Kościół I Mity Wokół Sprawy Galileusza

ru
ni
u
16 (2010)
To
Ks. Witold Dorsz*
ik
o
aj
a
op
er
ni
k
aw
ToruWocawek
er
s
yt
e
tu
Koci i mity wok sprawy Galileusza
yd
aw
ni
ct
w
o
N
au
ko
w
eU
ni
Dzie 22 czerwca 1633 roku zapisa si niezwykle bolenie whistorii Kocioa iwhistorii nauki. Galileusz, czowiek, ktry stara si czy
wierno Kocioowi z bezkompromisowym poszukiwaniem prawdy
i nie dopuci do rozamu midzy wiar a rozumem, za swoje opowiedzenie si po stronie kopernikanizmu i propagowanie go zosta przez
Koci potpiony i zmuszony do publicznego wyrzeczenia si swoich
pogldw1. Pomimo relatywnej agodnoci wyroku uczony zosta
skazany na wizienie (zamienione nastpnego dnia na areszt domowy
Ks. dr Witold Dorsz jest adiunktem w Zakadzie Filozofii Chrzecijaskiej
Wydziau Teologicznego UMK w Toruniu.

1
Zob. O. Pedersen, Wiara Galileusza, w: Sprawa Galileusza, red. J. yciski, Znak,
Krakw 1991, s. 149191 oraz monografi Annibale Fantoliego Galileusz. Po stronie kopernikanizmu ipo stronie Kocioa, tum. T. Sierotowicz, Biblos, Tarnw 2002. Jak podkrela sam
autor, jego celem nie byo zaprezentowanie kompletnej biografii Galileusza, ale prba
rekonstrukcji dramatu Galileusza-badacza iGalileusza-czowieka wierzcego (jego pocztku, rozwoju izakoczenia) (A. Fantoli, dz. cyt., s. 427). Do tej pory czeka na caociowe
opracowanie problem Boga i religii w pismach Galileusza. Jako ciekawostk mona
przytoczy fakt, e wkomunistycznej Rumunii cenzura usuna ztamtejszego wydania
Dialogu ca seri fragmentw odnoszcych si do Boga ireligii, uznajc je zasprzeczne
z materialistyczn i ateistyczn wizj wiata oraz kreowanym obrazem Galileusza jako
buntownika odrzucajcego Boga iwalczcego zKocioem; por. M. Artigas, M. Snchez
Co
py
tig
ht
by
TEOLOGIA_16_2010.indb 107
2011-08-22 14:06:28
108
Ks. Witold Dorsz
Co
py
tig
ht
by
yd
aw
ni
ct
w
o
N
au
ko
w
eU
ni
er
s
yt
e
tu
ik
o
aj
a
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
u
w Villa Medici na Trinita dei Monti, a nastpnie w paacu arcybiskupa

Sieny i od 1 grudnia 1633 roku we wasnym domu uczonego w Arcetri
koo Florencji) oraz odmawianie raz wtygodniu przez trzy lata siedmiu
psalmw pokutnych (ze wzgldu na lepot pozwolono, by odmawiaa
je crka Galileusza siostra Maria Celeste klaryska zklasztoru San Matteo w Arcetri), proces i wyrok na Galileusza odbiy si szerokim echem
po caej Europie. Nie zatrzymao to jednak rozwoju nowej nauki. Sam
Galileusz dopiero w pi lat po procesie, w 1638 roku w Lejdzie opublikowa swoje najwaniejsze dzieo Rozmowy i dowodzenia matematyczne
z zakresu dwch nowych umiejtnoci (Discorsi e dimostrazioni matematiche
in torno a due nuove scienze), ktre sprawio, e zosta uznany jednym
zojcw nauki nowoytnej, ktry jako jedyny wrd wspczesnych mu
potrafi utka nowatorski odwany wzorzec z wtku nauki staroytnej
i redniowiecznej2.
Sprawa Galileusza wpyna za to bardzo negatywnie na relacje
rodzcej si wwczas nowoytnej nauki i wiary. Jak podkrela Tadeusz
Sierotowicz, zajmujc apodyktyczne stanowisko, Koci straci wwczas
okazj do waciwego uksztatowania wspczesnoci w kontekcie dialogu naukawiara (mg to uczyni, uczestniczc w debacie jako jedna
zrwnorzdnych stron). Icigle jeszcze paci za to wysok cen3. Proces
Galileusza interpretowany jako owoc konfliktu midzy tym, co nowe,
atradycj, kopernikanizmem adosown interpretacj Biblii sta si take
bardzo szybko gleb dla podwjnego rodzaju mitw, ktre wduej mierze
do dzi wyznaczaj ramy sporu o Galileusza, narzucajc tez o niemoliwoci pogodzenia wiary religijnej, a zwaszcza katolicyzmu, z duchem
i postpem nauki, i stajc na przeszkodzie dialogowi nauki z wiar.
Po wiekach mitycznego apologetyzowania roli Kocioa, Jan Pawe II
dokona prawdziwego przeomu w stosunku Kocioa do Galileusza
i jego sprawy, podejmujc prb wyjanienia do koca sprawy Galileusza, przezwycienia narosych wok niej mitw i uczynienia z niej
przestrzeni spotkania i dialogu nauki i wiary. Prace specjalnej komisji
powoanej przez niego w1981 roku idziaajcej do 1992 roku dostarczyy
de Toca, Galileo y el Vaticano. Historia de la Comisin Pontificia de Estudio del Caso Galileo
(19811992), BAC, Madrid 2008, s. 122.

2
W. R. Shea, Do Historians and Philosophers of Science Share the Same Heritage?,
w: Nature Mathematized, red. W. R. Shea, Dordrecht 1983, s. 7, cyt. za: J. yciski, Kontrowersje wok Galileusza; w: Sprawa Galileusza, s. 29.

3
T. Sierotowicz, Wprowadzenie; w: G. Galilei, Listy kopernikaskie, opr. T. Sierotowicz, Biblos, Tarnw 2006, s. 9899, przypis 9.
2011-08-22 14:06:28
109
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
u
wielu dodatkowych informacji pozwalajcych spojrze na proces Galileusza w jego zoonoci i kontekcie. Czy jednak mona uzna spraw
Galileusza za zamknit? Na ile skuteczne byy wyniki podjtej przez
Jana Pawa II prby ostatecznego wyjanienia sprawy Galileusza i przeamania narosych wok niej mitw, skoro one nadal trwaj i ci na
delikatnej relacji nauki i wiary, czy te nauki i Kocioa? Czy moliwe
jest, e to, co przez wieki byo przedmiotem kontrowersji i symbolem
domniemanej nieprzezwycialnej sprzecznoci midzy nauk a wiar,
stanie si fundamentem i przestrzeni porozumienia, wsplnych poszukiwa i dialogu nauki i wiary?
ik
o
aj
a
1. Mity wok sprawy Galileusza
Co
py
tig
ht
by
yd
aw
ni
ct
w
o
N
au
ko
w
eU
ni
er
s
yt
e
tu
Wcodziennym uyciu mit jest rozumiany jako faszywe mniemanie okim lub oczym uznawane bez dowodu, ubarwiona wymylonymi
szczegami historia ojakiej postaci lub ojakim fakcie, wydarzeniu4. Po
zakoczeniu procesu Galileusza tekst wyroku iwyrzeczenia si rozesano
do wszystkich nuncjuszw papieskich ido lokalnych inkwizytorw, zlecajc im rozpowszechnienie ich treci. Jednoczenie byy to jedyne dokumenty zprocesu podane do publicznej wiadomoci. Wynikao znich, e
Galileusz zosta uwiziony, aznajcy terminologi sdow mogli z nich
take wycign wniosek, e by torturowany. Wten sposb zrodziy si
mity owizieniu itorturach, ktrym miano poddawa uczonego, podczas
gdy w rzeczywistoci Galileusz nigdy nie przebywa w wizieniu, ani
wczasie procesu ani po nim, kiedy po ogoszeniu wyroku kar wiezienia
zamieniono mu natychmiast na areszt domowy. Podobnie byo ztorturami z cakowit pewnoci nie by im poddany ani nawet zastraszany
nimi. Powinnimy jednake pamita pisze Maurice A. Finocchiaro,
jeden z uznanych badaczy procesu i sprawy Galileusza e przez sto
pidziesit lat po procesie wszystkie dostpne wiadectwa wskazyway
na to, e Galileusz przebywa wwizieniu, aprzez dwiecie pidziesit
lat e poddawano go torturom. Mity o torturowaniu iwizieniu Galileusza s zatem prawdziwymi mitami: bdnymi wyobraeniami, ktre
kiedy wydaway si prawdziwe i ktre nadal uznaj za takie ludzie
sabo wyksztaceni i niedbali badacze5.
Sownik jzyka polskiego, red. M. Szymczak, t. 2, PWN, Warszawa 1988, s. 187.
M. A. Finocchiaro, Otym, e Galileusz by wiziony itorturowany za opowiadanie
2011-08-22 14:06:28
110
Ks. Witold Dorsz
tig
ht
by
yd
aw
ni
ct
w
o
N
au
ko
w
eU
ni
er
s
yt
e
tu
ik
o
aj
a
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
u
Dostp do rde pozwalajcych zweryfikowa bdne przekonania

nie doprowadzi jednak automatycznie do upadku narosych wczeniej
mitw, gdy mit mieci si poza kategoriami prawdy i faszu i czsto
yje wasnym yciem, niezalenie od prawdy historycznej. Oczywicie
nie chodzi ju omit wpotocznym sensie, ale wznaczeniu kulturowym,
rozumiany jako forma wiadomoci, cechujca si subiektywnym poczuciem prawdziwoci przy niemoliwoci obiektywnego zweryfikowania
zarwno stopnia tej prawdziwoci, jak i faszywoci6. Tak rozumiany
mit, mimo istotnych rnic, bliski jest ideologii. Jak pisze Marian Golka:
Ideologiczne aspekty mitu dotycz wszystkich tych jego treci, ktre
sankcjonuj interes jakiej grupy, zwaszcza w sytuacji konfliktu z inn
grup []. Mit moe wic dziaa ideologicznie, ideologia moe mie za
posta mityczn, a wszystko to razem splecione bywa w tych samych
tekstach7.
Wprzypadku sprawy Galileusza da si wyrni dwie zasadnicze
grupy mitw o charakterze ideologicznym. Z jednej strony mamy do
czynienia z rnymi wersjami mitu antykatolickiego, przedstawiajcego
Galileusza jako samotnego geniusza i apostoa wolnoci bada naukowych, ktry w jej imi mierzy si z Kocioem. Jego widzialnym znakiem jest napis na kolumnie ustawionej przy viale Mickiewicz wRzymie
w pobliu kocioa Trinita dei Monti naprzeciwko Villa Medici imponujcego paacu, ktry przez dugi czas nalea do Wielkiego Ksistwa Toskanii rzdzonego przez Medyceuszw. Galileusz po otrzymaniu
w1610 roku tytuu Pierwszego Matematyka iFilozofa Wielkiego Ksicia
Toskanii podczas swoich pobytw w Rzymie czsto rezydowa tam
jako go Ambasady Toskaskiej. Ostatni raz przebywa w nim w 1633
roku, po zakoczeniu swojego procesu przed Trybunaem Inkwizycji.
W1887 roku obok paacu ustawiono kolumn znapisem uoonym przez
Oreste Tommasiniego: Il prossimo palazzo gi de Medici fu prigione
Co
py
si po stronie teorii Kopernika; w: Wyrok na Galileusza i inne mity o nauce i religii, red.
R. L. Numbers, tum. M. Romanek, Centrum Myli Jana Pawa II, Warszawa 2010, s. 115;
zob. cay tekst tame, s. 101115. Wostatnich latach mit opoddaniu torturom Galileusza
zosta oywiony przez Italo Mereu; I. Mereu, Storia dellintoleranza in Europa, Mondadori,
Milano 1979. Bezpodstawno twierdzenia Mereu i powane braki wjego argumentacji
wykazuj m.in. W. R. Shea, M. Artigas, Galileo Observed. Science and the Politics of Belief,
Science History Publications, Sagamore Beach 2006, s. 102104.

6
M. Golka, Bariery w komunikowaniu i spoeczestwo (dez)informacyjne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 181.

7
Tame, s. 185.
2011-08-22 14:06:28
111
N
au
ko
w
eU
ni
er
s
yt
e
tu
ik
o
aj
a
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
u
a Galileo Galilei reo daver veduto la Terra volgersi intorno al Sole

(Pobliski paac, nalecy niegdy do Medyceuszw, by wizieniem dla
Galileo Galilei wizionego, poniewa zobaczy, e Ziemia krci si wok
Soca)8. Sowa te, nawizujce do legendy wprowadzonej do literatury
przez Giuseppe Barettiego wwydanej w1757 r. wLondynie ksice The
Italian Library i szeroko rozpowszechnionej w Querelles Littraires (1761),
wedug ktrej Galileusz po odczytaniu na klczkach aktu wyparcia si
swoich bdw mia powiedzie do siebie: Eppur si muove! (A jednak
si porusza!)9, wyranie sugeruj, e uczony zosta skazany i potpiony
przez Koci, poniewa odkry prawd. Poniewa skazanie kogo z takiego powodu moe by tylko rezultatem ignorancji, dogmatyzmu ifanatyzmu, ta mitologiczna interpretacja suy jako uzasadnienie twierdzenia
o konflikcie i niezgodnoci pomidzy nauk a wiar10. Ten mit, szeroko
rozpowszechniony w Owieceniu, ale stworzony ju niemal natychmiast
po zakoczeniu procesu w 1633 roku, funkcjonuje do dzisiaj11. Jego rne wersje znajdziemy u takich autorw, jak XIX-wieczni kreatorzy mitu
o odwiecznym konflikcie nauki i chrzecijastwa, w pierwszym rzdzie
katolicyzmu, do ktrych nale: John William Draper12 iAndrew D. White13. W ten nurt wpisuj si take Karl Popper, wedug ktrego Koci
nie chcia kontemplowa prawdy nowego systemu wiata, poniewa widzia w nim powanego przeciwnika dla religii i potwierdzenie mocy
ludzkiego rozumu do odkrywania tajemnic naszego wiata bez pomocy
8
C. Rendina, Galilei, dalla dolce Roma alla prigione di Villa Medici, La Repubblica, 20.08.2007, http://roma.repubblica.it/dettaglio/Galilei-dalla-dolce-Roma-allaprigione-di-Villa-Medici/1354908 (17.11.2010); Chi era Costui Scheda di Galileo Galilei,
http://www.chieracostui.com/costui/docs/search/ schedaoltre.asp?ID=11028 (17.11.2010).
Finocchiaro przypisuje autorstwo tego napisu Domenico Gnoli; por. M. A. Finocchiaro,
Retrying Galileo, 16331992, University of California Press, Berkeley 2005, s. 261.

9
A. Rupert Hall, Galileo nel XVIII secolo, Rivista di filosofa, 15 (1979), s. 375378,
383. Wydaje si, e legenda siga swoimi korzeniami jeszcze XVII wieku. W 1911 roku
podczas konserwacji odkryto to zdanie na pochodzcym z 1643 lub 1645 roku obrazie
ze szkoy Murilla przedstawiajcego Galileusza w lochu inkwizycji; S. Drake, Galileo at
Work: His Scientific Biography, University of Chicago Press, Chicago 1980, s. 357.

10
Por. M. A. Finocchiaro, The Galileo Affair from John Milton to John Paul II:
Problems and Prospects, Science & Education 8 (1999), s. 199200.

11
Por. M. A. Finocchiaro, Retrying Galileo, s. 7276.

12
Zob. J. W. Draper, History of the Conflicts between Religion and Science,
D. Appleton and Co., New York 1890; W. R. Shea, M. Artigas, dz. cyt., s. 313;
R. L. Numbers, Wprowadzenie, w: Wyrok na Galileusza, s. 1416

13
Zob. A. D. White, AHistory of the Warfare of Science with Theology in Christendom [1896], Prometheus Book, Buffalo 1993; W. R. Shea, M. Artigas, dz. cyt., s. 1423.
Co
py
tig
ht
by
yd
aw
ni
ct
w
o
2011-08-22 14:06:28
112
Ks. Witold Dorsz
yd
aw
ni
ct
w
o
N
au
ko
w
eU
ni
er
s
yt
e
tu
ik
o
aj
a
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
u
boskiego objawienia14 oraz Albert Einstein, ktry w1953 roku wprzedmowie do tumaczenia angielskiego Dialogu Galileusza napisa: Czowiek
tu ukazany posiada arliw wol, inteligencj iodwag wystpienia jako
przedstawiciel racjonalnego mylenia przeciw zastpom tych, ktrzy opierajc si na ignorancji ludzi ignunoci nauczycieli wstroju duchownym
i profesorskim, utrzymuj i broni swojej pozycji wadzy15.
Obok tego mitu antykatolickiego, istnieje inny, antygalileaski.
Gosi on, e Galileusz zasuy na potpienie, gdy w swoim Dialogu zama nie tylko wiele norm kocielnych, ale take reguy metody
naukowej i zasady dowodzenia logicznego, poniewa nie dysponowa
adnymi ostatecznymi prbami potwierdzajcymi tez o ruchu Ziemi.
Czsto wyznawcy tego mitu porwnuj Galileusza zkardynaem Bellarminem, ktry mia by lepszym metodologiem isusznie podkrela brak
dowodw potwierdzajcych teori Kopernika. Niema rol w skazaniu
Galileusza mia odegra jego nieokieznany temperament i nie uznajca
adnych autorytetw ironia oraz jego nieszczero w trakcie procesu.
Innymi sowy, uczony sam ponosi cakowit odpowiedzialno za to
co go spotkao, a agodno traktowania Galileusza podczas procesu
i symboliczno samego wyroku stoj w jawnej sprzecznoci z tez
o jego mczestwie, ktra jest wymysem wrogw Kocioa. Natomiast
jeli mona co wtym przypadku zarzuci Kocioowi, to jedynie pewn
niezrczno procedur majcych porzdkowa skomplikowane konflikty
naukowe epoki nowoytnej. Take ten mit zrodzony ju w wieku XVII,
dominujcy w apologetyce katolickiej w wiekach XVIII i XIX, pozostaje
ywy do dzi16. Spord autorw katolickich propagujcych ten mit na
szczegln uwag zasuguje francuski fizyk, filozof i historyk Pierre
Duhem17.
K. R. Popper, Three Views Concerning Human Knowledge, w: tene, Conjectures

and Refutations, Harper & Row, New York 1968, s. 9798, cyt. za: M. A. Finocchiaro, The
Galileo Affair, s. 190.

15
A. Einstein, Foreword, w: G. Galilei, Dialogue Concerning the Two Chief World
Systems, tum. S. Drake, Berkeley 1953, s. VII, cyt. za: M. A. Finocchiaro, The Galileo
Affair, s. 190.

16
Zob. np. P. Strasz, Skandalista Galileusz, Nowe Pastwo 15 (2001), http://
www.nowe-panstwo.pl/np_15_2001/15_historia_strasz.htm (20.10.2003). Autor nazywa
Galileusza pieniaczem naukowym i atakuje wprost uczonego jako witego wiata
liberalnego i patrona ideologii postpu i laickiego humanizmu, obwoanego mczennikiem w walce z religijnym obskurantyzmem i przemoc inkwizycji (tame).

17
Zob. P. Duhem, Sozein ta fainomena. Essai sur la notion de thorie physique de
Platon Galile (1908), J. Vrin, Paris 1990. Twierdzenie Duhema, e wspczesna refleksja
14
Co
py
tig
ht
by
2011-08-22 14:06:28
113
yt
e
tu
ik
o
aj
a
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
u
Na szczegln uwag zasuguje fakt, e w poowie XX wieku,

niemal w tym samym czasie kiedy w Kociele dokona si przeom
w stosunku do Galileusza, do tego nurtu doczya grupa znaczcych
przedstawicieli lewicy laickiej. Nale do niej m.in. Arthur Koestler18
i Paul K. Feyerabend19. Rozwijaj oni spoeczn i kulturow krytyk
Galileusza, oskarajc go o odpowiedzialno za naduycia rewolucji
przemysowej, spoeczn nieodpowiedzialno naukowcw czy nawet
bomb atomow20.
Podzia mitw dotyczcych sprawy Galileusza na antykatolickie
iantygalileaskie, cho odzwierciedla lecy gboko upodstaw sprawy
Galileusza konflikt nowoytnej nauki i Kocioa, stanowi jednoczenie
due uproszczenie i nie wyczerpuje wszystkich moliwoci. Na przykad jeden znajbardziej kulturotwrczych mitw zwizanych ze spraw
Galileusza, majcy swoje rdo w dramacie Bertolta Brechta ycie Galileusza, przeniesionym take na ekrany kin, da si zaklasyfikowa jednoczenie jako antykocielny i antygalileaski21. Ze wzgldu na niezwyk
Co
py
tig
ht
by
yd
aw
ni
ct
w
o
N
au
ko
w
eU
ni
er
s
nad metod naukow wykazuje, i racja bya po stronie Osiandra, Bellarmina i Urbana VIII, a nie Galileusza zostao pniej przejte przez Waltera Brandmllera, ktry
przeksztaci je wtzw. tez wzajemnego bdu; por. M. Artigas, M. Snchez de Toca,
dz. cyt., s. 17.

18
Zob. A. Koestler, Lunatycy. Historia zmiennych pogldw czowieka na wszechwiat,
tum. T. Biero, Zysk i S-ka, Pozna 2002.

19
Zob. P. K. Feyerabend, Przeciw metodzie, tum. S. Wiertlewski, Siedmiorg,
Wrocaw 1996 oraz tene, Galileo and the Tyranny of Truth, w: A Meeting of Faith and
Science. Proceedings of the Cracow Conference 24 to 27 May 1984, red. G. V. Coyne,
M. Heller, J. yciski, Specola Vaticana, Citt del Vaticano 1985, s. 155166.

20
Por. M. A. Finocchiaro, A Galilean Approach to the Galileo Affair, 16092009,
Science & Education 20 (2011), s. 61.

21
B. Brecht, ycie Galileusza, tum. S. J. Lec, motta W. Wirpsza, w: B. Brecht,
Dramaty, opr. K. Gajek, Zakad Narodowy im. Ossoliskich, WrocawKrakw 1976,
s. 141301. Brecht przedstawia Koci jako wadz, ktra przeladuje obrocw wolnoci bada naukowych, a Galileusza jako rewolucjonist spoecznego, ktry zdradzi
lud wyrzekajc si swoich pogldw: Galileusz wzbogaci istotnie astronomi ifizyk,
pozbawiajc jednoczenie te nauki ogromnej czci ich spoecznego znaczenia. Dyskredytujc Bibli iKoci, stay one przez pewien czas na barykadzie walki opowszechny
postp. Prawd jest, e przemiana nastpia mimo to wnastpnych stuleciach, anauki te
czynnie w niej uczestniczyy, ale bya to ju tylko przemiana, a nie rewolucja. Skandal
przerodzi si niejako wdysput midzy fachowcami. Koci, awraz znim caa reakcja
mogy dokona planowego, zorganizowanego odwrotu, aich wadza moga si wwikszym lub mniejszym stopniu utrzyma. Co za do tych nauk, to nie osigny one ju
nigdy wczesnej pozycji spoecznej, nie dotary ju nigdy tak blisko do ludu. Zbrodni
Galileusza mona uwaa za grzech pierworodny nowoczesnych nauk przyrodniczych.
2011-08-22 14:06:28
114
Ks. Witold Dorsz
aw
op
er
ni
k
2. Ewolucja stanowiska Kocioa wobec Galileusza
To
ru
ni
u
zoono procesu Galileusza moliwe s take inne sposoby rozpatrywania sprawy Galileusza, przyjmujc za podstaw odmienne kryterium
ni relacja midzy nowoytn nauk a Kocioem czy wiar takie, jak
konflikt midzy nauk a filozofi, nauk a spoeczestwem czy polityk, wolnoci jednostki a autorytetem instytucji czy tradycj badawcz
a nowatorstwem ujcia22.
ni
ct
w
o
N
au
ko
w
eU
ni
er
s
yt
e
tu
ik
o
aj
a
Istnienie mitw, ktre opieraj si na fragmentarycznych, jednostronnych, a czasem i faszywych podejciach do sprawy Galileusza
iwykorzystuj j ideologicznie stanowio, apo czci stanowi nadal jedn z przyczyn ignorancji i zamieszania wok wydarze sprzed prawie
400 lat oraz powan przeszkod w dialogu nauki z wiar i Kocioa
ze wiatem. Warunkiem ich przezwycienia byo denie do odkrycia
i ujawnienia prawdy o tym, co si wwczas wydarzyo i w jej wietle zweryfikowanie zajmowanego stanowiska wobec kopernikanizmu
iGalileusza. Domagao si to i domaga si nieustannie rezygnacji przez
wszystkie ze stron zprb uproszczonej, jednostronnej interpretacji sprawy
Galileusza iuznania jej zoonoci, aod Kocioa dodatkowo odrzucenia
prb atwej apologetyki.
Co
py
tig
ht
by
yd
aw
Znowej astronomii, ktra najgbiej interesowaa now klas, buruazj, gdy torowaa
drog rewolucyjnym deniom spoecznym epoki, uczyni on ograniczon wiedz specjaln, cis, ktra moga si oczywicie wanie dziki swej czystoci, to znaczy
obojtnoci wobec sposobu i form produkcji, na og bez przeszkd rozwija. Bomba
atomowa jest zarwno jako zjawisko techniczne, jak ispoeczne klasycznym produktem
kocowym zdobyczy naukowych Galileusza i jego klski spoecznej (B. Brecht, Uwagi
do ycia Galileusza, w: tame, s. 307308); zob. take W. R. Shea, M. Artigas, dz. cyt.,
s. 5384.

22
Por. M. A. Finocchiaro, The Galileo Affair, s. 194195. Emocje towarzyszce
sprawie Galileusza s w duej mierze nastpstwem faktu, i autor Dialogu wystpuje
nie tylko jako jeden z astronomw XVII stulecia, lecz jako symbol intelektualnej niezalenoci oraz odwagi wyraonej w otwarciu na poszukiwania nowych szlakw badawczych. Historiograficzna rekonstrukcja jego dramatycznych poszukiwa dostarcza
okazji do wyraenia osobistych pogldw na zwizek midzy tradycj badawcz a nowatorstwem ujcia, midzy autorytetem wadzy asumieniem poszczeglnych badaczy.
Zalenie od indywidualnych preferencji w tej dziedzinie otrzymuje si kracowo rne
sylwetki autora Dialogu (J. yciski, Kontrowersje wok Galileusza; w: Sprawa Galileusza,
s. 1213).
2011-08-22 14:06:28
115
Co
py
tig
ht
by
yd
aw
ni
ct
w
o
N
au
ko
w
eU
ni
er
s
yt
e
tu
ik
o
aj
a
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
u
Pocztek zmiany stanowiska Kocioa wobec Galileusza zwizany by

zwydaniem drukiem w1687 roku ipowszechnym uznaniem dla Philosophiae
Naturalis Principia Mathematica Izaaka Newtona oraz zmierzeniem w 1728
roku przez Jamesa Bradleya aberracji wiata sonecznego. Wsytuacji, kiedy
trudno ju byo kwestionowa ruch Ziemi, sytuacja staa si dla Kocioa
bardziej ni niezrczna. Prba jej przezwycienia, jak przekonujco pokazuje Annibale Fantoli, bya jednak bardzo zachowawcza i miaa charakter
polityki drobnych krokw, podejmowanych w sposb, ktry pozwoliby
unikn skandalu wrd wiernych, a zwaszcza jakiegokolwiek uszczerbku
dla autorytetu Kocioa23. Pierwszym niewielkim, ale znaczcym ruchem
w tym kierunku bya wydana w 1734 roku, czyli niemal 100 lat po mierci Galileusza, zgoda witego Oficjum na przeniesienie zwok uczonego
zpomieszczenia za zakrysti do wntrza kocioa Santa Croce we Florencji
iwzniesienie mu mauzoleum. W1741 roku ta sama instytucja wyrazia zgod
na pierwsz edycj dzie Galileusza wraz z Dialogiem, w ktrym dokonano
jednak pewnych zmian ibez Listu do Wielkiej Ksinej Krystyny Lotaryskiej,
ktry zawiera gwn argumentacj Galileusza na rzecz tezy o zgodnoci
kopernikanizmu zPismem witym, aza to ztekstem wyroku iwyrzeczenia si Galileusza z1633 roku. W1757 roku usunito zIndeksu oglnikowe
sformuowanie dotyczcego dzie kopernikaskich, ale pozostawiono na nim
dziea Kopernika, Zuigi, Foscariniego, Galileusza i Keplera. Zostay one
zniego usunite dopiero w wydaniu z1835 roku wwyniku tzw. sprawy
Settelego, wzwizku zktr w1822 roku wite Oficjum zmuszone byo
wyda dekret grocy karami tym, ktrzy zabranialiby druku ksiek nauczajcych teorii Kopernika.
W 2. poowie XIX wieku, na skutek presji zzewntrz inaruszenia
tajnoci Archiww witego Oficjum rzymskie wadze kocielne umoliwiy wskiej grupie badaczy ina bardzo surowych warunkach dostp do
dokumentw procesu Galileusza. Wiksza liberalizacja dostpu do nich
nastpia po dekrecie z 18801881 roku Leona XIII otwierajcego Tajne
Archiwa Watykaskie. Jej owocem bya kompletna edycja wszystkich
dokumentw procesu zawarta wXIX tomie Narodowej Edycji Dzie Galileusza przygotowanej wlatach 18901909 przez Antonio Favaro24. Nawet
Por. A. Fantoli, Galileusz, s. 432434.

G. Galilei, Le Opere. Edizione Nazionale, red. A. Favaro, t. XIX, G. Barbra,
Firenze 1907, s. 275419 i oddzielnie jako Galileo e lInquisizione. Documenti del processo
Galileiano esistenti nellArchivio del S. Uffizio e nellArchivio Segreto Vaticano, red. A. Favaro,
G. Barbra, Firenze 1907.
23
24
2011-08-22 14:06:28
116
Ks. Witold Dorsz
ni
ct
w
o
N
au
ko
w
eU
ni
er
s
yt
e
tu
ik
o
aj
a
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
u
jednak za Leona XIII Koci cigle by daleko od tego, aby otwarcie

podj spraw Galileusza iwola raczej odpowiada porednio na ataki
ikrytyki, zachcajc autorw katolickich do publikacji dzie ocharakterze
apologetycznym25.
Pierwsza prba odejcia od apologetyki nastpia w1941 roku. Zostaa podjta przez Papiesk Akademi Nauk, ktra zokazji trzechsetnej
rocznicy mierci Galileusza (1942) postanowia opublikowa wywaon
i obiektywn biografi uczonego przedstawiajc jego osob i dzieo na
tle epoki. Przedsiwzicie to zlecono rektorowi Papieskiego Uniwersytetu
Lateraskiego w Rzymie i profesorowi historii Kocioa na teje uczelni
Pio Paschiniemu. Zakoczone po trzech latach mudnej pracy dzieo nie
zostao jednak dopuszczone do druku, gdy zostao uznane za apologi Galileusza. Jego publikacja staa si moliwa dopiero w 1964 roku,
w czterechsetlecie urodzin Galileusza i dwa lata po mierci autora i to
z licznymi poprawkami w tekcie, w niektrych kluczowych punktach
zmieniajcych jego znaczenie26.
Czterechsetlecie urodzin Galileusza zbiego si w czasie z obradami II Soboru Watykaskiego. Do komisji przygotowujcej tekst dokumentu soborowego powiconego Kocioowi w wiecie wspczesnym
(pniejsza konstytucja Gaudium et spes) napyno wiele listw i prb
pochodzcych od stowarzysze naukowych i kulturalnych oraz wielu
osb ze wiata nauki zapelem odokonanie uroczystej rehabilitacji uczonego27. Nawiza do nich w swoim wystpieniu na 114 sesji soborowej
A. Fantoli, Galileusz, s. 443.

P. Paschini, Vita e opere di Galileo Galilei, Pontificia Accademia delle Scienze,
Citt del Vaticano 1964. Podczas przygotowania dziea do druku jezuita Edmond Lamalle dokona prawie stu poprawek w tekcie ikilkudziesiciu w przypisach. Rozmiar
i znaczenie zmian zostay ujawnione przez Pietro Bartolla w 1979 r. po konfrontacji
oryginalnego manuskryptu ksiki zjej wersj, jaka ukazaa si wdruku. Najistotniejsze
ze zmian dotyczyy sformuowanych przez Paschiniego krytycznych ocen wydarze zlat
1616 i 1633 i roli, jak odegrali w nich jezuici; zob. P. Simoncelli, Storia di una censura.
Vita di Galileo e Concilio Vaticano II, Franco Angeli, Milano 1992.

27
Najbardziej znaczca petycja bya podpisana przez o. Dominique Dubarlego,
kocielnego asystenta Union des Scientifiques Franois ilicznych naukowcw oraz wykadowcw akademickich zFrancji. Zostaa ona przekazana przez sekretarza stanu witemu Oficjum, ktre zajo si ni na posiedzeniu 15 maja 1964 roku. Uczestniczcy wnim
kardynaowie zdecydowali, e wystarczajcym gestem byo udzielenie 4 marca tego roku
pozwolenia na druk dziea Paschiniego i zasugerowali, e ewentualnie Ojciec wity
moe jeszcze wypowiedzie si przy nadarzajcej si okazji na temat Galileusza. Decyzja
zostaa zaaprobowana przez Pawa VI, ktry rok pniej, przemawiajc podczas zakoczenia Kongresu Eucharystycznego w Pizie 10 czerwca 1965 roku nawiza do postaci
25
26
Co
py
tig
ht
by
yd
aw
2011-08-22 14:06:28
117
ko
w
eU
ni
er
s
yt
e
tu
ik
o
aj
a
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
u
4 listopada 1964 roku biskup Lon-Arthur Elchinger ze Strasburga,

postulujc wprowadzenie do tekstu fragmentu, ktry uznawaby bdy
popenione wobec Galileusza i byby wymownym, skromnym ale sprawiedliwym aktem rehabilitacji uczonego przez Koci (Eloquens actio
esset rehabilitatio Galilei ex parte Ecclesiae, humiliter sed merito)28.
Ostatecznie jednak ojcowie soborowi wybrali rozwizanie kompromisowe, rezygnujc z bezporedniego wymienienia Galileusza w dokumencie i decydujc si na nastpujce stwierdzenie, ktre opatrzone
odnonikiem do Vita e opere di Galileo Galilei Paschiniego znalazo si
wnumerze 36 powiconym autonomii rzeczy ziemskich definitywnego
tekstu Konstytucji duszpasterskiej o Kociele w wiecie wspczesnym
Gaudium et spes: Naley zatem ubolewa nad niektrymi postawami
intelektualnymi, jakich ze wzgldu na nie do jasne rozumienie susznej
autonomii nauki nie brakowao niegdy take wrd chrzecijan, aktre
powodoway w rezultacie spory i kontrowersje i doprowadziy umysy
wielu do wniosku, i wiara inauka s sobie wzajemnie przeciwstawne29.
Odwoanie wtekcie Gaudium et spes do dziea Paschiniego, cho dalekie
od postulowanej rehabilitacji uczonego, oznaczao jednak uznanie szczeglnej wagi sprawy Galileusza wkontekcie relacji naukawiara imogo
by rozumiane jako znaczca zmiana stanowiska Kocioa w tej kwestii.
Niestety, jak podkrela Annibale Fantoli,
yd
aw
ni
ct
w
o
N
au
zprzykroci trzeba stwierdzi, i troska ozachowanie dobrego imienia Kocioa pozostaa nawet wnowym klimacie stworzonym przez
Sobr Watykaski II tak silna i tak gboko zakorzeniona, i doprowadzia do zacytowania przez ten sam Sobr (co wicej w kontekcie uroczystej deklaracji uznajcej wolno bada naukowych!)
Co
py
tig
ht
by
Galileusza, wymieniajc go na pierwszym miejscu wrd najwybitniejszych umysw,

synw Ziemi Toskaskiej, ktrych wiara powinna by przykadem dla wspczesnych,
nie wspominajc jednak ojego potpieniu przez Koci; A. Fantoli, Galileusz, s. 465467
przypis 44 i 46. Jak utrzymuje Maccarrone, w 1967 r. przy okazji procesu beatyfikacyjnego biskupa Mikoaja Steno (Niels Stensen, 16381686), wybitnego duskiego uczonego
beatyfikowanego dopiero 23 padziernika 1988 r. przez Jana Pawa II, Pawe VI nosi si
zzamiarem podjcia na nowo sprawy Galileusza, ale zostao mu to odradzone ipapie
zrezygnowa ztego projektu; por. M. Maccarrone, Mons. Paschini e la Roma ecclesiastica,
Lateranum, 44 (1979), s. 217 przypis 141.

28
Acta Synodalia Sacrosancti Concilii Oecumenici Vaticani Secundi, III, Typis Polyglottis Vaticanis, Civitas Vaticana 1974, s. 268.

29
Sobr Watykaski II, Konstytucja duszpasterska o Kociele w wiecie wspczesnym Gaudium et spes. 7 XII 1965, n. 36, w: Sobr Watykaski II, Konstytucje. Dekrety.
Deklaracje. Tekst polski. Nowe tumaczenie, Pallottinum, Pozna 2002, s. 552.
2011-08-22 14:06:28
118
Ks. Witold Dorsz
ru
ni
u
dziea, ktre z powodu jego dramatycznej historii i dokonanych

wnim korekt nie byo bynajmniej przykadem respektowania teje
wolnoci iktre zca pewnoci nie zostaoby uznane przez wasnego
autora. Wzwizku ztym, e ozakulisowych aspektach publikacji dziea
Paschiniego nie wiedzia prawie aden zojcw soborowych, nie mona
zrzuca na Sobr odpowiedzialnoci za to, co nastpio30.
aw
To
3. Jan Pawe II i sprawa Galileusza
N
au
ko
w
eU
ni
er
s
yt
e
tu
ik
o
aj
a
op
er
ni
k
Prawdziwy przeom w stanowisku Kocioa wobec sprawy Galileusza dokona si dopiero wraz z wyborem na Stolic w. Piotra Jana
Pawa II. Jednym z istotnych rysw jego pontyfikatu staa si troska
o przezwycienie separacji i pogbiony dialog midzy nauk a wiar,
czy jeszcze szerzej, midzy kultur a wiar, ktry uznawa za spraw
o kluczowym znaczeniu dla wspczesnego wiata31. Nie ulega wtpliwoci, e najwaniejsz motywacj Papiea Polaka dla promocji tego
dialogu i podjcia w jego kontekcie sprawy Galileusza byy wzgldy
duszpasterskie32. Rozdwik pomidzy rozumem iwiar, jak to podkreli
podczas swojego spotkania ze wiatem nauki polskiej 7 czerwca 1999
roku wauli Uniwersytetu Mikoaja Kopernika wToruniu, stanowi rdo
A. Fantoli, Galileusz, s. 446.

Idee Jana Pawa II dotyczce relacji midzy nauk awiar znalazy swj peny
wyraz w licie do o. Georgea Coynea napisanym w 1987 roku z okazji obchodw 300
rocznicy publikacji Principia Mathematica Newtona; zob. Jan Pawe II, Posanie Jego witobliwoci do Ojca GeorgeaV. Coynea, Dyrektora Obserwatorium Watykaskiego, tum. J. Dbek,
w: Refleksje na rozdrou. Wybr tekstw zpogranicza wiedzy iwiary, red. S. Wszoek, Biblos,
Tarnw 2000, s. 237249 (oryginalny tekst papieskiego posania: Message of His Holiness
Pope John Paul II to the Reverend George V. Coyne, S.J. Director of the Vatican Observatory,
zosta opublikowany w: LOsservatore Romano (26.10.1988) oraz w: Physiscs, Philosophy, and Theology. A Common Quest for Understanding, red. R. J. Russell, W. R. Stoeger,
G. V. Coyne, Vatican Observatory, Vatican City State 1988, s. M1M14; wczeniejsze
publikacje polskiego przekadu ukazay si w: Zagadnieniach Filozoficznych w Nauce
12 (1990), s. 212 oraz w: T. Sierotowicz, Nauka awiara przestrze dialogu. Obrazy wiata
jako przestrze dialogu pomidzy nauk iwiar, Biblos, Tarnw 1997, s. 262273). Wtekcie
dokumentu nie ma bezporedniego odniesienia do Galileusza.

32
Por. T. Sierotowicz, Jan Pawe II isprawa Galileusza rehabilitacja Galileusza?,
Zagadnienia Filozoficzne wNauce 45 (2009), s. 97123; G. Tanzella-Nitti, Giovanni Paolo
II e Galileo Galilei, Annales Theologici 24 (2010), s. 411424. Obaj autorzy podkrelaj
ogromny wpyw, jaki na stanowisko Jana Pawa II mia jego udzia w Soborze Watykaskim II, zwaszcza praca przy redakcji Gaudium et spes.
30
31
Co
py
tig
ht
by
yd
aw
ni
ct
w
o
2011-08-22 14:06:28
119
jednego zwielkich dramatw czowieka iniepowetowanych szkd tak dla

religii, jak idla kultury oraz wyzwanie iwezwanie dla wierzcych ludzi
nauki ikultury do nieustajcej pracy na rzecz ich pojednania. Nawizujc
w tym kontekcie do postaci patrona uczelni i dokonanego przez niego
przeomowego odkrycia, papie stwierdzi:
ik
o
aj
a
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
u
Odkrycie, jakiego dokona Kopernik i jego znaczenie w kontekcie

historii nauk, przypominaj nam stale ywy spr, jaki toczy si pomidzy rozumem a wiar. Chocia dla samego Kopernika jego odkrycie
stao si rdem jeszcze wikszego podziwu dla Stwrcy i potgi
rozumu ludzkiego, to dla wielu byo powodem pornienia rozumu
zwiar. Jak jest naprawd? Czy rozum iwiara to dwie rzeczywistoci,
ktre wzajemnie musz si wyklucza?33
ni
ct
w
o
N
au
ko
w
eU
ni
er
s
yt
e
tu
Poniewa sprawa Galileusza uywana bya powszechnie jako

kluczowy argument na potwierdzenie tezy o nieuchronnoci konfliktu
midzy nauk a wiar, nie powinno dziwi, e ju w niewiele ponad
rok od objcia Stolicy witego Piotra Jan Pawe II podj j na nowo
i to w sposb, ktry nie mia nic wsplnego z lkliwym, wymuszonym uznawaniem, ale stanowi odwane zmierzenie si z problemem34.
Sposobnym momentem ku temu bya przypadajca w 1979 roku setna
rocznica urodzin Alberta Einsteina. Wprzemwieniu wygoszonym ztej
okazji podczas uroczystego posiedzenia Papieskiej Akademii Nauk poczy ze sob postaci twrcy teorii wzgldnoci i Galileusza jako tych,
ktrzy charakteryzowali epok:
tig
ht
by
yd
aw
Wielko Galileusza, tak jak iwielko Einsteina, znana jest wszystkim. Jednak, wprzeciwiestwie do tego, ktremu oddajemy dzi cze
wobecnoci Kolegium Kardynalskiego wPaacu Apostolskim, pierwszy
z nich nie wolno nam tego ukrywa wiele wycierpia ze strony
Co
py

33
Jan Pawe II, Odpowiedzialno ludzi nauki i kultury za prawd. Przemwienie
do rektorw wyszych uczelni w Polsce, LOsservatore Romano, wyd. pol., 8 (1999),
s. 28.

34
Wcigu swojego pontyfikatu Jan Pawe II a 18 razy nawizywa bezporednio
wswoich wypowiedziach idokumentach do postaci Galileusza, zczego 7 razy powici
Galileuszowi bardziej lub mniej rozbudowan refleksj (zwykle wpowizaniu zodniesieniem do tekstu Gaudium et spes, n. 36, ale take nn. 57 i59, wpisujc spraw Galileusza
wszerszy kontekst relacji wiary ikultury). Wrd pozostaych 11 na szczegln uwag
zasuguje odwoanie do postaci Galileusza w encyklice Fides et ratio, n. 34 przypis 29.
Por. G. Tanzella-Nitti, dz. cyt.
2011-08-22 14:06:28
120
Ks. Witold Dorsz

ludzi Kocioa i jego organizacji. Sobr Watykaski II uzna i wyrazi
ubolewanie z powodu niektrych niesusznych interwencji35.
To
ru
ni
u
Po przywoaniu odnonego fragmentu Konstytucji Gaudium et spes

(nr 36) i wskazaniu na nieposzanowanie przez ludzi Kocioa susznej
autonomii nauk jako przyczyny procesu iwyroku na Galileusza, papie
kontynuowa:
tu
ik
o
aj
a
op
er
ni
k
aw
Aby pj jeszcze dalej ni to uczyni Sobr, pragn, aby teologowie,

naukowcy ihistorycy, oywieni duchem szczerej wsppracy, pogbili
badania nad spraw Galileusza, lojalnie uznajc bdy ktrejkolwiek ze
stron, przyczyniajc si tym samym do zniknicia nieufnoci, ktre dla
wielu umysw bywaj wci jeszcze przeszkod owocnej zgody midzy
nauk iwiar, midzy Kocioem iwiatem. Udzielam penego poparcia
temu dzieu, ktre bdzie mogo przynie zaszczyt prawdzie wiary
i prawdzie nauki oraz otworzy drog do przyszej wsppracy36.
Co
py
tig
ht
by
yd
aw
ni
ct
w
o
N
au
ko
w
eU
ni
er
s
yt
e
To wyraone z du moc pragnienie Jana Pawa II podjcia

dogbnych bada nad spraw Galileusza, aby rozproszy istniejce
nieufnoci stanowio prawdziwy przeom i skok jakociowy w sposobie
podejcia Kocioa do bolesnych wydarze sprzed trzech i p wieku.
Zostao ono bardzo pozytywnie przyjte przez wikszo rodowisk
naukowych i wiatowych rodkw spoecznego przekazu37.
Bez wikszego echa przesza natomiast dalsza cz przemwienia
papieskiego, ktra dotyczya niektrych wanych aspektw pozwalajcych, zdaniem Jana Pawa II, spojrze na spraw Galileusza we waciwym wietle, w ktrej zgodnoci midzy religi a nauk s o wiele
liczniejsze, a przede wszystkim istotniejsze ni nieporozumienia, ktre
zrodziy gorzki ibolesny konflikt trwajcy przez nastpne stulecia38. Jak
zwracaj na to uwag Mariano Artigas i Melchor Snchez de Toca, ta
interesujca i obiecujca perspektywa prawie nie zostaa przebadana:
Jan Pawe II, Gboka harmonia prawd nauki zprawdami wiary (Wstulecie urodzin
Alberta Einsteina), Przemwienie do Papieskiej Akademii Nauk Rzym, 10 listopada
1979, w: Jan Pawe II, Wiara ikultura. Dokumenty, przemwienia, homilie, red. M. Radwan,
T. Gorzkula, K. Cywiska, Fundacja Jana Pawa II Polski Instytut Kultury Chrzecijaskiej, Rzym 1986, s. 44.

36
Tame.

37
Por. M. Artigas, M. Snchez de Toca, dz. cyt., s. 63.

38
Jan Pawe II, Gboka harmonia prawd nauki, s. 45.
35
2011-08-22 14:06:29
121
aw
To
ru
ni
u
Ojciec wity podkreli, e obok znanego konfliktu wsprawie Galileusza istniay zgodnoci midzy nauk awiar, ktre byy liczniejsze
iwaniejsze ni rozbienoci. Stanowi to lini, ktra prawie nie zostaa
podjta iktra moe ukaza, e wsprawie Galileusza nie istniaa prawdziwa opozycja midzy nauk areligi. To jest dokadnie to, co myla
Galileusz. Galileusz walczy, niewtpliwie zmiernym skutkiem, aby to
wykaza. Wielka szkoda, e nie zwrcono wikszej uwagi na t kwesti,
ktr mona uzna za pozostajc do podjcia39.
op
er
ni
k
4. Powoanie i dziaalno Komisji Papieskiej ds. Galileusza
py
tig
ht
by
yd
aw
ni
ct
w
o
N
au
ko
w
eU
ni
er
s
yt
e
tu
ik
o
aj
a
Przeom dokonany przez Jana Pawa II w podejciu Kocioa do

Galileusza wzbudzi due nadzieje ioczekiwania wwiecie naukowym.
W zwizku z tym w lutym 1981 roku papie zleci o. Enrico di Rovasenda, kanclerzowi Papieskiej Akademii Nauk przygotowanie propozycji
sposobu przeprowadzenia bada nad spraw Galileusza. Zostaa ona
przedstawiona 11 marca. Spotkaa si z aprobat, o czym wczesny Sekretarz Stanu kardyna Agostino Casaroli poinformowa wlicie z1 maja
skierowanym do kardynaa Gabriel-Marie Garrone. Wspomniany list ma
niezwykle wane znaczenie, gdy mona go uzna za akt zaoycielski
tzw. Komisji Galileusza40. Kardyna Casaroli wimieniu Ojca witego
prosi wnim adresata oprzyjcie obowizku koordynatora czterech sekcji,
czy te grup roboczych: egzegetycznej, kulturalnej, naukowej iepistemologicznej oraz historycznej i prawnej, majcych zaj si pogbionym
zbadaniem relacji midzy Galileuszem a Kocioem. List zawiera take
szczegowe wyjanienia dotyczce celu prac komisji: relacje midzy Galileuszem aKocioem powinny by rozpatrywane wszerszym kontekcie
sporu ptolemejsko-kopernikaskiego XVI iXVII wieku, naley odnie je
do udokumentowanych wydarze historycznych ikultury epoki, iwtym
kontekcie uzna popenione bdy, wreszcie naley pamita, e nie cho M. Artigas, M. Snchez de Toca, dz. cyt., s. 5152; zob. take A. Finocchiaro,
Retrying Galileo, dz. cyt., s. 341343. Jak zwraca na to uwag Finocchiaro, Jan Pawe II
wsposb wiadomy lub nie podj wtej kwestii tez postawion przez Agostino Gemelli,
przewodniczcego Papieskiej Akademii Nauk w jego wykadzie wygoszonym w 1942
roku na Uniwersytecie Sacro Cuore wMediolanie. Odwraca ona tradycyjn interpretacj
procesu i sprawy Galileusza, ale nie wycza z niej elementu konfliktu midzy wiar
a nauk: podczas gdy Galileusz jawi si jako obroca tezy o harmonii midzy nimi,
czonkowie witego Oficjum de facto zajli przeciwne stanowisko.

40
Por. tame, s. 6869.
Co
39
2011-08-22 14:06:29
122
Ks. Witold Dorsz
yd
aw
ni
ct
w
o
N
au
ko
w
eU
ni
er
s
yt
e
tu
ik
o
aj
a
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
u
dzi orewizj procesu ani rehabilitacj Galileusza, ale ospokojn refleksj

obiektywnie osadzon w aktualnej sytuacji historyczno-kulturalnej41.
Gwny cel prac Komisji zosta okrelony w przemwieniu papieskim z 1979 roku: przeamanie nieufnoci i wzajemnych uprzedze
midzy wiatem nauki a Kocioem, zwizanych ze spraw Galileusza
istworzenie przychylnego klimatu dla owocnego dialogu midzy nauk
awiar. Zaskakujce jest, jak podkrelaj Mariano Artigas iMelchor Snchez de Toca, e jak wynika zdokumentw Komisji, wWatykanie istniaa
jasna wiadomo, e bdzie bardzo trudno przezwyciy wszystkie
uprzedzenia sprowokowane przez spraw Galileusza. Komisja nie posza dalej, bo po czci nie wiedziaa jak to zrobi. To, co podstawowe
w sprawie Galileusza, byo ju znane. Od pocztku swojej dziaalnoci
Komisja napotkaa na problemy, ktre zapewne przekraczay rodki,
ktrymi dysponowaa42. Komisja poza moralnym wsparciem papiea
nie otrzymaa do dyspozycji adnych rodkw, jej czonkowie nie zostali
zwolnieni z innych obowizkw ani nie otrzymali wsparcia w postaci
personelu pomocniczego. Wtym kontekcie wydaje si cakowicie uzasadnione stwierdzenie, e po raz kolejny, problemy zwizane zGalileuszem,
pomimo jak najlepszych intencji, zajy drugorzdne miejsce, tak jak to
si stao z samym Galileuszem i co prawdopodobnie byo powodem
jego nieszczcia i nieszczcia Kocioa43.
Wobec powyszego trudno si dziwi, e prace Komisji nie miay
charakteru staych spotka. Pierwsze zebranie Komisji odbyo si 9 padziernika 1981 roku. Wedug wiadectwa kardynaa Pouparda, podjto
wwczas decyzj o pozostawieniu penej wolnoci kadej z tworzcych
j grup roboczych, aspotkania plenarne miay suy jedynie koordynacji
Co
py
tig
ht
by
41
List kard. Agostino Casarolego do kard. Gabriel-Marie Garrone z 1 maja 1981

roku, cyt. za: M. Artigas, M. Snchez de Toca, dz. cyt., s. 6970. Na czele poszczeglnych grup roboczych stanli: kardyna Carlo Maria Martini, ktry odpowiada za sekcj
egzegetyczn, monsignore Paul Poupard za sekcj kulturaln, profesor Carlos Sagas
io. George Coyne za sekcj naukow iepistemologiczn oraz monsignore Michele Maccarrone i o. Edmond Lamalle (zastpiony ze wzgldu na stan zdrowia przez profesora
Mario dAddio) za sekcj historyczn i prawn. O. Rovasenda mia pomaga w koordynacji prac poszczeglnych sekcji.

42
Tame.

43
M. Artigas, Galieo despus de la Comisin Pontificia, Scripta Theologica
35 (2003), s. 764. Wlicie do Federico Cesiego z15 maja 1624 r. Galileusz pisa: Wostatecznoci jednak ilo spraw, ktre uznaje si za nieskoczenie waniejsze ni te, absorbuje i uniemoliwia zwrcenie uwagi na podobne zagadnienia (G. Galilei, Le Opere.
Edizione Nazionale, red. A. Favaro, t. XIII, G. Barbra, Firenze 1903, n. 1633).

2011-08-22 14:06:29
123
tu
ik
o
aj
a
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
u
iwymianie informacji opostpie prac kadej znich. Takich spotka byo

w sumie sze, ostatnie z nich zorganizowano 22 listopada 1983 roku44.
Nie oznacza to, e wwczas ustay wszelkie prace Komisji. Praca bya
kontynuowana, cho bardziej ni przez poszczeglne sekcje, przez wchodzcych w ich skad naukowcw. Zaowocowao to szeregiem wanych
publikacji, ale prace samej Komisji poczwszy od poowy lat 80. utkny
w martwym punkcie45.
Znaczca przemiana zasza dopiero wpierwszych miesicach 1989
roku, kiedy nastpia zmiana wadz Papieskiej Akademii Nauk i wznowione zostay kontakty midzy niektrymi czonkami Komisji w celu
odblokowania zaistniaej sytuacji. Wich wyniku na miejsce chorego kardynaa Garrone jako koordynator prac Komisji zosta mianowany kardyna Paul Poupard. Zwrci si on do kanclerza Papieskiej Akademii Nauk
Renato Dardozziego, sekretarzy Papieskiej Rady Kultury oraz czonkw
Komisji zprob odokonanie analizy prac iaktualnej sytuacji Komisji46.
44
Zob. M. Artigas, M. Snchez de Toca, dz. cyt., s. 87111. Autorzy w sposb
przekonujcy wykazuj, e w dokumentacji prac Komisji Galileusza bdnie sklasyfikowano odrczne zapiski kard. Pouparda z jej drugiego spotkania jako sprawozdanie
zniemajcego wrzeczywistoci miejsca zebrania wdniu 21 maja 1982 r. Std waktach
informacja o siedmiu, a nie o szeciu spotkaniach Komisji, powtarzana przez wielu
badaczy; por. tame, s. 87, przypis 1.

45
Wykaz publikacji ksikowych bdcych owocem prac Komisji: zob. T. Sierotowicz, Jan Pawe II i sprawa Galileusza, s. 103, przypis 7.

46
Na szczegln uwag zasuguje list oraz omiostronicowy raport przedstawiony
kard. Poupard przez R. Dardozziego. Autor stwierdza wnich, e Komisja nie dokonaa
adnego przeomu wbadaniach dotyczcych procesu isprawy Galileusza, jednak jej prace mog stanowi podstaw do sformuowania sdw wartociujcych wodniesieniu do
badanych wydarze iich przyczyn oraz przeprowadzenia analizy motywacji intelektualnych iemocjonalnych ich gwnych bohaterw, ktrych jednak najbardziej prawdopodobnym rezultatem mogoby jedynie by potwierdzenie tego, co jest ju powszechnie znane.
Duo waniejsze, jego zdaniem, byoby zajcie si okreleniem zasad wsppracy teologii,
filozofii inauki oraz warunkw jej moliwoci; M. Artigas, M. Snchez de Toca, dz. cyt.,
s. 132142. Autorzy sugeruj, e list Dardozziego z26 maja 1989 r. idoczony do niego
raport, przekazany nastpnie przez kard. Pouparda Sekretarzowi Stanu miay kluczowy
wpyw na postanowienie o zakoczeniu prac Komisji. Motywem tej sugestii wydaje
si jednak ch zdjcia z kard. Pouparda odpowiedzialnoci za decyzj o rozwizaniu
Komisji. Jak jednoczenie przyznaj, Dardozzi kilka miesicy pniej, 29 marca 1990 r.
wystosowa list do Giovanni Battista Re, substytuta w Sekretariacie Stanu (jego kopi
przesa kard. Poupardowi), wktrym proponuje wznowienie prac Komisji iodnowienie
jej skadu. Ostateczna decyzja ozakoczeniu prac Komisji zapada najprawdopodobniej
podczas osobistego spotkania kard. Pouparda zks. praatem Re, ktre odbyo si krtko
pniej; tame, s. 147149.
Co
py
tig
ht
by
yd
aw
ni
ct
w
o
N
au
ko
w
eU
ni
er
s
yt
e
2011-08-22 14:06:29
124
Ks. Witold Dorsz
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
u
Na podstawie zebranych opinii ipo wymianie korespondencji kardynaa

Pouparda zSekretarzem Stanu kardynaem Casarolim, ktry informowa
owszystkim Jana Pawa II, zapada decyzja ozakoczeniu prac Komisji,
o czym kardyna Casaroli poinformowa listownie kardynaa Pouparda
4 maja 1990 roku. Kilka tygodni pniej, w licie z 13 lipca 1990 roku
kardyna Poupard przedstawi Sekretarzowi Stanu podsumowanie prac
Komisji ipropozycje sposobu zakoczenia jej dziaalnoci. Wedug niego,
Komisja osigna cel, dla ktrego zostaa powoana. Pozostao jednak
zadanie skutecznego i przekonujcego oddzielenia problemu historycznego od filozoficzno-naukowo-teologicznego, a czsto ideologicznego,
co wymaga procesu dojrzewania oraz czasu i przekracza moliwoci
jakiejkolwiek komisji. Jak pisze:
er
s
yt
e
tu
ik
o
aj
a
Nie zmienia si faktw kulturowych, zakorzenionych whistorii, za

pomoc dekretu czy jakiej komisji. Mona jedynie dopomc ewolucji
historycznej poprzez podejmowanie odpowiednich inicjatyw, jak bez
wtpienia byy prace przeprowadzone wcigu owocnego dziesiciolecia
z inicjatywy Komisji powoanej przez Ojca witego47.
yd
aw
ni
ct
w
o
N
au
ko
w
eU
ni
Pragnc unikn wraenia, e przerywa si jej prace, poniewa

wyniki okazay si niewygodne dla Kocioa, kardyna Poupard zaproponowa formalne zakoczenie jej dziaalnoci albo podczas specjalnej
audiencji dla czonkw Papieskiej Akademii Nauk i Papieskiej Rady
Kultury, albo w formie listu Ojca witego do czonkw tego gremium.
Ostatecznie jednak zapada decyzja, e zamknicie prac Komisji dokona
si w sposb uroczysty i nastpi podczas zakoczenia plenarnego spotkania Papieskiej Akademii Nauk 31 padziernika 1992 roku48.
tig
ht
by
5. Uroczyste zakoczenie prac Komisji i gosy krytyki
Co
py
Prace Komisji, jak na to ju wskazano, nie doprowadziy do

osignicia oczekiwanych rezultatw, ale nie byy take bezowocne. Do
jej niewtpliwych osigni naley zaliczy ukazanie trudnoci, na jakie
napotyka kady badacz, ktry zmierza si z procesem Galileusza i jego
47
List kard. Paula Pouparda do kard. Seketarza Stanu Agostino Casarollego z13
lipca 1990 r., cyt. za: M. Artigas, M. Snchez de Toca, dz. cyt., s. 157.

48
Tame, s. 155161.

2011-08-22 14:06:29
125
ni
ct
w
o
N
au
ko
w
eU
ni
er
s
yt
e
tu
ik
o
aj
a
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
u
konsekwencjami49. Nie mona take pomin otwarcia archiww byego

witego Oficjum, ktre nastpio co prawda dopiero w1998 roku, ale zapowiedziane zostao przez wczesnego prefekta Kongregacji Nauki Wiary
kardynaa Ratzingera ju w 1989 roku, w czym bez wtpienia znaczc
rol odegray stanowcze nalegania czonkw dziaajcej jeszcze wwczas
Komisji50. Jej prace jednak, zawieszone de facto w pierwszej poowie lat
80. na skutek wczeniej wspomnianych okolicznoci, nie zakoczyy si
sformuowaniem adnych wsplnych wnioskw, ktre mona by ogosi
publicznie. By do tego doprowadzi, naleaoby odnowi jej skad, co nie
miao sensu wobec decyzji ozakoczeniu jej dziaalnoci. Wtakiej sytuacji
Artigas iSnchez de Toca uwaaj, e najlogiczniej inajbezpieczniej byo
zakoczy dziaalno Komisji wformie listu Ojca witego do kardynaa
Pouparda, dzikujc jej czonkom za wykonan prac. Decyzja ouroczystym zakoczeniu funkcjonowania Komisji, ktrego gwnym punktem
miao by przemwienie Ojca witego, podyktowana zpewnoci chci
nadania sprawie duego rozgosu publicznego, przesuwaa odpowiedzialno za dokonanie oceny sprawy Galileusza zczonkw Komisji na Jana
Pawa II51. Gdyby sprawa Galileusza bya jedynie kontrowersyjnym, ale
wewntrznym problemem historii nauki i historii Kocioa oraz relacji
nauki iwiary na najwyszym poziomie, zpewnoci naleaoby przyzna
im racj. Jej znaczenie ioddziaywanie jest jednak niewspmiernie wiksze iwraz znarosymi wok niej mitami stanowi ona ywy element caej
kultury, nie tylko wysokiej, ale imasowej. Wtej perspektywie sama decy-
Najpowaniejsze z nich, ktrych ewentualne rozstrzygnicie, o ile w ogle

jest ono moliwe, pozwolioby na dokonanie obiektywnej oceny tego, co si wydarzyo, to: (1) stanowisko zajmowane przez Urbana VIII i kardynaa Bellarmina
i powody niezaakceptowania przez nich kopernikanizmu jako teorii wyjaniajcej
i odzwierciedlajcej rzeczywisto, a nie tylko uytecznego modelu matematycznego;
(2) rola, jak w caej sprawie odegray wzgldy osobiste (m.in. gniew Urbana VIII,
ktry czu si omieszony i wykorzystany przez Galileusza) i cechy charakterologiczne najwaniejszych postaci w sprawie, przede wszystkim Pawa V, Urbana VIII
i samego Galileusza; (3) niejasnoci dotyczce dokumentu witego Oficjum z 1616
roku, ktry stanowi waciwie jedyny dowd w procesie z 1633 roku; (4) powizanie
geocentryzmu z doktryn katolick; (5) powody nieprzyjcia propozycji Galileusza,
odwoujcej si do w. Augustyna i innych autorytetw, mniej dosownej interpretacji tekstw Pisma witego odnoszcych si do zjawisk przyrodniczych; M. Artigas,
Galieo despus de la Comisin Pontificia, Scripta Theologica 35 (2003), s. 765766.

50
Por. M. Artigas, M. Snchez de Toca, dz. cyt., s. 910, 172173; T. Sierotowicz,
Jan Pawe II i sprawa Galileusza, s. 105108.

51
M. Artigas, M. Snchez de Toca, dz. cyt., s. 159165.
49
Co
py
tig
ht
by
yd
aw
2011-08-22 14:06:29
126
Ks. Witold Dorsz
er
s
yt
e
tu
ik
o
aj
a
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
u
zja onadaniu zakoczeniu prac Komisji tak duej rangi irozgosu, ktra
wpisuje si w bardzo szerokie, duszpasterskie spojrzenie Jana Pawa II
na spraw Galileusza, wydaje si nie tylko uzasadniona, ale patrzc
na ni z dystansu minionych blisko dwudziestu lat, bardzo szczliwa.
Echo tego wydarzenia rozeszo si po caym wiecie i oglnie zostao
ono bardzo dobrze przyjte, cho w relacjach medialnych nadano mu
znaczenie rehabilitacji Galileusza przez Koci, co wsensie prawnym
nie odpowiadao rzeczywistoci, ale niewtpliwie moe by jako takie
rozumiane w znaczeniu teologicznym52.
Dokonao si to 31 padziernika 1992 roku podczas uroczystego
zakoczenia plenarnego spotkania Papieskiej Akademii Nauk powiconej
tematowi: Powstawanie zoonoci w matematyce, fizyce, chemii i biologii. Odbyo si ono w Sali Krlewskiej w obecnoci przedstawicieli
Kurii Rzymskiej zSekretarzem Stanu kard. Angelo Sodano oraz czonkw
korpusu dyplomatycznego akredytowanego przy Stolicy Apostolskiej.
Sprawozdanie zprac Komisji zoy przewodniczcy Papieskiej Rady ds.
Kultury kard. Paul Poupard. Gwna teza jego wystpienia wodniesieniu
do sprawy Galileusza brzmiaa nastpujco:
ht
by
yd
aw
ni
ct
w
o
N
au
ko
w
eU
ni
W takim wanie kontekcie historyczno-kulturowym, bardzo odlegym od naszej epoki, sdziowie Galileusza, nie umiejc oddzieli
prawd wiary od twierdze tradycyjnej kosmologii, doszli do bdnego
przekonania, e przyjcie rewolucyjnej teorii kopernikaskiej zreszt
wtamtym okresie nie do koca udowodnionej wnieunikniony sposb
wstrzsnoby podstawami tradycji katolickiej, i e w zwizku z tym
byo ich obowizkiem wydanie zakazu jej nauczania. Ten subiektywny
bd oceny, dla nas dzisiaj tak oczywisty, kaza im take zastosowa
wobec Galileusza kar dyscyplinarn, ktra przysporzya mu wielu
cierpie. Trzeba dzi, Ojcze wity, zgodnie z twoj wol, lojalnie
uzna te bdy53.
Co
py
tig
Po wysuchaniu relacji kard. Pouparda Jan Pawe II wygosi obszerne przemwienie, wktrym nawiza do tematu sesji plenarnej ido
dysputy wok sprawy Galileusza, wskazujc w nim na konsekwencje
praktyczne obydwu zagadnie oraz na wynikajce z nich zadania. Pod
52
Por. M. Finocchiaro, Retrying Galileo, s. 357; M. P. Gallagher, Note in margine
al caso Galileo, La Civilt Cattolica 144 (1993), s. 424436.

53
P. Poupard, Relacja z prac komisji badajcej spraw Galileusza, LOsservatore
Romano, wyd. pol., 1 (1993), s. 2728.

2011-08-22 14:06:29
127
koniec drugiej czci swojego wystpienia, powiconej kwestii sprawy

Galileusza Ojciec wity wypowiedzia sowa, ktre mona zinterpretowa jako wyraz nadziei, e mity narose wok niej przestan stanowi
przeszkod dla dialogu nauki i kultury z wiar:
ni
er
s
yt
e
tu
ik
o
aj
a
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
u
Poczwszy od epoki Owiecenia, a do naszych czasw sprawa

Galileusza stanowia swoisty mit, ktry uksztatowa obraz wydarze
do daleki od rzeczywistoci. Widziana w tej perspektywie, bya ona
symbolem rzekomego odrzucenia przez Koci postpu naukowego,
czyli dogmatycznego obskurantyzmu, sprzecznego zwolnym poszukiwaniem prawdy. Mit ten odegra donios rol wkulturze: przyczyni
si do utwierdzenia wielu rzetelnych ludzi nauki w przekonaniu, e
duch nauki i jej etyka poszukiwania prawdy s nie do pogodzenia
z wiar chrzecijask. Tragiczne wzajemne nieporozumienie zostao
zinterpretowane jako wyraz konstytutywnej sprzecznoci midzy nauk
i wiar. Wiedza, jak czerpiemy z najnowszych bada historycznych,
pozwala nam stwierdzi, e to bolesne nieporozumienie naley ju
do przeszoci. Sprawa Galileusza moe take dla nas sta si lekcj,
przydatn wanalogicznych sytuacjach, ktre istniej dzi lub mog si
pojawi w przyszoci54.
Co
py
tig
ht
by
yd
aw
ni
ct
w
o
N
au
ko
w
eU
Powyszy fragment, jak zwraca na to uwag Tadeusz Sierotowicz,

pomimo jego niejednoznacznoci jeli chodzi o ocen samej sprawy
Galileusza, osadza jednak ca kwesti w znacznie szerszym i, intelektualnie, kulturalnie oraz duszpastersko, znacznie ciekawszym, ni tylko
historycznym aspekcie55.
Szczegowa analiza przemwienia Jana Pawa II ipoprzedzajcej
j relacji zprac Komisji przedstawionej przez kard. Pouparda przekracza
ramy niniejszego artykuu. Niemniej naley zwrci uwag na niektre
ich elementy ibraki, ktre stay si przedmiotem, niekiedy bardzo ostrej
krytyki, take ze strony niektrych czonkw samej Komisji. Po pierwsze,
oba przemwienia zdaj si sugerowa, e zakoczenie prac Komisji
oznacza uznanie sprawy Galileusza za ostatecznie zamknit. Tymczasem, jak pokazuj cytowane przez Artigasa i Snchez de Toca kolejne
projekty przemwienia papiea, przygotowywane przez Papiesk Rad
ds. Kultury, we wszystkich znich, za wyjtkiem ostatniego, znajdowao

54
Jan Pawe II, Sprawa Galileusza lekcj dla wspczesnych. Spotkanie zuczestnikami
sesji plenarnej Papieskiej Akademii Nauk, LOsservatore Romano, wyd. pol., 1 (1993),
s. 25.

55
T. Sierotowicz, Jan Pawe II i sprawa Galileusza, s. 114.
2011-08-22 14:06:29
128
Ks. Witold Dorsz
N
au
ko
w
eU
ni
er
s
yt
e
tu
ik
o
aj
a
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
u
si podkrelenie, e jest dokadnie na odwrt i zachta skierowana do

naukowcw do dalszej pracy i debaty nad t niezwykle zoon kwesti56. Braku podkrelenia, e sprawa Galileusza pozostaje nadal otwarta, z pewnoci nie naley interpretowa jako wyrazu przekonania, e
w odniesieniu do niej wszystko zostao ju zrobione i wyjanione, ale
jako nadziei, e zostaa przeamana bariera, jak ona stanowia wdialogu
nauki i wiary i zacht do pjcia dalej drog tego dialogu57.
Po drugie, oba przemwienia zawieraj elementy dyskusyjne,
a relacja kard. Pouparda take pewne niecisoci faktograficzne58. Ponadto stwierdzenie kard. Pouparda na zakoczenie jego relacji, e takie
s wyniki interdyscyplinarnych bada59 zleconych przez Ojca witego
Komisji, ktre uzna za rozlege i wyczerpujce, zdaje si sugerowa,
e przedstawi on wnioski kocowe pracy tego gremium. Nie mg on
jednak tego uczyni, poniewa ona nigdy ich nie sformuowaa ani nie
byy one w aden sposb konsultowane z jej czonkami. Na podstawie
analizy tekstw wystpienia kard. Pouparda, jak i przemwienia papieskiego i porwnania ich z pracami opublikowanymi oficjalnie pod auspicjami Komisji o. Georgea Coynea, ktry by wspodpowiedzialny za
jej sekcj naukow iepistemologiczn, twierdzi, e wobu dokumentach
nie znalaza swojego odzwierciedlenia wikszo wnioskw zawartych
w oficjalnych publikacjach Komisji. W ich miejsce, w odniesieniu do
najwaniejszych kwestii pojawiy si natomiast kontrowersyjne stwier56
M. Artigas, M. Snchez de Toca, dz. cyt., s. 172, 179, 182. Ostateczny tekst
projektu przemwienia papieskiego przygotowanego przez Papiesk Rad ds. Kultury
zosta znacznie skrcony wstosunku do poprzednich wersji iprawdopodobnie to byo
przyczyn usunicia wspomnianego akapitu. Naley take zaznaczy, e wygoszony
przez Jana Pawa II tekst rni si znacznie od propozycji Papieskiej Rady ds. Kultury
i zostay w nim poprawione bdy faktograficzne zawarte w projekcie, ktre znalazy
si take w relacji kard. Pouparda.

57
Por. tame, s. 184186; P. Poupard, Avant-propos, w: Aprs Galile. Science et foi:
nouveau dialogue, red. P. Poupard, Descle de Brouwer, Paris 1994, s. 11; tene, W sercu
Watykanu od Jana XXIII do Jana Pawa II. Rozmowa zM.-J. Guillaume, tum. J. Dembska,
Ksigarnia w. Jacka, Katowice 2005, s. 284296; T. Sierotowicz, Jan Pawe II i sprawa
Galileusza, s. 117118.

58
Szczegowa analiza tekstw obu wystpie i zawartych w nich niecisoci
i dyskusyjnych stwierdze znajduje si w: A. Fantoli, Galileo e la Chiesa cattolica. Considerazioni critiche sulla chiusura della questioni galileiana, w: Largo Campo di Filosofare.
EuroSymposium Galileo 2001, red. J. Montesinos i C. Sols, Fundacin Canaria Orotava
de Historia de la Ciencia, La Orotava 2001, s. 733751 oraz w nieco mniejszym stopniu
take tene, Galileusz, s. 446452, 467472.

59
P. Poupard, Relacja z prac komisji, s. 28.
Co
py
tig
ht
by
yd
aw
ni
ct
w
o
2011-08-22 14:06:29
129
yd
aw
ni
ct
w
o
N
au
ko
w
eU
ni
er
s
yt
e
tu
ik
o
aj
a
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
u
dzenia ocharakterze apologetycznym wstosunku do Kocioa, dajce si

powiza z pogldami nielicznych wsppracownikw Komisji, ktrzy
wten sposb wywarli nieproporcjonalny wpyw na tre obu wystpie,
nadajc im jednostronny historycznie charakter60.
Niewtpliwie jednym ze wsppracownikw, ktremu Coyne
przypisuje taki znaczcy wpyw, jest Walter Brandmller, zwolennik
sformuowanego na pocztku XX wieku przez Duhema pogldu, e
wspczesna refleksja metodologiczna przyznaje racj przeciwnikom
Galileusza. Brandmller na tej podstawie sformuowa tzw. tez podwjnego bdu, ktra gosi, e paradoksalnie Galileusz pomyli si na
polu nauki, a mia racj, jeli chodzi o egzegez, natomiast teologowie
przeciwnie, popenili bd na polu interpretacji Pisma witego, a za to
mieli racj wodniesieniu do nauki61. Ta kontrowersyjna teza oraz goszony take przez tego autora pogld o dyscyplinarnym charakterze kary
Galileusza, ktra wzwizku ztym nie miaa by nieodwoalna, znalazy
si wobu przemwieniach, cho jak podkrela Finocchiaro: Jan Pawe II
nie powtrzy wielu tez raportu Pouparda. Ichocia przej niektre jego
konkluzje, to jednak te konkluzje wprzemwieniu papiea utraciy antygalileuszowy charakter, ktre miay one wraporcie Pouparda62. Trudno
jednak zakwestionowa, e majce swe rdo wnieprzezwycionym do
koca nastawieniu apologetycznym prby oddramatyzowania potpienia przez Koci Galileusza irozmycia odpowiedzialnoci ludzi Kocioa,
ktrzy do niego doprowadzili, sprawiy, e wymowa uroczystego aktu
z 1992 roku wieczcego papiesk inicjatyw odwanego, cakowicie
jawnego, bezstronnego i skierowanego ku przyszoci zmierzenia si ze
spraw Galileusza ulega znacznemu osabieniu i dodatkowo w czci
zostaa przesonita gosami krytyki, nie zawsze sprawiedliwymi, ale
G. V. Coyne, The Churchs most recent attempt to dispel Galileo myth, w: The
Church and Galileo, red. E. McMullin, Notre Dame University Press, Notre Dame 2005,
s. 340359.

61
W. Brandmller, Galilei e la Chiesa, ossia il diritto ad errare, Libreria Editrice
Vaticana, Citt del Vaticano 1992, s. 196; zob. W. R. Shea, M. Artigas, dz. cyt., s. 107
125.

62
A. Finocchiaro, Retrying Galileo, s. 357; cyt. za: T. Sierotowicz, Jan Pawe II
i sprawa Galileusza, s. 115116, przypis 19. Finocchiaro, niezwykle wywaony w swoich
sdach, kontynuuje dalej piszc: Jeli ta wykadnia przemwienia papiea jest suszna,
i jeli suszna jest obserwacja konstatujca coraz wyraniejszy antygalileuszowy i apologetyczny kierunek prac komisji, to wwczas mona sformuowa tez, e papie postanowi zamkn spraw Galileusza, poniewa nie chcia zostawi tej kwestii wrkach
ludzi takich jak Poupard i Brandmller (tame).
60
Co
py
tig
ht
by
2011-08-22 14:06:29
130
Ks. Witold Dorsz
majcymi podstaw w pewnej jednostronnoci i niejednoznacznoci

wprzedstawieniu iocenie tych bolesnych wydarze zpierwszej poowy
XVII wieku63.
Nawizujc do antykatolickiego mitu sprawy Galileusza, ktry Jan
Pawe II pragn przezwyciy, o. George Coyne powiedzia:
N
au
ko
w
eU
ni
er
s
yt
e
tu
ik
o
aj
a
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
u
Czy ten mit trwa nadal? Mity s oparte na konkretnych wydarzeniach. Wprzypadku Galileusza, historyczne fakty s takie, e dalsze
badania nad systemem kopernikaskim zostay zakazane dekretami
z roku 1616, a potem potpione w roku 1633 przez oficjalne organy
Kocioa za aprobat panujcych papiey. To wanie ley u rde
mitu Galileusza, a nie jakie tragiczne wzajemnie niezrozumienie.
Galileusz by sawnym wiatowym uczonym. Publikacja jego Sidereus
Nuncius ustalia jego rol jako pioniera nowoczesnej nauki. Sprowokowa
on na nowo spr kopernikasko-ptolemejski. Obserwacyjne dowody
coraz bardziej obalay arystotelejsk filozofi przyrody, ktra leaa
upodstaw geocentryzmu. Nawet, gdyby koniec kocw kopernikanizm
okaza si bdny, musiao si szuka naukowych dowodw. Sawnemu uczonemu, takiemu jak Galileusz, wtych warunkach powinno by
wolno kontynuowa jego badania. Zostao mu to zabronione poprzez
oficjalne deklaracje Kocioa. Wtym ley tragedia. Dopki na t tragedi
nie spojrzy si zcaym rygorem historycznej wiedzy, w mit prawie
z pewnoci utrzyma si64.
ni
ct
w
o
Cienie kadce si na zakoczeniu prac Komisji nie obciaj

w aden sposb Jana Pawa II65. Nie powinny jednak przesoni jej
Por. A. Fantoli, Galileo e la Chiesa cattolica, s. 750; M. Segre, Galileo: a rehabiltation that has never taken place, Endeavour 23 (1999), s. 2023. W lecie 1991 roku
mylano gwnie, jak pozby si kopotliwej sprawy. Koci zbada j bezstronnie,
a teraz chcia, by zgaszono wiata. Niewiele brakowao, a sprawa zostaaby pogrzebana na nastpnych czterysta lat. Przy caej swej mdroci Koci nie da odpowiedzi
na pytanie: jak Boska instytucja ma przyzna si do bdu? (J. Reston, Galileusz, tum.
A. Szymanowski, Prszyski i Ska, Warszawa 1998, s. 186).

64
G. V. Coyne, Galileo. For Copernicanism and for the Church, Zagadnienia
Filozoficzne w Nauce 32 (2003), s. 10 (polskie tumaczenie: Galileusz. Po stronie
kopernikanizmu i po stronie Kocioa, tum. A. M. Kobos, Zwoje 36 (2003), http://
www.zwoje-scrolls.com/zwoje36/text06p.htm (17.11.2010)). Tekst jest zapisem wykadu
o. Coyneawygoszonego podczas konferencji na temat Sprawa Galileusza. Czy Koci si
pomyli?, ktra odbya si z okazji wydania polskiego przekadu ksiki A. Fantoliego
pt. Galileusz: Po stronie kopernikanizmu i po stronie Kocioa w Polskiej Akademii Umiejtnoci w Krakowie 14 listopada 2002 r.

65
Annibale Fantoli w podsumowaniu swojej analizy zakoczenia prac Komisji
aw
63
Co
py
tig
ht
by
yd
2011-08-22 14:06:29
131
ik
o
aj
a
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
u
niewtpliwych dokona. Jej prace pozwoliy zobaczy problem procesu

isprawy Galileusza wjego prawdziwych rozmiarach, rozpraszajc wiele
wtpliwoci, iprzy wszystkich sformuowanych powyej zastrzeeniach,
dokonane publicznie uznanie popenionych bdw przyczyniy si do
przynajmniej czciowego przezwycienia niechci i braku zaufania do
Kocioa. Udostpnienie archiww badaczom, wczym Koci okaza cakowit otwarto iprzejrzysto, jak bardzo trudno odnale wdziaaniu
innych instytucji, pooyo kres przypuszczeniom, e Koci ukrywa
niektre dokumenty z procesu Galileusza, e brak mu dobrej woli. Jeli
dzi kto twierdzi, e istniej tajne dokumenty wWatykanie, manipulacje
lub oszustwa, czy te powtarza wiadomoci o torturach czy wizieniu
Galileusza, mona to przypisa jedynie ignorancji lub zej woli66.
yt
e
tu
6. Ratzinger, precz z uniwersytetu! Ideologiczne

wykorzystanie mitu sprawy Galileusza
tig
ht
by
yd
aw
ni
ct
w
o
N
au
ko
w
eU
ni
er
s
Ratzinger, precz z uniwersytetu!67. Taki napis pojawi si na

murze La Sapienza, najwikszego uniwersytetu w Rzymie, w ramach
akcji agresywnych protestw czci wykadowcw i studentw przed
zaplanowan na 17 stycznia 2008 roku wizyt Benedykta XVI i wykadem inauguracyjnym, do wygoszenia ktrego papie zosta zaproszony
przez wadze uczelni. W zaskakujcy sposb, poprzez odwoywanie si
przez protestujcych, w zupenym lekcewaeniu prawdy, do sprawy
Galileusza wydarzenia te ukazay ywotno mitw z ni zwizanych
i stanowi doskona ilustracj tego, w jaki sposb dalej prbuje si ni
manipulowa i wykorzystywa dla celw ideologicznych.
Blisko dwa dziesiciolecia wczeniej, 15 lutego 1990 roku, kardyna
Joseph Ratzinger, wwczas prefekt Kongregacji Nauki Wiary wygosi na
Co
py
zastrzega, e nie powinny one by rozumiane jako krytyka pod adresem Jana Pawa II
i stwierdza: Jego intencje pozostaj, bez najmniejszego cienia wtpliwoci, szczere
i szlachetne. Fakt, i kocowy wynik, do ktrego doprowadzia realizacja jego inicjatywy, nie odpowiada temu, co on sam sobie yczy, nie jest w naszym pojciu jego
win, lecz tych, ktrzy referowali mu wyniki prac komisji i ktrzy wsppracowali
w przygotowaniu jego przemwienia zamykajcego prace teje komisji (A. Fantoli,
Galileusz, s. 471, przypis 49).

66
Por. M. Artigas, M. Snchez de Toca, dz. cyt., s. 185186.

67
A. M. Valdi, Ratzinger na celowniku. Dlaczego go atakuj? Dlaczego jest suchany?,
tum. M. Masny, Wydawnictwo w. Stanisawa BM, Krakw 2011, s. 123.
2011-08-22 14:06:29
132
Ks. Witold Dorsz
ik
o
aj
a
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
u
tyme uniwersytecie La Sapienza wykad na temat panoramy duchowej

Europy po przeomie roku 1989 iprbie rozeznania, ktre ztworzcych
j elementw mog posuy jako podstawy w budowaniu drg ku
przyszoci. W swoim wystpieniu zwrci on m.in. uwag na kryzys
wiary w nauk. Odwoa si przy tym do sprawy Galileusza i zmiany
w sposobie jej ujcia, wskazujc na ni jako na symptomatyczny przypadek, w ktrym daje si dostrzec, jak gboko siga dzi zwtpienie
nowoczesnoci, nauki i techniki w sam siebie68. Na potwierdzenie
zacytowa Ernsta Blocha, Paula K. Feyerabenda i Carla Friedricha von
Weizsckera. Bloch jako pierwszy przeciwstawi si mitowi antykocielnemu sprawy Galileusza, podnoszc odrzucenie przez teori wzgldnoci
nieruchomej przestrzeni, co doprowadzio go do stwierdzenia, e tak
system heliocentryczny jak geocentryczny opieraj si na niemoliwych
do udowodnienia zaoeniach:
ko
w
eU
ni
er
s
yt
e
tu
Skoro wzgldno ruchu nie ulega adnej wtpliwoci, to humanistyczny oraz dawny chrzecijaski system wartoci ma co prawda nie
tyle prawo do mieszania si wobliczenia astronomiczne iich heliocentryczn wykadni, lecz ma jednak wasne metodyczne prawo zatrzyma
t Ziemi ze wzgldu na powizania istotne humanistycznie, iuporzdkowa wiat wok tego, co si na Ziemi wydarza i wydarzyo69.
Co
py
tig
ht
by
yd
aw
ni
ct
w
o
N
au
Nastpnie kard. Ratzinger przywoa stwierdzenie Feyerabenda,

ktrego okreli jako sceptyczno-agnostycznego filozofa70: Koci
w czasach Galileusza o wiele cilej trzyma si rozumu ni sam Galileusz, i bra pod rozwag rwnie etyczne i spoeczne nastpstwa jego
nauki. Jego wyrok na Galileusza by racjonalny i sprawiedliwy, a jego
rewizj mona uzasadni jedynie politycznym oportunizmem71. Najdalej
jego zdaniem posun si Weizscker, oskarajc Galileusza owytyczenie
drogi, ktra doprowadzia do bomby atomowej.
Kardyna Ratzinger nie pozostawi te wtpliwoci, jak bardzo
dystansuje si od zaprezentowanych pogldw, mwic:
J. Ratzinger, Czas przemian w Europie. Miejsce Kocioa i wiata, M, Krakw
2001, s. 89.

69
E. Bloch, Das Prinzip Hoffnung, Frankfurt a. Main 1959, s. 920n; cyt. za:
J. Ratzinger, Czas przemian, s. 88.

70

71
P. K. Feyerabend, Wider den Methodenzwang, Frankfurt a. Main 1983, s. 206
(wersja polska: Przeciw metodzie, tum. S. Wiertlewski, Siedmiorg, Wrocaw 1996); cyt.
za: J. Ratzinger, Czas przemian, s. 88.
68
2011-08-22 14:06:29
133
aw
To
ru
ni
u
Ku mojemu zaskoczeniu w niedawnym wywiadzie dotyczcym

sprawy Galileusza nie zostaem zapytany o to, jakim prawem Koci
pozwala sobie hamowa poznanie naukowe, lecz cakiem przeciwnie,
dlaczego waciwie nie zaj bardziej wyrazistego stanowiska wobec
katastrof, do ktrych musiao doj, gdy Galileusz otworzy puszk
Pandory. Tworzenie na podstawie takich pogldw nieprzemylanej
apologetyki byoby nierozsdne; wiara nie wyrasta zresentymentu czy
ze zwtpienia w racjonalno, ale tylko z zasadniczej afirmacji i dalekosinej rozumnoci72.
Co
py
tig
ht
by
yd
aw
ni
ct
w
o
N
au
ko
w
eU
ni
er
s
yt
e
tu
ik
o
aj
a
op
er
ni
k
Jak podkrela Giorgio Israel, przemwienie z 1990 roku moe

by uznane, o ile przeczyta si je uwanie, za obron Galileuszowego
racjonalizmu przed sceptycyzmem i relatywizmem kultury postmodernistycznej73.
Paradoksalnie, wanie ten wykad obecnego papiea zosta wykorzystany do bezprecedensowego ataku na jego osob i niedopuszczenia
do wygoszenia przez niego wykadu inauguracyjnego na uniwersytecie
La Sapienza 17 stycznia 2008 roku. Dwa miesice przed planowanym
terminem wydarzenia, 14 listopada 2007 roku emerytowany profesor tej
uczelni, fizyk Marcello Cini napisa list otwarty do rektora uniwersytetu
Renato Guariniego, w ktrym zaprotestowa przeciw zaproszeniu Benedykta XVI. W uzasadnieniu swojego protestu Cini oskary papiea
o denie do autentycznego spotkania wiary i rozumu, prawdziwego
owiecenia ireligii, co jego zdaniem zwizane jest ztak koncepcj nauk,
ktra traktuje je jako czci szerszej wiedzy oglnej, ktrej powinny by
one podporzdkowane i stanowi prb poddania nauki pseudorozumnoci religijnych dogmatw74. Wdalszej czci swojego pisma sign on
po argument ad personam, kreujc wizerunek papiea jako przebiegego
inkwizytora i ostrzegajc: Byy szef witego Oficjum nie zapomnia
o swojej roli []. Zmieni tylko strategi. Nie moe ju uywa stosw
i kar cielesnych, wic zaczerpn nauk z Ulissesa. Obrazu Bogini Rozumu ludzi Owiecenia uy jako konia trojaskiego, aby wkra si
do fortecy wiedzy naukowej i zapanowa nad ni75. W tym kontekcie
G. Israel, Kiedy kard. Ratzinger broni Galileusza na uniwersytecie La Sapienza,
LOsservatore Romano, wyd. pol., 3 (2008), s. 18.

74
M. Cini, Se la Sapienza chiama il Papa e lascia a casa Mussi, Il Manifesto
(14.11.2007). Tekst jest dostpny online na przykad na stronie Varese News: http://
www3.varesenews.it/italia/articolo.php?id=89305 (17.11.2010).

75
Tame.

72
73
2011-08-22 14:06:29
134
Ks. Witold Dorsz
ni
ct
w
o
N
au
ko
w
eU
ni
er
s
yt
e
tu
ik
o
aj
a
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
u
Cini nawiza wprost do procesu Galileusza. Potpienie uczonego przez

wite Oficjum byo wedug niego kulminacj konfliktu nauki i wiary,
ktry jego zdaniem zosta przezwyciony u koca czasw Kartezjusza
przez oddzielenie kompetencji Akademii i Kocioa, rozumiejc rozdzia
jako cakowit separacj. W jej wyniku, jak pisze, z teologii jako dyscypliny nie pozosta ju aden lad na nowoczesnych uniwersytetach,
przynajmniej na publicznych uniwersytetach pastw bezwyznaniowych,
a przedmiot studiw profesora Ratzingera nie powinien w ogle znale si wrd problemw poruszanych na wykadach76. Wtym sensie,
zdaniem Ciniego, zaproszenie Ojca witego na uniwersytet La Sapienza
stanowio niewiarygodne pogwacenie tradycyjnej autonomii uniwersytetu i skok wstecz w czasie o ponad trzysta lat77.
Dwa tygodnie pniej, 23 listopada 2007 roku 67 profesorw
uniwersytetu La Sapienza, reprezentujcych gwnie nauki cise, napisao apel wspierajcy list otwarty Marcello Ciniego, przywoujc w nim
fragment wykadu kardynaa Ratzingera z 1990 roku i zarzucajc mu,
e przytoczy w nim, przywoan ju przez nas wyej opini o procesie Galileusza sformuowan przez Paula K. Feyerabenda. Akademicy
z La Sapienza pisz: te sowa obraaj nas i poniaj, jako naukowcw
wiernych rozumowi ijako nauczycieli akademickich, ktrzy swoje ycie
powicaj pogbianiu i szerzeniu wiedzy78. Ta ostatnia deklaracja
brzmi jak kpina sygnatariuszy listu z samych siebie wobec absurdalnoci sformuowanego przez nich zarzutu wobec papiea. Jak konstatuje
prof. Izrael:
yd
77
Co
py
tig
ht
by
76
aw
Tame.
Tame.

78
Un evento incongruo da annullare La lettera dei docenti contro Ratzinger, La
Repubblica (14.01.2008), http://www.repubblica.it/2007/12/sezioni/esteri/benedettoxvi-18/testo-della-lettera/testo-della-lettera.html (17.11.2010). Autorzy dokumentu
umiejscawiaj wykad wczesnego kardynaa Ratzingera wParmie 15 marca 1990 roku.
W rzeczywistoci chodzi o wykad wygoszony 15 lutego 1990 roku na La Sapienza
w Rzymie i opublikowany pod tytuem La crisi della fede nella scienza w ksice J. Ratzinger, Svolta per lEuropa? Chiesa e modernit nellEuropa dei rivolgimenti, Ed. San Paolo,
Cinisello Balsamo 1992, s. 6589 (Wendezeit fr Europa? Diagnosen und Prognosen zur
Lage von Kirche und Welt, Einsiedeln Johannes Verlag, Freiburg i. Br. 1991). Najprawdopodobniej autorzy apelu zaczerpnli fragment referatu obecnego papiea z woskiej
wersji jzykowej Wikipedii, encyklopedii redagowanej przez internautw, ktrej aden
naukowiec nie wykorzystuje bez zweryfikowania podanych rde; Copia e incolla da
Wikipedia: 67 docenti per un errore, LOsservatore Romano (06.02.2008), http://www.
zenit.org/article-13413?l=italian (17.11.2010).

2011-08-22 14:06:29
135
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
u
Jak co takiego mogo si przydarzy wykadowcom uniwersyteckim? Nauczyciel akademicki powinien uzna za zawodow porak
podobny przykad nieuwanej, powierzchownej i niedbaej lektury,
ktrej skutkiem jest przeinaczenie. Obawiam si jednak, e intelektualny
rygor nie jest tu rzecz najwaniejsz, bo chodzi o to, aby walczy za
wszelk cen. Nie jest to te kwestia laicyzmu, kategorii obcej niektrym sygnatariuszom listu, ktrzy nigdy nie pisnli ani sowa przeciwko
islamskiemu integralizmowi czy negowaniu Shoah. Jak susznie powiedzia Giuseppe Caldarola, dosza tu do gosu cz kultury laickiej,
ktra nie majc argumentw, demonizuje, nie dyskutuje jak przystao
prawdziwej kulturze laickiej, ale zastrasza79.
yt
e
tu
ik
o
aj
a
Papie ostateczne zrezygnowa zudziau winauguracji, ale przekaza tekst wykadu, ktry mia wygosi iktry zosta odczytany przez
jednego zprofesorw. Znalazy si wnim sowa, ktre stanowi nie tylko
dobre podsumowanie zaistniaej sytuacji, ale pozwalaj spojrze na ni
w duo szerszej perspektywie:
yd
aw
ni
ct
w
o
N
au
ko
w
eU
ni
er
s
Jednak jeeli rozum wtrosce osw domnieman czysto staje

si guchy na wielkie przesanie, jakie mu ofiaruje wiara chrzecijaska
i jej mdro, usycha niczym drzewo, ktrego korzenie ju nie dosigaj yciodajnych wd. Traci odwag prawdy i przez to nie staje si
wikszy, lecz mniejszy. W odniesieniu do naszej kultury europejskiej
oznacza to: jeeli pragnie ona jedynie budowa sam siebie, przyjmujc
za podstaw krg wasnych argumentacji i to, co w danej chwili jest
dla niej przekonujce, i w obawie o swj wiecki charakter odcina
si od korzeni, z ktrych czerpie ycie, wwczas nie staje si bardziej
racjonalna i czysta, lecz ulega rozpadowi i rozbiciu80.
ht
by
7. W nadziei na dialog
Co
py
tig
Jak zauway przed laty amerykaski socjolog Robert Nisbet: Stare

racjonalistyczne mity wypalaj si wolno; chrzecijastwo yje icigle mobilizuje wrogo i pogard81. Protesty zakoczone niedopuszczeniem do
G. Israel, dz. cyt., s. 18; zob. take R. Buttiglione, Racje papiea Benedykta XVI,
tum. P. Mikulska, Ethos, 8889 (2009), s. 131151.

80
Benedykt XVI, Papie nie narzuca wiary, lecz zachca do szukania prawdy, LOsservatore Romano, wyd. pol., 3 (2008), s. 16.

81
R. Nisbet, Przesdy. Sownik filozoficzny, tum. M. Szczubiaka, Fundacja Aletheia,
Warszawa 1998, s. 159.

79
2011-08-22 14:06:29
136
Ks. Witold Dorsz
ni
ct
w
o
N
au
ko
w
eU
ni
er
s
yt
e
tu
ik
o
aj
a
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
u
wygoszenia wykadu inauguracyjnego wLa Sapienza pokazay, jak bardzo

ywe s cay czas mity wok sprawy Galileusza ijak trudno je pokona.
Komentujc te wydarzenia Jos Gabriel Funes, obecny dyrektor Obserwatorium Watykaskiego napisa na amach LOsservatore Romano: mam
nadziej, e to, co niegdy byo ico moe jeszcze jest przedmiotem sporu,
moe sta si paszczyzn porozumienia, dialogu. Kto powie, by moe, e
taka postawa jest nieco naiwna. Ale nie moemy przesta marzy. Gdyby
tak si stao, w tej samej chwili przestalibymy by ludmi82.
Niezwyk okazj ku poszerzeniu i pogbieniu tego dialogu by
rok 2009, ogoszony przez ONZ Midzynarodowym Rokiem Astronomii dla upamitnienia 400. rocznicy jednego z decydujcych wydarze
whistorii astronomii inauki wogle, jakim byo uycie przez Galileusza
w1609 roku udoskonalonej przez siebie lunety do obserwacji cia niebieskich. Dokonane przez niego przy uyciu lunety odkrycia astronomiczne,
ogoszone w opublikowanym w 1610 roku dziele Sidereus Nuncius83,
kwestionoway system arystotelesowsko-ptolemejski i stanowiy impuls
do powicenia si wielkiemu projektowi unaocznienia susznoci kopernikaskiego obrazu wiata iwykazaniu, e nie sprzeciwia si on wierze
chrzecijaskiej, co w konsekwencji doprowadzio go przed Trybuna
Inkwizycji, do procesu i wyroku, ktry pooy si cieniem na relacjach
midzy nauk a wiar.
Po czterech wiekach od czasu, kiedy Galileusz dokona przeomu w postrzeganiu i rozumieniu Kosmosu, Benedykt XVI w homilii
w uroczysto Objawienia Paskiego wskaza na niego jako wzr dla
wierzcych naukowcw, mwic:
Co
py
tig
ht
by
yd
aw
Wchrzecijastwie obecna jest zatem szczeglna koncepcja kosmologiczna, ktra w doskonay sposb wyrazia si w redniowiecznej
filozofii i teologii. Ale take w naszych czasach wykazuje ywotno
dziki pasji i wierze licznych naukowcw, ktrzy, podajc ladami
Galileusza, nie odrzucaj ani rozumu, ani wiary, lecz wpeni wykorzystuj ich owocne wzajemne oddziaywanie84.
J. G. Funes, Dzikujemy ci, Galileuszu, LOsservatore Romano, wyd. pol., 4

(2009), s. 56.

83
Galileo Galilei, Sidereus nuncius, tum. A. Pacewicz, Studia Philosophica Wratislaviensia, Wrocaw 2010.

84
Benedykt XVI, Jak gwiazda Mdrcw, tak Koci prowadzi ludzi do Jezusa. 6 I
Podczas Mszy w. wuroczysto Objawienia Paskiego, LOsservatore Romano, wyd.
pol., 3 (2009), s. 19.

82
2011-08-22 14:06:29
137
Co
py
tig
ht
by
yd
aw
ni
ct
w
o
N
au
ko
w
eU
ni
er
s
yt
e
tu
ik
o
aj
a
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
u
O tym, e nie bya to tylko okolicznociowa wzmianka moe

wiadczy przywoanie postaci wielkiego uczonego i uywanej przez
niego metafory kosmosu jako ksigi wogoszonej 11 listopada 2010 roku
adhortacji apostolskiej Verbum Domini85.
Niezwykle wanym wydarzeniem tamtego roku bya konferencja
naukowa zorganizowana wdniach 2630 maja 2009 roku przez Fundacj
Niels Stensen we Florencji powicona ponownemu odczytaniu sprawy Galileusza w aspekcie historycznym, filozoficznym i teologicznym,
traktujc j jako paszczyzn dialogu rozumu i wiary. Wzili w niej
udzia najwybitniejsi specjalici zajmujcy si Galileuszem: m.in. George
Coyne, Claus Arnold, Annibale Fantoli, Jean-Robert Armogathe, Horst
Bredekamp, Michele Ciliberto, Luca Bianchi, Franco Motta i Massimo
Bucciantini. Patronat nad ni obj prezydent Republiki, premier idwch
ministrw, awrd 18 instytucji wsporganizujcych obok Academia dei
Lincei i najpowaniejszych instytucji pastwowych byy Papieska Akademia Nauk, Papieska Rada ds. Kultury i Obserwatorium Watykaskie.
Wrd innych znaczcych wydarze nie mona pomin publikacji dugo
oczekiwanego wydania krytycznego dokumentw zwizanych ze spraw
Galileusza. Nowe wydanie poszerzone zostao ookoo 20 wczeniej nieznanych dokumentw, odkrytych po umoliwieniu w1991 roku dostpu
do archiww byego witego Oficjum (obecnie Kongregacja Nauki Wiary) czonkom komisji papieskiej iw1998 roku wszystkim badaczom oraz
zaopatrzone zostao w bardzo bogaty aparat krytyczny, ktrego niemal
pozbawione byo wydanie z 1984 roku86.
Na zakoczenie nie mona nie wspomnie okwestii rwnie wanej
jak dialog na poziomie ekspertw. Wedug bada przeprowadzonych
wdniach 69 listopada 2009 roku przez TNS OBOP dla co pitego Polaka
(21%) sprawa Galileusza jest symbolem walki Kocioa z nauk, a tylko
co siedemnasty Polak (6%) zna prawd historyczn omierci Galileusza.
Tylko co trzeci badany (32%) w ogle podejmowa si odpowiedzie na
pytanie, jak mierci umar woski naukowiec, a wrd tych, ktrzy
sdz, e znaj temat, a poowa twierdzi, e Galileusz zosta spalony
na stosie zwyroku Inkwizycji. Znaczce, e osoby zwyszym wykszta Benedykt XVI, Posynodalna Adhortacja Apostolska Verbum Domini, n. 13.
Idocumenti vaticani del processo di Galileo Galilei (16111741), red. S. M. Pagano,
Collectanea Archivi Vaticani, 69, Archivio Segreto Vaticano, Citt del Vaticano 2009;
zob. take. R. Alessandrini, Riga per riga tutto il processo a Galileo. A colloquio con il
curatore, il vescovo Sergio Pagano, prefetto dellArchivio Segreto, LOsservatore Romano,
(29.05.2009).
85
86
2011-08-22 14:06:29
138
Ks. Witold Dorsz
ik
o
aj
a
Iglesia y los mitos del caso Galileo
op
er
ni
k
aw
To
ru
ni
u
ceniem opowiadaj si za t faszyw tez dwukrotnie czciej ni og

badanych87.
Susznie mwi si wiele oodpowiedniej formacji studentw teologii i alumnw seminariw duchownych w dziedzinie nauki i jej metod.
Tak jak ignorancja w tej dziedzinie rodzi lk przed nauk i utrudnia
porozumienie z ludmi nauki, nieznajomo podstawowych faktw dotyczcych sprawy Galileusza prowadzi do nieuzasadnionych kompleksw
i stanowi podatny grunt dla kultywowania mitw88. Jedno i drugie stanowi powan przeszkod wotwarciu na wiat idialogu znim, innymi
sowy wypeniania misji Kocioa.
Riassunto
eU
ni
er
s
yt
e
tu
El proceso a Galileo muy pronto se convirti en el origen de los mitos de

doble carcter (los anticatlicos y los antigalileano) que en gran medida y hasta
hoy constituyen el marco de la controversia sobre Galileo, imponiendo la tesis de la
imposibilidad de la reconciliacin entre la fe religiosa (sobre todo el catolicismo) con
Centrum Myli Jana Pawa II, Sprawa Galilusza czyli sd nad wierzcym naukowcem: Badania spoeczne, http://www.centrumjp2.pl/galileusz/badania-spoeczne.
html (17.11.2010). Badanie przeprowadzono metod wywiadu bezporedniego na oglnopolskiej losowej prbie 1005 Polakw w wieku 15 i wicej lat w ramach cyklicznego
badania OMNIMAS firmy TNS OBOP w dniach 69 listopada 2009 roku. Szczegowe
informacje obadaniu: http://www.centrumjp2.pl/galileusz/badania-spoeczne/informacje-o-badaniu.html (17.11.2010).

88
Jeden z najlepszych znawcw sprawy Galileusza, zmary w 2006 roku Mariano Artigas czsto wspomina, w rozmowach, ale i w publikacjach, jak po jednym
zkursw doktoranckich prowadzonych przez niego wRzymie podszed do niego jeden
zuczestnikw, ksidz przygotowujcy prac doktorsk izdenerwowany zapyta, jak to
jest moliwe, e dopiero tego dnia dowiedzia si, e Galileusz nie zosta skazany na
mier ani spalony na stosie; M. Artigas, Lo que deberamos saber sobre Galileo, Scripta
Theologica 32 (2000), s. 877 oraz M. Artigas, M. Snchez de Toca, dz. cyt., s. 59. Ten
niepokojcy stan wiedzy wrd osb wierzcych iprzyszych duchownych czy nauczycieli religii na temat procesu Galileusza potwierdza take dowiadczenie dydaktyczne
autora niniejszego szkicu. Jeden ze studentw, absolwent szkoy katolickiej opowiada
jak nauczycielka biologii w tej szkole rozpocza wprowadzenie uczniw w podstawy
teorii ewolucji od przeprosin, e ona wie, e to jest katolicka szkoa, sama jest osob
wierzc, ale program, ktry musi zrealizowa obejmuje take i to zagadnienie. Nota
bene, tene student nalea do licznej grupy przekonanych o tym, e Galileusz zosta
skazany na mier przez inkwizycj, a wczeniej by wiziony i torturowany.
ko
w
87
Co
py
tig
ht
by
yd
aw
ni
ct
w
o
N
au
2011-08-22 14:06:29

Kościół I Mity Wokół Sprawy Galileusza

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kościół I Mity Wokół Sprawy Galileusza

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ru

Ks. Witold Dorsz*

Koci i mity wok sprawy Galileusza

Ks. Witold Dorsz

w Villa Medici na Trinita dei Monti, a nastpnie w paacu arcybiskupa

Koci i mity wok sprawy Galileusza

1. Mity wok sprawy Galileusza

Ks. Witold Dorsz

Dostp do rde pozwalajcych zweryfikowa bdne przekonania

Koci i mity wok sprawy Galileusza

a Galileo Galilei reo daver veduto la Terra volgersi intorno al Sole

Ks. Witold Dorsz

K. R. Popper, Three Views Concerning Human Knowledge, w: tene, Conjectures

Koci i mity wok sprawy Galileusza

Na szczegln uwag zasuguje fakt, e w poowie XX wieku,

Ks. Witold Dorsz

2. Ewolucja stanowiska Kocioa wobec Galileusza

Koci i mity wok sprawy Galileusza

Pocztek zmiany stanowiska Kocioa wobec Galileusza zwizany by

Por. A. Fantoli, Galileusz, s. 432434.

Ks. Witold Dorsz

jednak za Leona XIII Koci cigle by daleko od tego, aby otwarcie

A. Fantoli, Galileusz, s. 443.

Koci i mity wok sprawy Galileusza

4 listopada 1964 roku biskup Lon-Arthur Elchinger ze Strasburga,

Galileusza, wymieniajc go na pierwszym miejscu wrd najwybitniejszych umysw,

Ks. Witold Dorsz

dziea, ktre z powodu jego dramatycznej historii i dokonanych

3. Jan Pawe II i sprawa Galileusza

A. Fantoli, Galileusz, s. 446.

Koci i mity wok sprawy Galileusza

jednego zwielkich dramatw czowieka iniepowetowanych szkd tak dla

Odkrycie, jakiego dokona Kopernik i jego znaczenie w kontekcie

Poniewa sprawa Galileusza uywana bya powszechnie jako

Ks. Witold Dorsz

Po przywoaniu odnonego fragmentu Konstytucji Gaudium et spes

Aby pj jeszcze dalej ni to uczyni Sobr, pragn, aby teologowie,

To wyraone z du moc pragnienie Jana Pawa II podjcia

Koci i mity wok sprawy Galileusza

4. Powoanie i dziaalno Komisji Papieskiej ds. Galileusza

Przeom dokonany przez Jana Pawa II w podejciu Kocioa do

Ks. Witold Dorsz

dzi orewizj procesu ani rehabilitacj Galileusza, ale ospokojn refleksj

List kard. Agostino Casarolego do kard. Gabriel-Marie Garrone z 1 maja 1981

Koci i mity wok sprawy Galileusza

iwymianie informacji opostpie prac kadej znich. Takich spotka byo

Ks. Witold Dorsz

Na podstawie zebranych opinii ipo wymianie korespondencji kardynaa

Nie zmienia si faktw kulturowych, zakorzenionych whistorii, za

Pragnc unikn wraenia, e przerywa si jej prace, poniewa

5. Uroczyste zakoczenie prac Komisji i gosy krytyki

Prace Komisji, jak na to ju wskazano, nie doprowadziy do

Koci i mity wok sprawy Galileusza

konsekwencjami49. Nie mona take pomin otwarcia archiww byego

Najpowaniejsze z nich, ktrych ewentualne rozstrzygnicie, o ile w ogle

Ks. Witold Dorsz

Koci i mity wok sprawy Galileusza

koniec drugiej czci swojego wystpienia, powiconej kwestii sprawy

Poczwszy od epoki Owiecenia, a do naszych czasw sprawa

Powyszy fragment, jak zwraca na to uwag Tadeusz Sierotowicz,

Ks. Witold Dorsz

si podkrelenie, e jest dokadnie na odwrt i zachta skierowana do

Koci i mity wok sprawy Galileusza