BIBLIOTEKA TAJNE SILE

TAJNE ivota oko nas ne skrivaju se

u dalekim, svemirskim prostranstvima, u nepristupanim praumama ili
morskim dubinama.
TAJNE o kojima, osobito ako ih ne
upoznamo, ovisi naa svakodnevna
sudbina, ne treba traiti daleko od
nas, one su negdje pokraj nas, ali
skrivene. TAJNE su nam esto nepristupane, jer nam se ini da se nas
ne tiu. TAJNE naih sudbina nisu
sloene, teke zagonetke, jer iza njih
esto stoje ljudi. TAJNE su ono
to mi o tim ljudima ne znamo. TAJNE su ono to moramo proniknuti radi vlastita mira i sigurnosti.
SILE ne upravljaju samo magnetskim
poljima. SILE upravljaju svijetom. SILE ne upravljaju samo prostim padom ili kretanjem planeta. SILE
upravljaju sudbinama cijelih naroda,
dakle i naom osobnom sudbinom.
SILE mogu biti pozitivne i negativne,
dobronamjerne i zlokobne. SILE mogu biti opasnije, to manje o njima
znamo.
TAJNE SILE upravljaju nama, naim
precima, naim povijestima. TAJNE
SILE su ime straha koji obuzima ovjeanstvo iz pokoljenja u pokoljenje.
TAJNE SILE mogu se svladati samo
znanjem jer vie nisu ni tajne, ni sile
im o njima sve znamo.
TAJNE SILE naziv su biblioteke zagrebakog Centra za informacije i
publicitet koja treba dati odgovore
na mnoga pitanja koja zanimaju suvremenog ovjeka. TAJNE SILE su
vaa biblioteka, koja e vam pomoi
da shvatite kako mnoge TAJNE nisu
tajne, a kako su mnoge SILE utoliko
slabije ukoliko yie o njima znamo.
TAJNE SILE razotkrivaju ne samo
tajne, nego i zablude, jer prije svega
nude itatelju istinu, koja mu, iz ovih
ili onih razloga, nije bila dostupna.

SLAVKO ODI, roen 1916. u Bihau,

student tehnike, u NOR-u borac, politiki komesar voda, sekretar taba
brigade, politiki komesar bataljona,
pomonik komandanta mjesta i podruja, komandant podruja, pomonik efa obavjetajnog centra taba
korpusa, lan Odjeljenja zatite naroda pri Vrhovnom tabu NOV]. Nosilac
Partizanske spomenice 1941., rezervni pukovnik. Poslije rata na radu
u Ministarstvu unutranjih poslova,
generalni konzul u Torontu, naelnik
odjeljenja u DSIP-u. Objavio knjige
Dosije bez imena, Neostvareni
planovi (prva nagrada 13. maj
1966), i Desant na Drvar (nagrada
22. decembar 1981) i mnoge
lanke na temu NOR-a u strunim asopisima i publikacijama, kao i feljtone u dnevnoj i nedjeljnoj tampi.

SLAVKO KOMARICA, roen 1923. u

Banjaluci, uenik trgovake akademije. U NOR-u borac, politiki komesar
voda, politiki komesar ete, pomonik komandanta podruja, zamjenik
komandanta odreda, naelnik taba
brigade, pomonik naelnika i naelnika operativnog odsjeka taba korpusa. Nosilac Partizanske spomenice 1941., rezervni potpukovnik. Poslije rata generalni konzul u Ziirichu,
zatim radi u Institutu za meunarodnu politiku i privredu, u asopisu
Meunarodna politika, slobodni
novinar. Pod pseudonimom S. Koslav
objavio (19541957) trilogiju o drugom svjetskom ratu: Tragom nasilnika, Dogaalo se iza kulisa i
Generali obavjetajne slube. U
mnogim dnevnim i nedjeljnim listovima i periodinim publikacijama objavio brojne lanke i feljtone.

SLAVKO ODI i SLAVKO KOMARICA

zajedniki su objavili vie feljtona na
teme NOR-a u dnevnoj tampi i knjigu No i magla Gestapo u Jugoslaviji.

Biblioteka TAJNE SILE.

Redakcija
Bruno Amerl, Stjepan Cerjan, orde Liina,
Konstantin Miles, Jagoda Zeli-Rukavina

Urednik
Jagoda Zeli-Rukavina
Recenzenti
Vojislav Nikoli
Vladimir Milanovi
Likovna oprema
Hinko Bohr

Slavko Odi
Slavko Komarica

PARTIZANSKA
OBAVJETAJNA
SLUBA
1 9 4 1 - 1 9 4 2 .

ta se stvarno dogaalo
knjiga druga

CENTAR ZA INFORMACIJE I PUBLICITET

Zagreb, 1988.

Copyright by
Centar za informacije i publicitet, Zagreb
ISBN 86-7125-032-6

UVANJE VOJNE TAJNE U

PARTIZANSKOM RATU
spontane mjere i prve naredbe porazi kao podstrek nova uputstva - i lini su podaci bili vojna
tajna - kada je otkriven Titov identitet ustake represalije nad partizanskim porodicama ni Talijani
nisu zaostajali dragocjena upozorenja na smrt
osuenog komunista zagrebaki glumci i provaljena lozinka partizanske tajne, tajne naroda ponekad je bilo nemogue sauvati tajnost vojnih operacija - opiev sveznajui Zuko Zuki neprijatelj,
ipak, nije saznavao ta se sprema - dezinformacije u
funkciji ouvanja vojne tajne

Prema openito usvojenoj definiciji, pod vojnom se

tajnom razumijevaju7 podaci takvog karaktera ije bi
objavljivanje ili otkrivanje nepoeljnim osobama moglo da nanese tetu oruanim snagama, odbrani i
bezbjednosti zemlje, a preduzimanje odgovarajuih
mjera za spreavanje toga jedan je od najvanijih zadataka svake kontraobavjetajne slube. To vrijedi u
normalnim uslovima, i u miru, i u ratu.
A ta su vojne tajne u partizanskom ratu koji se
vodi na teritoriju okupirane i raskomadane zemlje i
kako se te tajne uvaju?
Na to je pitanje odgovorila praksa jugoslavenskih
partizana.
Jo prije izbijanja ustanka, sredinom jula 1941. godine, Vrhovna komanda narodnooslobodilake armije
slovenskog naroda dostavila je vodeim aktivistima
na terenu dokument s naslovom Partizanski zakon
(autori: Edvard Kardelj i Ale Bebler*)1, ija je 9. taka
5. lana (Dunosti i prava partizana) glasila:
Partizan mora uvati tajnost nareenja,
uputstava i planova svoje jedinice, a naroito
ako padne u ruke neprijatelja, jer e time onemoguiti neprijatelju uvid u planove i namere
boraca za oslobodilake ciljeve slovenakog naroda i radnih masa.2
Kasnije je Partizanski zakon dopunjavan, pa je i
9. taka 5. lana dopunjena tekstom:
Ako partizan i pod najveim pritiskom otkrije nepozvanim licima ili ak i neprijatelju
* Izvori i literatura koriteni za ovaj tekst nalaze se na kraju
knjige.
Svi citati ostavljeni su u izvornom obliku ili prijevodu koji se
smatra mjerodavnim.

partizanske tajne, njegov in pretstavlja izdaju i

kanjava se smru.3
Kao vojne tajne koje treba uvati Partizanski zakon izriito navodi samo nareenja, uputstva i planove svoje jedinice, i, to je iznenaujue, ni jednom
jedinom rijeju ne spominje potrebu organizovanja ni
kontraobavjetajne ni ofanzivne obavjetajne slube.
Meutim, taj e propust u Sloveniji biti brzo ispravljen.
U drugim se krajevima u to vrijeme jo nisu pojavljivala pismena uputstva o uvanju vojne tajne, ali
se na to u svakodnevnom radu strogo pazilo. Ilustrativan je primjer koji u svojim sjeanjima opisuje studentica Neda akula iz sela Jasikovca u lici:
... 23. jula, u kuu moje sestre Latinke Konar na Cudinu Klancu doao je Rade igi...
Objasnio mi je da je na Brezovcu u grmu kod
ute lokve skrio paket s eksplozivom, da je
umotan u novinsku hartiju, a okolo da su postavljena dva sira, te da to uzmem i sklonim na
sigurno mjesto do dolaska 'Mile' (Marka Orekovia primj. autora*). Ubrzo sam otila po
taj paket, pronala ga i sakrila u talu u sijeno.
Predvee, 25. jula, dotrao je pred kuu jedan
deko sav uplakan, da je izgubio kravu i moli
me da mu pomognem da je nae. Pola sam.
Usput mi je rekao da se ne radi o kravi, ve da
me trai jedan ovjek. Tako sam s tim dekom
dola do njegove kue, tj. u Babin Potok, u kuu
Mie Vukmirovia Bijelog. Tamo sam zatekla
'Milu' i Stipu Ugarkovia Palentu. Ubrzo su doli: Stevo Deli, Stevo Biga, Ljuban Deli i jo jedan mladi, ije ime nisam znala. Odran je sastanak. 'Mile' im je dao zadatak da razrue prugu izmeu Rudopolja i Vrhovina.4
Oigledno je Marko Orekovi poduio djeaka
kako e dovesti Nedu a da ukuani ne saznaju za
sastanak.
Tito je ve na poetku ustanka upozorio rukovodstva partizanskih jedinica u cijeloj zemlji da moraju
obratiti panju i pitanju uvanja vojnih tajni. U Biltenu Glavnog taba narodnooslobodilakih partizanskih odreda Jugoslavije br. 1 od 10. avgusta 1941. godine objavljen je, pod naslovom Veze i izvjetaji, i
sljedei tekst:
Usljed sve eih partizanskih borbi i mno* Tekst naznaen primj. autora i istakli autori odnosi se na autore
ove knjige.

gobrojnih akcija po itavoj zemlji svi tabovi i

komandiri partizanskih odreda duni su uspostaviti brze i stalne veze, preko kojih se moraju
slati iscrpni izvjetaji Glavnom tabu. U tim
izvjetajima treba raportirati o ve izvrenim
borbama i akcijama, ali se ne smije govoriti
podrobno o namjeravanim akcijama, da to ne bi
kojim sluajem palo u ruke neprijatelju.5
Na idue Titovo upozorenje o uvanju vojnih tajni
nailazimo u pismu ae (CK KPJ) Brki (Radi Konaru, sekretaru CK KPH) i Vladi (Vladimiru Popoviu,
delegatu CK KPJ u Hrvatskoj) od 4. septembra 1941.
godine:
Upozoravamo vas da u 'Vjesniku' i drugim
tampanim stvarima ne objavljujete brojano
stanje pojedinih odreda, njihovo kretanje i naoruanje, jer to moe posluiti neprijatelju za
njegov plan o rasporedu snaga u pohodu na
nae snage. Naroito se ne smije pisati o namjeravanim akcijama.0
Slovenski poroevalec, ilegalno glasilo Osvobodilne fronte slovenskog naroda, objavio je u broju od
9. avgusta 1941. godine Tri zapovijedi za pripadnike
Osvobodilne fronte, od kojih je prva glasila:
Ne klepetaj o tajnama oslobodilakog pokreta, naroito nigdje ne brbljaj imena. Okupatori imaju svugdje ui, svaka lakomislena brbljavost je zloin. Svako treba da zna samo ono
u emu neposredno sudjeluje!"1
(Nepridravanje te zapovijedi ponekad je imalo
zaista teke posljedice. Meu sauvanim dokumentima koji govore o tome nalazi se i Raport br. 11, koji
je tab 2. grupe partizanskih odreda 27. oktobra 1942.
poslao Glavnom tabu Slovenije:
Pre dva meseca, mislim da o tome jo niste
obaveteni, bila je provala u Hrastniku, koju je
prouzrokovala neka skojevka, i tom prilikom je
bila uhapena itava organizacija Skoja, KP i
OF. Odmah je bilo streljano 16 ljudi. Mnogo ih
je zatvoreno.
Redakcija Zbornika dokumenata i podataka o
NOR-u jugoslovenskih naroda, u kojemu je objavljen
taj dokument, dala je uz citirani pasus objanjenje:
Do provale je dolo na taj nain to je neka
lanica Skoja ispriala poverljive stvari mladiu
kojeg je volela i o kome je mislila da je poten
- a on je ustvari ve bio povezan sa Gestapom.8)

Cesto je i sama situacija nalagala preduzimanje

mjera za ouvanje tajnosti rada organa KPJ i NOP-a,
pa je to raeno i bez posebnih nareenja i uputstava.
To se dogodilo i prilikom dogaaja koji je u Hronologijl registrovan pod datumom 18. avgust 1941:
U s. Selitu (kod Gline) formiran prvi NO
odbor u srezu Glina.9
Prema navodima Branka Brkovia, to se zbilo ovako:
Direktivu za osnivanje NOO-a prenio je lan
K(otarskog) K(omiteta) KPH Gline Milutin Balti
sekretaru partijske elije u D(onjem) Selitu ivku Baltiu, koji je pojedinano od lanova elije
zahtijevao da obavijeste odreene seljake da 18.
augusta, naveer, dou na sastanak u sjenik Nikole Baltia, kbr. 8. Svaki je obavijestio odreeni
broj ljudi. Izmeu 21 i 22 asa okupilo se 15 seljaka u sjeniku na dogovor. Sastanak je odran
u potpunom mraku, ni kilometar daleko od
ustake strae na eljeznikom mostu prema eljeznikoj stanici Greani na kojoj je bila vojna
posada.
(...)
Sastanak je otvorio sekretar partijske elije
ivko Stanka Balti koji je, prema sjeanju preivjelih uesnika toga skupa, najprije upozorio
prisutne na tajnost skupa i obavezu da ostane u
tajnosti sve o emu se bude raspravljalo i odluivalo i da se zbog toga skup odrava u potpunom mraku.10
U nekim je krajevima u prvim danima ustanka na
planu uvanja vojnih tajni bilo i sluajeva poput
ovoga koji opisuje Ivan Dina Gligorijevi u vezi s
osloboenjem sela Salaa u istonoj Srbiji, juno od
Dunava, sredinom septembra 1941. godine:
Narod sreza Krajinskog ne naputa Sala
kao obino u prvim popodnevnim asovima. On
ostaje s partizanima, prati svaku njihovu re,
svaki pokret, svaki postupak... Arhive sreza i
optine skupljene su na gomilu i zapaljene. Ljudi sa debelim motkama daraju vatru da bi to
bre izgoreli spisi katastra, sudskih vea, poreske uprave, sreskog naelstva.
Hitler ne sme da ima podatke o nama!
to je stalno ponavljana parola ovog dana.11
Potkraj septembra ili prvih dana oktobra 1941. godine na dokumentu nema datuma ali je etama
poslat prije 7. oktobra Komanda Posavskog narod-

no-oslobodilakog partizanskog odreda dostavila je

svojim bataljonima Uredbu o kaznama, kojom se
precizira da e pretpostavljene starjeine izricati kazne potinjenima za sledee krivice:
12. Namerno ili nenamerno izdavanje partizanskih tajni (o jaini jedinice, mestu stanovanja, kakve se akcije pripremaju, kada se i gde
jedinica premeta itd.), bilo kome van partizana
(roacima, simpatizerima ili ma kome drugom
licu).12
A Komanda II bataljona Posavskog narodno-oslobodilakog partiz(anskog) odreda dostavila je 4. oktobra svojim etama nareenje:
Konspiracija da se naroito pojaa. Ne sme
niko izdavati predviene akcije, likvidiranja i
slino.13
Tri dana kasnije, 7. oktobra, komandant tog istog,
Drugog bataljona Posavskog NOP-odreda upozorava
etne komande na Uredbu o kaznama i posebno im
skree panju na 5. taku 2. lana, u kojoj je rije o
kaznama zbog odlaska kui bez odobrenja iz jedinice i dodaje:
U tu svrhu i danju zatvoriti sve ulaze u logor straama. Ti straari straare jedan do podne, jedan po podne. Kada se neko prijavi radi
nekog posla, straar ne sme da razgovara, nego
nekom laganom zvidaljkom ili slinim neka
dozove komandira strae koji ima da ispita prijavljenog ko je i ta je, legitimisati ga i pitati ta
hoe i kod koga hoe. Za tabove ne sme da
zna. Onda e komandir strae poi kod komande i izvesti po prednjem. Ako komanda nae za
shodno pustie prijavljenog ili narediti nekom
da rei to pitanje, ukoliko moe neko drugi da
rei. I u tom sluaju prijavljeni ne sme da zna
da je to neka komanda, itd.
Za komande tabova eta neka znaju samo
kuriri vodova i komande voda, a za komandu
bataljona zna samo komanda ete i kurir odreen za vezu sa tabom bataljona! Niko vie.
U tu svrhu dobro obavestiti sve partizane, a
naroito one koji e imati vezu sa pojedinirh komandama.14
U toku vremena u partizanskim su odredima irom zemlje, uporedo s njihovim organizacionim jaanjem, preduzimane i razne mjere radi uvanja vojnih
tajni.
Tako je tab Kalinovikog odreda narodno-oslobo-

dilake partizanske vojske 30. oktobra 1941. godine

poslao podreenim bataljonima nareenje u kojemu
je pod takom V IZVJETAJI stajalo:
Izvjetaj povjerljive prirode i peatiti, a na
desnom gornjem uglu i akta i koverte staviti:
'povjerljivo'.
U izvjetaje koji se upuuju na pojedine linosti staviti na sredini i akta i koverte: 'Na linost'.15
A Komanda NOP-odreda Korduna i Banije 23. novembra 1941. godine nareuje komandama bataljona:
Upozoravam da drugovi komandiri i komesari ne smiju sobom nositi nikakvih slubenih
zapisa, biljeki ili dokumenata, a niti novaca
svoje jedinice kada odlaze u akcije.16
U Gorenjskoj, u Sloveniji, sudei prema navodima
Tome Brejca, preduzimanju otrijih mjera za uvanje
vojne tajne doprinijeli su i porazi u nekim akcijama.
On pie:
Iskustva prva dva meseca ustanka istovremeno su diktirala maksimalno jaanje nae
obavetajne slube, bezuslovno izricanje smrtne
kazne izdajnicima i okupatorovim saradnicima,
najstrou konspiraciju u pogledu naih predvienih vojnih akcija, uglavnom na osnovu naih
iskustava (neuspeli napad na Begunje, potkazana akcija na zamak Zaprice kod Kamnika) itd.
Sve do trenutka realizacije akcije ili napada na
okupatora detaljni plan smeli su da znaju samo
komandir, politiki komesar i eventualno samo
jo jedan lan taba. S obzirom na poveanu
pijunsku mreu Gestapoa, ovakva konspiracija
bila je na svom mestu.17
Najtei poraz koji su partizani Jugoslavije doivjeli
u toku prve godine narodnooslobodilakog rata bio
je, besumnje, neuspjeli napad na Pljevlje, preduzet 1.
decembra 1941. godine. Taj je neuspjeh velikim dijelom i rezultat nepostojanja tajnosti. To konstatuje i
sam Tito u pismu poslanom 30. januara 1942. godine
Glavnom tabu NOP-odreda za Crnu Goru i Boku u
kojemu kae:
Osnovni uzrok neuspjeha kod Pljevalja lei,
prvo, u tome to se nepravilno prilo samoj organizaciji toga napada. Radilo se i suvie nekonspirativno.18
A Boko urikovi o toj akciji pie:
O naem pokretu i namjerama neprijatelj je
bio blagovremeno obavijeten, jer se o napadu

na Pljevlja javno govorilo po itavoj Crnoj Gori,

tako da je to i pored nareenja o uvanju u tajnosti bila javna tajna. Preko dana 30. novembra
doboari su po svim ulicama Pljevalja oglaavali naredbu talijanske komande kojom je pod prijetnjom smrtne kazne zabranjen izlaz iz kua
nou izmeu 30. novembra i 1. decembra, jer e,
kako su doboari saoptavali, te noi biti izvren napad na Pljevlja...
Neprijatelj je bio obavijeten o napadu im
smo se poeli prikupljati za pokret, stalno je
pratio nae pripreme i preduzeo sve mjere za
blagovremenu organizaciju odbrane. Iznenaenje, koje je trebalo da bude jedan od najznaajnijih elemenata za uspjeh, potpuno je izostalo.19
U napadu na Pljevlja gubici partizana bili su veoma teki: 214 mrtvih i 270 ranjenih, a talijanska posada nije savladana!20
Iskustva su sve vie pokazivala da uvanje vojne
tajne i u partizanskom ratu ima prvorazredni znaaj,
pa su i na tom planu preduzimane dalje odgovarajue mjere.
Na pokrajinskom savjetovanju KPJ za Bosnu i
Hercegovinu u selu Ivaniima na Romaniji 7. i 8. januara 1942. godine bilo je govora i o uvanju vojne
tajne. To se vidi iz pribiljeke neidentifikovanog uesnika savjetovanja:
13) ... Uvesti u ete vojnikog reda, uvati
vojne tajne.21
Naalost, to je sve to smo na tu temu pronali
kada je rije o savjetovanju u Ivaniima.
U Uputstvu za rad u partizanskim odredima, koje je 8. januara 1942. izdao Glavni tab za Srijem, naao se i ovaj tekst:
6. Dunost lanova odreda: ... e) da budu
konspirativni, tj. da uvaju sve tajne odreda, nikome ne davati izjave izvan odreda i da oni
znaju da odred postoji, da su oni u odredu, ko
je u rukovodstvu odreda, gde se i koliko nalaze
i kakvog oruja (imaju), koje sve akcije nameravaju izvesti, koje su akcije izvedene i ko je u njima uestvovao; f) ako neko padne u ruke neprijatelja ne sme nikoga i nita izdati.22
O mjerama za uvanje vojnih tajni provoenim u
Srijemu ve u prvoj godini NOR-a saeto ali upeatljivo govori predratni uitelj, u toku okupacije jedan
od istaknutih organizatora NOP-a u selu Belegiu,
Sretenije Zorki:

Konspiracija. Kandidatska grupa u Belegiu je od prvog dana provodila strogu konspiraciju, svuda i u svemu gde je to bilo potrebno.
Odreenu tajnu mogao je da sazna samo onoliki broj metana koliko je to zaista bilo neophodno. Tako je onemogueno neprijatelju da i pored upornih nastojanja retko kada sazna ono
to eli.
Skoro na svakom sastanku - partijskom,
omladinskom, desetine i dr. ukazivano je na
znaaj konspiracije. Postojao je i jedan pisani
materijal 'O konspiraciji', koji je izdao Okruni
komitet Srema. Izuavan je u svim organizacijama i jedinicama.
Zbog konspiracije su 'menjana' i imena mesta. Surduk je, na primer, bio angaj, a Belegi
- Brod. Partijska, odborska i druga pota stizale su na ta ilegalna imena, za koja su znali samo kuriri, koji su je donosili, odnosno samo oni
koji su odravali vezu sa Belegiom.
U to vreme kurirska veza je organizovana od
sela do sela, a kuriri su bili lanovi Partije i SKOJ-a. Svako pismo se moralo da ekspeduje dalje
istog dana. Kuriri su potu prenosili na konjima, a za udaljenija mesta kolima. U Belegiu je
postojala kua za prijem i odailjanje pote.
Zbog konspiracije je svaki lan Partije i Skoja i ostali aktivisti imao ilegalno ime, koje se u
selu zvanino nazivalo 'partizansko ime'. lanovi Partije, mesnog narodnooslobodilakog odbora i mesnog taba potpisivali su se na dokumentima tim ilegalnim imenom. Tako se titila
tajnost za sluaj da neko pismo ili dokumenat
padne u ruke neprijatelja. Iz njih se nije moglo
da sazna ni ko ih pie ni kome su upuena.
Mnogima su ta imena ostala za itav ivot.23
lanak Miloa Zidaneka, objavljen u slovenskom
partizanskom Vestniku od 11. januara 1942. godine
s naslovom Konspiracija i pijunaa, a potpisan
pseudonimom Mirko, znatnim je dijelom posveen pitanjima uvanja vojne tajne:
Mi kao partizani borci za novi ivot
imamo i svoju tajnu, i svoju strategiju i taktiku.
Svaki partizanski logor, svaka partizanska jedinica ima svoje tajne koje treba skrivati od neprijatelja. Budimo svjesni toga da smo opkoljeni
od neprijatelja unato toga to smo na svom tlu.
Budimo svjesni toga da neprijatelj nastoji svim

sredstvima da prodre u nau sredinu i da nas

uniti. Taktika neprijateljeve ofanzive je razliita:
1. neposredni napad neprijatelja na logor;
2. slanje pijuna u blizinu logora ili u sam
logor;
3. nedostatak reda, discipline i konspiracije u
logoru ili podsvjesno brbljanje o naim tajnama
izvan logora.
Prvi nain neprijateljske ofanzive neposredni napad na na logor, nije opasan i partizanski pokret u Sloveniji od takvih napada nije
imao mnogo gubitaka. Drugi nain neprijateljeve ofanzive - slanje pijuna u logor ili u njegovu blizinu mnogo je opasniji. Meutim, budnou partizana i ta se opasnost moe otkloniti.
Najopasnija je ipak trea ofanziva, to jest ideoloka ofanziva u naim redovima.(...) Za svakog druga koji kri zakone partizanskoga ivota
moemo tvrditi da je posredno i podsvjesno u
slubi neprijatelja protiv kojeg se bori. Za onoga
pak, koji ogovara pretpostavljene te raznaa, odnosno brblja o tajnama naega logora u samom
logoru ili izvan njega, moemo da tvrdimo da je
neposredno u slubi neprijatelja.
Zato je dunost svakog druga partizana da
pazi na sebe i na svoje drugove kako se ponaaju u logoru, a naroito izvan logora. Sutina
partizanske konspiracije je uvanje partizanskih
tajni, dosljedna partizanska disciplina i budna
partizanska svijest.24
Na Kosovu i Metohiji postojali su u toku narodnooslobodilakog rata i tzv. pozadinski odredi. Iako formiran u februaru 1942. godine, tab Metohijskog
NOP-odreda ve 17. februara, definiui aktivnost pripadnika svog pozadinskog odreda, nareuje:
(...)

v) ne razgovarati o odredu van istoga, o organizaciji i radu jer je to izdaja,

g) uvajte se da vas ne uhode i ne uhapse, a
ako se to desi, ne odajte nita to se tie odreda
i narodne borbe uopte.25
U pismu upuenom oko 20. februara iz Foe Glavnom tabu NOP-odreda za Srbiju Tito ponovo istie
potrebu uvanja vojne tajne:
Nastojte da odravate redovnu vezu sa svim
odredima u Srbiji. Poruite im da poalju za
ovaj tab iscrpne izvjetaje, ali pri tome treba
da paze na uvanje vojnih tajni. Kada primimo

te izvjetaje, mi emo moi pred njih postaviti

konkretne zadatke.26
Dok je na abljaku ekao sovjetske avione koji nikada nisu doletjeli, Janko (Moa Pij ade) je 25. februara 1942. poslao Titu u Fou pismo u kojemu dvije reenice same za sebe rjeito govore o njegovu stavu
prema uvanju tajnosti misije koja mu je povjerena:
Jutros sam hteo streljati jednog mladog partizana, jer je preko telefona brbljao o mome poslu! Ve sam ga bio uputio na jarugu, ali sam
(svakako pogreio!) popustio ovd(anjim) drugovima koji vele da je deko bio dosad odlian i
da je bio hrabar na Pljevljima.27
I unato sve otrijim mjerama preduzimanim radi
uvanja vojne tajne, ak i u jedinicima koje su bile
blizu Vrhovnog taba, i dalje su se dogaali propusti
u toj domeni. To se vidi i iz nareenja koje je naelnik Vrhovnog taba 28. marta 1942. godine poslao tabu Kraljevakog bataljona Prve proleterske brigade:
3) Uveliko partizani priaju da va bataljon
hoe da poe s poloaja. udi nas da vojnike
tajne saoptavate irokim masama. Mi jo nijesmo donijeli konanu odluku o tome da li ete i
kada napustiti to mjesto.28
Meutim, ni u vezi sa sjeditem Vrhovnog taba
situacija, ini se, nije bila nimalo drugaija. Naime, u
pismu koje je Marko (Aleksandar Rankovi) 14. maja
1942. poslao Crnom (Sretenu ujoviu) nala se i ova
reenica:
Ovde, tj. na Rudinama, govori se ve da je
Vrhovni tab na Lijeevini. Mi nastojimo da se
to ne proiri, ali ljudi vole da priaju.29
Poraz na Pljevljima, i neke druge neuspjele akcije,
navele su Tita da u doba planiranja napada na Kolain u pismu od 3. maja 1942. odluno upozori Milovana Dilasa, tada delegata Vrhovnog taba pri Glavnom tabu NOP-odreda za Crnu Goru i Boku:
5) Sve vae pripreme za taj udarac moraju
se vriti u najveoj tajnosti za neprijatelja, pa
ak i vae jedinice ne bi smjele do posljednjeg
momenta znati za tu akciju.30
Zbog provale u partijskim organizacijama u tajerskoj i Gorenjskoj, koje su uzrokovale velike gubitke, naroito u partijskoj organizaciji, autor lanka O
konspiraciji (Boris Kidri) objavljenog u Delu u
maju 1942. godine osvrnuo se i na pitanje uvanja
vojne tajne:
U partizanskim etama, zatvorima i zatoe-

njima jo uvijek postoje pojave klepetanja i prianja o povjerljivim tajnama. To je jedna najopasnija, objektivno izdajnika, loa navika, koju
su kobno iskoritavali dezerteri, konfidenti i
provokatori.31
tab 3. grupe slovenakih partizanskih odreda
(Dolenjska i Notranjska) smatrao je potrebnim da u
svojoj Naredbi br. 12 od 30. maja 1942. godine upozori i na sljedee:
Poto je zbog novih uslova rada na nekim
osloboenim podrujima Slovenije, i zbog snanog priliva novih boraca, jako popustila konspiracija u jedinicama 3. grupe, tab 3. grupe
smatra za potrebno da ponovno upozori sve tabove odreda i bataljona na nunost konspiracije
i da im, zbog novonastalog stanja, da neka
uputstva o konspiraciji. Produbljavanje i promjene pravila konspiracije su, zbog osloboene
teritorije, iz vie razloga jo nunije.
U svim jedinicama treba odrati predavanja i
poduiti ih o partizanskoj konspiraciji, pri emu
politiki komesari treba da vode rauna o dosadanjim iskustvima.
Sve drugove treba upozoriti da nikome ne
daju obavjetenja i podatke o partizanima, naroito o njihovim poloajima, broju i naoruanju.
Funkcionere koji bi o tome i drugom razgovarali s partizanima treba pozvati na odgovornost.
Treba dobro organizovati razna skrivalita
samo u saradnji s najpouzdanijim partizanima.
Svi tabovi moraju naroito pootriti konspiraciju. Danas su svi tabovi na osloboenoj teritoriji postali u veoj ili manjoj mjeri javna tijela.32
A o postupku prema osobama koje bi se sluajno
nale u situaciji da uoe pripreme za neku partizansku akciju i o mjerama koje treba preduzeti radi ouvanja tajnosti akcija, sklonita i punktova za vezu
izmeu tabova u istoj se naredbi kae:
Stanovnike koji primijete partizansku zasjedu treba odmah uljudno i s obrazloenjem
uhapsiti i bilo gdje izolirati za cijelo vrijeme trajanja zasjede. To vai i za ene, i za djecu i za
starce. Izuzimaju se funkcioneri O(svobodilne)
F(ronte), N(arodne) Z(atite) i N(arodno) Oslobodilakih) O(dbora) koje komandir ili polit(iki)
komesar dobro poznaju, kao i terenski radnici
koji pokau specijalna punomoja Izvrnog od-

bora O(svobodilne) F(ronte) u vezi s propusnicom taba grupe.

Po mogunosti, svi tabovi treba da organizuju zajednike punktove s odgovarajuim politikim tijelima (tab odreda s O/krunim/
K/omitetom/). Ovi punktovi moraju biti strogo
zakonspirisani. Pristup do njih se ne smije nikome dozvoliti, izuzev pretpostavljenim tabovima,
pa ak ni kuririma. Put do punkta treba da vodi
preko kakve postojee partizanske jedinice ili
preko tapske karaule (to je mnogo bolje), koja
slubeno nosi ime ete bataljona na ijoj se teritoriji nalazi i ime svoga komandira i politkomesara ete. Sve potvrde treba da izdaju njih dvojica.33
Govorei o tajnosti kojom je bila obavijena partijska kurirska sluba u istonoj Srbiji, Dragoljub Mireti pie:
... Kuriri nisu smeli biti u kontaktu sa vie
lica. Lica, po pravilu, kojima su bili veza nisu
smeli poznavati. Bila je to efikasna preventiva:
u sluaju da kurir bude otkriven ili uhapen,
imao bi malo mogunosti da prokae druge,
prosto zato to je o njima veoma malo znao.
D. Mireti tu svoju postavku dokumentuje izvodom iz pisma koje je Pokrajinski komitet Srbije 25.
maja 1942. godine dostavio Okrunom komitetu KPJ
za Ni:
Kurire koji su vezani s nama ne smete upotrebiti ni za kakav drugi posao, pa prema tome,
oni ne smeju biti povezani ni sa jednim drugim
ovekom ili drugim poslom. Njih treba dobro
uvati. Ovo isto vai i za kurire sa odredom. Kuriri odreda ne treba da se pojavljuju meu partizanima i da se sa njima lino upoznavaju, ve
da dre vezu samo sa tabom.
Prema navodima D. Miretia, Okruni komitet
KPJ za Ni upozorio je 2. jula 1942. tab Jastrebakog
partizanskog odreda i na sljedee:
Kurire partizani ne smeju poznavati. Ukinite
praksu da se pred partizanima alju kuriri. Isto
tako, kad se kurir vraa, nauite ga da ne govori pred ostalima.34
Narodnooslobodilaki rat u Makedoniji zbog mnogih se razloga razvijao sporije nego u nekim drugim
krajevima okupirane Jugoslavije. Zato je posebno
znaajna naredba koju je Pokrajinski tab za Makedoniju jo u junu 1942. godine poslao Pokrajinskom,

okrunim operativnim i etnim rukovodstvima, svim

okrunim i mesnim tabovima, u kojoj su se u taki
Taktika nalazila detaljna uputstva:
(...)
i) treba uporno razvijati konspiraciju meu
partizanima. Niko van ete ne sme da zna gde
se nalazi logor ete, niti se pak strano lice sme
pustiti u logor ili njegovu blizinu. Kurire, hranu
i druge poiljke treba primati daleko i na drugoj strani od logora. Niko strani ne sme da zna
koje e se akcije, gde i kada vriti. Niko ne sme
da zna kakav je unutranji ivot ete.35
Mjere za uvanje vojne tajne s vremenom su se,
naroito u Sloveniji, sve vie pootravale. Tako se u
Naredbi br. 29 taba bat(aljona) Miloa Zidaneka
od 16. jula 1942. kae:
Dne 13. jula izvrena je smrtna kazna nad
partizanom Logarekom jer je po Babnom polju priao civilima kad e biti napad na Drage.
S tim je izvrio izdaju koja se po partizanskom
zakonu kanjava smru.
I na kraju:
Zato to ne znate za nikakvu konspiraciju i
klepetate kao stare babe bio sam prisiljen da se
posluim krajnjim sredstvima. Za svaku novost
koja se dogodi u logoru civili saznaju prije mene. Posljednji put, kada sam bio kod sestre, pitala me je da li se stvarno to i to dogodilo, o emu ja nisam pojma imao. O svemu sam saznao
tek narednog dana iz etnih izvjetaja. Zbog toga sam u svim selima organizovao obavjetajnu
slubu pa e svaki partizan za najmanji prestup
biti, po partizanskom zakonu, pozvan na odgovornost i za svaki prestup najstroe kanjavan.36
O tome kako su neki partizanski tabovi u Slavoniji ve sredinom 1942. godine shvatili neophodnost
rigoroznog uvanja vojnih tajni govori izvjetaj taba
3. bataljona 1. NOP-odreda 3. operativne zone o stanju, radu i akcijama jedinice od 20. jula do 2. avgusta
1942. godine:
Dragi drugovi!
Traite od nas da vam podnesemo izvjetaj
detaljan i iscrpan od dana formiranja bataljona,
kako o akcijama tako i o prosvjetnom radu.
Poto izvjetaje iz eta nismo uvali iz isto
konspirativnih razloga, stoga vam i ne moemo
poslati taan izvjetaj. Poslaemo vam nekoliko,
ukoliko se sjeamo, glavnih akcija.37

Dakle, da bi ouvali vojne tajne tabovi partizanskih bataljona u Slavoniji ak su unitavali izvjetaje
komandi svojih eta!
U vezi s uvanjem tajnosti i postupkom prema civilima koji su sluajno primijetili pripreme za akciju
neke partizanske jedinice, Glavni tab NOP-odreda
Slovenije poslao je 16. septembra 1942. tabovima
brigada: Toneta Tomia, Matije Gupca i Ivana Cankara sljedeu direktivu:
IV. Bataljoni i ete treba da se kreu krajnje
konspirativno. Dolazak i pravac odlaska treba
bezuslovno da ostanu neprimjetni za civilno stanovnitvo; sluajne svjedoke treba zadrati u logorima do zavretka akcije.38
U direktivnom pismu Pokrajinskog komiteta KPJ
za Makedoniju, dostavljenom partijskim organizacijama u partizanskim jedinicama 25. 9. 1942, ubrzo poslije dolaska instruktora CK KPJ Dobrivoja Radosavljevia u Makedoniju, naao se, u 7. taki II poglavlja, i
ovaj tekst:
Povesti najljuu borbu protiv nekonspirativnosti i blebetanja (kako u radu eta, tako naroito u odnosu na partiske organizacije u pozadini koje mnogo stradaju zbog nekonspirativnosti).39
I u okrunici Pokrajinskog komiteta KPJ za Makedoniju O vojno-revolucionarnom radu, poslanoj
istoga dana, 25. 9. 1942. godine, svim okrunim i mesnim komitetima, mesnim poverenitvima i partijskim
komitetima u partizanskim odredima, na kraju se
izriito naglaava:
Ovaj materijal treba dobro da se proui i
proradi da bi se mogao sprovesti u ivot i preneti na druge drugove. Eventualno napraviti i
konspirativne pribeleke. Ni u kom sluaju ne
sme se uvati. Poto se proradi - unititi ga.w
Ponekad su i u toku neke vojne operacije preduzimane mjere za ouvanje tajnosti sline onoj koju nalazimo u Zapovijesti taba 8. NO-brigade Hrvatske od
1. novembra 1942. za napad na Biha, a koja glasi:
12) Prije izvrenja napada brigade e hvatati
sve civile na koje naiu i drati ih do kraja akcije.41
Prema sauvanim dokumentima, vrhovni komandant Tito prvi je put dao konkretna uputstva o uvanju vojne tajne u nareenju (Glavnom) tabu hrvatskih partiz(anskih) odreda prvih dana novembra
1942. godine. U njemu je stajalo:

1) Svako nareenje operativne prirode je

strogo povjerljivo. Za njegovu sadrinu mogu
znati samo odgovorne starjeine i niko vie. Sadraj nareenja izvrioci mogu saznati neposredno pred samu akciju. Vie se ne smije dogaati da se operativna nareenja itaju i razrauju pred raznim tapskim osobljem.
(...)
3) Komandanti i politiki radnici moraju na
pogodan nain saoptiti ljudstvu tetne posljedice odavanja vojnih tajni (jaina i stanje jedinice,
rasporedi, pokreti, namjeravane akcije, stanje
oruja i municije). Partizane treba pouiti kako i
o emu mogu razgovarati sa stanovnitvom. Isto
tako skrenuti im panju na vojniko dranje i
ponaanje pred narodom.42
Postupajui po Titovoj napomeni u postskriptumu
citiranog dokumenta: Dostaviti svim svojim brigadama i ustanovama43, Glavni tab Hrvatske proslijedio
je to Titovo nareenje podreenim tabovima svojom
Naredbom br. 24 od 11. novembra iste godine.
U Uputu za obavjetajnu slubu, koju je Tito potpisao u drugoj polovini novembra iste godine, Sekciji
za kontrapijunau dodijeljena je i ova dunost:
Vaspitno djelovati na mase da se stanje o
naoj vojsci i njenim operacijama ne iznosi na
javnost da ne bi neprijateljski agenti na osnovu
tih nenamjerno iznijetih podataka mogli prezreti nae dalje namjere. Samo zvanine radio-vijesti i ostali vojni izvjetaji koji se u ovome smislu
naroito izdaju mogu se objaviti i saoptiti dotinom stanovnitvu.44
Zatim je u istom uputu, u taki 9) Prenoenje
izvjetaja*, reeno:
Pri prenosu dostavljanju izvjetaja treba
uzeti najsigurnije i najpouzdanije kurire, ljude
vjete i okretne, koji se znaju snai u svakoj situaciji. Kuririma tano oznaiti postupak u sluaju nailaska neprijatelja ili ako budu napadnuti, kako izvjetaj da unite ako budu bili prinueni da padnu u ruke odnosno da poloe svoj
ivot za izvrenje zadatka. Pri ovome treba uzeti
kao pravilo da kurir moe pasti u ruke neprijatelju ili poginuti, ali obavjetajni izvjetaj mora
biti uniten i ne smije doi do ruku neprijatelja.
Prenoenje izvjetaja na neosloboenoj teritoriji predstavlja osobite tekoe. Zato treba predvidjeti sve mjere bezbijednosti i sigurnosti do-

stavljanja izvjetaja. Svi su izvjetaji strogo povjerljive prirode i uvijek ih dostavljati u zatvorenoj koverti (ako su pismeni).
Ovaj uput je strogo povjerljive prirode i dokumenat trajne vrijednosti i ne smije pasti u ruke neprijatelju.45
Pridravajui se dosljedno tih Titovih direktiva, zamjenik naelnika Vrhovnoga taba Velimir Terzi u
popratnom pismu, upuenom 25. decembra 1942. godine Antifaistikom narodnom vijeu, uz pregled reorganizacije Vrhovnoga taba kae i ovo:
Svu potu namenjenu za operativni i obavetajni otsek Vrhovnog taba, dostavljati na adresu s oznakom i to, za operativni otsek za QP-o
a za obavetajni otsek za OB-o.
Sva pota adresovana Vrhovnom tabu je poverljive prirode i mora biti spakovana, a pismo dostavljeno u zatvorenoj koverti.
Priloeni pregled je dokumenat strogo poverljive
prirode i ne sme pasti u ruke neprijatelju.46
U brouri s naslovom Partizanski politkomesar,
pisanoj u decembru 1942. godine, Duan Kveder, politiki komesar II grupe NOP-odreda Slovenije, koja je
djelovala u tajerskoj, na podruju prikljuenom Njemakoj, znatnu je panju pridao i pitanju konspiracije odnosno uvanju vojne tajne:
Konspiracija. Pomanjkanje konspiracije je
sveopi nedostatak naih jedinica.(...) Mnoga naa dragocjena skladita su propala jer je previe
ljudi znalo za njih, jer su za njih znali ljudi koji
s njima nisu imali nikakvog nunog posla, ili su
za kurire bili izabrani i nedovoljno provjereni
partizani. Mnogi nai povjerljivi ljudi u selima
ili pristalice OF bili su uhapeni jer su za njih
znali svi pripadnici jedinice. Treba uvesti pravilo da se za povjerljive poslove uvijek upotrebljavaju najstariji i najprovjereniji partizani. Osim u
iznimnim sluajevima treba izbjegavati praksu
da te poslove obavljaju novajlije. Medu povjerljive poslove spadaju: kurirski aparat s javkama
(u prvom redu s viim jedinicama), veze s terenskim organizacijama i povjerenicima u selima,
veze sa skladitima itd.
Previe se dosada brbljalo o stvarima koje su
vojna tajna. Tako su partizani esto jo mnogo
prije polaska u akciju znali za cilj pokreta. Suvie esto se to razglasilo ak i medu stanovnitvom. (...) Jasno je da je takva praksa jako

olakavala rad pijuna. Treba strogo zavesti

princip da pojedine stvari znaju samo oni koji
na njima rade. Zato se pak treba boriti u dva
pravca: a) protiv klepetanja: neka svako dri za
sebe i neka potuje vojne tajne, naroito komandni kadar i kuriri; b) protiv radoznalosti: neka
se svak interesuje samo za stvari koje se njega
tiu. - Jako bi bilo tetno, na primjer, ako bi
svaki partizan znao za tab bataljona, odreda,
grupe ili ak za glavni tab. Ljudstvo jedinica i
stanovnitvo ne smiju znati ni za priblian poloaj tabova. Poznato je koliko se okupacione
vlasti trude da udu u trag naim rukovodstvima
i da ih unite.
Dosad je i previe bilo nekontrolisanih veza
partizana sa stanovnitvom, posjeta u logorima,
dopusta, pismenih veza itd. Jasno je da pijun
moe iskoristiti takve pukotine da prodre s vremena na vrijeme do svoga poslodavca i obratno. Pod okolnostima kakve su u Sloveniji pod
njemakom okupacijom treba uope zabraniti
sve posjete logoru. Odlaske na dopust roacima
treba ukinuti. Zabranjeno je svako nepotrebno
dopisivanje s roacima i prijateljima. U neophodnim sluajevima takva pisma moraju proi cenzuru politikog komesara i biti poslana
samo po pouzdanim osobama. Zabranjeno je u
pismima spominjati bilo kakve stvari koje se odnose na vojnu tajnu i koje bi mogle koristiti neprijatelju u vojnike ili agitacijske svrhe. Doputen je, meutim, politikopropagandni sadraj.
Do sada smo i suvie malo poduavali partizane o tome kako treba da se dre pred neprijateljem. Svakom pojedincu moramo snano uvrstiti volju da se nikada iv ne preda neprijatelju,
a istovremeno mu treba predoiti svu sramotu i
beskorisnost izdajnikog ponaanja pred neprijateljem. Ako se partizan pak nae u zarobljenitvu, pred protivnikom mora znati samo za borbu, nikada za kapitulaciju i kompromis. Nita
ne smije da prizna niti da se kaje zbog svoje
djelatnosti. Mora znati da izdri sve tjelesne
muke, mora takoer da bude dorastao 'trikovima' s kojima neprijatelj pokuava da izvue od
njega priznanja. Zarobljeni partizan od neprijatelja moe oekivati samo smrt, zbog toga neka
ta smrt bude asna i dostojna nae borbe.
Svom ljudstvu treba podrobno objasniti zna-

aj konspiracije. Potrebno je uvesti stalno meusobno ispravljanje svih nedostataka u konspiraciji.47

Kako se u partizanskim redovima sve ozbiljnije
shvatala neophodnost uvanja vojnih tajni svih vrsta,
ilustruje i izvjetaj Oblasnog komiteta KPJ za Hercegovinu Centralnom komitetu KPJ od 3. decembra
1942, u kojemu su se nali i ovi reci:
Jedan drug, lan nae Partije, iz dobronamjernosti, mislei da e na taj nain vie moi
koristiti Partiji, otiao je za obavjetajca tajne
italijanske slube OVR-a. To je ovek koji je do
kraja odan Partiji i ima uslova da odgovori tom
zadatku. On se preko stolake partijske organizacije ve povezao s nama i u tom smislu zatraio direktive. Budui da mi o tome nismo imali
nikakvoga izvetaja i smatramo da je taj posao
odvojen od Partije, traimo od vas direktivu ta
da radimo sa tim drugom. Mi emo druga i dalje drati na vezi. Napominjemo, da bi drug mogao dobiti od Italijana razne podatke koji bi
mogli biti dragoceni izvor naoj obavetajnoj
slubi, a koji ne bi bili lokalnog karaktera.48
CK KPJ, odnosno Tito, poslao je iz Ostroca kod
Bihaa 17. januara 1943. godine Oblasnom komitetu
KPJ za Hercegovinu opirno pismo u kojemu je, pored ostaloga, odgovorio i na pitanje ta da se uradi s
drugom koji je postao agent Ovre:
Budite oprezni prema drugu koji je bez znanja i pitanja Partije pristupio u tajnu talijansku
obavjetajnu slubu. Njegove veze i velike mogunosti treba iskoristiti. Ali je najbolje prebaciti ga na vojnu liniju i tako spreiti eventualnu
provalu partijske organizacije.49
Redakcija Titovih Sabranih djela uz taj pasus Titova pisma Oblasnom komitetu KPJ za Hercegovinu
dala je samo napomenu:
Prireiva nije mogao ustanoviti na koga se
ovo odnosi iz partijske organizacije Hercegovine.50
Premda smo pronali pismo nakon kojega je uslijedio citirani Titov odgovor, ni mi nismo mogli da
utvrdimo ko je bio jedan drug, lan nae Partije i
do kraja odan Partiji koji je iz dobronamjernosti...
otiao za obavjetajca tajne italijanske slube OVR-a.
Njegovo je ime izgleda, ostalo vojna tajna do dananjih dana. Logino je da u tim okolnostima ne moemo ba nita rei o tome je li s njim postupljeno pre-

ma Titovoj direktivi, je li on, kako i koliko, svojim

obavjetajnim radom doprinio narodnooslobodilakom pokretu. Meutim, u ovom, kao i u nizu drugih
sluajeva kada je u pitanju obavjetajna sluba, ne
vrijedi latinska izreka Quod non est in Charta, non
est in mundo (to nije zapisano na papiru, nije se
ni dogodilo).

Pojam vojne tajne u partizanskom ratu bio je

mnogo iri i obuhvatao je mnogo vie kategorija od
onih koje su obavezne u uslovima regularnog ratovanja. Tako su u partizanskom ratu vojna tajna bili ak
i najosnovniji lini podaci (ime i prezime) pripadnika
partizanskih formacija. Na primjer, Mujo Deli, borac
Prvog banjalukog partizanskog odreda, opisujui polazak u prvu akciju napad na andarmerijsku kasarnu u Krupi na Vrbasu 2. avgusta 1941, pie:
Prije polaska, unitili smo legitimacije i radnike knjiice, ve ta je ko imao, da neprijatelj,
u sluaju da neko od nas pogine a mi ga ne
mognemo izvui, ne bi mogao utvrditi njegov
identitet.51
Bila je to mjera opreza da okupatorske i kvislinke vlasti ne bi preduzimale odmazde prema lanovima partizanskih porodica koje su ivjele na okupiranim podrujima i da se njihova propaganda ne bi
mogla koristiti imenima palih komunista i drugih
antifaista za zastraivanje i demoralizaciju pristalica
narodnooslobodilakog pokreta. Prikrivanjem pravih
imena komandnog kadra i borakog sastava koji je
doao s okupiranog teritorija oteavani su i prodori
neprijateljskih obavjetajnih slubi na osloboeni teritorij uope, posebno u partizanske redove. Naime, u
takvim uslovima neprijateljski agenti nisu znali na
koga mogu naii nakon dolaska u neku partizansku
jedinicu, da li e to biti neko ko ih otprije poznaje i
pred kim e njihova legenda - izmiljena pria o
razlozima bjekstva iz grada ili neprijateljske jedinice
- u mahu pasti u vodu!
U nekim su partizanskim odredima preduzimane i
pomalo neobine mjere kada je trebalo ouvati tajnost identiteta njihovih boraca. Tako su Rasinskom
NOP-odredu, koji je 1941/1942. djelovao u okolini Kruevca, svi borci dobivali brojeve. Opisujui sluaj borca azima Mehmedovia, partijski rukovodilac odreda Desimir Jovi Cia za njega kae:
U Rasinskom NOP odredu nosio je broj 103

jer su u to vreme borci iz konspirativnih razloga voeni po brojevima.52

tab gerilskih odreda za srez Korenicu i okolinu
zbog vrlo oitih razloga smatrao je potrebnim da
upozori podreene jedinice na potrebu zatite tajnosti
identiteta svojih boraca, pa je 16. septembra 1941. godine u Naredbi br. 2 napisao i ovo:
Isto tako je potrebno suzbijati pijunau, jer
e neprijatelj pokuati na sve mogue naine da
dokui sve nae tajne. U sluaju da pokua traiti neke pojedince, nikako mu se ne smiju davati podaci o takovima, ve se treba svak da poslui izgovorom kao: 'Ne znam', 'odveli ga ustae' ili 'Otiao u Srbiju' i slino. Sve su ovo
veoma vane stvari u naoj borbi, pa svaki onaj
koji se ne bude strogo pridravao ovih uputa
smatrae se narodnim izdajicom, a poslovica
kae: 'Oproteno je svima, samo ne izdajicama'.53
Bilo je i drukijih sluajeva, drukijih situacija, u
kojima se moralo paziti na to da identitet boraca bude vojna tajna i da se neprijatelju nikako ne dozvoli
da u nju pronikne. O jednom takvom sluaju, kada je
nebudnost imala teke posljedice, govori Veselin Bulatovi. Opisujui osloboenje Bijelog Polja u julu
1941. godine, on dodaje i ovo:
... niko se nije setio da zarobljenim italijanskim oficirima oduzme foto-aparate. Poto je bilo nareeno da se sa zarobljenicima ne postupa
grubo, da im se ne oduzimaju line stvari satovi, nakit, novac i drugo smatrali smo da tu
spadaju i fotoaparati. Tako su italijanski oficiri,
koji su bili smeteni u jednoj velikoj hotelskoj
sobi, sa prozora snimili veliki broj naoruanih
ustanika i aktivista iz mesta i sve to se deavalo prva dva dana u osloboenom gradu. To nam
se kasnije, kada smo se morali povui iz Bijelog
Polja, teko osvetilo: prepoznavani su, hapeni i
internirani uesnici u ustanku.54
Nastojei da se sauva tajnost identiteta ustanika
partizana ponekad su preduzimane i mjere pretjeranog opreza. Prema navodima Doke Paajlia, to se
dogodilo i prilikom likvidiranja ustako-andarmerijske stanice u Lukavcu kod Nevesinja potkraj juna
1941, poto su posadu prethodno opkolili ustanici. oko Paajli kae:
Sa pretpostavkom da je jedna ena ura
Kerelj udata Grahovac, pomogla da dvojica orunika pobjegnu iz ove opsade, te da je i prokazi-

vala i neke ljude koji su imali oruje, odnosno

da je saradivala sa ustakim orunicima - ilo
se odmah na obraun i sa 'ustakim pijunima'.
Tako je, pod tim pretpostavkama, ura, i pored toga to je imala sina i mua meu ustanicima likvidirana. Ovo je uinjeno zbog bojazni
da bi se ustae mogle opet vratiti u ovaj kraj, te
da bi ustanici mogli biti poimenice otkriveni
ako bi uru ostavili u ivotu. Tako je jadna
ura, moda ni kriva ni duna, radi eventualnog obezbjedenja - likvidirana.55
Kada je Hasan Kiki, lan KPJ i poznati predratni
napredni knjievnik, mobilisan u domobrane tzv.
NDH kao oficir, on je, poslije niza peripetija, uspio da
se prebaci iz Sanskog Mosta na osloboeni teritorij
Podgrmea, u tab Prvog krajikog NOP-odreda. Od
tada se sluio samo imenom Slobodan. Izvjetavajui
25. marta 1942. godine o njegovu dolasku uru Pucara Starog, lana PK KPJ za BiH, Veljo Stojni, politiki komesar odreda, napisao je i sljedee:
Kada je doao ja sam ga postavio za zamjenika pol-komesara u bataljonu s tim da pie sa
terena za 'Krajiki partizan'. Mislim da mu je to
odgovarajui poloaj. Govorio sam mu da bi trebao da radi pod svojim imenom ali kae da bi
to dovelo u nezgodan poloaj njegovu familiju
koja ivi u gradu.56
Kikieva se supruga tada nalazila u Zagrebu, gdje
je aktivno uestvovala u ilegalnom narodnooslobodilakom pokretu. Premda bi za narodnooslobodilaki
pokret, naroito u Bosni i Hercegovini, mnogo znailo
da je Hasan Kiki kao partizan djelovao pod pravim
imenom i prezimenom, njegovo je obrazloenje usvojeno i do smrti je ostao Slobodan; ubili su ga etnici
iz zasjede na urevdan, 6. maja 1942. godine, u blizini Skender-Vakufa.
Interesantan je i detalj koji nalazimo u proglasu
NOO za Hercegovinu, izdatom odmah poslije izborne
skuptine odrane 17. aprila 1942. U 15. taki tih zakljuaka nali su se i reci:
... U Narodno-oslobodilaki odbor za Hercegovinu uli su i pretstavnici potenog hrvatskog
naroda, ija imena za sada zbog ilegalnosti drimo u tajnosti.57
U uslovima partizanskog rata i to je, eto, ponekad
moralo biti vojna tajna!
U jugoslavenskom partizanskom ratu jo je jedan
moment ponekad, poglavito u prvom periodu ustan-

ka, imao znaajnu ulogu u uvanju tajnosti osnovnih

linih podataka pojedinaca koji su se nalazili u partizanskim odredima ili rukovodstvima NOP-a na osloboenom teritoriju: pojedini su komunisti Hrvati i
Muslimani, pa ak i idovi, naavi se na nekim podrujima gdje su ustae poinile velike zloine nad
srpskim ivljem, zbog nepovjerenja masa, podstrekavanih od etnikih elemenata morali da prikrivaju
svoj identitet i da uzimaju srpska imena i nadimke.
Tako su banjaluki prvoborci - Hrvati i Muslimani
nosili nadimke Jegor (Zdravko Lastri), Kost j a (Drago
Maar), Pisar (Muhamed Kazaz), Mirko Novakovi
(efket Maglajli)... Kada je u novembru 1941. Albert
Trinki, idov, upuen s banjalukog sektora na sektor
Glamoa, dobio je i novo ime i prezime: Marinko Marinkovi.
A sarajevski je komunist Slavia Vajner ubrzo nakon izbijanja ustanka s nadimkom ia postao najpopularniji partizanski komandant na podruju Romanije pa i ire!

Mnogi partizanski komandanti i politiki komesari, kao i drugi rukovodioci narodnooslobodilakog

pokreta i KPJ, dugo su vremena bili postavljani na
odgovarajue dunosti, a zatim su i sami potpisivali
izvjetaje i naredbe, ali nadimkom ili lanim imenom
i prezimenom. Tako su Odluku o odlikovanjima od
14. juna 1942. za Izvrni odbor Osvobodilne fronte slovenskog naroda potpisali Petar Kalan, Pavle Tratar,
Gapar Jernej i Andrej Hribar, a bili su to zapravo,
istim redoslijedom; Boris Kidri, Edvard Kocbek, Tone Fajfar i Joe Rus.58 Malo kasnije, 1. oktobra 1942.
godine, Izvrni odbor Osvobodilne fronte imenuje novi Glavni tab narodnooslobodilakih partizanskih
odreda Slovenije u sastavu: komandant Jernej Posavec, politiki komesar Petar Kalan, zamjenik komandanta Branko Hrast... A bili su to Ivan Maek-Matija,
Boris Kidri i Jakob Avi!59 I komandant i politiki
komesar Glavnog taba Hrvatske sluili su se u toku
cijele 1941. i 1942. godine iskljuivo pseudonimima:
Ivan Rukavina je bio Ivo Vladi, a Vladimir Bakari
Vlado Kati.
Pojedini rukovodioci NOP-a imali su i po nekoliko
pseudonima. Tako je Edvard Kardelj pisma Centralnom komitetu KPJ ili Vrhovnom tabu potpisivao kao
Bevc, pisma slovenskom rukovodstvu kao Kritof, a
radio-depee Moskvi kao Birk.

I Josip Broz se u toku NOR-a koristio trima

pseudonimima: Edvard Kardelj i Ivo Lola Ribar u
svojim pismima spominju samo Starog, on se potpisuje kao Tito, a u vezama s Kominternom je - Valter.
Titov je identitet dugo bio prvorazredna vojna tajna u koju su bezuspjeno nastojale da proniknu kako
neprijateljske, tako i saveznike obavjetajne slube.
Kada je Kominterna 13. februara 1942. godine predloila Vrhovnom tabu da proglasom pozove narode
porobljene Evrope na organizovanje otpora naci-faistikim okupatorima, a Tito ga sastavio i 6. marta poslao, Kominterna je radiogramom od 10. marta, osim
nekih manjih primjedaba na tekst, postavila i pitanje
potpisivanja tog proglasa:
5) Ne bi li se mogli dati potpisi nekih lanova Vrhovnog taba?
6) Zato se vi potpisujete sa 'Tito'? Nije li bolje potpisivati pravo prezime?60
Sutradan, 11. marta, Tito je radiogramom poslao
imena sedmorice lanova Vrhovnoga taba, a za sebe
je javio:
Tito se sada ne moe potpisivati pravim
prezimenom jer bi to dovelo do velike provale i
dovelo bi u opasnost ivote mnogih ljudi u Hrvatskoj. . ,61
Piui te retke, Tito je, oigledno, ponajprije mislio
na ljude s kojima je u toku predratnog ilegalnog rada tijesno saradivao i koji su se jo uvijek nalazili u
okupiranim gradovima, a zatim i na svoju mnogobrojnu rodbinu u Zagrebu i Hrvatskom zagorju.
Interesantno je da se u Hronologiji (koju je Vojnoistorijski institut u Beogradu izdao 1964. godine), navodi sljedei podatak:
Decembar p(oetak) - Na velikom narodnom zboru u Cazinu govorio vrhovni komandant NOV i POJ Josip Broz Tito. Izmeu ostalog
on je prvi put javno izjavio da se zove Josip
Broz Tito i da je radnik, Hrvat iz Zagorja.62
General Hamdija Omanovi, Cazinjanin, u lanku
Drug Tito u Cazinu, objavljenom 1965. godine, pie da
je zbor u Cazinu odran 22. decembra 1942. godine,
da su deset hiljada Krajinika srdano (su) pozdravljali svog vrhovnog komandanta i da je on kao lan
Okrunog komiteta za Biha otvorio taj zbor. On pie i o sadrini Titova govora, ali ni jednom jedinom
rijeju ne spominje da se Tito tom prilikom predstavio svojim pravim imenom.63 Jo je indikativniji jedan
njemaki dokument.

U toku priprema etvrte ofanzive tabu zapovjednika njemakih trupa u Hrvatskoj bio je pridodat
specijalni komandos policije bezbjednosti i slube
bezbjednosti pod komandom SS-majora Heinricha
(Hajnriha), sa zadatkom da rasporedi ljude po tabovima njemakih divizija i u toku operacije sasluava
zarobljene partizane i na terenu prikuplja podatke o
partizanima i njihovu vrhovnom komandantu Titu.
Gestapovac Kuschel (Kuel), pripadnik tog komandosa, bio je s njemakim tumaem Schneiderom (najderom) dodijeljen tabu 369. legionarske, vraje divizije. U opirnom izvjetaju to ga je dostavio 17. februara 1943. godine navodi da je sa tabom 369.
divizije od 1. do 3. februara bio u Cazinu. Spominje
da je komunistiki voda i vrhovni komandant partizana Tito, pred oko 2 mjeseca govorio (je) na velikom zboru u Cazinu i tom prilikom izjavio da on
nije Srbin nego Hrvat, da je osvjedoeni katolik, rodom s podruja Meumurja na hrvatsko-maarskoj
granici. Kuschel dalje pie da je jednoj djevojci pokazao Titovu fotografiju i ona je potvrdila da joj je
on poznat s velikog komunistikog zbora. Ali, to se
tie imena, Kuschel je saznao da je Titovo pravo ime
Tihomir Tomi!
udno je da ustaka i njemaka obavjetajna sluba nisu saznale za Titovo ime ako ga je on izrekao
na cazinskom zboru pred desetak hiljada ljudi. A da
ni mnogo kasnije one to nisu znale, potvruje i podatak da se njemaki policijski atae u Zagrebu Hans
Helm 17. septembra 1943. interesovao kod hrvatske
policije da li Tito ima roaka i gdje oni stanuju. Dr
Benak, u to vrijeme ef politikog redarstva (Odsjek
B-I) u Glavnom ravnateljstvu za javni red i sigurnost
tzv. NDH, rekao je da nije poznato i nije se moglo
ustanoviti da li Tito ima roaka u Hrvatskoj. U Zagrebu svakako ne postoji nijedan.
Pet dana poslije tog razgovora (22. 9. 1943), Zagreb
su napustili Titovi sinovci Branko i Vlado Broz i otili
u partizane. Poetkom marta 1944. godine Helmu je
doao u ruke zaplijenjeni dopis taba 13. proleterske
brigade Rade Konar od 4. januara 1944. godine
popratni akt o upuivanju Vlade i Branka Broza tabu Prvog proleterskog korpusa - i Helm se obratio
dru Benaku za objanjenje. Uslijedio je kratak odgovor da tada Titova linost nije bila identificirana!64

Nastojanja da se sauva tajnost osnovnih linih

podataka ustanika partizana da bi se zatitile njihove
porodice i blia rodbina na dohvatu okupatorskih i
kvislinkih jedinica i policijskih slubi, bila su i te kako opravdana. To potvruju mnogi neprijateljski dokumenti. Tako je u Naputku za poduhvate protiv pobunjenika, koji je izdao Glavni stoer Ministarstva
hrvatskog domobranstva 9. decembra 1941. godine,
stajalo da radi to uspjenijeg suzbijanja akcija pobunjenika radi represalija treba obavezno uzimati
taoce.
Za taoce treba uzimati ljude ugledne i od
uticaja kae se doslovno u ovom dokumentu. Prvenstveno se uzimaju iz obitelji i rodbine pobunjenika njihovih najmilijih i najdraih.65
Kakve su posljedice ponekad imale ustake represalije nad porodicama lica za koja je utvreno da se
nalaze u redovima ustanika, pokazuje i sljedei sluaj. U ustanikoj grupi koja je potkraj 1941. izvrila
nekoliko akcija na podruju kotara Garenica nalazio
se i Kuki Milorad, seljak grko-istone vjere iz Kutinice, kako su ga registrovale ustake vlasti. U svom
mjesenom izvjetaju o oboj politikoj situaciji za
decembar 1941. godine, koji je Kotarska oblast Garenice poslala Velikoj upi Bilogora u Bjelovaru, bili
su i ovi reci:
Dana 30. prosinca 1941. g. navedeni Kuki
Milorad prijavio se sam ovoj kotarskoj oblasti s
namjerom, da time spasi svoju obitelj tj. enu i
dvoje djece, koja je uhiena im je ustanovljeno,
da se isti nalazi u navedenoj etniko-komunistikoj bandi. Na sasluanju kod ove kotarske
oblasti Kuki Milorad nije nita priznao, ali su
ga teretili sa svojim iskazima Ernst Petar, Beck
Johan i Beck Heinrich svi iz Male Brljanice,
kojima je Kuki Milorad oduzeo puke 18. prosinca 1941. godine.66
Pozivajui se na Zakonsku odredbu o suzbijanju
nasilnih kanjivih ina proti dravi, pojedinim osobama ili imovini od 20. jula 1942. godine, Velika upa
Posavje 31. avgusta izvjetava Ustaki stoer o akciji
partizana Treeg odreda 3. Operativne zone NOPodreda Hrvatske na podruju upanje i, navodei poimence ko se sve nalazi meu odmetnicima, javlja
da su pritvoreni (su) lanovi obitelji navedenih odmetnika te se jo i sada nalaze u uzama oblasti.67
Budui da se po istoj Zakonskoj odredbi postupalo i

u ostalim velikim upama tzv. NDH, jedna naredba

taba 3. operativne zone NOP-odreda Hrvatske
(Slavonija i Srijem), dostavljena 29. septembra 1942.
tabovima podreenih odreda, izaziva uenje i nedoumicu. Naime, ta je naredba glasila:
Partizanska imena, koja su u izvjesnim konkretnim politikim i vojnim uslovima bila neophodna nunost, danas na ovom stupnju naeg
vojnog razvoja, postaje okov koji prelazi u ruglo,
a to neprijatelj moe i ve koristi u svojoj propagandi u borbi protiv nas.
U vezi s tim odmah izdajte nareenje svim
tabovima i etama da partizani svoja partizanska imena zamjene svojim pravim imenom i
prezimenom.
Neki od naih rukovodeih drugova zadrat
e i dalje svoja partijska imena, a zato ima
opravdanih razloga.
Na znanje i poslije izvrenog ovom tabu na
1
izvjetaj.
Politkomesar
Komandant
Gapar (Karlo Mrazovi) v. r.
Grga (Jankes)
v.r.88
Tu je naredbu tab 3. zone najvjerovatnije izdao
na svoju ruku jer ni u jednoj naredbi Glavnog taba
Hrvatske u periodu 1941. i 1942. godine nema ni rijei
o naputanju pseudonima. Uostalom, politkomesar
zone potpisao ju je pseudonimom, a komandant samo
imenom! Prema nizu indicija, ta naredba nije provoena. To potvruje i Vicko Anti, komandant Psunjskog NOP-odreda. Upoznat s naredbom, izjavio je
autorima:
Nikada nisam uo za ovu naredbu. Moje je
miljenje da ona nije sprovoena u ivot.69
Dok je njemaki okupator svoje represivne mjere
ostvarivao sam ili preko svoje ustake marionete tzv.
NDH, talijanski je okupator te poslove zadrao iskljuivo za sebe i provodio ih krajnjom genocidnom surovou.
U toku pregovora o razmjeni zarobljenika, voenih u januaru 1942. godine, komandant talijanske divizije Pusteria Giovanni Essposito (ovani Espozito)
dostavio je tabu Durmitorskog NOP-odreda pismo
puno otvorenih prijetnji:
Oslobodite odmah nae zarobljenike bez
prethodnih uslova. U Pljevljima se nalaze porodice sledeih partizana... Porodice ovih partizana su u mojim rukama, i bie odmah, ako se za-

robljenitvo Alpinaca produi, internirane u Albaniju. Znate kolika su sredstva represalija u

mojim rukama. Kod svih vaih palih, u napadu
na Pljevlja, naeni su spiskovi sa imenima mnogobrojnih komunista dolih u Pljevlja 1. decembra sa svih strana Crne Gore i Sandaka. Vei
deo tih komunista ima porodice na teritoriji
kontrolisanoj od naih komandi...70
Prijetnje generala Essposita nisu ostale prazna slova na papiru!
Guverner Dalmacije Giuseppe Bastianini
(Duzepe Bastijanini) je, na primjer, 7. juna 1942.
godine pozvao sva lica iz provincije Zadar koja
su se pridruila pobunjenicima da se do 22. juna vrate svojim kuama, zaprijetivi da poslije
tog roka takva lica, im budu uhvaena, bit e
bez daljnjega strijeljana, njihove obitelji smatrane taocima, a njihova imovina konfiskovana.71
Izvjetavajui 23. juna 1942. Ministarstvo unutranjih poslova Italije da rok postavljen tom naredbom
ubrzo istie, guverner Dalmacije predvia da se
uhapse svi lanovi porodica najpoznatijih rukovodilaca koji se nisu odazvali pozivu, te da je s obzirom
na nemogunost da se ove porodice upute u koncentracione logore na Poluotoku (u Italiju - primj. autora) ili u ve prepune mjesne zatvore, da je za ove
potrebe (je) predvien otok Molat (provincija Zadar) s
barakama za smjetaj 1000 osoba, koji e funkcionirati kao koncentracioni logor.. ,72
Ve 23. jula iste godine zadarska komanda karabinjera izvijestila je da je parobrodom Viotti u koncentracioni logor Molat otpremljeno:
mukaraca 12
ena 44
djece od jedne do deset godina 15
djeaka i djevojica od 11 do 18. god(ina)
27.73
Zatim su slijedili novi i novi transporti...

Dvadeset prvog marta 1942. godine u sukobu s

Kalnikim partizanskim odredom ustae i domobrani
uspjeli su da ubiju etvoricu i zarobe trojicu partizana. U neprijateljskom dokumentu u kojemu se govori
o toj akciji stoji:
Iz spisa kod njih pronaenih, a naroito iz
pronaenog prozivnika, vidi se da se u bandi
nalaze slijedea lica:74

Slijede nadimci, a u nekim sluajevima i prava

imena i prezimena 37 boraca i rukovodilaca Kalnikog partizanskog odreda.
Osim spisa* i prozivnika pronaenih kod poginulih i zarobljenih partizana, neprijatelj je od zarobljenika i svog agenta Bore, ubaenog u Kalniki
NOP-odred, dobio niz podataka o partizanskim saradnicima i preduzeo opsenu akciju hapenja. S tim
u vezi, spomenuti neprijateljski dokument zavrava
rijeima:
Isto tako uhien je i nalazi se u uzama Kotarske oblasti u Ludbregu Koloman Baranu,
student tehnike, roen 1919., sin Bele iz Ludbrega, vrlo inteligentan i vrlo opasan intelektualni
komunistiki voda.75
Kolomana Baranu, odnosno Barany, lana Okrunog komiteta KPH Varadin i Kotarskog komiteta
KPH Ludbreg, uhapenog 30. marta 1942. godine,78 Pokretni je prijeki sud u Zagrebu 24. juna iste godine
osudio na smrt, a presuda je izvrena deset dana kasnije, 4. jula. U toku istrage Koloman Barany je doznao mnoge injenice i uoio niz nedostataka upravo
na planu uvanja vojnih tajni u partizanskim redovima. Ta svoja saznanja i iskustva iznio je u pismu napisanom 24. juna, koje je doslovno glasilo:
Dragi... (ime precrtano - primj. autora)
Danas je protiv mene kod pokretnog prijekog suda izreena smrtna osuda. U vezi s tim
mogu da Ti javim da sam ju potpuno hladnokrvno sasluao.
Iz Bjelovarske istrage (od konca travnja do
20-VI-42) izvukli smo slijedea dragocjena iskustva:
a) Radi toga to su se drugovi povjeravali
partizanima, iznaali im sastav i nain organizacije imena ljudi i kua kod kojih se spavalo i
t.d. pala je ili djelomino unitena organizacija
u slijedeim mjestima i okruzima.
1) Kotarevi: azma, Ivani, Krievci, Varadin, Dugo Selo, te mjesta: Dubrava, Osek (Vojakovaki Osijek primj. autora), Lipovani, arampovo, Kuan Gornji i Donji, zatim je palo i
Ludbreko pravoslavlje.
2) Znali i provalili kue: Ludbreg: Doji,
(Majzec Franjo) Petkovi Stjepan, a Kos Drago je
iznio itav sistem snabdijevanja u pravoslavnim
selima (Slino je bilo i u Dubravi i u Zagrebu).
(...)

4) Medu partizanima bilo je i djece, tako su

iz II ete bila uhapena dvojica koji su ispriali
brojno stanje, nain i kue kod kojih su se snabdjevali, naoruanje, namjeravane akcije, lozinku
i t.d.
b) Zakljuak
1) Partizani se ne bi smjeli bez osobite potrebe primati u privatne kue. A kada bi se primali, trebali bi da po mogunosti dolaze nou, da
ne vide sve ukuane, da neznaju za njihova prezimena i imena. Ako to neznaju nemogu da kau na istrazi u ijoj su kui ili klijeti bili sakriveni.
2) Ne bi smjeli znati prava imena ljudi iz organizacija (dakle u saobraaju s partizanima
nadimci), a za vezu treba da slue po mogunosti uvijek isti ljudi bez ikakove neposredne pratnje.
3) Ako je ikako mogue po hranu ne bi smjeli zalaziti u kue i sela. Hrana i ostale stvari
morale bi se u umi ili gdje drugdje na ugovorenom mjestu sakriti. Po mogunosti nitko iz
mjesta ne bi smio da bude vien.
4) Ako bi ljudi iz odreda dolazili u dodir sa
mjetanima s kojima se poznaju, morali bi da
ute o njihovim imenima.
5) Mi smo se u Bjelovaru saglasili da bi bilo
zgodno da se u logor partizana dolazi maskirano i to svako lice iz mjesne organizacije, tako
da se ne bi po opisu moglo saznati tko je. Isto
bi za partizane (ptz) moralo biti svejedno, i ne bi
trebali da znadu da li govore sa sekretarom ili
ovjekom za vezu.
6) Ptz. ne bi smjeli znati ba nita o organizaciji, o njenoj rasprostranjenosti, o imenima sela,
o ljudima koji sudjeluju, o prilikama rada, pa o
jaini (broju) ljudi, o sektorima, pa ak niti o naoruanju.
7) U ptz. logor ne bi smjelo da ue niti jedno
lice iz mjesta bez osobite potrebe. Razgovori i
dogovori bi se morali voditi izvan logora. Na taj
bi se nain izbjeglo da se u javnosti i meu drugovima sazna za blizinu ptz. logora. Izbjegavati
treba da ptz. dolaze na sastanak u selo ili osamljenu kuu.
8) Kod prehranjivanja nebi strani ptz. trebali
da znadu u kojem su se selu najeli. Domai ptz.
trebali bi to uvjek tako izvesti.
9) Radi toga to nisu postojala unapred

spremljena spremita hrane u prirodi, ptz. su

nepotrebno zalazili u sela!
10) Kako je po povlaenju Kalnikog odreda
od Jasenovog brda 19-111-42 vlastima pala u ruke cijela arhiva odreda, i mnoge druge stvari to
smo se saglasili:
- pojedinci ne bi smjeli kod sebe imati legitimacije (Boo), listove (Kaiman), rublje i rupie
sa monogramima.
odred ne bi smio imati spiskove iz kojega
bi se vidilo brojno stanje, imena, nadimci, naoruanje, stanje ranjenih i gdje su pohranjeni.
Potvrde, pak posjetnice, fotografije skupina i pojedinaca, knjige sa potpisima i t.d.
Da se to sprijei potrebno bi bilo sprovesti
lini pretres i pretres stvari svih pojedinaca.
11) Ptz. ne bi smjeli da znadu da je Kaiman
za 340 Kn jedanput u Varadinu kupio lijekove,
a niti to kod koga su i na koji nain nastale
apoteke.
12) U odredu se ne bi smjeli iznaati (jedan
drugome) nikakove stvari iz svoga mjesta. No u
Kalnikom se odredu znalo vrlo mnogo (toga).77
Taj potresni dokument, pismo na smrt osuenog
komunista koji je bio svjestan ta ga oekuje, sadravao je zaista dragocjena upozorenja o tome ta sve
mora biti vojna tajna na teritoriju kakav je bio onaj
na kojemu je u proljee 1942. godine djelovao Kalniki NOP-odred. Istovremeno, dana su uputstva kako
uvati te tajne.

Da se i nehotice moglo doi do vane partizanske

vojne tajne, pokazuje sluaj koji je na poznati glumac Vjeko Afri opisao u svojoj knjizi U danima
odluka i dilema. Govorei o odlasku grupe pozorinih
radnika i glumaca (Ivka i Joa Ruti, or Skrigin,
Salko Repak, Milan Vujanovi, Zvonimir Cvija i Vjekoslav Afri) 22. aprila 1942. godine, iz Zagreba na
osloboeni teritorij preko Donjih Dubrava, na eljeznikoj pruzi Zagreb Ogulin - Rijeka, on govori o
konspiraciji kojom je bilo obavijeno to putovanje, spominjui usput i to da su neki od njih imali, za svaki
sluaj, spremnu priu, zapravo legendu, o tome kako
idu u nabavku ivenih namirnica. Lozinka pomou
koje je grupa trebalo da se povee s aktivistom NOP-a na eljeznikoj stanici Donje Dubrave bila je voj-

na tajna koju je znao samo voda grupe glumac Joa

Ruti. Meutim, dogodilo se neto nepredvieno...
Na pustom peronu - pie Vjeko Afri bili smo jedini putnici. (...) Gazei po tim inama, prelazili smo s koloseka na kolosek. as
smo sledili Jou kao vou puta, a as smo ga
opet preticali. (...) Odjednom spazih kako se iza
jednog ugla pojavio neki ovek. (...) Uniformisani ovek se uputio ravno nama u susret. (...) ne
znajui naprosto ta bih mogao u takvoj prilici
da kaem, ja sam, kad nam je ovaj nepoznat ovek priao sasvim blizu, zapitao Salka:
A ima li Gojko mesa?
Nemam pojma kako mi je upravo to ime palo odjednom na pamet. (...) ovek koji nam je
doao u susret srdano nam se nasmejao i vrlo
ljubazno odgovorio:
Da, ima Gojko mesa. Tu je Gojko odmah
preko ceste. eka na vas.
Ostao sam zabezeknut... Bio je to neki domobran veoma simpatine fizionomije, vesela
okrugla lica s briima. Pravi veseljak.
Preli smo tako etajui nekoliko stotina metara, kad iz jedne kue, na pedesetak metara
ispred nas, iskoi jedna grupa domobrana... Mi
smo im pokazali svoje legitimacije i propusnice,
koje oni nisu detaljnije razgledali. Svi su nam
onda salutirali i poeleli nam i srean put ...
priao mi je Joa... Posle kraeg uvoda otvoreno me je zapitao:
Reci mi bez sustezanja, jer mi smo sada
tako rei ve u partizanima, otkuda si saznao za
nau lozinku? Ko ti je rekao?
Kakvu lozinku? - zaudio sam se. Ja
nita ne znam.
Pa ti si onom inovniku, naoj vezi, rekao
lozinku.
ta sam rekao?
Pitao si ga, ima li Gojko mesa, a to je bila
naa lozinka.
Opta preneraenost. (...) Ja stvarno nisam
pojma imao ni o kakvoj lozinki. Niti sam ni u
snu slutio da bi onaj ovek mogao da bude naa veza...
Pa ovo je stvarno udo konstatova Joa.
- Kad bih to nekom priao, ne bi zaelo niko
mogao da poveruje. Kako ti je samo na pamet
palo to ime.

 Ne znam. Potpuno nesvesno sam to uradio bez ikakva predumiljanja. Prosto mi je samo od sebe dolo na jezik.
To je zaista bilo sasvim neshvatljivo i niko
nije mogao da to protumai.. ,78
Navode Vjeke Afria indirektno potvruje Milan
Jankovi koji je, zajedno sa Zvonkom Hrakom, prometnikom na eljeznikoj stanici Donje Dubrave, prihvatao pojedince i grupe aktivista Komunistike partije Hrvatske i narodnooslobodilakog pokreta koji su
se iz Zagreba prebacivali na osloboeni teritorij Korduna i Like. Prema njegovim navodima, lozinka kojom su se pojedinci ili voe grupa legitimisali nakon izlaska iz voza u Donjim Dubravama bila je
Ima li Gojko mesa? zato to je u tom selu zaista postojao mesar Gojko Jakovi vajcak! Taj veoma znaajni partijski punkt za vezu Zagreb-osloboeni teritorij Korduna i Like funkcionisao je od novembra
1941. do kraja aprila 1942. godine.79
Grupa zagrebakih glumaca sretno je stigla na
osloboeni teritorij i ve nedjelju dana kasnije, u povodu Prvoga maja, dala predstave u Korenici i Donjem Lapcu. U novembru iste godine grupa je dobila
naziv Kazalite narodnog osloboenja Jugoslavije.

Nepobitna je istina da je partizanski rat nemogue

voditi bez podrke veeg dijela stanovnitva podruja
na kojima se on odvija. Meutim, privrenost stanovnitva. narodnooslobodilakom pokretu u mnogim je
dijelovima Jugoslavije, na osloboenom i poluosloboenom teritoriju, bila stoprocentna u punom smislu
te rijei pa je tada i pitanje uvanja vojne tajne dobivalo novu kvalitetu. Zapravo, dogaalo se da vojna
tajna u nizu sluajeva nije ni postojala.
Jakob Kranjevi Brado, komesar partizanske bolnice u Petrovoj gori, izgraene u jesen 1941. godine,
govori ubjedljivo, bez obzira na prizvuk patetike,
upravo o tome:
Iako za neprijatelja konspirativna, bolnica je
za narod bila javna, ali njegova vlastita tajna.
Tu nisu vladali zakoni neumoljive konspiracije;
bolnica je bila tajna cijelog naroda. Svi su znali
da samo jedna nepromiljeno izgovorena rije
ili bilo kakav nesmotren propust pred neprijateljem znai izdaju sina, mua, ene ili brata
izdaju sopstvene revolucije. Narod Korduna je
uvao bolnicu, uvao je Petrovu goru, jer mu je

ona bila jedino sklonite ispred neprijateljskih

rafala i razbuktalih plamenova zapaljenih sela.
Uvale i ume Petrove gore su krile zbjegove
pred pobjenjelim neprijateljem.80
Na simpoziju o Petrovoj gori, odranom novembra
1969. u Topuskom, jedan od najboljih poznavalaca
NOR-a na Kordunu Mile Daki podnio je referat
Znaaj Petrove gore u NOR-u, u kojemu je rekaoZa vrijeme majskog obrua 1942. godine prva partizanska bolnica Vrletne Strane otkrivena
je i spaljena. Oko 80 ranjenika ostaje netaknuto
u zemunicama. Krajem maja 1942. godine u predjelu ume Piin gaj izgraena je nova bolnica,
koja s vremenom dobiva naziv Centralne partizanske bolnice. Ova bolnica radi do kraja rata.
U njoj su lijeeni partizani i civili. Bila je to bolnica jedinstvenog antifaistikog fronta, bolnica
otvorena za sve. ta vie govori o masovnosti i
idejnom jedinstvu ratita Petrove gore, nego injenica da Centralna bolnica, radei na tridesetom kilometru od neprijateljskog garnizona
Karlovac i osamdesetom od centra NDH - Zagreba, nikada nije otkrivena.81
Slino je bilo s bolnicama, partizanskim radionicama, komandama, komitetima i drugim ustanovama
na osloboenom teritoriju i u mnogim drugim krajevima Jugoslavije.
Od 6. do 11. maja 1941. godine ustae su u selima
Sreza Veljun, na podruju izmeu Karlovca i Slunja,
pokupili i u susjednom selu Hrvatski Blagaj na zvjerski nain poubijali 520 odraslih mukaraca Srba, meu kojima i 17 lanova Komunistike partije Hrvatske. Godinu dana kasnije, sredinom 1942, gotovo cijeli
veljunski srez je bio osloboeni teritorij, osim sela
Hrvatskog Blagaja i Pavlovca, u kojima se nalazila jaka ustako-domobranska posada, s isturenim uporitem na brdu Lisac.
U julu 1942. dvojica podoficira iz posade na Liscu
uspostavila su vezu s komandom l. veljunske ete 2.
bataljona Drugog kordunakog NOP-odreda. Ubrzo
zatim i njihov je zapovjednik, natporunik dr Stjepan
Urban, uspostavio vezu s anicom Opaiem, komandantom Grupe kordunakih partizanskih odreda. Veza dvojice domobranskih podoficira i natporunika
Urbana s partizanima trebalo je, po svim pisanim i
nepisanim pravilima, da bude vojna tajna prvoga reda. Meutim, nije bilo tako.
Dolazei predvee s Lisca u selo Crno Vrelo, do

Komande Veljunske partizanske ete, dvojica domobranskih podoficira znala su ponekad da ostanu do
kasno u no na igranci s partizanima i seoskom
omladinom, a zatim da se vrate u svoje uporite.
Slino je bilo i sa sastancima Urban-anica Opai. O tome je tadanji borac Veljunske partizanske
ete Duan Opai napisao:
Kontakti Urbana sa partizanima bili su sve
ei. Narod je tim kontaktima pridavao veliku
vanost, iako oni za nae rukovodstvo nisu prelazili znaaj obine vojnike informacije, politikog ispitivanja i si. (...)
U selima oko H(rvatskog) Blagaja apatom se
prenosilo da su vodeni pregovori izmeu partizanskih i domobranskih predstavnika. Ta vesela
vijest se brzo irila, znali su za to svi - od najmlaih do najstarijih, iako su Petra Mladen i
njena kerka Stanica (preko kojih je Urban odravao vezu s partizanima primj. autora) ljubomorno uvale tajnu. O toj 'tajni' smo priali
jedan drugome 'u povjerenju'.
.. .Svi smo mi u eti znali da je domobranski
natporunik dr Urban bio na sastanku sa anicom. Tano, nije nam nitko zvanino saoptio od
strane naih stareina, ali smo uli jedan od
drugoga u 'poverenju'.82
Koliko god to izgledalo udno i nevjerovatno, neprijatelj nikada nije saznao za kontakte dvojice domobranskih podoficira i natporunika Urbana s partizanima!
Postojanje i sastav narodnooslobodilakih odbora
u poluosloboenim i neosloboenim naseljima bili su
vojna tajna od koje su zavisili ivoti lanova tih odbora. Bio je to sluaj i sa NOO-om u selu Bukovai kod
Bosanskog Petrovca. Piui o njegovu radu, Vlado
Kecman kae:
Tokom novembra i decembra 1941. godine, a
takoe i do polovine maja naredne godine, u selo su ponekada dolazili Talijani i manje grupe
etnika, ali nikad niko od seljaka ili bilo ko drugi nije odao niti dao do znanja okupatoru da u
selu postoji narodnooslobodilaka vlast. Desio
se sluaj ovom Odboru da dvojica seljaka nisu
mogla da svoju obavezu izvre prema mjesnoj
vlasti, pa su ih odbornici priveli i stavili ih u
jednu potkrovnu prostoriju Osnovne kole kao
hapenike. Meutim, upravo su u to vrijeme u
selu doli talijanski crnokouljai. Niko od pri-

sutnih, a ni hapenici nisu se oglasili pred okupatorskom vojskom. Novu narodnu vlast uvao
je narod ovog sela cijelo vrijeme narodnooslobodilake borbe, pomagao je i podravao je u
brojnim akcijama.83
U rano proljee 1942. godine u neposrednoj okolini
Jajca poeo je da djeluje Vod za vezu bataljona Pelagic* Treeg krajikog NOP-odreda. Petnaestak boraca tog voda, najprije pod komandom Mustafe Muje
Dube, a zatim Ahmeda Dube, imali su zadatak da
odravaju vezu s partizanskim saradnicima u gradu i
uz njihovu pomo prikupljaju podatke o snazi i namjerama ustako-domobranskog garnizona.
Partizani voda za vezu - napisao je
Ahmed Dubo - nailazili su kod stanovnitva
Bravnica, Kamenica, Drenova Dola i drugih na
svesrdnu podrku i pomo. Seljaci su ponekad i
sami davali korisna obavjetenja o neprijatelju i
inili razne druge usluge. Nije, meutim, poznat
ni jedan sluaj davanja podataka neprijatelju o
radu voda za vezu, o njegovim akcijama i saradnicima, iako su seljaci dosta znali o svemu
tome. Naprotiv, narod je partizane pomagao i
dijelio sa njima esto i posljednje zalogaje hrane.84

Pred narodom osloboenog teritorija bilo je teko

sakriti ak i tajnost predstojeih akcija i operacije!
Ilija Radulovi opisuje zasjedu koju su drvarskopetrovaki i bravski partizani postavili kod sela Bravskog 27. avgusta 1941. godine:
Gotovo je postala uobiajena praksa ustaa
da iz Kljua za Petrovac prolaze sa desetak kamiona svakog dana izmeu 14 i 15 asova.
Kada partizani ruae, oko podne 27. avgusta
1941. godine, digoe se na noge i poee se pripremati da krenu u zasjedu. Raspored je ve
unaprijed izvren prilikom dnevnog izvianja. (...)
Cijelo selo zna za zasjedu i nestrpljivo, kao i
sami partizani, oekuje nailazak ustakih kamiona i poetak napada.
Oko 17 asova od pravca Kljua nailo je 6
kamiona.. ,85
Akcija je uspjela i kolona kamiona je unitena jer
je neprijatelj bio potpuno iznenaen premda je cijelo
selo znalo za zasjedu!
Sredinom juna 1942, u toku velike neprijateljske

ofanzive na Kozaru, Operativni tab za Bosansku

krajinu odluio je da s dijelovima Prvog krajikog
NOP-odreda, koji je djelovao na irem podruju Podgrmea, napadne ustako-domobranski garnizon u
Bosanskoj Krupi.
Narod je vidio da se neto sprema - napisao je Hamdija Omanovi, tada komandant bataljona u tom odredu. - Poelo se govoriti i o
napadu na Bosansku Krupu. Tajnost je dovedena u pitanje. Ali vojske nije bilo, a to je sve zbunjivalo. Meutim, kada je Udarni bataljon stigao
u rejon prikupljanja nedaleko od Bosanske Krupe na sam dan napada, stvar je postala jasna.
Seljaci, omladina i pioniri su se u grupama sastajali i neto dogovarali.
Kada je u Suvaju dovezena i haubica, svima
je bilo jasno o emu je rije. Nagaanja su se
pretvorila u otvorena tvrenja, radoznalost u
opte veselje koje se prenosilo od pionira preko
omladine do najstarijih ljudi. Ubrzo su poeli da
stiu i pokloni za nae artiljerce. Djevojke su
otvorile svoje sanduke u kojima su uvale djevojako ruho, vadile marame, pekire i koulje i
sve to nosile da okite borce i teko oruje.
Iako to niko nije traio, a iz razloga tajnosti
ni elio, pristizale su kolone ena i omladine s
'uzlovima' na glavi u kojima su bila raznovrsna
jela - poklon njihovoj vojsci prije polaska u
borbu. Sve je bilo na nogama, i staro i mlado,
sve se nekud urilo i svak se smatrao ozbiljno
uposlenim. Pjesma se ula sa svih strana.
Iako smo bili sreni i radosni zbog estih
dirljivih izraza ponosa i vjere vojske i naroda u
brzi uspjeh, bili smo ozbiljno zamiljeni i stalno
se pitali ta e biti ako se napad otkrije. Jedva
smo ekali da padne no i da se krene ka polaznim poloajima.86
Napad nije otkriven, neprijatelj je bio iznenaen:
Bosanska Krupa je osloboena, vei dio posade je odbaen preko Une, a jedna eta domobrana s naoruanjem zarobljena!
Koliko je, ak i u djece na osloboenom i poluosloboenom teritoriju bilo manje-vie spontano usaen osjeaj neophodnosti uvanja partizanskih vojnih
tajni, ilustruje sluaj koji se 1942. godine zbio u selu
Gornjoj Rijeci, izmeu Kalnika i Hrvatskog zagorja.
Narod je tu siromaan, ali je rado primao
partizane zapisao je Milan Brunovi - di-

jelei s njima sve to je imao. I djeca su, osobito

aci tamonje osnovne kole, voljela partizane.
Selo se nalazi u dolini, sa tri je strane okrueno
planinama, pa je zbog toga bilo neprikladno za
borbu, osobito kad bi se neprijatelj pojavio na
obroncima okolnih planina. Zbog toga su itelji
sela naroito djeca - uvijek budnim okom
pratili svaku pojavu neprijatelja i o tom obavjetavali partizane. To je znao i neprijatelj.
Jednom su ustae iznenada upali u selo. Pokupili su uenike IV. razreda i odveli ih pred
oblinju crkvu, da ih ispituju. Pitali su ih o partizanima, o dranju pojedinih ljudi u mjestu, o
tom to tko radi i kako se dri kad naiu partizani. Djeca su, meutim, samo nijemo utjela ne
prozborivi ni jedne jedine rijei.
'Zar nemate jezike, pa tako utite!' izderao se
na njih jedan ustaa. No djeca su i dalje utjela.
'Malo prije ste galamili kao da su vas svi
vragovi opsjeli, a sada kao da ste onijemili!' dobacio je drugi ustaa. Ali ni tada djeca nisu nita odgovorila.
im su djeca odmakla malo od ustaa, zaorio je veseli smijeh i hihot.
'to su vas ustae ispitivali?' upitae ih uiteljice.
'Oni su nas svata pitali, ali mi im nismo nita odgovorili' 87
Primivi pismo Operativnog taba NOP i DO za
Bosansku krajinu od 16. oktobra 1942, koje su potpisali komandant Kota Nad, naelnik taba Branko Poljanac i zamjenik komandanta Slavko Rodi, a u kome je prvi put predloena likvidacija Bihaa,88 Tito
je 18. oktobra odgovorio:
2) Slaemo se s vaim miljenjem da treba
napasti i zauzeti Biha. (...)
Sve pripreme zadrati u najveoj tajnosti i o
njima niko ne smije znati sem vaeg taba.89
Raunajui s mogunou prodora neprijateljskih
snaga u zalee partizanskih brigada dok se one koncentriu za napad na Biha i s mogunou da njemaka komanda sazna za pripreme tog napada, Kota Nad pie:
Imali smo, dakako, sve te neprijateljske mogunosti na umu, pa smo zbog toga i urili i pazili da se ne otkrijemo. Otud uporno ponavljamo nareenje svim brigadama: 'pokrete drati u
najveoj tajnosti'.

To je jedino bilo nemogue sakriti narodu.

Krajina je obino sva, u neizmernim kolonama,
marovala sa svojom vojskom. Seam se kako je
Mitra Mitrovi, kada sam s njom prvi put one
jeseni bio na nekom zboru, zaneseno ustvrdila
kako se 'buna postrojila u brigade', a opi je
esto pisao kako narod zna ak i pre nego je
nareenje napisano, pre nego su jedinice obavetene, kud emo krenuti, u kom pravcu emo
udariti.90
inilo mi se pie Kota Nad na drugom
mjestu krenuvi uoi bitke iz Podgrmea
prema Bihau, odnosno prema Grabeu, da sav
narod Krajine zna za nae pripreme. To je tako
uvek bilo u Krajini. Pre nego i zapovedi pokret,
vojska zna da se pokret priprema. I pre nego
vojska krene, narod zna kud njegova vojska
kree.91

Prema miljenju Koste Nada, problem ouvanja

tajnosti pojedinih operacija pred narodom Bosanske
krajine duboko i istinito je osvijetlio knjievnik
Branko opi u romanu Delije na Bihau piui:
A kako se moglo saznati za budui napad
na Biha kad je najvia partizanska komanda
tek poela da razmilja o toj akciji?
To se pita ak i panski borac, Kota Nad,
komandant itave krajike partizanske vojske.
Jednog dana navrati on pored kuhinje Omladinske ete kad ga kuvar Lijan zaustavi pitanjem:
- Kad emo na Biha, drue Kota? Ja se
ve spremam kako u juriati preko mosta na
Uni!
Komandant se iznenaeno tre i upita:
- Ama, ko ti je to kazao da se mi spremamo
na Biha?
- Ehe-he, ko? - lukavo zakilji Lijan. - Kazao mi Zuko Zuki, imade hiljade oiju i uiju i
sto i jedan i po nos!
- Zuko Zuki? zaueno se u sebi pitao
komandant. Ma koji li je to sveznalica? Ve
sam nekoliko puta za njega uo.
O tome tajanstvenom sveznalici uzaludno je
bilo pitati bilo koga u narodu. Svak je sluao
njegove vijesti i vjerovao im, ali ga jo niko nije
vidio, a kamoli da ga je poznavao.
Spremaju, recimo, partizani napad na neko

neprijateljsko utvrenje, dre to u najveoj tajnosti, kad negdje, navee, na nekom seoskom
sastanku, istom uje iz mraka novost:
- Bogme se nai spremaju da raspale po
bunkerima tamo kod raskra.
- Ma ko to kae? prenu se radoznali sluaoci.
- Kae, bogami, Zuko Zuki!
- E, onda je tano. Zuko nikad ne lae.
Taj tajanstveni svenarodni Zuko Zuki oslukuje sve glasove, prati vojnike kolone, slua
razgovore komandanata, zaviruje u njihove biljenice, prati let aviona, oslukuje udaljeno gruvanje topova, gleda za jatom dralova koji putuju na jug i najavljuju skoru zimu... Sve to pamti
i sabira Zuko Zuki, pa ti istom jednog dana
apne na uvo bilo kome ovjeku:
- Sprema se napad na partizanska sela!
Onda taj ovjek i ne pita ko mu je to doapnuo, ak se i ne sjea kog je trenutka sve to
uo, ve uri do prvoga komije i obavjetava
ga:
- Sprema se napad na nas, budi u pripravnosti.
- ta, je li se to javio Zuko Zuki?
- Jeste, on glavom.
Zuko Zuki: to ti je optenarodna i svenarodna obavjetajna sluba s bezbroj oiju i uiju,
osmatranica, veza, straa, signala, znakova,
kombinacija, doskoica, zamki, mrea, umova.
Gluva tiina, koja svaki as moe da progovori
topovskim glasom. ak i mala djeca na partizanskoj slobodnoj zemlji pomalo rade za naeg
Zuku Zukia.
Zuko Zuki zatekao je kuvara Lijana na spavanju i zuzuknuo tiho u njegovo dlakavo uvo:
- panac se sprema na Biha!02

Iako je narod Podgrmea znao da se priprema napad na Biha, neprijatelj od toga nije imao nikakve
koristi. U tab pukovnika Stjepana Tomiia, komandanta 4. ustakog zdruga o tome nije stigla nijedna
vijest.
U analizi domobranskog generaltaba pie Kota Nad - utvreno je da njihovi pijuni nisu uspevali doprijeti ni korak dalje od svojih krajnjih poloaja, jer - alili su se 'na

element nije mogue ubaciti meu partizane za

dojavnu slubu ili pijunau', a 'ono ena, devojaka i keri, koje su ostale u Bihau iza poubijanih otaca i mueva lanjske godine, spremno je
sluiti partizanima a ne naim vlastima, te ni uz
kakvu plau i potkupljivanje'.93
I dalje:
I onog popodneva kad sam, stigavi sa smotre Banijaca, izaao na komandni poloaj, u sumrak 2. novembra, ustaki pukovnik Stjepan Tomii, zapovjednik zdruga (...) javio je Juci Rukavini, zapovjedniku 'vojnice' u Zagrebu, kao i
prethodnih dana: 'U prostoru Bihaa nita novo'.
I ustaki stoernik ... i veliki upan... slali su
uoi naeg napada samopouzdane izvetaje. Nijedan na mar-manevar nije bio otkriven. Brigade su bile na pragu Bihaa, a ustaki pukovnik Stjepan Tomii veruje da su vie ugroeni
svi drugi garnizoni nego njegov! Samo 120 minuta pre nego to je nasumce ispaljenim hicima
iz haubice s Grabea trebalo da damo znak za
opti napad, Tomii je u odzivu na vapaje
ustaa napadnutih od Liana i Kordunaa u Rakovici i okolnim selima naredio da u zoru 3.
novembra jo jedna eta ustaa napusti Biha i
prebaci se na sektor Rakovice.94
Poto je prouio sve sauvane i pronaene neprijateljske dokumente u vezi s bihakom operacijom,
na poznati vojni historiar Mio Lekovi doao je do
nedvosmislenog zakljuka:
Neprijatelj u Bihau nije ni slutio da je oko
grada prikupljeno nekoliko partizanskih brigada i da e one ubrzo, ve u toku noi, izvriti
snaan napad... obavjetajna sluba neprijatelja
nije uspela da otkrije prikupljanje partizanskih
snaga oko grada.95

Mjesec dana poslije osloboenja Bihaa izvren je

napad na Sanski Most i okolna neprijateljska uporita.
Za tu je operaciju Stab 5. NOU-divizije 1. bosanskog
korpusa 8. decembra izdao zapovijest u kojoj o uvanju
tajnosti pie:
Preduzeti sve mjere da se ouva tajnost akcije. Borcima skrenuti panju da ni sa kime o
akciji ne razgovaraju, tabovima da pripremu
vre u najveoj tajnosti. Odmah od poetka ak-

cije hvatati sve civile i onemoguiti svako kretanje u pravcu neprijatelja.96

Meutim, u vezi s uvanjem tajnosti operacije kao
da se ponovio sluaj Bihaa: zapovijest za napad na
Sanski Most jo nije bila ni napisana, a borci su ve
bili sastavili stihove i pjevali ih iz sveg glasa: Sanski
Moste eto nas u goste!
Sanski Most tom operacijom nije osloboen. Prva i
esta krajika brigada prodrle su u grad, ali su, uz
prilino velike gubitke, bile prisiljene da se povuku.
Nema podataka o tome da je neprijatelj unaprijed saznao za napad.

Dezinformisanje neprijatelja o brojnom stanju i

naoruanju, namjerama i planovima i u partizanskom je ratu vaan zadatak obavjetajne slube. Naalost, mali broj sauvanih partizanskih dokumenata
ukazuje na postojanje takve aktivnosti. Datumski prvi
od njih jest pismo koje je naelnik Vrhovnog taba 27.
januara 1942. godine dostavio drugu Kosti Nediu,
tj. Kosti Nau, ovlaujui ga da preuzme komandu
nad svim partizanskim jedinicama oko Kalinovika,
gdje se nalazio talijanski garnizon i nareujui mu:
Kod Talijana proturiti vijesti da ih napadaju
partizani iz Crne Gore i sastava Proleterske brigade. Ovo isto objasniti i mjesnom stanovnitvu.97
A na sektoru Kalinovika u tom trenutku, jasno, nije bilo ni crnogorskih partizana, ni jedinica Proleterske brigade! Trebalo je, jednostavno, obmanuti protivnika.
Sljedei dokumenat koji vrijedi djelomino citirati
jest uputstvo taba 3. operativne zone NOPO Hrvatske, dostavljeno 24. oktobra 1942. tabu 1. slavonske
NOU-brigade, u kojemu pie:
Vrlo je dobro to su ocjenili da vas ima
4.000 i da vozite sa sobom artiljeriju. To je dobro.
Obratite najveu panju da vam razni 'prijatelji'
ne bi pobrkali te raune i dali neprijatelju tano
brojno stanje i raspored. Zbog toga nemojte dozvoliti da vam razni sumnjivi civili prolaze kroz
bataljone i odravaju veze sa partizanima. Preko politikih komesara eta sprovedite da partizani dre u najveoj tajnosti broj i raspored jedinica. Ovo isto postavite kao pitanje borbe. Pravilnim radom po etama najbolje ete otkloniti
mogunost da vas neko pijunira. Ispred vas, pa
moda i na dva dana hoda treba da ide vaa in-

formativna sluba. Javite nam kako funkcionie

informativna sluba i sluba veze.06
Da bi odvratio panju neprijatelja i obmanuo ga o
svojim pravim namjerama, Operativni tab za Bosansku krajinu naredio je desetak dana prije poetka
bihake operacije, tabu 2. krajike NOU-brigade
da sa svojim bataljonima vri snaan pritisak na neprijatelja u podruju Ljubije. O tome je sam Kota
Nad, komandant Operativnog taba za Bosansku krajinu napisao:
Ni borci, a ni stareine nisu znali da su ti
napadi najobinija zamka: u elji da panju neprijatelja to vie odvuemo od Bihaa, naredio
sam II brigadi da izvri silovit pritisak kao da
nam je od posebnog interesa da ovladamo ljubijskim podrujem.99
Prema istraivanjima historiara Mie Lekovia,
obmani protivnika u vezi s bihakom operacijom
svoj je doprinos dao i Glavni tab NOP-odreda Hrvatske.
I napad banijskih partizanskih jedinica na
Sunju, Brane i Blinjski Kut, u toku prethodne
noi, 1/2. novembra - kae Lekovi - skrenuo je na sebe panju neprijateljskog taba u
Bihau i odvukao je dalje od ovog garnizona.
Stigla su obavetenja od pretpostavljene komande da partizani nameravaju ponovo napasti i
Glinu, a potom i Topusko. Na osnovu svega toga, dolo se do zakljuka da su dejstva partizanskih jedinica usmerena na druga podruja udaljena od Bihaa, te da za bezbednost Bihaa ne
treba strahovati.100
Bihaku operaciju partizanske su jedinice izvele
zaista uspjeno. A jaanjem NOV i POJ i razgaranjem
NOR-a dezinformisanje neprijatelja radi ouvanja
vojne tajne postae sve ee, sve intenzivnije i sve
raznolikije. Bie to normalna posljedica razvoja ratnih operacija i odnosa snaga na bojitima Jugoslavije.

OFANZIVNA (INFORMATIVNA)
OBAVJETAJNA SLUBA U AKCIJI
prethodnog iskustva nije bilo - da bi se sprijeio
genocid, trebalo je saznati namjere ustaa komunisti su bili upozoreni - narod uva partizane Tito.kazniti samo krivce/ Narodnooslobodilaki odbori i obavjetajna sluba Talijani - partizanski saradnici teak promaaj u Mostaru u redovima
neprijatelja - obavjetajni podaci - moralo se ii i u
neprijateljske garnizone - obavjetajna sluba i akcije na komunikacijama - sprijeena avantura: napad
na Sarajevo 1941.

Dok se partizanska kontraobavjetajna sluba u

svom nastajanju, pa i razvoju, oslanjala na iskustva
Komunistike partije Jugoslavije steena u toku njenog dugogodinjeg ilegalnog djelovanja, partizanska
ofanzivna obavjetajna (informativna) sluba morala
je de facto da krene od tabule rase. Razlog je bio jednostavan: KPJ u predratnom periodu nije, ili to nije
smatrala potrebnim, planski i sistematski prodirala u
redove kraljevske policije niti obavjetajno pratila
interna zbivanja u graanskim politikim strankama
i organizacijama, ak ni u onima koje su bile ponajprije antikomunistiki i profaistiki orijentisane.
Bilo je, istina, i iznimaka, od kojih dvije zasluuju
da budu spomenute.
Demobilisan poslije prvog svjetskog rata, Josip
Grabar se zaposlio u zagrebakoj policiji i nakon zavretka obuke bio upuen na rad u Osijek. Poslije donoenja Obznane u Vinkovcima se upoznao s Ivanom Krndeljem (1888-1941), eljeznikim slubenikom
iz Sarajeva, istaknutim sindikalnim i partijskim funkcionerom. U to je vrijeme i Grabar ve bio Krndeljev
politiki istomiljenik, komunist, zbog ega je ubrzo i
napustio policijsku slubu i otiao u Zagreb, gdje se
bavio trgovinom. Tu se ponovo sreo s Krndeljem, koji
je tada bio gradski radniki zastupnik i poslanik u
Oblasnoj skuptini u Zagrebu. Saznavi za Grabarovo
novo zanimanje, Krndelj mu je rekao da bi bilo bolje
da je ostao u policiji.
... Koristio bi radnikom pokretu - kazao
mu je Krndelj. I to tako da izvjetava Partiju
to se zbiva u policiji, to i kako rade. Ukratko,
da vodi rauna o djelatnosti i namjerama policije i da nas izvjetava. Grabar je ponovo zatraio slubu u policiji, dobio je, i ostao u njoj

obavjetavajui o svemu svoju partijsku vezu

punih sedam godina. A tada ga je neko provalio
i on je nou izmeu 11. i 12. avgusta 1929. godine
uhapen.1
Poput Grabara, i Janko Jankovi je, samo mnogo
kasnije - 1940. godine, pod uticajem Partije, uao u
Antikomunistiki odsjek Uprave grada Beograda. O
njegovim izvanrednim zaslugama za KPJ, naroito u
toku narodnooslobodilakog rata, opirnije emo govoriti kasnije (vidi poglavlje Ne smijemo ih zaboraviti.).
Navedene su iznimke samo potvrivale injenicu
da Partija u predratnom periodu nije pridala toj djelatnosti potrebnu panju, to je imalo negativnih posljedica, naroito neposredno prije rata i prvih dana
okupacije, na koje je ukazao i generalni sekretar Partije Josip Broz Tito u nepotpisanom lanku Savjetovanje Komunistike partije Jugoslavije, poznatom i pod
naslovom Zakljuci Majskog savjetovanja, koji je
objavljen u julu 1941. godine u Proleteru broj 3-4-5
za mart, april i maj te godine:
Slabost partijskih organizacija bila je u slabo organizovanoj informativnoj slubi. esto su
partijske organizacije bile stavljene pred gotov
in, nisu znale ni za najobinije stvari koje su se
spremale od strane neprijatelja iznutra, a koje
su se mogle predusresti, da su komunisti malo
vie vodili rauna o tome ta se zbiva u redovima neprijatelja. Na primjer dok su frankovci
pomou hrvatske graanske zatite pripremali
izdaju i utirali put osvajaima, neke partijske
organizacije nisu to znale. One nisu vidjele ni to
da to peta kolona sprema svoj udarac i protiv
komunista. Ako se ve nije moglo (ali je to bilo
mogue ispoetka) spasiti zatvorene drugove,
onda se moglo izbjei nova hapenja nekih drugova.2
Upravo nedostatak iskustva, iz ega je proizlazilo i
neshvatanje mjesta i uloge ofanzivne obavjetajne
slube, umnogome je bilo uzrok poetnim, pa i kasnijim podbaajima partizanskih komandi na operativnom planu.
Partizanska - ovdje samo uslovno tako nazvana
jer partizanskih odreda jo nije bilo ofanzivna
obavjetajna sluba poela je da djeluje na teritoriju
tzv. Nezavisne Drave Hrvatske u specifinom vidu
odmah nakon okupacije zemlje. Moralo se, naime, na

svaki nain sprijeiti provoenje monstruoznih ustakih planova o totalnom istrebljenju Srba i idova, a
komunisti su to, bez posebnih direktiva, shvatili kao
jedan od svojih prvih i prioritetnih zadataka. O tome
postoji vie svjedoenja. Na primjer, Luka Dalto i
Vinko Konta, piui o aktivnosti livanjskih komunista
u trenutku kada su ustae 16. juna 1941. godine iz sela Sajkovia kod Livna otjerali i pobili grupu od deset Srba, s popom Ristom etiem na elu, kau:
im su pale prve rtve, Mjesni komitet Partije organizovao je hitno obavjetavanje Srba o
opasnostima koje im prijete. Mrea obavjetajaca bila je pojaana veim brojem naih simpatizera. Ljudima je sugerisano da se sklanjaju u
umu, ili da bjee u druga, bezbjednija mjesta.
Meutim, u tome je livanjska partijska organizacija doivjela veliki neuspjeh. Teko je, naime,
bilo ubijediti ljude u to da e biti poubijani, bez
obzira na to to su davali izjavu da su van svih
politikih dogaaja i da se lojalno odnose prema ustakom reimu. Neupueni su, naime,
pretpostavljali da su oni koji su ve stradali, bili
upleteni u nekakvu zavjeru protiv Pavelieve
'NDH'. A bilo je i takvih koji su vjerovali da se ti
ljudi nalaze negdje u zatvoru, ivi i zdravi, ili su
moda na radu u Njemakoj. Nesrea je, dakle,
bila u tome to narod nije mogao da povjeruje
da ustae mogu initi takva zvjerstva. Zbog toga
je ljudima izgledalo besmisleno naputati svoja
ognjita, teko steeni komad zemlje, kuu, trgovaku ili zanatsku radnju. Dodue, bilo je dosta
sluajeva da su lanovi Partije i njihovi simpatizeri uspjeli da uvjere ljude u opasnost koja ih
eka, pa su se takvi spasavali na razline naine.3
U vezi s tom obavjetajnom djelatnou livanjskih
komunista znaajna je tvrdnja koju nalazimo u studiji Rafaela Bria i Mile Bogovca Livanjski kraj u revolucionarnom radnikom pokretu i narodnooslobodilakoj borbi:
U nastojanju da se to bolje saznaju namjere ustaa nekoliko komunista je po zadatku
Mjesnog komiteta ulo u 'Zatitu' ..."
Meutim, to nije bilo sve. Ve od prvih mjeseci
okupacije i ustanka ulogu znaajnih partizanskih
obavjetajaca u Livnu imali su kotarski predstojnik
Tomo Males i nadzornik TT-veza u livanjskoj poti

Petar Jelovi. O njima dvojici Rafael Bri i Mile Bogovac kau:

Kotarski predstojnik Tomo Male je vrlo rano postao saradnik NOP-a, s njim je uspostavljena veza jo u Duvnu, gdje je vrio istu dunost u aparatu ustake vlasti. Kada je preao u
Livno, ta veza je bila mnogo sadrajnija, a saradnja, naroito u davanju informacija o namjerama i planovima ustake vlasti i okupatora, intenzivnija. (...) Ustae su 1942. godine otkrile njegov rad, smijenile ga i deportovale u Jasenovac
i iste ga godine ubile. Mnogi Livnjaci su tek kasnije saznali pravu istinu o Tomi Maleu.
Vezu sa Jeloviem uspostavio je Toni Mio,
lan MK KPJ, koji je u ljeto 1941. godine, zajedno sa Jeloviem, leao u gradskoj bolnici. (...)
Iza toga, uslijedile su sabotae kidanjem telefonskih linija, prislukivanje razgovora o namjerama i planovima ustaa, naroito na liniji prema Koriini, elebiu, Sinju i Mostaru. Zahvaljujui tome, spaena je porodica ena i etvero
djece, lugara iz Koriine koga su ustae ranije
ubile.
Nalazei se esto na terenu gdje je vrio
opravke TT-linija, Jelovi je bio u mogunosti da
prislukuje razgovore ustakih i domobranskih
komandanata u Donjem Polju sa njihovim viim
instancama u Mostaru ili Sinju. Tako je Mjesni
komitet unaprijed bio obavijeten o mnogim
planovima, namjerama i pokretima ustakih i
domobranskih jedinica.5
O aktivnosti lanova KPJ i SKOJ-a, kao partizanskih, zapravo partijskih obavjetajaca, na planu zatite srpskog ivlja od ustakih pokolja u Hercegovini,
tadanji sekretar elije KPJ u Konjicu Safet Alagi je
zapisao:
Ubrzo nakon formiranja NDH uvidjeli smo
kakve mrane namjere ele da ostvare ustae.
Preko naih saradnika mogli smo na vrijeme to
da saznamo, naroito kada se radilo o pokolju
srpskog stanovnitva na podruju Konjica i u
susjednim selima. Zato smo slali lanove nae
organizacije KPJ i njene simpatizere da opomenu ugroene pojedince i stanovnitvo pojedinih
sela da se sklone na vrijeme, kako bi se na taj
nain onemoguilo hapenje i ubijanje ljudi.
Kad smo saznali da e ustae izvriti prvo
hapenje u Bijeloj i Bradini, u Bijelu smo poslali

Abdulaha Alagia da obavijesti srpski ivalj. On

je sa jo nekima poao u Bijelu, navodno kao
ustaka patrola, ali je sutradan izvreno hapenje i odvoenje istaknutih ljudi, jer su ustae
preduhitrile nae upozorenje. U Bradinu smo
poslali Vinka Borasa i Nikicu Juria, lanove
KPJ, sa zadatkom da pou kod Trifka Mrkajia,
s njim porazgovaraju i upoznaju ga sa pripremama ustaa u Konjicu.8
Vraajui se u maju, ili u prvoj polovini juna 1941.
godine iz Bihaa, gdje su bili radi uspostavljanja veze
s bihakom partijskom organizacijom, u Veliku Kladuu, Anton Tone Hrovat i Huka Miljkovi, lanovi
KPJ, usput su u razgovoru s ljudima iz srpskih sela
upozoravali stanovnike da ustae pripremaju pokolje
srpskog ivlja i skretali im panju da se uvaju. O tome Ilija Sekuli, jedan od svjedoka, kae:
Jednoga dana uvao sam krave pored puta
kroz Zlopoljac. Naiao je ovjek u fesu. Zaostao
je i upitao me imam li cigaretu. Bio je krupan i
dosta velike okrugle glave. Nakon nevezanog
razgovora rekao mi je: 'Mladiu, ja sam Musliman i zovem se Huka Miljkovi. Obavijesti sve
ljude, Srbe u tvom selu i okolici, da se kako
znaju i umiju sklone od ustaa. Neka nijedan
odrastao Srbin ne eka ustae kod kue, jer im
je poglavnik Ante Paveli dao pravo da istrebljuju Srbe. Svi Srbi treba da budu poubijani za
tri mjeseca. Ali, ne treba se predavati i gubiti
vjeru, jer doi e ubrzo vrijeme kada e se tome
stati na kraj!7
Ilija Sekuli se sjea i dogaaja koji se zbio malo
kasnije, neposredno poslije prvih masovnih ustakih
pokolja srpskog ivlja oko Bihaa. Jedan od malobrojnih koji su uspjeli da pobjegnu sa stratita, iz
bezdanke na Zavalju, Milan Zec, tada mu je ispriao
... da je u selo Osredak kod Ostroca, nedaleko od Cazina, dolazio Mirko Turi, lan KPJ iz
Cazina. Rekao je da je razgovarao sa njim i da
mu je Turi rekao da gdjegod moe kae da se
ljudi sklanjaju od ustaa, jer postoji opasnost da
ih odvedu i likvidiraju.8
Bila su to dragocjena obavjetenja bez obzira na
to to oni koji su ih prenosili najvjerovatnije, nisu, ni
bili svjesni da igraju ulogu obavjetajaca.
Prikazujui dogaaje koji su prethodili ustanku na
sektoru Ogulina i dolazak tadanjeg sekretara Okrunog komiteta KP Hrvatske za Karlovac i lana CK

KPH Ive Marinkovia Slavka u grad poetkom jula

1941. godine, trojica autora - Milan Beki, Ivo Butkovi i Slavko Goldstein (Goldtajn) - kau:
Marinkovi je tada saznao i za dvije izvanredno znaajne obavjetajne veze to su ih u to
vrijeme uspjeli uspostaviti ogulinski komunisti.
Prije svega, ubacili su lana svoje elije Zvonka
Mirta u organizaciju ustake mladei kao nastavnika gimnastike. Mirt u Ogulinu nije bio poznat kao komunist. Neki su ustaki funkcioneri
vjerovali u njegovu odanost pa je on esto saznavao .kakvi su im planovi. U nekoliko navrata
ustake jedinice iz Ogulina kretale su u pojedina srpska sela Vitunj, Srpske Moravice, Gomirje Gornje i Donje Dubrave s namjerom da
pohapse sve mukarce. No, mukarci ih nisu doekali kod svojih kua. Bili su pravovremeno
obavijeteni da ustae dolaze hapsiti i sklonili
su se. Obavjetenja je putem svojih veza slao
nastavnik gimnastike u ustakoj mladei Zvonko Mirt.*9
Ozrenski su ustanici 24. avgusta 1941. godine zarobili i strijeljali deset tuzlanskih ustaa.10 Abdulah araj li pie ta se zatim dogodilo:
Saznavi za strijeljanje zarobljenih ustaa
na Ozrenu, tajni ustaki odbor za istrebljenje
Srba i Jevreja u Tuzli odluio je da pozove kotarskog predstojnika iz Brkog Vjeeslava Montanija, koji je ve bio poznat po svojim krvavim
progonima Srba i Jevreja, da dode sa svojim
ustaama u Tuzlu i da uz njegovu pomo izvre
odmazdu nad srpskim stanovnitvom u gradu.
Namjera im je bila da kvart Srpska Varo razore, a stanovnitvo pobiju i interniraju.
Doznavi za ovaj ustaki plan, Mjesni komitet KP je preko simpatizera KPJ organizovao
konferenciju najuglednijih Muslimana da sprijee ovaj zloin. Konferencija je odrana u prostorijama zanatlijskog udruenja Senata. (Ovo
udruenje jo odranije bilo je pod uticajem naprednih elemenata i sluilo, s vremena na vrijeme, za akcije KPJ i SKOJ-a.) Tom prilikom u
osudi ustakih zlodjela naroito se istakao dr
Mustafa Mujbegovi. Poslije konferencije trojica
uglednih Muslimana na elu s tuzlanskim muftijom Muhamed eff. Kurtom posjetili su ortskomandanta Hohbajera i potpukovnika Vista i
izloili im protivljenje tuzlanskih Muslimana

ustakim namjerama. Shvativi ozbiljnost situacije, njemaka komanda je pismenim putem

zabranila ustaama da bez njene suglasnosti
preduzimaju bilo kakve mjere odmazde. Pored
Muslimana ovim ustakim namjerama suprotstavljali su se i mnogi vieniji Hrvati.11
S pravom se moe postaviti pitanje ta bi se dogodilo da Mjesni komitet KP nije pravovremeno saznao
za ustake namjere. Naalost, nismo mogli da ustanovimo ko je u ovom sluaju odigrao ulogu obavjetajca.
U gotovo istovjetnoj situaciji kao komunisti Livna,
Konjica i Tuzle nali su se, premda malo kasnije, i
komunisti Brkog. Piui o njihovu ilegalnom radu
1941. i 1942. godine, Asim Mujki i Joco Voki pribiljeili su i ovo:
Neposredno prije nego e ustae ubiti preko
tri stotine Jevreja, meu kojima je bilo i nekoliko skojevaca, partijska organizacija je saznala
da se sprema novi pogrom. Hitno je odran sastanak sa desetak naprednih omladinaca Jevreja, koji su upoznati sa situacijom. Predloeno im
je da idu iz grada i stupe u NOB. U to vrijeme
postojao je siguran kanal za prelazak na Majevicu. Zahvaljujui razbijakom djelovanju studenta Morisa Pape, koji je uporno tvrdio da e
Jevreji biti transportovani u Palestinu, i da bi
njihov izlazak to pokvario, ova akcija nije uspjela. Javila su se svega tri omladinca - jevrejska
emigranta iz Austrije i to: Paul, Sep, i Hans Feiner, koji su stupili u NOV i poginuli kao rukovodioci u Narodnooslobodilakoj vojsci.12
Bilo je vie primjera koji ilustruju napore da se
pravovremenim obavjetavanjem spasi srpski ivalj
od ustakih pogroma, naroito na Baniji i Kordunu, u
Lici i u Hercegovini.
Savo Bogdanovi, jedan od organizatora obavjetajne slube na Kordunu, govorei o prvom periodu
ustanka, napisao je:
Drugi vaan problem bio je u tome da se
prikupe podaci o namjerama i pokretu neprijatelja prema poluosloboenim selima, da bi se
saekao i razoruao, a ugroenom stanovnitvu
omoguila pravovremena evakuacija.13
Poslije stravinog ustakog zloina nad srpskim
ivljem u selu Grabovcu (Banija) 24. jula 1941. godine,
kada je pobijeno vie od hiljadu i dvije stotine ljudi,
ena i djece, preivjeli su pobjegli u planinu amaricu i tu se ulogorili.

Poetkom avgusta - napisao je Pero Drai u logor je doao Joco Milobratovi i naredio meni i jo dvojici da odemo u nae selo
Veliki unjar, da izviamo i obavijetavamo o
svemu to se dogaa u tom i okolnim selima. I
u svako drugo selo je poslato po nekoliko drugova. .. Skupili smo podatke o kretanju i djelanju ustaa i vratili se u logor. Ovo sam radio do
polovine avgusta, kad sam zbog stalnog izlaganja opasnostima, bez mogunosti da se branim,
odluio da odem u gerilce.14
Stanko ane Bjelajac pie:
Obavjetajni punktovi bili su posebno dobro
organizirani u garnizonima Glina, Petrinja, Kostajnica i Dvor na Uni. Zbog toga neprijatelj nije
mogao da nam pripremi iznenaenje. Veliki (je)
broj primjera koji ukazuju o efikasnosti ove slube. Koliko je ova sluba bila efikasna vidi se iz
primjera koji navodimo: grupa skojevaca iz Gline kojom je rukovodio Branko Baak, uenik iz
Gline, koja je prema dogovoru dostavljala informacije o svakoj promjeni u glinskom garnizonu,
izvjestila je Opinski komitet KPH Glinski Trtnik da ustae iz Gline pripremaju plan genocida nad stanovnitvom srpske nacionalnosti u
est sela: Luani, Brnjeuka, Glinski i Majski
Trtnik, Rovika i Majske Poljane. Ova sela se
nalaze sjeverno od eljeznike pruge Glina-Petrinja i ceste Glina-Banski Grabovac. Taj dio slobodne teritorije bio je dalja periferija centralnog dijela teritorije i izloen estim ispadima
ustaa iz garnizona Petrinja i Glina. Cilj ovih
ispada bio je pljaka imovine i unitenje celog
ivlja.
Meutim, na tom sektoru Partija je djelovala
vrlo organizirano i efikasno pod rukovodstvom
Opinskog komiteta KPH Glinski Trtnik. Sekretar komiteta KPH bio je Branko Drezga. Svako
je selo imalo svoju partijsku, skojevsku i omladinsku organizaciju, NO i organizaciju AF. Pored toga, sela su imala dobro organizirane seoske strae, koje su danonono obavljale funkciju osmatraa i ukoliko bi primjetili pokrete
neprijatelja, na vrijeme su obavjetavale stanovnitvo o opasnosti. Naroito je dobro funkcionirala veza Komiteta sa grupom skojevaca iz Gline. Upravo zbog tako iroke mree obavjetajnih punktova ispadi ustaa uglavnom su ostajali

bez rezultata. Zbog toga su ustae bile sve vie

ogorene na ponaanje stanovnitva ovih sela.
Posebno ih je nerviralo to im nije polazilo za
rukom da sa toga podruja pridobiju bar jednog
ovjeka za svoga dounika. Zato glinske ustae,
uveni po zvjerstvima koja su poinili u glinskoj
crkvi i nad stanovnitvom srpske nacionalnosti
u Glini uz pomo ustaa iz Petrinje i crne legije
iz Zagreba, kroje plan da opkole i pohvataju
stanovnitvo svih 6 sela bez obzira na uzrast, da
ih djelom poubijaju, a djelom bace u logore
smrti. I samo zahvaljujui na vrijeme primljenoj
informaciji od glinske grupe skojevaca, ustaki
plan je propao. Ve u toku naredne noi narod
je organizirano pod rukovodstvom Partije i ostalih drutveno-politikih organizacija napustio
sela, preao eljezniku prugu i povukao se u
amaricu. Jedan dio starijih ljudi i ena nije se
elio povui nadajui se da e tako spasiti neto
od preostale imovine. Meutim, nisu bili poteeni. Oni koji nisu imali sreu da nau sigurnije sklonite bili su odvedeni i poubijani ili baeni u logore, ali ona velika veina koja se povukla izbjegla je njihovu sudbinu.15
Sa obavjetajnog stanovita interesantni su navodi
Janka Mikia koji na temu Hrvati Maje spaavaju
Srbe u Maji i okolici poslije grabovake akcije izvrene 23. jula 1941. godine u selu Grabovcu na Baniji
kae:
Kad su uslijedila masovna hapenja i proganjanja Srba, bilo je presudno vano imati informacije o ustakim akcijama i o tome obavjetavati stanovnike okolnih srpskih sela da se
sklanjaju i izbjegavaju hapenje.
Trebalo je u ustakom taboru u Maji pratiti
razvoj dogaaja i upoznavati planove ustakog
rukovodstva.
im sam saznao za dolazak petrinjskih ustaa u Maju, dana 26. srpnja, o emu me obavijestio Pavao Tusi, opinski pisar, rekao sam
svom ocu Franji Mikiu da nadzire prilazni put
iz Dolnjaka u Maju, Duri Davidoviu da nadzire
prilazni put iz Svraice u Maju, a Pavla Tusia
zamolio da osmatra prilaz iz Dragotine i centar
sela i da obavjetavaju Srbe koje putem sretnu
da se odmah udalje iz sela jer e biti uhapeni.16

Nikola Biukovi i Stevo Travori takoer piu o

dogaajima na Baniji 1941. godine:
Dvanaestog srpnja 1941. partijska je organizacija bila obavijetena da je u Malu Gradusu
stiglo 12 ustaa sa zadatkom da odvedu u internaciju nekoliko uglednih obitelji iz Male i Velike Graduse, i da e doi i u Svinicu po dvije
obitelji. Za doek ustaa iz Graduse partijska je
organizacija organizirala 25 odvanih ljudi s pitoljima, s jednim karabinom i sa sjekirama, sa
zadatkom da na ulazu u selo doekaju ustae i
s njima obraunaju. Budui da u selu nije bio
lan OK KPH Sirnica Dragi, nego se nalazio u
Velikoj Gradusi, partijska ga je organizacija
obavijestila po kuriru o svome planu, a on je
naredio da se ljudstvo odmah povue, bez obzira na ishod akcije, i da se narod skloni u umu,
da se selo ne bi izlagalo opasnosti od veih represalija okupatora i ustaa. Tako je i uinjeno.
Ustae su dole u selo, kako je partijska organizacija i bila obavijetena, pa kako nisu nali nikoga drugog, odveli su dvije ene i etvoro djece, koje su sutradan pustili.17
Imali smo simpatizera i medu radnicima
Hrvatima. Ali ustae su se njih uvali, jer nisu
bili sigurni na ijoj su strani. Skojevci su tada
za dobijanje podataka od ustaa angaovali ljude pred kojima su ustae otvoreno govorili o
svojim namjerama, a ovi su to prenosili Poje
Rudiju i Gusti ornu, koji su obavjetavali Sreski komitet. Bilo je i primjera da su graani Hrvati, koje niko nije organizovao za obavjetajnu
slubu, sami javljali ljudima kojima su ustae
spremali smrt da se na vrijeme sklanjaju. Tako
smo bez naroito velikih tekoa svakoga dana
saznavali ta ustae namjeravaju uiniti slijedeih dana.18
Aktivnost partizanske obavjetajne slube i u srednjoj je Bosni bila, naroito prvih mjeseci ustanka,
znatno usmjerena na zatitu srpskog ivlja od ustakih pokolja.
Vasilije Vasko Modi, koji je po nareenju Komande Prnjavorske partizanske ete organizovao tu slubu, svjedoi:
Usporedo s razvojem narodnooslobodilakog pokreta, u prnjavorskom podruju razvijala
se i obavjetajna sluba. U poetku oruane borbe prikupljana su obavjetenja o nailasku nepri-

jateljske vojske, kako bi se narod mogao pravovremeno skloniti ispred nje i kako ustanici ne
bi bili iznenaeni, da bi se ubrzo zatim organizovalo prikupljanje vanijih podataka putem ljudi koji su ivjeli u gradovima ili u njihovoj neposrednoj okolini. (...) Tako sam za Prnjavor, u
kojem je bio ustako-domobranski garnizon,
imao ovjeka koji je organizovao obavjetajnu
mreu u gradu. Bio je to Ivan Biljeg, s kuom
na Ceru. On je u Prnjavoru imao ljude koji su
mu slali podatke, i to: Poljake Jana Dronga i Ignaca Kuneckog, te Danu Simia i Fadila Imamovia, koji je u decembru 1941. godine iziao
na osloboenu teritoriju.19
Osim obavjetajaca koji su djelovali u Prnjavoru,
Modi je naao saradnike i u selima izmeu Prnjavora i Dervente (Nikodin Slatinac, Mirko Vasi, trgovac,
ija je radnja bila u trpcima, na putu Derventa-Prnjavor, i Nikola Senka, Ukrajinac) te na sektoru Klanica (Mladen Vukosavljevi, Veljko Bundalo, Silva
Tavar, Slovenka):
Uz pomo ove tri grupe nae komande esto su na vrijeme saznavale za namjere neprijatelja pie Vasko Modi. Tako smo na pet
dana ranije saznali kada e neprijatelj, u drugoj
polovini marta (1942 - primj. autora), izvriti
napad na Cer, pa smo na Cer, koji su drali dijelovi Prnjavorske ete, prebacili pojaanje iz
Motajike ete. Pored Prnjavorske ete, koja je
drala poloaj od Vuijaka do Muslimanskih
Galjipovaca, u skladu s obavjetenjem da neprijatelj priprema napad na Cer, u pripravnosti su
bili i stanovnici Mravie, Drenove, Gornjih Galjipovaca, Muslimanskih Galjipovaca, Muslimanske Mravie, Ralutinca, arinaca i Vijaana. Sve
je to bilo spremno da se evakuie im se javi da
je neprijatelj krenuo.20
Bilo je i sluajeva kakav emo sada opisati.
Komanda II part(izanskog) bataljona nacional(no)
oslob(odilakog) pokreta Korduna i Banije javila je 7.
decembra 1941. godine komandantu Korduna i Banije:
Obavjetajnom slubom doznalo se da e
neprijatelj 1 ili 2 prosinca vriti pokolj i paljevinu Krnjaka prema Veljunu. Da bi se zloinaka
namjera neprijatelja spreila, sa 2. etom bez 2
desetine i 3. etom bez 2 voda, kao i sa 3. vodom

3. ete ovog bataljona poseo sam Budaku Reku,

ispred sela Beli Klanac do Skradske Gore.21
Neprijatelj je zaista 2. decembra oko deset sati
krenuo iz Krnjaka prema Veljunu i poeo paliti kue.
Meutim, zahvaljujui primljenom obavjetenju, saekale su ga 1. eta 1. bataljona i dijelovi 2. i 3. ete 2.
bataljona i, nanijevi mu velike gubitke, prisilile ga
na povlaenje.22
Na Kordunu je i godinu dana nakon izbijanja
ustanka bilo sluajeva da su itelji srpskih sela spaavani od ustakih pokolja zahvaljujui aktivnosti tada ve stvarnih partizanskih obavjetajaca u redovima neprijatelja. O tome pie i Duan Opai opisujui dogaaje koji su se zbili sredinom 1942. godine:
Jedne noi padala je kia kao iz kabla. Dva
domobrana su doli do kue Petre Mladen i
Stanice (preko kojih su odravali vezu sa partizanima - primj. autora) i rekli im da ustae
spremaju rano ujutro napad na selo Crno Vrelo,
kako bi uhvatili na spavanju seljake, koji su se
vratili svojim kuama.
Ljudi, ene, djeca i starci, koji su se zatekli u
selu, neujno su se podigli i pobjegli prije dolaska ustaa.. .^
Spomenuta dvojica domobrana, zapravo domobranskih podoficira, nalazila su se u to vrijeme u domobranskom uporitu na brdu Lisac, sa kojeg se titio Pavlovac i Hrvatski Blagaj, i odravali vezu s Komandom 1. ete 2. bataljona 2. kordunakog NOPodreda.24
Zatita osloboenog teritorija, njenih stanovnika i
njihove imovine uz pomo partizanskih obavjetajaca
poprimila je s vremenom sve organizovanije oblike.
To ilustruju i sljedei dokumenti:
tab 4. krajike NOU-brigade dostavio je 11. septembra 1942. godine Komandi podruja Drvar dopis:
Obavijeteni smo od nae obavjetajne slube da se priprema ofanziva Talijana na Drvar,
te vam skreemo panju na sljedee:
1) Da se cesta Drvar-Ploa razrui do temelja, a naroito da se na cestu naslau to vee
naslage iz brine. Tako isto cestu u Karakaici.
2) Da u zajednici sa NOO pripremite da narod skloni ito, robu na sigurna mjesta, ukoliko
bi dolo do ofanzive da narodu ne bi propala
imovina. Samo pazite da ne bi tim pravili kakvu
paniku, jer moda nee ni doi do prodora, ali
bolje se unaprijed pripremiti da vas ne bi izne-

nadilo. Ukoliko bolje zaruite cestu utoliko e

neprijatelj tee praviti prodor.25
Sutradan, 12. septembra, isti je dopis partizanska
komanda podruja Drvar proslijedila Operativnom
tabu za Bos. Krajinu:
Izvjetaj IV udarne brigade dostavlja se na
uviaj. Pristupljeno je odmah ruenju a Sreskom NOO stavljeno do znanja.28
U vezi s tim dokumentima interesantno je ukazati
na redoslijed obavjetavanja: tab brigade obavjetava direktno Komandu podruja, koja prosljeuje taj
izvjetaj Operativnom tabu pod ijom je komandom
brigada. Partizanski rat nije trpio birokratske odnose!
Naime, da je tab brigade najprije obavijestio Operativni tab, a on tek onda Komandu podruja, gubilo
bi se dragocjeno vrijeme.
Istovremeno, u septembru 1942, pred slinim se
problemima, s obzirom na zatitu srpskog ivlja, nalo i partijsko i vojno rukovodstvo u Slavoniji. O tome
je tadanji lan Povjerenstva Komunistike partije
Hrvatske za Slavoniju dr Pavle Gregori zapisao:
U mjesecu septembru Povjerenstvo je preko
obavjetajne i informativne slube taba III
operativne zone doznalo da neprijatelj priprema
ofenzivu veih razmjera na oslobodilake jedinice u Slavoniji. U vezi s time dolo je do sastanka lanova Povjerenstva - Karla Mrazovia,
Grge Jankesa i mene .. ,27
Odmah zatim Povjerenstvo je svim komitetima,
jedinicama i lanovima K. P. u Slavoniji dostavilo
uputstvo u kojemu je stajalo:
U vezi s predstojeom ofenzivom faistikog
neprijatelja u Slavoniji i upadanjem ustakih
bandi u srpska sela, pljakanjem i paljenjem tih
sela kao i odvoenjem stanovitog dijela stanovnitva u koncentracione logore, na prisilan rad
u Njemaku kao i ubijanjem i zvjerskim klanjem srpskog stanovnitva nameu se naoj
Partiji hitni i vrlo ozbiljni zadaci. (...)
D) Sklanjanje neborakog stanovnitva.
Treba potanko uputiti stanovnitvo da se ene, djeca i starci kao i bolesnici koji se mogu
kretati povlae iz sela pred neprijateljem kada
se on priblii selu, ali da se nikako ne bjei za
partizanima i da se uope ne bjei predaleko od
sela.. ,28
Briga za sudbinu civilnog stanovnitva osloboenih podruja i nastojanje da ono bude navrijeme oba-

vijeteno o namjerama neprijatelja ostae konstanta

u radu partizanske obavjetajne slube sve do posljednjih dana rata.

Kada su uoi i u trenutku njemakog napada na

Sovjetski Savez kvislinki policijski organi po direktivama Gestapa pripremali iroku akciju hapenja komunista, u mnogim su se gradovima nali pojedinci
koji su pokazali spremnost da ih, bez obzira na rizik
kojemu se izlau, obavijeste o tome.
U Jablanicu je tih dana dola grupa ustaa iz Konjica. ta se tada dogodilo, opisao je Salko Zebi:
Pred sm mrak toga dana (sredinom juna),
iz hotela, gdje je bio smjeten ustaki tabor, doao je Grgo Komadina pred brijanicu emala
irbegovia, kod koga je radio Ahmet Beribak,
zvani 'Maek', lan KPJ. Tada sam sjedio na klupi ispred brijanice. Prilazi mi Grgo i ree:
'Salko, hitno nadi Peru i Mirka Bilia, Nikolu
Bojanovia, Mustafu ibera, (koga je MK KPJ
za Mostar poslao na rad u Jablanicu na eljeznicu) Sulju ilia, Malovi Beira, a 'Maeku'
odmah reci, u brijanici, da su dole ustae iz
Konjica koje e, sa jablanikim ustaama, noas
da ih hapse. Neka hitno spaavaju glave*. Tom
prilikom mi je rekao da e ovi ljudi, ako ne
umaknu, iste noi biti poubijani29
Salko Zebi je uspio da prenese upozorenje svima
navedenima, premda su neki od njih stanovali van
Jablanice.
Vratio sam se u Jablanicu dodaje Salko
Zebi. - Sudei prema obavijesti Grge Komadine, meni nije prijetila opasnost od hapenja.
Kada sam na biciklu prolazio pored hotela, vidio sam kako se ustae spremaju da podu automobilom na Mirke. Vjerovatno su napravile nekakav raspored hapenja, kad su jednovremeno
poli u akciju...
Komunisti u Jablanici su spaeni zaslugom
Grge Komadine. (...) Ustae su, priao nam je
kasnije Grga, bile nekako zamiljene i zabrinute, ak i uplaene. Vjerovatno su mislile kako im
je mogla propasti ta akcija, poto za nju niko
iv nije znao sem njihove sabrae iz Konjica i
Jablanice. Mora da su se udili kako je moglo
uopte doi do toga da ba nijednog komunistu

iz Jablanice te noi ne uhapse. Bili su svjesni da

im je ta prva akcija bespovratno propala!30
Neto se slino dogodilo i u aku. Opisujui dogaaje koji su se odigrali 22. juna u aku, Milojica
Panteli, Radovan Marinkovi i Vladimir Niki kau:
Istog dana je u aku, u Gradskom parku,
odran sastanak Okrunog komiteta KPJ... U
toku samog sastanka naiao je omladinac Milo
Tadi, sin policijskog pisara, i dao spisak na kome su bila imena komunista koje je trebalo
uhapsiti. lanovi Okrunog komiteta KPJ su se
dogovorili da ove drugove odmah obaveste kako bi se blagovremeno sklonili ispred naleta
policije.. ,31
Meutim, to nije bilo sve.
Po nareenju Milana Aimovia - itamo
dalje u knjizi aanski odred navedenih autora,
- u aak je 23. juna stigao, sa grupom viih
policijskih inovnika i andarmerijskih oficira,
policijski inspektor Petar Kunovi sa zadatkom
da, uz pomo mesne policije, pohapsi istaknute
komuniste. O tome je pre njih u aansku potu
stigao telegram, pa je slubenica ove ustanove
Darinka Todorovi izvestila o svemu Momila
Vilimanovia, lana Mesnog komiteta KPJ. Ispostavilo se, dakle, da je bilo tano obavetenje
omladinca Miloa Tadia, pa je odmah organizovano da se svi komunisti sa spomenutog spiska sklone iz grada.
Racija je izvrena u noi izmeu 23. i 24. juna, ali bez veeg efekta, jer su komunisti napustili aak.32
Teror nad komunistima bio je naroito pojaan od 22. juna... - pie Nisim Albahari, tada
lan Mjesnog komiteta KPJ u Sarajevu. - Ve
23. juna, policija, na bazi kartoteke i evidencije,
trebalo je da uhapsi 99 komunista. (Ovdje je rije o evidenciji iz arhive bive jugoslovenske policije u Sarajevu koju su ustae naslijedili netaknutu.) Meutim, zahvaljujui patriotskoj pomoi
i rodoljubivoj svijesti slubenice Ele Mominovi, koja je radila kao administrativni slubenik
- daktilograf u ustakoj policiji, ve smo 22. juna imali kopiju spiska sa imenima onih koje je
policija sutradan, ujutro, trebalo da pohapsi.
Uspjeli smo gotovo sve drugove sa tog spiska
na vrijeme obavijestiti, skloniti na sigurna mjesta i tako sauvati. Ustae su tada uhapsile sa-

mo drugove koji se nisu pridravali odluke i

uputstava Partije da se na vrijeme sklone (Lulo
Frkovi, Pero Peut, Leo Lui i Hajnrih Fertig).
Nedjelju dana kasnije, ustaka policija sainila
je novi spisak od dvadeset komunista, ali i taj
spisak smo istim putem dobili i na vrijeme sklonili partijske kadrove i svoje drugove.33
Ko je bila Ela Mominovi, objasnio je Milutin urakovi:
Nisim Albahari je dobio spisak svih onih
koji treba da budu uhapeni. Spisak mu je dala
Ela Mominovi, svastika lana KP iz VTZ
(Vojnotehnikog zavoda primj. autora) Franje
ehtla, koja je radila u policiji kao daktilograf,
pa je, prilikom kucanja imena za hapenje napravila jednu kopiju vie i odmah je donijela Nisimu..
I u Leskovcu je Partija imala svoje obavjetajce u
policiji. Zahvaljujui njima, svi su kompromitovani
napustili grad im je 23. juna iz Beograda stiglo nareenje o njihovom hapenju. Zato je Banovinska policija iz Nia bila prisiljena da 9. jula 1941. raspie potjernicu za njima:
Potraga za odbeglim komunistima. Svim
podrunim organima u banovini. Naelnik sreza
leskovakog, aktom pov. broj 17 od 8. jula 1941.
godine, dostavio je:...
Dana 23. juna tekue godine, odbegli su iz
Leskovca poznati komunisti i dosadanjim traganjem nisu mogli biti pronaeni i to:..,
Slijedila su imena devetnaest komunista.35
O hapenjima komunista u trenutku njemakog
napada na Sovjetski Savez Pokrajinski komitet KPJ
za Srbiju navrijeme je obavijestio jedan od najznaajnijih partizanskih obavjetajaca Janko Jankovi, koji
je radio u Specijalnoj policiji.
Sluaj da je ulogu partizanskog obavjetajca odigrao ljotievac ipak je, ini nam se, jedinstven. Dogodilo se to u Smederevu, a o dogaaju svjedoi prvoborac Mirko Pandurovi, poznatiji pod imenom Laza:
Krajem juna, odmah posle napada Nemake
na SSSR, jedan moj kolski drug, inae ljotievac Miodrag Jovanovi, pokaza mi spisak sa
imenima meu kojima je bilo i moje, pa ree:
- Za dan-dva, svi ete biti pohapeni...
Upozorio me na ovo zbog starog prijateljstva
naih roditelja.

Odmah javim sve Sariu i on zakae sastanak u Godominu, na kome je zakljueno da jedan broj drugova prede u poluilegalstvo. Trebalo je da se to manje kreemo po gradu. Ukoliko izlazimo da to bude samo nou. Ali, ubrzo
smo morali da se povuemo sasvim.38

Prvih dana ustanka, prije nego to su se partizanski odredi konsolidovali, a i u kasnijim kriznim situacijama, sam je narod titio partizane obavjetavajui
ih o pokretima neprijatelja.
Govorei o raspadu ustanike ete poslije intervencije talijanske divizije Pusteria u jesen 1941. godine i formiranju relativno male gerilske grupe u Zagredi, Blao Buri kae i ovo:
Malobrojna gerilska grupa nije bila u stanju
da kontrolie sve pravce ka Zagredi. Nije ak
mogla kontrolisati ni najopasniji pravac od Danilovgrada. Ali je zato to moglo ostvariti stanovnitvo Oraja. Stoga su oni veoma paljivo i neprekidno osmatrali pravac od Danilovgrada i o
svemu na vrijeme obavjetavali gerilce Zagrade.
Orajani su besprekorno izvravali svoj obavjetajni zadatak i imali uvid u svaki pokret neprijatelja. Bez vrste organizacije, to su inili sami
seljaci, a naroito omladinci. Skoro svaki podatak o kretanju okupatora ka Zagredi stigao je
na vrijeme i na pravo mjesto. Na ovom poslu
naroito su se'' isticali porodice Punie Milia,
Jovana Domazetovia, Krsta R. Popovia i Milovana Popovia. Bilo je za divljenje sluati brze i
precizne izvjetaje 'obavijetajaca' (Ikonijine,
Vladove, Miloeve, Jovankine, Radivojeve, Jovove i Martine) koji su se pod prijetnjom smrti, nebrojeno puta, peli uz strmi Plato, naoigled neprijatelja, da bi na vrijeme obavijestili svoje drugove o nailasku okupatorske vojske.37
A Jovan Radovanovi opisuje dogaaj koji se zbio
20. septembra 1941. godine, kada su Nijemci jo uvijek
imali svoje garnizone u Uicu i Poegi:
Za plan Nemaca da napadnu Poeku etu
blagovremeno su saznali partizanski saradnici
u Poegi. Kafedija Milo Boi je uo da su
'neki Nemcima poverljivi ljudi' priali da e
toga dana 'oni na Blagaji' videti ta je nemaka
sila! On je brzo o tome obavestio drugo partizansko uporite u Poekom polju, kod Petrovi-

a vodenice. Odatle je kurir preneo obavetenje,

preko Gorobilja i Godovika, u Reice, u komandu Poeke ete i tab Uikog odreda, koji se
nalazio u kui Radojka Toia. tab Odreda i
komanda ete brzo su reagovali: postavili su zasede i uputili kurira u Ariljsku etu da je obaveste o moguem napadu Nemaca.38
Nadirui iz Uica i Poege, Nijemci su u borbi vodenoj tog dana pretrpjeli teak poraz: uz gubitke od
pet mrtvih (4 vojnika i 1 oficir) i sedam ranjenih (2
oficira i 5 vojnika) morali su da se povuku u polazne
baze.
panski borac i jedan od organizatora ustanka na
Kozari Obren Stiovi Obrad sjea se prvih akcija
Karanske partizanske ete i jednog specijalnog naina na koji se ona obezbjeivala od iznenaenja neprijatelja:
Omladina iz sela je bila - pie on posebno organizovana u akcijama praenja i
osmatranja neprijatelja. U prenoenju podataka
o neprijatelju obani su nam bili desna ruka.
Oni su znali i dogovorene lozinke i znake kojima su nas obavetavali, a da to neprijatelj nije
znao, nije shvatio. S jeseni nam je poseban problem postalo obezbeenje logora ete, jer su dole velike magle pa je vidljivost bila veoma slaba, a mogunost da neprijatelj bane velika. To
tim pre to je on tano znao gde se nalazimo,
uprkos tome to smo vrili neka manja pomeranja logora. Ali, mi smo doskakali i magli: sa obanima, obino devoj iama i deacima, ugovarali smo znake kojima su nas obavetavali o nailasku neprijatelja. Oni bi kada je bila magla
stoku obino uvali oko ume gde smo se nalazili i u sluaju nailaska neprijatelja uglas bi zapevali ugovorenu pesmu. Kad bi naa straa ula tu pesmu znala je da je neprijatelj ili neko
nepoznato lice blizu. U sluaju nailaska nepoznatog lica naa patrola bi ga presrela i ustanovila o kome se radi.39

U toku cijelog rata, ne ba rijetko, s partizanskom

su obavjetajnom slubom saradivali pojedinci koji su
zbog vlastite bezbjednosti ili nekih drugih razloga
ostajali potpuno anonimni. ini nam se da o njima
najbolje govori nekoliko reenica iz operativnog
izvjetaja koji je tab V Operativne zone Narodno-

oslobodilake partizanske vojske Hrvatske 4. decembra 1942. godine dostavio komandantu Narodnooslobodilake vojske Hrvatske:
... Raspoloenje za nau borbu osjea se
svakim danom. Iz mnogih mjesta od nepoznatih
ljudi stiu nam planovi dotinoga mjesta sa
svim tanim oznakama neprijateljskih posada.
Tako napr. nekidan dobili smo detaljan plan
Delnica. Stanovnitvo Gorskog Kotara oekuje
svakim danom kad emo ui u Ravnu Goru i
Mrkopalj i aktivnije pomae nego do sada.40
Veliko je pitanje koliko su podaci anonimnih
obavjetajaca mogli biti korisni, ali njihovo postojanje
i aktivnost u naem partizanskom ratu injenica su
koju smo morali registrovati.
Naelnik Vrhovnog taba NOP i DV Jugoslavije
dostavio je 26. aprila 1942. godine drugu Radu* (Radi
Hamoviu), komandantu Kalinovikog NOP-odreda
dopis u kome kae:
4) Oko Kalinovika selo Gradina sve je u pijunskoj talijanskoj slubi. Potrebno je sve selo
kazniti. Nain kazne vi odmjerite.41
O emu je rije?
Samo dan ranije, 25. aprila, zamjenik komandanta
Kalinovikog NOP-odreda Vojislav Doki dostavio je
Vrhovnom tabu izvjetaj u kome je stajalo i ovo:
Stanovnici sela Gradine skoro svi stoje u
slubi Talijana i na njih treba obratiti naroitu
panju, jer prelaze i na nau stranu. Sa njima
odrava vezu jedan talijanski narednik, karabinjer koji ima veliku mo u Kalinoviku. On od
ljudi u Kalinoviku i iz ovog sela, a naroito od
ena, mnoge stvari saznaje.42
Bili su to podaci to ih je, pored ostalih, donio Vojislavu Dokiu partizanski obavjetajac Jovan Cerovi, koji je upravo bio pobjegao iz Kalinovika u partizane.
Meutim, u meuvremenu, 25. aprila, Tito je iz Foe, kao da je predosjeao ta bi se moglo dogoditi,
poslao pismo naelniku Vrhovnog taba koji se nalazio na poloajima prema Kalinoviku. Pismo je poinjalo rijeima:
Javi Radu (Hamoviu) da ne pretjeruje u
strijeljanju. Selo Gradina ne smije se paliti, ve
kazniti samo krivce. Strijeljati se moraju samo
oni kojima se dokae petokolonaki rad.43
Titovo je nareenje stiglo navrijeme.

Malo je sauvanih dokumenata i sjeanja na aktivnu obavjetajnu saradnju narodnooslobodilakih

odbora s partizanskim komandama.
Piui o formiranju, seoskog NOO u februaru
1942. godine, u Obijaju kod Bosanskog Grahova, koje
se nalazilo pod kontrolom etnika, i o ilegalnom radu
tog odbora, Niko uri, predsjednik odbora, kae da
je jedan od njegovih glavnih zadataka bilo prikupljanje i slanje podataka o neprijatelju, te dodaje:
Kada sam morao napustiti selo Obijaj i otii
u bataljon 'Gavrilo Princip', odbor je prestao sa
prikupljanjem pomoi (za partizane - primj.
autora), jer je to bilo suvie opasno, tim prije to
nas je lan odbora Mile Mari izdao i prikljuio
se etnicima. Ipak, odbor je na elu sa Stevom
Perinoviem ostao i dalje u selu, prikupljao podatke o neprijatelju i nama slao ili ih je Stevo
Perinovi lino donosio. Ti podaci su za nas bili
dragocjeni, jer su uvijek bili tani i stizali na
vrijeme.*44
Ubrzo nakon dolaska Vrhovnog taba na sektor
Glamoa, Komanda mjesta Glamo javila je 8. septembra 1942. Vrhovnom tabu N.O.P. i D.V.J. (za naelnika taba) sljedee:
Na ardakim livadama (granica izmeu
Glamokog i Jajakog sreza) nalazi se 35 etnika, koji svake nedjelje odravaju pijacu na tome
mjestu koje se zove Presedlo (blizu mjesta ardaka).45
Vjerovatno po nareenju naelnika Vrhovnog taba, Komanda mjesta Glamo preduzela je naknadne
obavjetajne akcije jer 14. septembra 1942. javlja Vrhovnom tabu:
Danas smo primili izvjetaj od pretsjednika
N.O.O. sela Zajaruge u kome nas izvjetava da
je drug Duro ole bio na etnikoj pijaci na
ardaku i da je tamo saznao da se etnika
banda Perice Vasia sprema i da je krenula u
pravcu Crnog Vrha sa namjerom da tamo izvri
udar na nae magacine i bolnicu, jer su, kako
izgleda obavijeteni da su nae snage tamo
oslabljene. Isti izvjetaj smo primili i od N.O. optinskog odbora iz Hasanbegovaca u kome nas
po istoj stvari izvjetavaju i trae vojniko pojaanje.
Nai drugovi su dobili zadatak da po ovome
doznaju to detaljnije (podatke) i ukoliko ih dobijemo, u toku ovoga dana emo vam ih dosta-

viti, jer oni trebaju da nam te podatke daju jo

danas.46
O tome ta se dalje dogaalo nema podataka.
A Duan Lazi, osvrui se na okrunicu izdatu
septembra 1942. s naslovom Odluke Okrunog Narodnooslobodilakog odbora u Sremu ak protestuje:
Ovde se kae da mesni odbori nisu dovoljno
ukazivali pomo partizanskim jedinicama u
obavetavanju o kretanju okupatora i otkrivanju
izdajnika i sabotera. Najverovatnije je da je ovakva ocena usledila zbog nepoznavanja pravog
stanja na terenu. U najboljem sluaju, Okruni
NOO je ovakav zakljuak mogao da izvue iz
pojedinanih sluajeva koji su bili usamljeni i
nisu mogli predstavljati opte stanje.*47
Vjerovatno je Duan Lazi u pravu, ali na konkretne primjere obavjetajne saradnje sremskih NOO-a i
partizanskih komandi u toku 1941. i 1942. godine nismo naili ni u dokumentima ni u sjeanjima.

Do prodora partizanskih obavjetajaca u neprijateljske jedinice, ustanove i tabove nije dolazilo samo
u veim neprijateljskim garnizonima, gdje su se, gotovo redovno, tom aktivnou bavili posebni partijski
centri ili komiteti nego i u manjim mjestima, odnosno u mjestima koja su se, sticajem okolnosti, u datim
vremenskim razdobljima nalazila izvan glavnih tokova NOR-a. Bio je to sluaj i sa Istrom i dijelovima
Slovenije, naim krajevima koji su se izmeu dva rata nalazili u granicama Italije. Tako Alojz Martini,
govorei o djelovanju narodnooslobodilakog pokreta, a zatim i Krake partizanske ete na sektoru Gorice, pie:
Drugove, koji su dolazili kod mene, interesovalo je, pored ostalog, stanje vojske u gradu,
kretanje jedinica, naoruanje i sve to je bilo u
vezi sa neprijateljskom vojskom. Ove podatke
sam prenosio, a prikupljao sam ih sam, koristei informacije drugih. Cela 1941. godina je bila
veoma aktivna. (...)
Poetkom 1942. godine doao je do mene Pepi Mlenik, na saradnik, koji je imao bliske dodire sa italijanskom vojskom, odnosno policijom.
Policajci su dolazili kod njega u stan gdje ih je
on opijao da bi to vie doznao. Tada mi je rekao da smo tefan Turel i ja u opasnosti, jer su
policajci u pijanom stanju pominjali tefana i

mene kao sumnjiva lica koja rade za oslobodilaki pokret. O tome sam odmah obavestio tefana. Smatrali smo da e biti bolje ako se povuemo iz grada, bilo da odemo u partizane, ili na
koji drugi teren.48
Komandir prve partizanske grupe koja je djelovala u Slovenskom primorju Ervin Dougan (Dolgan) Janez odrao je 5. oktobra 1941. sastanak s aktivistima
Osvobodilne fronte s podruja Seane. Josip Bolje
Jamnik sjea se tog sastanka i onog to se zatim dogaalo:
U nastavku izlaganja Janez je podvukao da
aktivisti moraju organizovati dobru obavetajnu
slubu i kurirske veze. Medu faistima, karabinjerima, u policiji, na optini itd., moramo pronalaziti ljude koji e raditi s nama i obavetavati nas o eventualnim hapenjima koja se pripremaju i faistikim pohodima protiv partizana.
(...) No, niko ne kae, produio je Janez, da su
aktivisti odnosno poverenici OF duni da sve to
sami rade. Za svaku akciju, bilo to meu faistima, karabinjerima, u faistikoj policiji ili na
drugom mestu, potrebno je organizovati, odreene ljude, koji su meusobno u roakim ili
prijateljskim odnosima, odnosno ljude koji imaju bilo koju vezu sa njima, a koji su u sutini
nai i pokau spremnost da stupe u vezu sa
odreenim faistom, karabinjerom, policajcem,
slubenikom optine ili vojnikom i pokuaju da
ga pridobiju za saradnju sa nama.
Sutradan, 6. oktobra navee, poao sam u
tanjel do Andreja Gre (poverenika OF u tanjelu) i s njim porazgovarao o zadacima koje
sam dobio na jueranjem sastanku u Gornjoj
Branici. Gra je potom u tanjelu organizovao
odlinu obavetajnu slubu meu karabinjerima
i u faistikoj policiji. Naime, u njegovoj kui
stanovali su pojedini faisti i policajci. Meu karabinjerima u tanjelu bio je izvesni Antonini, a
u faistikoj policiji (Nikleo) neki Joe. Njih dvojica stalno su obavetavali Gru o namerama
karabinjera i faistike policije protiv partizana
ili protiv aktivista OF tanjelskog podruja. Sem
toga, ja sam za saradnju pridobio Emanuela
vagelja i(z) Kobdilja i Franca Furlana iz tanjela. Oboje su bili vieniji faisti, pa ak i faistiki funkcioneri i svakodnevno su odravali kontakte sa sekretarom faistike stranke Tokafodi-

jem (Toccafodi) u tanjelu. Ova su dva oveka

aktivno radila za OF i pred faistima se zauzimala za aktiviste OF, a obavetavali su nas o
svakoj nameri faista.49
Neto slino dogaalo se i u Hercegovini, odnosno
u Trebinju. O tome piu Branko Kruni i Boo Vukovi:
Sem sa domobranima, krajem 1941. godine,
uspostavljena je veza i sa podoficirima italijanske armije Karlom Maninijem i Ninom Vilanijem. Od Maninija su, s vremena na vrijeme, dobijana obavjetenja o pokretima italijanskih trupa. On je bio sin italijanskog radnika, lana
ilegalne KP Italije, ubijenog 1930. godine, prilikom pokuaja prelaska francusko-italijanske
granice. Vilani je povremeno bio u drutvu sa
Maninijem i nije bio toliko otvoren, iako su i
njegovog oca strijeljali Musolinijevi faisti. Manini i Vilani su bili iz okoline Torina. Meutim,
veza sa ova dva italijanska podoficira nije dugo
trajala. Kao to je obavijestio Vilani, polovinom
aprila 1942. godine Manini je bio otkriven kao
komunistiki agitator u vojsci, pa je odveden u
Dubrovnik gdje ga je, vojni sud osudio na smrt i
strijeljao. Vilani je uskoro napustio Trebinje.50

Meutim, nastojanje da se obavjetajno prodre u

redove italijanskih okupatora dala su u Mostaru jo
u toku priprema za ustanak porazan rezultat. O tome
pie dr Esad Brki koji je tada, kao student medicine,
bio lan KPJ.
Prvih dana juna 1941. Aziz Koluder, lan Mjesnog
komiteta KPJ u Mostaru, doao je Esadovoj kui...
... sa dvojicom italijanskih podoficira i
predstavio im ih pie dr Esad Brki kao
lanove KP Italije. Oba su, navodno, bili po zanimanju tehniari. Jedan se zvao Jozef Semencata. Bio je rodom iz okoline Padove, a drugi je
bio Ivan Repi, Slovenac iz Istre, koji se odlino
sluio naim jezikom.
Trebalo je da sa njima dvojicom odravam
vezu, i to u mojoj kui, to je znailo da ih izvjetavam o eventualnim zahtjevima Partije, a od
njih da primam sve informacije o zbivanjima u
Sjevernom logoru, broju lanova KP Italije i
antifaistiki nastrojenih vojnika, podoficira i

oficira, o ijem e se organizovanju starati Repi i Semencata.51

Na slijedea dva sastanka pie dalje
Esad Brki sa njima sam bio samo ja. Na
prvom naem sastanku obavijestili su me da su
povezali jo 2 lana Partije i 5 drugih antifaista. Traio sam da me informiu o tome koji oficiri su antifaisti, da bismo o tome mogli da vodimo reuna, jer smo imali adrese svih oficira
koji stanuju u gradu. Po Azinom zaduenju, pitao sam ih o mogunostima iznoenja oruja iz
logora. Oni su me uvjeravali da je to zasad vrlo
riskantno, ali da e oni razmisliti o mogunostima - u kojoj mjeri i kako da se to realizuje.
Prilikom razgovora sa Repiem, sluajno sam
pogledao ispod stola. Primijetio sam da Repi
priepljuje nogu Semencatiju, dok mu je on prevodio moj prijedlog.
Kroz mene je prostrujala tako uasna sumnja, da sam se stresao. Ipak, nastavio sam razgovor.52
O svojoj sumnji Brki je obavijestio Koludera, ali
ga je on ubijedio da nema razloga za to, da saradnju
s Talijanima treba nastaviti.
Dr Esad Brki dalje pie:
Na samom poetku jula 1941. godine, doao
je kod mene, oko deset asova ujutro, Aziz Koluder i saoptio mi da ustanak nee poeti iz grada, nego e se u planini formirati partizanski
odred. Rekao mi je da saznam od Repia i Semencate kakvo je raspoloenje italijanskih vojnika antifaista i lanova KPI da krenu u na
partizanski odred koji treba da se, im se za to
ukae mogunost, formira u okolnim planinama. ..
Slijedee subote sastao sam se sa Repiem i
Semencatom. (...) Kad sam Repiu saoptio
novosti i izloio nae pitanje i zahtjeve, bio je
zapanjen i vrlo uzbuen, to se vidjelo i na Semencati im mu je Repi preveo moje rijei.
Jedno vrijeme obojica su utala i, smjekajui se, upirali veseo pogled u mene. Onda su prsnuli u radostan i srdaan smijeh, pruivi mi
ruke. Ja sam ih radosno prihvatio i stegao, smijui se sa njima. Repi mi je tada rekao kako su
obojica vrlo radosni to mogu, zajedno sa komunistima Mostara, uzeti uea u formiranju
prvog partizanskog odreda. Rekao je da e sa

njima krenuti oko 20 vojnika antifaista i lana

KP Italije. Ponijee svo oruje i municiju, jedan
teki mitraljez marke breda i dovoljno municije za njega, a i dosta runih bombi. Ja treba da
ih o tome obavijestim blagovremeno - bar 4
dana ranije.53
Meutim, i Repi i Semencati (Zemenkati) bili su
oficiri OVRE! Esad Brki i nekoliko njegovih drugova
ija su imena saznali pohapeni su, izvedeni pred talijanski prijeki sud, a zatim predati ustakim vlastima. ..
Prikazujui razvoj narodnooslobodilake borbe u
Istri, Ljubo Drndi je napisao:
U NOP se sredinom 1942. godine aktivno
ukljuila i Angelina Slokovi, koja je bila zaposlena u opini Pazin, u Uredu za izdavanje potroakih karata. Preko nje smo do kapitulacije
faistike Italije nabavljali regularno peaene
legitimacije za nae ilegalce, dobivali specijalne
bonove za podizanje vee koliine hrane i obue, pa i novanih sredstava. Zajedno s Nadom
Raner, koja je bila zaposlena u Sindikatu i
uspjeno obavljala sline zadatke, NOP je veoma paralizirao funkcioniranje tadanjih faistikih ustanova.
Andelina Slokovi i Nada Raner dostavljale
su organizacijama NOP-a i dragocjene podatke
o brojnom stanju vojske, o naoruanju garnizona, o kretanju faistikih agenata otkrivajui
uspjeno one izdajnike koji su se bili stavili u
slubu faistike policije.54
U svom radu o razvoju narodnooslobodilakog pokreta u Hrvatskom primorju Andrija Tus pie:
iroka mrea organizacija NOP-a u itavom
Vinodolu stvorila se od poetka ustanka i naa
povezanost sa narodom omoguavala je da na
vrijeme budemo obavijeteni o namjerama okupatora i njegovih slugu. Naime, sekretar partijske organizacije u Bribiru i (jedan od) glavnih
organizatora ustanka Tomo Strizi, jo u toku
priprema za ustanak okupio je grupu omladinaca skojevaca (preteno srednjokolaca), koja je
od srpnja 1941. godine, poslije formiranja partizanskog logora i odlaska lanova Partije u partizane, postala glavna snaga NOP-a u Bribiru.
(...) Mate Tonkovi bio je slubenik u opini, pa
su preko njega dobijeni razni obavjetajni podaci, zatim imena vojnih obveznika koji su poziva-

ni u domobransku vojsku, kao i falsificirane legitimacije za ilegalne radnike kada je to bilo

potrebno. Franjo imac, kao slubenik pote, bio
je u mogunosti da dode do mnogo vanih podataka koje je redovno dostavljao odreenim
kanalima u partizanski logor.55
Saradnik partizanske obavjetajne slube domobranski satnik Andrija Marki zavrio je ivot u traginim okolnostima. Kako se to dogodilo, opisuje Janko Miki. Opisavi kako je Markia upoznao kod
svoje tetke Katine Bogunovi u Glini i kako je on pristao da ga obavjetava o pokretima i jaini vojnih jedinica stacioniranih kao stalna posada u Glini, te
kako je Marki, izmeu ostaloga, u decembru 1941.
godine, preko Mikieve roakinje Jole Bogunovi doturio partizanima 2000 metaka, on kae:
Ta municija i drugi poslani materijal predavani su Duri Vujiu s kojim sam odravao stalnu yezu. Nekoliko dana nakon uspjenog prodora partizana u grad, jednog maglovitog jutra u
studenom 1942. godine, iz zasjede su ga muki
ubili gestapovci u sokaku iza Sokolskog doma.
Bojei se pobune domobrana, ustae su objanjavali to ubistvo kao nesretni sluaj, tvrdei
da je Markia pogodio zalutali metak.58
Uspjeni prodor partizana u Glinu o kojemu govori J. Miki bio je ustvari neuspjeli napad na to
ustako-domobransko uporite izvren 23. oktobra
1942. godine, ali razlog neuspjeha nije bio nedostatak
podataka o neprijatelju.57 A Andriju Markia nisu ubili gestapovci ve pripadnici ustake kontraobavjetajne slube koji su sumnjali da Andrija sarauje s partizanima, ali za to nisu imali dokaza.
O zbivanjima u Tuzli tih jesenskih dana 1941. godine Raif Mujezinovi, predratni lan Mjesnog komiteta KPJ, pie:
Tada je partijska organizacija u Tuzli obavijetena da se priprema veliko hapenje komunista. Ovo vano obavjetenje je stiglo od lanova
SKOJ-a, koji su odmah poslije okupacije bili po
zadatku ubaeni u faistike organizacije u Tuzli. Zato je i uslijedila direktiva da svi policiji
poznati komunisti preu u strogu ilegalnost. Svi
su oni sklonjeni po grupama na razna mjesta u
okolini Tuzle.58
Uz drugu reenicu tog pasusa Mujezinovi je uvrstio napomenu:
Sjeam se da su u faistike organizacije

ubaeni skojevci Braco Rolinger, Pepi Kulhanek,

Enver Mekovi i jo neki.
Meutim, nisu samo skojevci ubaeni u tuzlanske
ustake redove odigrali ulogu partizanskih obavjetajaca u trenutku njemakog napada na Sovjetski
Savez. Uinio je to i graanin Tuzle od kojega se to
uopte nije moglo oekivati. O tome svjedoi Slavko
Mianovi:
Tako je Vlajko Mitrinovi, srpski trgovac,
ovjek ve u godinama, inae veoma dalek u
odnosu na komunistiki pokret, ija su politika
ubjeenja bila na liniji integralnog jugoslovenstva, koji se godinama opirao prihvatanju ma
kakve progresivnije politike misli i sam sebe
smatrao naelnim i nepomirljivim neprijateljem
komunizma, sluajno uo neoprezno dogovaranje logornika, njegovog zamjenika i dvojice
predstavnika mjesne nacionalsocijalistike organizacije o akciji koja je neposredno predstojala.
Radilo se o hapenju komunista 22. juna 1941.
godine, koje je trebalo da se obavi u ranim jutarnjim satima. Taj lakomisleno vodeni dogovor
obavljen je u ranim veernjim satima 21. juna
1941. godine.
Ozlojeen postupcima nove vlasti, povrijeen
u svojim patriotskim osjeanjima i zabrinut za
sudbinu naroda kome je pripadao, osjeajui,
vjerovatno, u tom izuzetnom trenutku istorije,
da su komunisti jedini mogui pravi protivnik
stanja s kojim se on nije mogao da pomiri, trgovac je svjesno prihvatio rizik i potrudio se da na
vrijeme obavijesti komuniste o onome to je uo.
Time je bitno uticao da plan ijem donoenju je
bio sluajni i nevoljni svjedok ne doivi uspjeh,
a za to mu bez sumnje pripada zasluga i priznanje.59
ini se da su partizanski obavjetajci u Hrvatskom
primorju ili Gorskom kotaru zimi 1941/1942. godine
uspjeli da prodru i u jedan vii talijanski tab, ili bar
u njegovu blizinu, jer u izvjetaju taba Primorskogoranskog NOP-odreda, poslanom 8. marta 1942. godine Glavnom tabu Hrvatske, nalazimo i ove podatke:
Prema sigurnim informacijama saznajemo
(informacije dolaze iz jednog talijanskog taba)
da je II Armata dobila nareenje za ienje uma obalskog pojasa poevi od 26. II. 1942. g. Iz
tih razloga zabranjeno je otsustvo talijanskim
vojnicima te armije. Sam komandant II Armate

Ambrosio imenovan je za efa talijanskog generaltaba, kao nagradu za uspjeno prikljuenje

Dalmacije Italiji. U cilju ienja ume talijanska
vojska ima nareenje da se otsijee primorski
pojas od Korduna i Like. Poli(tiki) komesar Mijo Vuleti (Ivo Vejvoda - primj. autora) Komandant Veljko Kovaevi.60
Podaci navedeni u tom izvjetaju pokazali su se u
osnovi tanima! Naalost, nismo mogli utvrditi nain
na koji je partizanska obavjetajna sluba dola do
njih.
I u Srijemu, koji se poslije okupacije naao u granicama tzv. NDH, pod ustakom vlau, narodnooslobodilaki pokret poinje da se razvija ve u ljeto 1941.
godine. Na scenu istovremeno stupaju i partizanski
obavjetajci.
U mnogim mestima Srema - pie Mati
Dule NOP je imao po jednog ili vie ljudi zaposlenih u neprijateljevom aparatu preko kojih
je dolazio do vanih obavetenja o nameravanim hapenjima, o pokretu njegovih snaga i
drugim merama koje preduzima protiv NOP.
(...) Karakteristian primer delatnosti saradnika
NOP u neprijateljevom aparatu je bio, svakako
u Irigu. Tu je grupa saradnika NOP na elu sa
Stevanom Puiem obezbeivala u toku itave
1941. godine partij sko-politikim radnicima,
ukljuujui i neke bive politike zatvorenike,
propusnice, line dokumente, kancelarijski materijal i davala informacije i podatke o neprijatelju.61
Kako su partizanski obavjetajci ve u prvom periodu ustanka djelovali u redovima srpske kvislinke
policije, opisali su, izmeu ostalih, Dobrivoje Aranelovi, Velimir Kosti Baje i Dore Stankovi Jole.
Kosti opisuje zbivanja u istonoj Srbiji u jesen i
zimu 1941. godine i zatim kae:
U neprijateljevim garnizonima smo organizovali vrlo jaku obavjetajnu slubu - negde
direktno, a negde preko partijskih komiteta i
simpatizera. Naa obavetajna mrea je bila dobro organizovana i u redovima bugarske vojske.
U Beloj Palanci i Svetoj Petki dobijani su podaci
o kretanju neprijatelja, njegovim planovima i
naoruanju... Nekoliko andara iz Bele Palanke
slalo je partizanima u decembru 1941. godine
pored podataka vojne prirode, obuu, municiju i
so. Vezu izmeu Svrljikog odreda i punktova u

Beloj Palanci i Niu odravao je preko partijskog poverenitva Nediev podnarednik iz iflika. U etnikom tabu u Sievu bilo je 12 simpatizera, meu kojima i dvojica etovoa koji su
Svrljikom odredu dostavljali sve potrebne podatke. U sreskom naelstvu Bela Palanka radila
su kao obavetajci dva policijska pisara Tiosav Pavlovi i Arsenijevi i jedan umarski
inenjer - Mirko Proti.62
Neovisno o tome, govorei o partijsko-obavjetajnom radu organizacije KPJ u Leskovcu, D. Aranelovi zapisuje i ovo:
Pored indirektnog prikupljanja obavetenja
o namerama okupatora i policije, mi smo imali
organizovane i na stalnoj vezi sledee drugove,
koji su radili po zadatku Partije na obavetajnim poslovima: Dragoljub Vukovi, pripadnik
dravne policijske strae, Anton Sikoek, agent
u Predstojnitvu gradske policije, Slobodan Simi, slubenik policije i oficir Nedieve strae,
Milica Jei, slubenik Predstojnitva gradske
policije, i Mile Radenkovi, slubenik Predstojnitva gradske policije.
Partijska organizacija grada je preko ovih
saradnika redovno informisana o snazi i namerama okupatora i policije protiv narodnooslobodilakog pokreta...
Ove saradnike obavetajce NOP-a, koji su
radili u neprijateljskim redovima, lino su drali
na vezi pojedini lanovi Okrunog komiteta
KPJ. Oni su im davali pojedinane i konkretne
zadatke i od njih lino preuzimali obavetenja
ili naruene materijale.83
Dore Stankovi Jole iznosi interesantne pojedinosti iz rada partizanskih obavjetajaca u leskovakoj
policiji, posebno Antona Sikoeka:
Jedan od najveih uspeha partijske organizacije svakako je prodor u policiju. Uspostavljena je veza sa Antonom Sikoekom, agentom policije, koja je dala divne rezultate u daljoj borbi
sa neprijateljem. Sikoek, izbeglica iz Slovenije,
inae agent policije, odmah po dolasku u Leskovac upoznao se sa Dragoljubom Vukoviem, pripadnikom Srpske dravne strae, koji je bio saradnik NOP-a i koji je uspeo da pridobije Sikoeka za saradnju sa NOP-om. Sikoek je mrzeo
okupatora i njegove sluge i pristao na saradnju.
Po prirodi svoga posla mogao je mnogo da po-

mogne pokretu. Njegov posao se sastojao u pribavljanju linih karata, prijava za boravak u
gradu, objava za putovanje van mesta stalnog
boravka, pruanja obavetenja o namerama policije, pribavljanju oruja i municije, omoguavanju izbegavanja policijske kontrole na eleznikoj stanici i slino.
Da bi mogao da overava legitimacije i objave, Sikoek je napravio klju kojim je otvarao
sve fijoke pisaih stolova u kojima su se uvali
peati i formulari za izdavanje legitimacija i
objava. Isto tako je iz spisa po fijokama mogao
da sazna o predstojeim akcijama i hapenjima
i da na vreme obavetava drugove... Sikoek je
mnogo uinio i prilikom pregleda putnika i njihovog prtljaga na eleznikoj stanici. Pored Sikoeka za NOP su radili Milica Jei i Mileta
Radenkovi. Kada je otkriveno da se u policiji
nalaze saradnici NOP-a, iz Beograda je dolo
nekoliko agenata Specijalne policije da izvide
stvar. Bili su uhapeni Sikoek, Jeieva i Radenkovi, ali usled nedostatka dokaza oni su
puteni. No, i posle ovog hapenja oni su nastavili saradnju sa NOP-om, tako da je dolo do
ponovnog hapenja i sasluavanja, ali bez uspeha. (...)
Specijalna policija dobila je nareenje iz Beograda da uhapsi Dimka Denovskog. Sreom, to
je uo Sikoek i pourio da ga obavesti. Zamolio
je Dragoljuba Vukovia, saradnika NOP-a, da
ga zameni na Vratima, a on je otiao u stan Denovskog u Ulici Pere Velimirovia. Tamo nije
naao ni njega ni njegovu suprugu Veru, ve je
saznao da se Denovski nalazi na slubenom putu u Beogradu. Zato je odmah poslao Slobodana
Simia, slubenika gradskog poglavarstva, aktivnog saradnika NOP-a, u Ni da saeka Dimka i
obavesti ga o svemu. Simi je ovaj nalog izvrio
tako da je Denovski ostao desetak dana u Niu,
u stanu Duana Pue Save, odakle je preao u
Jastrebaki NOP odred.64

U Hronologiji je, pod datumom 19. 1. 1942. zapisano:

U blizini Bribira (kod Novog ) delovi 2. bataljona 'Matija Gubec' Primorsko-goranskog NOP
odreda razbili andarmerijsku patrolu od 41.

andarma; poginulo 14, zarobljeno 16 i ranjeno

5 andarma.65
Meu zarobljenim andarima nalazio se i Slavko
Raheli, koji se meu prvima predao. U toku sasluanja deklarisao se kao simpatizer NOP-a i izrazio elju
da ostane u partizanima. Meutim, u koloni zarobljenih andara koja je, poto je putena na slobodu, krenula prema Mrkoplju, gdje se nalazila neprijateljska
posada, bio je i Raheli! S njim je dogovoreno da u
redovima neprijatelja bude partizanski obavjetajac.
Od tada je, prema svjedoenju Andrije Tusa, zahvaljujui obavjetenjima Slavka Rahelia, tab bataljona
Matija Gubec raspolagao podacima o znaajnijem
kretanju i namjerama neprijatelja.68
Prema izvjetaju ustake Velike upe Modru od
31. marta 1942. godine, jedna treina ove upe nalazi
se pod nadzorom komunistiko partizanskih odreda. . .67 U takvim uslovima Talijani su ve sredinom
marta odluili da povuku svoje posade iz Mrkoplja i
Ravne Gore, gdje su ostali samo orunici i domobrani tzv. NDH. I ta se dogodilo?
... ni povlaenje Talijana iz Mrkoplja nije
prolo bez borbe s partizanima - pie Andrija
Tus. - tab 2. bataljona 'Matija Gubec' na vrijeme je bio obavijeten o povlaenju Talijana, i
ve u 7 sati ujutro postavio je zasjedu u umi
zvanoj Plana, na putu izmeu Mrkoplja i Lokava. Prema izvjetaju orunike postaje u Mrkoplju od 16. oujka 1942, talijanska posada u Mrkoplju brojila je dotada 200 vojnika, tri oficira i
pet podoficira. (...)
Prema sjeanju Rade Mrvoa jednog od sudionika ove akcije, vijest da Talijani namjeravaju
napustiti garnizon Mrkopalj i ostaviti posadu
orunika i domobrana donijeli su u tab bataljona 'Matija Gubec', koji se tada nalazio na Planjavi u bribirskoj umi, Ivan Tijan-Roci i Vjeko
Vukoni, iz mrkopaljske ete. Ta je eta posredstvom Tijana imala stalnu vezu s pripadnikom
domobranske posade u Mrkoplju Slavkom Raheliem.68
Prethodnica talijanske posade pretrpjela je gubitke: 13 mrtvih i 1 zarobljen. Plijen: 10 puaka, 2 pukomitraljeza, 3 automata, 6 pitolja, oko 20 runih bombi, oko 5000 puanih metaka, cjelokupna oprema 15
karabinjera s ruksacima.
U Mrkoplju je poslije povlaenja Talijana ostalo 60
domobrana, orunika i pripadnika seljake zatite.

Drugi je bataljon odmah poeo pripremati napad na

tu posadu.
... 17. oujka upuen je u Mrkopalj drug
Ivan Tijan-Roi iz mrkopaljske ete da se s
orunikom Slavkom Raheliem dogovori o detaljima napada... 19. oujka 1942. u zoru.. ,69
Akcija je izvedena u dogovoreno vrijeme. Poginula
su dva partizana, a neprijatelj je imao etiri mrtva.
Zaplijenjeno je 60 puaka, 20 000 puanih metaka i
oko dva vagona hrane i razliite vojnike opreme. Zarobljeno je 6 orunika i 18 domobrana.70
U osloboenom Mrkoplju istog je dana, 19. marta
1942. godine, odran narodni zbor. Meu partizanima
koji su prisustvovali zboru nalazio se i bivi orunik
- partizanski obavjetajac Slavko Raheli, koji je
kraj rata doekao kao oficir Jugoslavenske armije.

Preduzimanje bilo kakve ofanzivne oruane akcije,

veih ili manjih razmjera svejedno, nemogue je bez
poznavanja bar najosnovnijih podataka o neprijatelju
protiv kojega je ta akcija usmjerena. To je pravilo vailo i u jugoslavenskom partizanskom ratu ve od
njegovih prvih dana. A do neophodnih podataka o
neprijatelju, to treba ponovno naglasiti, moglo se doi
samo pomou obavjetajne slube, bez obzira je li
ona postojala u klasinome ili nekom drugom obliku,
je li bila organizaciono postavljena ili je djelovala u
nekim drugim oblicima.
U Drvaru je, na primjer, gdje se od stvaranja tzv.
NDH nalazio jak domobransko-ustaki garnizon, organizovanje partizanske obavjetajne slube poelo
ve u toku priprema za ustanak, iako se jo nije znalo ni kada e, ni u kojoj formi ustanak zapoeti. Ljubo Babi, kojega je partijsko rukovodstvo za Bosansku krajinu u drugom tjednu jula 1941. godine postavilo za komandanta taba za podruje Drvara i
Bosanskog Grahova, pie da su prije formiranja tog
taba...
... imali obavjetajnu mreu, preko koje smo
mogli pratiti kakve mjere preduzimaju ustae i
drugi organi NDH. U poti je radio Niko Dejanac, lan Partije. Iako je bio Srbin ostao je na
tom poslu sve do poetka ustanka; i upravnik
pote je bio na simpatizer. To nam je mnogo
pomoglo, jer je Dejanac prislukivao sve razgovore i pribirao druga obavjetenja.
U domobranskoj satniji nalazio se takoe

na simpatizer Ivica Grbec, rodom iz Siska, koji

nas je obavjetavao ta se odigrava meu domobranima. Iznosio je i municiju. Preko uiteljica
Jele Biani i Bose ivkovi, koje su sa slubom
bile u grahovskim selima, obavjetavani smo o
stanju u Bosanskom Grahovu.71
Organizacijom i radom partizanske obavjetajne
slube u Drvaru rukovodio je sekretar Sreskog komiteta KPJ u Drvaru Nikola Kotle, koji je o tome napisao:
Jo je pree bilo organizovati u samom Drvaru obavjetajnu slubu, koja bi obavjetavala
Sreski komitet o svemu to ustae namjeravaju,
kako bi se na vrijeme poduzimale odgovarajue
mjere. Na sastanku Sreskog komiteta donesena
je odluka da zasada nijedan lan Partije ne naputa svoje radno mjesto bez odobrenja sekretara komiteta. Izuzetak je mogao biti uinjen samo u sluaju ako neposredno prijeti opasnost
po ivot. Komitet je takoe odluio da ja, kao sekretar Sreskog komiteta, napustim posao i povuem se u ilegalnost, jer je partijska organizacija imala pune ruke posla.
Posao nisam odmah napustio, samo sam promijenio radno mjesto. Zamolio sam svog poslovou da me premjesti za dvoritelja parnih kotlova, i to u nonu smjenu, jer sam morao da
organizujem obavjetajnu slubu, a to mi je bilo
lake obaviti dok sam zaposlen. Na novom radnom mjestu nisam se zadrao vie od tri dana,
ali je i to bilo dovoljno za organizovanje obavjetajne slube. Za nas je bilo veoma vano da organizujemo tu slubu i u poti. (...) Zato je Dejanac bio najpogodnija osoba za obavjetajnu slubu u poti, preko koje su dolazile gotovo sve
naredbe drvarskim ustaama, bilo telefonom, bilo depeama. (...)
Svaka depea ili telefonski razgovor kojeg su
ustae obavljale, ili su preko njega, a on je o
tome redovno obavjetavao Sreski komitet.
Obavjetenja dobivena od Dejanca bila su dragocjena.72
O onome to se dogodilo kada je trebalo stupiti u
akciju govori Milutin Moraa opisujui pripreme za
napad na Drvar, koji je izvren 27. jula 1941. godine i
koji je kasnije prihvaen kao dan ustanka u Bosni i
Hercegovini:
.. .ja sam tada dobio od taba odreda kae on i jedan krupan i sasvim odreen zada-

tak: da napravim plan napada na grad Drvar i

da isplaniram sve potrebne mjere za ruenje i
zapreavanje eljeznike pruge i ceste Otrelj-Drvar-Trubar. (Vele mi drugovi: 'Ti si rezervni
oficir, uio si vojnu kolu u vrijeme kada je naa Partija dala direktivu da se vojna obuka dobro savlada, pa nam napravi ove planove.') Imali smo sekcije i poveu skicu Drvara, taan raspored ustakog redarstva u Drvaru, jainu i
raspored njihovih oruanih snaga, plan celuloze
i pilane, jainu i raspored domobranske ete.
Sem ustakih inovnika i pisara u Drvaru se
nalazilo oko 250 naoruanih ustaa i, koliko se
sada sjeam, 130-150 domobrana. Sve te podatke
smo dobili od lanova Partije i SKOJ-a koji su
radili u gradu.73
Partizanski obavjetajci (lanovi Partije i SKOJ-a
koji su radili u gradu) dobro su obavili svoj zadatak:
napad na Drvar potpuno je uspio i neprijateljski je
garnizon uniten.74
Topliki NOP odred i delovi Kukavikog
NOP odreda zapisano je u Hronologiji
ORNJ 1941-1945. pod datumom 9. oktobar 1941 napali: Prokuplje: razoruali i zarobili oko 100
etnika Koste Peanca i andarma; spalili arhive sreskog naelstva i optine, zaplenili 1 mitraljez, 80 puaka i milion dinara, iz zatvora oslobodili 28 zatvorenika, medu kojima 8 aktivnih
partizana, i u zoru se povukli na Pasjau
pl(aninu).75
ta je prethodilo toj akciji i kako je ona pripremljena i izvedena, veoma je interesantno opisao Kiril
Mihaj lovski Grujica, komandir desetine, zatim komandir ete i komandant Toplikog NOP-odreda:
Imao sam mogunosti da pratim ceo tok
priprema za napad i sam napad. Svakog dana
su iz Prokuplja, iz mesnih desetina okolnih mesta dolazili na Beli kamen, Pasjau ili Vidovau
nai ljudi, koji su nam donosili crtee gimnazije
i drugih objekata gde su bili smeteni etnici
Koste Peanca i andarmerija. Tako smo za nedelju dana imali potpun uvid u jainu neprijateljskih snaga i njihov raspored. Onda smo mi
rukovodioci, prouavali i organizovali obuku za
taj zadatak. Od busenja smo napravili zgrade,
postavljene onako kako su u stvari izgledale i
locirane u Prokuplju. Svaka jedinica je znala
svoju zgradu i uvebavale se, na bazi definitiv-

ne odluke o napadu, rasporedu naih i neprijateljskih jedinica i postavljenih zadataka za napad. Ja sam vodio jednu grupu - Malojastrebaku, koja je imala zadatak da posedne poloaje u zgradama oko osnovne kole i gimnazije,
da iz tih zgrada, sa balkona i prozora, poto
smo imali sve to nacrtano, mitraljeskom i pukomitraljeskom vatrom spreimo etnike i andarme da izau u rovove odakle je trebalo da
pruaju otpor u sluaju napada.
Moja grupa je dobila dva vodia iz jedne mesne desetine. Odnosno, svaka grupa, moja, Kukavika i Pasjaka, koje su imale konkretne zadatke, imala je svoje vodie. Nismo ili ulicama,
nego smo preskakali ograde, ili preko vonjaka
i dolazili do odreenih objekata. Neprijatelja
smo iznenadili. Nije se ni osvestio a mi smo zaposeli poloaje i bili spremni za dejstvo. Tako je
Prokuplje za pola sata bilo u naim rukama.76
U lanku Rukovoenje ustankom u Toplici, iz kojega potiu upravo citirani redovi, autor Kiril Mihaj lovski Grujica kae:
U dubokom sjeanju mi je ostao napad na Prokuplje 3. avgusta 1941. Meutim, taj datum nije taan
- provjerili smo to u vie izvora a Redakcija inae
veoma solidno raene edicije Ratna seanja, VEZE u
NOB-u 1941-1945. nije smatrala potrebnim da na to
upozori itaoce.
Na trenutak se ponovo vratimo svjedoenju Kirila
Mihajlovskog Grujice. Opisujui dogaaje koji su uslijedili, on govori o revoltu Koste Peanca zbog pretrpljenog poraza i velikoj akciji njegovih etnika protiv
partizana koji su se bili povukli iz Prokuplja:
Mi smo blagovremeno bili obaveteni o toj
akciji etnika. Pribliavali smo se Pasjai i opet
je tu iko (Ratko Pavlovi, panski borac primj. autora) poslao neke ene i dao im zadatak da osmatraju podruje Rastovnike crkve,
Jovine livade i jo neka mesta. One su imale zadatak da, kad se pojave etnici, viknu: 'Eno, stoka u Jovinim livadama...' 'Eno, stoka kod Rastovnike crkve', kao da obavetavaju susede.77
Taj specifian ali vrlo efikasan oblik obavjetajne
aktivnosti, tj. dostavljanja obavjetajnih podataka o
dislokaciji neprijatelja, primjenjivali su partizani ne
samo uz pomo ena, ve i starijih ljudi i djece koja
su irom zemlje u toku cijelog rata esto izigravali
obane ili su to zaista i bili. Naalost, u krajevima

gdje su simpatije stanovnitva manje ili vie bile na

strani etnika ili ustaa, istim se metodama u borbi
protiv partizana sluila i njihova obavjetajna sluba.
ak i najmanje partizanske akcije zahtijevale su
odgovarajuu obavjetajnu pripremu. Upravo o takvoj
akciji svjedoi jedan od organizatora ustanka u Slavoniji Duan ali. Prikazujui stanje na sektoru Pakraca u septembru 1941. i formiranje Benkovake
partizanske grupe koja je, zajedno s komandirom Duanom Marijanom Zucom imala samo sedam boraca,
on pie:
Kad sam se vratio u Benkovac odmah sam
se sastao sa Zucom, koji je bio zadovoljan sa
svojom grupom.
Mi smo spremni za prvu bitku - rekao je,
a onda smo se odmah dogovorili da se organizira napad na opinu u Rajiima. Poruio sam
edi da odmah dode. Kad je stigao dogovorili
smo se za napad. edo je sa svojim skojevcima
trebalo da ispita stanje u opini, da sazna koliko je pandura, kako je opina uvana, u koje je
vrijeme najmanje straara.
Podaci su brzo prikupljeni edini su skojevci bili sve poduzetniji. I utjecaj na starije ljude
se proirio. Nije to vie bilo ono selo od prije
pet mjeseci, kad se s nijednim seljakom nije moglo govoriti o ustanku. Sad su ve mnogi bili za
oslobodilaki pokret.
im je edo 16. oktobra donio podatke o stanju u opini, o broju andara i o njihovom naoruanju, poslao sam po Zucu. Objasnio sam
mu prilike u Rajiima i rekao mu, da jo iste veeri krenu u akciju. I u noi 16/17. oktobra 1941.
Duan Marijan je poveo petoricu svojih drugova
u napad na opinu u Rajiima. Teo Kezan nije
sudjelovao u ovom napadu; on se tada nalazio
na ispitivanju terena.
Napad na opinu je potpuno uspio. Samo
dva pandura unezvjereno su gledala naoruane
partizane. Zucina grupa je pokupila 3 puke s
30 metaka, 2 pitolja, a zatim je zaplijenila pisau mainu. Pandure su istjerali u selo, a zatim
zapalili poreske i vojne spiskove.78
U izvjetaju Glavnog stoera Ministarstva hrvatskog domobranstva od 17. novembra 1941. nali su se
poslije te akcije i ovi reci:
Nou 16/17. X. oko 0,15 sati dolo je u zgradu obinskog poglavarstva Raji (kotar Novska)

6 nepoznatih ljudi, koji su iz obine uzeli 3 puke, 2 samokresa i 140 naboja, a zatim razbili 2
ormara i pisaa stola, te zapalili obinsku knjigu nameta (prireza) i jo neke spise, poslie ega
su se udaljili. Povedenom iztragom nisu se mogli pronai ni ustanoviti poinitelji, no po svim
znacima izgleda da je to lokalna obinska stvar
- posliedica nesporazumaka i svaa, pojedinih
stranaka u obini.79
Ako u mjestu iji je garnizon trebalo napasti nije
bilo lanova KPJ, skojevaca ili simpatizera NOP-a,
odnosno ako nije postojala veza s njima, postupalo se
drukije: u mjesto su slani obavjetajci da prikupe i
donesu neophodne podatke. Tako je postupio i komandant I Brigade Narodnooslobodilakih partizanskih odreda Ljubo Babi kada je 21. septembra 1941.
godine poslao u Knin dvojicu obavjetajaca. Jedan od
njih, Jovo Dragovi, napisao je:
... dobili smo Branko Vidovi i ja zadatak...
da odemo u Knin i preko drugova u Kninu ispitamo brojno stanje i namjere italijanskih snaga. .. Rano ujutro, 22. septembra, krenuli smo...
Iako sam Knin i njegovu okolinu dobro poznavao teko je bilo usuditi se ui u njega zbog
grahovskih ustaa... Mi propusnice nismo imali.
Mnogo se ena sakupilo na ulazu idui na pijacu. .. Karabinjeri su im traili propusnice, ali,
zahvaljujui velikoj guvi nisu svakog kontrolisali. Mi smo to iskoristili, ugurali se meu ene
i uli u Knin...
Branko je bio lan KPJ, a ja nisam. (...) ubrzo
smo nali Nikicu Mijakovca. Bio je iznenaen
naim dolaskom. (...) objasnili smo mu zbog ega smo doli. (...) Nikica Mijakovac je otiao da
prikupi traene podatke preko svoje obavjetajne mree, a mi smo ostali u kui... Za tri do etiri sata Nikica je donio podatke o italijanskim
snagama u Kninu. (...) Kada smo ove podatke
dobili odmah smo krenuli ... u pravcu Bos. Grahova. (...) Branko je otiao kod Ljube Babia i
podnio izvjetaj o izvrenom zadatku.
25. septembra 1941. godine kroz Bos. Grahovo
je proao faistiki puk u pravcu Resanovaca i,
ova injenica je potvrdila tanost naih podataka koje smo donijeli iz Knina.*80
Opisujui aktivnost Levake ete Pomoravskog
NOP-odreda, Dragoslav Drake Jakovljevi govori i o
pripremama za napad na Trstenik, jugoistono od

Kragujevca, u sklopu kojih je trebalo doi i do podataka o snazi i rasporedu tamonje posade. Taj zadatak povjeren je Miloju Milojeviu, lanu Komande ete...
On i Vita Marjano vac pie Dragoslav Jakovljevi - obukli su ohano odelo i, sa 5000
dinara u depu kao ljudi koji idu da kupuju volove, krenuli u Trstenik. Proli su most na Ljubostinjskoj reci i u masi drugih seljaka uli u
grad. (...)
Miloje je utvrdio da se u Trsteniku nalazi
30-40 andarma, neto finansa i 5 gradskih policajaca a povremeno se u prolazu zadravaju i
Nemci... im je stigao u komandu ete, Miloje
je podneo izvetaj na osnovu koga je doneta
odluka da se izvri napad. Na osnovu sainjene
skice Trstenika i rasporeda andarma, finansa i
gradske policije u gradu, napad bi se izveo nou, 19/20. septembra.8'
Tako je i uinjeno: akcija je uspjela, razoruana su
43 andara i financa.82 Neto se slino zbilo poetkom
marta 1942. godine u Bosni, u blizini Glamoa. tab 4.
bataljona Budunost 3. krajikog NOP-odreda pripremao je napad na pilanu u selu Radaslijama koju
su titile talijanske i ustake snage... O tome Simo
Lonar pie:
Da bi napad na pilanu to bolje uspio, da bi
se ona sa to manje gubitaka zauzela i unitila,
bilo je nuno dobro izvidjeti i ispitati koliko snaga ima neprijatelj oko pilane, te raspored i snage oko Glamoa. Iako su dobijeni izvjesni podaci o tome od partizanskih saradnika koji su bili
u gradu, ipak je tab bataljona 'Budunost' elio
da provjeri tanost tih podataka i da pribavi jo
neka obavjetenja... Zbog toga su odreena dva
mlada borca koja su dobro poznavala grad i pilanu da prerueni u seoske mladie odu u grad,
te izvide i ispitaju ono to je interesovalo tab
bataljona. Trebalo je da jedan, po mogunosti,
izvidi snagu i raspored neprijatelja u gradu i
neposrednoj okolini, a drugi poto natovari na
konje neto jema i otjera ga u parni mlin kod
pilane, da na licu mjesta izvidi i osmotri tamonje obezbjeenje. I jedan i drugi su odlino
izvrili svoj zadatak i vratili se s dragocjenim
podacima. Oko grada su na sve strane bile postavljene ustake i talijanske strae, ali dalje od
samog grada nije bilo nikakvih neprijateljskih

snaga. Ispred pilane u kui Dmitrania bilo je

pet-est ustaa koje su predstavljale neku vrstu
zatite pilane, a straar je bio postavljen na
glavnom ulazu u pilanu. U samom krugu pilane
nije bilo vojske preko dana, a da li su preko noi dovodili jae obezbjedenje, to na izvia nije
mogao provjeriti.83
Akcija je izvrena 11. marta: neprijateljska je straa uz gubitke odbaena u Glamo, a pilana je spaljena.84 tab Hercegovakog NOP-odreda obavijestio je 3.
februara 1942. godine Operativni tab hercegovakih
NOP-odreda o akcijama ienja koje je izvrio
Udarni bataljon na teritoriji Bilekog i tolakog bataljona :
Zahvaljujui dobro organizovanoj obavjetajnoj slubi i pripremi za akciju, ienje je u
potpunosti uspjelo. Nijedna od vodeih linosti
etniko-petokolonake bande nije umakla.85
Poetkom 1942. godine Milan Zori, komandant Petrovakog partizanskog bataljona, doao je na ideju
da u Bosanski Petrovac, u kojemu se nalazila talijansko-domobranska posada i nekoliko etnika, poalje
svog obavjetajca. Za taj je zadatak izabrao Milu
Banjca bogatog seljaka, iz ela Drinia. O razgovoru
koji je vodio s njim o zadatku, Milan Zori je pribiljeio ove retke:
Sutra rano, Mile, krenue za Petrovac.
Naii e na nae poloaje ispod urinovae.
Ako te partizani zaustave, pokazae propusnicu koju u ti dati i oni e te pustiti. Kod ice i
rovova doekae te neprijatelj. Za njega moja
propusnica ne vai i od toga asa sve je u tvojim rukama. Moda e biti najbolje da kae da
ti je neko bolestan i da si doao da trai lijek u
apoteci. Sumnjivo e im biti kako smo te mi pustili, a ti se snai kako zna. O nama govori to
god hoe, sve to e ti olakati izvrenje zadatka.
Ako poslije neko kae da sam govorio loe
0 partizanima, ta e onda biti - priupita Mile.
Nita. Ja to znam odgovorih.
Sad je vano uspostaviti vezu sa Petrovcem i doznati kakvo je raspoloenje domobrana
1 etnika i kako se dre Italijani. Zna da iz Petrovca ne mogu maknuti. Dobro smo ih stegnuli,
pa da vidimo nadaju li se kakvom izlazu. Doznaj, ako ikako bude mogao, ko je komandir
domobranske satnije, odakle je i ime se bavio
prije rata. Kad se vrati, meni e lino sve rei.

Nikom drugom ne smije rei ni rijei! Za sve

druge u Petrovac si iao da trai lijek za enu.
ta misli ti o tom svemu?
Mislim da je vrlo opasno i da mi moe
cvrknuti glava kao ibica. Ali, daj mi propusnicu, pa to Bog da i sveti Nikola - odgovori
ozbiljno Mile.
Uzeh notes, napisah propusnicu za Petrovac
i dadoh je Mili. Jo jednom napomenuh da bude
oprezan.86
Izvravajui dobiveni zadatak, Mile Banjac je
uspostavio vezu izmeu domobranskog satnika Adema Kurtovia i Milana Zoria koja je 20. marta 1942.
godine dovela do predaje njegove satnije partizanima!
Odmah nakon formiranja, 20. avgusta 1942. godine,
Prva (kasnije etvrta) kordunaka NOU-brigada krenula je sa Korduna za umberak da pomogne tamonjem umberako-pokupskom NOP-odredu. Put ju je
vodio preko rijeke Kupe, pa preko ceste i eljeznike
pruge Zagreb-Karlovac. A upravo na sredokrai
izmeu ta dva grada leao je gradi Jastrebarsko s
ustako-domobranskim garnizonom.
U noi izmeu 25. i 26. avgusta brigada je prela
Kupu i zadanila u Kupinskoj umi. S brigadom su
bili i lanovi Kotarskog komiteta KP Hrvatske za Pisarovinu i borci partizanske ete Kljuka, nazvane
tako po umi u kojoj je imala svoje baze. Dogovarali
su se da idue noi, prilikom polaska za umberak,
brigada usput likvidira neprijateljsko uporite u Jastrebarskom. Podatke o neprijatelju su imali, detaljna
skica s neprijateljskim poloajima se izraivala, ali je
trebalo preduzeti mjere da ne bude nekog iznenaenja. O tome lan Kotarskog komiteta Nikola Brezovi
Prebeg pie:
lan Kotarskog komiteta Ivica Lopai, rodom iz Cvetkovia kraj Jastrebarskog, odmah je
krenuo na put, da jo jednom utvrdi stanje neprijateljskih snaga i raspored obrane, da detaljno razmotri sve prilaze u grad i organizira stalnu vezu koja e obavjetavati o eventualnim
promjenama u ustakom garnizonu...
Oko pet sati poslije podne vratio se sa zadatka Lopai s najnovijim izvjetajem iz Jastrebarskog, po kojem su u skicu unoeni i najsitniji
detalji i prekontrolisani dotad ucrtani bunkeri i
druge prepreke. Kada je sve bilo gotovo, sazvan
je starjeinski kadar brigade tabovi bataljona i komande eta i poela je razrada plana
za napad.87

U noi izmeu 26. i 27. avgusta 1942. godine 1. kordunaka NOU-brigada napala je neprijateljsku posadu u Jastrebarskom. U toj akciji, ijem je uspjehu nesumnjivo doprinijela i dobra obavjetajna priprema,
zarobljeno je tridesetak domobrana, zaplijenjeno isto
toliko puaka, spaljeno preko sto eljeznikih vagona,
uniteno nekoliko lokomotiva i istovremeno iz ustakih ruku osloboeno 727-ero kozarske djece.
U vezi s tom akcijom interesantno je napomenuti
da, sudei po svemu, partizanski obavjetajci iz Kotarskog komiteta KP Hrvatske za Pisarovinu nisu
smatrali potrebnim da obavijeste tab brigade da u
Jastrebarskom postoji ustaki logor za djecu sa Kozare i iz drugih krajeva. Naime, u zapovijesti za napad
na to neprijateljsko uporite taj se logor i ne spominje, a istovremeno se u njemu naglaava i takva sitnica kao to je izvriti rekviziciju robe u trgovini Vrbas i Matek!
U izvjetaju taba Grupe kordunakih NOP-odreda, poslanom 3. septembra 1942. godine tabu Prve
operativne zone, kae se:
Podnosi se izvjetaj o izvrenoj akciji na sresko mjesto Jastrebarsko, koju je izvrila I kordunaka udarna brigada, dana 26. 8. u 5 sati ujutro.
Prema podacima, koje (je) prikupila obavjetajna sluba Udarne brigade u mjestu se nalazila neprijateljska posada od 120 domobrana, 20
andara, 8 ustaa-pekara i 8 finanaca.88
Prema tim, zaista preciznim podacima o neprijatelju, logor sa djecom uope nije imao naoruanu strau, to je dokaz da ustae nisu vjerovale da partizani
mogu doi do Jastrebarskog! To potvruje i dalji
tekst tog izvjetaja:
... Zapaljena je i baraka gdje su logorovala
zarobljena djeca.
Osloboeno je iz koncentracionog logora 727
djece (svi koji su u tom logoru bili) rodom iz Bosne, Korduna, i drugih krajeva. Osloboeno je i
20 odraslih iz zatvora od kojih su 2 Srbina. Djeca su lijeniki pregledana, pa je ustanovljeno
da je za put sposobno 587 djece, a deset je bilo
nesposobnih i ostali su neko vreme na oporavku u umberku.89
U toku cijelog rata primjenjivana je metoda slanja
obavjetajaca u neprijateljske garnizone, i to radi prikupljanja novih, a istovremeno i radi provjere podataka kojima su partizanski tabovi ve raspolagali.
Tako u jednom izvjetaju Vojina Mitrova, obavjetaj-

nog oficira este krajike brigade, koja je sredinom

novembra 1942. godine uestvovala u borbama oko
Bosanskog Novog i u napadu (neuspjelom) na grad,
nalazimo i ove retke:
Patrola koja je silazila u elopek i poslala
civile u Novi da tamo prikupe podatke veeras
e otii da primi izvjetaj. Ti podaci vjerovatno
nee biti jako iscrpni i pouzdani.90
Sutradan, 17. novembra, Vojin Mitrov je u novom
izvjetaju obavijestio tab svoje brigade:
Sa Novim je uspostavljena i direktna i posredna veza.. .91
Gotovo istovremeno, potkraj novembra 1942. godine, na podruju Travnika djelovala je i Peta crnogorska brigada, iji je tab 26. novembra obavijestio tab
svoje (Tree) divizije:
7. Naa 3 druga koji su prije 10 dana poli za Turbe da uhvate vezu sa naom tamonjom ranijom vezom jo se nijesu povraali, pa
je vjerovatno da su pali neprijatelju u ruke.92
Eto, u partizanskom je obavjetajnom radu bilo i
takvih sluajeva.

Partizanska obavjetajna sluba morala je da bude usmjerena ne samo prema neprijateljskim uporitima, ve i prema saobraaju cestovnom, eljeznikom pa i pomorskom, izmeu tih uporita. Upravo je na komunikacijama i dolazila do punog izraaja
taktika partizanskog ratovanja. Bezbrojni su primjeri
uspjenih partizanskih napada na neprijateljske kolone i eljeznike transporte u toku narodnooslobodilakog rata. A najveem broju takvih akcija prethodila je uspjena obavjetajna aktivnost.
Spajanjem partizanskih grupa s Vievice i Tuhobia u Hrvatskom primorju formirana je u septembru
1941. partizanska eta Matija Gubec. Vezu izmeu
ete i organizacije KP Hrvatske u Novom odravao je
Ladislav Vivoda, uitelj osnovne kole u selu Mataija
Draga. Jednog dana u koli se pojavila talijanska patrola.
- Gospodine uitelju, kako ste? - upitao je
Vivodu voa patrole, talijanski porunik.
Dobro.
Pa da, svi uitelji komunisti su dobro. Doao sam da Vas uhapsim.
Dobro, ako je tako, ja sam tu.93
Prema navodima Andrije Tusa, poslije niza provo-

kativnih pitanja, talijanski porunik Mochi (Moki), kako se Vivodi predstavio, ispriao mu je da je komandir orunike postaje iz Ledenica zahtijevao odobrenje da ga uhapsi, ali...
... da je on to odbio do daljnjega, preuzimajui na sebe odgovornost dok detaljno ne ispita
sve navedene razloge. Rekao je da orunici iz
Ledenica misle o njemu loe i da bi prema tome
miljenju morao biti odmah uhapen. Pitao ga
je ima li zabranjene literature, a nakon toga je
razvio sekciju tog terena i postavio jo izravnije
pitanje: 'Gdje su vai ljudi?' Vodite rauna nastavio je za nekoliko dana 500 e talijanskih vojnika pretresati teren: Moune-Stalak-Crna Draga. Dobio sam zadatak da obiem sva
ova vaa sela do Krmpota, i sutra u opet k vama svratiti.94
Kada je porunik Mochi rekao Vivodi da mu je
pravo prezime Smokovi i da je Hrvat iz Istre, Vivoda
je odluio da s njim malo otvorenije razgovara. Talijanski je porunik prihvatio takav razgovor,
... priznao da je obavjetajni oficir u puku
(74. pjeadijski puk primj. autora), i dao podatak da 27. rujna polazi njihov kamion iz Novoga
s hranom i plaom za garnizon Jasenak, dodavi da e voziti dvostruko sljedovanje hrane. Kad
ga je Vivoda, da bi provjerio kako e reagirati,
pitao zato mu sve to govori, odvratio je kratko:
'Moda e vam to trebati.' Trei dan porunik je
poao da obie selo Bater i opet je svratio do
Vivode... Dogovorili su se da se daljnja veza
odrava preko gostioniara Mite Nastasia u
Novom.95
Na osnovi podataka dobivenih od porunika Mochia Smokovia, Bribirski partizanski odred, odnosno eta Matija Gubec, postavila je 27. septembra
zasjedu na cesti Novi-Jasenak-Ogulin.
Pratnju kamiona inila su dva potporunika
(Sottotenente), podoficir (sergente), voza i est
vojnika. Za tren oka svi su bili razoruani i
postrojeni pred kamion. (...) Konstatirano je da
je zaplijenjeno est puaka, dva pitolja, 60.000 lira i 10.000 dinara. (...) Kad je poeo istovar, vidjelo se da je sljedovanje prilino bogato. Bilo je
tu oko 150 kg svjeeg mesa, oko 200 kg svjeeg
kruha, zatim rie, makarona, eera, graha, ulja,
masti i jo nekih namirnica.96
Zahvaljujui detaljnim obavjetajnim podacima, ta

je akcija izvedena brzo i uspjeno, bez vlastitih gubitaka.

Talijanski porunik Mochi-Smokovi poginuo je
sredinom 1944. godine kao oficir NOV i POJ!

Da bi obezbijedio koliko-toliko redovan saobraaj

na eljeznikoj pruzi Sunja-Banjaluka, neprijatelj je u
jesen 1941. du pruge izgradio vie od dvadeset uporita sa stalnim posadama. Kozarski su partizani esto
napadali ta uporita, ponekad s vie a ponekad s manje uspjeha, te ruili prugu, ali je nikada nisu uspjeli
due vrijeme izbaciti iz saobraaja; zahvaljujui intervenciji svojih jedinica koje su podravali oklopni vozovi, neprijatelj je uvijek brzo opravljao prugu.
Trajnije izbacivanje pruge iz saobraaja moglo se
postii samo ruenjem eljeznikog mosta preko rijeke Une u Volinji kod Kostajnice, i vijadukta u blizini
mosta.
Razmiljali smo o tome kako da izvrimo
napad na Volinjski most - pie u svojim sjeanjima Obren Stiovi Obrad, panski borac, tada
politiki komesar Drugog krajikog (kozarskog)
NOP odreda. - Ispitivali smo okolnosti i prikupljali podatke, ali smo dolazili do zakljuka da
su vrlo jake neprijateljske snage, da su bunkeri
vrsti, a mi nismo imali sredstava kojima bismo
ih unitili. Prema tome, bilo je nemogue uspjeno izvesti akciju. Zato smo odustali od direktnog napada na Volinjski most. Nije bio samo u
pitanju most nego i veliki vijadukt nedaleko od
mosta.97
Budui da je u svim napadima na neprijateljska
uporita du eljeznike pruge Sunja-Banjaluka, kako
svjedoi Sava Kesar...
... Za partizane... bio najopasniji oklopni
voz, jer je brzo stizao u pomo ustako-domobranskim posadama ... rodila se ... ideja da se
oklopni voz zaplijeni i pomou njega razoruaju
neprijateljske jedinice na eljeznikoj pruzi, a
zatim voz uniti.98
Ana Kneevi, skojevka, do rata uenica prijedorske gimnazije 1940/1941. zavrila je sedmi razred
ivjela je poslije okupacije u selu Brezianima, deset kilometara udaljenom od Prijedora. Na istoimenoj
eljeznikoj stanici nalazila se posada od tridesetak
domobrana. Jedno je vrijeme komandir te posade bio
domobranski oficir Milan Desput, rodom iz okolice

Gline, s kojim se Ana upoznala i ubrzo shvatila da

je politiki napredno orijentisan, a moda ak i lan
KPJ- Tada je poeo njihov zajedniki rad za narodnooslobodilaki pokret. Taj se rad uglavnom sastojao od
doturanja oruja kozarskim partizanima. Desput je
zatim prekomandovan u Prijedor.
Jednog zimskog dana Ratko Marui, komandant
1. bataljona Drugog krajikog (kozarskog) NOP-odreda, s kojim je Anda odravala vezu, rekao joj je da
pode u Prijedor, pronae Desputa i ugovori mu sastanak s njim. Ona je to i uinila.
Vratila sam se i rekla Ratku da sam se sastala sa Desputom i da e doi - pie Ana
Kneevi. - I zaista je doao.
U razgovoru izmeu Ratka i Desputa govoreno je o napadu na oklopni voz. Dok su oni razgovarali bila sam prisutna i sluala kada su u
sitnice razraivali plan napada. Ratko je govorio kako e zauzeti oklopni voz, a zatim krenuti
na Volinju i sruiti most preko Une, a onda se
vratiti te razruiti stanicu u Bosanskom Novom
i krenuti u Prijedor, gdje takode treba sruiti
stanicu.99
Za prikupljanje podataka o oklopnom vozu, potrebnih za izradu preciznog plana akcije, Ivica Marui Ratko je osim Desputa angaovao i bosanskonovsku partijsku organizaciju odnosno neke njene lanove. O tome opirno pie Hamdija Omanovi, tada
lan KPJ i eljezniki slubenik u Bosanskom Novom:
Mi smo redovno slali izvetaje ... i obavjetavali o nainu i vremenu kretanja oklopnih
vozova i drugih neprijateljskih formacija. Jednog dana u eljezniku stanicu je uao seljak.
Nisam ga poznavao. Nosio je torbu jabuka i nudio ih na prodaju. Doao je do mene, ponudio
mi jabuke i dao znake za raspoznavanje. Sporazumjeli smo se i ja sam otiao za njim da
'izmjerimo' jabuke. Dao mi je pismo. 'Vano je',
rekao je i ostavio i torbu i jabuke i urno napustio staninu zgradu.
U pismu koje sam dobio komandant Prvog
bataljona sa Kozare Ivica Marui Ratko traio
je podatke o naoruanju oklopnog voza i jaini
posade. Traio je i raspored vozova po prugama
u podnoju Kozare.100
Upravo u toku prikupljanja i sreivanja podataka
neophodnih za akciju na oklopni voz bosanskonovska

je partijska organizacija provaljena i svi su njeni lanovi morali da pobjegnu iz grada.

Nakon dolaska Hamdije Omanovia na osloboeni
teritorij, u Ratkov bataljon, ponovo su ispitane sve
okolnosti i detaljno razraen plan akcije. Odlueno je
da manji dijelovi 1. bataljona 2. krajikog (kozarskog)
NOP-odreda odreenog dana i sata izvre fingiran
napad na neprijateljska uporita u Svodni, u Blagaju
i jo nekim manjim neprijateljskim uporitima du
pruge Prijedor-Bosanski Novi te kod Volinjskog mosta, a da dvije grupe boraca istovremeno zauzmu poloaje u blizini eljeznike uvarnice broj 10, prema
Donjoj Dragotinji i prema Svodni...
Akcija je poela u noi izmeu 5. i 6. januara 1942.
godine.
Grupa od 15 dobrovoljaca, kompletno obuenih u
domobranske uniforme i naoruanih pitoljima i noevima, pod Ratkovom je komandom dola do uvarnice broj 10 i prisilila straara da telefonom obavijesti Prijedor da su partizani napali Svodnu, da je grupa domobrana uspjela da se probije do uvarnice i
da hitno poalju oklopni voz da ih primi i s njima
produi u pomo posadi Svodne.
I sve se odvijalo po planu. Oklopni je voz stigao i
stao kod uvarnice. Iz njega su izili zapovjednik voza i loa. I dok je Hamdija Omanovi preuzeo brigu
o zarobljenom zapovjedniku, Ivica Marui se popeo
na stepenice oklopnog voza i komandovao svojim
domobranima da ulaze u voz. Tada je pukla traka
zamiljenog plana: u trenutku kada je partizanski
mainovoa htio da ue u lokomotivu, pravi je mainovoa primijetio da je to sve partizanska varka, zalupio vrata lokomotive i voz je pod punom parom
krenuo prema Prijedoru. U vozu su se nali Ivica Marui i samo sedam partizana!
ta se zatim dogaalo u vozu, ispriao je Rajko
Vukmir, jedini od njih koji je izaao iv iz rata:
U oklopni voz uao sam meu prvim. (...)
Neprijateljski vojnici su stajali ili sjedili. Jedan
ustaa je sjedio na nekom sanduku ili neem
slinom. Preko krila je drao puku. Vjerujui
da smo mi domobrani iz Svodne, poeo nas je
izazivati: kakvi smo mi vojnici, ta se nismo borili? Voz je krenuo prema Prijedoru. Potegao
sam pitolj 'valter' i uperio ga ustai u grudi.
Viknuo sam : 'Predajte se, mi smo partizani.' To
su uinili i ostali drugovi. Ustaa ... opalio je iz
puke pored mene. Pogodio je Milana Krnetia,

koji je pao mrtav. ... Nai pitolji su bljuvali vatru u gomilu neprijateljskih vojnika. Oni ... su
se zbijali u gomilu, da bi se nekako zaklonili jedan za drugog, a to nam je pogodovalo. Fenjer
je osvjetljavao vagon, pa ga nismo razbili. Poslije naih plotuna pitali smo ih hoe li se predati.
Neki su kukali i vikali da se predaju. Razbacali
smo gomilu mrtvih i ranjenih (moglo ih je biti
oko 20). (...) Voz je jurio sve veom brzinom. Ivica Marui stalno nam je javljao sa stepenica.
Kada smo ga izvjestili da je sve gotovo, rekao je
da slomimo mitraljeze i pukomitraljeze (ili da
ih razmontiramo i izbacimo iz voza). Neto smo
polomili, a neto je ostalo. Mrtvog Krnetia smo
izbacili iz voza izmeu Breziana i Prijedora.
Tom prilikom iz voza je iskoio Mile Bijelac, a
nama je Ivica savjetovao da ne iskaemo do
skretnice u Prijedoru, jer e voz usporiti pred
skretnicom. Tako je i bilo. Kada smo prili Prijedoru, voz je usporio. Jedan za drugim mi smo
iskoili.. ,101
Iako plan nije potpuno ostvaren, ta je akcija kozarakih partizana, i u obavjetajnom smislu dobro pripremljena, prema ocjeni Operativnog taba NOPodreda za Bosansku krajinu, bila jedan od najveih
podviga u partizanskom ratovanju.102 Uz to, iste su
noi dijelovi 1. bataljona, shvativi da je neprijatelj
iznenaen, razbili posadu kod eljeznike stanice Blagaj, veinu pripadnika jednog domobranskog voda
zarobili, spalili eljezniku stanicu i tamonju tvornicu gipsa.. ,103

U Hronologiji OB NJ pod datumom 9. februar 1942.

godine, nalazimo zapisano:
Kod s. Batnoga (blizu Cetingrada) 2. bataljon
2. Kordunakog NOP odreda napao italijansku
kolonu, ubio 7 i zarobio 42 italijanska vojnika i
oficira i zaplenio mnogo ratne oprema.104
Poetkom februara 1942. godine u pravcu neprijateljskih uporita na liniji Velika Kladua CetingradSlunj, djelovale su snage 2. bataljona 2. kordunakog NOP-odreda, ija je 3. eta upravo ponikla iz
prijanjeg odreda iroka rijeka. O tome ta je prethodilo spomenutoj akciji izvedenoj na cesti CetingradSlunj, pie Duan Kora (na osnovi sjeanja Matije
Marjanovia):
Znaajna je veza koju je odravao Dragan

akovi izmeu sela s cetingradskog podruja

Deli Poljane, Batnoge i drugih i odreda 'iroka
Rijeka'. Preko ove veze odred 'iroka Rijeka'
krajem januara 1942. godine dobio je obavjetenje da e iz Cetingrada prema Slunju proi jedna velika ustaka kolona koja je imala zadatak
da iz Slunja sprovede neki materijal s plaama
za ustake garnizone Cetingrad i Veliku Kladuu. Na taj nain omogueno je odredu iroka
Rijeka da postavi zasjedu u Batnogi u kuama
Martinovia i Pavkovia i saeka i razorua
spomenutu kolonu ustaa. Meutim, ta kolona
nije naila iz Cetingrada i ve je komanda odreda donosila zakljuak, tu na licu mjesta zasjede,
na koji nain treba kazniti ili osuditi neodgovorno obavjetavanje. U momentu dok se tu raspravljalo u kuu Pavkovia stigao je Dragan
akovi s drugim izvjetajem. On je odred obavijestio da ustae nee proi, ali da e zato oko
15 sati naii kolona s jedanaest konjskih zaprega sa saonicama i oko 70 talijanskih vojnika koji tu kolonu sprovode iz Slunja za Cetingrad i
Veliku Kladuu. Ovo obavjetenje je bilo tono i
odred je razoruao 70 Talijana i koijaa - gonia konja. Tu su zarobljena etiri pukomitraljeza, 50 karabina i vie pitolja, municije, novaca, pilia i drugih ivenih namirnica.105
Nismo mogli utvrditi na koji je nain Dragan akovi dolazio do obavjetenja koja je prenosio partizanima.

Kapetan Heyss (Hajs), ef mostarske obavjetajne

grupe (Gruppe Ic) njemakog vojnoprivrednog oficira
u Zagrebu, poslao je 16. marta 1942. godine njemakom generalu u Zagrebu Glaiseu von Horstenau
(Glezu fon Horstenau) izvjetaj u kojemu se nalazio i
ovaj tekst:
U ponedjeljak, 9 marta kolona je dva puta
vozila putem Mostar-apljina-Stolac-Ljubinje i
obratno. (...) Da bi ostatak duvana prevezla kolona je u utorak ujutro jo jednom upuena za
Ljubinje i oko podne krenula nazad. Oko 4 km
iza Ljubinja na jednom platou kroz kamenjar
iznenada je otvorena vatra na tri motorcikla sa
prikolicama koji su bili na elu. 6 vojnika, navodno, odmah su ubijena i kolona je zastala.
Kolona se bila razvukla na oko 800 metara i od-

mah je dobila vatru sa desne strane iz neposredne blizine. Kolona je odmah primila borbu.
Za kratko vrijeme ona je na cijeloj dubini napadnuta i sa lijeve strane kao i sa ela i zaelja.
Ona je stalno trpila teke gubitke u poginulim i
ranjenim'011
U toj su akciji Sitniki i Ljubinjski bataljon Operativnog taba za Hercegovinu, uz gubitke od 9 poginulih i 17 ranjenih, ubili 27, ranili 12 i zarobili 45 njemakih vojnika, unitili 12 kamiona i zaplijenili 11
pukomitraljeza, 3 mitraljeza, oko 60 puaka, 4 radiostanice itd.
Petar Milidragovi objanjava kako je partizanska
komanda saznala za pokret njemake kolone. Prema
njegovim navodima, on je do 1948. godine uvao pismo kojim je Milenko Mii, partizanski obavjetajac
u Ljubinju, obavijestio partizane o njemakoj koloni.
To je pismo priblino glasilo:
Sad stie njemaka kolona koja je jue
odavde odvezla duvan. Ne znam koliko vam je
ova stvar poznata, pa moda e vas interesovati.
Danas tovare ostatak duvana. Navodno, ovaj duvan je prodat jo prije rata Njemakoj. Kolona
ima 32 kamiona, est motorcikla sa prikolicama
i jedan luksuzni auto. Pored ofera, kolonu prati
oko 120 vojnika sa SS-oznakama. Opremljeni su
dobro i sa puno automatskog oruja.. ,107
Primivi Miievo obavjetenje, Sitniki i Ljubinjski
bataljon su postavili zasjedu na cesti Ljubinje-Stolac
u rejonu sela Zegulja, na mjestu zvanom Badrljaa...
Bila je to prva borba hercegovakih partizana s
Nijemcima i istovremeno prvi poraz Nijemaca u Hercegovini. Ubrzo se po selima ula pjesma koja je poinjala stihovima:
Badrljao, na mjestu si finu, uo te je Hitler u
Berlinu.

Jo prije zvaninog formiranja partizanske mornarice partizani su izvodili akcije i na moru. Tako su
borci bataljona Jozo Jurevi, formiranog 6. juna
1942. godine od Makarske i Neretvanske ete, te od
boraca iz Imotske krajine i s poluostrva Peljeca, poslije nekoliko uspjenih akcija na kopnu izveli i jednu
akciju na moru. Kako je ta akcija pripremljena i izvedena, vidi se iz izvjetaja koji je tab bataljona Jozo
Jurevi 2. avgusta 1942. godine dostavio komandantu IV operativne zone, Dinara:

Dana 27. VII je primljen plan za potapanje

parobroda 'Vis' koji je saobraao Trpanj-GradacMakarska.
U susjednoj luci Podgora, gdje je parobrod
saobraao, ukrcali (smo) dva putnika koji e
izviditi tko se sve nalazi na brodu, tako da naim snagama daju detaljne podatke u selu ivogou gdje su ekali na izvrenje akcije. Putnici
su dali detaljne podatke u ivogou selu kakovo je stanje na brodu i tko se na istom nalazi.
Na brodu je bio jedan od najzloglasnijih andara u Primorju, l domobran i jedan bolesni andar.
U spomenutom mjestu su tri partizana, naoruana pitoljima, stupili na brod, dok je jedan
vod ostao u zaklonu pored same obale. Kada je
andar opazio nae borce, jednog je od njih poznao i stavio se u zaklon za pucanje a tako isto
je uinio i domobran. Tada su nai borci skoili,
oduzimajui im puke; poto su pucali i nisu se
htjeli predati, to smo sa njima na licu mjesta
obraunali. Odmah smo pristupili iskrcavanju
materijala. Pored brodskog materijala, zarobljena je hrana koja je bila odreena za andarmerijsku stanicu u Gradcu u koliini od 150 kg.
Kad se svrilo sa iskrcavanjem materijala,
brod se izveo iz luke, otvorili mu ventile i zapalili ga, na povrini je stajao 1 1/2 sat dok je potonuo. . .,09

Osnovni zadatak obavjetajne slube u ratu jest

da pribavi i pretpostavljenom tabu navrijeme dostavi to tanije podatke o broju, rasporedu, naoruanju,
moralu, dislokaciji i namjerama neprijatelja kako bi
se na osnovi tih podataka mogli da preduzmu ofanzivni poduhvati ili defanzivne mjere. esto se, meutim, gubi iz vida jo jedna veoma vana funkcija te
slube: prikupljenim i navrijeme dostavljenim podacima o neprijatelju ponekad treba sprijeiti preduzimanje vlastitih akcija iji ishod, s obzirom na sve okolnosti, nije siguran ili je unaprijed osuen na neuspjeh.
Neka svjedoenja i dokumenti govore o tome da je
Glavni tab Bosne i Hercegovine posljednjih mjeseci
1941. godine planirao i pripremao napad na Sarajevo
dok je, s druge strane, i neprijatelj predviao mogunost tog napada.
Avdo Humo navodi da su oktobra-novembra 1941.
godine u Sarajevu bili stacionirani oslabljena nje-

maka divizija, dva ustaka puka i oko 3000 pripadnika domobranskih snaga,110 dok u Vojno) enciklopediji nalazimo samo uoptene podatke: Okupator je Sarajevu, kao gradu sa centralnim poloajem u Jugoslaviji i velikim kapacitetom smetaja, s tri aerodroma i
znatnom industrijom, pridavao veliki vojni znaaj.
Zbog toga je u njemu neprekidno drao vrlo jake vojne i policijske snage.111
Njemaka 718. pjeadijska divizija u svom je sastavu imala dva pjeadijska puka, jedan artiljerijski divizion i razne pritapske jedinice i slube, a pripadala
je divizijama 15. talasa, koje su obezbjedivale okupirana podruja te su kao posadne divizije imale oko
3 500 ljudi. Jedinice te divizije bile su dislocirane po
itavoj Bosni, a neki su dijelovi bili ak i izvan nje. U
Sarajevu je bio tab 738. puka te divizije s jednim bataljonom i divizijskim artiljerijskim divizionom ukupno, oko hiljadu ljudi. Podaci Avde Hume o ustakim jedinicama nisu tani: u to vrijeme nisu postojali ustaki pukovi, a u Sarajevu su se nalazile I i II
ustaka bojna, ija se jaina procjenjuje na 1100, odnosno 600 ljudi.112 Domobranske pukovnije formacijski
su imale 1626 ljudi, a topniki odjeli 421 ovjeka,113 te,
budui da se u Sarajevu nalazila 7. pjeaka pukovnija s jednim topnikim odjelom, njihov je formacijski
broj iznosio 2 047 ljudi, a stvarno je stanje bilo malo
manje brojno. Ako uzmemo u obzir razne domobranske komande, zatim slube i manje samostalne jedinice, u Sarajevu se potkraj 1941. godine zaista moglo
nalaziti ukupno oko 3 000 oficira, podoficira i vojnika.
Meutim, u Raj lovcu se na aerodromu osim letakog
i pomonog osoblja nalazilo i ljudstvo tzv. 2. luke
bojnice, koja je u svom sastavu imala etiri satnije, te
ljudstvo 3. protuaeroplanske skupine, koja je imala
jednu teku, jednu laku i jednu svjetlosnu (reflektorsku) bateriju. Skupina je brojila oko hiljadu ljudi, ali
su neki njeni dijelovi bili u Slavonskom Brodu.114 Dakle, domobranske snage u Sarajevu i Raj lovcu inilo
je vie od 4000 ljudi, a za odbranu Sarajeva neprijatelj je, skupa s njemakim i ustakim jedinicama, raspolagao sa najmanje 7000 ljudi.
Kolike su u to vrijeme bile partizanske ili, bolje
reeno, ustanike snage koje su mogle uestvovati u
napadu na Sarajevo i okolne neprijateljske garnizone?
Procjene se kreu oko tri do etiri hiljade boraca
naoruanih iskljuivo pukama, pukomitraljezima i
runim bombama! Uz to, u svim se odredima oko Sarajeva ve potkraj 1941. godine osjeao jak uticaj et-

nitva, to je u sluaju napada na grad moglo imati

nesagledive posljedice!
Ugljea Danilvi, tada lan Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu i Glavnog taba BiH
pie sljedee:
Osvrnuo bih se ovdje na jedno pitanje koje
u naoj istoriografiji jo nije razjanjeno niti su
saglasna miljenja uesnika u tome dogaaju, tj.
da li je pripreman, u to vrijeme, napad na Sarajevo. O tome se nekad tako govori kao da su to
bile samo megalomanske ideje pojedinaca, tetne za ustanak u istonoj Bosni, da je takav plan
bio nerealan i nemogu, a partizanska vojska
koja je visila nad Sarajevom, kao i oruje i municija koji su dolazili iz Uica da su se mogli korisnije upotrijebiti na drugoj strani...
to se tie samog plana upada u grad, ni ja
sam, iako sam bio lan Glavnog taba, ne bih
mogao da se o tome precizno izrazim, jer sam
se, u to vrijeme, bavio zadacima koji su se odnosili na druga ustanika podruja. Meutim,
znam da su takve ideje postojale, ali nisu ozbiljnije razraivane.115
Meutim, neki drugi neposredni svjedoci tadanjih
zbivanja na to pitanje gledaju donekle drugaije.
Avdo Humo je, na primjer, odreeniji:
Ve u drugoj polovini oktobra i poetkom
novembra pie on Glavni tab BiH postavio je nama u Sarajevu zadatak da ispitamo
mogunosti oslobaanja Sarajeva, odnosno da
prikupimo podatke o snazi neprijatelja, njegovom naoruanju i razmjetaju tih snaga u gradu i najblioj okolini, smatrajui da su mogunosti napada na Sarajevo realne i da u tom pogledu treba obaviti pripreme.116
Svjedoenje Olge Marasovi blisko je Huminu:
U novembru 1941. godine pie ona
prilo se stvaranju i oruanih udarnih grupa u
gradu, koje su trebale da stupe u oruanu akciju prilikom eventualnog napada naih partizanskih jedinica na neprijateljski garnizon u Sarajevu. Mogunost napada na grad ozbiljno je razmatrana i u partizanskim tabovima sarajevskog regiona i u Glavnom tabu za Bosnu i
Hercegovinu. (...) Partijska organizacija Sarajeva
radila je na tome da i ona, u tom sluaju, izvrava odreene zadatke i d svoj doprinos tom
napadu. Radili smo na zadacima prikupljanja

obavjetenja o brojnosti i rasporedu neprijateljskih snaga; preko naih veza u neprijateljskim

jedinicama traili smo planove odbrane grada;
za vanije objekte u gradu prikupljali smo obavjetenja o rasporedu obezbjeenja, itd. Iz tih razloga, jedno krae vrijeme, smanjen je izlazak
naih kadrova iz grada u partizanske jedinice,
jer su, po toj orijentaciji, bili potrebni u gradu." 7
Donosimo i svjedoenje Nisima Albaharija:
Kolika je snaga partizanskih odreda u okolini Sarajeva bila pri koncu 1941. godine najbolje govori injenica da su se Tempo i drugi rukovodioci nosili ozbiljnom milju da izvrimo
napad na Sarajevo.118
Sauvano je i pismo Slavie Vajnera ie, komandanta Romanijskog NOP-odreda, od 22. decembra
1941. godine. Saznavi od kurira Durmitorskog NOPodreda da se jedan crnogorski odred nalazi na Metaljci kod ajnia, on je 22. decembra obavijestio tab
odreda o situaciji na irem prostoru Romanije i neposrednim planovima bosanskih partizana. Ukazujui
na snanu etniku propagandu kojom uspijeva etnicima da razbiju nae ete to djelomino prelaze
njima, ia pie:
Nai planovi u najblioj budunosti jesu da
oslobodimo Sarajevo, (istakli autori) Vare i dalje prema Zenici industrijsku oblast centralne
Bosne, gdje bismo mogli mobilisati industrijski
proletarijat i tako ojaani mogli se suprotstaviti
etnicima. (...) molimo vas i predlaemo vam da
to hitnije uputite barem jedan bataljon preko
Foe u pravcu Trnova, jer bosanski seljak ima
veliko povjerenje u Crnogorca kao borca i pravoga Srbina, i kada bi mu se moglo iz usta samoga Crnogorca dokazati da u Crnoj Gori nema etnika nego samo partizana (...) zaustavilo
bi se prelaenje partizana etnicima i mogli bismo u Bosni sprijeiti ono to se desilo u Srbiji...
Kod izabiranja bataljona koji bi poli ovamo
molimo vas da vodite rauna o tome da to budu
dobri, pouzdani, disciplinovani i hrabri bataljoni
sa dobrom komandom, kod kojih je naroito
proieno pitanje pljake,... Ovo je naroito vano zbog toga, jer bi te ete trebale da uu u
Sarajevo, gdje bi imale da osiguraju rad i sprijee svaku pljaku (istakli autori).119
Savo Prea, borac Romanijskog NOP-odreda i pu-

blicist, te Pavle Fukarek u sjeanju na Slaviu Vajnera iu, slavnog komandanta tog odreda, napisali su
i ove retke:
Koncem 1941. godine vrene su pripreme za
osloboenje Sarajeva pa je tab Romanijskog
odreda usmjerio u tom pravcu glavninu svojih
snaga. Vodile su se otre borbe oko ustakodomobranskih uporita u Mokrom i Palama, u
stvari, tu se i vodila borba za Sarajevo. Romanijski bataljoni napadali su i juriali nekoliko
puta, ali bez uspjeha, jer se neprijatelj dobro
utvrdio. ia je doao na taj sektor i neposredno rukovodio operacijama. Bio je preokupiran
osloboenjem Sarajeva, vjerovao je da partizani
mogu osloboditi grad. Oekivao je susret sa porodicom.120
Kad je ve rije o prieljkivanju komandanta Romanijskog partizanskog odreda, vrijedi se ponovo
osloniti na sjeanje Avde Hume, koji je doslovno napisao:
Sjeam se dobro i jednog pisma Slavie Vajnera ie, koji je na komadiu hartije pisao svojoj porodici: 'Kad napadnemo Sarajevo, vi samo
na vrata naeg stana priljepite cedulju - ovo je
stan Slavie Vajnera ie i ne morate se bojati da e neko upasti u stan i da e vam se neto desiti.' To otvoreno pismo koje je stiglo s
drugim materijalima odnio sam iinoj eni, a
ona me je upitala kad e to biti. Odgovorio sam
joj da ne znam tano, ali vjerovatno se nee dugo ekati.121
Slaviu Vajnera, iu Romanijskog cijenili su i
voljeli borci partizanskih i ustanikih jedinica i sigurno bi svaki od njih potivao njegov kuni prag. Ali i
ne samo borci. I narod je iu volio i potivao. O tome najbolje govori tekst koji je Pako Romac posvetio
svom susretu s iom. One noi kada su dijelovi Romanijskog NOP-odreda napali neprijateljski garnizon
u Rogatici, on se zatekao na domak tog mjesta i ujutro, 23. oktobra, krenuo je u grad, u tab komandanta
Romanijskog partizanskog odreda:
... Ustali smo tek kada se uveliko razdanilo.
U gradu se nije vie ula pucnjava. Krenuli smo
ne znajui gde se nalazi iin tab. No, nije
nam bilo potrebno mnogo vremena da ga pronaemo. Svaki borac je znao gde se nalazi iin
tab. Nali smo ga u jednoj muslimanskoj kui
blizu samog centra Rogatice. Sedeo je u nekoj

fotelji nasred sobe. Pored njega defilovala je

masa graana iz sela i grada. Ljudi su u koloni
ekali da prou pored ie. Tako neto jo nisam video niti gde proitao. Posetioci su mu ljubili ruke i odelo. Liio je na nekog sveca iz biblijskih pria. Visok, bled, kotunjav, dugake i
neobrijane brade sa velikom crnom ubarom na
glavi. Podseao me i na etnika po svojoj spoljanosti. Izdavala ga je samo mala, ali crvena zvezda petokraka koja se jedva primeivala na velikoj crnoj ubari. ekali smo da proe kolona i
da se tek tada javimo ii. (...) Tek kad je kolona prola, predstavili smo se ii - romanijskoj
legendi. Iako je bilo kratko vreme ratovanja, on
je zaista postao legenda. Za iu je znao svaki
seljak.122
No, da se ponovo vratimo Sarajevu, za koje je Slavia Vajner ia vjerovao da ga partizani mogu
osloboditi. Ovde narod tada nije znao za Tita, Marka, Roka, ika-Janka ni ostale nae rukovodioce.
Znali su samo za svoga iu. On je za njih bio i ostao
legenda.123
Ve spomenuti Savo Prea, govorei o borbama
Romanijskog NOP-odreda potkraj 1941. godine, napisao je:
Ustaka i njemaka komanda su oekivale
napad na Sarajevo, pa su ubrzano izgraivali
odbranu, kopani su rovovi, izgraivani bunkeri i
postavljana ica oko glavnih uporita. Zaposjele
su stare austrougarske tvrave na visovima
iznad grada i pretvorile ih u odbrambene bedeme, koje nije bilo mogue osvojiti bez tekog naoruanja. Naroito su posvetile panju svojim
uporitima u Palama i Mokrom. U stvari, tu se i
vodila borba za Sarajevo.124
O tome da je neprijatelj predviao pa i oekivao
napad partizana na Sarajevo govori nekoliko pronaenih dokumenata. Veliki upan Velike upe Vrhbosne Ismet Gavranefendi u izvjetaju od 10. decembra
1941. godine, upuenom Andriji Artukoviu, ministru
unutranjih poslova tzv. NDH, govorei o opasnosti
koju predstavljaju odmetnici, kae i ovo:
Evidentno je, da im je namjera ugroziti Sarajevo i da nee nita propustiti, to im se ini
moguim za poluenje toga postavljenog cilja.
Ovu njihovu namjeru potvruje i napad na
Zenicu i Begov Han, kao i prikupljanje odmetnika u tim krajevima elei za sebe pridobiti rad-

nike eljezare i rudnika Zenica u namjeri, da

prekinu i onemogue svaki promet na eljeznikoj pruzi Brod-Sarajevo i time oteavajui opskrbu domobranstva i graana Sarajeva nadaju
se postii opadanje morala i stvoriti nune preduvjete i za sam napad na Sarajevo sa izgledima na uspjeh.*125
A u svom izvjetaju od 17. decembra 1941. godine
Komanda Abver u Beogradu pie:
Prema izvjetajima od 13. 12. napad usmjeren na Pale i Vare samo su demonstracije koje
treba da zamaskiraju namjeru ustanika da napadnu Sarajevo. Snanija akcija na Sarajevo
oekuje se iz pravca planine Jahorine prema jugoistonom dijelu grada.126
Zato se, ipak, odustalo od napada na Sarajevo?
Avdo Humo to objanjava ovako:
Odrali smo sastanak kome su prisustvovali
drugovi iz obavjetajnog centra, ja i jo tri oficira: jedan je bio avijatiar sa Rajlovca," jedan iz
protivavionske odbrane, a jedan iz Komande
domobranskih snaga u Sarajevu. Prvenstveno
smo razmatrali plan odbrane Sarajeva...
Oficiri su bili veoma skeptini. Odmah su rekli da je napad bez tekog oruja, a moda i
avijacije, komplikovan i gotovo nemogu. (...)
Oficiri nisu znali kakva je organizovanost
nae vojske i koliko snaga imamo, ali znam da
su veoma sumnjali u uspjeh (istakli autori).127
Ubrzo nakon tog sastanka Glavni tab Bosne i
Hercegovine obavijestio je Avdu Humu da zasad nema izgleda da se izvri napad na Sarajevo.128
Neuspjeli napad na Pljevlja i, pogotovu, kasnije
steena iskustva pokazali su da je takva odluka, nesumnjivo donijeta pod uticajem domobranskih oficira, saradnika sarajevskog Vojno-obavjetajnog komiteta, spasila narodnooslobodilaki pokret od tekog
vojnikog i politikog poraza.
U izvjetaju koji je 13. januara 1942. godine Vladimir Popovi, delegat CK KPJ u Hrvatskoj, poslao iz
Zagreba u CK KPJ, zapravo Titu, nale su se i ove
dvije reenice:
Jedan vod III kord(unakog) bataljona ekao
je Pavelia pri povratku iz Italije, ali je zbog slabe obavjetajne slube projurio prije, a odletio
je vlak iza njega. Neki su iz pratnje poginuli, ali
jo nismo saznali o kome se radi.129
U kasnijim pismima i izvjetajima Vladimira Popo-

via nismo naili na nove podatke o toj akciji.

Pokuali smo da rekonstruiemo redoslijed dogaaja i utvrdimo u emu je u ovom sluaju mogao biti
propust partizanske obavjetajne slube.
Talijanski ministar spoljnjih poslova grof Galeazzo
Ciano (Galeaco ano) namjeravao je da poetkom decembra 1941. godine zvanino posjeti Zagreb radi razgovora s poglavnikom tzv. NDH Paveliem, ali je odustao od tog rizinog putovanja.
Hrvatska i talijanska policija ne jame, da
e moje putovanje u Zagreb proi u redu i donijeti uspjeha pribiljeio je on 1. decembra u
svoj dnevnik. Zato se moj odlazak u Hrvatsku odgaa za bolja vremena. Ovoga puta e
Paveli doi u Italiju. Sastanak e se, mislim,
odrati u Veneciji.130
I kako to obino biva, onda kad gospodar nee da
rizikuje glavu, to mora da uini sluga. Tako je Ciano
dvije nedjelje kasnije, pod datumom 14. decembra
1941, dopisao:
Putujem u Veneciju gdje u se sastati s Paveliem.131
Sutradan, 15. decembra, u Zagrebu je objavljeno
zvanino saopenje u kome je reeno:
Danas je Poglavnik Nezavisne Drave Hrvatske otputovao u Italiju.. ,132
Razgovori Ciano-Paveli voeni su 15. i 16. decembra u Veneciji, a zatim je Paveli s pratnjom u Firenci 17. decembra posjetio nesuenog hrvatskog kralja
Tomislava II, tj. vojvodu od Spoleta i zadrao se kod
njega na ruku.
Paveli se iz Firenze, kako proizlazi iz zvaninog
saopenja, vratio u Zagreb iskien zastavama 18.
decembra ujutro.133 Znai: neuspjeli atentat na voz kojim je on putovao eljeznikom prugom Rijeka
(Suak) - Delnice Ogulin Karlovac - Zagreb
mogao je biti pokuan u noi izmeu 17. i 18. decembra.
U Hronologiji OBNJ nalazimo registrovanu samo
jednu diverzantsku akciju izvedenu u decembru 1941.
na eljeznikoj pruzi Zagreb Karlovac Ogulin Rijeka:
21. decembar Partizani 2. bataljona 'Matija
Gubec'
minirali
prugu
Ogulin-Suak
(izmeu Fuina i Lokve), izbacili voz iz ina i
unitili lokomotivu.134
Osim toga, u ediciji Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije itamo:
Geta Likog logora (po selu Li) 6, 8 i 10. decem-

bra digla je u vazduh vozove na pruzi Lokve-Fuine - Drvenik.. ,135

I 2. bataljon Matija Gubec i eta Likog logora
pripadali su Primorsko-goranskom, a ne Kordunakom NOP-odredu, iji je 3. bataljon djelovao na eljeznikoj
pruzi
Ogulin - Plaki - Gospi - Knin - Split,
kojom nikako nisu mogli da putuju Paveli i njegova
pratnja ni prilikom odlaska ni prilikom povratka iz
Venecije!
Na eljeznikoj pruzi Zagreb - Karlovac - Ogulin-Suak (Rijeka), oko Donjih Dubrava, u vrijeme
prolaska Pavelia i njegove pratnje djelovao je partizanski odred Dubrave, koji je 1. januara 1942. godine uao u sastav 1. ete 2. bataljona Kordunakog
NOP-odreda. U historijatu tog odreda, to ga je napisao jedan od njegovih boraca Raco Rebi, spominje
se jedna jedina akcija na eljeznikoj pruzi u toku
1941. godine:
... 28/29. novembra izvrili smo diverziju na
prugu izmeu Gornjih i Donjih Dubrava. Naiavi na nabacano kamenje i puanu vatru,
mainovoa je ubrzao vonju te se vlak prekinuo jedan dio odjurio je ka Donjim, a drugi
ka Gornjim Dubravama.136
Sudei po svemu, na dogaaj o kojem govori Vladimir Popovi mogli bi se odnositi jedino podaci u
Hronologiji OBNJ pod datumom 21. decembra 1941.
godine.
Vrijeme odlaska i pravac putovanja ustakog poglavnika i njegove pratnje u Veneciju, kao i vrijeme i
pravac njihova povratka u Zagreb bili su, razumljivo,
prvorazredne tajne. To dokazuje i injenica da je saopenje o Pavelievu putu u Italiju objavljeno tek 15.
decembra, kada se on ve nalazio na talijanskom teritoriju i tog istog dana u Veneciji vodio razgovore s
grofom Cianom! Ipak, partizanska je obavjetajna
sluba ve tada mogla da pronikne i u takove tajne
neprijatelja. Mogla je to uiniti preko veza u vrhovima hrvatskog domobranstva ili preko veza na Glavnoj eljeznikoj stanici u Zagrebu ili pak na nekoj eljeznikoj stanici du pruge Zagreb - Karlovac - Suak. No, uslijed nedostatka dokumenata i sjeanja
uesnika u dogaajima nemogue je odgovoriti na pitanje kako je partizanska obavjetajna sluba saznala
za vrijeme nailaska kompozicija s Paveliem i njegovom pratnjom i u emu se konkretno u ovoj akciji
mogla manifestovati njena slabost o kojoj govori Vladimir Popovi.

OFANZIVA NA UIKU REPUBLIKU

koncentracija koja nije uoena - njemake rigorozne mjere tajnosti nerealna procjena neprijateljskih snaga i namjera - je li odran jedan sastanak
- tri miliona litara pogonskog goriva dopalo Nijemcima u ruke - Nijemci, ipak, nisu ostvarili osnovni
zadatak bitka na Kadinjai i jedan nevjerovatan
podatak i Tito se naao u ivotnoj opasnosti - tragina sudbina tekih ranjenika - jo jedna posljedica

Nakon povlaenja operativnih divizija koje su

izvele aprilski pohod na Jugoslaviju na teritoriju okupirane Srbije ostale su tri njemake posadne divizije
(704, 714. i 717) sa tabovima u Valjevu, Topoli i Niu.
Ubrzo nakon izbijanja ustanka, ve u toku avgusta
1941. godine, iz Grke je u Srbiju doveden 125. pjeadijski puk, a zatim je, sredinom septembra, iz Francuske prebaena u Srijem ojaana 342. pjeadijska divizija sa vie od 12 000 vojnika, podoficira i oficira. Preavi Savu kod apca i Mavanske Mitrovice, pukovi
te divizije zapoeli su, potkraj septembra, prvu veliku
ofanzivu protiv jugoslavenskih partizana. U sukcesivnim pothvatima abac, Mava, Cer, Krupanj,
koordiniranim s djelovanjem posadnih divizija i kvislinkih jedinica, potiskujui snage Mavanskog, a zatim i Valjevskog partizanskog odreda prema jugu,
342. divizija se posljednjih dana oktobra probila do
Valjeva. Tada je nastao predah.
Shvativi da mu snage kojima raspolae nisu dovoljne za efikasan obraun sa srbijanskim partizanima, opunomoeni komandujui general u Srbiji
Franz Bhme (Franc Berne) zatraio je od Vrhovne
komande Vermahta (OKW) jo jednu operativnu diviziju. Mada teka srca, Hitler je udovoljio njegovu zahtjevu: s istonog je fronta povuena 113. pjeadijska
divizija. Njeni prvi ealoni poeli su pristizati u prvoj
dekadi novembra iz Ukrajine, sa sektora itomira,
preko Beograda, na prostor Jagodine, Kruevca, Paraina, uprije. Istovremeno su poele i njemake
pripreme za ofanzivu na osloboeni teritorij Uike
republike.
Prema sauvanim dokumentima i svjedoenjima
uesnika dogaaja u Srbiji 1941. godine, partizanska
obavjetajna sluba nije uoila koncentraciju njema-

kih i kvislinkih snaga, pa ni njihove namjere. Razlog

za to bila je, djelomino, injenica da je ta sluba tek
nastajala, a djelomino je to bila i rigorozna tajnost
kojom su pripreme Pothvata Uice bile obavijene...

Potporunik Reichentaler (Rajhentaler) iz Pionirskog bataljona 342. pjeadijske divizije zatekao se 18.
novembra 1941. slubeno u Beogradu. Poto je obavio
posao, navratio je oko devet sati navee u kafanu hotela Palas i sjeo za omanji sto. Za susjednim stolom
bila su tri njemaka porunika. Oigledno nisu pripadali nijednoj od divizija koje su se u Srbiji borile protiv partizana jer su sve one bile pjeadijske, a porunici su na uniformama imali znakove brdskih lovaca.
Potporunik Reichentaler nije imao drutvo i kako su
njegove kolege za susjednim stolom glasno razgovarale, on ih je, htio ne htio, sluao...
Odmah nakon povratka u Valj evo 22. novembra
1941. potporunik Reichentaler je tabu svoje divizije
podnio izvjetaj o onome to je uo u kafani hotela
Palas. Sutinu razgovora trojice porunika s oznakama brdskih lovaca on je u tom izvjetaju rezimirao
ovim rijeima:
Ovdje u Beogradu ukinuta je zabrana davanja odsustva, dok je jo ostala na snazi za 113. i
342. diviziju, to se dovodi u vezu s pothvatom
koji se planira na Uice.1
General Hoffmann (Hofman), komandant 342. divizije, odmah je proslijedio izvjetaj potporunika Reichentalera opunomoenom komandujuem generalu
u Srbiji Bhmeu!2
Koliki su znaaj Nijemci pridavali uvanju tajnosti
u vezi s Pothvatom Uice, pokazuju jo dva dokumenta iz arhive 342. divizije.
Prvi je okrunica generala Bhmea poslana svim
komandama i ustanovama 16. novembra 1941. U njoj
stoji:
Prilikom upotrebe telefona mora se najstroije voditi rauna o tajnosti i mogunosti da neprijatelj prislukuje.3
Drugi dokument je nareenje generala Hoff manna od 18. novembra 1941. godine 1. bataljonu 202. tenkovskog puka, pridodatog njegovoj 342. diviziji. U tom
nareenju - koje je izdato u sklopu priprema Pothvata Uice Uice se uope ne spominje, ve se, u
vezi s planiranim slanjem osoblja na kurseve, kae
samo sljedee:

Divizija mora raunati s izvoenjem novog

zadatka, koji e vjerovatno biti zavren polovinom decembra. U tim operacijama uestvovae
masovno i tenkovi.4
U ratnom dnevniku divizije Pothvat Uice se prvi put spominje pod datumom 21. novembra (u 17,20
sati), tj. od trenutka kada je u tab divizije stigla
Bhmeova Naredba za unitenje neprijatelja u dolini
Zapadne Morave i na podruju Uica.5
U toj relativno kratkoj naredbi, koju je Bhme potpisao jo 18. novembra 1941, stajalo je i ovo:
- 342. pjeadijska divizija nastupa s dva ojaana
bataljona pravcem Valjevo, Ljubovija, Rogaica, Uice... s jednim ojaanim pjeadijskim pukom nadire
drugog dana pothvata u pravcu Valjevo, Mrii, Kosjerii i odatle s glavninom prema Uicu, a s ostalim
dijelovima prema Poegi. Obje grupe najbre to mogu zaposjedaju komunikacije kojima bi neprijatelj
mogao da odstupi s podruja Uica i Poege na jug i
jugozapad;
113. pjeadijska divizija, ojaana dvama bataljonima 749. puka 717. pjeadijske divizije, nastupa obuhvatno od Kragujevca i Kraljeva preko Gornjeg Milanovca i Knia, zaposjeda aak s okolinom i zajedno
sa 342. divizijom unitava neprijatelja na prostoru
izmeu aka i Uica.
Cilj operacije general Bhme je kratko formulisao:
... komunistike bande unititi, sve etnike odrede
Drae Mihailovia razoruati i zarobiti..., da bi na
kraju naredbe napomenuo: dan iks bie naknadno
nareen.
Kao to vidimo, i u naredbi dostavljenoj tabovima
342. i 113. pjeadijske divizije Bhme se striktno pridrava principa rigorozne tajnosti. Dan X, tj. dan poetka najnovijeg pothvata, bie naknadno odreen
kae on, premda zna da e naredba, budui da nosi oznaku Geheime Kommandosache (tajni komandni akt jedan od najviih stepena tajnosti akta u
njemakoj vojsci), dospjeti u ruke samo komandantima i naelnicima tabova divizija! A taj Dan X on
e im saopiti tek 24. novembra u 10,35 sati.6
U sluaju Pothvata Uice, i tabovi divizija trebali su da postupaju slino. Tako general Hoffmann u
svoju divizijsku zapovijest, potpisanu 24. novembra
1941, unosi posebnu taku uvanje tajnosti, u kojoj
kae:
Ova zapovijest je strogo povjerljiva. Trupama saopiti samo najnunije. Nije dozvoljeno
nositi naredbu sobom u pukove.7

To je znailo da su se komandanti pukova upoznali s naredbom u tabu divizije, ali je nisu mogli
ponijeti u tab puka!
Na rigorozne mjere tajnosti nadovezivali su se s
njemake strane i pokuaji obmane partizana. General Franz Bhme je poslije rata, u toku sasluavanja
pred amerikim istranim organima u okupiranoj
Njemakoj, 5. februara 1947. izjavio da je isturio 342.
diviziju u prostoru Valjeva da bi(h) stvorio utisak da
Nijemci napadaju odatle u pravcu aka, a 113. diviziju privukao s prostora Kruevca u prostor Kraljeva, da bi(h) pobudio utisak da divizija napada u pravcu aka*.8 U naoj historiografiji preovladava miljenje da je general Franz Bhme bio izveden pred sud
u Nrnbergu, tj. pred Meunarodni vojni sud koji je
od oktobra 1945. do novembra 1946. godine sudio dvadesetorici najveih ratnih zloinaca (Gringu, Hessu,
Ribbentropu, Keitelu i dr.). Tako Nikola Ljubii, piui o ofanzivi na Uiku republiku, kae: General Berne je na suenju u Nirnbergu izjavio da je takvim
lociranjem svojih divizija eleo da kod protivnika
stvori zabunu o njihovoj upotrebi.9 Meutim, general
Franz Bhme, opunomoeni komandujui general u
Srbiji od polovine septembra do poetka decembra
1941. godine, nikada nije izveden pred sud ni kao optueni ni kao svjedok. Trebalo je da mu sudi Peti
ameriki vojni sud u Nrnbergu, ali je on u toku
istranog postupka, 29. maja 1947, izvrio u zatvoru
samoubistvo.
General Bhme, nesumnjivo jedan od najveih nacistikih ratnih zloinaca na tlu Jugoslavije ni u naoj Vojnoj enciklopediji nema svoju odrednicu, iako u
njoj nalazimo za nas neuporedivo beznaajnije njemake vojskovoe. A upravo je on izdao njemakim
jedinicama odiozna nareenja kao to su: abac na
prepad oistiti od cjelokupnog mukog stanovnitva
od 14 do 70 godina starosti i internirati ga u koncentracioni logor... (23. 9. 1941); Va zadatak e se odvijati na teritoriji na kojoj su 1914. godine tekli potoci
njemake krvi zbog lukavosti Srba - kako mukaraca tako i ena. Vi ste osvetnici tih mrtvih. Treba stvoriti zastraujui primjer za cijelu Srbiju, koji mora
najtee pogoditi cjelokupno stanovnitvo (naredba za
Pothvat Mava od 25. 9. 1941); Krupanj opkoliti. Na
ta se tamo naie strijeljati! (12. 10. 1941) itd.10
Ne znajui, oigledno, za dolazak 113. njemake divizije u Srbiju i ne nasluujui dalje namjere njemake komande, vrhovni komandant narodnooslobodi-

lakih partizanskih odreda Jugoslavije Josip Broz Tito javio je Glavnom tabu NOPO Hrvatske 16.
novembra 1941. godine:
Narodnooslobodilaka partizanska borba u
Srbiji razvija se do ogromnih razmjera ba zato
to su iroke mase ustale i poduprle taj pokret.
Teritoriju koju su oslobodili partizani uspijevamo zadrati uprkos svim naletima okupatora i
unutranjih neprijatelja, Kaznena ekspedicija od
1 i po motorizovane divizije, s mnogo tenkova,
artiljerije i 12 'tuka' aparata, koja je bila krenula od apca prema Loznici, nije postigla svoj
cilj. Ona se, dodue, probila od Loznice do Valjeva, ali je pri tome izgubila 16 tenkova, vie stotina ubijenih i mnogo ranjenih i prola ju je volja
da kree dalje u unutranjost na osloboenu teritoriju. Nai odredi su se ponovo vratili u Mavu, nae ete ponovo opkoljavaju Valjevo..."
Podnosei opunomoenom komandujuem generalu u Srbiji izvjetaj za posljednju dekadu novembra
1941. godine, general Hoffmann, komandant 342. divizije, zapisao je:
25. 11. 41. Iznenadnim prodorom, 'Grupe zapad' do Stava, s ciljem da se otvori cesta kojom
se nastupa, zapoeo je 'Pothvat Uice'. Na cesti
mnoge prepreke i poruen most kod Zlataria.
Istovremeno su privueni dijelovi divizije u Valjevo da bi zauzeli polazne poloaje.12
A tog istog dana, dok su kolone Vermahta ve
kretale na Uice kao svoj glavni cilj, Tito je iz Uica
poruio Josipu Kopiniu u Zagreb: ... smjesta kreni

ovamo sa Kisom da uspostavimo stalnu vezu, jer

imamo sve mogunosti (istaknuto u originalu).13

Kisa je bila Stela Bamjadidos, supruga Kopinia i
radio-telegrafistica na radio-stanici pomou koje je i
CK KPJ odravao vezu s Moskvom.
Ta poruka Josipu Kopiniu nije jedini dokaz da
Vrhovni komandant NOP-odreda Jugoslavije ni 25.
decembra nije raspolagao obavjetajnim podacima o
neprijatelju na osnovi kojih bi mogao donijeti pravilne i jo uvijek koliko-toliko blagovremene odluke.
To potvruje i Titovo pismo Centralnom komitetu
Komunistike partije Hrvatske i Glavnom tabu
nar(odno)oslob(odilakih) partiz(anskih) odreda za Hrvatsku, pisano posljednjih dana decembra 1941. ili
prvih dana januara 1942. godine:
Ofanziva je poela 22. novembra na irini
od 150 km. U toj ofanzivi uzele su uea naj-

manje tri motorizovane divizije Nijemaca s tenkovima i avijacijom i Nedieva vojska, iji nam
je broj do sada ostao nepoznat.14
Napokon, postoje i svjedoenja neposrednih uesnika u dogaajima koji su se odigravali na prostoru
Uike republike u posljednjoj dekadi novembra 1941.
godine.
Ljubivoje Pajovi, komandir 3. ete Dragaevskog
bataljona aanskog NOP-odreda Dr Dragia Miovi pie:
Posle zakljuenog primirja sa etnicima,15
Dragaevski bataljon je ostao u s. Pranjanima
kao posada sve do 24. novembra. Tog dana je
tab bataljona, u saglasnosti sa tabom aanskog NOP odreda, odluio da se bataljon poalje
u Dragaevo i da se borci puste na trodnevno
odsustvo, s tim da se 28. novembra ceo bataljon
ponovo nade na okupu u Gui.
Bataljon je u dve kolone krenuo prema Dragaevu. Levu kolonu su sainjavali borci iz srednjeg i gornjeg, a desnu borci iz donjeg Dragaeva. Leva kolona je preko sela Mijokovaca, Prijevora i Pakovraa stigla u Dragaevo, a desna
kolona je tog dana stigla u Uiku Poegu, gde
je i zanoila. Borce desne kolone i umadijskog
NOP odreda posetili su u Uikoj Poegi Tito,
Lola Ribar, Vlado Zeevi i Ratko Mitrovi.
Tom prilikom Tito je odrao govor, u kome je
govorio o narodnooslobodilakoj borbi, o nunosti da se u narodnooslobodilaku borbu ide sa
svim potenim etnicima Drae Mihailovia i
protiv bratoubilake borbe koju su vodili etnici
Koste Peanca i Boa osovia Javorca.16
Prema navodima Ljubivoja Pajovia, Tito u svom
govoru nije spominjao predstojeu neprijateljsku
ofanzivu.
Opisujui dogaaj koji se odigrao u Poegi, verovatno 25. novembra, Jovan R. Radovanovi kae:
Zaas su se umadinci, Dragaevci i Poeani okupili i postrojili. Pred strojem su stajala
trojica drugova, naoruani pukama i u konim
kaputima. Sa njima su bili komandanti i politiki komesari jedinica i drugovi iz Komande mesta i Sreskog komiteta KPJ. Bili su tu Josip Broz
Tito, Ivo Lola Ribar i Vlada Zeevi.
Tito je prvi govorio najpre o izdaji Drae
Mihailovia i o pobedama koje su partizani od-

neli nad etnicima ispred samog Uica, tu u Poegi, u Pranjanima, u aku. (...)
Tito je o svemu govorio otvoreno. Kazao je
da Nemci sve ee i sve jaim snagama steu
obru oko slobodne teritorije u Srbiji.17
Ni prema navodima Radovanovia o predstojeoj,
zapravo ve zapoetoj ofanzivi na Uiku republiku,
Tito takoer nije rekao nita.
Napokon, donosimo i svjedoenje Miloj ice Pantelia;
Iz Pranjana smo se negde izmeu 20. i 25.
novembra vratili na teritoriju dragaevskog sreza. Ne predviajui tako brz i dramatian razvoj
dogaaja, tab bataljona donosi odluku da pusti
bataljon na odsustvo, s tim da se 29. novembra
u 8 asova svi jave na zborno mesto u Gui. Kada je 29. novembra oko 8 asova manja grupa
boraca Dragaevskog bataljona pristigla na
zborno mesto u Gui, oklopne i mehanizovane
nemake jedinice zajedno sa etnicima ve su
bile u aku, nastavljajui prodor ka Uicu.18
U knjizi aanski odred, iji je koautor, osim Radovana M. Marinkovia i Vladimira Nikia, i Miloj ica Panteli, nalazimo, meutim, ovu reenicu: Dragaevski bataljon bio je dobio odsustvo, s tim da se
okupi u Gui 28. novembra...19
Meutim nije, uope vano je li se Dragaevski
bataljon okupio u Gui 28. ili 29. novembra, bitno je

da su borci dobili trodnevno odsustvo u trenutku ka-

da je neprijateljska ofanziva na teritorij koji je bataljon trebalo da brani upravo bila zapoela! A to znai
da tab bataljona pa, sigurno, ni tab odreda 25. novembra nisu raspolagali nikakvim podacima koji bi
ukazivali na predstojee dogaaje!
Uostalom, to svojim svjedoenjem nedvosmisleno
potvruje i Radisav Nedeljkovi, politiki komesar 2.
ete Takovskog bataljona aanskog NOP-odreda,
koji, dajui svoju ocjenu neprijateljske ofanzive na
Uiku republiku, kae:
aanski NOP odred je bio na pravcu glavnog udara neprijatelja na slobodnu teritoriju.
(...) Nije se raspolagalo informacijama o karakteru ofanzive i o snazi neprijatelja.20
Napokon, evo i svjedoenja Pavla Jakia:
Zbog nerealne procene neprijateljskih snaga i njihovih namera, posle neuspelog pokuaja
da protivnapadima nou 27/28. zaustavi prodiranje Nemaca na osloboenu teritoriju, ja sam

kao komandant zapadnog sektora kralj evakog

fronta pokuao 28. novembra da usporim napredovanje Nemaca jedinicama aanskog odreda
na komunikaciji Kraljevo-aak. Ova nerealna
tenja da se Nemci zaustave na preprekama koje su postojale du ove komunikacije osujeena
je brzim prodorom Nemaca i potiskivanjem svih
partizanskih jedinica prema aku.21
A kako je zbog nerealne procene neprijateljskih
snaga i njihovih namera izgledao ulazak Nijemaca u
sam aak, u ve spomenutoj knjizi aanskl odred
pie sljedee:
tab aanskog odreda, lanovi OK KPJ i
ostali partijski radnici su, zajedno sa pritapskim delovima, napustili aak u momentu kada su, 28. novembra, u popodnevnim asovima,
nemaki tenkovi, koje nisu uspele da zaustave
grupe boraca i omladinaca naoruanih flaama
sa zapaljivim materijalima, ulazili u grad. Nemci su iz tenkova mitraljirali ulice i zgrade. Avioni su mitraljirali i lanove taba aanskog
odreda i partijske aktiviste prilikom odstupanja
prema Gui. Pored ostalih, tom prilikom ranjen
je Lazar Lali, rukovodilac Odeljenja za zatitu
naroda u slobodnom aku.22

U Hronologiji oslobodilake borbe naroda Jugoslavije 1941-1945, pod datumom 26. novembar 1941,
stoji:
U Uicu (sada: Titovo Uice) V NOP odreda
Jugoslavije, na sastanku sa vojnim i politikim
rukovodiocima NOP odreda koji su bili zahvaeni neprijateljskom ofanzivom, doneo odluku da
se to upornije brani teritorija zapadne Srbije, a
potom da se deo snaga povlai za Sandak a
drugi deo zabaci neprijatelju za leda i dalje dejstvuju na dodeljenim podrujima.23
Iznijevi tvrdnju da je Vrhovni tab NOPOJ procenio da predstoji opti koncentrini napad nacistikih i kvislinkih vojnih formacija kako bi bila likvidirana slobodna partizanska teritorija, autori knjige
aanski odred piu o spomenutom sastanku, ali na
kraju dodaju:
Do sada nije utvreno da su ovom sastanku
prisustvovali Momilo Radosavljevi i Ratko Mitrovi, komandant i komesar aanskog NOP
odreda.24

Meutim, ni u Vojnoj enciklopediji ni u knjizi

Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije ne nalazi se podatak da je 26. novembra odran sastanak u Uicu.25
O njemu se ne govori ni u Sabranim djelima Josipa
Broza Tita. Premda se u svakom tomu tih djela nalazi
precizna hronologija Titova kretanja i aktivnosti iz
dana u dan, 26. novembra 1941. uope se ne spominje
ni u sedmom ni u osmom tomu, koji obuhvataju period od kraja aprila 1941. do poetka februara 1942. godine!
S obzirom na sve to, realno je posumnjati u tanost podataka koje nalazimo u Hronologiji oslobodilake borbe naroda Jugoslavije 1941-1945, to prije to
bi na jednom takvom sastanku, i uz pretpostavku da
je Vrhovni tab u tom trenutku raspolagao bar najosnovnijim obavjetajnim podacima koji bi ukazivali
na snagu i namjere neprijatelja, tabovima partizanskih odreda sigurno bila izdata nareenja i uputstva
koja ne bi dozvolila da se dogodi ono to se dogaalo
u toku posljednjih dana novembra u aku, Poegi,
Uicu, na Zlatiboru...
Vladimir Dedijer u svom Dnevniku, u poglavlju
Uice, kae:
to se tie borbi na severu osloboene teritorije - odatle nam je pretila opasnost. Nemci i
Nedievci su proli Mavom i opustoili je. Sada
su bili u Valjevu i spremali se za udar na Uice.
Stoga smo dobili pismo od Vrhovnog taba, s
Titovim potpisom, da odmah poaljemo 300 ljudi
radi odbrane Uica. ea nam je kasnije javio iz
aka da ljude ne upuujemo, jer je objasnio
drugovima kako stoji naa situacija. Odred nam
je brojio 600 ljudi, prema 180 krajem septembra,
ali nisu svi bili naoruani.26
Pismo Vrhovnog taba s Titovim potpisom moglo je biti poslano tabu Kragujevakog NOP-odreda
samo prije 29. oktobra 1941. godine jer je Vladimir
Dedijer, koji je bio malo dulje od mjesec dana politiki komesar odreda, tog dana napustio taj tab i otiao u Uice. A iz njemakih se dokumenata vidi da
tada u Srbiju jo nije bila stigla 113. pjeadijska divizija niti je u njemakim tabovima bio planiran
udar na Uice. Uostalom, sam V. Dedijer je, analizirajui stanje u Kragujevakom odredu prilikom odlaska iz njega, napisao: Komandno osoblje - hrabro,
ali vojniki neizgraeno; izviaka i obavetajna sluba slabe,27
Sudei po svemu, obavjetajna sluba nije bila slaba samo u Kragujevakom NOP-odredu!

Prilikom osloboenja Uike Poege, 22. septembra

1941, u rukama partizana nali su se, pored ostaloga,
i rezervoari nafte, benzina i motornog ulja u Jeminskoj Steni, pa je Tito radiogramom upuenim u Moskvu poetkom oktobra mogao da javi Djedu: Imamo oko 3,000.000 litara benzina...28
Ponovo se moramo vratiti knjizi Jove R. Radovanovia Poega u NOR i revoluciji 1941-1945, u kojoj itamo:
Sreski komitet KPJ u Poegi je na svom posljednjem sastanku, 27. novembra, razmatrao
nastalu vojno-politiku situaciju. (...) Meutim,
nareenje za evakuaciju nije izdato ni 1. poekoj eti, ni ostalim borbenim delovima, kao ni
Komandi mesta i drugim organizacijama i ustanovama. (...) 1. poeka eta i poeko rukovodstvo ostali su u Poegi i tog posljednjeg slobodnog dana, tj. 29. novembra. (...) Marinkovi je ekao nareenje iz Uica, iz taba Uikog odreda,
i nije hteo samostalno da naredi povlaenje iz
Poege. Telefonska veza sa Uicem je postojala
pre podne, ali nareenje za povlaenje nije izdato. Prva poeka eta bila je delom u Poegi, u
kasarni, u zgradi sreskog naelstva, na dunostima, a jedan je vod obezbeivao pogonsko gorivo u Jeminskoj Steni. Tako, sve dok Nemci nisu upali u samu Poegu, 1. eti nije bilo nareeno ni da zauzme borbeni raspored ni da se
izvlai iz varoice. Nareenje za povlaenje blagovremeno je dobio samo vod u Jeminskoj Steni. O tome postoji zapis Ljuba Stania, a to potvruje i Milivoje Radovanovi, koji kae da je
tom vodu nareeno, u posljednjem trenutku, da
otvori slavine benzinskih kaca i da se potom
povue.
Ljubo Stani, izmeu ostaloga, navodi:
Doao sam u komandu mesta. Vidim neko
pakovanje na kola. Ljubo mi je rekao da emo
da se povuemo iz Poege i naredio mi da
odem u Prijanovie i da krenem strau koja je
uvala benzinske kace, ali da pourim. Otiao
sam odmah. Komandir strae bio je Milorad Vasiljevi Rale. Bilo je sa njim oko 20 drugova. Nisam sve poznavao. Bio je Borivoje Mii, Luka
Stani, ostalih se ne seam. Saoptio sam im
Ljubovo nareenje. Odmah su se prikupili i poli ka Pilatoviima da preemo Moravu. Na samom mostu uli smo kamion i pogledali ka Po-

egi. Videli smo Nemce. Ustavili su kola kod kue Velimira Tokovca. On je topio mast sa enom
Dragoj lom. Nemci su ih ubili i prosuli mast.
Produili su do kaca i zatvorili slavine na kacama koje su partizani otvorili da se prospu nafta
i benzin.29
Oficir zaduen za voenje Ratnog dnevnika 342.
njemake divizije pod datumom 29. 11. 1941. zapisao
je:
12,40 U saradnji s borbenim avionima,
nakon krae borbe, Poega zauzeta. Plijen.- 1 milion litara benzina, 2 miliona litara ulja, 200 puaka, municije, vie motornih vozila.30
Samo zato to nije blagovremeno izdato nareenje
da se na kacama (rezervoarima) navrijeme otvore
slavine, ili na neki drugi nain uniti njihov sadraj,
Nijemci su se dokopali tri miliona litara pogonskog
goriva!
Jovan R. Radovanovi dodaje:
Tek poto je Venijamin Marinkovi sa balkona zgrade Komande mesta ugledao nemake
motocikliste na pijaci, poelo je naputanje Komande mesta i, uz optu pucnjavu i mitraljiranje, iz aviona, nastalo je izvlaenje iz Poege. (...)
Od mitraljeza iz aviona i ubitane paljbe Nemaca koji su uli u grad, Poeani su imali teke gubitke. U tom izvlaenju su poginuli: Venijamin Marinkovi, komandant mesta u Poegi,
lan OK KPJ za okrug Uice i lan Sreskog komiteta KPJ za Poegu, Slobodan Popovi Bakula, sekretar Sreskog komiteta SKOJ-a, Milo Boi, raniji komandant mesta, Petar irjakovi,
partizan iz dragaevskog sela Virova (radio je u
intendanturi Komande mesta), Stefan Stefanovi, lan sreskog NOO, Milomir kuleti, borac
1. poeke ete, i drugi. To su bili veliki gubici.31

Sve jedinice treba da ponesu ratne zastave Rajha

i da ih odmah izvjese u Uicu i Poegi napisao je
komandant njemake 342. divizije general Hoffmann
u svojoj zapovijesti od 24. novembra 1941. godine. Taj
zadatak njegovi su vojnici uspjeli da izvre.32
Ali u toj istoj zapovijesti bilo je doslovno napisano
i OVO:

Grupa zapad pravovremeno zatvara pravce

kod Ljubovije, Bajine Bate, Duba i Dubaca, da

bi sprijeila odstupanje na zapad; Grupa zapad

i Grupa sjever A pravovremeno zatvaraju ceste
od Uica i Poege na jug i jugozapad, zajedno s
dijelom 113. divizije i srpske pomone andarmerije kod Zbojtice. Pravovremeno zatvoriti.33
To je znailo da partizane treba opkoliti i tako
stvoriti preduslove za njihovo unitenje. Uostalom,
sve naredbe i zapovijesti izdane prije ofanzive na
Uiku republiku nosile su naziv Naredba (odnosno
zapovijest) za unitenje protivnika.. ,34
Komandant 113. pjeadijske divizije general Zickwolf (Cikvolf) upozorio je ak svoje pukove: Ne radi
se o brzom osvajanju prostora, ve, naprotiv, o tome
da se opkoli i uniti to vie protivnikih snaga.35
A upravo taj osnovni zadatak - opkoljavanje i
unitenje partizana - Nijemci nisu uspjeli da ostvare. Glavnina partizanskih snaga, na elu s Vrhovnim
tabom, uprkos tome to partizanska obavjetajna
sluba nije uspjela da doe ni do najosnovnijih podataka o snazi i namjerama neprijatelja, uspjela je,
ipak, blagovremeno da se izvue iz planiranog obrua i krene prema Sandaku.
Za to je uvelike bio zasluan ve iskusni komandni kadar partizanskih odreda koji je odlino poznavao teren na kojemu se ratovalo. Uz to, vrhovni komandant NOP-odreda Jugoslavije Tito jo je sredinom oktobra 1941. godine poslao tabovima partizanskih odreda opirno naelno uputstvo Kako se dri-brani osloboeni teritorij. Tok mnogih borbi voenih s neprijateljskim snagama i u okviru Pothvata
Uice pokazao je da je to uputstvo u tabovima bilo
paljivo proueno. Prodiranje neprijatelja partizani su
usporavali miniranjem i ruenjem komunikacija, a
zatim postavljanjem jednostrukih, viestrukih ili kombinovanih zasjeda. Nain borbe protiv neprijatelja
treba uvijek da ostane partizanski, bez stvaranja
frontova i poloaja, sa zasjedama to vie rasporeenim po dubini - stajalo je u tom uputstvu.36 Tako se
i postupalo.
U Novim prilozima za biografiju Josipa Broza Tita
Vladimir Dedijer na dva mjesta pie o frontalnim
borbama u odbrani Uike republike. Osvrui se, u
poglavlju Prvi ustanak u Evropi, na ubjedenje mnogih komunista da e Crvena armija brzo izvojevati
pobjedu nad nacistikim Vermahtom, on kae:
I sm Tito, kako je u svojim Sabranim djelima 1977. napisao, navodi da je takva vera u brzu pobedu postojala medu rukovodeim komu-

nistima, ali da on nije bio tog miljenja. Meutim, on ga je uzimao u obzir u itavoj svojoj
strategiji u prvih est meseci ustanka. Na primer, on je osloboeno grad Uice branio do poslednjeg oveka, izlaui se frontalnim udarima
nemakih motorizovanih divizija, jer je hteo da
u Srbiji sauva mostobran kako bi se to lake i
bre uspostavila veza s nastupajuom Crvenom
armijom.37
Da je Vrhovni tab raunao s pobjedonosnim
okonanjem rata protiv nacifaistikih zavojevaa te
da su na osnovi takvog shvatanja vrene procjene i
preduzimane odgovarajue mjere, moe se nai vie
potvrda u dokumentima iz tog vremena. Tako Tito u
pismu Pokrajinskom komitetu KPJ za Srbiju od 14.
decembra 1941. kae:
Nalazimo se na prekretnici u meunarodnim politikim odnosima. Usljed pobjeda Crvene
armije na istonom frontu postalo je itavom
svijetu jasno da je Hitlerov vojniki i politiki
slom neminovan i blizak. U vezi s tim poela su
vana pomjeranja u meunarodnim odnosima,
koja se odraavaju i u naoj zemlji.38
U komentaru na taj tekst Mio Lekovi pie:
Pod uticajem sloma njemake ofanzive na
Moskvu i uspjene zimske protivofanzive Crvene armije, to je shvaeno kao krah njemake
strategije munjevitog rata i poetak brzog kraja
njemake vojne sile, kao i na osnovu Staljinovih
uvjeravanja (izreenih u njegovom govoru odranom mjesec dana ranije, 7. novembra 1941, na
proslavi godinjice oktobarske revolucije u Moskvi) da e se rat zavriti 'za nekoliko mjeseci,
za pola godine, ili godinu dana', u Centralnom
komitetu KPJ i Vrhovnom tabu NOPOJ se dolo, do uvjerenja da je kraj rata blizak.39
Sedamnaest dana kasnije, 1. januara 1942. godine,
Tito u pismu Centralnom komitetu KP Slovenije pie:
Pobjede Crvene armije su konano jasno
pokazale da je, prvo, Hitlerov slom neizbjean i
blizak, a drugo, da e Crvena armija, najmonija armija svijeta, sutra dominirati u Evropi.40
I taj je tekst Mio Lekovi prokomentarisao sljedeim rijeima:
U direktivnim pismima CK KPJ i Vrhovnog
taba iz decembra 1941. i januara i februara
1942. koja su upuena partijskim i vojnim rukovodstvima irom zemlje, iznijeto je optimistiko

uvjerenje u brzi zavretak rata. Ono je nastalo

zbog nemanja tanih, objektivnih podataka o
pravoj situaciji na svjetskim ratitima, iz precjenjivanja uspjeha zimske ofanzive Crvene armije
kod Moskve i iz bezrezervnog vjerovanja Staljinovoj izjavi da e se rat zavriti u 1942, a bilo je
motivisano eljom da se narodi podstaknu da
izdre u zapoetoj borbi, da im se prui optimistika perspektiva pobjede, koja nije tako daleka.41
U poglavlju Primenjena etika, u prilogu Dudievi primeri primenjene etike, govorei o irokoj demokratinosti u partizanskim jedinicama, Dedijer pie:
Drei se toga principa Dudi je i sam tako
postupao u razgovorima sa ljudima iz viih komandnih foruma, pa ak i sa Titom. Tako je
krajem novembra 1941, u jeku prodora nemakih tenkova na Uice, Dudi slobodno izraavao
Titu zabrinutost zbog slabo naoruanih partizana i njihove nemogunosti da se odupru tehniki daleko nadmonijoj nemakoj sili, opremljenoj artiljerijom, tenkovima i avijacijom. Dudi je
smatrao da mu je dunost da upozori Tita na
neravnopravan odnos, u kome su najbolje partizanske jedinice prvi put suoene s frontalnim borbama izloene riziku unitenja. Nije
to bio prekor Titu, nego obina ljudska briga za
sudbinu svojih saboraca.42
Dragojlo Dudi o kojemu je rije bio je lan KPJ
od 1920. godine: poginuo je 29. novembra 1941. godine,
prilikom povlaenja iz Uica, kao predsjednik Glavnog NOO za Srbiju.

Da bi zaustavio nagli prodor Grupe zapad 342.

divizije, koja se 28. novembra, kreui se dolinom Drine iz pravca Ljubovije, probila do Bajine Bate, i na
taj nain dobio vrijeme potrebno za izvlaenje glavnine partizanskih jedinica prema jugu, Vrhovni tab
NOP-odreda naredio je ojaanom Radnikom bataljonu Uikog partizanskog odreda da zatvori pravac
Bajina Bata - Uice na prijevoju Kadinjaa, 14 km
sjeverozapadno od Uica.
O tome Ljubivoje Pajovi pie:
Oko pola noi izmeu 28. i 29. novembra iz
Uica je krenuo kamion sa topom i artiljercima
ka Kadinjai. Sa njima je bio i Radivoje Jovano-

vi Bradonja. On je nosio nareenje Tita Duanu Jerkoviu da se na Kadinjai Nemcima prui

uporan otpor kako bi se dobilo u vremenu za
evakuaciju ranjenika i ratnog materijala iz Uica ka Zlatiboru.43
Sutradan, 29. novembra 1941, u 07,30 sati, kolone
Grupe zapad 342. divizije krenule su iz rej ona Bajina Bata, Rogaica prema Uicama. istei cestu od
prepreka i mina, one su se preko Duba pribliavale
Kadinjai.44 U 13,10 sati Grupi zapad stie nareenje
taba divizije da poslije podne, zajedno sa susjednom
Grupom sjever A, koja je nadirala pravcem Valjevo,
Kosjerii, Karan, prijee u odluan napad na Uice,
uz izriitu napomenu: Ubrzati nastupanje i napasti
sa sjeverozapada i zapada,45 Meutim, deset minuta
prije primitka radiograma s tim nareenjem Grupa
zapad je naila na prve partizanske poloaje na Kadinjai. tab divizije o tome je obavijestio Bhmea u
veernjem izvjetaju rijeima: Grupa zapad je u 13,00
sati naila na jakog neprijatelja kod Kadinjae, 8 km
jugozapadno od Duba (kote 696 i 808).46
Zapoela je bitka koja e ui u historiju naih naroda kao simbol nepokolebljivosti u izvravanju postavljenog zadatka. Hiljade topovskih granata i mina
zasipale su Kadinjau, ali je Grupa zapad, uprkos
izriitom nareenju ubrzati nastupanje, ipak ostala
prikovana. Redovi Radnikog bataljona bili su sve
rjei, ali niko nije odstupao. Eksplozije mina i granata ponovo ruju crnu, od hladnoe otvrdlu zemlju Kadinjae. .. A onda nastupa pjeadija.
U 18,20 sati istog dana komandant Grupe zapad
podnio je generalu Hoffmannu izvjetaj:
Protivnik je uz najtee gubitke odbaen s
kote 808 (Kadinjaa primj. autora) i kote 696
(Repite primj. autora) osam kilometara jugoistono od Duba. U 17,30 sati istureni odred je
uao u Uice... Neprijateljski gubici 240 mrtvih... Plijen: 3 teka mitraljeza, 11 pukomitraljeza, 1 top, veliki broj puaka, municije i opreme.47
Bili su to oruje i oprema uikog Radnikog bataljona, koji je herojski i do posljednjeg daha uporno
branio svoj grad. Uz izginule borce, s komandantom
Uikog odreda Duanom Jerkoviem i politikim komesarom Posavskog odreda Borom Markoviem na
elu, na Kadinjai je ostalo i njihovo oruje.
Koliki su bili gubici Nijemaca u ovoj borbi?
U Ratnom dnevniku 342. divizije nalazimo zaista

iznenaujui, nevjerovatan podatak: Vlastiti gubici: 2

mrtva, 1 ranjen!48
Premda je Radniki bataljon svojim herojskim otporom na Kadinjai uspio 29. novembra 1941. godine
sve do predvee da onemogui prodor Grupe zapad
sa sjeverozapada u Uice, glavni grad Uike republike ipak je pao nekoliko sati prije. Istureni motorizovani odred Grupe sjever A, koji je nadirao pravcem Karan, Poega, javio je ve u 14,20 sati tabu divizije: elo 500 metara od istonog ulaza u grad.
Molimo dozvolu da tenkovi uu u Uice.49 Meutim, i
ne ekajui tu dozvolu, istureni je odred odmah produio nadiranje i, kako je general Hoffmann kasnije
zapisao u svom desetodnevnom izvjetaju, prodro u
grad koji vie nije bio branjen i u 14,20 sati izvjesio
na crkvu ratnu zastavu Raj ha.50

Nakon ulaska u Uice, 29. novembra u 19 sati, Nijemci su u sjeditu Vrhovnog taba pronali skicu raenu nakon poetka njihova Pothvata Uice, iz koje
se vidi da je Vrhovni tab raspolagao podacima koji
su mu omoguavali da pravilno ocijeni pravce njihova nastupanja.
U svom Dnevniku Vladimir Dedijer je pod datumom 28. novembar 1941. zapisao i ovo:
Uice... Nae prve kolone kreu put Zlatibora. Ja pratim kamion... Dole u grad stiu sve
gore vesti. Nemci se ukopavaju iz Kosjeria
Starom u telefonski razgovor i poruuju: 'Sve je
u redu. Nema opasnosti, neka se trupe vrate u
kasarne.' Isto tako su izdali lano nareenje Dejanu umadiskom.51
Premda je ono o povratku trupa u kasarne prilino nerealno, samim time i suspektno, moda su Nijemci ipak i nataj nain pokuali da obmanu Tita
(Starog) i Dejana umadiskog Majora, koji je tada
pod svojom komandom imao dvije ete Drugog umadijskog odreda, dvije ete Uikog bataljona i dvije
ete Valjevskog NOP-odreda.52 Cilj tih obmana bio je
suvie providan: odgoditi povlaenje partizanskih jedinica prema jugozapadu, opkoliti ih i unititi. Meutim, to im - vidjeli smo - nije uspjelo premda se i
povlaenje partizana preko Zlatibora prema Sandaku odvijalo u dramatinim okolnostima: prodor njemakih tenkova u Uice u ranim popodnevnim satima 29. novembra bilo je jo jedno veliko iznenaenje!

Skraenice :B(ajina) B(ata), (aak), aj(etina), Donj(a) B(ukovica), Gornj(a) B(ukovica), Ivanj(ica), Kos(jerii), Kfraljevo),
Kr(agujevac), Ljub(ovija), P(oega), Ra(ana).

O tome i dogaajima koji su odmah zatim uslijedili

Tito u svojim Memoarima pie:
Ve sam 28. novembra izjutra dobio nova
obavjetenja koja nisu ostavljala nikakve sumnje da se Uice nalazi neposredno pred padom.
(...)
No uoi 29. novembra, posljednju no u
osloboenom Uicu, proveo sam budan kraj telefona.

Osvanuo je 29. novembar. Sumorno jutro je

nagovjetavalo da e taj dan biti veoma muan.
Avioni su gotovo neprekidno nadlijetali grad,
bombardirajui ga i tukui mitraljezima...
Stiu obavjetenja da su njemake motorizovane kolone krenule ka Uicu. (...)
Uice se nee moi odrati - u tom pogledu
nisam imao iluzija. Ali sam ipak vjerovao da Nijemci nee tako lako prodrijeti... Oko 11 asova
dobio sam izvjetaj da je odbrana na Crnokosi,
iznad Kosjeria, probijena... Moram priznati da
nismo oekivali tako brz prodor neprijatelja na
tom pravcu. (.. .)53
Tim je pravcem nadirala Grupa sjever A 342.
pjeadijske divizije. Njen motorizovani odred s tenkovima brzo je prodro, odbacio dijelove Posavskog partizanskog odreda s Crnokose, zaplijenivi i etiri topa,
te 28. novembra navee izbio u Metaljku. General
Hoffmann, komandant divizije, izvijestio je tada opunomoenog komandujueg generala Bhmea da su
dijelovi divizije stigli mnogo dalje od nareenog
dnevnog cilja i da je neprijatelj (je) oigledno iznenaen. . ,54
A Tito je u svojim Memoarima napisao:
Nita se ozbiljnije vie nije moglo preduzeti
da bi se organizirao nov otpor.. ,55
Naroitog otpora njemakim trupama zaista vie
nije bilo.
Opi je utisak - pie general Hoffmann u
ve citiranom izvjetaju da je neprijatelj
imao obavjetenje o naem nastupanju ali da se,
uslijed brzine nastupanja divizije, ipak navratnanos povukao ne iskoristivi mnogobrojne odbrambene poloaje u Uicu.56
U takvoj situaciji - pie dalje Tito - ocijenio sam da je krajnje vrijeme da napustim
Uice. Prije mene krenuli su Kardelj, Rankovi,
Dilas, Ribar i jo neki drugovi iz Vrhovnog taba. (...)
Gotovo u posljednjem trenutku, kada su se
njemake trupe ve pribliavale gradu, napustio
sam i ja Uice, ukrcavi se u automobil koji je
krenuo ka Zlatiboru. Sa mnom su u kolima bili
Hadson (britanski oficir za vezu pri tabu Drae
Mihailovia, koji se sluajno zatekao u Uicu
primj. autora), politiki komesar Uikog odreda
Milinko Kui, radiotelegrafista Veljko Dragievi i moj pratilac Boko oli. (...) Nije prolo

dugo a na drumu koji je vodio iz grada ka Zlatiboru pojavie se tenkovi. Bio sam time iznenaen, gotovo zaprepaen, jer sam vrsto vjerovao da e most na Detinji ... biti poruen i tako
biti sprijeen prodor motorizovanih jedinica ka
Zlatiboru. (...)
Nas etvorica ... krenuli smo potom u pravcu Zlatibora, kosama koje su se protezale jugoistono od druma. Ubrzo smo ugledali njemaku kolonu koja je izbijala od Uica. (...)
Dok smo se kretali preko jednog grebena,
ugledali smo kako se na drumu ispod nas pjeadija iskrcava iz kamiona i odmah razvija u
streljaki stroj da bi se uputila prema kosama s
jedne i druge strane druma. Situacija je postajala sve ozbiljnija. A da bi bilo jo gore, avioni, koji su nisko letjeli, tukui netedimice itav teren,
esto su nas prisiljavali da zastajemo da bi se
sklonili od njihovih mitraljeskih rafala i bombi.
(...)
Dragievi, koji je kao avijatiar vie od nas
poznavao osmatrake mogunosti posade aviona, bojao se da emo biti otkriveni, te se stalno
mekoljio i kretao kao da se spremao da pobjegne i nae bolji zaklon. U jednom trenutku,
kada se malo pomakao u stranu i pogledao
kroz ivicu, ugledao je njemake vojnike s mitraljezima kako idu k nama. Bili su blizu, jedno
stotinak metara od nas. Dragievi nas je usplahirenim glasom upozorio na njih, skoio i poeo
bjeati kroz ikaru. Za njim smo se dali u bijeg i
nas trojica.57
Vlastimir Lekovi nalazio se u Moravikoj eti
Boko Petrovi, koja je dobila zadatak da prati Vrhovni tab u povlaenju iz Uica. On u svojim sjeanjima pie:
Prema Zlatiboru smo se povlaili preko Bele zemlje. Tek to smo se odmakli od prvih kua
nemaki tenkovi su poeli da ulaze u grad zasipajui nas mitraljeskim rafalima. Avioni su u
briuem letu pratili tenkovsku kolonu nadleui grad i drum prema Zlatiboru... K tome, jedan
avion je u briuem letu mitraljirao etu. Ipak,
najvei broj boraca je uspeo da se sa Vrhovnim
tabom prebaci preko druma, dok je jedna grupa naih boraca, odseena od glavnine ete,
ostala na drugoj strani druma. Tom prilikom je

poginuo borac Pavle Damljanovi, zidar iz Ivanjice.

Posle prelaska druma eta se sredila i zauzela marevski poredak nastavljajui pokret prema Kraljevim Vodama (danas Partizanske Vode)
... A tu, na Kraljevim Vodama nastalo je pravo i
opte komeanje i pometnja. Tu su bili naa vojska, ranjenici, pozadinci, izbeglice, zarobljeni
Nemci i sve se to mealo i ukrtalo, urilo, sudaralo se, bilo utueno, puno neizvesnosti i straha. Jednom rei 'mirisalo je na rasulo'. Vojska je
bila gladna, a magacini puni, ali zatvoreni.58
I Aleksandra Milosavljevi Leja opisuje dogaaje
koji su se zbili poslije povlaenja iz Uica:
Na Zlatiboru smo zatekli teke ranjenike u
vilama. Nai ranjenici su smeteni u jednu prizemnu kuu na Partizanskim vodama. Obila
sam skoro sve zgrade gde je bilo ranjenika...
Sudbina tekih ranjenika je bila neizvesna, a
oni su to oseali. Stalno se govorilo da neko
mora da ih nosi, ali to niko nije inio. Kad nam
je nareeno da krenemo dalje, bez njih, kriom
smo to uradili. Onima koji su primetili na odlazak rekli smo da e drugovi doi po njih. Kad
su ubrzo posle naeg odlaska naili Nemci sve
su ih pobili.
Na Zlatiboru smo ostavili neevakuisane magazine obue i kouhe (bez rukava), koji se proizvode u ovom kraju. Pred polazak hteli smo
obuu i kouhe da podelimo onima kojima je
trebalo, ali je neko naredio da se ta sprema ne
dira, poto e biti podeljena jedinicama. Meutim, magacine su, kad smo mi otili, netaknute
zapalili Nemci.59
Kada se uzmu u obzir iznijeta svjedoenja, onda i
ne zauuju podaci iz Ratnog dnevnika njemake 342.
pjeadijske divizije:
29. novembra, 22 sata. eta za vezu 342 javlja da je u zgradi pote zaplijenjeno 1000 puaka, velike koliine municije.80 30. novembra,
13,30 sati. Marovska grupa C javlja: 3 km juno
od Uica zaplijenjen magazin municije s hiljadama artiljerijskih granata i druge municije.81
A o sudbini tekih ranjenika, koji nisu mogli da
budu navrijeme evakuisani s Kraljevih Voda Vladimir Dedijer je u Novim prilozima za biografiju Josipa
Broza Tita napisao:
Sa Zlatibora Tito je krenuo u samu zoru 30.

novembra. Bili su evakuisani i svi laki i srednji

ranjenici, ali ne i teki, jer u toku noi nisu bila
pronaena sredstva za njihovu evakuaciju. Titova predvianja su bila tana, tenkovi 342. nemake divizije izbili su na zlatiborski plato. Kod
Palisada su naili na teke ranjenike koji su mileli po zemlji naputajui svoje privremene bolnice. Tada se dogodio jedan od najgroznijih prizora u tekom ratu u Jugoslaviji. Nemaki tenkovi poeli su da gaze ranjenike, zatim su
vojnici prodrli u bolnicu i postreljali sve ranjene
partizane.62
I ti ranjenici pregaeni njemakim tenkovima bili
su rtve podbaaja partizanske obavjetajne slube u
zapadnoj Srbiji, koja nije umjela ili, bolje reeno, nije
bila u stanju da obezbijedi bar minimalne podatke
koji bi ukazivali na nunost njihove pravovremene
evakuacije i iz Uica i sa Palisada.
Ne ostvarivi plan unitenja partizanskih snaga
na prostoru Uice, Poega, snage njemake 342. divizije produile su prodor prema Sandaku, u pravcu u
kom su se povlaili partizani. Ali, tu negdje je bila i
granina linija izmeu njemakog i talijanskog okupiranog podruja! Zato je naelnik taba divizije, major von Krogh (fon Krog) 30. decembra telefonski zatraio od Bhmea dalja uputstva. General Hoffmann,
komandant divizije, poslao je Bhmeu dva sata kasnije radiogram: Gdje je tano granica? Kakav zadatak
imaju Talijani?
Ubrzo je stigao odgovor: Talijani e zatvoriti podruje zapadno od Zlatibor planine, ne ustanovljavajui tano granicu.
A kada je sutradan, 1. decembra 1941. ujutro, pukovska grupa krenula dalje na jug, tab divizije joj je
u 08,25 sati dostavio nareenje: Granicu ne prelaziti.
One koji budu prebjegli Talijani e izruiti njemakom Wehrmachtu.
Budui da taj put nareenje nije bilo jasno komandantu najisturenije borbene Grupe A, tab divizije mu je pola sata kasnije (u 08,45) javio: Tana
granica nije utvrena. Glavno je preuzeti od Talijana
zarobljene komuniste.
Ta ista borbena Grupa A javila je tabu divizije
u noi izmeu 30. novembra i 1. decembra da su talijanske trupe, izgleda, prodrle do Dobruna i Vardita. Meutim, kada su 1. decembra oko 13,00 sati njene prethodnice stigle do Vardita, ondje su zatekle
bosanske etnike, koji po nareenju Talijana obe-

zbjeuju mjesto od komunista!. Tek navee u 22,30

sati ta je grupa mogla da javi tabu divizije: Uspostavljena veza s Talijanima kod Dobruna.
A Grupa B, stigavi do Jablanice, bila je primorana da dva sata kasnije, u 17,58 sati, kratko javi: Talijani nisu zaposjeli granicu.83
Nepostojanje organizovane partizanske ofanzivne
obavjetajne slube u zapadnoj Srbiji imalo je, pored
svega dosada vienog, jo jednu teku posljedicu: nakon povlaenja iz Uica Vrhovni tab NOPOJ ostao je
tako rei bez ikakvih podataka o situaciji nastaloj na
tom podruju. I ta se dogodilo? O tome je Tito rekao:
Mi smo poslije preli Uvac. Nijemci su doli
do Uvea, jer to je bila granica izmeu njih i talijanskih trupa. Dotle smo jedan broj boraca vratili u Srbiju, da se ne bi ugasio partizanski pokret. Ali smo pogrijeili, jer cijelu zimu su ih ganjali, tako da su se rasturili i mnogo ih je
poginulo. Bilo ih je oko tri stotine, a to je dosta
znailo u ono vrijeme.
Meutim u Toplici i drugim krajevima Srbije,
i dalje su dejstvovali partizanski odredi. Borili
su se protiv njemakih i bugarskih faistikih
trupa.04

DRUGA NEPRIJATELJSKA OFANZIVA

general Bhme potpisuje zapovijest za borbu protiv ustanika u Hrvatskoj - partizanska obavjetajna
sluba djeluje prilino efikasno Tito poziva etnike
na saradnju obavjetenja o ofanzivi pristiu i s
drugih strana, ali... - Kardeljevi obavjetajni izvjetaji uprkos obavjetenju - tragedija na Pjenovcu
342. divizija da se odmah vrati na raniji smjetajni
prostor igmanski mar epopeja i avantura

Poetkom decembra 1941. godine general pjeadije

Franz Bhme napustio je Srbiju, a njegovu dunost
opunomoenog komandujueg generala u Srbiji preuzeo je general artiljerije Paul Bader, komandant Vie komande 65 za specijalnu upotrebu. On je 3. januara 1942. godine potpisao zapovijest za borbu protiv
ustanika u Hrvatskoj (u tzv. NDH), kojom je pod komandu general-lajtnanta Kurta Hoffmanna, komandanta 342. pjeadijske divizije, stavio 342. i 718. njemaku diviziju i sljedee jedinice oruanih snaga tzv.
NDH: devet pjeadijskih bataljona, deset haubikih i
tri brdske baterije, dvije pionirske ete, jednu etu za
obezbjeenje eljeznica i dva brdska izviaka odreda.1
Tri dana kasnije, 6. januara 1942, general-lajtnant
Hoffmann potpisao je Naredbu za unitenje neprijatelja u jugoistonoj Hrvatskoj (tzv. NDH), prema kojoj
su njemake i kvislinke snage trebale da prijeu u
napad iz Zvornika, Viegrada, Tuzle i Sarajeva. Poetak operacije - pisalo je u toj naredbi 15. januara 1942. Bio je to datum poetka operacije poznate u narodnooslobodilakom ratu kao druga neprijateljska ofanziva.2
Vrhovni tab NOP-odreda Jugoslavije nalazio se u
to vrijeme s glavninom Prve proleterske brigade na
osloboenom teritoriju Romanijskog NOP-odreda, sjeverno od eljeznike pruge Sarajevo-Viegrad.
Suprotno onome to se dogodilo uoi prve neprijateljske ofanzive, ovog je puta partizanska obavjetajna sluba djelovala prilino efikasno.
Opunomoenik Centralnog komiteta KPJ u Hrvatskoj Vladimir Popovi ve 28. decembra 1941. pie Titu iz Zagreba da okupatori i kvislinzi pripremaju veu ofanzivu protiv partizana u Bosni. Tito je to pi-

smo primio 7. ili 8. januara 1942. godine u selu

Ivaniima na Romaniji.3
Ivo Lola Ribar, lan Politbiroa CK KPJ i Josip Kopini, rukovodilac zagrebakog punkta za vezu Kominterne sa KPJ i komunistikim partijama susjednih
zemalja, koji se od kraja decembra 1941. nalazio u Vrhovnom tabu, odlaze 6. januara 1942. s Romanije u
Sarajevo da bi sutradan produili u Zagreb. Neposredno prije polaska iz Sarajeva, 7. januara, Ivo Lola
Ribar, sluei se pseudonimom Fisher, pie Titu:
U gradu je nareena predaja svih skija vlastima. Dolo je neto novih ustaa a govori se i
o dolasku pojaanja Nijemaca. Moda to nije
tano, ali treba obratiti panju.4
Kada je rije o skupljanju skija u Sarajevu za njemake jedinice (o tome osim Fishera izvjetavaju i
Kardelj i Slavia Vajner Cia primj. autora) treba
rei da je Tito, imajui na umu zimske uslove ratovanja, ve oko 17. avgusta 1941. godine poslao iz Beograda pismo za Brku (Radu Konara) i Vladu
(Vladimira Popovia), a istovremeno i za tab partizanskih) odreda u Hrvatskoj, u kojemu su bile i
ove poruke:
Tree, poto e se partizanske borbe produiti i na jesen i preko zime, to je potrebno preduzeti sve da se partizani snabdeju dovoljnom
koliinom tople odee, obue i si. (...) etvrto,
ponite prikupljati izvesnu koliinu skija koje e
biti za zimu neophodno sredstvo i koje e se onda teko dobiti jer e Nemci sve rekvirirati.5
Potkraj avgusta Rade Konar i Vladimir Popovi
odgovaraju iz Banjaluke na Titovu poruku:
4. ve smo poduzeli neke mere za snabdevanje partizana zimskim odelima, a sada emo ih
jo pojaati.
5. Skije emo poeti odmah prikupljati i
uspeemo, a naroito kod Jevreja.6
No, da se vratimo citiranom Fisherovu pismu. Tito
je to pismo primio 10. januara u selu evljanovii,
gdje se od 6. januara nalazilo sjedite Vrhovnoga taba i Centralnog komiteta KPJ.7
Vjerovatno je istog dana, ili dan kasnije, 11. januara, Tito napisao Operativnom tabu bosanskih etnika, na ijem je elu bio major Boko Todorovi,
nedatirano pismo u kojemu mu, pored ostaloga, otvoreno govori o izdaji istonobosanskih etnikih komandanata:

... Nama je vrlo dobro poznato da su Dangi, Kamenko (Jevti) i drugi u stalnoj vezi s neprijateljima naeg naroda Italijanima i Nemcima i da dobijaju od okupatora oruje pod uslovom da vode borbu protiv partizana...
Nama su pali u ruke dokumenti iz kojih se
vidi da etniki tab kod Viegrada stalno izvetava italijansku komandu o kretanju naih partizanskih jedinica traei od Italijana da nas napadnu.
Ali Tito na kraju ipak kae:
Mi imamo obavetenja da ustae dovlae
dosta velike snage da zajedno s Nemcima izvre
proboj naih poloaja i ponovno osvoje osloboenu teritoriju. (...) u vezi s neprijateljskom
ofanzivom, mi vas molimo da hitno odredite
svoje delegate da dou na pregovore s naim
delegatima, u mesto za koje emo se zajedniki
sporazumeti.8
Vijesti o predstojeoj velikoj neprijateljskoj ofanzivi poele su pristizati i sa drugih strana. Tako komandant Romanijskog NOP-odreda Slavia Vajner
Cia 12. januara pie drugu Fii polit(ikom) komesaru I prol(eterske) udarne brigade, koji se tog dana
nalazio u Podromaniji s jednim bataljonom te brigade, i OVO:
Iz Prae nas stalno bombarduju vijestima o
nekoj velikoj snazi neprijatelja, koji bi imao da
prodre sa Pala dolinom rijeke Prae, da popravi
eljezniku
prugu
Sarajevo-Viegrad.
(...)
Obavjetenja su za dananje uslove borbe od
strane neprijatelja fantastina i izazivaju opravdanu sumnju da su pokuaji zastraivanja.
Ozbiljna je vijest da su navodno u Sarajevu pokupljene sve skije i to je moda i jedini nain da
oni neto pokuaju uiniti, ali i u tom sluaju sa
malim snagama. Od nae veze iz Sarajeva nemamo nikakvih obavjetenja u tom smislu i to
pojaava nau sumnju da je pokuaj zastraivanja. U svakom sluaju dobro je biti na oprezu, i
ako bi bilo kakove opasnosti, ja u Te pravovremeno obavijestiti, da bi i Ti mogao da sa svojim
bataljonom, koji je na Podromaniji, pritekne u
pomo. Mi emo sa svoje strane poduzeti sve to
moemo da ne doe do neugodnih iznenaenja.9
A tog istog dana, u ponedeljak, 12. januara, Vladimir Dedijer u svoj Dnevnik zapisuje:

evljanovii. - ... Govori se o koncentraciji

Nemaca. Pominju se neke dvije divizije. Malo
ima izgleda da e uspeti po snegu metar dubokom.10
U Hronologiji uz osmi tom Titovih Sabranih djela,
historiar Mio Lekovi je pod datumom 13. januar
1942. godine dao ovaj tekst:
Od Glavnog taba Bosne i Hercegovine Tito
je obavijeten da je partijski obavjetajni punkt
u Sarajevu od nekih domobranskih oficira, s kojima je odravao vezu, saznao da e poeti njemako-kvislinka ofanziva u istonoj Bosni (vidi
opirnije u poglavlju 'Sarajevski vojnoobavjetajni centar' - primj. autora). U izvjetaju sarajevskih obavjetajaca bili su ucrtani i pravci nastupanja njemakih pukova, koji su se pokazali
tanim. Tito je primio obavjetenje o predstojeoj njemakoj ofanzivi i iz drugih izvora: iz Rogatice i Olova.11
Istog dana, 13. januara, u 13,00 sati, naelnik Vrhovnog taba Arso Jovanovi dostavio je tabu Romanijskog NOP-odreda obavjetenje koje poinje rijeima:
Ustae uz pomo jaih njemakih snaga pripremaju ofanzivu ka svima osloboenim krajevima Bosne i Hercegovine. Ta ofanziva moe
uslijediti za najkrae vrijeme. Neprijatelj ve
mobilie radnike za opravku pruge: Pale-Viegrad.
Sa tako jakim snagama ne trebate primati
frontalne borbe. Isto tako bi bila greka frontalno se povlaiti pred tim neprijateljskim snagama. Prema tome pripremite:
1) Partizanski nain voenja ratovanja na vaem podruju.12
Slijedila su detaljna uputstva o taktici koju treba
primijeniti, a zatim upozorenje:
Ovo nareenje moe da zna samo tab
odreda i tab nae Proleterske brigade. Bilo bi
pogreno da pripreme u ovom pogledu uzmu
kakav paniarski karakter i jo sada, dokle se
ta ofanziva nije ni ispoljila, nastupi kakva demoralizacija. Za vrijeme tog neprijateljskog prodora treba mu nanijeti mnogo gubitaka, zaplijeniti oruja i municije. To je povoljan momenat,
jer e neprijatelj izai na komunikacije i izloiti
se.13
Postupajui prema uputstvu naelnika Vrhovnog

taba, komandant Romanijskog NOP-odreda Slavia

Vajner Cia odmah je proslijedio njegov dopis Filipu
Kljajiu Fii, politikom komesaru Prve proleterske
brigade, uz lakonsku napomenu:
Dragi drue, aljemo Ti u prilogu obavjetenje i nareenje koje smo dobili od V(rhovnog)
(taba). Komentar je suvian.. V4
U evljanoviima je 11. januara 1942. godine odrana sjednica Centralnog komiteta KPJ, poslije koje
su, sljedeeg jutra, Edvard Kardelj Bevc, Svetozar
Vukmanovi Tempo, Avdo Humo i Ivan Maek krenuli u Sarajevo. Edvard Kardelj je trebao da odmah
produi u Zagreb i tu, zajedno s Ivom Lolom Ribarom, uspostavi rukovodei punkt CK KPJ. Ivan Maek je imao zadatak da se preko Sarajeva i Zagreba
prebaci u Sloveniju, a Svetozar Vukmanovi i Avdo
Humo da ostanu u Sarajevu.15 Ve sutradan, 13. januara, stigavi iznad samog Sarajeva, Edvard Kardelj
pie kratko pismo Aleksandru Rankoviu Marku i
kae:
Zakasnili smo, pa se tek sutra ujutro sputamo u grad sam. (...) Nemci stvarno dolaze, ali
jako mali broj za sada; o ofanzivi se nairoko
pria, tako nairoko da sam poeo da sumnjam
da e biti tako obimna; (skupljaju) skije, saonice,
konje itd. - Obavestite Tita.16
Ujutro 14. januara E. Kardelj, S. Vukmanovi, Avdo
Humo i Maek spustili su se u Sarajevo. Kardelj i
Maek su odsjeli u stanu Josipa i Lujze Paji u Kranjevievoj ulici broj 4, gdje su ekali da ih tehnika
Mjesnog komiteta KPJ snabdije lanim ispravama za
dalje putovanje. Sutradan, 15. januara ujutro, Kardelj
je poslao Titu opirno pismo koje je veim dijelom bilo klasian obavjetajni izvjetaj. Evo tih dijelova spomenutog pisma:
... A sada o nekoliko naih informacija koje
e biti za vas najvanije. Saznali smo iz virova
(= izvora - primj. autora), obino vrlo pouzdanih (ti zna na koga tu mislim!), pa i od raznih
oevidaca sledee:
1. U Sarajevo je stigao neki nemaki tab.
Nai su ljudi i sami videli nemake generale.
2. Na optini su Nemci montirali radio-stanicu.
3. Napretkov internat, u kome su do sada
bile ustae, Nemci su ispraznili i udesili ga za
svoju bolnicu. Ali poto ranjenika nema, izgleda
da se radi o bolnici za budue ranjenike.
4. Do sada je dolo u Sarajevo svega: a) 3

kompozicije sa nemakim vojnicima, b) 1 kompozicija sa teretnim autom(obilima) dalje, neto

tenkova i oklopnih kola, c) a izgleda i 1 oklopni
voz. - Dakle, do sada jako malo.
5. Meutim, prema informacijama, treba da
dolazi svega u Bosnu (ne u Sarajevo!!): a) jedna
SS divizija, b) 1 peaka, c) 1 manja divizija sa
motorizacijom...
(...)
7. Dole su sa Nemcima konstrukcije za eleznike mostove itd. Kau, da e to biti za ispravljanje viegradske pruge.
8. Juer je bilo zabranjeno za izvesno vreme
svako kretanje civilnih lica po nekim ulicama u
centru. Izgleda da su prolazili Nemci.
9. Od seljaka su mobilizirali neto preko 300
konja. Mobilizirali su skije, skijake cipele, skijaka odela (svi moraju pod pretnjom prekog suda
da predaju gore nabrojane stvari), pa ak i rodle. (Male djeije sanjke, naziv od njemake rijei Rodel - primj. autora) Seljacima oduzimaju
saonice.
10. Mobilizirani su svi skijai, s time da za
sada jo ostaju kod kue, ali da se odmah jave,
im budu pozvani. Meutim, juer su ih navee
ve neke poeli da pozivaju (meu njima i na
drug, koga smo zadrali da ne ide jer nam treba) i da ih oblae u nemake uniforme!
11. Prema naim informacijama iz obino pouzdanog izvora, glavni pravac kretanja bie sledei:
1. Od Zvornika- Vlasenica - Podromanija Sarajevo... 2. Sarajevo PodromanijaViegrad (se govori da je glavni cilj te akcije
uopte ienje pruge i ceste SarajevoViegradUice), 3. TuzlaKladanjOlovoVare.
12. Do sada se zna da je otilo a) 200
hrvat(skih) vojnika u pravcu Kalinovika, b) 1 baterija ka Mokrom, c) 1 baterija preko Ilide u
nepoznatom pravcu, d) a ba sada, ujutro, saznali smo da su Nemci (broj nepoznat) otili u
pravcu Mokrog.
13. Govore da su Nemci ve rasporeeni na
raznim drugim takama (npr. Visoko itd.), odakle se spremaju. U Sarajevu su Nemci pokupovali sve belo platno.
(...)
15. Najzanimljivije je, da uniformiraju u nemake uniforme i Hrvate.. V 7

Zavravajui to pismo, Kardelj je dodao jo nekoliko reenica:

Na kraju jo neto o vama, tj. o tebi i drugovima oko tebe. Drim da e ta ofanziva biti
ozbiljna stvar ba zbog priprema protiv Turske. .. Bojim se zato da ete se nai u vrlo tekom poloaju u onim uskim pojasima. Poduzmite mjere pravovremeno! Moda bi bolje bilo
da se jo u pravo vreme prebacite s one strane
viegradske pruge... Nemoj, Tito, da potceni te
stvari. Jo jedanput te molim da pazi na sebe i
da dobro promisli to bi bilo najbolje. Dri oko
sebe i neke bosanske vodie, koji e vam biti pri
ruci, u sluaju teih udaraca. Molim te da ne
shvati ove moje napomene kao paniku. Ja vrlo
dobro znam da ova ofanziva nama nee moi
mnogo da nakodi, nego e politiki ak koristiti. Pred oima imam stvarno samo to da nas neprijatelj ne udari na najosetljivijem mestu, tj. da
se tebi i vama ta desi.18
Istog dana, 15. januara poslije podne, E. Kardelj je
poslao Titu jo jedno pismo koje je u cjelini glasilo:
Dragi Tito!
Posle, kada smo ti otposlali prvo pismo, dobili smo jo neka obavetenja. Ona se sastoje u
sledeem:
1. 2 puka hrv(atske) vojske i 2 puka nem(ake)
vojske (ukupno cca 1 divizija) otili su sino i
danas za Pale. Za planine nisu spremni. Idu do
Rogatice, a zatim e se vratiti na Sokolac. Ii e
samo cestom i drumom. Misle sve svriti za 2 ili
najvie 3 nedelje. Imaju cilj da oiste prugu i cestu. Imaju da deluju samo 8 km levo i desno od
ceste. Posade Nemci nigde nee ostavljati, osim
ako je nee ostaviti Hrvati.
2. To su vesti iz pouzdanih (tebi poznatih)
izvora (vidi poglavlje 'Sarajevski vojnoobavjetajni centar' - primj. autora), ali vae samo za
sarajevski sektor. To ne znai da e to biti jedina kolona. uli smo, nasuprot (ali to ve iz sasvim nepouzdanih izvora), da su Nemci uzdu
pruge Brod-Sarajevo skoncentrisali cca 10.000
ljudi.
Srdane drugarske pozdrave!

Smrt faizmu sloboda narodu!

Bevc

Pozdravljaju Vas Tempo i Kulturni.19

Kulturni je bio nadimak Avde Hume, lana Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu.

Konano, 16. januara u 17,00 sati Kardelj alje Titu

svoj posljednji obavjetajni izvjetaj iz Sarajeva:
Dragi Tito!
Saznali smo jo sledee: 1) Jedna kolona otila u pravcu: araj e v o - M o k r o - S o k o l a c Rogatica (to smo ti javili ve juer). 2) Druga polazi
sutra u pravcu: Jahorina - Foa sa 30 tenkova.
Sobom vuku 650 naoruanih muhaera (muslim.
izbjeglica), koje e ostavljati po andarmerijskim
stanicama, njih 30 u svakoj. 3) Trea kolona ima
da ide (podrobnije jo nepoznato) pravac TuzlaZvornik.
Ja sam jo uvek tu i imam komedije sa dokumentima.20
Istog dana i Dedijer je u svoj Dnevnik zabiljeio:
Gajevi. - Sneg, vejavica - dobro su nam
doli. Nemci i ustae otpoeli veliku obuhvatnu
ofanzivu od Zvornika, Varea i Sarajeva. (...) Mi
emo nastojati da se izvuemo s Romanije. Pokret za koji sat. Sve je spremno. Opet velika trka. . ,21
Sutradan, 17. januara, Dedijer je zapisao u Dnevnik:
Krenuli smo sino u 9.30.22
Postupajui, najvjerovatnije, prema Kardeljevu
savjetu (Moda bi bolje bilo da se jo u pravo vrijeme prebacite s one strane viegradske pruge...), Tito
se 18. januara, s dijelovima Prve proleterske brigade,
iz Podromanije preko eljeznike pruge Sarajevo Viegrad prebacio na Jahorinu koja nije bila zahvaena
ofanzivom, i zatim produio u osloboenu Fou, gdje
su stigli 25. januara.23
Kako je Edvard Kardelj doao do podataka koje je
u pismima od 15. januara dostavio Titu?
Kada su Kardelj i Maek 14. januara 1942. godine
stigli u Sarajevo, trebalo im je, pie Avdo Humo...
... to prije spremiti legitimacije i propusnice za prebacivanje ... u Zagreb, i odmah obavijestiti Vrhovni tab o neprijateljskoj ofanzivi koja je poela. Na obavjetajni komitet imao je
iscrpne informacije o pravcima kretanja neprijateljskih snaga, gdje e se zadravati, kao i njihov raspored i sastav. Trebalo je odmah uputiti
kurire u Vrhovni tab.24
Meutim, Josipa Sigmunda, koji je radio u partijskoj finoj tehnici, Nijemci su kao odlinog skijaa
mobilisali da im slui kao vodi za njihova skijaka
odjeljenja upuena na Romaniju.

On je bio politiki nekonpromitovan pie Avdo Humo. - Iznenaen upadom Nijemaca u stan, zbunjeno je uzeo skije i otiao sa njima. Nikome nije mogao da se javi, a jo manje
da svojoj vezi preda tambilje koji su bili kod
njega. Imali smo legitimacije i propusnice, ali
nismo imali tambilja.. .25
Ipak, problem dokumenata potrebnih za Kardeljevo i Maekovo putovanje u Zagreb odnosno u Ljubljanu brzo je rijeen - vjerovatno preko saradnika
NOP-a u sarajevskoj policiji - i oni su bez tekoa
stigli na odredita.

Jo 12. januara, u pismu Filipu Kljajiu Fii, politikom komesaru Prve proleterske brigade, komandant Romanijskog NOP-odreda Slavia Vajner Cia
nagovjetavao je mogunost da Nijemci u predstojeoj ofanzivi na Romaniju upotrijebe i skijae (Ozbiljna je vijest da su navodno u Sarajevu pokupljene
sve skije i to je moda i jedini nain da oni neto pokuaju uiniti...). I u Kardeljevu izvjetaju Titu od 15.
januara nalazili su se podaci iz kojih se moglo nedvosmisleno zakljuiti da e Nijemci u toj ofanzivi
upotrijebiti skijae. (Mobilizirali su skije, skijake cipele, skijaka odela... Mobilizirani su svi skijai...) te
da e smuari - vjerovatno - biti kamuflirani bijelim platevima (U Sarajevu su Nemci pokupovali sve
belo platno).
Meutim, sudei po onome to se 21. januara dogodilo kod eljeznike stanice Pjenovac na umskoj
eljeznikoj pruzi Olovo - Han-Pijesak, tim podacima nije pridana potrebna panja.
Jedno njemako smuarsko odjeljenje (bila
je to ojaana eta 1. bataljona 697. puka 342. njemake divizije28) - zapisao je Rodoljub olakovi izbilo je od Malog Polja na brdo vie stanice, a konjiko odjeljenje dolo je eljeznikom
prugom od Berkovine. Oni su iznenada otvorili
paljbu iz automata i pukomitraljeza i od prostora pred stanicom napravili pravu ljudsku kasapnicu. U tom tjesnacu nai borci se nisu mogli estito ni okrenuti akamoli razviti za borbu.
Sve je to trajalo nekoliko minuta.27
U tom iznenadnom napadu njemakih smuara i
konjanika meu 59 poginulih boraca 5. bataljona Prve proleterske brigade i Romanijskog NOP-odreda bi-

li su i Slavia Vajner Cia, komandant Romanijskog

odreda, Milan Ili Cia, komandant, i Dragane Pavlovi, politiki komesar 5. (umadijskog) bataljona.
Docnije smo saznali - dopisao je Rodoljub
olakovi da su Nijemce proveli iz Han Pijeska do Pjenovca etnici Milan Babi, sin Aimov
iz sela Kusaa, i Duan olovi iz Berkovine.28
Napad skijaa na Pjenovac bio je iskljuivo njemaki, odnosno njemako-etniki pothvat o kojemu
se u komandama domobranstva tzv. NDH - u kojima je sarajevski vojno-obavjetajni centar imao dobre
saradnike - nita nije znalo. To se vidi i iz izvjetaja
koje je Svetozar Vukmanovi Tempo poslao Titu iz
Sarajeva 24. i 28. januara. U prvome on pie:
Preko oficira doznajemo da je pala Vlasenica, Rogatica, Sokolac i dr.29
Ali borbu kod Pjenovca, voenu tri dana prije toga, uope ne spominje. U drugom Tempovu izvjetaju,
pisanom nedjelju dana poslije borbe na Pjenovcu, u
kojoj je, pored ostalih, poginuo i Slavia Vajner Cia,
nalazimo ak i ove retke:
Hitno je upuen ia da organizuje odbranu Han-Pijeska od Vlasenice, ali Nijemci su
ipak proli drumom a ia se sa etama povukao u ume oko Han-Pijeska. Nijemci su prodrli
do Sokolca i do Han-Pijeska.30
Znai da oficiri koji su u domobranskim tabovima radili za partizansku obavjetajnu slubu nisu ne
samo nita znali o planiranoj upotrebi njemakih skijakih odjeljenja, nego nisu nita znali ni o njihovim
ve izvedenim akcijama.
Poslije zavretka druge neprijateljske ofanzive, 14.
februara 1942. godine, tab Romanijskog NOP-odreda
i tab NOP-odreda Zvijezda dostavili su komandantu operativnog taba istone Bosne detaljan
izvjetaj u kome se nala i reenica:
kijaki odredi neprijatelja unijeli su zabunu u nae ete.31
A to se nije moralo dogoditi.
Tragedija koja se 21. januara 1942. odigrala kod
Pjenovca pokazala je da i najdragocjeniji i navrijeme
dostavljeni obavjetajni podaci ne vrijede nita ukoliko im onaj kome treba da koriste ne prida odgovarajui znaaj. No ponovno emo se vratiti Sarajevu, za
koje je Slavia Vajner ia vjerovao da ga partizani
mogu osloboditi.
Kada je ia Romanijski 21. januara 1942. godine
poginuo na Pjenovcu, zavladala je opa alost.

Sutradan su poeli izbijati iz ume partizani

iz Romanijskog i drugih partizanskih odreda
pie Spiro Lagator, borac Crnogorskog bataljona Prve proleterske brigade. Prolazili su
kroz selo u grupicama 5-6. Svaki obesio puku o
rame sa okrenutom cevi nadole. Pogledi su im
mutni, a lica namrgoena. Kada ponu priati o
legendarnom junaku i organizatoru ustanka u
ovom kraju 'ii Romanijskom', zaplau se. ie
vie nema, kau, ubie ga na Pjenovcu. (...)
Osea se da je narod Romanije obuzela alost povodom smrti 'ie Romanijskog'. Ovde
narod nije tada znao za Tita, Marka, Roka, ika-Janka i ostale nae rukovodioce. Znali su samo za svoga iu. On je za njih bio i ostao legenda.32
Druga neprijateljska ofanziva bila je u toku. Vodile su se estoke borbe na Kovanju, kod Han-Pijeska,
na Crvenim stijenama, oko Sokoca... Njemake su se
trupe pribliavale Romaniji.
Vrilo je kao u kazanu pribiljeio je Pako Romac. No ljudi su verovali da e iina vojska stati na put Nemcima. U selu se govorilo da ia sutra dolazi na zbor u Kneinu.
Skoro da nije bilo seljaka koji se nije pripremao
da u sveanom odelu ode na zbor i da uje ta
e ia rei. Protekla je jo jedna no u neizvesnosti. Sutradan se ve vodila borba oko Pedie.
Nemaki skijai iznenadili su nae. (...) U selu je
vladala potitenost. Ljudi su zakopavali ono svoje sirotinje da im je Nemci ne pronau. Oekivali su glas iz Kneine. Tek u popodnevnim asovima poeli su stizati seljaci sa neodranog
zbora. Dolazili su pokunjenih glava i oajni jer
ia nije stigao na zbor. aputalo se da je ia
poginuo na Pjenovcu. Niko nije smeo da to glasno kae. Verovali su da su to etnike lai. ia ne moe poginuti. To je bio 22. januar, a ia
je poginuo dan ranije. Sela su bila veoma tuna,
prvo zbog toga to se brzo proulo da je ia
poginuo, a drugo zbog toga to su Nemci ve tu.33
Poraz na Pjenovcu teko se dojmio i Vrhovnog komandanta NOP-odreda Jugoslavije Tita. To se vidi iz
pisama poslanih iz Foe 4. i 5. februara drugu Bevcu
i Loli u Zagreb i drugu Veljku (Milovanu ilasu) u
Crnu Goru. U prvom pismu nalazimo i ove reenice:
... i na umadijski bataljon Proleterske brigade (pretrpio osjetne gubitke) usljed nesmotre-

nosti ie (Slavie Vajnera), koji se povlaio od

Han-Pijeska u pravcu Olova; taj bataljon bio (je)
iznenaen od Nijemaca na jednoj stanici u kotlini, gdje je palo oko 60 drugova, a medu njima
i sam komandant bataljona i polit(iki) komesar
Dragane (Pavlovi), a zaglavio je i ia. To je
najtei udarac koji je do danas zadesio nau
brigadu. Meu izginulima nalazi se i oko 15 Slovenaca. Dakle, samo nepaljivost i aljkavost druga ie izazvale su tu katastrofu.34
A u drugome:
Na umadijski bataljon doivio je teak
udarac u blizini Olova zbog neopreznosti i aljkavosti jednog bosanskog druga (ie), koji je
natjerao taj bataljon u jednu kotlinu na eljeznikoj pruzi da tovari neke topove bez obezbjedenja, pri emu su ih iznenadile velike snage
Nijemaca, i tu je izginulo oko 60 naih drugova
najboljih boraca, a s njima i komandant bataljona i polit(iki) kom(esar) Dragane (Pavlovi).
Osim toga, u toj borbi je zaglavio i sam bosanski ia.*35

Kada je generaltabni pukovnik Ludwig Kbler

(Ludvig Kibler), naelnik taba opunomoenog komandujueg generala u Srbiji generala Paula Badera,
posljednjih dana prve neprijateljske ofanzive, 28. decembra 1941. godine, naredio 342. pjeadijskoj diviziji
da izvri potrebne pripreme i bude od polovine januara spremna za angaovanje na drugom mjestu,
ve tada je to njeno angaovanje bilo vremenski
ogranieno.36 Naime, Vrhovna komanda njemakih
oruanih snaga insistirala je da se 113. i 342. pjeadijska divizija to prije izvuku s jugoslavenskog teritorija i prebace na istoni front. Takva nareenja iz Baderova taba poela su stizati tabu 342. divizije ve u
toku operacije u Bosni. Dan prije tragedije u Pjenovcu, 20. januara, komandant 342. divizije, general-lajtnant Hoffmann, javio je iz Koviljae, opunomoenom
i komandujuem generalu u Srbiji da e uspostavljanje spremnosti divizije za pokret biti usporeno zbog
gubitaka u ljudstvu i materijalu.37 Umjesto bilo kakvog komentara tog radiograma, Bader je sutradan,
21. januara, upitao generala Hoffmanna da li se divizija slae s ukrcavanjem (za transport na istok
primj. autora) na prostoru Beograd, Mitrovica, Klenak, i poto je istog dana dobio odgovor da Be-

ograd nije poeljan, 22. januara u 22,50 sati nareuje:

342. divizija da se odmah vrati na raniji
smjetajni prostor, da bi se pripremila za ukrcavanje 12. februara.
718. divizija unitava neprijatelja na Ozren
planini. Zbog toga e joj biti potinjen 698. pjeadijski puk (iz 342. divizije - primj. autora), koji
mora biti izvuen iz operacije najkasnije 2. februara i prebaen u prostor Graanice radi
odlaska.38
Deset minuta kasnije stiglo je i novo nareenje,
ovaj put od naelnika Baderova taba:
Dalje nastupanje divizije ne dolazi u obzir.
Neka 718. divizija nastavi daljnje ienje. Jedinice vratiti na ranije smjetajni prostor. Grupa
698. privremeno ostaje u dosegnutom prostoru.39
Nakon toga i general Hoffmann nareuje jedinicama svoje divizije da se prikupe i krenu u Srbiju.
Dva dana kasnije, 24. januara, oficir zaduen za
voenje divizijskog dnevnika zabiljeio je:
Kod Pjenovca ubijeno 37, meu kojima i komunistiki voa ia, zarobljeno 25, zaplijenjena
2 topa, dosegnuta sela spaljena.40
Vidjeli smo da Tito u pismima Kardelju i Ivi Loli
Ribaru te Milovanu Dilasu pie da je palo oko 60
drugova, odnosno da je izginulo oko 60 naih drugova*. Postupajui prema nareenju opunomoenog
komandujueg generala u Srbiji od 21. januara 1942.
godine: Partizane koji se bore s orujem u rukama
strijeljati*, Nijemci su strijeljali 25 partizana zarobljenih u Pjenovcu!41
A nakon zavretka druge neprijateljske ofanzive
general Bader je u svom dopisu la Nr. 857/42 od 5. februara 1942. godine morao da konstatuje:
Pokuaj da se arite ustanka u istonoj Bosni ukloni - nije uspio*!42

U prvom tomu knjige Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije nalazimo ove retke:
Mada je ve 23. januara neprijateljska ofanziva bila zavrena, tab 1. proleterske brigade,
ne znajui pravo stanje, odluio je da se s jedinicama koje su ostale pod njegovom komandom
(1, 2, 3. i 5. bataljonom i prateom etom)43 prebaci na teritoriju Kalinovakog odreda. U tom
cilju on je, sa oko 720 boraca krenuo iz s. Sred-

nja, u toku noi 27/28. januara preao r. Bosnu

kod Reljeva i preko pl(anine) Igmana, posle 18
asova neprekidnog mara, stigao u Trnovo,
odakle se, posle kraeg zadravanja, prebacio
ka Foi. U toku ovog tzv. 'igmanskog mara', koji
je izvren pod neobino tekim okolnostima (po
velikom snegu i na hladnoi od minus 32 stepena), usled smrzavanja izbaena su iz stroja 172
borca. Zbog ogromnih napora i rtava, ovaj
mar predstavlja jednu od epopeja narodnooslobodilakog rata.44
I u Vojnoj enciklopediji pod odrednicom Igmanski mar stoji da je taj mar bio (je) jedan od najteih mareva u NOR-u preduzet zbog nedovoljnog
poznavanja situacije na Romaniji i Glasincu.45
Koa Popovi, prvi komandant 1. proleterske brigade, u usmenoj izjavi objavljenoj uz tekst Iz Dnevnika o situaciji uoi igmanskog mara kae:
Dobijene informacije su ukazivale da nas
neprijatelj eka u zasedama, ako krenemo na
zapad. Na jugu je Sarajevo jak garnizon! Znai, opkoljeni smo! Kuda poi? ekati da nas jake neprijateljske snage napadnu - nije dolazilo
u obzir. Razmiljao sam o svim mogunostima.
U Sarajevu garnizon je bio jak, ali tamo nas ne
oekuju, jer misle da smo dobili jak udarac, razbijeni i slabi, te da emo pre beati nego napadati. Brzo je sazrela odluka - na jug! Pored Sarajeva! Politiki komesar Fia se odmah sloio.
lanovi Glavnog taba za BiH bili su oduevljeni odlukom, traili su da se odmah sprovede lako je sprovodljiva.
I napokon, zakljuak:
Kad se sve zavrilo, bilo je jasno da je brigada mogla ostati na Romaniji! Nemci su prestali sa ofanzivom 23. januara. Bio je to prevelik
rizik, ali je takode bio veliki rizik i ostati na toj
teritoriji kada se nita nije znalo o neprijatelju.
Ipak, Igmanski mar je svojevrsna pobeda.
Proleteri su pokazali nesalomljivu volju, izdrljivost, veru u sebe i svoje snage. Igmanski mar
mnogo puta je posluio kao nadahnue za kasnije iznenadne manevarske podvige u NOR-u,
jer je bio podvig do uzvienosti.40
A sam je Tito, vjerovatno pod utiskom slike velikog broja promrzlih proletera koji su upravo pristizali u Fou, gdje se nalazio Vrhovni tab, u dopisu po-

slatom 4. februara 1942. godine tabu Romanijskog

NOP-odreda napisao i ovo:
Da ste vi radili po direktivama koje smo
vam dali, sada bi bila sasvim drukija situacija
na vaem terenu. Odsustvo izvianja i vojniko
nerazumijevanje posla navelo vas je da sve dijelove preko Treskavice uputite ka Kalinoviku. To
je bilo avantura. Jest, oni su se probili i bez borbe, ali je veliki procenat s promrzlinama. 47
U Biltenu Vrhovnog taba N O P i DVJ broj 14-15
za februar-mart 1942. godine objavljena je pohvala
Prvoj proleterskoj narodno-oslobodilakoj udarnoj
brigadi koja je zavrila reenicom:
Naroito izraavamo svoje priznanje i pohvalu onim borcima ove brigade koji su uslijed
zime teko nastradali i pri tome pokazali veliki
samopregor i junatvo.48
Igmanski je mar zaista bio epopeja, ali i avantura, zapravo greka do koje je dolo uslijed slabosti
partizanske obavjetajne (i izviake) slube.

TREA NEPRIJATELJSKA OFANZIVA

tri njemako-talijansko-ustake konferencije Tito trai i dobiva obavjetenja iz Zagreba stiu
obavjetenja i iz Ljubljane partizanska obavjetajna sluba izvrila je svoj zadatak

U prvo] polovini marta 1942. godine u Opatiji su

odrane dvije znaajne konferencije njemakih i talijanskih vojnih komandanata. Na prvoj, odranoj 2. i 3.
marta, komandant Wehrmachta na Jugoistoku general Walter Kuntze (Valter Kunce), opunomoeni komandujui general u Srbiji Paul Bader i njemaki general za vezu pri talijanskoj Vrhovnoj komandi Enno
von Rintelen (Eno fon Rinteln), zajedno s naelnikom
talijanskog generaltaba Vittoriom Ambrosiom (Vitorijom Ambrozijom), komandantom 2. talijanske armije
generalom Mariom Roattom i generalom Gandinijem
donijeli su naelnu odluku da na proljee najprije
unite partizane u istonoj, odmah zatim u zapadnoj
Bosni, na Kordunu i u Baniji. Konferenciji je, manjevie kao tihi posmatra, prisustvovao i naelnik Pavelieva generaltaba general-lajtnant Vladimir Laxa
(Laka).
Na drugoj opatijskoj konferenciji, odranoj 14.
marta na malo niem nivou, odlueno je da velika
ofanziva protiv partizana u istonoj Bosni (operacija
Trio), u kojoj e pod komandom generala Badera
uestvovati jedna njemaka i tri talijanske divizije te
desetak ustako-domobranskih bataljona, pone 15.
aprila.
Konano, 28. marta sastali su se jo jedanput ovaj
put u Ljubljani, njemaki, talijanski i ustaki generali,
utvrdili detalje predstojee ofanzive i pomjerili njen
poetak na 20. aprila. Tada je, preutno, prihvaen talijanski prijedlog da uporedo s operacijama u istonoj Bosni talijanske snage, uz uee etnika, preduzmu iri napad na partizane u Crnoj Gori, Sandaku
i Hercegovini.
U pismu drugu Bevcu i Loli, koji su se kao lanovi Sekretarijata CK KPJ za neosloboene krajeve

tada nalazili u Zagrebu, Tito 4. februara iz Foe pie

da Vrhovnom tabu jo uvijek nije jasno ta je neprijatelj htio upravo zavrenom ofanzivom u istonoj
Bosni (druga neprijateljska ofanziva) i dodaje:
Isto tako nije nam poznato ta neprijatelj
dalje smjera i da li su njemake trupe jo sve tu
u Bosni ili je moda jedan dio ve otiao. Bilo bi
dobro da vi preko vaih veza u Zagrebu saznate
o namjerama rukovodeih ustakih bandita i
njihovih faistikih gospodara.*1
Sudei po upravo citiranom pasusu iz Titova pisma, on 4. februara jo nije bio primio izvjetaj koji
mu je dva dana prije, 2. februara, iz Sarajeva u Fou
poslao Svetozar Vukmanovi Tempo i u kojemu je
stajalo i ovo:
Njemci su se povratili sa Romanije i brodskom prugom otili ka Brodu. Vie nita ne znamo o njihovim namjerama. Mislim da se upuuju na Istoni front.2
Tempo je bio u pravu: dijelovi njemake 342. divizije zaista su otili preko Broda da se prikljue diviziji koja je ubrzo krenula na Istoni front.
Postupajui prema tom Titovu zahtjevu od 4. februara, Ivo Lola Ribar mu je tek 17. marta 1942. godine javio u Fou:
... saznajemo da Hrvati spremaju novu
ofanzivu na nas, svuda po Bosni. U tu svrhu
spremaju navodno 22 puka: od ovih meutim 16
jo ekaju na oruje iz - Njemake. Prema
mnogim vijestima, i ovo Njemaca to jo ima bie uglavnom povueno, a zadau borbe protiv
nas preuzee Italijani i Hrvati. Zaista, strana
vojska!3
Podatak o potpunom povlaenju Nijemaca nije bio
taan, ali injenica je da je u tom trenutku - poslije
odlaska 342. pjeadijske divizije na istoni front - na
teritoriju tzv. NDH ostala samo 718. njemaka posadna divizija 15. talasa, sastavljena od starijih godita
boraca i formacijski nepotpuna.
Tito je pridavao veliki znaaj obavjetenju Ive Lole
Ribara i odmah poto je primio njegovo pismo, 29.
marta, poslao je Operativnom tabu proleterskih brigada (drugu Fii i Koi) pismo u kojemu je pisalo:
Jue smo dobili pismo od Lole iz Z(agreba)
u kome nam javlja, izmeu ostaloga, da Hrvati
spremaju 22 puka za optu ofanzivu u itavoj
Bosni. esnaest od tih pukova jo ekaju oruje
iz Njemake. Prema tome, izgleda da e biti jo

ilave borbe. (...) S obzirom na perspektivu posljednjeg Pavelievog pokuaja s jednom optom
ofanzivom, pred nas se postavlja u svoj svojoj
otrini pitanje nabavke municije. Razumije se
da za sada drugog sredstva nemamo ve osvajati tu municiju od neprijatelja. Zato vi morate
da se ozbiljno pozabavite tim pitanjem i da se
odredi najmanje jedan bataljon koji e postaviti
zasjede na putevima kojima ustaka vojska prolazi.4
Istovremeno je Tito javio i Svetozaru Vukmanoviu Tempu, komandantu Glavnog taba NOP i DO Bosne i Hercegovine:
Domae jedinice mogli bismo upotrijebiti za
napad na Olovo i prema Zvorniku i Kladnju. To
je naroito vano zbog toga to nam Lola javlja
iz Z(agreba) da Paveli opet sprema ofanzivu na
itavu Bosnu i da je za to mobilisao 22 puka, samo to 16 pukova nemaju jo oruje, ekaju ga
iz Njemake. U vezi s tim, mi moramo raditi brzo da bismo jednu takvu ofanzivu doekali
spremni. Tu se sad pred nas postavlja naroito
problem municije, a gdje emo je dobiti - to je
poznata stvar: moramo je osvajati partizanskim
nainom ratovanje i izbjegavati frontalne borbe.5
Primivi tih dana, oigledno, podatke o predstojeoj neprijateljskoj ofanzivi i iz nekih drugih izvora,
Tito je 31. marta javio u Moskvu za Djeda:
Dobili smo sigurna obavjetenja da e okupatori u prvoj polovini aprila poeti u Bosni optu ofanzivu protiv nas. Uestvovae zajedno s
Nijemcima, hrvatske trupe Pavelia, a iz Srbije
trupe Nedia, Peanca i bugarska vojska. Sva se
ta bagra ujedinila da bi nas unitila.0
Trupe Nedia, Peanca i bugarske vojske nee
direktno uestvovati u ofanzivi na slobodni teritorij u
istonoj Bosni, ali e neke Nedieve i bugarske jedinice, zajedno s dijelovima njemake 717. posadne divizije, zaposjesti poloaje na desnoj obali Drine i Lima i
tako indirektno uticati na tok operacija.
U meuvremenu Tito je u Foi primio pismo
Edvarda Kardelja, pisano u Ljubljani 29. marta:
... Prekjuer je bila tu neka vojna konferencija Italijana, Hrvata i Nemaca. Kolodvor je bio
sav blokiran, te u nem(akim) i hrv)atskim) zastavama. Doao je: Dankelman iz Beograda,
Kvaternik, Rainer iz Kranja i Robotti iz Ljublja-

ne (II it. armija) i neki nemaki general von

Spee (odakle doao, ne znamo). O sadrini danas jo ne znam ali u pouzdano saznati. Govori se da se radi o dogovoru o zajednikoj akciji i
pripremama za rat protiv Turske. Inae u Ljublj(anu) dolo neto nemake vojske i stalno
prolazi u pravcu Karlovca. Isto tako se oseaju
veliki pokreti ital(ijanske) vojske. Tu se otvoreno
govori u vojnim krugovima: a) da se sprema napad na Tursku i b) da su reeni poto poto unititi partizane u svim zemljama Jugoslavije. Ljubljanski aerodrom uurbano Nemci i Italijani
proiruju na kapacitet 500 bombardera.7
Ljubljanska eljeznika stanica bila je iskiena zastavama u ast dolaska generala artiljerije Badera ( a
ne Dankelmanna (Danklmana) iz Beograda i generala Laxe (a ne Kvaternika) iz Zagreba. Osim njih
dvojice, konferenciji odranoj 28 (a ne 27) marta prisustvovali su armijski general Roatta, komandant 2.
talijanske armije, general Mario Robotti, komandant
talijanskog 11. korpusa, te potpukovnik grof Spee,
(Spe), predstavnik njemakog opunomoenog generala u Zagrebu... Nije bilo govora o pripremama za
rat protiv Turske, ve o onom drugome: poto poto
unititi partizane u svim zemljama Jugoslavije.
Je li Edvard Kardelj naknadno saznao jo neto o
sadrini Ljubljanskog savjetovanja i o tome obavijestio Tita, pisanih tragova o tome nismo nali. U svakom sluaju ve i podaci iz njegova pisma od 29.
marta bili su veoma znaajni.
I drugi su partizanski tabovi od svojih obavjetajnih veza dobivali podatke o predstojeoj ofanzivi. Tako Ugljea Danilovi pie:
U svome izvjetaju od 13. aprila Operativni
tab za istonu Bosnu javlja Vrhovnom tabu da
je dobio informaciju da se priprema nova ofanziva i zato je naredio da se hrana sklanja u tajna sklonita i da se Majeviki bataljon i laki
ranjenici iz ekovia prebace na Romaniju.8
A u izvjetaju Operativnog taba za istonu Bosnu,
poslanom Vrhovnom tabu 16. aprila (sauvana je samo prva stranica) stajalo je da im je jedan domobranski oficir, pristalica NOP-a, dostavio obavjetenje
da e neprijateljska ofanziva, u kojoj e uestvovati
etiri divizije, poeti 20. aprila.9
Potvrujui primitak tog izvjetaja, Tito je 18. aprila iz Foe poslao Operativnom tabu za istonu Bosnu pismo u kojemu je pisalo:

I mi smo dobili izvjetaje da se priprema

nekakva ofanziva. Navodno je bio naznaen 15.
april za poetak te ofanzive, a sada joj je produen rok do 20. aprila. Mi vjerujemo da se cijela
ta ofanziva kree u okviru onoga prodora k
Vlasenici i Drini, s tim to e vjerovatno nastojati da obezbijede prugu od Olova ka Han-Pijesku i onu od Pala k Viegradu. Na ovom posljednjem pravcu neprijatelj, poslije svoje propale ofanzive u martu, nije pokuavao s napadima. Sada smo doznali da se na Palama
prikupljaju neki njemaki dijelovi. Mi vjerujemo
da su to kulturbundovci, koji su nedavno mobilisani. Takva je vojska sigurno i na vaem
frontu. Njena borbena vrijednost vrlo je slaba.
Ne vjerujemo u neku njemaku ofanzivu sa
etiri divizije. Ne bi okupator toliko jaku grupu
upotrijebio za ienje bosanskih uma. I s tolikom snagom on ne bi mogao nita postii. Sad
je proljee i mi imamo prednost. Ve moemo
sklanjati trupe po umama i u brdima.
ienje terena moe biti povjereno i dalje
ustako hrvatskoj vojsci. Tu vojsku sada pomau
etnike bande, koje Nijemci i Talijani upuuju
protiv nas. U svakom sluaju, treba biti pripreman i unaprijed smisliti plan rada.10
Meutim, obavjetenje o etiri divizije bilo je tano
jer se odnosilo na jednu njemaku (718-tu) i tri talijanske (Pusteria, Cacciatori delle Alpi i Taurinense), koje e osim ustako-domobranskih bataljona,
uestvovati u ofanzivi. I datum poetka ofanzive bio
je taan, ali e u posljednjem trenutku, na sastanku
njemakih i ustakih vojnih i politikih predstavnika,
odranom u Sarajevu 19. i 20. aprila, biti pomjeren za
22. aprila.11
Usprkos nevjerici koju je Vrhovni tab ispoljavao s
obzirom na podatke o neprijateljskim divizijama, trea velika njemaka ofanziva (Trio) nije iznenadila
jedinice NOV i POJ u istonoj Bosni, Crnoj Gori, Sandaku i Hercegovini. Tog puta partizanska obavjetajna sluba izvrila je svoj zadatak.

VELIKA OFANZIVA NA KOZARU

formiranje Kampfgruppe Westbosnien zato je
neprijatelj preao u napad pet dana ranije iznenaenje je bilo potpuno - na ta se moglo odnositi
obavjetenje Okrugle plan ofanzive iz Zagreba
nije stigao kamo je trebalo - dezinformacije sainjene u njemakoj kuhinji - obavjetajno dobro pripremljene akcije na Bosansku Krupu i Dobrljin
uspjele su, ali se general Stahl (tal) na njih ne osvre Titovi izvjetaji Moskvi o kozarskoj ofanzivi skupo plaena iskustva

Naelna odluka o preduzimanju velike ofanzive

protiv kozarskih partizana donijeta je na sastanku
njemakih, talijanskih i ustakih vojnih predstavnika
u Opatiji 3. marta 1942. godine. Meutim, ve tada je
predvieno da e ona biti izvedena tek nakon unitenja partizanskih grupacija u istonoj Bosni. A kada je
trea ofanziva u istonoj Bosni, iji je glavni nosilac
bila Borbena grupa Bader, okonana, na savjetovanju
odranom 20. maja u Solunu zapovjednik Wehrmachta na Jugoistoku naredio je komandujuem generalu
i zapovjedniku Srbije Paulu Baderu da do 28. maja
rasformira tu grupu, organizuje novu Borbenu grupu
zapadna Bosna (Kampfgruppe Westbosnien) i s njom
pone ienje teritorija Drugog krajikog (kozarskog)
NOP-odreda, tj. Kozare. Taj pothvat, u cilju zauzimanja Prijedora, naredila (je) Vrhovna komanda Wehrmachta, uz napomenu da zbog rudnika eljezne rudae u Ljubiji Trei Rajh ne moe ispustiti iz ruku
tako znaajno vojnoprivredno podruje.1
General Bader je ve 23. maja izdao avizo-naredbu
za formiranje Borbene grupe zapadna Bosna i njezinu komandantu general-majoru Fritzu Stahlu (Fricu
talu), inae komandantu njemake 714. pjeadijske
divizije, naredio da koncentraciju trupa zavri do 13.
juna, a operaciju otpone polovinom juna.
Tako je potkraj maja 1942. godine poelo formiranje Borbene grupe zapadna Bosna u koju su ule i
njemake, i domobransko-ustake, pa i etnike jedinice pribline snage 40 000 vojnika (oko 15 000 Nijemaca, 21 000 ustaa i domobrana i oko 2 000 etnika
koncentrisanih juno od Kozare u prostoru Bronzanog Majdana). Osim toga, u ofanzivi na Kozaru bilo
je predvieno i uee avijacije, oklopnog voza na eljeznikoj pruzi Banjaluka-Prijedor-Bosanski Novi i

pet brodova maarske rijene flotile na Savi.2

tab Borbene grupe zapadna Bosna odmah je
oformio i svoje obavjetajno odjeljenje (Ic), na elu
kojega se naao iskusni obavjetajac kapetan Konopatzky (Konopacki), Ic oficir Stahlove 714. pjeadijske
divizije. Istovremeno, zagrebaki centar Abwehra
(Kriegsorganisation Zagreb) stavio je na raspolaganje
Konopatzkom pripadnika svog referata IH (I Heer obavjetajni referat za kopnenu vojsku) Sonderfhrera Lorenza Apolda (Lorenca Apolda) i agenta, specijalista za saradnju s etnicima, predratnog konjikog
kapetana kraljevske jugoslavenske vojske Aleksandra
estu, odnosno budueg SS-porunika Aleksandra
Schestu. Njih dvojica su u Banjaluku doli iz Sarajeva, odakle su dotada rukovodili Abwehrovom obavjetajnom mreom u istonoj Bosni. Prema nekim podacima, u Ic-odjeljenju Borbene grupe zapadna Bosna naao se tada i porunik Kurt Waldheim (Valdhajm).3
Prema izvjetajima talijanskog vicekonzula u Banjaluci od 31. maja 1942. godine, general Stahl je tog
dana stigao u Banjaluku sa svojim komandnim tabom (14 oficira), a odmah zatim u grad i okolinu poele su stizati i njemake jedinice predviene da s
tog pravca uestvuju u ofanzivi na Kozaru.4

Operacija je trebala da pone 15. juna, poto je Paveliev vojskovoa Slavko Kvaternik izjavio generalu Glaise Horstenau (Gleze Horstenau) da e do tog
dana obezbijediti sve traene ustako-domobranske
trupe (tri brdska zdruga sa 11 bataljona, jedinice kojih e biti angaovane na zatvaranju linije oko terena
Drugog krajikog NOP-odreda te brdski gorski zdrug
Petrovaradin).
Meutim, mimo ustaljene prakse, ofanziva je poela pet dana ranije: 10. juna!
Zato?
Osim insistiranja Zapovjednika oruanih snaga na
Jugoistoku da ofanziva pone najbre to je mogue, tome je svakako doprinijelo i nastojanje generala
Badera i generala Stahla da se maksimalno ouva
tajnost operacije i protivnik iznenadi. A upravo je
faktor iznenaenja bio doveden u pitanje! Naime,
prema operativnom planu, trebalo je da dvije domobranske bojne prije poinjanja ofanzive na Kozaru
uspostave vezu izmeu Banjaluke i Sanskog Mosta,
preko Bronzanog Majdana, i tako obezbijede junu

zaprenu liniju koja e sprijeiti eventualni pokuaj

partizana da u tom pravcu odstupe iz okruenja na
Kozari. S tim su ciljem te dvije bojne 30. maja poele
prodor prema Sanskom Mostu, ali su ih saekali dijelovi Prve krajike brigade, odbacili i prisilili da se povuku u Banjaluku. Ponovni pokuaj, uz podrku tenkova, planiran je za 6. juna. Meutim, od njega se
moralo odustati jer se tenkovi predvieni za taj pothvat, zbog male nosivosti mosta, u Bosanskoj Gradiki, nisu mogli prebaciti preko Save, a i jedinice Prve
krajike brigade ponovno su napale domobranske
snage zapadno od Banjaluke. Pretpostavljajui da bi
borbe na pravcu Banjaluka - Sanski Most mogle
skrenuti panju partizanske komande na koncentraciju trupa oko Kozare, odlueno je da prodor pone
ve 10. juna, ak i uz cijenu naknadnog ubacivanja u
borbu jedinica koje e tek pristizati u polazne rej one.

U takvim uslovima ni sarajevski, ni karlovaki

partizanski obavjetajni centar, ni banjaluki, ni ostali partizanski obavjetajci koji su djelovali u neprijateljskim garnizonima oko Kozare nisu saznali za namjere Badera i Stahla niti su uoili koncentracije neprijateljskih snaga. Izuzetak je bio Zagrebaki obavjetajni centar, ali njegovi podaci nisu navrijeme stigli
ni do Operativnog taba NOP-odreda za Bosansku
krajinu ni do taba 2. krajikog (kozarskog) NOPodreda.
Nesumnjivo najbolji poznavalac ilegalnog narodnooslobodilakog pokreta u Banjaluci historiar dr
Duan Luka o banjalukim obavjetajcima pie:
Da li je ilegalni NOP doznao da se sprema
kozarska ofanziva i prodor ustako-njemakih
grupacija prema Prijedoru teko je na osnovu
sauvanih dokumenata utvrditi. Meutim, nikakvo obavjetenje da se neprijatelj sprema za napad prema Prijedoru nije poslano od strane ilegalnog pokreta iz Banje Luke na Kozaru. Desetog juna uslijedio je prodor prema osloboenom
Prijedoru, a zatim stezanje obrua oko osloboene Kozare, poslije ega su veze sa Kozarom
prekinute.5
Da je neprijatelj, usprkos tome to je znatne snage
morao da privue na polazne poloaje, ipak uglavnom uspio da sauva tajnost pripremane operacije
na Kozaru do posljednjeg dana, u svojim sjeanjima,
potvruju i tadanji kozarski partizanski rukovodioci.

Ljuban Crnobrnja, komandir 3. (marike) ete 4.

bataljona 2. krajikog (kozarskog) NOP-odreda, koji je
bio orijentisan prema ustako-domobranskim uporitima sjeverozapadno od Banjaluke, sjea se dolaska
zamjenika komandanta odreda Josipa oe Maara i
Boka iljegovia u njegovu etu, na nekoliko dana
pred poetak ofanzive.
Oni su mi povjerili da su krenuli da ispitaju
mogunost napada na uporite u Sanskom Mostu. Rekli su da e mi ucrtati put kuda e se
kretati. Napomenuli su da neprijatelj vri koncentraciju u okolnim mjestima, pa se moe oekivati i nekakva ofanziva. U sluaju da do neega doe, treba da poaljem kurira ucrtanim putem, da trai ou i Boka.8
Josip Maar oa i Boko iljegovi su vjerovatno
pretpostavljali mogunost nekakve ofanzive na
osnovi uopenih izvjetaja koji su stigli u tab odreda
o gomilanju vojske i tenkova na sektoru 1. bataljona u Bosanskom Novom, o pojavi tenkova i ustake
crne legije na sektoru 2. bataljona (Bosanska Kostajnica Bosanska Dubica), te na osnovi izvjetaja
3. bataljona, orijentisanog prema cesti Banjaluka Bosanska Gradika, o tome da je jedan zarobljeni
ustaa na sasluanju govorio o 7 000 vojnika i koloni
tenkova koja se kree za Banja Luku.7 Meutim, ti
podaci nisu posebno zabrinjavali tab odreda, prije
svega zato to je Bosanski Novi esto bio tranzitni
centar neprijateljskih trupa u njihovim pokretima
prema Bihau i dalje preko Lapca za Knin, a zarobljeni ustaa nikako nije mogao da bude mjerodavan
izvor. Da su raspolagali podacima o pripremanju
ofanzive veih razmjera, oa Maar i Boko iljegovi sigurno ne bi napustili tab odreda i Kozaru i otili u rej on Sanskog Mosta.
Tadanji komandant 2. krajikog (kozarskog) NOPodreda Obren Stiovi Obrad napisao je i ovo:
Ba u vreme kada smo mi oslobodili Prijedor i znatno proirili slobodnu teritoriju Bosanske krajine, Nemci su privodili kraju svoje pripreme, za napad na Kozaru. Mi o tim pripremama nismo nita znali, mada smo imali dobre
veze sa susednim gradovima. Neprijatelju je
uspelo da svoje pripreme zadri u tajnosti, jer ih
je izvodio daleko od naih terena. Tek neposredno pred ofanzivu doveo je svoje jedinice na polazne poloaje za napad. Preduzimao je i druge
mere. Pohapsio je mnoge komuniste i nae sa-

radnike, sve u koje je iole sumnjao. Vrio je pojaanu blokadu gradova, tako da se bez specijalne propusnice nije moglo izai iz grada i mali se broj ljudi mogao slobodno kretati. Neprijatelj je poeo i sa proturanjem glasina kako su
gradovi u opasnosti od napada partizana, jer su
njihove snage posle zauzimanja Prijedora znatno ojaale, da oni zbog toga preduzimaju dodatne mere odbrane gradova. To nam je jedino
znailo da se neprijateljske snage pojaavaju.8
Duan Egi, komandir 4. ete l. bataljona, napisao
je:
Sve dok prema Kozari nisu krenule jae neprijateljske snage, rukovodioci naeg odreda nisu znali prave namjere neprijatelja. To se uvidjelo tek kada je neprijatelj krenuo jaim i dobro naoruanim snagama (pjeadijom, artiljerijom, tenkovima i avijacijom) prema Kozari. (.. .)9
Milan Vrhovac, politiki komesar 4. bataljona,Kad je poela ofanziva, nismo imali obavjetenje o namjerama neprijatelja. Nismo znali da
li e ii u Kozaru ili e samo pokuati da povrati Prijedor. To nije znao ni tab odreda. (...) Prije
toga avioni su skoro svakodnevno nadlijetali cestu Prijedor Banjaluka i osmatrali nae poloaje. Ali to jo uvijek nije bio dokaz da e poeti
velika neprijateljska ofanziva..
A kada ga je komandir njegove 1. ete 10. juna u 4
sata ujutro telefonski obavijestio da neprijatelj u jakoj koloni nadire od Ivanjske prema Prijedoru, Milan
Vrhovac je:
Iz Bistrice (sam) odmah pozvao telefonski
tab odreda u Kozari i govorio s Dukom Misiraom (zamjenikom politikog komesara odreda
primj. autora). Rekao sam - pie on - da
neprijatelj po svoj prilici poinje veu ofanzivu.
Pitao sam da li tab odreda ima obavjetenja o
tome. Tada mi je odgovoreno da su prije nekoliko dana manje kolone neprijateljske vojske ile
od Bosanske Gradike prema Banjaluci, ali da
sigurno nije u pitanju vea neprijateljska ofanziva na Kozaru.11

Branko Babi Slovenac, sekretar Okrunog komiteta

KPJ
za
Kozaru
-,
Mi smo oekivali da e neprijatelj reagovati
na nae uspjehe, ali, na alost, nismo raspolagali podacima da se priprema tako velika ofanziva na Kozari. Kada smo primijetili koncentraci-

ju neprijateljske vojske u Banjaluci, pitali smo

nau obavjetajnu slubu ta se deava. Dobili
smo odgovor da je neprijatelj pojaao odbranu
Banjaluke, jer se boji neposrednog napada naih snaga. Vjerovatno je neprijateljska kontraobavjetajna sluba namjerno proirila te lane
vijesti, u koje se moglo i povjerovati, budui da
su se u okolini Banjaluke tada nalazili 1. krajika brigada, na 1. bataljon i jo neke jedinice
III i IV krajikog NOP odreda. Ni Operativni
tab za Bosansku krajinu nije imao sigurnih vijesti koje bi govorile o pravim namjerama neprijatelja. Neprijatelj je vrlo spretno i u najstrooj tajnosti izvrio sve pripreme za veliku ofanzivu na Kozari.12

ak i Oblasni komitet KPJ za Bosansku krajinu u svom izvjetaju Pokrajinskom komitetu

KPJ za BiH od 15. avgusta 1942, kada je ofanziva ve bila zavrena i mnoga zbivanja u vezi s
njom poznata, pie:
... u prvim danima nije izgledalo da e neprijatelj praviti takvu veliku ofanzivu. Mi smo
ga uspjevali na nekim mjestima potpuno razbiti,
ali on je prethodno bio koncentrisao mnogo vojske u svim garnizonima oko Kozare i iz njih je
neprimjetno nou popunjavao rupe koje su pravile nae snage svojim udarcima u tom njegovom obruu.. ,13

Na savjetovanju Okrunog komiteta KPJ za Kozaru, odranom mjesec i po dana nakon zavretka
ofanzive u Jelovu jarku na Kozari, 20. i 21. septembra
1941. godine, kojemu su prisustvovali svi lanovi
Okrunog komiteta, lanovi sreskih komiteta za Bosanski Novi i Bosansku Gradiku, sekretari bataljonskih partijskih biroa i delegati svih partijskih jedinica
- ukupno njih 55, Boko iljegovi, politiki komesar
odreda, dao je kritiki osvrt na posljednju neprijateljsku ofanzivu na Kozaru, u kojemu je, izmeu
ostaloga, kazao i sljedee:
Napad na Prijedor (misli na partizansko
osloboenje Prijedora 16. maja - primj. autora)
znaio je predupreenje ofanzive o kojoj se kod
nas govorilo, iako dosta neprecizno. Ofanziva se
oekivala, ne ovakva kakva je bila, ako ni radi
ega drugog a ono radi etve i drugih privredno-vojnikih i politikih potreba.. V

Govorei o znaaju Prijedora za okupatora, iljegovi je dodao:

Sama injenica da je takav Prijedor zauzet
dovoljna je bila da tab odreda mora raunati
sa reakcijom neprijateja. Meutim, mi smo se
tom pobjedom pomalo uspavali. Bili smo se
uljuljkali nekom gotovom slobodom... tab
odreda i Okruni komitet i sve lanstvo bilo je
upoznato sa pismom drugarice Okrugle o pripremi velike ofanzive, meutim mi smo bili
uljuljkani naom ofanzivom na Krajini, stanjem
i borbama na Istonom frontu, pa su nam tenkovi i haubice bili na cesti.15
Ko je bila drugarica Okrugla i je li ona mogla
da dostavi pismo o pripremi velike ofanzive na Kozaru?
Ustaka je policija u martu i aprilu 1942. godine
izvrila mnotvo provala u sarajevskoj partijskoj i skojevskoj organizaciji i pohapsila nekoliko stotina aktivista NOP-a. Meu njima su bili i lanovi Sarajevskog
vojno-obavjetajnog komiteta i sekretarica Mjesnog
komiteta KPJ u Sarajevu Olga Marasovi Okrugla,
koja je uz ostale poslove organizovala i odravala i
kurirske veze izmeu Pokrajinskog komiteta KPJ za
Bosnu i Hercegovinu i partijskih rukovodstava u Banjaluci, Mostaru i Tuzli. Budui da je istovremeno radila i u opoj specijalnoj liniji, svi podaci to su ih
prikupljali obavjetajni centri u Zagrebu i Sarajevu
takoer su ili preko nje. Okrugla je bila uhapena
15. aprila. (U policiji je simulirala ludilo, pa je, na
intervenciju zatvorskog ljekara Muhameda Kundurovia, prebaena u bolnicu. Ondje je nastavila simulirati ludilo uz pomo ljekara Nede Zeca i Salvatora
Karabajia. Pobjegla je poslije tri mjeseca boravka u
bolnici, polovinom jula18).
Dakle, s obzirom na to da je Olga Marasovi
Okrugla bila u ustakom zatvoru od polovine aprila,
a prvi njemaki akt o kozarskoj ofanzivi napisan je
tek 25. maja, oigledno je da se obavjetenje Okrugle,
o kojemu govori Boko iljegovi, nikako nije moglo
odnositi na konkretne neprijateljske pripreme za tu
ofanzivu.
Kao to smo vidjeli, na opatijskom su savjetovanju
poetkom marta 1942. godine uestvovali i predstavnici oruanih snaga tzv. NDH. Nije iskljueno da je zagrebaki partizanski obavjetajni centar od svojih saradnika u domobranskim redovima saznao za tada
usvojene naelne odluke i proslijedio ih dalje. Primiv-

i te podatke, Olga Marasovi Okrugla ih je mogla

unijeti u svoje pismo o kojemu je rije. Meutim, sve
se to moralo dogaati najmanje mjesec dana prije
osloboenja Prijedora!

U Fondu memoarske grae Instituta za historiju

radnikog pokreta Hrvatske nalazi se elaborat s naslovom Rad i razvitak komiteta V rajona, partijskih
elija, NOO-a, AF-a, tampe i udarnih grupa, iji se
autori nisu potpisali, a za koji Redakcija Zbornika
sjeanja ZAGREB 1941-1945. smatra da sadri mnogo
podataka i dosta vjerno prikazuje rad u V rajonu. U
tom se elaboratu nalazi i sljedei pasus:
Pododbori su izvravali najrazliitije zadatke. Na primjer, Franjo umak, stolarski obrtnik
i proelnik pododbora u Kranjevievoj ulici,
poto je bio u domobranstvu i radio kao pisar u
MINORS-u, davao je dragocjene podatke. Od
njega smo dobivali razne vojne planove, koji su
sadrali operacije protiv partizanskih jedinica.
Tako je donio plan priprema operacija ustakih,
domobranskih i njemakih snaga za opkoljavanje Kozare. itav taj plan ofenzive predan je
Lutvi Ahmetoviu.17
Lutvo Ahmetovi, sekretar Mjesnog komiteta KPH
za Zagreb, potvruje tanost tog podatka:
U sjeanju su mi ostali podaci pie on
koje smo dobili o planiranim akcijama na Petrovu goru i Kozaru. Ti podaci su bili toni i dostavljeni su desetak dana prije akcije.18
Meutim, ni u sauvanim dokumentima ni u sjeanjima uesnika boraca nema tragova o tome da je
plan priprema... za opkoljavanje Kozare stigao
onamo gdje je trebalo.
Potkraj maja i prvih dana juna, poslije osloboenja Prijedora (15. maja), na Kozari su se nalazile jedinice Drugog krajikog NOP-odreda od oko 3 500 boraca. ..
Obren Stiovi Obrad, komandant tog odreda, napisao je poslije rata u jednom lanku:
... Ranije smo dobili obavjetenje da neprijatelj priprema vee akcije prema Kozari, zbog
naeg zauzimanja Prijedora. Istina, bila su to
nepotpuna obavjetenja iz Banjaluke, ali su nas
upuivala na to da bi neprijatelj mogao da preduzme ozbiljnije akcije.10
U Vojnoj enciklopediji pod odrednicom Kozarska

ofanziva nalazimo ove retke:

tab odreda i Operativni tab za Bosansku
krajinu raspolagali su izvesnim podacima o neprijateljevoj ofanzivi, ali im nisu poklanjali panju, pa ih je ofanziva potpuno iznenadila. Nisu
ni priblino tano ocenili jainu angaovanih
neprijateljskih snaga, pa mnoge preduzete mere
nisu odgovarale stvarnoj situaciji.*20
U knjizi Vojnoistorijskog instituta Oslobodilaki
rat naroda Jugoslavije nalazimo malo drukije formulisanu, ali u sutini istovjetnu ocjenu:
Na Kozari se nalazio 2. krajiki odred... Mada je uoio pripreme neprijatelja za ofanzivu,
on se, smatrajui da ofanziva nee imati velike
razmere, odluio na frontalnu odbranu, umesto
da je, ispod udara daleko nadmonijeg neprijatelja, izvukao Odred u pravcu Grmea.21
O kojim je nepotpunim obavjetenjima (Obren
Stiovi) i izvesnim podacima o neprijateljskoj ofanzivi [Vojna enciklopedija) rije i koje je pripreme
neprijatelja za ofanzivu (ORNJ) uoio tab 2. krajikog odreda, nismo mogli da utvrdimo.
Jedini sauvani dokument s obavjetajnim podacima o snazi i namjerama neprijatelja u kozarskoj
ofanzivi jest pismo koje je 13. juna, dakle tri dana poslije poetka ofanzive, politiki komesar 2. krajikog
NOP-odreda Boko iljegovi poslao Operativnom
tabu za Bosansku krajinu:
Neprijateljske snage koje nadiru na teren
Kozare, po saoptenju jednog hrv(atskog) oficira,
naeg simpatizera, jesu sljedee jaine: 3 gorska
zdruga (1 zdrug 2300 voj/nika/), 1 njemaka pukovnija, oko 20 tenkova, 20 aviona u B(anjoj) Luci, i zagrebaki avioni sudjeluju u ovoj ofanzivi
svemu ovome dodati sve andarmske, ustake, domobransko-etnike snage koje su inae
stacionirale na ovim terenima. Znai, snage neprijatelja su oko 15 000 vojnika. Neprijatelj je dobro naoruan, svaka desetina 1 pukomitraljez a
komandni kadar ima njemako naoruanje. Nijemci su doli iz Beograda.
Cilj neprijatelja: srediti politike i privredne
prilike zapadne Bosne, i poslije toga na Istoni
front, a ovo da bude kao neka vjeba.
Operacijama rukovode njem(aki) generalmajor tal i general-porunik Bader.22
Padaju u oi netani podaci koje sadri taj izvjetaj:

- snage neprijatelja su oko 15.000 vojnika, a one

su bile oko 40 000 i
- cilj neprijatelja je da ta operacija bude kao
neka vjeba.
Bile su to dezinformacije sainjene, najvjerovatnije, u njemakoj kuhinji.

Da bi pomogao snagama 2. krajikog odreda koje

su, opkoljene na Kozari, svakodnevno vodile estoke
bitke, Operativni tab za Bosansku krajinu preduzeo
je niz napada na okolna neprijateljska uporita.
U noi izmeu 19. i 20. juna Udarni bataljon i 3.
bataljon 1. krajikog NOP-odreda napali su domobransko-ustaku posadu u Bosanskoj Krupi. O obavjetajnoj pripremi te akcije Hamdija Omanovi pie:
U Bosanskoj Krupi je postojao aktiv kojim je
rukovodio Muharem Terzi. Vezu s Bosanskom
Krupom i aktivom imali smo preko njega. On je
slao sve podatke koje smo traili, a koji su mogli imati bilo kakvog znaaja za nae jedinice:
kakva je i kolika posada, koliko je i kakvo naoruanje, gdje su unutranja a gdje spoljna obezbjeenja, kuda se proteu rovovi i iane prepreke, kakvo je raspoloenje vojnika itd. Sve dobijene podatke smo prouavali, procjenjivali da
bismo ih najbolje iskoristili.
Dva dana prije napada doao je na osloboenu teritoriju ezdesetogodinji starac Haim Buimki, koji je s nama redovno odravao vezu.
Upravo, on je bio kurir izmeu osloboene i neosloboene teritorije. Donio je skicu na kojoj su
bili ucrtani svi znaajniji objekti i raspored posade preko dana i preko noi. Stari Buimki
nam je sve to i objasnio sa jednog mjesta iz
podnoja Alana, odakle se mogao vidjeti itav
garnizon.
To su bili dragocjeni podaci, jer smo prema
njima mogli ocijeniti koji je dio grada branjen
jaim snagama i boljim naoruanjem, a gdje su
slabe take u sistemu odbrane.23
Umnogome zahvaljujui i preciznim obavjetajnim
podacima, jedinice 1. krajikog NOP-odreda oslobodile su Bosansku Krupu ve u zoru 20. juna, uz gubitak
samo jednog borca i tri ranjenika! Glavnina neprijateljske posade uspjela je da se, uz priline gubitke,
probije prema Otoci, odnosno Bosanskom Novom, ali

je ipak, vie od stotinu neprijateljskih vojnika, podoficira i oficira zarobljeno. Zaplijenjeno je oko 500 puaka, deset pukomitraljeza, jedan mali top i velike koliine municije...24
Poslije osloboenja Bosanske Krupe partizanske
su snage oslobodile Otoku i produile nastupanje
prema Bosanskom Novom. Zatim je nou izmeu 26. i
27. juna napadnut neprijateljski garnizon u Sanskom
Mostu, ali grad nije osloboen. Nou izmeu 2. i 3. jula uslijedio je napad na Dobrljin, gradi u samom
podnoju Kozare.
U Planu napada na Dobrljin taba 1. krajike
NOU-brigade od 3. jula 1942. godine nali su se i ovi
reci:
Prema informacijama koje su stigle ovaj
as, snage neprijatelja u Dobrljinu iznose 200250 domobrana, koji nisu raspoloeni za borbu
protiv nas. Ustaa nema. Vojska se nalazi: u
koli, kantini, popovoj kui, u ambulanti je tab
satnika. Strae se nalaze u groblju (Demizovac),
kod katolike crkve (teki mitraljez), na skeli
(kerepu), u boriku direktorove kue, u Radlovia
pekari (Arlov), Dragai, arka Duria kua, Miloa Duria kua, ugljenik (separacija), Proia
kua, a izgleda da je straa i u Zamulinoj kui.
Straa se nalazi kod kue na Uni. Kod kantine
ima jedan teki mitraljez, a moda i baca mina,
koji je maskiran kod kantine. U koloniji bi mogla takoer biti straa. Zbog ice koja je eventualno ostala od prije, treba ponijeti sjekira. Po
ovim informacijama koje imamo, komandiri e
rasporediti svoje snage.
Poetak napada u 21 as.25
Oigledno je i ovog puta partizanska obavjetajna
sluba, onakva kakva je bila, zaista uspjeno ispunila
svoj zadatak: pribavila je ne samo detaljne, nego i
potpuno svjee podatke o neprijatelju.
Akcija je uspjela: uz dva mrtva i etiri ranjena zarobljeno je
... oko 300 domobrana, 5 oficira, 5 tekih mitraljeza, 3 bacaa mina, 6 p(ukomitraljeza), 400
karabina, nekoliko sanduka mina za bacae i
oko 70.000 puanih metaka.28
Meutim, general Stahl se nije osvrtao na pothvate partizanskih jedinica u pozadini njegovih trupa koje su opkolile Kozaru. On to nee uiniti ni u trenutku napada na Bosanski Novi (u noi izmeu 7. i 8. ju-

la), jednu od njegovih najvanijih baza za snabdijevanje.

Inicijativu za oslobaanje Prijedora dao je Tito u

svom direktivnom pismu poslanom iz Foe Operativnom tabu NOP i DO za Bosansku krajinu jo 31.
marta 1942. godine. U pismu je stajalo i ovo:
Najvie koristi biste izvukli osvajanjem Prijedora; povezali biste teritoriju I i II odreda, dobili biste dobro uporite za va dalji rad, onemoguilo bi se Nijemcima izvoenje rude.27
Ta operacija, kojom je osloboen i rudnik Ljubija,
uspjeno je izvedena mjesec i po kasnije. Meutim, u
meuvremenu je uslijedila trea neprijateljska ofanziva na osloboeni teritorij istone Bosne, gdje se nalazio Vrhovni tab, pa su njegove veze s Operativnim
tabom za Bosansku krajinu prekinute. Prema tome,
ukoliko su neki obavjetajni podaci o neprijateljskim
pripremama za ofanzivu na Kozaru, na primjer oni
iz Zagreba, tada i stizali do Vrhovnoga taba, oni nisu mogli biti proslijeeni ni Operativnom tabu za
Bosansku krajinu, ni tabu 2. krajikog (kozarskog)
NOP-odreda.
Prve podatke o velikoj neprijateljskoj ofanzivi na
Kozaru Vrhovni tab je dobio tek kada je ofanziva
ve bila u zavrnoj fazi.
Od koga?
Odgovor na to pitanje nalazimo u Titovoj depei
poslanoj 8. jula 1942. godine u Moskvu, u toku pokreta grupe proleterskih brigada s Vrhovnim tabom na
elu u Bosansku krajinu:
Od zarobljenih vojnika doznali smo da se
sada vode estoke borbe u Bosanskoj krajini, na
planini Kozari. Ustae, Nijemci i etnici zajedno
nastupaju protiv naih partizanskih jedinica.*28
Dva dana kasnije, 10. jula, u Vrhovni tab, koji se,
preavi nedjelju dana prije toga eljezniku prugu
Sarajevo-Mostar, trenutno nalazio u selu Solakovoj
Kuli kod Prozora, stigli su kuriri iz Glavnog taba
Slovenije, Glavnog taba Hrvatske i Operativnog taba za Bosansku krajinu. Tek tada je Tito saznao i za
osloboenje Prijedora i za veliku neprijateljsku ofanzivu na Kozaru. Sutradan je o tome radiogramom
obavijestio Moskvu:
Stanje u Hrvatskoj, Sloveniji i Bosanskoj
krajini je veoma povoljno za nas. Sada nae jedinice u tim krajevima vode estoke borbe pro-

tiv okupatora, ustaa i etnika.

Ofanziva naih udarnih brigada u pozadini
ustaa i etnika, koji su preduzeli ofanzivu protiv naih u Prijedoru i Ljubukom, izazvala je
veliku paniku u redovima neprijatelja.
Krajiki partizani su u nonom napadu zauzeli gradove Prijedor i Ljubuki, s rudnicima. U
Prijedoru je zarobljeno 1200 domobrana 200
ustaa, 100 000 metaka, 1200 puaka, 2 haubice, 5
tekih minobacaa, 8 tekih mitraljeza, 15 runih. . ,2e
Kraj depee nedostaje, a govorei o Ljubukom, Tito je, oigledno, mislio na Ljubiju.
Sljedee Titove depee u kojima je rije i o borbama u Bosanskoj krajini odnosno na Kozari, poslane
su u Moskvu 22. i 25. jula 1942. godine. Obje su pisane
na osnovi izvjetaja dobivenih od Operativnog taba
za Bosansku krajinu. Broj ustaa, Nijemaca, Maara
i etnika koji su krenuli na planinu Kozaru procjenjuje se na 35.000, i to je brojka najpriblinija stvarnom stanju. Meutim, u depei od 1. avgusta Tito javlja Moskvi i ovo:
Na planini Kozari u toku prole ofanzive
(uestvovalo je) 10 njemakih tenkova. Sada na
Kozari ponovo dejstvuju nai partizanski bataljoni. Za vrijeme ofanzive u borbama su uestvovala dva naa bombardera, koja su prela
na nau stranu. Ovi bombarderi su s velikim
uspjehom bombardovali njemake kolone, pri
emu je bilo ubijeno mnogo njemakih vojnika i
jedan major. Pilot Rudi ajavec, koji je bombardovao neprijateljski garnizon u Banjaluci, bio je
teko ranjen. Sam je spalio u vazduhu aparat i
poginuo herojskom smru.30
Mio Lekovi, Pero Moraa i dr Slobodan Miloevi, koji su obavili istraivanja, napomene i pripremu za tampu tog toma Titovih Sabranih djela, smatrali su potrebnim da uz taj tekst daju samo jednu
napomenu:
Piloti domobranstva NDH Franjo Kluz i Rudi ajavec su po direktivi KPJ preli svojim avionima iz Banjaluke u osloboeni Prijedor u drugoj polovini maja 1942., pa su odmah sa svojim
aparatima uestvovali u borbenim akcijama.
Prilikom bombardovanja Banjaluke ajavec je
oboren 4. juna, a avion Franje Kluza bio je uniten na improvizovanom aerodromu na Jelainovakom polju kod Luci Palanke 6. jula 1942.31

Ko je i kako dostavio Titu potpuno netane podatke o ueu dva naa bombardera u borbama vodenim za vrijeme ofanzive na Kozaru i o pogibiji
Rudija Cajavca, nismo mogli utvrditi, a ni Mio Lekovi, Pero Moraa i dr Slobodan Miloevi o tome nita ne znaju.

Nemajui ni priblinu predodbu o tome kolikim

je snagama neprijatelj raspolagao, tab 2. krajikog
NOP-odreda smatrao je u toku prvih dvadeset dana
ofanzive, znai sve do kraja juna, da e njegove jedinice uspjeti da odbrane Kozaru. A kada je shvatio da
to zbog odnosa snaga nee biti mogue i kad se odluio za proboj prema Grmeu, zajedno s narodom, bilo
je kasno: jedinice su ve bile premorene, broj ranjenika, veinom tekih, onih na nosilima, dosegao je brojku od oko 500, a neprijatelj je utvrdio svoje poloaje i
ubacio u borbu nove, svjee trupe... Ipak su se iz
obrua uspjeli probiti Udarni bataljon, 1. bataljon i
manji dijelovi 2. bataljona (oko 800 boraca) zajedno sa
oko 10 000 civila... U ruke neprijatelja palo je oko
70 000 ljudi, uglavnom ena i djece a gubici 2. odreda
iznosili su oko 1 700 mrtvih, ranjenih i nestalih; od
oko 500 ranjenika spasilo se samo 50, ostale je neprijatelj poubijao! U borbama od 10. juna do 30. jula neprijatelj je imao oko 2 000 poginulih, ranjenih i nestalih.32
Poslije ofanzive, na ve spomenutom savjetovanju
Okrunog komiteta KPJ za Kozaru u Jelovu jarku,
Boko iljegovi je u svom kritikom osvrtu o partizanskoj obavjetajnoj slubi rekao i sljedee:
Gotovo zajednika konstatacija kod svih govornika da nije bilo organizovane obavjetajne
slube - pravilna je. Da nam je iko kazao da se
na nas kree vojska od 80 hiljada sa tenkovima
i avionima, mi bi svakako drukije postupili nego to smo to uinili. Ali, naalost, mi snage neprijatelja, tek nekoliko nedjelja poslije ofanzive,
upoznajemo iz pisma druga Ive, lana Centralnog) K(omiteta) Hrvatske (rije je o Ivi Marinkoviu Slavku, kojega je kozarska ofanziva zatekla
na Kozari - primj. autora). Pitanje obavjetajne
slube do tada nije pravilno postavljeno kod
nas u cijeloj Krajini, pa ni u odredima preko
Une i Save. Na pr., mi ni do danas nemamo podataka iz Slavonije i Banije o brojnom stanju
neprijateljskih garnizona u Pakracu, Lipiku, i-

sku, Jasenovcu, to jest u garnizonima koji mogu

pri svakoj naoj operaciji ometati nae akcije.
To neobavjetavanje i neorganizovanje pravilne
i konspirativne obavjetajne slube ne smije vie postojati. Mi moramo organizovati obavjetajnu slubu kako u pogledu vojnih tako i politikih obavjetenja. Sluaj da u Novome za druga
koji nas obavjetava znaju cijela sela jasno nam
govori sa koliko se nepanje prilazilo organizovanju obavjetajne slube.33
Ne osvrui se na netaan, ovog puta udvostruen
podatak o neprijateljskoj vojsci od 80 hiljada, zakljuci Boka iljegovia o opem stanju partizanske
obavjetajne slube u to vrijeme bili su uglavnom
tani. Iskustva iz velike kozarske ofanzive doprinijee
da se to stanje u mnogoemu izmijeni nabolje. Naalost, bila su to skupo plaena iskustva.

ROKA OFANZIVA
krah operacije Primavera i novi planovi rukovodstvo NOP-a bilo je obavijeteno jedna Kardeljeva
preotra kritika objanjenje bez komentara jo
jedna nepovoljna ocjena POOS uspjela talijanska
varka nije bilo lako uspostaviti vezu s VOS-om i
Nijemci su preli u napad ipak sve najljepe o partizanskoj obavjetajnoj slubi.

Da bi zaustavili naglo rasplamsavanje ustanka u

Ljubljanskoj pokrajini, dijelu Sloveije koji se naao
pod njihovom okupacijom i bio prikljuen Italiji, Talijani su potkraj marta 1942. godine zapoeli niz vojnih
operacija protiv tamonjih partizanskih snaga. Meutim, te operacije, izvoene u sklopu plana Primavera, doivjele su, u cjelini, potpun neuspjeh: narodnooslobodilaki pokret ne samo da nije savladan ve je
doivio dalji polet. Jedinice 3. i 5. grupe odreda koje
su djelovale na tom terenu poveane su na oko 2 500
do 3 000 boraca1 i oslobodile gotovo dvije treine Ljubljanske pokrajine.2
U takvoj situaciji talijanska Via komanda oruanih snaga za Sloveniju i Dalmaciju izdala je 8. juna
1942. godine i formalna uputstva tabu 11. armijskog
korpusa da izradi plan za ofanzivu veih razmjera,
kojom e partizanski pokret u Ljubljanskoj pokrajini biti zauvijek slomljen i uniten. Mjesec dana kasnije, poetkom jula, taj je plan konano zavren: njemake snage zatvorie njemako-talijansku granicu u
Sloveniji, bivu jugoslavensko-talijansku granicu zatvorie dijelovi 23, a granicu prema tzv. NDH dijelovi
5. talijanskog korpusa. Tada e 11. talijanski korpus
(divizije Isonzo i Granatieri di Sardegna), ojaan
dvjema divizijama prebaenim iz Hercegovine (Cacciatori delle Alpi i Macerata), sa 11. grupacijom
granine strae, dvije faistike legije Crnih koulja,
etiri specijalna bataljona M (Mussolini) i drugim
specijalnim jedinicama (ukupno vie od 75 000 ljudi)
prijei u napad.
U jedanaest uzastopnih operacija, uz drastine
mjere prema civilnom stanovnitvu (paljenje sela, masovnu evakuaciju i internaciju stanovnitva itd.) i prvi
put aktivirane kvislinke vojne jedinice nazvane Bije-

lom gardom, a sluile su za podsticanja bratoubilakog rata, trebalo je postii eljeni cilj.
Istog dana kada je poela talijanska ofanziva, 16.
jula 1942, u selu Cesti na Koevskom, takorei u centru Ljubljanske pokrajine, formirana je, od oko 400
najboljih boraca 3. i 5. grupe odreda, Prva slovenaka
udarna brigada Tone Tomi.

U vezi s tom ofanzivom, koja e u historiju naeg

narodnooslobodilakog rata ui pod nazivom Roka
ofanziva, u Vojnoj enciklopediji nalazimo ove retke:
Na osnovu iskustva iz prve neprijateljske
ofanzive u Srbiji, C(entralni)K(omitet) i G(lavni)(tab) Slovenije pravovremeno su politiki
pripremili partizanske jedinice za predstojee
napore i izgradili plan i taktiku borbe protiv
nadmonih italijanskih snaga.3

A u Oslobodilakom ratu naroda Jugoslavije:

Glavni tab za Sloveniju blagovremeno je

uoio pripreme neprijatelja za ofanzivu, im su
otpoele operacije, izdao vrlo iscrpna uputstva o
postupku partizanskih jedinica za vreme ofanzive.4
U istoj knjizi, dvije stranice iza toga, nailazimo na
konstataciju da je partizanska obavjetajna sluba u

poetku neprijateljske ofanzive bila slabo organizovana*! Stoga se postavlja logino pitanje: Kako je Glavni tab za Sloveniju mogao da blagovremeno uoi
pripreme neprijatelja za ofanzivu ako je partizanska
obavjetajna sluba bila slabo organizovana?
ta kau sauvani dokumenti i svjedoenja uesnika o navedenim konstatacijama?
Glavni tab Slovenije javio je jo 19. maja 1942. tabu 3. grupe slovenakih partizanskih odreda:
PS.: Naa obavjetajna sluba nas naknadno
izvetava da se navodno divizija 'Lombardia' pomie iz Delnica prema Koevju u cilju da oisti
koevske ume. I Grazioli (Emilio, prefekt
'Ljubljanske pokrajine' - primj. autora) je govorio o jednoj diviziji.
Isto tako izvetava Obavjetajna sluba) da
se uz granicu (talijansko-njemaku primj.
autora.) kod Mokronoga skupljaju Nemci. Po naem miljenju, to je samo zbog zatite granice.
Poaljite patrolu da izvidi.5
U to vrijeme dijelovi divizije Lombardia, polazei
iz Delnica, uestvovali su u talijansko-ustakoj ofanzi-

vi na slobodnom teritoriju sjevernog dijela Gorskog

kotara, ali ta divizija ni tada ni kasnije nije prela rijeku Kupu ni krenula prema Koevju.
Meutim, Edvard Kardelj, koji je u martu 1942. doao iz Zagreba u Ljubljanu, gdje je ostao do 2. jula
iste godine, 22. maja pie Titu:
Inae sada obeavaju kontraofanzivu.
Koliko smo saznali, doi e u Ljubljanu dvije divizije i jo neto avijacije (u sadanjim operacijama sudelovali su 3 aviona i oko 30 tenkova). Prije nego to misle poeti sa ofanzivom imaju namera sa te dve divizije pokupiti i oterati na
prisilni rad sve mukarce u Ljubljani, koji su
sposobni za vojsku. Strahovito se boje Ljubljane
i Nemci i Italijani. (...)
Iz sviju tih razloga mi smo sada teite preneli na prugu Ljubljana-Trst i na izolaciju Ljubljane same od provincije. Partizani su sada po
svim brdima oko Ljubljane.
A ti zna, koliko tih brda ima! Pragu i cestu
L(jubljana)-T(rst) moramo da unitavamo, da ne
dovedu one dve divizije i da spreimo odvoz
mukaraca iz Ljubljane u Italiju. A ukoliko bi se
to spreilo, bogme, kakva je sada panika Italijana u Ljubljani, ak ni sam grad Ljubljana ne bi
daleko bio od osloboenja.6
Poslije podataka o predstojeem dolasku dviju talijanskih divizija i vrlo optimistikih ocjena situacije u
samoj Ljubljani, Edvard Kardelj u istom pismu obavjetava Tita o promjeni njemakog stava prema Bijeloj gardi u Gorenjskoj, tj. u dijelu Slovenije prikljuenom Treem Rajhu:
Nemci su u tekom poloaju i donekle su
promenili taktiku. Nema vie masovnog progonjenja, u Gorenjskoj su uveli dvojezine natpise
i ak neto slovenakog jezika u kole, a to je
glavno poeli su i oni da se opiru na slovenaku Belu gardu, koju su u poetku zatvarali,
pa ak i streljali. U gestapovskim kancelarijama
se tampaju, sa potpisom te Bele garde, slovenaki leci, u kojima se agitira za pasivnost, udara po SSSR i komunistikoj partiji, a hvali Draa Mihailovi i londonska vlada. Dakle, istorija
Srbije i Bosne se i tu ponavlja. Mislimo da e se
uskoro ponoviti i u pogledu drainovaca. Iz italijanskog taba dobili smo obavetenje da su
Italijani reili privremeno prepustiti izvestan
deo teritorija partizanima sa ciljem: 'da se sami

medu sobom pokolju'! Istovremeno su seljaci javili partizanskim patrolama da su primetili kretanje oko 50 'etnika' u jugoslovenskim uniformama u pravcu Gorjanaca. Pored toga, neki
uhapeni belogardisti koji su presluani i posle streljani izjavili su da su dobili upute da
budu spremni da se formiraju i da idu u brda, s
tim da se sa Italijanima ne uputaju ni u kakve
sukobe, ali da svuda napadnu partizane, gde
god ih sretnu.7
S obzirom na namjere i planove Bijele garde, tj.
drainovaca, u Sloveniji e se zaista ponoviti istorija
Srbije i Bosne. Termin gestapovske kancelarije
Edvard Kardelj je, najvjerovatnije, upotrijebio simbolino, mislei na ulogu talijanske obavjetajne slube
(pijunae) u popularizaciji Bijele garde i DM-a. Slino je i s terminom partizani kada je rije o odluci
Talijana da im privremeno prepuste izvestan dio teritorija. Kardelj ga je upotrijebio u onom smislu u
kojemu su ga, u ovom sluaju, upotrijebili i Talijani,
mislei ustvari na kamuflirane jedinice Bijele garde.
Objanjenje za to, kao i potvrdu tanosti obavjetenja
koja je Kardelj u citiranom pismu dostavio Titu, nalazimo u Vojnoj enciklopediji:
Bela garda, kvislinka i kontrarevolucionarna vojno-politika organizacija jednog dela slovenake buroazije u vreme NOR. Njeni idejni
inicijatori bili su dr Marko Natlaen i ljubljanski biskup dr Gregorij Roman. Po uputstvima
dr Mihe Kreka, ministra u emigrantskoj vladi u
Londonu i njenom materijalnom pomoi, u martu 1942. formirana je u Ljubljani Slovenska zaveza (Slovenaki zavet) kao vrhovna politika
organizacija ujedinjene slovenake reakcije, koja
je objedinjavala rad razliitih reakcionarnih
grupa... Sve te grupe bile su vojniki potinjene
Mihailovievoj Komandi Slovenije na elu sa
majorom Karelom Novakom. Njihov stav je
identian sa stavom etnika u drugim krajevima Jugoslavije. Narod je ovu organizaciju prozvao Belom gardom. Prva grupa od 17 belogardista prikupila se 10-17. V 1942. na Svetom Urhu
kod Ljubljane. Uz njenu pomo formirane su
oruane grupe kod Primskovog i Novog Mesta,
koje su ubrzo razbili partizani. Od unitenja se
spasla jedino grupa sa Svetog Urha, prebacivi
se u entjot kod Novog Mesta, gde se pod imenom tajerski bataljon izdavala za partizane.

Uskoro je otkrivena i primorana da se sredinom

jula 1942. skloni pod italijansku zatitu, promenivi naziv u Legiju smrti.**
Glavni tab Slovenije takoer je javio 26. maja
1942. godine tabu II grupe slovenakih partizanskih
odreda, koja je djelovala na podruju tajerske prikljuene Treem Rajhu:
Obaveteni smo da Italijani nameravaju u
Ljubljansku pokrajinu poslati 2 divizije faista i
2 divizije alpinaca sa zadatkom da oiste ume
od partizana i pokupe sve mukarce od 17-50
god(ina). Ova vest dodue nije potvrena, ali
moramo biti svesni toga da Italijani nee tako
lako dozvoliti da partizani imaju svoj teren i da
e sve pokuat da unite partizane (oficiri po
Ljubljani govore da se nadaju da e unititi partizane, jer e im nestati municija). Mi moramo
spreiti tu nameru Italijana i unitavati ih jo
na putu u Ljubljansku pokrajinu.9
Dakle, najvie rukovodstvo slovenakog NOP-a raspolagalo je obavjetenjima o talijanskim namjerama
da izvedu veliku ofanzivu na teritoriju Ljubljanske
pokrajine jo prije nego to je talijanska Via komanda za Sloveniju i Dalmaciju uope dala uputstvo
tabu 11. armijskog korpusa da izradi operativni plan
za takvu operaciju! Jer, to je formalno uinjeno, kao
to smo ve rekli, tek 8. juna 1942. godine!

Kardeljev izvjetaj Titu od 22. maja i pismo Glavnog taba Slovenije tabu II grupe slovenakih partizanskih odreda od 26. maja 1942. sadravali su podatke koji su nedvosmisleno ukazivali na uspjean rad
partizanske ofanzivne obavjetajne slube jer su se ti
podaci pokazali uglavnom tanim. Zato, zauuje pasus koji nalazimo u Kardeljevu pismu Luki (Francu
Leskoeku), sekretaru Centralnog komiteta KP Slovenije od 17. juna 1942. godine, koji doslovno glasi:
Upozoravam te da je naa O(bavjetajna)
S(luba) obavestila da je Ljubljanica negde u pliacima ili svuda minirana, pa partizani ne treba da prelaze preko nje. O tome su me obavestili pre tri dana, pa ti sam izvidi koliko je to
tano. U nau 0(bavjetajnu)S(lubu) izgubio
sam gotovo svako poverenje, jer mi je dosad
prenosila samo prazne brbljarije. Uopte je
stvar sasvim pogreno postavljena, koliko sam

mogao videti izdaleka. S njima u razgovarati

malo opirnije.10
Najvjerovatnije je tako otra kritika slovenake
ofanzivne obavjetajne slube (koja je dosad prenosila samo prazne brbljarije) bila rezultat Kardeljeve
trenutne ljutnje ili neraspoloenja. Jer, ukoliko bi ona
bila tana, postavlja se pitanje od koga i na koji nain su do njega stigli podaci navedeni u izvjetaju Tita od 22. maja 1942. godine? A u tom izvjetaju nalazili su se i ovi reci:
U pogledu politikog poloaja uopte, ovde
nismo saznali nekih novosti, osim sasvim utvrene i sigurne injenice da su izvesni talijanski
krugovi sa dinastijom na elu, ali i sa jednim
delom faistikih rukovodilaca, u vrlo ivim pregovorima sa Englezima za separatan mir, odnosno za nekakav izlaz za Italiju posle Hitlerovog
sloma. Oito je, ak ako i ne doe do separatnog mira, da se radi o tome da italijanska
nefaistika buroazija i plemstvo postanu engleska baza u ovom delu Evrope i da si sa takvom ulogom kupi izvesno englesko poputanje
prema njihovim imperijalistikim interesima."
Sasvim utvrene i tane injenice mogla je da
pribavi u datim uslovima, na ovaj ili onaj nain, samo ofanzivna obavjetajna sluba!! I jo neto: kad bi
Kardeljeve rijei o praznim brbljarijama bile tane,
onda nikako ne bi vrijedile ocjene koje je u vezi s Rokom ofanzivom dala Redakcija Vojne enciklopedije i
Oslobodilakog rata naroda Jugoslavije, a koje smo
ve citirali!

Upravo u trenutku kada su Talijani zavravali

koncentraciju trupa i obavljali posljednje pripreme za
veliku ofanzivu na slobodni teritorij Ljubljanske pokrajine, Kardelj je 12. jula 1942. napisao Ivi Loli Ribaru u Zagreb, mislei na prethodne manje talijanske
ofanzivne pothvate, da smatra da Ital(ijani) najmanje
jedan mesec dana nee biti u stanju pripremiti nove
ofanzive posle neuspelih dveju.12
etiri dana kasnije, 16. jula, poela je velika talijanska ofanziva u kojoj je uestvovalo ukupno oko
75 000 talijanskih vojnika.
Kako je dolo do toliko pogrene procjene o poetku velike talijanske ofanzive na osloboeni teritorij
Ljubljanske pokrajine, Kardelj objanjava rijeima:
Tu smo ocenu doneli na osnovu dotadanjih

iskustava, kao i zbog injenice da naa obavetajna sluba nije pravovremeno utvrdila povezanost pojedinih prethodnih ital(ijanskih) ofanzivnih akcija sa pripremama za optu ofanzivu.
Kada sam prvih dana jula krenuo iz Ljubljane
na osloboenu teritoriju, znao sam za pripreme
velike ofanzive i imao sam ak neke konkretne
podatke o snazi koja e uestvovati, koji su se
kasnije pokazali kao tani, a mi smo ih tada
smatrali preteranim. Ipak smo smatrali da Italijani nee pre poetka avgusta poeti sa akcijom.
Uostalom, i nismo se mnogo prevarili, jer se prva nedelja italj(anske) ofanzive dosta tromo razvijala. Jedna od naih glavnih slabosti u to vreme bila je naa obavetajna sluba, koja je skupljala podatke s periferije, a nije ih znala proveravati u centrima. Zato smo u to vreme i mi
sami u rukovodstvu esto bili pod uticajem 'glasa naroda', a taj se u velikoj meri ravnao po
optim eljama naroda, a ne po objektivnim injenicama. Tu nau bolest je velika italj(anska)
ofanziva u znatnoj meri likvidirala.13
Ostaviemo to Kardeljevo objanjenje bez komentara.

Talijanska ofanziva na Ljubljansku pokrajinu

trajala je ve skoro mjesec dana kada je 12. avgusta
1942. Glavni tab slovenakih partizanskih odreda dostavio svim tabovima grupa, odreda i brigada, tabovima bataljona i komandama eta, svim vojnim
obavetajcima raspis iji je prvi pasus glasio:
Dogaaji i akcije protiv vojne snage okupatora u poslednje vreme pokazuju da je naa
obavetajna sluba u skoro svim jedinicama
partizanske vojske vanredno slabo razvijena.
Ova slabost se ve bezbroj puta osvetila naim
jedinicama i moe da se ubudue osveti jo vie
ako je ne budemo ispravili na vreme. Glavna
slabost nae vojne obavetajne slube bila je do
sada u tome to je obavljala, u prvom redu, poslove koji su vie ulazili u delokrug civilne obavetajne slube i organa civilne slube bezbednosti nego u delokrug vojne obavetajne slube.
Te greke i slabosti treba ispraviti u to krae
vreme i stvoriti uslove za to uspeniji razvitak
nae vojne obavetajne slube.*14
Pod terminom vojna obavjetajna sluba u ovom

je raspisu rije o ofanzivnoj (informativnoj) obavjetajnoj slubi orijentisanoj na pribavljanje obavjetenja o vojnim snagama neprijatelja (jaini, naoruanju,
dislokaciji, namjerama, ciljevima itd.), dok se termini
civilna obavjetajna sluba i civilna sluba bezbjednosti odnose na operativne i izvrne organe
kontraobavjetajne slube koja je u Sloveniji, naroito
u Ljubljani, u sklopu VOS-a, bila odlino organizovana i vrlo efikasna.

etrnaestog avgusta 1942. Bevc (Edvard Kardelj)

javlja za CK KPH - drugu Vladi pancu (Vladimiru Popoviu), iz Koevskog roga, gdje su se u zemunicama nalazila gotovo sva najvia rukovodstva
NOP-a Slovenije, da Fier (Ivo Lola Ribar) ima iz Zagreba vezu sa Beogradom i dodaje:
Preko Slovenije idu veliki transporti u pravcu Hrvatske, izgleda prema Turskoj. Vjerovatno
emo skoro imati rat u Turskoj. ini mi se, da
tu Nemci hoe preduhitriti Engleze sa drugim
frontom jer im je tu drugi front pogodniji nego
u zapadnoj Evropi.. V5
Istog dana Glavno poveljstvo slovenskih partizanskih et javlja Glavnom tabu hrvatskih NOP-odreda:
U italijanskoj ofanzivi kod nas nastupila je
privremena pauza. Izgleda da su spoljni momenti uticali na tu promenu, to jest ili priprema
vee ofanzive protiv nas i Udarnih brigada, ili
to nam se ini jo verovatnije da se radi
o pripremama protiv Turske. Preko naeg teritorija, to jest preko Koevja i Bele Krajine, prolaze
dan za danom velike italijanske kolone, a naroito mnogo kamiona, dobro pokrivenih, tako da
nismo mogli utvrditi njihovu sadrinu. Trase, po
kojima te kolone idu, vanredno su dobro utvrene i zatiene jakim posadama. Preko Ljubljane
a u pravcu Sofije i Atene (takva je oficijalna deklaracija vlakova) idu ve tri nedelje po dva vlaka dnevno sa po 700 talijanskih vojnika. Na vagonima stoje napisi: Abasso Turshia! Porco Turshesi! (Treba: Turchia Turchesi primj.
autora). Jasno je, prema tome da se radi o bitnim promenama. Izgleda da je to bio glavni
uzrok da Italijani nisu ofanzive do kraja sproveli.16
A tadanji politiki komesar Glavnog taba Slove-

nije Ivan Maek Matija ovako je u svojim sjeanjima

opisao ono to se tih dana zbivalo:
Kau da je srea nestalna. To je i te kako
istina u ratu. Jedanput se naginje na jednu stranu, drugi put na drugu. Jedanput se nagnula i
na talijansku stranu. Veliki transporti vojske po
cestama i eljeznici vozili su prema hrvatskoj
granici. Pri tome su irili glasine da idu u Tursku. Kako je lako povjerovati u prijatne vijesti!17
U zoru 14. avgusta 1942, onog istog dana kada je
Kardelj poslao citirano pismo I. L. Ribaru, a Glavni
tab Slovenije Glavnom tabu Hrvatske, Talijani
divizija Granatieri, dijelovi divizije Macerata,
Isonzo, Cacciatori i manevarska grupa Cerutti
- bili su ve preli u napad na podruje Koevskog
roga, po kojemu je cijela ofanziva u istoriji NOR-a
dobila naziv!
ta se, zapravo, dogaalo?
Radilo se o varci kojoj je nasjela partizanska vojnoobavjetajna sluba: provodei dislokaciju svojih
trupa (divizije Cacciatori delle Alpi, prije svega za
napad na podruju Koevskog roga, talijanska je komanda sama preduzimala mjere i irila vijesti o njihovu odlasku za Tursku! To je mogla da ini uspjeno i zato to su u to vrijeme kolale vijesti o predstojeem njemako-talijanskom prodoru preko Turske i
Sirije prema Suezu. (Vidi poglavlje Obavjetajna saradnja s Moskvom*.)
Komentariui pomjeranje talijanskih trupa prema
hrvatskoj granici i irenje glasina da idu u Tursku,
Ivan Maek Matija u svojim sjeanjima dodaje:
Nasjeli smo. Zapravo je to bilo pomicanje cijele divizije Cacciatori delle Alpi na podruje
Semia-rnomelja, to jest na ishodine poloaje
za koncentrini napad na Rog.18
Najvia rukovodstva NOP-a Slovenije - Glavni
tab, CK KP Slovenije, Izvrni odbor Osvobodilne
fronte i bolnica nali su se ubrzo u vrlo tekoj situaciji. .. Spasili su se u najveem broju zahvaljujui
srei i dobro izgraenim i kamufliranim podzemnim
bunkerima i zemunicama.
S obzirom na ulogu partizanske obavjetajne slube u Rokoj ofanzivi, panju zasluuje izvjetaj koji
je Duan Kraigher, 27. avgusta 1942, tako rekavi odmah nakon okonanja Roke golgote, dostavio Petrau i Matevu (Milanu kerlavaju i Vladimiru Krivicu primj. autora):
Ofanziva na Rog iznenadila nas je uprkos

svemu. Prevarili su nas izvetaji o velikim pokretima talijanskih eta u Hrvatsku. Oigledno
su one dugake kolone kamiona, koje su ile
prema Kupi, a naroito prema Brodu na Kupi,
ostale u Sloveniji i pomerile se uz Kupu prema
Beloj Krajini. Na Rog su udarile vanredno jake
snage koje su bile koncentrisane od Ribnice i
Koevja do rnomlja i Semia i u Krku. Mi smo
smatrali pojedinane ofanzivne udare, koje su
okupatori izveli pre generalnog napada na Rog
sa srazmerno malim snagama, za surogat ofanzive, u pogrenom ubeenju da okupatori nee
biti sposobni da produe u Sloveniji ofanzivu u
onom obimu kao to su je bili izveli u Notranjsko]', jer smo mislili da su svoje glavne snage
poslali preko hrvatske granice.
Napad na Rog bio je ak snaniji od onog na
Krim i na Makovec. Sadejstvovali su avijacija,
artiljerija, tenkovi i peadija. Mi smo zbog pogrene ocene situacije dockan otstupili.19

Nakon zavretka Roke ofanzive i povlaenja najviih rukovodstava NOP-a Slovenije sa podruja Dolenjske, tab Dolenjske operativne zone, izvlaei
iskustva iz upravo proteklih dogaaja, dostavio je 1.
septembra 1942. predstavnitvu CK KP Slovenije za
Ljubljanu pismo:
Veza izmeu Vas i nas, pre ili kasnije, ini
nam se, naime, od ogromne vanosti. Iako se ne
nalaze kod nas oni forumi koji su ovde radili
poslednjih meseci, te ete Vi nai vezu sa njima
mimo nas, mi smo nuno potrebni jedni drugima. Mi od Vas trebamo: 1) informacije o politikoj situaciji u Ljubljani i okolini, 2) vojnike informacije, tj. informacije o kretanju neprijatelja
i njegovim namerama, 3) informacije o beloj
gardi, kako sa politike tako i sa vojnike strane,. . ,20
Taj dokument pokazuje da je rukovodstvo VOS-a
u Ljubljani bilo toliko konspirativno da je tab Dolenjske operativne zone morao da trai vezu s njim
preko predstavnitva CK KP Slovenije. Naime, podatke koje on trai mogao je, naravno, prikupiti samo
VOS.
Dok je u Ljubljanskoj pokrajini bila u toku velika talijanska ofanziva, Nijemci nisu samo blokirali

svoju granicu prema Italiji, tj. prema Notranjskoj i

Dolenjskoj, ve su i sami preduzeli ofanzivne operacije protiv Prve grupe partizanskih odreda koja je djelovala na podruju Slovenije prikljuenom Treem
Rajhu (Gorenjska i tajerska). Situaciju u tajerskoj
naa Vojna enciklopedija, pod odrednicom Slovenija,
jasno i nedvosmisleno rezimira dvjema reenicama:
U Sloveniji su najnepovoljniji uslovi za razvoj oruane borbe bili u tajerskoj. Nemci su tu
pokrajinu, jo vie nego Gorenjsku smatrali integralnim delom Treeg Rajha, a svuda u veim
gradovima imali su grupe folksdojera, koji su,
jo pre rata, razvili obavetajnu slubu medu
stanovnitvom.21
A o zbivanjima u prvom periodu NOR-a u cijelom
dijelu Slovenije prikljuenom Treem Rajhu, dakle ne
samo o tajerskoj, ve i o Gorenjskoj, u Oslobodilakom ratu naroda Jugoslavije itamo:
Veoma male partizanske snage u tim delovima Slovenije nisu bile u stanju da izvode
ozbiljnije napade i da time pokrenu mase na
ustanak. Neprijatelj nije isputao inicijativu iz
ruku, a na svaku akciju partizana, zahvaljujui
dobro organizovanoj obavetajnoj mrei i komunikativnosti teritorije, odgovarao je brzim napadom na partizanske grupe i terorom protiv stanovnitva.22
Da bi poslije velikih uspjeha, postignutih naroito
u proljee 1942. u dijelovima Slovenije prikljuenim
Italiji, rasplamsao ustanak i u predjelima pod njemakom okupacijom, Glavni tab slovenakih partizanskih odreda naredio je Drugoj grupi odreda da se
iz Dolenjske prebaci u tu oblast. Iako su dijelovi te
grupe uspjeli da se probiju na teritoriju Treeg Rajha, taj pohod nije donio oekivane rezultate.
Za neuspjehe u razvoju NOP-a u tajerskoj i Gorenjskoj glavni grijeh je takoer pripisan partizanskoj obavjetajnoj slubi! Tako u izvjetaju taba I
grupe slov(enakih) part(izanskih) odreda Glavnom
tabu slov(enakih) part(izanskih) odreda od 1. septembra itamo:
Na va zahtev vam sada ovim dopisom dajemo neto taniji izvetaj o vojnikoj i politikoj
situaciji na naoj teritoriji. (...)
Nemaka ofanziva prema nama zapoela je
poetkom avgusta i trajala do kraja septembra.
(...)
Naim slabim uspesima u toj borbi bila je

naroito kriva injenica to nismo imali skoro

nikakve obavetajne slube, zbog slabosti nae
terenske organizacije 0(svobodilne)F(ronte), i to
je II grupa, prilikom prelaza preko nae teritorije, zbog svoje vanredne nekonspirativnosti i male akcione sposobnosti, posve kompromitovala
nae podruje.23
Meutim, na podruju Slovenije prikljuenom Njemakoj nisu bile posrijedi samo slabosti partizanske
obavjetajne slube. ini nam se da je glavni razlog
neuspjeha u razvoju NOP-a na tom podruju ipak
najjasnije definisan u Vojno] enciklopediji, takoer
pod odrednicom Slovenija:
Uporedo s italijanskom ofanzivom u Ljubljanskoj pokrajini, odvijala se i ofanziva nemakih okupacionih snaga u Gorenjskom, koje
su, u vie akcija veeg obima, poterama, zasedama, ubacivanjem lanih partizana (Gegenhandel u periodu jul-septembar naneli znatne
gubitke Prvoj i Drugoj grupi NOP odreda.24
Panju zasluuje i ocjena koju nalazimo u Oslobodilakom ratu naroda Jugoslavije:
Za vreme italijanske ofanzive u 'Ljubljanskoj pokrajini', Nemci su, naroito od septembra
1942, pojaali pritisak na partizanske snage u
svom okupiranom delu Slovenije. Ali, sem napada veeg obima, oni su sistemom zaseda i poternih odeljenja, ubacivanjem lanih partizana na
podruja gde su se kretale i nalazile partizanske jedinice, dobrom obavetajnom slubom i terorom nad narodom drali celu teritoriju Gorenjske pod kontrolom i tamonjim partizanima
naneli teke gubitke. Tako su, pored ostalog, na
Uden bortu unitili 2. bataljon Kokrkog odreda i tab 1. grupe odreda. Primenjujui partizansku taktiku i odravajui inicijativu u svojim
rukama, jake nemake snage su prisilile 1. i 2.
grupu odreda u Gorenj skoj na defanzivu i sitne
diverzantske akcije.25
Represalije nad stanovnitvom sela u dijelovima
Slovenije prikljuenim Treem Rajhu u kojima bi se
pojavili partizani bile su krajnje surove: hapenja,
muenja u zatvorima, strijeljanja ili slanja u koncentracione logore. U borbi za opstanak, a da bi sauvali
narod i, naroito, pristalice NOP-a, i partizani i seljaci
su bili prisiljeni da i sami na izvjestan nain postanu
saradnici njemake obavjetajne slube! Naime, poto bi partizani napustili kuu nekog pristalice NOP-

a, u koju bi navratili ili zbog hrane ili informacija o

neprijatelju, domain bi, u sporazumu s njima, poto
bi oni dovoljno odmakli od sela, bez obzira na to da
li je to bilo danju ili nou, odmah odlazio Gestapu da
prijavi njihov dolazak u selo. Potjerna odjeljenja nisu
mogla da stignu partizansku grupu, a domain je bio
sauvan od represalija!

Ni Roka ofanziva ni neuspjesi na podrujima

okupiranim od Nijemaca ipak nisu mogli da zaustave
razvoj NOP-a u Sloveniji. A tome je, nesumnjivo, svoj
obol dala i partizanska obavjetajna sluba kojoj je
Edvard Kardelj, uprkos svemu, u pismu Titu od 7. decembra 1942. godine odao puno priznanje:
to se tie taktike, za pripremu ofanzive
znali smo vie nego mesec dana pre njenog poetka. Poznat nam je bio i broj eta, pa ak i to
koje e divizije uestvovati i sa kakvim orujem.
Naa obavetajna sluba donela nam je zaista
odline podatke. Ali istina je da im nismo potpuno verovali, naroito ne u pogledu brojnog
stanja vojske, jer nam je bilo smeno da bi Italijani na 300 000 stanovnika privukli preko 50 000
vojnika. To nas je za izvesno vreme uspavalo.26
Znamo da te Kardeljeve rijei nikako nisu u skladu s onim to je o slovenskoj ofanzivnoj obavjetajnoj
slubi reeno vie puta na stranicama prije ovog poglavlja, ali one su napisane upravo onako kako smo
ih citirali.
E. Kardelj zatim govori o mjerama planiranim da
bi se iz ofanzive izilo sa to manje gubitaka, a njene
politike posljedice svele na to manji opseg i dodaje:
Ali u tome nas je prevarilo neto nata ranije nismo raunali dovoljno ozbiljno, mada nas
je o tome ranije obavestila O(bavjetajna) S(luba): sporazum izmeu Italijana i reakcionarne buroazije o stvaranju MVAC (Milizia volontaria anticomunista = Dobrovoljna antikomunistika milicija primj. autora). Istina
je da nismo nikad sumnjali da e reakcija tome prii, ali da bi pored rasprostranjene mree 0(svobodilne)F(ronte) mogla ozbiljno da ugrozi nae vojnike pozicije, tu injenicu nismo u
potpunosti predvideli unapred, jer nismo ni raunali da e italijansko nasilje biti tako uasno.27

KO JE ZAPALIO GOJILO
poar je bio ogroman sve je izgledalo jasno,
ali... gdje je iezla Sedma banijska (hrvatska) brigada kljuni dokument - svjedoenja o pripremama i napadu na Gojilo ko su bili partizanski obavjetajci

U zoru 6. septembra 1942. godine izvrena je jedna

od najspektakularnijih partizanskih akcija u toku
NOR-a: iznenadnim naletom savladana je domobransko-njemaka posada u Gojilu kod Kutine (Moslavina), tako rei nadomak Zagrebu, i zapaljeni su petrolejski izvori.
O tome je istog dana Kotarska oblast u Kutini
obavijestila Veliku upu Prigorje, ije je sjedite bilo
u Zagrebu:
Danas u jutro oko 4 sata jedna grupa partizana brojano jaka do 3.000 ljudi napala je na
petrolejske izvore na Gojilu...
Prema jo neprovjerenim podacima gore pomenuta grupa partizana upustila se u borbu sa
satnijom domobrana i jednim vodom njemakih
vojnika, kojima je bilo stavljeno u dunost osiguranje pomenutih izvora. Nakon podulje borbe
bili su domobranski i njemaki vojnici svladani,
veinom poubijani, dok ih se jedan dio spasio
bjegom, a vjerovatno jedan dio zarobljen.
Poto su gornje posade bile svladane, partizani su spalili i unitili sve naprave za vaenje
nafte kao dvadeset tri tornja, tankove za privremeni smjetaj nafte, ostala strojarska postrojenja, dok je jedino djelomice spaena radnika
kolonija.
Poar je bio ogroman. irio se velikom brzinom uz strahovitu detonaciju.1
Deset dana kasnije, 16. septembra, u petnaestodnevnom izvjetaju Zapovjednitva 1. orunike pukovnije Vrhovnom orunikom zapovjednitvu u
Zagrebu ponavljaju se uglavnom podaci Kotarske
oblasti u Kutini i dodaje:
6. rujna o.g. u 4.30 sati oko 3.000 partizana

napalo je preduzee Petrolej D. D. Gojilo (7 km.

s.i. od Kutine)...
U koliko se moglo utvrditi, partizani su odnieli oko 135 puaka i 3 stroj opuke.
U preduzeu partizani upalili su sve tornjeve
(sisaljke) nafte sa 2 tornja plina, koji jo i sada
gore, te su mnoge osobe nale smrt u vatri. teta prema procjeni njemakih strunjaka iznosi
oko pola milijarde kuna.2
Budui da je takvom pothvatu morala da prethodi
pomna obavjetajna priprema, krenuli smo u potragu
za dokumentima i svjedoenjima pojedinaca koji su u
njemu uestvovali. Razumljivo, trebalo je prije svega
utvrditi koje su partizanske jedinice izvele tu akciju.
U Hronologiji oslobodilakog rata naroda Jugoslavije, pod datumom 6. septembar 1942, nali smo podatke:
Posadu koja je uvala postrojenja petrolejskih izvora u Gojilu (kod Kutine) napale jedinice
7. hrvatske NO brigade, Banijske proleterske ete i Moslavakog partizanskog bataljona i delovi 1. slavonskog NOP odreda i Krajikog proleterskog bataljona.3
Dakle, rije je, prije svega, o 7. hrvatskoj NO-brigadi. Pod datumom 2. septembar (1942) u Hronologiji
je ovaj podatak:
Po nareenju GP NOP odreda za Hrvatsku,
od 3, 5. i Udarnog bataljona Banijskog NOP
odreda formirana 7. hrvatska NO brigada.4
Poli smo dalje. U Vojnoj enciklopediji, pod odrednicom banijske brigade, nali smo tekst:
banijske brigade... Sedma banijska brigada
Vasilj Gaea formirana je 2. septembra 1942. za
vreme dejstva u Moslavini od 3, 5. i Udarnog bataljona Banijskog NOPO... Prve akcije izvela je
u Moslavini na Bilo Gori: sa I slavonskim NOPO i Moslavakim bataljonom napala je 6. septembra Gojilo i zapalila petrolejske izvore.. .5
Priblino isti tekst nalazimo i pod odrednicom Moslavina u petom tomu Vojne enciklopedije:
Poetkom septembra u Moslavinu prebaeni
su 7. banijska brigada, delovi I. slavonskog NOP
odreda i Krajikog proleterskog bataljona i Banijska proleterska eta. Te jedinice zajedno sa
Moslavakim partizanskim bataljonom zauzele
su 6. septembra Gojilo i zapalile petrolejske
izvore.. .8
Napokon, u izvjetaju Glavnog taba Hrvatske Vr-

hovnom tabu NOP i DVJ od 23. septembra 1942. stoji:

Kao to smo vam ve javili, prilikom ofenzive na Baniju, banijske su se snage povukle na
Kordun, odakle se jedna Brigada prebacila na
teritorij II op(erativne) zone, gdje je u zajednici
sa snagama II i III op(erativne) zone izvrila nekoliko akcija.
... Nakon to su preli prugu i rijeku Lonju,
31. VIII, Brigada je stigla u Martinsku Ves...
4. IX doli su u vezu s Moslavakim bataljonom. Zajedno s drugovima Slavoncima stvoren
je plan za akciju na petrolejske izvore kod Gojila...
6. IX akcija je izvrena ujutro, u pola pet.7
Na osnovi tog ili slinog, prilino neprecizno formulisanog izvjetaja Glavnog taba Hrvatske, u Vrhovnom tabu su, oigledno, shvatili da se jedna kordunaka brigada prebacila s Korduna u Slavoniju, te
je Tito (Valter) 23. septembra 1942. godine javio Moskvi i OVO:
Kordunaki partizanski bataljoni napali su
poetkom septembra izvore nafte u Kutini Hrvatska. Njemaka i ustaka odbrana je unitena a naftno polje zapaljeno i ono i sada gori.
Ovo naftno polje davalo je dnevno 80.000 litara
nafte, a eksploatisali su ga Nijemci.8
U Operativnom izvjetaju Glavnog taba NOPodreda Hrvatske Vrhovnom tabu od 7. oktobra 1942.
doslovno pie:
Banovska je Brigada (VII Brigada) nakon
naputanja terena Banije krenula na teritorij II
Zone, gdje je s tamonjim snagama III Zone
izvela niz uspjenih akcija, od kojih je svakako
najznaajnija akcija na petrolejske izvore Gojila.9
Sve je izgledalo jasno: glavna snaga u napadu na
Gojilo bila je 7. banijska (hrvatska) NO-brigada i u
njenim sauvanim dokumentima i sjeanjima rukovodilaca i boraca treba traiti podatke o obavjetajnim
pripremama te akcije. Meutim...
U knjizi Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije pojavljuju se potpuno drukiji podaci:
Po nareenju Glavnog taba za Hrvatsku,
krajem avgusta u rejon Moslavine prebaena
su, preko Save, tri bataljona Banijskog odreda,
sa zadatkom da pomognu moslavakim i slavonskim jedinicama u daljem razvoju borbe u
tim krajevima. Kad su stigli u rejon Moslavine,

bataljoni su 6. septembra izvrili napad na Gojilo, zauzeli ga i zapalili petrolejske izvore, koje je
osiguravalo oko 120 ustaa i oko 30 Nemaca. U
ovom napadu su pod privremenim zajednikim
Operativnim tabom uestvovali delovi 1. slavonskog odreda, Banijska proleterska eta i delovi Krajikog proleterskog bataljona, dok su
delovi Banijskog odreda i Moslavaki bataljon
obezbedivali napad prema okolnim neprijateljskim garnizonima, naroito prema Kutini i Garenici (istakli autori).10

Gdje je iezla 7. banijska (hrvatska) brigada?

U Zborniku dokumenata i podataka NOR-a jugoslovenskih naroda naili smo na neto to nismo oekivali. Tu se, naime, pojavljuje Operativni tab Pfartizanskog)O(dreda) Banije (potpisi: Zamjenik komesara
P.O.B. uro izmek; zamjenik komandanta P.O.B. Nina Marakovi) koji je 7. septembra 1942. dostavio komandantu P(artizanskog)(dreda) Banije izvjetaj o
dolasku u Moslavinu. Dajui kronoloki pregled dogaaja, kae:
3-IX-1942 god. Kako jo uvijek nemamo veza
sa partizanima moslavakim, jer bez veza i
obavjetenja ne moemo nita da uinimo, to
kreemo u pravcu njihovog vjerovatnog boravka (...)
... Stvaramo plan o akcijama i traimo obavjetenja, koja su vrlo oskudna, jer nema obavjetajne slube, nema informativne slube, nema
skoro niega, iako su uslovi za sve to vrlo dobri.
(...)
4-IX-1942 god. Meutim dolazi zamjenik komesara II zone drug Capo (Vjekoslav Jani) i
trai da neko iz naeg taba ide u jedno selo,
poto su doli drugovi iz Slavonije radi napada
na petrolejske izvore kod Gojila. Na pregovore
je poslan drug izmek i komandant V. bataljona. (...)
5-IX-1942 god. ... Slavonci su se ve prebacili
sa 500 partizana, sa njima zamjenik komandanta Zone, komandant i komesar I odreda. Ja
odlazim sa cijelim Udarnim bataljonom u jedno
mjesto blizu petrolejskih izvora. Sastajemo se sa
drugovima Slavoncima i formiramo privremeni
zajedniki Operativni tab za izvoenje akcije
na petrolejske izvore. Stvoren je plan prema ko-

jem e Gojilo napasti naa Banijska proleterska

eta sa Demonjom (o njenoj djelatnosti vam piem na drugom mjestu) i jedan njihov bataljon.
Moslavaki bataljon je iao na osiguranje prema Kutini i Banovoj Jaruzi, a na Udarni bataljon prema Garenici. (...)
6-IX-1942 god. Napad je izvren ujutro u pola
pet. U 7 sati i 30 minuta glavna uporita su bila
likvidirana. (...)
... Nae daljnje kretanje ovisi i o direktivima
od vas, od Zone, i od G(lavnog)(taba)H(rvatske)... (sve istakli autori)11
Na kraju tog izvjetaja daje se pregled stanja u
tabovima bataljona (Treeg, Udarnog i Petog) koji se
nalaze pod komandom Operativnog taba P(artizanskog)O(dreda) Banije.
Redakcija Zbornika uz taj je izvjetaj u napomeni
dala objanjenje:
Po nareenju Glavnog taba NOP odreda
Hrvatske formiran je Operativni tab NOP
odreda Banije... Njegov zadatak je bio da pomogne tabu Tree operativne zone u izvoenju
operacija na teritoriji Slavonije. Za taj zadatak
odreeni su Trei, Peti i Udarni bataljon NOP
odreda Banije.12
Ponovo ni rijei o 7. banijskoj (hrvatskoj) NO-brigadi, iako su tu upravo Trei, Peti i Udarni bataljon
NOP odreda Banije, koji su, prema Hronologiji i Vojnoj
enciklopediji, jo 2. septembra uli u sastav te brigade!

Budui da Operativni tab P.O. Banije (D. izmek i N. Marakovi), naavi se na nepoznatom terenu, oito nije mogao biti organizator ni vojno-politikih ni obavjetajnih priprema napada na Gojilo,
morao je to biti neko drugi. Traei tog drugog, nali
smo izvjetaj koji su neposredno nakon zavretka te
akcije, 6. septembra u 14 sati, Zamj. kom. III zone i
kom. I odreda (Bogdan Crnobrnja i Vicko Anti) poslali Komandantu i polit, komesaru III operat. zone u
Slavoniji, u kome stoji:
3. IX. navee krenuli smo na put i doli prema napred odreenom planu. 5. IX. 42. ujutro
smo stigli do take odakle smo trebali da izvrimo napad na G(ojilo). 5. IX. smo sve pripremili i
odmah nou izmeu 5. i 6. IX. 42 u 1/2 5 ujutro
izvrili napad. (...)

Ovamo su se prebacila 3 bataljona Banijaca i

oni operiraju na zapadu Moslav(ake) Gore. Oni
su nas pomogli u jednoj zasjedi, i Moslavaki
bataljon u dvije zasjede; nae snage su upadale.13
A u izvjetaju taba 3. operativne zone Glavnom
tabu NOP-odreda, Hrvatske od 23. septembra 1942.
godine nali su se i ovi reci:
Nou izmeu 5. i 6. IX u 4.30 sati snage naeg I. Odreda, Banijske proleterske ete i jedne
proleterske ete Krajinika izvrili su napad na
postrojenja petrolejskih izvora u Gojilu.
im smo stigli u Moslavaku (goru) obavijeteni smo da su se neke snage banijskih partizana prebacile takoer u Moslavaku Goru. Odmah smo se sa njima povezali i pozvali jedan
dio njihovih snaga da nam pomognu pri osiguranju to su drugovi Banijsci i uinili. Jedan njihov nepotpun bataljon vrio je osiguranje na
putu Garenica-Gojilo. (...)
... Jedinice su se poslije ove akcije povukle
na odreena mjesta, gdje je izvrena podjela plijena. Na tom mjestu spojili smo se sa ostalim
snagama Banije i sa svim Moslavakim snagama. Odlueno je da se formira zajedniki operativni tab. U tab su uli komandant drug Tolja
(Bogdan Crnobrnja primj.autora), zamjenik
komandanta III. operativne zone, politiki komesar drug uro izmek, zamjenik komesara Banije, zamjenik komandanta je drug Nina Marakovi, zamjenik politikog komesara drug Prika
politiki komesar I slavonskog odreda (sve istakli autori).14
Banijska proleterska eta, upuena 5. maja 1942.
preko Bosanske krajine, gdje je usput uestvovala u
osloboenju Prijedora (16. maja),15 stigla je 26. maja u
Slavoniju, da bi pomogla razvoj NOP-a u tom kraju, i
od tada se nalazila pod komandom taba 3. operativne zone; proleterska eta Krajinika bila je zapravo
ostatak Prvog krajikog proleterskog bataljona, koji
se poslije estokih borbi oko planine Motajice, u srednjoj Bosni, protiv Nijemaca, etnika i domobrana, u
kojima je desetkovan i sveden na svega 108 boraca,
samoinicijativno prebacio preko rijeke Save u Slavoniju i, takoer, stavio pod komandu taba 3. operativne zone.

Komandant Psunj skog NOP-odreda Vicko Anti

jednim je svojim poslijeratnim lankom jo bolje osvijetlio zbivanja oko napada na Gojilo. Naglasivi da je
taj zadatak tab 3. operativne zone povjerio Psunjskom NOP odredu i Banijskoj i Bosanskoj proleterskoj eti, on opisuje njihov odlazak sa sektora Psunja (Slavonije) za Moslavinu:
Poslije izvrenih vojnikih i politikih priprema jedinice su, u dvije kolone krenule u
pravcu Moslavine, radi breg i lakeg prebacivanja preko neosloboene teritorije. Poslije dvije
noi mara obje kolone su stigle na Moslavaku
goru, gdje su se odmarale pred napad. Uto smo
nenadano saznali da su se tih dana na Moslavaku goru iz Banije prebacila tri bataljona Banijskog NOP odreda sa Ninom Marakoviem na
elu, od kojih je kasnije formirana 7. banijska
brigada. Odmah smo sa Banijcima uspostavili
vezu i napravili plan da nam i oni pomognu u
izvrenju napada na Gojilo. Oni su to rado prihvatili, ali zbog toga to su bili jo umorni od
duga puta dobili su zadatak da sa jednim bataljonom organizuju zasjedu prema Garenici, sa
drugim da rue glavnu prugu Beograd-Zagreb
kod Krivaje, a sa treim da fingiraju napad na
neprijateljske posade u Gornjoj Jelenskoj i Garenici. Moslavaki partizanski bataljon, s kojim
smo se takode povezali, bio je u zasjedi prema
Banovoj Jarugi. Bosanski proleteri su drali zasjedu prema Kutini.
Neposredan napad na Gojilo, koje je branilo
120 domobrana i 40 njemakih vojnika, izvrile
su snage 1. i 3. bataljona Psunj skog NOP odreda
i Banijska proleterska eta.16
A u slavonskom smo zborniku nali i dnevnik Josipa Krajaia Prike, politikog komesara Psunjskog
NOP-odreda i u njemu zapisano ovo:
6 IX 1942. Izvren napad na Goilo. Napadale
su snage naega I. i III. bataljona i banijska proleterska eta. Prije samog napada spojili smo se
sa moslavakim bataljonom i sa jednim banijskim koji su prilikom napada bili u zasjedi. Akcija je uspjela.
8. IX. 1942. Toga dana spojili smo se sa tri banijska bataljona.17
Napokon i u Istorijatu 1. krajikog proleterskog
bataljona, pisanom nakon povratka ostataka bataljona iz Slavonije preko Kozare u Podgrme, potkraj

1942. godine nalazimo opis mara jedinica koje su kasnije uestvovale u akciji na Gojilo iz sela Donjih Boraca u Slavoniji prema Moslavini:
U vee smo sa vodiem krenuli put Moslavakih gora, ili smo itavu no, prikriveno. pijunae nije bilo i neprijatelj nije znao za nae
kretanje. U blizini jednog velikog sela predanili
smo; tu su nam seljaci donijeli hranu. U Moslavakim gorama sastali smo se sa kolonom koja
se od nas rastala u Donjim Borcima.. ."J
Dakle, 7. banijskoj (hrvatskoj) NO-brigadi u akciji
na Gojilo, ni traga ni glasa, kako tvrdi Vojna enciklopedija (u odrednicama Banijske brigade i Moslavaki
NOP), Hronologija i citirani izvjetaj Glavnog taba
NOP-odreda Hrvatske Vrhovnom tabu!
U svakom sluaju ona nije postojala ak ni petnaest dana kasnije, 22. septembra 1942, jer postoji dokument iz koga se vidi da su se Trei, Peti i Udarni banijski bataljon tog dana jo uvijek nalazili pod komandom Operativnog taba P(artizanskog)0(dreda)
Banije,19 a Banijska proleterska eta, koja je takoer
ula u sastav 7. banijske (hrvatske)brigade, pod komandom 3. operativne zone! Kada je ta brigada zaista formirana za nau temu nije bitno.
ak je i zajedniki Operativni tab banijskih i slavonskih bataljona koji su se nali u Moslavini, pod ije rukovodstvo autori Oslobodilakog rata naroda Jugoslavije stavljaju sve jedinice u napadu na Gojilo,
formiran tek poslije te akcije.
I jo neto: Gojilo je napadalo manje od 500 partizana, a ne oko 3.000 kako stoji u ustakim izvjetajima. Podaci u tim dokumentima nesumnjivo su pokuaj opravdanja pred viim vlastima zbog brze kapitulacije gojilskog garnizona, a bilo je tu i dio one
narodne: U strahu su velike oi!

Operativni tab P(artizanskog)0(dreda) Banije

(Nina Marakovi i Duro izmek) svoj izvjetaj komandantu P(artizanskog)0(dreda) Banije od 7. septembra 1942. zavrava rijeima:
Bolujemo za akcijama i ubi nas ova oajna
informativna i obavjetajna sluba.20
Meutim, sa obavjetajnom i informativnom slubom u Slavoniji, pa i u Moslavini, nije bilo ba tako.
im je tab 3. operativne zone donio odluku o napadu na Gojilo, tamo je iz Slavonije s dva pratioca upuen zamjenik komandanta Zone Bogdan Crnobrnja

Tolja sa zadatkom da svestrano, pa, razumljivo, i

obavjetajno, izvri pripreme za tu akciju, a zatim da
komanduje svim jedinicama koje su naknadno pristigle i uestvovale u akciji. S tim u vezi Bogdan Crnobrnja je u razgovoru s autorima 25. novembra 1987.
godine rekao:
Krenuli smo iz s. Zaile gdje se nalazio tab
zone. Ili smo nou i predanili u s. Janja Lipa,
na cesti Daruvar-Gojilo. Jedan lan Partije iz
tog sela pratio nas je zatim do s. Stupovae i
povezao nas s tamonjom partijskom organizacijom. Tu sam, sluajno, naiao na Zvonka Brkia, tada terenskog partijskog radnika. Kada sam
mu rekao zato sam doao odgovorio mi je da
podatke o neprijatelju u Gojilu nee biti teko
pribaviti jer i tamo postoji partijska organizacija. Sutradan, nekoliko lanova Partije otilo je s
tim zadatkom iz Stupovae u Gojilo. Na osnovi
podataka o neprijateljskom rasporedu i naoruanju koje su oni donijeli, izraen je plan napada, a neki lanovi partijske elije Gojila posluie nam i kao vodii u samoj akciji.
Kako je plan napada na Gojilo izgledao vidi
se iz skice koju je, naknadno, rekonstruisao general Vicko Anti, tada komandant Psunj skog
NOP odreda, ija su dva bataljona (1. i 3.), zajedno sa Banijskom proleterskom etom uestvovala u direktnom napadu na to neprijateljsko uporite.21
Dakle, plan napada, pa i neka vrsta provizorne
skice, kako kae Bogdan Crnobrnja, izraeni su na
osnovi obavjetajnih podataka dobivenih od partijske
organizacije u Gojilu. Da je takva organizacija do tada postojala, vidi se iz jednog kasnijeg izvjetaja
Okrunog komiteta KP Hrvatske u azmi Povjerenstvu CK KPH u Zagrebu:
... Jedna partiska jedinica na plinari (Gojilo)
kao takva ne postoji poto je Gojilo zapaljeno sa
strane partizana.22
Napokon, na obavjetajnu saradnju nekih domobrana s partizanima ukazuje, uslovno, i postskriptum
koji su Bogdan Crnobrnja i Vicko Anti dali uz svoj
izvjetaj komandantu i politikom komesaru 3. operativne zone od 6. septembra, neposredno nakon akcije
na Gojilo:
Zarobljeno 76 domobrana, pobijeno 32 Nijemca, zarobljeno 3, ubijen natporunik domobrana, njem(aki) zapovjednik poginuo. Kod nas

ostala 4 domobrana, ostali puteni (istakli autori).23

Najzad, s obzirom na jedinice koje su direktno
uestvovale u akciji na Gojilo vrijedi citirati jedan pasus iz pisma koje je Bogdan Crnobrnja 16. decembra
1976. poslao dru Pavlu Gregoriu, ratnom lanu Povjerenstva CK KPH za Slavoniju:
Kada smo stigli u Moslavinu, na tab sa dijelom jedinica je bio u Stupovai. Neposredno
pred akciju, ili jo preciznije, u momentu izdavanja nareenja za napad, u sobu, gdje smo
izdavali nareenje, su ula dvojica banijskih
partizana, od kojih je jedan bio komandant bataljona (zvao se ivko). Izvjestio nas je da se u
blizini nalaze tri banijska bataljona, da su saznali za na dolazak i da ele sa nama uestvovati u napadu na Gojilo. Mi smo pristali. Da ne
bismo mijenjali ve izvren raspored za napad,
saglasili smo se sa drugovima iz Banije da dre
zasjedu na pravcu Garenica-Vukovije (na njih
je naila manja grupa andara koju su rasprili). To je bila sva korekcija naega plana za napad. Naa procjena je bila da snage koje su dole iz Slavonije, plus Moslavaki bataljon mogu
uspjeno izvriti akciju. Ova procjena se i pokazala tanom. Iako su sve jedinice ispunile zadatak, ipak najvei teret borbe u samom mjestu je
ponijela prva Slavonska udarna eta i Banijska
proleterska eta. Pepe (Vicko Anti - primj.
autora) nije sasvim u pravu kada kae 'zbog toga to su bili jo umorni od puta drali su zasjedu'. I da nisu bili umorni, mi plan napada ne bismo mijenjali, jer je uz ostalo cilj dolaska u Moslavinu bio borbeno kalenje naih boraca
(diskusija u naem tabu zone).24
Iz istog pisma mnogo nam govori i ovo:
Bilo mi je, i danas je, krivo to Banijci svojataju neto to nije njihovo u onom svjetlu kako
to neki njihovi hroniari i publicisti ine. Banija
ne treba nita prisvajati to nije zaslueno. Toliko je toga dala da joj je mjesto u naoj revoluciji svijetlo.25

PRVO OSLOBOENJE JAJCA

(25. septembra 1942)
jedna Titova sugestija zadatak je ve bio izvren kada redovna veza ne funkcionie izvjetaj
taba 3. krajikog NOP odreda sve su promjene
registrovane Jajce je osloboeno u roku 24 sata

Nakon dolaska Vrhovnog taba s grupom proleterskih brigada u Bosansku krajinu i osloboenja Livna (7. 8. 1942.), Tito je 30. avgusta iz Glamoa poslao
drugu Kosti (Nau - primj. autora), komandantu
Operativnog taba za Bosansku krajinu, pismo u kojemu je iznio dalje strateke zamisli Vrhovnoga taba.
U njemu je napisao i ovo:
3) Po naem miljenju, likvidacija Jajca
predstavlja pitanje od prvenstvene vanosti...
... Preduzmite sve mjere za organizaciju
obavjetajne slube, i to na to irem prostoru.
Sad su vam naroito potrebni podaci iz Jajca.
Morate uhvatiti vezu s naim ljudima koji su u
samom gradu.1
Meutim, veza s naim ljudima koji su u samom
gradu ve je postojala i odlino funkcionisala. Od proljea 1942. godine u blizini Jajca nalazio se Vod za vezu
Bataljona Pelagi 3. krajikog NOP-odreda, sastavljen od petnaestak boraca, uglavnom rodom, iz grada i
okolnih sela, sa zadatkom da uspostavlja i odrava veze sa simpatizerima NOP-a u Jajcu i uz njihovu pomo
prikuplja podatke o snazi i namjerama neprijateljskog
garnizona i okolnih uporita. Kako je to raeno, s koliko tekoa i koliko uspjeno, opisao je tadanji vodnik
tog Voda za vezu Ahmed Dubo:
Veza sa drugovima iz Jajca odravana je
preko saradnika iz grada i sela Bravnica. Glavni saradnici koji su iz Jajca donosili izvjetaje,
obavjetenja i poruke, sanitetski i drugi materijal do voda za vezu bili su Asim, Hasan i Mujo
Hamur. Hasan je bio radnik u tvornici 'Elektrobosna', a Asim i Mujo omladinci. Svi oni potiu

iz poznate jajake porodice Hamura koja je za

vrijeme rata imala 29 lanova. Cijela porodica je
bila naklonjena partizanima. Na njihove veze sa
partizanima i susrete s njima uticala je, meutim, okolnost to su u Bravnicama, na 'niijoj
zemlji', imali njivu i mlin. Cesti dolasci u mlin
radi mljevenja ita i na njivu radi ubrenja,
oranja i sijanja, opkopavanja i berbe sluili su
im kao izgovor i opravdanje pred ustakim i domobranskim straama, pored kojih su morali da
prolaze. Za dolazak su se koristili vlastitim kolima sa konjskom zapregom, te je gotovo uvijek
postojala mogunost da se prenese izvjetaj ili
poruka, da se doveze sanitetski i drugi materijal, puana municija, pa i oruje.
Ponekad su pisma i materijal ostavljani u
mlinu, na odreeno mjesto, odakle su ih partizani uzimali nou. Domobrani nisu dolazili do
mlina, iako je udaljen samo oko 200 metara od
eljeznike stanice. (.. .)2
Prema navodima Ahmeda Dube, kada niko od
Hamurovih nije mogao da doe do Bravnica, u Jajce
su slati itelji tog sela Lucija Popren, Stanko Vukadin zvani Cubelj i Mile Rakita zvani Cedo.
Svaki od ovih suradnika - pie Ahmed
Dubo imao je svoje osobine i kvalitete koji
su im omoguavali izvravanje i veoma delikatnih zadataka. Lucija je, na primjer, bila otresita
i hrabra ena, vrlo snalaljiva i odgovorna. Pisma je najee stavljala pod obojak u opanak i
tako ih prenosila u Jajce i do partizana. Iako je
1941. ostala bez mua sa estoro nejake djece,
ona je predano radila za NOP i rtvovala svoj
ivot za pobjedu revolucije. (Ustae su je u julu
1942. godine uhvatili s materijalom koji je nosila
partizanima i kasnije strijeljali primj. A. Dube).
Vukadin, uvjek sa lulom u zubima, eirom
na glavi, rancem na leima i debelim tapom u
ruci. esto je pred neprijateljskim straama veoma vjeto simulirao pijanstvo i tako se provlaio, a kada je nosio vaniji materijal gazio je Vrbas i tako stizao do partizana. Iako su mu ve
na poetku ustanka ustae zaklale enu, dva sina i dvije kerke, on je nastavio da radi za pokret ne prezajui ni od kakvih opasnosti.
Rakita je izgledom i mirnoom odavao naivinu i nezainteresovanog ovjeka, a vjeto je,
kao radnik na odravanju TT-linija u jajakoj

poti, prikupljao podatke o neprijatelju i o tome

nas obavjetavao.3
Kada je slao svoje pismo Kosti Nadu, s upozorenjem: Sad su vam naroito potrebni podaci iz Jajca,
Tito je, oigledno, insistirao na registrovanju svih promjena jer je ve posjedovao podatke o neprijateljskom garnizonu u tom gradu i okolnim uporitima,
koje mu je dostavio tab 3. krajikog NOP-odreda u
svom strogo povjerljivom izvjetaju od 15. avgusta
1942. godine, u kome su se nalazile i ove pojedinosti:
U Jajcu ima oko 500 domobrana i ustaa. (...)
1) Na Volujaku (kod Mirkovia kue) jedan
vod sa jednim brzometnim protivtenkovskim topom. Vodnik toga voda je na simpatizer i saradnik.
2) Na Volujaku (prema Carevom polju u
kui Petra Peria) 20 domobrana.
3) Na Katini (mjesto kod stare pravoslavne
crkve) kod Behmenove pojate jedan teki mitraljez.
4) Na Carevom Polju (kod glavnog rezervoara u Krupinoj kui) 1 teki mitraljez.
5) Na Harmanima (sjeverno od stare tvrave)
dve haubice od 100 mm.
Ukupno Carevo Polje i Katina imaju 40 domobrana.
6) Na Starom gradu-tvrava 2 teka mitraljeza, 2 reflektora i 17 domobrana, od kojih su 16
muslimani, veinom nai simpatizeri.
7) U bai 'Grand-hotela' (gdje je upanija) 2
teka mitraljeza okrenuta prema parku.
8) Na usinama (niz poloaja na brdu izmeu Plive i Vrbasa) 1 brzometni protivtenkovski
top, 3 bacaa mina 81 mm i 96 domobrana.
Ispred poloaja je isprepletena ica u koju po
noi ukljuuju struju. Na kanalu 1 pukomitraljez i 12 domobrana.
9) U tambruku (kod fabrikog kamenoloma)
1 mali top i osam domobrana.
10) U tvornici 15 naoruanih civila i 22 (iz) fabrike kolonije.
11) Na Skeli 2 bunkera kod mosta s lijeve
strane Vrbasa i ceste.
12) Na eljeznikoj pruzi kod fabrikog kamenoloma 6 vatrogasaca sa pukama.
13) U Podmilaju (7 km na cesti Jajce-Banja
Luka) 12 domobrana i 1 pukomitraljez.
Domobrani stanuju u novoj bolnici gdje je i

komanda mjesta, u 2 osnovne kole i u klosteru,

gdje im je i bolnica.
Ustae zauzimaju sljedee poloaje:
1) tambruk 7 ustaa.
2) Bukovica (kod ciganskih kua] osam ustaa i 1 njemaki pukomitraljez.
3) u Prudima, po noi, 50 do 60 ustaa...
4) Kerpi (kamen vie Skele) osam ustaa.
5) Na Skeli, po noi, 10 ustaa.
(...)
U Jajcu magacini municije nalaze se jedan u
tvravi a drugi na ipadovoj stanici, u zgradi
gdje se je smjetala lokomotiva. (.. ,)4
Prema navodima Ahmeda Dube, podatke za taj
izvjetaj, prikupio je Franjo Raji, uglavnom uz pomo saradnika NOP-a medu domobranima, u emu
su mu pomagali i Mehmed Cari i Juso Zuli, radnici
Elektrobosne. Proavi pored domobranske strae. .. sa priborom za ribolov uz objanjenje da ide na
edinaki potok da lovi ribu,5 on ih je donio u Vod
za vezu Bataljona Pelagi.
Pripremamo napad na Jajce.. ., javio je Tito
Glavnom tabu Hrvatske u pismu od 7. septembra
1942. godine.6
Podaci o neprijatelju su isti. Mi smo dobili jo detaljnije podatke o sistemu neprijateljskih utvrenja i
odbrane - stajalo je u izvjetaju koji je Operativni
tab za Bosansku krajinu, u sklopu priprema za napad na Jajce, dostavio Vrhovnom tabu 12. septembra
1942. godine.7
Neprijatelj je sredinom septembra u Jajce i okolna
uporita doveo pojaanja. Meutim, partizanska obavjetajna sluba budnim je okom pratila sve promjene.
I kada je konano 22. septembra 1942. godine Operativni tab za Bosansku krajinu izdao Zapovijest za
napad i likvidaciju neprijateljskog uporita Jajca, u
njoj su se nali...
^Podaci o neprijatelju
Neprijateljske snage u gradu i u svim okolnim uporitima su slijedee: 1500-1600 naoruanih; od toga 600 domobrana, a ostale snage su
redovna ustaka vojska i andarmi. Neprijatelj
raspolae sa dvije haubice, jednim protivkolskim topom, dva teka bacaa mina i jednim
blindiranim automobilom. Odbrana grada organizovana je sistemom vanjske odbrane.
Na sektoru I udarne grupe, i to na periferiji
grada, nalaze se iskopani rovovi ispred kojih je

podignuta isprepletena ica. Od Katina na isturenom poloaju nalaze se dvije haubice zatiene automatskim orujem. U Zjaji se nalaze dva
teka mitraljeza. U unutranjosti ovoga sektora
nalazi se stara tvrava u kojoj je postavljen jedan teki baca i jedan teki mitraljez. Ostale
neprijateljske snage rasporeene su u andarmerijskoj i eljeznikoj stanici, koli, zgradi Sreskog naelstva, 'Grand hotelu' i strae na Seniku i Prudima u jaini desetina. U Barevu se nalazi 40 naoruanih civila a po zadnjem dobivenom izvjetaju dolo je pojaanje od jedne
satnije, to jo nije provjereno.
Na sektoru II udarne grupe nalaze se na usinama dvije neprijateljske satnije, koje su dobro utvrene u rovovima i bunkerima. Na Kanalu se nalazi jedna straa u jaini 18 vojnika.
Kod fabrike neprijatelj je u nepoznatoj jaini.
Na sektoru III udarne grupe nalazi se jedna
neprijateljska satnija na Vijencu, koja istura patrole du pruge i ceste u pravcu Jajca, a isto tako neprijatelj iz Jajca istura patrole u pravcu
Vijenca. Na ostalom sektoru tree grupe nalazi
se naoruana seoska milicija, a u Donjem Vakufu se nalazi oklopni voz.8
Druga proleterska, 1. i 2. krajika NOU-brigada i
jedinice 5. krajikog NOP-odreda, podijeljene u tri
udarne grupe, prele su u napad 24. septembra uvee, a ve sutradan uvee Jajce je osloboeno. Neprijatelj je imao 220 mrtvih i 204 zarobljena vojnika.9 Zaplijenjene su 2 haubice od 100 mm, 1 brdski top od 75
mm, 1 protivtenkovski top, 1 pjeadijski top, 2 minobacaa, 1 oklopna kola, l oklopni voz, 5 kamiona, vea koliina municije.. .10

PARTIZANSKA OBAVJETAJNA
SLUBA I ETNIKI POKRET DRAE
MIHAILOVIA
nema kompromisa nastanak etnitva izmeu dva rata - u aprilskom ratu - ni strahovanja Nijemaca ni nade Britanaca nisu se ostvarile intermeco Draa Mihailovi stie na Ravnu goru prvi kontakti rasprene iluzije o Peancu zakopana uputstva - nedievsko-etniki plan u rukama
pai~tizana - partizanski obavjetajci na Ravnoj gori
prvi susret Tito-Mihailovi silazak s gorskih visina* bio je prisutan i spoljni momenat - tenja
da se komunisti potine pukovniku Mihailoviu
njemaki kapetan Mati i britanski kapetan Hudson
na Ravnoj gori - drugi susret Tito-Mihailovi - etniki napad na Uice - partizani nisu bili iznenaeni - sluaj najmlaeg sina vojvode Miia - sastanak u Divcima ni nakon nedjelju dana Vrhovni
tab NOP-odreda Jugoslavije ne zna da su etnici
predali Nijemcima vie od 300 partizana svjedoenje objavljeno u Borbi - Staljinovo pismo Churchillu naa irokogrudnost ili... presudna
emisija Radio-Moskve uprkos svemu, ponovno partizansko-etniki pregovori posljednji razgovor Tita s Mihailoviem

Srbija
Nema kompromisa, nema milosti, nema polovinih mera u borbi dva oprena sveta, komunizma i
nacionalizma, napisao je odmah poslije stvaranja
Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, jedan od buduih etnikih komandanata i bliskih suradnika Drae
Mihailovia za vrijeme okupacije, Dobroslav Jevevi.1 A list etnik, u broju 15 od 18. avgusta 1929. godine, upozoravajui javnost da borbu protiv Komunistike partije Jugoslavije ne treba da vode samo organi vlasti i vojska, pisao je:
Svi oni bez nas, sami, nita uiniti ne mogu.
Mi smo ti koji emo ugasiti crveni plamen.2
etnike organizacije u Kraljevini Srba, Hrvata i
Slovenaca, a zatim u Kraljevini Jugoslaviji, nisu vodile borbu samo protiv komunista ve i protiv svih politikih stranaka i grupa koje su zastupale relativno
napredne ideje. To se vidi i iz proglasa koji je Sava
Kosanovi, istaknuti lider Samostalne demokratske
stranke, u januaru 1936. godine uputio Srbima Seljacima! i u kojemu tvrdi da je u sukobima sa andarima i etnicima od januara 1935. do januara 1936. godine poginulo 96 ljudi. A...
Od 5. maja do danas stajalo je u tom
proglasu - poginulo je u Hrvatskoj i Dalmaciji
dvadeset est ljudi u raznim sukobima od andarske ili etnike ruke... Ponienje je za srpstvo to se na teret njegov moraju biljeiti ovi
najgrozniji zloini.3

Rije etnik (glagol etovati) u izvornom smislu

oznaavala je pripadnika oruane grupe koja je, djelujui zajedno s regularnim trupama ili potpuno samostalno, razvijala borbene aktivnosti u pozadini ne-

prijateljskog fronta, odnosno na teritoriju koji je zaposjeo neprijatelj. U vezi s tom manje-vie opeusvojenom definicijom interesantno je napomenuti da je u
Slubovniku ustake vojske, izraenom poetkom
tridesetih godina u emigraciji, Glavni ustaki stan
(GUS) poglavnika Ante Pavelia predviao da u hrvatskoj ustakoj vojnoj sili budu i sljedei inovi: Vii asnici: a) krilnik, b) pukovnik i c) etnik! Sauvan
je i dokument, odnosno Odredba br. G/12/33 Glavnog ustakog stana iz 1933. godine kojom se krilni
zapovjednik ustakih pokretnih sila... etnik N(arcis)
Jeszensky (Jesenski) privremeno dodjeljuje GUS-u...
itd. Kasnije su ustae odustali od ina etnik, i on
za vrijeme tzv. NDH nije postojao u njihovim jedinicama.4
Prvi etnici na naem tlu javljaju se u drugoj polovini XIX vijeka na podruju Srbije, a zatim i Makedonije, koje se nalazilo pod turskom vlau. U prvom
balkanskom i prvom svjetskom ratu etniki odredi
uglavnom saraduju s regularnim jedinicama srpske
vojske i istiu se snalaljivou i hrabrou. Historiar N. ehi smatra da je etnika aktivnost u Makedoniji od 1904. do poetka balkanskih ratova unijela
velike promjene u fenomen etnitva.
Sve do tada - pie on za pojam etnitva vezivala se pozitivna tradicija iz borbe srpskog naroda za svoje nacionalno osloboenje...
Tada se etniki odredi kao poluvojne formacije
najdirektnije iskoritavaju u borbi srpske buroazije protiv pretenzija bugarske i grke buroazije u smislu podjele i zaposjedanja Makedonije. Bez ikakve dvojbe, od tada etnitvo je iskljuivo instrument nacionalistike politike srpske
buroazije i njegova dotadanja pozitivna borbena tradicija u slubi je vladajuih politikih partija.5

Ubrzo nakon zavretka prvog svjetskog rata, 1921.

godine, preivjeli etnici osnivaju u Beogradu
Udruenje etnika za slobodu i ast otadbine.
Osnovni mu je cilj da njeguje etnike tradicije i brine o porodicama poginulih etnika i o etnicima ratnim invalidima. Meutim, ve idue godine jasno su
se manifestovale mnogo vee ambicije tog udruenja:
pored redovnih i poasnih lanova, lanstvo u njemu
bilo je dostupno svim osobama starijim od 16 godina!
Tako je ekskluzivno udruenje ratnih veterana prera-

slo u masovnu organizaciju koja e pokuati da igra

ulogu i u politikom ivotu Kraljevine Srba, Hrvata i
Slovenaca, kasnije Kraljevine Jugoslavije.
Uporedo s povremenim sukobima oko prevlasti i
uticaja meu najistaknutijim etnikim rukovodiocima, do kojih je dolazilo zbog linih ambicija i zbog
razliitih interesa - a ti su sukobi dovodili i do povremenog formiranja paralelnih organizacija kao to
su bila Udruenje srpskih etnika za kralja i Otadbinu i Udruenje srpskih etnika Petar Mrkonji
- etniki je pokret u cjelini postao, u uslovima nerijeenih nacionalnih pitanja u Kraljevini, oslonac najreakcionarnijeg dijela srpske buroazije.
Godine 1932. na elo matinog Udruenja etnika
za slobodu i ast otadbine dolazi vojvoda Kota Milovanovi Peanac, a njegov dotadanji predsjednik
vojvoda Ilija Trifunovi Biranin s grupom svojih pristalica tada formira posebno Drutvo starih etnika. Pored Biranina na elu tog drutva naao se,
kao njegov prvi pomonik, vojvoda Duan Dule Dimitrij evi. Oba su se vezala za britansku obavjetajnu
slubu.
Poslije ubistva kralja Aleksandra u Marseilleu
(Marseju, 1934) etnike javne manifestacije postaju
sve obojenije ovinizmom i nacionalnom netrpeljivou, a dolazi i do oruanih ispada i otvorenog nasilja
etnika nad protivnicima. To prisiljava vladu Milana Stojadinovia da u nekoliko banovina potpuno ili
djelomino zabrani rad Udruenja. Uprkos tome, Peanevo se udruenje omasovljuje i, prema vlastitom
godinjem izvjetaju podnijetom na kongresu u Skoplju 1938. godine, u zemlji ima vie od hiljadu pododbora sa oko pola miliona lanova.
Generaltab i Ministarstvo vojske Kraljevine Jugoslavije, uprkos pozitivnim vojnim iskustvima iz prvog
balkanskog i prvog svjetskog rata, nisu pridavali naroitu panju gerilskom obliku ratovanja, pa s tim u
skladu ni eventualnoj ulozi etnikih jedinica u njemu. U Uputu za etniko ratovanje, koji je 1929. godine izdalo Ministarstvo vojske i mornarice, uopeno
su oznaeni zadaci gerilskih jedinica u razliitim
uslovima, a samo se u jednom dokumentu Glavnog
generaltaba iz 1938. godine, u kome je rije o gerilskom ratovanju u modernim uslovima, spominje i
mogunost koritenja pripadnika etnikih organizacija.
Britanska historiarka Elizabeth (Elizabet) Barker
tvrdi da je u novembru 1939. Jugoslaviju neslubeno

posjetilo izaslanstvo koje je predvodio general Sir

John Shea (Ser Don i) - vitez Velikoga kria od
Batha, viteki zapovjednik Reda sv. Mihovila i sv. Jurja, s Ordenom za izvanredne zasluge - da bi stupilo
u dodir s jugoslavenskim glavnim tabom. Navodno,
to je izaslanstvo preporuilo da se postojeim jugoslavenskim 'gerilskim kadrovima' pridodaju britanski
oficiri. 6
Taj je prijedlog ostao bez uinka napominje Barkerova, a na historiar dr Jovan Marjanovi dodaje
samo to da su misiju koju je predvodio general John
Shea zapravo sainjavali pripadnici britanske vojne
obavjetajne slube.7
Pola godine nakon izbijanja rata u Evropi, aprila
1940, moda i pod uticajem razgovora voenih s
generalom Sheom kraljevsko Ministarstvo vojske i
mornarice donosi odluku o formiranju sedam etnikih bataljona, pri svakoj armiji po jedan. Bili su predvieni za gerilske operacije u pozadini neprijatelja,
ali i za intervencije protiv domaih petokolonaa! Na
elo etnike komande, koja e, na zahtjev potpredsjednika kraljevske jugoslavenske vlade i voe Hrvatske seljake stranke (HSS) dra Vlatka Maeka, promijeniti ime u Jurina komanda, a njeni bataljoni dobiti
potpuno neodgovarajue nazive jurini, naao se divizijski general Mihailo Mihailovi koji s Draom Mihailoviem nije imao nita zajednikog osim prezimena. U toku nepune godine formirano je est takvih
bataljona, a onda je 1. aprila 1941. godine, ni nedjelju
dana prije napada sila Osovine na Jugoslaviju, Ministarstvo vojske i mornarice izdalo naredbu:
1. Da se dosadanji tab Jurine komande
pretvori u tab etnike komande po priloenom sastavu.
2. Sedite taba etnike komande bie u
okolini Kraljeva u kome e se cilju dosadanji
tab Jurine komande odmah premestiti iz Novog Sada.
3. Kao jezgro za formiranje etnikih jedinica
uputiti odmah u Kraljevo:
a) 5. jurini (etniki) bataljon iz Nia.
b) 3. etu l. jurinog (etnikog) bataljona iz
Novog Sada i 3. etu 3. jurinog bataljona iz
Skoplja.
4. Dalje formiranje jedinica etnike komande vriti najhitnije prema predlogu komandanta
etnike komande.8

O postojanju nekih naredbi dostavljenih Kosti Peancu uoi rata i prvih dana aprilskog rata u vezi s
buduom aktivnou njegovih etnikih odreda indirektno govore pismo koje mu je Draa Mihailovi
uputio s Ravne gore 15. avgusta 1941. godine i izjava
jednog od istaknutih etnikih komandanata, majora
Dragutina Keserovia, pred istranim organima poslije rata. Na poetku spomenutog pisma Drae Mihailovia stoji:
U vezi nareenja koje ste dobili iz Ministarstva vojske i mornarice pred poetak ratnih
operacija, obzirom na sadanju situaciju, a
shodno l. 8 Uredbe o etnikoj komandi, ast
mi je.. .9
Meutim, ni nareenje dostavljeno Kosti Peancu
pred poetak ratnih operacija, ni tekst Uredbe o
etnikoj komandi dosada nisu pronaeni.
Major Keserovi, koji se u aprilskom ratu nije predao Nijemcima ve je nakon njegova zavretka u
kruevakom srezu okupljao oficire i podoficire, izjavio je pred isljednikom:
Doznao sam da se na Sokolovcu nalazio Kota Peanac sa nekoliko ljudi. Poao sam zajedno sa mojim naelnikom taba, potporunikom
Radivojem Milivojeviem i na Sokolovcu naao
sam Kostu Peanca. Izloio sam mu stanje na
mom rej onu i pripreme koje sam izvrio. On mi
je rekao da je vrlo srean to ima ljudi koji misle na dobro naroda i otadbine i to su odbegli
u umu da povedu borbu protiv okupatora. Pokazao mi je tom prilikom punomoje izdato od
komandanta pete armijske oblasti, generala Cukavca, koji mu je naredio, u ime Vrhovne komande, da u otadbini produi etniku akciju.10
Izgleda da je jugoslavenski generaltab Peancu i
njegovoj organizaciji namijenio samo epizodnu ulogu
u ratu, a moda mu je general Cukavac potpuno samoinicijativno poslao svoju naredbu. Naime, u nekim
dokumentima kraljevske jugoslavenske vlade pri kraju aprilskog rata spominje se mogunost da e one
jugoslovenske vojne snage koje su ostale u organizovanom stanju nastaviti borbu pod komandom dvaju
vojvoda u tu svrhu naimenovanih.11 Meutim, iz daljeg razvoja dogaaja jasno proizlazi da od dvaju
vojvoda u tu svrhu naimenovanih nijedan nije bio
Kota Milovanovi Peanac! Po svemu se ini da je

rije o Iliji Trifunoviu Biraninu i Duanu Duletu

Dimitrijeviu, predratnim efovima Udruenja starih
etnika i saradnicima britanske obavjetajne slube.

U trenutku njemako-talijanskog napada na Jugoslaviju postojei su etniki bataljoni stavljeni pod komandu operativnih armija, a o njihovu se ueu u
ratnim operacijama, koliko se moglo utvrditi, govori
u samo jednom sauvanom dokumentu. Rije je o naredbi Vrhovne komande jugoslavenske vojske od 8.
aprila 1941, kojom se komandantu 2. armije i komandantu etnike komande nareuje da se etnike jedinice najhitnije i najkraim putem upute u Kosovsku
Mitrovicu i stave na raspolaganje komandantu 3. grupe armija radi zatvaranja Kaanike klisure.
Malo je vjerovatno da je ta naredba uope provedena. Meutim, na terenu srednje Bosne tih se aprilskih dana odigrao interesantan dogaaj. Na nesumnjivo najbolji poznavalac ravnogorskog etnikog pokreta, dr Jovan Marjanovi, rezimirajui poslijeratne
izjave i lanke nekih emigranata, ukazivao je na to
kako poslijeratni Mihailovievi apologeti istiu da je
on 13. aprila od ostataka nekih jedinica oformio brzi
odred s nekoliko bornih kola, s kojim je sutradan
preoteo Derventu od ustaa, i izbio do Bosanskog
Broda, da bi se narednog dana, 15. aprila, vratio u
Doboj, gde je dobio nareenje o kapitulaciji armije.12
Meutim, Vojo Stupar, predratni lan KPJ i jedan
od organizatora ustanka u Podgrmeu, opisao je taj
isti dogaaj znatno drugaije. On se 11. aprila 1941,
kao rezervni potporunik, sa svojom jedinicom naao
na poloaju iznad ceste Modria-Bos. amac, kod
sela Miloevac.
Tu sam prvi put vidio na okupu grupu viih
oficira - kae V. Stupar. Meu njima je
bio i jedan general. Uurbano su neto odluivali. Pozvali su me i naredili mi da preuzmem
vod bacaa, da se ukrcam s vodom u kamion i
odmah krenem u Derventu gdje je izbila pobuna. U stvari, tamo su ustaki elementi napali suhoputnu stanicu, razbili je i razgrabili hranu,
municiju i ostalu opremu.
Naao sam se ponovo u Derventi. U gradu je
vladao mir i tiina: na ulicama nigdje ive due,
na raskrima mitraljezi. Prije nas stigao je ovamo odred jugoslavenske vojske s nekoliko tenkova (to bi trebalo da bude onaj brzi odred

pod komandom D. Mihailovia primj. autora), ali nije zatekao nikoga s kim bi morao voditi borbu, jer su se napadai na suhoputnu stanicu razbjeali ili povukli u umu.13
Stuparov vod zauzeo je poloaj na brdu iznad
Dervente. Tek dva dana kasnije uslijedila je akcija
brzog odreda u pravom etnikom stilu (etnikom
u negativnom smislu te rijei), ali apologeti Drae Mihailovia je ne spominju:
... pala je komanda napisao je Stupar da jedinice napuste poloaje oko Dervente i
krenu prema Doboju.
Bila je no. Ispred nas u koloni je ilo 5-6
malih, zastarjelih tenkova, francuske proizvodnje, tipa reno (Renault). Kretali su se sporo i uz
veliku buku. Najednom, kolona je zastala. Primijetio sam u mraku da nekoliko oficira s jednim
tenkom prilaze kui pored puta. Lupali su na
vrata i zvali domaina da izide. Poto se niko
nije odazvao, jedan oficir je odrafio dvije bombe i ubacio ih kroz prozor. Odjeknule su eksplozije i ponovo je zavladala tiina. Porunik jedan od onih koje smo mi rezervisti jo u Banjaluci zapazili i ocijenili kao etnika, mislim da se
zvao Vukota naredio je tenkisti da tenkom
razrui vrata i prednji zid kue. Sreom, kua je
bila prazna...
Upitao sam jednog oficira zna li ija je to kua to je rue.
'Jednog od onih koji su izvrili napad na suhoputnu stanicu u Derventi' - odgovorio je i
dodao: 'Nekog Peje Ravlia'.
Pejo Ravli je bio prvak Hrvatske seljake
stranke u derventskom kraju. Vaio je kao liberalni politiar, po politikom ubjeenju blii nama komunistima nego frankovcima. (...)
Vraajui se svome vodu razmiljao sam... o
svemu to sam vidio tih nekoliko dana u Derventi. S jedne strane, proustaki elementi, podstrekavani od reakcionarnog katolikog klera,
podigli su glave i preli u otvorene napade
(suhoputna stanica!), dok, s druge strane, proetniki orijentisani oficiri svojim odmazdama jo
vie raspiruju mrnju i neprijateljstvo izmeu
hrvatskog i srpskog naroda. U tom kraju, gdje je
politika situacija i do rata bila dosta teka i
sloena, nije se moglo nita dobro oekivati u
danima koji su dolazili.. ,14

Ubrzo se pokazalo da je Vojo Stupar bio u pravu.

U njemakoj naredbi za napad na Jugoslaviju i za
vojne operacije koje su uslijedile predviao se jak otpor srpske vojske, a britanski premijer Winston
Churchill (Vinston Ceril) poslao je 13. aprila 1941.
svom poslaniku pri kraljevskoj jugoslavenskoj vladi
Ronaldu Campbellu (Ronald Kembel) radiogram:
Ne vidim zato kralj i vlada treba da napuste zemlju, koja nije gusto naseljena, koja je brdovita i puna naoruanih ljudi. Nemaki tenkovi
mogu nesumnjivo da se kreu drumovima i putevima, ali da bi pokorili srpsku vojsku (istakli
autori) Nemci treba da dovedu peadiju. Tada
e biti prilike da ih se ubija. Svakako da mladi
kralj i ministri treba sa svoje strane da u tome
uestvuju.15
Ni strahovanja Nijemaca ni nade Britanaca da e
jugoslovenska odnosno srpska vojska, kako su je i
jedni i drugi nazivali, pruiti snaan otpor, nisu se
obistinili. Umjesto da odigraju svoju ulogu u pruanju
otpora agresorima, kralj i vlada avionom su pobjegli
u inostranstvo a da im poslanik Campbell nije stigao
ni da urui Churchillovu poruku. Uslijedilo je, 17.
aprila, potpisivanje kapitulacije kraljevske jugoslavenske vojske, a sutradan se i tab etnike komande, koji se ubrzo nakon izbijanja aprilskog rata naao
u Sarajevu, predao Nijemcima. Bio je to i kraj specijalnih etnikih bataljona.

Poslije potpisivanja kapitulacije samo je nekoliko

manjih grupa oficira, podoficira i vojnika jugoslavenske vojske odbilo predaju. Meu njima se nala i grupa na elu s pukovnikom Dragoljubom Draom Mihailoviem, koja je oko 20. aprila krenula sa sektora
Doboja prema Drini, namjeravajui da se prebaci u
Srbiju.
Ratko Martinovi, tada aktivni porunik, opisuje
kako je ta grupa, u kojoj se i sam nalazio, negdje na
prilazima Drini naila na grupu etnika:
Poeli smo se sakupljati iz radoznalosti da
vidimo ko su pridolice. Bili su to pripadnici
predratne 'etnike organizacije'. Njih je predvodio 'vojvoda' Mitar. Sebe su nazivali Dobojskim
etnicima.18
U daljem tekstu Martinovi objanjava da su pridolice bili lanovi etnike organizacije Koste Peanca i dodaje:

O Kosti Peancu i etnikoj organizaciji kojoj su pripadali... znao sam toliko koliko se o
njima slubeno govorilo. Bilo je to samo najlepe, vaili su za uzor patriotizma.17
Nakon prelaska iz Bosne u Srbiju, vojvoda Mitar
je, po Martinovievim navodima, pokuao da uhvati
vezu s Peancem preko manastira Rae. Znate, u
svakom manastiru treba da bude obavetenje od
glavnog vojvode ta da se radi - rekao je.18
Konano, priblino prvih dana maja dobojski etnici su se odvojili od grupe Drae Mihailovia i
izgubili u nepoznatom pravcu.
Martinovi govori i o susretu Draine grupe poetkom maja - s majorom Miodragom Paloeviem,
komandantom 1. jurinog, odnosno, etnikog bataljona, koji je, s nekoliko svojih vojnika, odstupio u Srbiju
posle borbe kod Bijeljine sa ustaama i Nemcima.19
Jo iz daljine, gledajui kroz dvogled, Draa je, navodno, rekao:
Ovo su neki iz jurinog bataljona.
Prepoznao ih je, valjda, po ubarama i kiankama
na njima.
Takvih naoruanih grupa kao to su Mihailovieva, vojvode Mitra i Paloevia pojavilo se jo, uglavnom na teritoriju Srbije: nekoliko na Goliji, jedna u
kolubarskom srezu, jedna kod Stalaa. Veina njihovih starjeina priznavala je, bar nominalno, kao glavnog komandanta odnosno kao glavnog vojvodu,
Kostu Milovanovia Peanca iako u tom trenutku s
njim nisu imali vezu. A Kota Peanac tih se aprilskih i majskih dana 1941. s nekoliko stotina naoruanih ljudi nalazio u dolini rijeke Toplice u junoj Srbiji.20
Iako su Peaneva i ostale grupe izbjegavale susrete s njemakim jedinicama i patrolama, ipak je ponekad dolazilo do manjih sukoba, zapravo arki bez
posljedica. S tim u vezi, tab 11. njemakog korpusa
izdao je 27. aprila nareenje:
Bez oklevanja treba streljati svakog onog
koji se zatee pod orujem, bilo da daje otpor ili
bei...
A komandant 2. njemake armije, feldmaral baron Maximilian von Weichs (Maksimilijan Vajhs), sutradan, 28. aprila, ponovio je to nareenje u jo otrijoj formi:
a) (...)
b) Ko se ... pronae u srpskoj uniformi pod

orujem, stavlja se van granica meunarodnog

prava i ima odmah da se strelja.
c) (...)
d) Svi streljani ima da se obese, a njihove leeve ostaviti da vise.21

O svemu to se dogaalo u etnikim organizacijama izmeu dva rata, kao i u toku aprilskog rata,
rukovodstva KPJ, ini se, nita nisu znala jer ih to
jednostavno nije ni zanimalo. ini nam se da bi i u
ovom sluaju bile potpuno na mjestu Titove rijei napisane u Beogradu sredinom juna 1941. godine i
objavljene u Proleteru:
Slabost partijskih organizacija bila je u slabo organizovaoj informativnoj slubi. esto su
partijske organizacije bile stavljene pred svren
in, nisu znale ni za najobinije stvari koje su se
spremale od strane neprijatelja iznutra, a koje
su se mogle preduhitriti da su komunisti malo
vie vodili rauna o tome ta se zbiva u redovima neprijatelja.22
Upravo nedovoljno poznavanje sutine etnitva,
njegove historije, programa i ciljeva, imae, prema
mnogim indicijama, tragine posljedice u danima koji
su dolazili.

U selu Struganiku, jugoistono od Valjeva, podno

planina Maljena i Suvobora, nalazila se kua ivojina
Miia, uvenog srpskog vojskovoe iz prvog svjetskog rata, koji je umro 1922. godine. Njegov najstariji
sin Radovan, rezervni potpukovnik, pao je u aprilskom ratu u njemako zarobljenitvo i ondje i umro.
Srednji sin, penzionisani major Aleksandar, zajedno s
majkom Lujzom, enom Milenom i sestrom aprilskih
se dana zatekao kod kue. Najmlai sin Vojislav pojavio se malo kasnije...
Jedne mrane kine noi - zapisala je Milena - posle kapitulacije jugoslovenske vojske,
izmeu 10. i 11. maja 1941. godine, izmeu ponoi i 1 sata po ponoi, doao je Draa Mihailovi
pukovnik, zajedno sa majorem Miodragom Paloeviem i svojim narednikom Boom, peke iz
Doboja (Bosna) u Struganik (Valjevski okrug, Srbija) gde je znao da e zatei moga mua Alek-

sandra Miia u kui njegove majke, udove po.

vojvode ivojina Miia.
Prve rei Draine su bile: 'Aleksandre' ti i ja
emo podii trei ustanak. Uiniemo sve, da
narodu olakamo ovo robovanje i da se mi, stari Solunci ne obrukamo i boriemo se do kraja'.23
Tako je Aleksandar Mii postao jedan od najbliih saradnika vode ravnogorskog etnikog pokreta,
koji je uskoro poeo da se oformljava. Meutim, niti
su oni podigli trei ustanak, niti su narodu olakali
robovanje, a nisu ni osvjetlali obraz starih Solunaca,
niti se borili do kraja...
Ko je, zapravo, bio pukovnik Draa Mihailovi, koji je stao na elo novog etnikog (ravnogorskog) pokreta?
Dragoljub Draa Mihailovi roen je u Ivanjici
1893. godine, u porodici sreskog pisara, ali je, izgubivi roditelje jo u predkolskoj dobi, odrastao i kolovao se u Beogradu kod strica, veterinarskog majora, i
pod njegovim uticajem izabrao vojniki poziv. U balkanskom ratu 1912. godine uestvovao je kao pitomac
podnarednik, a u prvom svjetskom ratu kao potporunik. Nakon zavretka rata zavrio je viu kolu
vojne akademije. Sa dunosti naelnika taba Kraljeve garde odlazi 1935. godine za vojnog izaslanika u
Sofiju, gdje je unaprijeen u in pukovnika. Nakon
deset mjeseci, na zahtjev bugarske vlade, Draa Mihailovi naputa Sofiju kao nepoeljna linost i
ubrzo odlazi na istu dunost u Prag, gdje ostaje do
1937. godine. Nastavljajui vojnoobavjetajni rad, on u
tom periodu, u uniformi ehoslovakog oficira i pod
lanim imenom, prisustvuje manevrima Crvene armije u Ukrajini. Meutim, nakon zavretka manevara
Rusi mu za uspomenu poklanjaju tabakeru s ugraviranim tekstom: Pukovniku jugoslavenske vojske
Dragoljubu Mihailoviu.24
Nakon povratka iz ehoslovake, u maju 1937, Mihailovi odlazi u Ljubljanu na dunost naelnika taba Dravske divizijske oblasti, a zatim u Celje, za komandanta 39. pjeadijskog puka. Odatle 1938. godine
prelazi u Vrhovnu inspekciju. Aprilski ga je rat zatekao u Mostaru, na poloaju pomonika naelnika
taba 6. (primorske) armijske oblasti, s ratnim rasporedom pomonika naelnika taba 2. armije.

Obrazlaui razloge koji su naveli D. Mihailovia

da se sa sedam oficira, sedam podoficira i 17 vojnika

opisane noi pojavi u selu Struganiku, prof. dr Jovan

Marjanovi kae i ovo:
Mihailovi je od ranije dobro poznavao sina
preminulog vojvode, majora Aleksandra Miia.
Mogao je raunati da major Mii nije hteo poi
u zarobljenitvo, jer je ovaj esto govorio o potrebi etnikog ratovanja ako zemlja padne neprijatelju u ruke... Najzad, kua Miia bila je u
Srbiji popularna i nacionalna, oslobodilaka akcija koja bi se povela iz ove kue imala je unapred izglede na dobar prijem kod naroda. Relativna blizina Beograda takoe je bila od znaaja.
J. Marjanovi zatim citira odlomak iz sasluanja
Drae Mihailovia pred isljednikom OZN-e:
Aca Mii je moj klasni drug rekao je D.
Mihailovi u istrazi i skoro svakodnevno
sam dolazio u njegov dom, od 1930. pa na dalje,
kad god sam bio u Beogradu.25
Meutim, uz te retke, pozivajui se na razgovor s
predratnim naelnikom Obavjetajnog odjeljenja jugoslavenskog generaltaba, pukovnikom arkom Popoviem, Drainim najbliim prijateljem i pobratimom, J. Marjanovi je napisao i ovo:
Pukovnik . Popovi rekao je... da su izmeu ene majora A. Miia i D. Mihailovia postojale izvesne simpatije, pa da veruje da se D.
Mihailovi time rukovodio kada dolazi upravo
na Ravnu goru. Meutim, ako je i postojao ovaj
motiv, treba svakako uzeti u obzir i druge navedene razloge.26
Draa Mihailovi je sa svojom grupom ve sutradan, nakon nekoliko sati hoda iz Struganika, stigao
na plato Ravne gore na Suvoboru. Najprije se povezao sa okolnim andarmerijskim stanicama Aimovieve komesarske uprave, poeo da organizuje obavjetajnu mreu kako bi upoznao situaciju u okupiranoj
Srbiji i drugim krajevima Jugoslavije, uspostavio veze
s veim brojem oficira, koji su na razliite naine
izbjegli zarobljavanje i uglavnom ivjeli u Beogradu,
te da bi se povezao i s nekim kvislinzima.
Dok je D. Mihailovi provodio pripreme za stvaranje nove etnike organizacije u Srbiji, koja e stupiti
u akciju kad za to doe vrijeme, pod rukovodstvom
komunista buknuo je ustanak. Formirani su mnogobrojni partizanski odredi (Valjevski, odred na Gou,
Posavsko-kosmajski, Prvi umadijski, Drugi umadijski, Uiki, Boljevaki, aanski, Mavanski, Kopaoniki, Rasinski, Pomoravski, Kralj evaki, Posavski,

Ozrenski, Poarevaki, Topliki, Kragujevaki, Zaglavski i Vranjski) koji su u toku jula i u prvoj polovini
avgusta zapoeli akcije protiv kvislinkih i okupatorskih jedinica i objekata. Kako su Srbijom kruile vijesti da se na Ravnoj gori nalazi grupa oficira i vojnika koji se izjanjavaju i pripremaju za borbu protiv
okupatora, tab Valjevskog NOP-odreda, Glavni tab
NOP-odreda Srbije i PK KPJ za Srbiju poeli su da
preduzimaju akcije da saznaju o emu je zapravo rije, ko su ti ljudi, koliko ih ima i kakve su im namjere. U obavjetajne misije, uslovno reeno, na Ravnu
goru otili su dr Miodrag Jovanovi, ljekar Valjevskog NOP-odreda, Dragojlo Dudi, politiki komesar
Kolubarske ete tog odreda, Milo Mini, instruktor
PK KPJ za Srbiju... Pregovori s predstavnicima ravnogorske grupe vodili su se 8. septembra i u Beogradu. O njima je Aleksandar Rankovi 11. septembra
1941. obavijestio Novaka (tj. Tita, iji se pseudonim
Novak ovdje prvi i posljednji put spominje!):
Odran je sastanak izmeu nas i vojno-etnike organizacije kojoj na elu stoji Draa Mihailovi. Sastanak je odran u Beogradu u ponedeljak. Prisutni Draini izaslanici: pukovnik
Panti (Branislav), major Pileti (Velimir), autant Drain i po svoj prilici etvrti je pop; nai
predstavnici su: Doktor, Dura i student.
(...)
Pregovori su prekinuti s tim da se nastave
na terenu, tj. na Ceru, gde oni odlaze da podnesu, izvetaj Drai. Ostavili su adresu i razume
se - javku. Izrazili su elju da ih odavde poseti
delegacija koja e biti kompetentna da zakljui
sporazum. Uz to, napravili su vic, rekavi:
'Znamo mi kako to ide kod vas. Prvo nam je dola jedna izvidnica, a vi ste prethodnica, pa e
nam sad doi glavnina'.
Javi mi, drue Stari (Tito), ta misli o celoj
ovoj stvari i ta bi trebalo dalje raditi.27
Doktor je bio Blagoje Nekovi, Dura Duro
Strugar a student - Voja Nikoli.
Skoro istovremeno u Beogradu su odrani pregovori i s grupom etnika generala Ljube Novakovia,
koji je, navodno, bio pod komandom Koste Peanca,
ali se nije slagao s njim. Rezimirajui prve i druge
pregovore, A. Rankovi je napisao Titu i ovo:
Mislim da je GESTAPO, zajedno sa svojim
slugama, uspeo da u sve ove grupe i grupice
ubaci svoje agente, iji je cilj da koi akcije, ra-

zara iznutra i obavetajna sluba. Treba jako

oprezan biti i ne napustiti cilj povezivanja s njima i kao celinom i kao pojedincima, i kao grupicama koje su voljne za saradnju. No uvek ih
terati na istinu.28
Ti zakljuci A. Rankovia - koji su bili potpuno
tani predstavljaju, ini nam se, njegovo prvo angaovanje na obavjetajnom planu!
U svim tim razgovorima sam Draa Mihailovi,
kao i njegovi saradnici i predstavnici, istupali su s tezom da jo nije vrijeme za oruanu borbu protiv okupatora i kvislinga, ali su izraavali i izvjesnu spremnost na saradnju s partizanima. Meutim, oni su krili
da istovremeno vode tajne pregovore s upravo formiranom kvislinkom vladom Milana Nedia, posebno o
koordinaciji akcija s njegovim andarmerijskim jedinicama protiv partizana i da nastoje da uspostave
kontakt s njemakim predstavnicima radi ostvarenja
neke vrste modusa vivendi s njima.
O svemu tome partizanska obavjetajna sluba tada nije nita znala.

Sauvan je jedan dokument iz kojega se vidi da je

partizanska obavjetajna sluba sredinom avgusta
1941. imala svog saradnika u jednom od tabova Peanevih etnika. Naime, 14. avgusta Marko (Aleksandar Rankovi) pisao je Titu:
aljem ti ovaj plan do koga su doli drugovi
u Niu, on potie od etnika, a poto se Kota
Peanac nalazi ba kod Nia sa svojim etnicima, izgleda da plan pripada ba tom delu etnika.
Ja mislim da se na bazi ovakvog njihovog
programa mogu utoliko pre povesti pregovori s
njima.29
Nismo mogli da utvrdimo ko je drugovima u Niu dostavio plan o kome je rije niti ta je taj plan
sadravao. Meutim, dogaaji koji su se ubrzo zbili
dokazali su da se s Peanevim etnicima ne mogu
voditi nikakvi pregovori. Tog je puta partizanska
obavjetajna sluba djelovala brzo i efikasno.
Poto je u dolini rijeke Toplice formirao svoje
odrede od nekoliko stotina ljudi, od kojih su neki svojevoljno uestvovali s partizanima u borbama protiv
Nijemaca i Aimovievih andara, Kota Milovanovi
Peanac je preko biveg senatora iz Smedereva, ljekara dra Stefanovia Somborca, uspostavio vezu sa
drom Georgom Kieszelom (Georg Kisel), pomonikom

efa Upravnog taba Vojnog zapovjednika Srbije, ponudio mu saradnju u borbi protiv ustanikog pokreta
koji predvode komunisti i zatraio sastanak radi sklapanja tajnog sporazuma s okupacionom upravom.
Pri uspostavljanju te veze znaajnu je ulogu imao i
lan predratne uprave etnikog udruenja, norveki
poasni konzul i poznati beogradski preduzima orde Ro, u ije je neke preduzimake poslove prije rata i Peanac ulagao svoj kapital.
S punomojem Upravnog taba vojnog zapovjednika u Srbiji, s Peancem se, u prvoj polovini avgusta
1941. godine u Ploniku kod Nia sastao Roov prijatelj i podstanar (!), ef beogradskog Gestapa SS-major
Karl Kraus. Doavi vrlo brzo do podataka o tome
ta se dogaa na relaciji Peanac - Gestapo, Glavni
tab narodnooslobodilakih partizanskih odreda Jugoslavije odluio je da ih objelodani u svom Biltenu
broj 4 od 3. septembra 1941. godine:
Do tog sastanka dolo je na taj nain to je
gestapovac Kraus poslao Peancu potrebne njemake putne isprave, pomou kojih je izdajnik
doao na sastanak. Pri susretu su se ta dva pobratima srdano izljubila i duboko dirnut Kota
Peanac je podario Krausu svoj etniki znak, a
Kraus Kosti svoj revolver, kao simbol budueg
krvoprolia.30
Istog dana, 4. septembra, Tito (Valter) je javio u
Moskvu:
Nijemci su uinili sporazum i sa etnikim vojvodom Kostom Peancem koji je izdao proglas protiv
partizana i naredio mobilizaciju etnika.31
U arhivi beogradskog Gestapa nalazi se (pod brojem 1518/43 K.-VB II Mue/Ku. 190/3) njemaki prijevod opirnog elaborata, zapravo uputstva, s naslovom
Organizacija ustanikog pokreta Drae Mihailovia u
prostoru bive Jugoslavije. U popratnom aktu uz taj
elaborat koji je potpisao dr Schfer (efer), zapovjednik njemake Policije sigurnosti i slube sigurnosti u
Beogradu i koji nosi datum 15. jula 1943, kae se,
izmeu ostaloga:
Imajui u vidu vanost ovog uputstva, svim
podreenim tabovima Drae Mihailovia bilo
je nareeno da se ono uva zakopano, kako bi
se obezbijedila njegova apsolutna tajnost. Primjerak koji se nalazi u prilogu uzet je bez znanja odnosnog taba DM i kopiran... On se ponovo nalazi u rukama organizacije DM.32
To supertajno uputstvo etnikog pokreta Drae

Mihailovia, izraeno, sudei prema sadraju, najvjerovatnije u drugoj polovini 1942. godine, poinje rijeima:
Odmah poslije nesrenog okonanja prvog
perioda naeg rata i nakon sramne kapitulacije
veeg dijela nae vojske, jedna grupa ljudi, na
elu s tadanjim pukovnikom a sadanjim armijskim generalom Draom Mihailoviem, odbila je, prema slavnim uzorima nae istorije, da
poloi oruje... Draa je ponovo razvio nau narodnu zastavu, koja je za jedan as bila oborena, te je pod nju pozvao sve zdrave narodne
snage, da bi nastavio rat protiv omrznutih neprijatelja, koji vjeruju da su nas konano oborili
na tlo.. ,33
Poslije takvog uvoda normalno bi bilo oekivati
konkretna uputstva o tome kako, prema slavnim
uzorima nae istorije, treba nastaviti rat protiv
omrznutih neprijatelja, nanosei im udarce u svakoj
prilici, napadajui komunikacije i privredne objekte
koji okupatoru koriste za jaanje njegova ratnog potencijala itd. Meutim, potpuno je suprotno: u 6. taki
uputstava, koja ima naslov Metode rada, kae se doslovno:
Beskrupulozno taktiziranje s okupatorom i
protivnicima. Nanoenje udaraca unutranjem
neprijatelju kod svake pruene prilike.34
Beskrupulozno taktiziranje sa okupatorom i protivnicima bilo je od trenutka pojave ravnogorskog
etnikog pokreta spiritus rector njegove famozne
politike ekanja. A nalije te politike* bila su najprije prikrivena nastojanja da se s okupatorom i
protivnicima pronae modus vivendi, a zatim da se
s njima ostvari aktivna saradnja radi nanoenja
udaraca unutranjem neprijatelju, a to su kao to
se jasno vidi iz teksta uputstava - partizani i narodnooslobodilaki pokret Jugoslavije u cjelini.

U skladu s tim postavkama, prvih dana septembra

1941. u Beogradu je boravila delegacija s Ravne gore
koju je predvodio potpukovnik Dragoslav Pavlovi,
naelnik taba D. Mihailovia, i vodila pregovore s
upravo formiranom kvislinkom vladom generala
Milana Nedia o zajednikoj borbi protiv partizana.
U toku poslijeratnog istranog postupka general
Milan Nedi je izjavio da su u toku tih pregovora prihvaeni predloi Drae Mihailovia:

1) Da se uspostavi red i mir u Srbiji.

2) Da se povede zajednika borba protiv partizanskih odreda predvoenih komunistikom
partijom, upravo protiv eta komunistike partije.
3) Da uspostavim vezu i legitimiem Drau
kod Nemaca kae Nedi.
4) Da mu se dostavi izvesna svota novaca radi isplate prinadlenosti njegovih oficira i podoficira. . ,35
Na kraju je M. Nedi dodao:
... Draa je dobio novac a Nemci su ovo
odobrili
Osim naelnog sporazuma o saradnji, delegacija
Drae Mihailovia je s Nedievim oficirima utanaila
i zajedniki operativni plan protiv partizana u zapadnoj Srbiji, koji je nosio datum 7. septembra 1941. i
izmeu ostaloga precizirao djelovanje odreda Nedieve andarmerije i etnika:
Kad sva tri odreda budu stigla na liniju
Zvornik - Krupanj - V a l j e v o Mionica, uhvatie vezu sa etnikim odredima koji se pod komandom deneraltabnog pukovnika g. Drae
Mihailovia nalaze na toj liniji i saekae dalja
nareenja za produenje dejstva.37
Partizanska obavjetajna sluba nije nita saznala
ni o naelnom sporazumu Drae Mihailovia s vladom Milana Nedia ni o operativnom planu nedievsko-etnikih akcija protiv partizana u zapadnoj Srbiji. Meutim, sticajem okolnosti, operativni je plan
ipak dopao u ruke partizana, i to ve dan nakon njegova potpisivanja, tj. 8. septembra 1941. Tog je dana
jedna zasjeda Kolubarske ete Valjevskog NOP-odreda zaustavila u selu Belanovici automobil koji je dolazio iz Beograda i iz njega zarobila pomonika komandanta Nedieve andarmerije majora Marka
Olujevia i obavjetajnog oficira taba Drae Mihailovia kapetana Slavka Pipana, alias Peria, i kod njih
pronala operativni plan. To je znailo i kraj tog plana.38

Prve autentine podatke o zbivanjima na Ravnoj

gori i o stvarnim namjerama i planovima Drae Mihailovia donio je aktivni potporunik jugoslavenske
vojske Radivoje Jovanovi Bradonja, rodom iz sela
Zarubi kod Valjeva, kada je potkraj jula 1941. sa est
svojih drugova stigao u logor Kolubarske ete Valjev-

skog NOP-odreda. Tada je u tabu odreda ispriao i

ovo o Drai Mihailoviu:
Dovoljno mi je bilo... da kod njega provedem tri dana pa da vidim... kako on zamilja
borbu. To je kamuflirani petokolona; njemu
stalno dolaze kuriri iz Beograda, sve Ljotievi
ljudi. Neki dan je bio jedan od voa Ljotieve
omladine, Lenac. On je doao iz Bosne sa nekoliko ljudi i nije ni mislio na borbu. Raunao je
da se spase od ropstva, ali sad je, izgleda mi,
dobio pravi zadatak: da ometa nau borbu. Da
je po mome, ja bih prvo s njime raistio.39
Nema sumnje da su ti podaci stigli do viih partizanskih tabova i partizanskih rukovodstava. To se
istovremeno dogodilo i s podacima koje je, nesumnjivo, dostavio i prvi stvarni partizanski obavjetajac u
etnikim redovima Milo Popovi urin. (Vidi poglavlje tree knjige Ne smijemo ih zaboraviti*.)
U glavni tab NOP-odreda Jugoslavije, tj. u ruke
glavnog komandanta, Tita, stizali su s Ravne gore i
neki precizniji podaci. Dokumenti o tome nisu sauvani, ali je Tito u jednom poslijeratnom govoru rekao
i OVO:

Jo u Beogradu, Glavni tab partizanskih

odreda saznao je da se negde u brdima na Ravnoj gori skriva pukovnik Draa Mihailovi sa
jednom grupom oficira, s kojima je uspio da se
skloni i ne bude odveden u ropstvo. Draa do
tog momenta, nije uopte vodio nikakve borbe,
niti su bosanski seljaci, koji su bili ustali u odbranu svojih ivota, stajali pod njegovom komandom. Ja sam lino, jo u julu mjesecu, naredio tabu Valjevskog partizanskog odreda da
stupi u vezu s Draom Mihailoviem i da ga
privoli na borbu u saradnji s nama. Ali on je
odluno odbijao da ita poduzme protiv Nijemaca, i to, prvo to uopte nije imao nikakve
vojske, a drugo to se bojao represalija. Do
ruku naeg taba dopro je jedan dokumenat u
kome nas je jedan ovjek iz Draine grupe
obavjetavao da Draa Mihailovi eli da otpravi u Bosnu neke nepokorne oficire, to jest ljude
koji su eljeli da se bore. Jedan od tih nepokornih bio je porunik Ratko Martinovi, koji je od
prvog dana, zajedno s popom Vladom Zeeviem, saraivao s nama, stvorivi jedan etniki
odred na teritoriji Krupnja. U tom dokumentu
se govori da je Draa Mihailovi rijeio da po-

mou jednog kriminalnog tipa ubije porunika

Martinovia kada bude prelazio Drinu.40
Sam Ratko Martinovi, koji je od kraja avgusta
1941. imao zajedniki etniki odred s popom Vladom
Zeeviem, doao je u Uice 4. ili 5. novembra 1941.
Primio ga je Tito, a Martinovi mu je, kako je sam zabiljeio, tada dao i sljedee podatke o etnicima Drae Mihailovia:
Govorio sam o majoru Panteliu, koji je odmah u poetku nemakog napada (rije je o napadu njemake 342. pjeadijske divizije na Mavu potkraj septembra 1941. godine - primj.
autora) pregovarao s Nemcima, i o sluaju porunika Komarevia, koji im je u Loznici predao raport. Zatim sam izneo Raievo lukavstvo
i izvlaenje iz borbe, to je, u sutini, uvek bilo
nareenje Drae Mihailovia. Nisam mogao da
preutim kako je jo u septembru major Panteli traio da se i ja stavim pod njegovu, odnosno
Drainu komandu i kako me je pukovnik Mihailovi osudio na smrt zbog izdaje.41
Martinovi zatim pie:
Titove rijei navodim po seanju, a ne doslovno. Rekao mi je da je njemu jo u Beogradu
bilo poznato da je Draa Mihailovi mene smatrao nepokornim oficirom i da je pripremao da
me ubije kada budem prelazio Drinu. Zatim o
tome kako je Rai sa svojim etnicima i drugim etnicima Drae Mihailovia napao partizane, ali su ih nai borci potpuno razbili.42
Ratko Martinovi je jo u toku rata tragao za ovjekom koji ga je, po nareenju Drae Mihailovia trebao da ubije. ta se dogodilo, objanjava on sam:
Uvee prvog februara 1942. godine, u jednoj
borbi Valjevskog partizanskog odreda, na planini Magleu uhvaen je, odnosno zarobljen kao
pripadnik Srpske dravne strae andarmerijski
narednik Mitrovi, koji je, izmeu ostalog, u
mom prisustvu na sasluanju priznao da mu je
Draa naredio da me ubije. Ja sam ga pre tog
sasluanja prepoznao i upitao zato je pobegao
iz manastira Tronoe. Odgovorio je da nije izvrio zadatak, a video je da mi neemo otii k majoru Dangiu u Bosnu, pa je pobegao u Loznicu
i preko apca u Beograd.
Vie se nije usudio izii Drai na oi, a zavrio je na Magleu.43
Ko je jo u ljeto 1941. bio partizanski obavjetajac

u grupi Drae Mihailovia nismo mogli utvrditi.

Doavi u Uice poetkom novembra 1941, Ratko
Martinovi je, osim onoga to je spomenuo da je
ispriao Titu, sigurno donio i druge dragocjene podatke o zbivanjima i odnosima u ravnogorskom etnikom pokretu. Neke od tih podataka objavila je i
Borba od 8. novembra 1941. u intervjuu s njim. Na
pitanje ta misli o Drai Mihailoviu porunik Martinovi je odgovorio:
A ta se moe misliti o oveku kome je od
samog poetka bio u tabu jedan od najzatrovanijih ljotievaca Vladimir Lenac, koji je na elu Ljotieve omladine. On je otiao kasnije u Beograd s ciljem da prikupi novac za Drau. Njihovi odnosi nisu poremeeni, jer je Lenac
izjavljivao: 'Uvek sam spreman da se vratim na
Ravnu Goru. Kad me pozovu, dolazim!' Inae
Lenac stalno odlazi kod Draine sestre, poznate
ljotievke.
Draa je dobio 2,500.000 dinara na problematian nain: Mislim da je taj novac doao od
nadlenih iz Beograda.44

Kako se ustanak u Srbiji sve vie razgarao a partizanski pokret jaao, rasli su i mrnja i zavist - slobodno moemo i to rei - Drae Mihailovia i njegovih saradnika prema NOP-u u cjelini. Jedna od manifestacija takvog stanja duhova na Ravnoj gori bio je i
prvi otvoreni napad etnika na dijelove Kolubarske
partizanske ete Valjevskog NOP-odreda, izvren 30.
ili 31. avgusta 1941. u selu Planinici, desetak kilometara sjeverno od Ravne gore, kojim je Draa Mihailovi
lino komandovao.
Uprkos svim saznanjima, svakako nepotpunim, o
planovima i namjerama ravnogorskog etnikog pokreta, o manjim i veim etnikim napadima na partizane, komandant Glavnog taba NOP-odreda Jugoslavije Tito, odmah nakon dolaska iz Beograda na
osloboeni teritorij zapadne Srbije, pismom poslanim
iz sela Rajkovia po seljaku Voji Rafajloviu, koji je u
to vrijeme odravao vezu izmeu partizana i Ravne
gore, zatraio je sastanak s Draom Mihailoviem.
Poto je Draa to prihvatio, Tito je 19. septembra 1941,
u pratnji Miloa Minia, Obrada Stepanovia, lana
Okrunog komiteta KPJ za Valj evo i nekoliko partizana krenuo na dogovoreno mjesto - u selo Struganik. Ondje su ga u kui vojvode Miia ekali Draa

Mihailovi, Dragia Vasi, koga su ve poeli nazivati

ia, tj. Draa br. 2, i major Aleksandar Mii.
... Sastanak je, ustvari, dao slabe rezultate
napisae Josip Broz Tito u lanku Borba naroda porobljene Jugoslavije, objavljenom 1944.
godine u broju 6 asopisa Nova Jugoslavija.
Draa Mihailovi je uporno odbijao da zapone
bilo kakvu borbu protiv Nijemaca, govorei da
jo nije vrijeme itd. On je ve imao izvjesne etnike odrede, organizovane na teritoriji Zapadne Srbije, koju su bili oslobodili partizani. Bilo
je doneseno samo usmeno rjeenje o lojalnom
ponaanju Mihailovievih etnika prema partizanima i o tome da oni nee napadati partizane, kao to su to inili etnici vojvode Peanca.45
Prema zabiljekama nastavnika Milovana Ilinia,
Voji Rafajloviu su u sjeanju ostali sljedei detalji s
tog sastanka:
Razgovor su uglavnom vodili drug Tito i
Draa. Kada je dolo do pitanja kako bi se planiralo vostvo vojske i ko bi trebalo da bude komandant svih ustanikih odreda (to pitanje je
postavio Draa), drug Tito mu je odgovorio da
od toga ne treba praviti veliko pitanje...
Negde oko 20 asova zavren je razgovor.48
Nedelju dana poslije sastanka Tito - Mihailovi u
Struganiku, 26. septembra odrano je u selu Stolicama kod Krupnja, savjetovanje najviih predstavnika
KPJ i NOP-a Slovenije, Hrvatske, Srbije i Bosne i Hercegovine na kojemu je, pored ostaloga, zakljueno da
se pregovori s Draom Mihailoviem nastave i da se
nastoji postii sporazum o saradnji i zajednikoj borbi protiv okupatora i kvislinga.

Definiui stav Drae Mihailovia prvih mjeseci

okupacije, na istaknuti publicist Vilko Vinterhalter
napisao je u knjizi ivotnom stazom Josipa Broza:
Draa Mihailovi nije htio nita rizikovati,
on je iao za takvim oblicima otpora koji su sraunati na pasivno ekanje da saveznici bila
to rije o zapadnim saveznicima ili o SSSR slome hitlerovsku vojnu silu i da onda u posljednji as odredi otpora stupe u akciju. Takva
politika s gledita vodenja rata antihitlerovske
koalicije nije u sutini imala nikakvog smisla.

Ona je hijenski ekala svoj as s oitom namjerom i glavnim ciljem da se odri stari red stvari, stari nenarodni reim.47
Meutim, uspjean razvoj ustanka i odreeni
spoljnopolitiki momenti (engleski zahtjevi da se prijee u akciju i, preko u meuvremenu uspostavljene
radio-veze, najavljeni dolazak predstavnika britanske
komande na Srednjem istoku na Ravnu goru) primorali su Drau Mihailovia da, poetkom oktobra 1941.
godine, mimo svoje volje, za trenutak sie iz gorskih
visina kako je sm rekao u jednom proglasu - i
naredi nekim svojim odredima u Srbiji da se prikljue partizanima u napadima na okupatorske garnizone.
U lanku Borba naroda porobljene Jugoslavije,
napisanom za ameriku tampu, Josip Broz Tito je
pored ostaloga napisao:
(...) ve u oktobru mjesecu, u operaciji kod
Valjeva i Kraljeva, zajedno s naim snagama
uestvovalo je oko 1.200 etnika Drae Mihailovia. Do toga uea dolo je na taj nain to
sam ja, iz Krupnja, za vrijeme ofanzive protiv
nas uputio pismo Drai Mihailoviu i predoio
mu opasnost koja mu prijeti ako mi izgubimo
slobodnu teritoriju. Draa Mihailovi se saglasio
s mojim navodima - i tako su ove njegove snage uestvovale u borbi od oktobra do novembra
mjeseca.48
Meutim, u vezi s tim, svjedok na suenju Drai
Mihailoviu, major bive jugoslavenske vojske Radoslav uri, koji mu se medu prvima prikljuio na
Ravnoj gori, a kasije (1944. godine) priao partizanima, izjavio je sljedee:
Drain kapetan Relji objasnio mi je u selu
Brajiima da je Draa zaista naredio optu mobilizaciju i napad na Nemce zajedno sa partizanima. Kad sam posle tog pitao Drau, on je lino izjavio da je to tano i da je bio prinuen da
stupi u borbu protiv Nemaca pre vremena, zbog
toga to su partizani otpoeli ustanak, te bi se
ceo narod njima prikljuio, a on, Draa, ostao
bi usamljen.49
A major Vojislav Panteli, komandant Podrinskog,
odnosno Jadarskog etnikog odreda, koji je 16. 9. i 2.
10. 1941. godine po direktivi Drae Mihailovia pisao
Nijemcima strogo povjerljiva pisma uvjeravajui ih
da etnici nemaju nita protiv njemakog vojnika i
protiv njemakog Reicha, da oni cijene njemake
vojnike kao borce i njihovu korektnost kao pobjedni-

ka i predlaui im zajedniku akciju protiv ekstremnih elemenata i podstrekaa nemira - napisao je 1956. godine u emigraciji, u lanku Seanje jednog komandanta Prilog istoriji ustanka u Srbiji
1941 doslovno ovo:
Oko 10 oktobra primio sam u Loznici nareenje pukovnika Mihailovia u kome je stajalo:
da Komuniste treba da smatramo kao svoje saveznike i da sa njima najprisnije saraujemo. Ni
danas mi nije jasno zato je ovo bio naredio.50
Meutim, ono to bivem majoru Panteliu ni danas nije jasno bilo je bar djelomino jasno njegovu
sabratu, tadanjem Drainu komandantu u Tamnavskom srezu, Zvonimiru Vukoviu, koji u istoj knjizi u
svom lanku pie sljedee:
Poi s Partizanima u akciju, imalo je ova
preimustva: Partizanima se ne bi takorei poklonio monopol rodoljublja i borbenosti, a od
neprijatelja zaplenjeno oruje ne bi palo samo u
njihove ruke. S druge strane, komanda bi stvarno bila naa.. .51
Tako se dogodilo da ravnogorski list Sloboda ili
smrt u oktobru 1941. pozove na slonu akciju svih
Srba u borbi protiv neprijatelja - koji nas ve pola
veka ubija da bi preko naih leeva doao do bogatstva Balkana, Evrope i sveta.52 Meutim, dogaaji koji su uslijedili pokazali su da je nareenje Drae Mihailovia za zajedniku akciju etnika s partizanima
protiv okupatora bilo samo dio njegove perfidne igre
sraunate, u krajnjoj liniji, na unitenje partizana i
uguenje ustanka. Ti su dogaaji pokazali da je Draa Mihailovi pored ostaloga, raunao i s tim da e
zajednika borba partizana i etnika primorati Nijemce da meu ustanicima potrae sebi saveznike,
primorati ih da odustanu od zahtjeva da etnici poloe oruje i navesti ih na to da ih, u vlastitom interesu, bar privremeno prihvate kao naoruanog partnera u borbi protiv narodnooslobodilakog pokreta.
Ali, ni to nee biti sve!

Prvih dana septembra 1941. godine poela je na

Ravnoj gori raditi radio-stanica Slobodna vojna stanica neokupirane Srbije, s pozivnim znakom YTHS i
na talasnoj duini 36 metara. Ta je radio-stanica svakodnevno emitovala poruku potpukovnika Dragoslava Pavlovia, naelnika taba Drae Mihailovia,
upuenu potpukovniku ivanu Kneeviu koji se tada

nalazio u Kairu: Javi se lino preko Radio-Londona.

Sluam te svakog dana. Hitno je. Ja sam na mestu
koje se zove po imenu puka tvoje pete ete i moje etvrte. Tvoj kum Drago, pedeseta klasa iz Pariza. (Puk
koji se spominje zvao se Suvoborski.)53
Sredinom septembra (prema jednim podacima 12.
septembra, a prema drugima 14) jedan je francuski
brod, plovei u blizini Malte, uhvatio tu poruku i obeao da e je prenijeti dalje.
Konano, 25. septembra 1941. Radio-London je u
emisiji na srpsko-hrvatskom jeziku javio:
Za kuma 50. Primili smo Vaa saoptenja i
vrimo aranman. Svima vama elimo najbolje.54
Poslije obostranih provjera intimnim pitanjima i
odgovorima ta je radio-veza poela da redovno funkcionie. Ali, to nije bila direktna veza Ravne gore s
izbjeglikom vladom u Londonu nego, u sutini, veza
taba Drae Mihailovia s britanskom obavjetajnom
slubom, koja je, u njenom koritenju, postupala prema vlastitim eljama. U vezi s tim, delegat izbjeglike
vlade na Bliskom i Srednjem istoku Jovan Donovi
napisao je poslije rata:
... Englezi nisu dali da uspostavimo direktnu vezu sa generalom Mihailoviem... Odbili
su nas kad god smo to traili. Svakako zato, to
je za njih bilo praktino korisnije da je ova veza
u njihovim rukama. Korisnija zato, to su mogli
uvek u ime Vlade ili Delegata njenog sa Srednjeg Istoka traiti akcije kako to oni ele (istakli
autori).55
A predsjednik izbjeglike vlade Slobodan Jovanovi uputio je 1. juna 1942. godine depeu kraljevskom
generalnom konzulu u Istambulu:
Englezi i dalje rade samovoljno u odravanju veze sa Draom Mihailoviem (ne daju nam
sve depee, izdaju instrukcije bez naeg znanja),
molim uinite sve, i najbre mogue, da Drai
dobacite Vau ifru.. ,58
Meutim, direktna radio-veza Draa Mihailovi
izbjeglika vlada uspostavljena je tek u drugoj polovini 1943. godine.
(Od svih izbjeglikih vlada koje su se za vrijeme
drugog svjetskog rata nalazile u Londonu samo je
poljska vlada imala odobrenje da bez kontrole i posredovanja britanske obavjetajne slube odrava

radio-vezu s Komandom ilegalne Armije kraj ove u

zemlji.)
U meuvremenu je Slobodna vojna stanica neokupirane Srbije s Ravne gore odravala redovnu
vezu s britanskom obavjetajnom slubom i pomou
nje s izbjeglikom jugoslavenskom vladom.
Postoje indicije dokumentima, naalost, ne raspolaemo - da su Britanci tim putem, izgleda bez
znanja izbjeglike vlade, poetkom oktobra 1941. godine izvrili pritisak na Drau Mihailovia da aktivira
svoje odrede u borbi protiv Nijemaca. Jedan od njegovih bliskih saradnika iz tog doba, Zvonimir Vukovi, napisao je poslije rata:
Kako se docnije obelodanilo, engleska Vlada je, po traenju Moskve, molila Mihailovia
da narod u Srbiji digne na ustanak... Na Mihailovia je to traenje saveznike engleske Vlade
uticalo presudno.57
A u memorandumu koji je 24. novembra 1941. godine britanska vojna misija podnijela Ministarstvu
vojske SSSR-a, pored ostaloga je stajalo:
Britanska vlada bodrila je ustanak u Jugoslaviji na izrazitu elju Sovjetske vlade.. .i58
Tako je, po svemu sudei, u kalkulacijama Drae
Mihailovia, koje su ga poetkom oktobra 1941. godine navele na odluku da sie iz gorskih visina, bio
presudan i spoljni momenat. Taj je momenat morao
da bude prisutan i zato to je takva njegova odluka
bila dijametralno suprotna uputstvima do tada dobivenim od izbjeglike vlade. A kako su ona glasila i
koliko su bila kategorina, pokazuje sljedei citat iz
pisma koje je delegat kraljevske jugoslavenske vlade
za Bliski i Srednji istok Jovan Donovi poslije posjete
beogradskog industrijalca Dragomira Rakia Carigradu i dobijanja prvih obavjetenja o postojanju grupe Drae Mihailovia na Ravnoj gori 22. avgusta 1941.
godine uputio potpredsjedniku vlade Slobodanu Jovanoviu:
Poruio sam im (Drai Mihailoviu i njegovim ljudima primj. autora) od strane Engleza
da budu mirni, da ne napadaju Nemce i ne izazivaju represalije, i da e im se javiti kad treba
da otponu akciju. Onda kada im se javi da otponu akciju, bie pomognuti avijacijom i drugim. Ne budu li posluali, ne mogu se nadati nikakvoj pomoi (istakli autori).. ,59
Sutina te poruke je u reenici Ne budu li poslu-

ali, ne mogu se nadati nikakvoj pomoi. A onovieva tvrdnja da poruka dolazi od strane Engleza
prilino je suspektna i demantovae je kompetentne
engleske linosti.

Upravo u trenutku kad je Draa Mihailovi donio

odluku da sie iz gorskih visina, Englezi su, prema
navodima tadanjeg ministra dvora kralja Petra II,
Radoja Kneevia, 8. oktobra 1941. godine izbjeglikoj
vladi predali Prvi izvjetaj o ustanikoj vojsci u Srbiji. On je glasio:
Jugoslovenska vojska u zemlji postoji. Vojskom komanduje pukovnik Draa Mihailovi.
Narod eljan borbe. Nemamo ni najpotrebnijih
sredstava. Zasada borimo se samo pukom i
bombom. Nemci uplaeni, ne znaju ta da rade.
Ipak ine velike svireposti. Opkolili smo Valj evo
ve vie dana. Ka Kragujevcu i Kraljevu nadiremo. Neprijatelj u avijaciji oskudan, prema nama
ipak nadmoan. Aerodromi u Preljini, aku i
Poezi spremni. Na tab na Suvoboru. Na celoj
osloboenoj teritoriji nigde nema neprijatelja,
sem kao zarobljenika. U Sandaku Italijani sa
vrlo slabim moralom. U Bosni samo se ustae
bore, dok hrvatski vojnici bee. Nemci jakim
snagama dre samo dolinu Morave, dok ih po
ostalim garnizonima zapadno od nje opkoljavamo i hvatamo. Skoro sve pruge i puteve smo poruili. Hrvati su uda napravili od Srba... Ali
smo otpoeli da im vraamo. Narod bi srean
bio da vidi prvu pomo od saveznika. Devetog
biu u Poezi. Mogu doi na referisanje. Poaljite avion. Potpukovnik Pavlovi.60
Kao to vidimo, naelnik taba Drae Mihailovia
potpukovnik Dragoslav Pavlovi - koji je tada potpisivao sve depee upuivane s Ravne gore - ni jednom jedinom rijeju ne spominje partizane, a sve ono
to su oni dotada postigli beskompromisnom borbom
protiv okupatora pripisuje etnicima. On predlae da
mu se poalje avion u Poegu, ali ni jednom rijei ne
spominje kako su etnici dospjeli u taj gradi. Meutim, u saoptenju Vrhovnog taba NOPO Jugoslavije
od 4. novembra 1941. godine (objavljenom u Borbi
od 7. 11. 1941) zapisano je:
... za isto vreme, dok su partizani i poteni
etnici vodili na frontovima krvavu borbu protiv neprijatelja, znatni delovi etnikih formacija

poeli su da se zadravaju u pozadini osloboene oblasti gde su, bez borbe protiv okupatora,
otpoeli borbu za vlast protiv partizana...
*Jedna od takvih bandi izvrila je napad na
Uiku Poegu gotovo odmah posle osloboenja
ovog mesta od strane partizana (napad je izvren 5. oktobra 1941. - primj. autora). Po nareenju svog taba, koji je u to vreme ve bio u razgovorima sa etnikom komandom g. Drae
Mihailovia na Ravnoj Gori, partizani u Poezi
nisu pruili otpor da ne bi dolo do prelivanja
bratske krvi. Partizani su podneli ovu teku rtvu radi ostvarenja jedinstva, u nadi da e ovaj
sluaj biti sporazumno reen na zadovoljstvo
obe strane.61
Meutim, postoji dokument iz tog vremena u kojemu se komunisti, kako su sraunato nazivali partizane i Draa Mihailovi i londonske izbjeglice (a i Nijemci), otvoreno spominju. Rije je o telegramu koji je
2. oktobra 1941. godine uputio iz Kaira predsjedniku
jugoslavenske vlade generalu Simoviu njegov ministar vojske i mornarice general Bogoljub Ili:
Pukovnik Mihailovi se ali - javlja Ili da komunisti vode nepromiljenu borbu i prete
da itavu stvar zbog preuranjenosti kompromituju. Veoma su hrabri, odvani i portvovni zasluuju svaku panju. Morao sam upozoriti
Mihailovia stavljajui mu do znanja: Opasan i
podmukao neprijatelj jesu komunistike grupe
(bande). Danas se bore protiv Nemaca, a sutra
e protiv kralja i dinastije. U meuvremenu,
smatram potrebnim naglasiti da treba poduzeti
sve da se komunisti potine pukovniku Mihailoviu, jer pod kontrolom i pametnim upravljanjem njihov entuzijazam bie koristan optoj
stvari.82
Ta tenja da se komunisti potine pukovniku Mihailoviu i da se na taj nain onemogui njihova
nepromiljena borba, odnosno ugui preuranjeni
ustanak, bila je jo jedan elemenat vie u raunici
komandanta etnikih odreda jugoslavenske vojske,
koja ga je poetkom oktobra 1941. godine navela na
odluku da za trenutak sie iz gorskih visina. On e
sve do kraja novembra 1941. uporno insistirati na toj
kombinaciji, traei i dobivajui za nju svesrdnu podrku ne samo Engleza i londonske izbjeglike vlade,
ve i zvanine Moskve!

U svim osloboenim mjestima zapadne Srbije u

toku kakve-takve partizansko-etnike saradnje postojale su zajednike ili odvojene partizanske i etnike komande mjesta i druge institucije. U Uicu se
osim toga nalazio i specijalni oficir za vezu Drae
Mihailovia s Vrhovnim tabom NOP-odreda Jugoslavije, kapetan bive jugoslavenske vojske Milorad Miti (predratni i ratni agent Abwehra, to ni Draa Mihailovi nije znao!), dok partizanskog oficira za vezu na Ravnoj gori nije bilo. Osim sluaja Uike
Poege i sluaja Planinica, i u periodu zajednikih
borbi protiv Nijemaca i kvislinga oko Valjeva i Kraljeva bilo je i drugih etniko-partizanskih incidenata.
O jednome, veoma indikativnome, koji se zbio u aku, govori Radenko Mandi:
Komisija za borbu protiv pete kolone, sastavljena od predstavnika i partizana i etnika,
odmah po osloboenju grada (1. oktobra 1941.
primj. autora), osudila je na smrt streljanjem
biveg andarmerijskog podnarednika Vasilija
Diklia, komandira andarmerijske stanice u
Preljini. To je bio ozloglaeni petokolona, koji
je prvih dana po okupaciji zemlje, ve 1. i 2. maja, kao i posle napada Nemake na Sovjetski Savez, uestvovao zajedno sa Nemcima u paljenju
kua onih komunista koji su se sklonili da bi
izbegli hapenja. Tako je zajedno sa Nemcima
uestvovao u paljenju kue Radovana Jovanovia i jo nekih komunista iz tog kraja. Po izricanju presude zatvoren je u jednoj sobi u zgradi
nae komande mesta i tu ekao na izvrenje
presude.
Negde u oktobru, po danu, u aak je stigao
sa Ravne Gore visoki etniki funkcioner major
BJV (biva jugoslavenska vojska primj. autora) Radoslav Duri. On je sa sobom doveo grupu etnika koji su odmah opkolili komandu mesta. Onda je Duri doao kod komandanta komande mesta Milenka Nikia, i u ime etnike
Vrhovne komande zahtevao da mu se preda Dikli kako bi ga on sproveo na Ravnu goru gde
e mu biti sueno. U stvari, to je bio samo izgovor da bi se spasio Dikli koji je, izgleda, bio
lan Draine obavjetajne mree.63
etnici su odveli Diklia. Nije mu sueno na Ravnoj gori ve je kasnije postao poznati zlikovac i etniki kolja.

Dakle, u aku pa vjerovatno i u nekim drugim

osloboenim mjestima postojala je ak i zajednika partizansko-etnika komisija za borbu protiv
pete kolone! Bilo je to vrijeme kada su neke partizanske komande upuivale etnikim komandama pisma koja su poinjala rijeima Drugovima etnicima, a etnici su se pravili da nemaju nita protiv takvog oslovljavanja. Ali iza svega toga krio se podmukli plan starog obavjetajca Drae Mihailovia,
sraunat u krajnjoj liniji na unitenje glavnog protivnika, partizana i NOP-a, najprije u Srbiji, a zatim i
na cijelom teritoriju okupirane Jugoslavije. Naime,
upravo u to vrijeme, u prvoj polovini oktobra, na
Ravnu je goru u kratku posjetu doao kapetan Abwehra, ef Ureda IH beogradskog Ast-a, dr Josef Mati,
inae profesor slavistike na univerzitetu u Grazu, i
vodio razgovore lino s Draom Mihailoviem.64 Zatim 25. oktobra, na tu istu Ravnu goru stie britanski
kapetan D. T. Hudson (Hadson), od 1936. do 1940. inenjer u podrinjskim rudnicima i jedan od rukovodilaca britanske obavjetajne slube u Jugoslaviji.
D. T. Hudson se nou izmeu 17. i 18. septembra
iskrcao s podmornice kod Petrovca na moru zajedno
sa majorima kraljevske jugoslavenske vojske Mirkom
Lalatoviem i Zaharijem Ostojiem te narednikom
radiotelegrafistom Veljkom Dragieviem.65 Prihvatili
su ih crnogorski partizani i preko osloboenog teritorija prebacili do Uica. Ostoji i Lalatovi su i ne
svraajui u Uice produili na Ravnu goru, a kapetan Hudson je nakon kraeg zadravanja u glavnom
gradu partizanske Uike republike i razgovora s
Vrhovnim komandantom NOP-odreda Jugoslavije Titom uinio isto. Veljko Dragievi je brzo shvatio kakve su prilike u okupiranoj zemlji i u Uicu se pridruio partizanima.
Meutim, u Hronologiji uz sedmu knjigu Titovih
Sabranih djela - pod datumom 25. oktobar (1941) nalazi se tekst:
Tito je obavijeten da je britanski kapetan
Hadson Bil, sa majorima Kraljevske jugoslovenske vojske Z. Ostojiem i M. Lalatoviem iz Crne
Gore, preko Uica, stigao u tab D. Mihailovia,
a da je radio-telegrafist Veljko Dragievi odbio
da ide s njima i ostao kod partizana.66
Da su dogaaji s britanskim kapetanom Billom
Hudsonom tekli potpuno drukije, vidi se i iz njegove
biografije objavljene u istoj (sedmoj) knjizi Titovih Sabranih djela:

Hadson Bil (Hudson Bill), engleski major,

ef englesko-jugoslovenske misije koja se u septembru 1941. podmornicom iskrcala u Crnogorskom primorju, gdje su je prihvatili crnogorski
partizani, dopratili do Vrhovnog taba NOPOJ u
Uicu; otuda je Hadson otiao u etniki tab D.
Mihailovia i kod njega ostao do prolea 1944.67
Meutim, i u toj biografiji ima netanosti: B. Hudson je doao u Jugoslaviju 1941. kao kapetan da bi
kasnije, u toku rata, bio unaprijeen u in majora i,
najzad, u in potpukovnika; krae vrijeme, u toku njemake ofanzive na Uiku republiku, nalazio se uz
partizanski Vrhovni tab, zatim je nekoliko mjeseci
lutao po Srbiji dok ponovo nije naao Drau Mihailovia itd.
Tito nije znao da je onog istog dana kada je on
napustio Beograd i krenuo na osloboeni teritorij zapadne Srbije (16. septembra 1941) Adolf Hitler potpisao zapovijest Tajfun za osvajanje Moskve, a druga
linost nacistike Njemake Reichsmarschal Velikog
njemakog Reicha Herman Gring (Herman Gering)
na konferenciji u Berlinu svojim povjerenicima na
okupiranim teritorijima, meu njima i Franzu Neuhausenu (Franc Nojhauzen), zaduenom za privredu Srbije rekao:
Naelno na okupiranim teritorijama odgovarajuu ishranu treba obezbijediti samo onima
koji rade za nas... Zalihe itarica ne treba ostavljati u posjedu stanovnitva nego ih to bre
oduzeti, uskladiti, briljivo se o njima starati i
drati ih pod straom.88
Meutim, Tito je dobro poznavao sutinu nacizma,
veoma je dobro znao ta mirna okupacija moe da
donese ponajprije srpskom, a zatim i ostalim narodima Jugoslavije. Da li samo pod pritiskom Moskve ili,
moda, zbog nade da je i Draa Mihailov shvatio neminovnost oruane borbe protiv okupatora, on je u
toku oktobra uinio nove napore da, uprkos etnikim ekscesima i dvolinoj politici, ouva, odri i
uvrsti djelimino postojeu etniko-partizansku saradnju. Tako je poslije besplodne prepiske s Mihailoviem Tito odluio da se jo jednom sastane s njim. O
tom sastanku Tito je poslije rata napisao sljedee pasuse:
Mjesec dana poslije savjetovanja u Stolicama, 26. oktobra, ja sam iao u Brajie, na Ravnu
goru, da ponovo razgovaram sa Draom Miha-

iloviem. Ponovo sam pokuao da ga nagovorim

da zajedno idemo u borbu. (...)
Na taj sastanak sa Draom, ja sam u stvari,
iao sa glavom u torbi. Sa mnom su bili Sreten
ujovi i Mitar Baki.
(...)
Dok sam jo bio na tim razgovorima, oni su
meni pripremili klopku. Ja sam neto slino i
pretpostavljao. Tu sam imao oko trideset partizana u dva kamiona. Iako su svi bili do zuba
naoruani pukomitraljezima i mainkama, ipak
je to samo tridesetak ljudi. A tamo u Brajiima,
bilo je mnotvo etnika. Uika Poega je bila u
rukama etnika. Tamo su nam nekoliko dana
ranije, ubili komandanta Prvog umadijskog
partizanskog odreda Milana Blagojevia.60
U tom Titovu lanku potkrala se greka na koju ni
Redakcija njegovih Vojnih djela, ni Redakcija edicije
Veze u NOB-u 1941-1945, gdje je lanak objavljen, nisu
smatrali potrebnim da upozore itaoca. Naime, komandanta Prvog umadijskog partizanskog odreda
Milana Blagojevia etnici su skinuli s voza u Uikoj Poegi i ubili dan nakon Titova povratka iz Brajia u Uice, 28. oktobra 1941, a ne nekoliko dana ranije.

U noi izmeu 1. i 2. novembra 1941. godine etniki odredi u zapadnoj Srbiji preduzeli su opi napad
na partizane, orijentiui glavninu svojih snaga na
osloboeno Uice. Taj napad bio je Drai Mihailoviu
neophodan kao dokaz dobre volje u odnosu prema
Nijemcima s kojima je, preko kapetana njemake vojno-obavjetajne slube (Abwehra) dra Josefa Matla,
ve bio uspostavio kontakt. A da bi uspavao najvie
partizansko rukovodstvo, on je u razgovorima s Titom u Brajiima pet dana prije toga, 26. i 27. oktobra,
pristao na neke partizanske prijedloge o saradnji.
Ameriki historiar Jozo Tomasevich (Tomaevi)
o pregovorima u Brajiima i dolasku britanskog kapetana D. T. Hudsona na Ravnu goru pie:
Kapetan Hudson upravo je dan-dva ranije
stigao, u Mihailoviev tab, pa su Tito i njegovi
drugovi htjeli da i on sudjeluje na sastanku. Ali,
prema Hudsonu, Mihailovi se tome protivio pa
je ili neposredno prije ili poslije sastanka rekao
Hudsonu: 'Ovaj napad na partizane koji u izvesti i moji odnosi s njima iskljuivo su jugosla-

venska stvar, a ja sam legitimni predstavnik

svoje vlade'.70
Uz ovaj tekst J. Tomasevich daje napomenu: Kako je naveo Hudson u St. Anthony's College, Oxford
University, Proceedings of a Conference on Britain
and European Ressistance 1939-45. Diskusija o Jugoslaviji, str. 12.
Sauvan je radiogram koji je Draa Mihailovi nekoliko dana prije napada na partizane u zapadnoj
Srbiji uputio, ifrom koju su kontrolisali Britanci,
emigrantskoj jugoslavenskoj vladi, a koji je nagovjetavao ta e se dogoditi:
Fabrika oruja i municije u Uicu je od
ogromne vanosti za nae odrede. Bojim se da
emo to mesto silom zauzeti to pre. Ne sme se
dozvoliti da komunistiki pokret ojaa.71

Prema nekim svjedoenjima, partizanska je obavjetajna sluba navrijeme saznala za etnike planove. Tako Branko Poljanac, u to vrijeme jedan od najbliih Titovih vojnih saradnika, pie:
Do nas u Vrhovnom tabu dolazili su izvetaji da etnici pripremaju napad na Uice, zbog
ega smo stalno pojaavali mere bezbednosti,
kako u samom gradu, prvenstveno kod jedinica
Radnikog bataljona Uikog odreda, tako i na
frontu prema Poegi. Bilo nam je poznato da je
kapetan Ignjatovi govorio da bi u Uicu radije
video Nemce nego partizane.
(...)
Iz zaplenjenih etnikih nareenja, a i iz docnijih dej stava naih i etnikih jedinica, vidi se
da je Draa Mihailovi doneo odluku o napadu
na Uice istog dana kada su zavreni pregovori
u Brajiima, tj. 27. oktobra.
(...)
Poto je Tito sa Vrhovnim tabom znao za
planirani napad etnika, upueni su pojedini rukovodioci, koji su objasnili pojedinim grupama
etnika kuda ih vode njihovi komandanti. Kada
im je to objanjeno, etnici iz tih grupa su se razili kuama. Tako su uinjene bezopasnim grupe etnika sa pravca Makata i Palisada, Ljubia i Kremne.
U Uicu je uhvaen etnik koji je trebalo da
prenese direktivu za napad. Pohapene su i neke ubaene grupe petokolonaa.72

Ljubivoje Pajevi, komandir 3. ete Dragaevskog

bataljona, objanjava kako je teklo hapenje etnika
koji je trebalo da prenese direktivu za napad na Uice:
Ujutro 1. novembra, u Uice je doputovao
Dragutin Jovanovi, jedan od pomonika intendanta aanskog NOP odreda. Odmah po dolasku u tab Uikog NOP odreda poalio se zameniku komandanta Radivoju Jovanoviu Bradonji da su ga prilikom prolaska kroz Uiku
Poegu maltretirali etnici. Pri tom je Bradonji
ispriao da je jedan od tih etnikih oficira doputovao tog jutra vozom u Uice i da upravo sedi i pije kafu kod kafane 'Zlatibor'. Poto se kafana nalazila preko puta zgrade u kojoj je bio
smeten tab odreda, Bradonja je uputio jednu
patrolu da dovede etnikog oficira u tab
odreda. Tada je, poto je patrola privela etnikog oficira, izvren pretres nad njim, s ciljem da
se ustanovi njegov identitet i da se ispita njegovo ponaanje prema jednom ratniku iz prvog
svetskog rata, kakav je bio Dragutin Jovanovi.
Tom prilikom je kod ovog etnikog oficira, koji
je, u stvari, bio ordonans oficir etnike Vrhovne komande, naen detaljan plan napada etnika na Uice. Oficir je odmah uhapen a Bradonja je sa zaplenjenim dokumentom hitno otiao
kod Tita, u Vrhovni tab u zgradu Narodne
banke.
Posle dueg konsultovanja u Vrhovnom tabu i Centralnom komitetu KPJ, odlueno je da
se Uice brani i da se etnici u Uicu i okolini
razoruaju.73

Tog dana, 1. novembra 1941, dogodilo se jo neto

to je indirektno ukazivalo da etniko rukovodstvo
priprema udar protiv partizana. Rije je o Vojislavu
Miiu, najmlaem sinu velikog srpskog vojskovoe
ivojina Miia, koji se od prvih dana prikljuio partizanima i ubrzo postao komandir ete. O tome pie
politiki komesar njegove ete Milan Drakuli:
Zanoili smo u Krmaru. Od ranog jutra kopamo rovove i utvrujemo poloaj. Pred no dolazi jedan seljak iz Struganika, trai Voju Miia
i izvetava ga da mu je sestra pala s tavana, pa
ga moli da doe. Upozorih Miia da mi je to
sumnjivo. On mi kae da se u celoj porodici jedino sa njom slae, i podseti me da je to ona,

to mi je prilikom posete njegovoj kui dala veliku kutiju cigareta. Osim toga ree:
Ovaj seljak je moj dobar prijatelj i ja mu
verujem. Poto je Voja uporan, slaem se da
poe. Sat posle njegovog odlaska dolazi kurir iz
taba sektora. Proverava da li smo stigli na
odreeni poloaj i prenosi nam direktivu da budemo veoma obazrivi prema etnicima. Pozivaju
Miia, sad mi je jo sumnjivije. Strahujem da je
posredi prevara. (...)
Saznasmo za neke sukobe izmeu naih jedinica i etnika kod Poege i Kosjeria. Ali o tome
ne znamo nita odreeno. Veza sa Uicom je
prekinuta, pa smo u neizvesnosti. Stie kurir
Kaljevi, iao je zajedno sa Vojom Miiem. Pria da je Voja prevaren. im je doao kui saekali su ga brat major Mii i Draa. Razoruali
su ga i liili slobode. Voja se bunio, svaao, ali
mu nita nije pomoglo. Kraljevia su takoe razoruali, ali je uspeo da im pobegne. Krivo mi je
to sam se sloio sa Vojom da ode kui, ali i ovo
mi je znak da etnici stvarno neto ozbiljno pripremaju protiv nas.74
Vojislav Mii je zaista bio rtva prevare. On se
poslije izvjesnog vremena provedenog u Banjikom
logoru ponovo naao meu partizanima i preivio rat.
U razgovoru s autorima ove knjige Vojislav Mii
je 1971. rekao i ovo:
im sam se sastao sa bratom Aleksandrom
on mi je bez okoliavanja saoptio da e etnici
Drae Mihailovia idue noi izvriti opti napad na partizane i da me je na pre varu pozvao
zato da bi me spasao.
Na suenju Drai Mihailoviu 1946. godine Vojislav Mii se pojavio kao jedan od svjedoka optunice:
Draa Mihailovi, kao i moj brat izjavio
je on tada pokuavali su da iznude od mene
da predem na stranu etnika Drae Mihailovia.
Poto sam odbio taj pokuaj, ja sam bio zadran
u Struganiku... Mihailovi me je ubeivao i govorio da su on i njegov pokret u vezi sa emigrantskom vladom preko kapetana Hadsona,
koji je bio delegat engleske vlade pri tabu Drae Mihailovia. Ubeivao me je da je jedino njegov pokret priznat i da jedino on moe da vri
mobilizaciju u Jugoslaviji i da e kao takav biti
pomagan od strane saveznika, da partizanski
pokret ne moe doiveti uspeha, prvo da ga na-

rod nee prihvatiti, a drugo da saveznici takav

pokret nee prihvatiti.
(...)
Draa je objasnio da je on naredio da se te
noi digne opsada... Valjeva i Kraljeva, da se
napadnu partizanski odredi na svim mestima,
gdegod su postojali, i da je on uveren, ubeden,
da e svi partizanski odredi biti uniteni. Tom
prilikom mi je rekao da smo s obzirom na to
to sam brat Aleksandra Miia i sin vojvode
Miia, iz tog razloga oni su imali obzira prema
meni, i na prevaran nain me izvukli iz redova
partizana..75
Vojislav je dulje od mjesec dana ostao u etnikom zarobljenitvu, danonono uvan pod straom.

Joo Tomasevich o sastanku Tito-Draa Mihailovi

u Brajiima (26. oktobra 1941) prihvaa tezu:
Razlike koje su se pojavile na tom sastanku
bile su ak izrazitije nego prilikom sastanka u
Struganiku. Izgleda da se u Brajiima prvo diskutiralo o etiri prijedloga, po dva sa svake
strane: s partizanske strane, da se nastavi zajednika oruana borba protiv okupacione vojske
bez obzira na posljedice, te da pukovnik Mihailovi prede u partizanski Vrhovni tab kao naelnik taba; s etnike strane, da se partizanski
odredi stave pod Mihailovievu komandu i da
se ogranie na onaj tip akcija koje zagovaraju i
izvode etnici.76
Uz taj pasus Tomasevich dopisuje napomenu:
Jugoslavenski historiari ne spominju injenicu da je Tito ponudio Mihailoviu poloaj naelnika taba, ali to je potvrdio sam Tito u razgovoru s Raymondom Tournouxom (Rejmond
Turnu), politikim urednikom lista Paris Match.
Razgovor je objavljen u broju od 16. novembra
1968.77
U Brajiima je postignut sporazum o nekim manje
vanim pitanjima. Meutim, od strane Drae Mihailovia to je bio samo akt obmane usmjeren na uspavljivanje protivnika. Naime, on je ve bio donio odluku:
uiniti sve da bi direktno Nijemci a ne general Milan Nedi, njihova marioneta - prihvatili njegove
etnike kao oruanog saveznika u borbi protiv komunista, tj. partizana. Kao konkretan, neoboriv dokaz
svog izbora on se opredijelio za napad na partizane

u cijeloj zapadnoj Srbiji, prije svega za napad na Uice, uz istovremeno obustavljanje svih akcija protiv
Nijemaca i kvislinga.
Meutim, etniki napad na Uice, kao to smo vidjeli, nije uspio uvelike, i zato to je Vrhovni tab za
njega navrijeme saznao i mogao da preduzme odgovarajue mjere. Uslijedio je partizanski protivnapad,
etnici su razbijeni...
U meuvremenu, poslije razmjene pisama s njemakim opunomoenim komandujuim generalom u
Srbiji Franzom Bhmeom (Franc Berne), Draa Mihailovi se 11. novembra uvee u jednoj kafanici preko
puta eljeznike stanice Divci, na pruzi Valjevo-Beograd, sastao s njemakom delegacijom koju je vodio
obavjetajni oficir Bhmeova taba potpukovnik Rudolf Kogard. Na tom sastanku, uprkos odbijanju Nijemaca da mu dadu oruje i da ga prihvate kao saveznika u borbi protiv partizana, i njihova zahtjeva da
poloi oruje u rukama Nijemaca se osim podataka o dolasku britanskog kapetana Hudsona na Ravnu goru ve nalazio i izvjetaj o partizansko-etnikom sporazumu postignutom 27. oktobra 1941. u selu
Brajiima, potpisan ifrom agenta Abwehra, kapetana
Milorada Mitia vrhovni etniki komandant je,
prema sauvanom njemakom zapisniku, rekao:
Nije moja namera da ratujem protiv okupatora, jer kao generaltabni oficir poznajem snage obeju strana... Nikad nisam sklapao ozbiljne
sporazume sa komunistima... Neemo se boriti
protiv Nemaca, pa ni onda ako nam ova borba
bude nametnuta.78
Draa Mihailovi tim izjavama nije pokuavao da
obmane Nijemce. Naprotiv: rekao im je istinu koje e
se pridravati u toku cijelog rata!
Partizanska obavjetajna sluba kao ni britanski kapetan Hudson, uostalom nita nije znala o
etniko-njemakom samitu u Divcima, pa ak ni to
da je uope odran. to se tie partizanske obavjetajne slube, razlog su bile moda i rigorozne mjere
obezbjeenja koje su Nijemci preduzeli. S tim u vezi
u Ratnom dnevniku njemake 342. divizije zapisano je:
10. 11. 41. 19,45 sati. U cilju izvrenja specijalnog zadatka Opunomoenog komandujueg
generala u Srbiji, nareeno je osiguranje sela
Divci od 17,00 sati 11. 11. 41. do 17,00 sati 12. 11.
41.70
Osiguranje sela Divci povjereno je Oklopnom lovakom bataljonu 342. divizije, koji je prije dolaska

Drae Mihailovia i njegovih saradnika blokirao selo

i zabranio stanovnitvu izlazak iz kua. A bila je ve
pala no kada je Draa Mihailovi s pratnjom stigao
do mjesta na Kolubari u Divcima, gdje ga je ekao
kapetan Abwehra dr Mati...
Isto vee dok je Draa Mihailovi u kafani u Divcima sjedio za istim stolom s Bhmeovim obavjetajnim oficirom potpukovnikom Kogardom i njegovom
pratnjom, u oblinjem selu Slovcu, etnici su, da bi
osim ve preduzetog opeg napada na partizane, Nijemcima pruili jo jedan neoboriv dokaz dobre volje, predali im u oblinjem selu Slovcu vie od 300
zarobljenika, zapravo veinom na prevaru pohvatanih partizana irom zapadne Srbije. Tu injenicu koju je Draa Mihailovi na suenju pokuao da negira nepobitno potvruje Ratni dnevnik njemake
342. pjeadijske divizije, u kojem pod datumom 11. U.
41 stoji zapisano i ovo:
21,25 sati. 699. pjeadijski puk sproveo iz Slovca u Valj evo 300 komunista zarobljenih od strane
vladi vjernih etnika.80
Ono o predaji komunista od strane vladi vjernih
etnika samo je interno, formalno njemako opravdanje da 699. puk 342. divizije nije imao direktan kontakt s onim drugim, tj. etnicima Drae Mihailovia!
To emo vidjeti iz onoga to slijedi, a to je za nau
temu najhitnije: potraga za odgovorom na pitanje kada je partizanska obavjetajna sluba saznala za predaju 300 komunista Nijemcima od strane etnika
Drae Mihailovia i da li je taj zloin djelovao na
stav Vrhovnog taba prema njemu.
U prilog tezi da Vrhovni tab NOP-odreda Jugoslavije, za ono to se dogodilo u Slovcu nije saznao ni
est-sedam dana kasnije, govore pisma koja je Tito 16.
novembra poslao Glavnom tabu NOP-odreda Hrvatske i 17. novembra Izvrnom odboru Osvobodilne
fronte slovenskog naroda. Naime, u njima se uope
ne spominje taj dogaaj, premda se spominju i ubistvo Milana Blagojevia, komandanta Prvog umadijskog NOP-odreda (28. oktobra 41.) i napad etnika na
Uice (1/2. novembra 1941), a ni drugi etniki ekscesi.
Uostalom, evo tog pasusa iz pisma Izvrnom odboru
Osvobodilne fronte:
U Poegi su u vozu uhapsili komandanta I
umadijskog partizanskog odreda Milana Blagojevia, koji je imao sve potrebne dokumente;
etniki oficiri u Poegi, koji stoje pod komandom Drae Mihailovia (Poegu su oslobodili

partizani, ali su je ustupili Drai Mihailoviu za

centar njegovog taba), ubili su druga Blagoj evia poslije strahovitog muenja. Protiv takvog
zloina je na tab uloio protest, ali iz toga nije
htio praviti povod za bratoubilaki rat. Ali drugog dana poslije toga zloina neka etnika
banda je zaustavila automobil s municijom, namijenjenom za front kod Valjeva ubila ofera i
partizana-pratioca, automobil unitila. Istovremeno su oficiri Drae Mihailovia u Kosjeriu
razoruali partizanske strae, uhapsili sve osoblje partizanske komande mjesta, strahovito
muili (pekli na vatri) partizanske povjerenike,
silovali dvije uiteljice koje su radile u partizanskoj komandi i najzad ubili 9 ljudi, meu njima
i jednog Slovenca, izgnanika iz sjeverne Slovenije. Konano su nou izmeu 1. i 2. novembra
izvrili sve pripreme ze napad na Uice, Ivanjicu i neke druge varoi sa partizanskim posadama.81

ini se da je Vrhovni tab o onome to se dogaalo u Slovcu 11. novembra 1941. uvee saznao tek 18.
novembra to, posebno s obzirom na injenicu da su
zarobljeni i na prevaru pohvatani partizani u toku
desetak dana dovoeni s raznih strana zapadne Srbije najprije na Ravnu goru, a zatim odatle u Slovac,
neshvatljiv je promaaj partizanske obavjetajne slube! Naime, prvu vijest o tom dogaaju donijela je
tek Borba koja je izlazila u osloboenom Uicu,
objavivi u broju od 20. novembra 1941. lanak s naslovom Ravnogorci predaju partizane nemakim
vlastima u Valjevu. To je opiran iskaz partizana
sedme ete Treeg bataljona Prvog umadijskog
odreda Milorada Peia, koji je uspio pobjei iz njemakog zatvora u Valjevu. Budui da njegov iskaz
poinje rijeima Pre deset dana u Milanovcu, u subotu u 12 asova, zarobili su nas i razoruali etnici,
znai da je on taj iskaz dao 18. novembra, jer je subota pre deset dana bila 8. novembra. Pei zatim opisuje kako su etnici njegovu etu (oko 150 boraca) zarobili zapravo na prevaru, odveli zatim preko Takova
u Brajie i na Ravnu goru...
Na Ravnoj Gori nam se pridruilo jo oko
150-200 ljudi, drugova zarobljenika - pie zatim M. Pei doslovno. - Medu njima bilo je i
nekoliko drugarica. Tu smo u Ribnici prenoili.

Ujutru nas 300-400 sprovedeno je u Mionicu. U

Mionici smo stajali nekoliko sati, pa nam je reeno da emo u Markovu crkvu gde je za nas
spremljen logor. Meutim, proli su Markovu
crkvu, a nisu nas zaustavili ve su nas vodili dalje.
Tom prilikom neki vojvoda etniki, mislim
da se zove Kamenica, odrao je govor u kome je
izmeu ostalog rekao:
'Komunistike voe pogazili su sporazum.
Njihovom krivicom dolo je do bratoubilakog
rata. Nemci su prema nama Srbima bili dobri, a
komunisti su krivi to je dolo do krvi i rtava.
Nema se ta oekivati od Rusije i Staljina (pri
tom psuje majku Staljinu). Ja vam dajem re i
garantujem svojom etnikom au da nee niko od vas biti predat Nemcima'.
Meutim neposredno iza toga, u mestu zvanom Slovac, saekali su nas Nemci i nemaki
kamioni. Svi smo bili potrpani u kamione i
sprovedeni u Valjevo.82
Svoja sjeanja na dogaaje o kojima govori Milorad Pei, poslije rata objavio je i Milivoje Mitrovi,
kojega su etnici zarobili u Kosjeriu prilikom napada na Kosjeriku (crnogorsku) partizansku etu. On
opisuje golgotu koju je proivjela grupa od 250 zarobljenih partizana i partizanki na putu od Kosjeria
do Ravne gore, o emu djelomino govori i Tito u
svom pismu Izvrnom odboru Osvobodilne fronte slovenskog naroda od 17. novembra 1941, i najzad, predaju Nijemcima u selu Slovcu. Prema njegovim navodima, Nijemci su tada preuzeli od etnika ukupno 365
partizana i sproveli u Valjevo. Veina njih je strijeljana ili otjerana u koncentracione logore.
Ameriki historiar Tomasevich nije u pravu kada
o tom dogaaju pie:
Jedna od etnikih akcija koja je estoko zagorala odnose izmeu etnika i partizana, dogodila se dva dana poslije sastanka u Divcima.
Jedan etniki komandant, ije je pozivanje na
Mihailovia sumnjivo, vjerovatno je bez njegovog znanja izruio Nijemcima 365 partizana koje su etnici ranije zarobili; osim tridesetak njih,
svi su ti zarobljenici kasnije smaknuti ili poslani
u koncentracione logore.83
U toj Tomaevievoj interpretaciji etnike akcije
u Slovcu jedino je taan broj (365) partizana i njihova
sudbina.

Govorei o tekim prilikama i tekim porazima

Crvene armije na sovjetsko-njemakom frontu Staljin
je u pismu britanskom premijeru Winstonu Churchillu (Vinston Ceril) od 3. septembra 1941. napisao:
Sve je to izazvalo slabljenje nae obrambene snage i dovelo Sovjetski Savez pred smrtnu
opasnost.
Sada je umjesno postaviti pitanje: na koji nain je mogue izii iz te najblae reeno neprijatne situacije?
Ja vjerujem da postoji samo jedan izlaz iz
tog poloaja: stvoriti jo ove godine drugi front
gdje bilo na Balkanu ili u Francuskoj, ime bi
se postiglo odvlaenje s istonog fronta 30-40
njemakih divizija, a istovremeno osigurati Sovjetskom Savezu 30 hiljada tona aluminija do poetka oktobra i mjesenu minimalnu pomo od
400 aviona i 500 tenkova (malih i srednjih).
Bez tih vidova pomoi Sovjetski Savez moe
pretrpjeti poraz ili moe biti oslabljen do te mjere da e na dugo vremena izgubiti mogunost
da prua pomo svojim saveznicima putem aktivne borbe s hitlerizmom.
Ja razumijem da e ova poslanica pogoditi
Vau Ekselenciju. Ali, ta da se radi?84
Tito, naravno, o tom pismu nije nita znao, ali je i
bez nekih posebnih obavjetenja iz Moskve znao da
je u uslovima kakvi su bili na Istonom frontu sovjetskoj vladi bilo presudno stalo do ouvanja prijateljskih, saveznikih odnosa s vladom Velike Britanije,
pa, uporedo s tim, i s vladom Sjedinjenih Amerikih
Drava, premda one jo nisu bile u ratu. Takva je situacija uglavnom bila i u novembru 1941.

U Titovu pismu Glavnom tabu NOP-odreda Hrvatske od 16. novembra 1941. nalazimo i ove podatke
o Drai Mihailoviu:
On je do naeg savjetovanja u Stolicama
imao oko sebe svega jednu grupu oficira i koju
stotinu andarma i podoficira. Samo blagodarei naoj irokogrudnosti, mogao je Draa iza
fronta na osloboenoj teritoriji da stvara nove
etnike odrede koje je 1. XI poveo protiv nas
kod Poege i Uica. U isto vrijeme njegovi etniki odredi napali su na svim sektorima nae
partizanske odrede s leda i pokuali ih razoruati. To izdajstvo uspjelo je samo na 2-3 mjesta,

gdje je razoruano nekoliko eta od par stotina

ljudi. Ali kod Poege, Uica itd. mi smo ove najnovije neprijatelje strahovito potukli i natjerali
ostatke na Ravnu goru.85
Spominjanje nae irokogrudosti povlai pitanje
da li je rukovodstvo KPJ, zatim i NOP-a, poznavalo
ili, drugaije reeno, bilo dovoljno obavijeteno o sutini, programu i stvarnim namjerama ravnogorskog
etnikog pokreta i njegovih prethodnika - etnikih
organizacija koje su u Jugoslaviji djelovale izmeu
dva svjetska rata. Odgovor ne bi mogao biti pozitivan. Naprotiv, prije bi mogao biti sadran u ve citiranim Titovim rijeima o slabosti partijskih organizacija koje su zbog slabo organizovane informativne
slube esto bile pred svrenim inom jer nisu znale
ta neprijatelj sprema, a mnoge stvari su se mogle
preduhitriti da su komunisti malo vie vodili rauna
o tome ta se zbiva u redovima neprijatelja.86
Napokon, u citiranom pismu Glavnom tabu NOPodreda Hrvatske Tito je o ravnogorskim etnicima
napisao:
Mi jo uvijek nastojimo da mirnim putem
pridobijemo tu oficirsku kliku da obustavi borbu protiv nas i da okrene svoje oruje protiv
okupatora, ali je sve oitije da nam to nee
uspjeti.*87
Neto slino Tito je napisao i sutradan, 17. novembra 1941, u pismu Izvrnom odboru Osvobodilne
fronte slovenskog naroda:
Na tab e ovih dana, prije nego izda nareenje za unitenje opkoljenog Mihailovia, jo
jednom pokuati da nae kakvu mogunost sporazuma i saradnje. Tu akciju Vrhovni tab preduzima ne zbog samog Drae Mihailovia, nego
zbog srpskog naroda, na koga je ovo izdajstvo
napravilo najdublji utisak. Ali je nada na uspjeh
ovog ponovnog apela slaba, jer Draa Mihailovi ne zahtijeva nita manje nego rasputanje
partizanskih odreda i njihovo podreivanje njegovom tabu. Jasno je da Vrhovni tab takve
predloge ne smije i nee primiti.88

Radio-London je 15. novembra 1941. u emisiji na

hrvatsko-srpskom jeziku prvi put objavio vijest da je
Draa Mihailovi jedini ovlateni predstavnik kraljevske jugoslavenske vlade i da mu se moraju potiniti
sve snage otpora u zemlji. Radio-Moskva je u to vrije-

me ponekad prenosio izvode iz emisija Radio-Londona, i to je uinio i 16. ili 17. novembra uvee. O tome
je Vladimir Dedijer zapisao:
Jedne veeri nalazio sam se s Titom u njegovom tabu u Uicu, u velikoj zgradi koja je u
mirno doba sluila kao banka. Tito je bio u telefonskoj vezi s komandantima jedinica koje su
bile opkolile tab Drae Mihailovia. Trebalo im
je dati odgovor. Tito se etao po prostranoj sobi,
gore-dole, a ja sam sedeo kraj radio-aparata i
sluao emisije Radio-Moskve na srpskom jeziku.
Odjednom sam se trgao i rekao Titu:
Pazi, Radio-Moskva govori o borbama u
Srbiji protiv Nemaca, pazi, pazi, govori o Drai
kao voi svih snaga otpora...
Tito je zastao, zaprepaen. Nikad ga ni dotle
a ni kasnije nisam video tako duboko iznenaenog. Samo je rekao:
Ma, nije mogue...
Ponovio sam ono to sam na svoje uio uo.
Tito je mahnuo glavom i nastavio da hoda gore-dole po sobi. Zazvonio je telefon. Javio se komandant Jovanovi-Bradonja. Tito je kratko rekao:
Obustavite dalje pokrete trupa, poaljite
Drai parlamentere da otponu pregovori.
Utom je uao u subu i Lola Ribar. Tito mu je
kazao ta je javio Radio-Moskva, a zatim dodao:
Ne smijemo unititi Drau Mihailovia iako smo ga opkolili. Moramo paziti da Sovjetskom Savezu ne pravimo spoljnopolitike tekoe. . ,89
Prema Dedijerovim navodima, Titova tenja da
Moskvi ne pravi tekoe u odnosima s Velikom Britanijom ipak je bila presudna za donoenje odluke o
obnavljanju pregovora s Draom Mihailoviem. On je
odmah naredio partizanskim jedinicama da prekinu
prodor prema Ravnoj gori, koju su, kako je kasnije
napisao tadanji britanski predstavnik pri etnikoj
Vrhovnoj komandi kapetan Hudson, partizani skoro
zauzeli.90
Zatim je 20. novembra u aku bez obzira na
sve to su etnici do tada uinili potpisan novi
partizansko-etniki dogovor o saradnji u borbi protiv okupatora!91
Pet dana kasnije, 25. novembra, Tito je iz Uica
preko Zagreba poslao radiogram za Moskvu. U njemu se nalazila i reenica:

Imamo sve dokaze da Draa otvoreno sarauje sa Nijemcima u borbi protiv nas.92
Koje je dokaze Uto tada posjedovao, iz kojih izvora i na koji su nain oni stigli do Vrhovnog taba
nema tragova u sauvanim dokumentima, a na njih
nismo naili ni u sjeanjima pojedinaca. Mogue su
samo pretpostavke.

Uprkos svemu, vrijeme za potpuni raskid sa Draom Mihailoviem, odnosno s ravnogorskim etnikim pokretom, oigledno, jo nije bilo dolo.
Mjeovita partizansko-etnika komisija za provoenje dogovora o saradnji potpisanog u aku, sastala se 27. novembra u selu Pranjanima. Opisujui taj
sastanak, lan etnike delegacije major Radoslav
uri napisao je u svojim sjeanjima:
Koa Popovi nam je saoptio da se ne moemo detaljno vojno sporazumeti, jer je poela
ofanziva Nemaca, da se vode borbe na prelazu
od Valjeva prema Kosjeriu, na Bukovim Glavama i zahtevao je da mi preko svog rej ona ne
pustimo neprijatelja - Nemce.
Tu smo ruali. Trebalo je ve da se raziemo
i, kad smo izlazili, telefon je zazvonio. Ja odem
na telefon. ujem:
Ko je tu?
Major uri, odgovorim. A ko je tu?
Ovde Tito. Molim Vas obavestite Drau da
se odmah formira zajedniki operativni tab, a
Vi odmah da doete u Uice za vezu.
Samo da se dogovorim sa Draom i odmah dolazim.
O tome telefonom obavestim Drau. Draa
mi je rekao:
Slaem se, samo doite gore da Vam dam
detaljne instrukcije.
Po dolasku na Ravnu Goru, Draa mi je rekao:
Ni govora! Jer svi mora da se stave pod
moju komandu. Ja sam jedini legalni pretstavnik jugoslovenske vojske u zemlji, kako je objavio Radio London.93
Sutradan, 28. novembra 1941, Tito je telefonom
razgovarao s Draom Mihailoviem i ponovno traio
od njega da zapone borbu protiv Nijemaca. Mihailovi je otvoreno rekao da to nee uiniti jer ne moe
da vodi frontalnu borbu, ve da e vratiti svoje odrede na njihove terene.

Tako je tekao posljednji Titov razgovor s Draom

Mihailoviem.
Glavnina partizanskih snaga* povuie se iduih
dana iz Uica i zapadne Srbije u Sandak, a Draa
Mihailovi e gotovo sve svoje odrede postepeno legalizovati i prikljuiti Nedievim snagama u borbi
protiv preostalih partizanskih jedinica u Srbiji.

Crna Gora
Nakon snanog poleta ustaa u Crnoj Gori i stvaranja niza partizanskih odreda u toku ljeta i jeseni
1941, ve poetkom idue, 1942. godine, nastaje situacija koju Vojna enciklopedija (prvo izdanje) definie rijeima:
Nedovoljna budnost prema etnicima, neefikasno angaovanje partizanskih snaga u borbi
protiv njih i politike greke koje su znaile odstupanje od linije KPJ, omoguili su etnicima
da ojaaju i predu u otvorenu borbu protiv partizana u C(rnoj Gori). Tako su sredinom januara
etnici, uz pomo Italijana, zagospodarili Beranskim srezom, izuzev Gornjih Sela i Police. Kod
Kralj skih Bara (istono od Mataeva) etnici su
20 I iznenadili jednu kombinovanu etu Komskog NOP odreda (80 zarobljeno, 59 mrtvih i ranjenih), a u Lubnicama, zbog nebudnosti, pala
su etnicima u ruke 34 partizana (istakli autori).94
U drugom je izdanju Redakcija Vojne enciklopedije citirane pasuse dala malo drukije:
Izvanredno teki uslovi borbe, prvenstveno
glad i jaka zima, pomanjkanje najnunije opreme za borce, kao i danonone borbe, doprineli
su brem iscrpljivanju NOP odreda. Italijanski
okupator povukao je manje posade u vee garnizone i tako onemoguio partizanskim snagama da ih napadaju i dolaze do plena. Preko etnika, kojima je davao izdanu pomo, okupator
je razvio ivu aktivnost radi razbijanja stabilnosti pozadine i unutranje vrstine partizanskih
redova. Sve to omoguilo je da etnici ojaaju i
preu u otvorenu borbu protiv partizana u Crnoj Gori. Tako su etnici sredinom januara, uz

pomo Italijana, zagospodarili Beranskim srezom, izuzev Gornjih Sela i Police. Kod Kraljskih
Bara (istono od Mateeva) etnici su 20. januara iznenadili dve ete Komskog NOP odreda
(v.) i naneli im gubitke od 80 zarobljenih, 59 poginulih i ranjenih, a u Lubnicama su 20. januara, takoe, iznenadili kolainske i beranske
partizane i ubili 15, a zarobili i streljali 27.05
Nedovoljna budnost i zbog nebudnosti samo
su eufemizmi, nain da se drugim, blaim rijeima
izbjegne direktno ukazivanje na slab rad ili nepostojanje obavjetajne slube u oba njena oblika u crnogorskim partizanskim jedinicama te na posljedice takvog stanja. U drugom izdanju, kako vidimo, izbjegnuti su, izostavljeni, eufemizmi, ali i greke koje su
znaile odstupanje od linije KPJ!
Dalji tok dogaaja dobro ilustrira izvjetaj Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandak, dostavljen iz manastira Ostroga 13. februara
1942. CK KPJ u Fou:
Situacija u Vaojeviima je dosta teka. Nai
gubici u sukobima sa etnicima mnogo su vei
nego to smo to naveli u naem pismu od 22.
jan(uara) t.g., itava jedna naa eta unitena je
(to poginulo, ranjeno i zarobljeno). Zarobljene
strijeljaju, naroito studente. Na drugom sektoru
istog fronta imali smo takoe gubitaka, no jo
nemamo tanih podataka o broju rtava.
U danilovgradskom srezu, prije dva dana (11.
2. 1942. primj. autora) dole su do izraaja dosta opasne pojave kao posljedica izdajnikog rada etnikih bandi. Pukovnik Bajo Stanii, koji
je (u vrijeme) julskih akcija (1941) bio savjetodavni lan privremene Vrhovne komande, uspio je
odvojiti dvije ete partizana (koji) su otkazali poslunost i skinuli partizanske oznake... Preduzete su sve mjere da se ove opasnosti u samom
poetku odstrane.96
Koje i kakve mjere su preduzete i da li su one
obuhvaale i konkretnu aktivnost na obavjetajnom,
odnosno kontraobavjetajnom planu nismo mogli
da utvrdimo. injenica je samo jedno: od oko 1 700
boraca formirane su sredinom juna 1942. etvrta i
Peta crnogorska brigada, koje su u grupi brigada pod
direktnom komandom Vrhovnog taba ubrzo krenule
s tromee Crne Gore, istone Bosne i Hercegovine
(Zelengora) na veliki mar za Bosansku krajinu. Tada
je u Crnoj Gori ostalo samo nekoliko ilegalnih partij-

skih i partizanskih grupica iju je sudbinu moda

najupeatljivije opisao na veliki knjievnik Mihailo
Lali u romanu Hajka. Koliko je raspadu i prelaenju
brojnih crnogorskih partizanskih jedinica u etnike
doprinio slab rad, neiskustvo, a esto i organizaciono
nepostojanje obavjetajne slube NOP-a u cjelini, a
koliko su za to krivi i drugi razlozi ta su pitanja,
ini nam se, jo uvijek bez odgovora. Uostalom, kad
piemo o obavjetajnoj slubi, moramo imati na umu
da je u takvim tekstovima ea taka ispod upitnika
nego ona na kraju reenice.

Bosna i Hercegovina
Ustanak u istonoj Bosni poeo je prvih dana avgusta 1941. manjim akcijama partizanskih grupa na
Romaniji, Trebeviu, oko Semizovca, a zatim likvidacijom andarmerijskih stanica u ekoviima i du ceste Vlasenica-Zvornik... Istovremeno su ustanici pod
komandom Aima Babia, bogatog seljaka iz sela Kusae, predratnog lana etnike organizacije, napali i
zauzeli Han-Pijesak. Kao i neke druge ustanike grupe u krajevima gdje nije bilo komunista, i oni su uzeli naziv etnici.
esnaestog avgusta 1941. godine u istonobosanskom gradiu Drinjai, koje su dva dana prije toga
oslobodili ustanici, pojavio se, u pratnji sedmorice
andara, major kraljevske jugoslavenske andarmerije, Jezdimir Dangi, rodom iz oblinjeg mjesta Bratunca. Ustanici, seljaci tog kraja, na ijem se elu nalazio Pero ukanovi, predratni lan Zemljoradnike
stranke, narednik sa solunskog fronta i nosilac
Karadordeve zvijezde, doekali su ga s oduevljenjem i radou. Vjerovali su da e im on svojim znanjem, iskustvom i ugledom kapitulacija kraljevske
jugoslavenske vojske zatekla ga je na dunosti komandira andarmerijske dvorske ete! - pomoi u
zapoetoj borbi protiv okupatora i njegovih ustakih
slugu.
Sutradan je Dangi izdao svoju prvu naredbu:
Operacijska zapovest br. 1 komandanta etnikog odreda osvetnika za 17. avgust 1941. godine
Glavni komandant Gorskog taba ovlastio

me je da ponem sa organizovanjem odreda to

se vri...
Slijedi imenovanje vojvoda, a zatim:
Svaki etnik e poloiti usmenu zakletvu koja glasi:
'Ja (ime i prezime) zaklinjem se Bogom Svevinjim, krsnom slavom Srbinovom, au i obrazom da u i svoj ivot poloiti za Nj(egovo) Velianstvo) Kralja Petra Drugog Karadordevia i
srpski narod i da u osvetiti nevine rtve. Tako
mi Bog pomogao.'97
Kako je Jezdimir Dangi avgustovskih dana 1941.
dospio u Drinjau? Ko ga je i zato poslao?
Poetkom avgusta 1941. na Ravnoj gori, u tabu
Drae Mihailovia, meu vie oficira i politiara pojavio se i kraljevski andarmerijski major Jezdimir
Dangi.
Kapitulacija 1941. zatekla me je u Goradu
odakle sam krenuo za Beograd..., napisao je
on 2. aprila 1947. u sudskom zatvoru u Sarajevu.
Nisam se javio u Nedievu andarmeriju ve
sam kao civil ivio kod brata u Ljuboviji, u Srbiji. ..
A o prvom posjetu Ravnoj gori Dangi je izjavio
isljednicima:
Dobio sam opte instrukcije od Drae i nalog da odmah krenem u Bosnu.98
Dva dana poslije Dangieva dolaska u Drinjau
(18. avgusta 1941), ali bez ikakve veze s njim, poslije
niza sukoba s ustaama i domobranima dolo je, i do
prvog direktnog sukoba istonobosanskih ustanika s
pripadnicima njemakog Wermachta. Grupa od desetak boraca pod komandom Pere Kosoria saekala je
u zasjedi na Ravnoj Romaniji jedan autobus pun vojnika u zelenim uniformama. Poela je borba. Nijemci,
njih oko 40, sklonili su se u zgradu kole, a istovremeno je ustanicima kao pojaanje pristigla Glasinaka eta sa Slobodanom Principom Seljom na elu. Tu
se naao i Slavia Vajner Cia. On je naredio borcima da prekinu paljbu i obratio se opkoljenim Nijemcima na njemakom jeziku:
Deutsche Soldaten...
ia je ubjeivao opkoljene vojnike Wermachta da
se partizani ne bore protiv njemakog naroda, protiv
njemakih radnika i seljaka, ve protiv faizma i Hitlera, i pozivao ih je da prekinu borbu protiv ustanika u Jugoslaviji...
Nijemci su odgovorili pojaanom puanom i mi-

traljeskom vatrom i probili se iz obrua. Na bojitu

su ostala 22 mrtva njemaka vojnika.
Do drugog sukoba Nijemaca i ustanika u istinoj
Bosni dolo je 28. avgusta 1941. kod erelez-Kamena.
Njemako-ustaka kolona, koja je uz pomo bornih
kola pokuala da iz Zvornika izvri prodor na osloboeni teritorij, razbijena je i odbaena uz dvadesetak
mrtvih i ranjenih.
ta je u takvoj situaciji radio Drain komandant
etnikog odreda osvetnika Jezdimir Dangi? On je
25. avgusta 1941. njemakoj komandi u Zvorniku poslao pismo u kojemu nudi predaju ukoliko Nijemci i
Talijani preuzmu vlast u Bosni."
Tih dana i Aim Babi, koga je Dangi svojom naredbom br. 1 postavio za gorskog prvog vojvodu i
svoga zastupnika ini to isto: u pismu njemakoj
feldkomandaturi u Sarajevu izjavljuje da se njegovi
etnici ne bore protiv Nijemaca, nego samo protiv
ustaa.100
Gotovo istovremeno i Dangi je poslao Drai Mihailoviu na Ravnu goru svoj prvi izvjetaj, u kojemu
se nala i ova reenica:
Da bih ustanku mogao dati nacionalni karakter molim Vas, gospodine pukovnie, poaljite mi to vie municije, oruja i ljudstva.101
Prouavajui sluaj majora Jezdimira Dangia,
na osnovi njemakih dokumenata, ameriki historiar
Jozo Tomasevich konstatuje sljedee:
... prema izvjetaju beogradske jedinice Abwehra (njemake vojne obavjetajne slube) od
29. septembra 1941, zasnovanom na izvjetajima
jednog pouzdanika koji je bio u dodiru s njim,
Dangi je praktiki od svog dolaska u Bosnu
odravao kontakte s Nedievom administracijom koja ga je podupirala; izvjetaj kae da je
imao 'dobre odnose s Nijemcima i da je inio
sve kako bi izbjegao sukob izmeu svojih trupa
i Nijemaca'.102

Major Boko Todorovi je prvi oficir kojega je

Draa Mihailovi na Dangiev zahtjev uputio u istonu Bosnu. On je 1. septembra 1941. preao Drinu i ve
sutradan javio glavnom komandantu Gorskog
taba na Ravnu goru.
Hitno su mi potrebni oficiri, to vie oficira,
50, 100, koliko god moe, za organizaciju novih
odreda, za organizaciju pozadinske slube, za

to bre prodiranje u dubinu Bosne. Vrlo je vano za Srpstvo, da se Bosna oslobodi od ustaa
vojno-etnikom akcijom pre nego to naa
poluslobodna vlada u Beogradu diplomatskom
operacijom (koja se verovatno vodi, to potvruju i pojedini neprovereni glasovi) postigne pripojenje Bosne okupiranoj Srbiji.103
Dakle, osnovni cilj upuivanja kraljevskih oficira u
Bosnu nije bilo jaanje borbe protiv okupatora i ustaa ve guenje ustanka i, uz blagoslov Nijemaca, prisajedinjenje Bosne okupiranoj Srbiji. Meutim, kao ni
Draa Mihailovi u Srbiji, ni Dangi u istonoj Bosni
nije smio odmah otvoreno ispoljiti svoje tenje i javno
istupiti protiv ustanka. Potkraj septembra 1941. ustaniki odredi, koji su priznavali njegovu komandu i
nazivali se etnikim jedinicama, drali su Srebrenicu, Vlasenicu i Han-Pijesak, zajedno s partizanima
Biranskog odreda branili front prema Zvorniku, s
borcima Romanijskog partizanskog odreda opsjedali
Rogaticu i djelovali s Biranskim partizanskim odredom i partizanskim odredom Zvijezda prema Kladnju i Olovu.

Uprkos tome to je jedna partizanska patrola

uhvatila kurira s pismom etnikog vojvode Aima
Babia poslanog feldkomandanturi u Sarajevu, uz
znanje i odobrenje majora Dangia, Glavni tab partizanskih odreda Bosne i Hercegovine, nastojei da
ouva i uvrsti jedinstvo ustanikih redova, ponudio
je u tom trenutku Gorskom tabu bosanskih
etnika potpisivanje sporazuma i izdavanje proglasa
o zajednikoj borbi protiv okupatora i njegovih slugu.
Postupajui prema direktivama dobijenim prilikom
posjete tabu Drae Mihailovia na Ravnoj gori (25-27.
septembra 1941), major Dangi je prihvatio tu ponudu. Tako je 1. oktobra 1941. u Drinjai potpisan sporazum o formiranju zajednikog partizansko-etnikog
operativnog taba u koji su od partizana uli Rodoljub olakovi, Slobodan Princip i Svetozar Vukmanovi Tempo, a od etnika major Jezda (Jezdimir)
Dangi, kapetan Pero ukanovi i kapetan Sergije
Mihailovi, koji je postao i naelnik tog taba. Odmah
zatim potpisan je i zajedniki proglas upuen narodima Bosne koji je zavravao rijeima Smrt faizmu
- sloboda narodu!.104
U partizansko-etnikim odnosima u istonoj Bosni kao u ogledalu odraavala su se zbivanja u Srbiji!

No, dogaalo se neto to e imati pogubne posljedice. Draa Mihailovi je s Ravne gore upuivao u
istonu Bosnu, a preko nje i u ostale krajeve, sve vie
oficira i podoficira, pa i obinih boraca, koje su partizani prijateljski prihvatili. Tako je u izvjetaju Podtaba 'Majevice' Partizanskog odreda na Majevici, poslanom oko 18. septembra 1941. tabu tuzlanske oblasti,
pisalo:
1/IX na odred pojaan je sa 44 etnika koji
su poslani iz Srbije kao pomo ovim etnicima.105
Ono ovim etnicima* odnosilo se na postojee
etnike u odredu.
A u izjavi objavljenoj u Biltenu br. 2 taba NOPodreda Bosne i Hercegovine od 20. septembra 1941,
pod naslovom etniki odredi u dejstvu*, nale su se
i ove reenice:
Uporedo s naom partizanskom Narodnooslobodilakom vojskom dejstvuju i samostalni
etniki odredi pod komandom njihovih tabova. .. Sa Kostom Peancem i drugim izdajnicima
srpskog naroda i njemakim plaenicima nemaju nita zajednikog. Slau se s nama da se treba boriti protiv okupatora i njihovih slugu. (...)
tavie, mi smatramo poeljnim da se uspostavi
potpuna saradnja (i vojna i politika) izmeu
ove dvije vojske. Mi smatramo poeljnim da ove
dvije vojske uspostave zajednike jedinstvene
komande i da zajedniki organizuju ivot pozadine. . ,106
Dvije vojske bile su partizanska i etnika!
Najvia rukovodstva NOP-a u Bosni i Hercegovini
kao da nisu imala pojma o tome ta je bilo etnitvo
izmeu dva rata, kakvi su im bili ciljevi i zadaci... I
dok u sutini primitivni andar Jezdimir Dangi nije
umio da savlada i svoj antikomunizam, zapravo mrnju prema svemu naprednome, privremeno se prikrije, major Boko Todorovi je bio ovjek drukijeg
kova.

Roko (Rodoljub olakovi), politiki komesar

Glavnog taba NOP-odreda za BiH dostavio je 28. novembra 1941. Titu, koji se jo uvijek nalazi u Uicu,
pismo:
Dragi Tito,
Napisao sam jedno trebovanje za benzin za
majora Todorovia. Molim te da mu se to izda.

To je ovjek drugog kova nego Dangi. To e

trebovanje donijeti naelnik njegovoga taba kapetan Peji.107
olakovieva ocjena majora Boka Todorovia nije
bila tana: on je bio potpuno istog kova kao Dangi i
upravo je on na sektoru istone Bosne i Hercegovine
prvi stupio zapravo je ve tada bio stupio u vezu s Talijanima i zakljuio s njima sporazum o zajednikoj borbi protiv partizana!
Major Boko Todorovi poginuo je u borbi s partizanskim Udarnim bataljonom u Kifinu selu (Hercegovina) u noi izmeu 19. i 20. februara 1942. godine.
A ta se dogodilo pola godine kasnije u dalekom
Lisabonu, glavnom gradu Portugala?
Onamo je sredinom avgusta, iz Londona doputovao potpredsjednik i ministar graevina izbjeglike
jugoslavenske vlade Miha Krek. Nakon povratka u
britansku prijestolnicu on je predsjedniku Vijea vlade Slobodanu Jovanoviu 24. avgusta 1942. podnio
izvjetaj u kome je doslovno stajalo i ovo:
Familija Bajloni, Beograd: Gospoa Bajloni
sa odraslim sinom i dvije odrasle keri trai vize za Severnu Ameriku i moli da se urgira, jer
ekaju ve preko est meseci i ne mogu nigde
da krenu. Gospoa je molila zajam od Narodne
Banke za pokrie svojih obaveza u Portugalu. U
Americi ima svoja sredstva za ivot. Gospoa

Bajloni mi je isto izjavila da je ena Boka Todorovia, koji je pao na bojnom polju kao Drain oficir, u velikoj bedi i siromatvu, pa bi joj

trebalo na kakav nain pomoi (istakli autori).108

Upravo u trenutku dok je njemaka kaznena ekspedicija generala Franza Bhmea arila i palila Mavom i Pocerinom, a Beograd ivio pod opsadnim stanjem, porodica beogradskog industrijalca i bankara
pokojnog Mihaila Mike Bajlonija - ena Radmila
(oko 50 godina), kerka Gordana (28) i Ljiljana (18) te
sin Gradimir (20) otputovala je, 10. oktobra 1941, vozom iz Beograda preko Zagreba (prenoila je u hotel
Esplanade!) i dalje preko Italije, vajcarske, Francuske i panije u Lisabon, kamo je stigla nakon punih
dvadeset dana.
U prvoj polovini novembra iste godine jugoslavenski otpravnik poslova u Lisabonu dr Slavko Koji ifrovanim je telegramom obavijestio lino predsjednika izbjeglike jugoslavenske vlade generala Duana
Simovia da je porodica Bajloni stigla u portugalsku

prijestolnicu i da je 8. novembra dostavila Poslanstvu

Izvjetaj o stanju u zemlji na dan 1. oktobra tekue
godine i podatke o Drainim odredima koje alje
pukovnik g. D. Mihailovi, a 13. novembra ponovno
mu otpremio depeu da je tog dana poslao po savetniku Mlliu renik ifara za optenje sa zemljom i
pismo g-e Bajloni koje sadri poruku Mihailovia
te da je Mili upoznat s rukovanjem ifrom.109
Tako je u London stigao jedan od prvih opirnijih
izvjetaja o stanju i odnosima u okupiranoj Jugoslaviji.
Kako se ono to je prethodilo odlasku porodice
Bajloni iz Beograda za Lisabon, tako i ono to je uslijedilo u datim uslovima nije ticalo partizanske obavjetajne slube, za nju je donekle vaan samo odgovor na pitanje kako je vijest o pogibiji majora Boka
Todorovia, daleko u hercegovakoj zabiti, stigla u Lisabon.
To obavjetenje je Radmili Bajloni najvjerovatnije
donio i prenio SS-major Alfred Nassenstein (Nasentajn), koji je u ljeto 1941. iz beogradskog Gestapa
prekomandovan u glavni grad Portugala. Njegove
kombinacije s porodicom Bajloni, zatim briga za
sudbinu udovice majora Boka Todorovia - iji je
brat arko Todorovi, takode aktivni major kraljevske jugoslavenske vojske jo od ljeta 1941. bio rukovodile^ beogradskog centra etnikog pokreta Drae
Mihailovia, da bi na kraju i sam postao saradnik
Gestapa ukazuju na komplikovanost i isprepletenost obavjetajnih igara na podruju okupirane i raskomadane Jugoslavije. Jer, ne treba ba potpuno odbaciti mogunost da je SS-major Nassenstein, koji je
(za Ured VI RSHA) obavjetajno radio jo prije rata u
Jugoslaviji, a zatim kao lan Djelatne komande Sipo i
SD u toku i nakon aprilskog rata, radi specijalnih zadataka krstario Bosnom, Hercegovinom i Dalmacijom, imao neke veze i s majorom Bokom Todoroviem... U svemu tome ipak je najvanija injenica da
je major Boko Todorovi svojim dranjem i postupcima uspio da o sebi i svojim namjerama obmane, zapravo totalno dezinformie jednog od najiskusnijih,
najstarijih pa i najinteligentnijih rukovodilaca KPJ i
NOP-a Rodoljuba olakovia! Sama ta injenica
pokazuje s kakvim je neprijateljem morala da se nosi
mlada, tako rekavi jo organizaciono neoformljena
partizanska obavjetajna sluba u borbi protiv etnikog pokreta Drae Mihailovia.
Potkraj decembra 1941. godine Todor Vujasinovi,
komandant Ozrenskog partizanskog odreda, doao je

s Ozrena u Vlasenicu, gdje se sastao s Radom Jakiem, lanom Okrunog komiteta KPJ za Bira i porazgovarao s njim o etnikom komandantu istone Bosne majoru Jezdimiru Dangiu.
Od Rade Jakia smo saznali napisao je
T. Vujasinovi da se Dangi otvoreno povezao sa Nemcima i Nediem, i da za odravanje
tih veza upotrebljava kapetana ukovia, koga
je neto pre toga ve slao Nediu.
... Rade Jaki je bio do u sitnice obaveten
o svemu ta Dangi namerava, jer se u etnikim redovima nalazilo prilino potenih ljudi
kojima se nije svialo sve to Dangi radi i smera u o
Od prilino potenih ljudi koji su se nalazili u
etnikim redovima i, svjesno ili nesvjesno, imali ulogu dragocjenih partizanskih obavjetajaca, nismo
uspjeli da na osnovi kazivanja Rade Jakia i Todora
Vujasinovia utvrdimo nijedno ime. No, nesumnjivo,
oni su zaista postojali.
Neto slino poput onoga to je napisao T. Vujasinovi nalazimo i u Zapisima iz NOB Rodoljuba olakovia, koji se posljednjih dana 1941. godine takoer
nalazio u Vlasenici:
Svaki dan pie olakovi obilazi me
Rade Jaki, koji dobar dio svoga vremena troi
u prepirci s etnikom Komandom mjesta, branei 'partizanske interese'... Danas mi je saoptio da se doista sprema ofanziva na ovaj
kraj i da Dangi, preko kapetana ukovia, vodi
neke razgovore s Nijemcima...
No je - posljednja no ove teke i slavne
etrdeset i prve godine!111
Podaci Rade Jakia bili su tani. Treba samo istai da je kapetan ukovi odravao vezu s kapetanom
Abwehra drom Matlom, onim istim dr Matlom koji je
u oktobru 1941. dolazio u tab etnike Vrhovne komande na Ravnoj gori i u Divcima organizovao sastanak Drae Mihailovia s predstavnikom Opunomoenog komandujueg generala u Srbiji.
Dakle, partizansko rukovodstvo u istonoj Bosni, a
preko njega i Vrhovni tab, bilo je potkraj decembra
1941. godine u osnovnim crtama obavijeteno o aktivnostima i namjerama majora Dangia da sklopi sporazum s Nijemcima. I ne samo to. Analizirajui ekspanziju etnitva u istonoj Bosni i Hercegovini, istoriar Zdravko Antoni napisao je i ovo:
Teko da se moe nai i jedan etniki do-

kument iz perioda decembar 1941. - januar

1942. a da se u njemu ne govori kako su komunisti najvei neprijatelji srpskog naroda. Tako,
napr., kapetan Sergije Mihailovi u jeku najveih etnikih pokolja nad Muslimanima goradanskog i foanskog sreza (5. decembra)
'objanjava' u svome proglasu srpskom narodu
teoriju komunizma na sledei nain: '... Komunizam je narodna bolest koja se iri sa lanim
sredstvima i koja ne zna za vjeru, za slavu, za
boga, za crkvu, svetenstvo, porodicu, za selo i
prelo, za praznike i uopte za hrianstvo.. V 1 2
Dana 7. i 8. januara odrano je pokrajinsko savjetovanje KPJ u Ivaniima kod Sarajeva, kojemu je
prisustvovao i Tito. Jedan od uesnika tog savjetovanja, Ugljea Danilovi, tada lan PK KPJ za BiH, napisao je:
Na savjetovanju je temeljito osvijetljena cjelokupna politika etnika i ocijenjeno da je dalja
saradnja sa njima nemogua i da bi svako gajenje iluzija u tom pravcu bilo veoma tetno
(istakli autori). Ocijenjeno je da je vojno i politiko rukovodstvo u Bosni i Hercegovini potcijenilo etniku opasnost da je suvie dugo prema
etnicima vodilo popustljiv kurs, to je stvaralo
zabunu u redovima boraca i oteavalo da se o
etnicima, posebno o etnikim oficirima, dobije
prava slika. Na savjetovanju je zauzet jasan i
odluan kurs. Saraivati se moe samo sa onim
pojedincima i etama koji su zaista za iskrenu
saradnju i za borbu, a ne sa etnikim oficirima
i ostalim izdajnicima.113
O savjetovanju u Ivaniima u odrednici Vojne enciklopedije Istona Bosna, stoji samo ovo:
U s(elu) Ivaniima odrano je 7. i 8. I 1942.
savetovanje PK KP BiH kojem su prisustvovali
Josip Broz Tito i nekoliko lanova CK KPJ. Tada
je, izmeu ostalog, zakljueno da se u I(stonoj
Bosni) povede odlunija borba protiv etnika.114
A u ORNJ:
... 7 januara 1942, u Ivaniima odrano je
savetovanje CK KPJ i PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu, kome su prisustvovali i partizanski radnici sa teritorije Romaniskog odreda i odreda
'Zvijezda'; pored ostalog doneta je odluka o potrebi odlunije borbe protiv etnika.115
S obzirom na svjedoenje Ugljee Danilovia i
tvrdnju na koju nailazimo u ediciji Oslobodilaki rat

naroda Jugoslavije 1941-1945 i u Vojnoj enciklopediji

- dokumenti sa savjetovanja u Ivaniiima nisu sauvani zauuje ono to se dogodilo sljedeih dana. Sauvan je, naime, dokument koji, ini nam se,
prilino protivrjei navodima Ugljee Danilovia, Voj-

ne enciklopedije i Oslobodilakog rata..

Zapisnik

sednice CKKPJ odrane 11. januara 1942

Prisutni: Tito, Mladen, Birk, Marko, Beli,
Tempo
(...)
2) Pregovori sa etnicima:
Odreeni su za pregovore drugovi Marko i
Mladen. Oni e uspostaviti kontakt i sa drugim
sem zvaninih etnikih pregovaraa.116
Sjednica je odrana u selu evljanoviima na Romaniji. Mladen je bio nadimak Mose Pijade, Birk je
bio Edvard Kardelj, Marko Aleksandar Rankovi, Beli
Sreten ujovi, Tempo - Svetozar Vukmanovi.
Jesu li u meuvremenu, izmeu savjetovanja u
Ivaniima - koje se, uzgred reeno, uope ne spominje u Povijesti saveza komunista objavljenoj 1985.
- i sastanka CK KPJ, iji smo zapisnik upravo citirali, dobiveni neki novi podaci, nova obavjetenja o stavu i namjerama etnikih rukovodilaca u istonoj Bosni to nismo mogli utvrditi. Prema tome, razlozi
promjene stava najvieg partizanskog rukovodstva
prema njima izmeu 8. i 11. januara ostaju ovijeni velom tajne. Ni u dokumentima ni u sjeanjima (svjedoenjima) bilo koje provenijencije nema pisanih tragova o tome ta se s tim u vezi dogaalo, ali...
Kad su njemako-ustake snage 15. januara 1942.
krenule u ofanzivu na osloboeni teritorij istone Bosne, naelnik Vrhovnog taba Arso Jovanovi poslao
je sutradan, 16. januara, tabu proleterske brigade
- za druga Fiu nareenje koje je doslovno glasilo:
Saoptite etnikom tabu: neprijatelj od
Varea pravcem Pogari - Vijaka - Olovo napravio ispad snagom od 600 vojnika s namjerom
da zauzmu Olovo. Neka i oni stupe u dejstvo
pravcem: Olovo - Oevlje (ili ka Musiima), te
da obuhvatimo i zarobimo toga neprijatelja.117
Istog je dana poslijepodne i tab Romanijskog
odreda primio nareenje Vrhovnog taba:
Potrebno je da obavijestite etniku komandu da ona sa svojim snagama izvri jedan ispad
u pravcu Olovo - Oevlje ili prema Musiima

- ve prema tome kako e situacija diktirati i da tako neprijatelja opkole i zarobe.

Kap(etan) Rai bi trebalo svoje snage da povue od Zavidovia blie sebi da mu iste ne bi
bile zarobljene.118
Prema svim pronaenim podacima, etniki komandanti u istonoj Bosni, meu njima, naravno, i
kapetan Rai, nisu ni pomiljali na to da u tom trenutku prue Nijemcima, domobranima ili ustaama
bilo kakav otpor...
Prvih dana ofanzive na istonu Bosnu Rade Jaki, o kome je ve bilo rijei, prebacio se na desnu
obalu Drine, u Srbiju, gdje se, u selu ulinama, sastao s Dangievim oficirima, svojim dobrim poznanicima, kapetanom ukoviem i Milutinoviem i porunikom Brankom Kujaiem. Saznavi da se Kujai
sprema u Beograd, Jaki je odluio da poe s njim,
upustivi se, svojevoljno, u opasnu obavjetajnu pustolovinu. Mjesec dana kasnije, 23. februara, on se
vratio u istonu Bosnu i zatim stigao i u osloboenu
Fou. Tu ga je primio lino Tito i poslije dueg razgovora zatraio od njega i opiran pismeni izvjetaj. Taj
je izvjetaj sauvan, a u njemu je doslovno zapisano:
*... Kako je Drina bila blokirana od strane
Nijemaca i moj povratak u Bosnu bio nemogu,
porunik Kujai, moj raniji pznanik ide za Beograd kod Nedia i Aimovia, tako isto i za dr
Matla, to sam odluio da se svakako probijem
sa njim do Beograda, pa sam napravio plan da
se javim kao Dangiev kurir kako bih doao u
lini kontakt sa pregovaraem, kapetanom dr
Matlom. Poto nisam imao nikakve objave, a
svako kretanje civilnog stanovnitva u tom
pravcu bilo obustavljeno, zamolio sam Kujaia
da me prebaci do Beograda, to mi je i obeao.
Porunik Kujai je bio snabdjeven sa njemakom objavom, koju je izdao lino dr Mati, gdje
je stajalo da je on njemaki povjerenik, odnosno
oficir za vezu.119
U selu Amaiu Kujai je 21. januara otiao u komandu njemake jedinice koja se tu nalazila, garantovao za Jakia da je Dangiev kurir koji nosi usmenu poruku za kapetana Matla. Oni dvojica su u pratnji jednog njemakog oficira odmah krenuli automobilom za Banju Koviljau. Tu je neki ovjek zatraio
da mu Jaki kae Dangievu poruku, ali on je to odbio s obrazloenjem da je mora prenijeti lino kapetanu Matlu.

Dobro, budite spremni, sutra ujutro putujemo u

Beograd - odgovorio je nepoznati.
Iskoristio sam ovo meuvrijeme pie dalje Jaki - i posjetio obitelj jednog bogatijeg
izbjeglice iz Zvornika, kod kojih sam saznao da
je (taj neko) Koli, Srbin, inovnik ministarstva,
tano ne znam koga, i da radi 'punom parom'
za srpsku stvar i ustanak u Bosni. Meutim, Koli je gestapovac koji zamenjuje dr Matla, koji
se nalazi u Beogradu u to sam se lino docnije
uvjerio, kad je dr Mati u mom prisustvu oslovio
Kolia kao svoga zamjenika.
Na dan 22 januara 1942. poli smo u jednom
autu Kujai i ja, a iza nas u drugom Koli i kapetan pancer, koji je jugoslovenski Nijemac, ranije inenjer u Olovu. U Beograd smo stigli
istog dana oko tri sata poslije podne i odmah u
pratnji gestapovca Kolia otili u jednu vilu daleko na kraju Aleksandrove ulice, gdje se nalazio dr Mati. Kada smo doli do dr Matla, ja sam
mu rekao da sam doao kao kurir majora i da
major Dangi eli sastanak sa njim (koji je Mati
ranije sam traio) samo da mu se garantuje
bezbjednost. Dr Mati je odgovorio da svakako
treba da se sastanu, jer on ima punomo od efa njemakog Deneraltaba za Srbiju, da se majoru Dangiu nee nita neprijatno desiti. Neka
major Dangi, kae dr Mati, odredi mjesto gdje
hoe, na srbijanskoj strani i sa koliko god hoe
vojnika, da on pristaje i daje asnu rije da mu
je bezbjednost sigurna, kao i puna sloboda poslije pregovora. Napomenuo je da se svakako
mora sastati sa Dangiem, jer smatra merodavnim samo sa njim lino, govorei da to je Hitler za Njemaku da je to Dangi za Bosnu.120
iz tog izvjetaja drugu Titu vidi se da je Jaki prisustvovao povjerljivom razgovoru Kujai-Matl. Tada
je Kujai rekao dru Matlu da je miljenje etnikih
oficira da je svako odravanje veze sa komunistima
bilo stvar taktike, jer su etnici od njih dobijali municiju i oruje iz Uica... pa je dodao da partizana ima
jo malo u Bosni.
Jaki zatim iznosi pojedinosti o prvom sastanku
etnikog majora s njemakim oficirima:
Napokon je dolo do sastanka u ulinama,
a to je bilo oko 1. februara (1942). Kukavino je
bilo dranje Dangia za vrijeme sastanka sa kapetanom Matlom. Major Dangi je stao mirno

pred dr Matlom i propisno mu raportirao i tek

poslije se malo oslobodio i raspriao. Saznao
sam da je 5. februara poao Dangi sa Perom
ukanoviem u Beograd... Na konferenciji sa
Nijemcima u Beogradu reeno je uglavnom da
e Nijemci podrati borbu etnika sa ustaama
s tim da Dangievi etnici vode borbu protiv
partizana. Dangi je pristao na ove uslove njemake, tvrdei da ima vrlo malo partizana i to
na Romaniji da e vodstvo uhvatiti i likvidirati,
a 'zavedene' seljake e neto svrstati u svoje redove, a neto pohapsiti.
Od 10. do 25. februara Nijemci su sva vozila,
pa ak i ljemove i kuhinje, ofarbali bijelom bojom i odlazili iz apca i dalje na istoni front...
U apcu je ostalo oko dvije stotine Nijemaca...
U Loznici samo oko sto Nijemaca i neto belogardejaca.121
Izvjetaj Rade Jakia podnijet Titu potvrdio je
mnoge podatke o saradnji rukovodstva istonobosanskih etnika s Nijemcima, a tim je podacima Vrhovni
tab NOV i DVJ ve raspolagao.

Dok je Rade Jaki jo boravio u Srbiji, etnici su

20. februara 1942. godine izvrili zloin koji je oznaio
kraj partizansko-etnike saradnje, zapravo meutrpeljivosti u istonoj Bosni: iznenadnim napadom etnici su u selu Vukosavcima pobili cijeli tab Majevikog partizanskog odreda s komandantom Ivanom
Markoviem Ircem i politikim komesarom Fadilom
Jahiem pancem na elu.
etniki komandanti u istonoj Bosni, na Majevici,
od poetka ustanka su, kako je vrijeme prolazilo, sve
upornije i otvorenije provodili po selima propagandu
protiv narodnooslobodilakog pokreta ne izbjegavajui ni otvorene prijetnje o obraunu s partizanima i
njihovim rukovodiocima. Tako je Dordo Doji, jedan
od komandira prvih triju eta Majevikog partizanskog odreda, jo potkraj novembra 1941. godine u tabu odreda ispriao sljedei doivljaj:
Danas sam bio u Tobutu i svratio u etniki
tab. Zadrae me i na ruku. Pred polazak izazva me ustranu kapetan Tominevi i ovako mi
stade govoriti: 'teta, veli, meu partizanima
ima dobrih Srba, samo su se pustili da ih varaju
i vode Turci i okci. Eto, ja znam da si i ti vrlo
dobar mladi i da si hrabar. ta e ti tamo?...

Nego, zna ta, brate. Ubi ti onog panca i prei

nama, a ja u ti odmah dati poloaj komandanta bataljona. Srbin si, ovjee, i treba da zna
gdje ti je mjesto.'122
Majeviki etniki tab sa Stevom Damjanoviem
- kapetanom Lekom na elu nije se, meutim, zadrao samo na rijeima, praznim prijetnjama i vrbovanju atentatora.
Ve due vremena - pie Slavko Mianovi, lan bijeljinskog sreskog komiteta KPJ priaju nam seljaci da se oko njegovog taba
nalazi ezdeset do osamdeset probranih etnika
koji su uvijek s Lekom. Zar nije mogue da Leko
sada izvede napad na na tab? Zar nije ak i
vjerovatno da bi on mogao to uinti? Njemu je
sigurno poznato da su okolnosti povoljne za
to!123
A tab kapetana Leke nalazio se u selu Tobutu,
sat hoda od Vukosavaca, gdje je bio tab Majevikog
partizanskog odreda!
U partizanski su tab stizale i druge, jo preciznije
informacije koje su ukazivale na neposredne etnike
pripreme za napad.
Jednog dana pie Stevo Popovi, lan
taba doao je u tab Cvijan Luki, moj Vukosavanin, inae etnik, i traio da sa mnom
nasamo razgovara. Dugo je oklijevao, i jedva otpoeo:
Zna ta je ree mi najzad. Ja ne
znam ta e biti od mog ivota, ali sam se rijeio da ti ovo kaem, pa neka bude ta hoe.
Znam tebe kakav si ovjek, znam i ove neke ljude u vaem tabu i ao mi je da ludo izginete.
Evo o emu se radi: etnici e vas pobiti, to da
zna! Ima jedna desetina, desetar joj je Ostoja
Novakovi iz Pirkovca ti zna ko je on i kakav je - i ta desetina ima zadatak da pobije tebe, Irca i panca. Ja sam u toj desetini i zato
sve znam. uo sam i to, ali ovo mi ne mora
vjerovati, da su Leko i vojvoda sastavili posebni
bataljon etnika Gvozdeni bataljon kako ga
zovu, komandant mu je Aco Meduni sa zadatkom da vas napadne. Eto bog ti, a dua ti!
Sad zna sve i radite kako hoete, ali ja nemam
kud natrag, jer znam ta me tamo eka. Oni
uvijek govore da e zaklati ili iva oguliti onoga
ko izda. Ja im u ake iv neu i zato moram
ostati kod vas.124

Prvu otvorenu provokaciju - napisao je

Ugljea Danilovi preduzeo je etniki tab
sredinom februara 1942. hvatanjem kurira Oblasnog partizanskog taba iz ekovia i oduzimanjem pote upuene tabu na Majevici. tab
Majevikog odreda je uputio otar protest etnikom tabu i traio da se zarobljeni kuriri puste, a pota vrati. etnici su to odbili. Dolo je
do otre prepiske, ali bez ikakve koristi, jer su
kuriri ve bili ubijeni. Nai nisu odgovorili adekvatnom vojnom mjerom, nego su provokatorski
etniki postupak iznijeli pred narod da se vidi
ko razbija zajedniku borbu. No, i pored krajnje
zaotrenih odnosa, nai drugovi nisu bili dovoljno budni. U svome izvjetaju Glavnom tabu, samo dva dana pred napad, tj. 18. februara, oni
govore da bi moglo doi do etnikog napada,
pa ipak nisu preduzeli potrebne mjere opreza.
Oni nisu pretpostavljali na kakve su sve podmukle zloine spremni etnici.125
Nai drugovi nisu bili dovoljno budni, kae
Ugljea Danilovi. A mogao je to i drugaije definisati: uprkos tanim obavjetajnim podacima koje su
navrijeme primili, nisu preduzeli odgovarajue mjere!
Mevla Jakupovi, lan KPJ od 1940, koja je u zimu
1941/1942. politiki radila na terenu meu enama, pie:
U tako zategnutoj situaciji odrano je partijsko i skojevsko savjetovanje u Makovcu (15. februar 1942 primj. autora)... Na tom savjetovanju bilo je govora i o naim odnosima sa etnicima, a pojedinci su traili da se sa njima
obraunamo orujem. Ali je taj predlog tada bio
odbaen, iako smo mi znali da etnici pripremaju napad na partizane.
Naime, meni su neke ene govorile o tome.126
Koje ene, kako i gdje, na ta pitanja, na alost, ne
nalazimo odgovore ni kod Mevle Jakupovi, ni bilo
gdje drugdje.
A Slavko Mianovi kae i ovo:
Mada su u jednom trenutku upozoreni da
se kapetan Leko i 'vojvoda majeviki' Radivoje
Kerovi ozbiljno spremaju da iznenadno napadnu na partizane, da kapetan Leko formira, odnosno da je ve formirao specijalnu udarnu
grupu, kojoj je zadatak da u pogodnom trenutku likvidira partizanski tab, komandant partizanskog odreda Ivan Markovi Irac i komesar

odreda Fadil Jahi panac nisu tom upozorenju

poklonili panju, vjerujui da bi i ono moglo biti
jedna od etnikih provokacija.127
Za to vrijeme etnika je obavjetajna sluba i te
kako dobro radila:
U noi izmeu 19. i 20. februara 1942. pie dalje Slavko Mianovi kapetan Leko je
izdao nareenje da se sedmorica uhapenih
partizana pobiju, to je odmah i izvreno.
Iste noi, ve obavijeten da se oko taba
Partizanskog odreda ne nalazi nijedna jedinica
kao obezbjeenje, da je tab, izuzev nekolicine
kurira, praktino bez ikakve stvarne odbrane,
kapetan Leko je izdao i drugo nareenje: prije
svanua partizanski tab mora biti opkoljen, u
prvim jutarnjim satima on mora biti uniten.
Kao to je poznato, ovaj briljivo pripremani
etniki plan u potpunosti je uspio: partizanski
tab je uniten. Poginuli su i komandant i komesar partizanskog odreda, a uz njih i desetak
istaknutih partizanskih prvoboraca, sposobnih i
vjetih politikih radnika i organizatora.128
Tog je jutra zavrio ivot jo jednog ratnika koji je
samoinicijativno postao partizanski obavjetajac, naalost uzalud. Cvijan Luki, koji je nekoliko dana prije napustio etniku udarnu desetinu koja je tog dana upala u tab, i obavijestio tab Majevikog NOP-odreda ta mu etnici spremaju, nije elio da iv
padne etnicima u ruke: izvrio je samoubistvo zaklavi se noem!
Mada ni u tabu Majevikog partizanskog odreda
ni u njegovim jedinicama nije postojala organizovana
obavjetajna sluba, odnosno ljudi zadueni za tu slubu, tab je ipak bio obavjetavan i o neprijateljskim
pokretima i o etnikoj aktivnosti. Obavjetenja su
mu stizala iz redova samih etnika preko stanovnitva i lanova Partije te partijskih rukovodstava na
terenu. Poneto su saznavali i borci partizanskih jedinica dok su se kao kuriri ili zbog drugih zadataka
kretali kroz sela u kojima je bilo etnika. A kako smo
vidjeli, najznaajnije obavjetenje o pripremanom napadu poteklo je od borca etnike udarne desetine
koja je dobila zadatak da likvidira tab odreda jer se
on nije mogao pomiriti s tim da digne svoje oruje
protiv partizana.
Dakle, bez obzira na nedostatak obavjetajne organizacije, partizanska obavjetajna sluba ipak nije
podbacila. Uspjean etniki napad na tab Maje-

vikog partizanskog odreda bio je posljedica potcjenjivanja neprijatelja, pa zbog toga i neodgovarajue
procjene primljenih obavjetenja o etnikim namjerama i pripremama. tab je za vlastito obezbjedenje
raspolagao samo jednom desetinom, ali je i nju poslao kao pratnju grupi koja je s konjima krenula u
Semberiju po ito. Mjere provedene nou izmeu 19. i
20. februara da se s poloaja povue jedan vod suvie
su kasno preduzete jer se tab nalazio daleko od poloaja svojih jedinica. I tako se 20. februara oko devet
sati ujutro, kada je 200 do 300 etnika izvrilo napad,
blizu taba zateklo samo nekoliko kurira.
Poslije unitenja taba Majevikog NOP-odreda u
Vukosavcima partizani su bili prinueni da napuste
Majevicu i povuku se u Bira,129 tj. na teritorij Biranskog NOP-odreda (dijelovi vlasenikog, kladanjskog i
zvornikog sreza).

Ameriki historiar Jozo Tomasevich, nesumnjivo

dobar poznavalac ravnogorskog etnikog pokreta,
govorei upravo o zbivanjima u istonoj Bosni u prvoj polovini 1942. godine, veoma pronicljivo primjeuje:
Najefikasnija
etnika antipartizanska
tehnika u to vrijeme, prije opeg sukoba, bila je
subverzija iznutra
u partizanskim
odredima
(istakli autori). Izmeu februara i juna 1942. etnici su uspjeno izveli pu u pet od est partizanskih odreda u istonoj Bosni (i u odredima
na drugim podrujima), a praktino i u svim
odredima 'dobrovoljake vojske', i ubili su velik
broj partizanskih komandanata i politikih komesara.130
Upravo tako: posrijedi su bile subverzije organizovane iznutra, ije pripreme partizanska kontraobavjetajna sluba nije uoila, pa ih, prema tome, nije mogla ni sprijeiti.
Pet partizanskih odreda na koje Tomasevich misli
bili su Majeviki, Romanijski, Ozrenski, Zvijezda i
Zeniki, dok je uz znatne napore, svakako i na
kontraobavjetajnom planu, na liniji NOP-a ostao jedino Biranski partizanski odred.
Poslije Majevice prvi se na udaru etnikih subverzija naao Romanijski NOP-odred koji je potkraj
1941. imao osam bataljona sa oko 3 000 boraca. Povoljne uslove za to, zapravo za masovnu demoralizaciju
boraca u jedinicama tog odreda, nesumnjivo je stvorila i pogibija njegova legendarnog komandanta Cie

Romanijskog (Slavia Vajner) 21. januara 1942, u toku

druge velike neprijateljske ofanzive. Uslijedio je kratak period smirivanja, formiranja dobrovoljakih bataljona u odredu, odlazak dijela boraca u sastav 1.
istonobosanskog udarnog bataljona i niz akcija protiv ustakih i domobranskih snaga.
Meutim, trea neprijateljska ofanziva (april-maj
1942) dovela je do novih etnikih previranja koja su
uglavnom zavravala bez prolijevanja krvi, i to je
kraj Romanijskog NOP-odreda.

Koliko je partizanska obavjetajna sluba bila slabo organizovana i, logino, neefikasna, vidi se kada
sa stvarnou usporedimo izvjetaj koji je komandant
Glavnog taba NOP-odreda BiH Svetozar Vukmanovi Tempo dostavio 10. aprila 1942. Vrhovnom tabu iz
sela Kamenice, prije polaska sa 1. istonobosanskim
udarnim bataljonom sa sektora Zenikog NOP-odreda na Ozren i Trebavu. Tempo je pisao:
to se tie situacije na teritoriji Ozrenskog
odreda i na teritoriji Trebavskog odreda, dobili
smo podatke da e na posao biti dosta lak.
Ipak predvia se da e nam nekih 40 do 50 bandita na Ozrenu i nekih 30 do 40 na Trebavi dati
oruani otpor. No na e bataljon slomiti s lakoom svaki otpor ako do njega doe.131
Prije svega moramo konstatovati da ni tada, a ni
kasnije, Trebavski partizanski odred nije uope postojao niti je na prostoru Trebave uope bilo partizana:
svi nai izvori govore da je Trebavski partizanski
odred prvi put formiran tek u septembru 1943. godine!132
O Ozrenskom NOP-odredu, formiranom potkraj
avgusta 1941, u Vojnoj enciklopediji nalazimo i ove
retke:
Odred je uskoro narastao na oko 1800 boraca, naoruanih sa oko 1600 puaka, 60 pukomitraljeza, 12 mitraljeza, 6 minobacaa i 1 brdskim
topom. U prolee 0(zrenski odred) je zapao u teku krizu, izazvanu etnikom izdajom. Posle
etnikog pua 18. IV. 1942. Ofzrenski odred) je
prestao da postoji, a deo njegovog ljudstva koji
nije potpao pod etniki uticaj, uao je u 3.
udarni bataljon, formiran tada u istonoj Bosni.133
Na elu etnikog pua u Ozrenskom partizanskom odredu, izvrenom samo nedjelju dana nakon

to je Tempo poslao Vrhovnom tabu citirani, izrazito

optimistiki izvjetaj i u vrijeme boravka 1. istonobosanskog udarnog bataljona na tom sektoru, stajao je
Cvijetin Todi, komandant bataljona u tom odredu. A
zato se sve odigralo onako kako se odigralo a ne
kako je, na osnovi dobivenih podataka, predviao komandant Glavnog taba NOP-odreda BiH, lakonski
ali jasno opisao je tadanji komandant odreda Todor
Vujasinovi:
Udar koji je izvrio Cvijetin bio je munjevit i
estok...
... To vee stigli su u tab na Brezike Simo
Luki, Ismet Kapetanovi, Soka i Beba Veseli i
jo neki, koji zbog borbe nisu mogli da ranije
dou do nas.
Savetovali smo se ta da radimo. Drugovi su
se udili: kako se moglo desiti da o Cvijetinovim
pripremama i poduhvatu nismo bili na vreme
obaveteni, i to mi predbacili. Drugovi su imali
pravo. Naa obavetajna sluba bila je usmerena u pravcu borbe protiv neprijatelja izvan teritorije naeg Odreda, i ona je u tom pogledu zaista dobro funkcionisala. Mi smo bili u stanju i
saznavali smo preko te nae slube gotovo sve
namere neprijateljeve, i to uvek na vreme, a,
eto, na teritoriji samog Odreda nismo toj slubi
posvetili nikakve panje (istakli autori).134
Bez ikakve sumnje ponoviemo rije o tekom
podbaaju partizanske kontraobavjetajne slube.

U ve citiranom Tempovu izvjetaju dostavljenom

Vrhovnom tabu 10. aprila 1942. stajalo je i ovo:
Boravak u Kamenici, ova dva dana, iskoristio sam time to sam odrao sastanak sa tabom Zenikog bataljona i to sam odrao partijsko savjetovanje svih partijaca sa teritorije spomenutog bataljona. Na tim sastancima konstatovalo se da je vrlo mali broj partijaca ove
teritorije primljen u Partiju. Iako u Zenikom
bataljonu ima 75% radnika, partijaca je svega
14. A od ovog broja, naglaavam, da su svega 2
primljena u toku borbe, za cijelih osam mjeseci.136
Meutim, pogledajmo ponovo Vojnu enciklopediju:
Zeniki NOP odred formiran je 9. IV. 1942. u
s(elu) Kamenici (kod Zenice) od Zenikog bataljona iz partizanskog odreda Zvijezda i brojao je
oko 200 boraca. (...) Krajem aprila od boraca

Z(enikog NOP odreda) i Ozrenskog NOP odreda formiran je u Kamenici 3. istonobosanski

udarni bataljon. Ostatak Z(enikog NOP odreda)
odrao se do 6. V 1942, kada su u njemu etniki
elementi muki pobili politike komesare, lanove KPJ i najodanije borce, a Z(eniki NOP
odred) proglasili etnikim.138
O tome ta se zapravo dogodilo u Zenikom NOPodredu i 3. istonobosanskom udarnom bataljonu
aprila-maja 1942. opirno pie uesnik dogaaja amil Kazazovi, oigledno nakon dugotrajnih, detaljnih
istraivanja. Opisavi Tempov povratak s Ozrena sa 1.
istonobosanskim udarnim bataljonom u zeniki kraj
(20. aprila 1942), on govori o donoenju odluke o formiranju 3. udarnog istonobosanskog bataljona i zatim kae:
Od boraca iz Zenikog odreda i jednog dela
boraca koji su se povukli sa Ozrena formiran je
krajem aprila taj bataljon. Imao je tri ete, od
kojih su prve dve bile sastavljene od odabranih
boraca iz zenikih eta, a u treoj su bili borci
biveg Ozrenskog odreda. Za komandira 1. ete
postavljen je Golub Mitrovi, koji je do tada bio
komandir 3. zenike ete. Za komandira 2. ete
postavljen je Milo Vidaak, do tada vodnik u
jednoj od zenikih eta. U 3. ili tzv. ozrenskoj, eti komandir je bio Branko Milinkovi, panski
borac, a politiki komesar Ismet Kapetanovi. U
tabu novoformiranog bataljona bili su: komandant Mileta Bonjak, politiki komesar Josip Jovanovi, zamenik komandanta bataljona Oskar
Danon i zamenik politikog komesara Vlado Peri Valter. U tabu su jo bili Rudi Petovar, kao
vojni instruktor, i Edhem amo, sanitetski referent.137
Kazazovi zatim opisuje dvije uspjene akcije izvedene na eljeznikoj pruzi Sarajevo Bosanski Brod
i pripreme pua koji je, sudei po svemu, na osnovi
direktiva dobij enih od rukovodstva ozrenskih etnika,
ba tada izvodio komandir l. ete Golub Mitrovi. Poto je za svoj plan sluei se i obmanom kako eli
samo da sprijei odlazak boraca, domaih seljaka, u
druge krajeve negdje u Krajinu pridobio komandira 2. ete 3. udarnog istonobosanskog bataljona Miloa Vidaaka i niz drugih etnih rukovodilaca
i boraca, Golub Mitrovi je u dogovoru s komandirom 1. zenike ete Duanom Trbiem... uputio kuri-

re u ostale ete Zenikog odreda - kae Kazazovi i

dodaje:
Oni su nosili pisma u kojima se Golub obratio Vladi Dragiu, komandiru 2. ete, Savi Vujnoviu, komandiru 3. ete, Duanu uriu, u 4.
eti, i Jovi Lakiu, komandiru 5. ete. Od njih je
traio da odmah pobiju komesare i komuniste u
eti, da ete proglase etnikim i da se stave
pod njegovu komandu. Najverovatnije je on neke od ovih ve i ranije bio pripremio za taj zloin. Jedino komandir 2. ete Vlado Dragi nije
prihvatio taj poziv, nego je pismo odmah pokazao politikom komesaru Muji Behmenu i izvestio ga ta Golub sprema.138
Meutim, komanda 2. zenike ete, koja se nalazila na sektoru Kaknja, nije imala vremena da obavijesti tab bataljona o tome ta e se dogoditi. Naime,
onog trenutka kada je dobila pismo Goluba Mitrovia, ili malo prije toga, pu je ve bio poeo. Za etnike zavjerenike najvea je prepreka bila 3. (ozrenska)
eta 1. udarnog istonobosanskog bataljona i, naravno, sam tab bataljona.
. Kazazovi pie:
Pu je poeo 8. uvee oko 22 asa... Ve
unapred rasporeene grupe pole su jednovremeno u napad na kue i pojate u kojima su
borci ve spavali. Naredba je bila da sve one
koje su smatrali da bi im mogli biti opasni i koji
bi ih mogli spreiti u izvrenju pua odmah pobiju, a ostale borce u bataljonu razoruaju. Ovo
prvo odnosilo se, prije svega, na drugove iz taba bataljona, komesare eta i sve one za koje je
Golub Mitrovi znao da su lanovi Partije i da
e mu se usprotiviti. On je znao ko su lanovi
Partije u bataljonu, jer je i sam to bio, a primljen je u Partiju odmah u poetku ustanka
(istakli autori).139
Najvie svojih pristalica Golub je uputio istovremeno s napadom na tab bataljona na 3. etu udarnog bataljona. Seam se da se tada prialo da je sa
ovom grupom iao i sam Golub kae amil Kazazovi i dodaje:
Grupa iz taba u kojoj su bili Josip Jovanovi, Ismet Kapetanovi, Oskar Danon, Rudi Petovar, Edhem amo i Remzija Tvrtkovi pokuala
je da se probije prema 3. eti. Uputili su napred
kurira, malog Peria, da izvidi ko to vri napad
na etu. Ali on se nije vratio. Onda su oni sami

pokuali, ali ih je zaustavio jedan pukomitraljez i prikovao za zemlju. Kada su videli da ne

mogu doi do 3. ete, a poto su ve bili otkrili
da ih napadaju etnici i da je etnika lozinka
bila Baja, koristei se time probili su se kroz
njihove zasede i strae i sutradan stigli u Stojanovie.. ,140
Umjesto udaljenog taba bataljona, komanda 2. ete Zenikog NOP-odreda, komandir Vlado Dragi i
politiki komesar Mujo Behmen pokuali su da o sadraju pisma dobijenog od Goluba Mitrovia obavijeste sekretara Okrunog komiteta KPJ Omera Maslia. Meutim, on je u meuvremenu ve bio saznao za
pu i napad na tab bataljona, pa je s etom Majeviana iz 1. istonobosanskog udarnog bataljona krenuo da razorua upravo njihovu etu kako se i ona
ne bi prikljuila etnicima. U selu Osvetku (Osvedak),
gdje se nalazila, 2. zenika eta postrojena je i opkoljena od Majeviana.
Omer je naredio da odloe oruje - pie
amil Kazazovi. - U trenutku kada su neki
borci poeli da izvravaju dobivenu naredbu, jedan od boraca iz te ete nehotino je opalio iz
puke. Majeviani su to shvatili kao znak za otpor i njihov pukomitraljezac je otvorio rafalsku
vatru po stroju. Petorica su pala mrtva, a nekoliko ih je bilo ranjeno. Poginuli su: amil Dindo,
seljak rodom iz okoline Rogatice, koji je u Zeniki odred bio doao s grupom Akifa Belia iz
Muslimanskog bataljona Romanijskog odreda,
Salem Barjaktarevi, ak, rodom iz Begova Hana, Simo Krkelje, Simo Josipovi i Todor Vidaek, seljaci rodom iz Kaknja i Zenice. I Omer
Masli je tom prilikom bio ranjen u nogu, a i
jo dva ili tri borca. Posle toga svi su predali
puke, pa je ak i komandir Vlado Dragi, radnik i komunist, rodom iz Kaknja, bio razoruan.
Jedino s komesarom Mujom Behmenom to nisu
uinili.141
Vladi Dragiu vraeno je oruje, postao je vodnik
u jednoj eti 3. istonobosanskog udarnog bataljona i
poginuo 12. jula iste godine prilikom napada na Vlasenicu.
U etnikom puu koji je organizovao Golub Mitrovi ubijeno je vie od 30 partizana, preteno lanova KPJ i SKOJ-a. Meu njima su bili Mustafa Ganibegovi, lan Okrunog komiteta za Zenicu, trojica
husinskih rudara (Ivo Marjanovi, Mehmed Arafagi

i Mijo Tomi), politiki komesari eta Gojko Uzelac,

Rudi Mali... Meu ranjenima i zarobljenima bio je i
Vlado Peri Valter, budui legendarni partizanski
obavjetajac.
ta se s njim dogaalo?
Zanimljivo je pie Kazazovi da je
Golub pustio i Vladu Peria Valtera i jo nekolicinu za koje je znao da su komunisti. ak je dopustio da se uzme i jedan konj iz komore bataljona za Peria, jer on zbog rane nije mogao da
peai. Malo je udno zato je on tako postupio
sa zarobljenicima.142
Taj etniki pu preivio je i jedan znaajan bivi
partizanski obavjetajac - Milo Popovi urin. (Vidi
poglavlje tree knjige Ne smijemo ih zaboraviti). On
je tada bio komandant mjesta Kamenice, a politiki
komesar te iste komande bio je amil Kazazovi. Pu
u njihovoj komandi izvren je bez prolijevanja krvi:
vod koji je obezbjeivao komandu jednostavno je poskidao petokrake zvijezde i otiao u etnike. Samo etiri-pet boraca ostalo je s Popoviem i Kazazoviem...
Partizane ranjene u puu Golub Mitrovi je predao Nijemcima i tako su oni dospjeli u zeniku bolnicu. Medu njima je bio i Alija Hodi, lan Pokrajinskog komiteta SKOJ-a za BiH, kome su amputirali
nogu. Kada je malo prizdravio, prebaen je u Sarajevo, gdje je strano muen i u toku sasluanja izdahnuo. ..

Jo jednom pogledajmo Vojnu enciklopediju-.

.Zvijezda NOP odred formiran je u prvoj polovini oktobra 1941. na planini Zvijezdi u istonoj Bosni od Crnovrkog bataljona, Semizovakog odreda i Vareke ete. Ve u novembru
imao je etiri bataljona i jednu samostalnu etu
sa oko 1200 boraca. (...) Prilikom formiranja I.
istonobosanskog proleterskog bataljona, 13.
marta u Srednjem, Z(vijezda NOP odred) je dao
deo boraca za njegov sastav, a 9. aprila dao je
Zeniki bataljon za formiranje Zenikog NOPO.
U treoj neprijateljskoj ofanzivi, koja je u aprilu
1942. zahvatila i Z(vijezda NOP odred), nastaje
znatno osipanje boraca i prelazak u etnike jedinice. Tada su etnici muki ubili jedan broj
komunista i rukovodilaca iz Odreda, pa je
Z(vijezda NOP odred) poetkom maja prestao da
postoji.143

Piui o situaciji koju je zatekao u maju 1942. godine na sektoru partizanskog odreda Zvijezda, Avdo
Humo, tada lan Pokrajinskog komiteta KPJ za BiH,
napisao je i ovo:
Obavjetenja o politikom stanju koja su
slali politiki komesari eta, a i sam tab odreda, bila su povrna i sutinski netana. Oslanjajui se na takve izvjetaje nadali smo se da ukoliko i dode do osipanja ljudstva da to nee biti
masovna pojava. Najmanje smo mogli da vjerujemo da e cijele ete, pa i bataljoni prelaziti u
etnike.
Bila je to naa velika zabluda nastala, pored
ostalog, i zbog slabog rada nae obavjetajne
slube. Da smo imali jau obavjetajnu slubu
na terenu i u samom bataljonu, sigurno je da bi
smo bre otkrili ilegalne etnike organizacije
koje su pripremale pueve u jedinicama i da bismo spasili mnoge komuniste, naroito one na
istaknutijim mjestima, kao to su politiki komesari, zamjenici komesara i drugi (istakli autori).
... U trenutku kad smo olakovi i ja krenuli
da obiemo bataljone stiglo je i obavjetenje od
Hasana Brkia, politikog komesara odreda
Zvijezda, da je nastalo raspadanje odreda i
prelazak bataljona u etnike.
S nama su ostali samo politiki funkcioneri,
lanovi Partije i SKOJ-a.
U etnikom puu pobijeni su neki politiki
komesari i partijski rukovodioci u etama.
(...)

... Nema sumnje da je to bila organizovana

akcija, dugo pripremana.144
Konstatacija Avde Hume o zbivanjima u NOPodredu Zvijezda odnose se u sutini na sve istonobosanske partizanske odrede u kojima su u prvoj polovini 1942. godine izvreni etniki puevi. I ne samo
na njih.

U proljee, zapravo u aprilu 1942, partizanske snage u Hercegovini osam udarnih i osam redovnih
bataljona - podijeljene na Sjeverohercegovaki i Junohercegovaki NOP-odred, imali su ukupno oko
4 000 boraca. Meutim, u toku tree neprijateljske
ofanzive i odmah nakon nje, sticajem niza okolnosti,
meu kojima nedostaci u radu partizanske obavjetajne slube nikako nisu zauzimali posljednje mjesto,

te su se snage svele na jedan Hercegovaki NOPodred (formiran 14. juna 1942), koji je imao 370 boraca, i Konjiki (Mostarski) bataljon s malo vie od 200
boraca.
ta se zapravo dogodilo u Hercegovini?
Na to pitanje nalazimo odgovor u izvjetaju zamjenika politikog komesara Konjikog bataljona Franca
Novaka od 17. juna 1942. godine drugu Marku, tj.
Aleksandru Rankoviu. Priznajui da je stanje partijske organizacije u bataljonu skoro oajno, Novak
opisuje dolazak u bataljon Vase Mikine, lana Pokrajinskog komiteta KPJ za BiH, i Hame Grebe, sekretara Okrunog komiteta KPJ za istonu Hercegovinu 2. maja 1942. i konstatuje da se poslije toga stanje organizacije (se) popravlja i da je rad koji je
poeo od 16. maja 42 obeavao dobre rezultate.
Meutim, ve u iduem pasusu izvjetaja nalazimo
alopojku o nesposobnosti i slabosti organizacije,
uslijed ega je neprijatelj-okupator pomou pete kolone uspio (je) da ubaci svoje agente u partijske redove. Slijedi za partizansku kontraobavjetajnu slubu
porazna reenica: Na taj nain to je god Partija
preduzimala, peta kolona i okupator znao je to se
sprema.
U tom istom izvjetaju nalazimo plastian prikaz
zbivanja u bataljonu, zbivanja koja naa historiografija ve dulje od 40 godina uporno preskae, premda su se ona na ovaj ili onaj nain odigravala i u
istonoj Bosni, i u Lici, i u Gorskom kotaru, i u srednjoj Bosni... Rije je o izdaji lanova KPJ, esto rukovodilaca u partizanskim jedinicama, i njihovu ueu
u etnikim zavjerama protiv NOP-a! Doslovno citiramo dio posljednjeg pasusa Novakova izvjetaja drugu Marku:
29. maja poela je neprijateljska ofanziva
protiv nas. Partijska organizacija koja je brojala
tada 89 lanova, kvalitativno vrlo slaba poela
se kolebati. Mnogi partijci seljaci koji su uivali
neogranieno povjerenje Partije, njih oko 10 na
broju, poeli su zajedno sa mjetanima da bjee
u umu i kasnije se pokazalo, da su oni bili
glavni organizatori pobune i rasula bataljona i
organizacije. Napominjem da udar nije uslijedio
odjednom nego u etapama. 6. juna izvren je
udar na etu Zaborani, gdje su nas banditi doekali u busiji, i pobili 26 naih drugova. Glavni
organizatori ovog dijela bili su takoer partijci.
9. juna odrano je partijsko savjetovanje organi-

zacije na terenu, postavljeno je hitno pitanje, koji teritorij moe da se dri i uva, gdje jo nije
poeo uticaj etnika, i da li da se povuemo sasvim sa teritorije na kojoj smo bili. Zakljuak je
bio ovaj: da se povuemo sa teritorije gdje je
udar najprije izvren, zatim Dramievo i Glavatievo, a ouvamo teritorij Bijela, Blaca, Spiljani,
Jezero, Borci i Dolovi, a ukoliko nas mjetani ne
bi htjeli ili se osjetio rad pete kolone povuemo
sa tog teritorija u cilju da ouvamo nae kadrove. Udar je uslijedio odjedanput. 15. juna rano
ujutro otvorena je vatra na nae poloaje, i navala je uslijedila sa sviju strana, tako da smo
imali tek toliko vremena da spasimo ono to se
da spasiti. Part(ijska) organizacija nije znala, niti
je bila obavjetena o svemu tome to se sprema,
te se i tu pokazalo da je neprijatelj uspio da i
ovdje ubaci svoje ljude. Tom prilikom izgubili
smo oko 90 boraca, od ega 8 partijaca i 10 partijaca organizatora napada (sve istakli autori).145
Posljednju reenicu treba proitati vie puta da bi
se shvatilo da je pisac izvjetaja zapravo stavio u isti
ko i deset lanova KPJ koji su organizovali etniki
pu i osmoricu koji su poginuli ostavi vjerni NOP-u i
Partiji!
U Arhivu CK KPJ sauvan je i izvjetaj Hame Grebe, dostavljen, sudei po svemu, takoer Aleksandru
Rankoviu Marku istog dana, 17. jula 1942, kada i
izvjetaj Franca Novaka. Dovoljno je da iz njega citiramo samo jedan pasus:
2. Po dolasku u ovaj bataljon, 9. jula o.g., zatraio sam od odgovornih drugova da me upoznaju sa stanjem organizacije u bataljonu. Slika
je bila istovjetna (samo i gora) od one koju sam
naao prilikom naeg dolaska u mjesecu
maju.146
U ostalim dijelovima izvjetaja H. Grebo, u tom
trenutku lan Politodjela pri Konjikom bataljonu, zapravo samo potvruje navode Franca Novaka.

U koli u selu Lastvi formiran je 4. januara 1942.

Operativni tab NOP-odreda za Hercegovinu: komandant Sava Kovaevi, politiki komesar Petar Ili, tj.
Petar Drapin. Dva dana kasnije, 6. januara, jo prije
prvih sukoba sa etnicima, na skupu povodom pravoslavnog Badnjeg dana, Sava Kovaevi je, prema na-

vodima Mitra Mrdia, upozorio da tu ima ljudi koji

rovare iz potaje. M. Mrdi zatim kae:
Savine primedbe su se ostvarile kada su
etnici sa partizanskim komandirom Blaom
Begenuiem, Lazarom, Novicom, Novakom,
Grubaem i Dokom Trkljom, zamjenikom komesara partizanske ete Boom Gojka Deretiem i
jo nekolicinom, a svi iz sela Orahovca - izvrili pu 26. maja 1942. godine u Lastavnskoj partizanskoj eti. Oni su pohvatali i zatvorili veliki
broj partizana u Lastvi.
Predali ih Italijanima koji su ih internirali na
Mamulu, pa neke strijeljali na Mosku. Uz to, danju su ubili Aliju erimagia, kada je bjeao iz
zatvora u Lastvi.147
I tu su, dakle, organizatori etnikog pua bili partizanski rukovodioci, a meu njima su se sigurno nalazili i neki lanovi KPJ! U takvim uslovima, logino,
uspjena kontraobavjetajna aktivnost usmjerena na
otkrivanje zavjerenika u eti nije bila mogua.

Branko Popadi, na osnovi vlastitih sjeanja i naknadnih istraivanja, opirno govori o etnikim puevima u tzv. teritorijalnim etama Konjikog partizanskog bataljona. Tih je eta bilo pet, s ukupno oko 450
boraca. Prema njegovim navodima, 4. juna 1942. ujutro krenula je jedna desetina Udarne ete tog bataljona sa zamjenikom komandanta Operativnog taba za
Hercegovinu Nenadom Vasiem na elu, iz sela Gornje Zijemlje u selo Zaborane. Meutim, nakon ulaska
u selo Dramievo njihova je mala kolona uletjela u
unaprijed postavljenu zasjedu tamonjih partizana!
Popadi se povlaio zajedno s Nenadom Vasiem. On
o tome pie:
Zasjeda je bila postavljena u obliku potkovice i u istom poretku nastavili su da gone Nenada i mene. Grupa od po 3-4 izdajnika trala je s
jedne i druge strane puta, a iza nas nastupala
su 3 gonioca, koji su jo imali petokrake na kapama (istakli autori).
Sve je to trajalo nepun sat u kome smo uz
mnogo sree, Nenad Vasi i ja uspjeli da preivimo. Naalost, to nije uspjelo desetorici drugova iz kolone.. ,148
Citiraemo jo nekoliko izvoda iz Popadievih sjeanja:

Novica i Vaso Glogovac kae on - sa

jo 20 mjetana, dotadanjih partizana iz sela
Dramieva (na oko jedan sat prije dolaska Vasica sa grupom boraca iz Udarne ete) na prevaru su razoruali i povezali 12 boraca (Mostaraca) iz sastava partizanskog voda u Dramievu.
Uhvaene borce (Mostarce) su, po nareenju
Novice Glogovca 4. juna 1942. odveli na kraj sela, gdje su ih strijeljali i bacili u kreanu.149
I dalje:
Slina sudbina zadesila je istog dana i komandu ete u Zaboranima. Pod komandom
izdajnika Novice Glogovca puisti su krenuli
nou 4/5. juna 1942. u napad na komandu partizanske ete u Zaboranima. itavu no je voena
borba i negdje pred zoru 5. juna partizani su se
probili iz obrua. Tom prilikom poginuli su: Fahrudin Orman agronom iz Ljubukog komandir
ete, Mithad Dizdarevi radnik iz Ljubukog,
Neda imi radnik iz Mostara, Muhamed erki radnik iz Mostara, Branko Gardovski radnik
iz Jablanice, Petar Bori radnik iz apljine i
dvije partizanke iz Srbije, jedna je bila profesorica - Lenka, a drugoj se niko imena ne sjea.
Tako je prvi dan etnikog pua za nas bio
katastrofalan. Na podmukao i zvjerski nain
ubijeno je iz sastava Zaboranske partizanske ete 24 borca i starjeina i 7 boraca iz Udarne
partizanske ete ukupno 31 borac.
Poslije masakra na Dramievu i razbijanja
Zaboranske partizanske ete, etniki pu se
lanano nastavio u svim teritorijalnim etama
sem Zijemaljske. Tako su 10 dana nakon izvrenog pua u Zaboranskoj eti, gotovo istovremeno otpoeli etniki puevi u Glavatievu 14. juna, u Bijeloj 14/15. juna, i u Blacama i Spiljanima 15. juna, gdje je stradalo jo oko 30
najistaknutijih partizanskih boraca. To je na
dnevni red opravdano postavilo pitanje: kako i
zato nisu izvuene pouke iz dogaaja na Dramievu i Zaboranima - da se neto slino ne
ponovi u drugim etama.150
Odgovor na to pitanje, ini nam se, do danas jo
nije dobijen.
Meutim, ono to se odigralo u Zijemaljskoj partizanskoj eti pokazuje ta je trebalo preduzeti kad je
etnika agentura ve uspjela da prodre u partizanske jedinice. Trebalo je prije svega razviti budnost,

ako ve neemo da to nazivamo kontraobavj etaj nom

slubom, iji je zadatak bio da navrijeme uoi neprijatelja i njegove namjere. Uostalom, daemo jo jednom rije Branku Popadiu:
U Zijemaljskoj partizanskoj eti nije dolo
do krvoprolia, iako se u njenom sastavu nalazilo oko 50 mjetana. Komandir ove ete Blagoje
Vuurovi i komesar Enver emalovi, blagovremeno su osjetili uznemirenost i agresivnost u
ponaanju pojedinaca, pa su sve borce - mjetane 6. juna razoruali i poslali bez oruja u
njihova sela. Sigurno je da je na ovako povoljan
rasplet dogaaja pozitivno uticalo prisustvo
Udarne partizanske ete, koja se tada nalazila u
Gornjem Zijemlju i izvrila razoruanje miljevske dobrovoljake ete.151
Kad ve govorimo o etnikim puevima u hercegovakim partizanskim etama, puevima kojima su
rukovodili lanovi KPJ i komandiri ili politiki komesari jedinica, onda moramo spomenuti i sluaj koji se
odigrao u selu Hatelji... U tamonjoj partizanskoj eti
etnikoj zavjeri na elu stajala su dva (od deset) lanova KPJ: bivi komandir ete Maksim Baevi i njen
politiki komesar Gojko Mikovi.
Kao lanovi Partije oni su znali i otkrili sve
druge komuniste u selu, pa su ovi pohapeni... 152

Podnosei 5. marta 1942. godine izvjetaj Glavnom

tabu NOP-odreda i dobrovoljakih odreda BiH, komandant i politiki komesar Operativnog taba za
Bosansku krajinu Kota Nad i Osman Karabegovi
naveli su da etvrti krajiki NOP-odred, koji djeluje
na terenu srednje Bosne, izmeu rijeke Vrbasa i Bosne, te dijelom i na podruje Manjae, sainjavaju
etiri bataljona sa 12 eta naoruanih sa 1.750 puaka, 25 pukomitraljeza, 7 tekih mitraljeza... Tada
je taj odred imao oko 2 000 boraca.153
Prvog juna iste godine okupila su se na Previji, jugozapadno od Prnjavora, etrdeset i dva preostala
borca, veinom rukovodilaca, tog istog, etvrtog krajikog NOP-odreda. Bili su naoruani samo pukama i
pitoljima.
ta se dogodilo u meuvremenu, u toku protekla
tri mjeseca? Gdje je i kako nestao etvrti krajiki
NOP-odred sa cjelokupnim naoruanjem?
Sjeajui se svog dolaska u srednju Bosnu iz Foe,

preko Sarajeva i Banjaluke, zajedno s Lepom Perovi,

lanom Povjerenitva Pokrajinskog komiteta BiH za
Bosansku krajinu, potkraj februara 1942. godine, Kota Nad je zapisao:
Jo na Poniru sam se interesovao o etnicima. Po Rojcu bilo ih je, ali 'to je banda koju emo lako rastjerati'. Kasnije, u elincu, Danko
Mitrov... etnike je samo psovao i uveravao me:
'Na jedan pucanj, bacie oruje'.154
Ponir je selo pet kilometara juno od Banjaluke, u
kome se tada nalazila Ponirska partizanska eta iji
je komandir bio predratni banjaluki komunista Karlo Roje, dok je u to vrijeme panski borac (major
panske republikanske armije) Danko Mitrov bio komandant 4. krajikog NOP-odreda.
Konano, rezimirajui odnos prema etnicima u
srednjoj Bosni i na Manjai, Kota Nad zakljuuje:
Jednostavno smo potcenili etniku organizaciju i njen lukavi, podmukli manevar.155
Dogodilo se upravo to: Operativni tab za Bosansku krajinu, tab etvrtog krajikog NOP-odreda i
partijsko rukovodstvo na podruju srednje Bosne potcijenili su neprijatlja, a istovremeno, to je jo gore, o
njegovoj stvarnoj snazi i mogunostima te namjerama i planovima nisu znali tako rei nita ili veoma
malo. Reeno drugim rijeima: u ovom je sluaju partizanska ofanzivna obavjetajna sluba potpuno zatajila, a paralelno s njom, kao logina posljedica - vidjeemo i to zatajila je i partizanska kontraobavjetajna sluba.
Dok partizani nisu imali ni jednog jedinog obavjetajca u etnikim redovima, etnika je agentura postojala i djelovala potuno nesmetano ak i u partizanskim tabovima i partijskim organizacijama! Bili
su to znaajni - svakako ne jedini - razlozi to se
etvrti krajiki NOP-odred raspao, zapravo, najveim
dijelom preao u etnike, a srednja Bosna i Manjaa
bile - kao i neki krajevi o kojima je ve bilo govora
- istina samo privremeno, izgubljene za narodnooslobodilaki pokret.
etvrti krajiki NOP-odred izrastao je iz Treeg
krajikog NOP-odreda koji je nastao objedinjavanjem
i snaenjem partizanskih grupa formiranih na inicijativu i pod rukovodstvom uglavnom banjalukih i teslikih komunista u toku ljeta i jeseni 1941. godine.
Upravo tu, u srednjoj Bosni, etniki pokret Koste Milovanovia Peanca Udruenje za slobodu i ast
otadbine bio je u predratnim godinama relativno

jak, pa se, logino, u nekim od tih grupa od samog

njihova postanka osjeao vei ili manji etniki uticaj.
Taj je uticaj bio posebno jak, zapravo dominantan, u
Pribinikoj eti, ali i ona je, ipak, priznavala partizansku komandu.
U kasnu jesen i ranu zimu 1941. godine u srednju
su Bosnu poeli da pristiu, preko osloboenog podruja istone Bosne, gdje su partizanki etnici jo uvijek meusobno saraivali, etniki emisari iz Srbije.
To nisu bili ljudi Koste Peanca, ve pripadnici novoga - organizaciono, ali, kao to je ve reeno, ne i
ideoloki novog - etnikog pokreta na elu s pukovnikom Dragoljubom Draom Mihailoviem. Ti su
ljudi prihvaani u komandama partizanskih eta manje-vie blagonaklono. Razlog tome bila je injenica
da su oni veinom bili pobjegli u Srbiju pred ustakim terorom koji je nad srpskim ivljem zapoeo odmah nakon osnivanja tzv. NDH, i sada su se, zapravo,
vraali u svoja sela. Neki od njih rasporeivani su i
na odgovorne dunosti u partizanskim etama. Tako
je Jovo Kiti, predratni tesliki policajac, postao vodnik jednog voda, a zatim i komandir Vlajike partizanske ete (blizu Teslia), u komandi Prnjavorske
partizanske ete naao je utoite Nikola Forkapa;
Ljubo Bundalo je postao vodnik u Motajikoj partizanskoj eti itd. A upravo su oni kasnije postali najistaknutiji srednjobosanski etniki komandanti!

U novembru 1941. godine uitelj Lazar Teanovi,

predratni zakleti etnik, doao je preko Podgrmea
sa sektora Bosansko Grahovo - Drvar, gdje su ga
zatekli okupacija i ustanak, u rodno selo Javorane
ispod planine emernice (juno od Banjaluke), i tu
formirao svoj etniki odred. tab Treeg partizanskog odreda ocijenio je, u skladu sa praksom provoenom u istonoj Bosni, da treba da prizna samostalnost tog odreda i da s njim sarauje u borbi protiv
ustaa i okupatora, za koju se Teanovi na rijeima
veoma grlato zalagao. Istovremeno su Teanovievi
ljudi na irem podruju svog odreda poeli da formiraju po selima ravnogorske odbore, a nikle su i jo
neke manje etnike grupe.
Budui da su etnike provokacije, napadi na partizanske kurire, ikaniranje pojedinih partizana i si.
uzimale sve vie maha, Operativni tab za Bosansku
krajinu, koji se od svog formiranja potkraj februara
1942. nalazio na elincu, deset kilometara istono od

Banjaluke, i tab etvrtog krajikog NOP-odreda

odluili su da konano raiste odnose s Teanoviem i njegovim etnicima: da ih primoraju na lojalnu
saradnju i na stvarnu borbu protiv ustaa i okupatora ili da ih razoruaju. S tim namjerama 5. marta
1942. godine pred zoru iz elinca su u deset kilometara udaljeno selo Lipovac, gdje se u seoskoj koli nalazio tab Laze Teanovia, krenuli komandant Operativnog taba Kota Nad, naelnik taba dr Mladen
Stojanovi i komandir etvrtog odreda Danko Mitrov.
S njima je pola Kozarska proleterska eta ojaana
dijelovima Ponirske i Celinske partizanske ete. Kozarska proleterska eta kratko je vrijeme prije toga
stigla u srednju Bosnu s Kozare radi ukljuenja u
Krajiki proleterski bataljon, koji je trebalo da ue u
sastav Prve proleterske brigade.
Kada se kolona od stotinjak partizana prtei povisok snijeg pribliila lipovakoj koli, iz nje su je doekali snani etniki plotuni. Od prvih plotuna, i u toku povlaenja iz sela, poginulo je oko 20 partizana
(od toga 13 proletera), a priblino toliko ih je ranjeno.
Meu teko ranjenim nalazili su se dr Mladen Stojanovi i komandir Kozarske proleterske ete Simo Ivanovi, koji je ubrzo umro.
O onome to se tog martovskog dana odigralo u
Lipovcu, u izvjetaju koji je Operativni tab za Bosansku krajinu 11. juna 1942. godine dostavio Vrhovnom
tabu NOV i POJ stajalo je:
Prva naa borba sa etnicima bila je u selu
Lipovcu, blizu elinca. Ova akcija bila je vrlo
neuspjela i olako se shvatili etnici.156
A u sjeanjima Koste Nada, pisanim poslije rata,
nala se i ova reenica:
Bili smo krajnje naivni odlazei u Lipovac.157
Olako shvatanje i naivnost ispoljeni u odnosu prema Teanovievim etnicima mogli su proizai samo
iz nepoznavanja stvarnog stanja u njihovim redovima, odnosno bili su posljedica potpunog podbaaja
partizanske obavjetajne slube!
S obzirom na injenice koje smo upravo iznijeli,
zaista neozbiljno ne moemo da naemo drugi
izraz - zvue interpretacije dogaaja o kome je rije.
Tako u Hronologiji oslobodilake borbe naroda Jugoslavije 1941-1945 na stranici 227. itamo:
Mart p. U s. Lipovcu (kod Banje Luke) etnici napali narodni zbor, koji je organizovao zamenik komandanta Operativnog taba NOP i
DV za Bos. krajinu dr Mladen Stojanovi. U

otroj borbi je poginulo 13, ranjeno 12 i nestalo

nekoliko boraca Proleterskog bataljona Operativnog taba NOP i DV za Bos. krajinu. Meu
ranjenima je bio i dr Ml. Stojanovi.

0 irini i zamahu etnike zavjere u jedinicama

etvrtog krajikog odreda ve poetkom marta 1942.
godine, zavjere koju partizanski tabovi i partijska rukovodstva, sudei po svemu, uope nisu uspjeli da registruju, govori i ono to se dogodilo istog dana nakon borbe u Lipovcu. O tome poslije rata svjedoi i
Mirko Marjanovi Puljko, borac etnikih jedinica Laze Teanovia i uesnik borbe u Lipovcu:
Krenuli smo (iz kole u Lipovcu primj.
autora) prema Vrbasu u rej on Karanovca, gdje
se nalazila partizanska eta pod komandom Jove Miia, koji je bio u dogovoru s Lazom odranije. On je na mostu preko Vrbasa u Karanovcu
postavio svoje vojnike na strau i dok je naa
kolona prelazila Vrbas, dva straara Jove Miia na mostu stajali su mirno i pozdravljali nas.
Na kapama su imali petokrake poput njihovog
komandira Jove Miia. Prebacivi se preko Vrbasa, doli smo u Poljice i tu se razmjestili po
kuama radi veere i odmora. U jednoj kui
sam naao Jovu Miia i Lazu Teanovia gdje
piju i veeraju. Na Jovi je jo uvijek bila petokraka zvijezda. Tu veer je pao i dogovor kada i
kako Jovo treba da prie Lazi. Lazo mu je rekao
da ubiju politikog komesara Muhameda Kazaza, a vojnike da pozovu u etnike.158
Jovo Mii, aktivni narednik kraljevske jugoslavenske vojske, komandir Krupsko-rekavike ete 1.
(manjakog) bataljona etvrtog krajikog NOP-odreda bio je lan KPJ. Nepuna dva mjeseca kasnije postao je komandant etnikog bataljona!
1 zaista pokazali su to dogaaji koji su uskoro
uslijedili - glavna opasnost za etvrti partizanski
odred nisu bile etnike naoruane grupe i jedinice
ve etnici koji su ostali pritajeni u njihovim redovima.

Dolazei iz elinca, gdje je prisustvovao i formiranju Krajikog proleterskog bataljona (15, a ne 25.
marta 1942, kako je opeprihvaeno u naoj historiografiji!), lan Povjerenitva Pokrajinskog komiteta

KPJ BiH za Bosansku krajinu uro Pucar Stari odrao je 18. marta 1942. godine u Han-Kolima (selu jugoistono od Banjaluke) savjetovanje s komandnim
kadrom 1. (manjakog) bataljona etvrtog krajikog
partizanskog odreda. Nakon toga, jo u toku dana,
produio je za Kozaru. S njim je poao, da ga isprati
dio puta, politiki komesar bataljona Muhamed Kazaz, a u tabu su ostali komandant bataljona Milan
Brankovi, njegov zamjenik Dmitar Smiljani i Gojko
Gaji, Kazazov zamjenik.
ta se zatim dogodilo, opisuje Aleksa Peni, tadanji komandir Surjanske partizanske ete Manjakog
bataljona, koji je, stigavi u Han-Kola tek predvee,
zakasnio na savjetovanje:
Oko deset sati naveer istog dana, zau se
neka galama ispred kue u kojoj je bio smjeten
tab bataljona. Neko povika: 'Predajte se srpskoj
vojsci!', 'Predaj se Brankoviu!' Jo je bilo nekih
povika i dovikivanja. U sobi smo se nalazili ja,
Brankovi, Gojko Gaji i Dmitar Smiljani. Smiljani je bio zaboravio puku i ja sam mu je dodao. Oni nestadoe u mraku. Ja izaoh pred kuu da vidim ta je i uh glas: 'Ne boj se, Aleksa!'
Na meni je bio dugaki injel jugoslavenske vojske i o ramenu njemaka strojnica. Niko me nije dirao. Govore mi: 'Ne boj se, Aleksa!' Prepoznadoh dosta Zmijanjaca iz ete Mie Azaria i
njegovog komandira voda Petra Savanovia.159
Bio je to prvi etniki pu u etvrtom krajikom
partizanskom odredu. Zbio se, oigledno, iznenada, a
predvodio ga je komandir Dobrnjske ete Manjakog
bataljona Mio Azari. uro Pucar je sretno stigao na
Kozaru, Smiljani je poginuo, a Brankovi i Gaji su
uspjeli da se prebace, zapravo da pobjegnu na desnu
obalu Vrbasa, gdje su se nalazile jae partizanske
snage. Muhamed Kazaz je nekoliko dana kasnije poginuo u sukobu s etnicima, svojim dojueranjim saborcima, kod sela Golei blizu Han-Kola.

Posljednjeg dana marta 1942. godine oko podne

Kota Nad se spremao da iz sela Joavke (istono od
Banjaluke), gdje su se tada nalazila sjedita Operativnog taba za Bosansku krajinu, taba etvrtog krajikog NOP-odreda, Okrunog komiteta KPJ za srednju
Bosnu i centralna odredska bolnica, poe u Maslovare i dalje na jug da bi obiao neke ete 2. i 3. bataljona etvrtog odreda. Meutim, kada je ve trebalo da

krene, ustanovljeno je da mu je iz tale nestao konj!

Nad ipak nije htio da odustane od puta: nali su mu
drugog konja i on je u drutvu svog pratioca odjahao.
Sreom, niko osim Mladena Stojanovia i Milana Liine, sekretara Operativnog taba, nije znao kuda i
kamo ide.
U Joavci, u Operativnom tabu, ostao je samo Milan Liina, jer se politiki komesar Osman Karabegovi s Proleterskim krajikim bataljonom nalazio na
sektoru Teslica, a u tabu odreda ve je nekoliko dana bio samo zamjenik politikog komesara odreda
Rade Radi.
Marija Volski, Ukrajinka iz sela Stare Dubrave,
kod Joavke, od prvih dana ustanka partizanska bolniarka, dola je u joavaku bolnicu sredinom marta
1942. godine iz Vijaana, zajedno sa desetak teih ranjenika. Sjeajui se 31. marta, ona je izjavila:
Tog popodneva sam otila u jednu od soba
na spratu da previjem Redu Terzia. Kroz prozor smo ugledali ovjeka na konju. Redo povika:
Drugovi, ovo je Kota Nad!
Istrala sam iz bolnice, prila konjaniku i
uhvatila se za uzengiju.
Drue rekla sam mu - iz Vijaana
nam niko ne dolazi, a ranjenici su uznemireni:
plae se etnika!
Drugarice, ti gledaj ranjenike, a o bezbjednosti bolnice ima ko da brine odgovorio mi
je i odjahao.160
Idue noi, izmeu 31. marta i 1. aprila, etnici su,
pod rukovodstvom Rade Radia i politikog komesara Joavake partizanske ete Petra Aleksia (oba su
bili lanovi KPJ!) izvrili pu u Joavki! Te se stravine noi sjea i Marija Volski:
Bilo je ve prolo dosta noi kada sam legla, i umorna, tvrdo zaspala. Negdje poslije pola
noi probudila me je eksplozija rune bombe...
Iz prizemlja se ula pucnjava, pa krici i jauci.
Zaue se i povici:
ivjela Komunistika partija!
ivio Sovjetski Savez!
ivio drug Staljin! (...)
etnici ubrzo nestadoe.
Prizor u bolnici bio je straan. Zajedno s Mirkom Balabanom koji je tu no ranjen u nogu s
nekoliko revolverskih metaka, ali je bio neobino jak, a ni bolove od vruih rana jo nije osjeao, pola sam iz sobe u sobu. Ili smo od druga

do druga, prevrtali ih i provjeravali jesu li ivi.

Mnogi su davali znake ivota, ali su bili izranjavani. Ipak ih je veina bila mrtva. Naili smo na
mladog uitelja, mislim da je bio od Grmea,
imao je veliku ranu na grudima, umirao je. Jedan ranjenik, dovezen iz Vijaana, ranjen u kimu, nije imao svoj krevet, ve je stalno leao na
nosilima, bio je strano izboden noevima ili bajonetima. Dozivao me je po imenu jakim glasom. Na ebetu kojim je bio pokriven bila je usirena krv, kao crna digerica. Podigla sam ebe,
krv je naglo iknula i on je odmah umro...
Previjamo nove rane na ranjenicima. Neki
trae da ih previjem, neki samo jee, neki u samrtnom ropcu ni rijei ne mogu da prozbore.
Nali smo Mihaila Gaia. Mislila sam da je mrtav, ali on je bio iv, samo u nesvijesti. Petra
Stojnia i Jovu Bigu nali smo mrtve na zajednikom krevetu. Iza kole drugovi ranjenici su
nali teko ranjenog Redu Terzia. Previli smo
ga.101
Te noi i idueg dana etnici su u Joavci ubili i
dra Mladena Stojanovia, Milana Liinu, sekretara
(Milana Bosnia) i nekoliko lanova Okrunog komiteta KPJ za srednju Bosnu... Od tridesetak ranjenika
i bolesnika, veinom boraca Krajikog proleterskog
bataljona koji su leali u bolnici te boraca iz zatitnica tabova, komiteta i bolnice preivjela je i spasla se
bjekstvom samo nekolicina...

Koliko su pripreme za taj pu bile zakamuflirane

i koliko je uspjeno Rade Radi igrao dvostruku ulogu, ilustruje ono to se odigralo 1. aprila prijepodne.
Mile Jandri, koji se malo kasnije lukavstvom spasio iz etnikih ruku, opisuje kako su njih sedmorica
boraca bataljona Pelagi Treeg KNOP-odreda potkraj marta 1942. godine doli u Joavku i tu doivjeli
etniki pu:
Oko deset asova odveli su nas u jednu seosku kuu. Ranjenog Bosnia su pustili u sobu
da legne, dok smo se mi ostali rasporedili oko
ognjita. etnici su kod nas ostavili na strai tri
mladia s pukama, dok su oni na jednom uzvienju, udaljenom oko dva kilometra, drali zbor
na kome su imenovali komandire i vrili etniku zakletvu. Otiao sam Bosniu i predloio
mu da razoruamo straare, poveemo ih i po-

begnemo. On se s tim nije sloio i tom prilikom

mi je rekao da je Rade Radi lan KP i da e se
on obraunati s etnicima. Napravio sam se da
me boli stomak i, po odobrenju straara, nekoliko puta sam izlazio van da ispitam situaciju. Ponovo sam uao Bosniu i predloio mu bekstvo,
ali me je on odbio s istim razlozima.162
A upravo je Rade Radi bio jedan od organizatora
pua i ubrzo je postao etniki komandant zapadne
Bosne.
Dan uoi pua u Joavci, 31. marta 1942. godine,
Vrhovni komandant Tito uputio je iz Foe Operativnom tabu NOP i DO za Bos. Krajinu dopis u kome je stajalo i ovo:
... Kasnije emo morati potjerati i neke etnike bande sa Majevice koje su napale na tamonji tab i nanijele mu velike gubitke. Karakteristino je da tab nije imao kod sebe nijednu
mobilnu jedinicu.
etnici pribjegavaju teroristikim akcijama,
pa o tome vodite rauna. tabovi i rukovodei
drugovi moraju uvijek biti na oprezi i zatieni
svojim pouzdanim jedinicama. Kod jedinica treba da je uvijek zastupljena borbena gotovost.163
To upozorenje Josipa Broza Tita oito je kasno stiglo do Operativnog taba za Bosansku krajinu.
Obraun s komunistima partizanima bio je prvi
preduslov za pomirenje etnika s okupatorom i ustakim vlastima, a zatim i za aktivnu saradnju s njima
u borbi protiv narodnooslobodilakog pokreta. Tom
su linijom krenuli etnici na terenu etvrtog krajikog partizanskog odreda nakon primitka instrukcija
od pukovnika Drae Mihailovia. U njegovoj instrukciji Str.Pov. Br. 370 od 20. decembra 1941. godine,
izmeu ostaloga, stajalo je: Sa Komunistima-partizanima ne moe biti nikakove saradnje, a u nareenju
O.Br.13 od 16. januara 1942. godine: Naroito podvlaim da je komunistika opasnost jedna od najveih. .. Bez milosti ih unitavajte.**
Svoj obraun s partizanima pripremili su Uro
Drenovi, etniki komandant na sektoru MrkonjiGrada, Lazo Teanovi i Rade Radi u najveoj tajnosti. Teanovi je i poslije formiranja svoje etnike
grupe u partizanskim jedinicama ostavljao svoje ljude, a Rade Radi se povezao i s njemakim vojnoobavjetajnim centrom u Banjaluci. O tome Kota
Nad u svojim uspomenama kae:

U Joavakoj eti nismo primetili nikakvo

previranje, iako je nekom prilikom bilo govora
o sumnjivim vezama Radia i neprijatelja. No,
ni on, ni nitko drugi nije do kraja marta petokraku zamenio kokardom. Rade Radi nas je
brinuo zbog oigledno iskazivane malodunosti,
ali nismo mislili da je ve s Teanoviem i Drenoviem - a istovremeno s gestapovcem Rigerom skovao zaveru protiv ustanka. Samo smo
- Mladen (dr Stojanovi - primj. autora) i ja
razgovarajui o Radiu, smatrali da bi mu trebalo dati neku novu dunost.105
A tadanji politiki komesar etvrtog partizanskog
odreda Vojo Stupar napisao je poslije rata o svom zamjeniku odnosno pomoniku Radi Radiu i ovo:
Neprijateljska obavjetajna sluba je putem
ubaenog pijuna Petera Krigera drala vezu s
Radom Radiem i pripremala etniki pu u
srednjoj Bosni. Kao lan taba odreda Radi je
uivao nae apsolutno povjerenje. Znao je sve
to je neprijateljskoj pijunai bilo potrebno...
(istakli autori). Kada smo posumnjali u Krigera i
bili na putu da otkrijemo njegove prave namjere, on je na tajanstven nain nestao iz Joavke.
Da smo preduprijedili njegovo bjekstvo, moda
bi cio tok dogaaja iao drugim, za nas povoljnijim pravcem.*166
U istom lanku Vojo Stupar je o svom pravom susretu s Krigerom, oko 25. marta u Joavci, i o onome
to se dalje dogodilo napisao:
Prilikom jednog obilaska pritapske jedinice
tih dana primijetio sam vojnika u domobranskoj
uniformi. Uinilo mi se kao da krije oi. Kada
sam ga zapitao kako se zove, on se 'zaudio' kako ja ne znam da je on nama, pod ifrom 'tajno
vojno lice', slao iz Banje Luke izvjetaje i sanitetski materijal. Kad mu je, kako je rekao, zaprijetila opasnost da bude otkriven, pobjegao je iz
Banje Luke. Na pitanja da li je ve bio u borbi i
u koju je jedinicu rasporeen, on se uzvrtio. Poeo je da muca da je on nama potrebniji pri
tabu i si. Najzad, poto sam ga ponovo upitao
za ime, rekao je da se zove Petar Kriger i da je
muziar po profesiji.
Sve mi je to bilo sumnjivo. Na sastanku taba odreda izvijestio sam drugove o tome. Zapaanja o njemu izloili su zatim Duko Bojani i
Danko Mitrov pa smo zakljuili da je Kriger sa-

svim sumnjiv i da je nedopustivo da se on bez

ikakvog prethodnog provjeravanja zadrava u
blizini taba, kuhinje i ambulante. Odlueno je da
ga sutradan privedemo u tab i sasluamo. Rade
Radi se takoe izjasnio za njegovo sasluanje,
mada o svojim zapaanjima nije nita kazao. Ujutro, meutim, Krigera vie nije bilo u Joavci. Nestao je u toku noi skupa sa 'enom' i niko nije
znao da nam kae kuda su otili.
Krigerovom nestanku iz Joavke, u prvi mah
nismo pridavali dovoljno panje. Mislili smo da se
nekud sklonio da ga ne bismo poslali u etu na
poloaj i da emo ga ve pronai. Najmanje
smo jo mogli to dovoditi u neku vezu s Radom
Radiem ili ma kojim drugim lanom taba koji je
bio prisutan sastanku. Meutim, kada smo nekoliko dana kasnije doli u Pribini, meu tamonjim etnicima pronali smo Krigerovu 'enu'. Za
Krigera je rekla da je ubijen. U toku daljeg sasluavanja otkriveno je sve o njihovoj ulozi u pripremanju diverzije u tabu odreda, ali nije bila rasvijetljena uloga Rade Radia u svemu tome. To je
postalo jasno tek 2-3 dana kasnije, kad je izvren
pu u Joavci.
Tek tada je postalo oigledno da je Radi odmah poslije tapskog sastanka pronaao Krigera
i da ga je ne samo obavijestio ve da mu je morao
dati i vodia koji e ga nou kroz umu provesti
do Pribinia. On se, sigurno, bojao da e Kriger
na sasluanju otkriti zavjeru koju je Radi pripremao. Krigera su ubili etnici u Pribiniu. Da li se
radilo o nesporazumu, ili se Radi uplaio da emo ga mi pronai pa je bio sigurniji ako Kriger
bude mrtav, ostalo je nerazjanjeno.167
I Kota Nad je u ve nekoliko puta citiranoj knjizi pisao o Peteru Krigeru (nazivajui ga, pogreno, Petar Riger) i njegovim vezama sa Radom Radiem:
Mnogi meu nama su tek posle zloina u Joavki poeli razmiljati o Radi Radiu. I sam sam
bio sklon da njegovu utljivost pripiem tuzi zbog
pogibije sina. (Radin sin Milorad Braco Radi,
predratni skojevac, poginuo je kao komandir Joavake partizanske ete 19. februara 1942. godine, prilikom neuspjelog napada na ustako-domobransku posadu u Kotor-Varou primj. autora).
ini mi se da veze Radia s Gestapoom ni-

smo uspeli razmrsiti, ali smo uskoro posle pua

u Joavki uhvatili nemaku pijunku, suprugu
gestapovca Petra Rigera, koja je prilikom ispitivanja u tabu etvrtog odreda priznala kako je
dobila zadatak da izae na slobodnu teritoriju,
da se uvue u neki od naih tabova i otruje
'pojedine rukovodioce, a specijalno Mladena
Stojanovia'. pijunka Riger je zajedno s muem
trebala da 'na svaki nain' izazove 'razdor u
partizanskim jedinicama'. Gestapo ih je zaduio
za organizovanje pueva. Rigerica je takode priznala da je upuena na Radu Radia: 'Preko
njega i pomou njega, trebalo je da ostvarimo
sve ovo! Tako je i uinjeno, sve uz pomo Rade
Radia!' Dakako Gestapo nije mogao svoje pijune poslati na vezu Rade Radia, ako on ve
prethodno nije bio 'u igri'. A igrao je zaista lukavo, lukavije i pokvarenije od svih koji su u
Krajini vodili organizovanu izdaju.
O tome s kim je sve Rade Radi povezan i
gde sve ima ubaene svoje ljude, nemake pijune, nismo znali.168
S Peterom Krigerom se, zapravo, susreemo ve
prvih mjeseci ustanka. Jedan od koautora ove knjige,
Slavko Odi, koji se u to vrijeme nalazio na Poniru
kao politiki komesar Voda za vezu, iji je osnovni
zadatak bio odravanje veze s ilegalnim NOP-om i
Mjesnim komitetom KPJ u Banjaluci, sjea se iz tog
vremena i Petera Krigera, iako mu njegovo ime i prezime tada nije bilo poznato.
Veze s ilegalnim NOP-om u Banjaluci bile su jako
razvijene i odravale su se preko vie punktova u dijelu grada na desnoj obali Vrbasa. Razni materijal
koji je organizacija u gradu prikupljala u poetku su
pojedinci prebacivali do Voda za vezu, a kasnije su
borci Voda za vezu silazili do sabiralita materijala
na periferiji grada i sa po desetak tovarnih konja, toliko ga je bilo. I sve su te veze besprijekorno i sigurno funkcionisale. I u njihovu je mnotvu samo jedna
izazivala podozrenje.
O emu se radilo?
U Rebrovac, selo na periferiji Banjaluke, u kuu
sestre Veljka Mlaenovia, predratnog komunista, tada borca Voda za vezu, poeo je dolaziti neki domobran i donositi razni vojni materijal. I u tome nije bilo nieg neobinog. Pripadao je 10. domobranskoj pukovniji stacioniranoj u Vrbas-logoru, koji su ustae
prekrstile u Logor Kulina bana. Iz tog nam je logo-

ra razliiti materijal stizao i drugim kanalima. Meutim, za razliku od drugih veza, taj domobran je bio
jako znatieljan: znao je poimence sve istaknutije banjaluke komuniste koji su posljednjih dana juna
1941. pobjegli iz grada, interesovao se gdje je koji od
njih, mnogo priao o ustakim zloinima i hvalio se
da ima i njihove fotografije, mnogo obeavao, ali i elio da se direktno povee s politikim komesarom Voda za vezu. O njemu se znalo samo toliko da je vojni
muziar. Iz grada su zatraeni podaci o njemu, a komesar Voda za vezu je ekajui rezultate provjere
izbjegavao susret s ni im. Meutim, podaci o tajanstvenom vojnom muziaru nisu stizali iz grada, a i
on je prestao da dolazi u Rebrovac. Bilo je to u oktobru 1941. godine.
Na njegov trag potpuno se sluajno nailo u novembru 1941. Politiki komesar Voda za vezu naao je
kod jednog poznanika u elincu pismo koje mu je
poslao vojni muziar.
Ovaj put je podozrenje zamijenila sumnja da je rije o neprijateljskom pijunu. Naime, bilo je oigledno da je pismo pisano prema instrukcijama ustake
obavjetajne slube: muziar je sugerirao da se ne
napadaju domobrani i ustae na tom sektoru nije
bilo ni Nijemaca ni Talijana - jer ako to partizani
rade zbog oruja, on im ga moe pribaviti na drugi
nain. Dalje, ako se ve ne eli odustati od akcija,
predlagao je da se one provode u rejonima muslimanskih i hrvatskih sela, a ne srpskih, kako neprijatelj ne bi poduzeo represalije nad srpskim selima itd.
Priblino u to vrijeme, iako jo uvijek u skromnom
obimu, etnici u partizanskim jedinicama poeli su
meu borcima, domaim seljacima, provoditi propagandu protiv Muslimana i Hrvata - Turaka i okaca, kako su govorili koji su na komandnim poloajima. A sluajno su u to vrijeme i komandant i
komesar 5. bataljona 3. krajikog NOP-odreda, koji je
pokrivao prostor juno i istono od Banjaluke, bili
Hrvati Drago Maar i Niko Jurini. Nimalo sluajna koordinacija ustake agenture, usmjerena i
usklaena s etnikom aktivnou u izazivanju nacionalne netrpeljivosti i razbijanju jedinstva ustanikih
redova, bila je oigledna.
Meutim, u to vrijeme u jedinicama 3. krajikog
NOP-odreda nije postojala organizovana obavjetajna
sluba te ni podaci o muziaru nisu nigdje stizali
niti su objedinjavani, a s prestankom izlaenja na Ponir nije prestala njegova obavjetajna aktivnost. A tu

je aktivnost s pravca Ponira muziar pomjerio prema elincu i dalje, prema partizanskim jedinicama
oko Joavke.
O aktivnosti muziara nalazimo neke podatke i
u poslijeratnim sjeanjima uesnika NOP-a. Penzionisani pukovnik JNA Vinko Menart, koji se u septembru 1941. godine naao u 10. domobranskoj pukovniji
na dunosti komandira satnije (ete), ispriao je o tim
danima i ovo:
... kada sam se vratio u logor, u svoju kancelariju, zatekao sam u njoj pet-est podoficira i
niih oficira: sjedili su i sluali Radio-London!
Bio sam u tom trenutku van sebe od straha. ta
ako saznaju vie starjeine i ustae! Ode mi glava! Slovenac sam a u Slovence nisu imali povjerenja. Pogledao sam ih sve odreda i povikao:
Ljudi, ta radite?! Hoete li da glave pogubite!
Oni se samo nasmijae, a jedan od njih mi
dobaci:
- Pa mi se Vinko poznajemo. Ti si na!
Ja sam u to vrijeme ve bio povezan s grupom pristalica NOP-a i tih dana sam bio na sastanku s tim ljudima...
Aktivnost na prikupljanju stvari za partizane
poela je intenzivnije i u Logoru Kulina bana
poslije onoga dana kada sam svoje potinjene
zatekao da sluaju Radio-London. (...) svakodnevno je poneto iznoeno iz naeg magazina.
Jednoga dana, kada sam krenuo iz logora
kui prikljuio mi se jedan podoficir u dugakom vojnom injelu, koji mu se skoro vukao po
zemlji. Zvali su ga Perica, a i on se onog dana
nalazio u grupi koja je u mojoj kancelariji sluala Radio-London. Gledajui ga u tako dugom
injelu nisam izdrao a da ga ne upitam:
Vodnie, otkud ti takav dugaak vojniki
injel?
- Vidjee odgovori mi on i produismo
u pravcu moje kue.
Kad smo u razgovoru stigli mojoj kui Perica
je uao sa mnom i skinuo sa sebe injel, ali su
ispod njega bila jo dva injela i podosta municije. Ostalo je to sve kod mene... Perica je ostao
u Banjoj Luci do konca decembra ili poetka januara 1942. godine, kada je iziao na Ponir. ta
je bilo dalje s njim ne znam. Gubi mu se svaki
trag. uo sam kasnije, poslije rata, da je iziao

na Ponir s djevojkom, da je sjedio na dvije stolice i da su ga partizani strijeljali.169

O domobranskom podoficiru vojnom muziaru
sa dugim injelom osim V. Menarta u svojim sjeanjima piu i Dobrila Martinovi-Pruner i Jovica krbi.
Dobrila Martinovi-Pruner, sestra aktivnog potporunika jugoslavenske vojske Ratka Martinovia, kojega smo spominjali u ovom poglavlju, ivjela je, nakon to su je ustake vlasti otpustile iz slube (bila je
uiteljica u ipragama), s roditeljima - ocem Vasilijem i majkom Darinkom, u Banjaluci. Bilo je to ujesen 1941. godine.
Kada sam dola - pie Dobrila moj
otac Vasilije Martinovi je ve bio povezan s nekim domobranom na slubi u nekadanjem Vrbas-logoru, koji mu je donosio municiju i razne
predmete vojnike opreme, to je otac zatim otpremao dalje partizanima u okolini Banje Luke.
Ubrzo sam i sama imala priliku da upoznam
tog domobrana.
Jednoga dana doao je u na stan...
Tom prilikom dotini se domobran predstavio Dobrili: Ja sam Perica, vojni muziar. A kada je otiao,
ona je vidjela da su u torbi koju je donio i ostavio
rune bombe i municija. Ve sutradan, kao i vie puta prije toga, po muziarevu je torbu dola mljekarica Ankica, po narodnosti Poljakinja, odnijela je iz
kue i otpremila u umu partizanima.
U daljem tekstu Dobrila Martinovi-Pruner kae:
Vjerovala sam ocu i laknulo mi je. Znala
sam da on nije tako naivan ovjek da bi mogao
nasjesti bilo kakvim provokacijama i trikovima.
Njemu je, sigurno, neko preporuio tog simpatinog domobranskog podoficira, a pitanje je da
li je on i bio muziar i da li se i zvao Perica.
Ipak sam upitala oca kako se upoznao s tim
podoficirom i on mi je rekao da ga je s njim povezao Vinko Menart... Jednog dana, meutim,
kada je Perica ponovo doao i donio municiju,
rekao mi je da on vie nee dolaziti naoj kui i
donositi materijal, ve da treba da izravno ja
preuzimam sve to stigne od domobranskog oficira Vinka Menarta, jer je on taj koji je i dosada
slao materijal.170
Dobrila Martinovi-Pruner ostala je u Banjaluci
do poetka februara 1942. godine, a zatim je preko
Zemuna otila u Beograd. Otac i majka, Crnogorci,
ostali su da mirno ive u Banjaluci. Meutim, jed-

nog dana ustaka ih je policija uhapsila i sprovela u

logor Staru Gradiku. Majku su ubili potkraj 1942. godine, a otac je umro u logoru....
Prema svemu, hapenje i odvodenje u logor Dobrilinih i Ratkovih roditelja bilo je djelo vojnog muziara Perice.
Vinka Menarta je od posljedica Periine aktivnosti
(bio je ustaki agent) spasio premjetaj u domobransku posadu u Sanici, a zatim u Slavoniju i odlazak u
partizane. Meutim, kako on kae, nakon njegova
odlaska iz Banjaluke ustae su uhapsile i na Rebrovcu strijeljale etvoricu domobranskih oficira Slovenaca!
Kad je vojni muziar Perica odnosno tajno vojno lice potkraj februara ili poetkom marta 1942. izilo iz Banjaluke na Ponir, Karlo Roje, komandir Ponirske ete u koju je u meuvremenu prerastao Vod
za vezu 3. krajikog NOP-odreda, odmah ga je u pratnji borca Jovice krbia uputio u elinac, gdje se nalazio tab odreda. krbi se sjea kako je sprovodio
domobranskog podoficira, kako se dotini o mnogo
emu raspitivao interesovao se i za komesara Voda za vezu, s kojim sluajno nije uspio da se sretne.
Napokon je poveo razgovor o Radi Radiu:
Sad se interesovao za Radu Radia - zapisao je krbi. Kako je Rade tada uivao
ugled i kod boraca i kod naroda ja mu odgovaram s puno hvale o Radi. Kad ja rekoh da je
Rade dobar ovjek, on mi uzvrati:
- Slaem se s tobom. Poznajem ja Radu.171
Jovica krbi je izvrio dobiveni zadatak, doveo
domobranskog podoficira u tab odreda i vratio se u
etu.
O Krigeru, o prilikama u partijskim organizacijama u srednjoj Bosni i puu u Joavki pisala je i Lepa
Perovi u svom izvjetaju upuenom Drugarskom P.
K-u BiH 11. aprila 1942. godine doslovno:
Sa druge strane i onoliko koliko su radili
na stvaranju Partije drugovi su potpuno podbacili u izboru kadra. etiri partijca sa ovog sektora izdali su nas i preli etnicima. Jedan od njih
koji je bio zamjenik politkoma IV odreda neki
Rade Radi (otac jednog naeg takoer lana
Partije Brace Radia, koji je poginuo na Kotor
Varou) bio je preko jednog Gestapovskog pijuna koji se prebacio nama pod vidom nekih
usluga, a pod imenom 'tajno vojno lice', u vezi
sa okupatorima i ustaama. S njim u bliskoj sa-

radnji bila su jo dva lana Partije u eliji joavake ete (IV odred) Petar Aleksi i Svetko
Aleksi (taj je kucao prvi izvjetaj vama, jer smo
u njega imali povjerenja kao u lana Partije) koji su izveli prevrat u joavakoj eti na ijem terenu je bio Operativni tab i tab IV odreda.
Oni su jednim etniki raspoloenim vodom
te ete imali po nareenju ustaa iz B. Luke da
pobiju lanove Operativnog taba IV odreda, a
cijelu etu da prevedu etnicima. To su i uinili.
Tom prilikom je poginulo oko 25 naih drugova
komunista.. .172
Izvjetaj koji je tipkao Svetko Aleksi pisala je Lepa Perovi 5. marta 1942. godine, istog dana kada je u
Lipovcu voena borba s Teanovievim etnicima. U
njemu se detaljno govorilo o organizacionoj strukturi
KP i SKOJ-a, od okrunog do optinskih komiteta te
elija i aktiva u partizanskim jedinicama i na terenu
Bosanske krajine i srednje Bosne, o agitaciji i propagandi, o uspjesima, neuspjesima grekama i propustima, o stavu prema etnicima... Nema sumnje da je
Svetko sve to je saznao prepisujui taj izvjetaj prenio Radi Radiu, a moda i jo nekome od etnikih
zavjerenika. Koliko su to bile dragocjene informacije
za njih, moe se samo pretpostaviti.

Meu partizanima ubijenim 1. aprila u Joavci nalazio se i predratni banjaluki komunista i jedan od
organizatora ustanka u srednjoj Bosni Zdravko Lastri Jegor. Njegov stariji brat arko partizanski
obavjetajac u domobranstvu (o kome se opirnije govori u poglavlju Banjaluki obavjetajci - primj.
autora) napisao je u svojim sjeanjima koja se nalaze u Arhivu Bosanske krajine u Banjaluci i ovaj tekst:
Sa Radom Radiem prvi put sam se u toku
rata susreo 1944. godine. Za razliku od drugih
etnika Radi nije nosio bradu. U pratnji svoje
etnike svite sa bradama doao je u gostionicu
Vase Popovia (u Banjaluci primj. autora). U
vrijeme njegovog ulaska stajao sam pored anka. im me je primijetio priao mi je pruajui
ruku. Ponuenu ruku nisam prihvatio. Odmah
je shvatio zato ne prihvatam pruenu ruku. Tada mi je rekao: 'Ja nisam kriv za smrt tvog brata Zdravka!'
Kako nisi kad ste ga ubili? - odgovorio
sam namrgoen.

- Kad su svi ostali bili ubijeni ja sam ga

ostavio da ga spasim. Ali, njemaki hauptman,
koji je rukovodio puem, nije dozvolio da se on
potedi odgovorio je Radi.173
Nije rasvijetljeno o kojem je njemakom hauptmanu (kapetanu) rije, kao to nije dokraja objanjena ni uloga njemake obavjetajne slube u dogaajima koji su se u proljee 1942. godine odigrali na terenu srednje Bosne.

Poslije pua u Joavci zaredali su etniki puevi

po jedinicama etvrtog krajikog partizanskog odreda: 8. aprila ubijen je politiki komesar Maslovarske
ete Idriz Maslo, eta se proglasila etnikom, a komandir ete Luka Radeti jedva je izvukao glavu; u
Buletikoj, Vlajikoj i Blatnikoj eti prevladali su etniki elementi i, pobivi ili razoruavi komuniste,
preuzeli komandu u tim etama; 18. aprila u eavi,
gdje se nalazio tab 6. bataljona etvrtog krajikog
NOP-odreda ubijen je politiki komesar bataljona ivojin ivo Preradovi; komandir Ljeskovake (Dobojske) ete Risto Lazarevi, lan KPJ, proglasio je svoju
etu etnikom, a politiki komesar i omladinski rukovodilac te ete Kojo Joti i Lazo Vidovi spasili su
se bjekstvom u Vijaane, gdje se nalazio Krajiki proleterski bataljon...
Zbog stalno rastue etnike opasnosti Krajiki
proleterski bataljon nije uao u sastav Prve proleterske brigade ve je ostao na terenu srednje Bosne.
Ubrzo je tu stigao i kozarski Udarni (protuetniki)
bataljon. Meutim, proces raspadanja etvrtog krajikog partizanskog odreda bilo je nemogue zaustaviti: etnike su ga agenture iznutra ve do sri bile
rastoile!
Komandiri i politiki komesari Imljanske i Skendervakufske ete bili su, naprimjer, prinueni da s
manjim brojem vjernih boraca napuste svoje sektore
i da se zajedno s partizanskim pozadinskim ustanovama prebace na lijevu obalu Vrbasa i preko Manjae produe na osloboeni teritorij Kozare.
Priblino u isto vrijeme na Manjai se protiv etnika borio brojano veoma jak i dobro naoruan grmeki Udarni (protuetniki) bataljon. Meutim, ta
borba nije davala oekivane rezultate. Zato? Na to
pitanje odgovorili su komandant i politiki komesar
tog bataljona Vojo Todorovi i Velimir Veljo Stojni u

dopisu upuenom Kosti Nadu 10. maja 1942. godine:

Od prvog dana, kad smo zapoeli borbu
protiv bandita, utvrdilo se da nismo poznavali
neprijatelja ni njegove snage, ni pozadinu, uopte nita. Plan je bio slab, da nije mogao biti slabiji.174
Dakle, jo je jednom partizanska obavjetajna sluba podbacila!
Preko srednje Bosne u kasnu jesen i u toku zime
1941/1942. prelo je vie grupa emisara ravnogorskog
etnikog pokreta koji su ili iz Srbije i istone Bosne
za Bosansku krajinu i Kozaru. Meutim, partizanska
kontraobavjetajna sluba brzo je uoila njihovu aktivnost. Pohapeni su, izvedeni pred sud i osueni. U
srednjoj Bosni tako je uinjeno samo u Crnovrkoj
partizanskoj eti. Trojica etnikih emisara poela su
odmah nakon dolaska iz Srbije da rovare i u samoj
eti i po selima oko Crnog vrha. Brzo su uslijedile
protivmjere: svi su izvedeni pred partizanski sud,
osueni na smrt i strijeljani.175 Rezultat takvog postupka bila je injenica da je Crnovrka partizanska
eta bila posljednja eta u srednjoj Bosni u kojoj je
prevladalo etnitvo!
Sudbinu 4. krajikog NOP-odreda i neuspjehe etnikih agenata da svoju subverzivnu akciju razviju u
partizanskim odredima Bosanske krajine rezimirao je
Oblasni komitet u svom izvjetaju poslanom 15. avgusta 1942. godine Drugarskom PK-u B. i H. :
etnici su uspjeli uz velike borbe sa nama
da razbiju na IV odred, ali tu je bila taka. U
posljednjem izvjetaju naveli smo vam detaljno
politike i vojne razloge naputanja terena toga
odreda od naih snaga. Pored svih upinjanja
okupatorskih agenata da razbiju iznutra ostale
krajike odrede, to im nije uspjelo. Naa tri
odreda: Kozaraki, grmeki i drvarski ostali su
potpuno zdravi i netaknuti, a III odred (Jajce)
pored izvjesnih kolebanja i otpadanja ostao je u
velikoj veini partizanski.176
Kada se u drugoj polovini maja kozarski Udarni
(protuetniki) bataljon vratio iz srednje Bosne preko
Manjae na Kozaru, proces raspadanja etvrtog krajikog NOP-odreda jo se vie ubrzao i privodio kraju.
Odmah zatim i Krajiki je proleterski bataljon odluio da se prebaci na Kozaru. Na sastanku preostalih
boraca, zapravo rukovodilaca etvrtog odreda i partijskih aktivista, odranom 1. juna na Previji, odlueno je da se formiraju etiri gerilske grupe od desetak

boraca koji e ostati na terenu srednje Bosne. Tako je

i uinjeno. Meutim, ubrzo se pokazalo da je i taj
plan bio nerealan: postigavi sporazum o saradnji s
ustaama koji su drali Banjaluku, Tesli, Kotor-Varo, Prnjavor i Derventu, etnici su vrsto zagospodarili prostranstvima srednje Bosne i onemoguili bilo
kakvu aktivnost partizanskih gerilskih grupa.
Komandant etvrtog krajikog NOP-odreda Danko Mitrov poginuo je 11. juna od etnike zasjede u
selu Sreviima ispod planine Motajice. Politiki komesar Vojo Stupar bio je prisiljen da se s nekoliko
boraca svoje gerilske grupe, poto su ostale bile unitene, prebaci preko rijeke Save u Slavoniju, kamo su
se zbog ofanzive na Kozaru ve bili prebacili ostaci
Krajikog proleterskog bataljona. U etnikom zarobljenitvu nali su se, pored ostalih, komandanti 2. i 3.
bataljona etvrtog krajikog NOP-odreda Novak Pivaevi i Milo Duji. Oba su bila poznata u narodu
kao organizatori ustanka i veliki junaci te se etnici
nisu usudili da ih likvidiraju. Nastojei da ih pridobiju za sebe, ostavili su im relativnu slobodu kretanja.
Iskoristivi priliku koja im se ukazala, Novak i Milo
su poeli da pripremaju partizanski pu u etnikim
redovima. Meutim, etnika kontraobavjetajna sluba otkrila je njihove namjere i etnici su sredinom
avgusta 1942. godine ubili obojicu.
U decembru 1942. godine u srednju Bosnu prodiru
jedinice Prve proleterske divizije i oslobaaju Kotor-Varo, Tesli, Prnjavor... etnici ne mogu da im se
suprotstave, a znatan broj to i ne eli da ini. Naprotiv, mnogi od njih, ponegdje i cijele ete, predaju se
bez borbe; neki dojueranji etnici dobrovoljno ostaju u redovima proletera. U roku mjesec dana proleterske su jedinice ojaane sa oko 700 novih boraca s
terena srednje Bosne, a ubrzo je obnovljen i etvrti
partizanski odred iz koga e u toku iduih godina
izrasti nekoliko partizanskih brigada.177

Hrvatska
Ustanak na Kordunu u toku jeseni 1941. toliko se
razmahao da su i ustae i Talijani, koji su u drugoj
polovini avgusta 1941. u sporazumu s vlastima tzv.

NDH zaposjeli dio tog podruja i stacionirali svoje jedinice i u samom Karlovcu, shvatili da se samo primjenom vojne sile nita ne moe postii. S njihove
strane na scenu su tada stupili obavjetajci iji zadatak nije bio samo da utvrde stanje meu partizanima,
njihovo naoruanje, veze, namjere itd., ve da unesu
razdor u partizanske redove i pronau nain da se
fiziki uklone glavni rukovodioci ustanka, prije svega
Stanko Opai anica, predratni lan KPJ i nesumnjivo najpopularniji partizan u narodu i meu borcima.
Te namjere neprijatelja partizanska je kontraobavjetajna sluba, ini se, brzo uoila. To se vidi iz Naredbe broj 6 narodno-oslobodilakih partizanskih
odreda za Kordun i Baniju na 5. XI. 1941, ija 1. taka poinje rijeima:
1. Zabranjujem svim bataljonima, etama i
odredima voenje ma kakovih pregovora neposredno sa neprijateljem (talijanskom vojskom,
hrvatskom domobranskom vojskom, ustaama i
andarima).178
Slijedi uputstvo da se u sluaju da neprijatelj trai diplomatsku vezu o tome obavijesti Komanda
NOP-odreda za Kordun i Baniju, a zatim se navodi
konkretan primjer krenja prethodne usmene naredbe o zabrani kontakata s predstavnicima neprijatelja:
Dana 4. o. mj. i protiv izdatog nareenja
usmeno da pretstavnik partizana narodno-oslobodilakog pokreta Korduna i Banije nee i nema ta da pregovara sa ustakim povjerenikom
sreza Vojni uncem, ipak je dotini bio prekrio nareenje i pregovarao sa ustakim povjerenikom. . ,17e
O tome ta se zatim dogaalo, nedostaju podaci,
ali sauvan je dokument koji mnogo ta objanjava.
Rije je o izvjetaju Okrunog komiteta KPH Karlovac, dostavljenom mjesec i po dana kasnije, 19. decembra iste godine, Centralnom komitetu KP Hrvatske, u kome, u poglavlju Politika situacija, nalazimo i ove retke:
Meutim, se faistiki agenti ne zadovoljavaju samo propagandom nego nastoje da predobiju razne tipove, koji su se uvukli u partizanske odrede pa ak u odbore N.O.F. za svoju razornu rabotu. (...) Kad im ta rabota nije
uspj evala kako su oni elili, pristupili su organiziranju atentata. Tako je organiziran atentat na
druga anicu, ali atentat nije uspjeo ve su
atentatori pohapeni i likvidirani. Neki znaci

ukazuju na to, da su ti banditi organizirali atentat u sporazumu sa ustakim povjerenikom

uncem (istakli autori) ali ne mogu se ta sva rovarenja objasniti intrigama ustaa, jedan dio toga je odraz sukoba izmeu partizana i Drae
Mihailovia u Srbiji, a ima i ostatak ovinizma.
Meutim, ugled nae partije meu narodom je
tako velik, a kontrola nad partizanskim odredima tako vrsta da sa te strane ne prijeti ozbiljna opasnost, to dokazuje i lakoa s kojom su
atentatori likvidirani kao i odobravanje njihove
likvidacije sa strane seljaka.180
Iz tog se izvjetaja vidi da je u to vrijeme partizanska kontraobavjetajna sluba na Kordunu dobro
funkcionisala, premda se OK KPH Karlovac u citiranom dokumentu, u kasnijem poglavlju Partizanski
odredi, ali da se...
... provjeravanju partizana nije(se) posvetila
dovoljna panja, tako da se moglo desiti da su
ba izmeu partizana regrutovani atentatori na
druga anicu. I slabost partijskih organizacija
je uzrok mnogima od tih pojava, tako na pr. u
odredu odakle su bili atentatori nije postojala
part(ijska) elija.181
Finale, u izvjesnom smislu, neuspjelog atentata
na anicu Opaia koji se u meuvremenu naao na
dunosti komandanta 1. kordunakog NOP-odreda, a
zatim na dunosti komandanta Grupe kordunakih
NOP-odreda i lana Glavnog taba Hrvatske, nalazimo u izvjetaju taba grupe odreda poslanom Komandantu I zone (Nar(odno) oslobod(ilakih) partizanskih odreda Hrvatske 7. jula 1942. godine:
6. ov. mj. u 9 sati ujutro krenulo je oko 200
ustaa, domobrana i andara iz Sie prema Perjasici. (...) U ovoj borbi zaplijenjeno je 3 pukomitraljeza i oko 20 karabina s municijom (broj
nepoznat), te zarobljeno je 19 domobrana i ustaki satnik Prodanovi sekretar etnikog udruenja, koji je svojevremeno spremao atentat na
sadanjeg komandanta Grupe druga anicu.182
Prema istraivanjima Redakcije citiranog toma
Zbornika, u tom je dokumentu rije o Dani Prodanoviu koji je prije rata kao velikosrbin bio sekretar
etnikog udruenja, da bi u Pavelievoj tzv. NDH
postao domobranski (a ne ustaki) satnik!

U pismu od 16. novembra 1941, pisanom iz Uica

Glavnom tabu NOP-odreda Hrvatske, Tito objanjava kako je samo blagodarei naoj irokogrudnosti
Draa Mihailovi na osloboenom teritoriju stvarao
etnike odrede nasilno mobiliui seljake da bi zatim, 1. novembra, s lea napao partizane kod Poege
i Uica i dodaje:
Mi jo uvijek nastojimo da mirnim putem
pridobijemo tu oficirsku kliku da obustavi borbu protiv nas i da okrene svoje oruje protiv
okupatora, ali je sve oitije da nam to nee
uspjeti.183
Premda u tom Titovu pismu, zapravo uputstvu, nije bilo rijei o mjerama koje treba preduzeti u borbi
protiv destruktivnog etnikog djelovanja u partizanskim jedinicama, Glavni tab Hrvatske, prosljeujui
ga 1. decembra potinjenim komandama (oigledno:
Komandi like grupe NOP-odreda, Komandi NOPodreda Korduna i Banije i tabu NOP-odreda za Hrvatsko primorje i Gorski kotar) nalazi za potrebno da
napomene sljedee:
Treba svim silama nastojati da ne doe do
sukoba s etnicima i do bratoubilake borbe,
koja bi posluila samo naem neprijatelju. S
druge strane, treba to prije organizovati dobru
obavjetajnu slubu da se sprijei uvlaenje
izdajnikih elemenata u nae partizanske redove (istakli autori). Vodstvo partizanskih eta mora biti povjereno isprobanim i pouzdanim drugovima. Trebamo biti svjesni toga da e odnos
etnika i ostalih naih saveznika prema nama
ovisiti u prvom redu o snazi i unutranjoj vrstoi partizanskih jedinica. To znai da nae nastojanje za stvaranje nacionalnog fronta mora
ii paralelno sa energinim unutranjim ienjem i uvrivanjem.184

U veini predjela Hrvatske naseljenih preteno

srpskim stanovnitvom, prema kome su ustae od prvih dana stvaranja tzv. NDH poeli da provode najbeskrupulozniju politiku genocida, ustanak je izbio pod
rukovodstvom komunista. Iznimku je donekle inio
prostor na tromei Like, Bosne i Dalmacije, gdje su
se na elu pojedinih ustanikih grupa nali predratni
pripadnici etnikih organizacija koji su ubrzo istakli
da se oni bore samo protiv ustaa, ali ne i protiv okupatora - Talijana. Bio je to kamen mea razlaza

izmeu partizana i etnika u tim, i ne samo tim predjelima. .. Talijani, zapravo njihova obavjetajna sluba nastojala je da taj razdor to vie produbi. Istovremeno e, u svim krajevima tzv. NDH gdje e se na
osnovi sporazuma zakljuenog izmeu ustake vlade
i Komande 2. talijanske armije 26. avgusta 1941. nai
njihove trupe, kao i u dijelovima Jugoslavije prikljuenim Italiji, ta sluba initi sve to je u njenoj moi
da podstrekava i pomae etniku razbijaku akciju
u partizanskim (gerilskim) jedinicama koje su izrasle
iz ustanikih grupa. Tako e se partizanska kontraobavjetajna sluba ve u svom nastajanju nai u tim
predjelima u borbi za ivot i smrt ne samo s ustakom i njemakom obavjetajnom slubom, nego i sa,
zapravo, ujedinjenom etniko-talijanskom obavjetajnom slubom. A na koje je sve naine dolazilo do te
sprege, opisao je i na poznati knjievnik Ervin inko.
On se u avgustu 1941, pobjegavi iz jo neosloboenog Drvara preko Knina, naao u ibeniku. Jednog
dana neki njegovi poznanici, predratni jugoslavenski
oficiri Srbi, koji su kao i on pred ustakim terorom, izbjegli iz oblinjih krajeva tzv. NDH pozvali su
ga da prisustvuje jednoj konferenciji koja se odravala u sali srpske parohije:
.. .saziva ove konferencije bio (je) jedan prilino elegantan, u belo obueni mravi gospodin, markantne glave" - pie E. inko. "Pored njega je bio sedokosi i sedobradi srpski
pop. Kada sam uao, saziva sastanka uveliko je ve govorio i svoje rei stalno upuivao:
"Vama, bivim oficirima'. Govorio je na italijanskom i sa italijanskim temperamentom, uz ivu
mimiku i povremeno smenu gestikulaciju.(.. .)185
E. inko zatim nastavlja:
Dugo mi nije bio jasan cilj sazivanja ove
konferencije. Jer kada sam uao u salu, on je
upravo govorio o Dueu. Rekao je da je pre nekoliko dana stigao iz Rima gde je ponovo razgovarao sa Dueom, oi u oi, i ponovo je imao
prilike da se uveri u to da Due nije samo veliki
ovek, ve i da je dobar, a pre svega astan ovek. Prisutna gospoda mogu da imaju poverenja
u njega, i da i u budue, kao i do sada, mogu da
raunaju na prijateljsku zatitu imperije. (...) I
tek na kraju mi je postalo jasno ta je cilj cele
ove konferencije, i to onda, kada je ponovo poeo da uverava gospodu kako mogu da budu sigurni u to da njihovo pravo na azil ovde nikad

nee biti okrnjeno, jer... Jer u njima ne eli da

vidi samo goste, tienike, ve vie od toga, prijatelje, sa kojima bi eleo da ostvari 'collaborazione'. On se stalno nalazi ovde u ibeniku i ako
bilo ta bude potrebno ovoj gospodi, njegova su
vrata otvorena i danju i nou, u bilo koje doba.
Neka zapisu njegovo ime i adresu - inae, to
se tie adrese, nije potrebno da je pamte, svaki
karabinjer e ih odmah uputiti na pravo mesto.
Kao neznatnu protivuslugu, od gospode trai
samo to, da ovo prijateljstvo ne shvate jednostrano, nego da i sa svoje strane dokau delima
da imaju poverenja i da ih vode prijateljska oseanja. Gospoda znaju jezik ovdanjeg stanovnitva, gospoda mogu da saznaju mnogo toga o
emu Italijani ve tee mogu da se obaveste.
Ako na primer saznaju da komunistike elije
tu ili tamo deluju ili vre propagandu... Ali neka ne dolaze sa uoptenim izvetajima, ve sa
konkretnim podacima. Pop, ivopisno bele kose
i brade, sve vreme je, uz hriansku poniznost,
potvrdno klimao glavom, a na kraju, je upitao
da li gospoda ele da on prevede ovaj govor.
Meutim, svi prisutni su rekli da su razumeli i
aplaudirali su govorniku. 'Imate li ta da pitate
ili kaete?' - pitao je jo govornik za koga sam
ve tada znao, to su mi i drugi ljudi rekli nakon njegovog odlaska, da je ef obavetajne slube.186
Sasvim su se otvoreno prema srpskim oficirima
i drugim podesnim Srbima ponaali talijanski obavjetajni oficiri i u drugim gradovima okupirane Dalmacije, a zatim i na od trupa zaposjednutim dijelovima Like, Bosanske krajine, Korduna... Posebno znaajnu ulogu meu njima imao je kapetan Vico
Marussi (zapravo Marui) i Guido Lucich Rochi
(zapravo Gvido Lui Roki). Marussi je bio ef obavjetajnog centra talijanske divizije Sassari, ali se pojavljivao i u drugim ulogama: kada su Talijani u jesen 1941. uli u Drvar, on se tu pojavio kao commissario civile (civilni komesar) grada!187
Na tromei Like, Dalmacije i Bosne relativno je
brzo dolo do diferencijacije meu ustanicima i stvaranja, s jedne strane, gerilskih odnosno partizanskih
jedinica, a s druge strane etnikih jedinica. Meutim,
na Kordunu, u Lici, na Baniji i u Gorskom kotaru taj
je proces trajao sve do 'kraja 1942. godine, ponekad
nosei u sebi zaista briljantne pobjede, ali i teke po-

raze partizanske kontraobavjetajne slube, bez obzira na oblike njenog postojanja i djelovanja.

Glavni tab NOP-odreda Hrvatske oformljen je 19.

oktobra 1941. godine odlukom Operativnog rukovodstva CK KPH, koje su sainjavali Vladimir Popovi,
delegat CK KPJ pri CK KPH, Rade Konar, sekretar
CK KPH, i lan CK KPH Andrija Hebrang. Za komandanta u tom tabu postavljen je Ivo Rukavina, alias
Ivo Vladi, a za politikog komesara Marko Orekovi. Meutim budui da je Orekovi 20. oktobra ubijen i nije saznao za svoju novu funkciju, na njegovo
je mjesto postavljen dr Vladimir Bakari, alias Vlado
Kati.
Potkraj 1941. i poetkom 1942. Glavni tab Hrvatske nalazio se u selu Zbjegu, izmeu Plakog i Slunja,
na granici Like i Korduna, na terenu koji je kontrolisao 3. bataljon Kordunakog NOP-odreda sa svojim
operativnim i rezervnim etama.
U pismu CK KP Hrvatske od 26. januara 1942. politiki komesar Glavnog taba NOP-odreda Hrvatske
napisao je:
S naim ubistvom se stvar dosta dobro razvila. Sazvao je neko skuptinu rezervnih odreda,
na kojoj je trebalo govoriti protiv nas i pripremati akciju. Na skuptinu smo na ope zaprepatenje doli Ivo i ja. Ljudi su poeli odmah odlaziti 'na veeru'. Kad smo mi otili,
skuptina se odrala u prisutnosti sekretara
K(otarskog) K(omiteta) i protekla u znaku pranja ruku i priznavanja potrebe bratstva s Hrvatima. Ljudima je uao strah u kosti, a pravog
krivca jo nismo uspjeli epati. Imamo kanal
do njega, ali njega jo ne. Ovi sve svode na nesporazume: brbljanje, ali se ini da ima to mnogo ozbiljniju pozadinu u Plakom.188
Oigledno je V. Bakari ve prije obavijestio CK
KP Hrvatske o pripremama atentata na njega i Ivu
Rukavinu. Prema istraivanjima koje je provela Redakcija tree knjige petog toma Zbornika dokumenata i podataka o narodnooslobodilakom ratu jugoslovenskih naroda, on je uz svoje pismo dostavljeno CK
KP Hrvatske jedanaest dana prije 15. januara, priloio i izvjetaj koji je Dane Latas, javka iz Plakog,
zapravo i partizanski obavjetajac, uputio komandantu Glavnog taba Hrvatske Ivi Rukavini. U tom izvjetaju Latas je obavjetavao Rukavinu da se pronose

glasovi kako je on dao ubiti neke Srbe i kako dri

tajne sastanke s Hrvatima.
I dalje:
Zbog toga Srbi iz okolice (rezervna eta iz
sela Zbjega) nemaju povjerenja u njega i spremaju se da ga ubiju.189
Cijeli taj sluaj opisao je (1971. godine) uesnik dogaaja o kojima je rije Duan Livada:
I u borbi protiv etnikih tendencija bilo je
veih tekoa, posebno na podruju Plakog i
Like Jesenice.(...) Prikazujui se prijateljem i
zatitnikom srpskog naroda i raspirujui ovinistiku mrnju kod njega prema hrvatskom narodu, okupator (Talijani primj. autora) je
uspio da u Plakom okupi grupu etniki nastrojenih ljudi koji su provodili snanu agitaciju
protiv napada na Talijane. Oni su u poetku
izbacili parolu da se u umi nalaze ustae maskirane pod imenom komunista i partizana. U
obrazlaganju te parole i nastojanju da se u nju
vjeruje oni su bili vrlo uporni. Govorili su da je
Paveli izmijenio taktiku i u umu alje ustae
pod izgovorom da su komunisti, da bi lake mogao klati Srbe. U tom duhu otvoreno su govorili
protiv svih Hrvata koji se nalaze u partizanima,
pubebno u rukovodstvima, traei njihovu fiziku likvidaciju.
Ta agitacija nije bila nimalo bezazlena. Poslije svega to se desilo i dalje deavalo srpskom
stanovnitvu od ustaa parola je mogla i imala
svojih pristalica ne samo na terenu Plakog ve
i dalje. Tako su, na primjer, vjerujui toj paroli,
neki pojedinci iz Vrela Mrenice organizovali
'Skuptinu' od tridesetak ljudi radi dogovora o
napadu i smjenjivanju s dunosti vojnih rukovodilaca u GH koji se tada nalazio u Zbjegu. O
tome je GH obavijestila partijska organizacija
iz Plakog, pa je Vladimir Bakari dao u zadatak Kotarskom komitetu da to izvidi. Tragajui
za skuptinom, naili smo na Bakaria i Rukavinu koji su joj ve prisustvovali. Nakon duge utnje u seoskoj sobi punoj ljudi dolo je do prijateljskih razgovora, povlaenja, izvinjenja, objanjavanja. Organizatori skuptine i prisutni otili su sa zaista drugim ubjeenjem, ali oni koji
su toj propagandi nasjeli ostali su i dalje pod
okriljem okupatora.190
Tako je skrahirala jedna od etnikih akcija u ko-

joj je, bez ikakve sumnje, svoje prste imala i talijanska obavjetajna sluba.
Politiki komesar taba partizanskih odreda nacionalno oslobodilakog pokreta Korduna i Banije 13
februara 1942. izvjetava pol(itikog) komesara Hrvatske pa u poglavlju Odluke i izvravanje istih pie:
3-II ispitivanje Milana Zeca. Nakon sasluanja vidi se slijedee: da je isti imao veze s nekim talijanskim oficirom u Slunju koji govori
hrvatski i sa nekim talijanskim agentom zvanim
Padolom u Plakom. Strijeljan je 4-II pred masom naroda u Moilama.191
Da li je Milan Zec uestvovao u pripremama za
ubistvo V. Bakaria i I. Rukavine, nismo mogli utvrditi, ali tu mogunost ne treba nikako iskljuiti.

Uprkos injenici da su uspjeno sprijeeni pokuaji neprijateljskih obavjetajnih slubi da organizuju

atentate na anicu Opaia, Vladimira Bakaria i Ivu
Rukavinu, partizanska je kontraobavjetajna sluba u
zimu i rano proljee 1942. doivjela i dva neuspjeha.
U to je vrijeme Kordunaki NOP-odred zbog velikog
priliva novih boraca ve bio podijeljen na 1. i 2.
odred. Za operativnog oficira 2. bataljona 2. odreda
postavljen je aktivni porunik kraljevske jugoslavenske vojske Mili Rakini, inae rodom iz sela Klokoa, gdje se i nalazio tab njegova bataljona.
Partizanska kontraobavjetajna sluba ve je prije
uoila da Rakini tajno pokuava da okupi oko sebe
neke proetniki raspoloene jedinice...
Stanko anica Opai, od prvih dana ustanka jedan od najpopularnijih partizanskih rukovodilaca na
Kordunu napisao je ove retke:
Na Kordunu se pojavila samo u prvim danima ustanka grupa etnika, i to u partizanskom
odredu 'Gornji Skrad'. Dakle, tamo gdje je i prije
rata reimski poslanik Grba imao vri oslonac. Najvjerovatnije da je tu grupu podsticao i
sam Rakini, porunik Jugoslavenske vojske.
Upravo kada je raskinuo s nama i odmetnuo se
od naeg odreda, pridruio se petnaestorici etnika iz Gornjeg Skrada. No ta je grupa likvidirana prije nego nam je ikoga ubila i napravila
vee tete. Jedino je on uspio izbjei, ali ne za
dugo. Velika zasluga za tu, moe se rei bezbol-

nu, operaciju pripada upravo partijskoj organizaciji u Gornjem Skradu i komandiru toga odreda Radi Dobrosavljeviu.192
U svom djelu etnici u Hrvatskoj 1941 1945 historiarka Fikreta Jeli-Buti, pozivajui se na nekoliko
izvora, pie:
U oujku je porunik Milan (treba: Mili primj. autora) Rakini pokuao s grupom od
oko 30 etnika da poduzme oruanu akciju na
oficirsku kolu Glavnog taba i Kotarski komitet KPJ zaVeljun.Ta je zavjera pravodobno onemoguena, itava grupa, osim Rakinia, bila je
pohvatana, a uslijedila je i politika akcija partijskog rukovodstva na zborovima u pojedinim
selima na kojima se razotkrivao plan etnikih
elemenata.183
Meutim, sluaj Rakini bio je znatno komplikovaniji. Naime, prema sjeanju Slavka Komarice, jednog od koautora ove knjige, i prema njegovim prilino oteenim dnevnikim zabiljekama, porunik Mili Rakini okupio je poetkom 1942. oko sebe grupu
od dvadesetak ljudi s kojima je brzo obraunato: 11
ih je streljano u osloboenoj Kladui nakon suenja.
Sam Rakini poslije duge potrage uhvaen je i doveden jedne veeri u komandu. Doveden je zapravo u
tab 2. bataljona 2. kordunakog NOP-odreda, koji se
nalazio u selu Klokou. Bilo je oko 10 sati naveer.
Odmah je upuen u glavni tab, ali je putem kad je
bio na 100 metara pred komandom prekinuo lanac i
pobjegao. Do sada nije pronaen.
Budui da je idui datum u dnevniku Slavka Komarice 25 mart, sve se to odigralo oko 20. marta
1942; glavni tab nije bio G NOP-odreda Hrvatske,
ve tab grupe NOP-odreda Korduna i Banije (komandant Ivan Sreko Manola, politiki komesar Veco
Holjevac), koji se nalazio u selu Prisjeci, nekoliko kilometara udaljenom od Klokoa.. ,194
Jedno vrijeme o Rakiniu se nita nije ulo, a onda se dogodilo ono to je opisao ratni lan i sekretar
Mjesnog komiteta KPJ u Karlovcu Slavko Kovai:
Negdje poetkom rujna (1941 - primj. autora) primili smo od Okrunog komiteta upozorenje da se u Karlovcu organizira jedna etnika
grupa na elu koje je porunik Jugoslavenske
vojske Rakini, a s njima da su doli s Korduna
Mian Napijalo i Marko Mrki. OK je traio u
dopisu da ih pronaemo, ispitamo gdje stanuju,
s kim se sastaju, kuda se kreu, to poduzimaju

i da organiziramo njihovu likvidaciju. Na sastanku Mjesnog komiteta razmotrili smo taj nalog OK i dogovorili se da i na rejonske organizacije i Vojni komitet prenesemo naloge. Nakon
kraeg vremena informirani smo da su zaista ti
etnici boravili u Karlovcu pod ustakim patronatom, da su vieni u nekim dijelovima grada
kako se slobodno kreu. Jedno poslijepodne sjedili su u gostionici Jerini na Drvenom placu.
No kasnije ih vie nitko nije vidio u Karlovcu.
Obavijestili smo OK o tome s tim da emo nastojati da saznamo pravac njihova odlaska. Rakini se kao etniki organizator obreo u ustako-domobranskoj posadi u Tuiloviu, koja je
bila utvrena u Brezovoj Glavi. Koliko se sjeam, kojih mjesec dana nakon onog naloga OK
nai ljudi u toj domobranskoj posadi vezani za
Vojni komitet, predvoeni natporunikom Franjom Molekom, likvidirali su Rakinia, tako da
je za nas ta stvar tada skinuta s dnevnog reda.195
I ratni karlovaki partijski funkcioner Vlado Novakovi iznio je neke detalje koji zasluuju panju:
29. kolovoza 1942. OK daje direktivu da se
uz pomo naih suradnika u domobranskim jedinicama likvidiraju etniki zavjerenici Mili
Rakini i Marko Risti. Obojica su kao etniki
zavjerenici, nakon to je njihovo djelovanje otkriveno, pobjegla k neprijatelju i stavila mu se
na slubu. Njemaka obavjetajna sluba i UNS
koriste se njima i upuuje ih na pijuniranje u
posadu Brezova Glava. Koordiniranom akcijom
MK i naih vojno-obavjetajnih organa, a preko
naeg aktivista domobranskog satnika Moleka
Franje, bivaju likvidirani.198
Tako je, konano, partizanska obavjetajna sluba
ipak skinula s dnevnog reda sluaj izdajnika Milia
Rakinia.

U izvjetaju sekretara Operativnog partijskog rukovodstva Centralnog komiteta KP Hrvatske od 5.

maja 1942. godine Centralnom komitetu KPJ o vojnopolitikoj situaciji na teritoriji Prve, etvrte i Pete
operativne zone Hrvatske nali su se i ovi reci:
.. .Javili smo vam u prolom pismu (koje nije
pronaeno primj. autora) da je jedan vod 3.
partiz(anskog) bataljona, sastavljen veinom od
etnikih elemenata na spavanju razoruao e-

tu, pobio komandanta II. kordunakog partizanskog) odreda Roberta Domany (Vlada Ivani),
polit(ikog) komesara bataljona, polit(ikog) komesara ete i komandira ete. Taj se vod nadao da e naii na masovnu podrku seljaka u
tom kraju. Meutim do toga nije dolo.197
ta je prethodilo i kako se u noi izmeu 3. i 4.
aprila u Plaanskoj dolini zbio taj stravian zloin,
dirigovan, u to nema sumnje, od talijanske obavjetajne slube, zloin u kojem su izgubili ivote komandant 2. kordunakog NOP-odreda - student tehnike
iz Zagreba, panski borac, komandir baterije u koju
je nakon dolaska u paniju rasporeen i Koa Popovi Robert Domany (Domani, alias Vlado Ivani),
politiki komesar 3. bataljona tog odreda i lan Komiteta KPH za kotar Slunj Branko Latas, panski borac i politiki komesar 3. ete 3. bataljona Adolf Steinberger (tajnberger), alias Drago Domjani, i komandir te ete Stevo uturilo?
Podnosei 8. februara 1942. na sjednici Okrunog
komiteta KPH za Karlovac svoj izvjetaj, Duan Livada je rekao:
U Toboliu, Zbjegu, Moilima i Plakom
opaa se da mnogo rade talijanski agenti. Politiko stanje u tim mjestima dosta je nezdravo.198
U jesen 1941. kod Like Jasenice formiran je ustaniki odred Pitenik u kome se meu 14 boraca nalo sedam podnarednika i tri narednika bive jugoslavenske vojske te jedan andarmerijski narednik.
Malo kasnije to je postao, s istim nazivom, vod 3. ete
3. bataljona 2. kordunakog NOP-odreda. Meutim,
poetkom februara 1942. utvreno je da politiki delegat voda Dragan Miloevi odrava veze s Talijanima
u Plakom, a da to ine i neki borci. Donijeta je odluka da se cijeli vod razorua i to su uinili vodovi iste
ete, Moila i Zbjeg. Nakon pojedinanih sasluavanja svih boraca razoruanog voda, zbog dokazane
pljake, ubistva jednog partizana, teroriziranja seljaka i odravanja veze s Talijanima, na smrt su osueni komandir voda Duro Rali i politiki delegat Dragan Miloevi. Kazna je izvrena, a za novog komandira voda i delegata izabrani su Duro Vidakovi i
Milan Kosanovi. inilo se da je sada sve u redu, ali
to je bio samo privid.
U toku neprijateljske ofanzive na podruju Korduna, oko Petrove gore, koja je poduzeta u posljednjoj
dekadi marta 1942, komandant 2. kordunakog NOPodreda Robert Domany odluio je da se partizanske

jedinice na tom podruju rasterete preduzimanjem

veih akcija na podruje oko Plakog. Izmeu ostaloga, predvieno je da snage 3. bataljona njegova odreda i jedna eta 1. kordunakog NOP-odreda, podrane mjesnim rezervnim vodovima, porue eljezniku
prugu Zagreb Ogulin Split izmeu Like Jasenice i
Blata te da istovremeno napadnu i savladaju talijanski garnizon na eljeznikoj stanici Lika Jasenica.
Plan akcije izradio je sam Domany, a njen poetak
predvien je za 3. aprila u zoru.
Poslije konferencije (2. aprila predvee) komandnog kadra jedinica koje e uestvovati u akciji svi
su otili na spavanje u Liku Jasenicu i Podpolje, sela
Plaanske doline. O razmjetaju boraca i rukovodilaca za spavanje po seoskim kuama i o obezbjeenju
pobrinuo se vod domain Pitenik, a upravo je to
dokaz koliko je zatajila partizanska kontraobavjetajna sluba. Naime, komandir tog voda uro Vidakovi, ve odavno povezan s Talijanima u Plakom, prikupio je oko ponoi svoje borce i uputio ih na zadatak: idui od kue do kue, trebali su da razoruaju
borce 3. ete i prisutne rukovodioce.
Domany, Latas, Steinberger i uturilo na spavanju
razoruani su i svezani te odmah sprovedeni prema
umi Pitenik. Tu su oko 4 sata ujutro pobijeni i baeni u bezdan Balinku.
Taj je dogaaj u Hronologiji prikazan suvie turo,
pa i netano:
Mart k(raj) U rejonu s(ela) Plakog (kod
Ogulina) etnici su streljali komandanta 2. kordunakog NOP odreda Roberta Domanija i politikog komesara 3. ete 3. bataljona 2. kordunakog NOP odreda Adolfa tajnbergera Draga,
uesnike u panskom graanskom ratu i narodne heroje.199
Razoruani borci 3. ete uglavnom su se razbjeali, pa zatim ponovo prikupili, ostavi u partizanima. U
ostalim etama 3. bataljona, kao i meu narodom u
selima izmeu Plakog, Slunja i Ogulina, gdje je bataljon djelovao, etniki pu Dure Vidakovia nije imao
znatnije posljedice. Vidakovi je ipak uspio da ubrzo
oformi dvije etnike ete s ukupno oko 150 boraca
koji su svoje garnizone smjestili u Like Jasenice i
u kolu u Plava-Dragi. Orujem, municijom, hranom
i duvanom etniku jedinicu s urom Vidakoviem
na elu snabdijevali su Talijani. Uz to, svaki je etnik
dobijao platu od est lira dnevno...

Na okrunoj konferenciji KPH za Liku, odranoj u

maju 1942, ocijenjeno je da se situacija i u partizanskim jedinicama i na osloboenom teritoriju stabilizovala, da je etnitvo uglavnom suzbijeno.200
Meutim, tab grupe NOP-odreda za Liku, uz dopis tabu 1. operativne zone Hrvatske od 13. jula iste
godine, prilae dokumenat s naslovom Politiki
obavjetajni oficir (Pero Grubor - primj. autora) dostavlja izvjetaj o svom djelovanju u Kotaru otoakom od 4. VI.-5. VII. 1942 u kome je stajalo:
31 V obavijeten je tab Grupe da su nekolicina etnikih bandita iz 3. ete bataljona
'Adija', iskoristivi odsustvo naih snaga, izvrili
u selu karama, sjeditu bataljona 'Adija', jedne
vrste pu. Tom prilikom ovi banditi pustili su iz
zatvora jednog opasnog etnikog bandita, zaklali jednog zatvorenika (ustau), i odnijeli sobom 13 puaka i jedan pukomitraljez. Istog dana ovim banditima prikljuilo se je oko 20
'partizana' na elu s vodnikom i lanom partije
urom Kliskom (Braninom), koji se s ovim vodom nalazio u Dabru kao nae osiguranje od
ustaa. Ovaj vod bio je naoruan pukama i jednim pukomitraljezom.201
Malo dalje u istom izvjetaju nalazimo tekst:
Jo istog dana (4. VI) odrao sam konferenciju sa komandnim osobljem i Kotarskim komitetom. Na konferenciji je konstatovano da su
nai odgovorni drugovi, iako su se nadali ovom
napadu etnika, bili krajnje neoprezni i da ih
napad zatekao potpuno nespremne. Da je to
tano, vidi se i po tome to je etnikim banditima uspjelo da pohvataju i razoruaju desetak
partizana i da bez ikakvih rtava zauzmu cijelo
selo i ugrabe dosta plijena. Konstatovano je to,
da su se pojedini drugovi jako kukaviki drali
prilikom napada etnika, a to su bili veinom
partijci.202
I dalje:
Kakva je situacija tamo vidi se i po tome to
je 31. V. kada je izvren prvi etniki pu, pa do
mog odlaska prelo na stranu etnikih bandita
(nita) manje nego 10 partijaca, to jest, vie nego
etvrti dio cjelokupnog partijskog lanstva toga
kotara. Osim toga, na stranu etnikih bandita
prelo je isto toliko, ako ne i vie, kandidata
Partije i skojevaca. Mi sami strijeljali smo 1 lana Partije i 1 kandidata Partije, a u borbi s na-

ma poginuo je jedan nekad vrlo aktivan skojevac.203

Uz tekst tog izvjetaja Redakcija Zbornik stavila je
napomenu da je etniki zlikovac uro Klisko uestvovao u ubistvu Roberta Domanija, Branka Latasa,
Steve uturila i Adolfa Steinbergera. Kasnije se prebacio u Liku i ubacio u bataljon 'Boidar Adija', gdje
je sakupio etnike elemente i izvrio izdajstvo.204
Naa traganja za podacima koji bi potvrdili navode u ueu Dure Kliske u zloinu koji su etniki
elementi izvrili 3. aprila 1942. pobivi u Likoj Jasenici navedene rukovodioce iz 2. kordunakog NOPodreda, ostala su uzaludna!
Prema podacima koje nalazimo u jednom dokumentu s datumom 14. avgusta 1942, jedan vod druge
ete bataljona Boidar Adija uhvatio je Duru Klisku sa jo 11 etnika. Osuen je na smrt i strijeljan.

Veih pothvata etnikih elemenata, osim onoga

koji je izveo D. Klisko, u jedinicama na teritoriju Grupe NOP-odreda za Liku u toku 1942. godine nije bilo.
Istina, sauvan je dokumenat u kome je stajalo i ovo:
Vojni sud Partizanskog bataljona 'Adija'
osudio je 18VI1942 na smrt ... Danu Priu
kao etnikog pijuna i izdajnika. Ovaj etniki
bandit pretstavljao se partizanima kao prijatelj
Narodno-oslobodilake borbe, a kao neprijatelj
etnikih bandita, faistikog okupatora i ustakih krvnika. Meutim, kad je 15-VI u borbi s
partizanima poginuo etniki bandit i organizator Mirko Niki, partizani su kod njega pronali jedno pismo Dane Price, koje (je) otkrilo kakvu je gadnu ulogu igrao ovaj bandit.
U ovom pismu Pria pie kako je oduevljen
etnikim puom i kako e novi pokret imati od
njega velike koristi. Osim toga ovaj se bandit u
pismu poziva na usluge koje (je) uinio etnikim banditima dok je jo vaio kao 'prijatelj' i
'saradnik' partizana.205
U lanku Druga okruna konferencija KPH za Liku Jakov Blaevi je 1971. godine napisao i ovo:
Zahvaljujui razvijenijem stepenu ustanka,
uticaju komunista na narod i njihovoj vrstini,
etnici mogu djelovati uglavnom samo iz 'ice'
Lapca, Graaca, Metka i Vrhovina s talijanskog kazana. Iako nam je zadalo tekih udaraca
ubojstvima mnogih junakih sinova revolucije,

etnitvo je u Lici, moemo rei, u toku 1942. politiki i vojniki uglavnom uniteno.206
Ta Blaevieva konstatacija iz 1971. godine nije
ba potpuno u skladu sa sadrajem dopisa taba
VIII Divizije, poslanog tabu Hrvatskog korpusa,
formiranog 22. novembra 1942. od jedinica rasformirane 1. operativne Zone Hrvatske (Kordun, Lika, Banija), istog dana:
Obavjetajna sluba nije postojala do pred
14. dana. Tako su se desili sluajevi pozivanja
na odstupanje u borbi od strane nekih partizana, a desio se i sluaj gdje je jedan partizan digao puku na komesara ete kada ga je ovaj
pozivao da ide napred. U svim tim sluajevima
nije se mogao ni do danas pronai krivac. Nae
je miljenje da su to ispadi etnikih elemenata
nad kojima dosada nije postojala nikakva kontrola. Drugovima je najotrije skrenuta panja
na opasnost ovakvih ispada i na postojanja u
njihovoj brigadi elemenata neprijateljski raspoloenih protiv Narodno-oslobodilake borbe. Komandant, Vlado etkovi.207

Predratni lan KPJ, jedan od organizatora ustanka

na Baniji i kasniji politiki komesar Banijskog NOPodreda formiranog u decembru 1941, Ranko Miti zapisao je:
Mada se tada (u ljeto i jesen 1941 primj.
autora) u amarici po logorima nalazio iskljuivo srpski ivalj, problema s velikosrpskim utjecajem gotovo nismo imali. Uoi i u prvim danima ustanka na naem terenu nije bilo takva velikosrpskog utjecaja etnika ili u nekom drugom vidu, o emu bi trebalo posebno govoriti208
Oprez i budnost u partijskom i ustanikom rukovodstvu Banije ipak su bili na visini:
Pojedine velikosrpski raspoloene ljude u
svom kraju kae R. Miti - znali smo jo
odranije. S njima u tim danima mi kontaktiramo, razgovaramo. Neki od njih bili su spremni
da nam pomognu.209
Meutim, odmah zatim u svojim sjeanjima Ranko
Miti opisuje sluaj predratnog predsjednika etnike
organizacije u selu Trnovcu, seoskog bogataa Milete
Drenia:
Obogatio se pljakom, a bio je, moe se slobodno rei, beskrupulozan tip. Ustae su ga

opljakale i uhapsile zajedno sa sinom Stevom.

Uskoro su ih obojicu pustile iz zatvora, i Mileta
je po njihovom zadatku doao k nama u amariki logor da nagovara ljude neka se vrate kuama. Mi smo njega i sina mu uhapsili. Mileta
je ubijen kao izdajnik. Dokazano je, pored ostaloga, da je odravao vezu s orunikim narednikom ostarkom iz Malog Gradca. Njegov sin
Stevo Dreni bio je puten.210
O tom uspjenom pothvatu partizanske, zapravo
ustanike kontraobavjetajne slube, Ranko Miti ne
iznosi detalje koji bi bolje osvijetlili tadanje metode
njenog rada i ljude koji su u tom konkretnom sluaju
djelovali kao kontraobavjetajci.
Ovdje vrijedi spomenuti jo jedno Mitievo svjedoenje:
Prvih dana ustanka dobili smo pismo od
Bogdana Ercegovca iz Beograda. On je bio ranije poslanik ovog kraja na listi JRZ (Jugoslavenska radikalna zajednica - primj. autora). U pismu nam poruuje: Junaka brao, srce mi je
zadrhtalo od radosti kada sam uo da ste se digli protiv Hrvata. Skreem vam panju da budete oprezni da se ne uvuku Hrvati u vae redove,
jer bi vas mogli minirati iznutra. Mi imamo nae voe generaltabnog pukovnika Drau Mihajlovia i andarmerijskog majora Dangia. To
su nae vode i trebate slijediti samo njih.. ,211
Na iju adresu i kako je to pismo stiglo na Baniju,
Ranko Miti ne navodi, a ni podatke o tome nismo
pronali u drugim izvorima.
Napokon, Ranko Miti napomenuvi da su banijski ustanici jo u amarikom logoru formirali sud
koji je svaki sluaj, bilo da se radilo o ustakim, bilo
o etnikim elementima, nastojao da rasvijetli, iznosi
sluaj biveg jugoslavenskog avijatiarskog podoficira Save Gajia, koji je poslije formiranja Banijskog
NOP-odreda potkraj 1941, uprkos kolebljivim stavovima u odnosu prema etnitvu, postavljen za operativnog oficira njegova 3. bataljona. Jednog dana Savo je
doao u tab odreda i Ranku Mitiu, koji je tada bio
politiki komesar odreda, ispriao kako se u selu Samardije sreo s intendantom 2. bataljona Dmitrom
Sredanoviem, Crnogorcem, predratnim uiteljem u
banijskom selu Gage. On mu je tom prilikom, u duem razgovoru, rekao otprilike i ovo:
Savo, vidi li ti to ovi rade, pa i od tebe! Vidi, i tebe su odavle otjerali... Nego zna ta, ja

ti imam etniku organizaciju, u kojoj su svi ljudi poloili pravu etniku zakletvu! Izvadio je
zatim no i pokazao mi ga. Na njemu je bila
urezana mrtvaka glava. Tada mi je ispriao cijeli ceremonijal koji su imali prilikom zaklinjanja. Ree mi jo da imaju vezu s Dvorom.212
Ranko Miti je odmah vratio Savu Gajia natrag u
tab 2. bataljona sa zadatkom da se dogovori s politikim komesarom bataljona Draganom Mitiem o
hapenju Dmitra Sredanovia nakon to od njega
izvue podatke o njegovoj etnikoj organizaciji. Dogaaji su se dalje, prema navodima R. Mitia, razvijali kao u pravom pijunskom romanu:
Gaji, kada se vratio, sastao se odmah sa
Sredanoviem. Dok su razgovarali, Gaji mu je,
glumei znatieljnost, rastavio pitolj. Zatim mu
se Gaji 'povjerio' da ima 60 puaka, ali da e ih
dati samo sigurnim ljudima. Na to mu je Sredanovi odgovorio neka te puke da njegovim zakletim etnicima, navodei njihova imena. To je
Gaji i oekivao, pa mu je rekao: 'Sluaj, Dmitre,
nemoj se aliti, ovo je vrlo ozbiljna stvar. Ima li
jo tko tko se zakleo?' Kada je Sredanovi rekao
da vie nema nikoga, Gaji je lupio akom po
stolu i poeo glasnije govoriti. To je bio dogovoreni znak. Dragan je sada upao unutra i uhapsio Sredanovia. Poslije toga pohapeni su i svi
ostali zakleti etnici.
Na sasluanju mi je Dmitar Sredanovi priao da je on neto ranije namjeravao ubiti Dragana Mitia, kada ga je kao komesara bataljona
pozvao da obie zemunice. Ali, kako je tada
Dragan poveo sobom 10 dobrih boraca, odustao
je od toga. Inae na Sredanovia se nita nije
sumnjalo sve do Gajieva upozorenja.
Na sasluanju sam pitao Sredanovia: 'Pa
dobro, Dmitre, ti si relativno mlad ovjek. Ja mislim da bi se ti jo mogao popraviti, valjda nisi
tako duboko zabrazdio.' On mi na to odgovori:
'Ranko, nemoj biti naivan.' Zatim sam ga upitao
ne bi li moda on mene ubio? 'Bogami bih! Nemoj biti naivan! Mi smo dva svijeta, i to nepomirljiva. ..' odgovori mi Sredanovi. Tako smo
uspjeli da otkrijemo tu etniku grupu.213
Pripadnici banijske etnike grupe izvedeni su
pred partizanski sud...
Meutim, Ljubomir P. uri, takoer uesnik NOPa na Baniji od prvih dana, u svom lanku, zapravo

bogato dokumentovanoj studiji opisuje sluaj Save

Gajia potpuno drugaije nego Ranko Miti! Nakon
to je opisao aktivnost dviju, uslovno reeno proetnikih grupa koje su se, pod utjecajem agenata UNSa, pojavile u toku velike ofanzive na Baniju u aprilu
1942. godine i njihovu likvidaciju, on kae:
Meutim, UNS je i dalje u naim redovima
imao svoje agente koji su pokuavali da razbiju
jedinstvo NOP-a propagirajui etnitvo. Glavni
nosilac agenturnog djelovanja na podruju Dvora na Uni, sve do sredine maja 1942. godine, bio
je bivi uitelj Nikola Serdanovi.
Za uitelja Nikolu Serdanovia, a ne Dmitra Sredanovia, kako ga naziva Ranko Miti, uri pie da
je nakon okupacije mogao da napusti selo Brdo Grubeia, gdje je i slubovao i otputuje u Crnu Goru, ali
to nije uinio jer je bio oenjen Hrvaticom. Ubrzo se s
njim povezao ef umarije u Dvoru na Uni, inae rukovodilac UNS-a na tom terenu, Jozevek i pridobio
ga za saradnju.
Zatim Ljubomir uri opisuje dogaaje koji su
uslijedili:
Prva sumnja u Serdanovia dola je prilikom jedne zasjede 1941. godine na Brdu Grubiia, kada on na kafu poziva jedino Nikicu Dakia, takoer osumnjienog da naginje etnicima. Osloboenjem doline potoka irovca, Serdanovi je ostao na slobodnoj teritoriji. Nemajui
drugih sredstava za ivot, ukljuio se u NOP.
On se ak i aktivira, pa je prilikom izbora Kotarskog NOO za Dvor na Uni, 14. februara 1942.
godine, odreen za kotarskog ekonoma. Sa Serdanoviem je radio lan KPJ Stevo Erceg, koji je
dobio zadatak od partijskog rukovodioca kotara
Franje Knebla da obrati veu panju na veze i
djelovanje tog biveg uitelja. Erceg je otkrio da
Serdanovi pri obilaenju slobodnog podruja
dolazi u dodir s bivim poslanikom urom Begoviem, lanom radio-tehnike Bracom Krnjajiem, bogatijim seljakom Milanom Cvetojeviem
Princom i nekim drugim ljudima. U vrijeme
aprilske ofanzive, s bataljonom X 'Milo Cavi'
je za Grme otiao i dio Kotarskog NOO; tamo
se rukovodstvo ekonomata povuklo u selo Javnicu. U Javnici su Serdanovia posjetili Milan
Cvetojevi Princ i Braco Krnjaji. A da bi se uvjerio u pijunsko djelovanje osumnjienih, Stevo
Erceg provocira Serdanovia i saoptava mu da

su njih dvojica, kao jedini kotarski organi na terenu, dobili zadatak da uhapse Milana Cvetojevia Princa i Bracu Krnjajia, koji uruju s neprijateljem. Serdanovi se o toj provokaciji nije
izjanjavao, ali je tog popodneva zadrao Stevu
Ercega u koli u Javnici, a u selo Cvetovie, Milanu Cvetojeviu Princu, poslao je jednu enu.
Slino je Serdanovi postupio i prema Braci Krnjaji, koji se nalazio u selu Ljubini. Rezultat tog
Serdanovievog djelovanja bio je taj da su Milan Cvetojevi Princ i Branko Krnjaji jo iste
noi pobjegli u Dvor na Uni, ustaama. Sumnja
da Serdanovi radi za UNS i Gestapo time je bila potvrena.
Prema navodima Ljubomira uria, Serdanovi je
odluio u drugoj polovini aprila 1942. u selu Vrpolju
da za etniku liniju pridobije i Savu Gajia koji je
ve bio komandant 2. bataljona Banijskog NOP-odreda. Prilikom tog razgovora Gaji je...
... da bi provjerio namjere Serdanovia, traio od njega uvjerljivije procjene o mogunosti
osnivanja etnikih formacija na tom podruju,
Serdanovi je nasjeo i pokazao mu spisak rukovodilaca koje je trebalo strijeljati i spisak ljudi
na koje se pri eventualnom prevratu moglo
osloniti. Shvativi Serdanovievu ulogu, Gaji ga
je uhapsio i predao tabu bataljona. Kod uhapenog Serdanovia stvarno su pronaeni spiskovi saradnika etnika i spisak rukovodilaca NOPa koje je trebalo strijeljati. Meutim, i pored takvog postupka Gajia, Serdanovi je tokom
istrage svalio dobar dio krivice na njega, zatim
na biveg porunika Nikolu Bjelca i biveg podoficira Dmitra Nievia, te neke druge partizanske starjeine i rukovodioce. Serdanovi i
njegovi saradnici su osueni i strijeljani, ali njegove lai iznesene u istrazi osvetile su se komandantu bataljona Savi Gajiu i nekolicini
drugova. Tako je politiki komesar bataljona
'Milo avi' Milan Variak bio smijenjen sa dunosti i upuen u rad u partijsku tehniku, a Sava Gaji, Nikola Bjelac i Dmitar Nievi su
uhapeni*.
Kako se zbilo njihovo hapenje?
U toku priprema za napad na ustako uporite
Zrinj, koji je izveden 2. maja 1942. u selu Goriku, gdje
se nalazio drugi bataljon, stigao je i 1. bataljon Banijskog NOP-odreda.

I dok su se borci 1. bataljona pie uri

- razmjetali po selu, odreena grupa boraca
i rukovodilaca je upala u tab 2. bataljona i
uhapsila Savu Gajia, Nikolu Bjelca i Dmitra
Nievia. Svu trojicu, vezane icom, patrola je
odvela u zatvor odreda u Trnovcu.
Borci Gajieva bataljona, pa ni seljani Gorike i
okolnih sela, nisu mogli da mirno prihvate hapenje
Gajia i drugova i zamalo nije dolo do njihova oruanog sukoba s borcima 1. bataljona. Dvadesetak odbornika krenulo je odmah za uhapenima u Trnovac,
sekretaru Okrunog komiteta KPH za Baniju da trae
njihovo oslobaanje.
Ljubomir Duri zakljuuje:
Nakon putanja iz zatvora Savi Gajiu su
povjerene pripreme za formiranje 5. bataljona
NOP-odreda, na ijem elu je, kao komandant, i
poginuo prilikom napada na Lebrenicu kod Matijevia, 7. jula 1942. godine. Dmitar Nievi je
vraen na dunost intendanta bataljona 'Milo
avi', a Nikola Bjelac je odbio da se vrati u 2.
bataljon i primio je vod u 1. bataljonu.
Uz citirani tekst Ljubodrag Duri je napisao napomenu:
O djelovanju i unitavanju agenata Gestapoa i UNS-a nema sauvanih dokumenata, pa je
obrada izvrena na osnovu sjeanja i uz konsultovanje aktivnih uesnika u tim dogaajima:
Steve Ercega, Dragana ulibrka, Nikole Bjelca,
Dure Crljenice, Dragana Mitia, Stevana Mrkia i drugih.214
Ko je u sluaju Save Gajia* u pravu: Ranko Miti
ili Ljubomir Duri? .
Na to pitanje nemamo odgovor.

Prvi dokument na koji smo naili i u kome se spominje aktivnost etnike agenture u Baniji nosi datum 25. maja 1942! Rije je o komesarskom izvjetaju koji je tog dana Glavni tab NOP-odreda Hrvatske dostavio Vrhovnom tabu i u kome se, manje-vie
usputno, nala i konstatacija:
Na Baniji se takoer osjetilo oivljavanje
etnikih bandi, za koje je inicijativa dola iz
Bosne. Oni su poeli pripremati atentat na druga komesara Banijskog odreda, ali su u samom
zametku pohvatani.215
Na putu iz Bosanske krajine za Slavoniju Vladimir

Dedijer se naao na Kordunu i tom prilikom, pod datumom 25. 10. 1942, nedelja u svoj dnevnik zabiljeio
i OVO:

Znaajno je da etniku organizaciju u Baniji stvaraju - ustae. Logornica iz Gline, Olga

Grguri opava i sakata, otila je na osloboenu teritoriju i poela da vrbuje ljude za etnike! Naila je na naeg obavjetajnog oficira Simu Todorovia, seljaka, i mislila da ga kupi
za naliv pero, cipele i apirograf. udo je kako
te ustae misle da smo glupi. Ta devojka priala
da je ona u ime Kominterne dola u Baniju! S
njom je bio i neki ustaki agent, Josip Bela,
'panski dobrovoljac i emisar Kominterne za
Baniju i Kordun'. Uspeli su da odre jedan sastanak, na kome je bilo deset ljudi, medu njima
polovina naih koje smo sami poslali.216
V. Dedijer ne navodi od koga je dobio citirane podatke, a naa traganja za Olgom Grguri i Josipom
Belom ostala su bez rezultata. U svakom sluaju, ti
podaci zvue naivno, neozbiljno i neubjedljivo, da ne
kaemo smijeno. Ustaka obavjetajna sluba ipak
nije bila toliko glupa da bi partizansku obavjetajnu
slubu smatrala toliko glupom da joj moe podmetnuti opavu i sakatu logornicu iz Gline i svog agenta panskog dobrovoljca i emisara Kominterne za
Baniju i Kordun kao organizatore - etnika na Baniji!

U avgustu 1942. jake domobransko-ustake snage

preduzele su ponovo veliku ofanzivu na osloboeni
teritorij Banije i prisilile glavninu Banijskog NOPodreda da se povue na Kordun. U vezi s tim u prvom izdanju Vojne enciklopedije o aktivnosti ustaa
napisano je i ovo:
Ovladavi skoro elom Banijom, u toku avgusta pokuali su bezuspeno da formiraju etnike grupe.217
Meutim, u drugom izdanju Vojne enciklopedije
cijela je ta reenica izbaena! ini nam se s pravom,
jer u Operativnom izvjetaju br. 19 Glavnog taba
Hrvatske, dostavljenom Vrhovnom tabu, nalazimo i
ovaj pasus:
Za vrijeme neprijateljske ofenzive u Petrinjskom i Kostajnikom kotaru iahurila se etnika organizacija, koja je, meu ostalim, postavila zadatak da ubija nae odgovorne drugove u
Baniji. Imena su lanova te organizacije naim

drugovima ve poznata, i radi se na njihovoj likvidaciji. Ima ih oko 30.218

Redakcija Zbornika je uz taj pasus dodala napomenu:
Pojedini kapitulantski elementi, koji su, pod
pritiskom ustakog terora, pobjegli 1941 god u
Srbiju, vratili su se po odobrenju Nijemaca, na
Baniju radi vrenja etnike propagande i stvaranja etnikih vojnih formacija. U tom cilju, oni
su pokuali da se poveu sa izvjesnim etnikim
elementima u Bosni. Ovi pokuaji su na vrijeme
sprijeeni.210
Nije potpuno jasno da li se u toj napomeni konstatuje da su na vrijeme sprijeeni pokuaji vrenja
etnike propagande i stvaranja etnikih vojnih formacija na Baniji ili njihov pokuaj da se poveu sa
izvjesnim etnikim elementima u Bosni. U svakom
sluaju, dokumenti pronaeni u njemakim arhivima
pokazuju da je njemaka vojna obavjetajna sluba u
toku sljedeih ratnih godina (1943-1945), uz pomo postojeih etnikih grupa, oko Petrinje i Sunje razvila
snanu aktivnost usmjerenu protiv NOP-a na Baniji.

Ni Gorski kotar nije ostao imun na nastojanja etnikih agentura da se uvuku u partizanske jedinice
ili na osloboeni teritorij. No, to se dogaalo tek u
proljee 1942. O sluaju Pavla upana Paje, koji je
sam priznao da ga je poetkom marta te godine iz
Suaka u Primorsko-goranski NOP-odred uputio mornariki oficir Kreo Vrani kao obavjetajca i sa zadatkom da ispita mogunosti formiranja posebnih
jedinica... za borbu protiv okupatora, ali bez komunista, ve je bilo rijei u poglavlju Zatita partijskih
redova i partizanskih odreda. Meutim, taj sluaj nimalo nije obeshrabrio etniko rukovodstvo u Suaku.
Historiarka Fikreta Jeli-Buti u svojoj knjizi etnici u Hrvatskoj 1941-1945 ovako je definisala pojavu
etnitva u Gorskom kotaru:
Utjecaj etnikih elemenata u Gorskom kotaru vidljivije se ispoljio u proljee 1942. Ondje
je etnika propaganda pojaana pojavom etnika na podruju Like Jesenice. etniki elementi u Gomirju i Srpskim Moravicama odravali
su veze s Talijanima preko porunika Druzettija
(Druceti). Ofenziva koju su Talijani poduzeli na
to podruje dala je poticaja etnikim elementima, tako da je 20/21. svibnja dolo do 'etnikog

pua' u Gomirskoj partizanskoj eti, kojom prilikom su ubijeni rukovodioci Bogdan Jani i Jovo Mamula, organizatori ustanka u tom kraju.
Pokazale su se istinite ranije ocjene Glavnog
taba Hrvatske i taba Pete operativne zone da
u toj eti postoje proetnike tendencije i da bi
je zbog toga trebalo rasformirati. etniki elementi povukli su za sobom oko 60 boraca i nakon izvrene akcije pobjegli u Gomirje, gdje su
pod okriljem Talijana osnovali svoju jedinicu.220
Podnosei 25. maja 1942. Vrhovnom tabu komesarski izvjetaj, Glavni tab NOP-odreda Hrvatske
javljao je sljedee:
Sa Suaka je injeno niz pokuaja, da se u
nae redove ubaci to vie etnika. To im meutim nije uspijevalo, te su se uspjeli povezati samo s Gomirjem. Ovdje im je uspjelo pridobiti
prilian broj seljaka za saradnju s Talijanima, te
su ih stalno pokuavali natjerati u borbu protiv
partizana. Oslanjali su se na funkcionere biveg
etnikog udruenja i na trgovce drvom. Uspjeli
su ubaciti svoje ljude u na gomirski vod, te su
tu - kao i svagde drugdje - neposredno pred
okupatorovu ofenzivu poli na svoj prljavi posao i razoruali i otpremili oko 60 naih drugova, a ubili komesara ete, polit(ikog) delegata
voda i jednog istaknutijeg druga. Ovo se moglo
dogoditi jer ti pobijeni drugovi nisu izvrili nareenja ovog taba o ienju tog voda i likvidaciju nekih etnika iz voda.221
Prema napomeni Redakcije etvrte knjige petog
toma Zbornika:
Tada ubijeni komandir ete Bogdan Jani,
a politiki komesar Joso Steiner (tajner) poginuo je u jesen 1943. god. kod s. Boborovo, u borbi protiv ustaa i Nijemaca, kao politiki komesar brigade.
Tekst nareenja Glavnog taba Hrvatske o ienju gomirskog voda nismo uspjeli da pronaemo.
etiri dana kasnije (29. maja) pisani izvjetaj taba
5. Operativne zone (Gorski kotar i Hrvatsko primorje)
dostavljen
komandantu
Narodno-oslobodilakih
P(artizanskih) O(dreda) Hrvatske objanjava ta se
dogodilo u gomirskom vodu, zapravo Gomirskoj eti 1. bataljona i zato je tom prilikom partizanska
kontraobavjetajna sluba potpuno podbacila. Rije je
zapravo o reenici koja doslovno glasi:
Najinteresantnije je da sekretar partijske je-

dinice u Gomirju bio je glavni organizator (istakli autori).222

Kada se uzme u obzir da su u to vrijeme u veini
partizanskih jedinica pa i na osloboenom i neosloboenom teritoriju partijske jedinice bile glavni organizatori i nosioci kontraobavjetajne, slube, svako
je dalje objanjavanje bespredmetno!
Prema istraivanjima Redakcije etvrte knjige petog toma Zbornika, a prema sjeanju Bogdana Mamule, organizatori etnike izdaje (u Gomirskoj eti
- primj. autora) bili su Stevo Mamula (ubijen od naih jedinica 1943. god.) i Mile Stjepanovi (koncem rata pobjegao u inostranstvo). Da li je jedan od njih
bio sekretar partijske jedinice u Gomirju Redakcija
nita ne kae.
Gomirje je od 22. maja 1942, kada je izvren etniki pu o kome je rije, najjae i zapravo jedino etniko uporite u Gorskom kotaru sve do decembra 1942,
kada su ga likvidirale jedinice 1. i 2. primorsko-goranske NOU-brigade.
Od nekoliko manjih partizanskih grupa i eta koje
su djelovale u Slavoniji jo od ljeta 1941. potkraj zime
1941-1942. ponikao je Prvi slavonski partizanski bataljon koji je ubrzo prerastao u Prvi slavonski NOPodred. Vjerovatno odgovarajui na nesauvani dopis
Glavnog taba NOP-odreda Hrvatske, tab tog odreda je u svom izvjetaju od 23. marta 1942. napisao i
OVO:

to se tie etnika tu nismo imali do sada

nikakvih osobitih potekoa.223
Meutim, iz daljeg teksta tog izvjetaja proizlazi
da je i na podruju Slavonije ali, vidjeemo kasnije, i Bilo-gore i Kalnika - u nekim selima naseljenim
srpskim stanovnitvom prije rata vjerovatno djelovala
etnika organizacija, najvjerovatnije ona Koste Peanca. Naime, nakon uopene optimistike ocjene
to se tie etnika u izvjetaju taba 1. slavonskog
NOP-odreda slijedi opis zbivanja koja su se desila
prije i koja donekle opovrgavaju tu ocjenu:
U drugu etu prikljuila se jedna grupa naoruanih ljudi koji su nekad pripadali etnicima. Ta se grupa odvojila od nas, ali se kasnije
opet prikljuila. Svi ti ljudi prihvatili su, po svemu izgleda, iskreno principe nae borbe, osim
njih trojice. Osim spomenute trojice svi ostali
smatraju sebe (a mi ih takoer smatramo) iskrenim partizanima koji su voljni da se bore pod
vodstvom Kompartije, a neki od njih ak se

smatra i komunistom i izjavljuje da je spreman

boriti se za komunizam. Od spomenute trojice,
dvojica su spremala ubijstvo politikog komesara ete, komandira voda u kojem su se nalazila,
a takoer i svog nekadanjeg aktivnog suradnika a dananjeg komandira voda, dalje, vrili su
agitaciju po selima, pozivajui narod da otkae
svaku uslugu partizanima. Dalje, oni nisu htjeli
da idu na strau. Ta dvojica etnika uhapena
su, javno raskrinkana i na zahtjev svih partizana njihove jedinice, a osobito na zahtjev njihovih nekadanjih saradnika, obojica etnika su
javno strijeljani. Poslije ovog sluaja nemamo
do sada nikakvih znaajnijih etnikih tendencija.224
U naem narodu kae se: Gdje su pitanja, tu su i
odgovori. U ovom sluaju, naalost, ta izreka ne stoji
na ba vrstim nogama. Naime, Redakcija edicije
Graa za historiju narodnooslobodilakog pokreta u
Slavoniji uspjela je da odgovori na samo jedno od pitanja koja iziskuje citirani tekst: Nekadanji aktivni
saradnik a dananji komandir voda ije su ubistvo
pripremala dvojica njegovih bivih istomiljenika bio
je - Nikola Miljanovi Karaula, koji je kasnije postao
narodni heroj! Na pitanja kao to su: koliko je ljudi
imala grupa koja se prikljuila drugoj eti, kojim su
etnicima pripadali, s kim su odravali vezu, i po ijim su direktivama djelovali itd., odgovore nigdje nismo nali. Uostalom, iskreno govorei, pomenuta narodna izreka u svakodnevnom ivotu vjerovatno i
ima smisla, ali kada je rije o ratu i, posebno, o odgovorima na pitanja na ovaj ili onaj nain povezana s
djelovanjem obavjetajnih slubi, potpuno je deplasirana. Jer, ponekad je odgovore nemogue pronai
ak i mnogo godina nakon to se dogaaji odigraju, a
ponekad - nikada!

Sljedei dokumenat o aktivnosti etnika i borbi

partizanske kontraobavjetajne slube protiv njih na
teritoriju Slavonije jest izvjetaj politikog komesara
taba u meuvremenu formirane 3. operativne zone
za period od 12. avgusta do 1. septembra, dostavljen
Glavnom tabu Hrvatske 2. septembra 1942. godine:
to se tie etnikog pitanja - stoji u njemu - u tome pogledu bio je mir od poslije kako su likvidirani neki etnici o kojima smo Vam
svojevremeno javili. Tek u najnovije vrijeme pre-

baene su u Slavoniju i Srijem tri trojke Nedievih etnika iz Srbije. Svi su oni pohvatani, razoruani i likvidirani osim jednog. To su mahom
ljud iz ovih krajeva. Po svemu izgleda da etnici
nemaju kod nas stvorene neke baze ili toke
oslonca, nego su upravo ove trojke trebale da
pripreme teren za dolazak veih skupina etnika, i da uspostave t. zv. toke oslonca za veze i
t.d. Iz njihovih iskaza proizlazi da se htjelo iskoristiti stara poznanstva i stare etnike veze iz
doba jugoslavenstva. Vrlo je vjerovatno, ak sigurno da postoje izvjesna lica na koja bi se etnici mogli uputiti i koja su oni traili, ali smo
im mi to sprijeili. Razumije se da mi moramo
pokazati osobitu budnost da nas u tome pitanju
nebi zadesila kakva iznenaenja. to se tie irokih slojeva naroda (ima se u vidu Srbe) nema
sumnje da postoje tu i tamo i izvjesne etnike
tendencije, ali one se energino suzbijaju tako
da do danas nismo imali nekih osobitih posledica.225
Autor tog izvjetaja, Karlo Mrazovi, govori o prebacivanju triju trojki Nedievih etnika iz Srbije u
Slavoniju i Srijem. Meutim, najvjerovatnije su to bile
trojke ravnogorskih etnika koje su se zbog nekog
razloga u datim okolnostima predstavljale kao nedievci. O svemu ostalome jasno govore citirani reci
tog izvjetaja...
Uspostavivi vezu sa tabom 3. NOP-odreda koji je
djelovao u Srijemu, tab 3. operativne zone dostavio
mu je naredbu o reorganizaciji taba odreda, tabova bataljona i komandi taba u kojoj su u izvjesnom
smislu uopeno rezimirana dotadanja iskustva partizanske kontraobavjetajne slube. Posebno naglaavajui znaaj djelovanja obavjetajnih oficira u jedinicama i na terenu, taj dokumenat istie da oni, osim
ostalih neprijatelja, moraju budno pratiti i razbijaku
aktivnost etnika na oba sektora. Najzad, kada je rije o izvjetajima obavjetajnih oficira, ta naredba posebno ukazuje na neophodnost da oni sadre i podatke da li je bilo... u jedinicama i u narodu, pojave
etnika ili etnikih tendencija unutar partizanskih
jedinica a takoer i u narodu.226
Jedanaestog oktobra 1942. formirana je 1. slavonska NOU-brigada, ali su na teritoriju Slavonije i dalje
nastavili da djeluju, istina brojano oslabljeni, 1. i 2.
slavonski NOP-odred. I brigade i odredi, kao i partizanski odred koji je djelovao u Srijemu, organizaci-

ono su pripadali 3. operativnoj zoni Hrvatske, iji je

tab u svakom smislu, u granicama mogunosti, morao da koordinira njihova djelovanja.
Budui da se 1. NOU-brigada u svojim akcijama
kretala uzdu i poprijeko Slavonije, tab 3. operativne
zone smatrao je potrebnim da 24. oktobra 1942. njenom tabu dostavi Upute o nainu borbe protiv pete
kolone, u kojima je pisalo:
Paralelno sa politikim radom postavlja se i
pitanje obavjetajne slube. Vi vrlo dobro treba
da pratite kretanje neprijatelja, kakve politike
mjere preduzima. Ovdje prvenstveno mislimo
na izrode srpskog naroda i izdajnike etnike.
Priloeno pismo koje je jedan etnik uputio jednom naem drugu najbolje e vam govoriti kakve mjere treba da preduzimate.227
Pismo koje je jedan etnik uputio jednom naem
drugu, a koje je, moda, i iniciralo te upute taba 3.
zone tabu 1. NOU brigade, nismo uspjeli pronai.
No, ve i sama injenica da su se etnici sluili i takvim metodama, a partizanska ih kontraobavjetajna
sluba, na neki nain ipak uoila, dosta govori. Uostalom, jo vie znaajnih podataka na tom planu nalazimo u izvjetaju taba 3. operativne zone dostavljenom Glavnom tabu Hrvatske samo etiri dana kasnije, 28. oktobra 1942.:
2) etnici alju iz Motajice, Beograda i Osijeka pojedine svoje agente da ovde pripreme teren za njemaku ofanzivu kao i za prebacivanje
etnika iz Motajice. Kao to je ve naglaeno u
izvjetaju naeg obavjetajca ovde je odrano
ve dva etnika sastanka, ne sa nekim veim
uspjehom, ali je ipak znaenje njihovo ogromno
nastojanje da u naem kraju nau izvjesnu podrku i bazu za svoj iri rad. Podatke koje smo
dobili govore o tome da se sprema jedna vea
etnika jedinica da se prebaci preko Save ovamo na na kraj.228
Ponovo smo se nali pred vjeitim problemom:
izvjetaj naeg obavjetajca nismo uspjeli da pronaemo! No, taj dokument ipak osvjetljava kao to
smo na izvjestan nain ve rekli - niz novih momenata u aktivnostima etnika, ali i u aktivnostima partizanske kontraobavjetajne slube.
O agentima koje etnici alju iz Beograda i Osijeka do kraja 1942. godine vie nee biti rijei ni u jednom dokumentu. Meutim, s etnicima iz Motajice bilo je drukije.

Naime, potpuno ovladavi sredinom 1942. godine

teritorijem srednje Bosne, etnici s Radom Radiem,
na elu a po direktivi nesumnjivo dobivenoj od Drae
Mihailovia, pokuali su da podruje Motajice, iji se
obronci sputaju do desne obale Save i na podruje
du njenog toka, iskoriste kao odskonu dasku za
prodor u srpska sela Slavonije na lijevoj obali Save.
Prvi bataljon 1. slavonske NOU-brigade djelovao je
oktobra-novembra 1942. na podruju novogradikog
sreza prema rijeci Savi, i bio dosta udaljen od njene
glavnine i taba. Zbog toga je u datim okolnostima
tab zone smatrao neophodnim da direktno tabu
tog bataljona 9. novembra 1941. dostavi upute u kojima je naglasio:
... vi morate obratiti najveu panju na
obavjetajnu slubu na tome terenu. Ne smije se
desiti da neprijatelj koristi nasilje koje vre okupatori i ustae i da pride srpskom narodu kao
njegov spasioc pa da se tu stvaraju neke trojke
ili petorke ili one da se ubace sa strane i vi o
svemu tome nita da (ne) znate. Isto tako potrebno je da uspostavite mreu obavjetajne slube i u samom bataljonu. Samo dobro organizovana obavjetajna sluba omoguuje uspjenu
politiku borbu protiv pete kolone.220
O emu je, zapravo, rije, vidi se iz izvjetaja koji
je tab 3. operativne zone dostavio Glavnom tabu
Hrvatske desetak (ili dvadesetak) dana kasnije, tanije
20. (ili 28.) novembra iste godine, a u kome je i ovaj
pasus:
U posljednjem izvjetaju bili smo vam javili
da u srezu Nova Gradika isto tako neprijatelj
pojaava svoj rad. Postoje veze pojedinih sela sa
Motaj icom i Joavkom. Dolaze i odlaze kuriri.
Mi smo neke od tih aktivista uhapsili i sada se
vodi istraga, o kojoj emo vas jo izvijestiti.230
U svom prvom opirnijem izvjetaju, dostavljenom
22. decembra 1942. Glavnom tabu Hrvatske, novopostavljeni politiki komesar 3. operativne zone Marijan
Stilinovi opirno se osvrnuo i na borbu kontraobavjetajne slube protiv pokuaja prodora etnikih
agenata i grupa na teritorij Zone. Upoznavi se, oigledno, s prethodnim razvojem dogaaja, on je u tom
izvjetaju dao niz objanjenja koja su o tome nedostajala. Istakavi injenicu da neprijatelj, i ustae i etnici, nastoji da preko svojih raznih agenata... razbije
nau pozadinu i nau vojsku, Stilinovi dodaje:
Istovremeno neprijatelj ubacuje na na teri-

torij etnike pijune koji nastoje da pripreme

teren za prebacivanje nekih etnikih formacija
iz Bosne. Mi smo uli u trag toj etnikoj raboti
i preduzeli mjere da preko obavjetajne slube
budemo na vrijeme izvjeteni o njihovom dolasku, tako da moemo odmah intervenirati. U
prolom izvjetaju III operativne zone saopeno
vam je da je otkrivena veza izmeu etnika i
nekih seljaka sela Smrti i drugih sela koja gravitiraju prema Bosni. Mi smo te seljake koji su
odravali vezu uhapsili, ali nakon detaljnog sasluanja uvidjeli smo da su oni tek bili na putu
da se veu za etnike, pa smo ih nakon izvjesnog vremena pustili kuama. Taj na postupak
odjeknuo je dobro meu Srbima u Slavoniji.231
Obavijestivi Glavni tab Hrvatske da je tab 3.
operativne zone posljednjih dana primio obavjetenje da se na Bablje gore, 17 km istono od Nove Gradike, prebacila iz Bosne jedna grupa etnika, od 20
do 30 ljudi i da su u vezi s tim preduzete potrebne
mjere, politiki komesar zone, osvrui se na stanje u
jedinicama, kae:
... Ni u jednoj naoj vojnoj jedinici ne postoje znakovi etnikih tendencija. Jedina pojava
vezivanja za etnike bila je u I odredu (Mazalica, Grmua i Srenovi) i te izdajnike osudio je
vojni sud na smrt strijeljanjem. U vezi sa tim
sluajem tab III operativne zone izdao je specijalno obavjetenje za partizane i narod onog
kraja u kome je Nikola Mazalica radio. Svi partizani odobrili su osudu nad Mazalicom i drugovima.232
Presuda Partizanskog vojnog suda Tree operativne zone Hrvatske izreena je 18. novembra 1942.

Dok je partizanska kontraobavjetajna sluba u

Slavoniji vodila zaista uspjenu borbu protiv etnitva, uprkos relativnoj blizini njihova snanog uporita kakvo je bila srednja Bosna u toku druge polovine 1942. godine, etnike su se agenture ponekad pojavljivale i po srpskim selima, na Bilo-gori i na
Kalniku!
Kada je od postojeih manjih grupa i pridole banijske Proleterske ete na Kalniku oformljen Kalniki
NOP-odred, njegov je politiki komesar, knjievnik Joa Horvat, u svojim prvim uputstvima dostavljenim
politikim komesarima bataljona 21. novembra 1942.

naglasio da e etniki elementi uiniti sve da se, koristei stare veze i stare prijatelje, organizuju i povedu akciju protiv NOP-a. U tom trenutku u Kalnikom odredu i njegovim jedinicama nije bilo obavjetajnih oficira ve su za kontraobavjetajni rad bili
zadueni zamjenici politikih komesara.
Vai zamjenici - pisao je J. Horvat komesarima bataljona - preko partijskih jedinica
neka organiziraju obavjetajnu slubu po etama i vodovima. Poveajmo svoju budnost kako
bi u zametku uguili jednog od najveih naih
neprijatelja.*233
Gotovo istovremeno, 23. novembra 1942, tab Kalnikog NOP-odreda obavijestio je tab 3. operativne
zone o situaciji na svom sektoru i na tekoe na koje
nailazi:
Mobilizaciju novoga ljudstva provaali smo
vrlo teko a ono to smo i dobili bilo je sirovo i
vrlo loe a dobrim dijelom etniki nastrojeno.
To naroito vai za ljudstvo koje smo mobilizirali u Bilo Gori a naroito iz sela okolo Bakovice kao (i) iz same nje.
Mi ovdje dolazimo do oruja samo je teta
to karabini plau za borcima. uvajte se etnika! Mi smo ba neki dan strijeljali jednoga koji
je bio od starih Kalnikih partizana neki Devi i
sada ba vodimo istragu ne bi li pohvatali njihovu mreu. U Bilo Gori je pogodno tie za etnike a jezgru ine Bakovani. Potrebno bi bilo da
malo drug Kurt prui svoju ruku u Bilo Goru i
Bilogorski bataljon.234
Nismo nali podatke o tome kako je otkriven Devi, o emu se konkretno radilo u njegovu sluaju i
da li je provedena istraga dovela do razbijanja etnike mree na Kalniku. Utvrdili smo da ima dosta
Devia u srednjoj Bosni, posebno u okolini Prnjavora
i da su dijelom bili pristalice NOP-a, a dijelom etnici. Drug Kurt, za koga se kae da bi bilo potrebno
da malo... prui svoju ruku i Bilo Goru i Bilogorski
bataljon, bio je predratni komunist i panski borac
Vladimir Majder Kurt, tada obavjetajni oficir 3. operativne zone. Meutim, on je poetkom decembra
1942. napustio Slavoniju i otiao u Glavni tab Hrvatske, u osloboeni Slunj.
Ve 30. novembra 1942. uslijedio je odgovor taba
3. operativne zone tabu Kalnikog partizanskog
odreda, u kome je reeno i ovo:
to se tie etnike opasnosti, a koja je sada

jedna od najveih opasnosti, mi smo preduzeli i

preduzimamo i preduzet emo sve mjere opreznosti, ostaemo do kraja strogo budni, kako bi
tu opasnost pod svaku cijenu otklonili. U vezi sa
vaim pismom ovih dana razgovarali smo sa
komandantom Bilogorskog bataljona, kao i sa
polit(ikim) komesarom o svemu tome to nam
javljate. Oni e poduzeti potrebne mjere, da se ti
i takvi narodni neprijatelji, mrani tipovi upravo
drutveni olo oisti kako iz redova naih partizanskih jedinica ukoliko takvih postoji, a onda i
iz naih sela. Vi trebate da nam dadete sa vae
strane punu podrku, te da nas obavjetavate o
takvim pojavama kako bi mogli s nae strane u
pravo vrijeme intervenisati.235
Borba partizanske kontraobavjetajne slube protiv aktivnosti etnika, u bilo kojoj formi, na podruju
Slavonije, Bilo-gore i Kalnika voena u toku 1941, a
posebno 1942. godine, zavrila se njenom potpunom
pobjedom. To se ponovilo i sljedeih godina.

Slovenija
U jesen 1941. po Sloveniji, posebno meu bivim
aktivnim jugoslavenskim oficirima, poeli su se pronositi glasovi da se u Srbiji oko Ravne gore stvara
novi etniki pokret na elu s izvjesnim pukovnikom
Draom Mihailoviem. Edvard Kardelj se tada nalazio na osloboenom teritoriju zapadne Srbije, gdje je
ostao nakon Savjetovanja u Stolicama (26. septembra
1941), i jo nije imao kurirsku vezu sa Slovenijom. U
takvoj je situaciji Izvrni odbor Osvobodilne fronte
(koja je na inicijativu KP Slovenije osnovana potkraj
aprila u Ljubljani od predstavnika Komunistike partije Slovenije, hrianskih socijalista, demokratskog
krila Sokola i kulturnih radnika kojima su se malo
kasnije prikljuili predstavnici socijaldemokrata, grupa emigranata iz tajerske pripojene Njemakoj i
grupe aktivnih oficira kraljevske jugoslavenske vojske) odluio da u Srbiju uputi dvojicu do rata aktivnih jugoslavenskih oficira: pukovnika Jaku Avia i
majora Karla Novaka. Njihov je zadatak bio da uspo-

stave vezu s Draom Mihailoviem i upoznaju se s

njegovim planovima i namjerama.
Dva izaslanika Osvobodilne fronte stigla su oktobra 1941. na Ravnu goru i poslije razgovora s Draom Mihailoviem i njegovim saradnicima vratili se
u Sloveniju.
Prema nekim podacima, Jaka Avi je imenovan
za komandanta etnikih odreda Slovenije, koje je tek
trebalo formirati, a Karl Novak za naelnika njegova
taba.
O Jaki Aviu u Vojnoj enciklopediji napisano je:
Avi Jaka (Klee kod Ljubljane, 24. IV 1896
), general-potpukovnik JNA u penziji. U I SR,
1916, pobegao je iz austrougarske vojske, stupio
u Jugoslovenski dobrovoljaki korpus i borio se
u Dobrudi i na Solunskom frontu. Reaktiviran
je 1920. u JV, gde je stekao in konjikog pukovnika. Od aprila 1941. aktivno je radio za NOP, u
maju 1942. postao je lan, a zatim zamenik komandanta G Slovenije.236
U naim izvorima nigdje nismo naili na podatke
o tome kakav je izvjetaj J. Avi podnio Izvrnom
odboru Osvobodilne fronte nakon povratka s Ravne
gore. (Naa historiografija ak uporno preskae tu
epizodu njegova ivota!) Meutim, oigledno je taj poteni ovjek i patriot prozreo - ukoliko mu Draa
Mihailovi i nije otvoreno rekao - kakvi su ciljevi i
program ravnogorskog etnikog pokreta i, obavijestivi Izvrni odbor OF o tome, postupio po njegovim
direktivama.
Karlo Novak je, pak, avanzirao: postao je, umjesto Avia, komandant jo nepostojeih etnika u Sloveniji. No, o njemu e biti vie govora kasnije.

Prvi dokumenti u kojima je registrovana pojava i

aktivnost etnika (belogardejaca) u Sloveniji datiraju
iz maja 1942. godine, tj. iz perioda kada je NOP doivio svoj do tada najvei uspon u talijanskoj okupacionoj zoni, a Talijani u toj zoni (Ljubljanska pokrajina), koja je veim dijelom osloboena, zapoinjali
pripreme za veliku ofanzivu koja je u historiji NOB-a
dobila naziv Roka ofanziva. Datumski prvi dokument te vrste jest Naredba br. 8 taba III grupe slovenakih partizanskih odreda od 16. maja 1942. god.,
ija je 8. taka glasila:
8) Na terenu III grupe u poslednje vreme na
raznim mestima pojavljuju se manje skupine

etnika. To nam nalae uveanu panju u tom

pravcu. Treba marljivo prikupljati podatke o tim
banditima, te podatke kontrolisati i ako se
tano utvrdi boravite etnike ete napasti
je i bezobzirno likvidirati.237
Od tog trenutka dogaaji kao da su se odvijali
filmskom brzinom. Naime, samo dva dana kasnije, 18.
maja 1942, Edvard Kardelj u pismu Titu iz Ljubljane,
pie:
7. Drainovci u Sloveniji takoe pokuavaju
svoju sreu i to vercovanjem u partizane. Na
jednom su mestu uspeli (nekih 10), pa su ih brzo
otkrili i postrijeljali. Tu naime postoji dekret
O(svobodilne) F(ronte), da se streljaju svi koji pokuavaju pored partizana stvarati oruane formacije. Mislim da se tu nee ponoviti Crna Gora.238
Ve sutradan, 19. maja 1942, uslijedio je Ratni
izvjetaj Br. 3 taba II grupe odreda, u kome je pisalo:
7) 18 V je obavetajna sluba javila naem
tabu da se u umama u blizini Dobrunja mobilie belogardistiko-etnika banda. Odmah smo
na lice mesta poslali partizanski odred koji je
ovu bandu opkolio i pohvatao. Priznali su da su
se okupili da se naoruaju u odrede koji imaju
zadatak da se bore protiv slovenakih narodnooslobodilakih odreda i da izbegavaju svaki sukob sa Italijanima.239
Zatim slijedi poimenini spisak petorice belogardista koji su na osnovi dekreta Izvrnog odbora OF
osueni na smrt i strijeljani.
Premda je Titu pisao 18. maja, Edvard Kardelj nakon etiri dana smatra potrebnim da to ponovo uini: 22. maja 1942! Ovog puta iz redaka koje pie o etnitvu jo odreenije izbijaju odlunost i dalekovidnost proizale i iz linih iskustava steenih u borbi
protiv etnitva za vrijeme njegova boravka u Srbiji i
istonoj Bosni (kraj septembra 1941 poetak januara 1942). I ne samo to! Uostalom, evo kljunog pasusa iz tog Kardeljeva pisma Titu o temi o kojoj je rije:
U gestapovskim kancelarijama se tampaju,
sa potpisom te bele garde, slovenaki leci, u kojima se agitira za pasivnost, udara po SSSR i
Kompartiji, a hvali Draa Mihailovi i londonska vlada. Dakle istorija Srbije i Bosne se i tu
ponavlja. Mislimo da e se uskoro ponoviti i u
pogledu drainovaca. Iz italijanskog taba dobili

smo obavetenje da su Italijani reili privremeno prepustiti izvestan deo teritorije partizanima
sa ciljem ... 'da se sami medu sobom pokolju'.
Istovremeno su seljaci javili partizanskim patrolama da su primetili kretanje oko 50 'etnika' u
jugoslavenskim uniformama u pravcu Gorjanaca. Pored toga su neki uhapeni belogardisti koji su presluani i posle streljani - izjavili da
su dobili upute da budu spremni da se formiraju i da idu u brda, sa time, da se sa Italijanima
ne uputaju ni u kakve sukobe, ali da svuda napadnu partizane. Mi smo uputili sada na teren
neke kadrove (Kos i Angelo), a osim toga se formiraju posebne radnike ete, koje e biti na raspoloenju efu 'Varnostne in obveevalne slube', da se odmah ugui i likvidira i svaki manji
pokuaj da bi se radilo bilo ta protiv partizana
i OF. I partizani i Narodna zatita i Varnostna
sluba imaju zadau da svuda iste belu gardu i
mihailovievtinu ve sada, dok jo nema oruja
u rukama. I nai partizani zaista marljivo iste
sela i gradie, te upadaju i hapse belu gardu i
tamo gde se jo dre Italijani.240
Iz italijanskog taba dobili smo obavjetenje...,
kae E. Kardelj. Nismo, meutim, nigdje naili na
trag koji bi ukazivao na postojanje partizanskog
obavjetajca u nekom od talijanskih tabova u to vrijeme. Zato nam se ini najvjerovatnijim da je obavjetenje o kome je rije do E. Kardelja stiglo iz talijanskog taba pomou nekog od partizanskih obavjetajaca koji su se poslovno ili privatno sretali s
talijanskim oficirima. Termin gestapovske kancelarije ovdje je, nesumnjivo, upotrijebljen samo simbolino jer se, oigledno, radilo o kancelarijama talijanske obavjetajne slube u Ljubljani. I jo jedno neophodno objanjenje: partizani kojima su Italijani
reili privremeno prepustiti izvestan deo teritorije
bili su, zapravo, pripadnici Bele garde.
Konano, takode u maju, tanije 27. maja 1942,
Glavni tab slovenskih partizanskih odreda smatrao
je potrebnim da objelodani izjavu u kojoj je ponovio
osnovne postavke dekreta OF o kanjavanju smru
svih koji pokuaju da stvaraju druge oruane formacije osim partizanskih. Ta je izjava poinjala rijeima.Glavni tab slovenakih partizanskih odreda je dobio pouzdane podatke da neki Mihailovievsko-belogardistiki elementi vode pregovore sa Italijanima u cilju da italijanskom pomoi

i italijanskim orujem organizuju i naoruaju

svoje bande.241
Slijedila je, u pootrenom obliku, poslednja
opomena:
>1. da e biti streljan svako ko bi vrio pripreme za formiranje kakvih bilo oruanih trupa
izvan partizanskih, odnosno podreenih Glavnom tabu slovenakih partizanskih odreda;
2. da e biti streljan svako ko bi ma kakvim
svojim delovanjem pripremao bratoubilaki rat
i time, dakle, koristio okupatorima;
3. svim partizanskim vlastima na osloboenoj
teritoriji izdata su nareenja da na licu mesta
streljaju svakoga ko bi na tom podruju ma kako tetio jedinstvu slovenake narodne vojske
koja stoji pod komandom Glavnog taba slovenakih partizanskih odreda.242

Premda su u Sloveniji poduzete i pravovremene i

energine mjere - razumljivo, i na obavjetajnom
planu - etnitvo ipak nije moglo biti potpuno iskorijenjeno. Iz izvjetaja koji je Pokrajinski komitet KP
Slovenije za Gorenjsku, prikljuen Treem Rajhu, 21.
septembra 1942. dostavio CK KP Slovenije vidi se da
je PK doao do pouzdanih obavjetenja o tome da je
Gestapo jo sredinom jula odluio da treba stupiti u
vezu sa belom gardom (istakli autori), ije mu je rukovodstvo jo otprije bilo dobro poznato. U pomenutom izvjetaju zatim itamo ta se dogodilo u Gorenjskoj u toku ljeta 1942, upravo za vrijeme velike talijanske ofanzive na osloboeni teritorij Ljubljanske
pokrajine:
Vrativi se sa sastanka koji je imao sa Graciolijem u Celovcu, Rajner je odmah stupio u
vezu sa Brodarom. Prvo vidljivo delo koje je bela garda posle toga napravila, bilo je da je poela nagovarati drugove partizane da dezertiraju i
da zatim odaju ostale drugove i njihove bivake.
To im je delimino uspelo kod ete na Krvavcu,
gdje je dezertiralo 10 drugova (novih), koji su zatim vodili Nemce pri napadu na ovu jedinicu.
eta je doivela teak udarac; nekoliko drugova
bilo je zarobljeno, nekoliko mrtvih, a 30 njih
probilo se kroz obru. Prilikom tog nagovaranja
na dezertiranje bili su najaktivniji: Meja iz Komende, Hribar iz Grada kod Cerklja, dr Bedenko, Umnik i jo neki drugi. tabovi bataljona i

odreda poeli su odmah da preduzimaju protivmere. Odmah sledeih dana, II. bat(aljon) justificirao je Bedeneka, Umnika i jo jednog koga ne
znamo po imenu. Brodar se sakrio, odnosno pobegao. Umnika su nali kod kue, odveli ga u
Hrastje do Brodareve kue i kuu opkolili; poto
se Brodar nije nalazio kod kue, izvrili su presudu samo nad Umnikom. Bedeneka su drugovi
pozvali na vezu i lino se uverili o njegovoj podloj delatnosti. Bedenko je prole zime bio pristalica OF. Zato je on to bio, pokazalo se sada. U
razgovoru koji je vodio sa drugom partizanom,
on je izjavljivao: napusti partizanske redove i
nagovori i druge; za tebe u se lino brinuti da
ti se nita ne desi i dobro e nam doi kasnije;
svima koji budu dezertirali jemimo slobodno
kretanje po Gorenjskoj i obezbediemo im rad;
imam dobre veze sa 4 nemaka generala, koji
su ve uvideli da se blii poraz Hitlerovog reima, i sa policijskim generalom Rsenerom
(koga je esto poseivao bez legitimisanja, i mogao je svakom prilikom da doe do njega). Sa
spomenutim generalom vodio je razgovor o nabavci oruja za belu gardu; rekao je da je pre
razgovora sa drugim bio kod gestapoa i da je
tamo kazao da ide na razgovor sa pretstavnikom partizana. Pre nego to je poao na razgovor, obavestio je o tome i sve uticajnije belogardiste i petokolonae, napr. Pavlina, vinarskog trgovca naveliko, Jazbeca, trg(ovca) iz Duplji, Fr.
Potonika iz Kria itd. Bedenko je vie puta putovao u Berlin. Ovde je imao dozvolu za vonju
automobilom posle policijskog asa. Iz svega se
vidi da je veterinar dr Bedenko bio vojni voa u
beloj gardi. Bedenko je bio justificiran na svom
podlom radu - kada je nagovarao drugove na
dezertiranje i izdajstvo.243
Emilio Grazioli (Gracioli) bio je visoki talijanski komesar Ljubljanske pokrajine, a dr Friedrich Rainer
(Fridrih Rajner) naelnik civilne uprave dijela Slovenije
prikljuene Treem Rajhu.

Prvih dana jula 1942. E. Kardelj je napustio okupiranu Ljubljanu i prebacio se na osloboeni teritorij
Ljubljanske pokrajine. Ubrzo je na tom podruju
poela velika talijanska ofanziva (vidi poglavlje Roka ofanziva), koja je potrajala nekoliko mjeseci.

Istovremeno su Nijemci na prvi pogled nezadrivo

nadirali kroz Rusiju na istok, zapravo prema Volgi i
Staljingradu... U takvim uslovima Kardelj je oko 5.
avgusta drugu Fischeru (Ivi Loli Ribaru) u Zagreb
poslao opirno pismo iz koga se vidi da ni na prostoru Ljubljanske pokrajine ni u samoj Ljubljani borba
protiv etnika Drae Mihailovia, odnosno Bele garde, nije dala oekivane rezultate. I jo neto: iz pasusa tog pisma, koji emo najprije citirati, vidi se kakvim se perfidnim metodama neprijatelj znao da slui. Evo tog pasusa:
... Pod uticajem Hitlerove ofanzive na Istonom frontu i italijanske ofanzive kod nas, aktivizirala se jo vie naa Bela garda (Mihailovievci). Ima ih na terenu oko 150 naoruanih
sa pukama. Nose partizanske znake i pretstavljaju se kao partizani. U poetku ih je bilo
samo 70, pa su zbog nebudnosti naih ljudi sada
narasli ve na oko 150 i napadaju manje nae
patrole. Jedan na bataljon im je stalno za petama, no oni tako veto manevriu, da ih nai ne
samo nisu uspeli razbiti, nego su sami izgubili u
borbama s njima oko 20 mrtvih, dok je Bela
garda svega izgubila nekih 5 mrtvih. Moraemo
pojaati snagu da bismo mogli tu bandu do poslednjeg oveka pobiti. Takav egzemplaran korak moramo jo uiniti, da bi to bio primer za
sve druge Mihailovievce koji bi pokuavali na
takav nain da trae svoju sreu.244
U jednom kasnijem pasusu tog pisma drugu Fischeru E. Kardelj se konkretno osvre na partizansko-etniki obavjetajni rat voen jo za vrijeme
njegova boravka u Ljubljani i kae:
... Drau moramo zaista tui svim sredstvima. Mi smo ih neto postreljali. Sada vode besomunu kampanju protiv nas. Naa VOS je napravila pretrese u njihovim tamparijama. Nala dodue nije nita tamo, jer su vrlo dobro
zakamuflirani, no, da su pravilno nanjuili dokaz je to - da 14 dana nije izala nijedna njihova publikacija. Ugurali smo im nae agente u
sve njihove organizacije, pa ak i u najveu blizinu njihovog rukovodstva. Ima izgleda da emo
prodreti u samo njihovo rukovodstvo. No i ti tipovi su prilino raspleli svoju mreu obavetajaca i uspeli ugurati svog oveka u nau obavetajnu slubu. Uspeli su ak i mene da nanjue,
tako da sam ba u pravo vreme otiao iz Lju-

bljane. Spremaju ubistva naih ljudi.245

tamparije u kojima je VOS proveo pretrese nalazile su se u Ljubljani. Ko su bili partizanski obavjetajci ugurani u sve etnike organizacije pa ak i
u najveu blizinu njihovog rukovodstva, a ko njihov
ovek uguran u partizansku obavjetajnu slubu,
nismo mogli odgonetnuti. Moda e dokumenti ili sjeanja iz kasnijeg perioda (1943-1945) omoguiti da se
dobiju odgovori na ta pitanja, ali to je samo pretpostavka, za sada bez osnove. Samo je jedno izvjesno:
obavjetajna borba protiv etnitva i Bele garde nastavie se i vodie se sve do kraja rata.

Borba partizanske obavjetajne slube protiv ravnogorskog etnikog pokreta nastavie se i nakon faze kojom su dominirali etniki puevi u partizanskim ili, bolje reeno, ustanikim jedinicama. Meutim, od kraja 1942. godine bie to ponajprije borba
partizanske ofanzivne obavjetajne slube, koja e
pomou svojih saradnika u etnikim jedinicama,
ustanovama i tabovima nastojati da doe do protivnikovih tajni, dok e borba protiv etnikih agenata
na kontraobavjetajnom planu u partizanskim redovima i na osloboenom teritoriju sticajem niza okolnosti sve vie gubiti znaaj.
Nakon poraza etnike glavnine poslije forsiranja
Neretve od strane grupacije divizija pod direktnom
komandom Vrhovnog komandanta, aprila 1943. etnici Drae Mihailovia nee vie biti, posmatrano s
iskljuivo vojnog aspekta, znaajniji protivnici NOV i
POJ, odnosno kasnije Jugoslavenske armije, ali e oni
sve do kraja rata, pa izvjesno vrijeme i nakon njegova zavretka, ipak ostati objekat kome e partizanska obavjetajna sluba morati da pridaje odgovarajuu panju. Napokon, hvatanje samog Drae Mihailovia bie rezultat precizno voene i briljantno
zavrene igre koju je partizanska obavjetajna sluba zapoela jo potkraj 1944. godine.

PRVA BIHAKA OPERACIJA

(2-4. novembra 1942)
preuranjeni planovi - verzija bez dokaza iz zapovijesti Operativnog taba za Bosansku krajinu
izvjetaj na koji je autor zaboravio - uprkos hapenjima, obavjetajna mrea ostaje netaknuta - posljednja skica neprijateljskih uporita u gradu - dragocjeni podaci o Somilju - domobranski oficiri partizanski obavjetajci posljednji Srpov izvjetaj
sudbina bihakih obavjetajaca - Kota Nad o udnoj vezi s Ostrocem stvorena je Bihaka republika

Ve prvih dana ustanka, u ljeto 1941. godine, najvii partizanski rukovodioci u Bosanskoj krajini razmiljali su i zanosili se idejom o napadu i osloboenju i
onih gradova s najjaim neprijateljskim garnizonima.
Tako su, po nareenju Danka Mitrova, tada komandanta taba partizanskih odreda za Bosansku krajinu, banjaluki skojevci ve u avgustu, pored ostaloga,
dobili zadatak da tano utvrde u kojim kuama i stanovima stanuju njemaki, domobranski i ustaki oficiri. Na osnovi njihovih izvjetaja izraene su i skice
pojedinih gradskih kvartova.
Sredinom septembra u Podgrme su doli komandant i politiki komesar taba partizanskih odreda za
Bosansku krajinu Danko Mitrov i Branko Babi Slovenac i tada su osamnaestogodinjem partizanu,
predratnom skojevcu Redi Terziu dali zadatak da
se vrati u Bosansku Krupu, odakle je doao malo prije toga, i produi vozom u Biha, gdje e se povezati
s Cvetkom Belanom i drugim domobranskim oficirima, simpatizerima partizana.
Trebalo je nakon toga od njih prikupiti podatke o rasporedu neprijateljevih snaga u bihakom garnizonu i precizirati njihove zadatke
u sluaju naeg napada na grad zapisao je
Redo Terzi.1
ta se dogodilo nakon Terzieva dolaska u Biha?
Pronaao sam Beu ehia, koji je ranije bio
lan MK KPJ za Bosansku Krupu - pie Terzi. ehi me je smjestio u njegovoj kui i
omoguio mi da se poveem s Cvetkom Belanom. Dobio sam taan raspored neprijateljevih
snaga. Sve smo to uili u avove kaputa. U kutiji
od ibice sam sakrio plan odbrane Ripa (Ripa
je tada bio najisturenije uporite odbrane Biha-

a prema slobodnom teritoriju oko planine Grmea primj. autora), a u mutikli znake raspoznavanja koji su vaili dvadesetak slijedeih
dana.2
Redo Terzi je donio komandantu i komesaru
taba partizanskih odreda za Bosansku krajinu detaljan obavjetajni izvjetaj o bihakom garnizonu i
okolnim manjim neprijateljskim uporitima.

Gojko Polovina, predratni sekretar Kotarskog komiteta KP Hrvatske za Graac, a nakon izbijanja
ustanka politiki komesar Bataljona gerilskih odreda
za Liku, iji je komandant bio Stojan Mati i koji je
djelovao na irem podruju Donjeg Lapca, takoer
govori o planovima za napad na Biha potkraj septembra 1941. godine. Uinio je to na sebi svojstven nain, s mnogo ui i nipodatavanja Danka Mitrova.
ak je tvrdio da je ta operacija bila zapoeta i nesreno okonana! U svojoj knjizi Svedoenje - Prva
godina ustanka u Lici, u etrnaestom poglavlju, pie:
... krajem septembra 1941, dobio sam kratku
pismenu poruku Stojana Matia da doem u
Nebljuse radi hitnog i vanog razgovora sa komandantom Krajike 'divizije' koji je stigao kod
njega... Nisam znao da je u to vreme postojao
neki Krajiki tab sem taba u Drvaru, a jo
manje sam znao da postoji neka 'Krajika divizija'. Sve ovo je bilo jo udnije i sumnjivije, jer je
ozbiljni Mati u tom dopisu napomenuo da je
ovaj 'komandant' ve za sutra pripremao 'napad
na Biha'. S obzirom na koncentraciju italijanskih okupatorskih trupa iz Knina prema Drvaru
i Grahovu i na kretanja ustaa iz Bihaa prema
Donjem Lapcu i Srbu, kao i s obzirom na obavetenja koja smo imali o naim snagama u Bosanskoj krajini ukljuujui i Kozaru i Grme,
ova vest mi se uinila sumnjiva. Pomislio sam
da je Stojan Mati moda naseo obmani nekog
avanturiste ili provokatora. Odmah sam se motobiciklom prebacio u Nebljuse.
Ve pri prvom susretu sumnje su se poveale. Stojan Mati mi je predstavio druga Danka
Mitrova, 'komandanta Bosanske krajine', inae
oficira panske republikanske vojske. 'Drug komandant' u tom momentu vie mi je liio na nekog Ostapa Bendera u naim ratnim uslovima,
nego na visokog komandanta revolucionarne

vojske... Poto mi je Stojan ponovio zbog ega

je 'drug komandant' doao, Mitrov je dodao nemarno: 'Istina, mogu sve to obaviti sa jedinicama svoje divizije i bez vaeg uea, ali bi bilo
vrlo korisno, vie politiki nego vojniki da i vi
Liani uestvujete u ovom napadu...
Gojko Polovina zatim kae kako je...
... pomislio (sam) da je Stojan Mati, ipak
naseo Danku Mitrovu, 'komandantu krajike divizije', inae nemarno obuenom u iznoeno
odelo predratnog studenta, te kako je on, Polovina, unato tome to je S. Mati bio ubeen da
Mitrov govori istinu, ipak ostao (sam) kod svoje pretpostavke da je u pitanju neiji pijun ili
neki avanturista.
Navodno su Polovina i Mati u jednom trenutku,
radi dogovora, napustili prostoriju u kojoj su razgovarali s Mitrovom i kada su se vratili, on, Polovina, s
pitoljem u ruci, zatraio je od Mitrova da odmah,
bez zaobilaenja, kae ko je, ko ga je poslao i sa kakvim ciljem.
Uslijedilo je, kae Polovina, Dankovo izvinjavanje
zbog moda nezgodno(g) ponaanja, pa onda njegovo objanjenje o planu predstojeeg napada na Biha:
U znak poverenja, iako je u tabu 'divizije'
zakljueno da to ne sme uiniti, on e nam na
svoju odgovornost detaljno izloiti plan napada
i jainu snaga i naoruanja s kojim raspolae. O
svemu je govorio uverljivo, pa sam pored Stojana sada i ja poverovao da govori istinu. Tvrdio
je da raspolae sa oko 3.000 ljudi, dobro naoruanih, koje je povukao sa 'sektora Prijedora, Banje Luke i Sanskog Mosta', ime je na front tamo 'oslabljen', pa zato napad na Biha moramo
brzo izvriti. Poto su njegove jedinice izuzetno
disciplinovane, rekao nam je da e njegov zamenik neposredno rukovoditi operacijama, a on
da e biti na naoj, likoj strani, odakle treba
izvriti samo 'manji boni napad' da bi neprijatelja vie iznenadili i zbunili.
ta se prema svjedoenju Gojka Polovine zatim
dogodilo?
Oekivali smo 'dogovorene' signale za poetak napada, koje su jedinice Dankove 'divizije'
imale da daju sa Ripakog Klanca. Vreme je
prolazilo, ali 'ugovorenih' signala nije bilo. U
meuvremenu smo izdali nareenje Doki Jovaniu da njegov odred uspostavi veze sa Danko-

vom 'divizijom', dok smo se Stojan, Danko i ja

zadrali u naputenoj koli u selu Melinac.
(treba Melinovac - primj. autora). Oko 8 sati na
Ripakom Klancu odjeknuli su snani plotuni
mitraljeske i puane vatre. Stojan Mati je oduevljeno primetio da bi, iako se zakasnilo, akcija
mogla uspeti, dok je Mitrov zabrinuto utao. Ponovo mi se javila misao da je Mitrov provokator. Razmiljao sam ta da uradim: da li da ga
ubijem bez rei, ili da ga sasluam i predam naim prevarenim borcima da mu sude. Borba na
Klancu se utiala. uli su se pojedinani odjeci
puane paljbe, ali samo iz pravca od Ripakog
Klanca prema Vrtoama. (Treba: Vrtou primj. autora.) Ubrzo su veliki stubovi dima pokazali da ustae napreduju bez otpora prema
Vrtoama i da uz put pale kue po srpskim selima. Sada Stojan primeti razoarano: 'neprijatelj
napreduje bez otpora i pali...'
Mitrov je zbunjeno i nemo posmatrao ovaj
prizor. Neprijatelj je ve ranije, izgleda, zaobilazno uao u sela Lipu, Gorijevac, Dubovsko, jer
se dim istovremeno pojavio u ovim selima. Potegao sam pitolj da ubijem Mitrova kao provokatora. Ali me je Stojan Mati, koji je ovo i oekivao, uhvatio za ruku i nije dozvolio da pucam.
Danko Mitrov je stajao pred nama mirno, nepomino, oigledno slomljen ovom glupom i besmislenom avanturom.3
Diskutabilni su neki navodi Gojka Polovine. On pie da mu je Stojan Mati javio da dode na razgovor
sa komandantom krajike divizije, a kada je doao,
Mati mu je predstavio Danka Mitrova kao komandanta Bosanske krajine. Ostavivi kasnije Danka,
njih dvojica su izali iz sobe radi dogovora. Mati
mu je tada objasnio da ga je s ovim komandantom
upoznao neki njegov drug, oficir bive jugoslovenske
vojske, koji sada radi u tabu, 'divizije' gde je Danko
Mitrov komandant.
A o kojem je oficiru rije i gdje je on i kada Matia upoznao s Dankom, kao i o nizu drugih pojedinosti koje bi malo drukije osvijetlile ta zbivanja, Polovina ne govori. Moda on o svemu tome zaista nije nita znao. Meutim, nasuprot njemu, Mati se nije
mogao ponaati kako on pie.
Zato?
Dvadesetog septembra, desetak dana nakon
dolaska u Majki-Japru - pie Branko Bokan

u svojoj knjizi Srez Sanski Most u NOB tab

partizanskih odreda za Bosansku krajinu je organizovao u svom sjeditu savjetovanje gerilskih
odreda, kojem su prisustvovali i neki istaknutiji
borci, organizatori ustanka, ukupno oko ezdeset delegata...
Dva ili tri dana poslije savjetovanja komandnog kadra odrano je u Majki-Japri i prvo
savjetovanje politikih komesara odreda na
podruju Grmea...
Na ovom savjetovanju je govorio i Danko Mitrov. ..
Tih dana, krajem septembra, u Majki-Japru,
u tab partizanskih odreda Krupa-Sana doao
je iz Like Stojan Mati, komandant Bataljona
gerilskih odreda za Liku, koji je bio u sastavu
Drvarske brigade. U razgovoru s Brankom opiem, iji je on bio kolski drug iz bihake
Gimnazije i Stojanom Makiem, Mati je sagovornike upoznao sa vojno-politikom situacijom
u Lici... Kada je u meuvremenu u tab stigao
komandant Petar Vojnovi, Mati je i s njim
razgovarao.. ,4
Petar Vojnovi je bio komandant taba partizanskih odreda Krupa-Sana. A budui da se tu Stojan
Mati upoznao i sa Dankom Mitrovom, nelogino bi
bilo pretpostaviti da nisu opirno i detaljno razgovarali o svemu, pa se, moda, i dogovorili da Danko doe u Nebljuse, jer je tadanja situacija iziskivala koordinaciju aktivnosti likih i krajikih partizanskih jedinica.
tab Brigade narodno-oslobodilakih partizanskih
odreda (komandant Ljubo Babi, politiki komesar
Veljo Stojni) naredio je tabu gerilskih odreda za Liku (komandant Stojan Mati, politiki komesar Gojko
Polovina) 14. septembra 1941. godine, izmeu ostaloga,
i sljedee:
4. U vezi s novim zadacima koji se postavljaju pred nae odrede, nareuje se najhitnije da
(se) svi odredi koji su boravili oko Drenovae i
koji su ostali bez rasporeda poslije osloboenja
Kulen Vakufa upute na Biha i da steu obru
oko njega. Glavni cilj vaih odreda mora biti Biha. Na taj nain nai odredi oko Petrovca moi
e mnogo lake izvriti svoje zadatke koji su postavljeni pred njih. Napominjemo da pri izvrenju ovog zadatka treba dobro osigurati put BihaPetrovac, kako bi se neprijatelj mogao do-

ekati i onemoguiti mu bilo kakav pokret iz

jednog od ovih mjesta. Osigurati sve putove sa
manjim snagama, koji vode od Bihaa ka Kulen
Vakufu i Donjem Lapcu.5
Gojko Polovina stalno stavlja u navodne znakove
izraze Krajika divizija, komandant divizije, komandant Bosanske krajine, drug komandant, elei, valjda, time naglasiti da takve partizanske formacije, pa prema tome ni funkcije, nisu postojale ve ih
je izmislio Danko Mitrov koji je njemu, Gojku Polovini liio na nekog Ostap Bendera u naim ratnim
uslovima. Ne znai, meutim, da ono to Gojku Polovini nije bilo poznato, ili je zaboravio da mu je bilo
poznato, nije ni postojalo! udno je samo to da on tako pie 1988. godine (!), a da se ne poslui dokumentima objavljenim u zbornicima Vojnoistorijskog instituta.
tab partizanskih odreda za Bosansku krajinu, iji
je komandant bio Danko Mitrov, formiran je u julu
1941, a sauvan je i njegov Nedjeljni izvjetaj od 2.
septembra 1941. godine. tab Brigade nacionalnooslobodilakih partizanskih odreda izdao je 11. septembra 1941. godine Naredbu:
... svima jedinicama ove brigade da prime
na znanje da postoji tab partizanskih odreda
za Bos(ansku) krajinu koji rukovodi svima partizanskim odredima u Bosanskoj krajini.
Na tab brigade stajalo je u produetku
te naredbe podlijee takoe pod komandu
gore navedenog taba. Zato se skree panja
svima partizanskim jedinicama i tabovima koji
podlijeu pod komandu taba brigade da se
podvrgavaju uputima i da u svemu olakaju rad
naeg taba za Bosansku Krajinu.8
Unato toj naredbi, koju je primio i njegov bataljon, Gojko Polovina 1988. godine pie:
Nisam znao da je u to vreme postojao neki
Krajiki tab sem taba u Drvaru, a jo manje
sam znao da postoji neka 'Krajika divizija'.7
S obzirom na krajiku diviziju, Gojko Polovina je
u pravu jer ona potkraj septembra zaista nije postojala. Jedino je nejasno zato on o njoj pie potkraj septembra, kao i o njenom komandantu Danku Mitrovu,
na kojega je rado potezao pitolj. Kada je osim 1. brigade (Drvarske) formirana i 2. brigada, tada je tab
partizanskih odreda za Bosansku krajinu preimenovan u tab Krajinske a ne krajike divizije. Ali bilo

je to izmeu 4. i 9. oktobra 1941. godine, a ne potkraj

septembra!8
A o Dankovu zamjeniku, o kojemu je, navodno,
Danko rekao Polovini da e neposredno rukovoditi
operacijama a on da e biti na naoj likoj strani,
gotovo je suvian svaki komentar jer se Dankov zamjenik, panski borac Miljenko Cvitkovi, tada nalazio na banjalukom sektoru, na desnoj obali Vrbasa,
na planini emernici, preko 110 kilometara zrane linije daleko od Bihaa!
Polovina kae da je u trenutku kada su u predvieno vreme, rano ujutro izdali (smo) nareenje za pokret naih jedinica prema Bihau neprijatelj pripremao prodor na Ripakom klancu, sinhronizovano sa
napadom italijanskih okupatora iz Knina prema Drvaru i Grahovu.
A Talijani su jo 9. septembra iz Knina uli u Bosansko Grahovo, 22. poeli dalji prodor i 25. septembra uli u Drvar!9
Konano, uprkos svim nastojanjima, nismo uspjeli
da pronaemo nijedan dokument bilo kakve provenijencije, nijedno sjeanje (svjedoenje) koje bi potvrivalo navode Gojka Polovine o zapoetom i nesretno

zavrenom napadu na Biha! Jedino je on sm u spo-

menutu knjigu, u njen Trei deo (Neka dokumenta

iz perioda 1941-1987.) na stranicu 313. tako rei od
rijei do rijei unio tekst koji je sam napisao na stranicama 105. do 107, ali ga je zavrio u mnogo mirnijem tonu:
Za sada mogu rei da je taj 'napad na Biha' bila nesumnjivo dobronamjerna ali do neozbiljnosti naivna zamisao narodnog heroja
Danka Mitrova. Tako prouzrokovan neuspjeh
imao je ozbiljne posljedice za razvoj ustanka na
pomenutom sektoru. O tome se sauvao jedan

dokumenat na koji u se osvrnuti drugom prili-

kom (istakli autori).10

O kojem je dokumentu rije, kojom se prilikom,
kada i gdje na njega osvrnuo Gojko Polovina - moraemo saekati da saznamo jer Danka Mitrova u
svojoj knjizi vie ne spominje.
oko Jovani, kojemu su Gojko Polovina i Stojan
Mati, kako pie Gojko Polovina, izdali nareenje...
da njegov odred uspostavi veze sa Danko vom 'divizijom', napisao je o tim dogaajima u svojim Ratnim
sjeanjima sljedee retke:
U Lapcu je 10. septembra odran prvi zvanini partijski sastanak poslije poetka ustanka,

kome sam i ja prisustvovao. Prethodne veeri

Polovina mi je najavio sastanak, obavijestio me
da su doli neki drugovi.
Osim lapakih komunista Gojka Polovine, Doke
Jovania i Steve Dragievia, na tom sastanku su bili
i Jakov Blaevi i Mile Poua iz Okrunog komiteta
KPH za Liku, zatim Rade Zigi i Vlado Popovi, sekretar Operativnog partijskog rukovodstva CK KPH.
Poto je Vlado Popovi na tom sastanku zaduio Gojka Polovinu i Doku Jovania da izdvajanjem najboljih
i politiki najsvjesnijih boraca iz postojeih ustanikih
jedinica formiraju jedan pouzdan odred, Doko Jovani je napustio Lapac i otiao na Drenovau da ondje formira partizanski odred. Postupajui prema zakljucima partijskog sastanka, Doko Jovani je formirao jurini partizanski odred koji je potkraj septembra imao 47 boraca i drao poloaj na Drenovai,
orijentisan prema komunikaciji Biha-Lapac.
Nekoliko dana nakon formiranja Odreda
pie dalje D. Jovani - doao je na Drenovau Stojan Mati i rekao da je predviden napad na Biha, Like jedinice e napadati od
Skoaja do Ripa - glavne snage e napadati
frontalno ka Sokolcu, du komunikacije, a na
Odred e se zabaciti neprijatelju iza leda, izmeu Sokolca i Une. Bosanske jedinice e napadati
Biha sa istoka i sa sjevera. Na odred je prije
zore krenuo prvi, preko niije zemlje, ka Sokolcu, sa namjerom da se poslije napada naih
glavnih snaga zabaci iza lea neprijateljevim jedinicama, pred frontom naih glavnih snaga.
Meutim, nae glavne snage, ni sa like ni sa
bosanske strane, nisu izvele napad, pa se odred,
poslije manjeg nonog pukaranja, vratio na polazne poloaje.
Napad na Biha improvizovano je planirao
Danko Mitrov, panski borac, komandant za Bosansku krajinu, ili kako se tad govorilo, komandant Krajike divizije, koji se tih dana nalazio u
Lapcu. Cilj napada je bio da se rastereti talijanski napad na Drvar, koji je upravo trajao, i sprijei koncentracija jaih neprijateljevih snaga u
Bihau. Zbog nedostatka vremena i slabe koordinacije napad nije ni izveden.11

Kao i u vezi sa nekim drugim gradovima sa snanim neprijateljskim garnizonima, i planiranje, zapra-

vo predvianje napada na Biha bilo je preuranjeno.

Prolo je ak i vie od godine dana do prvog napada
i osloboenja Bihaa. A u toj operaciji, najveem pothvatu jedinica NOV i DVJ od poetka ustanka, veoma
znaajnu ulogu odigrala je partizanska obavjetajna
sluba.
U zapovijesti Operativnog taba NOV i DV za Bosansku krajinu (komandant Kota Nad, politiki komesar Osman Karabegovi), dostavljenoj u noi izmeu 31. oktobra i 1. novembra 1942. godine tabovima
pet krajikih brigada i triju brigada i dvaju partizanskih odreda Prve operativne zone Hrvatske za napad
na Biha i okolna uporita, nalazili su se detaljni podaci o neprijatelju:
Biha sa okolinom-. XII pje. domobranska
pukovnija,
jedna lovaka bojna,
dvije bojne ustaa,
jedna satnija II pje. domobr. puka iz Zagreba
Raspored ovih neprijateljskih snaga vidi se iz
dviju skica i dvaju spiskova, koje su dobili tabovi brigada.
Liko Petrovo Selo: Jedna ustaka bojna i
20-30 domobrana, sa jednom haubicom, jednim
protivtenkovskim topom i dva bacaa.
Ostroac: 150 domobrana sa dva te. mitraljeza.
Cazin: 118 domobrana, 8 andara, 5 policajaca i 3 financa, sa dva te. mitraljeza od kojih je
jedan na Kuli.
Bos. Krupa: Jedna lika ustaka bojna,
30 legionara,
60 naoruanih civila,
58 andara (10 stalnih, 48 pomonih).
Dvije haubice, jedan brdski top, dva bacaa.

Kladua, Buim, Traka Ratela, Gata i Vranogra su takoer neprijateljski garnizoni sa

snagama promjenljive jaine. Posade su mahom
od ustaa i domorodaca koji su kod svojih kua
i koji se pozivaju u sluaju potrebe.
Ima i promjena u brojnim stanjima po neprijateljskim garnizonima. Iz Bihaa otila je jedna
lovaka bojna u pratnji taba divizije i nije se
vratila. Iz Likog Petrovog Sela bilo je dolo 200
- 300 ustaa u Biha kao pojaanje. Prilikom
napada hrvatskih partizana na s. Vaganac i
okolinu otilo je neto ustaa u Liko Petrovo
Selo kao pojaanje.12

Kasnije je Kota Nad u vezi s bihakom operacijom napisao i ovo:

Imali smo na raspolaganju gotovo sve, ak
vrlo precizne,podatke: o jaini garnizona i okolnih utvrda, o rasporedu i moralu neprijateljske
vojske, o svim otpornim i vatrenim takama.. ,13

Kako su dobiveni obavjetajni podaci unijeti u zapovijest Operativnog taba za Bosansku krajinu za
napad na Biha i u priloene skice?
To je poslije rata djelomino objasnio Moric Levi,
koji je bio u tabu 1. krajikog NOP-odreda, odnosno
6. krajike NOU-brigade:
Poetkom oktobra sa poloaja 3. bataljona
(Prvog krajikog NOP-odreda - primj. autora)
na Grabeu osmatrao sam i ucrtavao neprijateljske poloaje u spoljnoj odbrani Bihaa.14
Meutim, autor oigledno nije znao da je sauvan
njegov izvjetaj iz tog vremena s naslovom Raspored
neprijateljskih uporita oko Bihaa, u kojemu je Levi
pribiljeio sljedee:
Raeno na osnovu osmatranja sa poloaja i
na osnovu iskaza drugova III ete III bat(aljona
1. K(rajikog) O(dreda) na dan 20. IX. 1942.
1) Vinica Juno od damije 100 m nalazi se
jedan rov od 10 m. ograen suvim zidom sa pukarnicama. Unutra ima 1 teki mitraljez.
2) kola u Zaloju pretvorena u uporite. Na
prozorima ostavljene ozidane pukarnice. 1 pukomitraljez i nekoliko karabina. Osmatranica
na krovu.
3. Rasadnik na glavici: 2 brdska topa, u rasadnikoj zgradi ima uporite. Prozori ozidani u
pukarnice. U rovu otkrivenom nasred njive
ispod topova teki mitraljez, zatita topova.
4) Hadiabdia glavica: 1 top brdski.
3 i 4) Od Ribia preko ciganskih kua do
ispod topa na Hadiabdia brdu ica bodljikava.
5) Ribi Na kraju sela prema Orljanima idu,
s lijeve strane puta, kraj groblja, u rovu od zemlje, 1 teki mitraljez.
6) avkii U selu pokretno uporite, 20-25 puaka, 2-3 pukomitraljeza.
7) Golubi Od obale Une na junom kraju sela nalazi se velik dobro utvren rov. Sada ima
teki mitraljez. Zimus je bio baca koji se sada

ne osjea. Kosjernica vie kua Miia veliki

utvreni rov.
8) Plitko 1 predstraa, 5 karabina.
9) Dobrenica ima posadu. Detalje zatraiti od
linog sektora.
10) Sokolac Kula ima teki mitraljez. Ima neto vojske domobrana.
11) Spomenik 1 brdski top i zatita.
12) Borik Na izlazu iz grada, idu egaru, s
lijeve strane ceste u boriku 2 haubice.
13) Vojni logor sav u ici (nije opletena). Ustae.
14) Aerodrom uva satnija ustaa. Bunkeri,
koje su jo Talijani gradili, rasporeeni od Une,
sijeku cestu kod malte (mitnice), idu do brdaca
Sv. Lucija.
15) Kod Mikuljanove kue protivtenkovski top.
16) Prostor od elj(eznike) stanice stare pa
na magacine i radionice 'Batinjola' i novu stanicu dobro uvan. U magacinima 'Batinjola' ima
vojske, uva eksploziv koji se tamo nalazi.
17) Hatinac ima posadu.
18) Bakai ima posadu.
Levi J. Moric.15

Iskazi drugova III ete zasnivali su se ne samo

na vlastitim zapaanjima, ve i na izvjetajima saradnika iz sela u kojima su se nalazila neprijateljska
uporita spoljnje odbrambene linije grada Bihaa.
Poslije povratka u tab odreda - pie dalje Levi u svojim sjeanjima sredio sam podatke i za grad Biha, koje je dostavila naa
obavjetajna sluba u Bihau. U podacima
objekti nisu potpuno oznaeni, kao naprimjer:
'... u Kozomorinoj kui smjeten je ...', ili '... u
slastiarni se nalazi...' itd., pa ih je potpuno mogao koristiti samo onaj koji je dobro poznavao
Biha. Poto sam bio Bianin bez tekoa sam
koristio te podatke i na osnovu njih i svojih izvianja izradio skice sa tano lociranim objektima. Izradio sam sm skicu Bihaa u krupnijoj
razmjeri, u koju sam ucrtao sve vanije ulice, rijeku Unu sa jarkom za elektrinu centralu, Otoku itd. i naznaio vanije zgrade koje su se u
izvjetaju spominjale. Uporita sam numerisao i
u legendu unio podatke o broju neprijateljskih

vojnika i naoruanju. Pored ove skice, izradio

sam, u sitnijoj razmjeri, i skicu spoljne odbrane
Bihaa.
Polovinom oktobra doli su u tab Prvog
krajikog NOP odreda (od jedinica 1. krajikog
NOP-odreda 14. oktobra formirana je 6. krajika
brigada primj. autora) lanovi Operativnog
taba za Bosansku krajinu i kad su vidjeli ove
skice naredili su da se izradi jo nekoliko primjeraka za njihove potrebe. Za bihaku operaciju (2-4. novembra 1942.) Slavko Odi i ja izradili
smo karte (skice) za tabove svih bataljona koji
su uestvovali u operaciji. Karte smo umnoili
na apirografu, ali nismo imali vremena da ih
izradimo u vie boja. Po jedan primjerak ovih
karata Operativni tab za Bosansku krajinu je
poslao 19. oktobra 1942. godine Vrhovnom tabu.
Nakon osloboenja Bihaa uo sam od nekih
komandanata da su im karte sa ucrtanim neprijateljskim poloajima bile izvanredan pomaga
u borbi i da su bile veoma tane. Svakako zasluga pripada drugovima ilegalcima iz Bihaa
koji su nam dostavili neposredno pred na napad na grad posljednje promjene i stanje kod
neprijateljskih jedinica i utvrenih poloaja.16
U Bihau, gradu sa oko jedanaest hiljada stanovnika,17 u godinama uoi rata djelovalo je nekoliko
partijskih elija i vei broj aktiva SKOJ-a kojima su
rukovodili Mjesni komitet KPJ i Mjesni komitet SKOJ-a. Ni okupacija zemlje ni ustaki teror nisu nikada uspjeli da sprijee kontinuitet njihova ilegalnog
rada koji je od prvih dana ustanka neminovno sadravao i znatne obavjetajne komponente. Na mjesta
ubijenih i pohapenih dolazili su uvijek novi aktivisti.
Kada je u jesen 1941. godine na slobodi ostao samo
jedan lan Mjesnog komiteta Fahro Midi - on
je poetkom oktobra formirao novi Mjesni komitet u
koji su, osim njega kao sekretara, uli Rifat Krdali,
Mujaga Deli Ibuki, Izudin Midi Izo i Nijaz Salihodi. Novoformiranom su komitetu postavljeni, osim
ostaloga, i ovi zadaci:
... prikupljanje podataka o brojnom stanju,
naoruanju i kretanju neprijateljskih jedinica,
rasporedu odbrambenih objekata.. ,18
Osam mjeseci kasnije, 20. juna 1942. godine, ponovo je pohapen cijeli Mjesni komitet koji se upravo
spremao da izie na osloboeni teritorij s veim brojem omladinaca, lanova Partije i Skoja. Braa Midi-

i Fahro i Izudin Izo, ubrzo su, meutim, puteni

na slobodu, ali je Nijaz Salihodi zadran u zatvoru
jer je kod njega, prilikom hapenja, naen spisak saradnika i pristalica NOP-a s pravim imenima i nadimcima. Zahvaljujui njegovu dobrom dranju, istraga nije dala nikakve rezultate. Tada se ustaka policija posluila provokacijom i uhapsila dvojicu omladinaca od kojih je saznala neke podatke o ilegalnoj
organizaciji i tako se provala proirila. U zatvoru su
se nali Eref Loni, koji je odravao vezu sa Sreskim
komitetom na osloboenom teritoriju, Muharem Gali, Mujaga auevi, Ahmet Deli i mnogi drugi.
Iako je to bila teka provala ilegalne organizacije,
partijski i obavjetajni rad nije bitno oslabio zbog injenice da je nekoliko dana prije hapenja Nijaza Salihodia formiran novi Mjesni komitet u sastavu: Aja Ika Sadikovi (sekretar), Junus Salihodi i Rasim
Deli. Iako su i ta i ranije provale otkrile neke obavjetajne kanale kojima su prikupljene informacije i
razni materijali slani na osloboeni teritorij i obratno
s osloboenog teritorija stizali razni zahtjevi, sama
obavjetajna mrea u gradu, zahvaljujui dobrom dranju pohapenih komunista koji su poznavali saradnike, ostala je netaknuta, a ubrzo su obezbijedeni i
novi kanali i veze s osloboenim teritorijem. Dok je
policija u istragama uzaludno pokuavala da doe do
podataka o ilegalnoj organizaciji, izvjetaji iz Bihaa
su i dalje redovno odlazili u partizanske tabove. Tako je tab 1. krajikog NOP-odreda ve 23. avgusta
1942. godine izvijestio Operativni tab za Bosansku
krajinu:
Prema dobivenim podacima iz Bihaa situacija u Bihau za napad je sasvim dozrela. Veliki dio domobrana bi se veoma lako predao. Raspoloenje kod civilnog stanovnitva je na naoj
strani. Ovih dana je izvreno hapenje u Bihau
i Cazinu... Uglavnom su hapeni Muslimani.. V 9
U novom Mjesnom komitetu, iji je sekretar bila
Aja Ika Sadikovi, za obavjetajni je rad bio zaduen osamnaestogodinji Junus Salihodi, koji je od
starijeg brata Nijaza preuzeo ne samo saradniku
mreu, ve i njegov partijski i obavjetajni pseudonim
Srp, stavljajui ponekad uz njega i broj dva (Srp 2),
razliito od brata Nijaza (Srp 1).
Obuarska radnja Hasana Ibrahimpaia Haka,
koja se nalazila na bihakoj pijaci, a koju je poslije
Hasanova odlaska u partizane potkraj 1941. godine
vodio njegov dugogodinji pomonik Husein Hodi,

sluila je kao glavni punkt za odravanje veze s partizanskim tabovima i viim partijskim rukovodstvima. Tu su dolazili kuriri i preuzimali sve to je trebalo iznijeti iz grada: lijekove, municiju, eksploziv, ali i
partijske izvjetaje. U njoj su ponekad pojedini obavjetajci iz domobranstva ostavljali na popravak izme
u ijim su sarama bili skriveni obavjetajni izvjetaji!
Junus Salihodi Srp 2 redovno je obavjetavao
tab 6. krajike brigade o svim promjenama jaine i
rasporeda neprijateljskih snaga u Bihau i okolici te
o stanju partijske organizacije poslije provale i o sudbini pohapenih komunista. U izvjetaju od 19. oktobra 1942. godine on pie:
Va dopis od 18. X primljen danas 19. X. Bihaka gospoda misle da je put do Bos. Novog
potpuno ist i siguran, te namjeravaju uspostaviti dnevnu vezu. Sutra 20. X kree odavde jedan transport od 120-130 kola i tri kamiona izgleda po materijal u (Bosanski) Novi, a vraaju
se 21-22, eventualno 23. o. mj. U Novom ima dosta robe za Biha (vojne i za graenje utvrda), te
se misli u budue prebacivati ovamo. Pojedinosti i tanost ne znamo, ukoliko doznamo javiemo. Drugovi Fahro (Midi), Izo (Midi),
Ahmet (Deli), drugovi auevi (Mujo), Gali
(iviuharem) i ostali odreeni su za konclogor i
trebaju ovo koji dan krenuti (trebali su, ali ih
radi vaih napada ne smiju uputiti), te ih ako
moete 'zarobite'. Taan dan odlaska ne znamo,
a vi ukoliko vidite da nekoga sprovode tj. 5 mukaraca, uradite to mognete. U koliko doznamo
dan i jainu transporta javiemo...
Poslije Vaeg napada na Golubi u svim selima na istonoj strani grada pojaane su strae,
te vam skreemo panju da ne pravite nikakve
napade sudei jainu sela po onim podacima
koje smo vam ranije poslali (Pokoj na pr. od 4
vojnika sada ima 70). Sva su sela pojaana ustaama. Podatke emo imati kroz par dana, poto
ih moemo dobiti samo od seljaka ili sami ispitati, to ide teko i prilino sporo. Mi emo ipak
gledati im prije.20
U tabu 6. krajike brigade nisu dugo ekali dopunske informacije. Nakon dva dana Srp 2 ih je poslao i oni su istoga dana, 21. oktobra, ve bili u tabu
brigade:
Drugovi
U dopisu od 19. X javili smo vam da e ovo

koji dan otii u logor drugovi F(ahro) M(idi),

I(zo) M(idi), A(hmet) D(eli), M(ujaga) (auevi)
i M(uharem) G(ali), ali su ustake vode bez znanja najuih saradnika - bojei se dojavljivanja
vama iste otpremili kamionima 20. X u 7 sati
ujutro, te su isti ve sada izvan mogunosti vaeg spasavanja. Ukoliko 20. X vojni teretni automobili nisu prolazili izmeu Otoke i Novog
poto smo uli da je tu put zatvoren - to sigurno znaju drugovi koji su na tom sektoru bili
u zasjedi, onda su dotini drugovi jo u Otoci ili
Blatnoj. S njima se nalaze jo neke drugarice i
drugovi iz Krupe svega 15-20. Ako to moete
ispitati i neto uiniti, pokuajte.
Kako Vam je ve sigurno poznato Stoer divizije se ovih dana, radi nesigurnog poloaja Bihaa, seli u Kostajnicu; danas 21. X odlazi vojska i ustae da osiguraju put za slobodan prolaz Stoera divizije. Stoer divizije, kako smo
uli, kree u utorak a moda i prije, te odmah
bacite na put to jae snage da ga zarobite ili
unitite. Ukoliko doznamo, a mislimo da emo
doznati, javiemo vam dan, kao i - u koliko je
mogue - jainu pratnje. Samo znajte da se
Stoer divizije seli ovih dana u Kostajnicu preko
Novog.
Na dalje, II. lovaka bojna (oko 500 ljudi) treba se ovih dana prebaciti u Gospi preko Novog. Budite spremni, a mi emo ako mognemo,
javiti dan i jainu. Znajte da to moe biti svakog
asa, te im spremite lijep doek.
Drugovi - svi bihaki zidari su prisiljeni od
vojske i ustaa da prave kamene bunkere oko
grada, kojih do sada nije bilo ili veoma malo...
Zidarima i drugim radnicima je odreen rok od
dva mjeseca. Znajte da je Biha svakim danom
sve tvri. Javiemo raspored utvrenja.
U Bihau imaju dva teka topa, smjetena
kod klaonice - centrale. Ostala dva su u Likom Petrovom Selu.. ,21
Nekoliko dana poslije tog izvjetaja Srp 2 je poslao nove informacije o promjenama u neprijateljskom rasporedu:
Dragi drugovi!
Vau potu od 22. X dobili smo 25. X. Kako
smo vam ve pisali, oko B(ihaa) se u roku od
mjesec dana treba da izgradi 21 bunker (kamen
i beton). Najjai niz bunkera izgleda da e biti

kod Ribia i Batignola, jer im je tu slabo utvreno, a i suvie blizu te je va prodor lak. Jedan
drug oficir vam poruuje da se ludo troite sa
napadima na Skoaj i okolna sela, jer prigodom
svakog vaeg napada na ma koje selo u okolini
B(ihaa) iz B(ihaa) moe stii itav bataljon za
pojaanje i odbranu sela. Po njegovom miljenju
B(iha) je otvoren na linijama: Ribi - Batignol
- Pokoj i Zavalje - Baljevac - L(iko) Petrovo
Selo. Jak nalet na tim mjestima i B(iha) je u
naim rukama. Napad na Somilje i Debeljau
to jest nalet na liniji Sokolac Privilica egar - Zavalje preko Somilja, Debeljae kotao
bi vas nepotrebnih rtava, a tu je uspjeh prema
rijeima ovog oficira a i prema naem miljenju
nemogu. U B(iha) je na mjesto lovake Bojne
(II) koja je brojala oko 540 vrstih ljudi dolo 200
ustaa iz Petrovog Sela Likog. U B(ihau) imaju
2 teka topa i nalaze se kod centrale. Sve ostalo
je isto...22
U toku priprema napada na Biha iz grada su
stalno stizali novi izvjetaji o nastalim promjenama i
pojedinostima dragocjenim za svaku jedinicu, to potvruje i ovaj, jedan od posljednjih, ali ne i posljednji
izvjetaj, koji je poslao Junus Salihodi Srp 2 iz Bihaa:
Naoruanje neprijatelja u samom gradu Bihau i selima oko grada jeste ovo:
Kod bolnice ima 150 domobrana sa dva teka i 6 p(uko) mitraljeza. Sa lijeve strane rijeke
Une ima 650 domobrana i 530 ustaa sa 51 pukomitraljezom, 4 bacaa, 6 haubica i 4 protivkolska topa. Svaki vojnik po stotinu i deset metaka, svaki p(uko)mitraljez po 1000 metaka, teki po 3000 metaka a haubice, bacai i protivkolski topovi po 500 granata.
Privilica ima 1 teki mitraljez i l laki, 50 karabina i 60 vojnika. Povrh staroga i novoga groblja, pravoslavnoga, pa do rezervoara ima 150
domobrana sa 4 mala bacaa (ili tromblona), jer
bacaju samo do 200 metara, 3 teka i 1
pu(ko)mitraljez i 1 protivkolski top i jo 100
ustaa sa 4 pu(ko)mitraljeza.
Dalje od groblja produuju se poloaji do rezervoara gdje se nalazi na samome rezervoaru
1 protivkolski top, 2 bacaa sa 60 vojnika. U egaru ima 80 sa karabinima, na rimokatolikom
groblju, na Kriu, ima 80 vojnika sa protivkol-

skim topom, 2 bacaa i 2 teka mitraljeza. Na

Ceravcu polju nalazi se aerodrom sa 5 topova, 2
teka i 4 pukomitraljeza sa 80 ustaa.
Kod kue Bubala nalazi se protivkolski top
sa 30 vojnika.
Na odstojanju izmeu Hatinca i ceste nalazi
se 4 rova sa 3 pu(ko)mitraljeza i 40 vojnika, u
osnovnoj koli u egarskoj aleji nalazi se, u rezervi u logoru, 300 ustaa sa 20 pu(ko)mitraljeza.
Bakaiko i hatinako polje ima 300 domobrana sa 30 pu(ko)mitraljeza, 3 protivkolska topa i jo 20 pu(ko)mitraljeza u vezi izmeu Bakaia i Hatinca.
eljeznika stanica ima 1 teki i 2 pu(ko)mitraljeza.
Ribi ima jedan protivkolski top i 6 tekih
mitraljeza i neto pu(ko)mitraljeza. Oko cijelog
su grada opkopi (bunkeri) od kamena i zemlje i
ice kao i rovovi gdje su postavljene strae i tu
se nalazi vojska na poloaju.
Ovoliki broj tekog oruja, bacaa, topova, jeste zato to su Talijani prilikom bjeanja iz Bihaa i Krupe ostavili u gradu ne mogavi ih vui sa sobom, a broj mainskog oruja se je poveao jer su neto dobili avionima.
Naoruanje okolnih sela oko Bihaa je slijedee:
Golubi, Dobrenica i Sokolac imaju 140 karabina, 2 teka i 4 pu(ko)mitraljeza. Skoaj, Baljevac i Vagane imaju 300 karabina, 4 teka mitraljeza i 8 pukomitraljeza. Liko Petrovo Selo ima
500 likih ustaa, 80 domobrana. Ustae imaju 3
bacaa, 2 protivkolska topa, 8 tekih i 20 pukomitraljeza, dok domobrani imaju 1 baca, 2 teka i 4 pukomitraljeza.
Izai, avkii, Vrsta, Gata i Brekovica imaju
120 vojnika sa jednim tekim i dva pu(ko)mitr(aljeza).
Pokoj ima 20 karabina.
Svako selo ima pomonih andara i civila
naoruanih.
Izvjestan broj ustaa kree od Bihaa do
Krupe ili do Likog Petrovog Sela ili do Plitvikih jezera.
upan i ostali vii inovnici raunaju da se
grad moe drati i ako padnu okolna sela dva
do tri mjeseca. Ali opet kau da e se grad morati predati bezuvjetno... za dva do tri mjeseca.

Ovaj izvjetaj bie razumljiviji kad dobijemo

plan samoga grada i blie okolice kojeg smo
traili da nam ga najhitnije poalju.23

Podaci o neprijateljskom garnizonu u Bihau stalno su prikupljani i dopunjavani tako da je Moric Levi
na osnovi njih u tabu 6. krajike brigade izradio posljednju detaljnu skicu grada i priloio joj sljedei
opis utvrenja i otpornih taaka u neprijateljskom rasporedu ue odbrane grada:
eljeznika stanica stara: Teren izmeu dvije
stanice je dobro branjen. Ima bunkera. Jedan se
bunker nalazi na mjestu gdje se odvaja pruga
od stare za novu stanicu. Naoruanje: etiri teka mitraljeza i bacai. Na novoj stanici jedan
ili dva brdska topa.
eljeznika stanica nova: Posada: domobrani
iz okolice Zagreba. U skladitu 'Batinjola' ima
eksploziva.
Nova gimnazija: Nalaze se ustae.
Na malti: Preko ceste ozidana pregrada.
Mandieva kua: Ustaki stoer i logor.
Gajretov konvikt: Manja posada.
Prosvjetni konvikt: Manja posada.
Slastiarna: Kod mosta na desnoj obali Une.
Tu se misli dati najjai otpor. Kua je zidana,
ima prizemlje, sprat i potkrovlje. Ispod nivoa ceste je za jedan i po metar. Most je ograen icom. Posadu ine ustae i domobrani.
Terasa kod mosta na lijevoj obali Une: Na terasi se nalazi mitraljez koji ima zadatak da brani most dok je posada u paviljonu. Strelica na
skici pokazuje kako se sa mosta moe prii uporitu koje se nalazi na zidu tri metra visokom.
Kazniona (kula): Stara kula. Tu se nalaze zatvorenici. Posada: neto ustaa i uvari.
Konak: Tu se nalazi: kotarski sud i gruntovnica, poreska uprava, erijatski sud i katastar. U
gornjem katu na lijevom dijelu nalazi se andarmerijska eta.
andarmerijska stanica za grad Biha: Posada: oko 20 orunika.
Elektrina centrala: Oko 10 ustaa sa tekim
mitraljezom i jednim ili dva bacaa.
Dom narodnog zdravlja
Kotar i opina: U podrumu policijski zatvor.
Tehniki odeljak

Jevrejski hram (Sinagoga). Magacin s municijom. Uz sinagogu nalazi se dom.

Velika upanija: Jaka zgrada od armiranog
betona. Ima tri sprata. Krov ravan (ranije na
krovu bio protivavionski mitraljez). Nekoliko uvara.
Apoteka
Zemaljska banka: Posada 40-50 domobrana
(najvjerovatnije da se nalaze u prizemlju na uglu).
upsko redarstvo: oko 100 agenata.
Medresa: Pretvorena u uporite. Prozori imaju pukarnice. Neto domobrana.

Prekida za osvjetljenje
Stara gimnazija

Most u harmanima: Uporite. 20 ustaa.

Samostan asnih sestara
Kozomoria kua: Divizija. U blizini, u susjednoj kui (preko puta) dr Petrovia, stanovi
oficira i garaa.
Pota: Ima strau. U blizini konjunica i stanovi nekih ustakih oficira.
Okruni sud
Bolnica: Domobranska straa
Stara komanda mjesta: tab lovake bojne.
Zatitnica 30 domobrana lovaca. Magazin municije.
Osnovna kola u egarskoj aleji: Posadajedna satnija (bez jednog voda) lovaca.24
Komandirima eta i komandantima bataljona uz
skicu i ovakve detaljne podatke vezane za nju i odgovarajue oznake, oigledno, nisu bili potrebni vodii
u bihakoj operaciji!
U toku mjeseca koji je prethodio osloboenju Bihaa Operativnom tabu za Bosansku krajinu dostavljeno je desetak obavjetajnih izvjetaja koji su sadravali mnotvo dragocjenih detalja. Medu tim detaljima nalazili su se i precizni podaci o ustako-domobranskoj odbrambenoj liniji juno od grada, na prostoru Sokolac, Dobrenica i na pravcu Somilja (k.447), koji su
omoguili da se izvede ono to je u Vojnoj enciklopediji
pod odrednicom Bihaka operacija opisano reenicom:
Neopaenim ubacivanjem 1. bataljona 2. brigade u grad i brzim prodorom 3. bataljona 8.
brigade prema el(eznikoj) stanici, izazvana je
pometnja kod branilaca, to je olakalo prodor
ostalih bataljona koji su naruili jedinstvo odbrane.r25

Tadanji komandant 1. bataljona 2. brigade Stevo

Rau napisao je poslije rata i ovo:
Prva krajika brigada u prvom naletu likvidirala je neprijateljeva uporita u s. Dobrenici, s.
Sokolcu i Somilju (k.447), zatim delom snaga
produila napad na Privilicu, staro i novo groblje, s drugim, u sadejstvu sa snagama 3. krajike brigade, napala ustaki logor u s. egaru.
Njen l. bataljon neopaeno se provukao izmeu s. Sokolca i s. Dobrenice, zatim preko Glavice (k.388), istonim padinama Debeljae (tt. 573)
i jednovremeno sa ostalim jedinicama koje su
napadale spoljna uporita, napao dobro utvreno uporite Somilje. To uporite je brzo likvidirano zahvaljujui dejstvu i iznenaenju.
Upad 1. bataljona 2. krajike i 1. bataljona 1.
krajike brigade u grad i zauzimanje u gradu
znaajnih taaka otpora uneo je paniku u neprijateljeve redove i dezorganizovao njegovo komandovanje i sistem odbrane.28
A Mlado Marin, tada politiki komesar 2. krajike
brigade ovako je opisao upad 1. bataljona preko Somilja u grad:
Iz borbi za Biha najsnanije sam doivio
juri na Somilje. Komandant Stevo Rau sa
svojim 1. bataljonom dobio je zadatak da likvidira neprijatelja u kamenim bunkerima na Somilju, jednom od dominirajuih objekata neposredne odbrane grada. Ali od prednjih neprijateljevih poloaja do Somilja bilo je rastojanje
10 15 km. Postavljalo se pitanje da li se moe
za jednu no, pod borbom, tamo stii. Uvidjelo
se da nije moguno. Zato je donijeta odluka da
Bataljon pokua da se izmeu spoljnih uporita
provue bez borbe do Somilja i da iznenadno,
snanim udarom bombaa i silovitim juriom
zauzme Somilje. Provlaenje je trajalo nekoliko
sati i ve kada je bataljon bio na 500 600 metara blizu bunkera, iskrsla je nova prepreka. Naime, ispred bunkera bio je kamenjar takav da je
svaki i najlaki korak mogao otkriti nae prisustvo, pa bi, sigurno, imali velike gubitke ili ak
bi i napad propao. Preko veze prenijeto je da
borci skinu cipele, pa smo se pribliavali bunkerima polako u arapama i bosi. Najednom, u
nonoj tiini, prolomile su se eksplozije, sinule
su bombe, zatektali mitraljezi i zaorilo se ono
snano 'ura-juri'. Za svega nekoliko minuta na-

i borci zauzeli su Somilje, koje je branila brojna posada iz vie od 30 bunkera. Na bataljon
nije imao nikakvih gubitaka. Neprijatelj je bio
do kraja iznenaen, te nije uopte uspio da prui otpor. Put za grad preko Somilja, bio je otvoren.27
Podatke o rasporedu neprijateljskih bunkera juno
od grada prikupio je i dostavio Srpu partizanski
obavjetajac Fehim Skopljak Crljenko, otac sedmero
djece, koji je, mobilisan u domobranstvo, radio na
izgradnji tih istih bunkera!

Za partizane je bila dragocjena i obavjetajna saradnja s nizom domobranskih oficira. Jedan od njih,
natporunik Hasan Mujezinovi, radio je u operativnom odjeljenju taba 12. domobranske pukovnije, koji
se nalazio u Bihau. Stanovao je kod roake Aje
Ike Sadikovi. Ona ga je angaovala za obavjetajni
rad i njoj je predavao svoje izvjetaje. Dvojica domobranskih porunika, Augustin Adamik i Istranin Gvido Crvi, dostavljali su Srpu obavjetenja preko aktiviste NOP-a Brace Ivkovia; domobranski oficiri Salih Gorak, Drago Kolarevi i Bianin Stjepan Pipo
uti stanovali su blizu Srpa i on ih je lino drao
na vezi; Ibrahim Zuli je kontrolisao sjevernu odbranu grada... Najzad, meu partizanskim obavjetajcima nalazili su se i Mali Beirevi, koji je radio u
upskoj redarstvenoj oblasti, Vjekoslav Kostanj ek
isljednik u upskom redarstvu, Mehmed Jaarevi,
orunik i mnogi drugi.
Kada je rije o radu domobranskih oficira Adamika, Crvia i utia, koji su se meusobno poznavali
ali nisu znali da su partizanski obavjetajci, vrijedi citirati ono to je Junus Salihodi Srp napisao poslije rata:
Kadgod su nam trebali podaci traeni sa
osloboene teritorije, dobijali smo ih najkasnije
za 2 dana. Izvjetaje iz ta tri izvora mi smo uporeivali tako da se nisu mogle desiti netanosti.
Ako se izvjetaji meusobno nisu podudarali,
trei dan bi ih ve provjerili i redovnom kurirskom vezom slali na osloboenu teritoriju. Mi
smo imali takve podatke o neprijatelju, da je
ve tokom septembra i oktobra 1942. u nae
izvjetaje o rasporedu domobranskih i ustakih
jedinica u Bihau trebalo samo da unosimo promjene koje su se u meuvremenu desile. Znali

smo i kad je koja grupa vojnika promijenila

bunker ili mitraljesko gnijezdo. Vie nije za nas
bilo nikakve tajne u vezi s neprijateljem u Bihau. Izvjetaje smo esto provjeravali i preko naih saradnika, koji su ivjeli na periferiji grada
ili u okolnim selima, i dobro smo poznavali teren i neprijateljeve poloaje. Tako nam je za
sektor Vrsta - Pokoj - Zaloje konanu provjeru
stanja na neprijateljevim poloajima donosio
na saradnik iz Pokoja Ibrahim Zuli (sada in. i
pukovnik JNA), a za sektor Golubi - Sokolac-Debeljaa na kurir Crljenko (Fehim Skopljak, zidarski radnik, umro 1964. godine) iz Sokoca (kraj Bihaa). Od tih saradnika dobij ali
smo podatke o rasporedu, naoruanju, moralu i
spremnosti neprijateljevih vojnika za borbu.
Izvjetaje za osloboenu teritoriju, bilo Sreskom komitetu Partije, obavjetajnim centrima
ili direktno najbliim jedinicama, pisao sam rukom, rijetko kad mainom. Ako sam imao vremena pisao sam ih 'vodenim putem', to se nije
vidjelo kad se papir osui, ali ee sam ih pisao obinim mastilom ili olovkom.28
Posljednji izvjetaj Srpa koji je stigao u Operativni tab za Bosansku krajinu 24 sata prije poetka napada na Biha nosio je datum 31-X-1942, bio je
pisan rukom i doslovno je glasio:
Drugovi!
Ve smo vam nekoliko puta javili brojno stanje
vojnika u Bihau i okolici ali se taj broj stalno
mijenja te vam sada aljemo podatke iz sela sjeverno i sj.-ist. od grada.
Miostrah 38 pu. 2 lake strojnice
Majetii 10 pu.
Ostroac 16 pu. 1 te(ka) str(ojnica)
Proii 10 pu.
Brekovica 10 pu. 2 laka 1 teki mitr(aljez) i 1
top.
Pokoj 19 pu. 1 laka
Mujadii 24 pu. 2 laka
Ostroaki most 20-30 ustaa
Kostela 25 ustaa.
Drugovi toliko o ovim selima a javiemo
vam im prije i za druga sela i za svaku promjenu.
Ust(aki) pukovnik je u svom uem krugu
priao da kako su ustae zarobili jednog partizana - narednika koji je navodno prije oti-

ao odavde, te da ovaj pria kako se vi spremate u Biha te da vjebate gore Udarnu brigadu
oko 1.500 vojnika. Ukoliko je stvarno vama nestao takav jedan ovjek, onda budite oprezniji
na onim mjestima za koja je on znao. Mi tano
ne znamo ali emo ispitati.
Bihaki logornik i jo nekolicina bandita-muslimana osnivaju 'Krajiku legiju' u koju e
ui seljaci muslimani iz Bos. Krajine i biti upotrebljeni za uvanje ovih krajeva. U Zgb (Zagrebu primj. autora) su im odobrene puke, mitraljezi i bacai mina te e ih uskoro donijeti
ovamo i to sve organizovati. Jedan drug oficir je
trebao ii na Istok, te da bi i sebe spasio a pomogao zajednikoj stvari radi prijavio se je u tu
legiju. Mi smatramo da nije pogrijeio jer e
nam tu moi samo koristiti izvjetajima i obavjetenjima.
- Jedan ovjek siromah prodaje jedan durbin koji vrijedi 5-6.000 din. za 3000 Din. te ako
vama treba poaljite nam novac, poto mi jo
svog nemamo. Partija je opet postavljena na noge (nakon hapenja veeg broja lanova ilegalnog Mjesnog komiteta KPJ u Bihau na obnovi
ilegalne partijske organizacije u gradu radila je
Ika Sadikovi primj. autora), pa emo imati
neto novaca, a vi nam poaljite promibenog
(propagandnog) materijala.
Vau zadnju potu primili 3 0 - X - 4 2 .
Povjerljivu potu moete pisati vodenim pismom.
Uz drugarski pozdrav.
S.F. S.N.
Drugovi
Srp.29

Prema navodima Koste Nada, sekretar Oblasnog

komiteta KPJ za Bosansku krajinu, Duro Pucar, koji
je uoi napada na Biha doao u Operativni tab (u
selo Grabe), od srca se nasmijao proitavi Srpovo
obavjetenje o ovjeku siromahu koji jeftino prodaje durbin i dodao:
Kasno se prijavio. Sutra emo imati dosta
durbina!30
Sadraj Srpova izvjetaja koji smo dali u cjelini viestruko je interesantan: s jedne strane veoma dobro
ilustruje domete, brzinu i metode rada bihakih obav-

jetajaca, a s druge ukazuje na to da oni uprkos

nesumnjivom povjerenju koje su imali u partizanskim
tabovima nita nisu znali o napadu na grad koji
je poduzet za nepunih 48 sati! Uz to, iz tog se izvjetaja vidi da je neprijatelj to nasluivao ili je bar imao
nekih razloga za to (... ovaj pria kako se vi spremate u Biha), Naalost, sluaj zarobljenog partizananarednika nije razjanjen; nije ak poznato ni
da li je on uope postojao.
Poto je napisao izvjetaj o kojemu je rije, Junus
Salihodi Srp dao ga je svojoj sestri Zlati, uz uputstvo da ga rano ujutro preda komiji Anti eremetu.
Zlata je tako i postupila, a eremet, koji je ve odavno bio Srpov kurir, odnio je, kao i uvijek izvjetaj u
obuarsku radnju Huseina Hodia...
Meutim, dok je njegov posljednji izvjetaj bio na
putu za Operativni tab za Bosansku krajinu, Srp je
ve bio u rukama ustake policije! Uhapen je u noi
izmeu 31. oktobra i 1. novembra u kui svoje druge
sestre, Nafije, udate Prai, i zajedno s tridesetak u
nonoj policijskoj raciji pohapenih lanova partizanskih porodica* tog istog dana kamionom prebaen u Bosanski Novi...
Nijaz Salihodi Srp* (1) i Ahmet Deli, sekretar
bihakog ustakog stoera, ubijeni su u logoru Stara
Gradika odnosno Jasenovac; Junus Salihodi Srp
(2) preivio je rat kao partizanski porunik, Hasan
Mujezinovi, natporunik u tabu 12. domobranske
pukovnije, prikljuio se nakon osloboenja Bihaa 8.
krajikoj brigadi i poslije bitke na Neretvi umro od tifusa; Avgutin Adamik je danas pukovnik JNA u
penziji, natporunika Dragu Kolarevia strijeljale su
ustae 1943. u Prijedoru, Stjepan Pipo uti poginuo je
u partizanima, a Mali Beirevi, M. Jaarevi, V. Kostanj ek, Braco Ivkovi, Ika Sadikovi i mnogi drugi
preivjeli su rat u redovima partizanskih jedinica.31

Osim grada Bihaa i njegove neposredne spoljne

odbrane bihakom je operacijom obuhvaeno i mnotvo mjesta i sela u dolini rijeke Une, u Cazinskoj
krajini i na Kordunu (Cetingrad, Slunj) u kojima su
bila ustako-domobranska uporita. Medu njima je
bio i Ostroac selo i stari srednjovjekovni zamak
na sredokrai puta Biha - Bosanska Krupa, s jedne,
te Biha-Cazin, s druge strane.
Imali smo i mi direktno, a i bihaka organizacija izuzetno dobru obavetajnu vezu i

s Ostrocem, odnosno s Cazinom pie Kosta

Nad. - Kad god je trebalo, mogli smo i otuda
dobiti informacije prvorazredne vanosti: redovno smo primali sve podatke o promenama kod
neprijatelja. Vezu s Ostrocem, a preko Ostroca
i s Cazinom gde su delovali Hakija Pozderac i
Esad Berberovi, drali smo preko porodice Mee Alibabia i njegova tri sina. Alibabii su bili
ugledna, i vrlo bogata ostroaka porodica, posednici i gostioniari. Uoi napada na Biha traio sam od Milorada Mijatovia (komandanta
este krajike brigade primj. autora) i od efketa (Maglaj lia, sekretara OK KPJ za Podgrme - primj. autora) da preko obavetajaca i
partijske organizacije prikupe to vie podataka
o prilikama u Ostrocu i Cazinu. Sredinom oktobra u Omanovievom tabu (Hamdija Omanovi komandant 3. bataljona 6. krajike brigade
- primj. autora) u selu Vranjska Mosura na Grmeu, Hamdija i obavetajni oficir Ferid Dedi
Feda su me tada upoznali s kurirkom, koju su
povremeno slali u okupirani Ostroac kod starog Mee Alibabia. Ta neobina kurirka ostavljala je utisak kao da je prosjakinja, ak pomalo
tupa. Musavo, neuredno lice, koje je odavalo sliku gladi, sva u ritama, neraeljane kose, ta seljanka iz Grmue kod Krupe, Milka Vukainovi
bila je zapravo suta inteligencija, neverovatno
domiljata, hrabra i preduzetna. Znala je po noi otii u Ostroac: i nikad da je uhvate, nikad
da odustane, nikad da u ustaku klopku upadne. A Alibabii, stari Mea ili njegovi sinovi,
uvek su za nju, odnosno za nas, imali poneku
vrednu informaciju.
Onoga puta kad sam upoznao Milku, drugovi su joj predloili da odmah ode u Ostroac.
Sluala je to joj Milorad govori zagledana u
mene: zakiljila oima, bradu podboila obema
rukama, mirka:
A je li, bogati, to vi neto grdno spremate?
Ne rekoh samo tako, potrebni su
nam podaci, kao i uvek...
Nee biti. Kad si ti tu, drue Kosta, grmee niz Unu, zna se to procenila je lukavo.
Nije trebalo da joj bilo ta kaem, a ona je
ipak ono najvanije slutila. Pa kad sam je sreo
ponovo, oko 25. oktobra, ba u trenutku dolaska
iz Ostroca kroz koji je bila prola 2. lovaka

bojna povlaei se iz Bihaa, bez okolianja ree:

Znam, na Biha ete udariti.
Zahvaljujui Milki, odnosno porodici Alibabi
iz Ostroca, kao i partijskoj organizaciji Bihaa
u garnizonima srednjeg toka Une za nas nije bilo krupnijih tajni.32
Samo u toku borbi za osloboenje grada Bihaa i
okolnih sela neprijatelju su nanijeti gubici od oko 650
mrtvih vojnika i oficira a zarobljeno ih je 835 i 35 oficira. Ostatak bihakog garnizona, uglavnom ustae,
uspio se probiti prema Bosanskom Novom. Zaplijenjeno je preko 1500 puaka i automata, 8 topova i 2
minobacaa s nekoliko hiljada granata i mina, milion
puanih metaka itd.33
Zavretkom Bihake operacije u irem smislu rijei osloboenjem Cazina, Velike Kladue, Cetingrada i Slunja - povezane su osloboene teritorije Bosanske krajine, Like, Korduna i Banije i stvorena Bihaka republka, po prostranstvu vea od vicarske.
Tu republiku Nijemci su u svojim dokumentima nazivali i Titova drava (Titostaat). Bila je ta republika
kost u grlu Hitlerovom Vermahtu- o Pavelievoj
NDH da i ne govorimo - i njegova Vrhovna komanda (OKW), uprkos teke situacije u kojoj e se nai
njemake trupe pod Staljingradom i u sjevernoj Africi - ili ba zato! bie primorana da ubrzo pristupi
izradi operativnih planova pa zatim i prebacivanju
novih jedinica na tlo okupirane Jugoslavije, koje e
se na nju ustremiti. Bie to velika neprijateljska ofanziva protiv NOV i POJ - etvrta po redu.

VARNOSTNO-OBVEEVALNA
SLUBA - VOS
organizacija i zadaci veze u ljubljanskoj policiji
kako se postajalo vosovac prve akcije likvidacija
izdajnika Praprotnika uz pomo njegova pratioca
Kardeljev izvjetaj Titu i svjedoenje generala Orlanda jedan uspjeh, ali i tri neuspjela pokuaja Ljubljana, drava u dravi uprkos velikoj ofanzivi akcije VOS-a se nastavljaju (justifikacija dra Natlaena)
o obavjetajnoj slubi prema Talijanima nema dokumenata

Jo prije njemakog napada na SSSR, u maju i junu 1941, okruni komiteti KP Slovenije formirali su
vojne komitete, koji su u sklopu priprema za ustanak
radili na prikupljanju podataka o neprijatelju.1
Na sastanku odranom u Ljubljani poetkom septembra 1941. godine Vrhovni plenum Osvobodilne
fronte slovenskog naroda prihvatio je i potvrdio nepun mjesec dana prije toga donijetu odluku CK KP
Slovenije ije je provoenje ve bilo poelo o
formiranju organizacije nazvane Obveevalna in
varnostna sluba - Obavjetajna i sigurnosna sluba. Iako je ta organizacija tek u maju 1942. godine
dobila naziv Varnostnoobveevalna sluba Sigurnosno-obavjetajna sluba, ili skraeno VOS, ona je
jedino s tim nazivom, zapravo jo poznatija pod tom
skraenicom, ostala zapisana u historiji partizanske
obavjetajne slube.
Od nastanka pa do februara 1943. godine VOS-om
je rukovodio trolani Kolegij, a od tada Centralna komisija. Na elu obaju tijela nalazila se Zdenka Kidri,
alias Marija, odnosno Marijeta. U organizacionom
smislu VOS je imao dva osnovna sektora: obavjetajni i egzekutivni.
S obzirom na znaaj saradnika VOS-a koji su radili u rukovodstvu ljubljanske policije, neposrednu
vezu s njima odravali su lanovi Kolegija. Jedno su
vrijeme imali na vezi i saradnike meu slubenicima
ljubljanskog zatvora.
U samoj Ljubljani, gdje je u prvom periodu gotovo
iskljuivo i djelovao, VOS je, u specijalnom bunkeru,
imao svoju arhivu i kartoteku u koje su se slijevali
svi podaci koje je sakupljala iroka mrea pojedinaca
iz partijskih organizacija, odbora OF, omladinskih organizacija i jedinica Narodne zatite, specijalno zaduenih za obavjetajni rad.

Na osnovi prikupljenih i sreenih podataka masovne (openarodne) obavjetajne slube, rukovodstvo

VOS-a pratilo je aktivnost saradnika okupatora i samih okupatora, i poduzimalo odgovarajue mjere. S
obzirom na to, poetkom 1942. godine obavjetajni
rad VOS-a podijeljen je na sektore: Bijela garda, Plava garda, Sredina, Gestapo i Talijani.
Posebna grupa od dvadesetak vosovaca pratila je
aktivnost funkcionera bivih graanskih stranaka,
naroito Slovenake narodne stranke i Jugoslavenske
nacionalne stranke (JNS), koji su ve u toku 1941. godine poeli stvarati svoje poluvojnike organizacije
(Slovenska legija, Narodna legija, Katolika akcija
itd.) za borbu protiv NOP-a, a koje je narod nazivao
Bijelom gardom. Najistaknutiji predstavnici i idejni
inicijatori Bijele garde bili su dr Marko Natlaen, bivi ban Dravske banovine, i ljubljanski biskup dr Gregorij Roman.
Sektor Plave garde obraivao je organizaciju oficira pristalica etnikog pokreta Drae Mihailovia, na
ije je elo postavljen major kraljevske jugoslavenske
vojske Karlo Novak.
Sredinu su sainjavali uglavnom kranski socijalisti koji nisu prili Osvobodilnoj fronti i neke omladinske organizacije JNS.
Sve su te organizacije imale manju ili veu, otvorenu ili prikrivenu podrku okupatora i trebalo ih je
svim sredstvima spreavati u njihovu radu: od obavjetajnog prodiranja u njihove redove i politikog raskrinkavanja pred slovenskim narodom, pa do egzekucija, tj. fizike likvidacije njihovih lidera.
Kada je rije o aktivnosti VOS-a, treba istai injenicu da je on naiao na podrku meu graanima
Ljubljane; Ljubljanani su smatrali svojom dunou
da s njim sarauju i pomau mu. Osim toga, VOS je
obavjetavao Ljubljanane i sve Slovence o svojim vanim akcijama posebnim saopenjima ili u ilegalnoj
tampi Osvobodilne fronte. Slovenski poroevalec
prvi put pie o VOS-u ve u broju od 8. novembra
1941. godine.

VOS je imao veliku podrku i meu Slovencima

pripadnicima ljubljanske policije. Veina njih se ve
1941. godine opredijelila za Osvobodilnu frontu. Jedan od efova te policije, vii policijski savjetnik dr
Vladimir Kante (pseudonim Lia), bio je od ljeta 1941.
pa sve do ranog proljea 1945, kada ga je Gestapo

uhapsio i strijeljao, veoma znaajan saradnik VOS-a.

O vezama OF u ljubljanskoj policiji Milan kerlavaj Petar je napisao:
Juna 1941. godine Zdenka Kidri, instruktorka CK KPS, poverila mi je zadatak da organizaciono poveem i rukovodim pristalicama OF
medu policijskim straarima u Ljubljani. Pojedinci su ve imali vezu sa naim organizacijama na terenu gde su stanovali ili slubovali, odnosno gde su imali poznanike ili prijatelje. Ali,
CK je smatrao da za nas tako znaajna ustanova kao to je bila policija mora imati direktnu
vezu i svoju sopstvenu organizaciju. (...)
Ubrzo je od 300 straara, koliko ih je bilo u
Ljubljani, na naoj strani bilo oko 180. Ostali su
se jo kolebali, neki su se odluili da se 'u politiku ne meaju', a govorili smo ve i o belogardistima, koji su se ve poeli pojavljivati meu njima. Tih 180 straara je plaalo po 10 lira poreza
meseno. Rasturali su nau tampu, davali podatke o radu i ponaanju Italijana i njima naklonjenih stanovnika i pridobijali nove lanove.
(...) Drug Kidri je predloio da najagilnije lanove OF primimo i u KP... petorica (su) primljeni u Partiju: Anton Moek, Franc Baudek, Ivan
uteri, Janez Reak i Stane Ukmar.
Drugovi u policijskim uniformama uinili su
nam mnoge neprocenjive usluge. Jednom je
drug Kidri morao proi kroz grad iz Trnova na
vaan sastanak u Parmovu ulicu. To sam rekao
lanovima OF i KP u policiji. Straarili su u
svim ulicama kojima je nas dvojica trebalo da
proemo. Pratio sam Kidria i svuda su mi policajci, koji su me poznavali, rukom davali znak
da li je put siguran ili nije. Koliko su samo pote preneli iz zatvora rodbini i organizacijama.
Tako su spreili mnoga hapenja i provale, a i
mnoge izdaje. U jesen 1941. godine Centralni komitet je odluio da aktivistima OF i lanovima
KP u policiji treba pruiti vie ideolokog obrazovanja. Stoga je moj posao preuzeo Boris Ziherl, a ja sam preuzeo organizaciju ilegalnih tehnika u Ljubljani.2

A kako se ulazilo u VOS, opisuje Janez Vipotnik,

koji je, po direktivi vie partijske veze, u januaru 1942.
doao u jedan ljubljanski podrumski stan.

Uao sam u spavau sobu. Video sam da nisam prvi. U prostranoj odaji, koja je bila toliko
hladna da se u uglu svetlucalo inje, ve su sedela trojica.3
Zatim su pristigla jo tri mladia, a onda su doli
rukovodioci: jedan mladi i jedan malo stariji ovjek.
Tada je sastanak poeo pie Vipotnik.
Stariji, to je bio Marjan Dermastija, poeo je da
govori. (...)
Najpre nam je izneo da smo od Komunistike partije odabrani za veoma odgovoran zadatak: da sainjavamo likvidatorsku grupu sigurnosno-obavetajne slube pri Izvrnom odboru
Osvobodilne fronte. (...) U sluaju da neko padne neprijatelju u ruke snizio je glas i pri tom
ponovio te rei kako bi postepeno poveao nau
panju ne zna nita, ne priznaje nita i ne
izdaje nita!
Zadnje rei je izustio sasvim sporo. (...) Na
kraju nam je rekao da na prvi komandir bude
tefan i pri tom pokazao na vitkog dugonju,
svog pratioca (to je bio Edi Brajnik), navodno da
ima ve neto iskustva u radu, a za komesara
grupe postavio je mene. Za mene je to bilo
izvanredno iznenaenje. (...)
Sva imena treba da se izmene. Niko ne
sme da drugu kae svoje pravo ime i prezime,
svoju adresu i slino.
Savetovao nam je:
Uzmite lana imena po kojima ete se raspoznavati i zvati. Ukoliko e manje svako od
vas znati o svom drugu, utoliko je manja mogunost da se to kae neprijatelju ako mu padnete u ruke.
Tako smo redom uzeli nova imena, po kojima smo se zatim znali jo dosta meseci tekog
ivota u okupiranoj Ljubljani. Govornik je zapisao naa imena na ceduljicu, a isto je uinio i
tefan.4

O aktivnosti VOS-a, osim sjeanja lanova te organizacije i drugih aktera NOP-a, sauvan je i niz naih
i neprijateljskih dokumenata. Tako je talijanska Kraljevska kvestura u Ljubljani 27. decembra 1941. godine
izvijestila i o ovoj akciji VOS-a:
Dana 15. septembra, dva nepoznata lica su
ispalila, u mestu Brezovici, 1 metak iz pitolja

na krmara Sute Alojza, sina Jurija, pogodivi

ga u elo i ubivi ga. Razbojnici su odneli iz
krmareva stola 300 lira, ostavivi na stolu jednu cedulju na kojoj je pisalo slovenakim jezikom: 'Ovakva e sudbina zadesiti sve izdajnike
potenog i radnog slovenakog naroda. Smrt
izdajnicima!'.5
Talijanska je policija esto provodila racije u Ljubljani i hapsila pojedince koji su joj zbog bilo kojeg
razloga izgledali sumnjivi. Tako je 29. oktobra 1941.
godine i Viktor Abvelj dospio u zatvor, gdje se naao
s Francom Popitom i jo estoricom funkcionera
OF-a. Meutim, u zatvoru nisu ostali dugo. Ve jedanaest dana poslije hapenja Abvelja 6 svi su bili slobodni.
Kako?
VOS-ova tehnika je - pie Zdenka Kidri
- izradila falsifikovana nareenja italijanske
kvesture u Ljubljani u kojima je stajalo da se
smesta iz zatvora u entpeterskoj kasarni puste
na slobodu uhapeni drugovi. Uz pomo slovenakih policajaca ovo nareenje je odneseno u
kasarnu, a uvari zatvora, Italijani, nisu mogli
da primete da je nalog laan, pa su tako ti nai
drugovi izili na slobodu. Viktor Abvelj potom je
bio zamenik politikog komesara Glavnog taba
za Sloveniju.7

O sluaju A. Praprotnika Zdenka Kidri Marijeta

napisala je 17. septembra 1943. godine ove retke:
Jedan od najveih podviga jeste justifikacija
industrijalca Augusta Praprotnika, koji je organizovao obavetajnu slubu za Italijane, i na iji
je predlog italijanska komanda pristupila blokadi Ljubljane. On je bio osuen od narodnog suda OF na smrt i to mu je bilo poznato. Zato se
kretao u najuem centru grada, uvek u pratnji
jednog agenta. Poetkom 1942 Praprotnik je
svratio u bife, dvadeset metara od sudske zgrade, ispred koje se nalazilo do stotinu naoruanih Italijana. Nai drugovi su doli automobilom
do bifea, jedan drug je uvao otstupnicu i ostao
napolju, a dvojica su ula unutra. Prvo su svu
publiku sterali u zadnju odaju, a zatim je jedan
drug stavio do znanja agentu da se ne mie dok
je drugi poeo da puca na Praprotnika. On se
sklonio iza svoje ljubaznice Zerjavove, a na

0
JO unvtttio za kosu, izvukao i ubio. Italijanska straa je ula pucnjavu, ali je na drug,
koji je uvao strau, uperio na straara svoj mauzer, tako da Italijani nisu smeli da skinu puke
s ramena. Posle su sva tri druga uskoila u
automobil koji je pojurio punom brzinom. Italijani su poeli da pucaju za automobilom, a narod je iskakao pred njihove puke, onemoguujui im da pucaju na vosovce. Ipak je jedan
drug bio ranjen.8
Kada je rije o likvidaciji Avgusta Praprotnika,
treba napomenuti da je u toj akciji uestvovao i sam
policijski agent, koga su mu Talijani dodijelili radi zatite, o emu Zdenka Kidri, s obzirom na vrijeme kada je pisala svoj lanak, ne govori. Kao pristalica
OF-a i saradnik VOS-a on je davao podatke o njegovu kretanju, a kada su vosovci otvorili vatru na njegovog gazdu, nije mu bilo ni na kraj pameti da
intervenie!

O aktivnosti VOS-a u Ljubljani opirno govori

Edvard Kardelj u pismu Titu, pisanom na hrvatskosrpskom jeziku, koje je zapoeo 29. marta 1942. godine, a zbog loih veza kasnije dopunjavao, zavrio i
poslao tek 5. aprila:
... Iskreno govorei, nikada u ivotu nisam
mislio da e Slovenci biti u stanju tako da se bore.
No, sve to bi bilo nerazumljivo bez takozvane
Varnostne in obveevalne slube OF, te Narodne zatite. Pre svega je 'Varnostna sluba
OF'. U stvari se itav aparat sastoji iz lanova
Partije i to nai ne daju nikome iz ruku, niti ikome kontrolu. Izgraena je iz dva dela: obavetajna sluba i eksekutivni aparat. Rukovodstvo
je jedinstveno i sastoji se: od sekretara obaju
delova i rukovodioca itavog tog rada, koji je direktno vezan za CK. Obavetajni rad je masovan odozdo i dnevno dolazi na rejonske punktove obavet(ajne) slube mnogo svakakvih prijava. Imaju itavu ureenu kartoteku za ljude
koje imaju pod nadzorom, prate ih itd. Isto tako
imaju svoje 'provokatore' u belogardistikim organizacijama itd. Zahvaljujui tom zaista dobrom aparatu odlino su o svemu obaveteni i
spreili su itav niz pokuaja da se ubace provokatori u KP i OF. Taj aparat sigurno danas
daleko bolje funkcionira od Ovre ili Gestapoa u

Ljubljani. Dobili su ve i dragocene vojne podatke /it(alijanski) i nem(aki) aerodromi, munic(ijska) skladita, utvreni punktovi/ ali sa njima je
pao Ga(per = Tone Tomi), to ga i najvie tereti. - Egzekuciski aparat sastoji se iz 50 momaka, naoruanih revolverima i bombama, koji
su se dobro izvebali. Sada su poeli njihov broj
podizati obzirom na sve ei italijanski teror i
akciju Bele garde. Ti momci rade svakakve stvari. Nekoliko primera.- skoro dnevno padaju denuncijanti, okupatorske sluge itd. Nikakova policijska zatita ne spasava one koje su vosovci
(tako ih ovde zovu) uzeli 'na muhu' (na nian primj. autora). Vosovci ulaze u restauracije sa
revolverima, zamole prisutne da dignu ruke, da
se legitimiraju, ako trae nekoga, hapse na ulicama, odvode i presluavaju (zvati Italijane u
pomo uhapeni se ne usude, jer je OF izdala
dekret da se svako na mestu strelja im se
obrati za pomo okupatorskim vlastima), prave
pretrese u kuama belogardista, plene i pale belogardistiki materijal, ponekog gestapovca presluavaju i preko noi jako temeljito (usred Ljubljane) itd. Tako su npr. provalili u ilegalnu
tampariju Drainih ljudi, zaplenili tampariju i
slova, na kojima se sada tampaju OF-ovske
stvari, te 130 kg hartije. Presluavali su 3 'tampara' koji su sve priznali, zapalili sve to je bilo
odtampano, zatim materijal metnuli na auto i
odvezli se. Tako su uhvatili i neke belogardistike kurire sa lecima protiv nas, zaplenili i kurire
dobro izmlatili. Sline stvari pravi Narodna zatita, mada samo vojne prirode(...) Jednom reju, Ljubljana se ponekad dri za trbuh od smeha nad slinim akcijama, i to je jo vanije:
'Varnostne slube' se boje svi kao avola, a
upravo to je - pored 'Nar(odne) zat(ite)' i partizana - OF dalo karakter istinske vlasti. Nije zato nita naroitoga da su napr. ljubljanski trgovci sasvim ozbiljno shvatili opomenu OF da ne
prodaju papira za razmnoavanje nikome, jer je
potreban OF. Italijani e danas tee dobiti taj
papir nego OF. Ili npr.: ovih dana je OF zabranila svako fotografiranje na ljubljanskim ulicama,
jer to rade Italijani i belogardisti u policiske
svrhe. Sigurno je da e aparati ieznuti... A
najzanimljivije je: Slovenci su valjda jedini narod u Evropi koji ima svoju belu emigraciju jo

dok ima ona sama vlast. Iz Ljubljane, naime, sve

vie bee u Italiju belogardisti, izdajnici itd. i to
usprkos toga da su ih tu pratila itava jata talijanskih agenata za zatitu. 'Varnostna sluba' je
dola, naime, na takav dobar glas, da onaj koga
je uzela 'na muhu' (na nian - primj. autora) ne
moe da se spasi. Zato bee, zato ih je uhvatila
prava panika. ak ljublj(anski) biskup se zatvorio i ne usudi se da izlazi, a u njegovoj palati
ima grupa belogardista, koji svakoga pretrae,
kogod ide biskupu. A italijanska policija bila je
do sada prilino bespomona, jer vosovci uvek
uivaju najveu pomo naroda, a izdajice se boje otvoreno da se pokau kao takvi.9
General Orlando, komandant talijanske divizije
Granatieri di Sardegna, stacionirane u ljubljanskoj
oblasti, kao da dopunjava Kardeljeve navode kada 2.
aprila 1942. godine pie talijanskom vojnom tuiocu o
radu ljubljanskih ilegalaca:
Krivce kriju tako to im odeom menjaju
spoljanji izgled, pomau im pri bekstvu iz policijskih zatvora, iz obrua Ljubljane, unitavaju
materijal koji bi bilo koga mogao kompromitovati, uzimaju iz kancelarija razne prijave i akta,
falsifikuju line karte i druge dokumente, skrivaju oruje i municiju, osnivaju tajna skladita
za ishranu i opremu oruanih jedinica.
.. .Odlino je organizovana obavetajna sluba. Njen rad je, pre svega, olakan time to su
jo u slubi, i u najdelikatnijim sektorima javne
uprave (P. S.) Slovenci koji izdaju slubene tajne.
.. .Da bi se spreila izdajstva i uplaila plaljivce i neprijatelje, OF je po ruskom sistemu
organizovala pravu-pravcatu teroristiku delatnost koja se naroito osea u Ljubljani. Preko 60
osoba je ve ubijeno ili ranjeno.. .10

Samo dva dana kasnije, 4. aprila, vosovci su oslobodili iz talijanskog zarobljenitva i Zdenku Kidri
Marijetu, efa VOS-a za cijelu Sloveniju. Naavi se u
zatvoru, zbog izdaje jednog kraljevskog jugoslavenskog oficira, pristalice Drae Mihailovia, prebaena
je u bolnicu. Nekoliko je vosovaca s buketom cvijea
dolo pred sobu u kojoj je Marij eta leala. Jedan od
njih izvukao je iz buketa pitolj i ubio karabinjera koji je straario. Ostali su se s Marijetom brzo nali u
automobilu koji je ekao pred bolnicom.

U pismu Titu od 23. aprila 1942. godine Edvard

Kardelj se ponovo osvre na rad VOS-a:
.. .Inae, 'GPU' funkcionira odlino. U samom gradu se sada broj ubijenih denuncijanata
popeo na preko 40 od poetka aprila. U toku
jednog dana ih ponekad padne do 6. Sutra e
izai italijanski dekret o streljanju taoca za ubijene denuncijante i Italij(ane). Bie svakako vee
tekoe i postreljae nam sve to je u zatvoru
(G/apar i njegovi su jo tamo. Imamo malo nade da emo jo uspeti ako dekret o taocima
nee biti bri). Prestati, razume se, nee, nego e
OF izdati dekret o represalijama, tj. o streljanju
itavih porodica okupatorskih oficira i inovnika za svakog streljanog taoca. To e ii, jer je
raspoloenje borbeno. U samoj Ljubljani broji
npr. Nar(odna) zatita oko 1.200 ljudi, od toga su
veina nekako naoruani. U vezi sa rastuim terorom, (iz) Lj(ubljane) e se evakuirati postepeno
svi za borbu sposobni, pa i veina part(ijskog)
aktiva.11
Oigledno, E. Kardelj je za VOS upotrijebio kraticu
GPU sovjetska Dravna politika uprava.
A ko su bili G i njegovi i na ta je Kardelj mislio
piui Imamo malo nade da emo jo uspeti?
Bili su to istaknuti aktivisti KPS i NOP-a Tone
Tomi Gapar, Pepca Kardelj, Miha Marinko i Vida
Tomi, koji su se nalazili u talijanskom zatvoru u
Ljubljani. Vosovci su tri puta pokuali da ih spase, ali
im nijedna akcija, mada dobro isplanirane i pripremljene, nije uspjela.
Prva dva pokuaja izvedena su uz pomo policajca, Slovenca, saradnika VOS-a jo dok su se uhapenici nalazili u policijskom zatvoru. Poto je kljuar
elije bio Talijan, saradnik VOS-a je napravio otisak
brave elije u kojoj se nalazio Tone Tomi... Dva vosovca su uz njegovu pomo uli u zatvor, ali s napravljenim kljuem nisu uspjeli da otvore eliju. Vratili su se neobavljena posla. Ponovo je uzet otisak
brave i napravljen novi klju. Meutim, Talijani kao
da su u meuvremenu neto naslutili pa su pojaali
mjere bezbjednosti i u zatvoru i oko njega. Kada su
se dvojica vosovaca s novim kljuem prebacila preko
zida u zatvorsko dvorite, odjednom su se nala u
snopovima reflektorskog svjetla i bili su uhvaeni.
(Na suenju Toni Tomiu koji je sredinom maja osuen na smrt su dobili po osam godina robije.)
Tone Tomi, Pepca Kardelj, Miha Marinko i Vida

Tomi su nakon okonane istrage iz policijskoga zatvora prebaeni u sudski. Prikupivi detaljne podatke
o uslovima u tom zatvoru, VOS je izveo jo jedan, posljednji pokuaj njihova spaavanja.
Dokumentna tehnika VOS-a - pie Zdenka Kidri izradila je dozvolu s peatima i
potpisima italijanskog komandanta sudskog zatvora, u kome su se nalazili nai drugovi, da ih
advokati mogu da posete i da razgovaraju s njima. Plan je bio da drugovi iziu na sastanak, a
zatim da pobegnu uz pomo organa VOS-a.
Dva 'advokata', poetkom maja 1942. godine,
proli su pored straa koje su im pregledale dokumenta u sudski zatvor na Petrovom trgu. Za
njima su ula jo etiri vosovca, kao da trae
neke podatke i dve devojke koje u kotaricama
prenele osam revolvera, ekie i konopce. Istovremeno na ulicama se nalazilo oko etrdeset
vosovaca s bombama i revolverima, koji su imali zadatak da otvore vatru po okolnim ulicama
na italijanske strae im se zauje borba u zatvoru i da skrenu panju neprijatelja s glavnog
poprita.
Kljuar je primio falsifikovano nareenje za
sastanak 'advokata' i njihovih 'tienika' i poao
je da ih dovede. U sobi za sastanke nalazio se i
jedan straar, Slovenac, koga je u meuvremenu trebalo uutkati. Vosovci su imali nareenje
da ga ne ubiju, ve samo da ga onesveste. Drugovi su ga lupili dva puta ekiem po glavi, ali
udarci nisu bili dovoljno jaki i on je poeo da
vie. Tako je itava akcija propala, a vosovci su
se morali povui iz zatvora.12
Sredinom maja Tone Tomi je osuen na smrt,
Pepca Kardelj na 18, Miha Marinko na 30, a Vida
Tomi na 25 godina robije.

Pogledajmo kako je Zdenka Kidri Marijeta u ve

citiranom lanku, piui u treem licu, prikazala neka zbivanja i dogaaje vezane za boravak Edvarda
Kardelja Bevca u Ljubljani 1942. godine:
Samo zahvaljujui silnoj potpori naroda
VOS je mogao da razvije takvu delatnost, takve
podvige, da se Ljubljana pretvorila u dravu u
dravi. Izvrni odbor OF imao je svako jutro na
svom stolu itavu knjigu izvetaja VOS-a o radu
neprijatelja i itav niz najdragocenijih obavete-

nja. Iz svake ulice VOS-u je stizao izvetaj o

svim sumnjivim ljudima. Jedno jutro je Bevc
proitao da se u toj i toj ulici krije jedno sumnjivo lice. To lice bio je on sam! Drugu u ijem je
stanu iveo rekao je da ne radi nita, kako ne bi
po nekoj drugoj liniji bio provaljen, pa je tako
policija dola u stan u kome se nalazio Bevev
bunker. Ali, narod je u toj ulici primetio da je
Bevev domain jedino lice koje ne dolazi na
konferencije OF, da ne daje priloge, pa su poeli da ga motre. Kod tog 'neprijateljski' nastrojenog oveka primetili su jedno drugo 'sumnjivo'
lice kako ulazi u kuu, primetili su Bevca. VOS
je isto tako pratio i Marijetu Kidri, efa VOS-a
za itavu Sloveniju, i isto tako i nju prijavio, kao
lice koje, 'ima mnogo sastanaka'.13
Uprkos velikoj talijanskoj ofanzivi u Ljubljanskoj
pokrajini, tzv. rokoj ofanzivi, koja je trajala puna tri
i po mjeseca, od sredine jula do poetka novembra
1942, aktivnost VOS-a u Ljubljani se nastavljala. Tako
se polovinom oktobra u javnosti pojavio sljedei kominike VOS-a:
U utorak, 12. 10. 1942, oko 9 sati ujutro, organ slube bezbjednosti OF je justificirao u njegovom stanu advokata dra Marka Natlaena,
biveg bana Dravske banovine i sadanjeg vrhovnoga vou bijele garde u Sloveniji.
Obavjetajna sluba OF je ustanovila slijedeu protuslovenaku zloinaku djelatnost protiv
oslobodilake borbe slovenakog naroda, kojom
je dr Marko Natlaen rukovodio u posljednje
vrijeme:
1. Poto je prihvatio da bude lan Pomonog
savjeta Ljubljanske pokrajine i krajem prole
godine istupio iz njega, dr Natlaen je u maju i
junu ove godine ponovo uspostavio tijesne veze
s vienim predstavnicima okupatorskih vlasti
svih vrsta...
2. Kada su okupatori odluili da u Sloveniji
potpale i razbuktaju krvavi bratoubilaki graanski rat i pritom se poslue bjelogardistikom
bandom, dr Natlaen je postao glava, dua i
centralna figura djelatnosti bijele garde protiv
oslobodilake borbe slovenakog naroda.(...)
3. Kao voa slovenake izdajnike reakcije dr
Natlaen je u svojoj kui doekivao pojedinano
sve organizatore graanskog rata meu Slovencima.^ ..)

4. Dr Marko Natlaen je takoer rukovodio

svim vojnikim pripremama za organizaciju naoruanih bjelogardistikih bandi u okolini Ljubljane i u unutranjosti.(...)
5. Nadalje, VOS OF je otkrio intenzivne veze
ljubljanskog bjelogardistikog taba, na elu s
drom Natlaenom, s predstavnicima njemake
okupacione vlasti u Gorenj skoj radi organizovanja bjelogardistike akcije na slovenakoj teritoriji pod njemakom okupacijom.(...)
Svo navedeno zloinako ponaanje dra Natlaena u posljednje vrijeme pred justifikaciju bilo je samo posljednja etapa njegovog protuslavenskog djelovanja, koje je poelo jo u austrougarskoj monarhiji prilikom izbijanja prvog
svjetskog rata 1914. godine, kada je on s kandelabra u ljubljanskoj Zvezdi prijetio bratskom
srpskom narodu: 'S topovima emo vas pozdraviti, vi Srbi, hladni grob pripremiemo vam na
vrbi!' Derao se: 'Srbe na vrbe!'
Svoje protuslovenako ponaanje nastavio je
23-godinjom slubom hegemonistikoj politici
velikosrpske beogradske arije, koja je ugnjetavala i izrabljivala slovenaki i sve jugoslavenske
narode, u emu je posebno aktivno uestvovao
dr Natlaen, naroito zadnjih est godina kao
ban Dravske banovine.(...)
Justifikacijom dra Natlaena VOS je ispunio
svoju dunost, koju mu je povjerio slovenaki
narod.14
Meu mnogim izvjetajima koje je dr fra Dominik
Mandi slao u London o situaciji u Jugoslaviji nalazi
se i njegov izvjetaj koji je 9. 11. 1942. godine poslao
dru Mihi Kreku, potpredsjedniku jugoslavenske izbjeglike vlade u Londonu i osnivau londonskog Slovenakog narodnog odbora:
O muenikoj smrti blag. Bana Marka Natlaena ste izvjeem. Na 13 okt(obra) oko 9 sati
ujutro ubio ga je u njegovoj kui poznati komunista, koji se prikazao i bio obuen kao kapelan.
Ubici do sada nije naen trag.15

Vojni podaci do kojih je dolazila obavjetajna sluba VOS-a dostavljeni su Glavnom tabu slovenakih
partizanskih eta. Meutim, o obavjetajnom prodoru
VOS-a u talijanske vojne tabove i upravne ustanove
u Ljubljani radi pribavljanja obavjetenja o raspore-

du, dislokaciji i namjerama talijanskih vojnih jedinica

nema konkretnih podataka.
U drugoj polovini novembra 1941. godine Edvard
Kardelj je iz Uica uputio Glavnom tabu NOP-odreda Slovenije opirno pismo u kome se nalazila i reenica:
Dostavljajte nam takode i eventualne politike vesti koje ete u Ljubljani primati od Italijana, naroito o odnosima Italijana i Nemaca u
vezi s jako rasprostranjenim vestima o mogunosti jednog separatnog mira izmeu Italije i
Engleske itd.16
Uz tu reenicu Redakcija Zbornika dokumenata i
podataka o Narodnooslobodilakom ratu jugoslovenskih naroda stavila je napomenu:
Obavetajna sluba OF imala je informatore
u talijanskim krugovima i uspeno je prikupljala podatke za OF i Glavni tab.17
Naalost, kao to smo ve rekli, ne postoje izvori
koji bi potvrivali taj navod.

Mogue je, meutim, da se Kardeljev zahtjev da

Glavni tab Slovenije u Uice dostavlja i eventualne
politike vesti koje e(te) u Ljubljani primiti od Italijana odnosio na obavjetenja dobivana od rukovodilaca talijanske KP s kojima je slovensko rukovodstvo
NOP-a, prema nareenju Kominterne i Tita, odravalo vezu.
Suprotno pozitivnoj ocjeni obavjetajnog rada
VOS-a u odnosu prema slovenskoj kvislinkoj organizaciji, Edvard Kardelj se nekoliko puta veoma negativno izrazio o njegovu radu usmjerenom na dobivanje obavjetenja o jedinicama talijanske vojske i njihovu rasporedu. Tako u pismu Luki (Francu Leskoeku), tadanjem sekretaru CK KP Slovenije, poslanom
iz Ljubljane 17. juna 1942. godine, nalazimo i sljedei
pasus:
12) Upozoravam te da je naa OS (obavjetajna sluba - primj. autora) obavestila da je
Ljubljanica negde u pliacima ili svuda minirana, pa partizani ne treba da prelaze preko nje.
O tome su me obavestili pre tri dana, pa ti sam
izvidi koliko je to tano. U nau OS izgubio sam
gotovo svako poverenje, jer mi je dosad prenosila samo prazne brbljarije. Uopte je stvar sasvim pogreno postavljena, koliko sam mogao

videti izdaleka. S njima u razgovarati malo opirnije.18

(O Kardeljevim ocjenama rada partizanske ofanzivne vojno-obavjetajne slube vidi opirnije u poglavlju Roka ofanziva.)

Poetkom 1943. godine, nakon primitka Titova pisma od 27. novembra 1942, s priloenim Uputom za
obavetajnu slubu, Glavni tab NOV i PO Slovenije
zapoeo je reorganizaciju te slube na svom podruju
i u svojim jedinicama, a ta je reorganizacija obuhvatila i Varnostno-obveevalnu slubu - VOS.

ENE PARTIZANSKI OBAVJETAJCI

bilo ih je hiljade u openarodnoj obavjetajnoj slubi, a potpuno sluajno izabrali smo tri: ni jedna od
njih nije bila ni Mata Hari ni gospoica Doktorali
njihov doprinos NOB-u bio je i te kako znaajan
Stana Mari je djelovala medu etnicima, Vera Kuec
meu ustaama, a Ljubica Deli-Batanovi ostavila je
iglu i konac da bi se za trenutak pretvorila u partizansku obavjetajku meu Nijemcima

Stana Mari
Na tromei Dalmacije, Like i Bosanske krajine lei
gradi Bosansko Grahovo, rodno mjesto Gavrila Principa. O tom gradu Duro Pucar Stari napisao je i ovo:
Nije neprijatelj uludo izabrao Grahovo kao
svoje uporite kad se 25. maja 1942. godine pod
borbom povukao iz Bos. Petrovca i Drvara. On
se u Grahovu dobro ukotvio. Nae jedinice su
nekoliko puta napadale Grahovo, koje je presjecalo nau jedinstvenu osloboenu teritoriju od
Bihaa do Livna i Glamoa, ali ga nismo mogli
zauzeti.1
Prema Bosanskom Grahovu, u kojem se nalazila
talijansko-etnika posada, i okolnim selima, koja su
kontrolisali etnici, u toku ljeta 1942. godine bio je
orijentisan 4. bataljon Gavrilo Princip Petog krajikog partizanskog odreda. Obavjetajni oficir tog bataljona Niko uri, nosilac Partizanske spomenice
1941, nabrajajui, po sjeanju, 20 godina poslije rata,
partizanske obavjetajce koji su djelovali na sektoru
Bosanskog Grahova, osim desetak mukaraca naveo
je i imena devet ena i djevojaka! Bile su to: Milka i
Zora Areina iz Bosanskog Grahova; Mara i Ljuba
Vujatovi i Draginja Momi iz sela Peenci; Stana
Mari iz sela Luka; Milojka Gali iz sela Marinkovci;
Jela Damjanovi i Ljubica Kesi iz sela Kesii (rodnog sela ure Pucara).2
Publicist Aleksa Nenadi u ediciji Bosansko Grahovo u NOR-u (bio je i glavni urednik edicije), objavljenoj 1971. godine, napisao je i ovo:
itajui izvjetaje Nike Duria, obavjetajnog oficira bataljona 'Gavrilo Princip', a kasnije
IV krajike NOU brigade i uporedujui ih sa
etnikom i italijanskom dokumentacijom kon-

statovao sam potpunu identinost, tj. u potpunosti se podudaraju izvjetaji naeg obavjetajca
Nike Duria sa etnikim naredbama, i planovima. Naroito su tane njegove informacije o etnikim formacijama i meusobnim odnosima,
kao i o rasporedu italijansko-etnikih snaga za
odbranu Bos. Grahova septembra i oktobra 1942.
godine.
Tragajui za sauvanim obavjetenjima naao sam u selu Luke Stanu Mari, koja je prikupljala i prenosila obavjetajne podatke.. .3
Stana Mari je zapravo bila sestra Nike Duria,
ali jo prije rata se udala i otila iz sela Obljaja u
oblinje selo Kesie. A njen mu i njegova braa u
ratnom su se vihoru nali u etnikim redovima!
Podatke mi je bilo lake prikupiti nego prenijeti partizanima, jer su etnici kontrolisali sva
kretanja. Bezbroj puta su me pretresali, ali izvjetaj nisu nikad Nali.4
To je Stana ispriala A. Nenadiu, napominjui da
je, osim linog obavjetajnog rada, prenosila i pisane
izvjetaje dobijene od Ljubice Vujanovi, Duana Areine zvanog uco, Steve, Milke, Boje i Dragice Areine...
A kako je to inila, Stana sama objanjava:
Ceduljicu obino od tankog papira najee
sam upletala u kosu;
Papiri s podacima uivala bi u nakit na
seljakoj torbici-zobnici;
prenosila pisma pod dojkom, iako ni to nije bilo sigurno;
najee sam izvjetaje umotavala u veliko klupko pletiva, pa tako idui slobodno po nekom poslu, ili tjeram stoku na pau, pletem arape ili demper. etnici su me sretali i pretresali, ali u pletivo nikad nisu posumnjali.5
Iako nije ba nita znala o teoriji i praksi obavjetajne slube, Stana je s vanrednom umjenou i visprenou obavljala dobijene obavjetajne zadatke.
Pored prikupljanja podataka od odreenih
ljudi kae ona vie puta sam dragocjene
podatke dobivala i od etnikih ena, koje bi se
predamnom hvalile i izbrbljale o kretanju etnika, o njihovim platama, o unapreenjima i
meusobnim svaama. Zatim bi se hvalile jedna
drugoj kad e joj doi mu, ponekad bi se pohvalila kako je njen bio noas, to je znailo da
je etnika prethodnica i izvidnica ve tu. ak

su neke etnike ene otkrivale etnike planove, jer bi im se muevi pohvalili ili poalili kud
e i po kom poslu ii.6
A u kojim je uslovima Stana jedno vrijeme djelovala kao partizanski obavjetajac, svjedoe ovi navodi
Nike uria:
U Ugarcima su zatvorili nau suradnicu obavjetajca Stanu Mari; htjeli su je ubiti, ali
nije dao pop Duji jer je Stana bila u drugom
stanju, govorei: 'Ubili bi kuju da nije skotna!'7
Sama je Stana o tom sluaju ispriala ovo:
Nekoliko puta su me zatvarali i tukli. Tako
me je jednom prilikom uhvatila etnika tajna
policija i odvela u italijansku komandu. Mislila
sam da je sa mnom svreno, iako mi izvjetaj
nisu pronali. Meutim, odbranili su me etnici
(braa mog mua). Ali ni oni mi ne bi mogli pomoi, da izvjetaj nisam dobro sakrila. Ja sam,
naime ceduljicu sa obavjetenjima uplela u kosu.
Bila sam 7 dana u etnikom zatvoru, u zaseoku Deure, selo Ugarci.8
Zahvaljujui radu partizanskih obavjetajaca,
obavjetajni oficir pri tabu 5. krajikog NOP-odreda
Brane Tanj ga mogao je da dostavi Operativnom tabu za Bosansku krajinu 21. avgusta 1942. godine opiran izvjetaj s naslovom Obavetenja iz Grahova i
okoline, u kojemu je stajalo i ovo:
aljem Vam izvetaje od 8-8- do 15-8-942 god.
iz kojih e te imati pregled sektora Grahova i
okoline. Promene u Vam slati otsada redovno,
jer do sada nisam mogao da aljem jer 0(bavetajna) S(luba) kod nas je tek sada poela da
dejstvuje.9
Mjesec dana kasnije, 23. septembra 1942, Brane
Tanjga, tada obavjetajni oficir u meuvremenu (9.
septembra) formirane 4. krajike brigade, poslao je
Obavjetajnoj slubi Operativnog taba za Bosansku
krajinu izvjetaj o stanju neprijatelja u okolini Grahova i u Grahovu, koji je sadravao zaista iscrpne i
precizne podatke. Evo nekoliko odlomaka iz tog izvjetaja:
Talijanske snage u Grahovu...
Naoruanje im je sledee:
4 topa kalibra 75 mm koji su smeteni: 2 kod
pravoslavne crkve, a 2 kod bolnice. Na Gradini
imaju 2 bacaa i 3 teka mitraljeza. Mitraljeska
gnezda su im ozidana od kamena i zemlje, usto
su im pokrivena betonskim ploama.

U Grahovu su im pokopani rovovi sa sprovodnicima. Na istonoj strani, na ivici padine,

ozidan im je bunker, koji ima ukrteno vatreno
dejstvo; osim toga, na zvoniku prav(oslavne) crkve postavili su teki m(itraljez) koji ima pregled cele okoline.(...)
Selo Obijaj po noi nema nikakvih etnikih
snaga, jer oni se povlae na spavanje u Grahovo. Isto selo Marinkovci ne raspolae sa nikakvim snagama, jedino to etnike patrole samo
prokrstare i vrate se nazad.
Daljnji etniki poloaji nalaze se povrh Grahova, tj. Stoita, Strmice, Plavna, gde se proteu
sve do tromee. Ti su poloaji sledei: Konjska
Glava, na njoj ima oko 50 etnika, veinom su
Plavanjani koji se veu sa patrolama sa ostalim ukama koje isto tako dre etnici.
Brdo tzv. Bobija ima 25 etnika, koji odravaju vezu sa snagama na Konjskoj Glavi.
Veliki Gologlav ima 20 etnika, koji isto odravaju vezu sa Bobijom.
Crni Potoci imaju 30-40 etnika koji dre
poloaje povrh sela Potoci.
Na tzv. Tuku ima nekoliko etnika koji su u
vidu izvidnice.
(...)
U Strmici, kod pravoslavne crkve, nalazi se
tab etnike divizije, i stan popa Dujia u tom
tabu nalazi se u zatiti 25 etnika. U tom istom
tabu radi kao naelnik taba naj or Uzunevi.10
Oigledno je da su u taj izvjetaj utkani napori cijelog niza partizanskih obavjetajaca, a meu njima,
sigurno, i Stane Mari i jo desetak, preteno seoskih
ena ija je privrenost narodnooslobodilakom pokretu prevazilazila tekoe i opasnosti kojima su se
izlagale.

Vera Kuec
Jednog od prvih dana juna 1941. godine Vera Kuec, student medicine na Zagrebakom sveuilitu i
ve due vrijeme skojevka, primljena je u svom rodnom gradu Visokom u lanstvo KPJ. Tu odluku saopio joj je njen dobar poznanik, student Janko Balorda, sekretar tamonje partijske organizacije. Ali to

nije bilo sve. Prema Verinu sjeanju, Balorda joj je rekao priblino ovo:
'Vera, ti si Hrvatica po nacionalnosti, porodica ti nije kompromitovana, bilo bi dobro da
kad god moe skokne do ustakog logora i vidi i uje ta se tamo dogada... Tvoji podaci bie nam korisni, razume ve?'
Razumela sam, naravno, i tih letnjih dana
1941. godine stalno sam odlazila tamo, u ustaki
logor. Sedela bih sa ustaama, popila kafu, popriala i o svemu obavetavala Janka.11
Tako je Vera Kuec postala partizanski obavjetajac jo prije izbijanja ustanka! Teko je rei koliko
su podaci do kojih je dolazila u visokom ustakom
logoru mogli biti iskoriteni. Meutim, zahvaljujui
upravo Verinu svakodnevnom druenju s ustakim
logornikom Franjom Majetiem, i sam Janko Balorda
je, na primjer, uspio da navrijeme napusti Visoko. Naime, ona je od Majetia saznala da je stigao nalog za
Jankovo hapenje i odmah ga je o tome obavijestila.
Sklonivi se u prvom trenutku u selo Crnotinu, izmeu Rajlovca i Igmana, on se ubrzo naao u Semizovakom partizanskom odredu; poginuo je u NOR-u i
proglaen je narodnim herojem.
Vera Kuec se dalje sjea:
I dalje sam odlazila u ustaki logor i saznavala sve to mi je trebalo. Jednog dana dobila
sam pismo od Janka i - novi zadatak:
'Vera, od danas si glavna veza za prebacivanje aktivista iz Sarajeva u partizane' - stajalo
je u pismu.12
U Semizovakom partizanskom odredu nalazio se
i predratni sarajevski komunist Nisim Albahari. U
jednom od njegovih napisa nali smo i ove retke:
etvrtog avgusta Hasan Brki i Vojo Ljuji,
saoptili su mi odluku Pokrajinskog komiteta da
se odmah uputim na sektor Vare-Breza radi
formiranja partizanskog odreda u tom kraju...
Razmiljajui kako da poem i da otponem
sa izvravanjem zadatka, odluio sam da se prije polaska konsultujem sa Jankom Balordom.
Pitao sam ga da li me on moe uputiti na neko
lice, s obzirom na to da je iz tog kraja. On me je
uputio na Veru Kuec, lana Partije, studenta
medicine, koja je ivjela sa porodicom na stanici
Banjer, u neposrednoj blizini Visokog. Odmah

sam poao na stanicu Reljevo, gdje sam ekao

popodnevni voz koji prebacuje radnike. U depu
sam imao pitolj.
Na stanici su bili ve izvjeeni plakati koje
su izdali Nijemci i ustae povodom nae akcije
u Ilijau, u kojima ujedno saoptavaju o strijeljanju stanovnika iz okolnih sela. Nakon 10 minuta
stigao je voz, u kome su andarmi vrili kontrolu. Pokazao sam legitimaciju i propusnicu i oni
nisu nita posumnjali. Na stanici Banjer pronaao sam kuu Vere Kuec i na stepenicama naiao na njenu tetku, koja je bila jako uplaena.
Naime, samo dan ranije Verin brat Kruno odveden je od ustaa, tako da su se ukuani plaili
da e ustae doi i po Veru.
Pa i pored toga, Vera me je prihvatila, sklonila u neki umarak u blizini njene kue, gdje je
ona uskoro dola. Detaljno sam joj objasnio svoj
zadatak i traio od nje da me upozna sa ljudima za koje ona pretpostavlja da bi bili spremni
da odmah stupe u partizanske jedinice. Bila je
oduevljena mojim dolaskom i odmah izrazila
elju da poe sa mnom, jer je smatrala svoj dalji ostanak kod kue nemoguim. Brzo me je povezala sa Momirom i Rankom Balordom i Markom Kokoruem, pa smo stvorili plan da sporednim putevima krenemo u pravcu Breze i
Varea.13
Pokuaj formiranja partizanskog odreda nije uspio
zbog izdaje jedne starije seljanke iz sela Brda, pa se
nekoliko dana kasnije Vera Kuec nala u ustakom
zatvoru, najprije u Visokom, a zatim u Sarajevu.
Uprkos zvjerskim muenjima, Vera nikada nita
nije priznala ustakim policajcima: uporno je tvrdila
da nije pripadala razbijenoj partizanskoj grupi, da nikakve veze s njom nije imala... A onda, jednog od prvih dana novembra 1941. godine, izveli su je iz zatvora i zajedno s Ibrom engiem, sarajevskim komunistom koji se takoer naao u rukama policije, u
motorizovanoj koloni odveli na Romaniju, u domobransko uporite Mokro!
Piui o radu partizanskog sudstva na osloboenom teritoriju Romanije, Drago Borovanin opisuje i
suenje 168-orici zarobljenih domobrana odrano 27.
septembra 1941. godine u Sokocu. Tom je prilikom
sud, pored ostalih, osudio:
.. .tri oficira: Safeta Fazlagia, natporunika
iz apljine, Baldu Kojakovia, porunika iz Du-

brovnika, i Zvonimira Pilauera, porunika iz Zagreba, na smrt strijeljanjem, uslovno da se zamijene za odreene ljude, pripadnike NOP-a,
koji se nalaze u logorima ili zatvorima NDH;
sedam domobrana s vodnikom Juganjcem,
vojnika Bazera i pet ustaa na smrt strijeljanjem. Oni su ili u prethodnici pa su palili kue
i ubili Petru Pavlovi i njeno dvoje djece;
Koso air, porunik ih Opliia i etrdeset
vojnika domobrana, koji su se dobrovoljno predali, osloboeni su optunice.14
0 radu sudstva na osloboenom teritoriju Romanije Grujo Novakovi je napisao:
Odrano je vie suenja raznim izdajnicima
1 dounicima neprijatelja, kao i ustakim zloincima, koji su vrili pokolje. Poslije zarobljavanja
domobranske satnije u Novoseocima sueno je
oficirima ove satnije. Osim jednoga, koji je vrio
pokolj seljaka i ena na Romaniji i kome je izreena smrtna kazna, drugi su bili kanjeni raznim vremenskim kaznama, a neki i osloboeni.
Tom prilikom izvrena je prva u zemlji zamjena
dvojice zarobljenih domobranskih oficira za
dvojicu partizanskih funkcionera, uhapenih u
Sarajevu.*15
Petog ili estog novembra 1941. godine (taan datum nije utvren) dva domobranska oficira o kojima
govore Drago Borovanin16 i Grujo Novakovi u Podromaniji su razmijenjena za Veru Kuec i Ibru engia. Tako se meu prvim razmijenjenim zarobljenicima odnosno zatvorenicima u historiji narodnooslobodilakog rata nala, igrom sluaja, i jedna od prvih
partizanskih obavjetajki - Vera Kuec. Ona je poslije rata zavrila studij medicine, zatim mnogo godina
radila u sanitetskim ustanovama JNA i konano otila u penziju sa inom pukovnika.

Ljubica
Deli-Batanovi
Sredinom oktobra 1942. godine pukovi njemake
342. divizije, pregazivi Mavu i Pocerinu, zauzeli su
11. oktobra Loznicu i izbili na cestu Loznica-Draginac-Zavlaka-Valjevo. Njihov prvi pokuaj da 14. oktobra, prodirui od Draginca, stignu do Krupnja, nije
uspio: u bici voenoj u toku cijelog dana dva bataljo-

na 698. puka bili su prinueni na povlaenje koje se

pretvorilo u bjekstvo. Pretrpjeli su gubitke: imali su 8
mrtvih i 30 ranjenih vojnika, podoficira i oficira! Nekoliko dana kasnije (20. oktobra) uslijedio je prodor
mnogo jaih njemakih snaga do Krupnja koji je, u
znak odmazde zbog poraza pretrpljenog poetkom
septembra 1941. godine17, sravnjen sa zemljom i odmah naputen: divizija je morala da nastavi prodor
prema Valjevu koje su jedinice Valjevskog partizanskog odreda ve mjesec dana drale pod blokadom,
tako da je njemaka posada u njemu snabdijevana
zranim putem.
U takvoj situaciji tab Mavanskog (Podrinjskog)
partizanskog odreda, koji se nalazio kod Stolica,
izmeu Krupnja i Loznice, nastojao je da sazna to se
dogaa na njegovu operativnom prostoru, koji je pod
pritiskom 342. njemake divizije morao da napusti, i
kolike su snage neprijatelja u Loznici i apcu:
Iako smo u blizini bogate Mave, tamo ne
moemo. Sela june Mave pretvorena su u vojne logore neprijateljske vojske pie Ljubica
Deli-Batanovi, tada na radu u krojakoj radionici Mavanskog odreda, i dodaje: tab odreda
poinje da angauje drugarice i na drugim zadacima.18
Trebalo je ostaviti iglu, konac i ivau mainu i
pretvoriti se u partizanske obavjetajce!
Prema navodima Ljubice Deli-Batanovi, prema
cesti Draginac-Zavlaka-Valjevo upuene su Koja Garibovi i Dara Bogdanovi da obavetavaju o neprijateljskim snagama na pravcu njihovog kretanja. Mila Bajalica je poslana u pozadinu neprijatelja u abac, a ona u Loznicu.
Preobuena u seosku nonju, s korpom jabuka u
ruci, Ljubica je krenula ka svom cilju. Blizu ceste kojom su se kretale njemake kolone naila je na poloaje Loznike ete jednog bataljona Mavanskog
(Podrinjskog) odreda, kojom je komandovao Danilo
Baki...
Pojava seljanke sa korpom jabuka na poloaju razvedri borce - pie Ljubica Deli-Batanovi. - Osjeali su neodoljivu e. Stvori se
guva. Hoe da im prodam jabuke. Nisu znali
da samo sa namirnicama i voem mogu ui u
grad. Uporno sam se branila i odbijala da ne
mogu da im prodam jabuke. U jedan mah, protiv svih partizanskih pravila, zgrabie korpu.
Komandant Baki, spazivi guvu, brzo se nae

meu svojim borcima. Otro ih prekori za nedisciplinu i uputi na nov poloaj, a meni dade
uputstva kojim pravcem da se kreem. Pri rastanku, na sebi sam osetila prekorne poglede
boraca. Shvatila sam ih. Ali nita im nisam mogla objasniti. Pourila sam da istog dana stignem u Loznicu. No me je zatekla u selu Vonjaku i tek sutradan sam ula u Loznicu, zahvaljujui Dokievoj eni iz Vonjaka.
U Loznici je toga dana vladala neka udna
tiina. Pijaca je bila pusta. Na ulicama topovi i
tenkovi. Nemci i ljotievci se uurbano kreu.
Civila malo po ulicama. Pogdekoji seljak i seljanka oprezno i sa strahom zagledaju duane i
ulaze u njih. U predstojnitvu policije i nemakoj komandi eka se u redovima za isprave.
Nemci su izdali propusnice i seljacima koji nisu
bili sumnjivi. Bez propusnica se nije moglo izai
van grada. Popodne su Nemci posahranjivali
svoje izginule sa Krsta i Bubnja, a oko 15 asova krenuli su tenkovima iz Loznice prema Valjevu. Za njima sam izala i ja sa propusnicom
na tue ime, prikupivi podatke (koliko sam mogla) o neprijateljskim snagama i kupila neke
stvari za odred i radionicu. Na izlazu iz Vonjaka gostoprimljiva Dokika dala mi je pola proje,
pretpostavljajui da ipak nisam seljanka koja je
samo jabuke prodavala. Bila sam zadovoljna to
u borcima na neki nain moi da opravdam
svoj postupak sa jabukama. U umi, iznad Vukove kue u Triu, srela sam predstrau Loznike
ete i poklonila im toplu proju. Na taj nain
sam se izvinila za nepodeljene jabuke na poloaju.19
Bio je to klasian pothvat partizanske obavjetajke
koja se, moda, nikad vie nee baviti tim opasnim
poslom, kao to se ni prije toga njime nije bavila.

NIKI OBAVJETAJCI
susret u zatvoru kapetan Toi i dr Milutinovic
ostaju u Niu partizani saznaju za Aimovievu
ofanzivu traganje za samim sobom Ljubinovi je
izdrao izdaja i hapenje pogrean podatak i
kapetan Stevanovi pristupa NOP-u poraz etnika
na Malom Jastrepcu etniki obavjetajni oficir-partizanski obavjetajac na putu u smrt bjekstvo sa
stratita jo jedna verzija izdaje etiri sudbine

Jedne septembarske noi 1942. godine u dozidano

odjeljenje zatvora nike Specijalne policije, dimenzija
1,5 x 2 metra, ubaen je novi uhapenik. Bio je to vazduhoplovni kapetan predratne jugoslavenske vojske, a
zatim, nakon okupacije, autant komandanta Peaneva etnikog bataljona i nesueni autant okrunog
vojvode okruga leskovakoga Stevan Stevanovi.
Kada su mi se oi malo navikle na tamu
napisao je Stevanovi videh da se u sobi nalazi jo jedan ovek. Sedeo je na daskama poloenim od jednog do drugog kraja sobe. To je, u stvari, bio krevet, na kome smo posle nas dvojica leali gotovo 45 dana. Imao je oko 35 godina, a bio je u
uniformi oficira pravne slube stare jugoslovenske vojske, bez epoleta. I moje odelo bilo je prepravljeno od uniforme, ali su sve oznake uklonjene, tako da je potpuno liilo na civilno. Pogledao
me je nekoliko puta, ali nije nita pitao. I ja sam
utao. (...)
Bilo je vreme ruku...
Moj drug i ne pogleda hranu, a kad sam mu
ponudio lone sa vodom, on malo otpi, a ostalo
prosu po nogama. Pogledah ga zaueno, a on,
ne govorei nita, samo podie noge i pokaza mi
crvene i modre tabane.
Obli me hladan znoj. To i mene eka, pomislih,
i uhvati se za glavu obema rukama.
On, kao da je itao moje misli, ree: 'Moe se
svemu nadati'.
Tako meu nama poe razgovor.
Koliko si dana ovde?
Tri.
Kada su te tukli?
Noas.

 Da li samo nou tuku?

Da, ue.
Ti si oficir pravne slube?
Da, Jovan Toi, kapetan II klase.
Ja sam vazduhoplovni kapetan.
Pitali su me za tebe, kazao sam da te ne poznajem.
Pa kako si dospeo ovde?
Izvrena je provala i otkrivena organizacija.
To je uinio neki narednik-vodnik Bora. Njega su
uhvatili, pa posle sve nas. Ne znam zato je to uinio. Mnogo ih je uhapeno. Poznaje li Boru?
Poznajem ga od pre rata, a prole godine je
bio kod mene i nagovarao me da idem u partizane.
Sad zna zato si ovde. Ja te ne poznajem, to
je tano, a ako te pitaju za Boru, kai da ga poznaje; on je uhapen i pokuao je da izvri samoubistvo. Sada je u bolnici.1
Idue noi pred zoru kroz otvor izmeu dasaka njihove provizorne elije dva zatvorenika ugledae kako
iz elije preko puta straari izvode jednog ovjeka. Stevanovi dalje biljei:
'To je doktor Radomir Milutinovi, sanitetski
kapetan, vode ga po drugi put', ree Toi. I opet
kuknjava da se oveku sledi krv u ilama. Pitam
Toia kako to biju, kada ljudi tako kukaju.
Sastave ti ruke i noge na leima, provuku
motku izmeu ruku i nogu pa podignu tako da
gotovo visi u vazduhu, a trei goveom ilom bije po tabanima i po rukama.
U meuvremenu kuknjava prestade.
Sada se onesvestio, zato ne vie, povratie
ga vodom pa e opet da ga sasluavaju. Samo ti
kau 'priaj', a kad stane, udaraju nogama i korbaem gde stignu.
Posle jednog sata pogledah kroz vrata, a doktor se na laktovima i kolenima vraa. Jedva se
upuzao u eliju.
(...)

Dani su prolazili jednolino. Putali su nas da

se etamo po jedan sat dnevno. To nam je bila jedina razonoda. Jednoga dana, dok smo se etali,
Toi mi je pokazao jednu malu enu, koja je bila
u drugom stanju, valjda u devetom mesecu.
Vidi tu enu, to je Jelena Lepa Stamenkovi, lan Okrunog komiteta Partije za okrug niki.

Uskoro su je odveli u bolnicu, a posle poroaja

streljali. Bila je to sestra Dragog Stamenkovia.2

Jovan Toi, diplomirani pravnik rodom iz Boljevca

(istona Srbija), sudski inovnik, zavrivi kolu rezervnih oficira, postao je 1937. godine aktivni vojnosudski
porunik kraljevske jugoslavenske vojske. Pluni bolesnik, prvih se mjeseci okupacije naao na lijeenju u nikoj bolnici. Dr Rade Milutinovi, simpatizer KPJ, koji
ga je lijeio, ubrzo nakon izbijanja ustanka obavijestio
je Sretena Mladenovia Miku, sekretara Okrunog komiteta KPJ za niki okrug, da Jovan Toi eli u partizane. Poslije krae provjere, koja je pokazala da je rije
o potenom ovjeku, patriotu, Sreten Mladenovi Mika
sastao se s Toiem i saoptio mu da zbog zdravstvenog
stanja ne moe u partizane, ali...
Ubrzo poslije tog razgovora Jovan Toi je obukao
uniformu i stavio epolete kapetana Nedieve andarmerije, odnosno, od marta 1942, Srpske dravne strae
(SDS-a). Te su kvislinke formacije potpadale pod Ministarstvo unutranjih poslova Nedieve vlade.
Postoji i druga verzija o tome kako je kapetan Jovan
Toi postao partizanski obavjetajac. Rije je o svjedoenju Dragog Stamenkovia:
U Niu smo imali dva oficira koji su bili u Nedievoj vojsci. Jedan je bio kapetan Jovan Toi, a
drugi lekar u Nedievoj strai, doktor Milutinovi.

Njih dvojica bili su u Nedievoj vojsci, a istovremeno nai bliski simpatizeri. Oni su nas obavetavali o svim vanijim stvarima koje su uli u Nedievoj komandi i onde gde su se kretali. (Istakli au-

tori.)
Godine 1941, kada je objavljeno da se svi oficiri
i podoficiri bive jugoslovenske vojske moraju javiti Nedievoj vojsci ili e biti uhapeni, ta dva oficira i narednik Bora Damnjanovi javili su po vezi da ele da odu u partizane. Partijsko rukovodstvo je odluilo da ova dva oficira ostanu u gradu
i da se ne afirmiu kao nai simpatizeri, jer e dobiti poseban zadatak. Narednik je upuen u odred.3
Dakle, prema Stamenkovievim rijeima, i dr Milutinovi je ostavljen u Niu kao partizanski obavjetajac.
Meutim, nisu samo njih dvojica ostala u Niu po zadatku partizanske obavjetajne slube. Dragoljub Mireti spominje jo jednoga znaajnog nikog obavjetajca. Bio je to Novica Perovi, koji je na svoj nain rjea-

vao neka pitanja fine partijske tehnike, bez koje je

uspjeniji obavjetajni i uope ilegalni rad nezamisliv.
Naime, bez perfektno falsifikovanih dokumenata ili
pribavljanja neprijateljevih blanko-formulara i odgovarajuih peata, rad je u uslovima okupacije bio nemogu.
Poput Toia i dr Milutinovia, i Perovi je od Ivana
Vuovia, politikog komesara Ozrenskog NOP-odreda, i Miodraga Milovanovia, lana taba tog odreda, s
kojima je bio neposredno povezan, zatraio da ode u
partizane. Oni su, meutim, odluili da ostane u Niu,
gdje je radio u Sreskom naelstvu.
Poto se u to vreme formirala kartoteka Specijalne policije u Niu pria Dragoljub Mireti Perovi je iz sreskog naelstva dodeljen na
rad u Specijalnoj policiji. Tu se povezao sa ikom
Jovanoviem, bivim konjikim narednikom, koji
je u Upravi policije radio na prijavnici, pa su zajedno uzimali line karte i objave, koje su preko
Buhe deljene svim onima koji su dolazili sa terena u grad ili odlazili po zadacima iz grada. Isprave je dostavljao kapetanu Toiu i poruniku Milutinoviu, koji su inae bili na linoj vezi sa Buhom Jovom i kasnije sa Duanom Puom Savom.
Bilo je dana kada je za pokret davao i po 15 blanko objava za putovanje, koje su 'krali' od nekog
poverljivog slubenika efa Specijalne policije
Mirka ivanovia. Na prikupljanju objava i formulara radio je i neki policijski pisar Novakovi. 4
Vasilije (a ne Jovo) Buha bio je neko vrijeme instruktor Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju u nikome i
leskovakom okrugu, a kasnije, kada je, potkraj januara, formirano Povjerenstvo PK u Niu za junu i istonu Srbiju sekretar tog Povjerenstva.5
Premda nemamo dokaza svjedoenja o obavjetajnom radu dra Milutinovia, kao u sluaju kapetana
Toia, moe se pretpostaviti da ni njegov doprinos na
tom planu nije bio malen. To djelomino potvruje i D.
Mireti:
Peatorezac Vlada Popovi, jedini majstor
svog zanata u Niu, ve 1941. godine povezao se
sa doktorom Radetom Milutinoviem i po njegovom nalogu radio je duple peate koje je inae izraivao za Nemce, policiju i za druge institucije i
ustanove, a na blanko objave udarao je na presi i
suve igove. Kasnije je bio povezan sa kapetanom
Jovom Toiem i Duanom Puom Savom, sekretarom Okrunog komiteta za Ni.6

Knjaevako-boljevaki (Timoki) NOP-odred djelovao je u proljee 1942. godine sjeveroistono od Nia, u

dolini Timoka, s osloncem na Staru planinu. U monografiji Istona Srbija, koja je izila u sastavu edicije Srbija u NOR-u, itamo:
U julu 1942. poeo je velik pokret andarma,
bugarskih vojnih jedinica, ljotievaca i etnika
(oko deset hiljada ljudi) sa namerom da se oko Nia i prema Knjaevcu unite partizanski odredi (o
ovome pie i PK Partije zajearskom OK-u: 'Sadanja ekspedicija na elu sa Aimoviem karakteristina je po tome koliko je neprijatelj osetljiv
na vae akcije...'). Nemci su to oigledno energino zahtevali s obzirom na znaaj ovoga kraja za
nemaku ratnu privredu. Nediev ministar unutranjih poslova Aimovi izjavio je zvanino uoi
akcije: 'I pored opsenih mera koje je vlada preduzimala za raiavanje ostataka komunistikih
bandi, ipak je ovima uspelo da se u gornjem delu
istone Srbije grupiu i stvore dosta jake partizanske odrede...'
Knjaevako-boljevaki partizanski odred spremno je doekao novi neprijateljski napad.

Po obavetajnoj liniji, preko oficira SDS Toia, koji je u Niu radio za narodnooslobodilaki
pokret, sve dok nije otkriven i ubijen, prispeli su
podaci o neprijatelju. (Istakli autori). Vano je bilo
izbei vee sukobe sa kudikamo nadmonijim neprijateljskim snagama, koje bi mogle da nanesu
tee udarce odredu. Pokretljivost je sada bila potrebnija nego ikada ranije.*7
A u monografiji s naslovom Juna Srbija iz iste edicije nalazimo i ove retke:
Ozrenski odred je u ovo vreme vodio borbe
na planini Devici. Podrobno obaveten o Aimovievoj ofanzivi, on se odmah podelio u etiri grupe, koje su se uputile u razne krajeve, s namerom
da se posle ofanzive opet sjedine, jer je postojala
opasnost da Odred bude razbijen ako se bude
kretao u celini... (Istakli autori).
Kopaoniki odred sastao se sa Jastrebakim i
Rasinskim odredom na Dobroj vodi i Turskoj karauli, na Jastrepcu. U vreme kad je Kopaoniki
odred zavrio mar Jastrebakom i Rasinskom

odredu stigla je direktiva da se pripreme za pred-

stojeu Aimovievu ofanzivu. (Istakli autori.) Da

bi se ova direktiva izvrila, doneta je, u saglasnosti sa delegatima OK Ni i Kruevac, odluka da se

sve partizanske snage na Jastrepcu grupiu i ponovo okupe u svoje matine odrede: Jastrebaki i
Rasinski. (...)
Planovi za veliku Aimovievu ofanzivu, koja
se u to vreme prenosila sa podruja Nia na Jastrebac, utvreni su na konferenciji kojoj su prisustvovali Aimovi i komandanti svih oruanih
odreda koji su imali da uestvuju u ofanzivi. Konferencija je odrana u zgradi nemake Feldkomande u Niu, 23. jula 1942. Na njoj je odrano i
savetovanje kako da se steena iskustva iz borbi u
rejonu Nia primene u poduhvatu na Jastrebac.
Odlueno je da akcija traje due vremena, mesec,
pa i vie dana, da se njome zahvati ira teritorija,
da se partizanskim odredima onemogui prebacivanje s jednog terena na drugi, zatim da se postepeno nastupa, suavajui obru oko partizanskih
jedinica na mestu gde se budu nalazile, i da se tu
unite.
Kapetan Toi, koji je radio u komandi Srpske
dravne strae u Niu, bio je detaljno o svemu
obaveten pa je zakljuke konferencije saoptio
lanu Pokrajinskog poverenstva Partije Dragom
Stamenkoviu. (Istakli autori.)
Pokrajinsko poverenstvo odmah je o svemu
ovome obavestilo partizanske tabove na Jastrepcu i dalo im potrebne direktive. Na zajednikom
sastanku tabova Jastrebakog i Rasinskog odreda, u prisustvu delegata iz OK Ni i Kruevac,
proraeno je ovo pismo-direktiva Pokrajinskog
poverenstva Partije iz Nia.8
I dalje:
Tako je i ovaj neprijateljski poduhvat, Aimovieva ofanziva, protiv Jastrebakog i Rasinskog
odreda doiveo potpun neuspeh. Neprijateljske
snage su puna dvadeset tri dana lutale po Jastrepcu, pretraujui teren bez ikakvih rezultata.9
(Istakli autori.)
O radu kapetana Jovana Toia za partizansku
obavjetajnu slubu govori i sam Dragi Stamenkovi:
Kada sam boravio kod njega u julu mesecu u
Ni je doao Aimovi, tadanji Nediev ministar
unutranjih poslova. Zajedno sa Nedievom komandom u Niu, raznim etnikim komandantima i Specijalnom policijom, on je pravio planove
za unitavanje naih odreda na jugu Srbije. Toi
je bio o tome obaveten. U toku dana je uestvovao na sastancima i sluao planove za borbu pro-

tiv naih odreda, a kod njega u kui sam u to vreme stanovao ja i on mi je uvee detaljno priao o
tim planovima. Preko njega mi smo saznali podroban plan ofanzive na Svrljiki i Ozrenski partizanski odred.10
Osim Sretena Mladenovia Mike i Dragog Stamenkovia, vezu s Jovanom Toiem odravao je i Vasilije
Buha Jova, povjerenik Pokrajinskog komiteta KPJ za
Srbiju, a ulogu kurira-veznika, kad je bilo potrebno, igrala je, veoma uspjeno, Jovanova ena Zagorka Gore,
profesor nike Trgovake akademije. Istovremeno, njihov je stan postao sigurna baza za ilegalce aktiviste
NOP-a.

Poslije niza bezuspjenih pothvata koje su prvih

mjeseci 1942. godine poduzimali Nijemci, Bugari, nedievci i etnici protiv partizanskih odreda na prostoru
istone i june Srbije jo prije tzv. Aimovieve ofanzive, prvih dana maja, u njemakoj Feldkomandanturi
809 u Niu odrana je njemako-bugarsko-nedievska
konferencija da bi se utvrdili uzroci tih neuspjeha.
Konferenciji je predsjedavao feldkomandant pukovnik baron Carl von Bothmer (Karl fon Botmer), a zakljuak je bio: partizani su, vjerovatno, unaprijed znali
za sve akcije protiv njih i zato je neophodno utvrditi tko
ih je mogao obavjetavati. Taj je zadatak povjeren efu sudskog odsjeka nike Komande Srpske dravne
strae, kapetanu Jovanu Toiu jer se pretpostavljalo
da su tajne procurile iz te komande.
Bez obzira na to to je naiao na svesrdnu podrku
svih zainteresovanih komandi i ustanova, Toi, naravno, nije uspio da otkrije partizanskog obavjetajca jer
je to bio on sam.
U toku jula i avgusta uslijedila je ve spominjana velika Aimovieva ofanziva, nazvana tako jer ju je lino on pripremao...
Iako su potrage za partizanskim obavjetajcima u
redovima Srpske dravne strae i istrage povjerene kapetanu Jovanu Toiu, ime je bila otklonjena i neposredna opasnost za njega, ipak je sam taj postupak upozoravao na to da je on svojim obavjetajnim radom
izazvao podozrenje komandnog osoblja okupatorskih i
kvislinkih oruanih snaga da u redovima nikog rukovodstva Srpske dravne strae mora postojati partizanski obavjetajac.

Meutim, to nije bila ni prva ni posljednja opasnost

koja se nadvila nad glavom kapetana Toia. Tu je, uostalom, jednostavno i lako otklonio preuzevi traganje
za samim sobom!

Mnogo vea opasnost za njega je bila injenica da

su se u njegovu stanu u Niu dulje ili krae vrijeme
skrivali rukovodei partijski aktivisti i drugi ilegalci
NOP-a. Jedan od njih bio je i Dorde Ljubinovi, tehniki
slubenik Mostovske radionice u Niu. On je, izmeu
ostaloga, i svoja slubena putovanja iskoritavao za odravanje veze izmeu niskoga Okrunog komiteta KPJ
i partijskih rukovodstava u Leskovcu i Zajearu. Kada
je Ljubinovi provaljen, sklonjen je, zajedno sa suprugom Zlatom, u Toiev stan. Odatle su se oboje prebacili u Zemun, gdje su kasnije, prilikom neke provale,
uhapeni i izrueni beogradskoj Specijalnoj policiji koja je Dora sprovela u Ni.
Za Ljubinovievo hapenje i odvoenje u niki zatvor Specijalne policije partijska organizacija nije uope znala sve do onog dana kada su ga izveli pred kapetana Toia da bi ga i on sasluao u sklopu svojih traganja za komunistikim pijunom u redovima
Srpske dravne strae.
Dorde Ljubinovi izdrao je, strahovita muenja i
zlostavljanja u nikom zatvoru, ali nije rekao ni rijei o
tome da se do prebacivanja u Zemun skrivao u stanu
kapetana Toia. Tu je tajnu odnio sa sobom u grob 17.
oktobra 1942. godine, kada je strijeljan na Bubnju."

Ono to nije uinio Dorde Ljubinovi uinio je jedan

drugi pripadnik NOP-a!
Jednog od posljednjih dana avgusta 1942. godine u
ruke nike policije pao je Bora Damnjanovi, koji se
kao partizanski ranjenik ilegalno lijeio u Niu i upravo krenuo natrag u svoj odred. Podvrgnut muenju,
spomenuo je i Jovana Toia. A o njemu je znao samo
to da je godinu dana prije toga elio s njim poi u partizane, ali da je ipak ostao u Niu s posebnim zadatkom...
Dragi Stamenkovi malo drugaije opisuje ono to
se dogodilo u Niu prvih dana septembra 1942. godine:
Iznenada u Niu, poetkom septembra 1942.
godine, dogodila se provala. Na osnovu kasnije
rekonstrukcije dogaaja utvrdili smo da je narednik Bora Damnjanovi koji je otiao u Odred i ta-

mo bio ranjen, na svoju ruku doao u Ni. Tu su

ga uhapsili. U zatvoru se slabo drao i prokazao
je kapetana Toia i lekara Milutinovia.
Na dva dana pre provale dola je u Ni Leposava Stamenkovi-Lenka iz Jablanikog odreda,
da kao lan Pokrajinskog poverenstva Partije tu
radi.12
Postoji i trea verzija o izdaji Bore Damnjanovia,
ali o njoj emo govoriti kasnije.
U svakom sluaju, efu nike Specijalne policije
Mirku ivanoviu, koji ga je sasluavao, postalo je odmah sve jasno...
Nou izmeu 2. i 3. septembra agenti Specijalne policije upali su u stan kapetana Jovana Toia. Njega nisu zatekli kod kue bio je na sahrani svog oca u Boljevcu pa su uhapsili njegovu suprugu i jednu enu
koja se zatekla u stanu. Bila je to Lepa Stamenkovi.
Oficir kojega je Okruna komanda SDS-a 3. septembra ujutro uputila u Boljevac sa zadatkom da uhapsi
kapetana Jovana Toia i sprovede ga u Ni, saopio
mu je sutradan o emu se radi i predloio mu da bjei.
Jovan je odbio da to uini, smatrajui da e svojom
predajom uspjeti da skine krivicu sa supruge Zagorke.
Kapetan Toi nije uspio da spasi svoju Gore, ali nije ni odao svoje veze. To dokazuje i sluaj Vasilija Buhe.
Iako je s njim odravao neposrednu vezu i ilegalno saraivao, Buha je jo punu godinu dana nastavio ilegalni rad.

U monografiji ene Srbije u NOB nalazimo i sljedei tekst:

Nou izmeu 2. i 3. septembra 1942. godine,
agenti Specijalne policije upali su u stan kapetana SDS Toia i njegove ene profesorke Zagorke
Toi, gde je ilegalno stanovala Lepa Stamenkovi-Lenka poto je iz Leskovca prela na rad u
Ni.
A nekoliko stranica dalje:
Lepa Stamenkovi je posle dugog muenja i
sasluavanja predata Specijalnoj policiji u Beogradu; streljana je 1. oktobra 1943. Kapetan Toi je
odmah streljan kao saradnik partizana; a Zagorka Gore Toi je gotovo dve godine muena u policiji i u logoru; streljana je tek 20. jula 1944. godine.13
Podatak da je kapetan Toi (je) odmah streljan ni-

je taan. Vidjeemo to se s njim i ne samo s njim

dogaalo nakon hapenja i muenja u nikom zatvoru
Specijalne policije.

Vazduhoplovni kapetan kraljevske jugoslavenske

vojske Stevan Stevanovi zapisao je o sebi poteno i jasno:
Kada je neslavni rat sa Nemakom zavren,
mi, oficiri stare jugoslovenske vojske, ostavljeni
sami sebi, izgubili smo se u optem rasulu.(...)
Tada nisam znao ta je to komunizam i socijalizam, jer se oficiri stare jugoslovenske vojske nisu smeli baviti politikom. Ipak, borbu partizana
sam odobravao, jer su se oni borili protiv neprijatelja koji je porobio nau zemlju. Zakleo sam se da
u se boriti za kralja i otadbinu, ali je kralj napustio zemlju, a moja je dunost bila da se borim.
Zato sam reio, ako ve ne mogu da se borim protiv neprijatelja, neu ni da mu pomaem.
Stevanovi je s porodicom ivio u Niu i jednoga je
decembarskog dana 1941. k njemu doao predratni aktivni narednik vodnik, takoer Nilija i njegov dobar
poznanik, Borivoje Bora Damnjanovi. Porazgovarali
su o svemu i tada je Bora uvidio da Stevan odobrava
borbu partizana protiv okupatora i kvislinga, rekao mu
je, prema navodima samog Stevanovia:
Ti si bio iskren, pa u i ja. Nalazim se u partizanima. Obavetajni sam organ Jablanikog NOP
odreda, koji se nalazi u blizini Leskovca. Doao
sam iz odreda da se poveem sa ljudima kao to si
ti. Vidim da nisam pogreio to sam doao. Ti si
raistio to se tie saradnje sa okupatorom, ali si
pasivan. Sada treba da odlui: da li e i dalje ostati pasivan, ili e pomoi borbu, koju inae
odobrava. Nama su potrebni oficiri i u odredu i
ovde, za obavetajni rad. Odlui se: ili u odred ili
u etnike, odnosno andarmeriju, kao na obavetajni organ.
Crv sumnje poeo je da nagriza kapetana Stevanovia: je li Bora iskren ili je provokator? Ipak, nakon daljeg razgovora sumnja je nestala.
Poverovao sam mu zapisao je Stevanovi
i pristao na saradnju. Onda smo ustali, rukovali se i poljubili. I tako postadosmo braa u nevolji. Dogovorili smo se da stupim u etnike ili nedievce, po mogunosti u neki tab, i da obavetavam odred o pokretima neprijatelja protiv parti-

zana, ili, jo bolje, da se primim za lana prekog

suda i spasavam nae ljude. Ukoliko me sa nekom
jedinicom poalju u borbu protiv partizana pa budem zarobljen, na sasluanju treba da kaem da
se u neprijateljskim redovima nalazim po nalogu
druga 'Milisava', koga poznaju sva rukovodstva
partizanskih odreda, i da se pozovem na ovaj na
sastanak. Za vezu e mi Bora ostaviti jednog druga, preko koga u slati podatke. Ako osetim da
sumnjaju u mene, preko te veze treba da se prebacim u partizane. Jo dugo smo razgovarali, uglavnom o tome kako treba raditi, a onda smo zakazali sastanak za sutra, da me Bora upozna sa
vezom.
Sutradan je Bora Damnjanovi na zakazanome
mjestu, u jednoj kafanici u predgrau Nia, povezao
Stevana sa mlaim ovjekom:
Ovo je drug o kome sam ti govorio poe
Bora. Ime mu je Budni, naravno partizansko.
Njegovo pravo ime za tebe nije vano. Ti e za
njega i za nas od sada biti Zoran. Tvoje pravo ime,
sem mene, niko nee znati. Budni e od sada biti
jedina veza sa tobom. Sve to bude imao da izvetava, slae preko njega. Ti e mu kazati gde
stanuje, da bi se, u sluaju hitne potrebe, mogao
povezati s tobom. Vane i hitne poruke ostavljae na mestu koje ti Budni pokae.To je sve.

U dogovoru s Budnim, Stevan Stevanovi je poetkom januara 1942. postao autant komandanta etnikog bataljona u Niu. Sam je opisao jedan od svojih
prvih obavjetajnih poduhvata:
Odlazio sam u Glavni tab etnika i kontaktirao sa oficirima i etnikim rukovodiocima. Tako
sam saznao da se sprema jedna eta da krene
prema Malom Jastrepcu u poteru za partizanima,
pa sam to preneo Budnome. Zahvaljujui tom izvjetaju, partizani su kod sela ubure, na padinama Maloga Jastrepca, saekali etnike i naneli im
teke gubitke. U toj borbi poginuo je meu etnicima kapetan I klase Stefanovi. Na sastanku Budni mi je to potvrdio...
U Hronologiji oslobodilake borbe naroda Jugoslavije 19411945 pod datumom 2 mart (1942) zapisano
je:
Kod s. ubure i s. Krajkovca (blizu Prokuplja)
Maloj astrebaka eta Toplikog NOP odreda, u

borbi voenoj ceo dan, razbila jedan etniki odred Koste Peanca i etu nedievaca i nanela im
gubitke od oko 50 mrtvih i 30 zarobljenih, dok je
sama imala 2 ranjena.
A u Vojnoj enciklopediji, pod odrednicom Topliki
NOP-odred:
Kod sela ubure i Krajkovca Jastrebaka eta T(oplikog odreda) razbila je 2. marta Grebaki
etniki odred i etu Srpske dravne strae, nanevi im gubitke od 50 poginulih i 30 zarobljenih.

U aprilu iste godine kapetan Stevanovi je premjeten na dunost obavjetajnog oficira u tab etnike
Oblasne komande.
1 Budni i ja smo bili oduevljeni. Sada sam
mogao doi do vanih podataka. Imao sam da organizujem obavetajnu slubu, kojom se do tada
nikada nisam bavio. Ta sluba do tada u tabu nije postojala, pa sam predloio naelniku taba da
na karti ucrtamo raspored naih jedinica i partizanskih odreda i da pronaemo ljude koji e prikupljati podatke. On se sa time sloio, pa sam odmah na sekciju 1:100.000 pobo zastavice, koje su
oznaavale sedita andarmerijskih, etnikih i
ljotievskih jedinica. Za partizane se samo znalo
da su na Ozrenu, Jastrepcu, Vidojevici, Radanu,
Kukavici i Okruglici, na Svrljikim planinama i
na Babikoj gori, ali bliih podataka o njima nije
bilo.
Sve prikupljene podatke dostavljao sam Budnome. Pored toga, ostavljao sam mu na ugovorenom mestu obrasce i objava za besplatnu vonju
vozom, linih objava i ostalih dokumenata do kojih sam dolazio.
Kasnije su me odredili da budem i oficir za vezu sa nemakom komandom, pa sam odlazio i u
nemaki tab da izlaem raspored naih jedinica.
Nemci su dopunjavali svoje karte, a ja sam na njihovim kartama pamtio mesta, koja su oni obeleili kao sedita partizana, i obavetavao Budnog.
Meutim, u junu 1942. godine, ba u toku priprema
za Aimovievu ofanzivu, personalac Oblasne komande saopio je Stevanoviu, bez ikakva objanjenja,
da vie ne dolazi na posao. Istovremeno je nestao i Budni.
Kasnije je Stevanovi saznao da je najvjerovatnije

otputen na zahtjev Nijemaca. A Budni je morao naglo

napustiti Ni, zbog razloga koji nisu imali veze s njim,
malo kasnije poginuo je u okolini Kruevca.

Potkraj avgusta Stevan Stevanovi je napokon dobio novo postavljenje: postao je autant vojvode leskovakog.
Trebalo je pie on da se odmah javim
na dunost. Obukao sam uniformu i otiao u tab
Oblasne komande. Tamo su mi dali objavu za
vonju i linu objavu, naredivi mi da se javim
tabu okrunog vojvode u Leskovcu.
Ali u Leskovcu nisam zatekao vojvodu. Tek 30.
avgusta doao je po mene kurir iz etnikog taba. Mislio sam da je doao vojvoda i da treba da
mu se prikljuim, ali kada sam stigao u tab, bez
mnogo okolienja naelnik mi je pokazao reenje
o lienju slobode. Zatvorili su me u jednu sobu, a
sutradan me je jedan andarmerijski kapetan sa
dva naoruana andarma odveo na elezniku
stanicu i ukrcao u voz za Ni.14
Tako je Stevan Stevanovi stigao u provizornu eliju
nikog zatvora Specijalne policije, gdje je naao kapetana Jovana Toia, od kojega je saznao da ga je, podvrgnut tekome muenju, odao Bora Damnjanovi, i to
odmah nakon hapenja, vjerujui, moda da se nalazi
negdje u partizanima... O Toiu i dru Milutinoviu, ini se, da je progovorio koji dan kasnije, 2. septembra
1942. Istovremeno je odao jo jednog kapetana bive jugoslavenske vojske, Janeza Starihu, s kojim je takoer
bio u vezi...
Budui da ni Toi, ni Stevanovi, ni dr Milutinovi,
ni Stariha nisu priznali bilo kakvu saradnju s Damnjanoviem ve samo to da ih je potkraj 1941. nagovarao
da odu u partizane, sud SDS-a u Niu odbio je zahtjev
Nijemaca da budu osueni na smrt i strijeljani.

Sredinom oktobra 1942. sva etvorica otpremljena

su vozom u Beograd i smjetena u zatvor Gestapa u
zgradi bivega sreskog suda u Aleksandrovoj ulici br. 5.
Dva mjeseca kasnije, 8. decembra 1942, bez ikakvih sasluanja prebaeni su u logor na Banjici i odatle odmah
odvedeni na strijeljanje.
Pri vezanju dr Radomir Milutinovi je stao uz Stevana Stevanovia. Evo njegova sjeanja na taj dan:

... dok smo stajali u hodniku Banjikog logora, u donjem veu, vezanih ruku, i sluali presudu
na nemakom, upravo se tada prema meni nagnuo Stevan Stevanovi i apnuo mi uzbueno:
'Beimo!' Ja sam kazao: 'Da, da!' Vie nema vremena i nade da se 'lovi' kakva povoljnija prilika.
Stevan je bio samo u koulji, a ja u koulji i nekakvom puloveru koga nisu terali da skinem. Tako, jedan uz drugoga, vezani, ulazimo u kamion.
Ja sam iza Stevana.
Devedeset i jedan zatoenik poveden je u kamion iz
Banjikog logora na strijeljanje u Jajince.
Najpre je Stevan Stevanovi kae dr Milutinovi uspeo da odrei ruke. Uinio je to vesto, kriom. Nekako otpetljao telefonski gajtan, ali
je i dalje vezu drao oko zglavka. Pomoglo nam je
i to to su neki meu nama, u nastupu gneva i volje za ivotom, poeli da viu: 'Dole Adolf Hitler,
krvnik i ubica!'
To je Nemce zbunilo. (...) Mi smo za to vreme
uspeli da odreimo gajtane i oslobodimo ruke.
Stevan je mnogo uinio da i ja odreim gajtan.
eleli smo da ruke odree i Janez Stariha i Jovan Toi, ali oni su ve bili izgubili prisebnost.
uo sam kako apuu: 'Samo neka se ovo to pre
svri!'
Gurao sam Toia i aputao mu: 'Mi beimo.
Nema ta da se svri. Bei i ti kada mi ponemo
da skaemo.'
Kasnije se i Toi malo okuraio, ali nije se
spremao da sa nama bei.15
Kada je u Jajincima poelo pojedinano strijeljanje
zatvorenika dovedenih sa Banjice, Stevan Stevanovi je
skoio na najbliega njemakog vojnika, oteo mu majser koji je drao preko ramena i uperio ga u ostale Nijemce. Oni su smjesta polijegali na tlo i ne pokuavajui da prue otpor.
Ja sam takoe skoio na svog delata. Poeo
sam da mu otimam oruje dok je Steva i dalje sve
drao na nianu. To su bili trenuci, sekunde.
Onda je Stevan, kada je video da ne moe da
okida nije znao da rukuje ovim nemakim
orujem poeo da bei. Ja sam se odmah dao
za njim.16
Kapetan Stevan Stevanovi i dr Radomir Milutinovi premda pri bjekstvu ranjen na tri mjesta tog
su se dana zajedno ponovno dokopali slobode. To je uspjelo i jednom uitelju (iz Kruevca?) nepoznatog ime-

na i prezimena. Ostali zatvorenici povedeni na strijeljanje, medu njima i kapetan Jovan Toi, nesumnjivo jedan od najistaknutijih partizanskih obavjetajaca Srbije, vraeni su tog dana u logor na Banjici, ali su ipak
zavrili ivot na masovnom stratitu u Jaj inima.
Zato Toi nije pokuao da bjei? Zato je bio toliko
rezigniran? Moda je smatrao da mu bjekstvo zbog bolesti (tuberkuloze plua), koja je u danima provedenim
u zatvoru sve vie uzimala maha, nee uspjeti, a moda
je vjerovao da bi njegovo bjekstvo moglo biti smrtna
presuda za njegovu ivotnu saputnicu i obavjetajnog
saradnika Zagorku Gore, koja se ve nalazila u zatvoru.

Bjeei to dalje od Beograda, doktor Milutinovi i

kapetan Stevanovi uputili su se prema selu Glogovici
kod Aleksinca. Prema onome to je Stevanovi zabiljeio odmarajui se na vrhu Bukulje iznad Arandelovca,
izmeu njih dvojice poeo je sljedei razgovor:
uje, Rade, meni je Toi u zatvoru rekao
da je Bora Damnjanovi zatvoren i da nas je on izdao. Da li ti zna kako je do toga dolo? upitah
doktora.
Izdao nas je, ako se tako moe rei, ali ne
namerno. Kad je uhapen, agenti su kod njega
nali neka partijska dokumenta i na osnovu njih
uhapsili preko 70 ljudi, meu njima i nas dvojicu.
Pa kako se to moglo desiti?
Budi strpljiv i sluaj nastavi Rade ne
znam tano, ali izgleda da su u odredu inili greke, koje on nije mogao da dozvoli, pa je zbog toga
doao u sukob sa rukovodstvom, a moda i nije
bio zadovoljan funkcijom koju je imao u odredu.
Zbog toga, ili neeg drugog, napustio je odred i
poao da trai vezu sa Okrunim komitetom. Dolazio je k meni da me pita za vezu, ali ja je nisam
imao. Izgleda da ju je od nekoga ipak dobio. Napisao je pismo Komitetu, u kome je naveo sve ta je
radio i koga je sve povezao sa NOP-om. U tom pismu je pomenuo i mene i tebe i tako sam stavio
glavu u torbu. Njegova verenica, kod koje je odseo, bila je agent Specijalne policije. Uhapen je u
vozu na pruzi Crveni KrstNi, ne mogavi da
uniti ono pismo.17
Uz rijei njegova verenica Stevan Stevanovi je

napisao: Zvala se Jelena. Bila je duvanska radnica. Posle rata osuena i streljana.
Koja je od verzija o hapenju Bore Damnjanovia i
njegovoj izdaji tana nismo mogli utvrditi.

Konano su dva bjegunca dospjela u Glogovicu, do

kue roditelja dra Milutinovia. Bilo je to 17. decembra
1942.
U proljee su formirali manju partizansku grupu
koja je samostalno djelovala u aleksinakom srezu, a
onda, potkraj juna 1943, dva preivjela nika partizanska obavjetajca Stevan Stevanovi i dr Radomir Milutinovi stigla su u novi Ozrenski partizanski odred:
oba su preivjela rat kao oficiri Jugoslavenske armije.
A trei, Jovan Toi, ostao je da zauvijek poiva meu
hiljadama rtava njemako-kvislinkog terora daleko
od svoje vjerne supruge i saradnice u obavjetajnom
poslu Zagorke Gore Toi, strijeljane na Bubnju
kod Nia u julu 1943. godine. rtva njezina supruga Jovana nije joj pomogla.

BANJALUKI OBAVJETAJCI
prvi koraci obavjetajci u policiji sluaj Paternoster posada Han-Kola prisiljena je na kapitulaciju
Rudi ajavec kao obavjetajac

Od predustanikih julskih dana 1941, kada se jo

uvijek vjerovalo da e se odluujue bitke i protiv okupatora i protiv kvislinga i za revoluciju ubrzo odigrati u
gradovima, na barikadama, pa su napredni banjaluki
omladinci obilazili ulice i kue da bi tono utvrdili gdje
stanuju njemaki, ustaki i domobranski oficiri i sakupljene podatke o tome predavali vioj vezi, Banjaluka
kao i mnogi drugi gradovi irom Jugoslavije sve
do konanog osloboenja nije bila bez partizanskih
obavjetajaca.
Kao i ostale ustanike jedinice, i partizanske su grupe oko Banjaluke od svog nastanka znale da ne mogu
opstati ni poduzimati oruane akcije ako nemaju podatke o tome gdje se nalazi neprijatelj, kolike je snage,
kakvo mu je naoruanje, kakav moral, kakve namjere...
A ti su se podaci mogli dobiti samo od ljudi naklonjenih
NOP-u, koji su bili u slubi u banjalukom garnizonu i
okolnim uporitima. Zato je obavjetajna aktivnost
mjesnih komunista morala biti usmjerena u tom pravcu i djelovati uporedo s vezama u banjalukoj policiji
preko kojih su pribavljane propusnice za putovanja i
legitimacije te preko kojih se provodila to efikasnija
zatita vlastitih redova od prodora ustakih i njemakih agenata.
Prodor u neprijateljske policijske organe bio je uvijek i gotovo svugdje jedan od najteih zadataka za partizansku obavjetajnu slubu. Ipak, u Banjaluci su se,
takoreku od prvih dana formiranja ustake policije, u
njenim redovima nali simpatizeri KPJ, odnosno NOP-a. Jedan od njih bio je Josip Puba olc, koji je doao iz
Bihaa. Tekoe u radu, opasnosti i zamke kojima su se
izlagali partizanski obavjetajci u ustakoj policiji (redarstvu) Puba je ilustrirao zapisavi:
Jednog jutra su svi civilni agenti banjalukog

upskog redarstva ini mi se da ih je bilo dvanaest dobili nalog da uhapse Vuletia, ime sam
mu zaboravio a imao je nadimak epo, 'opasnog
komunistu', Srbina, koji se nalazi u gradu i posjeduje legitimaciju izdatu u Karlovcu na ime nekog
Hrvata. Dobili smo i njegov lini opis i podatak da
je epav, da opa na jednu nogu. Ja sam Vuletia
poznavao jer je prije rata radio kod .Batinjola' u
Bihau, a neto ranije sreo sam se s njim i u Banjaluci. Odmah sam otiao k njemu u stan i obavijestio ga o svemu. Imao je kod sebe nekakav blanko-dokumenat i rekao mi da mu je potreban na
taj dokumenat samo tambilj policije. Iste noi
uvukao sam se u kancelariju zamjenika efa upskog redarstva Vineka i na taj Vuletiev dokumenat udario peat i faksimil Vinekovog potpisa.
Vuleti je zatim dokumenat popunio i pomou
njega uspio da nestane iz Banjaluke.1
Drugi sluaj o kojemu govori Josip Puba olc odigrao se takoer 1941. On je dobio nareenje da na mostu
preko Vrbasa saeka i uhapsi detaljno opisanu djevojku dvadesetih godina, koja preko ruke nosi torbu s ilegalnim materijalom. olc je odmah na biciklu otiao do
kue Jusufa Selmana Crnog, s kojim je saradivao u radu za NOP, ali on mu nije mogao pomoi jer nije znao o
kojoj je djevojci rije.
Bre-bolje vratio sam se nazad pie olc
doslovno. Ja sam ranije ivio u Banjaluci i poznavao sam mnoge Banjaluane. Idui prema
mostu, sreo sam Vidu Cijan, za koju sam znao da
organizovano radi za narodnooslobodilaki pokret, te sam i njoj sve ispriao. 'To se mene ne tie!' odgovorila mi je ona, bojei se, oigledno,
da je provociram. Napokon sam sreo Vjekoslava
Vjeku Butorca i ispriao mu kakav sam zadatak
dobio. 'Znam o kome se radi rekao mi je on.
To je kerka jednog umara, ili nadumara. Radi
kao inovnica u umskoj direkciji. Upozoriu je.'
Rastavi se s Butorcem otiao sam na most i tu
stajao do est sati poslije podne, kada sam se vratio u Redarstvo i izvijestio da osoba koju je trebalo
da uhapsim nije naila preko mosta.2
Oigledno je Vjeko Butorac, takoer aktivist NOP-a,
stigao da navrijeme upozori djevojku o kojoj je rije. Da
je ona naila preko mosta, olc bi se u najmanju rukunaao u tekoj situaciji. Ako ne bi izvrio dobiveno nareenje, rizikovao bi da bude otkriven kao saradnik
NOP-a.

U banjalukoj se policiji ve 1941. na odgovornoj

dunosti efa agenata naao ovjek za koga u Registru imena u drugom tomu Titovih Sabranih djela nalazimo napisano:
Anzulovi drJerko, policijski agent Ureda redarstvenog ravnateljstva u Zagrebu, koji je 4. avgusta 1928. hapsio Josipa Broza u Vinogradskoj
cesti 46.3
Meutim, upravo se taj Jerko Anzulovi ubrzo nakon dolaska u Banjaluku povezao s nekim aktivistima
NOP-a, posebno s predratnim aktivnim kapetanom jugoslavenske vojske Antom Fabrisom, koji je nakon osnivanja tzv. NDH postao domobran. O toj vezi opirnije
se govori u poglavlju ove knjige Ne smijemo ih zaboraviti Zagonetni Sreko Brana.
U banjalukoj je policiji u toku 1941/1942. godine djelovalo jo nekoliko partizanskih obavjetajaca, zapravo
povremenih saradnika NOP-a. Posebno mjesto meu
njima svakako je zauzimao Idriz Ladarevi, koji u jednoj poslijeratnoj izjavi kae:
U razgovorima sa mnom kolege se obino ale govorei da sam sluio tri drave. U ali to i
sam kaem jer sam prije rata kao slubenik radio
u Upravi policije, za vrijeme rata u upskoj redarstvenoj oblasti, a poslije rata u naem Sekretarijatu unutranjih poslova u Banjoj Luci.4
Dobivi odmah nakon uspostavljanja tzv. NDH poloaj efa arhive upske redarstvene oblasti u Banjaluci,
Idriz Ladarevi se naao u situaciji da pomae i progonjenim Srbima, a ubrzo i aktivistima NOP-a od kojih je
mnoge poznavao jo prije rata. Kada je rije o NOP-u,
vezu je odravao preko lana KPJ Muniba erimia, na
iji je zahtjev donosio popunjene ili blanko-propusnice,
a ponekad i obavjetenja koja su banjalukim aktivistima i ilegalcima mogla da budu dragocjena. Radio je tako sve dok i sam nije uhapen u ljeto 1943. godine. A zajedno s njim u banjalukoj su ustakoj policiji s NOP-om saraivali Hasan Jahi, Ferid Katana, Osmanevi... No, o njihovu je radu malo poznato. Katanu i Osmanevia ustae su ubile u logoru, dok je, prema navodima Idriza Laarevia, Jahi pri transportovanju u
logor uspio da iskoi iz voza...5

Trinaestog februara 1942. godine oko podne, na snijegom pokrivenoj zaravni iznad Banjaluke, nedaleko
od seoske kue u kojoj se nalazila Komanda Ponirske
partizanske ete, okupilo se poprilino itelja sela Poni-

ra i okolnih zaselaka. Stajali su u polukrugu i posmatrali desetinu partizana koja se postrojavala nedaleko
od svjee iskopane rake. Ubrzo je na to mjesto doveden
mlai ovjek duge plave brade. Ruke su mu bile vezane...
Komandir Ponirske ete Karlo Roje istupio je pred
stroj svojih boraca i, licem okrenut vezanom ovjeku,
poslije nekoliko uvodnih rijei izgovorenih otrim glasom punim srdbe, poeo da ita s lista papira koji je
drao u ruci:
Proglas vojnog suda pri Petom bataljonu Treeg krajikog narodno-oslobodilakog partizanskog odreda. Na dan 12 februara 1942 godine, nakon sprovedene istrage, ovaj sud osudio je na kaznu smrti streljanjem Paternostera Ratka, starog
25 godina, oenjenog bez djece, inovnika ustakog redarstva u Banjoj Luci. Kazna se ima izvriti
odmah i to javno pred narodno-oslobodilakom
vojskom i narodom.
Obrazloenje: Na temelju nesumnjivih injenica i iskaza svjedoka... Ratko Paternoster iskoritavao je svoje ranije veze sa radnikim i omladinskim pokretom da u ovim najsudbonosnijim danima po nae narode zada to vee udarce onim
snagama koje stoje na elu narodno-oslobodilakog ustanka i da tako, na najpodliji nain, slui
spaavanju interesa okupatora i njihovih ustakih
slugu.
U istoriji banjalukog radnikog i omladinskog pokreta ovoj izdaji nema ravne.8
Odjeknuo je plotun i izdajnikov se ivot ugasio.

Ratko Paternoster je prije rata pripadao naprednoj

komunistikoj omladini u Banjaluci, a onda se pasivizirao. Njegov stariji brat Mladen, student prava i istaknuti aktivist naprednoga beogradskog studentskog pokreta, izgubio je ivot 28. marta 1937. godine nesretnim
sluajem, prema jednoj verziji, odnosno, prema drugoj, izvrio samoubistvo, zbog bojkota kojemu su ga
podvrgli njegovi drugovi jer je ostavio jednu djevojku,
aktivistkinju studentskog pokreta, radi druge... I Ratkova sestra Neda bila je prije rata vrlo napredna studentkinja; uhapena je jula 1941. godine od ustake policije
u Banjaluci, ali nije pola stopama svog mlaeg brata,
premda su ostale uhapenice prema njoj otvoreno ispoljavale nepovjerenje.

Jula 1941. godine Ratko Paternoster naao se u zatvoru banjaluke policije. Je li to bila greka ustake
policije ili je ve ubaen medu uhapene komuniste
kao agent nije razjanjeno. Sigurno je samo jedno:
Ratko se ubrzo naao na slobodi i zaposlio kao slubenik Ustakog redarstva!
Poznavajui iz predratnog perioda mnoge banjaluke komuniste i ispoljavajui u svom novom pozivu veliku revnost, Ratko Paternoster je doprinio tome da ustaka policija nanese ozbiljne udarce NOP-u u Banjaluci: deseci aktivista su uhapeni na osnovi njegovih denuncijacija; lino je uestvovao u ubistvu svog predratnog druga Aleksandra Brace Potkonjaka, tada komandira Voda za vezu Prve partizanske ete za Bosansku
krajinu, koji je bio siao u grad; tukao je i sadistiki muio uhapene komuniste i simpatizere NOP-a da bi od
njih izvukao priznanja; u jednom trenutku bio je na tragu sekretaru Mjesnog komiteta KPJ Jovanki ovi utoj i ona je samo zahvaljujui snalaljivosti svojih pratilaca i svojoj uspjela da izbjegne hapenje...
Trebalo je stati na put izdajniku Ratku Paternostern
koji je u meuvremenu postao prvi pomonik efa Antikomunistikog odjeljenja banjalukog ustakog redarstva Nikole Bogojevskog, pa je Mjesni komitet KPJ donio odluku da se on likvidira. O tome govori Augustin
Niki, pripadnik jedne od banjalukih skojevskih udarnih grupa:
Sredinom oktobra 1941. godine, uz pomo
Nade iski i Zage Umievi, s kojom sam se jedne veeri, u zakazano vrijeme, naao kod Zarazne
bolnice u Aleji uzdisaja bila je u svijetlom zaru
s peom preko lica povezao sam se s Muharemom Alibegoviem. Sastali smo se kod starog katolikog groblja. Muharema do tada nisam poznavao, ali mi je bilo reeno da e biti u kratkom
konom kaputu s fesom jarkocrvene boje na glavi. Muharem je odmah izvadio iz depa dvije rune bombe 'kragujevke' i dajui mi ih kratko rekao:
Ovim bombama i pitoljem koji ima ti i Rifat Karari treba da veeras pred Demirovia kuom saekate i ubijete ustakog agenta Ratka Paternostera. Ako me zatreba, nai e me u Selimovoj slastiarnici.
Te i slijedee veeri Rifat i ja smo ekali Paternostera, ali on nije naiao. Otiao sam tada u Selimovu poslastiarnu i obavijestio o tome Muharema.
Znam odgovorio mi je. Ta svinja je ot-

putovala u Jasenovac i Zagreb. 7

Nada iski bila je predratna skojevka, a Zaga Umievi sekretar MK KPJ za Banjaluku; malo prije toga tu
je dunost preuzela od Jovanke Covi ute, koja je morala da napusti grad. Muharem Alibegovi, podvornik
u umskoj direkciji, bio je lan KPJ.
Salih Demirovi, inovnik umske direkcije, pred ijom je kuom R. Paternoster trebao da bude ubijen, bio
je, kao i njegova ena Ismeta, snalaljiv i ve iskusan
aktivist NOP-a. Ne znajui nita o tome, R. Paternoster
se zaljubio u lijepu Ismetu, visoku, izrazitu plavuu tridesetih godina, veoma obrazovanu... Saznavi za to,
Mjesni komitet KPJ odluio je da se Paternoster eliminie na drugi nain, a ne likvidacijom.
Iako teka srca, i Ismeta i Salih Demirovi pristali
su na igru koja je uslijedila. Zadatak je trebalo izvriti.
Postupajui prema dobivenim direktivama, Ismeta
je poela da daje Ratku nadu da e mu ljubav, moda,
biti uzvraena i da ga, istovremeno, oprezno ubjeduje
da je pogrijeio to je izdao svoje drugove, da moda
postoji i nain da se u njihovim oima rehabilituje... Konano mu je otvoreno priznala da je i sama aktivist
NOP-a, da ima vezu s rukovodstvom Partije u Banjaluci. Ratko je, iako zaprepaten, bez veeg kolebanja pristao da i sam, zajedno s Ismetom, uestvuje u radu za
NOP da bi se tako iskupio za poinjene grijehe.
Dok je igra s Ratkom Paternosterom bila u toku,
Ismeta Demirovi je nastavila da izvrava i druge, normalne zadatke. Tako je, izmeu ostaloga, uhapenim
aktivistima i simpatizerima NOP-a nosila hranu u zatvor ili bolnicu. to se tada dogodilo, opisuje prof. dr
Ljubica Pejinovi-Radman, supruga glavnog organizatora ustanka na podruju Crnog vrha u srednjoj Bosni
Milana Radmana. Ona je, uhapena kad je ve bila u
drugom stanju, zbog poroaja potkraj novembra 1941.
godine iz Crne kue prebaena u Gradsku bolnicu,
gdje se nalazila pod straom i dobro se sjea dana koji
su uslijedili:
Jednoga dana, u bolniku sobu u kojoj sam
leala zajedno s upravo roenom kerkom Svjetlanom, ue jedna vrlo lijepa ena. Prie mi, prui
hranu i apnu: 'Sada je, Ljubice, na mene red da ti
donosim hranu.' Dotada je nikad nisam vidjela. 8
Uskoro je Ljubicu posjetila njena dobra drugarica
Mira Kesi i apnula joj:
uvaj se one to ti hranu donosi! To je Paternosterova ljubavnica...

Opisujui posljednju posjetu Ismete Demirovi bolnici, Ljubica Pejinovi-Radman kae:

... Jednog dana mi je prila i apnula:
Ljubice, idem na slubeni put. Neu ti skoro
doi!
Otila je. Sutradan smo saznale da je u Ustakom redarstvu izgorjela sva arhiva, a da je naa
lijepa Ismeta otila u partizane, prevarivi policajca Paternostera, koji se bio ludo zaljubio u nju.
Kada sam ula ta je uinila ta lijepa ena, bila
sam oduevljena njom, svjesna da je rtvovala i
svoju ljepotu i mladost, i brak za optu stvar. Ja
sam i danas uvjerena u to da ta ena nikad nije
voljela policajca Paternostera: ona je glumila da
ga voli! 9
U sutini, Ljubica Radman je napisala istinu, samo
su se neki detalji odigrali malo drugaije.
Nakon to je nagovorila Ratka Paternostera da ode
u partizane, ali da prije toga uniti arhivu politikog
odjeljenja banjaluke policije, otkljua vrata na elijama zatvora Crna kua i omogui politikim zatvorenicima bjekstvo. Ismeta je, zajedno s muem Salihom,
otila u umu da ga ondje saeka. Znala je da e se
poslije Paternosterova bjekstva prva nai na udaru policije.
I to se odigralo?
Dvadeset drugog decembra 1941. godine oko jedanaest sati naveer10 Ratko Paternoster je, nevjeto baratajui kanticom benzina, spalio samo mali dio politike
arhive ustake policije i u zatvoru Crna kua otvorio
elije politikih zatvorenika, a zatim pobjegao, s namjerom da se, prema dogovoru s Ismetom, koja mu je dala
vezu, prebaci u partizane. Meutim, smatrajui da je rije o provokaciji i da bi pri bjekstvu mogli biti ubijeni,
uhapeni komunisti nisu ni pokuali da bjee iz zatvora, ve su ostali u otkljuanim elijama.11
Sam se Paternoster, ponijevi neke dokumente banjaluke politike policije (istrane materijale) dragocjene za partizansku obavjetajnu slubu, naao u logoru partizanske Cete za vezu iznad Banjaluke, na Poniru. Detaljno je sasluavan. Ispriao je sve to je znao o
radu ustake politike policije, a onda je izveden pred
partizanski sud...
Ismeta Demirovi se vie nije srela s njim. Preuzela
je dunost partizanske bolniarke. Ubili su je, kao i njezina mua Saliha, etnici i to, nekoliko mjeseci nakon
dolaska u partizane.

Prvi partizanski obavjetajci u banjalukom domobranskom garnizonu bili su predratni lanovi i simpatizeri KPJ koji su u ljeto 1941. mobilisani, odnosno pozvani na vjebu u vojsku tzv. NDH: Adil Alagi, Huso i Medo Meinovi, Slavko Pavi, Franjo Buljan, Ivica Stani, Slavko Trenk... Zajedno s orujem, municijom i opremom koju su iznosili iz domobranskih magazina, oni
su, manje-vie neorganizovano, dostavljali banjalukom partizanskom odredu, odnosno od kraja septembra 1941. Prvoj partizanskoj eti za Bosansku krajinu, i
neke podatke o snazi banjalukoga garnizona i okolnih
domobransko-ustakih uporita. Koliko su i kako ti podaci mogli biti iskoriteni, malo se zna.
Priblino u kasno ljeto u Banjaluku je iz Zagreba stigao domobranski satnik Sreko Brana i nezavisno od
spomenute grupe, djelujui ponajprije kao obavjetajac, povezao se s Mjesnim komitetom KPJ. (Vidi poglavlje ove knjige Ne smijemo ih zaboraviti Zagonetni
Sreko Brana.)
Svjedoenja o obavjetajnom radu aktivista NOP-a
u gradovima, pa i u Banjaluci, najee se svod na
konstataciju dostavljali smo obavjetajne podatke.
Meutim, to je reeno ve nekoliko puta, ali ni najprecizniji obavjetajni podaci, ako ne stignu navrijeme
onome ko ih moe i zna upotrijebiti, u operativnom
smislu ne vrijede nita. Oni, eventualno, mogu da poslue samo za stvaranje ili dopunu ope slike o stanju u
redovima neprijatelja.
S obzirom na banjaluke partizanske obavjetajce,
jedan njihov znaajan, a neposredan (operativni) doprinos utvrdili smo osim pothvata satnika Sreka Bran e u sluaju likvidacije isturenog domobranskog
uporita Han-Kola, 12 km jugozapadno od Banjaluke,
na cesti koja preko aavice vodi za Klju i Mrkonji-Grad.
Poznati nogometa, igra banjalukog Borca i zagrebakog prvoligaa Graanskog, Dinko Podgornik,
ija su braa Adolf, Marijan i Branko bili predratni lanovi, a on simpatizer KPJ, pozvan je potkraj novembra
1941. na vojnu vjebu.
Idua tri i po mjeseca, negdje do sredine marta 1942. godine svjedoi D. Podgornik, pukovnik JNA u penziji proveo sam kao domobranski porunik u Banjaluci. Imao sam vezu s nizom
aktivista NOP-a u domobranstvu (Munib erimi,
Dalko Halimi, Franjo Buljan, Viktor Paali,
Slavko Pavi...) ali i u gradu (Joa temberger,
Ivica Vitkovi, Ljubica Makovi, Slavko Lastri...)

...Kada bi moja satnija odlazila 'na teren', uglavnom za Han Kola, gdje se nalazila domobranska posada koju je trebalo snabdijevati municijom i hranom, ja sam vrijeme i marrutu javljao
Dalku Halimiu, koji je sluio vojsku u Gornjem
eheru, gdje mu se i kua nalazila, ili preko Franje Buljana, etnog ustera, Slavku Lastriu. Uz to
Franjo je imao i svoju posebnu viu vezu. Prolazei prema Han Kolima ostavljao sam na dogovorenim mjestima po neki sanduk municije i vojnu opremu. Sve su to partizani kasnije 'pronalazili' i odnosili. Preko spomenutih drugova dostavljao sam,
jasno, i podatke o kretanju i planovima domobranskih jedinica do kojih sam mogao doi. U tabu banjalukog domobranskog zdruga na dunosti efa ifrantskog odjeljenja nalazio se od
septembra 1941. pukovnik Tihomir Odi, predratni jugoslavenski mornariki oficir kapetan bojnog broda, rodom iz Dervente. Podaci o akcijama
planiranim u tom tabu u zimskom periodu
1941/1942. protiv partizana dobivani su i od njega
i prosljeivani dalje...12
No, vratimo se sluaju domobranske posade u Han-Kolima. Vidjeli smo to je o njoj rekao partizanski
obavjetajac, tada domobranski porunik, Dinko Podgornik, a sada emo vidjeti to o tome kau neprijateljski dokumenti.
Zapovjednitvo II. domobranskog zbora dostavlja
Glavnom stoeru domobranstva iz Broda n/S, izvjee za vrijeme od 1. do 15. sijenja 1942. godine, u kojemu stoji i OVO:
10.1.1942. Napadnut sat (tj. satnija, eta primj. autora) koji je sprovodio hranu iz Banja Luke
u Han Kola. Nai gubici 4 mrtva, 4 ranjena i 30 nestalih. Hrana i materijal uniteni, sve saonice razlupane. Odneeno 200.000 Kuna, namjenjenih za
posadu Han Kola.13
Nepun mjesec dana kasnije, 7. februara, Banjaluki zdrug dostavio je Zapovjednitvu II domobranskog
zbora svoj mjeseni izvjetaj u kome potvruje podatke iz prethodnog izvjetaja dajui neke zanimljive dopune:
b) 1 sat, upuen kao smjena posadi u Han Kolima, koji je ujedno sprovodio sobom i hranu potrebnu za mjesec dana, napadnut je izmeu G.
ehera i Han Kola, kod s. Rakovi.
Sat nije imao dovoljno osiguranje, napadaj je
iznenadno izvren strojnicama i uz veliku buku,

pa se sat pokolebao i u neredu odstupio, ostavivi

12 saonica punih hrane, kao i 5 sanduka runih
bombi.14
Nastupajui s mnogo jaim snagama, neprijatelju je
14. januara uspjelo da se probije iz Banjaluke do Han-Kola i smijeni posadu, ali...
Zapovjednitvo II. domobranskog zbora bilo je
prisiljeno da u svom izvjeu za vrijeme od 16. do 28.
veljae 1942. godine, dostavljenom Glavnom stoeru
domobranstva 4. marta javi:
19. II. 1942. (...) Oko 1000 naoruanih partizana
napali i zarobili opkoljenu posadu Han Kola.15
U tom istom izvjetaju nalazi se i podatak:
20. veljae akcija prema Han Kolima uslijed
snijega i vatre pobunjenika, obustavljena.16
Oigledno, Zapovjednitvo II domobranskog zbora nije imalo pojma o tome to se dan ranije odigralo
kod Han-Kola.
Da pogledamo, konano to je Ministarstvo unutarnjih poslova tzv. NDH u svom petnaestodnevnom izvjetaju od 10. marta javilo Ministarstvu hrvatskog domobranstva:
Pored izloenog Banja Luka je od nazad nekoliko dana jo jae ugroena time, to su vojne
posade koje su se nalazile u Han Kolima i Krupi
na Vrbasu dielom zarobljene i dielom unitene,
kojom prilikom je pobunjenicima pao u ruke cjelokupni vojniki materijal, a naroito puke, teke
strojnice, bacai mina i streljivo.17
Meutim, u meuvremenu se dogodilo neto to ni
domobranske komande ni ustako Ministarstvo unutarnjih poslova nisu znali: tab Manjakog bataljona 4.
krajikog NOP-odreda (komandant Milan Brankovi,
politiki komesar Muhamed Kazaz), koji je djelovao jugozapadno od Banjaluke, povezao se sa zapovjednikom
domobranske posade u Han-Kolima satnikom Muhamedom Dediem i jo nekim oficirima koji su, pored ostaloga, uvidjevi da im iz Banjaluke nikako ne moe biti doturena dovoljna koliina municije ni hrane, premda se to pokuavalo uiniti ak i zranim putem, odluili da posadu predaju partizanima bez borbe.
Tako se u Hronologiji pod datumom 19. februara
1942. naao tekst:
Delovi 4. krajikog NOP odreda bez borbe
razoruali jednu etu domobrana (istakli autori) u
s. Han Kolima (kod Banje Luke).18
Uz izmiljeni podatak, zapravo opravdanje Zapovjednitva II. domobranskog zbora pred viim koman-

dama, da su oko 1000 naoruanih partizana napali i

zarobili opkoljenu posadu Han Kola Redakcija tree
knjige etvrtog toma Zbornika dokumenata i podataka
o NOR-u jugoslovenskih naroda dala je napomenu:
Ustako-domobransku posadu u Han Kolima
likvidirali su dijelovi etvrtog krajikog NOP odreda. Izmeu ostalog, partizani su zaplijenili oko
50 puaka, 9 puko-mitraljeza i 130.000 puanih
metaka.1"
Nije jasno zato je Redakcija Zbornika smatrala potrebnim da govori o ustako-domobranskoj posadi i
njenoj likvidaciji?
Operativni tab NOP-odreda za Bosansku krajinu u
izvjetaju Glavnom tabu NOPO i DV za Bosnu i Hercegovinu od 5. marta 1942. pojednostavnio je logino i
radi ouvanja tajnosti tok zbivanja oko Han-Kola i
napisao ovo:
Padom Krupe ostalo je jedino neprijateljsko
uporite sa ove strane Vrbasa Han Kola. Naa komanda poslala je pismo hrvatskim oficirima i vojnicima i pozvala ih na predaju, iznosei im bezizlazan poloaj nakon pada Krupe i Karanovca.
Vojnici i oficiri su se sutradan predali bez da su
ispalili ma i jedan metak na nau vojsku. Zarobljeno je oko 130 vojnika i sve oruje. Vojnicima je
objanjen cilj nae borbe i svi su puteni svojim
kuama.20
0 radu i aktivnosti partizanske obavjetajne slube
u banjalukom domobranskom garnizonu govori i Muhamed Hadihalilovi. On je mobilisan u septembru
1941. i njemu se kao komunisti nije ostajalo u domobranstvu, ali...
I pored moje upornosti da idem u umu kae on Stari (uro Pucar primj. autora) me je
na kraju ubijedio da treba da ostanem u domobranstvu i da tu radim za narodnooslobodilaki
pokret. Stavio mi je u dunost da se upoznam s
domobranskim natporunikom Hasanom Hotom
1 porunikom Sulejmanom Cimiratiem i da ih
ukljuim u rad za narodnooslobodilaki pokret.21
M. Hadihalilovi je izvrio taj zadatak. To, meutim, nije bilo sve. On izjavljuje i ovo:
Radio sam u Stoeru pukovnije u inu vodnika-aka. Deseta pukovnija je bila velika vojna jedinica, s 41 satnijom. Osim posade u Banjaluci,
pukovnija je drala posadu i u Prijedoru, Bosanskoj Gradiki, Bosanskoj Dubici, Sanskom Mostu,
Kljuu, Jajcu, Mrkonji-Gradu, Kotor-Varou,

Prnjavoru, Krupi na Vrbasu, Han-Kolima i jo u

nekim okolnim uporitima. U toj pukovniji su bili
na dunosti natporunici Dinko Podgornik i Fio
Grani, moji kolski drugovi, ilegalci odranije, zatim satnik Muhamed Dedi, ija su braa Fikret i
Fahret bili poznati banjaluki komunisti, potom
natporunici Josip Zori i Rifat Kulenovi, porunik Pavle Nad, ak-narednik Oskar enk, narednik Alija Mehi, magacioner, odranije ukljuen u
ilegalni rad, domobran-brija Munib erimi,
predratni lan KPJ, i drugi. Sa svima njima i jo
mnogim drugima uspostavio sam vezu. Svi su oni,
s vie ili manje uspjeha, bili ukljueni u rad za narodnooslobodilaki pokret. Od Alije Mehia smo
odnosili municiju, hartiju za apirograf i apirografe, a drugi su davali podatke o brojnom stanju
i naoruanju satnija i drugih ustakih i njemakih
jedinica. Od nekih oficira smo dobivali i podatke
o pripremama pojedinih akcija protiv partizana,
kao i o borbama na terenu.22
U centru Banjaluke, u trospratnici izmeu hotela
Palas i starodrevne damije Ferhadije, smjestila se
poetkom ljeta 1941. godine novoosnovana ustanova s
pomalo neobinim nazivom: Ured za kolonizaciju. Kao
ekspozitura Glavne uprave za kolonizaciju pri vladi
tzv. NDH sa sjeditem u Zagrebu, taj je ured dobio zadatak da na podruju bive Vrbaske banovine popisuje
i preuzima pokretnu i nepokretnu imovinu Jevreja i Srba pobijenih i odvedenih u logore te Srba protjeranih u
Srbiju. Pokretnu imovinu trebalo je zatim dijeliti pojedincima zaslunim za novostvorenu tzv. Nezavisnu
Dravu Hrvatsku, a na poljoprivredna imanja u sklopu sumanutih ustakih planova o stvaranju etniki iste Bosne kolonizirati hrvatske porodice iz pasivnih
krajeva Hercegovine i Like.
Sa postavljenjem dobijenim u Zagrebu, na elu banjalukog Ureda za kolonizaciju naao se tridesetogodinji pravnik Rudi ajavec. U skladu sa njegovim rangom, ubrzo se obreo u krugu najviih predstavnika ustake vlasti. Kao neenja stanovao je u hotelu Palas,
gdje je skoro svako vee sjedio, pio ili igrao karte sa ef o m ustake nadzorne slube Ozrenom Kvaternikom,
Boom Draiem (nakon njegova dolaska iz Dubrovnika na poloaj efa banjaluke policije), njegovim pomonikom drom Vladimirom Vinekom te s ustakim
stoernikom Viktorom Gutiem. Inteligentan, obrazovan, vanredan kozer, vedre naravi, bio je od svih rado
prihvaen u drutvu, a kao lijepo graen ovjek, izrazi-

tih crta lica, sa briima koje je esto nonalantno gladio, izazivao je naklonost mnogih ena.
O Rudiju ajavecu dr Katarina Kranjc, koja je
1941/1942. bila profesor fizike u banjalukoj gimnaziji,
kae:
ajavec se druio samo s ustakim glaveinama i policijom. U hotel 'Palasu', kada sam jednom
prilikom sjedila s jednom koleginicom, keiner
nam je odjednom donio palainke. Otkud to?
pitale smo kelnera, jer nismo bile tako neto naruile. Pokazao nam je za sto za kojim su sjedili
ajavec i Ozren Kvaternik. Mi smo odbile da primimo 'ast'. Rudi se smijao. Ne sjeam se ko me je
upoznao s Blakoviem, a on me je upoznao s Rudijem ajavecom. Onda smo se druili s njim. I to
nam je dobro dolazilo. Poznavala sam se i s Ozrenom Kvaternikom a i sa Vinekom. Vinek mi je rekao, kada je Rudi pobjegao u partizane s avionom:
Ja sam 16 godina gonio komuniste i niko
meni ne moe rei da je Rudi komunist!
Rudija su svi voljeli.23
Tko je bio Rudi ajavec? Prema podacima do kojih
smo doli, on se priblino 1927. ili 1928. godine pod utjecajem Ognjena i Srdana Price, istaknutih funkcionera
ilegalne KPJ, prikljuio u Sarajevu naprednom omladinskom pokretu. Kao kolovoa akog trajka istjeran
je iz sedmog razreda sarajevske Prve muke gimnazije,
pa je taj razred zavrio u Somborn. Nakon toga njegovi
su roditelji otac mu je bio inovnik u Agrarnom uredu pa je mnogolana porodica jedva sastavljala kraj s
krajem odluili da majka s djecom prijee u Beograd, gdje e Rudi zavriti osmi razred gimnazije. Otac
je privremeno, ekajui premjetaj, ostao u Sarajevu...
Ognjen Pria je 1929. godine bio u zatvoru, osuen
po Zakonu o zatiti drave. Iz Sarajeva su ga prebacili
u Beograd. Rudijeva ga je majka doekala na stanici i
uz dozvolu andara razgovarala s njim, preuzevi obavezu da e mu dostavljati hranu i prati rublje. Ona je to
i inila opravdavajui se rodbinskim vezama.
Zavrivi osmi razred u Drugoj beogradskoj mukoj
gimnaziji 1930. godine, Rudi se upisao na Pravni fakultet. Od tada uestvuje u svim demonstracijama i nekoliko je puta hapen. Kua ajavevih istovremeno postaje prolazna stanica za Rudijeve kolege iz Sarajeva koji su k njima navraali i tu noivali.
Rudi je 1934. godine diplomirao kao redovni student
Pravnog fakulteta u Beogradu, poslije ega je pozvan u

vojsku i rasporeen u kolu za rezervne avioinenjere

u Novom Sadu. Tu je kolu zavrio, pa je dobio in narednika. Na vjebi u Mostaru dobio je in potporunika
jugoslavenske vojske.
Godine 1938. Rudi ajavec je kao stipendist Ministarstva poljoprivrede otiao u Francusku da bi doktorirao zadrugarstvo. Kada je u Francuskoj 1939. godine
provedena mobilizacija, prekinuo je studij i bez poloenog doktorata vratio se u zemlju. Tada su ga iz Ministarstva poljoprivrede premjestili u Osijek. Prema nekim podacima koje nismo mogli provjeriti, student
Pravnog fakulteta Rudi Cajavec u Beogradu je primljen u KPJ.
Godine 1940. ajavec je iz Osijeka premjeten u Agrarni ured u Splitu, gdje ga je zatekao i aprilski rat
1941. i kapitulacija jugoslavenske vojske.
Uprkos takvoj biografiji, Rudi ajavec je ubrzo nakon stvaranja tzv. NDH uspio da se kao Hrvat, strunjak za poljoprivredu, ubaci u Glavnu upravu za kolonizaciju u Zagrebu...
to se dalje dogaalo, s koliko se opreznosti i pronicljivosti ajavec ukljuio u grupu aktivista NOP-a u
Banjaluci, vidjeemo iz sljedeeg teksta.
U septembru 1941. godine, iziavi iz ustakog zatvora u Bihau, gdje je proveo mjesec i po dana, u Banjaluku je doao predratni skojevac Vinko Markoti, po zanimanju tehniar geometar. Protekcijom porodinog
prijatelja dobio je zaposlenje u Uredu za kolonizaciju i
javio se na dunost. Preko Sabahudina Bude Buatlije,
predratnog kolege s Beogradskog univerziteta, V. Markoti se, prema vlastitim navodima, iduih dana povezao s jo nekolicinom naprednih ljudi zaposlenih u istoj
ustanovi, a odmah zatim uspostavio kontakt i s Mjesnim komitetom KPJ.
to se tie Rudija ajaveca napisao je V.
Markoti za njega smo saznali tek toliko da je
jo prije rata zavrio pravni fakultet u Beogradu i
poslije toga dobio zaposlenje u nekom ministarstvu. Moji kontakti s njim u tom periodu nisu bili
esti. Odlazio sam k njemu povremeno na referisanje, podnosio izvjetaje i dobivao uputstva za
rad. Kao rukovodilac djelovao je zrelo, uvijek je
tano znao ta hoe i bio uporan u zahtjevima da
se postavljeni zadaci izvravaju. Znao sam, kao i
ostali drugovi, da je 'povjerljiva linost' reima
uostalom i sam poloaj koji je zauzimao ukazivao
je na to da uiva veliki ugled kod najviih us-

takih funkcionera u gradu i da se stalno kree u

njihovom drutvu.24
Potkraj oktobra 1941, u trenutku kada je poela bitka za Moskvu, izmeu R. ajaveca i njegova slubenika
V. Markotia poeo je u Uredu razgovor o situaciji na
frontovima:
Markoti taj razgovor opisuje ovako:
ini mi se da e se rat brzo zavriti rekao sam u jednom trenutku s namjerom da ga
provociram. Znai, i na e Ured zavriti svoj
posao i mi emo se razii svaki na svoju stranu.
Na te moje rijei ajavec se nasmijao.
Nisam ba siguran da e tako biti odvratio je. Bez obzira na trenutne uspjehe Nijemaca, Rusi su jo jaki i vjerujem da e doi do njihove protivofanzive. Uostalom, u brzi svretak rata
vie ne vjeruju ni oni 'gore', s kojima sam esto u
drutvu. Boje se ruske zime...
Bio sam iznenaen. 'ta ovo znai?' pomislih i kao u magnovenju odluih da otvoreno kaem ta mislim.
Istinu govorei ni ja ne vjerujem ni u kakvu,
a kamoli brzu pobjedu Njemake rekoh mirno
i nastavih odmah da govorim o velikim gubicima
Nijemaca u toku njihovog dotadanjeg napredovanja kroz Rusiju, o laima nacistike propagande, o neiscrpnim rezervama Crvene armije i snazi
antifaistike koalicije, o uspjenim akcijama naih partizana, o svemu onome to sam u posljednje vrijeme itao u tampanim materijalima koje
smo dobivali od Mjesnog komiteta.25
U daljem toku razgovora V. Markoti je priznao ajavecu da je jo prije rata pripadao naprednom omladinskom pokretu, da je vei dio ljeta prije dolaska u
Ured proveo u bihakom zatvoru, s gnuanjem je govorio o ustakim zvjerstvima, o muenjima u zatvoru, o
pokoljima srpskog stanovnitva u Bihau i okolini...
Sutradan ujutro razgovor je nastavljen. Tada je ajavec govorio o sebi; kao Hrvat, Jugoslaven, zgraao se
nad svim onim to su inile ustae i to je donio novi
Hitlerov poredak.
Markoti je o tim razgovorima obavijestio sekretaricu Mjesnog komiteta drugaricu Malu, i tako je, po
njegovim navodima, poela saradnja Rudija ajaveca s
NOP-om.
Predratni slubenik banjaluke umske direkcije
in. Dore Pstrocki, porijeklom Rus, premjeten je ljeti
1941. u novoosnovani Ured za kolonizaciju. Kao napre-

dan ovjek, blizak komunistima, nastojao je da zbog poslova Ureda, koje je smatrao neasnim, izbjegne taj
premjetaj, ali mu to nije uspjelo. Njegova sjeanja o
Rudiju ajavecu nisu u skladu sa sjeanjima Vinka
Markotia, ali im i ne protivurjee, bar ne u cjelini. U
vezi s nekim vijestima koje su kruile Uredom za kolonizaciju, pa i Banjalukom, o velikom ajavevu predratnom prijateljstvu s ministrom u Pavelievoj vladi
drom Mladenom Lorkoviem i nekim drugim ustakim
glavarima vijesti koje je, vjerovatno, on sam irio, D.
Pstrocki kae:
Teko bi se moglo pretpostaviti da bi se ajavec u onoj situaciji u kojoj je on imao sve to je elio, sva ovlaenja, sve mogunosti, puno povjerenje najviih ustakih funkcionera ...da bi on u takvoj situaciji, u junu, julu 1941. godine, na osnovi
bilo ega odjednom promijenio shvatanje. Ja mislim da je on ipak ranije morao imati i odravati
neke veze s lijevo orijentisanim krugovima. Kasnije, kada smo se u toku zajednikog rada zbliili,
on mi je priao da je bio prije rata u Parizu, da je
odlazio tamo, da se tamo poznavao s nekim naprednim ljudima ... Zbog ega je on odlazio u Pariz nije mi poznato. Ja ga o tim stvarima nisam nita pitao.26
Kakve su bile posljedice vijesti koje su se irile o Rudiju ajavecu, a koje on, logino, nije ni pokuavao da
pobije? O nekim njihovim aspektima govori i in. Dorde Pstrocki:
Sekretar Mjesnog komiteta KPJ u Banjaluci
je bio obavijeten o radu Rudija ajaveca i u potpunosti je koristio njegovu pomo, ali skoro do samog njegovog odlaska u partizane nije se mogao
osloboditi izvjesne rezervisanosti niti imati puno
povjerenje u njega. Razloga za rezervisanost je bilo na pretek: svi su znali da on ima jake veze u Zagrebu, da je dobar s Lorkoviem i jo nekim ustakim ministrima; da je lini i nerazdvojni prijatelj
efa ustakog redarstva, da je prijatelj referenta
za borbu protiv KPJ Bogojevskog...27
Govorei o odnosima ajaveca i Bogojevskog, D.
Pstrocki opisuje sluaj kada je u kancelariju Bogojevskog, u trenutku dok su unutra bili samo njih dvojica,
uao jedan slubenik radi referisanja. Slubenik se poeo ustruavati, a ef redarstva mu je rekao da moe
sve slobodno priati pred ajavecom kao i pred njim
samim. S tim u vezi Pstrocki dodaje:
Na takav nain je ajavec iz referisanja jed-

nog agenta doznao da je Franjo Kluz pristalica

narodnooslobodilakog pokreta i nakon toga mu
je priao. Na isti nain je doznao da e Kluzu biti
zabranjeno letenje te da e vjerovatno biti uhapen.28
Najzad moramo spomenuti i jedan izrazito vojnoobavjetajni poduhvat Rudija ajaveca o kojemu pie
Dorde Pstrocki:
ajavec je s lakoom i jednostavnou rjeavao i najsloenije zadatke. Kada nam je Zaga jedanput rekla da treba pribaviti podatke o rasporedu i snazi neprijateljskih garnizona i uporita,
ajavec je Zdenku Ruiu i meni dao punomo i
uputstva da idemo u Kozaru radi upoznavanja sa
situacijom i stanjem konfiskovanih imanja, jer on,
navodno, treba da obezbijedi stoku za potrebe domobranstva. Ja i Zdenko smo otili njegovim automobilom i doli do domobranskih poloaja.
Imali smo prolaz i upoznali se s nekim oficirima.
Oni su nas lijepo primili, otvorili nam karte i pokazali sve njihove postaje, jer je ajavec traio od
nas da nas upoznaju s tim kako bi znali gdje su sigurna podruja po kojima se mi moemo kretati.
Mi smo prokrstarili teren i zapamtili gdje je koja
njihova postaja, a gdje koje njihovo uporite i sve
smo to zatim prenijeli i ajavecu i Mjesnom komitetu.29
U svojim sjeanjima na boravak u Banjaluci, gdje je
najprije bila lan, a zatim od kraja oktobra 1941. godine
sekretar MK KPJ, drugarica Mala Zaga Umievi
pie:
Velike koliine sanitetskog i kancelarijskog
materijala nabavljali smo putem Ureda za kolonizaciju, gdje je direktor bio Rudi ajavec. Tu smo
imali i partijsku organizaciju s nekoliko lanova.
Mnogi arci papira, neke pisae maine, apirografi i drugo, nabavljeni za administraciju te ustanove, nali su se uz pomo naih veza u Uredu
na partizanskoj teritoriji. Puke i pitolje koje je
ajavec dobio od domobranstva radi navodnog
naoruavanja buduih kolonista, koji su imali da
dodu na imanja protjeranih ili pobijenih Srba na
navodno ugroenim terenima, a i za osoblje Ureda radi obezbjedenja na terenu, dostavljeni su
partizanima. A da ironija bude vea odvozili su ih
do odreene veze kamioni tog istog Ureda.30
Ali to nikako nije bilo sve. O tome svjedoi V. Mar-

koti piui o zbivanjima u toku novembra-decembra

1941:
Nekako u to isto vrijeme donijeli smo odluku
da ajaveca koji je ve u nizu navrata bio dostavio dragocijene podatke (dobivene od svojih
'prijatelja': upravnika policije Draia, njegovog
zamjenika Vineka, pukovnika Brozovia ili drugih domobranskih oficira) o predvidenim hapenjima u gradu, o snazi neprijateljskih uporita
oko Banjaluke i o planiranim vojnim akcijama
protiv partizana upoznamo s postojanjem nae
grupe u Uredu. Bio je veoma obradovan, ali ne
bih rekao i mnogo iznenaen: vanredno inteligentan i pronicljiv, od poetka je shvatio da u
Uredu nisam sam.
Rudi ajavec je nastavio i dalje da ivi dotadanjim ivotom visokog funkcionera NDH. Znalaki se koristio mogunostima koje mu je pruao
njegov poloaj upravitelja Ureda za kolonizaciju.
Pomou skupocjenih poklona, koje je uzimao iz
naputenih stanova i trgovakih radnji bogatih
graana Jevreja i Srba, ili pomou novca kojeg je
uvijek bilo dovoljno u blagajni Ureda, potkupljivao je i vezivao uz sebe najvie ustake fnkcionere u Banjaluci, pa ak i u Zagrebu. Druio se
stalno s njima, prireivao sjedeljke, partije karata
i pijanke za 'krem' ondanjeg banjalukog drutva. Vanredan armer, nevjerovatno snalaljiv i
komunikativan, uklapao se lako u svako drutvo.
Uivao je uz to i glas 'osvajaa enskih srca'. Upravnik policije Drai i njegov pomonik Vinek
znali su da za jednu no izgube na kocki na stotine hiljada kuna, ali Rudi bi im sutradan sve to velikoduno namirio iz kase Ureda.
Iako je esto po cijelu no 'banio' sa svojim
'prijateljima', Rudi ajavec je skoro redovno dolazio sutradan u kancelariju da bi, prije svega, nainio zabiljeke o informacijama sakupljenim u toku prethodne noi. Te zabiljeke predavao je odmah meni, a ja sam ih prenosio Mjesnom komitetu.31
Odjel za naoruanje II zbornog podruja u Banjaluci, osim vojnih osoba, zapoljavao je i civile kao pomono osoblje. Rudi je preko domobranskog pukovnika
Brozovia u tom odjelu zaposlio svog brata Dragutina i
zaduio ga da mu prikuplja podatke o tome koliko i
kakvo se oruje i municija u toku dana izdaje, te kojim
jedinicima. Dragutinu nije bilo teko da doe do tih

podataka jer je kao pisar radio ba ondje gdje su oficiri

sastavljali te dnevne preglede. Rudi je te podatke preko
Mjesnog komiteta KPJ slao partizanima i oni su na osnovi analize tih i drugih podataka mogli da ocijene vatrenu mo pojedinih domobranskih jedinica i njihovih
posada na pojedinim sektorima.
I Rudijevo druenje s mnogim ustakim funkcionerima bilo je najtjenje povezano s njegovom obavjetajnom djelatnou. Tako je s Draiem esto uvee u hotelu Palas igrao karte i namjerno gubio da bi ga to
vie vezao za sebe i od njega saznavao svjee dnevne vijesti. Draia je redovno snabdijevao i namirnicama koje je on slao porodici u Dubrovnik, a pozajmljivao mu je
i novac. I sa Vinekom, takoer policijskim funkcionerom, ajavec je bio u jednakim odnosima. Od njih dvojice saznavao je kako se pojedine pristalice narodnooslobodilakog ilegalnog pokreta u gradu dre u zatvoru
i jesu li koga izdali i o tome je odmah obavjetavao
Mjesni komitet KPJ u Banjaluci. Saznavao je i imena
drugova koji su u toku istraga nad pohapenim ilegalcima provaljeni, pa je i o tome obavjetavao Mjesni komitet. Tako su se oni mogli povui u ilegalnost ili prebaciti u partizane. U nekim se sluajevima ajavec na
paljiv i pogodan nain i direktno zauzimao za pojedine uhapene aktiviste NOP-a, pa bi, kada bi u tome uspio, sugerirao Mjesnom komitetu da ih odmah uputi u
umu.
U banjalukom je Uredu za kolonizaciju osim Vinka
Markotia radilo jo nekoliko aktivista KPJ: ore
Pstrocki, Budo Buatlija, Lutvo Hajdaragi, Zdenko Rui, Dragica Babi...
Zdenko Rui, istureni slubenik Ureda na terenu
sjeverno od grada, na Kosijerevu, Kukulju, Topoli, Razboju, zapisao je:
Jednog dana smo dobili zadatak da ispitamo
smjetaj i raspored neprijateljskih posada, njihovo brojno stanje, naoruanje sve to moemo
da saznamo. Opet smo od Rudija dobili slubeni
nalog. U vezi s tim zadatkom oko Pstrocki je
iao sa mnom jednom ili dvaput na teren, a poslije sam iao sm. Kretanje po terenu smo objanjavali slubenim zadatkom ispitivanja mogunosti
kolonizacije na naputenim imanjima. Ne sjeam
se vie da li je u putnom nalogu to bilo navedeno
ili smo imali poseban nalog generala Brozovia,
kojim se vojnim komandama nalagalo da nam iziu u susret prilikom obavljanja naih poslova na
terenu. Mi smo kolima obilazili ta sela, a usput

smo obilazili i posade i tabove na tom podruju,

interesujui se da li je teren siguran, ko i ta obezbjeuje, andari ili domobrani, koliko ljudi, a zavisno od blagoglagoljivosti sagovornika od nekog
smo saznavali poneto i o naoruanju i vie raznih drugih pojedinosti. Uz obrazloenje da mi o
svemu tome, zbog svojih planova kolonizacije tog
podruja, moramo imati tane podatke, mi smo
sa sobom nosili sekcije i sa sekcija u uporitima
(koje su bile na zidu) unosili podatke o 'neprijatelju' i 'vlastitim' poloajima na nau sekciju. Rudi je
ove, a i druge hitne informacije prebacivao drugovima avionom, tako da su one brzo stizale na
pravo mjesto. Od mene ih je u Banju Luku nosio
Doko Pstrocki.32
Kakvo je bilo znaenje obavjetenja koja su partizanskim tabovima ili partijskim komitetima pristizali
direktno ili indirektno od Rudija ajaveca? Sigurno
vrlo veliko.

O ivotu, radu, ponaanju i druenju Rudija ajaveca u Banjaluci interesantna su i sjeanja arka Lastria, partizanskog obavjetajca od prvih dana ustanka,
premda on sa njim nije imao direktnu vezu. . Lastri o
tome kae:
Dr. Vladimir Vinek doao je u Banju Luku iz
Zagreba odmah po uspostavljanju ustake vlasti,
negdje oko 20. maja 1941. godine. Znam da ga je
na neiji prijedlog mama primila na stanovanje.
Stanovao je u jednoj sobi naeg stana. Tu je ostao
sve dok nije premjeten u Slavonski Brod. (...)
...Vinek je bio veoma blizak sa Rudijem ajavecom. Bili su, mislim, ak i prijatelji. Rudi je dolazio u na stan da bi posjetio Vineka. esto su i
dugo razgovarali u Vinekovoj sobi. (...)
...Nakon smjenjivanja Blaa Gutia na poloaj
upravnika redarstva doao je dr Drai, rodom
Dalmatinac. Ovaj Drai jako je volio Rudija ajaveca. Kad je ajavec otiao u partizane i zatim poginuo, Vinek mi je priao da se Drai zbog smrti
ajaveca zaplakao. Drai je ubrzo poslije toga
smijenjen jer se stalno kretao u drutvu Rudija
ajaveca.33
Poslije bjekstva R. ajaveca avionom u partizane,
Drai, meutim, nije bio samo smijenjen nego i uhapen, odnosno stavljen u kuni pritvor. To se vidi iz
slubene brzojavke koju je Ustaka nadzorna sluba

Zagreb (Ured I, upravitelj Paver v. r.) 2. jula 1942. dostavila Zatitnom redarstvu za grad Banja Luku i Veliku
upu Sana i Luka: Za dra Turinu izaslanika Ministarstva unutarnjih poslova, koja je glasila:
Savezno brzojavom od 19. lipnja ponovo molimo da bi gospodin Turina obaviestio njemakog
generala Stahla da dosadanjom istragom protiv
Drai Boe biveg upravitelja redarstva nije istome nita dokazano toka Izviestiti ovaj ured o stanovitu njemakog generala toka Broj 35892.34
Zato se general Stahl, komandant grupe Zapadna
Bosna, koja je 10. juna 1942. zapoela veliku dvomjesenu ofanzivu na Kozaru, toliko interesovao za sudbinu upravitelja banjalukog redarstva Boe Draica?
Iskusni je njemaki general pretpostavljao da je on
obavjetajno saraivao s ajavecom prije njegova odlaska avionom u partizane i traio je potvrdu o tome.
Ne zbog same kozarske ofanzive, ve zbog svega to joj
je prethodilo. Sudei po mnogoemu, bio je i u pravu. U
zapovijesti Operativnog taba NOPO za Bosansku krajinu o napadu na Prijedor od 14. maja 1942. nalazili su
se i ovi obavjetajni podaci:
Grad Prijedor smjeten je sav na desnoj obali
Sane. Opasan sa 17 straarsk(ih) i dva predstraarska (mjesta). Pozadina na desnoj obali Sane je
sva osloboena, dok pozadina lijeve obale u neprijateljskim rukama (kompleksi naoruanih
muslimanskih sela). Straarska mjesta osigurana
su rovovima, a neka i icom. Prijedor je odravao
dnevnu vezu sa Ljubijom (tri satnije) i sa muslimanskim selima iji (je) prednji pojas arakovo-Hambarine-Mataruge (200 puaka), inae je ve
vie mjeseci blokiran. Jaina neprijateljskog garnizona je 1.200 domobrana i legionara i 40 ustaa.
Neprijatelj je smjeten u zgradama: Gimnaziji
(Komanda), osnovnoj koli 'Umljenovia', Hotel
'Balkanu', eljeznikoj stanici, Glamoinoj kui i
avliji (topovi), ustae u Hrvatskom domu. Ima jo
13 andarma u andarskoj kasarni, gdje su i bacai.35
Citirani podaci dobijeni su, sigurno, od partizanskih
obavjetajaca koji su djelovali u samom Prijedoru. Nisu
bili posebno obimni i precizni, ali su ipak bili dovoljni
za uspjeno izvrenje pothvata. Partizanske jedinice
savladale su neprijatelja (16. maja 1942) za manje od 24
asa, zarobivi 1100 domobrana i 200 ustaa i andara
uz, za to vrijeme, ogroman ratni plijen od 1200 puaka,
15 pukomitraljeza itd. Meutim, u operacijama te

vrste, pogotovo kada su borbe oko napadnutog neprijateljskog uporita mogle da potraju i dan, dva ili tri, za
partizansku su komandu jednako vani bili i podaci o
snazi, naoruanju, moralu itd. okolnih neprijateljskih
garnizona koji bi mu mogli priskoiti u pomo. U sluaju Prijedora bilo je to prije svega banjaluki garnizon. A
ako je Drai obavjetajno radio za ajaveca rezonovao je najvjerovatnije Stahl onda i on sam u operaciji
Kozara mora da rauna sa ostacima njegove obavjetajne mree u Banjaluci, a vjerovatno i u okolnim ustako-domobranskim posadama.
Eto, otplovili smo u vode pretpostavki, loginih pretpostavki, ali za njih nemamo dokaza ni u dokumentima
ni u sjeanjima svjedoenjima...
A Boo Drai je ubrzo puten iz zatvora, zapravo iz
kunog pritvora u hotelu Palas, gdje je inae stanovao zajedno s Rudijem ajavecom. Nakon toga nestao
je iz Banjaluke.

Jo potkraj aprila i u toku prve polovine maja 1942.

godine pripreman je dolazak Rudija ajaveca i Franje
Kluza avionima na osloboeni teritorij. Trebalo je da se
spuste na provizorni aerodrom kod Skender-Vakufa,
ali su etniki puevi koji su izbili u srednjoj Bosni odloili taj pothvat. Konano, 23. maja sa banjalukog su
aerodroma avionom uzletjeli Rudi ajavec i Franjo
Kluz i spustili se na osloboeni teritorij kod Prijedora.
Deset dana kasnije, 3. juna, Rudi ajavec je sa svojim strijelcem Miom Jazbecom s kojim je i pobjegao
na osloboeni teritorij mitraljirao i malim bombama
bombardovao Banjaluku i vojni logor na banjalukom
polju. Tom je prilikom ranjen mecima (rafalima) sa
zemlje, a avion mu je oteen. Letio je jo nekoliko desetaka kilometara, a onda je bio prisiljen da aterira na livadu s desne strane Vrbasa, blizu sela Klanice. Na nesreu, bio je to teritorij koji su kontrolisali etnici...
O smrti Rudija ajaveca u naoj historiografiji postoje razliite verzije. ak u oba izdanja nae Vojne enciklopedije nalazimo podatak da su poslije prisilnog
sputanja i njega i Jazbeca ubili etnici D. Mihailovia. Meutim, to nije tano. Istina je potpuno drukija.
Nalazimo je provjeravali smo u sjeanju ve spominjanog banjalukog partizanskog obavjetajca arka Lastria:
Neposredno poslije njegovog stradanja bio
sam upoznat sa svim detaljima njegove smrti. Rudi ajavec je bio ranjen u obe noge i nije se mo-

gao kretati. Njega nisu ubili etnici, kako su neki

pisali i kako neki govore, ve je on sam izvrio samoubistvo. Poto je bio nepokretan odluio je da
si okona ivot. Mio Jazbec probio se do Klanica. Tamo je uao u gostionicu Nike Mihaljevia.
Tu je napravio greku jer je u gostionici pitao za
najblii put za Kozaru. Bila je to naivnost, bolje
reeno: budalatina. Vlasnik Mihaljevi ga je zadrao u gostionici dok je u meuvremenu telefonirao u Banju Luku da se u njegovoj gostionici nalazi pilot koji je bombardovao Banju Luku. Ubrzo
su dole ustae i odvele ga u Banju Luku. Zatim je
odveden u Zagreb i tamo ubijen.36

NE SMIJEMO IH ZABORAVITI
pjesnik-obavjetajac Milo Popovi urin: dva dokumenta i dva pitanja salonski komunist detaljan
obavjetajni izvjetaj o Cerskome etnikom odredu
nova uputstva verzija Todora Vujasinovia i bjekstvo
u Ozrenski partizanski odred
zagonetni Sreko Brana: iz Zagreba u Bosansku
krajinu operativna zapovijest taba njemake 718.
divizije u rukama partizana ista sudbina jo dviju zapovijesti neka nestanu u toku noi! Brana u Zagrebu i Karlovcu vojni odbor satnika Brane u zagrebakoj kasarni rad za partizansku obavjetajnu
slubu

dvojica u osinjaku: Janko Jankovi i Cvetko Crnjak

smatram da je izvor siguran obavjetajac KPJ u
antikomunistikom odsjeku beogradske policije kontradiktorna svjedoenja od vrsnog nogometaa do
policijskog slubenika biva kraljevska policija postaje glavni oslonac okupatora Jankov prvi obavjetajni pothvat pod okupacijom stroga pravila konspiracije prva velika izdaja spasavao je komuniste iz
zatvora samoinicijativna veza s Valjevom sluaj
Cvikeraa Sotir Sotirovi je otkriven hapenje i
sasluanje tko je bio Cvetko Crnjak izdaja Vasilija
Buhe strijeljanje u Marinkovoj bari dva prijedloga
po kojima pada praina

Pjesnik-obavjetajac Milo Popovi urin

Instruktor Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju Mile Ivkovi poslao je 14. avgusta 1941. tom komitetu opiran izvjetaj o situaciji u abakom okrugu i napomenuo:
1. Stupili smo u kontakt s etnicima, biv(im)
aktivnim oficirima koji se nalaze na Ceru. (...) Kod
etnika se nalazi M. urin iz Banjaluke. Bio je
kod nas i pitao ta da radi. On je lan Glavnog
taba i upuen je u sve stvari. Kako kae, dobio je
zadatak da se prebaci u Bosnu i da tamo razvije
akcije. Ukoliko i ta da se kae tom oveku? Mi ga
znamo lino; on kae da je njegov sluaj likvidiran.1
Nedjelju dana kasnije, 20. avgusta, uslijedio je odgovor Pokrajinskog komiteta-.
S M. Durinom budite u vezi. Neka on lino
napie za nas izvjetaj o kretanju etnika i oficira,
njihovim snagama u ljudstvu i oruju i njihovom
rasporedu i merama, kao i o njihovim pogledima
na razna pitanja. Ako je mogue, neka D(urin) izbegne odlazak u Bosnu dok mu mi ne javimo i poaljemo vezu.2
Ko je bio M. urin kojemu je Pokrajinski komitet za
Srbiju povjerio ulogu partizanskog obavjetajca u etnikim redovima? Kakav je bio njegov sluaj za koji
sam kae da je likvidiran?

Zavrivi uiteljsku kolu u rodnoj Banjaluci, Milo

Popovi urin studirao je i diplomirao na Vioj pedagokoj koli u Beogradu. Ve tada, sredinom tridesetih
godina, eksponira se kao komunist. Sekretar je Akcio-

nog odbora beogradskih studenata, sarauje u naprednim asopisima (Razvitak, Znanost i ivot i dr.), bavi
se prevodilakim radom govorio je njemaki, francuski, ruski i engleski a zatim je veoma aktivan u
radnikome kulturno-prosvjetnom drutvu Pelagi u
Banjaluci. Udaljen je godinu dana s Univerziteta, hapen je 1936... Meutim, 1940. godine iskljuen je iz KPJ
zbog pripadnosti grupi salonskih komunista s banjalukim advokatom Asimom Alihodiem na elu. Ipak,
suprotno tadanjoj praksi, nije se naao pod bojkotom
svojih drugova; partijsko rukovodstvo njegovu greku,
oito, nije smatralo tako tekom da bi iziskivala i bojkot.
Uoi izbijanja rata, u martu 1941, rezervni potporunik Milo Popovi Durin naao se kao vodni oficir u
jednom od bataljona 99. ratnoga pjeadijskog puka stacioniranog u Banjaluci. Puk je trebao da krene prema
maarskoj granici, ali nije preao ni Savu kad se ve
poeo da raspada na prostoru oko Graanice. urin se
tada, sredinom aprila, sa svojim vodom odvojio i u trenucima kapitulacije, koja je ubrzo uslijedila, odbio da
se preda. Produuje kroz ume istone Bosne, prelazi
Drinu i zaustavlja se na Ceru...
Sluaj Miloa Popovia urina likvidiran je, sudei po svemu, prvih dana aprila 1941, neposredno prije izbijanja rata, kada se on ve nalazio u uniformi potporunika jugoslavenske vojske. Tih je dana doao iz
Beograda u Banjaluku, po vojnim partijskim poslovima, Mahmut Buatlija, sastao se i pojedinano razgovarao sa svim istaknutijim lanovima KPJ. Meu njima
je bio i Milo...

Prema nekim podacima, M. Durin je nakon dolaska

na Cer, u proljee 1941, otiao na Ravnu goru i tu u gru- ,.pi pukovnika Drae Mihailovia proveo neko vrijeme.
U julu ili poetkom augusta vratio se na Cer i ubrzo postao lan taba Cerskog (etnikog) odreda i komandir
njegove Bosanske ete.
Pokrajinski komitet KPJ za Srbiju zatraio je u pismu poslanom 20. avgusta 1941. Mili Ivkoviu i abakom Okrunom komitetu, da M. Durin lino napie (za
nas) izvjetaj o etnicima meu kojima se naao. Samo
pet dana kasnije, 25. avgusta, Pokrajinskom je komitetu
poslan njegov opiran i precizan Izvjetaj o radu etnikog Cerskog odreda, koji je glasio:
Cerski odred je obrazovan od Cerske ete oko
15. avgusta. Cerska eta je formirana odmah na-

kon kapitulacije i brojala je oko 25 ljudi. Prvi radovi su vreni u najveoj tajnosti i sistem organizacije je sledei: ustaniki planinski odred je vojna etnika organizacija kao sastavni deo operativne vojske biv(e) kraljevine Jugoslavije. Komandant svih planinskih odreda je Draa Mihailovi,
sa seditem na Suvoboru, glavni organizator generaltab ni major Todorovi i potpuk(ovnik) Misita.
Stareinski kadar sainjavaju aktivni i rezervni oficiri Jugoslavije koji su odluili da nastave
borbu sa neprijateljem etnikim metodama do
konanog unitenja. Kao platforma slui neka
kraljeva proklamacija za koju se tvrdi da je baena iz aviona. U toj se proklamaciji istie da jo nije
vreme za opti narodni ustanak, a kad bude narod e dobiti oruje iz aviona padobranima i
potreban novac. Za sada organizacija vri svoje
snabdevanje preko seoskih gazda i imunih graana, naroito Srba izbeglica. Novac se dobija i
oduzimanjem od razbojnika koji se hvataju i streljaju (nedavno je komandant Cerskog odreda uhvatio jednog razbojnika i streljao ga, a 20.000 dinara zadrao za potrebe organizacija). Prema zamisli glavnih rukovodilaca ove isto vojne organizacije male planinske ete u sastavu od 2530 ljudi
slue kao jezgro buduih odreda koji se obrazuju
od seoskih eta u trenutku mobilizacije i opteg
narodnog ustanka. Seoske ete su tajne organizacije u okolnim selima planinskih eta. Seoske ete
sainjavaju celokupno ljudstvo tog sela sposobnog da nosi oruje (od 17 do 60 godina). Snanom
akcijom Mavanskog partizanskog odreda na terenu Cerska eta je bila primorana da obrazuje
jo nekoliko eta i da sakupi oruje od naroda,
dok ga partizani nisu potpuno pokupili i narod
privukli na svoju stranu. Tako je polovinom avgusta dolo do obrazovanja novih eta od Cerske
ete i stvoren je Cerski odred. Komandir Cerske
ete Drag(oslav) S. Rai, artiljerijski kapetan I
klase, preuzeo je dunost komandanta Cerskog
odreda i naredbom potpuk(ovnika) Misite i generaltab(nog) majora Todorovia obrazovana je jo:
Mavanska, Jadarska i Bosanska eta. Za komandira Mavanske ete postavljen je konjiki potpor(unik) Voja Tufegdi, za komandira Jadarske ete vazduh (oplovni) potpor(unik) Grujii iz
Dobria, a za komandira Bosanske ete rez(ervni)

pe(adijski) potpor(unik) Popovi. U naoruanju

Cerski odred ima dva teka mitraljeza, oko 12
pukomitraljeza i do 200 puaka. Brojno stanje
ljudstva: svaka eta od 30 do 50 ljudi, okruglo do
200 ljudi. Nakon dolaska Misite i Todorovia u
tab Cerskog odreda uli su konjiki kapetan Mil.
Kovaevi, biv(i) aktivni oficir iz kraljeve garde i
jedan major-solunac iz trupe koji je samo savetodavni lan taba. Glavni odluujui faktor u tabu
je kapetan Mil. Kovaevi koji je sam sebe postavio za autanta komandanta odreda i prema
svim znacima najdublje veze sa nemakim vlastima i grupom Aimovia. Prema utisku koji sam
stekao linim dodirom vojna etnika organizacija je iskrena rodoljubiva organizacija i sa stareinskim kadrom, a naroito sa ljudstvom koje je
spremno za sve akcije protiv neprijatelja bez obzira na rtve. Ali po svim znacima u tu organizaciju
su se uvukli agenti Gestapoa i linosti aktivnih
oficira nae vojske sa zadatkom da razore organizaciju iznutra, da ukoe njenu akciju to vie i da
je ak u pogodnom trenutku pretvore u instrument Gestapoa u borbi protiv narodnooslobodilakog pokreta. Svi oficiri Cerskog odreda prili
bi odmah u akciju sa celokupnim ljudstvom da
meu njima ne sedi nekoliko hukaa protiv partizana kao to je Kovaevi, koji odravaju veze sa
komandirima and(armerijskih) stanica i nemakim vlastima sa ciljem da u pogodnom trenutku
zabiju no u lea partizanima. Na itavom nizu
konkretnih sluajeva ovo se moe dokazati i proveriti. Naroito je vaan sluaj komandira Bosanske ete, koji je na svoju ruku stupio u vezu sa komandantom partizana i stavio mu svoje ljudstvo
na raspolaganje. Odmah je dojurio kurir sa Cera
sa nareenjem da odmah povue ljudstvo u barake i da ne preduzima nikakve ni ofanzivne ni defanzivne akcije. Izgleda da je radi takvog prijateljskog dranja komandira Bos(anske) ete prema
partizanima u tabu reeno da bude smaknut.
Jedne noi je izvren pokuaj napada na tab Bosanske ete i istragom se je mogao utvrditi ko je
to bio. Jue k-diru Bos(anske) ete postavljen je
zadatak prelaska preko Drine na najteem mestu
sa vezama veoma sumnjivim i pratnjom jednog
razbojnika koji je ubio Mitrofana i primljen je u
etniku organizaciju. Nareenje je pismeno uputio kapetan Kovaevi, a potpisao Rai. Naree-

nje nije izvreno, ali se odnosi zaotravaju i postaju sve tei i ozbiljniji. 3
Bio je to prvi pravi obavjetajni izvjetaj jednoga
partizanskog obavjetajca koji se naao u etnikim redovima.

Mile Ivkovi 30. avgusta sa Cera ponovno alje izvjetaj Pokrajinskom komitetu KPJ za Srbiju:
Pre neki dan smo uputili komandiru svih etnika Drai Mihailoviu zajedniko pismo. Prilaemo ga. Inae nai odnosi su formalno i na rei dosta dobri, ali dosta rade protiv nas kod svojih ljudi, pie Ivkovi.
Zatim u produetku dodaje pasus koji se, sudei po
svemu, odnosi na Miloa Popovia Durina, ali koji je
neitak, pa zbog toga i nejasan:
to se tie... on... izvjetaj, ali nije u mogunosti saznati neto ... a da su doznali ko je i nepoverljivi prema njemu...4
Zajedniko pismo o kojemu je rije potpisali su komandant Cerskog (etnikog) odreda kapetan Dragoslav Rai i komandant Narodnooslobodilakoga podrinjskog (Mavanskog) partizanskog odreda Neboja
Jerkovi.
Ve 4. septembra Pokrajinski je komitet odgovorio
Okrunom komitetu za abac i svom instruktoru Mili
Ivkoviu:
4. Neka D(urin) veto radi i ne dozvoli da
ga brzo uine nepoverljivim. Njegov izvetaj e
nam dobro doi. Svaku novu stvar neka nam brzo
javlja. 5
Je li Milo Popovi urin poslije izvjetaja od 25. avgusta uspio da Pokrajinskom komitetu dostavi jo koji,
ne znamo. Vjerovatno jest, ali je ubrzo otkriven.
Opisujui dolazak u istonu Bosnu grupe zenikih
radnika koji su se do sredine oktobra 1941. godine borili u partizanskim odredima u Srbiji, Todor Vujasinovi,
tadanji komandant Ozrenskog NOP-odreda, napisao
je:
S ovom grupom stigao je i Milo Popovi-urin, student vie pedagoke kole, Banjaluanin.
Kad je poela ustaka hajka na komuniste u Banjoj Luci, on je nekako uspeo da im pobegne i da
stigne do Bijeljine. Tu se prikljuio partizanskoj
grupi koju je vodio Mirko Filipovi, a kad je ta
grupa bila potisnuta, s njom se prebacio u Srbiju i
uestvovao u borbama oko Zavlake. Kasnije je, u

sporazumu sa partijskim rukovodstvom, stupio u

Raiev Cerski odred, kao oficir, a kad su ga etnici demaskirali, uspeo je u poslednjem asu da
pobegne i da se prebaci u Bosnu. eleo je da ide u
Krajinu i tako je stigao do nas.6
Milo Popovi nije otiao u Bosansku krajinu, ve je
ostao u Ozrenskom NOP-odredu i uskoro postao komandant njegova Udarnog bataljona. U ljeto 1942. godine kao rukovodilac u 6. istonobosanskoj brigadi napisao je rijei jedne od najljepih partizanskih pjesama
Konjuh planinom, a 24. maja 1943. poginuo je u borbi s
Nijemcima na Kulatu.

Zagonetni Sreko Brana

Mate Brana, rodom iz Voglja kod Seane, slubovao
je kao austrijski andar na podruju Zadra, gdje se i
oenio Ivanom Marui, koja mu je rodila sina Sreka
(na otoku Molatu 22. oktobra 1908) i kerku Mariju.
Sreko je djetinjstvo i mladost proveo u Zadru. A kada
su nakon svretka prvoga svjetskog rata u Zadar doli
Talijani, Mate Brana se preselio u ibenik (1918), gdje je
Sreko zavrio gimnaziju i maturirao (1927), a zatim otiao u Vojnu akademiju. Kao oficir sluio je u Podgorici
(Titogradu), Mostaru i Banjaluci. Dok je bio u Titogradu napisao je kasnije njegov daljnji roak Mario
Brana stalno je dolazio kod nas u Tivat i govorio je
da ima potekoa sa rukovodiocima jer igra nogomet u
radnikom klubu. Oenio se u Mostaru ili Banjaluci
medicinskom sestrom Lidijom, rodom iz Maribora. 7
To je sve to je poznato o Sreku Brani do rata i okupacije.

Kako se aktivni artiljerijski kapetan kraljevske jugoslavenske vojske Sreko Brana naao meu najpouzdanijim suradnicima u specijalnoj obavjetajnoj slubi narodnooslobodilakog pokreta u neprijateljskim
vojnim formacijama 8 , kojom je u Zagrebu rukovodio
Ivan Krajai Stevo?
Poput veine Hrvata oficira kraljevske jugoslavenske vojske, ubrzo nakon formiranja tzv. Nezavisne Drave Hrvatske, i Sreko Brana naao se u redovima domobrana. to se zatim dogodilo, opisuje tadanji domobranski satnik Ljudevit Gerl, koji se ve bio povezao
s Ivanom Krajaiem Stevom.
Jednog ljetnog dana 1941. godine doao sam
j

u Topniku vojarnu u Crnomercu i u dvoritu naao svog prisnog druga iz Vojne akademije Sreka Branu ... vjebao je neke ustae-emigrante; vidio sam da su emigranti po tome to su nosili posebne znake.
Kako si? upitao sam ga srdano se pozdravivi jer se punih deset godina nismo vidjeli.
Dobro sam odvrati Sreko. Evo, vjebam ove ustae. Nisu nali nikog drugog, pa su
uzeli mene.
Pa zato onda ne nosi ustaku uniformu?
E, to neu odgovori Sreko odluno.
Sastali smo se nakon desetak dana i o svemu
otvoreno razgovarali. Sreko je odmah pristao da
saraduje sa mnom. Bio je vrlo temperamentan i
esto sam mu morao skretati panju na opreznost. Opominjao sam ga:
Ako te uhvate, znaj da se ne poznajemo!
Htio je da napusti ustaku jedinicu u kojoj se
naao, ali Stevo je bio odluno protiv toga.
Hou da vidim toga ovjeka! rekao mi je.
Povezao sam ih i Stevo je zatim angaovao za
rad i Srekovu enu, koja je bila bolniarka; radila je uglavnom na prikupljanju sanitetskog materijala.9
Sreko Brana se, meutim, nije dugo zadrao u Zagrebu. To potvruje Ante Fabris, kapetan kraljevske jugoslavenske vojske koji se u aprilskom ratu kao komandir ete ratnog puka kretao od Banjaluke do granice kod Naica, a zatim:
Kada je dolo do rasula ... pie on jedna grupa nas oficira krenula je preko potkozarskih sela u Banju Luku. Usput su nas Nijemci zarobili, sproveli u Banju Luku i zatvorili u Kastel.
Poto su neki, naklonjeni ustatvu, traili da me
prebace iz Katela u Crnu kuu (banjaluki zatvor primj. autora), moji drugovi Sreko Brana,
artiljerijski kapetan, ibenanin, i Vilko Pau, takoer kapetan, doli su u Kastel i odveli me prema Boriku, u kasarnu domobranske 10. pukovnije. Tada su ve bile formirane domobranske jedinice... Nije mi poznato kako je Brana doao u Banju Luku...10
S obzirom na to da je domobranska 10. pjeaka pukovnija formirana naredbom Zapovjednitva kopnene
vojske tzv. NDH od 29. juna11, Sreko Brana je iz Zagreba doao u Banjaluku, najvjerovatnije potkraj juna ili
poetkom jula 1941. godine.

Kada je izbio ustanak na podruju Drvara i

Otrelja, nas nekoliko smo se sastali da porazgovaramo i da se dogovorimo ta da radimo... Poeli
smo se sastajati u vojnoj meteorolokoj stanici
kapetan Sreko Brana, starjeina stanice, zatim
neki vodnik Alija, (...), skladitar u puku, i ja a
ubrzo zatim i prikupljati puke, bombe, municiju...12 napisao je Anton Fabris.
A onda je jednoga dana poetkom avgusta bojna 10.
pjeake pukovnije, u kojoj je bio i Sreko Brana, iz Banjaluke prebaena u Prijedor. O tome svjedoi Dervi
Sivac i pritom upotrebljava pogrean oblik prezimena
svog komandira:
Jednoga dana doao je komandant nae satnije Brane Sreko ... On nam je saoptio da e naa satnija krenuti prema Prijedoru, jer se tamo
vode borbe poto su 'etnici' napali Prijedor... U
Prijedor smo doli nou... Bilo je to u vrijeme pokolja u Prijedoru. Ujutro sam vidio kola sa mrtvima. Satnik Brane Sreko nam je saoptio da naa
jedinica ide u Kozarac. On e biti komandant Kozarca. Otili smo u Kozarac ... O tome da je Sreko
naklonjen pokretu (odnosi se na NOP primj.
autora) doznao sam od Omera Ahmetaevia,
vodnika u mojoj jedinici. Omer je bio povezan sa
nekim Medom koji je radio u inovnikoj menzi u
Banjoj Luci. (Medo je bio pseudonim jednoga od
istaknutih aktivista NOP-a Safeta Fejzia primj. autora.) U menzi u kojoj je radio Medo dolazili
smo u dodir sa Durom Pucarom Starim...13
Omer Ahmetaevi, artiljerijski narednik, saraivao
je s narodnooslobodilakim pokretom u Banjaluci od
prvih dana ustanka.
Je li Sreko Brana pri polasku iz Zagreba dobio neku vezu u Banjaluci ili ju je tek nakon dolaska, na osnovi prijanjih poznanstava, zapaanja i razgovora, sam,
uspostavio, o tome nedostaju podaci. Meutim, prema
podacima Dervia Sivca, oigledno je da se on u Banjaluci brzo ukljuio u ilegalni rad za narodnooslobodilaki pokret. A kada je njegova bojna prebaena u Prijedor, odnosno kad je on sa svojom satnijom prebaen u
Kozarac, iz Banjaluke su o njegovu dolasku obavijestili
ili prijedorsku partijsku organizaciju, ili komandu partizanskog odreda na Kozari, a moda i jedne i druge.
Mada o tome ne postoje pisana svjedoanstva, dokumenti ni kazivanja, to indirektno potvruje Dervi Sivac piui o svom sastanku, s partizanskim rukovodiocima Milanom Vrhovcem, Nelom Bojani i Vladimirom

Nemetom Bracom u potkozarskom selu Lamovitu.

Oni su mi priali kae on da bi im trebalo municije i sanitetskog materijala, pa su mi
rekli da prenesem satniku Sreku da im to poalje. ena satnikova je po zanimanju bolniarka.
Inae su stanovali u ambulanti u Kozarcu. Prenio
sam to Sreku. On mi je rekao da e u Prijedor ii
vojnika kola po materijal. (...) Poi u i ja sa njima. Pored redovnog trebovanja uredio sam da se
nabavi jo nekoliko sanduka municije. Ovu municiju (viak) ostaviemo kod satnika u njegovom
stanu, a kasnije emo to prebaciti u Lamovitu.
Milan Vrhovac mi je docnije rekao da treba
urediti sa satnikom Srekom da dode sa narednikom Omerom Ahmetaeviem u kolu u Lamovitu, gdje e ih pored njega doekati 'jo neki drugovi'... Poli smo Brane Sreko, Omer Ahmetaevi i
ja. Povezli smo i municiju (ne u sanducima ve u
vreama). Doli smo u Lamovitu. Nisam ulazio
unutra kada su voeni razgovori... Kada se razgovor priveo kraju, pripremljena je hrana pa sam i
ja uao. uo sam da je Mladen (dr Stojanovi
primj. autora) rekao da je ovo, 'znaajno za Bosansku krajinu'...14
Nedostaju podaci o tome kada se Sreko Brana sa
svojom satnijom vratio iz Kozarca u Banjaluku. Najvjerovatnije je to bilo u drugoj polovini septembra, a moda i malo ranije. Odmah nakon dolaska ponovno je uspostavio vezu s ilegalnim narodnooslobodilakim pokretom u gradu i nastavio prikupljati i slati municiju i
opremu banjalukim partizanima. O tome Jovanka ovi, sekretar banjalukog Mjesnog komiteta koja je u
Banjaluku dola iz Tuzle polovinom septembra, pie:
Pucar me je vodio i u stan jednog vieg domobranskog oficira i povezao me s njima. Od njega sam preuzimala oruje i bombe, i sve to predavala jednom drugu, koji je dolazio na biciklu, s velikom aktentanom, i odnosio to dalje. Ne znam
kako se zvao taj drug.15
Vii domobranski oficir bio je, po svemu sudei,
kapetan (premda kapetan nije vii oficir) Sreko Brana,
a drug s velikom aktentanom Muharem Alibegovi. Nema nikakve sumnje da je ve u periodu o kojemu
je upravo bilo govora Sreko Brana radio za NOP i na
obavjetajnim zadacima premda to nitko posebno nije
naglaavao.
tab njemake 718. pjeadijske divizije, koji se takoer nalazio u Banjaluci, izdao je 13. oktobra 1941. godi-

ne naredbu broj 44 o ienju podruja planine Osmae, juno od Banjaluke, od ustanika. Prema njoj se:
Bataljon majora Annackera (Anaker), 1. bataljon 738. puka, napomena autora s domobranima pod komandom kapetana Sreka Brane i
porunika Weigarda (Vajgard), prebacuje .. do sedam sati ujutro ... na prostor ... jugozapadno od
Javorana. Poto Landesicen-bataljon 823 i 'Odred
kapetana Eedina' zaposjednu odreene im zaprene linije, major Annacker izdaje nareenje za
poetak proeljavanja Osmae, s tim to e on s
1. bataljonom 738. puka biti na desnom, a kapetan
Brana i porunik Weigard na lijevom krilu rasporeda tih dviju grupa.16
Operacija ienja Osmae trebalo je da pone 15.
oktobra, ali je zbog poruenog mosta kod Krupe na Vrbasu morala biti odgoena. Zato je tab 718. divizije
skoro istovjetnu zapovijest ponovno izdao 18. oktobra.
Slavko Odi, jedan od autora ove knjige, napisao je
o tome sljedee:
Poto su u operaciji 'ienja' Osmae uestvovale i domobranske jedinice, tab 718. pjeadijske divizije je Operativnu zapovijest Nr. 45 morao
dostaviti i Stoeru Vrbaske divizije, ije su trupe
trebalo da budu angaovane u ovoj operaciji.
Operativna zapovijest Nr. 45 je bila izdana 18.
oktobra u devet sati i trideset minuta prije podne,
a 19. ili 20. oktobra poslije podne ona je stigla i u
Jagare u Vod za vezu. Njen kratak sadraj, s bitnim podacima o snagama koje e uestvovati u
poetku nastupanja, stigao nam je ve uhodanim
kanalom od Mjesnog komiteta KP J u Banjaluci.
Odmah poto sam primio taj izvjetaj iz Banjaluke, krenuo sam u Tisovac do taba Prve ete za
Bosansku krajinu. I tab ete i jedinice Prvog partizanskog odreda su se nakon tog obavjetenja
povukli s planirane operacijske prostorije, a navee, uoi poetka neprijateljske operacije, i bolnica
je izvrila pokret u emernicu.
Kada su njemako-domobranske snage 21. oktobra prele u nastupanje, sluali smo njihovo
pukaranje po Osmai, a dijelovi Prvog partizanskog odreda su mjestimino i napadali neprijatelja s lea... Nijemci su i ovaj put, isto kao i na Manjai, 9. i 10. oktobra, udarili u prazno.17
O njemakoj operaciji ienja Manjae (910. oktobra 1941) politiki komesar Treega partizanskog odreda Prve ete za Bosansku krajinu Muhamed Kazaz

bio je takoer pravovremeno obavijeten iz Banjaluke.

Aleksa Peni, komandir partizanske ete, napisao je o
toj neprijateljskoj akciji i sljedee:
Mislim da je to moglo biti u oktobru 1941. godine... Obavijeteni smo bili da neka silna vojska s
motorizacijom, topovima i drugom ratnom spremom ide dolinom Vrbasa od Banjaluke prema
Bocu. Niko od naih snaga nije na njih otvarao
vatru: ni mi iz rejona Manjae ni nae snage na
desnoj strani Vrbasa, iz Osmae i Tisovca...
Mi smo u to vrijeme ve bili dobro organizovani i imali znatne snage na Manjai. Komanda odreda je na nekoliko dana prije nailaska tih domobranskih snaga znala da e one proi naim
terenom jer joj je to bilo javljeno putem veze iz
Banje Luke. Znalo se ak i u koje e selo doi i da
nee initi nikakva zlodjela.18
I u toj je neprijateljskoj akciji na Manjai uestvovala i jedinica Brana (Einheit Brana)!

Kojim je putem Sreko Brana dostavljao partizanima dragocjena obavjetenja o predstojeim akcijama
neprijatelja protiv partizanskih jedinica u okolini Banjaluke?
O akciji na Osmau, na desnoj obali Vrbasa, sauvani su neki podaci. Rifat Peenica, krojaki radnik, u to
vrijeme jedan od kurira banjaluke partijske organizacije, napisao je:
Moj trei izlazak na Ponir bio je i najvaniji. U
Rimevoj radnji sam dobio plan akcije koju su Nijemci pripremali protiv partizana. Bila je to neka
ema kretanja domobrana i Nijemaca po kojoj je
trebalo da idu u akciju, u napad na nas tamo negdje prema Jajcu. Ja sam gledao tu emu, ali se u
to nisam mnogo razumijevao. Mislim da je taj
plan 'uta' donijela. Rimac mi je bar tako rekao.
Krenuo sam prvo do Ifeta Ibrahimpaia radi dobivanja lozinke; zatim sam od njega krenuo do
svoje kue, pa orkovcem na Orlovac vie potokog turbeta i odatle ulijevo na Ponir. Tu sam fukao i iz gaja je iziao Slavko Odi pa sam njemu
predao taj izvjetaj.19
Slavko Odi, jedan od autora ove knjige, bio je tada
na dunosti politikog komesara Voda za vezu iznad
Banjaluke; Stanislav Stanko Rimac, aktivist NOP-a,
imao je u centru grada krojaku radnju; tadanja sek-

retarica MK KPJ za Banjaluku Jovanka ovi nosila je

nadimak uta.
etvrtog novembra 1941. godine tab 718. njemake
divizije izdaje zapovijest Nr. 49 za ienje terena jugoistono od Slatine Ilide. U njoj se takoer govori o zadatku jedinice Brana u toj operaciji. I, sudei po njezinu toku, partizani su, ovaj put Komanda Crnovrke
partizanske ete, ponovno bili obavijeteni o namjerama neprijatelja...

Domobranski satnik Sreko Brana je i nakon povratka sa sektora Kozare, osim dostavljanja obavjetajnih podataka, ponovno aktivno uestvovao i u doturanju oruja i municije partizanima u okolini Banjaluke.
Ante Fabris o tome pie ovo:
Mi smo sve to predavali nekom konobaru u
kafani na Vrbasu, kod jednog mosta. U blizini je
bila pilana. Zapravo tim pravcem je odlazilo sve
ono to je naa grupa prikupljala, ali ja ne znam
ni ko je nosio taj materijal iz meteoroloke stanice
do pilane niti ko je dolazio po njega i kuda je dalje
prebacivan. Ne znam ni kako je dolo do toga da
se nama da taj kanal preko pilane za otpremanje
oruja i municije.20
A zatim se dogodilo ono to je Branin predratni
drug, takoer aktivist ilegalnoga narodnooslobodilakog pokreta u Banjaluci i domobranski satnik, Anto
Fabris opisao rijeima:
Dvadeset i drugog februara 1942. godine bio
sam s kapetanom Srekom Branom i njegovom
enom u kazalitu. Gledali smo 'Hasanaginicu'.
Glavnu muku ulogu je tumaio ejvan. Na predstavi je bio i Jerko Anzulovi, inovnik upskog
redarstva u Banjoj Luci. Za vrijeme prve pauze,
Anzulovi, s kojim sam se odranije poznavao i koji je na odreen nain s nama saraivao, dao mi
je znak da poem za njim u zahod i tu mi je kratko rekao:
Ante! Neka Brana i ostali koji rade na prenosu oruja, nestanu jo u toku noi!
Kasnije mi je Anzulovi rekao da je konobar, s
kojim smo mi radili, bio dvojnik i da je radio i za
nas i za ustae.
Sreko Brana je iste noi iz Banja Luke pobjegao u Zagreb i tamo nekako a kako, to ja ne
znam ostao u nekoj ustako-domobranskoj boj-

ni. (Iste noi iz Banje Luke je pobjegao i major Ivanievi.)2'

O kojoj je ustako-domobranskoj bojni rije, nije
poznato, ali nije iskljueno da je to bila neka jedinica u
kojoj su bile i ustae to ih je Sreko Brana obuavao u
rukovanju topovima u Zagrebu prvih nedjelja nakon
proglaenja Nezavisne Drave Hrvatske.
A to se tie Jerka Anzulovia inovnika upskog
redarstva u Banjoj Luci, koji je ve u to vrijeme, a i prije, saraivao s NOP-om, bio je to isti onaj redarstveni
detektiv koji je u avgustu 1928. godine u Vinogradskoj
cesti broj 46 uhapsio Josipa Broza22 i o kojemu je Broz
na suenju rekao:
Ja sam ve sucu istraitelju kazao da sam bio
od detektiva Anzulovia tako vrsto svezan, da su
mi ruke pomodrile.23
Vremena se mijenjaju, a mijenjaju se i ljudi!

Gdje se sve i koliko dugo Sreko Brana zadravao

nakon bjekstva iz Banjaluke u Zagreb, nema podataka
sve do njegova dolaska u Karlovac. Naime, u sjeanju
Vlade Novakovia nalazimo podatke da je prvom sastanku domobranskih oficira, saradnika NOP-a iz karlovakog garnizona, odranome u proljee 1942. godine
prisustvovao i artiljerijski satnik Sreko Brana. Novakovi zatim kae da je tom prilikom upravo on odreen
da odrava vezu s Ivanom Krajaiem Brkom iz Zagreba, s kojim je ve otprije bio u vezi. Kao lan Vojnog komiteta Sreko Brana aktivno uestvuje u njegovu obavjetajnom radu.24
U jesen 1942. Sreko Brana se nalazio u neprijateljskom uporitu Brezovoj Glavi. O tome Vlado Novakovi kae:
Nai vojni obavjetajci odravali su niz veza
sa svojim suradnicima u domobranskim posadama radi pripremanja njihove predaje i zarobljavanja... Tako su nae veze sa satnikom Srekom
Branom i Franjom Molekom u posadi Brezova
Glava kod Tuilovia omoguile uspjenu pripremu i napad naih jedinica na to vrlo vano uporite, koje je uvalo prilaze Karlovcu.
Napad na to uporite izveden je u jesen 1942.
Gubitaka je bilo s nae strane jer se u posadi nalazilo 107 ustaa ria koje se nije moglo utjecati i
pripremati ih na predaju. Meutim, s obzirom na
brojno stanje i naoruanje posade (107 ustaa i 322
domobrana naoruanih s 2 topa, 4 teka mitralje-

za, 13 pukomitraljeza i oko 350 puaka) i na strateku vanost tog uporita ono je zahvaljujui naim vezama kapituliralo bez naroito velikog otpora.25
Poslije te akcije gubi se trag Sreku Brani. Zapravo,
ne mogu se nai podaci o tome kamo je i kada otiao iz
Karlovca. Slavko Kovai, sekretar Mjesnog komiteta
KPH u Karlovcu, pie:
Koliko se sjeam, u vrijeme primopredaje mojih veza s naim aktivistima u jedinicama karlovakog domobranskog garnizona, dakle koncem
studenog ili poetkom prosinca 1942. godine, Vojni je komitet djelovao u sastavu: bojnik Franjo Bioi, predsjednik, natporunik Ivan Frleta, sekretar, a lanovi su bili porunik Zlatko Pintar, stoerni narednik Franjo Mudronja i dak-vodnik dr
Stjepan Cvijeti. U tom sastavu Vojni komitet djelovao je sve do 10. svibnja 1943, kada je dolo do
provale u tu organizaciju...26
Sudei po tome, Sreko Brana ve potkraj 1942. godine nije vie bio u Karlovcu. Kovai, meutim, spominje izvjesnog Braniu, ali ne kao lana Vojnog komiteta, ve samo kao aktivista NOP-a! A to nije mogao biti
Sreko Brana.
U maju 1943. godine u Karlovcu se dogodila velika
provala: desetak lanova Vojnog komiteta i drugih aktivista NOP-a, s bojnikom Franom Bioiem na elu uspjelo je pobjei na osloboeni teritorij a desetak ih je
pohapeno, osueno na smrt i odmah ili malo kasnije
strijeljano.27 Meutim, ni meu jednima ni medu drugima nije bilo satnika Sreka Brane! Sudei i po tome, on
je ve prije toga napustio Karlovac.

Kamo je otiao?
Prekomandovan je u Zagreb, u I doknadni topniki
sklop (artiljerijski divizion), gdje je najvjerojatnije
po direktivama Ivana Krajaia Steve formirao Vojni komitet (odbor).
Uostalom, o Braninu boravku u Zagrebu potkraj
1942. godine pie i sam Stevo Krajai kada govori o
svojoj posjeti ustakom pukovniku Vladi Galiu (opirnije o tome vidi u poglavlju Zagrebake isprepletene
obavjetajno-diverzantske mree).
N

Meutim, provala u Karlovcu i razbijanje tamonjega Vojnog komiteta u maju 1943. zahvatili su, ini se, i

satnika Sreka Branu, premda se on tada ve pola godine nalazio u slubi u Zagrebu. Postoji i dokument koji
svjedoi o hapenju satnika Sreka Brane u maju 1943.
godine. Nalazimo ga u dosijeu Ratnog suda Zapovjednitva u Zagrebu medu spisima s procesa grupi od 54
domobranska oficira odranog u julu 1944. godine. Medu optuenima, pohapenim u maju 1944, godinu dana
nakon provale u Karlovcu, nalazili su se Rako Ante
djelatni topniki nadsatnik, Antun Godec, djelatni
topniki satnik i Marini Mato djel(atni) zastavnik.
U optunici protiv njih stajalo je i ovo:
Rako Ante .... Ve u veljai 1943. bio je u tajnom odboru satnika Brane a poslije u svibnju postao je lanom V(ojnog)0(dbora)-l3...
Marini Mato ... Ve u veljai 1943. bio je lan
vojnog odbora satnika Brane a kad je ovaj uhien
u svibnju preosnovan je V(ojni)0(dbor)-13...
Godec Antun ... Ve u veljai 1943. bio je u tajnom odboru satnika Brane, a u svibnju kad je
ovaj uhien po pozivu Marinia priao je njegovom Vojnom odboru VO-10...28 (Istakli autori.)
Mato Marini i Antun Godec osueni su na kaznu
smrti streljanjem, a Rako Ante na kaznu teke tamnice u trajanju od 20 (dvadeset) godina.
Kazne nad Mariniem i Godecom izvrene su odmah, a Raku su ustae ubile u Lepoglavi poetkom
1945. godine.

Cime se, pored ostaloga, bavio vojni odbor satnika

Brane, najvjerovatnije osnovan u januaru ili februaru
1943, a zatim, poslije Branina hapenja, Vojni odbor
10 i Vojni odbor 13 vidi se, na primjer, iz optunice
protiv Mate Marinia, u kojoj se doslovno kae:
... jer se iz tajnog izvjea od 31. oujka 1944. i
2. travnja iste godine, kao nedjeljnog i mjesenog,
koji su kod njega pronaeni, vidi da se taj izvjetaj
odnosi na uinjeno po predmetu sabotae u topnikoj vojarni, o politikoj tampi, o opem raspoloenju, narodnooslobodilakoj vojsci, te da imade izgleda, da e uspjeti pojedine simpatizere prebaciti u borbu za NOV...
Ili iz optunice protiv Antuna Godeca:
Meutim, kako je optueni u istrazi, a pogotovo pred sucem istraiteljem priznao sve onako kako je gore spomenuto, osobito istaknuvi da je bio
u odboru Brone (vjerovatno je to greka nastala
pri tipkanju, treba: Brane primj. autora), da ga

je Marini pitao informacije o sastavljanju tajnih

i mjesenih izvjetaja, a pogotovo glede opaske
obavjetavan je mu usmenim putem, i da je pristao biti predsjednikom odbora kao veze i informator, te da je bio prisutan sastavljanju izvjetaja
jedinice 10., sa zavretkom 'Izdati daljnje upute za
rad'...29
Oigledno je rad za partizansku obavjetajnu slubu bio jedna od glavnih preokupacija i vojnog odbora
satnika Brane i Vojnog odbora 10 nakon Branina
hapenja.

O sudbini Sreka Brane nismo nali nikakve dokumente. Meutim, injenica da su svi njegovi saradnici u
zagrebakom I doknadnom topnikom sklopu nastavili organizovani rad za NOP jo punu godinu dana poslije njegova hapenja nedvojbeno govori o tome da on
u toku istrage nikoga od njih nije odao. A budui da nije izveden ni pred sud koliko je dosada poznato
vjerovatna je pretpostavka da je podlegao torturi istranih organa ili je izvrio samoubistvo.

Dvojica u osinjaku: Janko Jankovi i Cvetko Crnjak

Doavi iz Zagreba, Tito se od sredine maja do 16.
septembra 1941. nalazio u Beogradu. Najprije je stanovao kod inenjera Svetozara Savievia u Zveanskoj
ulici br. 44, a onda je sredinom juna preao u kuu porodice Nenadovi u Drajzerovoj ulici na Dedinju, gdje
je najdue boravio. Aleksandar Rankovi Marko, sekretar PK KPJ za Srbiju i lan Politbiroa CK KPJ, koji je
poslije osloboenja iz ruku policije u toku avgusta i
prve polovine septembra ostao u Beogradu kao ilegalac, odravao je s Titom pismenu vezu preko kurira.30 U
njegovu pismu Titu od 11. augusta 1941. nale su se i reenice:
Evo odgovora na tvoja pitanja:
1 Sve potie od jedne osobe iz Min(istarstva)
unutranjih) dela. I ubudue bie slinih stvari.
Smatram da je izvor siguran.3'
Titovo pismo ili pisma u kojima je, oigledno, postavio i nekoliko pitanja o tome odakle potjeu odreena
obavjetenja koja mu je Rankovi dostavio, nije sauvano. A tko je bila osoba iz Min(istarstva) unutranjih)
dela, siguran izvor iz kojega e i ubudue pritjecati
sline stvari?

Predratni prvak Jugoslavije u streljatvu Nemanja

Markovi iznenada je u martu 1940. napustio svoj rodni
Kragujevac i doao u Beograd. Morao je to da uini da
kao lan KPJ ne bi bio uhapen i interniran u upravo
formirani logor u Bileu. Ubrzo nakon Nemanjina dolaska u Beograd pozvao ga je njegov roak Janko Jankovi, slubenik u Odjeljenju krivine policije Uprave
grada Beograda, da se skloni kod njega, u garsonijeru
u Knez-Mihajlovoj ulici br. 25.
Jednog dana, bilo je to u maju iste godine, Janko je
doao kui jako neraspoloen...
Nemanja Markovi u svome poslijeratnom svjedoenju kae:
Bio je oajan, nerad da kae ta ga mui. Promrsio je, na moje insistiranje, da mu nude da
prede u Odeljenje opte policije ija je najvanija
uloga bila borba protiv KPJ. Kad sam to uo odmah sam mu rekao da pristane.
To je odlino! uzviknuo sam.
Zaudeno me je pogledao. Ja sam nastavio:
Da pree i-radi za nas.
Ko e da mi veruje? nepoverljivo je upitao.
Bio je spreman da dobije novo radno mesto.
On jo tada nije bio lan KPJ, ali nam je pripadao
srcem i duom.
Kad ti ja verujem, verovae ti i drugovi
odgovorio sam mu.
Na tome se razgovor i zavrio.32
O razgovoru s Jankom Jankoviem Nemanja Markovi je obavijestio svog prezimenjaka s kojim inae nije bio ni u kakvu srodstvu, Momu Markovia, instruktora Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju, a zatim se, poto je Bileki logor za komuniste pod pritiskom javnosti
rasputen i opasnost od hapenja prola, vratio u Kragujevac. Prema nekim podacima, PK KPJ za Srbiju krae se vrijeme kolebao bojei se da mu policija ne podmetne svog agenta.
Uostalom, evo to o svemu tome kae Moma Markovi u svojim sjeanjima:
... veoma je interesantan lik Janka Jankovia,
policajca, roaka Nemanje Markovia, za koga
mi je Nemanja u prolee 1940. godine rekao da
ima priliku da prede na antikomunistiko odelenje i da je spreman da radi za nas. Imao sam poverenja u Nemanjin izbor i bio sam siguran da on
predlae pouzdanog oveka koji nam moe biti
od izuzetne koristi i preneo sam taj predlog Po-

krajinskom komitetu. Posle mesec dana, nakon

podrobnih provera podataka o Janku Jankoviu,
Pokrajinski komitet je prihvatio predlog. Odlueno je da se povee sa Canom, koja je drala vezu s
njim sve dok nije napustila Beograd 1941. godine i
otila na slobodnu teritoriju u Uice. Tako smo
imali svog oveka u politikoj policiji, koji nam je
inio neprocenjive usluge.33
Poto je PK odluio da prihvati saradnju Janka Jankovia, Nemanji Markoviu je porueno da hitno doe
u Beograd kod sestre Bose, ene majora kraljevske jugoslavenske vojske inenjera Pavla orevia.
Stigavi u Beograd, Nemanja je u sestrinu stanu na
Crvenom krstu, u ulici Vele Nigrinove br. 13, zatekao
Canu Babovi, lana PK KPJ za Srbiju, koja je nedavno
bila izala iz zatvora i u naprednim krugovima bila poznata po herojskom dranju pod batinama policije.
Dogovorili su se da on dovede Janka Jankovia i povee ga s njom.
Ponovo pria Nemanja Markovi:
Upoznao sam ih i ostali su sami u sobi. Dugo
su razgovarali.
Janko me pre toga pitao:
Kakva e to veza biti. Da ne provali na prvi
amar na policiji.
Ne boj se, ta je dobro proverena kod policije
odgovorio sam.
Tako je Cana postala prva Jankova partijska
veza...34
... a tridesetogodinji Janko Jankovi, slubenik IV
(antikomunistikog) odsjeka Odjeljenja opte policije
Uprave grada Beograda, koji je bio zaduen za borbu
protiv komunizma na cijelom teritoriju Kraljevine Jugoslavije, postao je obavjetajac KPJ!
Postoji, meutim, i druga verzija o tome kako je i kada Janko Jankovi postao obavjetajac PK KPJ za Srbiju. Nalazimo je u knjizi Stanka Mladenovia Spasenija
Cana Babovi, objavljenoj 1980, tri godine poslije njezine smrti, a etiri godine prije objavljivanja sjeanja Mome Markovia. Na kraju te knjige, u poglavlju Umesto
pogovora, autor kae da Canu Babovi nije lino poznavao, da se zato (sam se) opredelio na dugi i uporni
istraivaki rad, i dodaje:
Da bih to svestranije osvetlio njen lik, mnogo su mi pomogla i Canina seanja koja je objavila ili ih je, nekoliko meseci pred smrt, s mnogo
sveine i dokumentovanosti iznosila Petru Stamboliu i istoriaru Venceslavu Gliiu. Svojim pri-

medbama i sugestijama, pri pisanju ove biografije, veliku pomo pruili su mi njen sin Vladimir,
unuka Marika i brat ivota, Petar Stamboli, Moma Markovi, Krsto Popivoda, Jovan Marinovi,
Ljubinka Milosavljevi, Milka Mini, Mihailo vabi, Dobrivoje Bokovi, Zaga Stoilovi, Vera Kremi, Olga Jovanovi, Rada Dedijer, Mia Kosti i
drugi. (...)35
No da pogledamo to o temi koja nas interesuje doslovno kae Stanko Mladenovi:
Sve do provale, koju je u jesen 1941. izazvao
Ratko Mitrovi, nemaka obavetajna sluba bila
je zabrinuta to 'nije mogla', kako istie Cana, 'da
doe do nae organizacije. Na takav sistem rada
Nemci nisu uopte naili. (...) Za takav metod i stil
rada tek su vie saznali kada su uhapsili Ratka
Mitrovia (uhapen je 4. avgusta i941. na partijskom zadatku u Vojvodini S. M.) U istrazi Ratko
Mitrovi nije izdrao; postao je izdajnik; Nemcima i Specijalnoj policiji otkrio je skoro sve... Sve je
njih Ratko Mitrovi obavestio... Ja sam imala zapisnik njegov. To je dao Janko Jankovi'.
Vezu s Jankom Jankoviem, efom kartoteke
Specijalne policije Uprave grada Beograda, Cana
Babovi je odravala po nareenju Pokrajinskog
komiteta. S njim se, sea se ona, upoznala preko
Bose Dorevi, njegove sestre od tetke, 'koja je bila vrlo napredna, uestvovala je u enskom pokretu i krajem 1936. i 1937. godine bila povezana
sa Partijom, odnosno bila lan Partije'. 'Kod nje
je', sea se Cana, 'dolazio Janko Jankovi. On je
bio istinski prijatelj Boidara Bearevia, oni su
se druili, ali je kod Janka nastao preokret kada
su streljali njegovu rodbinu u Kragujevcu. Nekako u to vreme ja sam preko Bose od Janka poela
da traim pojedine stvari. Bila sam odreena za
to. To su pitanja karti za legitimacije, obavetenja
oko racija, oko blokiranja pojedinih rejona. To
smo od njega doznali. Kad je pao Ratko Mitrovi,
pokazala se potreba da dobijemo njegov policijski
zapisnik. To je bio krupan zadatak koji je Janko
dobio od Partije. Odmah smo saznali za Ratkovu
izdaju. Kada je Ratko pao, ja sam otila kod Bose i
postavila pitanje njegovog zapisnika. Janko je
malo utao, opirao se. To je bio jedan vrlo krupan
prelom za njega. utao je dva-tri dana i nije ga
dao. Onda sam se sa Bosom Dorevi dogovorila
da se ja sretnem sa njim: on me je tu viao, ali nije

imao pojma ko sam: sretali smo se, porazgovarali

nekoliko rei i ja bih otila. Tako smo kontaktirali,
ali on nije znao ko sam. Jednog dana, kada smo
se dogovorili (mene je PK odredio da otvoreno
razgovaramo), ja sednem sa njim da razgovaramo. Kaem mu: 'Znate li ko sam ja?' On me tek tada zagledao, do tada me nije zapaao. Pita me:
'Ko ste vi?' 'Ja sam Cana Babovi', odgovorila
sam. Na to je on skoio, uplaio se. Skoio je i rekao da e me uhapsiti. Rekla sam mu mirno da
znam da nee. Poela sam otvoreno da razgovaram sa njim. 'Znate', kaem, 'ja imam odluku Pokrajinskog komiteta. Mislim da vi treba malo vie
da date. Meni treba zapisnik Ratka Mitrovia'.
Sutradan dobila sam zapisnik. Od tada je poelo.
Nije bio lan Partije. Ja sam sa njim drala vezu
moda mesec dana, nisam vie. Poto sam trebala
da odem u partizane, vezu s njim predala sam
Duri Strugaru. I on je poeo s njim da radi'.36
Taj tekst Stanka Mladenovia ne bi izdrao ni povrnu analizu ve i zato to sadri niz lako uoljivih i
datumskih i sutinskih kontradiktornosti. Da li je on
krivo shvatio ili pogreno pribiljeio kazivanja o Cani
Babovi i njezinim kontaktima s Jankom Jankoviem,
ili su autori tih kazivanja davali pogrene podatke, svakako nehotino, ve pod uticajem godina koje su protekle od dogaaja o kojima su govorili? Te mogunosti
nikako ne treba odbaciti.
Uostalom, evo jednog primjera. Dvadeset stranica
prije toga S. Mladenovi u svojoj knjizi pie o aktivnosti
Cane Babovi u periodu april-juli 1941:
Na osnovu opte linije, celokupna aktivnost
Pokrajinskog komiteta i partijskih organizacija je
usmerena ka pripremama za ustanak...
Kada je re o rasporedu partijskog kadra u Srbiji, pored neprestanog rada u Pokrajinskom komitetu, Cana Babovi je bila i lan Agitpropa i
Vojne komisije pri PKKPJ za Srbiju (ostali lanovi
bili su Sreten ujovi, Filip Kljaji i Branko
Krsmanovi). Kao i do tada, radila je neumorno,
od uestvovanja u donoenju vrlo znaajnih odluka pa do brige da li e se odtampati i do partijskih rukovodstava na terenu stii prvomajski proglas CKKPJ...37
Medu ostalim zadacima koji su zatim ekali Canu
Babovi bio je i ...
... sastati se s Jankom Jankoviem, efom kartoteke Specijalne policije Uprave grada Beogra-

da, da bi saznala kakve mere protiv komunista i

simpatizera pokreta pripremaju policija ili Gestapo, i da bi proitala zapisnike sasluanja pojedinaca na policiji; kako izvui iz zatvora uhapenog
druga iz rukovodstva (vodila je akciju za spaavanje Aleksandra Rankovia, sekretara PKKPJ za
Srbiju, iz bolnice u Vidinskoj ulici i, kasnije, istina
bez uspeha, pokuala da spase i uru Strugara,
sekretara MK KPJ za Beograd.38
Aleksandar Rankovi uhapen je u Beogradu 27. jula, a osloboen 29. jula 1941! Prema citaranom tekstu S.
Mladenovia, Cana Babovi se, dakle, jo prije izvoenja akcije spasavanja Rankovia sastajala s Jankom
Jankoviem!
A to se tie poslednjih dviju reenica Cane Babovi,
u kojima tvrdi da je prije odlaska u partizane vezu s
Jankom Jankoviem predala (sam) Duri Strugaru, koji je poeo s njim da radi, naveemo nekoliko citata.
U NIN-u od 4. jula 1954. Cana Babovi je, u povodu
Dana borca, izjavila:
Posle ulaska Nemaca ja sam ostala u Beogradu sve do oktobra meseca. Bila sam lan rukovodstva...
U lanku Kamionom preko Ralje, objavljenom u
Borbi od 4. jula 1956. i posveenom odlasku iz okupiranog Beograda na osloboeni teritorij, Cana Babovi
kae:
Ja sam ostala u Beogradu do 10. novembra
1941. A u iduem pasusu, u kojemu govori o odluci CK KPJ da se deo Pokrajinskog komiteta za
Srbiju, koji je jo bio u Beogradu, prebaci na osloboenu teritoriju, dodaje:
Prema toj odluci ja sam sa jo nekoliko drugova krenula iz Beograda oko 10. novembra. Tada
su se ve nazirale pripreme okupatora, nedievaca i etnika za ofanzivu protiv naih jedinica...
Iz Beograda smo poli kamionom iji je ofer
bio u slubi partizana i saobraao je na relaciji
BeogradRudnik...
I sam autor knjige o Cani Babovi, S. Mladenovi,
kae:
Cana Babovi je s jednim brojem drugova i
drugarica... napustila Beograd... sredinom novembra 1941. godine.38
Meu ostalim izvorima i u Vojnoj enciklopediji pod
odrednicom Strugar uro pie:
Septembra 1941. beogradska policija ga je pri

pokuaju prebacivanja na slobodnu teritoriju tee

ranila i uhapsila, i nakon zverskog muenja ...ubila.40
Edicija Narodni heroji malo je preciznija jer pod istom odrednicom donosi datum hapenja Dure Strugara: 22. septembar 1941.41
U svakom sluaju, za nas je bitno to da Cana Babovi prilikom odlaska u partizane nikako nije mogla da
preda Duri Strugaru vezu s Jankom Jankoviem jer je
on ve bio uhapen.
Meutim, veza PK KPJ za Srbiju odnosno MK KPJ
za Beograd s Jankom Jankoviem postojala je stalno
samo je, kao to smo vidjeli, nemogue sigurno utvrditi
preko koga je osim preko Bose orevi kao polazne
veze u odreenim vremenskim periodima odravana. Moda e odgovor na to pitanje biti dobijen nakon
objavljivanja memoara Spasenije Cane Babovi, za koje je Mirjana Daji, direktorica Arhiva Srbije, izjavila:
Dobili smo ih iz kabineta Petra Stambolia,
sa zabranom objavljivanja do odreenog roka.
Verujemo da ih ima u vie primeraka i da se uvaju na jo nekim mestima.42

Kao dijete (roen je 1909) Janko Jankovi je doivio i

zapamtio austrougarsku okupaciju Srbije. Otac mu je
1916. umro od posljedica zlostavljanja prilikom zarobljavanja u Kruevcu i porodica je nastavila da ivotari
u tekim materijalnim uslovima. Ni osloboenje nije
znatnije poboljalo te uslove, pa je Janko Jankovi, zavrivi est razreda gimnazije, morao da prekine kolovanje... Kao jedan od najboljih igraa kragujevakoga
fudbalskog kluba umadija poetkom 1928. prelazi u
beogradsku Jugoslaviju, a u ljeto iste godine, otiavi
bratu u Varavu, pojavljuje se u dresu varavskog kluba Polonija. Meutim, u jesen iste godine vraa se u
Kragujevac i ponovo igra za umadiju, koja ga je, kako proizlazi iz jednog akta, kao siromanog izdravala. Iz svega toga moglo bi se naslutiti da je Janko Jankovi bio jedan od prvih jugoslavenskih fudbalskih
profesionalaca koji se dokazao i na meunarodnom
planu!
Konano, u proljee 1929. Janko se zaposlio u Optoj
bolnici u Beogradu kao pisar evidentiar. Odsluivi
19321933. vojni rok u Niu i Skoplju, vraa se u Beograd, gdje je u oktobru 1934. primljen za dnevniara
evidentiara u kriminalistikoj policiji Uprave grada
Beograda.

Tako je Janko Jankovi zapoeo karijeru u beogradskoj policiji karijeru koja e trajati punih deset godina. Druei se u slobodno vrijeme s naprednim Kragujevanima koji su boravili u Beogradu radi posla ili su
bili na studijama, i sam je ubrzo sa simpatijama poeo
da gleda na revolucionarni komunistiki pokret.
U meuvremenu je doivio teku porodinu tragediju: uoi 1937. godine, istei slubeni pitolj, nehotice je
ubio svoju suprugu Stojanku, roenu Stefanovi, mladu uiteljicu rodom iz Valjeva, s kojom se oenio godinu i po dana prije toga. Dogodilo se to u Valjevu, i sva
Jankovieva nastojanja da je to bre prebaci u Beograd na operaciju nisu uspjela. Stojanka je na putu izdahnula. Njihova sina Dragana, koji je tada imao samo
nekoliko mjeseci, uvala je i podizala uglavnom baka
po majci.

Kratkotrajni aprilski rat Janko Jankovi je proveo u

vojnikoj uniformi i sa svojom jedinicom stigao do aka, gdje se jedinica rasula. Izbjegao je zarobljavanje i
doao u Beograd, gdje je upravo bilo u jeku formiranje
kvislinke uprave, pri emu su glavnu ulogu imali njegovi pretpostavljeni i kolege iz predratne kraljevske policije.
Ve 21. travnja vojni komandant Beograda
von Kaysenberg je postavio Dragog Jovanovia
za izvanrednog komesara grada Beograda.
S tim u vezi Dragi Jovanovi je na sasluanju
od 25. srpnja 1945. izjavio:
'Kajzenberg mi je rekao da eli da ponovo organizujem beogradsku policiju i da komesarski
vodim optinu, ali bez zvanja upravnika ili predsednika, jer takvo postavljenje eli da prepusti
srpskoj upravi, koja tek treba da bude formirana...'
Tako je predratni agent Gestapoa Dragi Jovanovi postao zvanino prvi srpski kvisling.43
Medu ostalim, Dragi Jovanovi je pozvao i svoga
predratnog saradnika Janka Jankovia da ude u policiju koju je odmah poeo da organizuje i koja je uskoro
dobila naziv Specijalna policija. Janko nije odbio taj poziv, a brzo je i avanzirao: postao je ef kartoteke te policijske ustanove, zaduene za borbu protiv komunista i
NOP-a u okupiranoj Srbiji!

Koliko je Janko Jankovi pomogao Partiji obavjetenjima koja joj je dostavljao u periodu do njemakog napada na Jugoslaviju, i kakve su vrste bila ta obavjetenja, teko je rei. Jednostavno sigurni podaci o tome
nedostaju. Meutim, nakon okupacije zemlje i, osobito,
nakon postavljanja na dunost efa kartoteke Specijalne policije njegova je uloga obavjetajca postala viestruko znaajna.
Novinar publicist Too Popovski prvi je skinuo neshvatljivi veo tajnosti s imena Janka Jankovia objavivi u oktobru i novembru 1966. u Veernjim novostima
opiran feljton 900 dana u osinjaku, koji se malo kasnije pojavio i kao knjiga. Prema njegovim navodima,
Janko se nakon okupacije kolebao oko ponovnog zapoljavanja u beogradskoj policiji, ali ga je na sastanku
u stanu Bose orevi Cana Babovi ubijedila da je neophodno da to uini.
Prvi vei Jankov obavjetajni pothvat za vrijeme rada u Specijalnoj policiji bilo je obavjetenje da Gestapo
i Specijalna policija pripremaju veliku akciju hapenja
komunista. Naime, da bi kamuflirali svoje namjere za
napad na SSSR, Nijemci, pa ni kvislinka uprava, prvih
mjeseci okupacije Srbije nisu poduzimali nita protiv
komunista, premda su, u granicama svojih mogunosti,
pratili i registrovali njihov rad. Meutim, nekoliko dana prije poetka operacije Barbarossa (napad na Sovjetski Savez), ef EG Sipo i SD-a u Beogradu pukovnik
Fuchs (Fuks) dobio je od Mllera (Milera), efa IV Uprave (Gestapo) RSHA, nareenje da pripremi hapenje
svih istaknutih komunista i panskih boraca, ali da e
pothvat izvesti tek nakon prijema ifre Internacionala. U vezi s tim nareenjem 19. juna 1941. odrano je
savjetovanje u Ministarstvu unutranjih poslova Aimovieve komesarske uprave, a odmah zatim poela je
izrada spiskova beogradskih komunista koji meu
prvima treba da budu uhapeni. U tom je poslu uestvovao i Janko Jankovi, pa je razumljivo da je taj spisak brzo dospio do Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju.
Pred zoru 22. juna 1941, dok je vie od pet miliona
Hitlerovih vojnika i njihovih saveznika prelazilo sovjetske granice, pukovnik Fuchs je iz Berlina primio ifru
Internacionala. Za istu je veer zakazana akcija hapenja komunista u Beogradu. I ne samo u Beogradu.
Ali ...
... sve partijske i skojevske organizacije, zahvaljujui tome to ih je Pokrajinski komitet prethodno obavestio da se priprema racija, ostale su

sauvane i nastavile su svoj aktivni rad i borbu

protiv okupatora itamo u treem tomu Istori-

je Beograda.44

U nizu drugih izvora slinu konstataciju nalazimo i

u sjeanjima Mome Markovia:
Bez obzira na to to okupator nije javno ispoljavao nameru da progoni komuniste, ipak je dogovoreno da 'kompromitovani' drugovi budu
obazrivi i predostroni, jer se raspolagalo podacima da okupator, zajedno sa policijskim aparatom
bive Jugoslavije, sprema spiskove komunista,
njihovih pristalica i drugih patriota.45 (Istakli autori.)
I Spasenija Babovi u lanku Iz prvih dana narodnooslobodilake borbe u Beogradu pie:
... Pored toga, negde oko 22. juna Partija je bila obavetena da se priprema racija na komuniste i druge progresivne elemente, zbog ega je trebalo preduzeti ire mere u sakrivanju ljudi.48
Too Popovski smatra da je dostavljanje podataka
Pokrajinskom komitetu KPJ za Srbiju o predstojeem
hapenju beogradskih komunista bilo prvi veliki obavjetajni pothvat Janka Jankovia nakon okupacije zemlje. Mislimo da je to tono.

O tome ko je sve i u kojem periodu odravao vezu s

Jankom Jankoviem u ime PK KPJ za Srbiju ili MK KPJ
Beograd, teko je bilo to odreenije rei. Sigurno je samo jedno: tu je vezu due vremena odravala dvadesetogodinja Brana Perovi. O tome je ona 1966. godine izjavila:
Po zadatku PK KP Srbije ee sam odlazila,
do sredine 1943. godine u stan Bose Dorevi. Moj
zadatak je bio da prepiem materijale i da prepise
odnesem u Pokrajinski komitet. Ja bih dola u odreeno vreme. Pozdravila bih se sa drugaricom
Bosom Dorevi. Ona bi me odvela u sobu. Zatim
bi me za kratko vreme ostavila nasamo da bi otila u drugu sobu i od Janka Jankovia uzela materijale. U to vreme nisam znala ko je to. Shvatila
sam samo da su to materijali iz policije... Primljene materijale sam nastojala da to pre, to itkije i
tanije prepiem i vratim, a zatim odnesem u PK.
Interesantno je da smo se u to vreme putem samokontrole vaspitavali da to manje upamtimo
od onoga to prepiemo, proitamo, vidimo; to

ne spada u na neposredni zadatak. Zbog toga i

ne mogu da se setim tano sadrine prepisivanih
materijala.47
Dvadesetak godina kasnije, 1987, Brana Perovi je
za Janka Jankovia dodala i ovo:
Nikad ga u ivotu nisam videla. Bili su to strogi zakoni konspiracije.48
Kao to Brana Perovi nikada nije vidjela Janka
Jankovia, tako ni on nikada nije vidio nju niti je znao
dalji put prepisanih materijala koje je donosio iz Specijalne policije. A u tim su se materijalima najee nalazila sasluanja uhapenih komunista, podaci o blokiranim izlazima iz Beograda, planiranim policijskim racijama i si. Jednom prilikom Janko Jankovi je dostavio i
prijepis predavanja koje je Boko Bearevi odrao policijskim agentima o nainu na koji treba postupati pri
praenju i hapenju sumnjivih osoba. Istog dana taj je
dokument dospio u ruke sekretaru PK KPJ za Srbiju
dru Blagoju Nekoviu, koji je, proitavi ga, odmah
poduzeo postupke da se svi partijski aktivisti upozore
na nain kako se ne smiju ponaati!
Iz sasluanja uhapenih komunista Mjesni komitet i
PK KPJ za Srbiju dolazili su do podataka o njihovu
dranju pred policijom i u sluaju izdaje poduzimali
sve da se kompromitovani aktivisti sklone u ilegalnost
ili prebace u partizane. Janko Jankovi nije, razumljivo, mogao da doe do svih sasluanja, ali je ve i ono
to je u tome inio znailo mnogo. Uz to su MK I PK,
uporedujui pismene izjave koje su poslije dueg ili
kraeg boravka u zatvoru aktivisti obavezno davali
svojoj partijskoj vezi, sa njihovim sasluanjima dobljenim preko Janka Jankovia, uspijevali da sprijee ubacivanje policijskih agenata u svoje redove. Jer, bilo je
komunista, pa i funkcionera Partije, koji nisu izdrali
policijsku torturu i izdali drugove koje su poznavali, a
zatim prihvatili ponudu da nakon izlaska iz zatvora rade za policiju.

Jedan od prvih viih partijskih funkcionera koji je

ubrzo nakon hapenja poeo da odaje sve to je znao
bio je lan CK SKOJ-a Ratko Mitrovi. Premda je Janko
Jankovi o tome obavijestio Partiju, pogubne posljedice
Mitrovieve izdaje nisu se mogle sprijeiti.
Govorei o hapenju i izdaji Ratka Mitrovia, dr Jovan Marjanovi je napisao:
Krajem septembra, u oktobru i novembru
1941. godine, policija je izvrila vrlo velik broj hap-

enja istaknutih komunista i aktivista narodnooslobodilakog pokreta. Ovome ]e doprineo naroito Ratko Mitrovi, lan CK SKOJ-a, koji je popustio u velikim muenjima, prilikom policijske istrage i provalio velik broj svojih drugova. Najtei
udarac Partiji, a posebno partijskoj organizaciji u
Beogradu, Mitrovi je zadao time to je policijske
organe upoznao sa sistemom i metodama ilegalnog rada, sa organizacionom strukturom partijske organizacije, s nainom odravanja veza izmeu osnovnih organizacija i rukovodstava, s radom komunista u raznim masovnim organizacijama i udruenjima, sa sistemom rada partijske
tehnike itd. Uz Mitrovievu pomo je policija mogla u detalje da razradi plan borbe protiv ilegalnih
organizacija u gradu i da stvori itav sistem ubacivanja provokatora u partijske i skojevske organizacije, to je tokom rata imalo dalekosene posledice.49
Malo kasnije, izdajom uhapenog lana Mjesnog komiteta Duana Grubaa, policija je uhapsila Ratkovu
sestru, takoer lana MK KPJ za Beograd, Vukicu Mitrovi, koja je, sudei po nekim indicijama, neko vrijeme
odravala vezu izmeu Janka Jankovia i sekretara
Mjesnog komiteta Miloa Matijevia Mre. Tada je u
Specijalnoj policiji suoena i s Ratkom. Vukica je tada
pred agentima pljunula bratu u lice i pred policijom do
kraja ostala nijema. (Poslije rata proglaena je narodnim herojem.)

Nekoliko desetaka neki izvori kau oko 200!

uhapenih aktivista NOP-a, onih iz Beograda i onih iz
unutranjosti Srbije koji su dovoeni na isljeivanje u
Beograd, Janko Jankovi je na svoju ruku uspio
da spasi od ponekad gotovo sigurne smrti. To se odnosilo iskljuivo na aktiviste koji su se pred policijom
drali hrabro, koji nisu nita priznali i nikoga odali. Tada bi on, kad mu je to bilo mogue, preuzimao njihov
sluaj, nastavljao sasluavanja, a zapravo pravio zapisnik tih sasluanja tako da ih je on vodio u slobodu.
Bilo je, jasno, i drukijih sluajeva.

Jednog su dana, doveli, zapravo iz Banjikog logora

donijeli u kancelariju novog isljednika Janka Jankovia, Vojislava Petrovia, jednog od prvoboraca Raevi-

ne, uhapenog u junu 1942, isprebijanog u toku sasluanja u kojima nita nije priznao. Nakon kraeg vremena, kada se zatvorenik malo oporavio, Jankovi je nastavio istragu i konstatovao da je nevin, zapravo grekom uhapen! Poslije rata Vojislav Petrovi je u selu
Zavlaki, izmeu Loznice i Valjeva, u znak zahvalnosti
podigao spomenik i spomen-dom Janku Jankoviu!
S koliko je opreznosti Janko postupao u sluajevima
kada se radilo o poznatijim komunistima, pokazuje sluaj Dragutina Tasia, komunistikog poslanika u Ustavotvornoj skuptini Kraljevine SHS (1920), a zatim i sluaj skopskog advokata koji je u nizu procesa, branio komuniste. Sticajem okolnosti ostao je na slobodi sve do
kasnog ljeta 1943. godine, dok mu se sestra Savka Tasi,
koja je bila na robiji najdulje od svih ena komunista
Jugoslavije, punih deset godina (19301940), ivjela ilegalno u Kragujevcu i oblinjem selu Cvetojevcu. I onda
je jednog dana, postupajui po staroj gestapovskoj potjernici za svim komunistima veeg formata, Specijalna policija u Beogradu uhapsila Dragutina. Znajui da
Janko Jankovi, njegov kolski drug iz kragujevake
gimnazije i saigra u fudbalskom klubu umadija,
ve nekoliko godina radi upravo u Specijalnoj policiji,
Dragutinov (i Savkin) mlai brat Milivoje odluio je da
ga zamoli za pomo. Ali i Janko je dobro znao iz kakve
je porodice Milivoje! I to se dogodilo? O tome govori
Milivoje Tasi:
Doznavi od snaje da je brat uhapen, istog
dana saekao sam Janka u 14 asova pred 'Maestikom', znajui da e tuda proi po izlasku iz
specijalne policije na Obilievom vencu. Videvi
ga izdaleka spremao sam se da mu pridem. Meutim, proao je pored mene i ne okrenuvi glavu
u prolazu rekao: 'Znam, znam'! Ja, ne znajui za
Jankovu ulogu u konspirativnosti u slubi Partije
kao policajca specijalne policije, bio sam zbunjen
i na momente poeo da verujem, da je moda nastala kod njega promena stava u ponaanju i prema meni i kraj sentimentalnosti o drugovanju.
Ta neizvesnost pratila me sve dok brat nije
puten posle dvadeset dana. Njegove su prve rei
bile 'Tvoj Janko mi je mnogo pomogao'! (koga dotle nije ni poznavao). ta se deavalo. Janko je kao
referent uzeo sluaj moga brata na sebe. Svakog
dana dovodio ga je u svoju kancelariju 'na sasluanje', praktino sedeo kod njega u kancelariji.
Davao mu da pui i naravno lupao po stolu i galamio bez da ga vrea i skrenuvi mu panju da to

mora da ini. Posebno, zapisnik sa tih sasluanja

sastavili su zajedno a na osnovu ega je i njegovo
oslobaanje dolo.
Na alost, Jankovo 'znam, znam 7 bilo je i nae
poslednje videnje.50
Intervencije Janka Jankovia u korist uhapenih aktivista NOP-a kod kolega i pretpostavljenih u policiji te
njegov blagonakloni stav prema uhapenicima ije je
sluajeve sam rasvjetljavao, a zatim donosio odluku o
njihovoj nevinosti i putao ih na slobodu nisu znaili
opasnost zbog koje bi se mogao kompromitovati kao
pristalica NOP-a, kao to to u prvi mah izgleda. Naime,
takve je postupke mogao a to je sigurno i inio opravdati svojim policijskim kombinacijama, prijateljskim vezama s rodbinom uhapenika ili mitom koje je
od njih dobijao. To je bila esta praksa u Specijalnoj policiji. S obzirom na mito, bila je ak, recimo, javna tajna
da ena Dragog Jovanovia za dukate, perzijske ilime
i druge vrijedne predmete pomae beogradskim idovima da otputuju u Maarsku, Albaniju ili Italiju, gdje
su imali mnogo blai tretman.
Tako u dostavi jednog agenta Gestapa iz druge polovine 1941. itamo:
... U igri nije niko drugi nego lino supruga
efa beogradske policije, supruga gospodina Dragog Jovanovia. Ona intervenie za izdavanje pasoa za Italiju i Albaniju.
Prije dvadesetak dana pobjegao je iz Beograda, Vlajkovieva broj 3, dr Gunsberger; prije tri
nedjelje je otiao s cijelom porodicom bogati idov Haim Davio, iz Uzun Mirkove ulice; dr Fier
je otputovao u Suboticu; zubni ljekar dr Farka je
odselio u Albaniju (Pritina), plativi za propusnicu 20.000 dinara. U Skoplje su odselili Zidovi, vlasnici kina Luksor (oba brata), za ije su propusnice,
pored visokog honorara, poklonjeni i skupocjeni
perzijski ilimi.51

Osim veza sa MK Beograd i PK za Srbiju, Janko

Jankovi je samoinicijativno odravao vezu i sa MK u
Valjevu. O tome, prema istraivanjima publicista Radmila Kljajia, svjedoi Duan Andri Solid:
Janka Jankovia sam upoznao poetkom
1941. godine kod njegovog uraka Miluna Stefanovia, koji je tada iveo u Valjevu. Nisam znao
da je Janko iz Beograda i da radi u Specijalnoj policiji.

Od poetka ustanka u Srbiji vrlo esto sam putovao kao kurir u Beograd, drei vezu izmeu
Mesnog i Okrunog komiteta. Nosio sam poruke
za Pokrajinski komitet KPJ u Beogradu. Poto
sam imao trgovaku radnju u Valjevu, lake sam
se kretao, u 'potrazi za platnom' i moja radnja, koju sam drao sa jednim ortakom, esto je sluila
kao ilegalni punkt.
Svaki moj dolazak u Beograd znaio je i sastanak s Jankom, kod njega u stanu, ili u bifeu u.
Zmaj Jovinoj ulici 13. Viao sam ga sve do februara 1943. godine, kada sam, posle putanja iz gestapovskog zatvora u Valjevu pobegao iz grada.52
Poetkom oktobra 1943. godine Janko Jankovi je
obavijestio Miluna Stefanovia da se, na osnovu nekih
podataka do kojih on nije mogao doi, priprema spisak
u Specijalnoj policiji za vee hapenje komunista i simpatizera NOP-a iz Valjeva. Milun se odmah vratio u
Valjevo i tu poruku prenio Milici Pavlovi, dogovorivi
se s njom da je obavijesti kada od Janka dobije podatke
o imenima koja se nalaze na tom spisku.
Ubrzo kae Milun Stefanovi jedan
Valjevac je doneo (Milici) poruku od Janka. Na ceduljici je pisalo: 'Solid, aljem ti lonac i 40 dinara
da mi kupi kajmak i za 3 do 4 dana poalje u Beograd'. To je znailo da agenti Specijalne policije
dolaze u Valjevo za tri do etiri dana radi hapenja oko 40 komunista, skojevaca i simpatizera
NOP-a. Od Okrunog komiteta sam dobio zadatak da upozorim sve pojedince za koje se ocenilo
da se mogu nai na listi za hapenje. Koliko se seam, odmah sam javio Zdravku Aleksiu, Moi
Rakoviu, Dragoljubu Radivojeviu, Milu Beeviu, Rai Laloviu, Radi Milivojevi, Momilu Dori i drugima...53

Interesantan je sluaj koji opisuje Luka

Mrki, politiki komesar Sremskog NOP-odreda.
Jednog dana nakon dolaska glavnine srijemskih
partizana u istonu Bosnu, Milan Stepanovi
Matroz, zamjenik komandanta bataljona ispriao
mu je...
... da se kod njega u bataljonu nalazi borac
koji se u mnogoemu istie; zove se Blaa Radulovi (Radunovi) Cvikera, stari je komunista, bio
je lan Mesnog komiteta za Beograd, ali ga je Pokrajinski komitet KPJ za Srbiju iskljuio iz Partije

i poslao u Srem. Matroz mi je predloio da Cvikeraa vratimo u Partiju zato to dranjem i ponaanjem to zasluuje.
Vas dvojica se ne poznajete, ali on te zna iz
partijskog rada u Beogradu i hteo bi da ti poveri
partijsku tajnu koja se i tebe tie rekao je Blao
Mrkiu.
Na jednom odmoritu Cvikera mi je pie
dalje Mrki priao i objasnio da osea potrebu da mi otkrije pozadinu svog i mog sluaja, koji
su, to nisam znao, bili u izvesnoj povezanosti i
imali su istog uzronika. Cvikera mi je otkrio da
je prvih dana aprila, im sam preao u ilegalnost,
Pokrajinski komitet KPJ za Srbiju nameravao da
me poalje kao profesionalnog partijskog radnika u Ni. A to bi se i dogodilo da se nije umeao
Nikola (ika) Petrovi Debeli, sekretar Komiteta
drugog rejona, iji sam lan bio ja. On nije znao
za nameru Pokrajinskog komiteta, ali je uporno
dokazivao Mesnom komitetu da me je obuzela panika jer navaljujem da idem u Srem po svaku cenu. Mesni komitet je obavestio Pokrajinski komitet o mom navodnom stavu i dranju, a Pokrajinski komitet je poverovao Petroviu i ovlastio ga
preko Mesnog komiteta da mi prenese odluku da
mogu ii u Srem, ali kako znam i umem. Tako
sam ni kriv ni duan, zbog navodnog panikerstva,
lien pomoi Partije.
A Petrovi je imao razloga za takav postupak.
Njega je u stvari zavrbovala policija i pritiskala
da to pre zagazi u izdaju. I, im sam nestao iz Beograda, Petrovi je poeo da provaljuje partijske
organizacije u Drugom rejonu. Prvo je potkazao
komuniste u Markarnici (tampariji taksenih i potanskih maraka), a zatim u Optoj dravnoj bolnici.
U istrazi koju je Mesni komitet sproveo da utvrdi uzroke provala, Petrovi je imao spreman odgovor:
Mrki je uhapen prilikom bekstva i eno
ga u Glavnjai sve pria pod batinama.
Petrovi, meutim, nije znao da Partija ima
svog oveka na radu u Glavnjai, koji je prvo utvrdio da se ja ne nalazim medu zatvorenicima, a
zatim je otkrio i pravog izdajnika. Petrovia je ubrzo stigla zasluena kazna: streljali su ga udarnici
Mesnog komiteta.
Zbog ovog sluaja kanjen je Blao Radulovi

(Radunovi) Cvikera, lan Mesnog komiteta KPJ

za Beograd, zaduen za rad Komiteta Drugog rejona: Mesni komitet ga je iskljuio iz lanstva
zbog nebudnosti i uputio ga u odred kao borca.54
U ovom se tekstu potkrala i jedna vana greka:
Partija nije imala svog ovjeka u Glavnjai nego u Specijalnoj policiji. Bio je to Janko Jankovi.

Jednog od posljednjih dana oktobra 1941. u Beogradu je uhapen lan VI rejonskog komiteta KPJ Lazar
Doi, student tehnike, predratni komunist, u prvim ustanikim danima kurir izmeu CK KPJ i Glavnog taba
NOP-odreda za Crnu Goru, Boku i Sandak. To se dogodilo potpuno nepotrebno: primijetivi poznatog
agenta Specijalne policije, strunjaka za borbu protiv
komunista orda Kosmajca, u drutvu s jo nekoliko
policijskih agenata, Doi je poeo da bjei niz ulicu
Kneza Pavla (danas Ulica 29. novembra). Agenti su ga
sustigli i uhapsili. Iste je veeri postao lini agent efa
IV antikomunistikog odsjeka Specijalne policije Boka
Bearevia i, naavi se ve sutradan ujutro na slobodi,
nastavio da aktivno uestvuje u ilegalnom radu Partije. Koliko je komunista i drugih aktivista NOP-a Doi
odao, nije tano utvreno jer se sluio veoma perfidnim nainima koji su skidali sumnju s njega, ali je poznato da se medu njima nalazila i Jelena etkovi, koja
je poslije pada Miloa Matijevia Mre preuzela dunost sekretara Mjesnog komiteta Beograda. Prvog marta 1942. u prizemnom stanu kue u ulici ora Klemansoa (sada ulici Ive Lole Ribara) sastali su se Jelena, Doi i Marko Jankovi, lan Rejonskog komiteta.55 Iznenada su banuli policijski agenti... Jelena i Marko su
uhapeni, a Lazar Doi je uspio da se spasi bjekstvom kroz prozor!
Upravo je tako Doi u svojoj partijskoj izjavi opisao
taj dogaaj. Premda je sve izgledalo prilino logino,
Pokrajinski je komitet smatrao da njegov iskaz treba
paljivo provjeriti i dotle ga udaljiti od bitnih partijskih
aktivnosti, zapravo, izolovati. Istovremeno je od Janka
Jankovia zatraeno da pojaa napore u otkrivanju policijskog dounika koji to je bilo ve nekoliko mjeseci
prilino oito djeluje u redovima beogradske ilegale.
Ubrzo je uslijedio rezultat: preko stana Bose Dorevi
Janko je dostavio kratku dostavu pisanu olovkom i rukom, potpisanu sa Sotir. Uporedivi rukopis sa Doieve partijske izjave i s te dostave, sekretar PK za Srbiju

dr Blagoje Nekovi doao je do nedvojbenog zakljuka

da je to rukopis iste osobe!
Kao da je predosjeao da je otkriven, u strahu od osvete beogradskih ilegalaca Doi je upravo tada nestao
iz Beograda. Ponovo se pojavio poslije izvjesnog vremena i nastavio raditi za policiju. Beareviev plan da Doia ubaci u neko vie partijsko rukovodstvo propao je,
pa je on uglavnom u automobilu krstario beogradskim
ulicama, nastojao da prepozna aktiviste Partije i NOP-a
s kojima je nekad kontaktirao a nije im znao ni imena,
ni tko su, ni to su, te upozoravao policijske agente na
njih. ini se da je upravo na taj nain jednog dana u jesen 1943. godine uoio Miroslava ili njegovu enu Oliveru Parezanovi...

Devetog oktobra 1943. Petar Stamboli, lan Pokrajinskog komiteta za Srbiju, dostavio je iz Beograda Momi Markoviu, politikom komesaru Glavnog taba
NOP-odreda Srbije, koji se nalazio na osloboenom teritoriju pismo u kojemu je pisalo:
U Beogradu smo pretrpeli teak udarac. Pao
je stan u kome je Mira stanovala. Tamo je pao stari materijal o mesnoj partijskoj organizaciji: referat o organizacionom pitanju (oko 40) stranica, koji je otkucan i neki materijal iz Specijalne policije,
koji je ranije dobijen... U stanu je pao i drug Jova.
Gledam da obezbedim to se moe, ali ne znam
kako e se razvijati i ta su sve nali.58
Stan u kome je Mira stanovala bio je stan Miroslava i Olivere Parezanovi u Lastinoj ulici br. 9, a sama
Mira bila je zapravo Vera Mileti, lan Okrunog komiteta KPJ za Poarevac, koja je kratko vrijeme prije toga
prebaena na ilegalni rad u Beograd. Izmeu ostaloga,
bila je zaduena za odravanje veze s Jankom Jankoviem. Policija je upala u stan branog para Parezanovi
u etvrtak 5. oktobra 1943.
Suprotno Jeleni etkovi, koja je takode znala za
ulogu Janka Jankovia, ali pod istranom torturom kojoj je poslije hapenja podvrgnuta nije progovorila ni rijei, Vera Mileti nije izdrala. Na insistiranje policajaca koji su je muili da kae od koga potjee materijal
iz Specijalne policije (koji spominje Petar Stamboli)
trei dan nakon hapenja izgovorila je ime Janka Jankovia i dodala:
'Sa Jankom Jankoviem sam se sastala 78
puta i to po dogovoru, nisam imala unapred ugovorene sastanke. A u sluaju da mi je neto hitno

trebalo, zvala sam ga telefonom. Od njega sam

primila nekoliko puta sasluanja izvesnih ljudi
koji su pali u ranijim provalama (Voje Ilia, arka
Katania, Ane Bulovi, Stevana Raenovia i mislim da je bilo jo nekoliko ali se ne seam). Ja sam
dobijala na cedulji imena onih ija su sasluanja
bila potrebna i cedulju davala Janku.'
U svojoj izjavi Vera navodi da je ta sasluanja
prepisivala i da ih je Janko vraao u kartoteku.
Dodala je da joj je doneo i 'elaborat o snagama i
delovanju partizana u Bosni koji je upuen Gestapou. Na prvom sastanku kada je bio i Mihajlo, doneo je spisak uhapenih za 15 dana i novi broj Policijskog glasnika...'
Vera je na sasluanju odala i dobro uvanu
akciju koju su pripremali ilegalci otmicu Boidara Bearevia.57
Boko Bearevi, koji je imao veliko povjerenje u
Janka, bio je zaprepaen premda je razgledavajui
ve prije materijal pronaen u stanu Miroslava i Olivere Parezanovi, zakljuio da mora potjecati od nekoga
kome je dostupna kartoteka Specijalne policije.
U nedjelju 8. oktobra uvee u stan Janka Jankovia
upali su njegove kolege iz Specijalne policije i uhapsile
ga. Sutradan je uhapena i Bosa orevi, njegova roaka kod koje je esto svraao. Ona je osloboena iz logora na Banjici pri njegovu rasformiravanju 3. oktobra
1944, sedamnaest dana prije osloboenja Beograda.
U centralnom zatvoru Specijalne policije u Duinoj
ulici Janko Jankovi je proveo puna tri mjeseca. Sauvan je zapisnik s njegova sasluanja, a nosi datum 25.
oktobra 1943.
U ve citiranome, opirnom i solidno radenom feljtonu s naslovom Obavjetajac Janko Jankovi, objavljenom 1980. godine, Radmilo Kljaji je citirao, djelimino
prepriao i veoma pronicljivo komentarisao taj zapisnik:
Na sasluanju od 25. oktobra 1943. godine, sainjen je zapisnik u kojem Janko tvrdi da su optube protiv njega neistinite, da je on bio revnosan inovnik i da je njegov rad uvek vrednovan
ocenom 'vrlo dobar' i 'odlian'.
Prema sauvanom zapisniku Janko je izjavio
sledee...
'Posle kapitulacije nae drave nastavio sam
isti posao i sa istom voljom i sa istim ciljem, sa
razlikom moram priznati, to sam se trudio da u
ovim tekim danima pomognem u granicama

svojih mogunosti naem ojaenom i napaenom

narodu, a naravno, ukoliko se nije ticalo neke politike krivice. Ovo sam inio kao ovek i inovnik
koji razume bol naeg naroda u ovoj tekoj situaciji...'
Na pitanje islednika kako je doao u vezu s
Nekoviem, poinje da ispreda priu o sluajnom poznanstvu i susretima tokom 1943. godine.
Janko je pretpostavio da je Vera mogla izdati
samo ono to je znala od svog prelaska u Beograd
pa je tako pripremio i odbranu.
Ispriao je da je Nekovia upoznao 1928. godine, na igralitu BSK-a, za koji je te godine igrao.
Sa njim i njegovim bratom se viao na igralitu
nekoliko puta i u irem drutvu na korzou. Potom
dodaje da Nekovia vie nikada nije video sve do
1943. godine...
'Vraajui se sa plae kod est topola, pri kraju Sazonove ulice, sreo sam Nekovia' navodi
Janko.
'Nemajui pojma da je on komunista i kako ovde ujem neki vei funkcioner Komunistike partije, priznajem, potpuno sam se prilikom ovog
susreta prijatno iznenadio, i ak mu to ispoljio.
Idui nekoliko metara doli smo do Vele Nigrinove ulice 13, gde sam se ja zaustavio i dodao da mi
tu stanuje sestra od tetke, Dorevi Bosiljka, domaica, supruga Dorevi Pavla, inenjera, majora u zarobljenitvu, kod koje elim da svratim. Poto sam objasnio da je ona Kragujevanka i od kojih je, upitao me je da li je to sestra Nemanje Markovia i ta je sa njim...' (Nemanja je u to vreme
bio u partizanima R.K.)
U daljem toku istrage Janko pominje jo dva
susreta sa Nekoviem 'kojom me je prilikom zamolio da mu donesem dva sasluanja nekih lica
radi razgledanja. Tako sam mu doneo ona dva
sasluanja i po upotrebi vratio jo isto popodne.
Da li je on samo razgledao ova dva sasluanja ili
prepisao, nije mi poznato, jer sam ja po dolasku
preao u kujnu na ruak...'
Janko potom dodaje da je iznosio i druga sasluanja koja je prepisivala njemu nepoznata devojka... Potom je usledio jednomeseni prekid i
ponovo se pojavio Nekovi sa jednom devojkom
'za koju sam tek ovde saznao da se zove Vera Mileti' (Janko je naravno znao ko je Vera Mileti jer
su se sastajali u stanu Bose Dorevi R.K.)...

njoj sam predavao neke izvetaje. Svih se ne mogu setiti, to ona bolje zna'.
Poto nije odao nijedno ime, nijednu vezu, nijedan ilegalan stan, policija ga je predala Gestapu
na dalje obraivanje.
Osamnaestog decembra 1943. godine, Bearevi izdaje nareenje da se u kartoteci dopuni dosije Janka Jankovia i Cvetka Crnjaka. Da se upie
da su toga dana 'preuzeti od strane nemakih
vlasti iz Centralnog zatvora'. Isti datum prebaaja
u Centralni zatvor pominje se i u nekim drugim
policijskim dokumentima u vezi sa oduzimanjem
Jankove slubene legitimacije, dozvole za nono
kretanje i orunog lista. Meutim, Gestapo ih je,
izgleda, preuzeo tek 13. januara 1944. godine.
U Jankov dosije Bearevi je zabeleio samo
sledee:
'U jesen 1943. godine doao u vezu sa dr Blagojem Nekoviem, sekretarom PK KP Jugoslavije,
koga je obavetavao o radu antikomunistikog
odseka Uprave grada i davao ma mu na uvid neka slubena akta. Sa njim je drao nekoliko sastanaka a na jednom ovakvom sastanku upoznao ga
je sa lanom OK KPJ Verom Mileti'.
I to je sve to je Specijalna policija saznala o
Janku Jankoviu...58
Sedamnaestog decembra 1943. SS-pukovnik dr
Emannuel Schffer (efer) dostavio je Predsjednitvu
policije odjeljenju specijalne policije u Beogradu (An
das Polizeiprsidium Spezialpolizei Abteilung in
Belgrad) nareenje da se:
>Jovanovi, Duan slubenik IV odsjeka Specijalne policije, sada u zatvoru,
Crnjak, Cvetko, policijski agent, sada u zatvoru,
Jankovi, Janko, ef kartoteke Specijalne policije, sada u zatvoru...
Smjesta predaju (Gestapou) radi dalje istrage.
Boko Bearevi je sutradan, 18. decembra, na tom
aktu dopisao:
Poto su Jankovi Janko, biv(i) ef kartoteke
i Crnjak Cvetko, biv(i) polic(ijski) agent na dan 18.
ov. meseca preuzeti od strane nemakih vlasti iz
centralnog zatvora, sem Jovanovi Duana, koji
se nalazi u pritvorenikom odelj(enju) na leenju,
to ovaj predmet ustupiti kartoteci da zdrui dosijeu imenovanih.
18. XII. 1943. g.
B.
Boko Bearevi59

Tko su bili Duan Jovanovi i Cvetko Crnjak?

Duan Jovanovi ua uhapen je kao skojevac u jesen 1941. i ubrzo pod batinama priznao sve to je znao.
Postao je agent provokator, a zatim slubenik Antikomunistikog odsjeka Specijalne policije. Kako se rat
pribliavao kraju ua je nastojei da okaje svoje grijehe, pokuavao da uspostavi vezu s ilegalnim NOP-om u
Beogradu. Primijetivi to smjera, njegovi su ga poslodavci uhapsili...
Cvetko Crnjak bio je potpuno drukiji.
Zapisnik o sasluanju Crnjaka Cvetka, policijskog agenta iz Beograda, sa stanom u ulici Hadi
Milentijevoj br. 58, sastavljen u Specijalnoj policiji nakon njegova hapenja, poinjao je rijeima:
I Zovem se Crnjak Cvetko, po zanimanju
sam policijski agent II klase Uprave grada Beograda, roden sam 2. jula 1906. godine u selu Mosorovii, srez Foa od oca Jovo i majke Stana, roena Eles, oenjen, bez dece, Srbin, vere pravoslavne, navodno neosuivan niti kanjavan, telesno i
duevno zdrav.
II Osnovnu kolu nisam uio. Vojsku sam
sluio u Mostaru godine 1928. Po otsluenju vojnog roka doao sam u Beograd u andarmeriju u
Beogradski andarmerijski bataljon, gde sam sluio u 2. and. eti, sve do 5. avgusta 1930. godine,
kada sam otputen kao telesno nesposoban. Kasnije, 30. decembra 1930. godine primljen sam u
slubu dravne policijske strae pri Upravi grada
Beograda i rasporeen na dunost u Predstojnitvo gradske policije u Panevu, odakle sam, 10. I.
1931. godine prebaen u Zemun u Centralnu policijsku kolu. Po zavretku kole, rasporeen sam
na slubu u Predstojnitvo gradske policije u Zemunu, gde sam sluio sve do 1. aprila 1935. godine. Prvog aprila 1935. godine otputen sam iz slube po tubi Kovaevi Vlade, polic, straara koji
me je optuio da sam kritikovao tadanjeg upravnika grada Beograda g. Duana Filipovia. Dana
30. decembra 1935. godine ponovo sam primljen u
policijsku strau pri Upravi grada Beograda, gde
sam sluio do 30. decembra 1938. godine. Dana 30.
decembra 1938. godine ponovo sam otputen iz
policijske slube, a optuen sam da sam na izborima glasao za opoziciju, iako to nije tano jer sam
glasao za listu Dr. Milana Stojadinovia. Dana 14.
marta 1939. godine ponovo sam primljen u policijsku strau i rasporeen na dunost Predstojniku

gradske policije u Panevu, gde sam ostao sve do

1. aprila 1940, kada sam preveden za policijskog
agenta i premeten u Upravu grada Beograda,
gde sam se nalazio na slubi sve do mog hapenja.80
U dosijeu Odjeljenja Specijalne policije U.g.B. broj
353/3 nalazi se zabiljeka Boka Bearevia:
Povezan sa komunistikim pokretom od jeseni prole godine. Kao takav inio komunistima
razne usluge: nabavljao im propusnice za Zemun,
oruje i municiju, skrivao u svom stanu visoke
funkcionere. Prole zime bio je u vezi sa uhapenim komunistom Lisjak Jankom po ijem nagovoru je trebalo da unese paklenu mainu u Upravu
grada, odnosno u prostorije IV otseka. U poslednje vreme bio je povezan sa jednim uhapenim
lanom PK KPJ za Srbiju, koji ga je i kandidovao
za lana Partije...81
Bearevievi navodi nisu bili potpuno tani.
Jo uoi rata, dok je bio zatvorski andar kljuar,
Cvetko Crnjak je esto razgovarao s uhapenim komunistima. Posebno je snaan utisak na njega ostavio beogradski advokat Bora Prodanovi (poginuo 1943. na
Sutjesci). Nakon Prodanovieva izlaska iz zatvora
Crnjak je prema navodima Milice Prodanovi dolazio k njemu kui, razgovarao s Borom i pozajmljivao
od njega knjige...62
Prema navodima publicista Toe Popovskog, Cvetko
Crnjak je po nagovoru nekih lanova KP iz Zemuna,
koji su ga ve dobro poznavali, poslije okupacije ostao
kao agent u Specijalnoj policiji, a zatim preao na rad u
Parobrodarski policijski komesarijat Uprave grada Beograda. Tako je postao dragocjen za Partiju, za vezu na
granici tzv. NDH i okupirane Srbije, tj. na prelazu preko Save iz Zemuna u Beograd i obratno. Radio je, nesumnjivo, i obavjetajne poslove, ali o tome nije ostalo
ni pisanih tragova ni vjerodostojnih svjedoenja. Postao je 1942. godine lan KPJ.
Dugo je s Crnjakom u ime Partije vezu odravao
drug Josip, zapravo Janko Lisjak, koji je bio najprije
sekretar MK za Zemun, a zatim sekretar MK za Beograd. Poslije Lisjakova hapenja i herojske smrti u januaru 1943. godine na vezu ga je preuzeo lan PK KPJ za
Srbiju drug Moma, tj. Vasilije Buha.
Jedan od posljednjih Crnjakovih uspjeno izvrenih
zadataka bilo je izvoenje, zapravo pratnja sekretara
Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju Blagoja Nekovia u vozu od Beograda do Leskovca. O tome je Specijal-

na policija saznala sve pojedinosti od Vasilija Buhe Mome i naavi se zbog njegove izdaje i sam u rukama policije, nemajui razloga da to krije, Crnjak je detaljno
opisao taj put:
Posle dva dana Moma je doao ponovo kod
mene u moj stan, rekao mi je da imam da otpratim jednog gospodina u Leskovac, a to e otprilike
da bude 29. septembra. Ja sam od komesara Par.
policije g. Pavlovia zatraio dva dana otsustva,
koje mi je on odobrio i 29. septembra Moma je doao kod mene u stan pre podne, zakazao mi je
sastanak u 17,30 asova u ulici Bul(evar) Frane
Deperea, a zatim otiao. U naznaeno vreme istoga dana ja sam otiao na zakazano mesto gde me
je susreo Moma i u blizini Vajfertove pivare priao je nama jedan ovek za koga je Moma rekao
da je to taj gospodin koga treba da pratim do Leskovca. On je bio srednjeg rasta, dosta razvijen,
plav, crvena lica, kose prosede, star oko 40 godina, obuen u braon odelo, braon eir, braon
mantil, na sebi je imao krutu belu kragnu. Kada
me je Moma sa njime upoznao, on se je udaljio a
mi smo ostali sami, kojom prilikom mi je dotini
predao jedan revolver, ruske marke, rekavi da
treba da ga ponesem. Zatim smo krenuli u pravcu
eleznike stanice... Krenuli smo brzim vozom u
19 asova, ali nismo zajedno sedeli u jednom kupeu, ve sam ja bio u susednom do njegovog. Prilikom legitimisanja od strane organa vlasti, ja sam
imao zadatak da spreim hapenje (pomenutog lica koje sam trebao da pratim, a docnije sam saznao u policiji da se zove Dr. Blagoje Nekovi,
sekretar PK), i u krajnjem sluaju da upotrebim
oruje, protivu organa vlasti koji bi hteo napred
imenovanog da uhapsi. Stigavi u Leskovac, ja
sam izaao napred, a on za mnom... Tada sam se
sastao sa pomenutim licem, pa smo zajedno dorukovali. On je zatim otiao, posle pola sata se
vratio, rekavi meni da mu vie nisam potreban i
da mogu da se vratim natrag u Beograd. Ja sam
se istog dana u 14 asova vratio za Beograd...63

Nakon hapenja Vere Mileti u stanu branog para

Parezanovi policija je taj stan stavila pod prismotru.
Istog se dana, 5. oktobra 1943, na vratima tog stana pojavio Vasilije Buha i bio uhapen.
U toku sasluanja Buha je pod batinama odao mno-

ge partijske veze i u Beogradu i u unutranjosti Srbije,

ispriao zapravo sve to je znao, pa je, izmeu ostalih,
odao i Cvetka Crnjaka. Tako je Crnjak 13. oktobra 1943.
uhapen u trenutku kada je iz Zemuna, gdje je takoer
imao stan, preao preko Save u Beograd. Poslije dvomjesenog sasluavanja i muenja u Specijalnoj policiji
predat je 18. decembra Gestapu, zajedno s Jankom Jankoviem. Iako su se otprije poznavali kao policijski
slubenici, tek su tog dana, naavi se u automobilu koji ih je prebacivao u zatvor beogradskog Gestapa, Janko i Cvetko shvatili da su saborci u borbi za osloboenje svoje zemlje. Tako su zahtijevala partijska pravila
stroge konspiracije. A kad ve o tome govorimo, moramo rei da je za Cvetka Crnjaka utvreno da je bio lan
KPJ od 1942. godine, a za Janka Jankovia nema sigurnih dokaza odnosno svjedoenja da je i formalno primljen u lanstvo KPJ. U njegovu sluaju to nije ni bitno.
Rijei ratnog sekretara PK KPJ za Srbiju dra Blagoja
Nekovia to dokazuju:
Mi smo opstali u uekovoj vili i inae u Beogradu zahvaljujui u velikoj mjeri Janku Jankoviu.84
Angloamerika je avijacija 16. i 17. aprila 1944. snano bombardovala Beograd. Ve prilikom prvog bombardovanja poruen je i zatvor Gestapa koji se nalazio
na poetku Ulice kralja Aleksandra (danas Bulevar Revolucije), a zatvorenici su, meu njima i Janko Jankovi
i Cvetko Crnjak, prebaeni u logor na Banjici.
Milenko Grbi, lan KPJ, uhapen septembra 1942,
koji se nalazio u Banjikom logoru kada su u nj dovedeni Jankovi i Crnjak, svjedoi:
Kad je Janko Jankovi doveden na Banjicu
bio je muen na najgrozniji nain. Vujkovi je iao
ak toliko daleko da je uzimao tanglu kojom se
zatvaraju vrata i sa tom tanglom ga tukao da mu
je verovatno prsla lobanja...
uo se prosto histerian vrisak Vujkovia u
trenutku kad je naletio na njega i kada mu je rekao: 'Pa zar tebe postavismo na tako odgovorno
mesto, a ti... ti si komunista.'
Isto tako strahovito je tukao i Cvetka Crnjaka,
lana KPJ.85
Odred nedievske Srpske dravne strae strijeljao je
27. aprila 1944. godine u Marinkovoj bari kraj Beograda
Janka Jankovia, Cvetka Crnjaka i Duana Jovanovia
uu. Strijeljanju su, po Bearevievu nareenju, prisustvovali gotovo svi slubenici i agenti Antikomunistikog odsjeka Specijalne policije. Na poznati histori-

ar Venceslav Glii utvrdio je da su Jankove posljednje rijei bile: Smrt faizmu!66

Tog je istog dana na planini Liscu 6. junomoravska
NO brigada u estokoj borbi porazila dijelove jednoga
bugarskog puka, 5. NOU divizija vodila je na sektoru
Uica ogorene borbe protiv Nijemaca, Bugara i etnika... Bliila se sloboda.

Lazar Doi, alias Sotir Sotirovi, pobjegao je iz Beograda s Nijemcima u Austriju. Vjerujui da su tragovi
njegove izdaje izbrisani, ubrzo poslije rata vratio se i
ponovo aktivirao na Beogradskom univerzitetu. Meutim, nije znao da ga je Janko Jankovi ve odavno otkrio kao izdajnika...
Proteklo je vie, od etrdeset godina od smrti Janka
Jankovia. Poetkom jula 1986. beogradska je Politika
donijela lanak Da generacije pamte o tome kako mu
je ve odavno uitelj u penziji Vojislav Petrovi u svom
rodnom selu Zavlai podigao spomenik, spomen-dom
i park u kojem danas rastu omorike, srebrne jele, breze
i drugo rastinje.67
Desetak dana kasnije, 16. jula iste godine, Politika
je objavila pismo Tihomira Jania, nosioca Partizanske spomenice 1941, koji ivi u Beogradu. U njemu autor kae da je povod za to pismo bio napis Da generacije pamte i dodaje:
Iako Janka nisam lino poznavao, kad sam
proitao u 'Politici' vest o spomeniku u Zavlai,
koji je podigao pojedinac u znak line zahvalnosti, obratio sam se Republikom odboru SUBNOR>
s predlogom da se Janko posmrtno odlikuje Ordenom narodnog heroja i dodele mu se druga priznanja koja mu pripadaju. Iz komisije za negovanje tradicija su mi odgovorili da se slau ali da bi
inicijativu trebalo pokrenuti pre-(ko) SUBNOR-a
Kragujevca i Beograda to sam i uinio.
Pre nekoliko godina, prilikom sluajnog susreta s pokojnim Blagojem Nekoviem rekao mi je
da je lino poslao predlog ondanjem republikom rukovodstvu da se Janko Jankovi odlikuje
Ordenom narodnog heroja.68
Jesu li prijedlozi Blagoja Nekovia i Tihomira Jania zauvijek zagubljeni negdje u arhivama po kojima
polako pada praina zaborava?

IZVORI I LITERATURA
uvanje vojne tajne u partizanskom ratu
1 Vojna enciklopedija, drugo izdanje, Beograd, 1970-1976,
(u daljem tekstu: VE), 8/800
2Zbornik dokumenata i podataka
o narodnooslobodilakom ratu jugoslavenskih naroda, tom VI, knjiga 1, str. 26 (u
daljem tekstu: Zbornik VI/1/26)
3Zbornik VI/1/22
4 Neda akula, Na zadacima Partije u prvoj godini rata,
Prva godina
narodnooslobodilakog rata
na podruju
Karlovca, Korduna, Gline, Like, Gorskog kotara, Pokuplja i
umberka, Karlovac, 1971, Zbornik 3, str. 854 (u daljem tekstu: Karlovaki zbornik 3)
5Josip Broz Tito, Sabrana djela, tom 7, str. 70 (u daljem
tekstu: Tito SD/7/70)
"Tito, SD/7/112
7 K(arlo) F(orte)/Marko Selin, Ni ve strogo zaupno, Ljubljana, 1978, 11/201
8Zbornik, VI/4/215
eHronologija
oslobodilake
borbe naroda Jugoslavije
1941-1945, Beograd, 1964, str. 82 (u daljem tekstu: Hronologija)
'"Branko Brkovi, NOO u Donjem Selitu, Sisak i Banija u revolucionarnom radnikom pokretu i ustanku 1941, Sisak, 1974, str. 784 (u daljem tekstu: Sisak i Banija 1941)
"Ivan-Dina Gligorijevi, Krajinski partizanski odred,
Ustanak naroda Jugoslavije 1941, Beograd, 1962 1964, knjiga
etvrta, str. 367 (u daljem tekstu: UNJ 1941, 4/367)
12 Zbornik, 1/162
13 Zbornik, 1/167
14 Zbornik, 1/188-189
15Zbornik, IV/2/113
16Zbornik, V/2/48

17Tomo
Brejc, Poetak i razvoj ustanka u Gorenjskoj,
1941 1942 u svedoenjima uesnika narodnooslobodilake
borbe, knjiga 9, str. 119-120 (u daljem tekstu: 41-42 USU)
18Tito, SD/8/150
19Boko Durikovi, Pljevaljska bitka, 41-42 USU, 7/11,

20, 21

^Vidi napomenu broj 19

21Zdravko Antoni, Ustanak u istonoj i centralnoj Bosni
1941, Beograd, 1973, str. 507
^Sreta Savi, Pregled oruanih borbi u Vojvodini 1942.
godine, 41-42 USU, 10/192
23 Sretenije Zorki, Prve ratne godine u Belegiu, Ratna
seanja iz NOB 1941-1942, Beograd, 1981, 3/253 (u daljem
tekstu: Ratna seanja)
24 Zbornik, VI/2/22
^Savka Dakovi, ene Kosova i Metohije u oslobodilakoj borbi 1942. godine, 41-42 USU, 24/38
26Tito, SD/9/23
27Dokumenti
centralnih organa KPJ NOR i revolucija
1941 -1945, Beograd, knjiga 3, str. 408 (u daljem tekstu: DCO)
28Zbornik, II/3/257
*>DCO 5/114
^ i t o , SD/10/100
31KF/Marko Selin, n. dj. 11/207
32Zbornik dokumenata o obavetajnoj slubi i slube bezbednosti
u narodnooslobodilakom ratu, majnovembar
1942. godine, knjiga 2, 1961, str. 7 - 8 (u daljem tekstu: DOS 2)
Vidi i Zbornik VI/2/294-295
^Isto
^Dragoljub Mireti, Ni - Centar veza i posrednik u
vezama 1941 1942, Veze u NOB 1941 1945, ratna seanja,
Beograd, 1981, knjiga 1/242 (u daljem tekstu: VUN)
35Zbornik, VII/1/92
36DOS 11/69
37Crada
za historiju NOP-a Slavonije, Slavonski Brod,
1963, knjiga II, str. 334, 337 (u daljem tekstu: Slavonija)
38Zbornik, VI/4/95
39Zbornik, VI/1/125
40Zbornik, VI/1/131
"Bihaka republika, Beograd, 1965, 11/37
42Tito, SD/12/207
43Tito, SD/12/208
44Tito, SD/13/237
^ i t o , SD/13/240 -241
46Bihaka republika, 11/146
47KF/Marko Selin, 11/231-232
^Milovan Delebdi,
Obavetajna sluba
u NOR
1941-1945, Beograd, 1987, str. 198
49Tito, SD/13/204
^Tito, SD/13/305
51Mujo Deli, Borac i kurir, Srednja Bosna u NOB, Beograd, 1976, 1/577 (u daljem tekstu: SB u NOB)
52Desimir Jovi Cia, azim Mehmedovi
- prva rtva

Rasinskog NOP odreda, 41-42 USU, 4/157

53Zbornik, V/1/84
^Veselin Bulatovi, Pripreme i razvoj ustanka u bjelopoljskom srezu, UNJ 1941, 5/61
^Doko Paajli, Druga *nevesinjska puka, Hercegovina
u NOB, knjiga 2, Beograd, 1986, str. 455 (u daljem tekstu: HUNOB)
56Arhiv CK SK BiH
57In. Simo Babi, Narodnooslobodilaki odbori u Hercegovini, HUNOB 1, Beograd, 1961, str. 253
58Zbornik, VI/3/57
59Zbornik, VI/4/161 - 162
"Vladimir Dedijer, Josip Broz Tito, Prilozi za biografiju,
prva knjiga, Beograd, 1953, str. 326 (u daljem tekstu: Prilozi)
Vidi i Tito, SD/9/256
01Tito, SD/9/102
62Hronologija, str. 383
63Hamdija Omanovi, Drug Tito u Cazinu, Bihaka republika, 1/603 - 604
"Slavko Odi, Dosije bez imena, Zagreb, 1961, str. 169
65Slavonija 1/384, 385, 387
86Sjeverozapadna Hrvatska u narodnooslobodilakoj borbi i socijalistikoj revoluciji 1941-1945, Grada (u daljem tekstu: SZH), Zagreb, 1981, 1/429
67 Slavonija, 11/436-437
68 Slavonija, 111/81-82
89Kazivanje Vicka Antia Slavku Komarici 4. novembra
1987. godine
70. Labovi/M. Basta, Partizani za pregovarakim stolom 1941-1945, Zagreb, 1986, str. 21
71 Narodnooslobodilaka borba u Dalmaciji 1941 1945,
Zbornik dokumenata (u daljem tekstu: NOBUD) knjiga
2/719-20
12NOBUD 2/761
73NOBUD 2/827
74Milan Brunovi, Kalnik u borbi, Zagreb, 1953, str. 34
75Isto str. 35
76Isto str. 37
'"SZH 11/464-467
78Vjeko Afri, U danima odluka i dilema, VIZ, Beograd,
1970, str. 390, 392, 393
79Milan Jakovi, Zagrebaka veza sa Donjim Dubravama,
Zbornik sjeanja
- Zagreb 1941-1945, Zagreb, 1984,
3/188-189 (u daljem tekstu: Zagreb 41-45)
""Jakob Kranjevi, Bolnice Petrove gore, UNJ 1941, 3/893
81Mile Daki, Znaaj Petrove gore u narodnooslobodilakom ratu, Simpozij o Petrovoj gori, Zagreb, 1972, str. 306-307
82Duan Opai, Prvo osloboenje Hrvatskog Blagaja i
Pavlovca, 41-42 USU, 23/119
83Vlado
Kecman, Formiranje narodnooslobodilakog odbora u Bukovai, Petrovac u NOB, Sarajevo, 1974, 3/84-85
84Ahmed Dubo, Na junim prilazima Jajcu, 41-42 USU,
16/336

85Ilija

Radulovi, Napad na kamione, Petrovac u NOB, 2/344

Omanovi, S Treim bataljonom na Bosansku
Krupu, Podgrme u NOB, Beograd, 1972, 11/459-460
87Milan Brunovi, n. dj. str. 57
aaZbornik, IV/7/266
89Tito, SD/12/126
'"Kota Nad, Bihaka republika, Zagreb, 1982, str. 230
91Isto, str. 236
92Branko opi, Delije na Bihau, Sarajevo, 1980, str. 71-72
93Kosta Nad, n. dj. str. 225
'"Isto, str. 239-240
95Mio Lekovi, Bihaka operacija novembra 1942, Beograd, 1972, str. 95
90Zbornik, IV/8/309, 313
97Zbornik, II/2/273
98Slavonija, III/200, 202, 203
"Kota Nad, n. dj. str. 232
100Mio Lekovi, n. dj. str. 96
86Hamdija

Ofanzivna (informativna) obavjetajna sluba u akciji

1Arhiv

CK SKJ, MG 2153
broj 3-4-5 za mart, april i maj 1941, str. 782-

2Proleter

783.
3Luka Dalto i Vinko Konta, Aktivnost livanjskih komunista, UNJ 1941, 3/475.
"Rafael Bri-Mile Bogovac, Livanjski kraj u revolucionarnom radnikom pokretu i narodnooslobodilakoj borbi,
Sarajevo, 1978, str. 80.
5Isto, str. 124-125.
0 Safet Alagi Ratni dani u Konjicu, HUNOB, 4/253.
1 Muzej Avnoja i Pounja, Biha, Arhiv.
8Isto.
9Okrug Karlovac 1941, Zagreb, 1965, str. 61.
I0Vidi opirnije u poglavlju Razmjene zarobljenika-ma
sa dvije otrice.
"Abdulah araj li, Nepokorena Tuzla, Istona Bosna u
NOB-u 1941-1945, VIZ, Beograd, 1971, knjiga 2, str. 124. (u daljem tekstu IB u NOB).
12Asim Mujki-Joco Voki, Ilegalni partijski rad u Brkom 1941/1942, IB u NOB, 1/832.
I3Savo Bogdanovi, Obavjetajna sluba u istonom dijelu
Korduna, 41-42 USU, 5/367.
"Pero Drai, Od ustakog noa do Banijskog odreda,
UNJ, 5/522-533.
15Stanko-ane Bjelajac, Na Baniji 1942. godine, 41-42.
USU, 23/586-587.
16Janko Niki, Pod vodstvom Komunistike partije Hrvatske Hrvati i Srbi glinskog podruja poinju 1941. godine
zajedniku borbu za slobodu, Sisak i Banija, str. 617.
"Nikola Biukovi i Stevo Travori, Svinica u ustanku, Sisak i Banija, str. 373-374.

18Nikola Kotle, Rad partijske organizacije u Drvaru poslije okupacije, etrdeset godina Zbornik seanja aktivista jugoslovenskog revolucionarnog radnikog pokreta, Beograd, 1961, knjiga 5, str. 341 (u daljem tekstu: etrdeset godina).
"Vasilije Vasko Modi, Na dunosti obavjetajca, SB u
NOB, 3/318-319.
^Isto, str. 319.
21 Zbornik, V/2/128.
22Isto.
23Duan Opai, Prvo osloboenje Blagaja i Pavlovca, 4142 USU 23/121.
24Vidi poglavlje uvanje vojne tajne.
25Zbornik IV/7/66.
26Isto.
27Pavle Gregori, NOB u sjeveroistonoj Hrvatskoj 1942,
Sjeanja i dokumenti, Zagreb 1978, str. 201.
^Isto, str. 202.
20SaIko Zebi, Bratstvo potvreno suzama i krvlju, HUNOB, 3/394.
'"Isto, Str. 395.
31 Milojica Panteli, Radovan M. Marinkovi, Vladimir
Niki, aanski odred, aak, 1982, str. 47.
^Isto, str. 48.
33Nisim Albahari, Od aprilskog rata do ustanka, Sarajevo u revoluciji (u daljem tekstu: SUR), knjiga 2, str. 57.
^Milutin Durakovi, Hapenje u Kaknju i bjekstvo iz sarajevskog zatvora, SUR 2/207.
^Dobrivoje Aranelovi, Partijsko-obavetajni rad organizacije KPJ u Leskovcu, VUN 1/215.
36Kika Damjanovi-Markovi, Ja i moji ratni drugovi, Beograd, 1978, 1/142.
37Blao Buri, Prvi oslobodilaki pucnji kod Danilovgrada, 41-42 USU; 3/267.
^Jovan R. Radovanovi, Poega u NOR i revoluciji 19411945, Poega, 1986, str. 73 i 82.
39Obren Stiovi, est meseci na ustanikoj Kozari, 41-42
USU, 1/107.
40Zbornik, V/10/40.
41Zbornik, IV/4/257.
42Zbornik, IV/4/256.
43Tito, SD /10/75.
44Niko
Duri, Prvi Narodnooslobodilaki odbor u selu
Obijaju, Bosansko Grahovo u NOR-u, str. 290-291.
45Zbornik, IV/7/51.
w Zbornik, IV/7/70.
"Duan Lazi, Narodnooslobodilaki odbori u Sremu
1942. godine, 41-42 USU, 10/343.
48Alojz Martini, Aktivnost gorikih rodoljuba,
UNJ 41,
3/831.
49Josip Bolje Jamnik, NOP u tanjelu i okolnim selima
seanskog kraja, UNJ 41, 4/389-390.
^Branko Kruni-Boo ukovi, Aktivi SKOJ-a u Trebinju, HUNOB, 3/82.

51Dr Esad Brki, U talijansko-ustakom zatvoru, HUNOB

2/546
52Isto, str. 547.
53IstO, Str. 548-549.
M Ljubo Drndi, Oruje i sloboda Istre, Pula, 1978, str. 107.
^Andrija Tus, Bribirska partizanska eta Primorsko-goranskog partizanskog odreda uoi zime 1941/1942. godine,
41-42 USU, 3/467.
58Vidi napomenu 16, str. 630.
57Hronologija, str. 359.
^Raif Mujezinovi, Na partijskim vezama, Tuzla u radnikom pokretu i revoluciji, knjiga 2, Tuzla, 1984, str. 180 (u
daljem tekstu: Tuzla).
59Slavko Mianovi, Semberija u neposrednim pripremama ustanka, Tuzla 2/329.
90Zbornik, V/3/247-249.
61Petar Mati Dule, Srem u ustanikoj godini, 41-42 USU,
1/140-141.
62Velimir Kosti Baje, Svrljiki partizanski odred, UNJ
41, 3/605.
^Dobrivoje Aranelovi, Partijsko-obavetajni rad organizacije KPJ u Leskovcu, VUN 1/217-218.
"Dorde Stankovi Jole, Iz partijskog rada u Leskovcu,
41-42. USU, 14/306-307.
65Hronologija, str. 200.
""Andrija Tus, Bribir u revolucionarnom pokretu i oslobodilakom ratu, Zagreb, 1971, str. 166.
67Zbornik, V/3/555.
""Andrija Tus, n.dj. str. 185.
""Isto, str. 186.
70Isto.
71Ljubo
Babi, Organizovanje ustanka u drvarsko-grahovskom kraju, etrdeset godina, 5/224.
72Nikola Kotle, n.l etrdeset godina, 5/340-341.
73Milutin Moraa, Ustaniki dani u Drvaru, UNJ 1941,1/257.
74 Vojna enciklopedija, 2/550.
75 Kiril Mihajlovski-Grujica, Rukovoenje ustankom u Topoli, VUN 1/237-238.
76Isto.
"Duan ali, Sjeanje na ustaniku 1941. godinu u Slavoniji, UNJ 41, 3/442-443.
78Slavonija 1/245, 252-253.
79Jovo Dragovi, Obavjetajni zadatak. Bosansko Grahovo u NOR-u, str. 185-187.
Dragoslav Drake Jakovljevi, Leva 1941. godine, UNJ
41, 4/819 - 820.
81 Hronologija, str. 114.
^Simo Lonar, Dogaaji u glamokom kraju poetkom
1942. godine, 41-42. USU, 16/164.
83Hronologija, str. 228.
84Zbornik IV/3/154-155.
^Milan Zori, Predaja neprijateljske satnije, Petrovac u
NOB, knjiga 3, str. 475-476.

86 Nikola Brezovi Prebeg, O nekim dogaajima na obalama Krupe, 41-42. USU, 24/339 - 340.
87Zbornik,
V/7/19.
88Zbornik,
V/7/20.
86Zbornik,
IV/8/71-72.
90Zbornik,
IV/8/81.
91Zbornik,
IV/8/158.
92 Andrija Tus, n.dj. str. 134.
93Isto.
94Isto, str. 135.
"Isto, str. 138.
"Obren Stiovi, Tri akcije Kozarskog odreda, Kozara u
NOR-u, knjiga druga, str. 84-85, Beograd,-VIZ, 1971. (u daljem tekstu: Kozara).
"'Sava Kesar, Ofanzivna dejstva kozarskih partizana, Kozara, 2/31.
" A n d a Kneevi, Borbena omladina Kozare, Kozara, 2/529.
" H a m d i j a Omanovi, Partizani u oklopnom vozu, Kozara,

2/121.
100 Dragan
Marin, Partizani u ustakom oklopnom vozu,
Kozara, 2/118-119.
lm Zbornik,
IV/3/286.
>02Hronologija, str.
191.
103Hronologija, str. 217.
104Duan Kora, Sluba
veze na Kordunu u prvim godinama ustanka, Simpozij o Petrovoj gori, Zagreb, 1972, str.
517-518.
losBorbe
protiv okupatora ustaa i etnika, novembra
1941 - maj 1942 (lanak nepotpisan), HUNOB, 1/238.
106Petar
Milidragovi, Pobjeda na Badrljaama, HUNOB,
4/130.
lff7 Simo
A. Radi, Neprijatelj o porazu na Badrljaama,
HUNOB, 4/141.
106Zbornik, V/6/26 - 27.
109Avdo Humo, Moja generacija, Sarajevo, 1984, str. 653;
Avdo Humo, Godine iskuenja i podviga, Beograd, 1977, str.

88.
110 VE, 8/394.

'"Coli Mladen, Takozvana NDH, Beograd, 1973, str. 323.

" 2 Coli Mladen, n.dj. str. 215, 217.
" 3 Coli Mladen, n.dj. str. 246.
114 Ugljea
Danilovi, Sarajevo i sarajevska oblast u
ustanku naroda Bosne i Hercegovine (oktobar 1941 maj
1942), SUR, 3/27-28.
115Avdo Humo, Moja generacija, str. 653.
1I601ga
Marasovi, Narodnooslobodilaki pokret u gradu
u prvoj godini ustanka, SUR 2/476.
U7 Nisim Albahari, Sarajevo u prvim danima okupacije i
formiranje prvih partizanskih
odreda
u njegovoj okolini,
UNJ 41, 1/100-101.
118Zbornik,
IV/2/213-214.
1I9 Pavle Fukarek Savo Preda, Slavia Vajner ia, SUR
3/836.

120Avdo

Humo, Moja generacija, str. 654.

Preda, Romanijski NOP odred, SUR 3/90.
122Ugljea Danilovi, n.l. str. 28, napomena broj 3a.
123Savo Preda, Romanijski NOP odred, SUR, 3/92, napomena broj 2.
124Avdo Humo, Moja generacija, str. 653 - 654.
125Isto, str. 660.
126 DCO 3/160-161.
127Galleazzo Ciano, Dnevnik, str. 284.
128Isto, str. 288.
129Bogdan Krizman, Paveii izmeu Hitiera i Mussoiinija,
Zagreb, 1980, str. 245.
130Isto, str. 247.
131Hronologija, str. 177.
132Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije 1/158. (u daljem
tekstu ORNJ)
133Karlovaki Zbornik, 3, str. 533.
121Savo

Ofanziva na Uiku republiku

1 The national archives of the United States, a microfilm
publication, Washington {u daljem tekstu: NAW) T-315, Roll
2126, F 000024
2NAW T-315, Roll 2123, 342. Inf. Div. Ia KTB, F 000 801
3Vidi napomenu broj 1
4Slavko Odi Slavko Komarica, S dnevnikom 342. njemake divizije kroz Srbiju, Borba 20. 10. 1969.
5NAW, T-315, Roll 2126, F 000 083 - 000 085
6Ia KTB 342. Inf. Div.
''Zapovijest taba 342. pjeadijske divizije od 24. 11. 1941.
8Zbornik, 1/686, 689
"Nikola Ljubii, Uiki partizanski odred, Beograd, 1979,
str. 311
wNAW, T-315, Roll 2124, F 001137-001138, 001048-001049;
Roll 2125, F 000 671
"Tito, SD 7/193
12Vidi napomenu 4, Borba od 3. 11. 1969.
13Tito, SD 7/198
14Tito, SD 8/60-61
15Autor misli na sporazum o obustavi neprijateljstava
potpisan 20. 11. 1941. u aku izmeu delegacije Vrhovnog
taba NOPOJ i predstavnika komandanta Jugoslovenske
vojske u otadbini Drae Mihailovia [Hronologija, str. 146)
'"Ljubivoje Pajovi, Dragaevski bataljon aanskog
NOP odreda Dr Dragia Miovi 1941. godine, 4142 USU,
9/66-67
"Jovan R. Radovanovi, Poega u NOR i revoluciji
1941-1945, Poega, 1986, str. 170, 171
18Milojica Panteli, Dragaevci 1941. godine, UNJ 1941,
5/565
'"Radovan M. Marinkovi Vladimir Niki, Miloj ica Panteli, aanski odred, aak, 1962, str. 271

20Radisav Nedeljkovi, Takovski partizani u borbi za odbranu slobodne teritorije, 41-42 USU, 1/497
21Pavle Jaki, Kraljevaki partizanski odred, UNJ 1941,
4/115
^Vidi napomenu broj 16, str. 275
23Hronologija, str. 147
24Vidi napomenu 16, str. 270
25 VE 7/519; ORNJ str. 127
28Vladimir Dedijer, Dnevnik, etvrto izdanje, GRO Liburnija, Rijeka, Mladost Zagreb, 1981, str. 50
^Isto, str. 47
Tito, SD 7/45
29Vidi napomenu 14, str. 175, 176, 177
MNAW T-315, Roll 2123, F 000765, 342. I. D. Ia KTB
31 Vidi napomenu 14, str. 177-178
32S. Odi-S. Komarica, feljton, Borba od 6. 11. 1969.
33Isto
^Isto, Borba od 30. i 31. 10. 1969.
^ N A W T-315, Roll 2126, F 000 011-000 017
36Zbornik, II/2/76
37Vladimir Dedijer, Novi prilozi, 11/388
^Tito, SD 8/10
39Tito, SD 8/224
40Tito, SD 8/70
41TitO, SD 8/241
V l a d i m i r Dedijer, Novi prilozi 11/688 - 689
43Ljubivoje Pajovi, Artiljerija aanskog i Uikog NOP
odreda u ustanku 1941. godine, 41-42 USU, 8/589
44S. Odi-S. Komarica, feljton, Borba od 4. 11. 1969.
i5NAW T-315, Roll 2250, F 000 455
i e N A W T-315, Roll 2250, F 000 454
47342. I. D. Ia KTB, T-315, Roll 2123
^Isto
49Isto
XNAW T-315, Roll 2127, F 000 856-000 860
5 'Vladimir Dedijer, Dnevnik, Beograd, 1970, 1/63
52Isto, str. 62
53Ilustrovani list Front
54Isto
^Isto
56Isto
57Vlastimir Lekovi, Borbeni put Moravike ete Boko
Petrovi, 41-42 USU, 2/458
58Aleksandar Milosavljevi, Od Rudnika do Nove Varoi,
41-42 USU, 4/311
NAW T-315, Roll 2123, 342. I. D. Ia KTB
""Isto
81V. Dedijer, Novi prilozi, 11/393

Druga neprijateljska ofanziva

1 The national archives of the United States, a microfilm
publication, Washington (u daljem tekstu: NAW], T-315, Roll

499

120Avdo

Humo, Moja generacija, str. 654.

Preda, Romanijski NOP odred, SUR 3/90.
122Ugljea Danilovi, n.l. str. 28, napomena broj 3a.
123Savo Preda, Romanijski NOP odred, SUR, 3/92, napomena broj 2.
124Avdo Humo, Moja generacija, str. 653-654.
125Isto, str. 660.
126 DCO 3/160-161.
127Galleazzo Ciano, Dnevnik, str. 284.
128Isto, str. 288.
129Bogdan Krizman, Paveii izmeu Hitiera i Mussoiinija,
Zagreb, 1980, str. 245.
I30Isto, str. 247.
131 Hronologija, str. 177.
132Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije 1/158. (u daljem
tekstu ORNJ)
133 Kar lovaki Zbornik, 3, str. 533.
121Savo

Ofanziva na Uiku republiku

1 The national archives of the United States, a microfilm
publication, Washington (u daljem tekstu: NAW) T-315, Roll
2126, F 000024
2NAW T-315, Roll 2123, 342. Inf. Div. Ia KTB, F 000 801
3Vidi napomenu broj 1
4Slavko O d i - Slavko Komarica, S dnevnikom 342. njemake divizije kroz Srbiju, Borba 20. 10. 1969.
3NAW, T-315, Roll 2126, F 000 083 - 000 085
6Ia KTB 342. Inf. Div.
''Zapovijest taba 342. pjeadijske divizije od 24. 11. 1941.
8Zbornik, 1/686, 689
9 Nikola Ljubii, Uiki partizanski odred, Beograd, 1979,
str. 311
10NAW, T-315, Roll 2124, F 001137-001138, 001048-001049;
Roll 2125, F 000 671
"Tito, SD 7/193
I2 Vidi napomenu 4, Borba od 3. 11. 1969.
13Tito, SD 7/198

"Tito, SD 8/60-61

15Autor misli na sporazum o obustavi neprijateljstava

potpisan 20. 11. 1941. u aku izmeu delegacije Vrhovnog
taba NOPOJ i predstavnika komandanta Jugoslovenske
vojske u otadbini Drae Mihailovia {Hronologija, str. 146)
I6 Ljubivoje
Pajovi, Dragaevski bataljon aanskog
NOP odreda Dr Dragia Miovi 1941. godine, 4142 USU,
9/66-67
"Jovan R. Radovanovi, Poega u NOR i revoluciji
1941-1945, Poega, 1986, str. 170, 171
18Milojica Panteli, Dragaevci 1941. godine, UNJ 1941,
5/565
'"Radovan M. Marinkovi Vladimir Niki, Milojica Panteli, aanski odred, aak, 1962, str. 271

^Radisav Nedeljkovi, Takovski partizani u borbi za odbranu slobodne teritorije, 41-42 USU, 1/497
21Pavle Jaki, Kraljevaki partizanski odred, UNJ 1941,
4/115
^Vidi napomenu broj 16, str. 275
Kronologija,, str. 147
24Vidi napomenu 16, str. 270
25 VE 7/519; ORNJ str. 127
26Vladimir Dedijer, Dnevnik, etvrto izdanje, GRO Liburnija, Rijeka, Mladost Zagreb, 1981, str. 50
^Isto, str. 47
T i t o , SD 7/45
29Vidi napomenu 14, str. 175, 176, 177
M N A W T-315, Roll 2123, F 000765, 342. I. D. Ia KTB
31Vidi napomenu 14, str. 177-178
32S. Odi-S. Komarica, feljton, Borba od 6. 11. 1969.
M Isto
^Isto, Borba od 30. i 31. 10. 1969.
X N A W T-315, Roll 2126, F 000 011-000 017
36Zbornik, II/2/76
37Vladimir Dedijer, Novi prilozi, 11/388
T i t o , SD 8/10
T i t o , SD 8/224
T i t o , SD 8/70
41Tito, SD 8/241
V l a d i m i r Dedijer, Novi prilozi 11/688 - 689
43Ljubivoje Pajovi, Artiljerija aanskog i Uikog NOP
odreda u ustanku 1941. godine, 41-42 USU, 8/589
44S. Odi-S. Komarica, feljton, Borba od 4. 11. 1969.
i5NAW T-315, Roll 2250, F 000 455
ieNAW T-315, Roll 2250, F 000 454
47342. I. D. Ia KTB, T-315, Roll 2123
^Isto
49Isto
XNAW T-315, Roll 2127, F 000 856 - 000 860
51Vladimir Dedijer, Dnevnik, Beograd, 1970, 1/63
52Isto, Str. 62
53Ilustrovani list Front
54Isto
^Isto
^Isto
57Vlastimir Lekovi, Borbeni put Moravike ete Boko
Petrovi, 41-42 USU, 2/458
58Aleksandar Milosavljevi, Od Rudnika do Nove Varoi,
41-42 USU, 4/311
59NAW T-315, Roll 2123, 342. I. D. Ia KTB
""Isto
61V. Dedijer, Novi prilozi, 11/393
Druga neprijateljska ofanziva
1 The national archives of the United States, a microfilm
publication, Washington (u daljem tekstu: NAW], T-315, Roll

2127, F 345-353, 354-357, 417-420

^ i d i napomenu broj 1
Tito, SD 8/295
*DCO 3/97
5 DCO 1/246-247
6DCO 1/261
'Vladimir Dedijer, Dnevnik, etvrto izdanje, Rijeka, 1981,
1/81

Tito, SD 8/121
9Zbornik, IV/3/43
10V. Dedijer, Dnevnik 1/82
"Tito, SD 8/298
l2Zbornik, IV/3/44
13Zbornik, IV/3/45-46
14Zbornik, IV/3/46
'Tito, SD 8/298
16Zbornik, II/2/217; DCO 3/159
17Zbornik, II/2/218-220; DCO 3/165-166
18Zbornik, II/2/571; DCO 3/167
19Zbornik, II/2/223-224; DCO 3/168
20Zbornik, II/2/226; DCO 3/177
21Dedijer, Dnevnik, 1/83-84
^Dedijer, Dnevnik, 1/84
^Isto, str. 87
24Avdo Humo, Moja generacija, Sarajevo, 1984, str. 671-672
^Isto
26Bila je to ojaana eta 1. bataljona 697. puka njemake
342. pjeadijske divizije (Hronologija, str. 194)
27Rodoljub olakovi, Zapisi iz oslobodilakog rata, Prosveta, Beograd, 1956, 1/605
^R. olakovi, n. dj. 1/605, fusnota
29Zbornik IV/3/86; DCO 3/223
30Zbornik IV/3/96; DCO 3/233
31 Zbornik IV/4/47
32piro Lagator, Sa Lovenskim bataljonom 1. proleterske
preko Romanije, Ozrena i Igman-planine, 41 - 42 USU, 19/435
33Pako Romac, U ustanikoj Bosni, Sarajevo, 1983. str. 77
"Tito, SD 8/177
'Tito, SD 8/185
^ N A W T-315, Roll 2127, F 452456
' " N A W T-315, Roll 2130, 342. Infanterie - Division, Ia Kriegstagebuch
^ N A W T-315, Roll 2127 Ia KTB 342. I. D.
39Isto
*NAW T-315, Roll 2124, F 092 - 093
*lNAW T-315, Roll 2128, F 000400
"^Ernest Wisshaupt, n.dj. str. 85
i3ORNJ 1/183
44 VE 3/544
45Koa Popovi, Beleke uz ratovanje, Beograd, 1988, str.
25-26, 27
"Tito, SD 8/182-183
47Tito, SD 8/169

Trea neprijateljska ofanziva

'Josip Broz Tito, Sabrana djela, tom 8, str. 177
3/252-253
3Zbornik, II/3/161 - 162
"Tito, SD/9/157
5TitO, SD/9/159
Tito, SD/9/167
''Zbornik, II/3/272
8 Ugljea Danilovi, Sjeanja, lanci i ratni dnevnik, Beograd, 1987, knjiga 3, str. 169
Tito, SD/10/235
T i t o , SD/10/53
"Tito, SD/10/235, napomena 52
2DCO

Velika ofanziva na Kozaru

lThe national archives of the United States a microfilm
publication, Washington (u daljem tekstu: NAWj, T-501, Roll
249, F 001199-001261, Kriegstagebuch, Anlage 22, 33, 42, 56, 59,
66, 68, 75, 80, 82, 86, 100, 102, 104
2 Vojna enciklopedija, drugo izdanje, Beograd, 1972, tom 4,
str. 674.
3Nemaka obavetajna sluba, Beograd, 1958, V/146.
4Dr Duan Luka, Banja Luka i okolica u ratu i revoluciji 1941-1945, Banja Luka, 1968, str. 256.
5Isto, str. 256-257.
"Ljuban Crnobrnja, Ostajemo izvan obrua, Kozara u
NOB, Beograd, 1971, knjiga trea, str. 109-110.
7Zbornik, IX/2/82.
8 Obren Stiovi Obrad, Partijskim vezama od panije do
Kozare i veze u kozarskoj ofanzivi, Veze u NOB 19411945,
ratna seanja, Beograd, 1/104.
9Duan Egi, Radomirovaka eta u borbama na Kozari,
Kozara, 3/228.
10Milan Vrhovac, Poetak ofanzive na Kozaru, Kozara 3/29.
"Isto.
12Branko Babi Slovenac, Ljudi i bitka na Kozari, Banjaluka, 1982, str. 104.
13Zbornik, IX/1/452
14 Zbornik, IX/2/81
15 Zbornik, IX/2/81-82
'"Ivica Krulj, Bjekstvo sekretara Mjesnog komiteta KPJ
iz zatvorenikog odjeljenja bolnice, Sarajevo u revoluciji,
2/673.
"Zbornik sjeanja - Zagreb 1941-1945,2/103.
18Lutvo Ahmetovi, Zagreb 1942, Zbornik sjeanja - Zagreb 1941-1945, Zagreb, 1984, 3/16
'"Obren Stiovi Obrad, Tok kozarske ofanzive i proboj
iz obrua, Kozara u NOB 3/9.
20 Vojna enciklopedija IV/675

rat naroda Jugoslavije, 1/239

IV/5/237-239
23Hamdija Omanovi, S Treim bataljonom na Bosansku
Krupu, Podgrme u NOB, 11/459
24IstO, Str. 460-461, 468, 477
25 Zbornik, IV/6/24-25
26Zbornik, IV/6/28
27Tito, SD/9/174
'Tito, SD/11/88.
2 Tito, SD/11/97.
'"Tito, SD/11/153.
31Tito, SD/11/290
32Hronologija, str. 282
33Zbornik, IX/2/82-83.
21Oslobodilaki
22Zbornik,

Roka ofanziva
Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije 1941 1945, Vojnoistorijski institut, Beograd, 1963, knjiga 1, str. 309.
2Vojna enciklopedija, drugo izdanje, Beograd, 1974, tom 8,
str. 706. (u daljem tekstu: VE).
3 Vojna enciklopedija 8/223
4ORNJ, 1/309.
5Zbornik, VI/2/246.
6Dokumenti
centralnih organa KPJ, NOR i revolucija
1941-1945, knjiga 5, str. 219 (u daljem tekstu: DCO).
7DCO, 5/222.
*VE, 1/540.
9Zbornik, VI/2/272, 275.
10DCO, 5/453-454.
11 DCO, 5/223.
12Zbornik, VI/3/140.
13Isto.
14Zbornik, VI/3/301.
15Arhiv CK SKI, fond CK KPJ 1942/403.
16Zbornik, VI/3/308.
17Ivan Maek Matija, Sjeanja, Globus, Zagreb, 1983, str.
157.
18Isto.
19Zbornik, VI/3/367.
20Zbornik, VI/4/11.
21 VE, 8/704.
22ORNJ, 1/266.
23Zbornik, VI/4/232, 233.
24 VE, 8/707.
ORNJ, 1/313-314.
2e Bihaka republika, Muzej Avnoja i Pounja u Bihau,
1965, 11/288.
27Isto, str. 289.

Ko je zapalio Gojilo
I Sjeverozapadna Hrvatska u NOB i socijalistikoj revoluciji 1941-1945, Grada, knjiga 3 (u daljem tekstu: SZH 3/...),
Zagreb, 1984, str. 229.
2SZH 3/264.
3Hronologija
oslobodilake
borbe naroda Jugoslavije
1941 1945. (u daljem tekstu: Hronologija), Beograd, 1964, str.
340.
iHronoIogija, str. 339.
5 Vojna enciklopedija (u daljem tekstu: VEj 1/478.
eVE 5/623.
7SZH 3/287-288.
8Arhiv CK SKJ CK KPJ - Kl 1942/213.
9SZH 3/351.
10 Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije, Beograd, I tom
str. 305 (u daljem tekstu: ORNJj.
II Zbornik dokumenata i podataka
u NOR-u jugoslovenskih naroda, tom V, knjiga 7, str. 85; (U daljem tekstu:
V/7/...); SZH 3/234-236.
l2Zbornik V/7/85.
13SZH 3/226, 227.
liSZH 3/290, 291.
Graa za historiju NOP-a u Slavoniji (u daljem tekstu:
Slavonija), knjiga 111/73, 75, 76.
lsORNJ 1/233.
16Vicko Anti, *Psunjski partizanski odred, 1941 1942.
u svedoenjima uesnika NOB, VIZ, Beograd, 1975, knjiga
12, str. 140-141.
17Slavonija, III/104-105.
laVojnoistorijski institut, Arhiv NOR-a, k. 163 A, reg. br.
3/16, 5/16.
19SZH 3/281.
20SZH 3/237.
21Pribiljeka o kazivanju Bogdana Crnobrnje autorima u
Beogradu 25. novembra 1987.
22 SZH 3/272.
23SZH 3/227.
24Pismo Bogdana Crnobrnje dr Pavlu Gregoriu-Brzom
od 16. decembra 1976. (kopija u posjedu Bogdana Crnobrnje),
str. 12.
^Isto, str. 13.

Prvo osloboenje Jajca

'Tito, Sabrana djela, 11/251, 253.
Dubo, Na junim prilazima Jajcu, 42 - 42 USU,
16/337.
3Isto, str. 337-338.
iZbornik, IV/6/230 - 232.
5 Ahmed Dubo, n. l. str. 339.
2 Ahmed

Tito, SD/12/25.
''Zbornik, IV/7/68.
8Zbornik, IV/7/111-112.
9 Vojna enciklopedija, drugo izdanje, Bgd, 1972, 3/800.
10Zbornik, IV/7/155.

Partizanska obavjetajna sluba i etniki pokret

Drae Mihailovia
'Nusret
ehi,
etnitvo
u
Bosni i
Hercegovini
(1918-1941), Sarajevo, 1971, str. 129
2N. ehi, n. dj. str. 144.
3N. ehi, n. dj. str. 175.
Arhiv Jugoslavije, Fond Milana Stojadinovia, fascikla 5
4Bogdan Krizman, Ante Paveli i ustae, Zagreb, 1978, str.
124 i 533
5N. ehi, n. dj. str. 9.
6Elisabeth Barker, Britanska politika na Balkanu u II
svjetskom ratu, Zagreb, 1978, str. 57.
7Jovan Marjanovi, Draa Mihailovi izmeu Britanaca i
Nemaca (u daljem tekstu: DM izmeu..), Zagreb Beograd,
1979, str. 26.
Velimir Terzi, Slom Kraljevine Jugoslavije, Beograd,
1983, 2/225.
"Jovan Marjanovi, Ustanak i narodnooslobodilaki pokret u Srbiji 1941, (u daljem tekstu: Ustanak...) Beograd,
1963, str. 75.
10J. Marjanovi, DM izmeu..., str. 60-61.
"Isto, str. 104.
12J. Marjanovi, DM izmeu..., str. 63-64.
13Vojo Stupar, U ratu izgubljenom bez borbe, Srednja Bosna u NOB, Beograd, 1976, 1/193-194.
14Isto, str. 194-195.
15J. Marjanovi, DM izmeu.., str. 59.
I6Ratko Martinovi, Od Ravne gore do Vrhovnog taba,
Beograd, 1979, str. 65.
17Isto, str. 73.
Tsto, str. 82.
Tsto, str. 89.
20Jozo
Tomasevich, etnici u drugom svjetskom ratu
1941-1945, Zagreb, 1979, str. 122.
21 Jovan Marjanovi, Ustanak..., str. 35-36.
^Josip Broz Tito, Sabrana djela, Beograd, 1980, knjiga
sedma, str. 37 (u daljem tekstu: Tito, SD/7/37)
^Milena Mii, Dnevnik (ustupio autorima na koritenje
pokojni Vojislav Mii)
24 Kazivanje Slavku Komarici predratnog novinara Mirka
Srekovia.
25J. Marjanovi, DM izmeu..., str. 67-68.
26Isto, str. 344, napomena 297.

27Dokumenti
centralnih organa KPJ, NOR i Revolucija
1941-1945, Beograd, 1985, knjiga prva, str. 315, 316, 317 (u daljem tekstu: Z7CO/1/315...)
wDCO 1/318.
wDCO 1/214.
30Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilakom ratu jugoslovenskih naroda, tom II, knjiga 1 str. 38 (u
daljem tekstu: Zbornik, II/1/38)
T i t o , SD/7/115.
32Arhiv
SSUP
33Isto
"Isto
T Marjanovi, DM izmeu.., str. 126.
36Isto
37Isto, str. 127.
T o v a n Marjanovi, Ustanak..., str. 192.
^Rodoljub olakovi, Zapisi iz oslobodilakog rata, Beograd, 1956, 1/71 (u daljem tekstu: Zapisi)
40Josip Broz Tito, Borba naroda porobljene Jugoslavije,
Vojna djela 1941-1945, VIZ, Beograd, 1961, 1/228-229. Ratko
Martinovi, n.dj. str. 266-267.
41R. Martinovi, n.dj. str. 355.
Isto
43Isto, str. 267.
44Istorijski arhiv KPJ, tom I, knjiga 1, Borba 1941, Beograd, 1949, str. 217.
Martinovi, n.dj. str. 229.
46Jovan
Marjanovi, Prilozi istoriji sukoba narodnooslobodilakog pokreta i etnika Drae Mihailovia u Srbiji
1941. godine, Institut drutvenih nauka, Istorija XX veka,
Zbornik radova I, Beograd, 1959, str. 194, napomena 114 (u
daljem tekstu: Prilozi)
47Vilko Vinterhalter, ivotnom stazom Josipa Broza, Beograd, 1968, str. 309.
48R. Martinovi, n.dj. str. 230.
49Izdajnik i ratni zloinac Draa Mihailovi pred sudom,
Beograd, 1946, str. 64.
V o j i s l a v D. Panteli, Seanja jednog komandanta, Knjiga o Drai, sveska prva, 1941-1943, Windsor, Canada, 1956,
str. 163.
51Zvonimir Vukovi, Ustanak u Zapadnoj Srbiji, Knjiga
o Drai, 1/133-134.
52J. Marjanovi, Ustanak.., str. 248, napomena 141
53Nikola Milovanovi, Bio sam u Drainoj Vrhovnoj komandi, NIN, 10. 11. 1968.
M Isto
55 Glasnik srpskog istorisko-kulturnog drutva
Njego,
Chicago, Illinois, USA (u daljem tekstu: Njego), sveska
etvrta, decembar 1959, str. 17
56J. Marjanovi, Prilozi, 1/197, napomena 124
57Vidi napomenu broj 51, 1/134
58J. Marjanovi, Prilozi, str. 200.
59Isto, str. 196

'"Isto, str. 201, napomena 134

mIstorijski arhiv KPJ, tom I, knjiga 1, str. 191
62J. Marjanovi, Ustanak..., str. 248
63Radenko Mandi, U osloboenom aku 1941. godine,
41-42 USU, 2/432
84 J. Marjanovi, DM izmeu..., str. 136
65Isto, str. 98-99, 346 (napomena 98)
T i t o , SD/7/218
87Tito, SD/7/295
68Der Prozess gegen die Hauptkriegsverbrecher vor dem
Internationalen Militrgerichtshof, Nrnberg, Deutschland,
1949, Band XXXVI, S. 107-108
69Josip Broz Tito, Tako smo se organizovali i borili do
pobjede, Ratna seanja, Veze u NOB-u 1941 -1945, Beograd,
1981, 1/13.
J. Tomasevich, n. dj. str. 140.
71Jovan
R. Radovanovi, Poega u NOR i revoluciji
1941-1945, Poega, 1986, Str. 134.
72Branko Poljanac, Sa Vrhovnim tabom NOP odreda Jugoslavije u Uicu, 41-42 USU, 3/292-293.
73Ljubivoje
Pajevi, Dragaevski bataljon aanskog
NOP odreda Dr Dragomir Miovi 1941. godine, 41-42
USU, 9/50-51
74Milan Drakuli, Plima, oseka, plima 1941 -1942, Beograd, 1963, 1/176-178.
75Izdajnik i ratni zloinac Draa Mihailovi pred sudom,
str. 421-422.
76J. Tomasevich, n. dj. str. 140.
77Isto
78 Tajna i javna saradnja etnika i okupatora 1941-1944.
Arhivski pregled, Beograd, 1976, str. 19, 21
19 The national archives of the United States, a microfilm
publication, Washington (u daljem tekstu: NAW], T-315, Roll
2123, F 000638-001083, la KTB
""Isto
81Tito, SD/7/196.
82Istorijski arhiv KPJ, 1/1/310.
83J.Tomasevich, n. dj. str. 142.
84 Tajna prepiska Churchill - Staljin, Zagreb, 1965, str. 23
"Tito, SD/7/193-194.
86Tito, SD/7/37.
87Tito, SD/7/194.
^Tito, SD/7/197.
89Vladimir Dedijer, Novi prilozi za biografiju Josipa Broza Tita (u daljem tekstu: Novi prilozi], Zagreb-Rijeka, 1980,
1/308.
T Tomasevich, n. dj. str. 143.
eiJ. Marjanovi, DM izmeu..., str. 184-185.
92Tito, SD/7/198.
93J. Marjanovi, Prilozi..., str. 220.
94Vojna enciklopedija, prvo izdanje, 2/263.
95 Vojna enciklopedija, drugo izdanje, 2/201.
98DCO, 3/294-295.

97Arhiv

SSUP
"Isto
"A. Donlagi, M. Lekovi, Njemaka ofanziva na istonu
Bosnu januar-februar 1942, Beograd, 1962, str 22.
100Zbornik, IV/1/112.
101 Arhiv SSUP
102J. Tomasevich, n.dj. str. 189.
103Zbornik, XIV/1/16.
104Zbornik, IV/2/9
105Zbornik, IV/1/374.
10eZbornik, IV/1/412-413.
mDCO/ 2/162.
108Bogdan Krizman, Jugoslavenske vlade u izbjeglitvu,
1941-1943, Zagreb, 1981, str. 70-71.
109Arhiv Vojnoistorijskog instituta, fond DM, dok. VK-4-17
i VK, k. 29f, br. reg. 22/1.
110Todor Vujasinovi, Ozrenski partizanski odred, Sarajevo, 1950, str. 214.
n l R. olakovi, Zapisi, 1/561, 562.
" 2 Dr. Zdravko Antoni, Ustanak u istonoj i centralnoj
Bosni 1941, Beograd, 1973, str. 473.
II3 Ugljea Danilovi, Savjetovanje u Ivaniima, Istona
Bosna u NOB, Beograd, 1971, 1/472. (u daljem tekstu: IB/1/472)
114 Vojna enciklopedija, drugo izdanje, Beograd, 1972, 3/669.
(u daljem tekstu: VE)
115Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije, Beograd,
1963,
drugo izdanje, 1/178.
imDCO/ 3/150.
117 Zbornik, II/2/227.
nsZbornik, II/2/228.
119Arhiv CK SKJ, fond CK KPJ 1941/242.
I20Isto
12IIsto
I22Stevo Popovi, Majeviki partizani, Sarajevo, 1951, str.
184.
123Slavko Mianovi, S Majevice i Semberije, Sarajevo,
1961, str. 95.
124S. Popovi, n. dj. str. 240.
125Ugljea Danilovi, Kriza ustanka u istonoj Bosni u
proljee 1942, Istona Bosna u NOB, 1/401-402.
128Mevla Jakupovi, Prvi dani u partizanima, IB/1/176.
127Slavko Mianovi, etnici protiv partizana na Majevici
i Semberiji, IB/I/507.
128Isto, str. 507-508.
129 VE, 3/670.
130Jozo Tomasevich, n. dj. str. 151.
131 Zbornik, IV/4/173.
132 VE, 10/92; Hronologija 544; ORNJ 1/612-613.
133 VE, 6/497.
134Todor Vujasinovi, n. dj. str. 363, 364.
135Zbornik, IV/4/173-174.
136 VE, 10/700.
137amil Kazazovi, etniki pu u 3. istonobosanskom

udarnom
bataljonu i jedinicama
Zenikog partizanskog
odreda, 41-42 USU, 17/536-537.
138Isto, str. 537.
139Isto, str. 538.
140Isto, str. 540.
141Isto, str. 543.
142Isto, str. 539.
143 VE, 10/718.
144Avdo Humo, Moja generacija, Sarajevo, 1984, str. 692 - 693
146Arhiv CK SKJ, fond CK KPJ 1942/405.
146Isto, 1942/406.
147Mitar Mrdi, Znaajno ustaniko sredite, Hercegovina
u NOB (u daljem tekstu: HUNOB), Beograd, 1986, 2/475.
148Branko
Popadi, Kombinovana partizanska eta, HUNOB 3/690.
149Isto
150Isto, str. 691.
151Isto
152Vojo Erceg, Lazo alija, Istakli smo crvenu zastavu,
HUNOB, Beograd, 1986, 4/179.
ls3Zbornik,
IV/3/282.
154Kosta Nad, Bihaka republika, Zagreb, 1982, str. 19.
155Isto, 56.
156Zbornik, IV/5/212.
157Kosta Nad, n. dj. str. 30.
158Kazivanje Mirka Marjanovia Puljka
159Aleksa
Peni, etniki pu na Manjai, neobjavljeni
lanak, pripremljen za estu knjigu edicije Srednja Bosna u
NOB.
160 Marija Volski, Probudila me je eksplozija rune bombe,
neobjavljeni lanak, pripremljen za estu knjigu edicije
Srednja Bosna u NOB
161Isto
162Mile Jandri,
Sudbina sedmorice Pelagievacau Proleterskom bataljonu, 41-42 USU, 15/439.
" T i t o , SD, 9/175.
164Zbornik, XIV/1/97.
165Kosta Nad, n. dj. str. 50.
166Vojo Stupar, Na dunosti komesara etvrtog krajikog
NOP odreda, neobjavljeni lanak, pripremljen za petu knjigu edicije Srednja Bosna u NOB
167Isto
188Kosta Nad, n. dj. str. 50-51.
'"Menart Vinko, Trebovanje materijala za umu, neobjavljeni lanak, pripremljen za etvrtu knjigu edicije
Srednja Bosna u NOB
170Dobrila Martinovi-Pruner, Perica, vojni muziar, neobjavljeni lanak, pripremljen za etvrtu knjigu edicije
Srednja Bosna u NOB
17IJovica krbi, Znatieljni satnik, neobjavljeni lanak,
pripremljen za petu knjigu edicije Srednja Bosna u NOB
172Arhiv Instituta za radniki pokret, Sarajevo
173Lastri arko,
Uee porodice Lastri u politikom i-

votu, Arhiv Bosanske krajine, Banja Luka, A BK 209-MGIV/147

174Zbornik, IV/5/23.
175Mladen
Vukosavljevi, Crnovrka partizanska eta
1941. godine, Srednja Bosna u NOB, Banjaluka, 1981, 3/291.
178Vidi napomenu broj 172.
177Stevo
Samardija, etrnaesta srednjobosanska NOU
brigada, Banja Luka, 1983, str. 49.
178Zbornik, V/2/11-12.
178Isto
180Filmski arhiv VII, Arhiva CK KPH, CKH-11/268 - 269
18'Isto
m2Zbornik, V/5/300, 303.
183Tito, SD 7/194.
184Zbornik, V/2/89.
185Ervin inko, Drvarski dnevnik, Beograd, 1987, str. 181
186Isto, str. 181-182.
187Isto, str. 303.
188Zbornik, V/3/105.
189Zbornik V/3/82.
190Duan
Livada, Dijelovi kotara Slunja u ustanku
1941/1942. godine, Prva godina narodnooslobodilakog rata
na podruju Karlovca, Korduna, Gline, Like, Gorskog kotara,
Pokupja i umberka, Zbornik 3, Karlovac, 1971, str. 471-472
(u daljem tekstu: Prva godina...)
mZbornik,
V/3/148.
192Stanko Opai anica, Neki neosvjetljeni dogaaji iz
NOB-e na Kordunu, Druga godina nrodnooslobodilakog rata na podruju Karlovca, Korduna, Like, Pokupja i umberka, Zbornik 6, Karlovac, 1973 (u daljem tekstu: Druga godina..), str. 298.
193Fikreta Jeli-Buti, etnici u Hrvatskoj 1941 -1945, Zagreb, 1986, str. 142.
194Slavko Komarica, Ratni dnevnik, rukopis
195Slavko Kovai, Neki vidovi djelovanja Mjesnog komiteta KPH Karlovac i Vojnog komiteta u jedinicama karlovakog garnizona tokom 1942-1943, Druga godina.., str. 33.
,98Vlado
Novakovi, Razvoj narodnooslobodilakog pokreta u Karlovcu 1942. godine, Druga godina..., str. 201.
197Zbornik, V/4/177.
198Mr. Mile Daki, Razvitak i djelovanje partijske organizacije na Kordunu 1941. i u prvoj polovici 1942. godine, Prva
godina..., str. 325
199Hronologija, str. 236.
200Fikreta Jeli-Buti, n.dj. str. 137.
201Zbornik, V/5/339.
202Zbornik, V/5/341.
203Zbornik, V/5/350.
204Zbornik, V/5/339.
205Zbornik, V/5/131-132.
206Jakov Blaevi, Druga
okruna konferencija KPH za
Liku, Prva godina..., str. 869.
207Zbornik, V/9/285, 286, 287.

208Ranko Miti, Neka sjeanja s Banije, Prva godina...,

str. 571
2O0Isto
210Isto, str. 572.
211Isto
212Isto, str. 584.
213Isto, str. 585.
214Ljubomir P. Duri, Na podruju Dvora na Uni 1942. godine, 41-42 USU, 21/408-409, 412, 413, 414
215Zvornik, V/4/324.
218Vladimir Dedijer, Dnevnik, prva knjiga, Beograd, 1970,
str. 333.
217VE, prvo izdanje, 1/514.
218Zbornik, V/8/66 - 67.
2lgZbornik, V/8/67.
220Fikreta Jeli-Buti, n.dj. str. 140
221 Zbornik, V/4/323.
222Zbornik, V/4/363.
223 Grada za historiju narodnooslobodilakog pokreta
u
Slavoniji, Slavonski Brod, 1963, (u daljem tekstu; Slavonija),

11/108.

11/108, 112.
III/8, 11.
226Slavonija III/134, 135, 136.
227Slavonija III/200, 202.
228Slavonija III/228, 230.
229Slavonija III/299, 301.
230Slavonija III/339, 340.
231 Zbornik, IX/2/432 - 437.
232Isto
233Zbornik, V/9/270, 271.
234Zbornik, V/9/294-295.
235Zbornik, V/9/370, 371.
236 VE 1/408.
237Zbornik, VI/2/226 - 227.
238Zbornik, VI/2/233.
239Zbornik, VI/2/243 - 244.
240Zbornik, VI/2/261-262.
2ilZbornik,
VI/2/278.
242Zbornik, VI/2/278.
243Zbornik, VI/4/109 -110.
244Zbornik, VI/3/272 - 273.
245Zbornik, VI/3/274 - 275.

224Slavonija,
225Slavonija

Prva bihaka operacija

1 Redo Terzi, Prijemni ispiti za Prvi krajiki proleterski
bataljon, Podgrme u NOB, Beograd, 1972, 1/654.
2Isto str. 655.
3 Gojko Polovina, Svedoenje
- Seanja na dogaaje iz
prve godine ustanka u Lici, Beograd, 1988, str. 105, 106. i 107.

4Branko J. Bokan, Srez Sanski Most u NOB 1941-1945. godine, Sanski Most, 1980, 2/155, 157, 158.
5Zbornik, IV/1/302-303.
6Zbornik, IV/1/282.
7 Gojko Polovina, n.dj. str. 105.
8Branko Bokan, n.dj. str. 184-185.
9 Gojko Polovina, n.dj. str. 107.; Hronologija, str. 102.; ORNJ
1/87, 88.
10G. Polovina, n.dj. str. 356.
"oko Jovani, Ratna sjeanja, Beograd, 1988, str. 132, 138.
l2Zbornik, IV/7/343.
13Kosta Nad, Bihaka republika, Zagreb, 1982, str. 223.
14Moric Levi, U izvianju neprijateljskih poloaja, Podgrme u NOB, 2/527.
15Zbornik, IV/7/104-105.
16Moric Levi, n.l. str. 527-528.
17Slavko
Odi, Radniki pokret Bihaa i okoline do
ustanka 1941, Podgrme u NOB, 1/17.
18Isto str. 108.
19Mr.
Zdravko Dizdar, Bihaka partijska organizacija
1941-1945, Biha u novijoj istoriji, Banjaluka, 1987, 2/55.
20 Vojnoistorijski institut Beograd, Arhiv NOR-a (u daljem tekstu: AVII), k. 161 A, reg. br. 48/5.
2lAVII, k. 162, reg. br. 4/7.
22A VII, k. 162, reg. br. 5/7.
23AVII, k. 162, reg. br. 10/7.
24Kosta Nad, n.dj. str. 214.
25 Vojna enciklopedija, 1/608.
28Stevo Rau, Bihaka operacija novembra 1942. godine,
Bihaka republika (u daljem tekstu: BR), Biha, 1965, 1/75.
27Mlao Marin, Nezaboravne uspomene, BR 1/92-93.
28Ing. Junus Salihodi, Podaci o neprijatelju stigli su na
vrijeme, BR 1/63-64.
29BR 11/27 (faksimil)
'"K. Nad. n.dj. str. 234.
31Ing. Junus Salihodi, Uloga bihakih komunista u razvitku NOP-a Bihaa 1942-1943,- Biha u nov. ist. 11/303-316
Milan Obradovi, Rad partijske organizacije i partizanskih tabova na organizovanju i delovanju obavetajne slube i sistemu bezbednosti NOP-a u vreme priprema i izvoenja Bihake operacije 1942. godine, Biha u novijoj istoriji,
11/169-192
^K. Nad, n.dj. str. 224.
33Bihaka republika, 1/83.

Varnostno-obveevalna sluba

VOS

8/704
kerlavaj-Petra, Kraljevska policija organizovana u OF, 41-42 USU, 3/182, 184.
3Janez Vipotnik, Poetak, 41-42 USU, 15/219.
"Isto.
lVE

2 Milan

VI/1/513.
"Narodni heroji Jugoslavije, Beograd-Titograd, 1983, 2/36.
7Zdenka Kidri, Naa osvetnica, lanak objavljen u knjizi
Vladimira Dedijera Novi prilozi za biografiju Josipa Broza
Tita, Rijeka, 1981, 2/746.
8Isto, str. 744.
6DCO 4/240, 242, 243, 244.
'"Lidija entjurc, Rad partijske organizacije u Ljubljani u
1942. godini, 41-42 USU, 10/142.
nDCO
4/480.
I2 Dedijer, Prilozi 2/746.
13Vidi napomenu 7, str. 743.
I4KF/Marko Selin, Ni ve strogo zaupno, Ljubljana, 1978,
11/216, 217.
''Ljubo Boban, Hrvatska u arhivama izbjeglike vlade
1941-1943, Ljubljana, 1985, str. 224.
mZbornik
VI/1/155.
"Isto
leDCO 5/453-454.
5Zbornik,

ene partizanski obavjetajci

' Bosansko
Grahovo
u
narodnooslobodilakom
ratu
1941-1945, Zbornik sjeanja, Bosansko Grahovo, 1971, Predgovor, str. IX
2 Aleksa Nenadi, Obavetajna sluba na naem terenu,
Bos. Grahovo u NOR-u, str. 312-313.
3 Aleksa Nenadi (po sjeanju Stane Mari), Samo jedan
izvjetaj nije predat, Bos. Grahovo u NOR-u, str. 351.
"Is'to, str. 351.
5Isto, str. 352.
"Isto, str. 352.
7 Vidi napomenu broj 2
'Vidi napomenu broj 3
9Zbornik, IV/6/265.
10Zbornik, IV/7/122-124.
"Slavko Stojkovi, Prva razmena zarobljenika u NOB,
feljton, Politika ekspres, sreda 15. januara 1975.
12Isto, nastavak u Politici ekspres od 16. januara 1975.
13Nisim Albahari, Partijska organizacija sarajevske oblasti u periodu priprema ustanka. Istona Bosna u NOB-u, Beograd, 1971, 1/52-53
14Drago Borovanin, Nastanak organa narodne vlasti na
Romaniji 1941, Istona Bosna u NOB-u, 1/275
15Grujo Novakovi, Legendarna Romanija, Istona Bosna
u NOB-u, 1/727
'"Drago Borovanin daje imena trojice domobranskih
oficira osuenih na smrt i zatim predvidenih za razmjenu.
Nismo mogli utvrditi ni koji su od njih razmijenjeni ni kakvu je sudbinu doivio trei.
"Vii arhivski savjetnik Ernst Wisshaupt, koji je u tabu

Zapovjednika njemake oruane sile na Jugoistoku, feldmarala Lista, bio zaduen pisanjem historije rata na Balkanu, doslovno je zapisao:
Banditi su unitili obje njemake ete opkoljene u
rudniku kod Krupnja. Gubitak od 9 mrtvih, 30 ranjenih i 175 nestalih oplakivan je s nae strane.
(Ernst Wisshaupt, Borba protiv ustanikog pokreta u jugoistonom prostoru, str. 23 originala)
Tada su se u zarobljenitvu boraca Valjevskog partizanskog odreda i vojno-etnikog odreda porunika Ratka Martinovia i popa Vlade Zeevia, koji su zajedno napali njemaku
posadu u Krupnju, nala 124 njemaka oficira, podoficira i
vojnika. Bio je to, najvjerovatnije, najvei broj pripadnika nacistikog Wehrmachta zarobljen u jednoj bici od poetka drugog svjetskog rata!
A i ratni plijen je za ondanje uslove bio ogroman: preko 200 puaka, 22 teka i laka mitraljeza, 8 automata, 7 minobacaa, 300.000 metaka, 11 kamiona i luksuznih automobila...
18Ljubica Deli Batanovi, ene Mave u ustanku, UNJ
1941, 5/504-505.
19Isto, 5/504-506.
Niski obavjetajci
1 Stevan Stevanovi, Gledao sam smrti u oi na stratitu u
Jajincima, 4142 USU, 12/683684.
2 Isto, str. 685.
3 Dragi Stamenkovi, Na jugu Srbije, etrdeset godina,
Zbornik seanja aktivista jugoslovenskog revolucionarnog
radnikog pokreta, Beograd, 1961, 6/4748.
' Dragoljub Mireti, Ni centar veza i posrednik u vezama 1941 1942, VUN 1/256257.
5 Srbija u NOB Juna Srbija, Beograd, 1961, str. 73.
D. Mireti, n. l.
7 Srbija u NOB Istona Srbija, Beograd, 1963, str. 6566.
8 Vidi pribiljeku broj 5, str. 177, 201, 202.
8 Isto, str. 205.
10 Dragi Stamenkovi, n. l. str. 48.
11 Mihajlo Mari, Obavetajni rat u Srbiji 1941, Veernje
novosti od 10. 11. 1973.
12 D. Stamenkovi, n. l. str. 4950.
13 ene Srbije u NOB, str. 718, 720.
14 Vidi pribiljeku broj 1, str. 675, 676, 677, 678, 683.
15 Ljubomir Tei, Pobegli su sa streljanja, TV-novosti
broj 1156, 20. februara 1987.
16 Isto.
17 Vidi pribiljeku 1, str. 693.

Banjaluki obavjetajci
1 Josip Puba olc, Na dunosti u upskom redarstvu, Srednja Bosna u NOB (u daljem tekstu: SB), Beograd, 1976, 1/679.

Isto.
Tito, SD 2/321.
4 Idriz Ladarevi, Moj rad u upskoj redarstvenoj oblasti u
Banjoj Luci i oblici ilegalnog rada, Banjaluka, Arhiv Bosanske
krajine (u daljem tekstu: ABK), ABK 209-MG-4/156, str. 1.
5 Isto, str. 3.
5 Vojin Hadistevi, Kako narod sudi svojim izdajicama,
neobjavljen lanak, pripremljen za petu knjigu edicije Srednja Bosna u NOB.
7 Augustin Niki, Podrka bez rijei..., SB/1/625.
8 Prof. dr Ljubica Pejinovi-Radman, rtvovala je i ljepotu
i mladost, neobjavljeni lanak, pripremljen za etvrtu knjigu
edicije Srednja Bosna u NOB.
9 Dr Duan Luka, Banjaluka i okolica u ratu i revoluciji
19411945, Banja Luka, 1968, str. 219.
10 Isto.
" SB/3/85.
12 Kazivanje Dinka Podgornika, pribiljeio Slavko Komarica.
13 Zbornik, IV/3/408.
14 Zbornik, IV/3/446.
15 Zbornik, IV/3/515.
18 Zbornik, IV/3/518.
17 Zbornik, IV/3/538541.
18 Hronologija, str. 211.
19 Zbornik, IV/3/515.
20 Zbornik, IV/3/287.
21 Muhamed Hadihalilovi, Po zadatku u domobranstvu,
SB/2/598.
22 Isto, str. 599.
23 Kazivanje dra Katarine Kranjc, pribiljeio u Zagrebu 9.
jula 1978. Slavko Odi.
24 Vinko Markoti, Sa ajavecom u Uredu za kolonizaciju,
SB/3/575.
25 Isto, str. 576.
26 In. Dorde Pstrocki, Ko je ovdje jo dobar?, neobjavljen
lanak pripremljen za etvrtu knjigu edicije Srednja Bosna u
NOB.
27 Isto.
28 Isto.
29 Isto.
30 Zaga Umievi, Nepokorena Banjaluka, SB/3/567.
31 Vinko Markoti, n. l., str. 580.
32 Zdenko Rui, U redovima neprijatelja, SB/3/592, 593.
33 arko Lastri, kazivanje, ABK 209-MG-IV/147, str. 59.
34 SSUP, Arhiv.
35 Zbornik, IV/5/38.
36 arko Lastri, ABK 209-MG-IV/147, str. 39.
2

Ne smijemo ih zaboraviti
Zbornik 1/41.
Zbornik 1/65.
Galib Omerbai, Pesma o pesmi, feljton, Politika ekspres, 3. juna 1981.
4 Zbornik 1/109.
5Zbornik
1/112.
1

2
3

8 Todor Vujasinovi, Ozrenski partizanski odred, Sarajevo,

1950, str. 134.
7 Pismo Maria Brane iz Zadra Alojzu Brani u Novu Ves kod
Bosanskog Kobaa od 17. juna 1981. godine (u posjedu autora).
8 Ivan Krajai Stevo, Ilegalni rad u Zagrebu, Zbornik sjeanja Zagreb 1941 1945, Zagreb, 1984, 3/30.
9 Ljudevit Gerl, Tri i po godine ilegalnog rada, neobjavljeni
lanak, pripremljen za etvrtu knjigu edicije Srednja Bosna u
NOB.
10 Ante Fabris, U Desetoj domobranskoj pukovniji, neobjavljeni lanak, pripremljen za etvrtu knjigu edicije Srednja
Bosna u NOB.
11 Mladen Coli, Takozvana NDH 1941, Beograd, 1973, str.
211213.
12 Vidi napomenu 10.
13 In. Esad Kapetanovi i Dervi Sivac, U okupiranom Prijedoru, Kozara u NOR-u, zapisi i sjeanja, Beograd, 1971,
2/719.
14 Isto, str. 720721.
15 Jovanka ovi uta, Na partijskom radu u Banjaluci,
Srednja Bosna u NOB, Banjaluka, 1980, 2/513514.
18 Slavko Odi, Djelatnost Prvog partizanskog odreda Prve
ete za Bosansku krajinu u septembru i oktobru 1941. godine,
Srednja Bosna u NOB, Banjaluka, 1980, 2/9394.
17 Isto, str. 9495.
18 Aleksa Peni, Formiranje i razvoj partizanskog odreda
na Manjai, Srednja Bosna u NOB, 2/232.
19 Rifat Peenica, Navezi s drugovima, 'u umi', Srednja
Bosna u NOB, 2/391392.
20 Vidi napomenu 10.
21 Anto Fabris, Neka nestanu jo u toku noi, neobjavljeni
lanak, pripremljen za petu knjigu edicije Srednja Bosna u
NOB.
22 Vladimir Dedijer, Josip Broz Tito, prilozi za biografiju,
Zagreb, 1953, str. 154.
23 Isto, str. 167.
24 Vlado Novakovi, Razvoj narodnooslobodilakog pokreta u Karlovcu 1942. godine, Prva godina narodnooslobodilakog rata na podruju Karlovca, Korduna, Gline, Like, Gorskog
kotara, Pokuplja i umberka, Karlovac, 1971, str. 200.
25 Isto, str. 200201.
28 Slavko Kovai, Neki vidovi djelovanja Mjesnog komiteta KPH Karlovac i Vojnog komiteta u jedinicama karlovakog
garnizona tokom 19421943, Druga godina NOR-a na podruju Karlovca, Korduna..., Karlovac, 1973, str. 31.
27 Isto, str. 37. i 39.
28 Ratni sud Zapovjednitva grada Zagreba, Proces protiv
grupe domobranskih oficira, Arhiv IHRPH, fond NG, inv. br.
33603, str. 23. i 22.
29 Isto, str. 40, 41.
30 Vladimir Dedijer, Novi prilozi za biografiju Josipa Broza
Tita, ZagrebRijeka, 1/284.
31 Zbornik 1/2/129.
32 Radmilo Kljaji, Obavetajac Janko Jankovi, feljton, 2.
nastavak, Politika ekspres, 30. oktobra 1980.
33
Moma
Markovi,
Sazrevanje
revolucije
(Seanja
19311941), Beograd, 1984, str. 9596.
34 Vidi napomenu 32.
35 Stanko Mladenovi, Spasenija Cana Babovi, Beograd,
1980, Str. 281282.

Isto, str. 185186.

Isto, str. 164165.
38 Isto, str. 165.
39 Isto, str. 187.
40 Vojna enciklopedija 9/291.
41 Narodni heroji Jugoslavije,
BeogradTitograd, 1983,
2/230.
42 Dragan Bujoevi Slavoljub Kaarevi, Novo otkrivanje istorije, Intervju od 23. maja 1986, str. 43.
43 Slavko Komarica Slavko Odi, Gestapo u Jugoslaviji,
Zagreb, 1977, str. 89.
44 Istorija Beograda, Beograd, Prosveta, 1974, III/516.
45 Moma Markovi, n. d. str. 19.
48 Spasenija Babovi, Iz prvih dana narodnooslobodilake
borbe u Beogradu, Godinjak Muzeja grada Beograda, knjiga
VIII, 1961, str. 41.
47 Too Popovski, 900 dana u osinjaku, Veernje novosti
od 21. oktobra 1966.
48 Izjava Brane Perovi Radomiru Vukeviu, DUGA br.
346, 30. 5 12. 6. 1987, str. 64.
" Istorija Beograda, III/528.
50 Politika ekspres od 19. 11. 1980; razgovor S. Komarice s
Milivojem Tasiem u avgustu 1988.
51 Slavko Komarica Slavko Odi, n. d. str. 95.
52 R. Kljaji, n. feljton, 8. nast., Politika ekspres od 5. 11.
1980.
53 Isto, 9. nast., Politika ekspres od 6. 11. 1980.
54 Luka Mrki, Iz Beograda Dunavom u partizane,
4142 USU, 12/460461.
55 Hronologija, str. 237.
58 Arhiv IRP Srbije, PKS, 402.
57 R. Kljaji, n. f., 17. nast., Politika ekspres od 14. 11. 1980.
58 Isto, 18. nast., Politika ekspres od 15. 11. 1980.
51 DUGA, str. 52, faksimil.
80 Isto, str. 5152.
81 Isto, str. 51.
82 Isto, str. 52.
83 DUGA.
84 R. Kljaji, n. f., 10. nast., Politika ekspres od 7. 11. 1980.
85 Isto, 19. nast., Politika ekspres od 16. 11. 1980.
88 Isto, 20. nast., Politika ekspres od 17. 11. 1980.
87 Politika od 8. jula 1986.
98 Politika od 16. jula 1986.
36
37

SADRAJ
uvanje vojne tajne u partizanskom ratu
5
Ofanzivna (informativna) obavjetajna sluba u akciji . . . . 49
Ofanziva na Uiku republiku
109
Druga neprijateljska ofanziva
133
Trea neprijateljska ofanziva
151
Velika of anziva na Kozaru
159
Roka ofanziva
177
Ko je zapalio Gojilo
193
Prvo osloboenje Jajca
(25. septembra 1942)
205
Partizanska obavjetajna sluba i etniki pokret
Drae Mihailovia
213
Srbija
215
Crna Gora
258
Bosna i Hercegovina
260
Hrvatska
307
Slovenija
338
Prva Bihaka operacija
(24. novembra 1942)
347
Varnostno-obveevalna sluba VOS
375
ene partizanski obavjetajci
391
Niki obavjetajci
403
Banjaluki obavjetajci
421
Ne smijemo ih zaboraviti
447
Izvori i literatura
491
Popis imena (u treoj knjizi)

Izdava

CENTAR ZA INFORMACIJE I PUBLICITET

Zagreb

Za izdavaa
Direktor i glavni urednik
Bruno Amerl

Odgovorni urednik
Jagoda Zeli-Rukavina

Biblioteka TAJNE SILE

PARTIZANSKA OBAVJETAJNA SLUBA

1941-1942.

ta se stvarno dogaalo
knjiga druga

Lektori
Zlata Babi
Zvonimir Dikli

Tehniki urednik
Hinko Bohr

Korektor
Hedviga Krvavica

Naklada: 7.000 primjeraka

Tisak: NIPRO VJESNIK, OOUR TM - Zagreb, 1988.