Rośliny Dziko Występujące I Ich Zastosowanie

ROLINY DZIKO
WYSTPUJCE
I ICH
ZASTOSOWANIE
PRZEWODNIK PO WYBRANYCH GATUNKACH
Czesawa Trba
Krzysztof Rogut
Pawe Wolaski
ROLINY DZIKO
WYSTPUJCE
I ICH ZASTOSOWANIE
PRZEWODNIK PO WYBRANYCH GATUNKACH
- materiay dydaktyczne -
Rzeszw 2012
1
Spis treci
Wstp ...............................................................................................................................4
Co moemy przygotowa z zebranego surowca...............................................................5
Oglne zasady zbioru ......................................................................................................6
Babka lancetowata .....................................................................................................8
Babka zwyczajna ......................................................................................................10
Barszcz zwyczajny ....................................................................................................12
Bez czarny .................................................................................................................14
Biedrzeniec mniejszy ................................................................................................16
Bluszczyk kurdybanek ..............................................................................................18
Borwka brusznica....................................................................................................20
Borwka czarna ........................................................................................................22
Brzoza brodawkowata ..............................................................................................24
Bukwica zwyczajna....................................................................................................26
Bylica pioun .............................................................................................................28
Bylica pospolita ........................................................................................................30
Chaber bawatek........................................................................................................32
Chmiel zwyczajny .....................................................................................................34
Chrzan pospolity .......................................................................................................36
Cykoria podrnik .....................................................................................................38
Db szypukowy, db bezszypukowy ........................................................................40
Dbrwka rozogowa ...............................................................................................42
Dziewanna drobnokwiatowa .....................................................................................44
Dzigiel leny ............................................................................................................46
Dzika ra .................................................................................................................48
Dziurawiec zwyczajny ...............................................................................................50
Fioek polny...............................................................................................................52
Glistnik jaskcze ziele ..............................................................................................54
Gg jednoszyjkowy, gg dwuszyjkowy ...................................................................56
Gowienka pospolita ..................................................................................................58
Gwiazdnica pospolita ................................................................................................60
Jaowiec pospolity ....................................................................................................62
Jarzb pospolity ........................................................................................................64
Jasnota biaa ............................................................................................................66
Jastrzbiec kosmaczek .............................................................................................68
Jeyna fadowana ......................................................................................................70
Kasztanowiec zwyczajny ...........................................................................................72
Komosa biaa ...........................................................................................................74
Koniczyna biaa .........................................................................................................76
Koniczyna kowa......................................................................................................78
Krwawnica pospolita .................................................................................................80
Krwawnik pospolity...................................................................................................82
Kurzylad polny .......................................................................................................84
Lebiodka pospolita ...................................................................................................86
Lipa drobnolistna, lipa szerokolistna .........................................................................88
Lnica pospolita .........................................................................................................90
opiany .....................................................................................................................92
Macierzanka piaskowa ..............................................................................................94
Mak polny ................................................................................................................96
Malina waciwa ........................................................................................................98

Mniszek lekarski......................................................................................................100
Mydlnica lekarska ...................................................................................................102
Nostrzyk ty ........................................................................................................104
Nawo pospolita ....................................................................................................106
Nawo pna, nawo kanadyjska ..........................................................................108
Olsza czarna ...........................................................................................................110
Perz waciwy ........................................................................................................112
Piciornik gsi .......................................................................................................114
Piciornik kurze ziele ..............................................................................................116
Podagrycznik pospolity ..........................................................................................118
Podbia pospolity ....................................................................................................120
Pokrzywa zwyczajna................................................................................................122
Poziewnik szorstki .................................................................................................124
Poziomka pospolita ................................................................................................126
Przetacznik leny ....................................................................................................128
Przymiotno kanadyjskie .........................................................................................130
Przywrotniki ............................................................................................................132
Rdest ostrogorzki ...................................................................................................134
Rdest ptasi .............................................................................................................136
Rdest wownik .....................................................................................................138
Robinia akacjowa ....................................................................................................140
Rozchodnik ostry ...................................................................................................142
Rumianek bezpromieniowy ....................................................................................144
Rumianek pospolity ...............................................................................................146
Rzeucha kowa ....................................................................................................148
Serdecznik pospolity ..............................................................................................150
Szczawik zajczy .....................................................................................................152
Skrzyp polny ..........................................................................................................154
Sosna zwyczajna ....................................................................................................156
Stokrotka pospolita .................................................................................................158
Szczaw zwyczajny ...................................................................................................160
liwa tarnina ...........................................................................................................162
laz dziki ................................................................................................................164
wietlik kowy .......................................................................................................166
Tasznik pospolity ...................................................................................................168
Tatarak zwyczajny ..................................................................................................170
Toboki polne ..........................................................................................................172
Uczep trjlistkowy ...................................................................................................174
Wizwka botna .....................................................................................................176
Wierzba biaa, wierzba krucha .................................................................................178
Wierzbwka kiprzyca ..............................................................................................180
Wiesioki .................................................................................................................182
Wrotycz pospolity ...................................................................................................184
Wrzos zwyczajny .....................................................................................................186
arnowiec miotlasty ................................................................................................188
tlica drobnokwiatowa ........................................................................................190
ywokost lekarski ..................................................................................................192
Kalendarz zbioru surowca rolinnego .........................................................................194
Sklepy...........................................................................................................................196
Gospodarstwa ..............................................................................................................197
Firmy ...........................................................................................................................197
Warsztaty......................................................................................................................197
Bibliografia ..................................................................................................................198
Wstp
Czy dostrzegasz, jakie roliny rosn w Twoim najbliszym otoczeniu,
czsto tu przy drodze, w ogrodzie, na pobliskich kach? Czy wiesz, e wiele z nich ma waciwoci lecznicze, niektre znaczyy wiele w kulturze naszych
przodkw, a w szeregu drzemi nawet lady magii sprzed wiekw? Jestemy
przekonani, e wikszo z nich znasz z widzenia. Zachcamy do gbszego
zapoznania si z nimi, poniewa wiedza ta moe by bardzo przydatna, a nawet
opacalna. Od stuleci w Europie rodkowej lecznicze i aromatyczne roliny byy
zbierane z naturalnych rodowisk w celu wykorzystania ich waciwoci. Obecnie
wiedza ta niestety idzie w cakowite zapomnienie. Celem ksiki jest zwrcenie
uwagi Czytelnika na znaczenie dziko wystpujcych rolin w yciu czowieka i ich
praktyczne wykorzystanie. Poczwszy od stosowania ich w celach spoywczych,
poprzez obecno w rnego rodzaju tradycjach i zwyczajach, w naszej kulturze
i codziennym yciu. Wspczesny czowiek bowiem zbyt czsto zapomina o tej
roli. Oddajemy do dyspozycji Czytelnika praktyczny podrcznik o dziko wystpujcych rolinach, ktre licznie wystpuj na terenie wojewdztwa podkarpackiego. Znajduj si w nim informacje, gdzie jakie roliny mona znale, kiedy i jak je
zbiera, do czego mona je wykorzystywa. Lektura tej publikacji pozwoli odkry
potencja, jaki drzemie w tych rolinach. Ponadto zbieranie dziko wystpujcych
rolin moe by take dodatkowym rdem dochodu.
Mamy nadziej, e lektura tej ksiki nie bdzie jednorazowa, e wejdzie
ona w skad niezbdnika podczas wdrwek i stanowi bdzie skarbnic wiedzy
na temat otaczajcych nas dziko wystpujcych rolin. Wierzymy, e informacje
zebrane w tej publikacji uchroni dzikie roliny od zapomnienia, a moe nawet
niektre znw zagoszcz w naszym codziennym yciu.
Redakcja
MD
Co moemy przygotowa
z zebranego surowca
W niniejszej publikacji przy kadym z opisywanych gatunkw znajdziemy ciekawy
przepis na herbatki, napary, nalewki itp., ale czy wiemy dokadnie co kryje si pod
postaci poszczeglnych form? Poniej przedstawiamy postacie moliwych do otrzymania produktw.
Napar (herbatka) jest to jedna z najczciej stosowanych form wycigw z takich
czci rolin, jak licie, kwiaty, drobne nasiona. Napar otrzymujemy po zalaniu wrztkiem rozdrobnionego surowca i odstawieniu pod przykryciem na ok. 20 min. Napary
s nietrwa postaci i powinny zosta spoytkowane w tym samym dniu.
Odwar sporzdza w gwnej mierze z twardych czci rolin, takich jak korzenie, kora
czy nasiona, ktre nie tak atwo si ekstrahuj. Odwar otrzymujemy gotujc od 5-40
min. rozdrobnione czci rolin, a nastpnie odcedzajc po okoo 10 min. Naley
spoytkowa w tym samym dniu.
Macerat to wodny wycig z rolin, ale na zimno. Surowiec rolinny, ktry jest wraliwy na wysok temperatur, zalewany zimn wod, odstawiamy na 6-10 godz., a nastpnie odcedzamy. Naley spoy w tym samym dniu, ewentualnie mona przechowywa w lodwce do 3 dni.
Nalewka jest alkoholowym wycigiem z zasuszonego materiau rolinnego. Rozdrobniony surowiec rolinny zalewamy alkoholem (30-70%), szczelnie zamykamy i odstawiamy na kilkanacie dni (owoce, ktre zawieraj mao miszu np. jarzbin, tarnin
zbieramy po pierwszych przymrozkach, trzeba rwnie pamita, i owoce pestkowe
naley wczeniej pozbawi pestek). Nastpnie filtrujemy przez wat/gaz i zlewamy
do szklanych naczy z ciemnego szka. Mona przechowywa nawet kilka lat.
Kompresy przykada si na ciao w celu zagodzenia blu czy leczenia schorze skry.
Otrzymujemy go namaczajc czyst lnian lub bawenian serwetk w naparze lub
odwarze i przykadajc na skr. W celu zapobiegnicia przed szybkim wystygniciem
owijamy foli i kocem.
Kataplazmy w odrnieniu od kompresw otrzymuje si poprzez przykadanie do
skry caych lub rozdrobnionych czci rolin, po wczeniejszym ich zamoczeniu we
wrztku. Przykrywamy gaz.
Inhalacje, parwki stosuje si w celu zagodzenia kataru. Po zalaniu wrztkiem rolin
i odczekaniu 10-15 min. pochylamy si nad otrzymanym naparem w odlegoci ok.
30 cm. Gow przykrywamy rcznikiem, aby para nie uciekaa na zewntrz.
Syrop jest wycigiem z suszonych lub wieych rolin gotowanych w roztworze cukru
(posiada on waciwoci konserwujce). Otrzymuje si go gotujc rozdrobniony materia rolinny na wolnym ogniu, a nastpnie po dodaniu cukru lub miodu, nie doprowadzajc do wrzenia, podgrzewa a do zgstnienia. Po przestygniciu syrop zlewa si
do ciemnych szklanych naczy i przechowuje szczelnie zamknite w lodwce.
Maseczki moemy nakada na twarz i szyj po wczeniejszym zmieleniu (np. w maszynce do misa) wieych czci rolin. Przykrywamy wilgotn lignin. Po 20-30
min. skr oczyszczamy i obmywamy letni wod z dodatkiem np. soku z cytryny.
Oglne zasady zbioru

Zbierajcy zioa na wasne potrzeby czy na sprzeda, dobrze powinien je zna jeli
chce pozyska z nich surowiec. Musi opanowa te technik zbioru i sposobu postpowania z zebranym materiaem, aby praca nie posza na marne, a zebrany surowiec
by penowartociowy. Rne roliny naley zbiera w rnych fazach ich rozwoju.
Inn zawarto substancji czynnych bdzie miaa ta sama rolina przed, na pocztku
lub w czasie kwitnienia, a jeszcze inny po przekwitniciu. W niektrych wypadkach
nawet pora dnia zbioru moe mie znaczenie. Podczas zbioru trzeba zwrci uwag
na pogod, poniewa zawarto substancji czynnych w rolinach bywa inna w dni
soneczne, a inna w dni pochmurne. Roliny naley zbiera w dni pogodne, soneczne
i suche, po obeschniciu rosy porannej lub przed ros wieczorn. Surowiec mokry od
deszczu lub rosy zaparza si, szybko gnije i w konsekwencji traci warto.
Czsto nie caa rolina jest surowcem do pozyskania, a jedynie jaka jej cz. Zebrany surowiec nie powinien zawiera innych czci ni te, ktre s przewidziane.
Wykluczone jest, aby w takim pozyskanym surowcu byy roliny lub ich czci, ktre
s zepsute, zgniecione, poke, sczerniae lub spleniae. Nie jest dobrze gdy zebrany materia posiada jakie organiczne zanieczyszczenia (np. czci innych rolin) lub
mineralne zanieczyszczenia (np. piasek, ziemia). Wszystkie te czynniki zmniejszaj
warto surowca, a czsto powoduj, e jest on niezdatny do uycia.
Pozyskiwanie ziela
Nadziemn cz roliny, czyli ziele, zbiera si zazwyczaj na pocztku penego kwitnienia. Zbir tylko niektrych z nich przypada na inny termin. Roliny o niezdrewniaych
odygach ucina si tu nad ziemi, wykorzystujc zarwno odyg, licie oraz kwiat.
Natomiast w przypadku rolin o odygach zdrewniaych, zgrubiaych pozyskujemy
jej wierzchoki lub tylko licie. Pozyskiwanie surowca rk niszczy rolin, poniewa
powodowa to moe wyrwanie korzenia lub jego uszkodzenia. Ziele naley zbiera
w dni suche i pogodne. Podczas zbioru naley zwrci uwag, aby roliny nie byy
zakurzone, zwidnite czy chore. Najlepiej zebra tyle surowca, ile jestemy w stanie
jednorazowo wysuszy.
Pozyskiwanie lici
Licie rolin zielnych najlepiej zbiera tu przed lub na pocztku okresu kwitnienia
roliny. Licie np. brzozy pozyskuje si jeszcze wczeniej, wieo rozwinite, lepkie.
Podczas zbioru naley zwrci uwag na to, aby licie nie byy uszkodzone, z plamami, zwidnite czy poke i stare. Nie mona ogaaca caej roliny, bo szybko
obumrze, jednorazowo mona pobra z rolin maksymalnie wszystkich lici. ciskanie blaszek liciowych podczas zbioru powoduje powstawanie ciemnych plam, co
jest wysoce nie wskazane. Pozyskany surowiec ukadamy luno i najlepiej zaraz po
zbiorze rozpocz proces suszenia w cienkich warstwach.
Pozyskiwanie korzeni i kczy

Zarwno korzenie, jak i kcza wykopuje si zasadniczo pn jesieni albo wczesn
wiosn, poniewa w tych wanie okresach nagromadzone jest w nich duo substan-
cji o cennych waciwociach. Niektre korzenie i kcza pozyskuje si jeszcze przed

wypuszczeniem przez rolin lici. Gdy pozyskujemy taki surowiec jesieni warto
zdy przez cakowitym zeschniciem lici, aby mona byo rozpozna bezbdnie
rolin. Do wykopania korzeni pomocna moe by opata lub widy. Cz korzenia
naley pozostawi na miejscu i przykry ziemi do dalszej wegetacji. Korzenie i kcza
naley otrzsn z ziemi, oczyci z bocznych korzonkw. Zasadniczo trzeba korzenie
opuka pod biec wod, tu przed suszeniem.
Pozyskiwanie kwiatw
Zbir kwiatw wymaga najwikszej dokadnoci i starannoci. Najlepiej dokonywa
go rcznie. Odpowiedni por zbioru jest okres rozkwitania kwiatw lub penia ich
rozkwitu w porze popoudniowej, w pogodne dni. Nie naley zbiera kwiatw zwidych czy uszkodzonych. Naszym surowcem mog by same patki kwiatowe, wtedy
wyskubujemy je delikatnie i luno ukadamy w koszu. Gdy pozyskujemy cae koszyczki kwiatowe, naley je oderwa, kady z osobna tu u nasady. Poniewa ta cz
roliny jest bardzo delikatna, atwo widnie i moe rwnie zmienia barw, kwiaty
powinno zbiera si ostronie, nie ciskajc i niezwocznie po zbiorze rozpocz proces suszenia.
Pozyskiwanie owocw
Owoce pozyskuje si zasadniczo gdy s dojrzae lub przed ich cakowitym dojrzeniem, nigdy natomiast, gdy s przejrzae. Owoce misiste naley zbiera w dni suche
i soneczne, natomiast owoce suche w dni pochmurne przed obeschniciem rosy.
Nasiona naley zbiera tu przed cakowitym dojrzeniem owocw, poniewa nasiona
po dojrzeniu owocw najczciej szybko z nich wypadaj. Niektre owoce, takie jak
na przykad jagody bzu czarnego, zbiera si w caych owocostanach, poniewa s one
bardzo nietrwae. Inne owoce, takie jak na przykad jeyny czy maliny, aby zachoway
jdrno warto zbiera razem z dnem kwiatowym i szypuk, a oddzieli je dopiero
przed samym suszeniem, s one trwalsze i nie uszkadzaj si tak atwo.
Pozyskiwanie kory
W celach leczniczych kor pozyskuje si na wiosn. Najlepszym momentem jest
okres, w ktrym pczki zaczynaj pcznie, poniewa kora atwo wtedy odchodzi od
drewna. Kor pozyskuje si z modych, kilkuletnich pdw nadziemnych, ktra jest
czysta i gadka. Najpierw pdy pozbawia si bocznych gazek, a nastpnie nacina na
okoo, a po rozciciu kory wzdu pdu zdejmujemy kor za pomoc noa. Kor pozyskujemy jedynie ze citych pdw i drzew lub w miejscach do tego wyznaczonych.
Pozyskiwanie pczkw
Najlepszym okresem na pozyskiwanie pczkw jest wczesna wiosna, poniewa maj
one wtedy odpowiedni aromat i zawieraj najwicej substancji czynnych. Kiedy pki
zaczynaj pka i pokazuj si wierzchoki lici nie nadaj si one wtedy ju na surowiec do pozyskania. Pczki pozyskuje si wycznie z drzewek wycitych podczas
czyszcze w modniku. Ne naley zbiera rolin dla celw leczniczych i kulinarnych
z pl uprawnych, gdzie stosuje si intensywne nawoenie i pestycydy, z torowisk kolejowych i wszelkich miejsc podejrzanych o skaenie gleby i powietrza substancjami
toksycznymi.
Babka lancetowata
(Plantago lanceolata L.)
Rodzina: babkowate Plantaginaceae

Nazwy ludowe i zwyczajowe
Babka wskolistna, babka koniczynowa, jzyczki
polne, ywiec, bapka, biczki, barankowy jzyk,
jzyczek, skoojrza.
MD
Opis
Jest to rolina wieloletnia, wyrastajca na
wysoko 5-50 cm, o liciach ogonkowych
lancetowatych lub rwnowsko lancetowatych o unerwieniu rwnolegym, zebranych
w przyziemne rozetki. Z rozetki liciowej wyrasta kilka bezlistnych, duszych od lici pdw
(10-15 cm wysokoci) zakoczonych krtkim,
cylindrycznym, kosoksztatnym kwiatostanem o drobnych, brunatnych kwiatach. Kwitnie
od maja do sierpnia. Owocem jest torebka zawierajca dwa
lnice nasiona, ktre zachowuj ywotno do piciu lat.
Babka rozmnaa si z nasion, ktre kiekuj wiosn oraz
wegetatywnie z fragmentw kczy.
Gatunek podobny
Babka rednia - Plantago media L.
Wystpowanie
Pospolicie ronie w Europie, Ameryce Pnocnej i Azji.
W Polsce wystpuje na kach, pastwiskach, miedzach
i trawnikach, zrbach lenych, torowiskach kolejowych. Zachwaszcza koniczyny i lucerny. Spotykana jest na rnych
glebach (przesuszone torfowe i muowo-torfowe, mady,
gleby powe).
Pozyskiwanie surowca
Surowcem s licie, ktre pozyskuje si ze stanowisk naturalnych lub z upraw. Nasiona w iloci 2 kg na ha wysiewa si pod koniec marca na gboko 0,51 cm.
W pierwszym roku przeprowadza si zbir lici jeden raz,
a w drugim dwukrotnie, z ogonkiem lub bez (lepiej wysychaj). Naley je suszy w cieniu i na przewiewie rozoone w cienkiej warstwie lub w suszarni w temperaturze do
40oC. Surowiec powinien zachowa naturaln barw. Jest
bez zapachu i ma smak gorzkawy. Plon lici z 1 ha wynosi

okoo 0,8-2 t. Ze stanowisk naturalnych licie mona zbiera od maja do sierpnia.
Skad chemiczny
Glikozyd aukubina, do 10% luzu, saponiny, garbniki, kwasy organiczne, karoten, witaminy C i K, due iloci soli mineralnych sodu, potasu, magnezu i cynku.
Zastosowanie
Babka lancetowata bya znana ju w staroytnoci. Pliniusz
zaleca j na 24 choroby, w tym przeciw kaszlowi, na rany,
i przeciw malarii. W lecznictwie ludowym wielu krajw babka uwaana bya za remedium na prawie wszystkie dolegliwoci. wiee, umyte licie byy uywane do okadw na
wrzody, liszaje, trudno gojce si rany oraz po udleniu
pszcz i os. Kneipp zaleca sok ze wieych lici babki jako
skadnik tzw. kuracji wiosennej. Obecnie licie babki stosowane s jako rodek przeciwkaszlowy przy astmie i innych
schorzeniach ukadu oddechowego. Napar z ziela agodzi
przewleke nieyty odkowe i zapalenie nerek. Licie babki
lancetowatej najczciej stosowane s w mieszankach z innymi zioami. Nasiona babek mog by gotowane jak kasza
lub mielone i dodawane do ciastek i chleba. Maj smak zbliony do siemienia lnianego. W wielu krajach Europy jada
si mode licie babki surowe lub przyrzdzone jak szpinak.
Nasiona tej roliny to przysmak kanarkw. Rozgniecione,
wiee licie mona stosowa w maseczkach kosmetycznych. Suszone licie s skadnikami niektrych gatunkw
tytoniu fajkowego.
MD
Przepisy
Licie babki smaone w ciecie
Ubi 2 jaja, 3 yki
mki, sl, 1 yk
oleju, 1 yk wody,
okoo 20 sztuk lici
babki oprszy mk
i macza w ciecie.
Naley smay je
szybko na rozgrzanym oleju, a po
odsczeniu posypa
cukrem pudrem.
Napar
1 yk zi na szklank wrzcej wody, parzy 15 min., pi 2-4
razy dziennie po
szklanki. Mona te
stosowa do pukania
garda, okadw
i przemywa. Rozcieczonym p na
p wod naparem
mona przemywa
oczy w zapaleniu
powiek lub spojwek.
Babka zwyczajna
(Plantago major L.)
Rodzina: babkowate Plantaginaceae

Babka pospolita, babka wiksza, babka szerokolistna, skoojrza, baki.
MD
Opis
Bylina o wysokoci 15-40 cm, ktra nie wytwarza
wyranej odygi, z niedu rozetk lici odziomkowych, duych, szerokojajowatych, caobrzegich, o zaostrzonym wierzchoku. Szypuki kwiatostanowe osigaj wysoko do 60 cm. Drobne
kwiaty s niepozorne i zebrane w kosoksztatne
kwiatostany. Kwitnie od maja do wrzenia, rolina wiatropylna. Owocem jest jajowata torebka z
kilkunastoma drobnymi, byszczcymi kanciastymi nasionami, otwierajca si wieczkiem.
Gatunek podobny
Babka wielonasienna Plantago intermedia Gilib. wystpujca na wilgotnych siedliskach.
Wystpowanie
Jest to rolina silnie wydeptywanych miejsc (brzegi drg,
cieki polne, chodniki, pastwiska, podwrza, brzegi zbiornikw wodnych). W zalenoci od warunkw siedliskowych
roliny s drobne lub due, o liciach wznoszcych si lub
silnie przylegajcych do podoa.
Surowcem s licie babki zwyczajnej, ktre zbiera si od
wiosny do jesieni, wybierajc mode, zdrowe i czyste. Przed
suszeniem naley odrzuci z surowca trawy i inne roliny.
Licie mona suszy w warunkach naturalnych, w przewiewnym i zacienionym miejscu lub suszarni ogrzewanej
do 40oC . Dobrze wysuszone licie powinny posiada naturaln, zielon barw.
Skad chemiczny
luz, gorzki glikozyd aukubina, enzymy, kwasy organiczne,
10
garbniki, saponiny, witaminy C i K, flawonoidy i sole mineralne z du zawartoci potasu.
Zastosowanie
Babka zwyczajna jest star, ludow rolin lecznicz. W Chinach zbierano licie i nasiona ju ponad 3000 lat temu. Nasiona stosowano jako rodek wykrztuny, moczopdny i leczcy bezpodno. Staroytna grecka i rzymska medycyna,
zalecay stosowanie nasion przy czerwonce, malarii, przeciw
ukszeniom ww i skorpionw. Zielarze perscy i arabscy
zaczli stosowa babk w X w. W polskim lecznictwie ludowym li babki zwyczajowo by szeroko stosowany jako rodek osaniajcy, wykrztuny, przeciwzapalny, w chorobach
przewodu pokarmowego i grnych drg oddechowych,
a zewntrznie do pukania garda przy stanach zapalnych,
spojwek i blach zbw. wiee licie przykadano na
ropiejce rany, owrzodzenia i oparzenia. Sok dziaa przeciwblowo i przeciwzapalnie przy udleniach pszcz i
trzmieli.
Obecnie licie babki zwyczajnej stosuje si rzadko,
gwnie jako skadnik mieszanek wykrztunych. Czciej w medycynie oficjalnej uywa si jednak lici babki lancetowatej o podobnym dziaaniu, ale zwierajcych
wicej skadnikw czynnych i atwiej przyswajalnych.
Z modych listkw babki i mniszka pospolitego oraz ogrecznika lekarskiego przyrzdza si saatk dla urody.
MD
11
Przepisy
Napar z lici
Gar zi zala
dwoma szklankami
wrzcej wody, zostawi 15 min. do nacignicia, pi 3 razy
dziennie p szklanki
przy owrzodzeniach
odka i jelit,
biegunkach, ponadto
stosowa do pukanek, maseczek,
okadw, przemywa.
Barszcz zwyczajny
(Heracleum sphondylium L.)
Rodzina: selerowate Apiaceae

Barszczownik pospolity.
CT
Opis
Jest rolin dwuletni, czasem bylin o wzniesionej, bruzdkowanej, dtej odydze wyrastajcej
na wysoko do 1,5 m. Licie s trjdzielne lub
pierzastodzielne. Kwiaty biae lub rowawe s
zebrane w due baldachy 15-20 promieniowe.
Kwitnie od czerwca do wrzenia. Owocem jest
rozupnia. Wszystkie czci roliny, a gwnie
owoce maj silny, specyficzny, niezbyt przyjemny zapach.
Gatunek podobny
Barszcz Mantegazziego - Heracleum mantegazzianum
Sommier & Levier pochodzcy z Kaukazu, niegdy
i w uprawiany PGR jako rolina pastewna. Obecnie
uwaany za gatunek ekspansywny np. w Beskidzie Niskim. Jego pdy zawieraj due iloci furranokumaryny, ktra dziaa dranico na skr w soneczne dni.
Szczeglnie wraliwe na poparzenie s usta oraz skra
u osb z jasn karnacj.
Wystpowanie
Rozpowszechniony jest w caej Europie i zachodniej Azji,
Afryce i Ameryce Pnocnej. W Polsce wystpuje na kach,
zarolach, przydroach, na gach, w olsach. Preferuje yzne, wilgotne gleby muowo-torfowe i mady o odczynie
obojtnym.
Surowcem jest ziele, owoce i korze. Ziele, a gwnie mode licie naley zbiera tylko wiosn lub na pocztku lata,
za owoce i korzenie jesieni.
12
Skad chemiczny
Przepisy
Olejek eteryczny inny w zielu ni w owocach, zwizki flawonowe, kumarynowe, proteiny, karoteny, zwizki ywicowe i sole mineralne.
Zastosowanie
Rodzajowa nazwa aciska barszczu Heracleum wywodzi si od najpotniejszego, greckiego herosa Herkulesa, by moe dlatego, e niektre gatunki z tego rodzaju
np. barszcz Sosnowskiego wyrastaj na wysoko ponad
2 m. W naszym krgu kulturowym ziele barszczu zasyno
gwnie ze swych zalet kulinarnych. Zbierane w maju mode licie barszczu zwyczajnego suyy po zakiszeniu jako
gwny skadnik i jednoczenie aromatyczna przyprawa
kaponiej polewki zwanej barszczem. Zup t zaprawiano dodatkowo kasz jaglan, jajami i mietan. Barszcz
uwaany by za afrodyzjak. Dzi barszcz jada si wycznie w pnocnych regionach Rosji jako warzywo. Mode
ogonki liciowe gotuje si tak jak szparagi, albo suszy si je
w socu, pki nie zkn i nie zaczn wydziela sodkiego
soku, wtedy stanowi prawdziwy rarytas. Mode kwiatostany
krtko gotowane lub smaone smakuj jak brokuy. O uytkowaniu sfermentowanych lici i odyg barszczu w Polsce,
Rosji i na Litwie wiadomo ze synnego angielskiego zielnika Gerarda z 1597 r. Pisze o nim take Marcin z Urzdowa w Herbarzu Polskim wydanym w 1595 r., a nastpnie Szymon Syreski w swym zielniku z 1613 r. Na Litwie
i w Rosji barszcz fermentowano niekiedy z borwkami.
By czym porednim pomidzy piwem, a kiszon kapust. Barszcz zacz wychodzi z uycia w XVIII w. Ostatnia
wzmianka o uytkowaniu zupy z barszczu na Litwie pochodzi z 1845 r., a ze Szwecji z 1811 r. Z nasion mona uzyska
dobr nalewk. W lecznictwie odwar z ziela jest stosowany
w zaburzeniach trawiennych i biegunkach. Nalewka alkoholowa z ziela jest pomocna w impotencji. Napar z ziela lub
owocw stosuje si przeciw robakom. Odwar z ziela mona
stosowa take przy padaczce.
CT
13
Napar
30 g suchego ziela
zala 400 g zimnej,
przegotowanej wody
i po 8 godzinach pi
po kilka ykw co
godzin. Stosuje si
przeciw robakom.
Nalewka
gar zielonych
nasion barszczu,
zala l spirytusu, doda 2 yki
miodu. Nalewka ma
anyowy zapach i jest
smaczna.
Bez czarny
(Sambucus nigra L.)

Rodzina: przewiertniowate
Caprifoliaceae
Bess, bestek, bez, bez apteczny, bez lekarski, bez
pospolity, bzina, bzowina, buzina, holunder, hyka, hyczka, kaszka.
PW
Opis
Przepisy
Odwar
Odwar z kwiatw bzu.
1 yki kwiatw
bzu zala 1 szklank
zimnej wody i ogrzewa do wrzenia.
Gotowa agodnie
pod przykryciem
3 min. Odstawi na
15 min. i przecedzi.
Pi - szklanki
2-3 razy dziennie
midzy posikami
jako rodek moczopdny. Jako rodek
napotny i przeciwgorczkowy wypi
wieczorem po posiku
szklank odwaru
Jest to krzew, niekiedy niewysokie drzewo,

o korze szarej lub brunatnej. Wewntrz gazek
znajduje si wyrany, biay rdze. Krzew ten ma
due, naprzeciwlege, nieparzystopierzaste licie,
zoone z 5-7 eliptycznych, nierwno pikowatych listkw. Licie rozwijaj si znacznie wczeniej ni kwiaty, ktre s drobne, biaokremowe
i osadzone na dugich szypukach oraz zebrane
w paskie, baldachoksztatne kwiatostany. Bez
czarny kwitnie w czerwcu. Owocem bzu jest czarna lub
czarnofioletowa, 3-6 nasienna, lnica jagoda. Owoce s
soczyste, dojrzewaj w sierpniu i we wrzeniu.
Gatunek podobny
Dziki bez hedb - Sambucus ebulus L.
Wystpowanie
Rodzimy obszar wystpowania tego gatunku to Europa, Tunezja, Kaukaz, Azja Zachodnia i Indie. Poza tym jest uprawiany w wielu krajach wiata, w Polsce pospolity na caym
obszarze kraju. Wystpuje w zarolach, na brzegach lasw,
przy drogach, na miedzach, mietniskach i na wszelkich
nieuytkach na glebach yznych, zasobnych w wap. Ze
wzgldu na wartoci lecznicze i ozdobne, jest czsto sadzony w parkach i ogrodach.
Surowcem zielarskim jest kwiat i owoc bzu czarnego. Zbiera
si cae kwiatostany w tym czasie, gdy cz kwiatw jeszcze si w nich nie rozwina. cina si je sekatorem i ukada
luno w koszykach. Nie nadaj si do zbioru kwiatostany,
z ktrych opadaj pierwsze przekwitajce kwiaty. Zbir kwia-
14
tw mona prowadzi tylko w dni suche i po obeschniciu

rosy. Zbir mokrych kwiatw powoduje, e ciemniej one
w czasie transportu i suszenia. Nie naley rwnie dopuszcza, by w czasie transportu kwiaty byy zgniecione. Suszy
si cae kwiatostany w dni suche i pogodne w warunkach
naturalnych, w miejscach przewiewnych i zacienionych,
rozkadajc je cienk warstw albo rozwieszajc na drutach
lub sznurkach. Suszenie naley przerwa, gdy kwiaty s ju
suche, a szypuki jeszcze elastyczne. Wwczas ociera si
kwiaty na sitach lub rcznie osmykuje z szypuek. Dobrze
wysuszony kwiat powinien zachowa biaokremow barw.
Przy zbiorze owocw cina si cae baldachy wwczas, gdy
wszystkie owoce s dojrzae, czarne, lnice. cite kicie
ukada si w paskich koszach ostronie, aby nie pognie
owocw i jak najszybciej przenosi si do suszarni ogrzewanej, pocztkowo w temp. 30oC, pniej do 55oC. Wysuszone owoce ociera si na sitach i oczyszcza z szypuek.
Skad chemiczny
W kwiatach bzu czarnego wystpuj flawonoidy, kwasy
wielofenolowe, kwasy organiczne, garbniki, lady olejku
eterycznego, nieznany bliej zwizek zwikszajcy wydzielanie potu, witaminy A, B i C oraz sole mineralne.
Owoce zawieraj okoo 20% cukrw redukujcych i 3,5%
pektyn, okoo 3% garbnikw, zesp 3 barwnikw antocyjanowych, kwasy wielofenolowe, kwasy organiczne, witaminy z grupy B, karotenoidy oraz sole mineralne.
Zastosowanie
Bez czarny znany by ju ludom pierwotnym, o czym wiadcz nasiona znalezione w wykopaliskach z epoki kamiennej. W staroytnoci stosowano owoce bzu jako rodek
moczopdny, przeczyszczajcy oraz przeciw ukszeniom
mij, oparzeniom, wrzodom itd. W lecznictwie ludowym
kwiaty bzu czarnego byy szeroko stosowane jako lek napotny, przeciwgorczkowy oraz do okadw przy egzemach
i wrzodach, jak rwnie na dolegliwoci garda. Sok i powida z owocw bzu od najdawniejszych czasw stosowane
byy w chorobach gorczkowych. Wykorzystywano rwnie
kor i licie tej roliny. We wspczesnej medycynie bez
czarny znajduje rwnie szerokie zastosowanie, przewanie w chorobach gorczkowych. Wykazuje take dziaanie
moczopdne. Odwary z kwiatw s rwnie zalecane do
pukania garda i jamy ustnej, przy anginie, grypie itp. Mona je take dodawa do kpieli kosmetycznych. Owoce bzu
zaliczane s do tzw. rodkw czyszczcych krew. Maj te
due znaczenie w chorobach reumatycznych, niektrych
schorzeniach skrnych, czy chorobach zakanych.
15
z dodatkiem 1-2 yek

soku malinowego.
Odwar z kwiatw bzu
z dodatkiem Azulanu
mona stosowa
zewntrznie do okadw i pukania jamy
ustnej.
Odwar
Zmiesza po 20 g
kwiatw bzu czarnego, kwiatw wizwki
botnej, lici brzozy,
ziela nawoci i ziela
poonicznika. Zala
3 yki mieszanki
3 szklankami gorcej wody i ogrzewa
do wrzenia. Gotowa
agodnie pod przykryciem
3-5 min. Odstawi na 10-15 min.
i przecedzi. Pi 3-4
razy dziennie midzy
posikami po -1
szklanki jako rodek
moczopdny.
Biedrzeniec mniejszy
(Pimpinella saxifraga L.)

Bibernella, rozpikamie, biedrzeniec pospolity.
Opis
MD
Jest to bylina dorastajca do 50 cm. Swym wygldem nieco przypomina kminek, zapachem
pietruszk. odyga jest naga lub krtko owosiona, a licie nieparzysto pierzastozoone. Kwiaty
drobne, biae lub tawe zebrane s w baldachy
na szczytach rozgazie. Kwitnie od czerwca do
wrzenia. Owocem jest rozupka.
Gatunek podobny
Biedrzeniec wikszy Pimpinella major L. Huds.,
o podobnych waciwociach jak biedrzeniec
mniejszy.
Wystpowanie
Jest rolin euroazjatyck, rosnc na niu po pitro subalpejskie. Biedrzeniec mniejszy to najpospolitszy gatunek
z rodziny selerowatych rosncy w stanie dzikim na terenie
caej Polski, na suchych kach, murawach, borach suchych
i wieych, polanach, zboczach i w zarolach. Preferuje gleby brunatne, rdziny, mady, czarnoziemy o odczynie obojtnym bd alkalicznym.
Surowcem jest korze biedrzeca mniejszego i wielkiego. Korzenie obydwu gatunkw wykopuje si wczesn
wiosn lub jesieni. Po oddzieleniu czci nadziemnych,
naley korzenie dobrze oczyci z ziemi. Surowiec suszy
si w warunkach naturalnych lub w suszarni ogrzewanej,
w temperaturze do 35oC. Wysuszone korzenie maj barw
szarot do tobrunatnej, zapach saby i nieprzyjemny.
Niekiedy zbiera si ziele biedrzeca w okresie kwitnienia.
Jest ono jednak ubosze w zwizki czynne i sabiej rozpoznane. Zwykle surowiec stosowany jest z innymi zioami
w mieszankach.
16
Przepisy
Skad chemiczny
Olejek eteryczny - do 0,5% zawierajcy azulen, furanokumaryny, trjterpeny, garbniki, saponiny, kwasy wielofenolowe, cukry, ywice, zwizki biakowe, znaczne iloci soli
mineralnych, zwaszcza potasu i wapnia.
Zastosowanie
Biedrzeniec by znany ju w staroytnym Rzymie, gdzie polecano go w chorobach serca oraz w schorzeniach kobiecych.
W redniowieczu uchodzi za lek skuteczny przeciw dumie.
W lecznictwie ludowym korze by macerowany w alkoholu
i zalecano pi kieliszek na czczo przed cik prac lub przyrzdzano herbatk. Obecnie w lecznictwie stosowany jest
w schorzeniach grnych drg oddechowych jako lek przeciwkaszlowy i wykrztuny, w nieytach przewodu pokarmowego z niedokwanoci i w zaburzeniach miesiczkowania,
w schorzeniach nerek i pcherza moczowego. Zewntrznie
jest uywany do pukania garda przy chrypce i stanach
zapalnych jamy ustnej. Okady z ziela przyspieszaj gojenie ran. wieym sokiem z korzenia mona usuwa plamy
i wypryski na twarzy.
Biedrzeniec mniejszy ma smaczne licie, o agodnym, ale
gbokim smaku, nadaje si jako przyprawa do zup, przypomina lubczyk. Stosowane s w kuchniach Hiszpanii,
Woch i Francji. W Niemczech biedrzeniec jest stosowany
do wyrobu likieru odkowego, a drobno posiekane licie
jako aromatyczny dodatek do sosw i saatek z delikatnych
warzyw.
Mark14/WikiCom
17
Odwar
Zala zioa wod
o temperaturze pokojowej, podgrza
i gotowa 2-3 min.,
po czym odstawi
na 10-15 min. Odwarem puka gardo.
Napar
1 yeczk korzenia
zala filiank wrzcej
wody, zostawi do
nacignicia na
15 min. Pi 2-3 razy
dziennie filiank jako
rodek wykrztuny
lub w dolegliwociach odkowych.
Bluszczyk kurdybanek
(Glechoma hederacea L.)

Rodzina: jasnotowate Lamiaceae
Bluscz ziemny, blusczyk ziemny, bluszcz zimowy, bluszczak, bluszczyk, bluszczyk pospolity,
bluszczyk ziemny, buszczyk, brzestan, kurybanek, kurdyban, obunik, kundrat, obonik
bluszczowy, muszki, kundran, ziele w. Piotra,
kocimunda, kocie buki, kurwanek, skulasznik.
PW
Opis
Jest to rolina wieloletnia z krtkimi podnoszcymi si odygami i pezajcymi pdami
o dugoci do 0,5 m. Tworzy dugie, ulistnione rozogi. Licie s naprzeciwlege o ksztacie
sercowato okrgym lub nerkowatym, grubo karbowane, ogonkowe. Fioletowe kwiaty
z odcieniem niebieskim zebrane s po 1-3 w ktach lici.
Korona jest zrosopatkowa, dwuwargowa. Kwitnie od
kwietnia do lipca. Owocem jest poczwrna rozupnia o jajowatych, brunatnych rozupkach.
Gatunek podobny
Bluszczyk kosmaty - Glechoma hirsuta Waldst. & Kit.,
wystpujcy w Karpatach i Puszczy Biaowieskiej. Rolina
rzadka.
Wystpowanie
Wystpuje w caej Europie, w umiarkowanych strefach
Azji, na Syberii, zadomowiony take w Ameryce Pnocnej,
gdzie jest gatunkiem zawleczonym. W Polsce jest rozpowszechniony na niu i w grach, jako chwast wrd rolin
pastewnych, na trawnikach, kach, brzegach lasw liciastych i mieszanych, na wyrbach.
Surowcem zielarskim jest ziele bluszczyka. Zbioru dokonuje si na pocztku kwitnienia roliny. Zbiera si
cae pdy bez najniszej, sabo ulistnionej czci odygi.
Przed rozoeniem do suszenia naley usun z surowca wszelkie inne roliny. Zebrane ziele mona suszy
w warunkach naturalnych, rozkadajc je cienk warstw
18
w miejscu zacienionym, suchym i przewiewnym. Jeli

suszony jest w suszarni, to w temperaturze do 40oC. Dobry surowiec powinien skada si z pdw ulistnionych
i ukwieconych o naturalnym zabarwieniu.
Skad chemiczny
Garbniki -6%, gorycze, olejek eteryczny, cholina, kwasy organiczne, znaczne iloci soli mineralnych, saponiny.
Zastosowanie
Bluszczyk kurdybanek jest stosowany w lecznictwie od
XII w. Ziele, a take sok ze wieych rolin stosowano
powszechnie w medycynie ludowej w chorobach puc,
jako rodek wpywajcy korzystnie na apetyt, trawienie
i przemian materii, a zewntrznie do kpieli i na rany.
Ks. S. Kneipp (1821-1897) zaleca herbat ze wieego
lub suszonego ziela w chorobach puc, drg moczowych
i malarii. Przy uciliwych blach gowy polecano wciga nosem sok bluszczyka. We wspczesnej medycynie
ziele bluszczyka stosowane jest jako rodek zwikszajcy
wydzielanie sokw odkowych, ci i w nieytach grnych drg oddechowych. Ze wzgldu na du zawarto
garbnikw uwaany jest za rodek przeciwbiegunkowy
i przeciwzapalny, odpowiedni te do kpieli w blach reumatycznych. Okady z ziela zalecane s na trudno gojce
si rany, wrzody i oparzenia. W Niemczech wiee ziele bluszczyka stosuje si wraz z woszczyzn jako przypraw do zup. W Anglii byo jedn z gwnych przypraw
do piwa, a wypar je dopiero chmiel. W Wielkopolsce,
na lsku i w Karpatach Wschodnich licie stanowiy przypraw do rosou i zup ziemniaczanych. Jeszcze
na pocztku XIX w. prawdopodobnie obok kminku bluszczyk by najpopularniejsz przypraw, o ktrej obecnie si
nie pamita. Lekko gorzkawe licie bluszczyka mog by
stosowane w saatkach, omletach i herbatkach. Mona
przyprawia nimi sery i maso, stosujc zamiast pietruszki,
a wiosn dodawa do sokw.
PW
19
Przepisy
Napar
Z 1,5 yeczki ziela
na 2 szklanki wrzcej
wody, parzy przez
15 min. Pi po
szklanki 2-3 razy
dziennie.
Odwar
Do uytku zewntrznego stosuje si
odwar z 15-25 g ziela
gotowanego ok.
3 min. w 2 szklankach wody. Nadaje
si do kpieli i okadw.
Borwka brusznica
(Vaccinium vitis-idaea L.)
Rodzina: wrzosowate Ericaceae
Borowicze, borowie, borowken, borwka wiecznozielona, borwka wiecznie zielona, borwka
kamioneczka, borwka czerwona, brusznica,
brusznik, brzuszecznik, brzucznica, czerwienica,
czerwona jagoda, gogodze, gogoza, gruszpan,
kamioneczka, kamionka, kwanica.
MD
Opis
Jest krzewink o wysokoci 15-40 cm. Wyksztaca zimotrwae, skrzaste, ciemnozielone, byszczce licie, odwrotnie jajowato-eliptyczne z lekko podwinitymi brzegami. Spodem s wyranie
janiejsze, gruczoowato kropkowane. Na szczytach pdw wzniesionych lub pocych znajduj
si graniaste kwiatostany z kubeczkowatymi, biaawymi lub
rowawymi kwiatami. Kwitnie od maja do lipca. Owocem
jest okrga czerwona jagoda, wewntrz misisto-soczysta,
kwaskowato-gorzkawa. Dojrzewa od lipca do sierpnia. Czasem borwka zakwita po raz drugi i owocuje jeszcze raz
we wrzeniu i padzierniku. Jest to rolina dugowieczna,
yjca do 100 lat. Ronie najlepiej na glebach kwanych.
Gatunek podobny
Mcznica lekarska - Arctostaphyhs uva ursi L., modrzewnica pnocna - Andromeda polifolia L.
Wystpowanie
Borwka brusznica w stanie dzikim ronie w strefie klimatu
umiarkowanego Europy, Azji i Ameryki Pnocnej. W Polsce
spotykana jest na caym niu i w grach. Ronie w duych
skupiskach, w borach sosnowych, na grskich murawach
i pastwiskach, wrzosowiskach, pooninach i porbach, zarastajc nieraz cae wzgrza.
Surowcem s licie i owoce zbierane ze stanowisk naturalnych. Jesieni lub na przedwioniu cina si cae gazki
i osmykuje z nich licie. Suszy je mona w warunkach
naturalnych, rozkadajc cienk warstw w miejscu zacie-
20
nionym o dobrym przewiewie. Surowiec nie moe zawiera

pokruszonych lici oraz czci gazek. Owoce zbiera si
tu przed pen dojrzaoci i uywa na przetwory.
Skad chemiczny
Licie borwki zawieraj glikozydy fenolowe (m.in. arbutyn), garbniki, flawonoidy, kwasy organiczne, sole mineralne z du iloci manganu. W owocach znajduj si
kwasy organiczne (jabkowy, benzoesowy), witaminy A i C,
antocyjany, pektyny, garbniki i cukry. Brusznica zawiera
wiele kwasu szczawiowego, trudnego do wydalenia przez
organizm.
Zastosowanie
Borwka brusznica znana bya w staroytnoci, pisze o niej
np. Dioskorides. W Polsce w lecznictwie ludowym stosowano li razem z kwiatostanem w dolegliwociach reumatycznych. Owoce gotowane z cukrem podawano w zimnicy,
chorobach odka, biegunce, a take przy braku apetytu.
Odwar z lici natomiast uywany by w kamicy nerkowej
jako rodek moczopdny. Zewntrznie zmiadone jagody
przykadano na oparzenia. Obecnie w lecznictwie li brusznicy stosuje si jako lek moczopdny i odkaajcy drogi
moczowe w schorzeniach nerek i pcherza moczowego,
gwnie w postaci mieszanek z innymi surowcami o podobnym dziaaniu. Niewskazane jest spoywanie borwki
brusznicy w wikszej iloci przy kamicy ciowej. Z owocw borwki brusznicy przyrzdza si w gospodarstwie
domowym demy, soki, konfitury, kompoty i galaretki. S
take cennym surowcem dla przemysu spoywczego.
Due dawki wycigw z lici brusznicy stosowane przez
duszy czas mog powodowa objawy przewlekego zatrucia hydrochinonem, takie jak wymioty, stany pobudzenia, kurcze i niedokrwisto hemolityczn. Jednoczenie
zawarte w odwarach garbniki mog drani odek i powodowa zaparcia.
Natomiast licie brusznicy w mieszankach zioowych s
cakowicie bezpieczne.
21
Przepisy
Odwar
1 yk lici zala 1
szklank wody letniej
i ogrzewa do wrzenia, gotowa powoli
pod przykryciem 5
min. Odstawi na 10
min. i przecedzi.
Pi - szklanki
2-3 razy dziennie
jako rodek odkaajcy ukad moczowy,
a zwaszcza pcherz,
oraz agodny lek
w nieytach przewodu pokarmowego
i mao nasilonych
biegunkach.
Odwar
Zmiesza po
20 g lici borwki
brusznicy, kwiatu
wrzosu, lici brzozy,
ziela nawoci i ziela
skrzypu. Zala 1
yki zi 2 szklankami gorcej wody,
ogrzewa do wrzenia
i gotowa powoli pod
przykryciem 5-7 min.
Odstawi na 15 min.
i przecedzi. Pi
- szklanki 2-3 razy
dziennie jako agodny
rodek moczopdny
i odkaajcy drogi
moczowe.
Borwka czarna
(Vaccinium myrtillus L.)

Borwka czernica, czernica, czarna jagoda, jagodzina, borowina.
Opis
MD
Nazwa aciska wywodzi si od aciskiego sowa vaccae jagoda, myrtillus dodano do nazwy
w XVI wieku ze wzgldu na podobiestwo jagd
i lici do mirtu.
Jest to krzewinka, chamefit tworzca kpy
i zwarte any, o odygach kanciastych, sztywnych, zielonych lub czerwonawych, gsto rozgazionych, osigajca wysoko 15-60 cm. Wyksztaca drobne licie, naprzemianlege, jajowate
o brzegach drobno pikowanych, ywo zielone,
opadajce jesieni. Kwiaty wyrastajce pojedynczo z ktw
lici s drobne, dzbanuszkowate, koloru zielonkawego lub
rowego. Kwitnie w kwietniu lub maju, najobficiej w wieku
5-8 lat. Pojedyncze osobniki yj nawet do 30 lat. Owocem
jest soczysta jagoda o ciemnogranatowej skrce z woskowym nalotem. Pierwsze jagody dojrzewaj w czerwcu.
Gatunek podobny
Borwka bagienna (pijanica) - Vaccinium uliginosum L.
Wystpowanie
Wystpuje prawie w caej Europie (na poudniu kontynentu tylko w grach), pnocnej Azji oraz zachodniej czci
Ameryki Pnocnej. Ronie na ubogich i kwanych glebach
piaszczystych, ale do wilgotnych. Dobrze znosi pcie. Najlepiej rozwija si w borach sosnowych, sosnowo
- wierkowych i mieszanych. W czasie ostrych zim mode
pdy borwki czarnej czsto wymarzaj, a pne przymrozki znacznie ograniczaj jej owocowanie.
Surowcem zielarskim jest owoc i licie. Owoce naley
zbiera rcznie do lekkich paskich koszykw. Nie powinno
zbiera si borwek specjalnymi grzebieniami, co jest cz-
22
sto praktykowane, bo krzewinki s kaleczone i niszczone.

Zaraz po zbiorze owoce naley suszy w suszarni, pocztkowo w temperaturze 30oC, stopniowo podwyszajc j do
60oC, natomiast unika suszenia na socu. Wysuszone
owoce powinny zachowa czarn barw, nie mog by
przypalone, ani zbrylone. Licie naley zbiera pod koniec
owocowania borwki, osmykujc je z obficie ulistnionych
gazek w taki sposb, aby z rolin nie zerwa wszystkich
lici. Mona je suszy w warunkach naturalnych, w cienkiej warstwie, w miejscach zadaszonych i przewiewnych.
Po wysuszeniu powinny by zielone, nie pokruszone i bez
domieszki innych czci roliny. 1 kg suszu uzyskuje si
z 4 kg wieych lici i 7,5 kg wieych owocw.
Skad chemiczny
Owoce: witaminy C, A, D z grupy B i rutyna (witamina P),
pektyny, garbniki, karotenoidy, flawonoidy, barwniki antocyjanowe na czele z myrtyllin, arbutyna, kwasy organiczne,
sole mineralne elaza, manganu, potasu, litu i molibdenu.
Licie: chlorofil, karotenoidy, flawonoidy, triterpeny, garbniki, kwasy organiczne, arbutyna, inozyt (substancja regulujca poziom cukru we krwi), sole mineralne, zwaszcza
manganu.
Zastosowanie
Owoce: wiee dziaaj rozwalniajco na przewd pokarmowy. Napary i wycigi z suszonych jagd s skutecznym
rodkiem przeciwbiegunkowym, przeciwbakteryjnym,
stosowane rwnie w zatruciach pokarmowych, dziaaj
przeciwzapalnie i przeciwkrwotocznie oraz maj wpyw na
ostro widzenia, zwaszcza o zmierzchu. Odtruwaj organizm z metali cikich np. rtci. Zapobiegaj szybkiemu
zmczeniu oczu podczas pracy przy komputerze, pieczeniu
i uszkodzeniu siatkwki przez szkodliwe dziaanie promieniowania UV.
Licie: maj dziaanie agodnie zapierajce i przeciwbakteryjne, obniaj poziom cukru we krwi, s moczopdne
oraz pomocne w leczeniu nieytw grnych drg oddechowych.
Owoce borwki czarnej znajduj te zastosowanie w gospodarstwie domowym do wyrobu sokw, demw i kompotw. Surowe i mroone z cukrem stanowi doskonay farsz
do pierogw, nalenikw i lodw. W przemyle spoywczym su do podbarwiania win i do wyrobu czerwonego
barwnika spoywczego. Niegdy owoce i licie stosowane
byy do farbowania weny, baweny, jedwabiu i papieru na
czerwono lub fioletowo.
23
Przepisy
Odwar
3 yki suszonych
jagd zala l wody,
ogrzewa do zagotowania, a nastpnie
gotowa 10 min.,
pi filianki 2-3
razy dziennie. Lek
przeciwbiegunkowy
dla dzieci.
Nalewka
2-3 garcie wieych zmiadonych
owocw zala w
szczelnym soiku 1
szklanki czystej, mocnej wdki. Nalewk
mona stosowa
przez kilka lat. Jedn
yeczk nalewki
po rozcieczeniu
w niewielkiej iloci
przegotowanej wody
pi 3 razy dziennie
przy zatruciach
pokarmowych.
Brzoza brodawkowata
(Betula pendula Roth.)
Rodzina: brzozowate Betulaceae

Brzoza biaa, brzezina.
PW
Opis
Przepisy
Odwar
3 yki rozdrobnionej
kory lub gazek
zala 400 ml wody;
gotowa 10 min.;
odstawi na 20 min.;
przecedzi. Zaywa
4 razy dziennie
po 100-150 ml; dzieciom podawa 30-50-100 ml, zalenie
od wieku. W odwarze
mona puka chore,
przetuszczajce si
wosy.
Brzoza brodawkowata jest drzewem osigajcym

wysoko do 20 m, o biaej uszczcej si okrnie korze. Mode gazki s zwisajce, ciemne
i nagie, pokryte kropelkami ywicy, a gazie
wzniesione. Licie maj ksztat trjktnie jajowaty. S dugo zaostrzone, brzegiem nierwno,
podwjnie zbkowane. Na dolnej i grnej stronie
blaszki liciowej wystpuj woski gruczoowate.
Posiada kwiaty niepozorne, tzw. kotki, rozwijajce si przed limi. Kwiaty mskie s podunie
walcowate, zwisajce, zebrane po dwa na szczytach pdw, kotki eskie za na ogonkach, cylindryczne
o dugoci 2-4 cm dugoci, barwy tozielonej, pniej
jasnobrzowej. Kwitnie w kwietniu i jest rolin wiatropyln. Owocem jest oskrzydlony orzeszek, roznoszony przez
wiatr.
Gatunek podobny
Brzoza omszona - Betula pubescens Ehrh.
Wystpowanie
Wystpuje w umiarkowanej strefie pkuli pnocnej. W Polsce jest pospolitym gatunkiem na caym niu i w niszych
partiach grskich. Ronie w lasach na miejscach suchych,
czasem jest sadzona w parkach i koo domw.
Surowcem zielarskim s zarwno licie, pczki, jak i kora.
Licie zrywa si w maju, gdy s jeszcze mode i lepkie, ale
i pniejsze s dobrym surowcem zielarskim. Mona je
suszy w warunkach naturalnych w miejscu zacienionym
o dobrym przewiewie. Dobrze wysuszone licie maj zielony kolor, saby, przyjemny zapach i gorzkawy, cierpki smak,
zacinite w doni krusz si z szelestem. Kor pozyskuje
si wiosn, na przedwioniu lub w jesieni, z modych gazi
24
i pni. Kor suszy si w normalnej temperaturze lub lepiej

w lekko ogrzanym, otwartym piekarniku. Mona j zastpi
cienkimi gazkami zbieranymi wraz z pczkami wiosn. Po
wysuszeniu cae gazki naley rozdrobni. Pczki zbiera
si tylko z gazi citych zim, lub wczesn wiosn z gazi
przeznaczonych np. na mioty. Naley je suszy w suszarniach podgrzewanych do okoo 40oC.
Skad chemiczny
Flawonoidy, garbniki, saponiny, trjterpeny, olejek eteryczny, witaminy P i C, sole mineralne, betulina i kwasy organiczne. Kora zawiera duo betuliny i ywicy.
Zastosowanie
Brzoza brodawkowata znana bya ju w staroytnoci, lecz
nie stosowano jej w lecznictwie. Przez Germanw i Sowian
uwaana bya za zwiastunk wiosny, symbol wiecznoci
i mdroci, a take miaa chroni przed czarami i urokami.
Dopiero w redniowieczu zaczto j stosowa w lecznictwie. w. Hildegarda (XII w.) wykorzystywaa kwiat brzozy
do leczenia wrzodw, Matthioli (XVI w.) sokiem z brzozy
leczy kamic nerkow. W lecznictwie ludowym stosowany
by sok zarwno z korzeni, pni jak i gazek brzozy, w tzw.
kuracjach wiosennych, pozyskiwany wiosn w czasie ruszania sokw. Dziegie otrzymywany z drzewa brzozowego
polecany by w leczeniu wierzbu, grzybicy i egzemy. Obecnie w lecznictwie licie brzozy zalecane s, jako rodek moczopdny i dezynfekujcy drogi moczowe, przeciwreumatyczny i napotny. Przy oparzeniach i otarciach skry mona
stosowa okady ze wieych lici brzozy. W kosmetyce
z lici brzozy sporzdza si rodki do pielgnacji wosw.
Drewno jest przetwarzane podczas suchej destylacji na wgiel, kwas octowy, alkohol metylowy i smo. Biaa kora
jest doskona hubk i rozpak. Mona rwnie poci
kor na paski i ple z nich koszyki.
TO
25
Odwar z lici
1 yk suszonych
lici zala szklank
wody, gotowa przez
3-5 min. i przecedzi.
Pi midzy posikami
w 2-3 porcjach. Stosowa w zakaeniach
ukadu moczowego,
kamicy moczowej,
obrzkach oraz chorobach skry.
Proszek z pczkw
brzozowych
Pczki po wysuszeniu
zmieli w mynku
do kawy. Zaywa
2-3 razy dziennie po
1 yeczce sproszkowanych pczkw.
Stosowa jako rodek
odywczy, wzmacniajcy i odtruwajcy.
Bukwica zwyczajna
(Betonica officinalis L.)

Betnik, betinika, betonijka, bukwica, bukwica
lekarska, bukwica czerwona, wika, czyciec lekarski, ziele Anioa Stra.
CT
Opis
Przepisy
Napar
1 yeczk korzenia
bukwicy gotowa
3 min. w 1 szklance
wody, parzy pod
przykryciem 10 min.
Pi 4 razy dziennie
po szklanki, stosowa przy uciliwym
kaszlu.
Jest rolin wieloletni, wytwarzajc korze palowy i silne kcza, dorasta do 80 cm wysokoci.
Wyksztaca liczne odziomkowe licie i sabo rozgazion, rzadko ulistnion odyg, zakoczon
purpurowymi kwiatami, zebranymi w zbity kwiatostan. Licie s brzegiem rwnomiernie karbowane. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Owocem
jest poczwrna rozupnia. Caa rolina posiada
balsamiczny zapach.
Wystpowanie
Bukwica zwyczajna wystpuje w caej Europie oraz w pnocnej Azji. W Polsce ronie na kach rdlenych w przewietlonych lasach na wzgrzach i w zarolach. Jest pospolita na caym niu, a w grach wystpuje a po regiel
dolny.
Surowcem zielarskim jest ziele bukwicy. Zbiera si je w pocztku kwitnienia roliny, poprzez cinanie grnych czci pdw oraz lici odziomkowych. Ziele bardzo dobrze
wysycha w warunkach naturalnych, rozoone w cienkiej
warstwie, najlepiej w miejscach zacienionych o duym
przewiewie. Przy niesprzyjajcej pogodzie mona je suszy
w suszarniach ogrzewanych do 35oC. Dobrze wysuszone
ziele powinno mie barw kwiatw purpurow, lici i odyg
zielon.
Skad chemiczny
Olejek eteryczny, garbniki (do 12%), zwizki aminowe,
kwas kawowy, cholina, gorycze, sole mineralne, lady alkaloidw, witamina C.
26
Zastosowanie
Bukwica bya znana ju lekarzom staroytnego Egiptu, Grecji i Rzymu. Opisywana bya przez Hipokratesa, Dioskoridesa i Pliniusza, a w redniowieczu m.in. przez Paracelsusa
i w. Hildegard. W lecznictwie ludowym wykorzystuje si
ziele i kcze bukwicy jako rodek wykrztuny, moczopdny,
ciopdny i przeciwbiegunkowy. Obecnie w lecznictwie
ziele bukwicy zalecane jest jako rodek przeciwbiegunkowy
i zapobiegajcy drobnym krwawieniom z uszkodzonych naczy krwiononych przewodu pokarmowego. Zewntrznie
stosuje si je na wrzody, czyraki, trudno gojce si rany,
przy owrzodzeniach podudzi oraz do moczenia ng przy
nadmiernej potliwoci. Mleczny odwar z lici bukwicy zwyczajnej podaje si zwierztom cierpicym na zapalenie jelit.
Mode licie mona spoywa, traktujc je jako rdo witamin. Niekiedy stosowane s jako namiastka herbaty.
Sproszkowana bukwica wykorzystywana jest do trucia
mysz. Z ziela bukwicy otrzymuje si brunatno-oliwkow
farb przydatn do barwienia weny.
Syrop bukwicowy
1 szklank zmielonego wieego ziela
zala 200 ml wody,
gotowa 5 min.,
nastpnie odstawi
na 30 min. i przecedzi. Do wywaru
wla 100 ml miodu,
sok z jednej maej
cytryny i wsypa
dodatkowo 100 ml
cukru (p szklanki),
wymiesza wszystko
razem. Zaywa kilka
razy dziennie po 1-2
yki na wzmocnienie w chorobach
zakanych. Wywar ze
wieego ziela mona
pi te kilka razy
dziennie jako rodek
moczopdny
(po 150-200 ml).
Maksymalna ilo
bukwicy stosowana
do naparu wynosi
3-6 g na 1-2 szklanki
wody i dawki tej nie
wolno przekracza!
Wycigi z bukwicy
stosowane w duych
dawkach wywouj
zaparcia i podranienia przewodu
pokarmowego.
KR
27
Bylica pioun
(Artemisia absinthium L.)

Rodzina: astrowate Asteraceae
Nazwa aciska
K. Ziarnek/WikiCom
Artemizja ona wadcy karyjskiego Mauzolosa,

panujcego w poowie IV w. p. n. e., zbudowaa
po jego mierci wspaniay grobowiec (Mauzoleum) jeden z siedmiu cudw wiata. Artemizja zajmowaa si botanik i medycyn. Na jej
cze, ten rodzaj skadajcy si z ponad dwustu
aromatycznych gatunkw rolin, zosta nazwany
Artemisia.

Pioun, piounek, poyn, pole, wermut, psia
ruta, absynt, bielica pioun, piolyn polny, bilica
pioun, drzewo ruta, piolin polny, pieun, piounek, pyolun.
Opis
Jest trujc bylin, wieloletni, wyrastajc do okoo 1 m
wysokoci, silnie rozgazion. Pdy ma wzniesione, szaro filcowato owosione, od dou silnie drewniejca. Licie
pod spodem biaawe, na wierzchu szarozielone. Na szczycie odygi i jej rozgazie osadzone s zwisajce koszyczki
kwiatowe. Kwitnie od lipca do wrzenia. Owocem jest jasnobrunatna nieupka. Caa rolina ma specyficzny, silny
zapach i bardzo gorzki smak.
Gatunek podobny
Bylica popielata - Artemisia vulgaris L.
Wystpowanie
Pioun ronie dziko w Europie, Azji i pnocnej Afryce.
W Polsce spotykany jest na suchych i sonecznych stanowiskach, zwietrzaych skaach, nieuytkach, polanach
lenych, przydroach, przy zabudowaniach, na rumowiskach.
Surowcem s licie i ziele, pozyskiwane gwnie ze stanu
naturalnego. Licie zbiera si w pierwszym roku wegeta-
28
cji, ziele - gdy zaczynaj rozwija si pierwsze koszyczki

kwiatowe, cinajc pdy o dugoci okoo 40 cm. Zbir ziela naley prowadzi w czasie suchej i sonecznej pogody.
Surowiec mona zbiera kilkukrotnie w cigu roku z tych
samych stanowisk. Zebrany materia moe by suszony
w warunkach naturalnych, w miejscach zacienionych o dobrym przewiewie. Ziele piounu schnie powoli, mona wic
suszy je w suszarniach o duym przewiewie, w temperaturze nie przekraczajcej 35oC. Wysuszone ziele ma silny
aromatyczny zapach oraz bardzo gorzki smak. 1 kg suszu
uzyskuje si z okoo 4 kg lici wieych i okoo 3,5 kg ziela
wieego.
Skad chemiczny
Ziele zawiera zwizki gorczyczne (glikozydy gorczyczne)
absyntyn, anabsyntyn, artabsyn, garbniki, kwasy organiczne (np. bursztynowy), olejek lotny, sole potasowe,
miedziowe i elazowe, witamin C, karoten, ywice, triterpeny i flawonoidy. W skad olejku eterycznego piounowego wchodz midzy innymi: tujon, azulen, pinen, felandren,
keton D-tujon, tujol i kadinen.
Zastosowanie
Pioun naley do rolin znanych ju w staroytnym Egipcie
i Palestynie. W redniowieczu dodawano go do atramentu,
co miao chroni ksigi przed myszami i robactwem, jak
rwnie posypywano nim pociel dla odstraszenia insektw. Uywano go do zamawiania chorb i odprawiania
czarw. Wdrowcy za jego wieym zielem okadali zmczone i poranione stopy. Lekiem bya te nalewka dodawana do wody przy dolegliwociach odka i przykrym
zapachu z ust.
W lecznictwie oficjalnym wielu krajw ziele piounu stosowane jest jako aromatyczno-gorzki lek pobudzajcy trawienie i przeciwskurczowy w przewlekych nieytach jelit.
Stosujc pioun naley pamita, e zawarty w nim tujon
nie jest obojtny dla zdrowia; wiksze dawki powoduj
podranienia, np. wtroby, a przy przewlekym stosowaniu moe doj do zaburze psychicznych i nerwowych.
Przebywanie w okolicach, gdzie znajduj si due skupiska
piounu, przynosi ulg chorym na astm i agodzi dusznoci, za ziele trzymane pod poduszk dziaa kojco i nasennie. W mieszaninach z innymi zioami suy do produkcji
korzennych win oraz niektrych gatunkw wdek. Dawniej
dodawany by do piwa zamiast chmielu.
Znajduje on zastosowanie jako przyprawa kuchenna, np. do
pieczeni wieprzowej, pieczonego boczku, do golonki, czerwonego barszczu, ostrych sosw itp.
29
Przepisy
Napar
naley zala p yki
ziela szklank wrztku
i parzy przez 15 min.
pod przykryciem.
Pije si ciepy napar
po yce na godzin
przed posikiem.
Nalewka
P szklanki ziela
zala 400 ml wdki;
macerowa 14
dni; przefiltrowa
mona stosowa w kuracjach
odchudzajcych,
(obok ograniczenia
tuszczw) zaywa
1 yeczce po jedzeniu.
W dawnych powieciach wystpowali

czasem ludzie (gwnie czarne charaktery) pijcy naogowo
absynt. Bya to
po prostu wdka
piounwka, gorzka
i silnie dziaajca.
Obecnie stwierdzono
jej szkodliwo dla
zdrowia i zakazano
jej wyrobu, jednak
z bylic piounem
warto si zapozna,
gdy umiejtnie stosowany ma korzystne dziaanie.
Bylica pospolita
(Artemisia vulgaris L.)

Bielica, bylnik, bylica biaa, dziki pioun, gsie
ziele.
MD
Opis
Jest rolin wieloletni, wyrastajc do 150 cm
wysokoci, odygach wzniesionych, prostych,
kanciastych, sztywnych, czerwono nabiegych.
Dolne odcinki pdw s nagie, grne wenisto
omszone a licie przyziemne krtkoogonkowe,
pierzaste, odygowe siedzce lub prawie siedzce, pojedynczo lub podwjnie pierzastodzielne. Blaszki liciowe s z wierzchu ciemnozielone, pod spodem biaawo-kutnerowate. Kwiaty
niepozorne, te lub czerwonawe tworz drobne
koszyczki szaro owosione lub filcowate, zebrane w due,
rozgazione wiechy. Kwitnie od lipca do wrzenia. Owocem jest bardzo maa nieupka. Jedna rolina moe wyda
do p miliona nieupek.
Gatunek podobny
Bylica pioun - Artemisia absinthium L.
Wystpowanie
Gatunek jest rozpowszechniony na caej pkuli pnocnej.
W Europie wystpuje od Morza rdziemnego po Laponi.
W Polsce jest czstym chwastem pl i ogrodw. Ponadto
ronie na miedzach, przydroach, nieuytkach, w rowach
i zarolach, a take w wilgotnych lasach liciastych, zazwyczaj na glebach bogatych w zwizki azotowe, na miejscach
do skpo pokrytych rolinnoci.
Surowcem zielarskim jest ziele i korze bylicy pospolitej.
Wierzchoki pdw, zbierane w pocztkowym okresie kwitnienia, maj balsamiczny zapach i gorzki, lekko korzenny
smak. cina si tylko pdy zdrowe, czyste, dobrze ulistnione. Do surowca mona rwnie doda licie odziomkowe. Zebrane ziele naley delikatnie przenie do suszarni,
uwaajc by go nie zgniata, poniewa atwo si zagrzewa
30
i ciemnieje. Mona je suszy w suszarni naturalnej, rozkadajc cienk warstw (okoo 10 cm) w miejscu zacienionym. Korzenie wykopuje si jesieni, odcina grube czci
zdrewniae oraz zepsute, i oczyszcza z ziemi. Najlepiej wysychaj w suszarni ogrzewanej, w temperaturze do 40oC.
Po wysuszeniu korzenie powinny mie barw jasnobrunatn. 1 kg suszu uzyskuje si z 3,5 kg korzeni wieych.
Skad chemiczny
Ziele zawiera olejek eteryczny (kamfen, cyneol, borneol
i tujon) i substancje goryczowe, natomiast korze - olejki
eteryczne, garbniki, wglowodan inulin, nie zawiera za
substancji goryczowych.
Zastosowanie
W lecznictwie ludowym gorce napary su do okadw
w blach reumatycznych, schorzeniach odka i jelit jako
rodek zwikszajcy wydzielanie soku odkowego, pobudzajcy apetyt i przypieszajcy trawienie oraz obniajcy
napicie mini gadkich i zwikszajcy wydzielanie ci.
Okady ze wieego ziela powoduj ustpienie zmczenia
z ng. W niektrych regionach Polski dymem palonych rolin odstrasza si komary i muchy. W poudniowej Europie
jest czsto stosowan przypraw do pieczenia mis, w tym
take drobiu, do potraw z nasion strczkowych, ryb, zup
rybnych i surwek. Wraz z innymi zioami suy do wyrobu
wdek i win zioowych.
MD
31
Przepisy
Napar
Zala p yki ziela
szklank wrztku
i parzy przez 15 min.
pod przykryciem.
Pije si ciepy napar
po yce na godzin
przed posikiem
w schorzeniach
odka.
Chaber bawatek
(Centaurea cyanus L.)

Chaber zboowy, modrak, modrokwiat, modrzeniec, bawatek, wasylka, wasilek, wooszka,
wooszek, bawatnik, chaberek, fabrek, jasieniec
bawatek, xabrek.
MD
Opis
Przepisy
Napar
Wymiesza kwiaty
bawatka ze wietlikiem i przygotowa
napar z 1 yeczki
zi na szklank
wody. Stosowa jako
rodek przeciwzapalny do przemywania
oczu przy zapaleniu
spojwek.
Jest rolin roczn ozim o prostych, rozgazionych odygach, wyrastajcych do 1 m. Caa

rolina pokryta jest pajczynowatymi woskami.
Licie s pojedyncze rwnowskie lub rwnowsko lancetowate. Koszyczki kwiatowe wyksztacaj si na szczycie rozgazie. Kwiaty brzene
szafirowe s bezpciowe, lejkowate i zakoczone
zwykle 7 zbkami. Kwiaty rodkowe, rurkowate
peni funkcj generatywn. Podunie jajowata okrywa
koszyczka skada si z licznych, szarych listkw uoonych
dachwkowato. Kwitnie od maja do sierpnia. Owocem jest
nieupka, duga, gadka z miotek woskw. Jest rolin
miododajn.
Gatunek podobny
Chaber kowy - Centaurea jacea L.
Wystpowanie
Chaber bawatek pochodzi z rejonu Morza rdziemnego
i Bliskiego Wschodu, skd rozpowszechni si ze zboem przed wieloma tysicami lat po wszystkich ldach.
Zachwaszcza zboa ozime i rzepak na glebach lejszych
i sabo kwanych. Wystpuje powszechnie na ugorach.
Jest bardzo wraliwy na herbicydy, std zasoby tej roliny
kurcz si.
Surowcem s kwiaty bawatka. Lecznicze walory maj
brzene kwiaty. Zrywa si cae koszyczki wieo rozkwite
i wyskubuje zewntrzne kwiaty. Naley je suszy szybko
(najwyej 2 dni), bo pniej bledn. W dni suche upalne
mona suszy je w warunkach naturalnych, a przy niesprzyjajcej pogodzie w suszarni ogrzewanej do 45oC. Po
32
wysuszeniu kwiaty powinny zachowa szafirow barw.

Nastpnie surowiec naley szczelnie zapakowa.
Skad chemiczny
Flawonoidy, m.in. cyjanina, substancja gorzka centauryna, luzy, wosk, garbniki, witamina C, sole mineralne
z du zawartoci magnezu i potasu. W nasionach znajduje si okoo 28% tuszczu. Rolina moe zawiera mae
iloci kwasu pruskiego i dlatego czasem dziaa trujco
na konie i krowy.
Zastosowanie
Ju legendarny centaur Cheiron pozna si na leczniczych
waciwociach bawatka i jako pierwszy zastosowa go
w praktyce. Na jego cze i pamitk nadano rolinie oficjaln nazw Centaurea cyanus. W lecznictwie ludowym
kwiat bawatka stosowany by w chorobach wtroby, zaburzeniach menstruacyjnych oraz do pukania jamy ustnej
i garda. Obecnie chaber doceniany jest jako agodny rodek
moczopdny i dezynfekujcy drogi moczowe, zwaszcza
u dzieci. Przewanie zalecany jest w mieszankach z innymi
zioami o podobnym dziaaniu. Zewntrznie polecany jest
do pukania oczu w stanach zapalnych, przewanie w mieszance ze wietlikiem i rumiankiem. W kosmetyce jest
skadnikiem szamponw, pukanek i maseczek. Uprawne
odmiany o duych, rnobarwnych kwiatach s ozdob rabat. Kwiaty bawatka maj take zastosowanie jako rolina
barwierska oraz nadaj si do sporzdzania kadzide.
KR
33
Chabrwka
Patki bawatka zala
przegotowan wod
z cukrem, po dwch
tygodniach doda
spirytus, nalewka
leczy przezibienie.
Napar
1 yeczk kwiatw
zaparzy szklank
wrzcej wody, po
30 min. przecedzi
i pi 2-3 razy dziennie
po szklanki. Stosowa przy schorzeniach nerek
i pcherza.
Napary z bawatka
maj zastosowanie
do mycia gowy
w przypadku upieu
i grzybicy.
Chmiel zwyczajny
(Humulus lupulus L.)
Rodzina: konopiowate Cannabaceae

Chymel, czerwienia gruszkowaty, wilczek.
MD
Opis
Jest rolin wieloletni, rozdzielnopciow,
dwupienn. Posiada pnc odyg, na przekroju
szecioktn, pokryt haczykowatymi woskami,
ktre uatwiaj rolinie wicie si wok podpory.
Pdy nadziemne w optymalnych warunkach wyrastaj do 10 m. Licie due szorstkie grubo zbkowane ogonkowe, dorastaj do 15 cm. Kwiaty
eskie zebrane w lune kotkowate kwiatostany,
przypominaj szyszki. Kwiaty mskie za s
drobne i tworz wierzchotki. Chmiel kwitnie od
czerwca do sierpnia. Owocem s ciemnobrzowe orzeszki.
Wystpowanie
Chmiel pochodzi prawdopodobnie z Azji. Aktualnie w stanie
dzikim ronie prawie na caej kuli ziemskiej, gwnie jednak w strefie klimatu umiarkowanego. W Polsce w stanie
dzikim wystpuje w zarolach, olszynach, wilgotnych lasach gowych na glebach yznych i niekwanych. Upraw
chmielu rozpoczto w redniowieczu, najpierw w Szwajcarii, a nastpnie w innych krajach Europy rodkowej.
Najwicej chmielu uprawia si w Niemczech, USA, Rosji,
Czechach i Sowacji, ale najlepszy pochodzi z Czech, Niemiec i Polski. W Polsce najwicej uprawia si chmielu na
Lubelszczynie.
Surowcem zielarskim s szyszki chmielu i lupulina. Szyszki mona pozyskiwa ze stanowisk naturalnych i z upraw.
W uprawie znajduj si tylko osobniki eskie, za mskie
znajdujce si w pobliu plantacji naley niszczy. Ze stanowisk naturalnych szyszki chmielu obrywa si rcznie.
Skad chemiczny
Owocostany: olejek eteryczny (ok. 15%), zwizki purynowe
i aminowe, trjterpeny. Lupulina: olejki eteryczne (1-6%),
34
ywice do 50%, woski. W olejkach eterycznych wykryto ponad 100 skadnikw.
Zastosowanie
Chmiel znany by ju w redniowieczu, ale nie stosowano go w lecznictwie. Lupulin, jako rodek uspakajajcy
pierwszy wprowadzi do lecznictwa paryski aptekarz Planche w 1913 r.
Obecnie szyszki chmielu i lupulin stosuje si jako rodki
uspokajajce w stanach wyczerpania nerwowego, bezsennoci, zaburzeniach miesiczkowych i nadmiernej pobudliwoci pciowej. Znosz dolegliwoci jelitowe o charakterze
nieytowym i dziaaj moczopdnie. Obydwa surowce maj
silne dziaanie przeciwwirusowe i antybakteryjne, zabijaj
nawet prtki grulicy. Szyszki chmielu s skadnikiem mieszanek z zioami o podobnym dziaaniu. Zewntrznie odwary z szyszek chmielu stosuje si do okadw na wrzody,
liszaje i inne choroby skry. Chmiel jest te skadnikiem
maci zioowych stosowanych w trudno gojcych si ranach. Najwiksze znaczenie ma chmiel w produkcji piwa.
Mode pdy chmielu spoywa si w niektrych krajach jako
warzywo na surowo lub po ugotowaniu. Lupulina jest
stosowana do produkcji farb: zielonej, czerwonej i brzowej
do farbowania weny i jedwabiu. Z pczkw chmielu mona ugotowa potraw na wzr szpinaku. Herbata z szyszek
chmielu wpywa dodatnio na wydzielanie mleka u kobiet
karmicych. W Alzacji i Flamandii mskie i eskie kwiaty
chmielu dodaje si do saaty. W dawnych czasach rwnie
w Polsce mode pdy wychodzce z ziemi na wiosn jadano na surowo lub ugotowane w zupie. Naley pamita,
e chmiel jest rolin trujc. Przedawkowanie lupuliny moe by niebezpieczne. Wycigi z chmielu znajduj
zastosowanie w kremach, mleczkach do cery wraliwej,
zanieczyszczonej i zwiotczaej oraz jako skadnik kpieli
agodzcych i regenerujcych. Piwo mona stosowa do
pukania wosw. Chmiel suy te do aromatyzowania wdek.
CT
35
Przepisy
Napar
Napar z yeczki
szyszek na szklank
wody pi 2-3 razy
dziennie po
szklanki jako
rodek odkowy
przed posikiem, za
jako uspokajajcy lub
przeciw skurczom
po jedzeniu.
Kataplazm
Na gaz wsypa
warstw pocitych
szyszek i zala wrzc wod, nastpnie
lekko odcisn i po
przestudzeniu przyoy na wrzd.
Chrzan pospolity
(Armoracia rusticana
P.Gaertn., B.Mey. et Scherb.)
Rodzina: kapustowate Brassicaceae

Chrzan zwyczajny, warzcha, warzucha, warzucha lekarska, krenos.
MD
Opis
Przepisy
Wino chrzanowe.
100 g utartego chrzanu zalewamy butelk
wina. Po 24 godzinach przecedzamy
przez gste ptno,
pi 3 razy dziennie
po yeczce przy awitaminozie i fizycznym
wyczerpaniu.
aciska nazwa Armoracia wywodzi si z celtyckiego ar-blisko oraz more-morze. Chrzan jest
rolin wieloletni, o grubych, misistych korzeniach, ktre maj zdolno tworzenia pkw
przybyszowych, dajcych pocztek nowym rolinom. Korze gwny jest cylindryczny, o biaotej skrce i biaym miszu. odyga prosto
wzniesiona, dorasta do 150 cm wysokoci.
Kwiaty biae, drobne, czteropatkowe, zebrane
s w groniaste kwiatostany, ktre wyrastaj na
wierzchoku pdu gwnego lub z ktw lici. Kwitnie od
maja do lipca. Owocem jest prawie kulista uszczynka.
Chrzan ma ostry smak i gryzcy zapach.
Wystpowanie
Chrzan pospolity pochodzi z poudniowo-wschodniej Europy i zachodniej czci Azji. W Polsce uprawiany by dopiero od XII wieku. Dzi uprawa tej roliny obejmuje prawie
wszystkie kontynenty. Na terenie caej Polski mona go
spotka w formie zdziczaej na przydroach, w rowach,
ogrodach, wilgotnych zarolach, a take na polach gdzie
jest trudnym do wytpienia chwastem, poniewa odrasta
z kawakw korzeni pozostawionych w ziemi.
Surowcem s korzenie chrzanu, rzadziej licie. Korzenie
wykopuje si bardzo wczesn wiosn lub jesieni uywajc
duych opat lub wide amerykaskich albo wybiera si je
ze skib podczas zaorywania miejsc, w ktrych wystpuje
rolina. Zbir naley przeprowadza tak, aby nie uszkodzi korzeni. Wykopane korzenie czyci si z ziemi, odcina
resztki czci nadziemnych oraz drobne korzonki. W lecznictwie domowym i w kuchni najczciej uywa si korzeni
w stanie wieym, rzadziej po wysuszeniu. W ciepe i suche
36
dni mona korzenie suszy w warunkach naturalnych, a dosusza w suszarni w temperaturze do okoo 40oC. Przemys
zielarski pozyskuje korzenie wiee (suszy je we wasnych
suszarniach) lub korzenie ju wysuszone. Dobrze wysuszone korzenie powinny mie wewntrz barw bia. 1kg suszu
otrzymuje si z 3,5 kg wieych korzeni.
Skad chemiczny
Glikozyd gorczyczny (sinigryna), prowitamina A, witaminy
z grupy B, witamina C, witamina E, sole mineralne (wap,
potas, fosfor, siarka, magnez, elazo), olejek eteryczny, cukry, enzymy.
Zastosowanie
Tarty chrzan ma due znaczenie dietetyczne - uatwia trawienie biaek zwierzcych, pobudza wydzielanie sokw trawiennych, uatwia przyswajanie pokarmw, usprawnia ca
przemian materii. Poniewa dziaa zabjczo na niektre
bakterie, skutecznie odkaa grne drogi oddechowe. Jego
waciwoci rozgrzewajce przynosz ulg w reumatyzmie,
blach korzonkowych i rnego rodzaju nerwoblach. Jest
wreszcie dostarczycielem naturalnych witamin, przede
wszystkim kwasu askorbinowego, skutecznie likwidujc
m.in. krwawienia z dzise. Z chrzanowego korzenia moemy domowym sposobem przygotowa przetwory dietetyczne i lecznicze. Miazga z korzeni stosowana jest jako
rodek kosmetyczny, przeciw piegom, plamom i wgrom.
Chrzan jest rwnie wykorzystywany jako przyprawa. wieo utarty korze zakwasza si sokiem z cytryny, kwaskiem
cytrynowym lub octem winnym. Z dodatkiem odrobiny cukru i mietany stanowi doskona przypraw trawienn do
mis, ryb i sosw. Doskonale czy si rwnie z gotowanymi i utartymi burakami wikowymi - staropolska wika
z chrzanem. Suszony i mielony wchodzi w skad zioowych
pieprzw mielonych. Zimne sosy sporzdzane z chrzanu
i przecieru jabkowego lub demu borwkowego czy urawinowego szczeglnie pasuj do dziczyzny. Na polskiej wsi
od stuleci chrzan jest ludowym, naturalnym konserwantem.
Sok z korzenia dodany do mleka hamuje jego przedwczesne
kwanienie, oseka masa oboona limi chrzanu znacznie
wolniej jeczeje, a wrzucone do soi konserwuj kwaszone
ogrki i marynowane grzyby. Najlepszy wiejski chleb piecze si na chrzanowym liciu. U nas chrzan stanowi jeden
z gwnych skadnikw wielkanocnego stou.
Chrzan powinien by ostronie dawkowany przy zapaleniach przewodu pokarmowego, wtroby, nerek.
37
Syrop
2 szklanki (500 g)
niepasteryzowanego miodu, 250 g
wieego korzenia
chrzanu pospolitego.
Zala korze chrzanu
miodem. Nastpnie
cao przykry np.
ciereczk, tak aby
nie dostay si do
mikstury adne owady. Syrop zacznie si
tworzy na wierzchu
mikstury w przecigu
tygodnia. Jednak korzenie chrzanu naley
wycign dopiero
po upywie miesica. 10-dniowa lub
20-dniowa kuracja:
bra 5 ml czystego
bd rozpuszczonego
w wodzie syropu trzy
razy dziennie przed
kadym posikiem.
Taki syrop jest
wspaniay w leczeniu
zapalenia oskrzeli,
chrypki, zmczenia,
anemii, artretyzmu
oraz wtrobowych
niewydolnoci.
Nalewka chrzanowa
Okoo 100 g tartego
chrzanu zalewamy
szklank czystej wdki, odstawiamy na
tydzie w zakrconej
butelce, odcedzamy
przez gste ptno
(a nawet wyciskamy
pozostao), nalewk naley smarowa
chore miejsca przy
blach korzonkowych, rwie kulszowej,
reumatyzmie.
Cykoria podrnik
(Cichorium intybus L.)

Cykoria polna, cykoria dzika, cykoria zwyczajna,
podrnik lekarski, podrnik bkitny, podrnik pospolity, czekanka, dziewieranka, lwi zb,
may sonecznik, mlecz kozi, podrniczka, saata podrnikowa, suchotnik, szczerbak, zocie,
podrec.
KR
Opis
Rolina wieloletnia, ktra zalenie od warunkw
siedliskowych wyrasta od 0,3 do 1,5 m wysokoci. Wiosn wyksztaca rozet wyduonych,
odziomkowych lici, pierzasto powycinanych,
a nastpnie sztywn, szorstko owosion odyg o caobrzegich liciach. Kwiatostanem jest
duy koszyczek osadzony na szczytach pdw lub w ktach
grnych lici. Wszystkie kwiaty s obupciowe, jzyczkowe o zabarwieniu bkitnym. Podrnik kwitnie od lipca do
wrzenia. Koszyczki kwiatowe otwieraj si wczesnym rankiem, a zamykaj w poudnie. Owocem jest 3-5 kanciasta
nieupka z wianuszkiem niewielkich usek na szczycie. Cykoria wyksztaca do dugi, misisty korze palowy. Caa
rolina ma bardzo gorzki smak, a w jej tkankach znajduje
si sok mleczny. Jest rolin miododajn.
Wystpowanie
Cykoria jest rolin znan w wielu rejonach Europy, pnocnej Afryki i poudniowo-zachodniej Azji, zawleczona
do obu Ameryk i Nowej Zelandii. W Polsce wystpuje na
niu i w niszych partiach gr. Towarzyszy przydroom,
przychaciom, torowiskom kolejowym i zrbom lenym,
nieuytkom na rnych glebach, ale o odczynie obojtnym
bd alkalicznym. Czasem zachwaszcza pola uprawne.
Cykoria jest rolin uprawian dla korzeni, z ktrych wyrabia si domieszk do kawy. Dla celw leczniczych surowiec
pozyskuje si wycznie ze stanowisk naturalnych. W przypadku ziela, cina si wierzchoki pdw (ok. 20 cm) bez
grubszych, zdrewniaych odyg. Korzenie naley wykopy-
38
wa jesieni lub wczesn wiosn, odci czci nadziemne

i oczyci z ziemi. Grube korzenie mona pokroi wzdu,
aby szybciej wysychay. Najlepiej suszy je w suszarni,
w temperaturze do 40oC. Po wysuszeniu powinny by brunatne, a na przeomie jasne i poyskujce.
Skad chemiczny
Gorycze, fitosterole, glikozyd intybina, inulina (do 50%),
zwizki ywicowe, luzy, olejek, sole mineralne, witaminy
z grupy B i C, cukry redukujce.
Zastosowanie
Cykoria bya rolin znan ju w staroytnej Grecji i Rzymie,
jako lek poprawiajcy przemian materii, wzmacniajcy
aknienie i uatwiajcy trawienie. Niegdy rolina ta syna
jako nadzwyczajny, wrcz magiczny rodek na odpdzanie moru. Na wgach domostwa wieszano pki kwitncych rolin, by zapobiec wtargniciu zarazy. Zewntrznie
odwary z ziela stosowano do okadw przy schorzeniach
skry. W lecznictwie ludowym korze tej roliny uywany
by jako rodek poprawiajcy przemian materii i uzupeniajcy niedobory mikroelementw. Obecnie ziele i korze
cykorii stosowane s w postaci odwarw jako lek ciopdny, pobudzajcy apetyt, uatwiajcy trawienie i dziaajcy moczopdnie. Zwykle stosowany jest w mieszankach
z innymi zioami o podobnym dziaaniu. Z korzeni podrnika otrzymuje si inulin, ktra ma zastosowanie w diagnostyce nerek. Korze cykorii ma podobne dziaanie do
korzenia mniszka. Mode licie cykorii mona dodawa do
saatek, stare bardzo gorzkie naley przed uyciem zagotowa i odcedzi wod. Innym sposobem zmniejszenia gorzkiego smaku jest wybielanie cykorii. Obsypuje si roliny
ziemi na wiosn lub przechowuje w ciemnej piwnicy, po
czym stosuje si jak saat. Mode ugotowane korzenie naley podawa z sosem. Pki kwiatowe mona marynowa,
a patki dodawa do saatek. Licie gotowane daj niebieski
barwnik.
PW
39
Przepisy
Odwar
1 yeczk zi zala
szklank zimnej wody
ogrzewa do zagotowania, gotowa
3 min. Pi 2-3 filianki dziennie. Stosowa
przy braku apetytu
i uczuciu penoci.
Db szypukowy
(Quercus robur L.)
Db bezszypukowy
(Q. petraea (Matt.) Liebl.)
Rodzina: bukowate Fagaceae

Db pospolity, db letni, db zimowy.
MD
Opis
Przepisy
Odwar
1 yk rozdrobnionej
kory zala 1 szklank
wody i gotowa 5
min. Odstawi na 15
min. i odcedzi. Stosowa do pukania
w stanach zapalnych,
naderkach, pytkich
owrzodzeniach jamy
ustnej, dzise i garda, rwnie
w postaci okadw
na skr zmienion
zapalnie z sczeniem
i zmianami naskrka.
Quercus robur to potne drzewo (do 45 m) o liciach opadajcych. Ma grub, gboko spkan
kor. Pdy s nagie, licie osadzone na krtkich ogonkach (do 5 mm), jajowato wyduone,
z zaokrglonym klapami, u nasady sercowate
lub uszkowate. Owoce (odzie) s zagbione
w miseczce pokrytej uskami, zebrane po 1-3 na
szypukach. Kwitnie w kwietniu i maju. Quercus
petraea jest podobny do Q. robur, ale jego licie
s klinowate u nasady, dugoogonkowe (18-25
mm), od spodu owosione w ktach nerww.
Gatunek podobny
Db omszony - Quercus pubescens Willd., db burgundzki
- Q. cerris L.
Wystpowanie
Wystpuj w Europie oraz poudniowo-wschodniej Azji.
W Polsce bardziej pospolity jest db szypukowy, cho
obydwa gatunki s czsto spotykane w lasach, nawet na
uboszym podou. Rosn na niu i na Pogrzu, a w grach do wysokoci 1500 m n.p.m. Najkorzystniejszym siedliskiem dla dbu szypukowego s wilgotne rdziny, mady
oraz gleby brunatne wytworzone z glin i lessw, znacznie
gorszym gleby bielicowe i powe o wysokim poziomie wd
gruntowych (np. doliny rzek, strumieni oraz rne obnienia terenu).
Do celw leczniczych zbiera si wiosn kor z modych pni
i gazi drzew, wycinanych podczas przerzedzania lasw,
bd ze specjalnych upraw. Surowiec pobiera si na poczt-
40
ku wegetacji, kiedy mona kor atwo oddzieli od drewna.

Suszy si j w suszarniach naturalnych, w miejscach przewiewnych lub na socu, czy te w suszarni ogrzewanej do
50oC. Dobrze wysuszona kora ma barw brunatnoszar,
wewntrz brunatnoczerwon. W surowcu nie moe znale
si kora pokryta porostami oraz grubsza ni 3 mm.
Skad chemiczny
9-15,6% garbnikw, kwasy fenolowe (galusowy i elagowy), flawonoidy (kwercetyna i kwercytyna), trjterpeny,
zwizki ywicowe, cukry, sole mineralne i nieco zwizkw
tuszczowych.
Zastosowanie
W staroytnej Grecji db by czczony jako drzewo wite,
powicone Apollinowi. Rwnie due znaczenie mia w obrzdach Sowian. Pod dbem skadano ofiary, odbyway si
sdy i narady wojenne. Z jego witek skrcano rzgi weselne, a suszone licie wkadano w strzech lub w ciany, by
ustrzec mieszkacw od zych urokw. Wycig z kory dbu
jest cennym surowcem w garbarstwie, niegdy wyrabiano
z niej czarn farb. Jest te uywany do pukania ciemnych
wosw. Kora dbowa jest znanym ju od redniowiecza
i wyprbowanym rodkiem leczniczym, przede wszystkim
przy schorzeniach przewodu pokarmowego. W dawnej
medycynie ludowej odwarem z kory leczono wierzb, odmroenia i liszaje. Napj ze sproszkowanych odzi stosowano w leczeniu wzd, biegunek i schorze odka.
Kora wykazuje dziaanie cigajce, przeciwbiegunkowe,
przeciwkrwotoczne, przeciwzapalne, zapierajce, uspokajajce. Aktualnie wycigi z kory poleca si w chorobach
z nadmiern produkcj luzu w przewodzie pokarmowym,
w chorobach ukadu moczowego, krwawieniach z narzdu
rodnego, a take w uporczywych biegunkach. Mog by
take podawane przy zatruciach. Zewntrznie stosuje si je
w zapaleniu migdakw, jamy ustnej i garda, w niewielkich
oparzeniach I i II stopnia, odmroeniach, owrzodzeniu ylakowym, zapaleniu skry. Mog by pomocne w leczeniu
ropiejcych ran i czyrakw. Znosz nadmierne pocenie si
ng. Odwar z kory dbowej jest niezbdnym dodatkiem do
kpieli przy skrofulozie, krzywicy i skonnociach do przepukliny.
Dugotrwae przyjmowanie wycigw garbnikw z kory
dbu jest szkodliwe dla organizmu, gdy uniemoliwia
przyswajanie witaminy B i oraz wi sole elaza, magnezu, wapnia, manganu, miedzi, kobaltu, cynku i selenu, utrudniajc lub uniemoliwiajc ich przyswajanie.
Zbyt due dawkowanie powoduje wymioty.
41
Do irygacji w upawach oraz zapaleniu

sromu, pochwy
i szyjki macicy odwar
rozcieczy wod
o temp. 37oC
w stosunku 1:1.
Pyn przeciw odmroeniom
Rozpuci 0,5 g
taniny w 50 g spirytusu kamforowego.
Uywa do smarowania zaczerwienionych,
odmroonych czci
ciaa. Wskazane
jest nawietlanie
lamp kwarcow lub
nagrzewanie miejsc
odmroonych.
Odwar
Zmiesza po 30 g
kory dbowej i kcza
piciornika oraz po
20 g kwiatw rumianku i lici maliny. Zala 1 yk mieszanki
szklanki wody
i gotowa powoli
10 min. Odstawi na
Pi maymi ykami
w biegunce bakteryjnej lub wywoanej
zatruciem pokarmowym, czerwonce,
oraz gdy krew jest
w kale.
Dbrwka rozogowa
(Ajuga reptans L.)

Wieyczka.
TO
Opis
Przepisy
Napar
Szklank gotujcej si
wody zala 1 yeczk
suszonych zi
i pozostawi do
zaparzenia na 10 do
15 min. Pi trzy razy
dziennie, zaleca si
przy hemoroidach.
Jest bylin dorastajc do okoo 30 cm wysokoci, z dugimi, ulistnionymi nadziemnymi

rozogami, o odydze prostej, wzniesionej, pojedynczej, czterokanciastej, owosionej na dwch
przeciwlegych cianach. Licie s nagie lub
z rzadka owosione, dolne zebrane w ryczk,
niepodzielone, podugowate lub jajowate, dugoogonkowe, falisto karbowane, za odygowe
znacznie mniejsze, jajowate, siedzce, nieco
obejmujce odyg. Kwiatostan ma ksztat zbliony do kosa, zoony z 6-12 kwiatowych nibyokkw. Kwiaty s jasnoniebieskie. Kwitnie od kwietnia do
czerwca. Owocem jest poczwrna rozupnia. Nasiona roznoszone s przez mrwki (myrmekochoria).
Gatunek podobny
Dbrwka kosmata Ajuga genevensis L.
Wystpowanie
Wystpuje w stanie dzikim na terenie pnocnej Afryki, Azji
i Europy, w tym w caej Polsce. Jest u nas rolin pospolit, siga w grach po pitro regla grnego. Wystpuje na
kach, pastwiskach, w zarolach oraz w lasach, na siedliskach yznych i wilgotnych, o odczynie obojtnym oraz
alkalicznym. Czsto porasta zacienione, trudno dostpne
miejsca, take skarpy, przez co chroni gleb przed osuwaniem i erozj.
Surowcem zielarskim jest ziele dbrwki rozogowej, ktre
zbiera si wczesnym latem tu przed otwarciem pczkw
kwiatowych lub w pocztkowym okresie kwitnienia.
Skad chemiczny
Olejki lotne, garbniki, witaminy A i C oraz sole mineralne.
42
Zastosowanie
Surowiec dziaa oczyszczajco, suy do uytku zewntrznego. Tote przygotowuje si z niego napary, ktre wlewa
si do kpieli przy widzie. Take pucze si nim gow na
lepszy porost wosw. Odwarem z ziela mona przemywa
ropiejce rany. Napar lub nalewka alkoholowa podawana 2
razy dziennie rano i przed snem likwiduje hemoroidy. Napar pity 3 razy dziennie po szklanki agodzi stany malaryczne. Ziele dbrwki dodaje si do mieszanek uywanych
przy chorobach wtroby i odka. W medycynie ludowej
stosowane jest przy dolegliwociach pucnych, wtrobowych, jako rodek pobudzajcy przemian materii, albo
zewntrznie do przemywania ropiejcych ran. Dbrwka
rozogowa jest specyficznym zioem dziaajcym korzystnie
na nadmiern aktywno gruczow tarczycy, szczeglnie
tam, gdzie wystpuj objawy palpitacji serca, drenie ciaa
czy uczucie cikiego oddychania. Zielarze polecaj dbrwk rozogow na kaszle, wrzody, reumatyzm, problemy z wtrob. Zioo to take pomaga w zapobieganiu halucynacji po nadmiernym spoyciu alkoholu. Czsto znajduje
zastosowanie jako dekoracyjna rolina ogrodowa, bardzo
szybko ronie i ma pikne licie oraz kwiaty, ktre pojawiaj si ju pn wiosn i utrzymuj si przez cae lato.
Niektre odmiany posiadaj rowe lub biae kwiaty.
CT
43
Nalewka
1 wagow cz ziela
zala 4 czciami
40% wdki i macerowa w szczelnie
zamknitym naczyniu
przez okres 2
tygodni. Pi trzy razy
dziennie po 20-25
kropli na wod lub
cukier, zalecana jest
w kuracji zimnicy
oraz ylakw odbytu.
Dziewanna
drobnokwiatowa
(Verbascum thapsus L.)
Rodzina: trdownikowate
Scrophulariaceae
Dziwizna, gorzykrot, knotnica, krlewska wieca,
szabla.
KZ
Opis
Dziewanna jest rolin jednoroczn o nierozgazionym pdzie, dorastajcym do 2 m. Caa
rolina jest pokryta tawym lub biaawym kutnerem z gwiazdkowatych wosw. Licie maj
rny ksztat wzdu odygi: dolne s odwrotnie
podugowatojajowate, wysze - podugowate lub
lancetowate. S siedzce i umieszczone wzdu
midzywli, std odyga jest oskrzydlona. Drobne, te kwiaty s ustawione na gwnej osi
kwiatostanu w pczkach po 2-5. Kwitnie od lipca
do wrzenia, a na obszarach cieplejszych kwiaty moemy
znale nawet w padzierniku. Owocem jest torebka osigajca wielko do 11 mm dugoci. Pojedyncze torebki
zawieraj ponad 700 drobnych nasion.
Gatunek podobny
Dziewanna kutnerowata - Verbascum phlomoides L.
Wystpowanie
Gatunek ten wystpuje w Euroazji, poza tym jako zawleczony i inwazyjny na innych kontynentach. W Polsce ronie na
brzegach lasw, zrbach, wysypiskach mieci.
Surowcem zielarskim jest kwiat dziewanny. Zbiera si tylko korony kwiatowe, ktre atwo wyjmuje si z kielichw.
Zbir prowadzi si w miar rozwijania si kwiatw, najczciej dwa razy dziennie. Zebrany surowiec mona suszy
w warunkach naturalnych, rozkadajc cienk warstw na
socu. Dobrze wysuszone kwiaty ukada si w suche soje,
dobrze ugniata, szczelnie zamyka i chroni przed wiatem.
44
Przepisy
Skad chemiczny
luzowe, saponiny, glikozydy irydoidowe, gwnie aukubina.
Zastosowanie
Dziewanna drobnokwiatowa posiada waciwoci agodzce, umierzajce, zmikczajce oraz cigajce i dlatego
te zioo to jest poyteczne w leczeniu krwawienia zarwno
z puc (w przypadku grulicy), jak i z jelit. Posiada waciwoci uspokajajce oraz narkotyczne. Moe by stosowana w leczeniu astmy, kaszlu oraz hemoroidw. Preparaty
z dziewanny drobnokwiatowej s skuteczne przy oparzeniach skry, odmroeniach, siniakach, stuczeniach, przy
rozwolnieniu, zapaleniu ucha. W lecznictwie ludowym
wierzono, e ziele dziewanny drobnokwiatowej posiada
magiczne siy, ktre odpdzaj ze duchy. Kwiaty dziewanny drobnokwiatkowej znajduj zastosowanie w farbowaniu
wosw na kolor blond, natomiast mikkie, pokryte woskami licie, mona wkada do skarpet, aby daway ciepo
stopom.
KZ
45
Napar
1 szklank wrzcej
wody zala 1 yeczk
do herbaty rozdrobnionego suszu,
a nastpnie parzy
pod przykryciem
przez 15-20 min., potem przecedzi przez
gste ptno (aby
oddzieli znajdujce
si w pynie ostre
woski kutneru, jakie
pokrywaj rolin).
Pi 2-3 razy dziennie
po szklanki.
Dzigiel leny
(Angelica sylvestris L.)

Dzigiel swoiski, dzigiel pospolity, dzigielnik
PW
Opis
Jest to bylina dorastajca do 150 cm wysokoci.
Posiada grube wrzecionowate kcze i palowy
korze, grub dt odyg, lekko bruzdkowan,
owosion, z biaym nalotem, niekiedy czerwono nabieg. Kcze jest biaawe, rozgazione,
o gorzkim smaku i zapachu marchwi. Licie s
due, dolne dugoci do 60 cm, 2-3-krotnie pierzaste, nagie o odcinkach jajowatych, nieregularnie zbkowanych i krtko zaostrzonych. Najwysze licie - zredukowane, maj bardzo due
pochwy. Kwiaty biae lub czerwonawe, zebrane
s w due baldachy zoone, 15-30 szypukowe, bez pokrywy. Kwitnie od lipca do wrzenia Owocem jest rozupnia,
rozpadajca si na dwie rozupki jajowate, spaszczone,
o eberkach brzenych oskrzydlonych.
Gatunek podobny
Starodub kowy - Ostericum palustrae Besser. - rolina
bardzo rzadka.
Wystpowanie
Jest gatunkiem pospolitym w caej Europie, Azji Mniejszej,
w Syrii i na Kaukazie, a take w Kanadzie. W naszym kraju jest rozprzestrzeniony zarwno na niu, jak i w grach,
w Tatrach nawet do wysokoci 1770 m n.p.m. Dzigiel
leny ronie w przewitujcych wilgotnych lasach liciastych, zwaszcza olszowych, nad ciekami wodnymi, rowami, potokami i stawami, na torfowiskach, we wszystkich
przywodnych zarolach, wilgotnych kach, na glebach
do yznych, ale ubogich w wap.
Surowcem zielarskim s licie i korze dzigla lenego.
Ziele naley zebra wiosn i wczesnym latem, wysuszy
w temperaturze nie przekraczajcej 35oC, najlepiej w miejscu zacienionym i przewiewnym. Korzenie wykopuje si
46
jesieni lub wiosn. Po wykopaniu i dokadnym umyciu naley je pokroi i suszy w lekko podgrzanym piekarniku (ok.
50-60oC). Dobrze wysuszone korzenie maj tobrunatn
barw z zewntrz, wewntrz s biaawe. Surowiec naley
przechowywa w szczelnie zamykanych opakowaniach,
aby zachowa aromat i nie dopuci do splenienia. Dzigiel bardzo atwo chonie wilgo z otoczenia.
Skad chemiczny
Olejek eteryczny, kwasy organiczne walerianowy i dziglowy, pochodne kumaryny, zwizki acetylenowe, ywice,
gorycze.
Zastosowanie
Kcze z korzeniami uywano kiedy w lecznictwie oficjalnym. Obecnie stosowane jest jedynie w lecznictwie ludowym, jako lek przeciwkaszlowy i w zaburzeniach trawiennych. Z owocw wyrabia si proszek stosowany w stanach
wyczerpania nerwowego i przeciw owadom. Wywar z ziela
z niewielkim dodatkiem octu uywa si do moczenia ng
przy podagrze, do nacierania przy stanach zapalnych korzonkw nerwowych gwnie ldwiowych- i przy blach
reumatycznych. Herbat z korzeni i lici pije si przy zatruciach pokarmowych 3 razy dziennie po szklanki, mona
stosowa rwnie do pukania garda. Zewntrznie zaleca
si go do kpieli aromatycznych, ktre dziaaj wzmacniajco. W niektrych krajach mode pdy uywane s jako
warzywo, a z kczy przyrzdza si likiery i nalewki. Mode
licie i pdy dodaje si do zup zioowych, same mode pdy
mona je na surowo. Dzigiel leny zawiera olejki lotne, ktre w duym steniu mog by trujce.
PW
47
Przepisy
Nalewka
P szklanki suchego
mielonego ziela lub
korzenia zala
300 ml wdki;
wytrawia 14 dni;
przefiltrowa. Zaywa 3-4 razy dziennie
po 1 yeczce (max
1 yka) w mleku
z miodem, stosowa
w chorobach reumatycznych, oglnym
osabieniu organizmu, przewlekych
biegunkach.
Dzika ra
(Rosa canina L.)

Rodzina: rowate Rosaceae
Babicha, cierniowa ra, gg, kostropesth, nieszpoka, nieszpuki, polna ra, psia ra, dziwia
ra, ra gogowa, ra pospolita, ra stulista,
spikspyk, szepszyna, szypszyna, sypel, nieszpuki, parzycha.
MD
Opis
Przepisy
Odwar
Ptorej yki rozdrobnionych owocw
zala 1 szklank
ciepej wody i gotowa powoli pod
przykryciem
5 min. Odstawi na
10 min. i przecedzi,
przepukujc na sitku
przegotowan, ciep
wod, aby otrzyma pen szklank
odwaru.
Pi - szklanki
jedzeniu jako rodek
witaminowy i regulujcy przemian
materii.
Jest krzewem do 4 m wysokoci, o pdach ukowato wygitych, pokrytych licznymi hakowato zagitymi kolcami. Licie s 5-7 dzielne, do
40 mm dugie, nagie, a kwiaty 1-4, piciopatkowe, rowe lub biae, o rednicy 30-50 mm,
z licznymi prcikami i supkami. Kwitnie w maju
i czerwcu. Owoce dojrzewaj we wrzeniu. Ra
wytwarza tzw. owoce pozorne (szupinki), szkaratnoczerwone, kuliste lub nieco wyduone. Wewntrz znajduj si
liczne owocki mylnie nazywane nasionami.
Gatunek podobny
Ra rdzawa - Rosa rubiginosa L., ra pomarszczona Rosa rugosa Thumb., ra francuska - Rosa gallica L., ra
filcowana - Rosa tomentosa Sm.
Wystpowanie
Wystpuje na obszarach umiarkowanych i ciepych pkuli pnocnej. Mona j spotka prawie w caej Europie,
na wysokoci do 1500 m n.p.m., w Afryce Pnocnej, na
Wyspach Kanaryjskich, na Maderze i w Azji. W Polsce jest
gatunkiem pospolitym, spotykanym rzadziej jedynie na
pnocnym wschodzie i w grach. Ronie w zarolach,
na brzegach lasw, zrbach, przy drogach, miedzach i na
wszelkich nieuytkach.
Rodzaj Rosa obejmuje liczne gatunki, z ktrych w Polsce
32 wystpuje dziko. Owoce na surowiec mog by zbierane
z rnych gatunkw r. Surowiec leczniczy i spoywczy
uzyskuje si rwnie z r wysokowitaminowych, wprowadzonych do uprawy: ry pomarszczonej i ry girlando-
48
wej. Surowcem s zarwno owoce jak i patki. Owoce (szupinki) dzikiej ry zbiera si gdy s czerwone, ale jeszcze
twarde, bez szypuek. Owoce przejrzae lub przemroone
zawieraj znacznie mniej witaminy C i ciemniej podczas
suszenia. Zbir owocw prowadzi si w dni pogodne, po
obeschniciu rosy. Mniejsze partie surowca mona suszy w warunkach naturalnych, przy dobrym przewiewie,
po rozoeniu cienk warstw. Przy niesprzyjajcej pogodzie lub w przypadku duej iloci owocw naley suszy je
w suszarni ogrzewanej w temp. do 60oC.
Skad chemiczny
(dotyczy owocu ry bez nasion): znaczne iloci witaminy C (0,5-1,8%), kwas dehydroaskorbinowy, witaminy A,
B1, B2, E, K, flawonoidy, karotenoidy, garbniki, cukry (do
18%), pektyny (4%), kwasy organiczne (cytrynowy i jabkowy), olejki eteryczne i sole mineralne. Zawarto witaminy C spada bardzo znacznie w warunkach niewaciwego
suszenia i przechowywania owocw.
Zastosowanie
Ra znana bya ju Hipokratesowi, Dioskoridesowi, Teofrastowi i innym lekarzom staroytnym. Rzymskie patrycjuszki pielgnoway cer maseczkami z patkw ry.
Stosowali j synni lekarze czasw nowoytnych: Avicenna,
Bock, Matthioli i inni. Przez wiele dziesitkw lat miaa due
znaczenie w medycynie ludowej, m.in. w schorzeniach wtroby, nerek, pcherza moczowego, serca, grulicy puc,
nadkwasocie i nadcinieniu. Patki z ry z miodem zalecano przy zapaleniach skry. W wierzeniach ludowych
stosowano odwar z lici zebranych w czerwcu i lipcu przy
biegunkach, kurczowych blach odka i schorzeniach woreczka ciowego, w grulicy puc z pluciem krwi. Aktualnie medycyna zaleca spoywanie produktw z dzikiej ry,
gdy zawarta w niej naturalna witamina C jest czterokrotnie
skuteczniejsza w dziaaniu od syntetycznej. Zesp witamin
zawarty w ry ma due znaczenie w leczeniu niedokrwistoci, w stanach wyczerpania organizmu, w krwawieniach po
niewielkich urazach. Zwizki czynne zawarte w ry maj
dziaanie ciotwrcze i ciopdne oraz zwikszaj wytwarzanie moczu przez nerki. Jest cennym lekiem dla ludzi
o wyniszczonym organizmie, po cikich chorobach, ciko
pracujcych, naraonych na stresy, osb z chorob nowotworow odka, w podeszym wieku, kobiet w ciy, czy
karmicych. Owoce dzikiej ry wykorzystuje si w przemyle spoywczym. Przygotowuje si z nich konfitury, demy,
powida, napoje bezalkoholowe, nalewki, wino oraz uywa
si jako namiastk kawy lub herbaty. Patki r znajduj za-
49
Zioa wzmacniajce
wtrob
Zmiesza po 50 g
owocw ry, lici
mity pieprzowej
i ziela bylicy pospolitej oraz po 25 g ziela
ostroenia warzywnego, lici brzozy
i korzenia arcydzigla. Zala 2 yki
zi w termosie 2
szklankami wody
wrzcej i pozostawi
na 30 min. Pi 3-4
razy dziennie po
szklanki midzy posikami po przebytym
wirusowym zapaleniu
wtroby w pocztkowym okresie 3-4
miesicy zdrowienia.
take w nieycie odka i jelit oraz drg
ciowych.
Konfitura z patkw
35 dkg patkw +
kg cukru + 2 cytryny
+ 1 szklanki wody.
Ugotowa syrop z cukru i wody, zala nim
patki i odstawi na
1 dzie do nasiknicia. Na drugi dzie
gotowa na wolnym ogniu okoo 2
godziny. Przeoy do
soikw i na gorco
zakrci nakrtk.
Dziurawiec zwyczajny
(Hypericum perforatum L.)
Rodzina: dziurawcowate Guttiferae

Ziele w. Jana, witojaskie ziele, przestrzelon,
krzyowe ziele, dzwonki Pannay Maryii, arlika,
obieywiat, Boe krewki, dzwoneczki, dzwoniec, dzwonek czerwony, wrzosowiec, zwierzbj,
krewka Matki Boskiej.
PW
Opis
Jest to bylina o wzniesionej, obej odydze w grze gazistej osigajcej wysoko do 60 cm.
Licie s podugowate lub podunie jajowate,
naprzeciwlege, krzyujce si pitrami, a ogldane pod wiato wygldaj jak podziurawione
i std nazwa roliny dziurawiec. Faktycznie s
to zbiorniczki z olejkiem eterycznym. Zocistote kwiaty z ciemnymi plamkami, piciokrotne zebrane
s w do gste, szczytowe, wielokwiatowe kwiatostany.
wiee kwiaty po zgnieceniu wydzielaj krwistoczerwony
sok. Dziurawiec zakwita okoo 24 czerwca i dlatego nazywany jest witojaskim zielem. Owocem jest wielonasienna torebka otwierajca si trzema klapkami. Nasiona
s bardzo drobne, ciemnobrunatne lub czarne ostro zakoczone o powierzchni dokowatej.
Gatunek podobny
Dziurawiec czteroboczny Hypericum maculatum Crantz,
dziurawiec skrzydekowaty - Hypericum tetrapterum Fr.
Traktuje si je rwnowanie z Hypericum perforatum.
Pierwszy posiada odyg kanciast bez skrzydeek, a drugi
czterokanciast na krawdziach skrzydekowat.
Wystpowanie
Jest rolin rozpowszechnion na wschodzie Ameryki Pnocnej, w Azji i pnocnej Afryce. Rolina ronie na nizinach i w grach caej Europy. W Polsce jest skadnikiem
muraw napiaskowych, muraw i zaroli kserotermicznych,
zbiorowisk ruderalnych i nieuytkowanych k, miedz,
brzegw lasw, roww. Lubi gleby psuche, stanowiska
przewietlone.
50
Przepisy
Pozyskiwanie surowca ze stanowisk naturalnych nie pokrywa potrzeb, dlatego dziurawiec zosta wprowadzony do
uprawy. W zalenoci od yznoci gleby naley stosowa
odpowiednie nawoenie mineralne. Ziele zbiera si na pocztku kwitnienia rolin. cina si wierzchoki pdw o dugoci do 3,5 cm ze stanowisk naturalnych noami. Ziele
naley suszy w miejscach przewiewnych, zacienionych,
a nie na socu, w suszarniach w temperaturze do 40oC.
Dobrze wysuszone ziele powinno zachowa naturaln barw, surowiec nie moe zawiera zdrewniaych odyg.
Skad chemiczny
Olejek eteryczny do 1%, do 12% garbnikw, do 4% flawonoidy, barwnik hyperycyna, witaminy C i K, kwas nikotynowy i wiele innych zwizkw.
Zastosowanie
Waciwoci lecznicze dziurawca znane byy ju w staroytnoci. W medycynie ludowej Europy, Azji i Ameryki
Poudniowej uwaany by za lek uniwersalny prawie na
wszystkie choroby, gwnie jednak na schorzenia wtroby i pcherzyka ciowego, zapalenia drg moczowych,
choroby kobiece, choroby przemiany materii i dolegliwoci
trawienne oraz zewntrznie na rany. Wywary z dziurawca
chtnie stosowano nie tylko w celu zapobiegania chorobom, ale take przeciw zym mocom. Na Syberii dziurawiec
nazywany by zielem na 99 dolegliwoci. Jest jednym z 20
zi odnalezionych w osadzie biskupiskiej pochodzcej
sprzed 2500 lat. Okresem prawdziwego rozkwitu medycznej kariery dziurawca byy wieki XVI i XVII.
Rwnie we wspczesnej medycynie dziurawiec jest
szeroko stosowany jako rodek spazmolityczny, cioi moczopdny, antyseptyczny, cigajcy i uspokajajcy.
Preparaty z dziurawca wpywaj na uaktywnienie witaminy
P. Wycig z dziurawca to dobry rodek na niestrawnoci.
Przynosi ulg w wyczerpaniu nerwowym i nadcinieniu,
przy bolesnych menstruacjach i blach gowy. Zaywanie
lekw z dziurawca przez duszy czas lub w wysokich dawkach powoduje uczulenie na wiato. Wwczas mog pojawi si pcherze na skrze oraz krwawienia wewntrzne
i osabienie.
Dziurawiec by wykorzystywany jako rolina barwierska.
W odczynie zasadowym ziele tej roliny barwi tkaniny na
to i zielono, a w kwanym na czerwono i rowo.
51
Napar
Z 15-25 g zi na
2 szklanki wrzcej
wody. Parzy przez
15 min. Pi 2-3 razy
dziennie p szklanki
przed jedzeniem lub
jako rodek wiatropdny, a wieczorem
jako uspokajajcy lub
moczopdny.
Napar z ziela dodany
do kpieli dziaa
uspokajajco i przeciwblowo.
Olejek
wiee kwiaty dziurawca zala olejem
rolinnym i pozostawi na 10 dni,
wstrzsn od czasu
do czasu. Polecany
jest do pielgnowania
suchej, pkajcej
skry, oczyszczenia jej i agodzenia
zapale.
Fioek polny
(Viola arvensis Murr.)

Rodzina: fiokowate Violaceae
Bratek, dziki bratek, macoszki polne, sierotka,
kwiat w. Trjcy, fiolek potrjny, wdwka albo
siostra i brat.
MD
Opis
Jest to rolina roczna lub dwuletnia, o odydze
kanciastej, rozgazionej, w dolnej czci cielcej si, delikatnej, soczystej, dorastajcej do
50 cm. Dolne licie posiadaj ksztat sercowaty, grne za s podugowato-lancetowate lub
eliptyczne z podobnymi przylistkami. Brzegi lici s zbkowane. Pojedyncze, najczciej biae
kwiaty wyrastaj na dugich szypukach z ktw
lici. Maj budow grzbiecist z dug ostrog.
Owocem jest jajowata torebka, zawierajca tobrunatne
nasiona.
Gatunek podobny
Fioek trjbarwny Viola tricolor L.
Wystpowanie
Wystpuje w Europie, Afryce Pnocnej, Maej Azji, na Syberii oraz w Ameryce Pnocnej. W Polsce ronie pospolicie
na polach, miedzach, cierniskach, przydroach, sonecznych zboczach i w zarolach. Gatunek ten tworzy szereg
typw i form przejciowych. Spotykany jest najczciej na
polach uprawnych, miedzach, przydroach, siedliskach ruderalnych, niekiedy w przewietlonych lasach.
Surowcem zielarskim jest ziele fioka, ktre mona pozyskiwa z rolin rosncych w stanowiskach naturalnych, jak
i z upraw. Przy zbiorze ze stanu naturalnego wybiera naley roliny dobrze ulistnione i intensywnie zielono zabarwione. Ziele cina si na pocztku kwitnienia, gdy jeszcze nie
ma torebek nasiennych, na wysokoci kilku cm nad ziemi.
Zbir mona prowadzi dwu- lub trzykrotnie w cigu roku,
gdy po zbiorze roliny odrastaj i na nowo zakwitaj. Ziele
naley suszy pod dachem, w miejscu zacienionym o do-
52
brym przewiewie, lub w suszarni ogrzewanej do temperatury 40oC.
Skad chemiczny
Flawonoidy (m.in. rutyna), saponiny (najwicej w korzeniu), garbniki, luzy, sole mineralne, witamina C, karoten,
cukry i niewielkie iloci olejku eterycznego oraz kwasy organiczne.
Zastosowanie
Waciwoci lecznicze fioka znane s od XVI wieku. Stosowano go gwnie jako rodek czyszczcy krew, przy
zapaleniu puc i schorzeniach skry. Syreniusz podaje, i
rozgniecionym zielem bratka okadano przepuklin dziecic. W lecznictwie ludowym by bardzo ceniony jako rodek
przeciw wielu schorzeniom skry, jak trdzik, wypryski, pokrzywki, liszaje, egzemy itp. Dziaanie fioka w schorzeniach
skrnych uwarunkowane jest jego waciwociami moczopdnymi i odtruwajcymi oraz obecnoci m.in. zwizkw
flawonoidowych, ktre zmieniaj przepuszczalno naczy
wosowatych, a wiele chorb skrnych powstaje wanie na
skutek zaburze w przepuszczalnoci kapilarw.
PW
53
Przepisy
Odwar
2 yki ziela zala
2 szklankami letniej
wody, ogrzewa do
wrzenia i gotowa
pod przykryciem
5 min., odstawi na
10 min., przecedzi.
po lub 1 szklanki
po posikach jako
rodek moczopdny
i regulujcy przemian materii, a take
w rnych schorzeniach skrnych.
W cigu dnia mona
wypi do 2 szklanek
naparu - zwikszenie
dawki moe spowodowa wymioty.
Glistnik
jaskcze ziele
(Chelidonium majus L.)
Rodzina: makowate Papaveraceae
Jaskcze ziele, glistnik pospolity, glistewnik,
ziele od brodawek, zotnik, celidonia, cyndalia,
glistnik wikszy, tnik, cencylia, brodawka,
brodawnik, jaskcze gniazdo, sandalina, santalina, zwyciyjad.
MD
Opis
Jest bylin o rozgazionej odydze, z rzadkimi,
odstajcymi woskami, dorastajc do 1 m.
Wczesn wiosn wyksztaca rozetk duych lici,
a nastpnie odygi. Licie s nieregularnie pierzastosieczne, ciemnozielone, od spodu sinawe,
dolne ogonkowe, a grne siedzce. Wyksztaca
kwiaty te, czteropatkowe z szybko opadajcym okwiatem, zebrane w lune kilkukwiatowe baldachogrona. Owocem s torebki, ktrych ksztat jest podobny do
strkw. Nasiona spoywaj mrwki i tym samym przyczyniaj si do rozprzestrzeniania glistnika. Caa rolina,
po uszkodzeniu wydziela sok mleczny o zabarwieniu pomaraczowym i ostrym gorzkim smaku i ma nieprzyjemny
zapach. Rolina ta wyksztaca dugie kcza z licznymi cienkimi korzeniami. Korze ma barw ciemnobrunatn, prawie
czarn, a na przeomie toczerwon.
Wystpowanie
Ronie prawie w caej Europie, pnocnej i rodkowej Azji,
zawleczona take zostaa do Ameryki Pnocnej. Jest rozpowszechniona w caej Polsce, z wyjtkiem wysokich gr.
Wystpuje w lasach liciastych, w zarolach, pod potami,
w zaniedbanych ogrodach i parkach na glebach yznych,
zasobnych w zwizki organiczne o odczynie obojtnym.
Do celw leczniczych glistnik pozyskuje si ze stanowisk
naturalnych i z upraw polowych. Surowcem zielarskim jest
ziele i korze glistnika. W uprawie znajduje si tetraploidalna odmiana Cynober. Glistnik rozmnaa si z nasion.
54
Wysiewa si je przed zim w rzdy co 40 cm na gboko 0,5-1 cm w iloci 5 kg na 1 ha. Korzenie wykopuje
si w drugim roku uprawy (w stanowiskach naturalnych
wybiera si roliny starsze). Korzenie po oczyszczeniu pucze si i ewentualnie kroi wzdu, aby przyspieszy ich wysychanie, najlepiej w suszarni ogrzewanej do temperatury
50-60oC. Ziele glistnika mona zbiera 2-3 razy ju w pierwszym roku uprawy. Zaleca si zbieranie w rkawiczkach
z uwagi na rce waciwoci soku, naley uwaa rwnie
na oczy. Pdy cina si na pocztku kwitnienia. W dni ciepe
i soneczne ziele mona suszy w warunkach naturalnych,
w warunkach niekorzystnych w suszarni w temperaturze
do 40oC.
Skad chemiczny
Zarwno w zielu jak i w korzeniach ok. 20 alkaloidw, w tym
chelidonina, saponiny, flawonoidy, witaminy A i C, gorycze,
kwasy organiczne i niewielka ilo olejku eterycznego.
Zastosowanie
Glistnik by rolin lecznicz znan ju w staroytnoci. Za
czasw Dioscoridesa zalecany by w taczce i jako lek
przeciwgorczkowy. Wymieniany jest w synnym papirusie Ebersa. Pliniusz (I w.n.e.) przypisywa glistnikowi moc
przywracania wzroku jaskkom, ktrym uprzednio wydubano oczy. By moe z t informacj wie si polska nazwa
tego gatunku. redniowieczni alchemicy podejrzewali, e
ty korze glistnika skrywa kamie mdroci, umoliwiajcy produkcj zota. W lecznictwie ludowym wielu krajw
by rwnie szeroko stosowany. Szczeglnie sok mleczny
wyciekajcy po zamaniu roliny uywany by do usuwania
brodawczakw skry. Napar z modych lici dziaa ciopdnie i reguluje czynnoci przewodu pokarmowego. Sok
z ziela dziaa przeciwblowo, narkotycznie, obnia cinienie
krwi i zwalnia akcj serca.
Zewntrznie sok z glistnika niszczy brodawki, piegi i odciski
oraz grzybice skry. Podobno napar z lici z ziela hamuje
rozrost komrek nowotworowych. Wchodzi w skad kilku
mieszanek. Dym jaki wytwarza si podczas spalania suszonego ziela dziaa owadobjczo.
Ze wzgldu na du toksyczno glistnik i preparaty z niego wyprodukowane mona stosowa wycznie z przepisu lekarza i pod jego kontrol.
55
Przepisy
Napar
yeczki zi zala
1 szklank wrzcej
wody. Po wystudzeniu pi 2 razy dziennie, przy dranicym
kaszlu, blach
odka i woreczka
ciowego.
Gg jednoszyjkowy
(Crataegus monogyna Jacq.)
Gg dwuszyjkowy
(Crataegus laevigata (Poir.) DC.)
Gg pospolity, gg biay, goyna, gg, cier,
ciernik, ciernie biae, bulimczka, bodlak, babicha, jaworek, obrostnica.
CT
Opis
Gg jednoszyjkowy jest krzewem lub drzewem
osigajcym wysoko do 8 m, za gg dwuszyjkowy krzewem wyrastajcym do 3-4 m.
Obydwa gatunki maj cierniste gazie, licie
o zmiennym ksztacie 3-7 klapowe, gboko
powycinane, z wierzchu ciemnozielone i z poyskiem, a od spodu janiejsze. Kwiaty gogw s
biae, piciopatkowe, zebrane w wielokwiatowe
kwiatostany. Kwitn w maju i czerwcu. Rnica
midzy tymi gatunkami tkwi w liczbie szyjek na supku, std
ich nazwy. Ponadto owoc jabkowaty gogu jednoszyjkowego ma jedn pestk, a dwuszyjkowego dwie pestki. Owoce maj ksztat jajowaty. Ich kolor jest rdzawoczerwony.
Wystpowanie
Wystpuj pospolicie w znacznej czci Europy. W Polsce
rosn dziko w lasach dbowo-grabowych, dbowych i borach mieszanych, zarolach kserotermicznych, na zrbach,
miedzach, brzegach wd, skaach, przewanie na stanowiskach nasonecznionych, na rnych glebach o odczynie
obojtnym, przynajmniej w gbszych warstwach. Gg jednoszyjkowy jest rozpowszechniony na niu, rzadziej ronie
w grach, za gg dwuszyjkowy spotykany jest w niszych
terenach grskich oraz w zachodniej czci niu i ma wiksze wymagania co do gleby.
Surowcem jest kwiat gogu oraz owoce. Kwiaty zbiera si
na pocztku kwitnienia, cinajc cae kwiatostany wraz
z 2-5 najbliszymi limi. Ukada si je luno w koszach
i natychmiast przenosi do suszenia. Mona je suszy w wa-
56
runkach naturalnych, a wic w miejscach zaciemnionych

i przewiewnych, wykadajc surowiec w cienkiej warstwie.
Dobrze wysuszone kwiaty zachowuj bia barw. Owoce
gogu zbiera si we wrzeniu i padzierniku, dobrze wybarwione ale jeszcze twarde. Naley je suszy w suszarniach
pocztkowo w temperaturze do 30oC, a w fazie kocowej
do 50oC.
Skad chemiczny
Kwiaty i licie: flawonoidy (0,8-1%), witamina C, witaminy
z grupy B, pektyny, fenolokwasy.
Owoce: poza wymienionymi skadnikami, ktre wystpuj
w mniejszych ilociach, zawieraj due iloci prowitaminy A.
Zastosowanie
Gg jako rolina uyteczna bya znany ju w czasach prehistorycznych. Do dzi w niektrych regionach Francji wypieka si z suszonych mielonych owocw chleb lub placki.
W XIII w. polecany by jako lek na podagr. Zblione do
dzisiejszych wskazania co do zastosowania gogu w lecznictwie, znane s dopiero od XVII wieku. Obecnie wycigi
z kwiatw gogu stosowane s w osabieniu minia sercowego i ukadu krenia, zwaszcza u osb starszych, obnia
te cinienie krwi. Wpywa rozkurczowo na minie gadkie
macicy, jelit i drg moczowych oraz korzystnie na naczynia
mzgowe. Owoce dziaaj podobnie jak kwiaty, ale sabiej.
Owoce gogu mona dodawa w niewielkich ilociach do
demw, galaretek, kisieli, a take do win i nalewek.
CT
57
Przepisy
Napar
2 yeczki zi zala
szklank wrzcej
wody i pozostawi na
20 min. do nacignicia, pi 2-3 filianki
dziennie, agodzi dolegliwoci serca i jako
rodek uspokajajcy
przy nerwicach.
Napar
Zmiesza po 30 g
owocw gogu, ziela
jemiou, ziela skrzypu
oraz 15 g ziela glistnika i zala 1 yk
mieszanki szklank
wrzcej wody. Parzy
15 min. Pi 2-3 razy
dziennie po 1 szklance midzy posikami
w agodnych stanach
nadcinienia.
Gowienka pospolita
(Prunella vulgaris L.)
Brunelka, burnelka, chmielik, garlanka, garnika,
gowianka, samogj.
MD
Opis
Jest to bylina, owosiona, o podnoszcych si
odygach zakoczonych kwiatostanami, dugoci
do 20 cm, czsto rozgazionych u dou, z zakorzeniajcymi si pdami. Posiada jajowate lub
rombowate licie, dugoci 10-30 mm, caobrzegie lub odlegle zbkowane, zaostrzone na szczycie, a u nasady klinowate. Jej kwiaty s drobne,
fioletowe, z wkls warg grn. Zebrane s
w gste, cylindryczne, szczytowe kwiatostany,
nieco owosione lub cakiem nagie. Kwitnie od
czerwca do padziernika. Owocem jest rozupnia rozpadajca si na cztery rozupki, ktre wysypuj si z przechylonej w d rozupni.
Gatunek podobny
Gowienka wielkokwiatowa - Prunella grandiflora (L.)
Scholler, gowienka kremowa - Prunella lacinata L.
Wystpowanie
Powszechnie wystpuje na pkuli pnocnej: w pnocnej
Afryce, Europie, Ameryce Pnocnej i w Azji. W Polsce jest
rolin pospolit na niu i w grach po pitro kosodrzewiny. Ronie na kach, pastwiskach, przydroach, polach
uprawnych, ogrodach i na brzegach lasw.
Surowcem gowienki jest ziele i licie, ktre pozyskuje si
ze stanowisk naturalnych w fazie kwitnienia rolin. Surowiec naley suszy w warunkach naturalnych, w miejscach
zacienionych i przewiewnych.
58
Skad chemiczny
Przepisy
Olejek eteryczny, garbniki, gorycze, ywice, saponiny, sole

mineralne.
Napar
Zastosowanie
W lecznictwie ludowym zaleca si napar z ziela przy schorzeniach kobiecych, a take do pukania garda i jamy ustnej
w przypadku prchnicy zbw. Rolina wykazuje dziaanie
przeciwzapalne i przeciwkrwotoczne. Dlatego napar moe
by stosowany w schorzeniach pucnych, krwiopluciu,
krwawieniach wewntrznych, krwotokach oraz stanach zapalnych odka i jelit, kolkach i blach gowy. wiee licie
gowienki przykada si na rany. Mode licie i pdy mona
uywa, razem z innymi dzikimi zioami, jako jarzyn, do
saatek i zup.
PW
59
1 yk zi zala 1
szklank wrzcej
wody, parzy 10-15
min., przecedzi. Pi
3 razy dziennie po
szklanki.
Mona stosowa
w postaci pukanki
przy zapaleniach
migdakw, okostnej,
a take uporczywym
kaszlu.
Gwiazdnica pospolita
(Stellaria media (L.) Vill.)

Rodzina: godzikowate Caryophyllaceae
Gwiazdki, myszak, mysia trawa.
KR
Opis
Jest rolin jednoroczn lub dwuletni, o odydze pokadajcej si lub wzniesionej, dorastajcej do 40 cm. Dolne licie s dugoogonkowe,
grne prawie siedzce. Kwiaty maj rednic
5-10 mm, patki korony za dugo kielicha.
Gwiazdnica kwitnie i kiekuje przez cay rok
(I - XII), nawet ukryta pod warstw niegu. Jest
rolin bardzo plenn. Owocem jest torebka. Na
jednej rolinie dojrzewa kilka tysicy nasion, ktre zachowuj zdolno kiekowania nawet przez
20 lat.
Gatunek podobny
Kocienica wodna - Myosoton aquaticum (L.) Moench,
moylinek trjnerwowy - Moehringia trinervia (L.) Clairv.,
rogownica pospolita Cerastium holosteiodes Fr. Em. Hyl.
Wystpowanie
Jest gatunkiem kosmopolitycznym, o zasigu okoobiegunowym. Wystpuje w stanie dzikim niemal na caym,
wiecie w Europie rodkowej od niu po pooenia grskie,
wyjtkowo nawet po pitro subalpejskie. W Polsce jest
pospolita na caym obszarze. Ronie w miejscach ruderalnych, na polach uprawnych, w ogrodach, winnicach. Jest
rolin azotolubn, co wiadczy o yznoci gleby, a przede
wszystkim o duej zawartoci w niej azotu. Uwaana jest
za niepodany, uciliwy chwast, szczeglnie w rolinach
okopowych, rzadziej w zboach. Szczeglnie licznie towarzyszy glebom yznym o zej kulturze rolnej.
Surowcem zielarskim jest ziele gwiazdnicy. Ze wzgldu na
ogln dostpno, rolin moemy pozyskiwa praktycznie bez ogranicze, ze stanowisk moliwie najczystszych
ekologicznie, nie zanieczyszczonych nawozami mineralnymi lub chemicznymi rodkami ochrony rolin (pola upraw-
60
ne) czy przemysem (hady, wysypiska mieci itp.). Ziele

naley suszy w warunkach naturalnych, uoone luno,
cienk warstw, w miejscu zacienionym i przewiewnym.
Skad chemiczny
Saponiny, witamina A i B oraz sole mineralne.
Zastosowanie
Surowiec ten dziaa wykrztunie, dezynfekcyjnie i rozkurczowo. Jako napar podaje si przy zaflegmieniu puc, krwiopluciu, kaszlu oraz schorzeniach drg moczowych. Lecznictwo ludowe zaleca nalewk spirytusow, gdy wpywa ona
na popraw pracy serca. Wskazana jest take przy blach
wtroby oraz dziaa moczopdnie. Nalewki tej mona take
uywa do nacierania przy schorzeniach reumatycznych.
Dziaa take przy krwawieniach hemoroidalnych. Do uytku zewntrznego ziele to wykorzystuje si do okadw na
rany, wrzody i czyraki. Z zielonych pdw rolin sporzdza
si saatk, polewk, wzgldnie surwk, ktre s zalecane
w rekonwalescencji i wyniszczeniu chorobowym. Poza naparem i nalewk mona stosowa take sok z gwiazdnicy,
ktry dziaa skuteczniej i wszechstronniej.
KR
61
Przepisy
Nalewka
100 g wysuszonej
gwiazdnicy pospolitej
zala 60% alkoholem,
odstawi w ciemne
miejsce na 14 dni, co
jakich czas naczyniem potrzsa. Pi
yeczk do herbaty
rano i wieczorem
przy schorzeniach
drg moczowych,
take blach wtroby. Zewntrznie
stosowa nacierajc
zmiany skrne; czyraki, wrzody, trudno
gojce si rany, po
czym miejsce chore
zawin bandaem
w celu wygrzania.
Jaowiec pospolity
(Juniperus communis L.)

Rodzina: cyprysowate Cupressaceae
Jodowiec, jadowiec, jaowiec, brzewik, cedr,
kadyk, kadykowe jagody, jaowz, jaowc, jiglena.
MD
Opis
Jest to iglasty krzew, dugowieczny (yje do
100 lat) wyrasta na wysoko do 4 m, dwupienny, wiecznie zielony, o silnie rozgazionym pniu
i gaziach skierowanych ku grze lub zwisajcych. Kora koloru szarobrunatnego uszczy si
podunie. Szpilki s trwae, rwnowskie, zielonoszare rosnce po trzy w okkach, maj dugo do 15 mm i s silnie kujce. Rolina wiatropylna, kwitnie w kwietniu lub maju. Owocem
s kuliste szyszkojagody wielkoci ziarna grochu
zawierajce trzy okrge nasiona. Owoce pocztkowo maj
barw zielon, dojrzewaj dopiero w drugim lub trzecim
roku, przybieraj barw fioletowo-niebiesk do czarnej.
Caa rolina ma przyjemny, ywiczny zapach.
Gatunek podobny
Jaowiec sawina - Juniperus sabina L., jaowiec wirginijski
- Juniperus virginiana L.
Istnieje niebezpieczestwo pomylenia owocw jaowca pospolitego z trujcymi owocami jaowca sawina (Juniperus
sabina L.), ktry ma uskowate licie.
Wystpowanie
Gatunek ten jest rozpowszechniony prawie w caej Europie, Azji rodkowej i Ameryce Pnocnej, typowa rolina
ubogich i jaowych gleb (std nazwa), piaszczystych i kamienistych. Wystpuje na suchych nieuytkach, ubogich,
widnych borach sosnowych, na wrzosowiskach, ubogich
pastwiskach i suchych zboczach.
Dojrzae szyszkojagody zbiera si pn jesieni (po przymrozkach) lub zim. Wwczas dojrzae owoce atwiej opadaj. Mona potrzsa krzewem podkadajc pacht, lub
62
otrzsa owoce grabkami. Nie wolno do tego celu uywa

kija, ktry powoduje amanie gazi i opadanie zielonych
owocw. Owoce naley przebra i suszy rozoone w cienkiej warstwie w miejscu przewiewnym, przegarniajc je co
kilka dni. Mona take suszy je w suszarni w temperaturze
do 30oC. Dobrze zebrany i wysuszony surowiec powinien
zawiera owoce o barwie czarnej. Po roztarciu w palcach
wyczuwa si lepk, cignc si smk.
Skad chemiczny
Owoce: 0,2-2% olejku eterycznego, w skad ktrego wchodz liczne terpeny, do 30% cukru inwertowanego, garbniki,
ywice, flawonoidy, gorycze, woski, fitoncydy, sole mineralne.
Zastosowanie
Jaowiec pospolity w redniowieczu uwaany by za lek uniwersalny. w. Hildegarda zalecaa go w chorobach puc,
wtroby i nerek. Z jaowcem czono dawniej szereg zabobonw i wierze. Okadzano nim bydo podczas wiosennego wypdzania na pastwisko, dla ochrony przed chorobami
i urokami. Dymem z jaowca odpdzano w redniowieczu
powietrze morowe, jagody uto w czasie zarazy. Gazka jaowca noszona w kieszeni miaa zapobiega odparzeniom skry podczas dugiej podry.
Owoce: Jako lek obecnie stosowane s prawie wycznie
w mieszankach zioowych jako rodek moczopdny, ciopdny, przeciwzapalny, bakteriobjczy, hamujcy nadmiern fermentacj w jelitach i w niewydolnoci wtroby. Wiksze dawki owocw jaowca mog powodowa uszkodzenia
nerek, krwiomocz i biakomocz. Szyszkojagody jaowca s
przypraw powszechnie stosowan do potraw misnych
(piecze wieprzowa na dziko, tusty drb), do peklowania
misa, sosw, do ryb, konserw, marynat, kapusty gotowanej i kiszonej. Owoce i olejek eteryczny su do aromatyzowania likierw i wdek (Gin, Jaowcwka, Myliwska,
Genewska), ktre w czasie epidemii chorb przewodu pokarmowego zapobiegay infekcji. Jest take skadnikiem
specjalnego piwa jaowcowego. Ulistnione pdy i owoce
wykorzystuje si do wyrobu kiebasy jaowcowej, wdzenia
produktw misnych i ryb, oraz produkcji octu zioowego.
Drewno: Z drewna wyrabiano ruchom cze dawnej rcznej maselnicy, by zapewni dobre zmalanie mietany.
Drewno czerwone, mikkie znane w tokarstwie i rzebiarstwie, znajduje zastosowanie do wyrobu fajek.
Korzenie: Z dugich i biaych korzeni mona wyplata koszyki i inne ozdobne plecionki.
63
Przepisy
Odwar
1 yeczk owocw
jaowca zala szklank zimnej wody,
zagotowa i pi trzy
razy dziennie po
yce stoowej, celem
pobudzenia ruchu
robaczkowego jelit,
oraz zwikszenia
wydzielania sokw
trawiennych i ci.
Napar
Owoce jaowca zmiesza w rwnych czciach z korzeniem
lubczyka i lukrecji: 2
yeczki mieszanki zala l wrzcej wody,
zaparza 10 min.
i pi 1 do 2 filianek
dziennie, stosowa
przy biegunkach
i wzdciach.
Jarzb pospolity
(Sorbus aucuparia L. Emend. Hedl.)

Jarzb pospolity, jarzbina pospolita, jarzbina,
jabrontek, jarzbek, skoruch, skorus.
CT
Opis
Jarzb jest drzewem znanym ze swoich koralowo-czerwonych owocw, zebranych w due paskie baldachogrona. Bardziej rozpowszechnion
nazw tego drzewa jest jarzbina czerwona. Wyrasta do 15 m wysokoci. Licie ma nieparzysto
pierzaste o drobnych listkach, ktre za modu s
owosione, jasnozielone. Kwiaty s liczne, drobne, biae, skupione w szczytowe baldachogrona. Kwitnie w maju. Owoce pozorne dojrzewaj
w sierpniu i wrzeniu. S kuliste, misiste, pomaraczowe lub purpurowe. Utrzymuj si na drzewie jeszcze dugo po opadniciu lici. Maj cierpki i gorzki smak,
trac czciowo gorycz wskutek przemroenia w czasie
jesiennych przymrozkw.
Gatunek podobny
Jarzb szwedzki Sorbus intermedia (Ehrh.) Pers., jarzbbrekinia Sorbus torminalis (L.) Crantz, jarzb domowy Sorbus domestica L.
Wystpowanie
Wystpuje w Europie, poudniowo-zachodniej Azji, zachodniej Syberii, w Polsce na niu i w grach. Ronie
w lasach, parkach miejskich, przy ogrodach, przydroach,
przychaciach. Spotka go mona na glebach prchnicznych
i ubogich, skalistych, zarwno w miejscach wilgotnych, jak
i suchych. Jest wytrzymay na mrozy.
Surowcem zielarskim jest kwiat i owoc jarzbiny. Kwiaty
zbiera si na pocztku kwitnienia, cinajc cae kwiatostany. Suszy si je w baldachach w suszarni naturalnej lub
ogrzewanej, w temperaturze do 30oC. Po wysuszeniu ociera si kwiaty z szypuek na sitach lub osmykuje rcznie. Do
zbioru owocw naley przystpowa wwczas, gdy tylko
64
nabior czerwonej barwy. Owoce zbierane w czasie penej

dojrzaoci lub po przymrozkach s mikkie i ciemniej
w czasie suszenia. Kwiaty i owoce naley zbiera tak, aby
nie uszkodzi drzewa. Zebrane owoce naley bezzwocznie
przenie do suszenia, bowiem zbyt dugie przetrzymywanie moe powodowa ich plenienie i psucie. Owoce suszy
si w suszarniach ogrzewanych, pocztkowo w temperaturze 30oC, a nastpnie do 45oC. Mona suszy cae baldachy
i po wysuszeniu ociera owoce z szypuek lub oddzieli je
przed suszeniem. Owoce oddzielone od szypuek rozkada
si pojedyncz warstw, aby szybko wysychay i nie zbrylay si. Dobrze wysuszone kwiaty powinny mie barw bia, owoce czerwono-koralow. Zarwno owoce, jak i kwiaty
nie mog zawiera domieszek szypuek.
Skad chemiczny
Owoce jarzbiny zawieraj kwasy organiczne, garbniki,
kwasy wielofenolowe, cyjanin, barwniki karotenoidowe,
witamin C (do 0,2%), sacharoz, glukoz, alkohol sorbitol
(do 10%), a take nieznany bliej zwizek gorzki. W kwiatach wystpuj karotenoidy, antocyjany i kwasy organiczne.
Zastosowanie
Plemiona sowiaskie uwaay jarzb pospolity za drzewo
powicone bogowi piorunw, za z terminu opadania
owocw wrono przyszo. W niektrych regionach
kraju, kawaki z owocw wkadano do bolcego zba, co
miao przeciwdziaa blowi. W medycynie jarzbina bya
stosowana od bardzo dawna. Owoce zwikszaj bowiem
wydalanie moczu, dziaaj te przeciwzapalnie, zarwno
w obrbie drg moczowych, jak i bon luzowych przewodu pokarmowego. Maj te wasnoci agodnie cigajce
i sabo przeciwbiegunkowe, a nadto przeciwmiadycowe.
Owoce jarzbiny nie dziaaj zbyt silnie, zwykle wic czy
si je z innymi surowcami moczopdnymi lub przeciwzapalnymi. Stosunkowo spore iloci owocw jarzbiny
zuywa przemys alkoholowy do produkcji gatunkowych
wdek i likierw. W niektrych krajach sporzdza si z nich
kwaszonki lub marynaty. W przetwrstwie spoywczym jarzbina pojawia si w niewielkiej iloci. Jest dodawana do
niektrych przetworw owocowych w celu poprawienia ich
smaku, jako dodatek do demw, marmolad, sokw, syropw, napojw orzewiajcych, nadajc im ostrzejszy smak
i podan barw. Niegdy praone jagody stosowano jako
namiastk kawy.
65
Przepisy
Odwar
1 yk rozdrobnionych owocw
jarzbiny zala 1
szklanki letniej wody.
Ogrzewa do wrzenia
i gotowa powoli pod
przykryciem
5 min. Odstawi na
- szklanki jako
lek przeciwbiegunkowy i moczopdny.
W biegunce mona
rwnie stosowa
konfitury lub dem
jarzbinowy.
Macerat
1 yk rozgniecionych owocw zala
szklanki wody zimnej i pod przykryciem
pozostawi na noc.
Rano przecedzi i pi
porcjami w cigu
dnia w utrudnionym wyprnianiu
i niezbyt uporczywym
zaparciu.
Jasnota biaa
(Lamium album L.)

Biaa pokrzywa, gucha pokrzywa, martwa pokrzywa, jasnotka, pokrzywa gucha, biay gajowiec.
KR
Opis
Jest to bylina o wzniesionej, czteroktnej, pustej w midzywlach odydze dorastajcej do
60 cm. Z wzw odygi wyrastaj po dwa licie
dugoogonkowe, jajowate o brzegach grubo pikowanych, a w nasadzie sercowatych. Ku szczytowi licie s coraz mniejsze i krtkoogonkowe.
Kwiaty kremowobiae zebrane s w nibyokki,
po 8-10. Kielich posiada dugie, zaostrzone zbki. Kwiaty zakwitaj stopniowo od dou ku grze.
Jest to rolina owadopylna, kwitnca od wiosny do jesieni,
ale najobficiej w maju. Owocem jest czterodzielna rozupnia
rozpadajca si na 4 podune rozupki roznoszone przez
mrwki i przez wiatr. Rolina wytwarza kcza, z ktrych
wyrastaj dugie rozogi podziemne. Dziki nim rolina si
rozrasta.
Gatunek podobny
Pokrzywa zwyczajna - Urtica dioica L.
Wystpowanie
Wystpuje w caej Europie oraz na znacznych obszarach
Azji o klimacie umiarkowanym, ale take cieplejszym
np.: Indie, Nepal, Pakistan. Jest rolin ruderaln rosnc
w caej Polsce na niu i w grach, na przychaciach, przydroach, w zarolach, pod potami, w ogrodach i parkach.
Lubi gleby yzne, zasobne w prchnic i o obojtnym odczynie.
Surowcem s kwiaty jasnoty. Zbiera si tylko korony kwiatowe, ostronie wyskubujc je z kielichw. Ukada si je
luno w koszykach i jak najszybciej suszy w warunkach
naturalnych, rozoone w cienkiej warstwie w miejscu zacienionym. W dni deszczowe lepiej suszy je w suszarni
66
ogrzewanej w temperaturze do 40oC. Dobrze zebrane i wysuszone kwiaty powinny zachowa biaokremow barw
i nie mog zawiera innych czci rolin. Zbierajc kwiaty
nie naley cina caych pdw, dlatego e na pozostawionych pdach wytworz si nowe okki kwiatw, ktre
mona zbiera a do jesieni.
Skad chemiczny
Garbniki (do 10%), luzy, flawonoidy, saponina, oleje, glikozyd stachydryna, aminy (cholina i tyramina), ksantofil.
Zastosowanie
Jasnot bia zna ju Dioskorides (I w. p.n.e), zaleca j przy
ukszeniu dzikich zwierzt. Szymon Syreniusz profesor
Akademii Krakowskiej leczy jasnot Ann Jagiellonk, ktra w 1613 r. wydaa jego zielnik, najcenniejsze polskie dzieo o zioach tego okresu. Kneipp stosowa jasnot w mieszance z liciem pokrzywy w schorzeniach grnych drg
oddechowych, a same kwiaty w chorobach uszu. W lecznictwie ludowym uywano kwiatu jasnoty przy biegunkach
u dzieci oraz do okadw na rany. Obecnie kwiat jasnoty
zaleca si jako rodek zmniejszajcy nadmierne krwawienia
miesiczne do irygacji przy upawach i zapaleniu narzdw
rodnych. Dziaa te moczopdnie, przeciwzapalnie i powlekajco na bony luzowe grnych drg oddechowych. Jest
skutecznym lekiem w przypadku trdziku modzieowego
i widu skry. Napar bywa stosowany w niedokrwistoci.
Kwiaty jasnoty s te rdem tego barwnika i pokarmem
dla pszcz. Mode licie mona dodawa do saaty, zupy,
a smaone przypominaj szpinak.
KR
67
Przepisy
Saata
Posieka wiee,
mode pdy jasnoty
biaej, przyprawi je
cukrem i cytryn, stosowa w niedokrwistoci.
Napar
10-30 g kwiatw
na litra wrztku.
Parzy pod przykryciem 15 min. Pi 2-3
razy dziennie po
szklanki. Stosowa
przy nieytach grnych drg oddechowych i na bolesne
miesiczki.
Mona te spoywa aromatyczn
herbatk z kwiatu
jasnoty, bez intencji
leczniczych.
Jastrzbiec kosmaczek
(Hieracium pilosella L.)

Niedopiaek.
MD
Opis
Jest to bylina wytwarzajca rozogi, o odydze
wyrastajcej na wysoko 5-30 cm, sabo ulistnionej lub bezlistnej. Lancetowato opatkowate
licie s zebrane w rozetk. Licie na rozogach
zmniejszaj si ku szczytowi, po spodniej stronie
licie pokryte s gstymi kutnerowatymi woskami. Kwiaty te jzyczkowe tworz pojedyncze
koszyczki na szczycie odygi. Kwitnie od maja
do padziernika. Owocem jest eberkowana
nieupka. W zwizku ze zmiennym owosieniem
jastrzbca kosmaczka wyrnia si nisze od gatunku jednostki systematyczne. Jedne z nich maj woski
jasne, inne ciemne. U niektrych owosienie jest filcowate,
a u innych odstajce. Zdarza si owosienie tylko po dolnej
stronie blaszki liciowej na nerwach.
Wystpowanie
Rodzimy obszar jego wystpowania to Europa i cz terytorium Azji (Kaukaz, Zakaukazie, Dagestan i Syberia Zachodnia). Zosta zawleczony rwnie do Australii, Nowej
Zelandii i Ameryki Pnocnej. Na terenie naszego kraju
wystpuje zarwno na niu jak i grach, w zbiorowiskach
muraw napiaskowych, piaszczystych przydroach, pobrzeach suchych borw, suchych k, torowisk kolejowych,
suchych zboczy wzgrz i w widnych lasach sosnowych, na
glebach jaowych i piaszczystych.
Surowcem zielarskim jest ziele jastrzbca kosmaczka. Po
zebraniu zaleca si suszy je w warunkach naturalnych,
w miejscu zacienionym, o dobrym przewiewie, ewentualnie
dosusza w suszarniach podgrzewanych. Dobrze wysuszony materia powinien mie naturalny kolor.
68
Skad chemiczny
Przepisy
Kumaryny, gorycze, garbniki, kwasy organiczne, luzy, ywice, olejki eteryczne.
Zastosowanie
W medycynie ludowej napar z ziela jastrzbca stosowany
by jako lek przeciwkrwotoczny, skuteczny w krwiopluciu
i nadmiernych krwawieniach menstruacyjnych. Zewntrznie tego samego naparu mona uywa do przemywania
zainfekowanych ran, a take jamy ustnej i dzise w ich
stanach zapalnych. Obecnie napar z ziela jest stosowany
w nieytach jelit, biegunkach i blach wtroby, kamicy nerkowej, kolce, puchlinie wodnej, wrzodach odka i dwunastnicy oraz do zwalczania robakw. Napar z tego ziela
poleca si do pukania w stanach zapalnych garda, dzise,
w parodontozie oraz do okadw na rany.
PW
69
Napar
1 yeczk suszu
zala 1 szklank
wrztku, parzy pod
przykryciem 15-20
min., przecedzi,
w razie potrzeby pi
3 razy dziennie po
szklanki - zalecany jest jako do
skuteczny rodek
przeciw blom wtroby i na nieyty jelit.
Jeyna fadowana
(Rubus plicatus Weihe&Nees)
Rodzina: rowate - Rosaceae

Bromberen, czarna malina, czernica, dziady,
jeyna wielkojagodowa, jeyny, malina czarnojagodowa, malina jeyna, malina niedwiedzina,
ostrgi, ostryna, ostrnica, ostrznica, oyna, wodostrnice.
CT
Opis
Przepisy
Odwar
1 i yki lici jeyny
zala 2 szklankami letniej wody,
ogrzewa do wrzenia
i gotowa powoli pod
przykryciem
3 min. Odstawi na
15 min. i odcedzi.
po - szklanki
midzy posikami
w dolegliwociach
przewodu pokarmowego (zgaga, bl
brzucha, przewleka
biegunka, take
u dzieci i modziey).
Zewntrznie zaleca
si pukania
i okady.
Jest gatunkiem zbiorowym, obejmujcym drobne gatunki, dla laika trudne do identyfikacji. S
to zwykle krzewy do 3 m wysokoci, o pdach
dwuletnich ukowato wygitych, drewniejcych,
kanciastych, uzbrojonych w rnego typu kolce.
Licie s trzy- i picio- (rzadziej 7) - dzielne, listki
o pikowatych brzegach, z wierzchu ywozielone,
spodem mikko owosione. Ogonki liciowe i ogonki listkw opatrzone s licznymi haczykowato wygitymi kolcami. Kwiaty jeyny biae lub rowe, o rednicy 20 - 30 mm,
zebrane s w lune, groniaste kwiatostany. Kwitnie od maja
do wrzenia. Owoc zbiorowy, zoony jest z licznych pestkowcw, pocztkowo zielony, nastpnie czerwony i wreszcie poyskujco czarny lub purpurowo-czerwony. Owoce
dojrzewaj w sierpniu i wrzeniu.
Gatunek podobny
Malina waciwa - Rubus idaeus L., malina kamionka - Rubus saxatilis L., malina moroszka - Rubus chamaemorus L.,
jeyna popielica - Rubus caesius L.
Wystpowanie
Jeyna fadowana jest gatunkiem europejskim, rozpowszechnionym i pospolitym, spotykanym na niu
i w niszych partiach grskich, w lasach, na nieuytkach,
miedzach i przydroach. Czsto wystpuje w gstych skupiskach, tworzc trudne do przebycia zarola.
Surowcem zielarskim s licie jeyny, ktre pozyskuje si
z rnych gatunkw jeyn. Zbiera si je wiosn i latem, cina noem lub noyczkami. Na surowiec wybierane s licie
70
mode i zdrowe bez ogonkw. Z jednej roliny nie naley

zrywa wicej ni lici, aby jej zbytnio nie osabi. Zebrane licie ukada si luno do koszy i przenosi do suszenia.
Wysychaj dobrze w warunkach naturalnych, w miejscach
zacienionych. W suszarni ogrzewanej temperatura nie powinna przekracza 40oC. Owoce jeyny s masowo zbierane dla celw spoywczych, a czasem bywaj suszone po
zebraniu w stanie dojrzaym w suszarniach ogrzewanych,
pocztkowo w temp. 30oC, a pniej do 40oC. Oba surowce
naley przechowywa w opakowaniu w miejscach suchych
i ciemnych, a owoce chroni od owadw.
Skad chemiczny
Licie jeyny zawieraj do 8% garbnikw, flawonoidy oraz
kwasy organiczne (m.in. jabkowy i bursztynowy), jak rwnie witamin C. Owoce z kolei s rdem kwasw organicznych, cukrw, antocjanw, karotenoidw, garbnikw,
pektyn, witamin A, B i C oraz soli mineralnych (fosforu,
potasu, elaza, magnezu i wapnia).
Zastosowanie
Hipokrates (V w. p.n.e.) w swoim dziele Corpus Hippocraticum podaje, e licie i owoce jeyny s dobrym rodkiem
gojcym rany. Dioskorides (I w. n.e.) zaleca odwar z lici
i korzeni jeyny do pukania dzise przy stanach zapalnych.
Leclerc podaje, e jeyna ju w XII wieku bya stosowana
jako rodek tamujcy krew. W lecznictwie ludowym licie
jeyny zalecano przy biegunkach, nieytach przewodu
pokarmowego, krwawieniach rnego pochodzenia, jako
rodek przeciwkaszlowy w schorzeniach grnych drg
oddechowych, poprawiajcy przemian materii, przy wypryskach skrnych, do pukania jamy ustnej. Owoce za
stosowano przy blach staww, zapaleniu nerek i pcherza
moczowego, kaszlu, a zewntrznie jako rodek gojcy rany.
Madaus (1938 r.) zaleca li jeyny jako skadnik mieszanek stosowanych w lejszych postaciach cukrzycy. Obecnie
w lecznictwie li jeyny jest uywany jako agodny rodek
cigajcy w nieytach przewodu pokarmowego.
Ze wieych owocw jeyny mona sporzdza konfitury,
wina, syropy, demy, napoje chodzce, galaretki, kompoty. Ze wzgldu na saby, ale przyjemny zapach i kwano-sodki, lekko cierpkawy smak oraz zawarto witaminy
C, cukrw i soli mineralnych, owoce s cenione w ywieniu dietetycznym, szczeglnie w stanach ozdrowieczych
i przy niedokrwistoci. Napj sporzdzony z modych lici
uywany jest w niektrych krajach jako namiastka herbaty
naturalnej.
71
Napj
Napj z owocw
jeyny: wla 2
yki soku z owocw
jeyny do 1 szklanki
przegotowanej, ciepej wody. Podawa
do picia w chorobach gorczkowych
i w zastpstwie soku
malinowego.
Herbatka
Zmiesza 20 g lici
jeyny i po 10 g lici
maliny, lici pokrzywy i wysuszonej
skrki z jabka oraz
2 g lici poziomki.
Zaparzy tak, jak
chisk herbat.
Dziaa korzystnie na
przewd pokarmowy, przeciwdziaa
wzdciom, zgadze
i odbijaniu.
Kasztanowiec
zwyczajny
(Aesculus hippocastanum L.)
Rodzina: kasztanowcowate
Hippocastanaceae
Kasztan, kasztanowiec koski, kasztan dziki,
kasztan gorzki, kasztanowiec pospolity, kasztanowiec biay, turecki, nibykasztan.
MD
Opis
Przepisy
Odwar
1 yk rozdrobnionej kory zala 1-2
szklankami letniej
wody, pozostawi na
1-2 godzin. Nastpnie
gotowa pod przykryciem 10 min.
Odstawi na 10 min.
i przecedzi. Pi
szklanki 2-3 razy
dziennie przed jedzeniem. Stosowa przy
nieytach przewodu
pokarmowego,
owrzodzeniach jelita
grubego i obecnoci
krwi w kale.
Jest drzewem wieloletnim, o ciemnobrunatnej,

gboko spkanej korze i szeroko rozgazionej
gstej koronie, dorastajce do 30 m. Licie s
naprzeciwlege, due, doniaste, zoone z 5-7
odwrotnie jajowatych, klinowo zakoczonych
listkw. Kwiaty biae z tymi plamami, zebrane
s w stokowate wiechy 20-30 cm. Kwitnie na
przeomie maja i czerwca. Owocem jest kolczasta, mikka torebka, zawierajca jedno do trzech
lnicych, czerwonobrunatnych, nasion kasztanw, z duym, matowym, jasnym znakiem.
Wystpowanie
Kasztanowiec ronie dziko w grach Pwyspu Bakaskiego w Macedonii, pnocnej Grecji i Bugarii. W Polsce od
XVI wieku jest sadzony ze wzgldu na swoje walory dekoracyjne, jako drzewo ozdobne w parkach, ogrodach, przy
drogach, alejach itp. Czsto dziczeje wskutek atwoci rozsiewania.
Surowcem zielarskim s: kwiaty, kora, nasiona i niedojrzae
owoce kasztanowca. Kwiaty zbiera si tylko z drzew biao
kwitncych. cina si cae kwiatostany za pomoc sekatorw tyczkowych. Obrywa si z nich kwiatki bez szypuek
i rozkada do suszenia. Kwiaty mona suszy w warunkach
naturalnych, w miejscach zacienionych, o dobrym przewiewie, lub w suszarni ogrzewanej do 35oC. Kor pozyskuje
si wiosn z modych, gadkich pdw. Wykorzystuje si
do tego celu przecink gazi oraz drzewa przeznaczone
72
do usunicia. Kor naley tak zdejmowa z gazek, aby

skadaa si z odcinkw dugoci 5 do 30 cm, i nie przylegay do niej czci drewna. Surowiec nie moe zawiera
kory grubszej ni 5 mm i kory z plamami. Kor mona suszy w warunkach naturalnych, na socu lub w suszarni
w temperaturze okoo 30oC. Niedojrzae owoce zbiera si
w lipcu, dojrzae w sierpniu i wrzeniu, po opadniciu na
ziemi. Wysuszone kwiaty powinny mie barw naturaln,
a kora barw jasnobrzow z zewntrz i tawobrunatn
wewntrz.
Skad chemiczny
Kora: eskulina, fraksyna, escyna, flawonoidy, garbniki
i trjterpeny.
Kwiaty zawieraj podobne zwizki i dodatkowo kwasy polifenolowe oraz cukry.
Nasiona i owoce: mieszanina saponin trjterpenowych
(3-13%), flawonoidy, zwizki kumarynowe, garbniki i karotenoidy.
Zastosowanie
Pierwsza pisemna wzmianka o kasztanowcu i rysunek roliny znajduj si w Zielniku Matthioliego z roku 1565.
W lecznictwie ludowym stosowany by co najmniej od piciuset lat. Wierzono, e dojrzae kasztany noszone przy sobie
lub trzymane w pocieli agodz ble stawowe i miniowe
pochodzenia gocowego i poprawiaj samopoczucie. Wycigi z kasztanowca wzmacniaj oraz przywracaj elastyczno cianom naczy wosowatych. Dziaaj przeciwzapalnie na luzwk przewodu pokarmowego, zapobiegaj
drobnym krwawieniom z uszkodzonych naczy krwiononych i reguluj rozwj flory bakteryjnej w jelitach. Wycigi
z nasion i kwiatw podaje si doustnie w mechanicznych
urazach (stuczenia, zwichnicia), stanach zapalnych skry,
tkanki podskrnej, w obrzkach puc, goni, a nawet mzgu. Wycigi z kory stosuje si podobnie, ponadto pomocniczo w nieycie odka i jelit, utracie aknienia i stanach
kurczowych jelit. Kora kasztanowca wykorzystywana jest
rwnie w garbarstwie oraz jako rdo brunatnego barwnika do weny. Kasztanw mona uywa do prania i mycia
weny, baweny i lnu, wyrobu kleju i spirytusu. W wielu regionach wiata nasiona kasztanowca zbierane s na pasz,
chtnie zjadan przez zwierzta domowe np. winie, oraz
wykorzystuje si je w dokarmianiu zwierzyny ownej.
Owoce kasztanowca wygldaj apetycznie, ale bez odpowiedniego przygotowania s silnie trujce. adne leki
wykonane na bazie kasztanowca nie mog by stosowane przez osoby z ostr niewydolnoci nerek.
73
Nalewka
50 g suszonych kwiatw, 50 g suszonych
owocw kasztanowca
lub 100 g modych
owocw, 4 szklanki
wdki. Kasztany
rozdrobni, kwiaty
rozkruszy, zala
w odpowiednim soju
alkoholem, odstawi
na 10 dni. W okresie
tym kilkakrotnie
potrzsa sojem
aby pomiesza jego
zawarto. Nalewk
ze soja przefiltrowa i rozlewa do
czystych butelek.
Przechowywa
w ciemnym miejscu.
Dawkowanie: 40
kropli 3 razy dziennie
przez okres 30 dni.
Stosowa celem
zagodzenia blw
stawowo-gocowych.
Komosa biaa
(Chenopodium album L.)

Rodzina: komosowate Chenopodiaceae
Lebioda.
MD
Opis
Przepisy
Jarzynka
Duo modej komosy
biaej, same czubki
i listki, maso, mietana, jajko, czosnek
(najlepiej listki czosnku niedwiedziego),
sl, pieprz. Komos
puczemy i parzymy
we wrztku. Drobno
siekamy. Drobno kroimy te listki czosnku
niedwiedziego lub
odrobin zwykego
czosnku.
Jest rolin jednoroczn. Zalenie od gleby

i warunkw klimatycznych wyrasta na wysoko
0,3 do 1 m. odyga komosy biaej jest drobno
owosiona i ma licie podunie romboidalne
o brzegach nierwno zbkowanych. Drobne niepozorne, zielone kwiaty zebrane s w szczytowe,
wierzchotkowate kwiatostany. Kwitnie od lipca
do padziernika. Nasiona s paskie, poyskujce,
delikatnie punktowane. Owocem jest orzeszek.
Gatunek podobny
Komosa strzakowata - Chenopodium bonus-henricus L.
Wystpowanie
Prawdopodobnie ojczyzn komosy biaej s Himalaje. W Azji
wspczenie jest lokalnie uprawiana. Naley do rolin szeroko rozpowszechnionych na caym wiecie. Jest pospolit
rolin ruderaln, zarwno na niu, jak i w terenach pooonych wyej, znan rwnie jako uciliwy chwast rnych upraw rolniczych, zwaszcza okopowych (ziemniakw
i burakw) oraz warzyw. Wszdzie zwizana jest z glebami
yznymi, rolina nitrofilna.
Surowcem jest ziele komosy biaej, ktre naley zbiera
w okresie kwitnienia, suszy w warunkach naturalnych
w miejscu zadaszonym, zacienionym i przewiewnym.
Skad chemiczny
Biako, karoteny, witamina C, niewiele olejku eterycznego,
saponiny, kwas oleanolowy.
74
Zastosowanie
Mode pdy i licie komosy biaej uywane byy przez ludno wiejsk zamiast szpinaku, natomiast nasiona suyy
jako domieszka do chleba w latach godu. W czasie oblenia Leningradu podczas II wojny wiatowej, komosa naleaa do rolin, ktre ratoway mieszkacw od szkorbutu
i mierci godowej. Ze wzgldu na waciwoci wzmacniajce, rolina ta stosowana bya w lecznictwie ludowym, jako
znakomity rodek odywczy dla dzieci, z uwagi na du zawarto przyswajalnego elaza, witamin i biaka rolinnego.
Po spoyciu nasion moe nastpi uczulenie na wiato.
Od czasw prehistorycznych do XVIII w. komosa biaa
bya uprawiana na warzywo w Europie, wci spoywana
jest w Japonii. Na glebach nawoonych duymi dawkami
sztucznych nawozw azotowych moe kumulowa trujce
substancje azotowe.
MD
75
Na patelni wkadamy odrobin masa,

potem wlewamy
odrobin mietany,
dodajemy posiekan
komos z czosnkiem.
Chwil smaymy, na
kocu wbijamy jajko,
sl i pieprz do smaku. Chwil praymy
do cicia jajka.
Podajemy z bueczk
lub jako dodatek
do drugiego dania.
Koniczyna biaa
(Trifolium repens L.)

Rodzina: bobowate Fabaceae
Koniczyna rozesana, dzicielina biaa, dzicielinka, kdzioka, kocie ziele, koniczyna kocia, koniczyna, koniczyna krlicza, koniczyna zwyczajna.
MD
Opis
Przepisy
Syrop
P szklanki wieych
kwiatw koniczyny
zala 150 ml wody
i zasypa 100 ml
cukru, gotowa
5 min., odstawi na
20 min., przecedzi.
Doda sok z cytryny
i wymiesza. Zaywa
1 yce.
Jest rolin wieloletni, o cielcych si i ukorzenionych odygach. Licie s dugoogonkowe,

zoone z trzech listkw odwrotnie-jajowatych,
zbkowanych, z wierzchu zwykle z bia plam. Biaokremowe kwiaty tworz kuliste gwki
(30-50 kwiatw), osadzone s na dugich bezlistnych szypukach. Koniczyna kwitnie od maja do
wrzenia. Po przekwitniciu kwiaty brzowiej.
Jest rolin miododajn. Owocem jest rwnowski, spaszczony strk, ktry zawiera 3-4 jajowate nasiona.
Gatunek podobny
Koniczyna biaorowa - Trifolium hybridum L., koniczyna
rozdta - Trifolium fragiferum L.
Wystpowanie
Koniczyna biaa pochodzi z obszarw Europy, Azji, pnocnej Afryki. Rozprzestrzenia si take w Australii, Nowej
Zelandii i w Ameryce rodkowej. Jest uprawiana w wielu
rejonach wiata, w Polsce pospolita na pastwiskach, kach
i przydroach. W uprawach rolnych, szczeglnie warzyw i
na trawnikach bywa uciliwym, trudnym do zwalczenia
chwastem.
Surowcem zielarskim jest kwiat koniczyny biaej. Zbiera si
cae gwki bez szypuek dopiero wtedy, gdy rozwinite jest
okoo kwiatkw. Zbir surowca naley przeprowadza
tylko w dni suche i soneczne. Zebrane gwki naley ukada luno w koszyczkach i jak najszybciej przenie do suszenia. W dni ciepe i pogodnie mona je suszy w warunkach naturalnych, rozkadajc cienk warstw. W suszarni
ogrzewanej temperatura na pocztku suszenia powinna by
niska, a nastpnie nie powinna przekracza 35oC. Dobrze
76
zebrany i wysuszony surowiec powinien mie barw zblion do naturalnej, szaro-biaaw. Nie moe zawiera gwek
rozsypujcych si, zbrzowiaych.
Skad chemiczny
Glikozydy, olejek eteryczny, witamina C, barwnik rolinny,
garbniki, cukry, luzy i kwasy organiczne.
Zastosowanie
W staroytnoci koniczyna biaa nie bya znana jako rolina lecznicza. Pierwsza wzmianka o jej dziaaniu leczniczym
znajduje si dziele w. Hildegardy p.t. Physica. W wieku
XVI bya ju powszechnie znana i zalecana w chorobach
kobiecych, przezibieniowych i jako rodek przeciwreumatyczny. Stosowano j rwnie do otrzymywania namiastek
herbaty naturalnej. Obecnie kwiat koniczyny jest rzadko
stosowany jako skadnik zioowych mieszanek przeciwreumatycznych i przeciwartretycznych. Koniczyna jest bardzo
wartociow rolin pastewn. Dawniej z gwek kwiatowych koniczyny otrzymywano ty barwnik.
Nalewka
P szklanki kwiatw
lub ziela zala
400 ml wdki,
wytrawia 14 dni,
a nastpnie przefiltrowa. Zaywa 3-4
razy dziennie po
10 ml, dzieciom dolewa do mleka osodzonego miodem.
Mazido
Do 50 ml nalewki
koniczynowej wla
30 g gliceryny, 15 ml
olejku kamforowego,
1 ml olejku herbacianego i 1 ml olejku
cytrynowego, wymiesza. Potem wla
50 ml oliwy z oliwek
lub oleju winogronowego, wymiesza.
Stosowa do wciera
przy suchym zapaleniu skry, rozstpach
i trdziku.
Odwar
Odwar z ziela i kwiatw koniczyny biaej
podaje si zwierztom w chorobach
ukadu oddechowego, przezibieniu,
dychawicy oskrzelowej, w przewlekym
kaszlu, schorzeniach
reumatycznych
i profilaktycznie jako
rodek regulujcy
przemian materii.
PW
77
Koniczyna kowa
(Trifolium pratense L.)

Koniczyna czerwona, konicz.
MD
Opis
Przepisy
Napar
2 i yki rozdrobnionego ziela
koniczyny zala
3 szklankami wody
gorcej, postawi
pod przykryciem na
parze 15-20 min.
Nastpnie przecedzi.
Pi szklanki 3 razy
dziennie na 1 godzin
przed jedzeniem
w braku apetytu,
zaparciach, skpym
wydalaniu moczu,
a take w nieytach
grnych drg oddechowych. Zewntrznie stosowa do
pukania w nieytach
Jest rolin o wysokoci do 50 cm, z przylegajco lub odstajco owosion, rozgazion odyg. Licie s trjlistkowe o listkach szeroko odwrotnie-jajowatych lub eliptycznych, trjktnych
i orzsionych przylistkach. Kwiaty motylkowe,
grzbieciste, o koronie purpurowo-czerwonej,
wyjtkowo biaej, tworz najczciej jajowate
gwki, do 3 cm dugie. Kwitnie od maja do wrzenia. Owocem jest nieduy strk.
Gatunek podobny
Koniczyna pogita Trifolium medium L.
Wystpowanie
Koniczyna kowa uprawiana jest w caej Europie, rodkowej Azji, pnocnej Afryce, Australii i obydwu Amerykach.
W Polsce jest rolin pospolit na yznych kach, pastwiskach, a nawet na trawnikach.
Surowcem zielarskim jest ziele koniczyny. Do celw leczniczych zbiera si od maja do wrzenia rozwinite gwki
kwiatowe wraz z szypuk dugoci okoo 7 cm i grnymi
limi. Surowiec suszy si na powietrzu, w przewiewnym
miejscu lub suszarni ogrzewanej. Niekiedy zbiera si same
gwki kwiatowe, bez szypuek i lici.
Skad chemiczny
Flawonoidy, barwniki antocyjanowe, hipoksantyna, ksantyna, asparagina, tyrozyna, kwas salicylowy, kwas kumarynowy, do 0,03% olejku eterycznego, witaminy C, E i karoten.
78
Zastosowanie
Odwar z ziela i kwiatw koniczyny czerwonej stosuje si
w zaburzeniach pokarmowych, zaparciach i braku apetytu,
jako saby rodek moczopdny oraz wykrztuny w nieytach grnych drg oddechowych. Zewntrznie nadaje si
do pukania w nieycie jamy ustnej i garda oraz do okadw
i kpieli w przypadku widu skry, niezbyt rozlegych oparze i trudno gojcych si ran. Wycigi wodne pobudzaj
czynno wtroby i pcherzyka ciowego, reguluj prac
przewodu pokarmowego, uatwiaj wyprnienia i poprawiaj apetyt.
PW
79
jamy ustnej i garda

oraz do okadw
w widzie skry,
oparzeniach i trudno
gojcych si ranach.
Nalewka
Do 500 ml alkoholu
40% doda 30 g
sproszkowanego ziela
koniczyny, 10 g ziela
rdestu ptasiego i 10 g
ziela nostrzyka. Pozostawi w zamknitym
naczyniu przez 10
dni, czsto wstrzsajc. Przecedzi
i przesczy przez
wat. Pi po 20 ml
przed obiadem lub
przed snem, w miar
potrzeby po rozcieczeniu wod lub
sokiem owocowym,
przez 3 miesice.
Nastpnie kuracj
trzeba przerwa na
10 dni i rozpocz
nastpny cykl. Stosowa w miadycy
naczy z normalnym
cinieniem ttniczym,
z objawami blu gowy i szumu w uszach.
Konieczne jest jednoczesne przestrzeganie
odpowiedniej diety.
Krwawnica pospolita
(Lythrum salicaria L.)

Rodzina: krwawnicowate Lythraceae
KR
Opis
Przepisy
Napar
1 yk ziela zala
szklank wrzcej
wody, przykry
i zostawi do nacignicia na 15 min.
Pi 2-3 razy dziennie.
Dziaa przeciwbiegunkowo.
Jest to rolina wieloletnia, osigajca wysoko

50-100 cm, o odydze wyprostowanej, kanciastej,
owosionej, nierozgazionej. Dolne licie zwykle
naprzeciwlege, grne skrtolege, bez ogonkw
maj ksztat lancetowaty, w nasadzie sercowaty. Purpurowe kwiaty s zebrane w szczytowe
kwiatostany, w pozornych okkach. Prciki (6
duszych i 6 krtszych) i szyjki supka s rnej
dugoci w poszczeglnych kwiatkach (heterostylia). Kwitnie od lipca do wrzenia. Owocostan
w ksztacie torebki okryty jest zaschnitym kielichem. Torebka posiada w rodku przegrdk, po
dojrzeniu pka.
Wystpowanie
Wystpuje w caej Europie i w Azji, w pasie od Afryki Pnocnej po koo podbiegunowe, zawleczona do Peru, Tasmanii,
Australii, Kanady i USA. W Stanach Zjednoczonych uwaana jest za agresywn rolin inwazyjn przywiezion przez
osadnikw i rozprzestrzeniajc si od XIX wieku z terenu
Nowej Anglii. Obecnie wystpuje na caym obszarze USA
z wyjtkiem Florydy. W Polsce zajmuje mokre stanowiska
nad brzegami rzek i staww, rowy, wilgotne ki, lasy olsowe na yznych glebach torfowych i mineralno-torfowych.
Surowcem jest ziele krwawnicy, ktre naley zbiera na
pocztku kwitnienia rolin. Suszy mona w warunkach
naturalnych rozkadajc surowiec w cienkiej warstwie, lub
dosusza w suszarniach.
Skad chemiczny
Glikozydy, polifenole, kwasy organiczne, alkaloidy chinolizydynowe, garbniki, antocyjany.
Zastosowanie
Ziele krwawnicy od wiekw uywane byo do tamowanie krwawie, i to rwnie skutecznie wewntrznych, jak
i zewntrznych. Z uwagi na bardzo silne dziaanie anty-
80
septyczne, z powodzeniem leczono nim krwawe biegunki

towarzyszce czerwonce, tyfusowi i cholerze. Stosowane
zewntrznie pomagao na trudno gojce si owrzodzenia,
egzemy, liszaje i upawy. Potem antybiotyki w znacznym
stopniu wypary t zasuon rolin z lecznictwa. Obecnie
napar z kwiatw jest stosowany przeciw biegunkom i ylakom. Dziaa te przeciw nieytom jelit i hamuje krwotoki.
Licie maj waciwoci cigajce i s podobno bardzo
dobrym rodkiem na biegunki u niemowlt. Sproszkowane
ziele mona stosowa do tamowania krwawienia z nosa.
Licie i korzenie krwawnicy s jadalne. Krwawnica jest rolin ozdobn wysadzan w ogrodach przy brzegach oczek
wodnych.
CT
81
Krwawnik pospolity
(Achillea millefolium L.)

Krwawnica, krzewnik, pokrtnik, mietanka, trzawik, renisz, krewnik, zenisze, drtwik,krafwnyk,krowewnik, zotnia, eniszek krwawnik, krwawnik zocie, rannik, sierpnik, stolist, tysiclist.
KR
Opis
Przepisy
Ma
Do uytku zewntrznego mona
przygotowa w domu
ma ze wieych
roztartych kwiatw
i lici z dodatkiem
niesolonego wiskiego sada lub te
z mieszaniny nalewki
na zielu i wazeliny
(1 cz nalewki na
4 czci wazeliny).
Do wciera zewntrznych stosuje si take
sam olejek.
Achillea wywodzi si od imienia greckiego bohatera Achillesa, ktry podobno leczy skutecznie rany sokiem z krwawnika. Nazwa gatunkowa
nawizuje do formy licia i pochodzi od sowa
aciskiego millefolium - tysiclistny. Jest to
bylina o aromatycznym zapachu, wytwarzajca
rozet liciow, z ktrej wyrasta jeden lub kilka
eberkowanych, nierozgazionych, szarawych
pdw prosto wzniesionych, 10-80 cm wysokoci. Licie
wyduone lub lancetowate, potrjnie lub poczwrnie pierzastosieczne. Kwiaty bardzo drobne w licznych koszyczkach,zebranych s w baldachoksztatne kwiatostany. Kwitnie
od maja do padziernika. Owocem jest spaszczona nieupka.
Gatunek podobny
Krwawnik pannoski - Achillea pannonica Scheele, krwawnik pagrkowaty - Achillea collina L.
Wystpowanie
Jest gatunkiem pospolitym prawie w caej Europie oraz Azji,
spotykany take w Ameryce Pn., Australii i Nowej Zelandii.
W Polsce wystpuje praktycznie na terenie caego kraju, na
kach, pastwiskach, przydroach, brzegach lasw, sadach
ogrodach oraz na polach. Jest rolin o szerokiej amplitudzie ekologicznej, dobrze ronie na wszystkich glebach,
preferuje jednak yzne i rednio wilgotne.
Surowcem zielarskim jest ziele oraz kwiaty. Zbiera si je
tylko z miejsc nasonecznionych (zawieraj wicej olejku)
i zawsze z rolin wieo rozkwitych. Kwiatostany lub cite
pdy ukada si w koszach i przenosi jak najszybciej do suszenia. Suszy si je w warunkach naturalnych, w miejscach
82
zacienionych i przewiewnych. W suszarni ogrzewanej temperatura nie moe przekracza 35oC. Po dokadnym wysuszeniu ziele ociera si na sitach, odrzucajc czci zdrewniae. Zapach surowcw jest silny i aromatyczny, a smak
gorzki. 1 kg suszu uzyskuje si z 5 kg kwiatu lub 3,5 kg
wieego ziela.
Skad chemiczny
Ziele: olejek eteryczny, goryczowa substancja achilleina
(zwiksza krzepliwo krwi), flawonoidy, cholina, garbniki,
furanokumaryna, sole mineralne (kobalt, molibden, mied,
elazo, siarka i duo manganu), witaminy A, C i K, ywice,
luzy i fitoncydy.
Kwiatostany: olejek eteryczny, choliny oraz flawonoidy.
Zastosowanie
Krwawnik by jedn z najbardziej cenionych rolin w staroytnoci. Wedug starogreckich poda Achilles leczy tym
zielem rannych wojownikw spod Troi. Pliniusz za podaje,
e Etruskowie uywali je na rany u byda. Bya to rolina
wykorzystywana przez stare plemiona azteckie do likwidowania plam i piegw na twarzy. Pisali o nim Hipokrates,
Dioscorides, pniej w. Hildegarda. W wielu krajach nalea do ziela wiconego 15 sierpnia i by uznawany za ziele,
ktre zabezpiecza bydo przed urokami.
Napar
1 yki ziela na
szklank wrzcej
wody, parzy je
w termosie przez
15 min. Po przecedzeniu pi 2-3 razy
dziennie po p
szklanki, czasem
sodzc miodem (do
uytku wewntrznego).
Napar z suszonego,
kwitncego ziela
oraz wysuszonych
kwiatkw dziaa
kojco i przeciwzapalnie. Waciwoci
kwiatw krwawnika
s podobne do
kwiatw rumianku.
W dziaaniu s jednak
silniejsze.
Ziele ma dziaanie przeciwkrwotoczne, odkowe, rozkurczowe, przeciwzapalne. Stosuje si je przy drobnych krwawieniach pucnych, skurczu mini gadkich, przewodw
ciowych, moczowodw, pcherza oraz jelit.
Kwiaty dziaaj przeciwzapalnie, bakteriostatycznie, przeciwskurczowo. Wycig alkoholowy z kwiatw ma zastosowanie w leczeniu zaburze trawiennych, braku aknienia, wzd, zgagi, nudnoci, odbijania, sabych krwawie
z przewodu pokarmowego, dolegliwoci wtroby oraz
bolesnych miesiczkowa. Maseczki i przymoczki z naparu z kwiatw maj dziaanie lecznicze. W przypadku tustej
cery oczyszczaj, cigaj i wysuszaj.
Licie: sok z modych lici z mlekiem i miodem stosowany
jest przy schorzeniach wtroby, odka i jelit. ucie wieych lici zmniejsza bl zba. Mona spoywa posiekane
licie z chlebem z masem lub jako herbat. Mode licie
zebrane wczesn wiosn s dobrym dodatkiem do tzw.
saatek wiosennych, oglnie wzmacniajcych i pobudzajcych lepsz przemian materii. Drobno posiekane su
jako pasza dla drobiu.
83
Uwaga!
Krwawnika nie
wolno przedawkowa, w duych
ilociach jest
toksyczny i wywouje
ble gowy oraz
oszoomienie. Zbyt
dugie uywanie lici
(tamowanie krwotokw zewntrznych)
moe spowodowa
nadwraliwo skry
na wiato.
Kurzylad polny
(Anagallis arvensis L.)

Rodzina: pierwiosnkowate Primulaceae
Kurolep, kurzymor i kurzylep.
CT
Opis
Nazwa rodzajowa Anagallis pochodzi prawdopodobnie od greckiego sowa anagelao mia
si, gdy w staroytnoci ziele to byo zalecane
dla odpdzenia melancholii. Na ogldanym pod
wiato liciu ukad nerww przypomina kurz
ap i std pochodzi nazwa rodzajowa roliny kurzylad. Jest to rolina jednoroczna,
o licznych, drobnych czterokanciastych odygach, zwykle cielcych si po ziemi, rzadziej
wzniesionych. Poce si po ziemi pdy do
atwo si ukorzeniaj. Licie drobne, naprzeciwlege lub stojce po 3-4 w okkach, maj ksztat jajowaty
lub eliptyczny, kolor jasnozielony i czarne kropki od spodu.
Kwiaty o zronitych patkach korony, wyrastaj na dugich
szypukach z ktw lici, najczciej s ceglastoczerwone.
Kwitnie od maja do padziernika. Owocem jest kulista, pkajca torebka, zawierajca liczne drobne nasiona.
Gatunek podobny
Kurzylad bkitny - Anagallis foemina Mill.
Wystpowanie
Kurzylad pochodzi z rejonu Morza rdziemnego, ale rozpowszechni si na caym obszarze Europy, Ameryki Poudniowej i zachodniej Australii. W Polsce jest pospolitym
chwastem wystpujcym na polach, ugorach, nieuytkach,
przydroach, wysypiskach oraz w ogrodach, winnicach,
w zasiewach zb, zarwno na niu, jak i w niszych pooeniach grskich. Preferuje gleby gliniaste, bogate w skadniki pokarmowe. W Polsce rolina rozpowszechniona, ale
nie tak pospolita tak jak dawniej, z uwagi na powszechne
stosowanie herbicydw, ktre ograniczyy jej liczebno.
Surowcem jest ziele kurzyladu polnego, zbierane w czasie kwitnienia, od czerwca do wrzenia. Suszenie powinno
84
odbywa si w miejscu zacienionym, o dobrym przewiewie

lub w suszarni w temperaturze 30-40oC.
Skad chemiczny
Saponiny, gorycze, flawonoidy, kwasy organiczne, glikozyd
cyklamin i garbniki.
Zastosowanie
Waciwoci lecznicze tego surowca znane byy w staroytnoci, zalecany by przez Hipokratesa, Dioskoridesa jako
rodek diuretyczny. W redniowieczu rolina uywana bya
w operacjach oka, bowiem obnia zdolno akomodacyjn.
Kurzylad polny by jedzony na surowo we Francji i w Niemczech, a gotowany w Azji Mniejszej.
Dawniej napar kurzyladowy (1 yka na szklank wrztku) by zalecany w leczeniu chorb wtroby, kamicy moczowej i nerkowej oraz padaczki. Pono powodowa wydalanie drobnych kamyczkw i piasku z ukadu moczowego.
Aktualnie wykorzystuje si w lecznictwie ludowym wodne
wycigi, w tym napar i macerat, ktre dziaaj wykrztunie,
moczopdnie i odtruwajco. Wspczenie mona go poleci przy zapaleniu garda i oskrzeli, przy suchym kaszlu
i chrypce. Z tego wzgldu, e zawiera kwas ferulowy i kawowy oraz synapinowy dziaa bakteriostatycznie, ciopdnie i ochronnie na misz wtroby. Flawonoidy (kemferol, kwercetyna) dziaaj dodatkowo przeciwzapalnie,
natomiast saponiny trjterpenowe dodatkowo antyseptycznie i moczopdnie. Zewntrznie napar dziaa oczyszczajco i gojco na rany. Kurzylad uywany jest w Indiach
jako trucizna na ryby.
CT
85
Przepisy
Napar
1 yeczk rozdrobnionego suszu zala
1 szklank wrzcej
wody i parzy pod
przykryciem 15-20
min., przecedzi
i w razie koniecznoci
pi 2-3 razy dziennie
po szklanki. Napar
ten znajduje zastosowanie w leczeniu
wtroby, taczki
i dolegliwoci ze strony nerek (w tym take
kamicy nerkowej).
Lebiodka pospolita
(Origanum vulgare L.)

Dziki majeranek, macierduszka, duszka, macierzyca, macierzanka wysoka, macierzanka pospolita, dobromyl.
KR
Opis
Bylina z pezajcymi kczami tworzcymi czsto
rozogi. Wzniesiona, owosiona odyga dorasta do
80 cm wysokoci. Licie s jajowate, na szczycie
tpe, caobrzegie lub zbkowane. Kwiaty rowe
lub rowoliliowe s zebrane w wielokwiatowy,
szczytowy, widlasty podbaldach. Kwitnie od lipca do wrzenia. Owocem jest rozupnia rozpadajca si na 4 rozupki. Caa rolina ma mocny,
korzenny zapach. Jest miododajna.
Wystpowanie
Ronie w Afryce pnocnej, Europie i Azji. W Polsce jest
skadnikiem muraw kserotermicznych, zaroli, brzegw
lasw, zrbw lenych, przydroy, miedz, ska. Zwizana
jest z podoem bogatym w wap. Jest rolin pospolit na
glebach lessowych i gliniastych, zwaszcza na rdzinach.
Surowcem jest ziele lebiodki, ktre zbiera si na pocztku
kwitnienia rolin. cina si tylko grn niezdrewnia cz
odygi. Ziele dobrze wysycha w miejscach zacienionych
i przewiewnych, rozoone cienk warstw. Po wysuszeniu
licie i odygi maj barw szarozielon, a kwiaty row lub
rowofioletow. W zielu nie powinno by przekwitych
kwiatw.
Skad chemiczny
Olejek (0,12-0,5%), substancje gorzkie, garbniki (4%),
zwizki ywicowe, flawonoidy, sole mineralne, witamina C.
Zastosowanie
Lebiodka jako rolina lecznicza znana bya ju w staroytnoci za czasw Arystotelesa, Hipokratesa, Dioskoridesa
86
i Pliniusza. Zalecano wwczas przetwory z lici i kwiatw

przeciw ukszeniom jadowitych zwierzt. Hipokrates zaleca ziele lebiodki przy wyczerpaniu nerwowym, w chorobach pucnych i hemoroidach. W redniowieczu stosowano j jako rodek zabezpieczajcy przed czarami. W XII w.
w. Hildegarda polecaa t rolin przy trdzie. W lecznictwie ludowym uywana bya jako rodek agodzcy bl zbw, wzmacniajcy nerwy, przy blach menstruacyjnych,
przezibieniach i zaburzeniach trawiennych, do kpieli
wzmacniajcych i w leczeniu reumatyzmu. W medycynie
ludowej lebiodk poleca si przy nadmiernej pobudliwoci
seksualnej. Obecnie w lecznictwie lebiodka ma niewielkie
zastosowanie jako rodek uatwiajcy trawienie i dziaajcy wykrztunie w chorobach grnych drg oddechowych.
Dziaa moczo- i ciopdnie oraz wiatropdnie. Najczciej
rolina ta jest stosowana w mieszankach. Znacznie wiksze
zastosowanie znajduje jako rolina przyprawowa. Szczeglnie popularna jest w krajach rdziemnomorskich, jako
niezbdny dodatek do pizzy. Mona lebiodk dodawa do
wdlin, zup, potraw z ryb, jaj, sosw, drobiu i wszelkiego
rodzaju saatek, a w przemyle spoywczym do konserw,
kiszonek, likierw i produkcji wermutu. W Szwecji bya dodawana do piwa. Z ziela lebiodki, lici porzeczki czerwonej,
wina i cukru mona sporzdzi domow, lecznicz nalewk. Olejek eteryczny z tej roliny stosuje si w przemyle
kosmetycznym do produkcji myda, wody koloskiej i pomadek. Jest te dobrym rodkiem zwalczajcym mikroorganizmy i mole. Dawniej licie lebiodki uywane byy jako
namiastka herbaty i dodatek do tytoniu. Z kwiatkw otrzymywano pomaraczowy barwnik do weny.
PW
87
Przepisy
Napar
1 yeczk zi zala
1,5 szklanki wody,
zostawi do nacignicia 10-15 min.
Pi do szklanki
2-3 razy dziennie
przed posikiem
w dolegliwociach
odkowych, a po
jedzeniu jako rodek
wykrztuny.
Aromatyczny cukier
Zasypa cukrem
siekane licie i kwiaty
lebiodki, pozostawi
w soiku na socu przez 1 dzie.
Otrzymuje si w ten
sposb aromatyczny
cukier do posypywania deserw.
Lipa drobnolistna
(Tilia cordata Mill.)
Lipa szerokolistna
(Tilia platyphyllos Scop.)
Rodzina: lipowate Tiliaceae

Lipinka.
MD
Opis
Przepisy
Napar
1 yki kwiatw
zala 2 szklankami wody wrzcej
i naparza 15 min.
pod przykryciem.
Odstawi na 10 min.
i przecedzi. Pi po
szklanki 3 razy
dziennie po jedzeniu
jako rodek napotny.
Nadaje si take do
uytku zewntrznego.
Obydwa gatunki lipy to wysokie, rozoyste

drzewa liciaste, ktrych pnie osigaj obwd
kilku metrw. Maj ciemn kor. Ich kwiaty s
biaawo-tawe, o licznych prcikach, wonne,
miododajne, zebrane w kwiatostany o ksztacie
baldaszka. Szypuka dwigajca cay kwiatostan
jest zronita do poowy dugoci z cienk, boniast, jasnozielon, jzyczkowat podsadk
kwiatow, ktra stanowi pniej aparat lotny do
rozsiewania owocostanw. Lipa drobnolistna ma
licie okrgawo-sercowate, zaostrzone, spodem
sinawe; kwiatostan skada si z 5-11 kwiatw. Lipa szerokolistna jest zwykle wyszym drzewem (do 40 m), ma
wiksze licie, spodem zielone, lnice. Jej kwiatostany
skadaj si z 2-5 kwiatw i kwitnie o dwa tygodnie wczeniej ni lipa drobnolistna. Lipy kwitn od czerwca do lipca.
Owocem jest jednonasienny orzeszek o ksztacie odwrotnie
jajowatym, dugoci do 8 mm.
Gatunek podobny
Lipa srebrzysta - Tilia tomentosa Moench, lipa porednia
(holenderska) - Tilia x vulgaris Hayne.
Wystpowanie
Lipa wystpuje dziko w lasach liciastych. Jest te rozpowszechniona w parkach, przy drogach, kocioach i dworach, na cmentarzach oraz przy domostwach. W parkach
bywa czsto wysadzana lipa srebrzysta o kwiatach z odurzajcym zapachem, ktrych nie zbiera si na surowiec
zielarski.
88
Surowcem zielarskim jest kwiatostan lipy. Zbiera si cae
kwiatostany wraz z podsadk kwiatow. Zbir rozpoczyna
si w tym czasie, gdy wikszo kwiatostanw jest rozwinita. Nie mona zbiera kwiatw przekwitych. Przed
przystpieniem do zbioru naley uzyska zgod odpowiedniej instytucji na zbir (np. zarzdu drg, urzdw gminy,
wacicieli drzew). Zbir powinien by tak prowadzony, aby
nie niszczy drzew. Zrywa si kwiatostany w dni pogodne
i po obeschniciu rosy, po czym ukada luno w koszyku.
Nie mona pozyskiwa kwiatw z drzew rosncych przy
ruchliwych szosach, ulicach miast itp. ze wzgldu na zanieczyszczenie rolin zwizkami oowiu. Kwiatostany lipy
dobrze wysychaj w warunkach naturalnych. Rozkada si
je do suszenia cienk warstw w miejscach zacienionych
i przewiewnych. Po wysuszeniu powinny mie barw tobiaaw (podsadki jasnozielon). Zebrany surowiec nie
moe zawiera kwiatw przekwitych, owocw oraz podsadek z plamami.
Skad chemiczny
Flawonoidy, olejek eteryczny, znaczna ilo (do 50%) wglowodorw (alkanw), zwizki luzowe, kwasy organiczne,
fitosterole, trjterpeny, nieco garbnikw i sole mineralne.
Zastosowanie
Napary z kwiatw lipy stosuje si jako pomocniczy agodny rodek napotny w stanach gorczkowych w niektrych
chorobach zakanych, jak angina, grypa, zapalenie garda,
oskrzeli i tzw. choroba z przezibienia. Napary z lipy su
rwnie jako lek uspokajajcy w nadmiernej pobudliwoci
nerwowej, zwaszcza u modziey i osb starszych. Napar
z kwiatw lipy podaje si take w agodnych zaburzeniach
trawiennych i metabolicznych oraz w miadycy.
MG
89
Zioa napotne
Zmiesza rwne
iloci kwiatw
lipy, kwiatw bzu
czarnego i owocw
berberysu (lub kczy
perzu). Zala 2 yki
zi 2 szklankami
wrzcej wody i postawi pod przykryciem
na parze na 20 min.
Odstawi na 10 min.
i przecedzi. Doda
2 yki syropu malinowego (lub kieliszek
rumu dla dorosych)
i wypi gorce wieczorem przed snem.
Zioa uspokajajce
Zmiesza po 20 g
kwiatw lipy, korzeni
kozka i lici melisy.
yk mieszanki zala
1 szklank wody
wrzcej i naparza
pod przykryciem
15 min. Odstawi na
Pi szklanki
3 razy dziennie po
posikach w stanach
pobudzenia nerwowego.
Wgiel drzewny
z lipy
Przyjmowa
yeczki proszku
w mleku lub wodzie
albo 3-5 tabletek
3-4 razy dziennie
w biegunce, zatruciach pokarmowych,
nadkwanoci
i dolegliwociach
odkowych.
Proszek z dodatkiem
sproszkowanych lici
szawii suy take do
czyszczenia zbw.
Lnica pospolita
(Linaria vulgaris Mill.)
Scrophulariaceae

Dzikie lwie paszcze, pantofelki Matki Boskiej, wylin, nocne ziele, lnicznik, lnionka polna, lonek,
nietupa, Panny Maryi len, wylin lnianka, ziele
urynowe, zuzuli lon.
PW
Opis
Przepisy
Napar
Do stosowania
wewntrznego
przygotowa napar
z 2 yeczek zi na
2 szklanki wrzcej
wody, pi do
szklanki 3 razy
dziennie.
Bylina o prosto wzniesionej, sabo rozgazionej

odydze dorastajcej do 80 cm. Licie s wskie,
na brzegu lekko podwinite, siedzce z trzema
wyranymi nerwami. Na odydze wystpuj bardzo gsto. Niekiedy s sinawe. Kwiaty zebrane
s na szczycie odygi w gste grona. Korona
kwiatowa jest dwuwargowa, ta z ostrog, za
w gardzieli pomaraczowa. Kwitnie od czerwca
do wrzenia. Lnica pospolita to gatunek zmienny o formach
rnicych si barw kwiatw oraz owosieniem i gardziel
grnej wargi. Owocem jest torebka, nasiona brodawkowane, paskie, eliptyczne, czarne.
Wystpowanie
Jest gatunek eurosyberyjski, pospolity w caej Europie,
w Polsce na niu i w grach po regiel dolny. Wystpuje na
polach, przydroach, wirowiskach, kach, zrbach, murawach kserotermicznych, na pulchnych glebach, w ciepych
stanowiskach, na siedliskach mezotroficznych o odczynie
sabo kwanym do alkalicznego.
Surowcem zielarskim jest ziele lnicy, ktre pozyskuje si
w peni kwitnienia rolin. cina si grne czci pdw,
dugoci okoo 25 cm do koszy i szybko poddaje suszeniu w temperaturze do 35oC. Ziele powinno by suszone
w cienkiej warstwie, aby nie trzeba go byo przewraca, bowiem cienkie listki szybko wysychaj i krusz si. Dobrze
wysuszone ziele powinno zachowa naturaln barw.
90
Skad chemiczny
Alkaloid peganina, flawonoidy, kwasy organiczne, witamina
C, garbniki, pektyny, cukry, sole mineralne, fitosterole.
Zastosowanie
Lnica pospolita bya rolin znan i stosowan przez lekarzy w redniowieczu. Jej opis mona znale prawie
we wszystkich herbarzach z XV i XVI w. Stosowano j np.
w chorobach wtroby, przy zatrzymaniu moczu i w grulicy. Lecznictwo ludowe zalecao ziele lnicy jako rodek moczopdny, przeczyszczajcy, napotny, ciotwrczy i przeciwzapalny, a take na obrzki, do wybielania plam i piegw
na twarzy. Obecnie w medycynie uywa si w praktyce
pediatrycznej i geriatrycznej odwaru z jej ziela do leczenia
agodniejszych, przewlekych zapar, a w dermatologii do
agodzenia widu skry, trdziku, zapale narzdw rodnych oraz ylakw odbytu i ylakowego owrzodzenia podudzi. W leczeniu schorze dermatologicznych lepsze efekty
daje stosowanie ziela lnicy w mieszankach np. z babk, opianem czy te przywrotnikiem. Niegdy lnic ceniono jako
rolin barwiersk.
Silny odwar z lnicy zabija muchy.
KR
91
Odwar
Do uytku zewntrznego przygotowa
3% odwar (gotowa
na wolnym ogniu
okoo 6 min.). Lnic
gotuje si zwykle
w mleku.
Mazido na
hemoroidy
Miesza si rozdrobnione ziele ze smalcem wieprzowym
(2 czci ziela na 5
czci smalcu).
Przekroczenie
zalecanych dawek
moe spowodowa
nudnoci i biegunk.
opiany
(Arctium sp. L.)

opuch, dziady, opie, kostropacz, gowacz, opian lekarski, opustka, kobierze, rzep, opian, opian pospolity, opienie, opucha, lopijan, opion,
opuszno, oppyan, wielki opian, wyelky lopyan.
PW
Opis
opiany: wikszy, pajczynowaty i mniejszy s
do siebie bardzo podobne i wystpuj czasem razem. Nale do rolin dwuletnich, ktre w pierwszym roku wytwarzaj gruby, palowy korze oraz
rozet duych, dugoogonkowych, sercowato
okrgawych lub owalnych lici odziomkowych,
zbkowanych lub caobrzegowych, gr zielonych, od spodu szaro, filcowato owosionych.
W roku drugim z korzenia wyrasta rozgaziona odyga, do
2 m wysokoci. Licie odygowe s drobniejsze i osadzone
na krtkich ogonkach. Na wierzchokach rozgazie odygi
wyksztacaj koszyczki kwiatowe, okryte haczykowatymi
uskami, zebrane w baldachogrona. Kwiaty w koszyczku
s tylko rurkowate, obupciowe, rowo- i fioletowopurpurowe. Kwitn w lipcu i sierpniu. Owocem jest zielonawa
lub brunatna, wyduona nieupka z pczkiem woskw na
szczycie. Owocostany, czsto nazywane: dziadami, rzepami
lub czepami, dziki haczykowatym uskom atwo przyczepiaj si do sierci zwierzt i ubra ludzkich. W ten sposb
s roznoszone na due odlegoci. Caa rolina odznacza
si typowym zapachem i gorzkim, luzowatym smakiem.
opiany nale do rolin silnie nektaryzujcych i obfitujcych w pyek, chtnie oblatywanych przez pszczoy.
Wystpowanie
opiany wystpuj prawie w caej Europie i Azji, zawleczone zostay take do Ameryki Pnocnej i Poudniowej.
W Polsce rosn jako pospolite chwasty ruderalne, na
mietnikach, przychaciach, w zarolach, rowach, pod potami na gruzach i usypiskach oraz pojedynczo na polach
i miedzach.
92
Przepisy
Surowcem zielarskim jest korze, za w lecznictwie ludowym rwnie licie i owoce. Korzenie zbiera si jesieni
i bardzo wczesn wiosn tylko z jednorocznych rolin, tj.
z tych, ktre jeszcze nie wytworzyy pdw kwiatowych.
W czasie kwitnienia korzenie szybko trac swoje wasnoci
lecznicze i staj si wkniste, nieamliwe i nie nadaj na
surowiec zielarski. Korzenie wykopuje si, pucze w biecej wodzie, oddziela czci nadziemne i czyci z drobnych
korzonkw. Grube korzenie w celu szybszego wysuszenia
naley przekroi wzdu. Mona je suszy w warunkach naturalnych, a dosuszy w suszarni, w temperaturze nie przekraczajcej 50oC. Waciwie zebrany i wysuszony surowiec
powinien mie barw jasno-szarobrunatn, na przeomie
szarobia. Korzenie przy zginaniu powinny pka.
Skad chemiczny
Inulina (do 45%) olejek eteryczny, garbniki (do 5%), goryczka, niewielka ilo witaminy C, zwizki ywicowe i proteinowe, sole mineralne (najwicej fosforu i siarki), kwasy
organiczne, luzy i flawonoidy. Warto doda, i dojrzae
owoce opianu zawieraj do 70% tustego oleju.
Zastosowanie
Korzenie opianu maj dziaanie bakteriobjcze, przeciwzapalne, przeciwcukrzycowe, przeciwreumatyczne, gojce,
hamujce rozwj grzybw, napotne i wzmagajce przemian materii, gwnie w przewlekych schorzeniach skrnych.
wiee licie przykada si na trudno gojce si rany. Zwykle s stosowane w mieszaninie z innymi zioami o podobnym dziaaniu.
W przemyle kosmetycznym korze opianu suy do produkcji rodkw na porost i do pielgnacji wosw, np. nalewka z korzeni opianu na oliwie z oliwek stosowana jest
jako rodek zapobiegajcy wypadaniu wosw i sprzyjajcy
ich wzrostowi. Dla oczyszczenia skry i wosw oraz dla
usunicia wysypki mona stosowa kpiele zioowe z mieszanki korzenia opianu, pokrzywy i ziela skrzypu, odwar
dolewa si do kpieli.
W niektrych krajach mode korzenie dodawane s do zup
zamiast ziemniakw. W chiskim jadospisie czsto spotyka si marynowane lub gotowane korzenie opianu, a mode licie wykorzystywane s do zup i saatek.
93
Olej opianowy
1 szklanka wieych
lub suchych korzeni,
albo te lici zala
200 ml oleju winogronowego lub oliwy
o temp. 50-60oC;
wytrawia 14 dni;
przefiltrowa. Zaywa 2 razy dziennie
po 1-2 yki przy
osabieniu i zaparciach oraz w celu
wyregulowania przemiany materii
i jako lek ciopdny. Stosowa
ponadto do przemywania skry w celach
kosmetycznych, do
maseczek olejowych
(dziaajcych odywczo, regenerujco,
przeciwzapalnie,
natuszczajco, wybielajco, odkaajco
i przeciwzmarszczkowo) oraz do wcierania we wosy suche,
zniszczone ondulacj
i farbowaniem, przy
wypadaniu, amliwoci, rozdwajaniu oraz
przy suchym upieu.
Macierzanka
piaskowa
(Thymus serpyllum L. Emend. Fr.)
CT
Cber, cber pospolity, czber pospolity, czber leny, czbr, czbr macierzanka, czebryk,
czembrzyk, czomber, czomberek, dzicielina,
dzicielnica, macierduszka, macierz duszka,
macierzaduszka, macierzczka, macierzduszka,
macierzonka, macierzyduszka, maciorka, materzercaduschka, macierzanka pospolita, syemrzyk, szemrzyk, szmer, szmyr, tymian, tymian
macierzanka, tymianek macierzanka pospolita,
tymianek wskolistny, tymijan macierzanka.
Przepisy
Napar
1 yk ziela macierzanki zala 1
szklanki wrzcej
wody i naparza pod
przykryciem 20 min.
Odstawi na 10 min.
i przecedzi. Pi po
- szklanki 2-3
razy dziennie na 30
min. przed posikiem
jako lek zwikszajcy aknienie lub
po jedzeniu jako
rodek wiatropdny
i wykrztuny.
Opis
Rolina poca lub podnoszca si i zdrewniaa
u nasady o zakorzeniajcych si pdach, gsto
ulistnionych, dugich, na szczytach ponnych. Pdy kwiatowe s krtkie, wzniesione, a licie naprzeciwlege, najczciej rwnowsko-lancetowate. Kwiaty zrosopatkowe,
dwuwargowe, purpurowo-fioletowe, w niby okkach, tworz na szczytach pdw gwkowate kwiatostany. Kwitnie
od czerwca do wrzenia. Owocem jest poczwrna rozupnia. Caa rolina ma silny, miy zapach. Macierzank mona
atwo rozmnaa przez podzia ukorzenionych pdw. Roliny wysadza si wiosn lub pod koniec lata w miejscach
suchych i nasonecznionych. Pod nazw macierzanki znane
s liczne podgatunki, rnice si wysokoci, ksztatem
lici i zapachem, oraz wiele ras chemicznych o rnym
skadzie olejku eterycznego.
Gatunek podobny
Macierzanka zwyczajna - Thymus pulegioides L.
Wystpowanie
Wystpuje w licznych odmianach niemal w caej Europie, pnocnej Afryce, rodkowej i pnocnej Azji oraz
Ameryce Pnocnej. W Polsce jest pospolita na caym niu. Ronie na suchych pastwiskach, sonecznych
94
wzgrzach, brzegach sosnowych lasw, suchych polanach

lenych. Tworzy gste, niskie darnie.
Surowcem zielarskim jest ziele macierzanki, ktrego zbir
prowadzi si w dni pogodne, po obeschniciu rosy. cina
si pdy w pocztkowym okresie kwitnienia rolin. Wybiera si pdy obficie ulistnione, pozostawiajc najstarsz,
zdrewnia cz odygi. Do zbioru uywa si ostrych noy
lub noyc, aby unikn wyrywania rolin z korzeniami.
Przed suszeniem z zebranego ziela naley usun inne
roliny lub ich czci i korzenie. Ziele macierzanki dobrze
wysycha w warunkach naturalnych, rozoone lun, cienk warstw, aby nie zachodzia konieczno przegarniania
go w czasie suszenia. Drobne licie szybciej wysychaj ni
odygi i atwo si osypuj. Dobrze zebrany i wysuszony surowiec powinien skada si z ulistnionych pdw, o naturalnym zabarwieniu i przyjemnym, charakterystycznym
zapachu.
Skad chemiczny
0,2-0,6% olejku eterycznego, okoo 5% garbnikw, zwizki
goryczowe, kwasy organiczne flawonoidy, sole mineralne
i inne zwizki.
Zastosowanie
Napary z ziela macierzanki stosuje si doustnie przede
wszystkim jako lek wykrztuny, rozkurczowy i odkaajcy
w nieytach jamy ustnej, garda, krtani i oskrzeli, poczonych ze skurczem mini gadkich, zalegajc wydzielin
luzow, osabieniem lub zanikiem odruchu wykrztunego,
mczcym, uporczywym suchym kaszlem, a take w zakaeniu bakteriami ropotwrczymi. Ponadto zaleca si je
w stanach nieytowych odka i jelit, nadmiernej fermentacji, wzdciach, blach brzucha, zaparciach atonicznych,
niedokwanoci, osabieniu aknienia i przyswajania pokarmw. Zewntrznie stosuje si napary lub odwary z ziela
macierzanki do pukania jamy ustnej i garda przy anginie.
Wykorzystuje si je rwnie do irygacji, obmywa i tamponowania w zapaleniu sromu i pochwy, widzie oraz
upawach. Su ponadto do okadw i przemywa na skr w trdziku krostkowym, zapaleniu torebek wosowych,
widzie skry, ukuciach owadw, drobnych zranieniach
i oparzeniach II stopnia, a take do okadw w blach reumatycznych i nerwoblach.
95
Przepisy
Napar
Do pukania jamy ustnej i garda przy anginie oraz do obmywania skry stosowa
rwne iloci ziela
macierzanki i lici
szawii. Do okadw
sporzdza si napar
z 2-3 yek ziela na
1 szklank wrzcej
wody, natomiast do
tamponowania oraz
do irygacji napar
z 1 yki ziela na 2
szklanki wody.
Napar do kpieli
200 g ziela macierzanki zala 3 l wody
wrzcej, odstawi
pod przykryciem na
20-30 min. i przecedzi do wanny
wypenionej do
wod o temperaturze
37-38oC. Czas kpieli
15-20 min. Po wyjciu z wanny owin
si przecieradem
kpielowym i nie wycierajc si pooy
si do ka. Kpiel
dziaa dezynfekujco
i przeciwzapalnie
oraz wzmacniajco
i regenerujco.
Mak polny
(Papaver rhoeas L.)

Rodzina: makowate Papaveraceae
Mak dziki, mak zajczy, wilczy maczek, krasa,
maczek, makwki, polny maczek, er, yr polny.
CT
Opis
Rolina roczna wyrastajca do 50 cm, o odydze i liciach pokrytych dugimi, odrastajcymi
woskami. Licie s szarozielone pojedynczo lub
podwjnie pierzastowrbne o odcinkach podugowatych lub lancetowatych. Kwiaty due o purpurowych lub brunatnoczerwonych okrgawych
patkach maj u nasady czarn plamk. Liczne
prciki wystpuj w kilku okkach. Kwitnie od
maja do sierpnia. Owocem jest torebka (makwka) kulista lub wyduona, ktra po dojrzeniu
otwiera si dziurkami pod szczytem.
Gatunek podobny
Mak wtpliwy - Papaver dubium L., mak piaskowy - Papaver argemone L.
Wystpowanie
Wystpuje w Europie. Pochodzi prawdopodobnie ze strefy Morza rdziemnego. W Polsce spotykany jest na niu
i w strefie podgrskiej. Mak polny jest pospolitym chwastem zb i rzepaku na yznych glebach (rdziny, lessy).
Mniej licznie wystpuje w rolinach okopowych, na ugorach, przydroach i torowiskach kolejowych. Lubi gleby
o odczynie obojtnym lub zasadowym.
Surowcem s patki korony, ktre po zebraniu naley ukada w paskich koszyczkach i szybko przenosi do suszenia,
gdy atwo ciemniej. W warunkach naturalnych mona je
suszy tylko w ciepe i pogodne dni, rozkadajc w cienkiej warstwie, a w suszarni ogrzewanej w temperaturze do
30oC. Podczas suszenia patki zmieniaj barw z czerwonej
na rowofioletow. Dugo suszone ciemniej i nie nadaj
si na surowiec zielarski.
96
Skad chemiczny
Przepisy
Do 10% luzu, barwniki antocyjanowe, okoo 0,03% nietrujcego alkaloidu readyny, sole mineralne, fitosterole
i kwasy organiczne.
Zastosowanie
Kwiaty maku polnego byy od dawna uywane przez czowieka. W Egipcie przystrajano nimi grobowce. Pczki kwiatowe byy spoywane jako pokarm. Patki kwiatw suyy do barwienia wina i innych napojw. W redniowieczu
znajdoway zastosowanie jako lek uspokajajcy i przeciwzapalny. W wierzeniach ludowych okadzano nimi chorego
na febr. Mia te pomaga przy konwulsjach i krwiopluciu.
Kwiaty tej roliny byy stosowane jako rodek uspokajajcy
dla niemowlt. Barwnik zawarty w patkach korony maku
polnego nadawa tkaninom jedwabnym, bawenianym
i lnicym kolor czerwony. Mak polny w wielu krajach wysiewany jest jako rolina ozdobna na rabatach, zdobi take trawniki. Obecnie odwary z maku polnego stosuje si
w nieytach garda, chrypkach, uporczywym kaszlu. Dziaaj te uspokajajco przy nadmiernej pobudliwoci i bezsennoci. Mak wprawdzie nie zawiera morfiny, ale zawiera inne
alkaloidy, ktre maj dziaanie lekko narkotyczne i uspokajajce. Odwar nadaje si take do pukania jamy ustnej,
garda i spojwek oraz do irygacji przy zapaleniu pochwy.
Zwykle zalecany jest w mieszaninach z zioami o zblionym
dziaaniu.
Nasiona maku polnego uywane s w niektrych krajach
jako przyprawa. Mog te by rdem bardzo dobrego oleju. Na poudniu Francji dodaje si mode licie maku do
saatek, ale przed wyksztaceniem pkw, bo pniej s
trujce.
CT
97
Napar
1 yk kwiatw zala
szklank wrzcej
wody, a nastpnie
gotowa 2 min.
Przecedzony pi
5 razy dziennie po
1 yce. Napar z kwiatw maku polnego
osania bony luzowe
grnych drg oddechowych oraz dziaa
uspokajajco.
Malina waciwa
(Rubus idaeus L.)

Malina pospolita, maliniak, malinnik.
MD
Opis
Jest wysokim, wyrastajcym do 1,6 m krzewem
o pdach wzniesionych, rocznych lub dwuletnich, ukowato wygitych, okrytych sabymi,
szczecinkowatymi kolcami. Licie ma pierzasto
3-7 dzielne, ostro pikowane, od spodu biaawo filcowate. Biae kwiaty o rednicy okoo
10 mm zebrane s po ok. 10 w lune kwiatostany. Owoc zbiorowy jest matowy, czerwony, delikatnie omszony, zoony z licznych pestkowcw.
Kwitnie od czerwca do sierpnia. Malina jest dobr rolin miododajn.
Gatunek podobny
Malina kamionka - Rubus saxatilis L., malina moroszka Rubus chamaemorus L., jeyna fadowana - Rubus plicatus
Weihe&Nees.
Wystpowanie
Malina waciwa jest rolin strefy umiarkowanej. Wystpuje rwnie w rejonach chodniejszych i subarktycznych
Europy, Azji i Ameryki Pnocnej. Wystpuje w caej Polsce
w lasach, na polanach i na wyrbach, a w grach po pitro
kosodrzewiny.
Surowcem zielarskim jest li i owoc maliny. Dobrze wyronite licie (bez ogonka) zbiera si wiosn i latem, a nastpnie ukada luno w paskich koszach. Licie mona suszy w suszarni naturalnej, w miejscu zacienionym. Owoce
zbiera si wieo dojrzae, jdrne, zawsze w czasie suchej
pogody. Owoce zbyt mikkie, przejrzae, gniot si w czasie
transportu, puszczaj sok, fermentuj, a podczas suszenia
zlepiaj si i brunatniej. Owoce naley zbiera delikatnie
do paskich ubianek i jak najszybciej przenosi do suszenia. Przetrzymywane zbyt dugo atwo pleniej. Suszy si
je tylko w suszarni ogrzewanej, pocztkowo w temperatu-
98
rze nieznacznie podwyszonej, a nastpnie do 50oC. Dobrze

wysuszone owoce powinny mie naturaln barw, przyjemny aromat, nie powinny si zlepia w grudki. Ze wieych
owocw sporzdza si syrop malinowy.
Skad chemiczny
Owoce zawieraj do 10% cukrw (gwnie glukoza i fruktoza), do 3% kwasw organicznych, antocyjany, luz, pektyny, witaminy C, B1, B2, P, lotne zwizki zapachowe, inozyt,
lecytyn oraz kwas foliowy i karoten. W liciach maliny
znajduje si 4,6% garbnikw elagowych, okoo 1,5% kwasw organicznych, a wrd nich kwas cytrynowy, mlekowy
i askorbinowy, zwizki ywicowe i sole mineralne.
Zastosowanie
Lecznicze waciwoci maliny byy znane ju w staroytnoci. Grecy i Rzymianie stosowali malin przeciwko
jadowi mii. Stara medycyna tybetaska polecaa licie
malin w schorzeniach nerwicy, zwaszcza neurastenii oraz
w ostrych, przewlekych zakaeniach. Do celw leczniczych
lepsze s maliny ze stanowisk naturalnych, zdziczae oraz
owoce ze stanowisk nizinnych. Licie maliny dziaaj moczopdnie, cigajco, tonizujco, przeciwzapalnie, oczyszczajco i oglnie wzmacniajco. Napar z lici stosuje si
w nieytach odka i jelit oraz agodnie przebiegajcych
biegunkach i sabo nasilonych wzdciach, szczeglnie
u dzieci i modziey. Podaje si go take w zaburzeniach
miesiczkowania, osabieniach pochorobowych, egzemach i wypryskach. Jest te polecany przy miadycy ttnic i nadcinieniu. Napar z suszonych owocw zaleca si
w chorobach przebiegajcych z gorczk, jako rodek napotny, przeciw kaszlowi, obniajcy ciepot ciaa, niekiedy
w poczeniu z kwiatem lipy bd bzu czarnego. Aktualnie
w lecznictwie owoce maliny i syrop podawane s dzieciom
przy grypie, anginie, odrze, zapaleniach oskrzeli, przezibieniach i grypie. Syropy z owocu maliny uywane s take dla polepszenia smaku lekarstw, zwaszcza dla dzieci.
Malin stosuje si przy szkorbucie, paradontozie i innych
objawach awitaminozy. Z uwagi na du ilo puryn, ktre znajduj si w owocach, nie powinni spoywa maliny
ludzie ze skaz moczanow, niewydolnoci nerek, chorzy
na podagr.
Owoc maliny to cenny produkt konsumpcyjny, szczeglnie
do wyrobu demw, sokw i marmolad. Daje mid o przyjemnym zapachu i aromacie. Suszone pdy maliny dodaje
si do parzenia gorszych gatunkw herbat, co powoduje
wzrost jej aromatycznoci.
99
Przepisy
Napar z owocw
2 yki suszonych
owocw zala
1 szklank wrzcej
wody i naparza pod
przykryciem 15 min.
Odstawi na 10 min.
i przecedzi.
Dorosym mona
doda 1 yk rumu
lub 1-2 yki syropu
malinowego. Wypi
wieczorem cay gorcy napar jednorazowo
w chorobach z podwyszon temperatur. Wskazane jest
jednoczesne przyjmowanie Polopiryny
oraz witaminy C.
Napar z lici
Zmiesza po 20 g
lici maliny, lici
szawii i kwiatw rumianku. Zala 1 yk
mieszanki 1 szklank
wrzcej wody i naparzy pod przykryciem
15 min. Odstawi na
Stosowa do pukania
jamy ustnej i garda
wielokrotnie w cigu
dnia przy anginie oraz
do okadw.
Mniszek lekarski
(Taraxacum officinale Coll.)

KR
Bole oczy, brodawnik, brodawnik mleczowaty,

brodawnik pospolity, dmuchacz, dmuchawiec,
gobi groch, kaczyniec, kniat-kuba-baba, lwi
zb, lwi zb pospolity, maiek, malak, mska
stao, milch, mlecz, mlecz lekarski, mlecz
wini, mlecz wiski, mleczaj, mlecznik, mlicz,
mnich, mnissek, mnisza gwka, mniszek, papawa, ppawa, ppawa, plesz, pleszyki, podmuch,
podrnik, podrnik mleczowaty, podrnik pospolity, popia gwka, psi mlecz, radiki, radynki,
mirgiel, wini pysk, wilczy zb, wole oczy, woowe oczy, zmuchawnik, abi kwiat.
Przepisy
Odwar z korzenia
2 yki rozdrobnionego korzenia zala
2 szklankami gorcej
wody i odstawi do
napcznienia przez
1 godzin. Nastpnie
ogrzewa powoli do
wrzenia i gotowa
pod przykryciem 3-5
min. Odstawi na 10
min. i przecedzi. Pi
- szklanki 2-3
razy dziennie na 1 godzin przed posikiem
jako rodek moczopdny i ciopdny.
Opis
Wyrasta od 5 do 50 cm wysokoci. Wyksztaca gruby korze,
walcowaty, misisty. Wczesn wiosn wytwarza rozet lici
odziomkowych, dugich, ywozielonych, wcinanych bardzo
gboko, ku szczytowi szerszych. Z nasady lici wyrasta kilka
szypuek kwiatostanowych, do grubych, obych, wewntrz
pustych. Kwiaty s te, jzyczkowate, zebrane w koszyczek
kwiatowy o rednicy do 5 cm. Koszyczki otwieraj si wczesnym rankiem, a zamykaj po poudniu. W czasie deszczu
kwiatostan jest zamknity i wyglda jak pk kwiatowy. Kwitnie od maja do lipca. Kwiatostan po przekwitnieniu ma wygld biaej puchowej kuli, ktra przy podmuchu rozlatuje si.
W jednej kuli znajduje si okoo 150 nieupek, opatrzonych
puchem kielichowym, ktre rozsiewa wiatr. Mniszek rozmnaa si rwnie wegetatywnie (atwo odrasta z kawakw
korzeni). Caa rolina wydziela sok mleczny.
Gatunek podobny
Brodawnik zwyczajny - Leontodon hispidus L.
Wystpowanie
Jest rolin wieloletni, prawdopodobnie europejsk.
Stopniowo rozprzestrzeni si na Azj, nastpnie Ameryk
Pnocn i pniej na niektre kraje pkuli poudniowej.
100
W Polsce mniszek lekarski wystpuje pospolicie na kach,

pastwiskach, trawnikach, ugorach i przydroach.
Surowcem zielarskim jest kwiat mniszka, korze, ziele
i ziele z korzeniami. Jako kwiat zbiera si cae koszyczki
kwiatowe, bez szypuki. Zbir prowadzi si w pocztkowej
fazie rozwoju kwiatw. Korzenie zbiera si jesieni z rolin
starszych. Wykopuje si je ostr, wsk opatk, uwaajc,
by ich nie okaleczy. Myje si dokadnie i szybko osusza
w przewiewnym miejscu, a nastpnie odcina czci nadziemne wraz z szyjk korzeniow i jak najszybciej suszy.
Na ziele cina si wczesn wiosn rozet liciow mniszka, gdy koszyczki kwiatowe s jeszcze w pkach. Niekiedy
zbiera si, na specjalne yczenie odbiorcy, ziele mniszka
bez kwiatostanw. Ziele z korzeniami zbiera si wczesn jesieni. Wykopuje si cae roliny, korzenie oczyszcza z ziemi, drobnych korzeni oraz usuwa zbrunatniae licie. Naley
rwnie usun z surowca kwiatostany wraz z szypukami.
Wszystkie surowce suszy si w suszarniach ogrzewanych,
w temp. ok. 30oC. Podczas suszenia ziela z korzeniami naley uwaa, aby dokadnie wysuszy szyjki korzeniowe,
gdy nie dosuszony surowiec atwo plenieje. W bardzo
ciepe dni mona korzenie podsuszy w suszarniach naturalnych, a nastpnie dosuszy w suszarni ogrzewanej.
Skad chemiczny
W korzeniu znajduje si inulina, gorycze, cholina, garbniki, kwasy organiczne, sole mineralne, zwaszcza potas.
W kwiatach ponadto: karotenoidy, flawonoidy, olejek.
wiee licie zawieraj duo witaminy C.
Zastosowanie
Mniszek znany by ju Arabom. W Chinach i Indiach rolin t stosowano przy zej przemianie materii. Obecnie
w lecznictwie zalecany jest jako lek ciopdny, moczopdny, przeciwcukrzycowy i w zaburzeniach trawiennych.
Wchodzi w skad licznych mieszanek zioowych. Zewntrznie wycigi z mniszka i wiey sok dziaaj regenerujco na
skr, przyspieszaj bliznowacenie i zanikanie uszkodze
skry. W Chinach przeprowadzono udane prby ywienia
jedwabnikw modymi limi mniszka, uzyskujc zaskakujco korzystne wyniki. We Francji, Woszech i Niemczech
mode licie mniszka s spoywane wiosn w postaci saatki. W niektrych rejonach Niemiec z praonych korzeni
mniszka wyrabiano namiastk kawy.
101
Wino
Rozdrobni 30-40 g
wysuszonych korzeni
mniszka i zala butelk
(700 ml) biaego wina
gronowego. Pozostawi na 2 tygodnie,
czsto wstrzsajc.
Przecedzi i pi po
1 yce lub 1 kieliszku
do likieru 2-3 razy
dziennie na 1 godzin
przed posikiem jako
rodek pobudzajcy
apetyt lub po jedzeniu
jako uatwiajcy
trawienie.
Sok
Zebrane wiosn
mode licie mniszka lub cae roliny
z korzeniami wymy
w wodzie, rozoy, by
obcieka woda, zemle
w maszynce do misa
i wycisn sok przez
ptno. Na 5 szklanek
soku doda 1 szklank
spirytusu, rozla do
butelek i przechowywa w lodwce. Pi
sok, rozpoczynajc
od 1 yeczki dziennie
w cigu 10 dni. Dziaa
oglnie wzmacniajco,
uodporniajco, odtruwajco, zwaszcza jako
rodek pomocniczy
dla rekonwalescentw i osb w wieku
podeszym.
Okad ze wieo wycinitego soku mniszka
niszczy stopniowo
brodawki, kurzajki
i kykciny, podobnie
jak sok z glistnika.
Mydlnica lekarska
(Saponaria officinalis L.)

Rodzina: godzikowate Caryophyllaceae
Lepnica, mydelnica, mydelnica psie godziki,
mydelnik, mydelnik lekarski, mydlica, mydlik,
mydlnik, mydownik, panny, psie godziki, lepaki, zajcza cebula.
PW
Opis
Przepisy
Odwar
yki rozdrobnionych korzeni zala
1 szklank letniej
wody. Ogrzewa do
wrzenia i gotowa
powoli pod przykryciem 5 min. Odstawi
na 15 min. i przecedzi. Pi 1-2 yki 2-4
razy dziennie midzy
posikami jako
rodek wykrztuny
i regulujcy przemian materii. Odwar
mona stosowa
zewntrznie do mycia
owosionej czci
gowy w ojotokowym
zapaleniu skry,
Rolina wieloletnia, do 1 m wysokoci, o prosto

wzniesionej, nagiej odydze. Pod ziemi posiada
dugie, walcowate, rozgazione, czogajce si
kcza z licznymi korzeniami. Licie o dugoci
5-6 cm eliptyczne lub podugowate, zaostrzone,
nagie lub nieco owosione, z szorstkimi brzegami, trjnerwowe, pooone s naprzeciwlegle na
odydze. Kwiaty do due, wyrastaj pczkami
na dugiej szypuce z ktw lici i na wierzchoku odygi.
Patki s rowe lub biae, na szczycie nieco wycite, zwone w wyrany paznokie. Mydlnica lekarska kwitnie od
czerwca do wrzenia. Owocem jest jajowata torebka.
Gatunek podobny
Bniec biay - Melandrium album (Mill.)
Wystpowanie
Naturalny obszar wystpowania mydlnicy lekarskiej to Europa, Azja i Afryka Pnocna, ale rolina rozprzestrzenia si
take w innych rejonach wiata. W Polsce mona j spotka bardzo czsto na caym niu; w widnych zarolach,
nad brzegami rzek i na piaszczystych nieuytkach.
Surowcem zielarskim jest korze mydlnicy. Pozyskuje si
go z rolin rosncych w stanie naturalnym lub z upraw. Ze
stanowisk naturalnych wykopuje si korzenie wiosn (zbir
mona prowadzi a do zakwitania rolin), a nastpnie jesieni. Z wydobytych korzeni odcina si czci nadziemne, usuwa drobne korzenie i oczyszcza z ziemi. Wiosn
mona je suszy w warunkach naturalnych, w miejscach
przewiewnych, nawet na socu. Jesieni konieczne jest
suszenie w podwyszonej temperaturze, nie przekraczajcej jednak 40oC. Po wysuszeniu korzenie i kcza powinny
102
mie barw brunatnoczerwon z zewntrz, a na przeamie

bia z tym rdzeniem.
Skad chemiczny
Okoo 5% saponin, glikozyd flawonowy, fitosterol, wglowodany i sole mineralne.
Zastosowanie
Mydlnica bya stosowana ju w medycynie staroytnej.
W roku 1811 Schroder wyizolowa z korzeni saponin (ac.
sapon - mydo). Wiele lat przed tym odkryciem, kiedy nie
znano jeszcze myda, mydlnicy uywano do prania i odtuszczania surowej weny oraz do kpieli. Pniej zalecano
j tylko do prania delikatnych tkanin jedwabnych i wenianych. Mydlnica stosowana jest rwnie w przemyle cukierniczym przy wyrobie chawy. Wycigi z mydlnicy podane doustnie drani bony luzowe jamy ustnej, garda oraz
przewodu pokarmowego i pobudzaj czynnoci wydzielnicze, zwaszcza bon garda i oskrzeli. Na bony suche, pozbawione luzu dziaaj powlekajco, obniaj wraliwo
garda i oskrzeli na bodce i osabiaj odruch kaszlowy. Jeli za bony pokryte s zgstnia wydzielin, to spczniaj
i rozrzedzaj luz. Umoliwia to przywrcenie naturalnego
ruchu nabonka rzskowego oraz wyzwolenie reakcji wykrztunej i w konsekwencji powolne usuwanie zalegajcej
wydzieliny i bakterii z grnych drg oddechowych. Wycigi
z mydlnicy zwikszaj wydzielanie ci i uatwiaj jej przepyw do dwunastnicy. Pobudzaj te nieznacznie czynnoci
wydzielnicze odka, jelit i trzustki. Na skutek obnienia
napicia powierzchniowego i przyspieszenia emulgowania
tuszczw przez saponiny, wycigi wodne z tego surowca
uatwiaj wchanianie w jelitach skadnikw pokarmowych
i rnych substancji leczniczych. Wedug bada polskich
z 1976 r. wycigi z mydlnicy dziaaj rwnie przeciwobrzkowo i przeciwblowo po podaniu doustnym, a wic maj
znaczenie w procesach gojenia ran i normalizowania czynnoci cian naczy krwiononych i limfatycznych. Wi te
szkodliwe produkty przemiany materii i uatwiaj usuwanie
ich z ustroju. Zewntrznie dziaaj korzystnie w niektrych
schorzeniach owosionej skry gowy.
Due dawki wycigw z korzenia mydlnicy silnie drani bony luzowe odka i jelit, wywouj nudnoci,
wymioty i biegunk. Naley wic unika ich stosowania
podczas ostrego nieytu odka i jelit, krwawie z przewodu pokarmowego i we wczesnych okresach pooperacyjnych.
103
wypadaniu wosw
i upieu. Sporzdza
si wwczas odwar
z 2 yek rozdrobnionych korzeni
i 1 l wody i ciepym
odwarem myje skr
gowy, przez 10-15
min. 2 razy w tygodniu.
Odwar
Zmiesza po 25 g korzeni mydlnicy, ziela
fioka trjbarwnego,
kcza perzu i po 50 g
korzeni opianu, ziela
skrzypu i korzeni lukrecji. Zala 1 yki
zi 2 szklankami
wody ciepej, ogrza
do wrzenia i gotowa
3-5 min. Odstawi na
10 min. i przecedzi
do termosu.
Pi - szklanki
3 razy dziennie
midzy posikami
w dolegliwociach
skrnych, skazie
moczanowej i kamicy
moczowej.
Nostrzyk ty
(Melilotus officinalis (L.) Pallas)

Nostrzyk lekarski, tatarska trawa, barkusz, nozderek, nostrzyk zwyczajny, otylia, przytulia,
borkon, komonica swoyska, koza, lipka, melot,
nozdrek lekarski, nostrzek.
PW
Opis
Jest rolina jednoroczna lub dwuletnia, miododajna, wzrastajca do 1 m wysokoci, o silnie
rozgazionych odygach. Licie s trjdzielne,
dugoogonkowe z przylistkami o brzegach zbkowanych. Kwiaty te, zebrane s w graniaste
kwiatostany. Kwitnie od lipca do sierpnia. Owocem jest brunatny strk, przewanie z jednym
nasieniem. Caa rolina pachnie kumaryn.
Gatunek podobny
Nostrzyk biay - Melilotus albus Medik., ktry ma podobne
waciwoci lecznicze do nostrzyka tego.
Wystpowanie
Ronie w cieplejszych rejonach rodkowej Europy, Chinach
i Ameryce Pnocnej. Wystpuje na przydroach, skarpach,
ugorach, w zarolach, na nasypach kolejowych, rumowiskach, murawach, czsto w duych skupiskach. Naley do
gatunkw pospolitych w caym kraju zarwno na niu, jak
i w rejonach podgrskich. Lubi podoa bogate w wap
o odczynie obojtnym.
Surowcem jest ziele nostrzyka. Zbiera si je na pocztku
kwitnienia rolin cinajc wierzchoki pdw o dugoci do
35 cm. Surowcem s take rozgazienia roliny. Ziele dobrze schnie w warunkach naturalnych. Naley je rozoy
w cienkiej warstwie, aby w czasie suszenia nie przegarnia
surowca. Dobrze wysuszone ziele ma naturaln barw
i przyjemny, miodowy zapach oraz gorzki smak.
104
Skad chemiczny
Przepisy
Kumaryna, melilotyna, dwukumarol, olejek eteryczny, kwasy organiczne, alantoina, zwizki flawonowe, garbniki, luzy, substancje purynowe, sole mineralne.
Zastosowanie
Nostrzyk znano ju w staroytnoci. Stosowa go Teofrast
i uczniowie Hipokratesa. W lecznictwie ludowym nostrzyk
uywano w zapaleniu spojwek oraz wewntrznie w ylakach i przewlekych chorobach nerek. Dziaa przeciwzakrzepowo i ma zdolno wzmacniania cian naczy krwiononych. Jest wic poytecznym lekiem w zakrzepowym
zapaleniu y i ylakw. Nadaje si te do leczenia obrzkw limfatycznych zapale naczy chonnych. Zewntrznie
okadami z ziela leczy si wrzody i ropnie, wybroczyny po
kontuzjach i stany zapalne oczu. Nostrzyk jest take skadnikiem mieszanek zi przeciw zapaleniu minia sercowego,
nadczynnoci tarczycy i migrenie alergicznej. Ziele nostrzyka uywane jest do aromatyzowania niektrych gatunkw
tytoniu, nalewek, a w niektrych krajach do przyprawiania
serw. Znajduje te zastosowanie w przemyle perfumeryjnym jako utrwalacz zapachw. Wysuszone, ulistnione
wierzchoki pdw mog by stosowane do przyprawiania
zup, saatek i masa. Silny zapach wysuszonego nostrzyka sprawia, e odstrasza mole. Z nasion nostrzyka mona
ugotowa zup, przypominajc w smaku grochwk. Nie
naley spoywa roliny le wysuszonej. Siano tego typu
powoduje zatrucie u byda. Nostrzyk jest dobr rolin miododajn. Mid ten ma barw jasno bursztynow i bardzo
delikatny, przyjemny aromat.
PW
105
Odwar
1 yk stoow suszu
zala 1 szklank
wody i gotowa pod
przykryciem przez
3-5 min. Uywa
do nasiadwek w
bolesnych, wypadajcych z odbytu
hemoroidach oraz
do przemywania
zainfekowanych,
ropiejcych ran.
Nostrzykiem nie
wolno si leczy na
wasn rk, lecz
zawsze za zgod
lekarza.
Nawo pospolita
(Solidago virgaurea L. S. Str.)

Gowienki czerwone, nawo, prosiana wo,
prosiana wo zwyczajna, prosiana wcz, prosianawo pospolita, polska mimoza, rzga pasterska, samotnik, trank, urasz, wowy trank,
wowy trunk, wowe ziele, wo zota, wo
dziewicza, zota rzga, zotnik.
MD
Opis
Rolina wieloletnia, wyrastajca do 50 cm (czasami nawet do 1 m) wysokoci. Ma wzniesion, pojedyncz, ob odyg, czasem fioletowo
nabieg, sabo owosion. Licie odziomkowe,
eliptyczno-jajowate, pikowane, dugoci do
15 cm, osadzone s na dugich, oskrzydlonych
ogonkach, a grne siedzce. Walcowato-wiechowaty kwiatostan jest prosto wzniesiony, stosunkowo dugi, a na
nim rozmieszczone s w koszyczkach te kwiaty. Kwiaty zewntrzne s jzyczkowate, supkowe, a wewntrzne
rurkowate, obupciowe. Nazwa ludowa nawoci zota rzga w peni oddaje jej wygld w czasie kwitnienia. Kwitnie
od lipca do sierpnia. Owocem jest nieupka, dugoci do
3 mm, opatrzona puchem.
Gatunek podobny
Nawo kanadyjska - Solidago canadensis L., nawo pna
- Solidago gigantea Aiton.
Wystpowanie
Jest gatunkiem rozpowszechnionym i pospolitym w caej
niemal Europie i w strefie umiarkowanej Azji. W Polsce
ronie niekiedy masowo na niu i w grach, w suchych lasach i na ich brzegach, w zarolach, na suchych zboczach,
miedzach, suchych kach i wrzosowiskach.
Surowcem zielarskim jest ziele nawoci. Zbiera si je na
pocztku kwitnienia rolin, cinajc noem lub sekatorem
grne czci pdw dugoci najwyej 30 cm. Nie zbiera si
pdw rolin w peni kwitnienia lub przekwitajcych, gdy
106
kwiaty w czasie suszenia przekwitaj i z koszyczkw wysypuje si puch. Ziele mona suszy w warunkach naturalnych, w przewiewnych pomieszczeniach, rozkadajc cienk warstw, aby nie zachodzia konieczno przewracania
go w czasie suszenia. W suszarni ogrzewanej temperatura
nie powinna przekracza 40oC. Gdy odyki atwo ami si
przy zginaniu, wwczas mona suszenie zakoczy, a surowiec zapakowa do czystych, papierowych toreb.
Skad chemiczny
Flawonoidy, okoo 8% garbnikw pirokatechinowych, kwasy wielofenolowe, okoo 1% saponin, do 0,7% olejku eterycznego, gorycze, olejki, luz, cukry, sole mineralne oraz
bliej nie znane alkaloidy.
Zastosowanie
Flawonoidy i olejek eteryczny, zawarte w przetworach
z ziela nawoci, dziaaj silnie moczopdnie. Aktywniejsze
s wycigi alkoholowe ni wodne. Flawonoidy, jak rutyna i kwercetyna z ziela, wchaniaj si w jelicie cienkim
i uszczelniaj ciany wosowatych naczy krwiononych.
Przetwory z ziela nawoci dziaaj w przewodzie pokarmowym cigajco, przeciwbakteryjnie, a przede wszystkim
przeciwzapalnie. Najczciej stosuje si przetwory z ziela
nawoci w stanach zapalnych drg moczowych i nadcinieniu. Niekiedy podaje si napary lub odwary z ziela nawoci
jako pomocniczy rodek usprawniajcy przemian materii,
odtruwajcy i przeciwzapalny w chorobie gocowej, dnie
i niekiedy schorzeniach skrnych. Napary z nawoci stosuje
si zewntrznie do puka w stanach zapalnych jamy ustnej
i garda, do okadw na trudno gojce si rany, owrzodzenia skry i czyraki, do okadw i tamponw oraz irygacji
pochwy.
MD
107
Przepisy
Napar
1 yk ziela zala
1-1 szklanki wody
wrzcej i postawi na
parze pod przykryciem na 20 min.
Odstawi na 10 min
i przecedzi. Pi po
- szklanki 2-3
razy dziennie midzy
posikami jako
rodek moczopdny,
odtruwajcy oraz
regulujcy czynno
przewodu pokarmowego. Ten sam napar
mona stosowa zewntrznie do irygacji
oraz okadw. Mona
doda yeczki
Azulanu.
Odwar
1 yki ziela zala
1 szklank wody
letniej, ogrzewa do
wrzenia i gotowa
agodnie 3 min.
Odstawi na 10 min.
i przecedzi. Stosowa zewntrznie do
okadw, obmywa
i tamponw, a take
do pukania jamy
ustnej i do kpieli.
Mona doda
yeczki Azulanu.
Nawo pna
(Solidago gigantea Aiton.)
Nawo kanadyjska
(Solidago canadensis L.)
Drzewko Matki Boskiej.
CT
Opis
odyga nawoci jest wzniesiona, osiga od
0,3 do 2,5 m wysokoci, sztywna, w dole cakowicie naga i okryta nalotem woskowym, o barwie
od jasnozielonej do ciemnopurpurowej. Licie
s trjnerwowe, podugowato-lancetowate albo
lancetowate, o zaostrzonych kocach i brzegach
ostro pikowanych. Koszyczki kwiatowe osadzone na krtkich szypukach, zebrane s w wiechoksztatne kwiatostany. Kwiaty s te, bardzo
mae, brzene jzyczkowe, nieco dusze od wewntrznych rurkowych. Nawo kwitnie pno,
bo w sierpniu i wrzeniu. Owocem jest nieupka z puchem
kielichowym, rozsiewana przez wiatr. Obydwa gatunki
nieznacznie rni si morfologi, ale maj podobne waciwoci lecznicze. Nawocie s cennym rdem nektaru
i pyku dla pszcz. Przypuszcza si, e to m.in. pszczelarze
przyczynili si do rozpropagowania tych rolin. Badania
wskazuj e Solidago canadensis charakteryzuje si wydajnoci cukrow na poziomie 370 kg z 1 ha.
Wystpowanie
Nawocie pochodz z Ameryki Pnocnej. Zostay sprowadzone do Europy w XVIII wieku jako roliny ozdobne.
W Polsce wystpuj prawie na terytorium caego kraju.
Najczciej spotykane s na odogach, wzdu szlakw
komunikacyjnych i w dolinach rzek, w rnych warunkach
siedliskowych.
Surowcem zielarskim jest ziele nawoci, ktrego zbir prowadzi si w dni pogodne, po obeschniciu rosy. cina si
pdy w pocztkowym okresie kwitnienia rolin. Wybiera
108
si grne ich czci, pozostawiajc najstarsz, zdrewnia

cz odygi. Do zbioru uywa si ostrych noy lub noyc.
Nie zbiera si pdw rolin w peni kwitnienia lub przekwitajcych, gdy kwiaty w czasie suszenia przekwitaj i z koszyczkw wysypuje si puch. Ziele mona suszy w warunkach naturalnych, w przewiewnych pomieszczeniach,
rozkadajc cienk warstw, aby nie zachodzia konieczno przewracania go. W suszarni ogrzewanej temperatura
nie powinna przekracza 40oC. Gdy odyki atwo ami si
przy zginaniu, wwczas mona suszenie zakoczy, a surowiec zapakowa do czystych, papierowych toreb. Dobrze
zebrany i wysuszony surowiec posiada naturalne zabarwienie i charakterystyczny zapach.
Skad chemiczny
Flawonoidy, garbniki, olejek eteryczny, saponina obojtna,
ywice i luzy.
Zastosowanie
Nawo znana jest od dawna w medycynie ludowej. Indianie Odibwejowie robili lewatywy z korzeni nawoci. Z ziela
i korzeni sporzdzali wycigi, ktre uywali wewntrznie
jako rodki pobudzajce i wzmacniajce. Z kolei Indianie
Alabama herbatki z nawoci stosowali do leczenia przezibie, za zewntrznie do okadania obolaych miejsc. Obecnie nawo stosuje si w schorzeniach wtroby i pcherzyka ciowego, krwotokach z odka i jelit, nieytach jelita
cienkiego i odka oraz puchlinie brzusznej. Zaleca si te
w dychawicy i astmie oskrzelowej, grypie, przezibieniach,
kaszlu i nadcinieniu ttniczym. Do uytku zewntrznego
podaje si w stanach zapalnych pochwy i sromu, owrzodzeniach ciaa i trudno gojcych si ranach, owrzodzeniach
ylakw, gocu pozastawowym, czyrakach, wyprysku
skrnym i zapaleniu opryszczkowym. Poza tym ziele nawoci mona stosowa do kpieli, ktra dziaa antyseptycznie, przeciwreumatycznie, rozgrzewajco i agodzco
w przypadku stanw zapalnych skry.
CT
109
Przepisy
Napar
2 yki ziela lub
samych lici zala
1 szklank wrzcej
wody; odstawi na
20 min.; przecedzi.
po 150-200 ml.
Wskazania: skpomocz, obrzki,
kamica moczowa
i ciowa, stany
zapalne nerek i drg
moczowych.
Nalewka
P szklanki ziela lub
lici zala 400 ml
wdki; wytrawia
14 dni; przefiltrowa.
Zaywa 3-4 razy
dziennie po 5-10 ml.
Wskazania: zaburzenia metaboliczne
i trawienne.
Olsza czarna
(Alnus glutinosa Gaertn.)

Rodzina: brzozowate Betulaceae
Olcha, olszyna.
CT
Opis
Jest drzewem dorastajcym do 25 m wysokoci,
o wyduonej koronie, strzelistym pniu, pokrytym prawie czarn, gadk kor, o zwisajcych
gaziach. Pczki s lepkie i pokryte uskami.
Lepkie s rwnie mode listki. Kwiaty mskie
mikko zwisaj w ksztacie bazi, kwiaty eskie
szyszki s zebrane po kilka na dugich szypukach. Zawizuj si pod koniec lata, s zielone,
a z czasem brunatniej. Olsza kwitnie w kwietniu
i na pocztku maja. Owocem s drobne, paskie,
wsko oskrzydlone orzeszki zebrane w szyszeczkowate, zdrewniae owocostany. Owoce dojrzewaj we
wrzeniu i w padzierniku.
Gatunek podobny
Olsza szara - Alnus incana (L.) Moench.
Wystpowanie
Olsza czarna ronie na obszarze prawie caej Europy (oprcz
Skandynawii), w zachodniej czci Syberii, Azji Mniejszej
i w pnocnej Afryce. W Polsce spotyka si j czsto w wilgotnych lasach liciastych, na bagnach i torfowiskach oraz
nad brzegami rzek, staww i innych zbiornikw wodnych.
atwo przystosowuje si do kadych warunkw, jednak
zdecydowanie najbardziej lubi miejsca wilgotne i mokre.
Typowym siedliskiem olszy czarnej na terenach okresowo
zalewanych jest las gowy (podmoky, okresowo zalewany
las porastajcy doliny rzeczne), natomiast na terenach bagiennych - ols (las z trwale stagnujc wod, porastajcy
bagna i torfowiska).
Surowcem zielarskim s licie, pki w pierwszej fazie
rozkwitu, kora i cae gazki wraz z pkami, szyszeczkami i kwiatami pykowymi. Gazki pozyskuje si w czasie
kwitnienia w marcu, naley zachowa ostrono, aby nie
110
otrzepa pyku i nie odrzuca szyszeczek zeszorocznych.

Licie zbiera si tylko w maju. Korowin mona zbiera cay
rok. Pczki zbiera si, gdy s czciowo otwarte. Gazki
doskonale zastpuj kor. Licie i pczki mona suszy
w dobrze zacienionym i dobrze przewietrzanym miejscu
w temperaturze do 40oC, a gazki i kor w suszarniach,
w temperaturze do 80oC. Z okoo 200 g wieych gazek
po wysuszeniu i zmieleniu otrzymuje si ok. 100 g suszu.
Skad chemiczny
Lupeol, betulina, kwas betulinowy, allantoinowy, ywice,
garbniki, olejek eteryczny, suberyna i flawonoidy. Licie
i pczki zawieraj duo witamin (C,P, kwas foliowy).
Zastosowanie
Dawniej kor i licie olszy stosowano przede wszystkim
do leczenia przezibie, reumatyzmu i podagry. Roztarte
wiee licie przykadano na czyraki i popkane sutki piersi karmicych kobiet. Kor olszy zalecano przy blach odka oraz przy krwawieniach z przewodu pokarmowego.
Naparem z lici pukano gardo, a take przemywano rany
i ropnie. Okady z nich przynosiy ulg w blach reumatycznych. Uwaano te, e przezibienia wyleczy okadanie
chorego limi uprzednio namoczonymi w ciepej wodzie.
Okady z modych lici stosowano na trudno gojce si, ropiejce rany i czyraki. We wspczesnym lecznictwie uywa
si zarwno kory olszy, jak i lici. Wycigw z kory i lici
uywa si jako leku cigajcego do pukania jamy ustnej
przy krwawieniach z dzise oraz garda przy anginie. Dziaaj rwnie przeciwgorczkowo. Napary z lici stosuje si
w schorzeniach przewodu pokarmowego, zwaszcza przy
ostrych nieytach odka i jelit, ktrym towarzysz silne
ble i biegunki. Kataplazmy z kory lici pomagaj te w leczeniu dolegliwoci zwizanych ze stanami zapalnymi staww, mini oraz cigien i korzonkw nerwowych. Napar
z modych lici lub pkw liciowych stosuje si do nacierania skry gowy przy wypadaniu wosw, upieu i ojotoku. Odwar z modych lici zmieszany z mk ziemniaczan
(na gst papk) stosuje si jako maseczki kosmetyczne
(przeciwzmarszczkowe) do twarzy, poniewa zwikszaj
napicie skry, poprawiaj krenie krwi, usuwaj stany
zapalne skry twarzy. Mocny odwar z kory olszy przeciwdziaa nadmiernemu poceniu si stp i rk. Kpiele z dodatkiem naparu z lici olszy w poczeniu i z innymi rolinami
maj zastosowanie w terapii niektrych chorb skry (egzema, czyraczno). Wiosenne, jeszcze lepkie gazki olszy
mog suy do pozbycia si pche (m.in. z psiej budy).
Pchy wskakuj na gazki, przyklejaj si do nich i mona
je pniej spali.
111
Przepisy
Napar z lici olchy
1 yeczk rozdrobnionych lici zala
1 szklank wrztku.
Po odstawieniu
na 15-20 min. do
nacignicia odcedzi
napar. Pi 2-3
razy dziennie po
szklanki, stosowa w
schorzeniach przewodu pokarmowego.
Proszek olchowy
Suche licie lub
pczki zmieli
w mynku na py.
Zaywa 4 razy dziennie po p yeczki;
dobrze popi. Mona
zmiesza z miodem:
na yeczk proszku
da 1 yk miodu
i 10 kropel alkoholu lub gliceryny,
wymiesza; zaywa
p yki. Proszek
olchowy jest znakomit zasypk na
rany, zmiany sczce,
owrzodzenia i liszaje.
Perz waciwy
(Elymus repens L.)

Rodzina: wiechlinowate Poaceae
Perz pospolity, perz biay, rolnica perz, psia pasza, pyrnik
PB
Opis
Jest to bylina dorastajca do 1,5 m wysokoci,
tworzca bardzo dugie, czogajce si rozogi,
ktre niekiedy osigaj gboko do 115 cm.
Roliny s ywo zielone, a niekiedy szarozielone. Pochwy liciowe we wczesnych fazach rozwoju roliny s owosione. Kwiatostanem jest
kos waciwy do 10 cm dugi o koskach 4-5
kwiatkowych. Jest rolin wiatropyln. Kwitnie od czerwca do wrzenia. Owocem jest ziarniak. Rozmnaa si z nasion i rozogw. Nawet
z najmniejszej czci podziemnego pdu moe wyrosn
nowa rolina. Dlatego perz jest uporczywym chwastem pl
i ogrodw.
Gatunek podobny
Perz siny - Elymus hispidus (Opiz) Melderis.
Wystpowanie
Wystpuje na caej pkuli pnocnej. Czsto zarasta pola,
ki, trawniki, ogrody, jako uciliwy chwast przydroy, torowisk. Wystpuje na wszystkich rodzajach gleb.
Surowcem s kcza perzu. Pozyskuje si je jesieni lub
wiosn podczas mechanicznej uprawy gleby. Spord wydobytych z gleby kczy wybiera si grube, misiste o jasnej
barwie. Odcina si od nich czci nadziemne i oczyszcza
z gleby. W naturalnych warunkach kcza wysychaj podczas ciepej i suchej pogody. Mona suszy je w suszarni
ogrzewanej, w temperaturze do 40oC. Suche kcza czyci
si z korzonkw i usek przez ich omacanie lub ocieranie
na sitach. Wysuszone kcza powinny by jasno somkowe
i bez drobnych korzonkw.
112
Skad chemiczny
Przepisy
Wglowodany, glikowanilina, pektyny, kwasy organiczne,

witaminy A, B i C, sole mineralne z du zawartoci potasu, elaza i krzemu, inozyt.
Zastosowanie
Perz znany by ju w wiecie antycznym. W staroytnych
Chinach wymachiwano perzem dajc sygna do wymarszu armii na wojn. Wysuszone kcza stanowiy cik
dla rannych onierzy. Chwast ten noszono take na czele
orszakw aobnych oraz uywano do filtrowania win. Do
lecznictwa europejskiego perz wszed dopiero w redniowieczu. Po raz pierwszy zosta opisany w latach 1588-1590
przez niemieckiego aptekarza, lekarza i botanika Tabernaemontanusa. W lecznictwie ludowym kcza perzu stosowano w pocztkowych stadiach cukrzycy oraz jako rodek
odywczy. Obecnie perz uywany jest jako lek moczopdny
w schorzeniach nerek i pobudzajcy przemian materii.
W wikszych dawkach dziaa agodnie przeczyszczajco
i jako lek czyszczcy krew. W dotknitych godem regionach Niemiec i Francji, ze sproszkowanych kczy perzu
wypiekano placki lub dodawano je do mki przy wypieku
chleba. Po dugim gotowaniu rozogi perzu mog stanowi nawet surowiec do wyrobu piwa. Ponadto sporzdzano
syropowaty odwar, ktrym sodzono napoje. Dobrze przyswajalna krzemionka przeciwdziaa procesom starzenia.
Wycig z perzu stosuje si przewanie z innymi zioami. Po
wymieszaniu z glin suy do uszczelniania kalenic dachw
somianych w budynkach wiejskich zagrd.
Rasbak/WikiCom
113
Odwar
1-2 yki umytych
i rozdrobnionych
kczy zala litra
wody i trzyma na
maym ogniu do 10
min. Pi po szklanki 3 razy dziennie po
posikach. Jest to
dobry lek dla osb po
przebytych zatruciach
pokarmowych,
z chorob gocow
i chorobami skrnymi
(trdzik, wysypki), agodnie moczopdny,
obniajcy cinienie
krwi i przeciwgorczkowy.
Piciornik gsi
(Potentilla anserina L.)

Srebrnik, gsia trawka, gsie ziele, gsiwka,
dziewicze ziele, drabinki, gsiorka, piperst
gsi, piciopalcowiec, piciopalcownik, srebrnik
woski, ziebro, zotnik, srebrniczek, szczyrzyca,
pidperst, pi perst pospolity.
MB
Opis
Przepisy
Napar
Przygotowa mieszank z 2 czci
ziela srebrnika i po
jednej czci bratkw
polnych i ziela
mniszka. Jedn yk
zi zala szklank
wrzcej wody, po
10 min. przecedzi
i pi dwa razy dziennie po jednej szklance
ciepego naparu.
Stosowa
w przypadku nieytu
przewodu pokarmowego.
Rolina wieloletnia o silnym rozgazionym kczu i dugich nadziemnych rozogach. W wzach

rozogw ukorzenia si i rozwija si nowa rolina.
Licie pierzaste, zbkowane, od spodu jedwabisto srebrzycie owosione, tworz przyziemn
rozetk. te kwiaty o piciopatkowej koronie
wyksztacaj si na dugiej szypuce. Kwitnie od
maja do sierpnia. Drobne owoce (orzeszki) rozprzestrzeniaj si przy udziale wody, zwierzt i ludzi.
Wystpowanie
Gatunek jest pospolity w caej Europie na siedliskach wilgotnych i zasobnych w azot, a wic nad brzegami zbiornikw
wodnych i strumieni, do yznych kach, pastwiskach
i wilgotnych polach, przydroach, miedzach i ugorach. Rolina zadeptywana i zgryzana atwo odrasta.
Surowcem jest ziele, ktre pozyskuje si podczas kwitnienia rolin. cina si licie, kwiaty i pdy bez korzeni. Ziele
dobrze wysycha w suszarni naturalnej, w ogrzewanej temperatura nie powinna przekracza 45oC. Dobrze wysuszone
ziele zachowuje naturaln barw (te kwiaty, zielone, a od
spodu srebrzyste licie).
Skad chemiczny
6% garbnikw, flawonoidy, kwasy organiczne, gorycze,
duo witaminy C, cholina, sole mineralne, zwizki ywicowe i proteiny.
114
Zastosowanie
Przepisy
Jak sama nazwa wskazuje rolina ta jest przysmakiem gsi,

ale lubi j take kozy, owce i winie. W lecznictwie srebrnik znany by od wczesnego redniowiecza, jako rodek
przeciw kolkom jelitowym. Wymieniali go w swych dzieach
m.in. Paracelsus i Tabernaemontanus.
W lecznictwie ludowym by stosowany przy przewlekych
biegunkach, zaburzeniach trawienia, drg ciowych i moczowych oraz bolesnym miesiczkowaniu. Zewntrznie
okady ze zmiadonego ziela zalecano przeciw ylakom
i blom reumatycznym oraz zapaleniu jamy ustnej. Obecnie
odwary z ziela piciornika gsiego uywa si jako rodek
o dziaaniu przeciwbiegunkowym, przeciwkrwotocznym,
rozkurczowym i ciopdnym. Zalecany jest jako lek poprawiajcy apetyt i uatwiajcy trawienie. Wodne wycigi
mona stosowa do przemywania twarzy, co ma pozytywny wpyw na cer. Najczciej jest skadnikiem mieszanek
zi o podobnym dziaaniu. Mona nim farbowa tkaniny na
kolor zoty. Mode licie piciornika nadaj si do saatek
podczas kuracji wiosennych, zup lub mona je przyrzdza
jak szpinak.
MD
115
Napar
Zmiesza ziele
srebrnika w rwnych
czciach z mit,
rumiankiem, jaskczym zielem
i drapaczem lekarskim (10-30 g na
szklank wrztku).
Parzy pod przykryciem 10 min., pi
3 razy dziennie po
szklanki ciepego
naparu.
Piciornik kurze ziele

(Potentilla erecta L. Raeusch)

Kurze ziele, dziewiczy korze, panieski korze,
piciornik kurzylad, piciornik leny, piciornik
czteropatkowy, ppawa, kurza stopka, kurzy
lad, kurze dupki, dbrwka, drzewianka.
MD
Opis
Bylina o wyprostowanej, rozgazionej odydze dorastajcej do 40 cm. Licie trjlistkowe
z gbokimi wciciami oraz duymi przylistkami,
przypominaj ksztatem kurz stop i std wzia
si nazwa tego gatunku. Kwiaty pojedyncze czteropatkowe, osadzone na dugich szypukach, s
zocistote z czerwon plamk u nasady. Kwitnie od maja do sierpnia. Owocem jest orzeszek.
Gatunek podobny
Piciornik rozogowy - Potentilla reptans L.
Wystpowanie
Wystpuje w stanie naturalnym od Azorw i pnocnej
Skandynawii do rodkowej Hiszpanii, Woch i Pwyspu
Bakaskiego. Spotyka si go rwnie w Azji za Uralem
i Kaukazem. W Polsce rolina ta wystpuje pospolicie na
wilgotnych kach, pastwiskach, torfowiskach, zarolach
i lasach, na glebach ubogich o odczynie kwanym, na niu
i w Karpatach.
Surowcem s kcza piciornika. Po zbiorze jesieni naley je szybko umy i nastpnie wysuszy w temperaturze
poniej 60oC. Surowiec ma barw czerwonobrunatn do
czarnobrunatnej z licznymi ladami po korzeniach i pdach.
W miejscu przeamania jest czerwonobrunatny z tawymi
punktami, bez zapachu i o silnie cigajcym smaku.
Skad chemiczny
Ponad 20% garbnikw, zwizki ywicowe i woskowe, kwasy organiczne, skrobia i sole mineralne.
116
Zastosowanie
Przepisy
Waciwoci lecznicze kczy tego piciornika znane byy

ju w staroytnoci. Hipokrates zaleca je jako skuteczny lek
w wielu dolegliwociach. W redniowieczu rolina ta bya
wysoko ceniona przez w. Hildegard (XI w.), potem o niej
zapomniano. Dopiero w XIX wieku zaczto j stosowa
w lecznictwie do tamowania krwotokw i jako rodek przeciw czerwonce. W lecznictwie ludowym stosowana bya
jako rodek przeciwbiegunkowy, a take w postaci okadw
na popkane donie i stopy. Odwarem przemywano oczy
w kurzej lepocie oraz pito go przy kaszlu i febrze. Licie
dodawano do kpieli na wzmocnienie organizmu. Drobno
pokrojone korzenie moczono przez 9 dni w winie lub spirytusie, po czym gotowano lub wypiekano w chlebie. Kcza
stosowane byy take do garbowania skr, jednoczenie
barwiy skr na kolor czerwony. Z korzenia otrzymywano
czarn farb do tkanin. Proszek z kczy uywano do mycia zbw zapewniajc im biel i zapobiegajc schorzeniom
dzise. Obecnie odwary z kczy su do pukania garda
i jamy ustnej, przy krwawieniu dzise i do okadw przy
zakaeniach ran i uszkodzeniach skry. Ponadto s stosowane w biegunkach i nieytach przewodu pokarmowego.
Nalewka z kczy znajduje zastosowanie w kosmetyce.
KR
117
Odwar
15-20 g kczy plus
szklanka letniej wody,
gotowa 15 min.,
odcedzi i uywa do
okadw.
0,5 3 g sproszkowanego kcza podaje

si jako lek przeciwbiegunkowy.
Podagrycznik pospolity
(Aegopodium podagraria L.)
Barsznica, gier, kozia stopa, kozia stopka, nitka,
giersz.
CT
Opis
Jest bylin o czogajcych si kczach i nagich,
bruzdkowanych, gr nieco gazistych odygach
osigajcych wysoko 60-90 cm. Licie dolne
podwjnie trjlistkowe skadaj si z listkw jajowatych, zaostrzonych, nierwno pikowanych.
Licie grne s pojedynczo trjdzielne. Kwiaty biae lub lekko rowe, zebrane w baldachy
o 12-13 szypukach, nie zawieraj pokryw
i pokrywek. Kielich jest niewyrany, korona za
wolnopatkowa. Patki maj ksztat odwrotnie
sercowaty. Kwitnie od czerwca do lipca. Owocem jest rozupnia rozpadajca si na 2 rozupki. Owoce s niewielkie
(3 do 4 mm), jasno lub ciemnobrzowe ze somianotymi eberkami, podobne do owocu kminku, lecz bez zapachu.
Wystpowanie
Wystpuje prawie w caej Europie, Azji Mniejszej, na Kaukazie i Syberii. Zosta zawleczony do Ameryki Pnocnej i tam
si zadomowi. Jest gatunkiem rosncym na caym obszarze Polski w lasach liciastych, zarolach, w ogrodach oraz
przy potach. Podagrycznik spotykany jest na glebach yznych o odczynie obojtnym i alkalicznym, na siedliskach
wilgotnych, zwykle ocienionych. W uprawach rolniczych
i ogrdkach jest uporczywym chwastem, gdy odtwarza si
nawet z niewielkich fragmentw kcza. Odznacza si przy
tym ogromn si konkurencyjn w stosunku do innych
gatunkw, dziki czemu szybko opanowuje teren. Czsto
tworzy cae any.
Surowcem zielarskim podagrycznika jest ziele i korze.
Skad chemiczny
Ziele: sterole, sole mineralne, zwaszcza wap, potas i mangan.
118
Owoce: ty olejek eteryczny o przyjemnym aromatycznym zapachu i piekcym smaku.
Zastosowanie
Wykorzystywany w lecznictwie ludowy napar z tego ziela
zalecano przy blach nerek. wiee licie przykadane na
rany powoduj szybsze ich gojenie si. Sokiem wycinitym
z lici mona naciera miejsca uksze przez owady. Ziele w stanie wieym stosuje si jako rozgrzewajce okady
w artretyzmie i reumatyzmie. Ponadto okady te poprawiaj
transpiracj skry. W dawnych czasach mode listki podagrycznika spoywane byy na wiosn jako jarzyna. Z modych pdw i listkw przyrzdzane s potrawy podobne do
szpinaku. Maj one du warto odywcz, a rwnoczenie wykazuj dziaanie moczopdne i rozgrzewajce. Wiosn mode licie nadaj si na saatki, starsze naley gotowa ze wzgldu na nieprzyjemny smak. Omawiany gatunek
czasami uprawiany jest jako rolina okrywowa. Uywa si
do tego celu odmian ogrodowych o ozdobnych, plamistych
liciach. Dziki bardzo ekspansywnemu wzrostowi szybko
pokrywa teren, utrudniajc rozwj chwastw.
JK
119
Przepisy
Napar
1 yeczka na
1 szklank wrztku,
parzy pod przykryciem przez 15-20
min., przecedzi
i w razie potrzeby pi
szklanki - to lek
zalecany w kuracji
podagry, reumatyzmu, ylakw odbytu,
stanw zapalnych
nerek i pcherza, pomocniczo w kamicy
nerkowej oraz na
popraw przemiany
materii.
Podbia pospolity
(Tussilago farfara L.)

Podbia, podbia zwyczajny, podbel, podbielina,
koskie kopyto, ola stopa, koski kwiat, kobilacz, lepienik, grzybie, kaczeniec, korzeniec,
kobuk, kwiat boe liczko, biaodrzew, macocha.
MD
Opis
Polska nazwa podbiau pospolitego pochodzi
od sowa biay, jako e licie tego zioa s pod
spodem biao owosione. Nazwa aciska tussis
oznacza kaszel i to, e rolina ju w staroytnoci bya znanym rodkiem wykrztunym. Kwitnie
bardzo wczenie, bo ju pod koniec marca lub na
pocztku kwietnia, tworzc najpierw pdy kwiatowe, dorastajce do 20 cm i obficie okryte klinowatymi uskami. Owocem jest nieupka. Po przekwitniciu
podbia wyksztaca licie odziomkowe, dugoogonkowe,
okrgawo wieloktne, o nierwno zbkowanym brzegu.
Mode licie s cakowicie pokryte kutnerem, u starszych
kutner pozostaje tylko na spodniej stronie.
Gatunek podobny
Lepinik rowy - Petasites hybridus (L.) P. Gaertn.,
B. Mey. et Scherb.
Wystpowanie
Rodzime obszary wystpowania podbiau pospolitego
obejmuj Europ, du cz Azji oraz Algieri i Maroko.
W Polsce jest jednym z pierwszych zwiastunw wiosny.
Najczciej ronie na kach, nad brzegami wd, w wilgotnych zarolach, w lesie, na wirowiskach, obsuwiskach,
w starych kamienioomach i cegielniach, na wilgotnych glebach gliniastych, rzadziej jako chwast na niedrenowanych,
podmokych i zaniedbanych polach.
Surowcem zielarskim jest kwiat i li podbiau. Do celw
leczniczych od czerwca do wrzenia zbiera si przede
wszystkim licie, ale niekiedy rwnie - od marca do kwietnia - kwiatowe koszyczki roliny. Licie bez ogonkw,
120
a wieo rozkwite koszyczki kwiatw bez szypuek, najlepiej

jest zrywa rcznie, w dni pogodne, po obeschniciu rosy.
Po zbiorze, surowca nie naley ugniata, poniewa atwo
si skleja i ulega zaparzeniu. Najlepiej suszy go w cienkiej,
pojedynczej warstwie, odwracajc spodni stron lici ku
grze, w warunkach naturalnych, w miejscu przewiewnym
i zacienionym, lub w suszarniach w temperaturze nie przekraczajcej 40oC.
Skad chemiczny
Kwiaty - olejek eteryczny, flawonoidy, luzy, gorycze, karoteny i garbniki. Licie - luzy, garbniki, olejki eteryczne,
flawonoidy, fitosterole, kwasy organiczne, cholina, inulina,
gorycze i sole mineralne. W liciach jest mniej olejku eterycznego ni w kwiatach, a wicej luzu i goryczy.
Zastosowanie
Ju w I w n.e. wybitny przyrodnik rzymski - Pliniusz, zaleca
wdychania dymu z tlcych si lici podbiau jako skuteczny
lek na suchy, ostry kaszel. W medycynie ludowej podbia
mia zawsze szerokie zastosowanie. Mode, wiee licie
przykadano przy ylakowatych owrzodzeniach podudzi
i ry na twarzy. Wywar z lici uywano do przemywania
ran i okadw na obrzki, odwaru z korzeni - przy przewlekym gocu i podagrze, a sok ze wieych lici wcigano do nosa dla pozbycia si kataru. Obecnie w medycynie
podbia stosuje si jako rodek przeciwzapalny i rozluniajcy flegm w schorzeniach grnych drg oddechowych.
Jest skuteczny przy kaszlu, chrypkach, zapaleniu oskrzeli,
pocztkowych stadiach grulicy i astmie oskrzelowej. Wystpujcy w podbiale luz chroni luzwk garda i krtani
przed dranicymi wpywami wywoujcymi kaszel. Podbia ma dziaanie wykrztune, przeciwskurczowe, powlekajce, cigajce, przeciwzapalne i w niewielkim stopniu
- przeciwbakteryjne. Kwiaty dziaaj take pobudzajco na
apetyt i przeciwpotnie, zewntrznie - w formie okadw w stanach zapalnych skry. W kosmetyce podbia zmikcza
i uelastycznia skr, usuwajc jednoczenie stany zapalne
i plamy oraz nadaje jej wiey wygld i jdrno. Z rozdrobnionych wieych lici sporzdza si maseczki kosmetyczne, szczeglnie cenne przy skrze przetuszczajcej
si i zanieczyszczonej. Odwary mona dodawa do kpieli
zioowych oraz stosowa do mycia gowy przy wypadaniu
wosw, a take jako rodek przeciwupieowy. Podbia
dodawany bywa przy produkcji kremw do cery tustej
i wraliwej oraz do pynw zmywajcych. Jest pierwszym
na wiosn poytkiem dla pszcz. Zakiszone licie nadaj
si na pasz dla byda. Lici podbiau dodawano dawniej do
zup lub przyrzdzano je na jarzyn, tak jak szpinak.
121
Przepisy
Odwar
1 yk lici zala
1 szklank wody,
gotowa kilka min.
pod przykryciem lub
parzy 15 min.
Pi 3 razy dziennie po
p szklanki.
Napar
1 yka lici lub
kwiatw na szklank
wrztku, parzy pod
przykryciem lub
w termosie przez
20 min.,pi kilka
razy dziennie po p
szklanki. Mona go
osodzi yeczk
miodu.
Odwary z lici
i napary z kwiatw
podbiau mona
stosowa zewntrznie
do pukania garda
oraz do okadw na
podranienia skry,
na owrzodzenia
goleni, oparzenia,
stuczenia i siniaki,
a take na otarcia
skry i ukszenia
owadw.
Pokrzywa zwyczajna
(Urtica dioica L.)

Rodzina: pokrzywowate Urticaceae
Pokrywa, pkrywa, pokrzywa dwupienna, pokrzywa wielka, pokrzywa parzca, pokrzywy wielkie,
gajka wielka, gawka.
MD
Opis
Jest rolin wieloletni, dorastajc do 1,5 m,
o odydze sztywnej, czterokanciastej, bogato
ulistnionej. Blaszka liciowa ma ksztat sercowaty, na szczycie zaostrzona o brzegu grubo zbkowanym. Niepozorne, jednopciowe kwiaty zebrane s w zwisajce grona. Kwitnie od czerwca do
pnej jesieni. Owocem jest orzeszek. Caa rolina pokryta jest woskami parzcymi i mniejszymi
woskami szczeciniastymi.
Przepisy
Odwar
2-2 yki lici zala
2 szklankami gorcej
wody i gotowa
agodnie pod przykryciem 5 min. Odstawi
na 10 min., przecedzi do termosu.
Pi - szklanki
2-3 razy dziennie
po jedzeniu jako
rodek poprawiajcy
przemian materii;
rwnie w niedokrwistoci (np. dla dawcw krwi) w okresie
2-3 tygodni,
przyjmujc zarazem
tabletk witaminy
B1, ponadto jako lek
Gatunek podobny
Pokrzywa egawka - Urtica urens L., jasnota biaa - Lamium
album L.
Wystpowanie
Wystpuje w stanie dzikim w Europie, Azji, Afryce Pnocnej, Ameryce Pnocnej, zawleczona zostaa take na inne
obszary i kontynenty. W Polsce jest pospolitym chwastem
ruderalnym. Ronie gwnie w miejscach zacienionych,
na stanowiskach bogatych w prchnic i zwizki azotowe,
w wilgotnych ogrodach, przy plotach i zabudowaniach, zarolach, na pastwiskach, w rowach przydronych, a take na
mietniskach i gruzowiskach. Najlepiej ronie w miejscach
krzyujcych si y wodnych.
Surowcem zielarskim jest li i ziele, rzadziej korze czy
nasiona. Do celw leczniczych zbiera si od czerwca do
wrzenia dobrze rozwinite licie i suszy w warunkach naturalnych w miejscach dobrze ocienionych i przewiewnych.
Mona cina lub kosi cae pdy nadziemne i dopiero po
lekkim przewidniciu oberwa licie i suszy. Lekko zwidnite roliny s nieco mniej parzce. Jesieni lub wczesn
wiosn wykopuje si korzenie i rozogi, oczyszcza z ziemi,
122
odcina cz nadziemn i suszy w suszarni ogrzewanej

w temperaturze do 40oC. Licie i korzenie przechowuje si
w szczelnym opakowaniu, w miejscach suchych, chodnych
i ciemnych.
Skad chemiczny
Li: zawiera flawonoidy, karotenoidy, fitosterole, garbniki,
chlorofil, kwasy organiczne, witaminy A, B2, C, E, K, sole
mineralne oraz luzy, enzymy i hormony rolinne.
Korzenie: luzy, woski, kwasy organiczne, lecytyny, fitosterole, sole mineralne i rozpuszczalna krzemionka.
Zastosowanie
Pokrzywa przycigaa uwag ju lekarzy greckich, Dioskoridesa i Hipokratesa. Sowianie od najdawniejszych czasw
przypisywali pokrzywie waciwoci magiczne. W przeddzie w. Jana zabezpieczano si przed demonami, zawieszajc j u wejcia do chat lub na bramach. Na polach
wiechy tej roliny chroniy zasiewy od urokw. Przed nadejciem burzy palono pokrzyw wierzc, i jej dym rozpdzi
chmury i ustrzee od piorunw. Take tkaniny sporzdzone
z jej wkien miay odstrasza demony. Wkno pokrzywowe byo bowiem w dawnych wiekach powszechnie u nas
znane. W lecznictwie ludowym pokrzywa stosowana bya na
wiele dolegliwoci, jako rodek moczopdny, wiatropdny
i czyszczcy krew. Zalecana bya rwnie jako lekarstwo
w schorzeniach wtroby, kamicy nerkowej, nieregularnych
menstruacjach, chorobach nerwowych, reumatyzmie, grulicy. Sok z pokrzywy stosowano w leczeniu zastarzaych
ran, wrzodw i przetok. Obecnie stosuje si pokrzyw ze
wzgldu na jej waciwoci tamowania krwi w krwawieniach
z przewodu pokarmowego oraz w leczeniu ylakw odbytu.
Wycigi z lici pokrzywy stosuje si w agodnych stanach
zapalnych drg moczowych oraz przewodu pokarmowego,
zbyt skpym wydalaniu moczu, a pomocniczo w kamicy
moczowej i skazie moczanowej, chorobie reumatycznej
oraz niektrych schorzeniach skrnych, zwaszcza wieku
modzieczego. Odwary z pokrzywy stosuje si zewntrznie
do obmywa owosionej skry gowy w upieu i ojotoku,
a take do irygacji w zapaleniu pochwy i upawach. W wielu
krajach mode pdy pokrzywy uywane s w kuchni. Przyrzdza si z nich jarzyn zastpujc szpinak, gotuje si zielone zupy. Starsze licie zakisza si podobnie jak kapust.
Z lici pokrzywy otrzymuje si zielony barwnik chlorofil,
stosowany w przemyle farmaceutycznym i kosmetycznym.
Z odyg pokrzywy mona uzyska wkno o niewielkiej wartoci przdzalniczej. Tkaniny z pokrzywy wytwarzano w Europie na du skal przed wprowadzeniem baweny.
123
moczopdny, oglnie
odtruwajcy i zwikszajcy wydzielanie
soku trzustkowego.
Podawa dzieciom
w braku odpornoci
na infekcje, zalenie
od wieku 1-2 yeczki
3 razy dziennie,
dzieciom starszym
1-2 yki odwaru.
Mid pokrzywowy
Sproszkowa rwne
iloci lici pokrzywy i lici orzecha
woskiego w mynku
elektrycznym.
Do 500 g miodu
pynnego i ogrzanego doda 3-4 yki
sproszkowanych zi
i starannie wymiesza. Przyjmowa
doustnie po 1 yeczce do 1 i yeczki
2-3 razy dziennie
po jedzeniu jako
rodek wzmacniajcy
mechanizmy obronne
organizmu. Taki mid
zalecany jest profilaktycznie dla kobiet
w zagroeniu rakiem
sutka.
Poziewnik szorstki
(Galeopsis tetrahit L.)

PW
Opis
Rolina jednoroczna, wyrasta do 1 m, o odydze
rozesanej, czterokanciastej, mikko i przylegajco owosionej. Jajowate licie s zaostrzone na
brzegu karbowano-pikowane. Tworz wzy na
odydze, pod ktrymi powstaj zgrubienia z kujcymi szczecinkami. Purpurowe kwiaty maj
budow dwuwargow. Wyrastaj na szczycie
rozgazie odygi w nibyokkach. Poziewnik
kwitnie od czerwca do padziernika. Owocem
jest rozupka odwrotnie piramidalna, nieco
spaszczona. Rozmnaa si z nasion, ktrych
jedna rolina wytwarza kilkaset. Nasiona zachowuj ywotno przez kilka lat.
Gatunek podobny
Poziewnik piaskowy Galeopsis segetum Necker., mikkowosy G. pubescens Besser., pstry G. speciosa Mill.,
dwudzielny G. bifida Boenn., polny G. ladanum L. i wskolistny - G. angustifolia (Ehrh.) Hoffm.
Poszczeglne gatunki niewiele rni si od siebie, maj
bardzo podobny skad chemiczny i takie samo zastosowanie w lecznictwie.
Wystpowanie
Pochodzi z Europy Zachodniej. Jest pospolitym chwastem
ruderalnym i segetalnym, wystpujcym na terenie naszego
kraju. Zachwaszcza szczeglnie zboa jare, kukurydz, buraki i ziemniaki na rnych glebach, szczeglnie yznych.
Surowcem jest ziele poziewnika. cina si grne czci rolin o dugoci do 30 cm na pocztku kwitnienia. odygi
nie powinny by grubsze ni 5 mm. Ziele mona suszy
w warunkach naturalnych rozkadajc je cienk warstw.
Dobrze zebrane i wysuszone ziele powinno mie naturaln
barw i nie moe zawiera bezlistnych odyg.
124
Skad chemiczny
Przepisy
Garbniki (5-10%), flawonoidy, saponiny, gorycze, olejki

eteryczne, irydoidy, pektyny, kwasy organiczne, znaczne
iloci soli mineralnych, w tym zwizki krzemu.
Zastosowanie
Poziewnik by stosowany w lecznictwie ju w staroytnoci.
Pliniusz i Dioskorides oraz Teofrast zalecali t rolin na
opuchnicia, stuczenia i rany, a take w chorobach pucnych. W kocu XVIII i na pocztku XIX w. ziele poziewnika
stosowano w leczeniu grulicy. W lecznictwie ludowym
by ceniony jako rodek krwiotwrczy, poprawiajcy apetyt, przeciw upawom u kobiet i na trudno gojce si rany.
Obecnie ziele poziewnika jest cenione ze wzgldu na du
zawarto rozpuszczalnej krzemionki. Ma podobne waciwoci jak skrzyp polny: cigajce, odkaajce, sabo moczopdne i wykrztune. Jest pomocny w leczeniu grulicy,
miadycy naczy krwiononych, kamicy nerkowej i chorobach przemiany materii. Poziewnik zaleca si rekonwalescentom i osobom w podeszym wieku celem uzupenienia
niedoboru mikroelementw. Ziele poziewnika stosuje si
zwykle jako lek moczopdny w poczeniu z innymi surowcami dziaajcymi na drogi moczowe. Stosowany w odpowiednich mieszankach jest uyteczny w leczeniu bon luzowych przewodu pokarmowego.
PB
125
Napar
Te same iloci
poziewnika, skrzypu
polnego, au ptasiego,
cznie
15-25 g zi zala
dwiema szklankami
wrzcej wody, Parzy
15 min. Pi szklanki 3 razy dziennie
- dziaa moczopdnie. Do mieszanek
wykrztunych doda
licie podbiau
i miodunki. Z kolei
mieszanka wzbogacajca organizm w sole
mineralne powinna
zawiera rdest ptasi,
skrzyp i miodunk.
Poziomka pospolita
(Fragaria vesca L.)

Koziomki, poziomnik, poziomka lena
PW
Opis
Przepisy
Napar
50 g lici na 800 g
przegotowanej wrzcej wody, pozostawi
na 30 min. oczyszcza
skr i zwa pory.
Jest drobn bylin rozogow, o wysokoci 5-15

cm o liciach dugoogonkowych, trjdzielnych,
jajowatych, brzegach pikowanych, spodem
jedwabisto owosionych. Wyksztaca biae piciopatkowe kwiaty. Kwitnie w maju i czerwcu,
a owocuje w czerwcu i lipcu. Zakwita ponownie
i owocuje podczas ciepej i dugiej jesieni. Owoc
zoony, zwany popularnie poziomk, skada si
ze zronitego, misistego dna kwiatowego, na
ktrym osadzone s waciwe owocki drobne
nieupki. Owoc poziomki jest czerwony i bardzo
aromatyczny. Rolina rozmnaa si wegetatywnie, za pomoc drobnych ukorzenionych rolin wyrastajcych z rozogw.
Gatunek podobny
Poziomka wysoka - Fragaria moschata Duchesne, poziomka twardawa - Fragaria viridis Duchesne. Maj apetyczne
owoce, rnice si jednak od poziomki pospolitej aromatem i smakiem.
Wystpowanie
Jest rolin pospolit w Europie w umiarkowanych rejonach
Azji. Wystpuje na terenie caej Polski na niu i w grach na
wieych glebach, w borach i borach mieszanych, rzadziej
w lasach mieszanych. Jest rolin wiatolubn, wic preferuje zrby, luki w drzewostanach, polany i obrzea lasw,
kamieniste zbocza, ki, skarpy roww. Uprawiana jest take w ogrodach, ale gatunkw uprawnych nie stosuje si
w lecznictwie.
Surowcem zielarskim s licie poziomki pozyskiwane ze
stanowisk naturalnych. Na pocztku lata zrywa si mode i zdrowe licie bez ogonkw i jak najszybciej poddaje
suszeniu. Wysychaj dobrze w warunkach naturalnych,
126
w miejscu zacienionym. Dobrze wysuszone licie powinny

zachowa zielon barw.
Skad chemiczny
Licie: garbniki, sole mineralne, flawonoidy, witamina C,
glikozydy, fitoncydy. Owoce: cukry, pektyny, kwasy i substancje aromatyczne, antocyjany, flawony i sole mineralne
(elazo, fosfor, wap, potas,) witaminy C,P,K i B1.
Zastosowanie
Ju w staroytnoci poziomka bya stosowana w lecznictwie. W XIII wieku z poziomki wyrabiano preparat stosowany w grulicy i innych chorobach puc. Ks. S. Kneipp zaleca
jedzenie owocw poziomki w chorobach wtroby i w celu
oczyszczenia krwi. W XIX wieku w domowych apteczkach
przechowywano nalewki alkoholowe z suszonych kwiatw
i lici poziomki. W medycynie ludowej licie poziomki stosowano przy krwawieniach z narzdw rodnych, w padaczce i jako lek wzmacniajcy dla osb w podeszym wieku.
Uchodziy take za dobry lek przeciw kamicy nerkowej.
Z owocw poziomki, suszonych razem z limi gotowano zim herbat, ktr pito profilaktycznie od przezibie
i blu wtroby. Obecnie li poziomki stosowany jest jako
rodek regulujcy przemian materii, przy nadcinieniu,
miadycy naczy krwiononych, w zaburzeniach przewodu pokarmowego, biegunkach, w schorzeniach nerek
i pcherza, jako rodek moczopdny. Stosuje si go gwnie w mieszankach. wiee owoce poziomki s cenionym
rodkiem dietetycznym w zej przemianie materii, chorobach serca, nerek i zaburzeniach krenia, astmie. wiee,
rozgniecione owoce s pomocne przy egzemie i piegach.
Poziomki stosuje si zewntrznie w postaci maseczek przy
krostach, wykwitach na twarzy. Owoce poziomki poleca si
anemicznym dzieciom, skonnym do przezibie i o chorych nerkach. S doskonaym dodatkiem do koktajli, kefirw i jogurtw. Nadaj si take do okadw na trudno
gojce si rany. W gospodarstwie domowym sporzdza si
z nich doskonae soki, demy, kompoty i inne przetwory.
W niektrych krajach sporzdza si herbatk z przefermentowanych lici poziomki, ktra jest smacznym substytutem
prawdziwej herbaty. Licie poziomki s skadnikiem niemieckiej zioowej herbaty leczniczej Species germanicae.
Do przetwrstwa przeznacza si wycznie owoce odmian
uprawnych poziomki. Dodaje si je do jogurtw i demw
np. z truskawek. Poziomki cenione s take w kosmetyce,
bowiem korzystnie wpywaj na cer. Z owocw produkuje
si kremy poziomkowe dobrze odywiajce skr. U osb
wraliwych owoce mog wywoa alergi.
127
Herbata
Licie poziomek
naley rozsypa
w cienkiej warstwie
i suszy w cieniu
przez kilkanacie
godzin a zwidn.
Nastpnie skrca si
je w palcach do momentu zauwaenia
w nich soku. Warstw 5 cm skrconych lici wsypuje si
do puda, nakrywa
mokr tkanin
i pozostawia na
6-10 godzin w temperaturze 26oC. Tak
sfermentowane licie
naley suszy przez
ok. 40 min. w temp.
100oC w piekarniku
lub piecu.
Napar
Leczniczo pije si
napar z 5-20 g
surowca liciowego
+ 2 szklanki wrzcej
wody 3-4 razy dziennie po szklanki.
Maseczka
Rozgniecione owoce
w postaci maseczki
stosowa na tust
cer, a na such poczy je ze mietan.
Przetacznik leny
(Veronica officinalis L.)
Scrophulariaceae
Przetacznik lekarski, weronika, urocznik, potocznik.
PW
Opis
Przepisy
Odwar
1 yk ziela zala
1 szklank wody
zimnej. Ogrza do
wrzenia i gotowa agodnie pod
przykryciem 3 min.
Odstawi na 15 min.
i przecedzi. Pi
2-3 razy dziennie
po szklanki przed
posikami jako lek
odkowy, poprawiajcy trawienie
i przemian materii.
Przetacznik leny jest rolin o pocej si

i ukorzenionej odydze, dugoci do 20 cm, silnie owosionej, podnoszcej si tylko w czci
szczytowej. Licie odwrotnie jajowate lub eliptyczne, karbowane, ku nasadzie caobrzegie,
klinowato zwone s w bardzo krtki ogonek.
Z ktw lici wyrastaj prosto wzniesione kwiatostany. Kwiaty s grzbieciste o koronie bladoniebieskiej. Owocem jest trjktnie sercowata
torebka. W Polsce wystpuje ponad 30 gatunkw przetacznika, z ktrych tylko przetacznik
leny jest rolin lecznicz.
Gatunek podobny
Przetacznik oankowy - Veronica chamaedrys L.
Wystpowanie
Wystpuje dziko w Afryce, Azji, czciowo na Syberii oraz
w Europie. W Polsce jest pospolity na niu na kach, pastwiskach, w rzadkich lasach, zawsze na glebach dostatecznie wilgotnych.
Surowcem leczniczym jest ziele przetacznika. Do celw
leczniczych zbiera si od czerwca do lipca zakwitajce grne czci pdw, kiedy nie ma jeszcze przekwitych kwiatw lub torebek nasiennych. Zebrane pdy nie powinny te
zawiera ukorzenionych odyg. Zebrany surowiec mona
suszy w suszarniach naturalnych, w miejscach zacienionych, o dobrym przewiewie bd w ogrzewanych w temp.
okoo 35oC. Dobrze zebrane i wysuszone ziele powinno zachowa naturaln barw lici i odyg szarozielon, a kwiatw jasnobkitn.
128
Skad chemiczny
Przepisy
Glikozydy irydoidowe, gwnie aukubina, ponadto mannitol, fenolokwasy, garbniki, flawonoidy, saponiny, gorycze
i sole mineralne.
Zastosowanie
Przetacznik jako rolina lecznicza, znany by ju w staroytnoci. Opisywa go m.in. wybitny rzymski przyrodnik
Pliniusz (I w.n.e.). Ceniony by take przez medycyn redniowieczn, o czym wiadcz liczne ksigi zielarskie z tego
okresu, m.in. Bocka, Fuchsa i Cameriarusa. W leczeniu ludowym rolina ta uchodzia za rodek poprawiajcy przemian materii, a take zalecana bya w tzw. kuracjach wiosennych, przy zmczeniu i osabieniu wiosennym. Obecnie
w lecznictwie ziele przetacznika lenego stosowane jest
przede wszystkim jako rodek uatwiajcy odkrztuszanie
w chorobach grnych drg oddechowych, przy kaszlu,
chrypce, astmie itp. Wykazuje take dziaanie pobudzajce wydzielanie sokw odkowych, poprawia apetyt, uatwia trawienie, zapobiega nadmiernej fermentacji jelitowej,
kolkom i wzdciom. Zewntrznie stosuje si je do pukania jamy ustnej i garda przy zapaleniu, do przemywania
trudno gojcych si ran, do okadw na oparzenia i przy
innych chorobach skry. Zwykle zalecane jest stosowanie
w mieszankach z innymi zioami o podobnym dziaaniu.
W niektrych krajach z modego ziela przetacznika sporzdza si saatk.
PW
129
Nalewka
Do 500 ml alkoholu
40% wsypa 2-3 yki
rozdrobnionego ziela
przetacznika
i pozostawi na
14 dni, czsto wstrzsajc. Odcedzi, ziele
wycisn,oba pyny
przesczy przez
wat. Nalewk naciera bolesne miejsce
w gocu i skazie
moczanowej
2 razy dziennie.
Napar
1 yeczk do herbaty
rozdrobnionego suszu zala 1 szklank
wrztku i parzy pod
przykryciem przez
15-20 min., nastpnie
przecedzi i w razie
potrzeby pi
3 razy dziennie po
szklanki. Specyfik
ten zalecany by przez
medycyn ludow do
leczenia grulicy puc.
Przymiotno kanadyjskie
(Conyza canadensis (L.) Cronquist)
Przymiotno, przymiotnik, stare ziele, stary
krzew.
MD
Opis
Jest rolin jednoroczn, czasem dwuletni,
zalenie od warunkw rodowiska, osigajc
wysoko 0,1-1 m. Posiada odyg sztywn,
szorstk, w grnej czci rozgazion i gsto
ulistnion. Licie s owosione, rwnowsko-lancetowate, zaostrzone, u nasady zwajce
si, za dolne ostro pikowane. Kwiaty s zebrane w drobne, brudnobiae koszyczki gsto skupione na szczytach pdw. Kwitnie od czerwca
do padziernika. Owocem jest nieupka z puchem
kielichowym. Z literatury wynika, e 1 rolina przymiotna
wydaje okoo 100 000 bardzo drobnych nasion. Kiekuj
one wiosn lub jesieni i wwczas wyrasta rozetka lici,
a na wiosn pd kwiatostanowy.
Wystpowanie
Przymiotno kanadyjskie pochodzi z Ameryki Pnocnej.
Zostao sprowadzone do ogrodu botanicznego we Francji
w XVII w. i stamtd rozprzestrzenio si po caej Europie.
Rolin t spotyka si praktycznie na caym wiecie. W Polsce ronie masowo na ugorach, nasypach kolejowych, na
brzegach rzek, polach uprawnych i miejscach ruderalnych,
na glebach suchych i piaszczystych.
Surowcem jest ziele przymiotna, ktre pozyskuje si z rolin zakwitajcych, cinajc grne, ukwiecone czci odyg.
cite pdy dobrze wysychaj w pomieszczeniach przewiewnych i zacienionych. W dobrze wysuszonym zielu odygi w czasie zginania atwo pkaj.
Skad chemiczny
Olejek, flawonoidy, cholina, garbniki i inne zwizki.
130
Zastosowanie
Przepisy
O leczniczym dziaaniu przymiotna wspomina Brinstillaz

w roku 1853. Lekarze z Pnocnej Ameryki zalecali przetwory z przymiotna w biegunkach, upawach, na rany.
Obecnie rolina ta uywana jest w homeopatii, jako rodek
niezbdny przy wszelkich krwawieniach. Bywa te zalecany
jako lek regulujcy przemian materii, moczopdny, przeciwzapalny i przeciwalergiczny.
CT
131
Napar
1 yeczk drobno
pokrojonego ziela
zaparzy 1 szklank
wrztku, pi 2-3 razy
dziennie po szklanki przed jedzeniem,
stosowa przy
w kopotach z przemian materii.
Przywrotniki
(Alchemilla sp. L.)

Fartuszki, gsie apki, gsi lad, gnidosz, gnojnik,
grzotnik, gwiazdka, gwiazdosz, gwiazdosz pospolity, lwia apa, nawrocznik, nawrotnik, przetacznik, przewrtnik, przywrotnik, wilcza apa.
MD
Opis
Przepisy
Odwar
1-2 yki ziela zala
2 szklankami wrzcej
wody, gotowa pod
przykryciem 5 min.
Odstawi na 15 min.,
przecedzi. Pi po
szklanki 3 razy dziennie przed jedzeniem.
Stosowa w nieytach przewodu
pokarmowego, braku
aknienia i agodnych
biegunkach.
Alchemilla pochodzi od arabskiego sowa al-kimija kamie filozoficzny, alchemia, co wskazuje na waciwoci uzdrawiajce tego zioa. Jest
to rolina wieloletnia, wyrastajca do wysokoci
40 cm, barwy szarozielonej, o odydze owosionej, w grze rozgazionej, zakoczonej skupiskami niepozornych tawozielonych kwiatw.
Licie maj okrgawo nerkowaty ksztat i s
7-9 klapowe, brzegiem zbkowane, zwykle gsto, przylegajco owosione. Licie odziomkowe umieszczone s na
dugich, odstajco owosionych ogonkach, o blaszce okrgawej, klapowanej, gsto i wyranie owosionej, odygowe
siedzce, obejmujce odyg. Kwiatostanem jest wiecha
z tozielonymi, promienistymi kwiatkami o rednicy
2-4 mm. Kwitnie od maja do sierpnia. Owocem jest orzeszek.
Wystpowanie
Przywrotniki wystpuj gwnie w Europie i Azji, kilka gatunkw ronie take w grach Australii i Nowej Zelandii,
nie wiadomo jednak, czy nie s to gatunki zawleczone. Pospolicie rosn na terenie caej Polski, na rednio wilgotnych i suchych kach, pastwiskach, polanach rdlenych,
brzegach lasw, zarolach, przydroach oraz nad rowami.
Surowcem zielarskim jest ziele przywrotnikw, zbierane
z modych rolin, na pocztku ich kwitnienia. cina si
nadziemne pdy rolin wraz z odziomkowymi lici. Na kach zaleca si zbiera ziele w trakcie sianokosw, wybierajc je ze skoszonej trawy. Z zebranego surowca starannie
usuwa si inne roliny cite razem z pdami przywrotnika. Odrzuca si take zbyt grube czci odyg i knce
132
licie. Najlepiej jest zbiera ziele w maju czerwcu, gdy

w pniejszych miesicach czsto wystpuje na liciach
przywrotnika mczniak, a roliny zaatakowane nie nadaj
si na surowiec zielarski. Ziele rozoone cienk warstw,
mona suszy w naturalnych suszarniach, dobrze zacienionych i silnie przewiewnych. W suszarniach ogrzewanych
temperatura nie powinna przekracza 40oC. 1 kilogram
suszu otrzymuje si z okoo 4,5 kg wieego ziela. Zapach
surowca jest saby, smak sonawogorzki.
Skad chemiczny
Olejek eteryczny, garbniki (ok. 8-10%), saponiny, kwasy
organiczne, znaczne iloci witaminy C, flawonoidy, karotenoidy, gorycze, ywica, sole mineralne.
Zastosowanie
Przywrotnikowi przyznawano magiczne waciwoci ju
od staroytnoci. Rosa zbierajca si na liciach, zwana
przez alchemikw wod niebiesk bya skadnikiem kamienia filozoficznego. Lud polski wierzy, e zaywanie tej
roliny przywraca dziewczynom utracone dziewictwo (std
polska nazwa przywrotnik). Dawniej przywrotniki byy cenion i szeroko stosowan rolin lecznicz. W dzisiejszej
medycynie ludowej herbata z ziela jest uywana przy krwawieniach naczyniowych i krwawieniach z ran. Odwary przywrotnikowe dziaaj przeciwbakteryjne, przeciwzapalnie,
pobudzajco na wydzielanie soku odkowego. Przetwory
z przywrotnika stosowane zewntrznie powoduj regeneracj naczy wosowatych, powolne zanikanie plam i znamion na skrze, rwnoczenie przywracajc odporno
i elastyczno naskrka oraz zanikanie blizn. Uywane s
rwnie do pukania jamy ustnej i garda. Rolin t stosuje
si do okadw w owrzodzeniach i zapaleniu skry. Napar
z suchych lici dziaa na skr scigajco, parwk z nich
stosuje si przy trdziku. Okad z zimnego naparu agodzi
stany zapalne oczu, uywany jest te do tonikw przy rozszerzonych porach i trdziku, w kremach do zmikczania
suchej chropowatej skry.
Gotowane licie wykorzystuje si przy barwieniu weny na
zielono. Przywrotniki znajduj zastosowanie w dekoracji
np. wiszcych koszykw wykorzystuje si cae roliny.
Kwiaty oraz licie dodawane s do bukietw. Mode, surowe licie mog by dodawane do saatek i zup.
Wycigi z samego przywrotnika nie mog by stosowane
przez duszy czas, gdy z powodu duej zawartoci garbnika powoduj ze wchanianie elaza i mikroelementw.
Mieszanki zawierajce przywrotnik mona stosowa przez
duszy czas.
133
Napar
1 yeczk do herbaty
rozdrobnionego suszu zala 1 szklank
wrzcej wody i parzy
pod przykryciem
przez 15-20 min.,
nastpnie przecedzi
i w razie koniecznoci
pi 2-3 razy dziennie
po szklanki - dziaa
przeciwkrwotocznie.
Rosa przywrotnikowa
Ros, ktr zbiera si
na liciach pozyskuje si wczesnym
rankiem i przelewa do
buteleczek z ciemnego szka i przechowuje w lodwce.
Zaywa 3 razy
dziennie po 15 kropli
przez przynajmniej
20 dni jako rodek
wzmacniajcy,
czyszczcy krew
i poprawiajcy
samopoczucie,
kuracj powtarza co
2 tygodnie.
Rdest ostrogorzki
(Polygonum hydropiper L.)

Rodzina: rdestowate Polygonaceae
Rdest wodny, pieprz wodny, sporysz ostrogorzki, mokrzec, abieniec, pieprz polny.
PW
Opis
Przepisy
Odwar
Zmiesza po 50 g
ziela rdestu ostrogorzkiego i ziela
nawoci pospolitej
oraz 25 g kwiatw
wrzosu, kwiatw
bzu czarnego, ziela
skrzypu i lici
poziomki. Zala
2 yki mieszanki
2 szklankami ciepej wody. Gotowa
5 min. pod przykryciem. Odstawi na
5 min. i przecedzi do
termosu. Pi maymi
porcjami w cigu
dnia przy zapaleniu
drg moczowych.
Jest to rolina jednoroczna o rozgazionym pdzie do 1 m wysokoci. W miejscu rozgazienia

odyga jest czsto rozdta i czerwonawa. Ciemnozielone licie s skrtolege, lancetowate, zaostrzone i byszczce, z przeroczystymi kropkami. Mae, zielonkawe lub czerwonawe kwiaty s
zebrane w zwisajce kosoksztatne kwiatostany,
w dolnej czci ulistnione, gr z pochwiastymi
podsadkami. Kwitnie od lipca do padziernika.
Rdest ostrogorzki jest rolina owadopyln. Owocem jest may trjkanciasty, matowy, brzowy lub czarny
orzeszek, z jednej strony prawie paski, a z drugiej wypuky.
Caa rolina ma ostry, piekcy smak.
Gatunek podobny
Rdest plamisty Polygonum persicaria L.
Wystpowanie
Rolina spotykana jest w Europie, Azji i Ameryce Pnocnej. Jej obecno zwizana jest z podoem mokrym. S to
miejsca wieo zamulane (brzegi rzek i strumieni), wilgotne lasy oraz pola uprawne. Czsto ronie w gstych skupiskach.
Surowcem jest ziele rdestu ostrogorzkiego. cina si grne czci pdw w pocztkowym okresie kwitnienia rolin.
Ziele mona suszy w miejscu zacienionym i przewiewnym
rozkadajc roliny w pojedynczej warstwie, aby ich nie
przewraca, lub w suszarni w temperaturze do 30oC. Po
wysuszeniu odygi powinny si ama przy zgiciu. Surowiec nie ma zapachu, ale za to ostry, cierpki smak.
134
Skad chemiczny
Do 2,5% flawonoidw (rutyna i kwercetyna), do 4% garbnikw, olejek, kwasy organiczne, witaminy A, C i K oraz
inne skadniki.
Zastosowanie
Waciwoci lecznicze rdestu ostrogorzkiego znane byy ju
w staroytnoci i opisywane przez Dioscoridesa i Galena.
Stosowano wwczas wiee, rozdrobnione ziele na rany
i wrzody, do okadw dranicych skr np. przy blach
gowy, a wewntrznie jako rodek moczopdny i przeciwszkorbutowy. Uywano je te jako przypraw. W lecznictwie ludowym gatunek ten zalecany by przy krwawieniach
z przewodu pokarmowego, biegunkach, ylakach odbytu
oraz do pukania jamy ustnej przy blu zbw. Obecnie ziele rdestu ostrogorzkiego stosowane jest w postaci wycigu pynnego do tamowania krwawie z narzdw rodnych
(przy nadmiernym miesiczkowaniu), krwawieniu z przewodu pokarmowego i przy leczeniu ylakw odbytu. Wchodzi w skad mieszanek przeciwbiegunkowych. Znajduje te
zastosowanie w kosmetyce.
CT
135
Napar
20-30 g ziela na
100 g wrzcej wody.
Parzy 15 min.
przecedzi. Stosowa
jako rodek scigajcy, zamykajcy pory
i napinajcy skr.
Jako dodatek do kpieli dziaa tonizujco
i uspokajajco.
Rdest ptasi
(Polygonum aviculare L.)

Wrble jzyczki, drutowiec, wiska trawa, podrnik, bzdzirst.
PW
Opis
Napar
Zmiesza po 20 g
ziela rdestu ptasiego, lici mity
pieprzowej, kwiatw
rumianku i po 25 g
ziela dziurawca,
lici melisy, korzenia
kozioka, owocw
anyu. 2 yki zi
zala w termosie 2
szklankami wrzcej
wody. Zamkn na
godzin. Pi w kilku
porcjach na 1 godzin przed jedzeniem.
Stosowa w nerwicy
przewodu pokarmowego.
Rolina jednoroczna lub dwuletnia, bardzo

zmienna. odyga jest rozesana lub podnoszca si, licie drobne, eliptyczne, niekiedy rnej
wielkoci, siedzce, naprzemianlege. Przylistki
zronite, boniaste, jasnobrzowe, obejmuj
odyg. Kwiaty drobne, niepozorne, biaawe lub
czerwonozielonawe, wyrastaj po kilka w ktach
lici. Kwitnie od lipca do wrzenia. Owocem jest
trjkanciasty, ciemnopurpurowy orzeszek. Jedna dobrze rozwinita rolina moe wyda nawet
2000 nasion.
Wystpowanie
Rdest ptasi to najpospolitsza rolina ruderalna. Ronie
w miejscach wydeptywanych, w zbiorowiskach dywanowych, na podwrkach, przydroach, midzy kamieniami,
pytami chodnikowymi, a take na polach uprawnych. Czsto tworzy paskie kobierce. Odradza si z nasion roznoszonych i rozsiewanych przez ptaki, dla ktrych s przysmakiem.
Surowcem jest ziele rdestu ptasiego. cina si ulistnione
szczyty pdw na pocztku kwitnienia rolin, pozostawiajc zdrewnia i bezlistn, najnisz cz odygi. Zbir
naley przeprowadzi jak najwczeniej, gdy starsze pdy
atwo pokrywaj si biaym nalotem lub rdzawymi plamami, powodowanymi przez grzyby. Ziele dobrze wysycha w warunkach naturalnych, rozoone cienk warstw
w miejscu zacienionym. Surowiec powinien skada si
z dobrze ulistnionych, niezdrewniaych pdw o zabarwieniu naturalnym.
Skad chemiczny
Do 25% garbnikw, kwasy organiczne, prowitamina A,
136
witamina C, do 30% skrobi, olejek eteryczny i znaczna ilo

krzemionki rozpuszczalnej w wodzie.
Zastosowanie
Rdest ptasi stosowany by w lecznictwie ju przez Dioskoridesa i Pliniusza, a w redniowieczu ziele tego gatunku
uywali Matthioli i Bock. W medycynie ludowej rolina ta
uwaana bya za lek przeciwcukrzycowy. Ponadto odwary i wiey sok uywano w leczeniu grulicy, kokluszu,
chorobach przewodu pokarmowego, drg ciowych,
nerek i pcherza moczowego (wypukuje piasek i drobne
kamienie, tamuje krwawienia). Aktualnie ziele rdestu ptasiego stosuje si ze wzgldu na waciwoci moczopdne,
cigajce, tamujce krwawienia i regulujce przemian
materii. U osb w podeszym wieku przeciwdziaa demineralizacji koci. Esencja ze wieego ziela znajduje zastosowanie w homeopatii. Zewntrznie polecane jest do irygacji,
pukanek, lewatyw, okadw na stuczenia, na czyraki, gnijce rany, oparzenia. Z rdestu ptasiego mona uzyska niebieski barwnik. Od dawna wiadomo, e rdest ptasi wpywa
na przyrosty gsi, a mleko krw karmionych zielem tego
gatunku ma lepszy smak. Zebrany wiosn rdest mona dodawa do saatek i szpinaku.
PW
137
Odwar
1-2 yki ziela zala
2 szklankami ciepej
wody, odstawi na
2 godziny. Gotowa agodnie pod
przykryciem 10 min.
Przestudzi i przecedzi. Pi -
szklanki 2-3 razy
dziennie midzy
posikami jako rodek
agodnie moczopdny usprawniajcy
czynno wtroby
i hamujcy krwawienie wewntrzne.
Rdest wownik
(Polygonum bistorta L.)

Rdest kowy, mijowy korze, raczki, raczkowe
szyjki, wownik, bzdziorst, barani ogon, dredenik, drutowiec.
KR
Opis
Bylina wyrastajca na wysoko do 1 m, krtko
owosiona o grubych, wygitych kczach. Licie
odziomkowe s dugoogonkowe, jajowato lancetowate, z wierzchu zielone, od spodu szare. odyga sztywna, sabo ulistniona zakoczona jest
waeczkowatym, zbitym kosowatym kwiatostanem zoonym z drobnych, rowych kwiatw.
Kwitnie od lipca do sierpnia, owocem jest trjkanciasty, brunatny orzeszek.
Wystpowanie
Jest to rolina arktycznej i umiarkowanej strefy Europy, Azji
i Ameryki. W Polsce gatunek ten preferuje yzne, wilgotne
ki, niskie torfowiska, wilgotne polany lene na glebach
muowo-torfowych i madach o odczynie lekko kwanym do
alkalicznego.
Surowcem zielarskim s kcza rdestu wownika, ktre
wydobywa si jesieni z rolin starszych. Cz rolin na
miejscu zbioru naley pozostawi do rozmnoenia. Trzeba
te zakopa kcza, ktre nie nadaj si na surowiec zielarski. Kcza pucze si i po osuszeniu odcina szyjk korzeniow oraz drobne korzenie. Surowiec naley suszy w suszarni ogrzewanej do temperatury 50oC. Po wysuszeniu
kcza powinny by twarde, trudno amliwe o zabarwieniu
ciemnobrunatnym, a na przekroju rowym lub brunatno-rowym.
Skad chemiczny
Do 25% garbnikw, kwasy organiczne, prowitamina A, witamina C, do 30% skrobi, kwasy fenolowe, skadniki mineralne.
138
Zastosowanie
Przepisy
Z uwagi na ksztat, kcza rdestu wownika przypominajce wa, niegdy zalecano je jako antidotum przeciw ukszeniu jadowitych gadw. Opis rdestu wownika i jego zastosowanie znajduje si dopiero w pracy woskiego lekarza
Matthiolego z 1554 roku. Przeciw biegunkom i krwawieniom
zaleca stosowa rdest wownik w swoim zielniku z 1613 r.
Szymon Syreniusz, doktor medycyny i botanik, profesor
Akademii Krakowskiej. Medycyna ludowa zalecaa stosowanie wownika jako rodka cigajcego. Take obecnie
z uwagi na du zawarto garbnikw kcza tej roliny
uywane s jako rodek cigajcy, a przeciwzapalny w stanach zapalnych odka i jelit. Ze wzgldu na du zawarto skrobi rdest wownik dziaa agodzco na przewd
pokarmowy. Zewntrznie, odwary z kczy zaleca si do
pukania przy stanie zapalnym jamy ustnej i garda oraz do
okadw na trudno gojce si rany. Zwykle wchodzi w skad
mieszanek z zioami o podobnym dziaaniu. Dua zawarto
garbnikw sprawia, e odwar z kczy wownika nadawa
si do wyprawiania skr, ponadto nadawa skrze czerwono-ty kolor. Licie rdestu wownika s jadalne i smaczne: mona je gotowa wedug przepisu na szpinak. W Anglii
gotowano je wiosn, zwaszcza na Wielkanoc lub w czasie
Wielkiego Postu. Sporzdzano z nich zioowy deser (herb
pudding). Tradycje robienia tej potrawy przetrway w nielenych regionach Szkocji i pnocnej Anglii. Grube kcza
rdestu s jadalne po namoczeniu i upieczeniu. Tak przygotowane kcza jadano w Rosji i na Syberii w czasie godu.
Smaczne s nasiona, z ktrych mona gotowa namiastk
kaszy.
MK
139
Odwar
yki kczy zala
1 szklank letniej
wody, pozostawi
na 60 min. Gotowa
wolno przez 5 min.,
odstawi na 15 min.,
przecedzi.
Pic 1-3 yki 2-4 razy
dziennie jako rodek
regulujcy czynnoci
odka i jelit.
Robinia akacjowa
(Robinia pseudoacacia L.)

Akacja, akacja faszywa, akacya biaa, grochodrzew, grochowe drzewo amerykaskie, robinia
biaa, grochowiec biay, grochownik, groszek syberyjski, ostrostrczyna.
PW
Opis
Jest drzewem wyrastajcym do 20 m wysokoci. Kora pnia jest brunatna, spkana, a gazek
- czerwonobrunatna. Posiada licie nieparzystopierzaste, eliptyczne lub jajowate, a przylistki
przeksztacone w ciernie. Kwiaty robinii s biae,
zebrane w zwise grona i silnie pachnce. Kwitnie
w maju i czerwcu. Owocem jest strk. Robinia
akacjowa to cenna rolina miododajna.
Gatunek podobny
Czeremcha zwyczajna - Padus avium Mill.
Wystpowanie
Robinia akacjowa pochodzi ze rodkowych i wschodnich
stanw Ameryki Pnocnej. Do Europy przywiz j Jean
Robin, francuski ogrodnik krlewski i od jego nazwiska
przyja si nazwa rodzajowa roliny. Do Polski trafia w XIX
wieku. Rozmnaa si zarwno przez nasiona, jaki i odrola
korzeniowe. Tworzy zarola i laski akacjowe. Wystpuje
w lasach, zarolach, parkach, przy zabudowaniach. Znajduje te zastosowanie do obsadzania nieuytkw, zwaszcza
poboczy drg i nasypw.
Ze wzgldu na obecno trujcych zwizkw biakowych,
tzn. toksalbumin, robinia akacjowa zaliczana jest do
rolin trujcych. Jedynie kwiaty nie zawieraj tych szkodliwych zwizkw. Zbiera si je po zakwitniciu, w dni pogodne, po obeschniciu rosy. Zrywa si cae grona, a z nich
osmykuje pojedyncze kwiaty. W czasie zbioru i przenoszenia kwiatw do suszenia naley uwaa, aby ich nie zgnie.
Kwiaty przekwite, zmoczone, zaparzone w czasie suszenia
ciemniej. Mona je suszy w suszarni naturalnej, ale tylko
140
w czasie ciepej i suchej pogody. W suszarni ogrzewanej

temperatura nie powinna przekracza 35oC. Dobrze zebrany i wysuszony surowiec powinien skada si z kwiatw
o biaej koronie i zielonym kielichu. Nie moe zawiera innych czci rolin, np. szypuek kwiatostanowych.
Skad chemiczny
Flawonoidy (m.in. robinina, akacyina, kemferol, apigenina),
biozyny (biokwercetyna), olejek eteryczny (zawierajcy farnezol, linalol, piperonal), leukoantocyjanozyd, kwasy organiczne, zwizki cukrowe i sole mineralne.
Zastosowanie
W lecznictwie ludowym kwiaty stosowane s jako rodek
pobudzajcy trawienie i moczopdny oraz lek przeciwko reumatyzmowi. W niektrych regionach kraju napar
z kwiatw robinii stosowany by przez kobiety po porodzie
jako rodek wzmacniajcy lub w gorczce poporodowej.
Napar z kwiatw ma dziaanie moczopdne i uywany jest
w stanach zapalnych nerek, drg moczowych, przy zmniejszonym wydalaniu moczu, bakteryjnym zakaeniu nerek
i obrzkach. Przetwory z kwiatw zaleca si w zatruciu
toksynami zewntrznymi i wewntrznymi, w niewydolnoci
krenia oraz w celu utrzymania waciwego poziomu elektrolitw i wody w organizmie. Stosowane s rwnie w zaburzeniach przepywu ci do dwunastnicy i w stanach
atonicznych lub skurczowych drg ciowych. W homeopatii kwiaty robinii przyjmowane s w leczeniu nadkwasoty u dzieci i dorosych. Podaje si take sproszkowany
kwiat robinii przy niewieym zapachu z ust, zgadze i nadkwasocie oglnej. Licie zebrane tu przed kwitnieniem,
zawierajce due iloci witamin, poleca si jako dodatek do
kpieli przy wszelkiego rodzaju awitaminozach. Kora robinii zawiera duo garbnikw i jest niekiedy uywana do garbowania skr, a twarde drewno do wyrobw stolarskich,
koodziejskich, budowlanych. Korowina i licie zawieraj
barwnik, ktrym farbuje si jedwab, papier i wen na trway, ty kolor. Z kwiatw wyrabiana jest woda kosmetyczna. Ponadto przyrzdza si z nich konfitury, napoje oraz
aromatyzuje lody, herbaty i rum.
MD
141
Przepisy
Napar
1 yk kwiatw robinii zala 1 szklank
wrzcej wody i postawi na 15 min. nad
par pod przykryciem. Odstawi na
Pi po 1 szklance
2 razy dziennie midzy posikami jako
rodek moczopdny,
ciopdny
i uspokajajcy.
Odwar
Zmiesza po
25 g kwiatw robinii
akacjowej, glistnika
jaskcze ziele i lici
brzozy oraz po 50 g
ziela nawoci i lici
mcznicy lekarskiej.
Zala 3 yki zi
3 szklankami wody
gorcej i ogrza do
wrzenia. Odstawi na
10 min. i przecedzi
do termosu. Pi po
1 szklance 3 razy
dziennie midzy
posikami w kamicy
moczanowej. Przed
uyciem tej mieszanki
naley najpierw doprowadzi mocz do
odczynu obojtnego
lub lekko alkalicznego.
Rozchodnik ostry
(Sedum acre L.)

Rodzina: gruboszowate Crassulaceae
Niemiertelnik dziki, pryszczornik, rozchode,
pryszczaniec, pryszczyrnica, pryszczyrnik, rojownik pieprzny, rozchodnia, rycitnik, rozchodnik pryszczeniec, rozchodnik pryszczyrnik.
KR
Opis
Jest rolin nisk, osigajc wysoko 5-15
cm, o rozesanych i zakorzeniajcych si odygach. Pdy ponne s gsto ulistnione, za kwitnce i owocujce - sabo. Licie waeczkowate,
misiste osadzone dachwkowato, maj silnie
rozwinit tkank mikiszow, w ktrej gromadz wod. Dziki temu s w stanie przetrwa
dugotrwa susz. Wyksztaca zocistote
kwiaty o piciu patkach uoonych w gwiazdk. Zebrane s
w baldachogrona na szczytach pdw. Kwitnie od maja do
lipca. Owocem jest wielomieszek, ktry otwiera si w czasie deszczu. Licie tej roliny maj piekcy, ostry smak.
Rozchodnik ostry naley do rolin trujcych, dlatego nie
powinni go stosowa amatorzy.
Gatunek podobny
Rozchodnik szeciorzdowy - Sedum sexangulare L., przewanie nie odrniany przez zielarzy.
Wystpowanie
Ronie w Europie po Islandi i Japoni, na Syberii Zachodniej, Kaukazie, Afryce Pnocnej. W Polsce jest rolin pospolit na niu i w niszych partiach gr, typow dla suchych piaszczysk, jaowych pastwisk, zboczy, kamiecw,
murw, skrajw lasw.
Surowcem jest ziele rozchodnika. cina si cae roliny
tu przy ziemi w czasie kwitnienia. Suszenie rozchodnika
nie jest atwe, gdy mimo cicia nadal ronie. Mona go
suszy tylko w suszarniach ogrzewanych, najpierw w temperaturze 30oC, a nastpnie 40oC. Odpowiednio zebrany
142
i wysuszony surowiec skada si z rolin z tymi kwiatami

i zielonotymi limi.
Skad chemiczny
Alkaloidy, flawonoidy (ok 10% rutyny), garbniki, luzy,
kwasy organiczne.
Zastosowanie
Rozchodnik ostry jako rolina lecznicza znany by ju w staroytnoci. Pisali o nim Hipokrates i Dioskorides, a pniej
redniowieczni zielarze, uwaajc go za rodek pobudzajcy krwawienie miesiczne i skuteczny przy podagrze.
W polskiej medycynie ludowej stosowano go jako rodek
dranicy skr. wieego ziela uywano do usuwania
piegw i brodawek. W przeszoci w lecznictwie oficjalnym ziele rozchodnika stosowano jako rodek obniajcy
cinienie krwi i umierzajcy ble spowodowane hemoroidami. Obecnie ziele tego gatunku nie jest stosowane.
Rozchodnik ostry jest trujcy dla wszystkich zwierzt,
z wyjtkiem kz. Rolina ta jest szczeglnie niebezpieczna dla ptactwa domowego. Na polskiej wsi jest zwyczaj
wyplatania wiankw z rozchodnika wiconych w oktaw
Boego Ciaa.
KR
143
Przepisy
Nalewka
100 g suszonego ziela rozchodnika zala
0,5 l spirytusu 70%
i odstawi na tydzie.
Po przecedzeniu
pi 20-30 kropli na
kieliszek wody 2-3
razy dziennie
w leczeniu nadcinienia oraz w uporczywych zaparciach.
Rumianek
bezpromieniowy
(Matricaria suaveolens (Pursh) Rydb.)
Maruna amerykaska, rumianek amerykaski.
MD
Opis
Jest rolin jednoroczn o nagiej, silnie rozgazionej, gsto ulistnionej odydze, osigajcej
wysoko do 40 cm. Licie s podwjnie lub
potrjnie pierzaste o odcinkach liciowych rwnowsko-lancetowatych. Wyksztaca tylko kwiaty rurkowe w kolorze tym (brak kwiatw jzyczkowych), ktre s zebrane w mae koszyczki.
Kwitnie od czerwca do sierpnia. Owocem jest
brunatnoszara nieupka. Rolina ma silny, aromatyczny zapach podobny do rumianku pospolitego, ale nieco mniej przyjemny.
Gatunek podobny
Rumianek pospolity Chamomilla recutita L.
Wystpowanie
Rumianek bezpromieniowy pochodzi z Afryki Pnocnej
i gwnie dziki kolei elaznej, najprawdopodobniej przez
Azj i Rosj dosta si do Europy w drugiej poowie XIX
wieku. Niezwykle szybko rozprzestrzeni si we wszystkich
krajach europejskich. Warto odnotowa, e jeszcze w latach 40 XIX w. rs jako rzadka rolina ozdobna w Petersburskim Ogrodzie Botanicznym. W Polsce najczciej jest
spotykany na glebach lekkich przy drogach, nad brzegami
rzek, przydroach, na placach koo stacji kolejowych, na
wydeptanych ciekach, mietniskach. Rzadko wystpuje
na polach jako chwast.
Surowcem s koszyczki kwiatowe, ktre zbiera si na pocztku kwitnienia roliny. Gwki kwiatw naley zrywa
lub cina noyczkami i suszy w cieniu, w przewiewnym,
zadaszonym miejscu.
144
Przepisy
Skad chemiczny
Olejek eteryczny (0,51% w s.m.), w ktrym prawie brak
azulenu, co odrnia ten gatunek od rumianku pospolitego.
Zastosowanie
By rolin od dawna stosowan w lecznictwie ludowym,
najczciej przeciw robakom i jako rodek rozkurczowy
w chorobach odka. Ponadto zalecany by w przezibieniach i nieytach grnych drg oddechowych. Z roliny
mona przygotowa napary, maceraty, odwary i nalewki.
Zewntrznie wykorzystuje si jako pukanki, przymoczki,
kompresy i maci do leczenia wrzodw, pkni skry na
rkach i pitach. Rumianek bezpromieniowy wzmacnia
i uszczelnia naczynia krwionone.
Kwiatostany mog by uywane jako dodatek do saatek
i przyprawa do innych da. Herbata z kwiatostanw ma
aromat przypominajcy ananas, o waciwociach podobnych do rumianku pospolitego. Niektrzy ludzie s uczuleni
na t rolin.
MD
145
Napar
Zaparzy 10-20 g suszonych kwiatw na
szklank wrztku, pi
2 lub 3 yki dziennie.
Dzieciom podaje si
2-3 yeczki dziennie.
Stosowa przeciw robakom i w kurczach
odka.
Rumianek pospolity
(Chamomilla recutita L.)
Rumianek lekarski, rumianek pachncy, rumianek prawdziwy, kamelki, marunka, maruna rumianek, rumianek apteczny, rumianek drobny,
rumianek polny, remion, macierza, rumianek
zwyczajny.
PW
Opis
Rolina jednoroczna wyrastajca do 50 cm o delikatnej odydze, gr silnie rozgazionej. Licie
s podwjnie lub potrjnie pierzastosieczne
o patkach rwnowskich, ostro zakoczonych.
Szczytowe koszyczki kwiatowe o rednicy do
2 cm, maj stokowate wewntrz puste dno.
Zewntrzne kwiaty w koszyczku s biae, jzyczkowe. rodek zajmuj te, obupciowe kwiaty rurkowe.
W stanowiskach naturalnych rumianek kwitnie od maja do
jesieni. Owocem jest bardzo maa, poduna nieupka.
Gatunek podobny
Maruna bezwonna - Matricaria maritima L. ssp. inodora
(L.) Dostl, rumian polny - Anthemis arvensis L., rumianek
bezpromieniowy - Matricaria suaveolens (Pursh) Rydb.
Cech rozpoznawaln jest u rumianku pospolitego puste
dno kwiatowe, widoczne po przeciciu wzdu koszyczka
kwiatowego, oraz charakterystyczny przyjemny zapach.
Wystpowanie
Rozpowszechniony jest w Europie, Azji, Ameryce Pnocnej i Australii. Rumianek pospolity naley do pospolitych
chwastw polnych, zwaszcza zb. Ronie take na przydroach, przychaciach, mietniskach, torowiskach kolejowych, nieuytkach. Wystpuje nie tylko dziko, ale jest te
szeroko uprawiany. Lubi stanowiska soneczne, gleby rnego rodzaju, ale zasobne w azot, o odczynie obojtnym
lub alkalicznym.
146
Przepisy
Surowcem zielarskim s koszyczki kwiatowe rumianku.

Koszyczki naley zbiera gdy kwiaty jzyczkowe uoone s
na obwodzie poziomo. Zaraz po zbiorze naley przenie
je do suszenia, bo atwo si zagrzewaj. Mona je suszy
w warunkach naturalnych w miejscach przewiewnych i zacienionych lub w suszarni w temperaturze do 35oC. Dobry
surowiec skada si z koszyczkw niepokruszonych, o naturalnej barwie i silnie aromatycznych.
Skad chemiczny
Olejek eteryczny (do 1%), ktrego gwnymi skadnikami
s chamazulen, bisabolol i spiroeter, ponadto flawonoidy,
pochodne kumaryny, cholina, luzy, karotenoidy, witamina
C i sole mineralne.
Zastosowanie
Rumianek jest jedn z najstarszych rolin leczniczych. Za
czasw Dioskoridesa stosowany by przeciw amaniom
krzya, gorczce, w blach brzucha. Zewntrznie uywano
go do przemywania oczu i okadania ran przy oparzeniach.
W lecznictwie ludowym odwar i nalewki z kwiatw rumianku uywa si przy migrenie, bezsennoci, blach zbw
i przezibieniach. Obecnie rumianek jest szeroko stosowany w lecznictwie jako rodek rozkurczowy i przeciwzapalny
w chorobach przewodu pokarmowego, m.in. w chorobie
wrzodowej odka i dwunastnicy, chorobach nerek i zaburzeniach wydzielania ci. Herbatki z rumianku polecane s
przy blach brzucha u niemowlt. Nadaje si jako dodatek
do kpieli nie tylko dla niemowlt, ale take modych matek, gdy rumianek jest skuteczny w upawach i stanach
zapalnych narzdw rodnych. Napar z rumianku stosuje
si jako rodek agodzcy stany zapalne powiek i spojwek.
Koszyczki rumianku wchodz w skad rnych granulatw
i mieszanek zioowych. Codzienne picie herbaty z rumianku
przed snem uatwia zasypianie i dziaa uspokajajco. Kwiaty
rumianku dodaje si czasem do nalewek i zioowych likierw. Wycig z rumianku, jak i czysty olejek lotny s stosowane prawie we wszystkich typach kosmetykw, kremach,
mydach, pynach do twarzy, maseczkach kosmetycznych,
pynach do kpieli itp. Pukanka do wosw z naparu rumianku rozjania ciemne wosy, wzmacnia kolor jasnych,
zwiksza jej elastyczno i nadaje poysk.
147
Napar
1 yk koszyczkw
rumianku zala
szklank wrztku,
przykry i po
10 min. przecedzi
pi do 3 szklanek
dziennie. Mona te
stosowa zewntrznie
do pukania nosa
przy katarze siennym
i pukania wosw.
Napar
Przygotowa napar
ze 150 koszyczkw
rumianku na p wanny wody. Stosowa
do kpieli.
Kataplazm
4 yki rumianku
zala szklanki
wrztku, owin
w gaz i przykada
na chore miejsce.
Wywar
yk suszonych
kwiatw zala
szklanki mleka
i podgrzewa przez
p godziny (nie gotowa) odstawi na
2 godziny i przecedzi. Wacikiem
przemywa twarz
2 razy dziennie.
Wywar z rumianku
na mleku jest dobrym
rodkiem do pielgnacji twarzy i rk.
Rzeucha kowa
(Cardamine pratensis L.)

Rzeucha lekarska.
MD
Opis
Bylina o wysokoci do 30 cm z rozogami, o obej
odydze, u dou z rzadka owosionej. Licie odziomkowe ogonkowe tworz rozet, s pierzaste
z 4-14 okrgawymi listkami i troch wikszym
liciem szczytowym, za odygowe siedzce
i rwnowskie. Czteropatkowe kwiaty maj barw bia lub lekko liliow. Kwitnie od kwietnia
do czerwca. Owocem s uszczyny osadzone na
skierowanych ukonie w gr szypukach.
Gatunek podobny
Rzeucha gorzka - Cardamine amara L., rukiew wodna Nasturtium officinale R. Br.
Wystpowanie
Jest gatunkiem pospolitym prawie w caej Europie, Azji
i Ameryce Pnocnej. Pochodzi z pnocno-wschodniej
Afryki i poudniowo-zachodniej Azji. Do Europy przedostaa
si w staroytnoci. W Polsce ronie na wilgotnych kach,
brzegach rzek i jezior oraz w zarolach.
Surowcem jest ziele rzeuchy kowej, ktre naley cina
w fazie kwitnienia i suszy w miejscu zacienionym i przewiewnym w cienkiej warstwie.
Skad chemiczny
Olejek gorczyczny, witamina C, sole mineralne, w tym atwo przyswajalne elazo i wap oraz siarka i jod.
Zastosowanie
Rzeucha kowa jest rolin znan od dawna. Persowie,
Egipcjanie, Grecy i Rzymianie cenili j bardzo wysoko. Ksenofont (430-355 p.n.e.) podaje e modzi Persowie przed
148
wypraw wojenn jadali chleb z grub warstw rzeuchy.

Hipokrates uwaa rzeuch za rodek wykrztuny, a Dioskorides (I w. n.e.) za afrodyzjak. W Polsce rzeucha od
niepamitnych lat znajdowaa si w uprawie, o czym wiadcz zapiski z czasw krla Wadysawa Jagiey. Podobno
wwczas nasta zwyczaj wysiewania rzeuchy dla ozdoby
wielkanocnego stou. W okresie renesansu rzeuch leczono rw kulszow. W XIX w. zalecano spoywanie 2-3 yek
rzeuchy, popijajc szklank mleka, co miao chroni przed
grulic i wzmacnia organizm. Jeszcze pniej uznano,
e rzeucha chroni przed cukrzyc, przezibieniem, dziaa
przeciwszkorbutowo i antyanemicznie.
Aktualnie sok wycinity z ziela lub z niego odwar stosuje
si w nieytach grnych drg oddechowych, a zewntrznie
w postaci okadw na owrzodzenia skry i miejsca poparzone. W homeopatii zalecane jest przy kurczach odka.
Dziki zwizkom siarki rzeucha dziaa korzystnie na wosy,
paznokcie i skr. Jadalne s licie i pdy rzeuchy kowej
nie tylko na surowo, ale i po ugotowaniu. Najlepiej zbiera mode licie, bo stare s gorzkie. Uwaa si e rolina
ta spoywana systematycznie odmadza, odwiea skr,
co zwizane jest zawartoci elaza, witaminy E i wapnia.
Dlatego wchodzi w skad rnych zielenin w kuracjach
wiosennych. Najlepiej jada licie rzeuchy posiekane na
chlebie z masem. Mona te je dodawa do twarogu, posypywa kasze, miso, dodawa do zup i sosw.
PW
149
Przepisy
Zupa z rzeuchy
Ugotowa w osolonej, wrzcej wodzie
4 pokrojone ziemniaki. Gdy s mikkie
doda okoo 15 dkg
rzeuchy (w caoci),
pogotowa 5 min., po
czym przecedzi
i zmiksowa. Podgrza dodajc odrobin masa i zaprawi
mietan. Podawa
z grzankami lub
ryem ugotowanym
na sypko, posypujc
obficie posiekan
wie rzeuch.
Serdecznik pospolity
(Leonurus cardiaca L.)
Lwie serce, lwi ogon, gsia stopa, wilcza stopa,
kotcza szanta, lwiogon, serdecznik trzeci, swyndiucha.
JB
Opis
Jest to bylina wyrastajca do 1,5 m o czterokanciastej, pustej odydze, wzniesionej i gazistej.
Dolne licie s 5-7 doniastosieczne, a grne
3 - klapowe, wszystkie w nasadzie sercowate,
z wierzchu ciemnozielone, a spodem biaawe.
Rowoczerwone kwiaty s zebrane w wielokwiatowe, gste nibyokki w ktach lici. Zbki
kielicha s kujce. Caa rolina jest krtko owosiona. Kwitnie od czerwca do wrzenia. Owocem
jest poczwrna rozupnia. Rozupnie s trjgroniaste, lnice, jasnobrunatne.
Wystpowanie
Wystpuje w caej niemal Europie oraz w Turcji, w Polsce
pospolicie pod potami, przy drogach, na rumowiskach
i na nieuytkach, przydroach, torowiskach kolejowych, na
siedliskach zasobnych w azot o odczynie obojtnym lub
alkalicznym.
Do celw leczniczych serdecznik pozyskuje si ze stanowisk naturalnych i z upraw. Ma niedue wymagania co do
gleby. Nasiona (5 kg na 1 ha) wysiewa si we wrzeniu na
gboko 2 cm. Ziele ze stanowisk naturalnych i z upraw
zbiera si na pocztku kwitnienia rolin. Na duych plantacjach cina si je kosiark do wysoko nad ziemi.
Ziele mona suszy w warunkach naturalnych rozkadajc
je w cienkiej warstwie, w miejscach przewiewnych i zacienionych. W suszarni ziele suszy si w temperaturze 35oC.
Dobry surowiec atwo pka przy zginaniu i zachowuje naturaln barw. Z plantacji zbiera si 2 pokosy w roku. Plon
suchego ziela wynosi 3-4 t z 1 ha.
150
Skad chemiczny
Przepisy
Glikozydy gorzkie, cholina, alkaloidy (stachydryna i leonuryna), garbniki, saponiny, flawonoidy, antocyjany, kwasy
organiczne, olejek, ywice i do 11% soli mineralnych sodu,
wapnia, potasu i krzemu, witamina C.
Zastosowanie
Serdecznik pochodzi ze wschodniej Syberii. Znany by ju
medycynie starochiskiej i tybetaskiej. W Europie pojawi si we wczesnym redniowieczu. Pisali o nim m.in.
Leonicerus i Fuchs jako o rodku przeciwskurczowym,
moczopdnym, cigajcym, wykrztunym i pobudzajcym krwawienia miesiczne. W leczeniu ludowym rolin
t stosowano od XV w. Ziele serdecznika i sok ze wieych
rolin uywano jako rodek uspokajajcy, w chorobach
przewodu pokarmowego, zaburzeniach miesiczkowania
i w dychawicznoci. W medycynie wspczesnej ziele
serdecznika stosuje si jako rodek przy nadmiernej pobudliwoci nerwowej, w nerwicy serca, arytmiach, osabieniu
minia sercowego, we wczesnych stadiach choroby wiecowej i nadcinieniu. Odwar z ziela nadaje si take na okady jako rodek przeciwzapalny i gojcy na rany i oparzenia.
W Ameryce Pnocnej rolina ta zastpuje kozek lekarski.
Suszone lub wiee kwiaty serdecznika mog by dodawane jako przyprawa do zup, zwaszcza z soczewicy. Serdecznik zwany lwim ogonem, co zapisane jest w nazwie
aciskiej, suy staroytnym Grekom do odpdzania lkw
nawiedzajcych ciarne kobiety.
JB
151
Napar
10-15 g ziela zala
szklank wrzcej
wody. Pi kilka razy
dziennie po yce.
Stosowa przy dolegliwociach serca.
Szczawik zajczy
(Oxalis acetosella L.)

Rodzina: szczawikowate Oxalidaceae
Zajcza kapusta.
MD
Opis
Jest to niewielka rolina osigajca wysoko
do 15 cm o cienkim, rozgazionym kczu
z licznymi wknistymi korzeniami. Licie s
trjlistkowe, podobne do koniczyny, odwrotnie
sercowate. Wyksztaca biae, pojedyncze kwiaty
o patkach przewanie czerwono ykowanych
i z t plamk u nasady. Kwiaty osadzone s na
szypukach duszych od ogonkw liciowych.
Kwitnie w kwietniu i maju, czasem te ponownie
jesieni. Owocem jest piciokanciasta torebka,
ktra po dojrzeniu pka rozrzucajc wok drobne nasiona. Stwierdzono, e roliny szczawika zajczego
zapobiegaj zbyt wysokiemu wypromieniowaniu ciepa
noc oraz zbyt wysokiemu napromieniowaniu w jaskrawym
wietle sonecznym.
Gatunek podobny
Szczawik ty - Oxalis fontana Bunge.
Wystpowanie
Wystpuje niemal w caej Europie, na poudnie siga po
Hiszpani, Wochy, Pwysep Bakaski i poudniow cz
Rosji. Wystpuje rwnie na Kaukazie, Syberii, w Japonii,
Ameryce Pnocnej i Poudniowej oraz w pnocnej Afryce.
W Polsce jest rolin pospolit borw wierkowych lub jodowych, lasw grdowych, zaroli i zagajnikw. Lubi siedliska wilgotne i cieniste, gdzie tworzy cae kobierce.
Surowcem jest ziele szczawika pozyskiwane ze stanowisk
naturalnych. Dawniej powszechnie, obecnie raczej okazjonalnie ziele szczawika zbiera si wiosn i jesieni, gdy
rolina kwitnie powtrnie. Naley je suszy w warunkach
naturalnych, w miejscu cienistym i przewiewnym, czsto
przewracajc.
152
Skad chemiczny
Przepisy
Witamina C, sole mineralne, znaczne iloci kwasu szczawiowego.
Zastosowanie
Szczawik mona spoywa tak jak szczaw ogrodowy. Ma
delikatny i kwany smak, dobrze si komponuje z saat
zwyczajn. Na surowo rolin t poleca si przy awitaminozie C, a wic w przypadku skazy krwotocznej, szkorbucie,
zimnicy, zapaleniu okostnej, zaniku szpiku, gnilnym zapaleniu dzise, alergii, zamie i zaburzeniach drg ciowych.
Dziaa te przy blach odka i menstruacji. Licie szczawika mog by smaczn przeksk podczas lenych wycieczek. W wielu krajach licie dodawane s do zup i saatek.
Jadalne s rwnie kwiaty suszone, szczawik moe suy,
zamiast podpuszczki do cinania mleka. Dawniej szczawik
by stosowany do produkcji kwasu mrwkowego, a w farbiarstwie wykorzystywany jako rodek czyszczcy.
Spoywanie lici szczawika w nadmiarze jest szkodliwe
z uwagi na du zawarto kwasu szczawiowego, ktry
zabiera wap z organizmu i wytrca go w krysztay, ktre mog powodowa tworzenie si kamieni nerkowych
i artretyzm.
TO
153
Przecier
kg modych,
czystych listkw zasypuje si 1 kg cukru
i mieszanin t miksuje tak dokadnie, a
powstanie jednolita
masa. Nastpnie za
przekada do soikw.
Moe stanowi
namiastk cytryny.
Zaywanie przecieru
wskazane jest
w niedokwanoci
i niestrawnoci.
Okad
Zmiadonymi limi
okada opuchnite
miejsca.
wiee licie naley
u przy zapaleniu
dzise.
Skrzyp polny
(Equisetum arvense L.)

Rodzina: skrzypowate Equisetaceae
Chwoszczajka, chwoszczka, jadlinki, jedlinka polna, jedlinki, jodeka, koni ogon, koszczka zwyczajna, koski ogn, krzemionka, przstka, przlica, skrzyp, strzpka, wiskie orzechy.
JB
Opis
Przepisy
Napar
20 g suszonego ziela
zala 100 g przegotowanej, gorcej
wody i pozostawi
na 20 min. Napar
moe by uywany
do mycia zmczonej,
starzejcej si cery.
Korzystnie dziaa te
kpiel z dodatkiem
skrzypu, zamyka
pory i pojdrnia ciao.
Wycig ze skrzypu
jest stosowany
w preparatach do
oczyszczania tustej
cery skonnej do
wypryskw, trdziku
i czyrakw.
Skrzypy nale do najstarszych w wiecie rolin

(obok paproci i widakw). Pochodz z okresu
dewoskiego, przed 320 265 tysicy lat, kiedy
rosy jako potne drzewa. Skrzyp polny to rolina wieloletnia, ktra wytwarza w cigu roku dwa
rodzaje pdw nadziemnych. Wczesn wiosn
rozwijaj si bezzieleniowe pdy zarodnikowe,
wyrastajce do 30 cm, tobrunatne, nierozgazione, zakoczone kosem zarodnikononym przypominajcym nieco szyszk. Pdy te yj kilkanacie dni, po
dojrzeniu i osypaniu si zarodnikw obumieraj. Nastpnie
z kczy wyrastaj do 40 cm rozgazione, zielone pdy
ponne. Z wzw u nasady uskowatych lici wyrastaj
okkowo pdy boczne, co nadaje rolinie charakterystyczny jodekowaty pokrj. Najnisze midzywle bocznych
pdw jest dusze od otaczajcej je pochwy liciowej, co
odrnia t rolin od skrzypu botnego.
Gatunek podobny
Skrzyp botny - Equisetum palustre L. i inne skrzypy.
Wystpowanie
Jest gatunkiem wystpujcym prawie w caej strefie umiarkowanej pkuli pnocnej, poudniowej Afryce i Wyspach
Kanaryjskich. W Polsce ronie na niu, w grach, na polach
uprawnych, ugorach, w ogrodach, rowach, na przydroach,
torowiskach kolejowych. Jest uporczywym chwastem dla
rolnikw, gdy podobnie jak perz, ma dugie kcza, ktre
pocite daj pocztek nowym rolinom. Preferuje kwane,
piaszczyste i gliniaste gleby o nieuregulowanych stosunkach wodnych, std czsto podmoke. Posiada waciwoci trujce.
154
Czyste ywozielone pdy cina si wczesnym latem poniej
dolnej zbrunatniaej czci. Ziele dobrze wysycha w warunkach naturalnych, w zacienionym miejscu. W suszarni
ogrzewanej, ziele skrzypu naley suszy w temperaturze do
40oC. Dobrze wysuszony surowiec powinien zachowa zielon barw i nie moe zawiera innych gatunkw skrzypw,
zwaszcza bardzo toksycznego skrzypu botnego. Zapach
surowca jest saby, a przy pocieraniu skrzypi.
Skad chemiczny
Saponiny, kwasy organiczne, witamina C, karoten oraz
znaczne iloci (do 30%) soli mineralnych, w skad ktrych
wchodz m.in. rozpuszczalne w wodzie zwizki krzemu.
Zastosowanie
Lecznicze waciwoci skrzypu znane byy ju w staroytnoci. O tamujcym krwawienie dziaaniu tej roliny pisz
Dioskorides i Pliniusz. Avicena zaleca sok ze wieych
rolin jako rodek gojcy rany, a nalewk na winie przy
puchlinie wodnej. W lecznictwie ludowym ziele skrzypu
stosowano jako rodek przeciw krwawieniom z narzdw
wewntrznych i chorobach drg oddechowych. Zewntrznie uywano je jako rodek przeciw wypadaniu wosw.
W chiskim lecznictwie ludowym odwary ze skrzypu agodziy stany zapalne oczu. Polska medycyna ludowa od dawna stosowaa w leczeniu grulicy skrzyp cznie z miodunk
plamist, poziewnikiem bladym i rdestem ptasim. Obecnie
skrzyp jest zalecany jako rodek dziaajcy moczopdnie,
rozkurczowo i przeciwbakteryjnie. Utrzymuje elastyczno
naskrka bon luzowych, tkanki cznej i koci, reguluje
przepuszczalno cian naczy krwiononych hamujc odkadanie si w nich tuszczu, wzmaga aktywno hormonaln ludzi starszych, opnia procesy starzenia si, poprawia mineralizacj koci, gdy uzupenia niedobory potasu
i magnezu. Po dugim stosowaniu skrzypu w organizmie
moe ujawni si niedobr witaminy B1, dlatego naley
robi przerwy w kuracji. Odwar ze skrzypu mona te stosowa przy obrzkach spowodowanych zatrzymywaniem
si wody w organizmie w schorzeniach nerek lub serca,
w skazie moczanowej i niektrych chorobach skrnych.
Jest rodkiem wspomagajcym w leczeniu goca, grulicy i lejszych przypadkw cukrzycy. Polecany jest take
na nieyty oskrzeli i astm oskrzelow, a nie wskazany dla
dzieci w ostrych stanach zapalnych nerek. Rne ludy jaday dawniej surowe i gotowane mode pdy wegetatywne
oraz szyszki wielu gatunkw skrzypu.
155
Wywar ze skrzypu
wchodzi w skad
pukanek do wosw
i pienicych si tonikw do kpieli.
Odwar
10-20 g zi na
2 szklanki wody, gotowa 15 min., pi po
p szklanki 3-4 razy
dziennie. Stosowa
jako rodek moczopdny.
Pukanka (przeciwupieowa do wosw
suchych)
yk suszonego
skrzypu zala litra
wrztku, przykry
i odstawi na 20 min.
Przecedzi. Powoli
la na wosy, nie
spukiwa.
Dawniej suszone ziele
skrzypu stosowano
do polerowania
wyrobw metalowych
i drewnianych.
Sosna zwyczajna
(Pinus sylvestris L.)

Rodzina: sosnowate Pinaceae
Boyczka, chcica, joda, kwik, majak, sonina,
suszka, chojka.
TO
Opis
Jest drzewem wyrastajcym do 45 m. Wytwarza
gboki korze palowy i pytko rozmieszczone
korzenie boczne. Pie sosny pokryty jest kor,
u dou pnia spkan, czerwonobrunatn, wyej
taw, uszczc si. Licie sinozielone oraz
sztywne, maj ksztat szpilek. Zebrane s po dwa
na krtkopdach. Sosna jest rolin rozdzielnopciow jednopienn. Kwiaty eskie s szyszkowate, a mskie kosoksztatne. Kwitnie w maju.
Wraz z rozwojem nasion rozrastaj si i drewniej uski nasienne, a cay kwiatostan eski przeksztaca
si w du, stokowat szyszk. Dojrzaa szyszka rozchyla
uski, a wiatr rozsiewa oskrzydlone nasiona.
Gatunek podobny
Inne gatunki sosny.
Wystpowanie
Na wiecie wystpuje kilkadziesit gatunkw z rodziny
sosnowatych. S to potne drzewa i karowate krzewy,
a wrd nich limby, kosodrzewina, sosny czarne i pikne
wejmutki z cienkimi, dugimi szpilkami. Sosna zwyczajna
jest najpospolitszym gatunkiem lasotwrczym rosncym
w Polsce na niu i w grach do wysokoci 600 m n.p.m.
Preferuje gleby wiee, przewiewne i gbokie, ale ronie
take na jaowych, suchych piaskach oraz torfach i bagnach, gdzie znacznie sabiej przyrasta. Jest wiatolubna,
odporna na mrz i wiatry. Znosi zarwno gorce, stepowe
lato, jak i syberyjskie mrozy.
Surowcem s pczki sosny i mode pdy. Pczki pozyskuje
si z drzew citych lub wyznaczonych do wyrbu. Zbiera
si pki szczytowe z pdw gwnych, lub bocznych zim,
lub wczesn wiosn (do marca, kiedy maj przylegajce
156
uski i pokryte s ywic). Mona suszy je w warunkach

naturalnych, rozkadajc w cienkiej warstwie, lub w suszarni w temperaturze do 35oC. Po wysuszeniu pki powinny
mie kolor tobrunatny, na przekroju jasnozielony lub
tobrunatny, zapach silny, ywiczny. Do produkcji olejku
sosnowego pozyskuje si szczyty pdw sosny o dugoci
okoo 25 cm wycznie z drzew citych. Z sosnowej ywicy w wyniku destylacji otrzymuje si terpentyn, kalafoni
i dziegie.
Skad chemiczny
Pczki sosny - okoo 0,4% olejku eterycznego z terpentynami, substancje ywicowe, gorycze, garbniki, witamina C
i sole mineralne.
Zastosowanie
W staroytnoci surowce pozyskiwane z drzew szpilkowych
odgryway du rol w lecznictwie, ale w wielu przypadkach
trudno jest ustali, czy pochodziy one z sosny zwyczajnej
czy te z innych drzew iglastych. W medycynie ludowej
nalewki lub napary z pczkw sosny stosowane byy jako
rodki wykrztune, napotne i agodnie moczopdne. Obecnie pczki sosny stosowane s gwnie w mieszankach
z innymi zioami przy zapaleniu oskrzeli, przezibieniach,
kaszlu i chrypce. Jako rodek bogaty w witamin C zalecane s w zaburzeniach przemiany materii. Olejek terpentynowy zastosowany zewntrznie dziaa rozgrzewajco i sabo
odkaajco. Kalafonia suy do wyrobu maci i plastrw
oraz ma zastosowanie w rnych dziedzinach gospodarki. Dziegie ma dziaanie przeciwgrzybicze. Olejek sosnowy stosowany jest w inhalacjach drg oddechowych i do
dezynfekcji pomieszcze w szpitalach. Wycig z modych
gazek wchodzi w skad syropw przeciwkaszlowych.
Wywary z sosny dodawane do kpieli oczyszczaj skr.
W drogeriach mona kupi szyszki sosnowe i pyny do
kpieli, w skad ktrych wchodz wycigi z sosny. ywica
sosnowa jest przyjemnym rodzajem gumy do ucia. Cenna
do smarowania ran na stopach, jako rodek antyseptyczny.
Roztarte igy s dobrym dodatkiem do kpieli.
157
Przepisy
Odwar
yki pczkw zala szklank wrztku
i gotowa na maym
ogniu pod przykryciem 5 min. Odstawi
na 15 min. Przecedzi
i pi 3-4 razy dziennie
po jedzeniu. Stosowa jako rodek
wyksztuny.
Odwar do kpieli
Kilkanacie modych pdw zala
w garnku 3 litrami
wody i gotowa pod
przykryciem 10 min.
Odstawi na 15 min.,
po czym wla do
wanny wypenionej
do objtoci wod.
Kpiel powinna trwa
20 min. Stosowa na
ble reumatyczne.
Stokrotka pospolita
(Bellis perennis L.)
Kokoszki, sierotki, stokro, stokro trwaa, stokro pospolita, gsie ppki, przypoudnik czerwony.
KR
Opis
Przepisy
Napar
1 yk kwiatw
stokrotki
i yki ziela nawoci
zala 2 szklankami
wrzcej wody
w termosie. Zamkn
i pozostawi na
1 godz. Pi -
szklanki 3 razy dziennie midzy posikami
jako rodek moczopdny i odtruwajcy,
natomiast -
szklanki kilka razy
dziennie po jedzeniu,
jako wykrztuny.
Jest to drobna bylina, wyksztacajca gst rozetk lici przyziemnych i koszyczki kwiatowe
na bezlistnej, dorastajcej do 20 cm odyce.
Licie ogonkowe zwykle owosione, maj ksztat
opatkowaty lub jajowato-okrgawy, brzegi lici
karbowane. rodkowe kwiaty koszyczka s rurkowate, obupciowe, koloru tego, zewntrzne
za jzyczkowate, biae, pod spodem czsto
czerwonawe. Kwitnie od wczesnej wiosny do jesieni. Owocem jest drobna nieupka dugoci do
1,5 mm.
Wystpowanie
Wystpuje prawie w caej Europie, Azji Zachodniej i Azerbejdanie, oraz Libii. Jest gatunkiem pospolitym na terenie
caej Polski. Ronie na kach, pastwiskach, trawnikach,
miedzach, boiskach, podwrzach, przy rowach i drogach.
Do celw leczniczych zbiera si koszyczki kwiatowe stokrotki i suszy rozoone pojedyncz warstw w suszarni
naturalnej w miejscu zacienionym i dobrze przewiewnym.
Skad chemiczny
Saponiny, zwizki garbnikowe, flawonoidy, antocyjany,
luzy, kwasy organiczne, substancje ywicowe i woskowe
oraz sole mineralne.
Zastosowanie
Stokrotka bya znana ju w staroytnoci, wspomina o niej
Pliniusz. Dopiero w redniowieczu zaczto stosowa j
w celach leczniczych, jako lek uniwersalny. W lecznictwie
ludowym zarwno kwiat, jak i licie stokrotki uywane byy
158
przy wszelkiego rodzaju krwawieniach m.in z puc, pcherza

moczowego, a take jako rodek przeciwgorczkowy. Mode, delikatne licie, czsto jadane byy w postaci saatek.
Obecnie w lecznictwie kwiat stokrotki jest bardzo rzadko
zalecany wewntrznie jako rodek wykrztuny w chorobach
drg oddechowych. W praktyce dermatologicznej stosowany jest jako rodek przeciwzapalny na le gojce si rany,
wybroczyny krwawe, owrzodzenia podudzi, wykwity skrne
itp. Najczciej wystpuje w mieszankach z innymi zioami
o podobnym dziaaniu.
KR
159
Szczaw zwyczajny
(Rumex acetosa L.)

Szczaw kowy.
MD
Opis
Przepisy
Polska zupa
szczawiowa
Par garci lici
umy i drobno pokroi, doda wywar
z koci, yk masa
lub kostk rosoow.
Zagotowa w garnku
z wod. Doda sl
i pieprz oraz 2 yki
mietany. Podawa
z ugotowanymi ziemniakami lub jajkiem.
Jest trwa, mocn bylin, do 100 cm wysokoci.

Wyksztaca rozgazione kcza, z licznymi limi
odziomkowymi. Ma prosto wzniesion odyg,
podunie bruzdkowan, ulistnion, nag. Licie
s strzakowate, na wyranych ogonkach, z du
blaszk, nieco misiste. Przylistki u nasady
ogonka liciowego przejrzysto-boniaste, porozcinane, obejmuj pd pochwowato. Kwiatostan
gazisty, wysmuky, czerwonawy znajduje si
na szczycie pdu. Szczaw zwyczajny jest rolin dwupienn o maych niepozornych kwiatach.
Kwitnie od maja do czerwca. Owocem jest jednonasienny,
trjkanciasty orzeszek, ktry po dojrzeniu czernieje.
Gatunek podobny
Szczaw polny - Rumex acetosella L., szczaw kdzierzawy
- Rumex crispus L., szczaw lancetowaty - Rumex hydrolapathum Huds.
Wystpowanie
Wystpuje w caej Europie, Azji, Afryce Pnocnej (Maroko)
i Australii. W Ameryce Poudniowej i Afryce rozprzestrzeni si wraz z europejskim osadnictwem. W Polsce szczaw
zwyczajny jest gatunkiem szeroko rozpowszechnionym
i pospolitym w ekosystemach trawiastych, na kach wieych, pastwiskach, nad brzegami wd, na przydroach.
Jest pospolity w caym kraju a po pitro kosodrzewiny.
Surowcem zielarskim jest korze, licie i owoc. Korzenie
zbiera si jesieni i wczesn wiosn. Wykopuje si je opat,
czyci z drobnych korzeni, szybko myje, a nastpnie przekrawa wzdu nierdzewnym noem i suszy na przewiewie.
Korzenie mona te suszy na socu i dosusza w suszarni
ogrzewanej. Dobrze zebrane i wysuszone korzenie powinny
mie barw z zewntrz brzow, na przeamie t, a przy
160
zgniataniu powinny si ama. Licie do suszenia oraz owoce pobiera si ze szczytowych partii roliny, suszy si je
w miejscu przewiewnym, otwartym i ocienionym. Po wysuszeniu naley zapakowa je w przewiewne torby i umieci
w miejscu ciemnym, suchym i przewiewnym.
Skad chemiczny
Kwas szczawiowy, garbniki, cukier, prowitamina A, witamina C, niewielkie iloci witaminy B1 oraz sole mineralne.
Zastosowanie
Medycyna ludowa poleca wywar z lici i korzenia szczawiu
przy blach wtroby, taczce i zaparciach. Przy braku apetytu oraz witaminy C podaje si napar z lici lub sok z surowego szczawiu. Ususzone i sproszkowane licie zaleca si
przy miadycy, astmie, ylakach i hemoroidach. Surowy
sok mona te wkrapla do ucha przy stanach zapalnych.
Stosuje si go rwnie do okadw na le gojce si rany
i wypryski. Ponadto okady z lici, korzeni i owocw przyspieszaj gojenie si miejsc stuczonych, zwichni i ran.
Lecz rwnie czyraki i wrzody. Naparem z lici mona te
puka owrzodzon jam ustn. Naley jednak pamita, e
przy przyjmowaniu wewntrznym, due dawki s szkodliwe z uwagi na du zawarto kwasu szczawiowego, ktry wypukuje wap z organizmu. Szczaw jest skadnikiem
tradycyjnej, polskiej zupy szczawiowej, robionej na bazie
posiekanych lici szczawiu i mietany. Stanowi poywienie
w wielu krajach; od Irlandii po Chiny. Lapoczycy gotowali due iloci szczawiu z mlekiem renifera. Lici szczawiu
mona uywa zamiast podpuszczki do robienia sera. Z suszonego, sproszkowanego korzenia mona robi kluski.
CT
161
Sosy
Sos szczawiowy
angielski
Chleb, jabka i cukier
gotowa do mikkoci i gdy bd jeszcze
gorce, wymiesza
z roztart papk
z lici szczawiu.
Sos szczawiowy
francuski
Posieka gar lici
szczawiu i zagotowa z ok. 3 ykami
stoowymi masa.
Wmiesza powoli 2/3
szklanki mietany,
wczeniej zagotowanej, aby nie powstay
grudki. Nastpnie
rozrzedzi to wywarem potrawy, ktrej
sos bdzie towarzyszy.
liwa tarnina
(Prunus spinosa L.)

Ciarka, ciarki, cier, ciernie czarne, czynie,
ciernik, dzika liwa, kocirpka, ostre, ostrze,
tarka, tarnina, tar, liwa tar, tarnka, ternkowe
drzewo, tarnoliw, tarnoliwa, tarnosliwka, tarnwka, arnoliwa.
KR
Opis
Przepisy
Nalewka
Po pierwszych
przymrozkach zebra
1 kg owocw, umy
i woy do gsiorka,
zasypa 2 szklankami
cukru, doda otart
skrk sparzonej
cytryny i 5 godzikw. Wla 1 litr 45%
wdki, zamkn i pozostawi na socu 6
tygodni. Co kilka dni
wstrzsa gsiorkiem. Zla nalewk,
przefiltrowa, rozla
do butelek i zakorkowa. Po 6 tygodniach
nalewka jest gotowa
do spoycia.
Jest to krzew wyrastajcy do 4 m, dajcy wiele odroli korzeniowych. Kora jest czarniawa,
mode pdy owosione, z licznymi cierniami. Licie o dugoci 20-40 mm, s zwykle owosione
wzdu nerww. Kwiaty biae, po kilka wzdu
pdw kwiatononych, pojawiaj si na rolinie
przed limi. Tarnina kwitnie w marcu i kwietniu.
Owocem jest kulisty pestkowiec, z ciemnoniebieskim nalotem woskowym.
Wystpowanie
Tarnina jest krzewem wystpujcym w naturalnych siedliskach w caej Europie, na Kaukazie, w Azji Mniejszej i rodkowej, natomiast na Syberii i w Ameryce jako forma zdziczaa. W Polsce ronie czsto, niekiedy masowo, na caym
niu i w dolnych partiach gr, na skarpach, skrajach lasw,
miedzach i przydroach. Czasem bywa wysadzana w ywopotach. Lubi miejsca nasonecznione, gleby zarwno suche, jak i wilgotne, ale zawsze bogate w wap.
Surowcem zielarskim jest kwiat i owoc tarniny. wieo
rozkwite kwiaty zbiera si w dni bezdeszczowe, po obeschniciu rosy, gdy zamoczone zaparzaj si i ciemniej.
Ze wzgldu na krtki okres kwitnienia roliny nie naley
zwleka ze zbiorem. Kwiaty naley zrywa do paskich koszyczkw i jak najszybciej przenosi do suszenia. Najlepiej
schn, zachowujc naturaln barw, w suszarni ogrzewanej, w temperaturze do 35oC. Owoce trzeba obrywa w stanie penej dojrzaoci, wybarwione, ale przed przymrozkami. Zbierane pniej s mikkie, szybko si psuj, trudniej
je transportowa i przechowywa. Owoce mona otrzsa
162
na rozoone pod krzewami pachty, wwczas jednak naley

je doczyci przed suszeniem, odrzucajc licie i gazki.
Owoce wymagaj suszenia w suszarniach ogrzewanych, do
temperatury 60oC.
Skad chemiczny
Kwiaty: flawonoidy (gwnie kamferol), cukry, sole mineralne i nieco glikozydu cyjanogennego. Owoce: due iloci
cukrw, kwasy organiczne, garbniki, pektyny, barwniki antocyjanowe, witamina C, glikozyd cyjanowodorowy (amigdalina), fitosferole.
Zastosowanie
Niegdy podpraone licie tarniny stosowano jako namiastk herbaty i tytoniu. Kora suya do produkcji czerwonego,
a upiny nasienne - czarnego barwnika. wiee owoce tarniny s take cennym produktem dietetycznym. Sporzdza
si z nich soki, konfitury, kompoty, a take wytwarza wina,
nalewki oraz likiery. Z owocw tarniny produkuje si syrop
Tarnivit stosowany do sporzdzania napojw orzewiajcych.
Lecznicze waciwoci kwiatw tarniny znali ju Teofrast,
Dioksorides i inni lekarze staroytnej Grecji i Rzymu.
W lecznictwie ludowym herbatk z kwiatw liwy poleca
si przy schorzeniach pcherza i nerek, zaparciach i blach
odka. Kwiaty s take agodnym rodkiem moczopdnym i przeczyszczajcym, a take poprawiajcym przemian materii. Polecane s w leczeniu przewlekych zakae
drg moczowych oraz w kamicy moczowej i nerkowej oraz
w upawach. Podawane s w zaparciach, przejciowych zaburzeniach trawiennych, przede wszystkim u osb w podeszym wieku i u dzieci. Wycigi z kwiatw poleca si take
w skurczach odka, biegunce, czerwonce, puchlinie wodnej, w wystpieniu robakw obych, przy zatrzymaniu miesiczki lub moczu, biaych upawach, krwawieniach z nosa,
wyrzutach skrnych oraz lejszych chorobach drg oddechowych. Zewntrznie napar z kwiatw tarniny stosuje si
do pukania jamy ustnej, a take do irygacji pochwy.
Owoce podawane s jako rodek przeciwzapalny i zapobiegajcy w nieytach przewodu pokarmowego oraz biegunkach u dzieci. Odwar z kory zmieszany z sokiem owocw suy do pukania ust i garda oraz tamuje krwawienia
z nosa.
163
Przepisy
Odwar
1 yk kwiatw zala
1 szklank ciepej
wody i gotowa 3
min. pod przykryciem. Odstawi na
Pi po szklanki 2-3
razy dziennie midzy
posikami jako rodek
agodnie moczopdny
i poprawiajcy przemian materii. Ten
sam odwar podawa
po 1-2 yki maym
dzieciom kilka razy
dziennie
w zaparciach.
Napar
Po yki kwiatw
tarniny i ziela poonicznika zala
1 szklank wody
wrzcej i naparza
pod przykryciem
przez 15 min. Odstawi na 15 min.
i przecedzi. Wypi
cao w 2-4 porcjach w cigu dnia
midzy posikami
jako rodek moczopdny w kamicy
moczowej.
laz dziki
(Malva sylvestris L.)

Rodzina: lazowate Malvaceae
laz gsi, laz zajczy, laz leny, laz polny,
lazik, lazwka, malwa dzika, guzikowe ziele,
kdzierzawiec.
MD
Opis
Przepisy
Odwar
2-3 due garci suszu
na 4-5 litrw wody,
gotowa przez
3-5 min. pod przykryciem, odcedzi,
wla do wanny w
napenionej wod.
Leczy najrozmaitsze
choroby skrne,
krosty, owrzodzenia,
wypryski, liszaje itp.
Jest rolin dwuletni lub bylin o cienkiej, gazistej odydze, podnoszcej si lub wzniesionej,
osigajcej wysoko do 120 cm. Licie dugoogonkowe, doniaste, 5-7 klapowe, o brzegach
pikowano-karbowanych. Grna cz odygi,
ogonki liciowe i kielich s odstajco owosione.
Kwiaty piciopatkowe o rednicy 3-6 cm wyrastaj z ktw grnych lici pojedynczo lub po kilka. Patki korony maj barw purpurowo-row
z ciemniejszymi ykami. Kwitnie od czerwca do wrzenia.
Owoc tej roliny to omszona rozupnia, ktra rozpada si na
9-13 nieupek. laz dziki jest rolin miododaj.
Gatunek podobny
laz zaniedbany - Malva neglecta L.
Wystpowanie
laz dziki w stanie naturalnym ronie w caej Europie, na
Syberii, w Azji Mniejszej i rodkowej oraz w pnocnej
Afryce. W Polsce wystpuje na niu i w okolicach podgrskich, na glebach lekkich, zasobnych w azot. Spotykany
jest na przydroach, rumowiskach, miedzach, przy zabudowaniach, niekiedy na suchych kach i pastwiskach.
Surowcem zielarskim jest kwiat i li pozyskiwany ze stanowisk naturalnych, cho laz dziki mona te uprawia.
Kwiaty naley zbiera bez szypuek, stopniowo, w miar zakwitania, a licie w peni wyksztacone i zdrowe. Kwiaty i licie mona suszy w warunkach naturalnych w miejscach
zacienionych i przewiewnych lub w suszarni ogrzewanej do
35oC. Po wysuszeniu kwiaty powinny mie barw fioletow, a licie naturalny, zielony kolor.
164
Skad chemiczny
Kwiaty: luzy, glikozyd antocyjanowy, kwasy organiczne,
niewielkie iloci olejku. Licie: luzy, garbniki, cukry, kwasy organiczne, pektyny, witamina C, karotenoidy i dua zawarto soli mineralnych.
Zastosowanie
laz by rolin znan ju w neolicie, pisali o nim staroytni
greccy i rzymscy przyrodnicy i lekarze. Hipokrates zaleca
licie i korze jako luzowy rodek osaniajcy i wykrztuny. Cicero uywa je do mieszanek przeczyszczajcych.
Rolin t zna take Pliniusz. w. Hildegarda zalecaa laz
na bl gowy, bezsenno przeciw krwawieniom i zatruciu.
laz by rolin rozpowszechnion w lecznictwie ludowym
wielu krajw.
Obecnie zalecany jest w nieytach grnych drg oddechowych, nieytach odka i jelit oraz drg moczowych,
przewanie w mieszankach z zioami o zblionym dziaaniu.
Nadaje si take do pukania garda i okadw, jako rodek
zmikczajcy przy wrzodach i czyrakach oraz do kpieli
w schorzeniach skrnych. Licie lazu mona przyrzdza
w kuchni jak szpinak. Kwiaty mog by dodatkiem do surwek.
MD
165
Napar
1 yeczk suszu
zala 1 szklank
wrztku, parzy pod
przykryciem 15-20
min., przecedzi, pi
3 razy dziennie po
szklanki, uywa przy
grypie, anginie, zwykym przezibieniu,
zapaleniu oskrzeli,
w stanach zapalnych
bon luzowych
odka i jelit,
owrzodzeniach tyche
organw oraz - ze
wzgldu na wysok
zawarto luzu,
stanowicego czynnik
osaniajcy - po
zatruciu rodkami
rcymi.
wietlik kowy
(Euphrasia rostkoviana Hayne)

Scrophulariaceae
wietlik lekarski, ptasie oczka, wieczki, wieczniki, zodziej mleczny, kurzyniec, oczanka, eufrazya, witnik.
KR
Opis
Przepisy
Odwar
1-2 yeczki zi
zala l zimnej
wody, ogrzewa
do zagotowania,
pozostawi 2 min.
do nacignicia, pi
dziennie po yku
1 filiank. Stosowa przy zapaleniu
spojwek i brzegw
powiek, zewntrznie
do okadw.
Jest rolin jednoroczn, wyrastajc do wysokoci 30 cm, o prostej u nasady, silnie rozgazionej, gsto owosionej odydze, rwnomiernie ulistnionej. Licie naprzeciwlege, jajowate
o brzegach zbkowanych, rwnomiernie pokrywaj odyg. Kwiatki s biaawe lub liliowe z t
plamk w gardzieli i fioletowymi ykami. Ich korona jest zrosopatkowa i dwuwargowa. Kwitnie
dugo, bo od maja do padziernika. Owocem jest
eliptyczna torebka. wietlik jest ppasoytem. Przyrasta
ssawkami do korzeni wystpujcych w jego ssiedztwie
rolin kowych i za ich porednictwem pobiera wod oraz
sole mineralne. Ma jednak zdolno fotosyntezy.
Gatunek podobny
wietlik wyprony - Euphrasia stricta Host, i inne gatunki
wietlikw, ktrych jest w Polsce 12 i 2 podgatunki.
Wystpowanie
Gatunek ten jest pospolitym w zachodniej i rodkowej Europie z wyjtkiem rejonu Morza rdziemnego i pnocnej
Skandynawii. W Polsce najczciej wystpuje na poudniu,
nawet na wysokoci 1200 m n.p.m., rzadziej na pnocy.
Ronie na kach, pastwiskach i torfowiskach, na brzegach
lasw i nad rowami.
Surowcem jest ziele wietlika pozyskiwane ze stanowisk
naturalnych. cina si pdy roliny w fazie kwitnienia (poniej rozgazienia odygi) w dni pogodne i po obeschniciu
rosy. Ziele mona suszy rozkadajc je pod dachem i zapewniajc dobr cyrkulacj powietrza lub w suszarni ogrze-
166
wanej do 35oC. Prawidowo zebrany i wysuszony surowiec

skada si z ulistnionych pdw z kwiatami bez domieszki
innych rolin. Naley obchodzi si z nimi ostronie, bo atwo si kruszy.
Skad chemiczny
Garbniki, ywice, glikozyd aukubina, gorycze, olejek eteryczny, sole mineralne z du zawartoci miedzi i magnezu, kumaryna, kwasy fenolowe. Podobno spord 14
rodzajw witaminy A, ta ktra reguluje cinienie w oczach
znajduje si w wietliku.
Zastosowanie
Waciwoci lecznicze wietlika jako skutecznego rodka
w leczeniu rozmaitych schorze oczu znane byy ju w staroytnej Grecji. Jego opis znajduje si w anonimowym,
redniowiecznym dziele Ortussanitatis, ktre byo wzorem dla licznych herbarzy epoki pnego redniowiecza.
W lecznictwie ludowym wietlik by stosowany w chorobach oczu, takich jak zmczenie dugotrwaym czytaniem,
zawienie, stany zapalne spojwek i powiek, nadwraliwo
na promienie soneczne oraz w uporczywych blach gowy
i lekkiej bezsennoci. Obecnie ziele wietlika uywane jest
zewntrznie do okadw przy stanach zapalnych oczu, zwykle mieszane z rumiankiem i rozcieczonym kwasem bornym. Jest cennym lekiem w homeopatii. Czasami zalecany
jest w schorzeniach odka, kolce ciowej, chorobach
grnych drg oddechowych poczonych z nadmiernym
zaflegmieniem.
PW
167
Kataplazmy
3 yki ziela zala
szklank wrztku
i pozostawi do maceracji. Ciepe owin
w ptno i przykada
na oczy na
10 -15 min. Pomaga
na jczmie i przy
zmczeniu wzroku.
Tasznik pospolity
(Capsella bursa-pastoris L. Medik)

Bydelnik, bygielnik, czyszpula, igielnik, kaleta,
kaleta pasterka, kaletka, kaletnik pospolity, kaszka, kaletki, pasterska torepka, pastusze ziko,
stuli dupa, sumki pastusze, tesznik, toboki pastusze.
MD
Opis
Przepisy
Macerat
1 yk ziela zala
1 szklank letniej
wody i odstawi na
2 godziny, mieszajc
co pewien czas.
Nastpnie przecedzi.
Pi szklanki 2-3
razy dziennie midzy
posikami jako rodek
przeciwkrwotoczny.
Rolina jednoroczna lub dwuletnia, ktra w zalenoci od warunkw siedliskowych osiga wysoko 5-60 cm. Licie zebrane w ryczk s
zatokowo zbkowane lub pierzasto podzielone,
odygowe za siedzce, lancetowate. Ze rodka rozetki wyrasta pojedyncza lub rozgaziona
odyga, na szczycie ktrej rozwijaj si stopniowo drobne, biae kwiaty zebrane w kwiatostan groniasty.
Owocem jest trjktna uszczynka w ksztacie serduszka
zawierajca 10-20 jasnobrzowych nasion. Na jednej rolinie moe by 2000-4000 nasion. Nazwa aciska tej roliny zwizana jest z ksztatem uszczynki, ktra przypomina
torby pasterskie. Nasiona zachowuj zdolno kiekowania
przez wiele lat.
Gatunek podobny
Toboki polne - Thlaspi arvense L.
Wystpowanie
Jest popularnym chwastem w wielu krajach pkuli pnocnej. W Polsce wystpuje na polach uprawnych, zwaszcza
w okopowych, ogrodach, na przydroach, w pobliu zabudowa, na torowiskach kolejowych, pastwiskach, ugorach.
Ronie na wszystkich typach gleb, w tym na przesuszonych torfowiskach.
Surowcem jest ziele tasznika. Zbiera si ca nadziemn
cz rolin, wraz z limi odziomkowymi, na pocztku
kwitnienia rolin. Ziele mona suszy w warunkach naturalnych, rozkadajc je w cienkiej warstwie lub w suszarni
ogrzewanej, w temperaturze do 35oC.
168
Przepisy
Skad chemiczny
Flawonoidy, aminy, garbniki, kwasy organiczne, witaminy
C i K, sole mineralne, olejki eteryczne i ywice.
Zastosowanie
Tasznik stosowany by ju w staroytnoci przez greckiego lekarza Hipokratesa jako rodek oddziaujcy na macic. W lecznictwie ludowym uywany by jako lek tamujcy
krwawienie. W Europie mia szczeglne znaczenie podczas
I wojny wiatowej, kiedy by stosowany zamiast trudno
wwczas dostpnego sporyszu. Obecnie w lecznictwie zalecany jest jako rodek przeciwkrwotoczny w nadmiernych
krwawieniach miesiczkowych, z przewodu pokarmowego
i krwawieniach z nosa. Dziaa te moczopdnie, a zewntrznie bywa stosowany w leczeniu wrzodw, egzem i odleyn.
W medycynie tybeteskiej i chiskiej zalecany jest przy
chorobach oczu i biegunkach. Ze wieego ziela tasznika
mona sporzdzi zup lub jarzyn zamiast szpinaku. Licie
mona dodawa do czyszczcych krew saatek. Mid pozyskany z kwiatw tasznika jest jasnoty i ma przyjemny
aromat.
KR
169
Napar
Przyrzdzi napar
z 2-3 yeczek zi na
szklank wody, pi
- szklanki
3 razy dziennie przy
zbyt obfitych miesiczkach, krwotokach macicy
i krwawieniach
z nosa.
W wikszych dawkach tasznik moe
by toksyczny.
Tatarak zwyczajny
(Acorus calamus L.)
Rodzina: obrazkowate Araceae
Air, ajer, bluszcz, capr, gaga, gagan, lepiech,
lepich, kalmus, kcz, obzie, abuzie, palma,
plasko, pluszcz, pluszczaj, sasyna, szuwar,
szczwar, tatar, tatarek, tatarski korze, tatarskie
ziele, tatarczuch, wis.
KR
Opis
Sowo Acorus pochodzi od greckiego sowa
akares, oznaczajcego rolin o aromatycznym
korzeniu. Jest rolin wieloletni dorastajc do
okoo 150 cm. odyga trjgraniasta, u nasady
jest zabarwiona na kolor czerwony. Licie s dugie, wzniesione, rwnowskie, szablowate, koloru jasnozielonego. Niepozorne kwiaty zebrane s
w kolby i wyrastaj na szczycie pdu. Kwiatostany z powodu liciastej pochwy wyrastajcej pionowo na przedueniu pdu robi wraenie ustawionych bocznie. Tatarak
jest rolin wiatropyln. W Polsce nie owocuje.
Wystpowanie
Tatarak jest prawdopodobnie przybyszem z Azji rodkowej
i rozprzestrzeni si w Europie wraz z najazdami Tatarw
w XVI wieku. Wkadali oni jego kcza do bukakw dla
polepszenia aromatu wody. Zgubione podczas nabierania
wody day pocztek nowym populacjom. W Polsce rolina
ta wystpuje pospolicie na brzegach zbiornikw wodnych,
na moczarach, bagnach, wilgotnych kach i w rowach, zajmujc zwykle due powierzchnie.
Surowcem zielarskim jest kcze tataraku, ktre zbiera si
wiosn lub jesieni. Po wycigniciu z wody lub bota przy
pomocy hakw lub grabi, odcina si nierdzewnymi noami
czci nadziemne roliny, korzenie oraz zbutwiae czci
kcza. Pozyskane kcza naley dokadnie umy i starannie oczyci, nastpnie pokroi na odcinki dugoci 20 cm
i suszy w miejscu przewiewnym i zacienionym lub w specjalnych suszarniach w temperaturze nie przekraczajcej
35oC. Jeli kcza s bardzo grube, naley je przed susze-
170
niem pokroi wzdu. Surowiec po wysuszeniu ma barw

jasnobrunatn, silny zapach, gorzki lekko palcy smak.
W celu jak najduszego zachowania jego wartoci naley
przechowywa go w szczelnie zamykanych pojemnikach.
1 kg suszu otrzymuje si z okoo 4,5 kg kczy wieych.
Aby utrzyma stanowisko tataraku naley cz rolin pozostawi nie naruszajc ich, a odcite, nie nadajce si na
surowiec kawaki kczy, naley zakopa w miejscu zbioru
w celu rozmnoenia.
Skad chemiczny
Olejek eteryczny, gorycze, garbniki, luzy, wglowodany
(m.in. duo skrobi), cholina. Skad olejku i procentowy
udzia poszczeglnych jego skadnikw zwizany jest z pochodzeniem surowca.
Zastosowanie
Kcze tataraku byo stosowane w medycynie tybetaskiej
jako lek przeciw robakom, a w medycynie chiskiej jako lek
odkowy i przeciwreumatyczny. Przypisywano mu waciwoci przeduajce ycie. W polskim lecznictwie ludowym tatarak zalecano jako lek wzmacniajcy, uspokajajcy,
krwiotwrczy i moczopdny. Obecnie uwaany jest za jeden
z najlepszych lekw aromatyczno-gorzkich, pobudzajcych
apetyt i odkaajcych w schorzeniach przewodu pokarmowego. Ostatnie badania potwierdzaj dziaanie uspokajajce
i hipnotyczne. Wiksze iloci mog powodowa halucynacje, a nawet dziaa toksycznie. Tatarak jest zalecany jako
rodek wzmacniajcy i przywracajcy sprawno fizyczn
u osb starszych. Zewntrznie stosowany jest w formie
pukanek w zapaleniu jamy ustnej i garda oraz do kpieli
uspokajajcych i wzmacniajcych.
Odwary tataraku nadaj si do mycia gowy przy upieu
i wypadaniu wosw. W niewielkich ilociach uywany moe
by jako substytut lici laurowych, a take moe by dodawany do kompotw z jabek, gruszek i rabarbaru. Czasem
rolina ta zastpuje imbir, cynamon i gak muszkatoow.
Z kczy wyrabiano w rnych krajach cukierki, perfumy,
gin i piwo. W XIX w. w na ulicach Bostonu sprzedawano
kcza, do ucia w celu odwieenia oddechu. Na liciach
tataraku piecze si chleb np. na Podlasiu. W niektrych
krajach kczami tataraku uszczelnia si kadzie, wyrabia si
krochmal i preparaty do garbowania skr. Olejek tatarakowy stosowany jest do aromatyzowania tytoniu, rozoone
licie w mieszkaniu dziaaj odpdzajco na insekty.
171
Przepisy
Kompot
Kilka gruszek,
1 kcze tataraku dugoci maego palca,
p szklanki cukru,
1 l wody. Gruszki
obieramy, przepoawiamy, i usuwamy
wntrze z nasionami.
Wkadamy do garnka,
dodajemy tatarak,
zalewamy wod,
gotujemy chwil,
a nastpnie wsypujemy cukier
i gotujemy nadal,
a do uzyskania
mikkoci owocw.
Wyjmujemy tatarak.
Kompot mona
podawa na zimno
lub ciepo. Oprcz
tataraku moemy
jeszcze doda korze
kuklika i kawaeczek
kcza kopytnika.
Napar
yki rozdrobnionych kczy tataraku
zala 1 szklank
wrzcej wody. Parzy
w termosie okoo
1 godzin, pic
szklanki 2-3 razy
dziennie 30 min.
przed posikiem.
W schorzeniach przewodu pokarmowego.
Toboki polne
(Thlaspi arvense L.)

Dziki czosnek.
CT
Opis
Jest to rolina jednoroczna osigajca wysoko
10-30 cm. Po zgnieceniu pachnie czosnkiem.
Posiada odyg wzniesion, nag, gr rozgazion, kanciast i bruzdowan. Ulistnienie jest
skrtolege. Dolne licie o odwrotnie jajowatym
ksztacie wyrastaj na ogonkach, a zatokowo zbkowane licie odygowe bezogonkowe obejmuj
odyg. Wszystkie licie s jasnozielone. Drobne
kwiaty osadzone na dosy dugich szypukach,
tworz grona na szczytach pdw kwiatowych.
Dojrzewaj stopniowo od dou ku grze. Korona
skada si z 4 owalnych, biaych patkw. Toboki kwitn od
kwietnia do wrzenia i s samopylne. Owocem jest paska
i prawie okrga uszczynka. uszczynka tobokw ma bardzo charakterystyczny wygld, po ktrym atwo rozrni
mona t rolin od innych gatunkw. Dugo utrzymuje si
na rolinie.
Gatunek podobny
Toboki przerose -Thlaspi perfoliatum L., tasznik pospolity
- Capsella bursa-pastoris (L.) Med.
Wystpowanie
Wystpuj w caej Europie, na obszarze znacznej czci Azji
i na wyspie Madera. W Polsce s rolin pospolit, na przydroach, brzegach drg, polach uprawnych, na ktrych jest
chwastem, w ogrodach i na mietniskach. W cigu roku
wydaj kilka pokole. Nasiona mog lee w glebie kilka lat
nie tracc zdolnoci kiekowania. Preferuj gleby o odczynie zasadowym.
Surowcem zielarskim jest ziele tobokw polnych. Zbir
ziela prowadzi si w dni pogodne, po obeschniciu rosy.
cina si roliny mode, z niedojrzaymi nasionami.
Do zbioru uywa si ostrych noy lub noyc, aby unikn
172
wyrywania rolin z korzeniami. Ziele tobokw dobrze wysycha w warunkach naturalnych, rozoone lun, cienk
warstw, w miejscu zacienionym i przewiewnym. Dobrze
zebrany i wysuszony surowiec powinien skada si z ulistnionych pdw, o naturalnym zabarwieniu i charakterystycznym zapachu.
Skad chemiczny
Glikozyd siarkocyjanowy, siarkocyjanek rozpadajcy si do
olejku goryczowego o ostrym, czosnkowym zapachu.
Zastosowanie
Zastosowanie tobokw byo bardzo rne. W medycynie
ludowej ziele byo uywane jako rodek przeciwkrwotoczny, wywar z nasion za jako lek antyreumatyczny i moczopdny. Rolina zawiera trujcy olejek goryczowy, nadajcy
specyficzny smak mleku. Na Podlasiu nasiona tobokw,
jako dziki czosnek uywano powszechnie jako przyprawy
do kiebasy. Ziele dodawano do polewek gotowanych przez
biedakw na przednwku.
Swoich waciwoci trujcych toboki nie zatracaj nawet po wysuszeniu.
PW
173
Przepisy
Napar z nasion
1 yeczk nasion zala 1 szklank wrzcej wody i parzy pod
przykryciem przez
15-20 min., nastpnie za przecedzi
i w razie potrzeby pi
szklanki stosowa jako rodek
przeciwreumatyczny
oraz moczopdny,
w dolegliwociach ze
strony nerek i pcherza moczowego.
Uczep trjlistkowy
(Bidens tripartita L.)
Uczep trjdzielny, dwuzb.
MD
Opis
Przepisy
Napar
1 yk ziela uczepu
zala 1-1 szklanki
wrzcej wody i naparza pod przykryciem
15 min. Korzystne
jest dodanie
yki ziela fioka
trjbarwnego. Pi
- szklanki 2-3
razy dziennie midzy
posikami jako rodek
moczopdny,
czyszczcy krew
i pomocny w dolegliwociach skrnych.
Uczep jest rolin jednoroczn, dorastajc do

60 cm, o odydze wzniesionej, krtko owosionej, silnie rozgaziajcej si, o zabarwieniu
ciemnoczerwonym. Licie s koloru ciemnozielonego, 3-5 sieczne, brzegiem grubo pikowane,
zbiegajce si w krtki, oskrzydlony ogonek.
Korona brudnota, skada si z drobnych
kwiatw, przewanie jednorurkowych, obupciowych, zebranych w pojedyncze koszyczki. Kwitnie w czerwcu i lipcu. Owocem s spaszczone,
z jednej strony rwno cite nieupki, przewanie z 2 omi.
Wystpowanie
Rolina ta jest spotykana w caej Europie, pospolita w Polsce na niu i w dolnych partiach grskich. Mona j znale
w rowach, na mokrych kach i brzegach wd.
Surowcem zielarskim jest ziele uczepu. Do celw leczniczych zbiera si (od czerwca do sierpnia w okresie zakwitania) grne, ulistnione czci pdw (okoo 20 cm) i suszy
rozoone cienk warstw w miejscu zacienionym i przewiewnym. W suszarniach automatycznych temperatura nie
powinna przekracza 40oC. Wysuszone ziele ma swoisty
zapach, potgujcy si przy rozcieraniu.
Skad chemiczny
Flawonoidy, olejek eteryczny, luz, garbniki, substancje
gorzkie, kwasy organiczne, sole mineralne, witamina C,
karoten.
Zastosowanie
W lecznictwie ludowym ziele uczepu uywane byo jako
rodek napotny, pobudzajcy krwawienia miesiczne i tzw.
174
czyszczce krew. Zewntrznie przykadano je na trudno gojce si rany. Dziki swojemu dziaaniu napotnemu
i moczopdnemu, usuwa z organizmu toksyczne produkty przemiany materii. Ziele uczepu stosowane jest zwykle
w mieszankach z innymi zioami. Czasem ze wzgldu na zawarto substancji gorzkich, uczep zalecany jest jako rodek poprawiajcy trawienie i zwikszajcy apetyt. Zewntrznie polecany jest do kpieli leczniczych przy schorzeniach
skrnych i ojotoku. odygi i licie uczepu stosowane byy
rwnie w farbiarstwie do barwienia jedwabiu i weny.
PW
175
Mieszanka do kpieli
100 g ziela uczepu
oraz po 20 g kwiatw
rumianku i lici szawii zala 2-3 l wody
gorcej i gotowa
pod przykryciem
3 min. Odstawi na
15 min i przecedzi.
Wla do wanny wypenionej do wod
o temp. okoo 37oC.
Wytrawione zioa
umieci w woreczku
pciennym, zawiza
i zanurzy w wannie.
Czas kpieli
10-15 min. Stosowa
w widzie, trdziku,
czyrakach, trudno
gojcych si ranach
oraz podranieniu
i zaczerwienieniu
skry.
Wizwka botna
(Filipendula ulmaria L. )
Kozia broda, kropido botne, krlowa k, tawaa, tawua botna, tawua kowa, tawua szerokolistna, wizwka botna.
PW
Opis
Przepisy
Napar
2 yki kwiatw zala
2 szklankami wrzcej
wody i parzy pod
przykryciem 15 min.
Odstawi na 15 min.
i przecedzi. Pi
szklanki 3 razy
dziennie w godzin
po jedzeniu jako
rodek w chorobie
reumatycznej.
Bylina wyrastajca do 1,5 m, o odydze prostej,

obej, sztywnej, silnie zdrewniaej, atwo amicej
si i sabo ulistnionej. Licie s pierzaste, listki
boczne siedzce, listek szczytowy wikszy, trjklapowy, za przylistki due, pokrge, zbkowane. Kwiaty kremowe, drobne i wonne zebrane s w due, szczytowe podbaldachy. Kwitnie
w czerwcu i lipcu. Owocem jest spiralnie skrcona, brunatna, jednonasienna nieupka.
Gatunek podobny
Wizwka bulwkowa Filipendula vulgaris Moench, wystpujca wrd zaroli kserotermicznych. Dostarcza podobnego surowca jak wizwka botna o silnym zapachu
i sodkim smaku.
Wystpowanie
Wystpuje w Azji od Syberii przez Mongoli po Chiny oraz
w pnocnej i rodkowej Europie, w Polsce na wilgotnych
kach i zarolach, nad rzekami, w rowach zarwno na niu,
jak i w niszych regionach grskich. atwo j uprawia,
zwaszcza na madach, czarnoziemach i wilgotnych glebach
brunatnych wytworzonych z glin i lessw.
Surowcem zielarskim jest kwiat wizwki. Zbir prowadzi si na pocztku kwitnienia rolin, gdy cz kwiatw
jest jeszcze w pkach. cina si cae kwiatostany, ukada
je luno w koszach i jak najszybciej suszy. Nie wolno cina mokrych kwiatostanw (po deszczu lub z ros). Surowiec mona suszy w miejscu przewiewnym rozkadajc
go w pojedynczej warstwie. W suszarni ogrzewanej naley
suszy w temperaturze do 35oC. Po wysuszeniu kwiaty s
suche, a szypuki kwiatostanowe lekko wilgotne i elastycz-
176
ne. Nastpnie kwiaty oddziela si od szypuek rcznie lub

ocierajc na sicie. Dobrze wysuszony surowiec powinien
skada si z kremowych kwiatw bez szypuek.
Skad chemiczny
0,2% olejku, glikozydy fenolowe (spireina, salicyna) 1,2%,
garbniki 10-15%, olejki eteryczne, kwas salicylowy, flawonoidy, sole mineralne.
Zastosowanie
Wizwka botna ma dug histori jako rolina lecznicza,
bya jednym z trzech najwitszych zi druidw. Znana
bya w redniowieczu, ale nie stosowano jej w lecznictwie.
W XVI wieku uywano jej powszechnie do odwieania powietrza w izbach mieszkalnych z uwagi na przyjemny zapach, ktry czyni serce szczliwym i radosnym i cieszy
zmysy. W 1742 roku znano jej dziaanie przeciw odrze
i ospie, gorczce, biegunce i hemoroidom. W latach 1802-1859 stosowano wizwk jako rodek moczopdny, napotny i gojcy rany. 100 lat temu na podstawie substancji
czynnych wizwki opracowano syntetyczne aspiryny, ktre
przetrway do dzi, za ziele, ktremu farmacja zawdzicza
powstanie aspiryny poszo w zapomnienie. W medycynie
ludowej stosowano korzenie wizwki bogate w garbniki
przy biegunkach i nieytach przewodu pokarmowego, za
kwiaty jako agodny rodek przeciwzapalny i tamujcy
krwawienie z przewodu pokarmowego oraz jako rodek napotny. Obecnie kwiaty znajduj zastosowanie w chorobach
przezibieniowych, przy gorczce i reumatyzmie oraz jako
rodek moczopdny i rozkurczowy w chorobach drg moczowych. Wchodzi w skad mieszanek o dziaaniu przeciwgorczkowym i przeciwreumatycznym. Zewntrznie odwary z kwiatu wizwki stosowane s do pielgnacji wosw
oraz okadw na trudno gojce si rany i wrzody. Wycigi
z kwiatw stosuje si do leczniczych kpieli w schorzeniach
goca stawowego. Przetwory z wizwki mog spowodowa podranienie przewodu pokarmowego i zaparcia. Lineusz podaje, e jedzono jej korzenie w okresach godu.
Korzenie wizwki s jadalne po ugotowaniu, za mode
licie nadaj si do aromatyzowania zup. Wszystkie czci roliny nadaj si jako surowiec na herbatki. Niegdy
kwiaty suyy do aromatyzowania napojw alkoholowych.
W Anglii dodawano je do miodu pitnego. Licie wizwki
stosowano w farbiarstwie do barwienia tkanin.
177
Nalewka
P szklanki kczy,
ziela lub 1 szklank
kwiatw zala
300-400 ml wdki
lub wina, wytrawia
14 dni, a nastpnie
przefiltrowa. Zaywa 4-6 razy dziennie
po 10-15 ml w 50
ml wody lub naparu
tymiankowego albo
rumiankowego.
Stosowa zewntrznie do przemywania
w przypadku chorb
skrnych wywoanych przez wirusy
i bakterie, np.
trdzik modzieczy,
ropnie, owrzodzenia,
opryszczki.
Wierzba biaa
(Salix alba L.)
Wierzba krucha
(Salix fragilis L.)

Rodzina: wierzbowate Salicaceae
Biaowierzb, byszderewa, kruchodrzew, kruchowierzb, kruszyna, rokicina, rokita, tresklina,
wierba, wirba, wierzba gitka, wierzba pospolita,
wierzba srebrna, wierzba zota, wierzba wodna,
wierzba krucha, wierzbina, wierzbiz, wikle, witwa, witwina, wotocha, wotowierzba, zota wierzba, zotocha, zotowierzb, towierzb.
PW
Opis
Przepisy
Odwar
1 i yki rozdrobnionej kory wierzbowej
zala 2 szklankami gorcej wody i gotowa
pod przykryciem
5-7 min. Odstawi na
Pi - szklanki 3-4
razy dziennie
30-60 min. po
posikach jako rodek
przeciwzapalny,
przeciwgorczkowy,
przeciwreumatyczny
oraz pomocniczo
w migrenie i uszczycy.
Wierzba biaa i krucha to drzewa wyrastajce do

25 m, z bardzo szerok koron, gazkami stojcymi (wierzba krucha) lub zwisajcymi (wierzba
biaa), o szarej i gboko spkanej korze pnia.
Obydwa gatunki maj licie lancetowate, drobno pikowane (ok. 10 cm dugoci), mode prawie biae,
obustronnie owosione, starsze z wierzchu ciemnozielone.
Wierzba biaa i krucha nale do rolin dwupiennych. Bezokwiatowe kwiaty zebrane s w krtkoszypukowe kwiatostany kotkowate, wzniesione ku grze, do 7 cm dugoci.
Kwitnie w kwietniu i w maju, rwnoczenie z ukazywaniem
si lici, a owoce dojrzewaj ju w maju lub czerwcu. Owocem jest dwuklapowa torebka zawierajca owosione nasionka rozsiewane przez wiatr.
Gatunek podobny
Wierzba trjprcikowa - Salix triandra L., wierzba wiciowa
- Salix viminalis L., wierzba wawrzynkowa - Salix daphniodes Vill.
Wystpowanie
Rodzimym obszarem wystpowania obydwu gatunkw
wierzb jest Europa, Azja i Afryka Pnocna (Algeria, Maroko). Niegdy nie wystpoway w Skandynawii, Irlandii
i Szkocji, ale zostay tam sprowadzone i s sadzone jako
roliny ozdobne. Omawiane gatunki wierzb s bardzo po-
178
spolite w Polsce, szczeglnie na niu. Zajmuj brzegi rzek,

jezior, wystpuj na miedzach, w lasach gowych, na
obrzeach lasw grdowych, czsto sadzone w miastach
i na wsi.
Surowcem zielarskim jest kora wierzby. Pozyskuje si j
wiosn, przed pojawieniem si lici. Kor zbiera si jedynie z gazek citych przy wyrbie lub ogawianiu drzew.
Z wybranych dwu- do czteroletnich gazi o gadkiej korze usuwa si boczne gazki, a nastpnie zdejmuje si
kor odcinkami o dugoci okoo 20 cm. Nacina si kor
gazek ostrym noem poprzecznie, a nastpnie wzdu,
podwaa si i zdejmuje. Kor mona suszy w suszarni naturalnej o dobrym przewiewie lub na socu. W suszarni ogrzewanej temperatura nie powinna przekracza
40oC. Kora dobrze wysuszona atwo si amie, ma barw
z zewntrz szarozielon, a od wewntrz jasnobrunatn.
Surowiec leczniczy nie moe zawiera kory grubszej ni
2 mm.
Skad chemiczny
Pochodne salicylowe, flawonoidy, glikozydy fenolowe,
w tym salicyna, ktra po rozpadzie daje glukoz i alkohol
salicylowy, garbniki, kwas elagowy, katechina i sole mineralne.
Zastosowanie
Kora wierzby od dawna bya ceniona w lecznictwie ludowym. Stosowano j w tych przypadkach, w ktrych obecnie podawana jest aspiryna, a wic przy gorczce, blach
gowy, reumatyzmie itp. We wspczesnym lecznictwie
znajduje zastosowanie przede wszystkim w schorzeniach
reumatycznych, nerwoblach, stanach pobudzenia nerwowego, bezsennoci, przezibieniach oraz innych chorobach
przebiegajcych z podwyszon temperatur. Ponadto uywana jest jako lek garbnikowy (cigajcy) w nieytach jelit,
biegunkach, krwawieniach z przewodu pokarmowego, itp.
Zewntrznie ma zastosowanie w postaci okadw na rany
i wrzody oraz do kpieli ng przy nadmiernym poceniu si.
Mikkie drewno wierzby byo stosowane do wyrobu koryt,
niecek, szufli i podobnych sprztw wykorzystywanych
niegdy w gospodarstwie wiejskim. Z gazi drzew ogawianych, tak charakterystycznych dla krajobrazu polskiej
wsi, wyrabia si kosze. W niektrych krajach kor wierzby
wykorzystuje si w garbarstwie. Bya te stosowana do barwienia skr i weny.
179
Mieszanka do kpieli
100 g lici szawii,
50 g kory wierzby
i 25 g kwiatkw
rumianku zala 3-4
litrami wrzcej wody
i ogrza pod przykryciem do wrzenia.
Odstawi na 15 min.
i przecedzi do wanny
wypenionej do
wod o temp. ok.
37oC. Wytrawione
zioa przenie do
woreczka pciennego,
zawiza i zanurzy
w wannie. Czas kpieli
15-20 min. Stosowa w nadmiernej
potliwoci, widzie,
pokrzywce i innych
dolegliwociach
skrnych.
Mieszanka o dziaaniu przeciwgorczkowym

Zmiesza po 50 g kory
wierzbowej i korzenia
goryczki oraz po
25 g ziela drapacza
lekarskiego, korzenia
mniszka i ziela centurii.
Do termosu wsypa
1 i yki zi, zala
2 szklankami wrzcej
wody i pozostawi na
1 godz. pod przykryciem. Pi szklanki
2-3 razy dziennie
midzy posikami.
Do kadej porcji
naparu mona doda
1 yk soku malinowego. Korzystne jest
rwnoczesne przyjmowanie witaminy C
i Rutinoscorbinu.
Wierzbwka kiprzyca
(Chamaenerion angustifolium L. Scop)

Rodzina: wiesiokowate Oenotheraceae
Wierzbownica wskolistna.
MD
Opis
Przepisy
Napar
1 szklank wrztku
i parzy pod przykryciem przez 15-20
min., nastpnie
przecedzi i w razie
potrzeby pi 2-3
razy dziennie po
szklanki. Dziaa
uspokajajco, zalecana w bezsennoci,
blach gowy na tle
migrenowym
i depresji.
Rolina wieloletnia, ktra wyrasta do wysokoci

60-120 cm. Posiada dugie, rozgazione kcza
i misiste, biaorowe rozogi o wyduonych
midzywlach. Licie lancetowate i krtkoogonkowe umieszczone s na prostej odydze
skrtolegle. Wierzchoek odygi zakoczony jest
dugim, wielokwiatowym gronem. Kwiaty s
szypukowe, czteropatkowe, o rednicy 2-4 cm,
fioletoworowe. Kwitnie od lipca do sierpnia.
Owocem jest torebka czterograniasta. Zawiera
liczne, tobrzowe nasiona. Jest rolin miododajn.
Wystpowanie
Ronie kpami na zrbach, polanach lenych, zarolach,
wirowiskach, pogorzeliskach, wysypiskach, brzegach
lasw i rumowiskach. Preferuje suche, piaszczyste siedliska.
Surowcem zielarskim jest ziele wierzbwki, ktre naley
zbiera rcznie podczas suchej pogody. Mona je suszy
w warunkach naturalnych, w miejscu dobrze zacienionym
o duym przewiewie, lub w suszarni ogrzewanej do temperatury nie przekraczajcej 40oC.
Skad chemiczny
Garbniki i luzy, cukry, pektyna, flawonoidy, witamina C,
sole mineralne. Najwaniejszym skadnikiem czynnym jest
glukuronid mirycytyny o dziaaniu przeciwzapalnym.
Zastosowanie
Ziele wierzbwki kiprzycy stosowane jest gwnie w medycynie ludowej w leczeniu chorb prostaty. Odwar jest
dobrym rodkiem uspokajajcym, nasennym, a take a-
180
godzcym ble migrenowe. Sproszkowane kcza, bogate

w luzy, stosowane zewntrznie przypieszaj gojenie ran.
W Anglii z lici przyrzdzano herbaty, a licie i mode pdy
uywano jako warzywo. W Rosji z suszonych lici parzono herbaty Iwana. Warto wiosn napi si takiej herbaty,
gdy usuwa skutki wiosennego zmczenia.
CT
181
Wiesioki
(Oenothera sp.)
Rodzina: wiesiokowate Oenotheraceae
Nocna wieca.
CT
Opis
Przepisy
Napar
1 yk nasion lub
ziela zala 1 szklank
wrzcej wody lub
gorcego mleka;
odstawi na 20 min.,
przecedzi. Pi 3-4
razy dziennie po 100-200 ml; niemowlta
- 2 yeczki; dzieci
- 100 ml 3 razy
dziennie stosowa
profilaktycznie lub
leczniczo.
Wiesioki s na og rolinami dwuletnimi,

a wprowadzane do uprawy jednorocznymi.
W pierwszym roku tworz rozety przyziemnych
lici, za w drugim pdy kwiatowe, ktre wyrastaj do 1,5 m i zakoczone s kwiatostanami.
Kwiaty s czteropatkowe, te i wonne. Otwieraj si wieczorem, kwitn przez noc, a przekwitaj
ju nastpnego dnia. Roliny kwitn od czerwca
do sierpnia. Owocem jest walcowata, czteroklapowa torebka pkajca, zawierajca 50-250
ciemnobrunatnych i bardzo drobnych nasion.
Wystpowanie
Do rodzaju Oenothrea wiesioek naley ok. 120 gatunkw
pochodzcych z Ameryki Pnocnej, Poudniowej, a take
szereg gatunkw eurazjatyckich. W Europie wystpuje ok.
70 gatunkw, w Polsce ok. 30, przy czym najpospolitszym
jest wiesioek dwuletni (Oenothera biennis). Wystpuje na
przydroach, przychaciach, nasypach kolejowych, murawach napiaskowych, ugorach, wirowiskach, obrzeach
lasw sosnowych, nieuytkach poprzemysowych, na lekkich, piaszczystych glebach.
Surowcem s nasiona wiesioka pozyskiwane z upraw dla
przemysu zielarskiego i przetwrstwa. W uprawie znajduje
si wiesioek dwuletni i wiesioek dziwny. Wiesioki wymagaj gleb lekkich, przepuszczalnych, rednio zasobnych.
Przed siewem trzeba gleb spulchni, wyrwna i waowa, co umoliwia pytki siew. Nasiona wysiewa si w listopadzie lub wiosn w rzdy co 50 cm na gboko 1 cm.
Na 1 ha wysiewa si 1,5 kg nasion. Wiesioek mona te
wysiewa na rozsadniki, gdy dobrze znosi przesadzanie.
Na pocztku wegetacji roliny rosn wolno, co wymaga
czstego odchwaszczania. Z rolin dziko rosncych sekatorem odcina si dojrzewajce owoce lub osypuje nasiona
182
na podoone pod rolinami pachty. Na plantacjach, gdy

ok. torebek na odygach jest otwartych, cina si odygi i pakuje do papierowych toreb, aby nasiona nie osypay si na ziemi. Zebrane pdy suszy si na sitach, a po
wysuszeniu mci. Przecitny plon nasion wynosi 1-2 t
z 1 ha. Prace hodowlane zmierzaj do uzyskania odmiany
o rwnomiernym dojrzewaniu, co znacznie uproci zbir,
oraz zapewniajcej wysoki plon nasion o duej zawartoci
kwasu gamma-linolenowego. Z rcznego kilkugodzinnego
zbioru na stanowiskach naturalnych, mona otrzyma nawet 2 kg nasion do wasnego uytku.
Skad chemiczny
Do 20% oleju, w ktrym znajduj si: nienasycone kwasy
tuszczowe, kwas gamma-linolowy do 9%, linolowy do
71%.
Zastosowanie
Kapsuki z nasion wiesioka zaleca si w napiciach przedmiesiczkowych, dolegliwociach menopauzy i uszczycy.
Preparaty zawierajce olej wiesiokowy znajduj zastosowanie w profilaktyce i leczeniu wielu chorb, m.in. obniaj
poziom cholesterolu i cinienie ttnicze, s pomocne w leczeniu miadycy, chorb ukadu sercowo-naczyniowego,
schorze o podou alergicznym, zwyrodnieniowych (gociec, artretyzm), astmie, poalkoholowych uszkodzeniach
wtroby i stwardnieniu rozsianym. Prawie wszystkie czci
wiesioka s jadalne (mode licie, pdy, zielone owoce
i korzenie). Maj pieprzowy posmak i zawieraj duo luzu.
Z nasion w przeszoci sporzdzano namiastk kawy. Z lici
i odyg mona przyrzdzi napar do parwek cigajcych.
Olej z wiesioka jest jednym ze skadnikw zmikczajcych
kremy do rk.
MD
183
Nalewka
Nalewka wiesiokowa
na winie: p szklanki
nasion lub ziela zala
200 ml wina biaego
lub czerwonego,
wytrawia 14 dni;
przefiltrowa. Zaywa 3 razy dziennie
po 2 yeczki, m.in.
przy wysokim cholesterolu i cinieniu
ttniczym.
Saatka
Ugotowane korzenie
pokroi na plasterki
i przyprawi octem
i oliw z oliwek.
Kwiaty wiesioka
mona dodawa do
saatek.
Wrotycz pospolity
(Tanacetum vulgare L.)

Mlecznica, pima, pimo, wrotycz swojski.
CT
Opis
Rolina wieloletnia, wyrastajc do 1,5 m
wysokoci, z duym, rozgazionym, pezajcym kczem i krtkim, mocnym korzeniem.
Ma liczne, wzniesione, sztywne, gsto ulistnione odygi. Licie s due, ciemnozielone, pierzaste lub podwjnie pierzaste, z 5.-12. parami
podugowatych, pierzasto wcinanych odcinkw.
odygi w grze sabo rozgazione, zakoczone
s baldachoksztatnym kwiatostanem, zoonym
z paskich koszyczkw kwiatowych. Kwiaty maj
barw ciemnot. Wrotycz kwitnie od czerwca
do sierpnia. Owocem jest brunatnoszara nieupka, dugoci
do 2 mm, z bardzo krtkim rbkiem kielichowym. Caa rolina ma balsamiczny zapach.
Wystpowanie
Jest gatunkiem wystpujcym w caej Europie i na Syberii,
w Polsce pospolity na niu i w niszych partiach grskich.
Ronie na przydroach, przychaciach, nasypach kolejowych, odogach, miedzach i na zaniedbanych pastwiskach.
Surowcem zielarskim s koszyczki kwiatowe wrotyczu.
Zbiera si je na pocztku kwitnienia, cinajc noem lub
noyczkami, bez szypuek. Koszyczki do trudno wysychaj w warunkach naturalnych, a suszone zbyt dugo brunatniej, dlatego najlepiej suszy je w temperaturze podwyszonej, do 35oC. Dobrze wysuszony surowiec powinien
zachowa naturaln barw i zapach.
Skad chemiczny
Olejek eteryczny - do 1,5%, zwizki goryczowe, ksantofil
i sole mineralne.
184
Zastosowanie
Przepisy
Wrotycz stosowany by w medycynie redniowiecznej. w.

Hildegarda zalecaa go np. przy katarach, a Lonicerus jako
rodek pobudzajcy krwawienie miesiczne. W lecznictwie
ludowym mia due zastosowanie jako lek przeciw robakom (w leczeniu owsicy i glistnicy), w leczeniu kolki wtrobowej, do nacierania w blach gocowych i artretycznych. Ziele suyo jako ludowy rodek odstraszajcy mole
i pluskwy. W norweskim lecznictwie ludowym uywano go
jako rodka umierzajcego bl zbw. Jako potraw obrzdow czsto spoywano wrotycz zapiekany w ciecie.
W Bretanii wykorzystywano go do produkcji napoju, rzekomo zabezpieczajcego przed febr i wypijano go w Poniedziaek Wielkanocny. Przypisywano mu waciwoci,
chronice przed demonami i czarami. Aromatyczne licie
wrotyczu wkadano pomidzy karty modlitewnikw protestanckich, by chroniy przed zaniciem podczas nudnych
kaza pastorw. Wycigi stosowane zewntrznie niszcz
wszy gowowe i onowe oraz wierzbowce. Dua zmienno skadu chemicznego i wysoka toksyczno wrotyczu
spowodoway, e zaniechano obecnie doustnego stosowania jego wycigw. Niekiedy tylko jest on jednym ze skadnikw mieszanek zioowych lub specyfikw. Same kwiaty
wrotyczu lub ich przetwory stosowane s jedynie zewntrznie. Zewntrznie na skr stosuje si wycig alkoholowy
z kwiatw wrotyczu przeciw wszom i wierzbowcom.
Po podaniu doustnym wycigu lub sproszkowanych kwiatw wrotyczu moe nastpi podranienie i przekrwienie
bon luzowych przewodu pokarmowego, macicy i nerek,
a po wikszych dawkach - zawroty gowy, krwiomocz,
skurcze mini oraz utrata wiadomoci.
KR
185
Odwar
1 yk kwiatw wrotyczu i yki ziela
macierzanki lub ziela
tymianku albo ziela
piounu zala
1 szklank wrzcej
wody. Ogrza powoli
pod przykryciem do
wrzenia (nie gotowa). Odstawi na
Stosowa zewntrznie w wierzbie
i wszawicy gowowej
i onowej. W przypadku wszawicy
gowowej wosy obficie zwily pynem
i zawiza chustk na
2-3 godz. Nastpnie gow umy
i wyczesa gstym
grzebieniem. Po 24
godzinach wosy
zmy ciepym octem
i wyczesa gstym
grzebieniem w celuusunicia gnid. Oba
zabiegi powtrzy po
6-7 dniach.
Wrzos zwyczajny
(Calluna vulgaris L. Salisb)

Wrzost.
MD
Opis
Przepisy
Napar
1-2 yki zi zala
szklank gotujcej si
wody, parzy przez
10 min., pi maymi
ykami, 2-3 filianki
letniego naparu
dziennie w przypadku
schorze nerek i pcherza moczowego,
dziaa te jako rodek
czyszczcy krew,
a zewntrznie stosowa do przemywania
przy egzemach.
Jest krzewink osigajc wysoko 30-80 cm,

silnie rozgazion przy ziemi, o liciach drobnych, rwnowskich, igiekowatych, zimozielonych. Gazki wrzosu zakoczone s jednostronnym, wielokwiatowym gronem o zwisajcych,
rowych lub liliowych kwiatach, wyrastajcych
w ktach lici. Kwitnie od lipca do padziernika,
rolina miododajna. Owocem jest torebka z bardzo drobnymi nasionami.
Gatunek podobny
Wrzosiec bagienny - Erica tetralix L.
Wystpowanie
Wrzos zwyczajny jest gatunkiem rozpowszechnionym
w caej Europie, Azji Mniejszej, Maroku, wschodniej czci
Ameryki Pnocnej i zachodniej Syberii. W regionie Atlantyku dorasta do 2 m tworzc rozlege wrzosowiska. W Polsce
ronie na wrzosowiskach, torfowiskach, przewietlonych
lasach sosnowych, piaszczystych wydmach. Spotka go
mona na grskich murawach, nawet na znacznych wysokociach, zawsze na glebach kwanych i jaowych. Wystpuje take na glebach zdegradowanych i degraduje gleby.
Jest klasycznym przykadem rolin tworzcych poduchy
lub kobierce.
Surowcem jest kwiat wrzosu i niekiedy ziele. Zbir ziela
i kwiatw naley przeprowadza (od sierpnia do wrzenia) na pocztku kwitnienia rolin. Kwiaty osmykuje si
z odyek i przed suszeniem oczyszcza si na sitach z lici. Mona te ciga grn cz ukwieconych gazek,
suszy je w cieniu, a nastpnie rcznie osmykiwa kwiaty. Jako ziele cina si wierzchoki pdw bez najniszej,
186
czsto zdrewniaej czci odygi. Kwiaty i ziele mona suszy w suszarni w temp. do 40oC. Po wysuszeniu kwiaty
powinny zachowa naturaln rowo-fioletow barw.
Skad chemiczny
W zielu i kwiatach wrzosu wystpuj: arbutyna, flawonoidy,
kwasy organiczne, garbniki, luz, olejki eteryczne gorycze,
oraz sole mineralne z du zawartoci krzemionki i potasu.
Zastosowanie
Po raz pierwszy wrzos opisa w XV wieku Hieronymus Brunschwig w ksice o rolinach leczniczych, a w XVI wieku
jego waciwoci lecznicze byy podawane midzy innymi
przez Tabernaemontanusa. W lecznictwie ludowym kwiat
wrzosu uywany by od dawna jako rodek dezynfekujcy
drogi moczowe. Stosowano go rwnie jako lek uspokajajcy przy bezsennoci. Obecnie w medycynie stosowany
jest przewanie w mieszankach jako rodek moczopdny,
i dezynfekujcy drogi moczowe, w nieytach przewodu pokarmowego i jako rodek uspokajajcy. W homeopatii jest
lekiem antyreumatycznym i polecany na schorzenia pcherze moczowego. Niegdy wywar z kwiatw stosowany by
do barwienia tkanin. Mid wrzosowy ma niepowtarzalny
smak i aromat, nie mwic ju o waciwociach odywczych. W Hebrydach do niedawna waono piwo z 2 czci
wrzosu i 1 czci sodu.
CT
187
Herbatka
Wiosn mona
przyrzdza herbatk
z takiej iloci kwiatw
lub ziela w postaci
odwaru lub naparu,
eby miaa kolor lekko czerwony. Mona
pi przez duszy czas
bez obawy
o nastpstwa.
arnowiec miotlasty
(Sarothamus scoparius L.)

Barszczewnik, janowiec miotowy, kramarka,
mietlica, mietlicha, mietlonka, mitlica, sarnowiec, szczodrzenica miotowa, witojaskie ziele, witeczka, zajczy groch.
TO
Opis
arnowiec miotlasty jest pozbawionym cierni
krzewem, do 2 m wysokoci, zrzucajcym licie
na zim. Ma dugie, wzniesione, nagie, 5-kanciaste pdy, licie zwykle 3-listkowe, krtkoogonkowe, najwysze zwykle niepodzielone, siedzce.
Kwiaty maj 2 cm dugoci, koloru zocistotego, pojedyncze lub wyrastajce po 2 w ktach
lici. Kwitnie w maju i w czerwcu. Owocem jest
poduny, spaszczony strk, barwy brunatnoczarnej, po
dojrzeniu pkajcy i osypujcy nasiona.
Gatunek podobny
Szczodrzyk czerniejcy - Lembotropis nigricans (L.) Griseb., szczodrzeniec rozesany - Chamaecytisus ratisbonensis (Schaeffer) Rothm., janowiec barwierski - Genista
tinctoria L.
Wystpowanie
Jest gatunkiem szeroko rozpowszechnionym i pospolitym,
gwnie na glebach kwanych, w zarolach i miejscach trawiastych; od poudniowej Szwecji a po poudnie Europy.
W Polsce wystpuje nad Batykiem, w zachodniej czci
niu oraz na Przedgrzu i Pogrzu Karpackim; na sonecznych wzgrzach, piaszczystych brzegach lasw, przy drogach, murawach napiaskowych. Wysiewany moe by na
nieuytkach z przeznaczeniem na pasz dla zwierzt.
Surowcem zielarskim jest ziele arnowca. Zbiera si je
w czasie rozwijania pierwszych kwiatw. cina si wierzchoki ukwieconych gazek, dugoci do 35 cm. arnowiec
dobrze wysycha w warunkach naturalnych, przy dobrym
przewiewie, w cieniu. W czasie suszenia nie naley przegar-
188
nia ziela, aby nie kruszy lici i kwiatw. Dobrze zebrane

i wysuszone ziele powinno zachowa naturaln barw. Surowiec nie moe zawiera odyg bez lici i kwiatw, pdw
z kwiatami przekwitymi oraz pdw o zbyt dugich zdrewniaych odygach.
Skad chemiczny
Do 1,5% alkaloidw chinolizydynowych, z ktrych najwaniejsza jest sparteina, flawonoidy, aminy aromatyczne.
Zastosowanie
Nazwy ludowe arnowca wywodz si z powszechnego
zastosowania tej roliny do wyrobu miote. Kiedy z arnowca otrzymywano mocne wkno, suce do wyrobu
workw i tkanin. Z wkna tej roliny otrzymywano m.in.
materiay dekoracyjne. Stosowany by take do wyrobu mat
i koszykw oraz stanowi surowiec dla przemysu papierniczego. W medycynie ludowej arnowiec miotlasty jest rolin znan od tysica lat. Arabscy lekarze zalecali ziele arnowca w chorobach pcherza moczowego, a nasiona jako
rodek przeczyszczajcy. Zwrot w stosowaniu leczniczym
arnowca nastpi po wykryciu w zielu alkaloidu sparteiny
(1850 r.) i wykazaniu jej dziaania na serce. Sparteina
zmniejsza przewodnictwo nerwowe w miniu sercowym,
rozszerza naczynia wiecowe i podnosi cinienie krwi. Wykazuje rwnie dziaanie pobudzajce i zwikszajce skurcze macicy, szczeglnie w okresie porodowym. Wpywa
rwnie na dobow ilo wydzielanego moczu.
Ze wzgldu na silne dziaanie oraz bardzo zmienny skad
chemiczny, ziele arnowca jest stosowane wycznie do
przemysowej produkcji lekw.
TO
189
tlica drobnokwiatowa
(Galinsoga parviflora Cav.)
Opis
CT
tlice s to roliny jednoroczne, rozgazione,

dorastajce do 70 cm. tlica drobnokwiatowa
jest z rzadka i przylegajco owosiona, za tlica owosiona ma woski obfite i odstajce. Licie
ogonkowe o jajowatym ksztacie ustawione s
na odydze naprzeciwlegle. Brzeg licia u tlicy
drobnokwiatowej jest zbkowany, a u owosionej
grubo karbowany. Kwiaty maj barw biaot i s zebrane w drobne koszyczki. Kwitn od
czerwca do pnej jesieni. Jeden osobnik moe
wyprodukowa do 300 000 drobniutkich owocw nieupek.
Gatunek podobny
Przepisy
Napar
szklank wrztku
i parzy pod przykryciem przez 15-20
min., nastpnie
przecedzi i w razie
potrzeby pi 2 razy
dziennie po szklanki - rodek pobudzajcy laktacj
i przeciwszkorbutowy.
tlica owosiona Galinsoga ciliata (Raf.) S. F. Blake,

W medycynie ludowej maj zastosowanie obydwa gatunki.
Wystpowanie
Obydwa gatunki tlic przybyy do Polski z Ameryki Poudniowej. Rozprzestrzeniy si na naszych polach sto kilkadziesit lat temu. Nale do uporczywych chwastw okopowych, zb i warzyw. Rosn te w rnych siedliskach
ruderalnych (przychacia, rumowiska, mietniska). Udzia
tlic jako chwastw segetalnych zwiksza si wraz ze
stopniem eutrofizacji gleby.
Surowcem jest wiee, suszone ziele obu gatunkw tlic.
Roliny cina si poczwszy od maja przez cae lato i suszy
w przewiewnym miejscu, np. na strychu.
Skad chemiczny
Proteiny, sole mineralne, witamina C.
Zastosowanie
Napar z ziela stosuje si do przemywania ran, za okady ze
wieego, zmiadonego ziela pomocne s przy egzemach
i wypryskach skrnych. Herbat z suszonego ziela zaleca
190
si pi jak rodek mlekopdny i przeciwszkorbutowy. Mode, wiee licie mona dodawa do saat i zup. Jadalne s
rwnie mode pdy na surowo lub w saatkach. Suszone,
po sproszkowaniu mog by dodawane do zup. tlica
drobnokwiatowa jest jedzona jako warzywo w Andach i poudniowo-zachodniej Azji.
MD
191
ywokost lekarski
(Symphytum officinale L.)

Rodzina: szorstkolistne Boragmaceae
Gnat, kosztywa, kostywa, waasieniec, zrost,
ywignal, ywokost botny.
KR
Opis
Przepisy
Okad
Zmielony, wiey
korze ywokostu
poczy z kilkoma
kroplami wycigu
spirytusowego arniki
grskiej. Stosowa
na stuczone stawy i
zwichnicia.
Bylina o grubej obej lub kanciastej i rozgazionej odydze dorastajcej do 1 m wysokoci, licie
s due jajowato-lancetowate, a kwiaty dzwonkowate, zrosopatkowe liliowe, rowe lub biae
zebrane w wierzchokowate, zwise kwiatostany.
Kwitnie od maja do lipca. odyga, licie i kielich
s szorstko owosione. Owocem jest wielonasienna rozupnia rozpadajca si na cztery, czarne, lnice rozupki. Cz podziemna roliny
skada si z grubego kcza i wrzecionowatego,
rozgazionego korzenia, ktry wewntrz jest biay, a po
stronie zewntrznej czarny. atwo rozmnaa si wiosn
przez podzia rolin.
Gatunek podobny
ywokost bulwiasty - Symphytum tuberosum L., ywokost
sercowaty - Symphytum cordatum L.
Wystpowanie
Wystpuje w Europie, z wyjtkiem poudniowych kracw,
w rodkowej Azji, na Syberii, w Azji Mniejszej, zawleczony
do Ameryki Pnocnej. Ronie na brzegach roww i ciekw
wodnych, wilgotnych kach, polach i brzegach lasw na
niu i w terenie podgrskim.
ywokost uprawiany jest w warunkach polowych na wilgotnych i yznych madach, glebach muowo-torfowych
i brunatnych o odczynie obojtnym i alkalicznym. Dwu- lub
trzyletnie korzenie ywokostu wykopuje si jesieni lub
wczesn wiosn. Po dokadnym umyciu suszy si w ogrzewanej suszarni w temperaturze do 40oC. Dobrze wysuszone korzenie powinny by twarde, amice si z trzaskiem.
Ich smak jest sodkawy, luzowaty i cigajcy.
192
Skad chemiczny
luzy 10-15%, garbniki, do 1,5% alantoiny, pektyny, ywice, cukry, sole mineralne, kwasy organiczne, cholina, glikozydy i silnie trujce alkaloidy pirolizydynowe.
Zastosowanie
ywokost lekarski jako rolina lecznicza znany by ju w staroytnoci. Wspomina o nim Galen. W I wieku by wysoko
ocenianym przez Dioskoridesa. w. Hildegarda nadaa mu
nazw Consolida co oznacza czy, wzmacnia. Rolin
t zalecaa jako lek w zamaniach koci. W celach leczniczych
stosowana bya zarwno w redniowieczu, jak i renesansie.
ywokost zosta dokadnie przebadany w latach 1911-1912
przez angielskiego lekarza C.J. Macalistera. Stwierdzi on,
e z uwagi na zawarto alantoiny, ktra pobudza regeneracj i granulacj tkanek, okady z ywokostu przypieszaj
gojenie si ran, owrzodze i oparze, a dziki duej zawartoci luzu ywokost jest doskonaym rodkiem powlekajcym. Do niedawna stosowany by take wewntrznie
przy biegunce, owrzodzeniach przewodu pokarmowego,
oraz jako syrop wykrztuny w schorzeniach grnych drg
oddechowych. Obecnie w Polsce stosowany jest prawie
wycznie zewntrznie z powodu podejrzenia o wasnoci
rakotwrcze. Robi si z niego maci, syropy, miody zioowe, uywa w mieszankach. Sproszkowany korze mona
naby do samodzielnego przyrzdzenia odwaru. W Anglii
i USA ywokost uprawiany jest na pasz. Dodatek do paszy okoo 10% sieczki ze wieego ziela pobudza wzrost
modych zwierzt, a 10% udzia suszonych lici ywokostu
w paszy dla kur zwiksza ich nieno i dodatnio wpywa na
kolor tek jaj. Dem z korzeni ywokostu stosowany by
w niektrych regionach Polski przy suchym i dokuczliwym
kaszlu. Licie mona stosowa wiosn jako dodatek do zup
i saatek. Mode pdy ywokostu przyrzdzano jak szparagi, starsze za nadaway si do tabaki. Pieczone korzenie
ywokostu wraz z korzeniami mniszka i cykorii uywano
do wyrobu substytutu kawy. Wedug ludowych mdroci
spisanych przez Oskara Kolberga, ziele kwitnce na biao,
poyteczne bywa wycznie dla kobiet, a na niebiesko dla
mczyzn. Korzenie i licie su do produkcji zioowych
preparatw kosmetycznych. Z korzeni mona te otrzyma
czerwony barwnik.
193
Odwar
yk rozdrobnionego korzenia ywokostu zala 1,5 szklanki
wody, ogrzewa
prawie do wrzenia
i macerowa przez
ca noc. Pi 2
razy dziennie po
szklanki w chorobach
przewodu pokarmowego, drg oddechowych, a zewntrznie
uywa do pukania
garda i okadw na
rany i stuczenia.
Papka
Papk z ywokostu
okada zamane
koci.
Tampon
Tampon obsypany
sproszkowanym
korzeniem powstrzymuje krwawienie
z nosa.
Placuszki z lici
ywokostu
Ubi 2 jaja z kilkoma
ykami mki, sol,
yk oleju i yk
wody. 3-4 umyte
i osuszone wiee
licie pokroi na
kilkucentymetrowe
kawaki. Oprszy
je mk i macza
w ciecie, formujc
placuszki, smay
po obu stronach na
rozgrzanym oleju.
Ciasto mona te
przyrzdzi na sodko
z cukrem pudrem
i cynamonem.
Kalendarz zbioru surowca rolinnego

Nazwa
roliny
Surowiec
zielarski
Termin zbioru
Gogi
kwiaty
owoce
V-VI
IX-X
Babka
lancetowata
licie
V-VIII
Gowienka
pospolita
ziele
li
V-X
Babka
zwyczajna
licie
V-VIII
Gwiazdnica
pospolita
ziele
I-XII
Barszcz
zwyczajny
ziele
owoc
korze
wiosna-pocztek
lata
jesie
Jaowiec
pospolity
owoce
I-III
X-XII
V-VI
VIII-IX
kwiaty
owoce
V-VI
VIII-X
Bez czarny
kwiat
owoc
Jarzb
pospolity
Jasnota biaa
kwiaty
V-IX
Biedrzeniec
mniejszy
korze
III-IV / IX-XI
Jastrzbiec
kosmaczek
ziele
VI-VIII
Bluszczyk
kurdybanek
ziele
V-VII
Jeyna
fadowana
licie
V-VIII
Borwka
czarna
licie
owoce
VII-IX
VI-VII
Kasztanowiec
zwyczajny
V
III-IV
VII-VII
Borwka
brusznica
licie
owoce
IX-XI
III-IV
VIII-IX
kwiat
kora
owoce
Komosa biaa
ziele
VII-IX
kwiat
V-VIII
Brzoza
brodawkowata
licie
pczki
kora
IV-VI
wiosna-jesie
Koniczyna
biaa
Koniczyna
kowa
ziele
V-IX
Bukwica
zwyczajna
ziele
VI-VIII
Krwawnica
pospolita
ziele
VII-IX
Bylica pioun
ziele
licie
VII-VIII
Krwawnik
pospolity
ziele
VII-IX
Bylica
pospolita
ziele
korze
VII-VIII
X-XI
Kurzylad
polny
ziele
VI-IX
Chaber
bawatek
kwiaty
VI-VIII
Lebiodka
pospolita
ziele
VII-VIII
Chmiel
zwyczajny
szyszki
XIII-IX
Chrzan
pospolity
korzenie
IX-XI
Cykoria
podrnik
ziele
korze
VII-IX
Db szypukowy
i bezszypukowy
kora
III-V
Dbrwka
rozogowa
ziele
IV-VI
Dziewanna
drobnokwiatowa
kwiat
VI-IX
Dzigiel leny
licie
korze
VI-VII
IV / X
Dziurawiec
zwyczajny
ziele
VI-IX
Fioek polny
ziele
V-IX
Glistnik
jaskcze ziele
ziele
korze
V-VI
III lub IX - X
194
Lipy
kwiat
VI-VII
Lnica
pospolita
ziele
VI-VII
opiany
korzenie
III-IV
IX-XI
Macierzanka
piaskowa
ziele
VI-VIII
Mak polny
kwiaty
VI-VII
Malina
waciwa
licie
owoc
V-VIII
VII-VIII
Mniszek
lekarski
kwiat
ziele z
korzeniami
korze
IV-V
VIII-XI
IX-XI
Mydlnica
lekarska
korze
IV-VI
Nostrzyk ty
ziele
VI-VIII
Nawo
pospolita
ziele
VII-VIII
194
Nawo pna
i kanadyjska
ziele
VIII-IX
Szczawik
zajczy
ziele
wiosna/jesie
Olsza czarna
gazki
licie
korowina
III
V
I-XII
laz dziki
kwiaty
licie
VI-IX
VI-IX
Perz waciwy
kcza
III-IV
VIII-XI
liwa tarnina
kwiat
owoc
IV-V
IX-X
Piciornik
gsi
ziele
VI-VIII
wietlik
kowy
ziele
VI-VIII
Piciornik
kurze ziele
kcza
IX-XI
Tasznik
pospolity
ziele
IV-V
Podagrycznik
pospolity
kcza
III-V, IX-XI
Tatarak
zwyczajny
kcza
IV-IX
Podbia
pospolity
kwiat
licie
III-IV
VI-IX
Toboki polne
ziele
VII-VIII
Uczep
trjlistkowy
ziele
VI-VII
Pokrzywa
zwyczajna
ziele
licie
VI-VII
V-VIII
Wizwka
botna
kwiat
VI-VII
Poziewnik
szorstki
ziele
VI-VIII
Wierzba biaa
i krucha
kora
III-IV
Poziomka
pospolita
licie
VI-VIII
Wierzbwka
kiprzyca
ziele
VI-VII
Przetacznik
leny
ziele
VI-VII
Wiesioek
dwuletni
nasiona
IX
Przymiotno
kanadyjskie
ziele
VII-IX
Wrotycz
pospolity
kwiaty
VI-VIII
Przywrotniki
ziele
V-VI
Rdest
ostrogorzki
VII-X
ziele
kwiaty
VIII-IX
ziele
Wrzos
zwyczajny
Rdest ptasi
ziele
VII-IX
arnowiec
miotlasty
ziele
V-VI
Rdest
wownik
ziele
V-VII
tlica
drobnokwiatowa
ziele
VI-IX
Robinia
akacjowa
kwiaty
VI
ywokost
lekarski
korze
III-IV
IX-XI
Rozchodnik
ostry
ziele
VI-VII
Ra dzika
owoce
IX
Rumianek
bezpromieniowy
kwiaty
VI-VII
Rumianek
pospolity
kwiaty
VI-IX
Rzeucha
kowa
ziele
III-IV
Serdecznik
pospolity
ziele
VI-VIII
Skrzyp polny
ziele
VII-IX
Sosna
zwyczajna
pczki
II-III
Stokrotka
pospolita
kwiaty
V-VIII
Szczaw
zwyczajny
licie
owoc
korzenie
IV-V
IV-V
wiosna/jesie
195
195
Sklepy
Wybrane sklepy w woj. podkarpackim, gdzie mona kupi produkty zielarskie:
Api-Herba Sklep Zielarsko-Medyczny; Rynek 42, Dbica, 606 352 108
Aspol-Smak Sp. z o.o., ul. Leszka Czarnego 5, Rzeszw, 17 860 55 63
Biay Domek Sklep Zielarsko-Medyczny Halina Andrzejewska-Filepowicz ul. Czajkowskiego
35, Krosno, 13 432 18 74
Herbapex Magorzata Nowak, ul. Poniatowskiego 4 A, Stalowa Wola, 15 814 40 08
Herbola Sklep Zielarsko-Medyczny Magorzata Zacharska, ul. Kociuszki 10, Sanok,
13 463 50 05
Jaga-Cora II Sklep Zielarsko-Medyczny Katarzyna Kacaliska, ul. Asnyka 10, Rzeszw, 17
852 56 13
Marcus S.C. Bronisaw Polar Anna Polar Marek Polar Ustrobna 60, 13 431 16 60
Med-Natura Sklep Zielarsko-Medyczny Halina Barbara Pietruszczak, ul. Orzeszkowej 3,
Stalowa Wola, 15 843 96 89
Pegaz Firma Handlowo-Usugowa Jan Zarba, ul. Tysiclecia 78, Dbica, 14 670 24 44
Pod Szyszk Sklep Zielarsko-Medyczny, al. Rejtana 31/i, Rzeszw, 17 852 29 01
Polsmak S.C. Przedsibiorstwo Produkcyjno-Usugowo-Handlowe, ul. Kraszewskiego 84,
Dbica, 14 670 30 88
Radix S.C. Sklep Zielarsko-Leczniczy E. Banaszkiewicz, W. Wijaszka, ul. Franciszkaska 13,
Krosno, 13 432 64 47
Solo Firma Produkcyjno-Handlowa Maciej Kizior, ul. Polna 6 a, Dbica, 14 670 50 34
Well Trend Barbara Opara, ul. Ogrodowa 3 l. 29, Ustrzyki Dln., 13 461 27 70
Zioolek Sklep Zielarsko-Medyczny Elbieta Krawczyk, ul. Kociuszki 29, Sanok,
13 464 39 72
Carumo Polsmak Sp. z o.o., ul. Kraszewskiego 84, Dbica, 500 138 805
Kulpa Elbieta Sklep Zielarsko-Medyczny, ul. Kociuszki 2, Mielec, 17 585 41 42
Pyrchla Anna Sklep Zielarski, Rynek 12, Pilzno, 14 672 24 45
Rdzio Alicja Sklep Zielarsko-Medyczny, ul. Rzeszowska 2, Nisko, 15 841 20 91
Sklep Zielarsko-Medyczny Alina Bajek, ul. Popieuszki 1, Stalowa Wola, 15 642 60 78
Szaropa Elbieta Sklep Medyczny, ul. Jagielloska 56, Sanok, 13 464 44 54
Szykua Beata Sklep Zielarsko-Drogeryjny, Rynek 8, Jarosaw,
Wyka Eugenia Sklep Zielarski, ul. Pisudskiego 2, Tarnobrzeg, 15 822 40 94
Zaltech Polska Sp. z o.o., ul. Tkaczowa 407 A, Boguchwaa, 17 871 79 80
Mag-Med s.c. FHU Sklep Zielarsko-Medyczny Magdalena i Tadeusz Olszowy, ul. Targowa 4,
Rzeszw
Lewko Maria Sklep Zielarsko-Medyczny, ul. 3 Maja 2, Rzeszw,
Sklep Zielarsko-Medyczny, Grottgera 10, Rzeszw,
Sklep zielarski, ul. Gazowskiego 2, Rzeszw,
PHUP Panaceum Sklep Zielarsko-Medyczny Krystyna Baka, ul. Kociuszki 5, Kolbuszowa,
Zielarnia Wysykowa Kami, Jana Pawa II 4, Kolbuszowa, 17 22 70 777
196
Gospodarstwa
Wybrane gospodarstwa agroturystyczne w woj. podkarpackim oferujce swoim gociom pomoc w zbieraniu runa lenego:
Pod Brzozami, Berezka 33a, 13 469 23 44
U Bogusi, Berezka 23a, 13 469 21 91
Przyjemno, Dobcza 26a, 16 622 75 54
Pod opiennikiem, Doyca 1, 13 468 43 69
Nad Sanem, Huzele 26, 13 469 64 89
Gospodarstwo Agroturystyczne - Maria Bilska, Kty 80, 13 441 65 36, 880 906 908
Agroturystyka By, Komacza 197, 13 467 70 46, 509 637 954
Gospodarstwo Agroturystyczne - Elbieta i Jan Hammer, Leajsk, ul. Tomasza Michaka 37,
17 242 03 45
Nad Strumykiem, obozew Dolny 7a, 13 461 48 88, 602 816 083
Nad Zalewem, Oanna 77, 17 243 83 74, 697 438 374
Przy Rzece, Oanna 77a, 17 243 80 78, 531 790 062
Gospodarstwo Agroturystyczne - Stanisawa Kardasz, Polaczyk, ul. Wiejska 20, 13 469 22 04,
661 090 936
Dolce Vita, Polaczyk, ul. Zielone Wzgrze 4, 469 22 16
Pod Zielonym Wzgrzem, Polaczyk, ul. Zielone Wzgrze 10, 13 469 23 17, 692 731 525
Pod Polan, Puawy 20, 13 435 91 70, 604 526 478
Gospodarstwo Wczasy u Tomkiewiczw, Rymanw-Zdrj, ul. Nadbrzena 144, 13 435 62 44
Przy Grobli, Trze 197, 17 227 93 55, 667 580 835
Gospodarstwo agroturystyczne - Irmina Puchalska, Wetlina 91, 13 468 46 63, 696 272 696
Dorota i Jan - Soneczna Dolina, Wola Skowa 6, 13 466 42 60
Gospodarstwo Agroturystyczne - Danuta Szumaska, Wokowyja 92, 13 469 25 30
Zielona Przysta, Wokowyja, ul. Szkolna 29, 13 469 27 85, 504 879 828
Relax, Zyndranowa 8, 13 433 11 67, 601 518 330
Firmy
Wybrane firmy, ktrych profil zwizany jest z dziko wystpujcymi rolinami i ktrych
dziaania obejmuj woj. podkarpackie:
Zakad produkcyjno usugowy CMOL- FRUT, Cmolas
Bomex Sp. z o.o., Lubenia
Herbapol - Lublin S.A., Lublin
PPHU AWB Alina Becla, Handzlwka
Malva Silvestris S.C., Jabonna
Warsztaty
Organizowane warsztaty dotyczce dziko wystpujcych rolin:

ukasz uczaj etnobotanik, Kulinarne warsztaty dzikiego gotowania, Pietrusza Wola 86,
www.luczaj.com
Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej warsztaty zielarskie, 36-100 Kolbuszowa, ul. Kociuszki 6, 17 227 12 96, www.muzeum.kolbuszowa.pl
197
Bibliografia
1. Aichele D., Golte-Bechtle M., Jaki to kwiat, Pastwowe Wydawnictwo Rolnicze i Lene,
Warszawa 1984, ss. 398.
2. Anio-Kwiatkowska J., Plants in Life of Animals, Prace botaniczne LIV, Wydawnictwo
Uniwersytetu Wrocawskiego, Wrocaw 1993, ss. 183.
3. Anio-Kwiatkowska J., Kwiaty lecznicze. Atlas, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne,
4. Antkowiak L., Roliny lecznicze, Wyd. Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego
w Poznaniu, Pozna 1998, ss. 217.
5. Bonenberg K., Roliny uyteczne czowiekowi, Instytut Wydawniczy Zwizkw Zawodowych Warszawa 1988, ss.159
6. Bremness L., Wielka Ksiga Zi, Wiedza i ycie, Warszawa 1991, ss. 288
7. ervenka M., wiat rolin ska i mineraw, Oficyna Wydawnicza MULTICO, Warszawa
1993, ss. 401
8. Czikow P., aptiew J., Roliny lecznicze i bogate w witaminy, Pastwowe Wydawnictwo
Rolnicze i Lene, Warszawa 1987, ss. 399.
9. Fijakowski D., Chojnacka-Fijakowska E., Roliny lecznicze na Lubelszczynie, Lubelskie
Towarzystwo Naukowe, Lublin 2009, ss. 585.
10. Gibbons B., Brough P., Atlas rolin Europy Pnocnej i rodkowej, Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1995, ss. 336.
11. Gumowska I., Zika i my, Wydawnictwo PTTK KRAJ, Warszawa 1984, ss. 223.
12. Hlava B., Roliny kosmetyczne, Pastwowe Wydawnictwo Rolnicze i Lene, Warszawa
1984, ss. 240.
13. Hlava B., Lnsk D., Roliny przyprawowe, PWRiL, Warszawa 1983, ss. 264.
14. Kawako M. J., Historie zioowe, Krajowa Agencja Wydawnicza, Lublin 1986, ss. 493.
15. Kosiewicz S., Zioa czyli Apteka Zapocie, Wyd. ATLA 2, Wrocaw 2002, ss.,163.
16. Kresnek J., Roliny lecznicze, Wyd. Sport i Turystyka, Warszawa 1983, ss. 223.
17. Ks. Karasiski W., Kalendarz rolnikw, Wydawnictwo Duszpasterstwa Rolnikw, Wocawek 2007, ss. 222.
18. Kunicka B., Dziak M., Zioa i ich stosowanie, Pastwowy Zakad Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1977, ss. 200.
19. Kuniewski E., Augustyn-Puziewicz J., Przewodnik zioolecznictwa ludowego, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1984, ss. 210.
20. Kuniewski E., Augustyn-Puziewicz J., Przyroda aptek. Jak rozpozna i stosowa zioa,
Wydawnictwo Dolnolskie, Wrocaw 2006, ss. 253.
21. Kwaniewska J., Mikoajczyk K., Zbieramy zioa, Wydawnictwo Akcydensowe, Warszawa 1984, ss. 180.
22. Kwaniewska J., Skulimowski J., Tumiowicz H., Poradnik zbieracza zi, Wydawnictwo
Przemysu Lekkiego i Spoywczego, Warszawa 1956, ss. 220.
23. uczaj . (red.) Dzikie roliny jadalne zapomniany potencja przyrody. [w:] Mat. Konf.
Przemyl-Bolestraszyce, 13 wrzenia 2007 r., RS-DRUK, Rzeszw 2008, ss. 251.
24. uczaj . Dzikie roliny jadalne Polski. Przewodnik Survivalowy, Chemigrafia, Krosno
2004, ss. 268.
198
25. Mamczur F., Gadun J., Roliny lecznicze w ogrdku, Warszawa 1988, ss. 120.
26. Mikoajczyk K., Wierzbicki A., Zioa rdem zdrowia, Wyd. Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna ADAM, Warszawa 2006, ss. 448.
27. Mikoajczyk K., Wierzbicki A., Zioa. Ludowa Spdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1987,
ss. 285.
28. Mikoajczyk K., Wierzbicki A., Poznajemy zioa. Przedsibiorstwo Wydawnictw i Wystaw
Przemysu Chemicznego Lekkiego Chemil, Warszawa 1989, ss. 271.
29. Mowszowicz J., Przewodnik do oznaczania krajowych rolin zielarskich, Pastwowe
Wydawnictwo Rolnicze i Lene, Warszawa 1985, ss. 500.
30. Mowszowicz J., Dziko rosnce roliny uytkowe, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne,
31. Nawara Z., Roliny kowe, MULTICO, Warszawa 2006, ss. 272.
32. Nowiski M., Dzieje upraw i rolin leczniczych, Pastwowe Wydawnictwo Rolnicze i Lene, Warszawa 1983, ss. 336.
33. Oarowski A., Jaroniewski W., Roliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie, Inst.
Wyd. Zwizkw Zawodowych, Warszawa 1987, ss. 436.
34. Paluch A., wiat rolin w tradycyjnych praktykach leczniczych wsi polskiej, [w:] Acta
Universitatis Wratislaviensis 752, Wrocaw 1988, ss. 263.
35. Podleh D., Roliny lecznicze, Wydawnictwo MUZA SA, Warszawa 1997, ss. 253.
36. Polakowska M., Lene roliny zielarskie, Pastwowe Wydawnictwo Rolnicze i Lene,
37. Poprawska-Leska J., Roliny dla zdrowia i urody, Podkarpacki Orodek Doradztwa Rolniczego w Boguchwale, 2008, ss. 22.
38. Poprzcki W., Zioolecznictwo, Warszawa 1981, ss. 336.
39. Rumiska A., Oarowski A., Leksykon rolin leczniczych, Pastwowe Wydawnictwo
Rolnicze i Lene, Warszawa 1990, ss. 566.
40. Schauer T., Caspari C., Przewodnik do rozpoznawania rolin niezbdny na wycieczce
z niezawodnym kodem barwnym, Publicat S.A., Pozna 2007, ss. 294.
41. Schwarz Z., Szober J., Roliny towarzyszce czowiekowi, Pastwowe Zakady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1969, ss. 128.
42. Styczyski M., Zielnik podrny. Roliny w tradycji Karpat i Bakanw, Wydawnictwo
RUTHENUS Rafa Barski, Krosno 2012, ss. 319.
43. Suchorska K., Wglarz Z., Zioa w apteczce domowej, Wydawnictwo ALFA, Warszawa
1988, ss. 112.
44. Tuszyska-Kownacka D., Starek T., Zioa w polskim domu, Wydawnictwo WARTA,
45. Zara-Januszkiewicz E.M., Szymczak-Pitek M., Wieczorek J., Symbolika rolin i zwizana z nimi obrzdowo w tradycji ludowej. Krajobraz i ogrd wiejski, t. 3: Przyrodniczy
i kulturowy krajobraz wiejski, wyd. KUL, Lublin 2004, 139-149.
http://drzewa.nk4.netmark.pl/atlas/olsza/olsza_czarna/olsza_czarna.php
http://panogrodu.pl/tag/kurzyslad-polny-zastosowanie
http://rozanski.li/?p=603
http://ziola.pisz.pl/kurzyslad-polny/
http://atlas-roslin.pl/
199
Redakcja: Magorzata Draganik

Autorzy tekstw:
Zesp pracownikw Uniwersytetu Rzeszowskiego Wydziau Biologiczno - Rolniczego
w skadzie:
prof. dr hab. Czesawa Trba, dr in. Pawe Wolaski, mgr in. Krzysztof Rogut
Autorzy zdj:
Jen Benth (JB), Marta Biele (MB), Piotr Brgiel (PB),
Magorzata Draganik (MD), Marta Gargaa (MG), Ji Kamenek (JK),
Magdalena Kowalska (MK), Tomasz Olbrycht (TO), Krzysztof Rogut (KR),
Czesawa Trba (CT), Pawe Wolaski (PW), Krzysztof Zieliski (KZ),
Mark14/WikiCom, Rasbak/WikiCom, K.Ziarenek/WikiCom
Fotografie na okadce:
Magorzata Draganik (MD), Krzysztof Rogut (KR), Czesawa Trba (CT),
Pawe Wolaski (PW)
Projekt okadki, ukad graficzny: Dominik Zawistowski
amanie, skad, druk:
Drukarnia Resprint
Wydawca:
Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju i Promocji Podkarpacia PRO CARPATHIA
35-074 Rzeszw, ul. Gazowskiego 6/319, tel./fax 17 852 85 26,
info@procarpathia.pl
www.traditionalandwild.eu/pl www.procarpathia.pl www.zielonepodkarpacie.pl
www.karpaty.turystyka.pl www.skarbypodkarpackie.pl www.podkarpackiesmaki.pl
Nakad 1000 egz.
Egzemplarz bezpatny
ISBN 978-83-61577-26-3
Copyright by Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju i Promocji Podkarpacia
PRO CARPATHIA
Redakcja oraz autorzy niniejszej publikacji nie bior odpowiedzialnoci za skutki stosowania opisanych
w ksice przepisw. Z uwagi na rn znajomo zi oraz rnorodne dowiadczenie czytelnikw,
sporzdzanie przepisw odbywa si na wasn odpowiedzialno.
Publikacja wydana w ramach projektu Promocja tradycyjnych form zbieractwa dzikich

rolin w celu zniwelowania rnic spoecznych i ekonomicznych w Europie rodkowej
o akronimie Traditional and wild, realizowanego w ramach Programu dla Europy
rodkowej wspfinansowanego ze rodkw EFRR.
200
ISBN 978-83-61577-26-3
Publikacja wydana w ramach projektu Promocja tradycyjnych form zbieractwa dzikich

rolin w celu zniwelowania rnic spoecznych i ekonomicznych w Europie rodkowej
o akronimie Traditional and wild, realizowanego w ramach Programu dla Europy
rodkowej wspfinansowanego ze rodkw EFRR.
201

Rośliny Dziko Występujące I Ich Zastosowanie

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Rośliny Dziko Występujące I Ich Zastosowanie

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ROLINY DZIKO

PRZEWODNIK PO WYBRANYCH GATUNKACH

Malina waciwa ........................................................................................................98

Oglne zasady zbioru

Pozyskiwanie korzeni i kczy

cji o cennych waciwociach. Niektre korzenie i kcza pozyskuje si jeszcze przed

Rodzina: babkowate Plantaginaceae

bez zapachu i ma smak gorzkawy. Plon lici z 1 ha wynosi

Rodzina: babkowate Plantaginaceae

garbniki, saponiny, witaminy C i K, flawonoidy i sole mineralne z du zawartoci potasu.

Rodzina: selerowate Apiaceae

(Sambucus nigra L.)

Jest to krzew, niekiedy niewysokie drzewo,

tw mona prowadzi tylko w dni suche i po obeschniciu

z dodatkiem 1-2 yek

Rodzina: selerowate Apiaceae

(Glechoma hederacea L.)

w miejscu zacienionym, suchym i przewiewnym. Jeli

nionym o dobrym przewiewie. Surowiec nie moe zawiera

(Vaccinium myrtillus L.)

sto praktykowane, bo krzewinki s kaleczone i niszczone.

Rodzina: brzozowate Betulaceae

Brzoza brodawkowata jest drzewem osigajcym

i pni. Kor suszy si w normalnej temperaturze lub lepiej

(Betonica officinalis L.)

(Artemisia absinthium L.)

Artemizja ona wadcy karyjskiego Mauzolosa,

Nazwy ludowe i zwyczajowe

cji, ziele - gdy zaczynaj rozwija si pierwsze koszyczki

W dawnych powieciach wystpowali

(Artemisia vulgaris L.)

Rodzina: astrowate Asteraceae

Jest rolin roczn ozim o prostych, rozgazionych odygach, wyrastajcych do 1 m. Caa

wysuszeniu kwiaty powinny zachowa szafirow barw.

Rodzina: konopiowate Cannabaceae

ywice do 50%, woski. W olejkach eterycznych wykryto ponad 100 skadnikw.

Rodzina: kapustowate Brassicaceae

Rodzina: astrowate Asteraceae

wa jesieni lub wczesn wiosn, odci czci nadziemne

Rodzina: bukowate Fagaceae

ku wegetacji, kiedy mona kor atwo oddzieli od drewna.

Do irygacji w upawach oraz zapaleniu

Rodzina: jasnotowate Lamiaceae

Jest bylin dorastajc do okoo 30 cm wysokoci, z dugimi, ulistnionymi nadziemnymi

Rodzina: selerowate Apiaceae

(Rosa canina L.)

Rodzina: dziurawcowate Guttiferae

(Viola arvensis Murr.)

brym przewiewie, lub w suszarni ogrzewanej do temperatury 40oC.

runkach naturalnych, a wic w miejscach zaciemnionych

Olejek eteryczny, garbniki, gorycze, ywice, saponiny, sole

(Stellaria media (L.) Vill.)

ne) czy przemysem (hady, wysypiska mieci itp.). Ziele

(Juniperus communis L.)

otrzsa owoce grabkami. Nie wolno do tego celu uywa

(Sorbus aucuparia L. Emend. Hedl.)

nabior czerwonej barwy. Owoce zbierane w czasie penej

Rodzina: jasnotowate Lamiaceae

Rodzina: astrowate Asteraceae

Kumaryny, gorycze, garbniki, kwasy organiczne, luzy, ywice, olejki eteryczne.

Nazwy ludowe i zwyczajowe

mode i zdrowe bez ogonkw. Z jednej roliny nie naley

Jest drzewem wieloletnim, o ciemnobrunatnej,