Czas i jego pomiary

Fryde ryk Zawi e l ski

Spis treci
Od autora ..................................................................................................................................... 3
1 Czas i kalendarz.......................................................................................................................... 4
Rachuba dni w roku................................................................................................................... 4
Ery i epoki ................................................................................................................................. 7
2 Jak staroytni mierzyli czas.......................................................................................................... 9
Zegar soneczny......................................................................................................................... 9
Zegary piaskowe, ogniowe i wodne ...........................................................................................12
3 Zegary mechaniczne koowe i wahadowe...................................................................................16
Koo zamiast piasku, ognia i wody .............................................................................................16
Wahado - serce wspczesnego zegara .....................................................................................18
4 Do czego potrzebny jest dokadny czas .......................................................................................23
Gdzie rozpoczyna si rok...........................................................................................................23
Jak okrela si pooenie statku na penym morzu ......................................................................25
5 Otrzymywanie, przechowywanie i przekazywanie dokadnego czasu ............................................28
Otrzymywanie momentw dokadnego czasu ............................................................................29
Przechowywanie dokadnego czasu ...........................................................................................32
Przekazywanie dokadnego czasu ..............................................................................................34
6 Jednostki miar i wzorce..............................................................................................................36
7 Zegar molekularny.....................................................................................................................38
Wzorce atomowe .....................................................................................................................38
Zasada dziaania zegara molekularnego .....................................................................................40
8 Pomiary krtkich odstpw czasu...............................................................................................42
Co dzieje si w uamku sekundy ................................................................................................42
Chronograf iskrowy ..................................................................................................................43
Ukad z kondensatorem ............................................................................................................45
Czujniki ....................................................................................................................................47
Przyrzd z ukadem przeliczajcym ............................................................................................50
9 Badanie procesw szybkozmiennych ..........................................................................................54

Jak zapisujemy procesy szybkozmienne .....................................................................................54

Pomiar czasu trwania krtkotrwaych zjawisk elektrycznych .......................................................56
Pomiar czasu trwania krtkotrwaych zjawisk nieelektrycznych ...................................................58
10 Pomiar tysicznych, milionowych i miliardowych czci sekundy za pomoc przyrzdw
elektronopromieniowych .............................................................................................................58
Przyrzdy elektronopromieniowe o dziaaniu niecigym ............................................................59
Elektronopromieniowe przyrzdy liczce o dziaaniu cigym ......................................................62
Urzdzenia radiolokacyjne ........................................................................................................62
Przyrzd z oscylografem wysokonapiciowym............................................................................67
Przyrzd z rnic faz................................................................................................................68
11 Pomiar milionowych, miliardowych i bilionowych czci sekundy ...............................................70
Metoda koincydencji z opnieniem..........................................................................................71
Wyznaczenie redniego czasu ycia stanu wzbudzonego jdra litu 7 ............................................77
12 Pomiar dugich okresw czasu za pomoc zegara promieniotwrczego ...................................79
Zasada dziaania zegara promieniotwrczego..........................................................................79
Pomiar czasu za pomoc wgla promieniotwrczego (metoda C 14)..............................................83
13 Wiek rnych form ycia na Ziemi; wiek ska i Ziemi...................................................................86
Kto i dlaczego powinien zna wiek ska i Ziemi............................................................................86
Pierwsze prby znalezienia zegara do mierzenia setek milionw lat .........................................87
Zegar promieniotwrczy do pomiarw milionw i miliardw lat ..............................................87
Tabela chronologiczna..................................................................................................................92
Bibliografia ..................................................................................................................................93

Od autora
Od wczesnej staroytnoci a do czasw nam wspczesnych walka o opanowanie przyrody zmusza
czowieka do rozwizywania rnego rodzaju problemw. Jednym z nich jest mierzenie czasu,
pocztkowo realizowane za pomoc metod bardzo prymitywnych, potem coraz bardziej
precyzyjnych.
Mijaj wieki. Rozszerza si horyzont mylowy czowieka. Badajc Ziemi, jej ruch i otaczajce j
gwiazdy czowiek wynajduje tak dokadne metody i instrumenty pomiarowe, e potrafi dostrzec ruch
kontynentw i zmierzy nierwnomierno obrotu Ziemi, nie przekraczajc tysicznych czci
sekundy na stulecie. Przenikajc stopniowo tajemnice mikrowiata, poznajc molekuy, atomy ,
czstki elementarne, czowiek styka si z now skal czasu tysicznych, milionowych, miliardowych,
a nawet bilionowych czci sekundy i uczy si je mierzy. Podejmujc badania nad przeszoci ycia

organicznego czowiek znajduje w Ziemi szcztki dawnego ycia odtwarza histori zdarze sprzed
wielu tysicleci; wan rol odgrywa przy tym umiejtno okrelania daty tych wydarze.
Badajc wntrze Ziemi, opracowujc metody poszukiwa geologicznych czowiek nabiera
przekonania, e wana jest znajomo wieku ska. Wymaga to mierzenia odstpw czasu rzdu
milionw i setek milionw lat, do czego nie nadaje si adna z dawnych metod pomiarowych
i powstaje konieczno stworzenia nowych.
Badajc ciaa niebieskie - Soce, gwiazdy, gromady gwiazd - czowiek jest wiadkiem ich zmiennoci.
Zgbiajc histori ich rozwoju staje wobec gigantycznych okresw czasu, milionw i miliardw lat
i opracowuje metody ich pomiaru.
Ksika opowiada o celach i podstawowych zasadach rnych metod pomiaru czasu.

1
Czas i kalendarz
Rachuba dni w roku. Kalendarzem nazywamy system liczenia dugich odstpw czasu z ustalon
kolejnoci dni w roku i momentem pocztkowym, od ktrego prowadzi si rachub lat.
Kalendarz uywany przez nas obecnie jest tylko jednym z wielu. W rnych krajach istniao okoo
dwustu kalendarzy, w ktrych stosowano odmienn rachub czasu w cigu roku i przyjmowano inny
moment pocztkowy.
Ludy pierwotne nie posiaday kalendarza. Fakt ten potwierdzaj obserwacje pewnych wspczesnych
plemion, pozostajcych jeszcze w stanie dzikoci. I tak, w buszu rodkowej Australii, w tropikalnych
lasach Indonezji i Poudniowej Ameryki po dzi dzie yj ludzie, ktrzy nie znaj regularnego liczenia
czasu.
Dopiero rozwj uprawy roli, hodowli, eglugi sprzyja powstawaniu bardziej lub mniej regularnej
rachuby czasu. Pocztkowo wymagania wobec rachuby czasu i metody jego pomiaru byy do
prymitywne. Sowianie i inne narody rolnicze okrelali rok jako okres czasu midzy kolejnymi
niwami, Indianie amerykascy liczyli rok od wystpienia pierwszego niegu, Australijczycy - od
rozpoczcia pory deszczowej itd.
Powstanie pastw, wzrost miast, wzmocnienie si wizi handlowych i rozwj systemw
nawadniajcych wymagay ulepszenia i zwikszenia precyzji metod liczenia czasu. W zwizku z tym
u niektrych narodw powstaj kalendarze ksiycowe.
W kalendarzu ksiycowym wystpuje ju rachuba dni w miesicu. Miesic okrela si jako okres
czasu midzy kolejnymi peniami ksiyca. Rok zawiera 12 miesicy ksiycowych. Ale poniewa
midzy kolejnymi peniami ksiyca upywa w przyblieniu 29,5 dnia, to w kalendarzu ksiycowym
miesice zawieraj po 29 i 30 dni.
Jeeli uwzgldnimy, e dugo miesica ksiycowego wynosi dokadnie 29,5306 dnia, to otrzymamy,
e rok ma 354,3671 dnia. Zatem w cigu jednego roku ksiycowego popeniamy bd o 0,3671 dnia,
tzn. ok. 3,5 dnia w cigu 10 lat. Ponadto system ten nie zapewnia zgodnoci z rokiem sonecznym,
poniewa 12 miesicy ksiycowych zawiera tylko 354 dni, podczas gdy rok soneczny - ok. 365,25
dnia. Aby usun te rozbienoci, wprowadzono do kalendarzy ksiycowych odpowiednie poprawki,

np. w muzumaskich kalendarzach ksiycowych lata maj kolejno po 354 i 355 dni. Ten nader
niedogodny system liczenia czasu zatwierdzi w Koranie Mahomet,
W 433 r. p. n. e. astronom grecki Meton obliczy, e 19 lat sonecznych albo 6940 dni, prawie
dokadnie zawiera 235 miesicy ksiycowych, tak e co kade 19 lat wszystkie fazy ksiyca
przypadaj w te same dni miesica. Staroytni Grecy uznali to za wspaniae odkrycie: cykl Metona
zapisano zotymi literami na pytach marmurowych, wystawianych na placach miejskich.
W ydowskim kalendarzu ksiycowo-sonecznym rok zwyky skada si z 12 miesicy i zawiera 353,
354 lub 355 dni, a rok przestpny, posiada dodatkowo trzynasty miesic i liczy 383, 384 lub 385 dni.
Dodatkowy miesic wprowadzony jest zgodnie z cyklem Metona.
ydowski kalendarz ksiycowo-soneczny, zgodny w przyblieniu z cyklem sonecznym, cechuje
zoony system poprawek.
W staroytnym Egipcie ju w V tysicleciu p. n. e. zrezygnowano z kalendarza ksiycowego. Dla
caego gospodarczego ycia Egiptu olbrzymie znaczenie miay wylewy Nilu. Znajomo momentu
rozpoczynania si wylewu Nilu jest bardzo wana, gdy pozwala na czas przygotowa si do robt
rolnych. W cigu dwch miesicy gwiazda Syriusz (Sotis), wschodzc jednoczenie ze Socem,
pozostaje niewidoczna, poniewa blask Soca przymiewa jej wiato. W pocztku lipca Syriusz
wschodzi nieco wczeniej ni Soce i przez kilka minut mona obserwowa go na wschodzie, dopki
nie pojawi si Soce. Okres ten zbiega si z pocztkiem wylewu Nilu. Kalendarz egipski by zgodny
z pozornym ruchem Syriusza-Sotisa.
W kalendarzu tym rok skada si z 12 miesicy po 30 dni kady. W kocu roku dodawano jeszcze 5
dni. Tak wic, rok skada si z 365 dni. Przy tej metodzie liczenia czasu wystpowaa niedokadno
ok. 0,25 dnia w cigu roku, czyli 1 dzie co 4 lata, albo (4 365 =1460) 1 rok co kade 1460 lat. W ten
sposb wszystkie wita kalendarzowe ulegay stopniowo przesuniciu i powracay na to samo
miejsce co 1460 lat. Staroytni Egipcjanie znali t rozbieno, ale kapani zarzdzajcy kalendarzem
zachowywali taki bdzcy rok ze wzgldw kultowych i sprzeciwiali si reformom kalendarza.
Mimo to, co najmniej dwukrotnie usiowano w staroytnym Egipcie zreformowa kalendarz. W XVII
w. p. n. e. Egipt zosta podbity przez plemi Hyksosw. Hyksosi posugiwali si kalendarzem,
w ktrym rok skada si z 12 miesicy ksiycowych i zawiera 354 albo 355 dni, tak wic na og by
mniej dokadny od egipskiego. Jednake pod pewnym wanym wzgldem kalendarz Hyksosw by
lepszy od kalendarza egipskiego; mia system periodycznych poprawek, pozwalajcy utrzymywa
zgodno z cyklem sonecznym.
Mylano o reformie obu kalendarzy, ktra poczyaby zalety kadego z nich: 365-dniowy rok egipski
z dodaniem jednego dnia co 4 lata. Reform t przeprowadzi krl Hyksosw Salitis. W wyniku
odpowiednich poprawek 365-dniowy rok staroytnych Egipcjan by ju bardziej zgodny z cyklem
sonecznym. Jednake reforma ta nie utrzymaa si dugo. Po zwycistwie narodowego powstania
egipskiego, ktre obalio wadz Hyksosw, nowy kalendarz zosta zniesiony.
Drugiej prby reformy kalendarza w staroytnym Egipcie dokona po wielu wiekach faraon Euergetes.
Zachowa si napis na pycie, znalezionej w jednej ze wity z dat 7 marca 238 r. p. n. e., ktry
gosi:
Poniewa gwiazda (Sotis) co kade 4 lata przesuwa si o jeden dzie naprzd, to eby wita
obchodzone latem nie przypady w przyszoci w zimie, jak to bywa i jak bdzie, jeli rok nadal bdzie
si skada z 360 dni i piciu dni dodatkowych, zarzdza si odtd co kade 4 lata obchodzi wito

bogw. Euergetesa po piciu dniach dodatkowych i przed nowym rokiem, aby kady wiedzia, e
poprzednie wady kalendarza zostay naprawione przez faraona Euergetesa.
Po mierci faraona Euergetesa rwnie i ta reforma kalendarza nie utrzymaa si.
W staroytnym Rzymie uywano pierwotnie kalendarza ksiycowego. Ale kapani rzymscy, na
ktrych spoczywa obowizek prowadzenia kalendarza, czciowo na skutek niedbalstwa,
a czciowo ze wzgldu na korzyci materialne (poniewa z rnymi datami kalendarza zwizane byy
terminy patnoci i rozlicze), stopniowo zawikali rachub dni tak gruntownie, e rok posiada bd
12, bd 13 miesicy, jeden rok trwa 355 dni, inny 377 dni. Zdarzao si, e data 1 stycznia
przypadaa 15 padziernika; na dworze - lato, w kalendarzu - zima. W kocu kalendarz sta si tak
skomplikowany, e zacz przeszkadza normalnemu biegowi ycia codziennego i Juliusz Cezar
nakaza go uporzdkowa.
Zgodnie z propozycj astronoma egipskiego Sozygenesa w 46 r. p. n. e. przyjty zosta nowy
kalendarz soneczny. Nazwano go juliaskim, znany jest take pod nazw starego stylu.
W kalendarzu sonecznym za podstaw suy rok zwrotnikowy, bdcy odstpem czasu midzy
dwoma kolejnymi przejciami rodka Soca przez punkt rwnonocy wiosennej. Rok soneczny
z dokadnoci do 0,1 sek. zawiera 365 db 5 godz. 48 min. 46,1 sek. Poniewa liczba miesicy i db
w roku nie wyraa si adn liczb cakowit ani regularnym uamkiem, to dla uatwienia przyjmuje
si w poszczeglnych kalendarzach tak lub inn warto przyblion.
W kalendarzu juliaskim rok zawiera w przyblieniu 365,25 doby, przy tym zwyky rok skada si z 365
dni, a co czwarty rok - z 366 dni. Rok przeduony o 1 dzie nazywa si przestpnym. Z t poprawk
rok wg kalendarza juliaskiego by rednio o 11 min. i 14 sek. duszy od roku zwrotnikowego, co daje
jedn dob po 128 latach i trzy doby po 384 latach, albo w przyblieniu trzy doby po 400 latach.
W 325 r. n. e. na soborze kocielnym w Nicei kalendarz juliaski zosta zatwierdzony jako kalendarz
chrzecijaski. Wiosenne zrwnanie dnia z noc nastpio w tym roku 21 marca. Zgodnie
z postanowieniami soboru w Nicei wito Wielkanocy powinno by obchodzone w pierwsz niedziel
po pierwszej wiosennej peni ksiyca. Z upywem stuleci rzeczywisty pocztek wiosny (zrwnanie
dnia z noc) by coraz bardziej niezgodny z kalendarzowym: w 2 po. XVI w. rnica wynosia ju 10
dni. W yciu wieckim byo to niezauwaalne, ale dla kocioa posiadao istotne znaczenie, poniewa
w wyniku przesunicia wiosny kalendarzowa Wielkanoc przesuna si wyranie bliej lata.
Chcc to skorygowa, nie zmieniajc przy tym postanowie soboru nicejskiego, papie Grzegorz XIII
wprowadzi w 1582 r. tzw. kalendarz gregoriaski, czyli nowy styl.
Przy wprowadzaniu nowego stylu usunito rozbienoci, jakie nagromadziy si w cigu 1200 lat,
i postanowiono na przyszo co kade 400 lat nie uwzgldnia 3 dni, uwaajc 3 lata przestpne jako
zwyke. Za lata zwyke, a nie przestpne przyjto wszystkie lata koczce si dwoma zerami (np.
1700, 1800, 1900), z wyjtkiem tych, w ktrych po odrzuceniu kocowych dwch zer pozostaa liczba
dzieli si przez 4 bez reszty (np. 1600, 2000).
W Rosji carskiej wprowadzenie nowego stylu ulego opnieniu, poniewa koci prawosawny
obawia si, e moe przy tym nastpi naruszenie wit paschalnych - czyli zbienoci daty paschy
ydowskiej i chrzecijaskiej - i nowy styl wprowadzono dopiero po Rewolucji Padziernikowej,
poczwszy od 1 lutego 1918 r. Istniejca dotd rnica 13 dni zostaa usunita.

Rok gregoriaski jest rednio o p minuty duszy od roku zwrotnikowego. W cigu 400 lat rnica
wynosi 2 godz. 53 min., czyli jedn dob co 3300 lat. Taka niedokadno nie przynosi zakce w
yciu codziennym.
Jeli chodzi o rachub dni w cigu roku, to kalendarz gregoriaski, ktrym posugujemy si obecnie,
posiada wiele wad. Miesice maj w nim rn dugo (28, 29, 30 i 31 dni), niejednakowej dugoci
s take kwartay (od 90 do 92 dni); daty w miesicu nie zgadzaj si z dniami tygodnia, tak e znajc
dat danego dnia, nie mona od razu okreli, jaki to dzie tygodnia itp.
Podzia miesicy na siedmiodniowe tygodnie jest zwizany ze staroytnymi pogldami filozoficznymi
i religijnymi. Jeszcze w staroytnym Babilonie liczbie 7 nadawano szczeglne znaczenie. Wedug Biblii
kady sidmy dzie jest dniem odpoczynku, ustanowionym przez Boga w czasie stworzenia wiata.
Bez wtpienia kalendarz dojrza ju do nowej reformy. W 1923 r. Liga Narodw przyja projekt
nowego kalendarza, w ktrym wszystkie kwartay miay jednakow dugo 91 dni, czyli 13 tygodni.
Pierwszy miesic kadego kwartau zawiera 31 dni, a pozostae po 30 dni. Wszystkie kwartay w tym
kalendarzu, a w ich liczbie rwnie pierwszy kwarta roku, rozpoczynay si od ni edzieli. Poniewa
cztery kwartay po 91 dni zawieray tylko 364 dni, to po 30 grudnia dochodzi dzie witeczny
Nowego Roku, nie wchodzcy w skad adnego miesica ani tygodnia, a w roku przestpnym po 30
czerwca naleao umieci jeszcze jeden taki dzie witeczny.
Kalendarz ten posiada pewne zalety w porwnaniu ze stosowanym obecnie. Moliwe jednak, e uda
si bardziej racjonalnie podzieli rok kalendarzowy na dni. Oczywicie wprowadzenie nowego
kalendarza powinno by aktem midzynarodowym.

Ery i epoki. W jednej ze starych kronik rzymskich powiedziano, e w 622 r. od zaoenia Rzymu
Publiusz Licyniusz Krassus, konsul i naczelny kapan zosta wysany ze wietnie wyszkolonym
wojskiem przeciw Arystonikowi. Okazuje si, e nieatwo obliczy okres czasu, dzie lcy nas od tego
wydarzenia historycznego. Rachuba dni i miesicy w kalendarzu rzymskim rni si od przyjtej
obecnie. Jednake po zapoznaniu si z ni, odpowiednie przeliczenia nie powinny sprawia wikszych
trudnoci. Znacznie trudniej jest znale moment odniesienia. Autor tej kroniki historycznej prowadzi
rachub czasu nie wedug naszej ery, lecz wedug innej, w ktrej jako epok, tj. moment odniesienia
przyjto dat zaoenia Rzymu. Na podstawie wielu zawiych porwna rnych wydarze
historycznych stwierdzono, e moment zaoenia miasta Rzymu Rzymianie okrelaj na rok 753 n.
e. Tak wic zbrojne wystpienie konsula rzymskiego Krassusa przeciwko niewolnikom, ktrzy
powstali pod wodz Arystonika, miao miejsca w 131 r. p. n. e.
W starej kronice asyryjskiej czytamy, e w eponimacie Pur-an-sa-gal-a wybucho powstanie w miecie
Assur. W miesicu siwan nastpio zamienie Soca.
Wyznaczenie okresu czasu oddzielajcego nas od tego historycznego wydarzenia poczone jest
z jeszcze wikszymi trudnociami ze wzgldu na bardzo szczegln rachub czasu. W tym przypadku
rachub czasu prowadzi si wg eponimatw, tj. okresw rzdw wyszych urzdnikw pastwowych,
od imienia ktrych nazywa si rok. mudne i zawie badania historyczne pozwoliy stwierdzi na
drodze porwnania rnych wydarze, e wspomniany eponimat dotyczy 763 r. p. n. e. Na szczcie
ta sama kronika wspomina o zamieniu Soca. Dokadne obliczenia astronomiczne wykazay, e 15
czerwca 763 r. p. n. e. (wedug kalendarza asyryjskiego - w miesicu siwan) byo rzeczywicie
zamienie Soca.
Przy wyborze momentu odniesienia w rnych kalendarzach kierowano si rnymi motywami,
jednak zawsze by to wybr umowny i dowolny. Arabowie przed Mahometem prowadzili rachub

czasu od roku sonia. W tej erze jako epoka suyo wydarzenie o wyranie lokalnym charakterze napa na Mekk wojsk Jemenu, w skad ktrych wchodziy sonie bojowe.
Takie ery o charakterze miejscowym byy w staroytnoci bardzo rozpowszechnione. Historyk
grecki Tukidydes liczy czas od wybuchu wojny peloponeskiej, upadku Troi, wygnania Pizystratydw.
Istniao wiele er zwizanych z rzdami poszczeglnych monarchw lub z ich zwycistwami
wojennymi. Jako przykad moe tu suy, stosowana w staroytnej Aleksandrii, era Augusta. W tej
erze jako moment odniesienia przyjto decydujce zwycistwo Augusta nad Antoniuszem. Taki sam
charakter miaa era ustanowiona w 1556 r. n. e. w Indii przez Akbara z dynastii Wielkiego Mogoa,
ktry nakaza uzgodni kalendarz z rokiem swego wstpienia na tron.
Teologowie wielokrotnie tworzyli pretendujce do uniwersalnoci ery wiatowe, w ktrych jako
moment odniesienia przyjmowano stworzenie wiata. Wymylono ok. 200 takich er. W najduszej
z nich stworzenie wiata odnoszono do 6984 r. p. n. e., w najkrtszej - do 3483 r. p. n. e.
Odmienny jest system hinduski, opisany w Mahabharacie, Puranach i innych dawnych hinduskich
ksigach religijnych. U jego podstaw ley rok skadajcy si z 360 dni. Era zbudowana jest
z gigantycznych okresw, po upyniciu ktrych - jak stwierdzaj ksigi - wszystko co ywe umrze.
Kady taki okres, zw. Kalpa, trwa 4 320 000 000 lat ale zgodnie ze sowami autorw hinduskich ksig
religijnych jest to tylko jeden dzie w yciu Brahmy. Kady Kalpa dzieli si na 1000 krtszych okresw,
czyli Wielkich Wiekw, po 4 320 000 lat. Ostatni Wielki Wiek skada si z czterech okresw: Krita Zoty Wiek, Treta - Srebrny Wiek, Dwapara - Brzowy Wiek i Kali - elazny Wiek, wiek grzechu,
w ktrym my yjemy. Taki jest w zadziwiajcy system, bardzo poetyczny, ale niczym nieuzasadniony.
Obecnie uywamy powszechnie ery chrzecijaskiej, zwanej te nasz er. W tej erze jako epoka
suy narodzenie Chrystusa. Era chrzecijaska zostaa wprowadzona na podstawie oblicze
rzymskiego mnicha Dionizjusza Maego w 241 r. ery Dioklecjana. Obliczone przez niego daty
zmartwychwstania Chrystusa, i narodzenia Chrystusa miay oczywicie bardzo dowolny charakter.
Podstawa oblicze bya nastpujca: co 19 lat wszystkie fazy ksiyca przypadaj w te same dni
miesica (cykl Metona), co 28 lat (cykl soneczny) wszystkie dni tygodnia przypadaj w te same
kolejne dni miesica; w wyniku tego co kade 532 lata (19 28 = 532) Wielkanoc przypada w te same
dni miesica.
Jeszcze na dugo przed Dionizjuszem w kociele katolickim przypisywano szczeglne znaczenie dacie
25 marca. Niektrzy wizali t dat ze stworzeniem wiata, inni - z narodzeniem Chrystusa, jeszcze
inni - z ukrzyowaniem, wreszcie byli i tacy, ktrzy czyli j ze zmartwychwstaniem. Do nich nalea
Dionizjusz.
W 241 r. ery Dioklecjana, kiedy Dionizjusz przeprowadza swoje obliczenia, najblisza zbieno
niedzieli wielkanocnej z dat 25 marca miaa nastpi za 38 lat. Dodajc do aktualnego roku ery
Dioklecjana 38 lat i odejmujc od wyniku 532 lata, Dionizjusz znalaz dat zmartwychwstania Jezusa:
241 + 38 - 532 = - 253, tzn. 253 r. przed er Dioklecjana.
W wyniku obliczenia Dionizjusz otrzyma, e narodzenie Chrystusa miao miejsce w 283 r. przed er
Dioklecjana. Tak wic od momentu narodzenia Chrystusa mino 524 lata. Dlatego nastpny rok
Dionizjusz nazwa 525 r. od narodzenia Chrystusa.
W ewangelii z opowieciami o Chrystusie przeplataj si rzeczywiste wydarzenia i postacie
historyczne, np. spis Augusta, rzdy Kwiryniusza w Syrii, Piat, Herod itd. Dla teologw, us iujcych
znale dokadn dat narodzenia Chrystusa, stay si one przyczyn trudnoci nie do pokonania.

W lad za religi chrzecijask zacza si powszechnie szerzy wprowadzona przez Dionizjusza era
chrzecijaska. W 532 r. n. e. przyjto j w Rzymie, w VIII w. - we Francji, w Rosji - za panowania
Piotra I. W XIX w. wszystkie kraje chrzecijaskie prowadziy rachub czasu od narodzenia Chrystusa.
W krajach islamu istnieje era muzumaska, w ktrej za epok suy hedra - rok ucieczki Mahometa z
Mekki do Medyny. Er t wprowadzi kalif Omar w latach 634-644 n. e.; hedra wg Omara miaa
przypada w 622 r. n. e.
Najnowsz er bya wprowadzona we Francji era republiki, w ktrej za epok przyjto dzie
proklamowania republiki 22 wrzenia 1792 r. Kalendarz ten zniesiony przez Napoleona, ponownie
przyjty zosta w czasie Komuny Paryskiej i przesta istnie z chwil jej klski.
Kalendarz, ktrym posugujemy si obecnie, nie jest doskonay: wyboru epoki dokonano w sposb
dowolny; podzia na miesice o niejednakowej dugoci nie zawsze jest dogodny. Zreszt przy
obliczaniu odstpu czasu dzielcego nas od poszczeglnych wydarze historycznych, wybr
momentu odniesienia jest spraw drugorzdn. Dla prawidowej rachuby lat istotne jest nie to, jakie
zdarzenie (choby nawet mityczne) przyjto jako epok, lecz to, e za moment odniesienia uwaana
jest przez wszystkich ta sama okrelona data.

2
Jak staroytni mierzyli czas
Zegar soneczny . Pierwszymi instrumentami, za pomoc ktrych ludzie zaczli mierzy czas, byy
zegary soneczne, piaskowe, ogniowe i wodne.
Zegar soneczny znano ju bardzo dawno, bo ponad 500 lat p. n. e. Jego wynalezienie przypisuje si
Chaldejczykowi, Berossosowi.
Zegar soneczny skada si z dwch elementw: przedmiotu dajcego wyrany i dugi cie oraz tarczy
z podziak, odpowiadajc godzinom i czciom godzin. Dziaanie zegara sonecznego opiera si na
spostrzeeniu, e cie rzucany przez przedmioty owietlone wiatem sonecznym zmienia si w cigu
dnia: przesuwa si i zmienia swoj dugo; wczenie rano cie jest dugi, potem skraca si, a po
poudniu znw wydua. Rano cie zwraca si ku zachodowi, w poudnie na pkuli pnocnej - ku
pnocy, a wieczorem - ku wschodowi. W zwizku z tym mona odmierza czas dwoma sposobami:
wedug dugoci cienia i wedug jego kierunku. Drugi sposb jest wygodniejszy i dokadniejszy.
Pocztkowo rol wskazwki zegara sonecznego penia paka osadzona pionowo w ziemi, a tarcz
wyznaczay wbite w ziemi koki. Jest to prawdopodobnie najprostsza, ale bynajmniej nie
najwygodniejsza posta zegara sonecznego, poniewa przy pionowej pozycji wskazwki i poziomym
pooeniu tarczy koniec cienia opisuje nie okrg, lecz inn bardziej zoon krzyw, przy czym z dnia
na dzie i z miesica na miesic pooenie tej krzywej zmienia si.
Wielu uczonych i wynalazcw staroytnoci pracowao nad udoskonaleniem zegara sonecznego.

Rysunek 1 Zegar soneczny rwnikowy, Augsburg, XVI-XIX w.

Decydujcy krok na drodze do jego ulepszenia uczyniono wtedy, ki edy astronomowie zrozumieli,
jakie korzyci daje umieszczenie wskazwki zegara sonecznego rwnolegle do osi ziemskiej. Przy
takim pooeniu koniec wskazwki zwrcony jest ku biegunowi wiata, tj. ku temu punktowi na
sklepieniu niebieskim, ktry przy obrocie Ziemi wydaje si nieruchomy. A jeli tarcza zegara
umieszczona jest prostopadle do wskazwek, to cie porusza si z jednostajn szybkoci, a koniec
cienia opisuje luk okrgu. W wyniku jednostajnego ruchu cienia, podziaki zegara s rwnomierne.
Tarcza takiego rwnikowego zegara sonecznego (ryc. 1) nachylona jest do paszczyzny poziomej pod
ktem 90 - gdzie kt oznacza szeroko geograficzn. Na przykad ustawiajc rwnikowy zegar
soneczny w Moskwie, ktrej szeroko geograficzna wynosi 5548, naley dobra kt nachylenia
tarczy zegara do poziomu, rwny 90 - 5548, czyli 3412.
Rol wskazwki w rwnikowym zegarze sonecznym spenia prt, przesunity na wylot przez rodek
pochylonej tarczy, tak e cz jego znajduje si pod, a cz nad pyt zegara; bowiem
w rwnikowym zegarze sonecznym w cigu jednej czci roku cie od prta pada na tarcz z gry,
w cigu drugiej - z dou.
Zalet rwnikowego zegara sonecznego jest moliwo stosowania tej samej podziaki tarczy dla
wszystkich dni roku. Gwna wada natomiast polega na tym, e przez cz roku cie wskazwki pada
na tarcz od dou, co utrudnia obserwacj.

Rysunek 2 Ogrodowy poziomy zegar soneczny ze skal co 5 mm. na jedn szeroko geograficzn

Poziomy zegar soneczny (ryc. 2) skada si z umieszczonej poziomo pyty wraz z tarcz zegarow
i wskazwki w ksztacie trjkta. Kt ostry tego trjkta jest rwny szerokoci geograficznej danej
miejscowoci, tak e pochylony bok trjkta jest rwnolegy do osi ziemskiej. Trjktn wskazwk
ustawia si w ten sposb, aby paszczyzna trjkta bya prostopada do tarczy zegara, a prosta
stanowica przeduenie podstawy trjkta miaa kierunek pnoc - poudnie. W poudnie cie

wskazwki zwraca si (na pkuli pnocnej) ku pnocy. Tak wic linia podziaki odpowiadajca
godzinie 12 ley na prostej, stanowicej przeduenie podstawy trjkta. W poziomym zegarze
sonecznym szybko przemieszczania si cienia nie jest rwnomierna. Dlatego na tarczy kolejne linie
podziaki pooone s wzgldem siebie pod rnymi ktami.
W poziomym zegarze sonecznym, podobnie jak w rwnikowym, tarcza suy do odczytywania czasu
wszystkich dni roku, a cie wskazwki zawsze pada na tarcz z gry.
W staroytnoci zegary soneczne byy nadzwyczaj rozpowszechnione. Wysokie i smuke obeliski
staroytnego Egiptu suyy jako wskazwki zegarw sonecznych. W Indii pielgrzymi nosili laski
z wbudowanymi miniaturowymi zegarami sonecznymi. Duy zegar soneczny znajdowa si na tzw.
wiey wiatrw w Atenach. W Rzymie cesarz August ustawi na Polu Marsowym, speniajcy rol
wskazwki zegara sonecznego, obelisk Sezostrisa wysokoci 34 m, przywieziony wrd innych
trofew wojennych z Egiptu.
Cesarz chiski Ko Szu-png zbudowa w 1278 r. w Pekinie wskazwk zegara sonecznego wysokoci
ok. 11 m. Przecign go znacznie wnuk Timura, znakomity astronom z Samarkandy, Uug-Bek, ktry
w deniu do zwikszenia dokadnoci wskaza wznis w 1430 r. w Samarkandzie zegar soneczny
wysokoci ok. 50 m.

Rysunek 3 Ozdobny zegar soneczny tabliczkowy, wyrabiany masowo w Niemczech w XVIII w.

Zainteresowanie zegarami sonecznymi, jakie przejawiali krlowie i monowadcy, nierzadko

zmuszao budowniczych zegarw nie tylko do troski o dokadno, ale skaniao ich take do nadania
zegarom postaci efektownej lub zabawnej (ryc. 3). Mechanik Regnier zbudowa zegar soneczny,
ktry za pomoc szkie, prochu i dzwonkw dzwoni w poudnie. Mistrz Rousseau wykona jeszcze

oryginalniejszy wskanik czasu; w zegarze jego konstrukcji odpowiednio ustawiona i skierowana

soczewka powodowaa wystrza dziaa w odpowiednim momencie.

Rysunek 4 Zegar soneczny piercieniowy, XVII w.

Zegary soneczne budowano a do w. XVI a nawet XVII (ryc. 4). Zreszt budowano je niekiedy i w
pniejszym okresie, ale tylko dla celw ozdobnych (ryc. 5).

Rysunek 5 Zegar soneczny analemmatyczny, w ktrym wskazwk stanowi czowiek stojc w odpowiednim miejscu
i obserwujc wasny cie. Obliczony i wykrelony przed Paacem Kultury i Nauki w Warszawie przez dr T. Przypkowskiego

Chocia uczeni nauczyli si wykonywa bardzo due i doskonae zegary soneczne, korzystanie z nich
czsto byo niewygodne; nie dziaay one noc lub przy pochmurnej pogodzie, trudno je byo bra
w podr czy na wojn. Pod tym wzgldem znacznie wygodniejsze byy zegary piaskowe.

Zegary piaskowe, ogniowe i wodne. Zegar piaskowy wykonywano zazwyczaj w postaci dwu
naczy szklanych w ksztacie lejka, ustawionych jedno na drugim. Grne naczynie byo zapenione do
okrelonego poziomu piaskiem, ktrego przesypywanie si do naczynia dolnego suyo jako miara
czasu. Kiedy piasek z grnego naczynia wysypa si cakowicie, zegar naleao przewrci (ryc. 6 i 7).

Dla wikszej wygody przy odmierzaniu czasu uywano czasem caego ukadu naczy, z ktrych
pierwsze oprniao si w cigu godziny, drugie - w cigu godziny, trzecie - w cigu godziny,
czwarte - w cigu godziny. Po oprnieniu si czwartego naczynia specjalnie przeznaczony do tego
dozorca odwraca wszystkie naczynia tak, e odmierzanie czasu rozpoczynao si od nowa,
i jednoczenie zaznacza minion godzin.

Rysunek 6 Klepsydra piaskowa Jezuitw do wygaszania 20 minutowych kaza, wzorowana na klepsydrach wprowadzonych
przez Marcina Lutra

Rysunek 7 Klepsydra piaskowa telefoniczna na 3 min., uywana powszechnie w USA

Zegary piaskowe stosowano na okrtach; pomagay one marynarzom w zachowaniu porzdku dnia w zmianie wacht i odpoczynku.
Do odmierzania mniej lub bardziej dugich odcinkw czasu zegary piaskowe nie nadaj si zarwno ze
wzgldu na niewielk dokadno, jak konieczno staego nadzoru. Pod tym wzgldem znacznie
wygodniejsze byy zegary ogniowe i wodne, bardzo popularne w staroytnoci.

Staroytni grnicy, wydobywajc w kopalniach srebro i elazo, stosowali szczeglny sposb pomiaru
czasu: do glinianej lampy, jak brali ze sob, nalewali tyle oliwy, ile potrzeba byo na 10 godzin. Kiedy
oliwa wyczerpywaa si grnik wiedzia, e dzie roboczy si koczy i opuszcza kopalni.

Rysunek 8 Chiski zegar ogniowy

W Chinach budowano zegary ogniowe nieco innej konstrukcji. Ze specjalnych gatunkw

sproszkowanego drewna zmieszanego z wonnociami przygotowywano ciasto, z ktrego
rozwakowywano prty, nadajc im rne formy, np. spirali (ryc. 8); niektre osigay kilka metrw
dugoci. Z lekka potrzaskujc i wydajc aromat mogy pali si miesicami. Czasem w okrelonych
miejscach zawieszano na prcie kulki metalowe, ktre przy spalaniu si prta spaday do
porcelanowej wazy, wydajc gony dwik - tak powsta budzik ogniowy (ryc. 9).

Rysunek 9 Chiski budzik ogniowy

W redniowieczu liczne odkrycia staroytnych poszy w zapomnienie. W wielu klasztorach mnisi

okrelali czas w nocy wedug iloci przeczytanych modlitw - metoda daleka od dokadnoci. Potem
weszy w uycie wiece zaopatrzone w podziak, odpowiadajc okrelonym odstpom czasu. By to
europejski wariant zegara ogniowego.
Dokadno zegarw ogniowych nie bya dua. Nie mwic ju o trudnociach przygotowania
doskonale jednorodnych prtw czy wiec, naley zauway, e szybko ich spalania zaleaa zawsze
od konkretnych warunkw: dostpu wieego powietrza, wiatru itd. (ryc. 10).

Rysunek 10 Zegar ogniowy. Czas wyznacza odcinek prta spalajcy si do miejsca w ktrym szczypce gasz pomie

Inn wad zegarw ogniowych bya konieczno ich staego odtwarzania. Zegary wodne byy pod tym
wzgldem wygodniejsze, poniewa odnawianie zapasu wody nie przedstawiao trudnoci.
Zegary wodne znano w staroytnym Egipcie, Judei, Babilonie, Grecji, Chinach. Grecy nazywali zegar
wodny klepsydr, co mona przetumaczy jako zodziejka wody.
W upalnej Afryce, w wioskach Algierii, gdzie woda jest cenna, specjalny czowiek zarzdzajcy jej
rozdziaem - ukil el-ma - kierujc wod na pole ktrego z chopw, jednoczenie nabiera nieco wody
do specjalnej kadzi z maym otworem. Kiedy woda kropla po kropli wyciekaa z kadzi, ukil el-ma
przerywa dopyw wody i kierowa j na pole nastpnego chopa.

Rysunek 11 Chiski zegar wodny czteropitrowy wg chiskiego rkopisu redniowiecznego

W pniejszych czasach zegary wodne - klepsydry - udoskonalono. Czas okrelano wedug iloci wody
wyciekajcej z jednego naczynia do drugiego, zaopatrzonego w podziak; poziom wody w drugim
naczyniu wskazywa czas. W celu przeduenia pomiaru, stosowano czsto kilka takich naczy: trzy,
cztery (ryc. 11).

Klepsydry znalazy zastosowanie w yciu codziennym, stosowano je take dla ograniczenia czasu
mwcw na zebraniach publicznych i w sdzie. W wojsku posugiwano si nimi przy zmianie wart.
W staroytnoci klepsydra bya bardzo popularna, chocia dokadno j ej bya maa, bowiem woda
z otworu naczynia wycieka nierwnomiernie: szybciej, im wiksze cinienie, tzn. im wyszy poziom
wody w naczyniu, wolniej, gdy poziom opada. Podkreli naley, e budowniczym zegarw wodnych
udao si, za pomoc skomplikowanych urzdze, usun wreszcie t wad.
Historia zachowaa dla nas opowieci o rnych niezwykych klepsydrach. Platon wynalaz budzik
wodny, wzywajcy uczniw jego akademii na zajcia. W pocztku IX w. kalif Harun al Raszyd
podarowa Karolowi Wielkiemu klepsydr z damasceskiego zoconego brzu z przemylnym
mechanizmem, bijcym godziny i poruszajcym figurki. Kalif al Mamun mia klepsydr, w ktrej
mechaniczne ptaki pieway na srebrnych gazkach. W VIII w. w Chinach astronom I Gang zbudowa
klepsydr, ktra nie tylko bia godziny, ale pokazywaa rwnie ruch soca, ksiyca, planet,
zamienia ksiyca i pooenie gwiazd. Znakomity duski astronom, Tycho de Brahe (1546-1601),
posugiwa si klepsydr przy obserwacjach cia niebieskich. Isaak Newton interesowa si klepsydr
i bada jej prawa.
Nawet w XVII i XVIII w. niektrzy uczeni usiowali przywrci klepsydrze jej dawne znaczenie, ale nie
byo to ju potrzebne, bo pojawi si zegar mechaniczny.

3
Zegary mechaniczne koowe i wahadowe
W miar rozwoju nauki i techniki rosy wymagania dotyczce dokadnoci pomiarw czasu. Zegary
staroytne wskazyway czas z dokadnoci do dziesitek minut na dob. Najprzerniejsze
udoskonalenia zegarw sonecznych, piaskowych, ogniowych i wodnych nie byy w stanie usun ich
zasadniczych wad i zwikszy stopnia dokadnoci. W wyniku pracy wielu uczonych i mistrzw XIII w.
powsta mechaniczny zegar koowy.

Koo zamiast piasku, ognia i wody . Zasada dziaania mechanicznego zegara koowego jest
nastpujca: na poziomy wa nawinity jest dugi sznur zakoczony obcinikiem. Obcinik cignie
sznur, odwijajc go i obracajc wa. Ruch obrotowy wau za porednictwem szeregu k
przekazywany jest na podstawowe koo wychwytowe, poczone ze wskazwkami zegara. Jednake,
jeli ruch obcinika nie napotka adnego oporu, to wa bdzie obraca si niejednostajnie, lecz
z przyspieszeniem. Do uzyskania powolnego i moliwie rwnomiernego ruchu koa wychwytowego
suy specjalny regulator - kolebnik.
Kolebnik (ryc. 12) skada si z prta metalowego umieszczonego rwnolegle do powierzchni koa
wychwytowego; do prta przymocowane s dwie wzajemnie prostopade opatki - palety. Przy
obrocie koa zb koa popycha palet, ktra ustpuje i umoliwia ruch koa, ale jednoczenie druga
paleta wchodzi w zagbienie pomidzy zbami i hamuje ruch koa. W efekcie kolebnik zostaje
wprawiony w ruch wahadowy. Przy kadym jego penym wahniciu koo wychwytowe przesuwa si
o jeden zb. Im wolniej waha si kolebnik, tym mniejsza jest szybko koa wychwytowego. Na p rcie
kolebnika zamocowane s ciarki, zazwyczaj w ksztacie kul. Regulujc wielko tych ciarkw i ich
odlego od osi, mona zmienia prdko obrotow koa wychwytowego.

Rysunek 12 Kolebnik

Zegary koowe to zazwyczaj masywne budowle, umieszczane na wieach, paacach czy kocioach
(ryc. 13). Ich czci miay znaczne rozmiary i wielki ciar. Na przykad w zegarze koowym astronoma
Tycho de Brahe, koo wychwytowe miao rednic 91 cm i 1200 zbw. W niektrych zegarach koa
wayy setki kilogramw. Duy ciar czci i powstawanie znacznego tarcia w zegarach koowych
stwarzao konieczno czstego ich smarowania i staej opieki. Dokadno wskaza zegara koowego
wahaa si w granicach kilku minut na dob.

Rysunek 13 Zegar na ratuszu wrocawskim. Ma on tylko jedn wskazwk godzinow. W rodku tarczy znajduje si krg
wyobraajcy Soce, ponad nim kula Ksiyca poruszana przez mechanizm zegara w taki sposb, e wskazuje fazy Ksiyca

Ciekawym przykadem zegara koowego jest moskiewski zegar kremlowski na wiey Spasskiej. Jest to
wielka budowla; mechanizm zegarowy zajmuje kilka piter wiey, a rozmiary tarczy s takie, e kada
cyfra rwna jest prawie wzrostowi czowieka. Zbudowa go w r. 1404 mnich azarz Serbin. Od tego
czasu zegar kilkakrotnie naprawiano i przerabiano, zasadniczej przebudowy dokonano w 1709 r.;
zgodnie z wol Piotra I, ktry by wielkim mionikiem zegarw, zainstalowano zegar z muzyk. Na
rozkaz Mikoaja I dokonano ponownej przerbki, w wyniku ktrej w poudnie oraz o godzinie trzeciej,

szstej i dziewitej zegar wydzwania melodi Kol Sawien... i marsz prieobraenski. By to olbrzymi
zegar z wielkimi wskazwkami i z kilkoma waami wprawianymi w ruch przez siedmiopudowe ciary.
Po Rewolucji Padziernikowej zegar kremlowski zgodnie z zarzdzeniem Lenina zosta przebudowany
i gra Midzynarodwk.
W XV w. sznur z ciarkiem napdzajcy zegar koowy zastpiono spryn zegarow. Powstay
zegary sprynowe o stosunkowo niewielkich rozmiarach i ciarze. Pierwsze zegary miay tylko
jedn wskazwk - godzinow. Ok. 1550 r. pojawiaj si zegary z dwoma wskazwkami: godzinow
i minutow, a od 1760 r. rwnie z wskazwk sekundow.

Wahado - serce wspczesnego zegara. Dziaanie zegara sprynowego zaley od wielu

przyczyn, w pierwszym rzdzie od siy nacigu spryny i tarcia k.
Dokadno wskaza zegarw koowych bya znacznie wiksza ni dokadno zegarw piaskowych,
ogniowych i wodnych, jednake bardzo szybko okazaa si znw ni edostateczna. Rozwj nauk,
w pierwszym rzdzie astronomii, wymaga coraz dokadniejszego mierzenia czasu. Zaistniaa
konieczno stworzenia zegara o bardziej rwnomiernym chodzie.
Najwaniejsz nowoci w konstrukcji zegarw byo zastosowanie wahada. Zgodnie z legend
odkrycia rwnomiernoci waha i niezalenoci okresu waha od masy, dokona w 1584 r.
dwudziestoletni Galileusz w czasie mszy w katedrze. Porywy wiatru rozkoysay ogromne brzowe
kandelabry, zawieszone pod sufitem. Kandelabry byy rnej wie lkoci i rnego ciaru, ale
podtrzymujce je acuchy miay jednakow dugo. Galileusz zwrci uwag na to, e okres waha
tych gigantycznych wahade by jednakowy i to naprowadzio go na myl wykorzystania wahada dla
uzyskania rwnomiernego chodu zegarw (ryc. 14).

Rysunek 14 Rysunek zegara Galileusza z 1659 r. (Archiwum Medyceuszw we Florencji)

Pniej, niezalenie od Galileusza, Ch. Huyghens opracowa konstrukcj zegara wahadowego i poda
jego teori. Zasada dziaania zegara wahadowego jest nastpujca: spryna dostarcza energii
poruszajcej ukad k, a wahado zapewnia rwnomierny chd zegara.
Oto jak dziaa zegar wahadowy. Waek nacigowy przez porednie koa porusza koo minutowe
i sekundowe. Koo sekundowe otacza kotwica, skadajca si z uku, z dwoma skonymi wystpami
(ryc. 15). Kotwica poczona jest z wahadem. Przy ruchach wahada i koa sekundowego wystpy

kotwicy na przemian wchodz w wycicia koa sekundowego, regulujc szybko jego ruchu. Z kolei
kotwica poczona jest z wahadem za pomoc waka popychajcego wahado. Jest to system tzw.
wahada zwizanego.

Rysunek 15 Mechanizm wychwytowy

Zastosowanie spryny i wahada otworzyo konstruktorom zegarw szerokie moliwoci, a ch

przewyszenia swych wspczesnych i poparcie monowadcw lubicych pochwali si wymyln
zabawk, skaniay zegarmistrzw do budowy coraz bardziej zoonych i przemylnych mechanizmw.
Zasuony podziw wspczesnych wzbudzi niezmiernie skomplikowany, zbudowany, na ksztat jajka
zegar Rosjanina I. P. Kulibina. Budzi on zreszt uznanie rwnie i dzi. Mechanizm zegara, skadajcy
si z prawie 500 czci, zbudowany jest tak, e wybija on godziny i kwadranse, gra rne melodie,
wprawia w ruch figurki itd. Kulibin tak opisuje dziaanie tego wspaniaego zegara, nad ktrym
pracowa przez pi lat i ktry potem podarowa carycy Katarzynie II: Z nadejciem kadej godziny
otwiera si koperta zegarka i ukazuje si wntrze w ksztacie sali, w ktrej naprzeciw drzwi
przedstawiony jest Grb Paski. W grobie widoczne s mae drzwiczki przywalone kamieniem. Z obu
stron grobu stoj stranicy z kopiami. W p minuty po otwarciu si koperty pojawia si anio. Wtedy
kamie odsuwa si, otwieraj si drzwi grobu, a stojcy stranicy padaj na twarz. Znw mija p
minuty, przy dwikach dzwonu do anioa zbliaj si dwie niewiasty. Potem nagle zegar zamyka si
i tak dzieje si co godzin. Muzyk mona sysze o kadej godzinie, poczwszy od 8 rano, a od
godziny 4 po poudniu melodia si zmienia. Wielko zegara przyrwna mona do tka gsiego lub
kurzego jaja. Bije on take kwadranse i posiada tarcz ze wskazwkami, jak zegarek kieszonkowy.
Zegary wahadowe, nawet w nieudoskonalonej postaci znacznie przewyszay poprzednie typy
zegarw. Ich stosunkowo dua dokadno pozwolia rozwiza wiele wanych zada
astronomicznych, jak okrelanie pooenia cia niebieskich i ich ruchw itd. Na przykad, jeli
znajdziemy czas gwiazdowy kolejnych kulminacji Soca i momenty kulminacji gwiazd, to moemy na
podstawie rnicy tych czasw wyznaczy pooenie wzajemne cia niebieskich. Systematyczne
pomiary tego rodzaju, dokonywane codziennie przez duszy okres, pozwalaj znale pozorn drog
Soca w stosunku do gwiazd.
Wkrtce jednak i taka dokadno przestaa wystarcza, przede wszystkim w astronomii i nawigacji.
W cigu ostatnich stuleci i zasada dziaania, i mechanizm zegara wahadowego ulegay cigym
udoskonaleniom. Chd zegara sprynowego zaley od siy nacigu spryny; w miar jej rozkrcania
si sia nacigu sabnie i zegar zaczyna chodzi wolniej. Wad t usunito czc spryn z reszt
mechanizmu zegara za porednictwem tzw. limaka stokowego.

Rysunek 16 limak stokowy

limak stokowy (ryc. 16) ma ksztat stoka citego z gwintowan powierzchni boczn. Przy
rozwijaniu si spryny poczony z ni acuszek nawija si na limak, opuszczajc si coraz niej ku
wikszej podstawie. Tak wic, w miar rozkrcania si spryny wraz ze sabniciem jej siy nacigu
zwiksza si rami dwigni i moment skrcajcy pozostaje niezmieniony. limak stokowy bywa
stosowany w chronometrach morskich. W zegarkach kieszonkowych zamiast niego uywa si spryn
o znacznej dugoci, w ktrych pracuje tylko rodkowa cz, gdzie sprysto jest w przyblieniu
staa.
Jeszcze wiksze znaczenie miao udoskonalenie konstrukcji wahada. Nawet niewielka zmiana
dugoci wahada wpywa powanie na prac zegara. Tymczasem wymiary cia zale od temperatury.
Prt stalowy dugoci 1 m przy ogrzaniu o 1C wydua si o 0,012 mm, miedziany - o 0.016 mm,
cynkowy - o 0,028 mm. Jeli dugo wahada stalowego jest dostosowana do temperatury 0C, to
przy temperaturze 20C zegar w cigu doby opni si o 10,4 sek.

Rysunek 17 Wahado z kompensacj wpywu temperatury

Niedokadno chodu zegara mona zmniejszy stosujc kompensacj wpywu temperatury, tzn.
budujc wahado tak, by jego dugo nie ulegaa zmianie przy rnicach temperatur.
W 1725 r. angielski zegarmistrz, J. Harrison, zastosowa w tym celu wahado zoone z parzystej liczby
prtw cynkowych i nieparzystej stalowych poczonych w ten sposb, e przy wzrocie temperatury
wyduenie jednych prtw powodowao wzrost dugoci wahada, a wyduenie drugich - skrcenie
wahada (ryc. 17). Odpowiedni dobr materiau i dugoci prtw parzystych i nieparzystych
zapewnia sta dugo wahada niezalenie od wzrostu czy spadku temperatury. Harrison osign
zadziwiajc na owe czasy dokadno pracy zegara rzdu kilku setnych czci sekundy na dob.
Wanym osigniciem w budowie zegarw sprynowych byo zastosowanie balansu na miejsce
wahada. Balans - to malekie koo zamachowe, poruszajce si ruchem wahadowym wok
pooenia rwnowagi.
W celu uruchomienia zegara z balansem naley nakrci spryn, pokrcajc gwk nacigow
zegarka. Przy pomocy szeregu porednich kek ruch zostaje przekazany na waek bbna, na ktry
nawija si spryna. Spryna nie moe rozkrci si przy obracaniu waka. Przeszkadza temu
zapadka mechanizmu zapadkowego, ktra unieruchamia koo napdowe. Dlatego w czasie pracy
zegara spryna rozkrca si, obracajc nie waek, lecz bben. Obrt bbna za porednictwem kilku
k - minutowego, poredniego, sekundowego - przenosi si na koo wychwytowe, Koo wychwytowe
przez wideki kotwicy przekazuje ruch balansowi, popychajc go periodycznie. Przy tym spiralna
spryna balansu (wos) zwija si i rozwija poruszajc balans to w jedn, to w drug stron. Tak wic
ruch obrotowy koa wychwytowego przeksztaca si w wahadowy ruch balansu.
Kade wahnicie balansu ma (albo w kadym razie powinno mie) jednakowy czas trwania. Pomiar
czasu za pomoc zegara sprynowego sprowadza si wic do sumowania wszystkich wahni
balansu w cigu danego czasu. Prac t wykonuje zoony z kilku k mechanizm licznikowy,
a zwizane z nim wskazwki wskazuj na tarczy miniony czas.
W zegarze sprynowym balans wykonuje szczeglnie odpowiedzialn prac. W cigu doby gwna
spryna obraca bben 3,5 raza, podczas gdy balans dokonuje w tym czasie 432 000 wahni. Jego
spiralna spryna w cigu doby zwija si i rozwija 216 000 razy. Dla prawidowej pracy zegara
sprynowego olbrzymie znaczenie ma stay okres waha balansu, niezaleny od siy nacigu
spryny i zmian temperatury.
W balansie z paskim wosem okres drga jest zaleny od amplitudy, poniewa przy pracy paskiego
wosa jego zwoje na caej prawie dugoci rozwijaj si we wszystkie strony niejednakowo
(ekscentrycznie). Przy tym rodek cikoci balansu periodycznie odsuwa si od osi, tym dalej, im
wiksza jest amplituda drga. Prcz tego przy pracy balansu z paskim wosem zewntrzna cz
wosa wygina si z lekka w przeciwnym kierunku, co take narusza regularno drga. Dlatego zegar
z paskim balansem pieszy przy cakowicie nakrconej sprynie, a spnia si przy sprynie sabo
napitej.
Tych wad pozbawiony jest balans z wosem niepaskim (balans Bregego - ryc. 18), ktrego zewntrzny
zwj zagity jest ku grze i na zewntrz. W niepaskiej spirali zewntrzny zwj jest nieco mniejszy od
pozostaych. Wos o takim ksztacie rozkrca si koncentrycznie, tzn. rwnomiernie we wszystkie
strony, a rodek cikoci wosa nie przemieszcza si w czasie pracy.

Rysunek 18 Wos Bregego

Okres drga balansu z wosem niepaskim jest niezaleny od amplitudy drga; takie drgania nazywaj
si izochronicznymi. Wskazania tego rodzaju zegara nie zale od siy nacigu gwnej spryny.

Rysunek 19 Balans z kompensacj wpywu temperatury

W celu uzyskania kompensacji wpywu temperatury skonstruowano koo balansu zoone z dwch
ukw (ryc. 19). Kady uk skada si z dwch rnych zlutowanych ze sob paskw metalowych.
Pasek zewntrzny jest mosiny, wewntrzny - stalowy. Ze wzrostem temperatury zwiksza si
dugo wosa, a zmniejsza sprysto: obie te przyczyny powoduj zwolnienie drga balansu.
Bimetaliczne luki balansu przy nagrzewaniu zginaj si ku rodkowi, poniewa materia, z ktrego
skada si zewntrzny pasek metalu, ma wikszy wspczynnik rozszerzalnoci. Zmniejsza to dugo
promienia balansu i odpowiednio zwiksza czstotliwo jego waha. Cay system wyregulowany jest
w taki sposb, aby okres waha balansu nie zalea od temperatury. W 1904 r. zaproponowano
uycie inwaru jako materiau do wyrobu balansu; materia ten o znikomo maej rozszerzalnoci
cieplnej pozwoli zastpi skomplikowany ukad kompensacyjny.
Najdokadniejszym zegarem sprynowym jest chronometr morski. W chronometrze przez
zastosowanie limaka stokowego uzyskuje si kompensacj siy nacigu spryny, a balans posiada
kompensacj wpywu temperatury. Chronometr zamknity jest w specjalnej obudowie i zamocowany
na specjalnym zawieszeniu, tak by niezalenie od pochylenia statku przyjmowa zawsze pozycj
poziom. Wspczesny chronometr pozwala wyznacza czas z dokadnoci do kilku setnych sekundy.

4
Do czego potrzebny jest dokadny czas
Gdzie rozpoczyna si rok . Ju w kocu I i na pocztku II w. n. e. geograf rzymski, Marinus z Tyru,
uywa dla uatwienia orientacji siatki zoonej z rwnolegych okrgw - rwnolenikw
i wychodzcych z biegunw ukw - poudnikw1.
Najwikszy z rwnolegych okrgw nazwano rwnikiem i oznaczono cyfr zero. Dziewidziesit
rwnolegych okrgw przeprowadzonych na pnoc od rwnika i dziewidziesit
przeprowadzonych na poudnie od niego tworz stopnie szerokoci pnocnej i poudniowej. Zgodnie
z decyzj midzynarodowego kongresu w Waszyngtonie jako poudnik zerowy przyjmuje si poudnik
przechodzcy przez obserwatorium w Greenwich; 180 poudnikw lecych na wschd od Greenwich
i 180 lecych na zachd nosz nazw stopni dugoci wschodniej i zachodniej. Dugo
jednostopniowego uku jest rwna 1/360 czci dugoci okrgu. Kady stopie dzieli si na 60 czci,
zwanych minutami, kada minuta - na 60 czci, ktre nazywamy sekundami.
Wskazanie dugoci (numeru poudnika) i szerokoci (numeru rwnolenika) dowolnego punktu
okrela dokadnie jego pooenie na powierzchni Ziemi. Tak, np. Moskwa ma wsprzdne
geograficzne: 5548 szerokoci pnocnej i 3734 dugoci wschodniej. Ziemia dokonuje penego
obrotu wok swojej osi w cigu doby, zatem w cigu godziny obraca si o 15. W momencie, kiedy w
Moskwie jest poudnie, w miejscu lecym o 15 dalej na wschd jest ju godzina pierwsza po
poudniu, a punkcie znajdujcym si o 15 na zachd jest dopiero jedenasta godzina rano. Dlatego,
jeli wyregulowa zegar w Moskwie w poudnie wedug Soca, a nastpnie sprawdzi, ktr godzin
bdzie wskazywa ten sam zegar w poudnie w Leningradzie, to okae si, e w momencie, kiedy w
Leningradzie Soce daje najkrtszy cie, zegar moskiewski wskae 12 godz. 35 min. Wynika std,
e Leningrad znajduje si o 845 na zachd od Moskwy.
Gdybymy stosowali w yciu codziennym czas soneczny, to w miar przesuwania si na wschd lub
zachd musielibymy nieustannie przesuwa wskazwki zegara.
Taka sytuacja byaby szczeglnie niewygodna w yciu codziennym, a zwaszcza w kolejnictwie. Nie
trzeba udowadnia, e dla normalnej pracy kolei ruch pocigw powinien by dokadnie
skoordynowany w czasie.
W latach osiemdziesitych ubiegego wieku w Stanach Zjednoczonych Ameryki Pnocnej
poszczeglne linie kolejowe rozwizyway ten problem w ten sposb, e kada wprowadzaa swj
wasny jednolity czas, obowizujcy na danej linii lub na znacznym jej odcinku. Za podstaw
przyjmowano redni czas dla danego terytorium. W wyniku tego powstao ok. 75 rnych systemw
rachuby czasu, a na niektrych stacjach wzowych znajdoway si po trzy zegary, wskazujce czas
stacji oraz czas pocigw idcych na wschd i na zachd.
Sytuacja stawaa si coraz trudniejsza do zniesienia. W 1879 r. inynier kolei kanadyjskich, S. Fleming,
zaproponowa wprowadzenie czasu strefowego, ze strefami czasowymi o szerokoci 15, poczynajc
od poudnika zerowego.

Prototyp siatki wprowadzi Dicearch z Messyny (III -II w. p. n. e.) wyznaczajc pierwszy poudnik i pierwszy
rwnolenik, (przyp. red. pol.).

W 1883 r. projekt ten zosta przyjty w USA i w Kanadzie, a potem take w innych krajach. W Zwizku
Radzieckim czas strefowy wprowadzono po Rewolucji Padziernikowej dekretem Rady Komisarzy
Ludowych, poczwszy od dnia 8 lutego 1919 r.

Rysunek 20 Mapa czasw strefowych

Czas strefowy ustanowiono nastpujco (ryc. 20): caa kula ziemska zostaa podzielona na 24 strefy
czasowe o szerokoci 15 kada. Wewntrz kadej strefy przyjmuje si czas jednakowy - redni dla
danej strefy. Przy przejedzie przez granic stref naley przesun wskazwki zegara o godzin.
Poniewa dla kolei elaznych nawet taka skokowa zmiana czasu nie jest wygodna, na wszystkich
liniach kolejowych w Zwizku Radzieckim stosuje si jednolity czas moskiewski (czerwona
wskazwka). W przeciwnym razie kady pocig, przyjedajcy na stacj wzow, przywoziby swj
wasny czas.
Tak samo jest z telegrafem. Jeli stosowa czas lokalny, to telegram wysany np. z Wadywostoku
wczesnym rankiem 1 czerwca dotrze do Moskwy i bdzie dorczony adresatowi 31 maja pnym
wieczorem, tzn. o dzie przed nadaniem! Rzeczywicie, kiedy we Wadywostoku wedug czasu
lokalnego jest godz. 4 rano 1 czerwca, to w Moskwie wedug czasu lokalnego ( moskiewskiego) jest
jeszcze godz. 9 wieczorem 31 maja. Na zegarach wszystkich krajw, stosujcych czas strefowy,
wskazwki minutowe w kadym momencie maj identyczne pooenie, a pozycja wskazwek
godzinowych rni si o zero lub cakowit liczb godzin. Na przykad zegary w Warszawie, gdzie
obowizuje czas rodkowoeuropejski, spniaj si o godzin w porwnaniu z zegarami
moskiewskimi. Gdy w Moskwie wedug czasu strefowego jest godz. 12, w Warszawie wedug czasu
strefowego jest dopiero godz. 11. W Tbilisi miejscowy czas stre fowy wyprzedza o 1 godz. czas
moskiewski, a w obwodach dalekowschodnich Zwizku Radzieckiego soce wschodzi o siedem,
osiem i dziewi godzin wczeniej ni w Moskwie. Kiedy w Moskwie, wedug czasu strefowego jest
poudnie, w Pietropawowsku Kamczackim zegary wskazuj godz. 9 wieczorem.
Granice stref czasowych nie wszdzie przebiegaj dokadnie wzdu poudnikw, musiayby wtedy
przecina miasta i mogoby si zdarzy, e w rnych kracach tego samego miasta czas byby rny.
Granice stref czasowych przeprowadzono gwnie wzdu rzek i innych granic naturalnych,

uwzgldniajc take podzia administracyjny kraju. Na przykad jedna ze stref czasowych na

terytorium ZSRR przechodzi wzdu rzeki Ob, inna - wzdu Kamy itd.
Niedawno, w celu dalszego ulepszenia, granice stref czasowych w Zwizku Radzieckim zostay
czciowo zmienione. Nowe granice stref czasowych lepiej odpowiadaj podziaowi
administracyjnemu kraju. Tak np. Kraj Krasnojarski by poprzednio rozdzielony na 4 strefy czasowe,
a obecnie tylko na trzy. Jakuck Republik Autonomiczn podzielono obecnie na trzy strefy czasowe
zamiast piciu itd. Nowe, poprawione granice stref czasowych zostay wprowadzone 1 marca 1957 r.
o godz. 00 czasu moskiewskiego. Zreszt w Zwizku Radzieckim nie stosuje si obecnie czasu
sonecznego ani czasu strefowego, lecz tzw. czas urzdowy, wprowadzony dekretem Rady Komisarzy
Ludowych ZSRR 16 czerwca 1930 r. Zgodnie z tym dekretem wskazwki wszystkich zegarw w ZSRR
zostay przesunite o 1 godz. naprzd. Tak wic czas urzdowy jest rwny czasowi strefowemu plus 1
godz. Czas urzdowy wprowadzono dla wygody ycia codziennego i oszczdnoci energii elektrycznej.
Wrd linii granicznych, rozdzielajcych strefy czasowe, jest taka, przy przejciu ktrej prcz zmiany
czasu o jedn godzin nastpuje take zmiana daty. Zgodnie z umow linia ta przechodzi w pobliu
180 poudnika, midzy Azj i Ameryk. Tak wic dzie rozpoczyna si najpierw na Kamczatce, potem
na Syberii, nastpnie w Europie, a pniej w Ameryce i na Alasce. Na statku przecinajcym lini
zmiany daty w kierunku wschodnim, ten sam dzie miesica przypisuje si dwm kolejnym dniom.
Odwrotnie, przy przeciciu linii zmiany daty w kierunku zachodnim wyrzuca si jeden dzie.

Jak okrela si pooenie statku na penym morzu ? Jak przedstawiaa si nawigacja morska
przed 200-250 laty? W tym czasie epoka wielkich odkry geograficznych ju si skoczya, czowiek
wzbogaci swoj wiedz o wiecie, ale dalekie podre morskie wci byy przedsiwziciem trudnym
i ryzykownym. Kiedy statek wypywa w daleki rejs, marynarze czsto tracili ziemi z oczu na przecig
tygodni i miesicy. Dokoa fale, nad gow albo Soce, albo gwiazdy, cienka, drca iga magnetyczna
wskazuje pnoc i poudnie...
Aby wytyczy waciwie kurs, trzeba dokadnie wiedzie, w jakim miejscu statek aktualnie si
znajduje. Ale skd zdoby takie informacje na penym morzu?
Wyznaczenie szerokoci geograficznej nie sprawia wikszych trudnoci. Wystarczy w tym celu
w poudnie, tj. w momencie growania Soca okreli kt, pod ktrym jest ono widoczne nad
horyzontem. Znajc miesic i dzie mona, za pomoc odpowiednich tablic, obliczy bez trudu
szeroko geograficzn punktu, w ktrym dokonano obserwacji (ryc. 21). Analogicznych pomiarw
dokonuje si wedug gwiazd.

Rysunek 21 Zegar soneczny na morskiej busoli z XVII w.

Znacznie trudniej jest okreli dugo geograficzn. W XVII i XVIII w. rzdy krajw, szczeglnie
zainteresowanych handlem morskim ustanowiy olbrzymi nagrod dla uczonych i wynalazcw za
opracowanie dogodnego i dostatecznie dokadnego sposobu wyznaczenia dugoci geograficznej
danego punktu, np. statku na penym morzu.
Krl hiszpaski Filip III wyznaczy nagrod tysica dukatw za rozwizanie tego zadania, a Stany
Generalne Holandii - 30 tys. guldenw. W Anglii w 1714 r. parlament jednogonie zatwierdzi
ustaw, przyznajc znaczne sumy 20, 15 i 10 tys. funtw dla uczonych, ktrzy potrafi rozwiza to
zagadnienie. Przy parlamencie angielskim utworzono specjaln komisj dla okrelenia dugoci
geograficznej: w skad komisji weszli najwybitniejsi uczeni: I. Newton, S. Clark i in. Newton
w sprawozdaniu komisji parlamentarnej wyoy istot problemu i trudnoci zwizane z jego
rozwizaniem.
Na czym one polegaj?
Okreli dugo geograficzn danego punktu - znaczy stwierdzi, o ile ktowych stopni, minut
i sekund rni si poudnik, przechodzcy przez dany punkt od poudnika zerowego.
Posuwajmy si wraz z zegarem na wschd od poudnika zerowego. Zatrzymajmy si na 15 dugoci
wschodniej i poczekajmy na poudnie. Poudnie w tym punkcie nastpi o godz. 12 czasu miejscowego.
W tym samym punkcie, w tym samym momencie, nasz zegar, wskazujcy czas poudnika zerowego,
pokae godz. 11 rano. Nic w tym dziwnego, poniewa przesunlimy si o 1/24 cz obwodu Ziemi.
Gdybymy przesunli si o 30 na wschd, to odpowiednia rnica czasu miejscowego i czasu
poudnika zerowego wyniosaby tym razem dwie godziny itd. Tak samo jest dla dowolnych dwch
punktw obserwacji: zamiast poudnika zerowego, moemy wybra poudnik Moskwy lub jakikolwiek
inny.
Tak wic rnica czasw miejscowych dwch punktw obserwacji okrela rnic ich dugoci
geograficznych. Jeli znamy dugo geograficzn jednego z tych punktw wzgldem poudnika
zerowego, to okrelenie dugoci geograficznej drugiego punktu nie przedstawia trudnoci.
Zatem dla wyznaczenia dugoci geograficznej danego punktu obserwacji naley zna czas miejscowy
tego punktu i czas miejscowy innego punktu, ktrego dugo geograficzna jest dokadnie znana.
Do wyznaczenia czasu miejscowego w danym punkcie su proste przyrzdy astronomiczne. Na
statkach uywa si w tym celu sekstansu. Jest to instrument, sucy do mierzenia ktw, pod
ktrymi Soce lub gwiazdy s widoczne nad horyzontem. Skada si z wycinka koa z podziak
ktow, poziomej lunety i systemu zwierciade.

Rysunek 22 Schemat sekstansu morskiego

W czasie obserwacji (ryc. 22) obserwator jedn rk, moliwie pionowo, trzyma sekstans i patrzc
w lunet B obraca rami ze zwierciadem A1 . Kiedy promie od obserwowanego ciaa niebieskiego,
po odbiciu od pary zwierciade (A 1, A2) dojdzie do oka obserwatora, ciao niebieskie widoczne jest
pozornie na linii horyzontu. Przy tym skala przyrzdu wskazuje wysoko ciaa niebieskiego nad
horyzontem. Pomiar naley rozpocz nieco przed poudniem, i obserwujc wskazania przyrzdu
trzeba uchwyci moment, kiedy Soce znajdzie si najwyej nad horyzontem. Kt, pod ktrym w tej
wanie chwili widoczne jest Soce, pozwala na okrelenie szerokoci geograficznej punktu
obserwacji. Do wyznaczenia dugoci geograficznej potrzebna jest jeszcze znajomo czasu poudnika
zerowego albo jakiegokolwiek innego okrelonego punktu, np. Moskwy, Londynu itd.
Rozwizanie tego zadania napotyka znaczne trudnoci. Uczeni proponowali rne sposoby okrelenia
w danym punkcie czasu poudnika zerowego. Jeden ze sposobw polega na obserwacji zamienia
Ksiyca albo Soca. Zamienia ksiycowe i soneczne mona obliczy na wiele lat naprzd.
Momenty pocztkowe i kocowe tych zamie s znane z dostateczn dokadnoci dla rnych
punktw na Ziemi. Tak wic na ich podstawie mona okreli czas wiatowy. Niestety, zamienia
ksiycowe i soneczne zachodz stosunkowo rzadko, a dugo geograficzna trzeba umie wyznacza
kadego dnia i kadej nocy. Dlatego metoda ta nie znalaza zastosowania w praktyce.
Proponowano take okrela czas w dowolnym punkcie na Ziemi za pomoc obserwacji zamie
ksiycw Jowisza. Jowisz posiada kilka ksiycw, ktrych zamienia zachodz dostatecznie czsto
i s widoczne nawet przez prosta lunet. Momenty zamie ksiycw Jowisza mona obliczy na
wiele lat naprzd. Poniewa odlego Ziemi od Jowisza jest bardzo dua, momenty pocztkowe
i kocowe tych zamie dla wszystkich punktw na powierzchni ziemskiej s praktycznie jednakowe.
Jednake, ze wzgldu na szczeglne warunki obserwacji nie atwo jest ustali momenty pocztkowe
i kocowe. Dlatego rwnie i ten sposb nie znalaz zastosowa praktycznych.
Do okrelenia w danym punkcie czasu miejscowego innego punktu, ktrego dugo geograficzna jest
znana, mona zastosowa metod przenoszenia zegara. Istotnie, jeli przed rozpoczciem rejsu
wyregulowa zegar wg czasu miejscowego Moskwy, Londynu lub innego punktu na Ziemi, to
w dalszym cigu moe on suy do rozwizania drugiej czci zadania: wskazywa czas miejscowy
punktu o znanej dugoci geograficznej. Trudno polega na tym, e zwyky zegar nie nadaje si do
tego celu, ze wzgldu na niedostateczn dokadno chodu. Tymczasem bd w czasie 1 min.
powoduje w naszych szerokociach geograficznych bd w odlegoci ok. 15 km, a w pobliu rwnika
27,6 km. Bd zwykego zegara po wielu dniach i tygodniach pywania moe sta si tak duy, e
okrelenie dugoci geograficznej na podstawie jego wskaza bdzie bezuyteczne.
Metoda przenoszenia zegara nie wywouje sprzeciwu ani ze wzgldw zasadniczych, ani
praktycznych, wymaga tylko dostatecznie dokadnego zegara.
Zegar taki, jak ju stwierdzono, zbudowa angielski zegarmistrz Harrison, stosujc wynalezion e przez
siebie wahado z kompensacj wpywu temperatury. W 1736 r. nowy zegar ustawiono na okrcie
wojennym, pyncym do Lizbony. Po powrocie do Anglii kapitan okrtu, ktry w czasie rejsu ledzi
bacznie prac zegara, potwierdzi na pimie jego pen sprawno. Drugi egzemplarz zegara,
wykonany przez wynalazc, take przeszed z powodzeniem przez prby. Za trzeci, jeszcze
doskonalszy egzemplarz Harrison otrzyma w 1741 r. zoty medal londyskiego Towarzystwa
Krlewskiego.
Wreszcie w 1761 r. angielska komisja parlamentarna do spraw dugoci geograficznej postanowia
przeprowadzi prby zegara Harrisona w warunkach praktycznych - na statku w dalekim rejsie. Niech
- rozumowaa komisja - zegar wytrzyma burze i sztormy na oceanie, zmian temperatury i wilgotnoci
od chodnej i mglistej Anglii do gorcych tropikw, a jeli po tym wszystkim bdzie wskazywa

dokadny czas i tym samym pozwoli prawidowo wyznacza dugo geograficzn, to metod
i instrument mona bdzie uzna za cenne...
Dla tych prb Harrison wykona czwarty egzemplarz zegara. 18 listopada 1761 r. statek Deptford
odpyn z Portsmouth (Anglia) i wzi kurs na Port Royal (Jamajka).
W czasie prby, w cigu 81 dni eglugi z Portsmouth do Port Royal, zegar wykaza bd tylko 5 sek.
W cigu 161 dni statek wrci do Europy i przyby do Portsmouth. Bd zegara nie przewysza kilku
sekund. Zadanie okrelania dugoci geograficznej na penym morzu zostao rozwizane.
W 1844 r. na wspomnianym kongresie w Waszyngtonie przyjto jako poudnik odniesienia przy
rachubie czasu, poudnik przechodzcy przez miasto Greenwich w Anglii w pobliu Londynu. W
Greenwich i we wszystkich punktach pooonych na tym samym zerowym poudniku czas miejscowy
jest rwny czasowi strefowemu.
Czas ten nazywamy czasem wiatowym.
Obecnie nie stosuje si ju metody oddzielnego wyznaczenia szerokoci i dugoci geograficznej
miejsca. Pooenie statku nawigator znajduje wykrelajc dwie lub trzy linie pooenia. Kada z tych
linii jest wynikiem opracowania obserwacji astronomicznych. Znajomo czasu wiatowego jest przy
tym konieczna. Do jego okrelania su chronometry, zapewniajce dokadno kilku setnych
sekundy. Zreszt, w dzisiejszych czasach dziki rozwojowi cznoci radiowej przechowywanie
dokadnego czasu jest sprawa znacznie prostsz. Co godzin radio nadaje sygnay dokadnego czasu,
za pomoc ktrych kady moe wyregulowa swj zegar.
Chronometr wchodzi w skad obowizkowego wyposaenia kadego okrtu. Jeden z okrtowych
chronometrw znajduje si zawsze w kajucie kapitana. W przypadku rozbicia statku chroni si przede
wszystkim chronometr i sekstans; nie ma w tym nic dziwnego, poniewa te wanie instrumenty
pozwol marynarzom okrela pooenie geograficzne.
Wszystkie badania, w ktrych naley wyznaczy wsprzdne punktu obserwacji, wymagaj
znajomoci dokadnego czasu.
Niezwykle doniosym osigniciem naszych czasw by dryf czterech radzieckich badaczy na krze od
Bieguna Pnocnego do Morza Grenlandzkiego. Ta nie majca precedensu, pod wzgldem odwagi
i zasigu, ekspedycja zakoczya si penym sukcesem. Dziaalno naukowa na krze, wyznaczenie
trasy dryfowania kry, wreszcie znalezienie kry, kiedy trzeba byo zabra odwanych podrnikw na
pokad lodoamacza, wymagay staej znajomoci nieustannie zmieniajcych si wsprzdnych
geograficznych kry, do wyznaczenia ktrych bya potrzebna znajomo dokadnego czasu.
Obecnie w rejonie Bieguna Pnocnego stale pracuje kilka dryfujcych stacji. W tych pywajcych
laboratoriach lodowych prowadzone s intensywne badania naukowe. Bada si klimat Arktyki, morza
polarne, ich ycie, uksztatowanie dna, kierunek prdw, zjawiska magnetyczne itd. Przy tym
wszystkie badania i pomiary musz by bezwzgldnie zwizane z okrelonymi punktami, ktrych
wsprzdne geograficzne okrela si na podstawie dokadnego czasu.

5
Otrzymywanie, przechowywanie i przekazywanie dokadnego czasu

Do rozwizania wielu zada naukowych i technicznych konieczna jest znajomo dokadnego czasu.
Wymagana dokadno jest rna dla rnych zada, ale zazwyczaj do dua.
Dla przykadu rozwamy zagadnienie ruchu kontynentw. Wedug teorii Wegenera zarwno
w przeszoci, jak i obecnie zachodzi nieustanne przemieszczanie si kontynentw. Ruch ten jest tak
powolny, e w porwnaniu z nim w porusza si byskawicznie.
Wieloletnie dokadne pomiary pooenia okrelonych punktw wykazay, e odlego midzy Europ
i Ameryk zmniejsza si. Na szerokoci geograficznej 45 szybko zbliania si Europy i Ameryki
wynosi ok. 1 m w cigu roku. Temu przesuniciu odpowiada zmiana czasu miejscowego o 0,002 sek.
Przykad wykazuje, jak dokadne musz by pomiary czasu przy okrelaniu dugoci geograficznej.
Dokadny pomiar dugoci geograficznej stwarza niemae trudnoci i wymaga rozwizania trzech
zada pomocniczych. Po pierwsze - konieczne jest otrzymanie momentw dokadnego czasu. Zajmuj
si tym pracownicy suby czasu w obserwatoriach. Otrzymuj oni momenty dokadnego czasu raz na
kilka db za pomoc specjalnych obserwacji astronomicznych. Ale znajomo dokadnego czasu
potrzebna jest take w odstpach midzy tymi momentami. Dlatego drugim zadaniem pomocniczym
jest okrelenie czasu w tych wanie odstpach. Zadanie to, ktre mona nazwa zadaniem
przechowywania czasu, wypenia zegar astronomiczny wysokiej dokadnoci.
Otrzymywaniem momentw dokadnego czasu i przechowywaniem dokadnego czasu zajmuje si
wiele obserwatoriw i zakadw naukowych. Jednake ilo takich sub czasu jest stosunkowo
niewielka, podczas gdy dokadny czas potrzebny jest nie tylko w tych obserwatoriach, ale i w
instytutach naukowych, na statkach, w samolotach, w miejscach pracy ekspedycji itd. Dlatego trzecim
zadaniem jest przekazywanie czasu z miejsc jego otrzymywania i przechowywania do miejsc, gdzie
jest potrzebny. Wane jest przy tym, aby dua dokadno, osignita przy otrzymywaniu czasu
i zachowana przy przechowywaniu, nie zostaa utracona przy jego przekazywaniu. Do tego celu su
odpowiednie metody i specjalne przyrzdy.
Przyjrzyjmy si rozwizaniu kadego z tych zada.

Otrzymywanie momentw dokadnego czasu . Dokadny czas okrela si na podstawie

obserwacji astronomicznych Soca i gwiazd. Obserwacje gwiazd daj znacznie dokadniejsze wyniki
i z tego powodu s zwykle stosowane.
Dokonujc obserwacji gwiazd w celu uzyskania dokadnego czasu naley pamita, e doba
gwiazdowa jest krtsza od sonecznej. Przyczyn tego jest roczny ruch Ziemi dookoa Soca. Ruch
ten wpywa na pozorny ruch Soca w ten sposb, e odstp czasu midzy kolejnymi kulminacjami
zwiksza si o 3 min. 56 sek., co tworzy 2 godz. na miesic i dob na rok. Dlatego doba gwiazdowa
okazuje si o 3 min. 56 sek. krtsza od sonecznej.
Rzeczywicie, prowadzc obserwacje gwiazd w cigu kilku kolejnych nocy, mona atwo zauway, e
gwiazdy, nie zmieniajc swego rozmieszczenia na firmamencie, wschodz co noc nieco wczeniej.
Wynika to std, e doba gwiazdowa jest krtsza od sonecznej. Poniewa znamy zaleno midzy
czasem gwiazdowym i sonecznym, to przejcie od jednego do drugiego nie przedstawia adnych
trudnoci.
Stosujc odpowiednie metody i przyrzdy moemy otrzyma wysok dokadno czasu, wymagan
przy obserwacjach gwiazd. Do przeprowadzania takich obserwacji suy instrument przejciowy (ryc.
23), w postaci teleskopu, w polu widzenia ktrego znajduj si skrzyowane nici. Instrument skada
si z obracajcej si lunety i koa z podziak w stopniach. Luneta instrumentu przejciowego czsto

bywa zaamana i jej cz wraz z okularem zajmuje stale pozycj poziom, co znacznie uatwia
obserwacj.

Rysunek 23 Instrument przejciowy obserwatorium wrocawskiego z lunet zaaman

Instrument przejciowy ustawia si dokadnie wzdu poudnika. Okrelanie momentu czasu polega
na obserwacji przejcia gwiazdy przez ni znajdujc si w polu widzenia lunety. W okularze lunety
przecignite s dwie nici poziome, ograniczajce rodkow cz pola widzenia i ni pionowa,
przechodzca przez rodek okularu. Zadanie obserwatora polega na zauwaeniu momentu przejcia
gwiazdy przez ni pionow. W tym celu powinien on tak nakierowa lunet, by obserwowana
gwiazda znalaza si midzy poziomymi nimi, a nastpnie ledzc znajdujcy si w pobliu zegar
zaczep liczy sekundy i obserwowa jednoczenie ruch gwiazdy. Zauwaywszy, w ktrej sekundzie
gwiazda bya po prawej i lewej stronie nici, obserwator moe oceni moment przejcia gwiazdy przez
ni z dokadnoci do dziesitych czci sekundy. Metoda ta nosi nazw oko - ucho. Dokadno jej
w znacznym stopniu zaley od dowiadczenia obserwatora i jest rzdu dziesitych czci sekundy.
Nieco wygodniejsza jest metoda rejestracji momentw czasu za pomoc klawiszy. Stosujc t
metod, obserwator w momencie przejcia gwiazdy przez ni pionow okularu naciska klawisz,
zamykajc obwd przekanika elektrycznego. W rezultacie na ruchomej tamie powstaje odpowiedni
znak. Jednoczenie na tej samej tamie drukowane s periodyczne sygnay zegara astronomicznego.
Porwnujc oba rodzaje sygnaw, mona znale odpowiedni moment dokadnego czasu.
adna z tych metod nie jest zbyt dokadna. Poszczeglni obserwatorzy w zalenoci od
temperamentu otrzymuj rne wyniki: jeden stale nieco si spnia, inny zawsze troch si pieszy.
Ta niedokadno, rzdu 0,1 sek., tworzy tzw. rwnanie osobowe obserwatora, ktre naley

uwzgldnia przy dokadnych pomiarach. Sprawa jednak komplikuje si, poniewa nawet ten sam
obserwator przy obserwacji gwiazd o rnej jasnoci czyni rne bdy.
Trudnoci te w duym stopniu usuwa mikrometr kontaktowy, w ktrym pionowa ni zamocowana
jest na specjalnych sankach, wprawianych w ruch za pomoc pokrta. Na pokrtle zamocowane s
kontakty. Cale urzdzenie jest poczone z okularem.
W czasie pomiaru obserwator ustawia obraz gwiazdy midzy poziomymi nimi, a potem, obracajc
pokrtem, stara si utrzyma obraz gwiazdy na nici pionowej. Przy ruchu pokrta nastpuje
w okrelonych pozycjach zwarcie stykw. Wtedy na ruchomej tamie chronograficznej pojawiaj si
odpowiednie sygnay czasu obok periodycznych sygnaw zegara astronomicznego.
W pniejszych konstrukcjach mikrometru kontaktowego zamiast rcznej regulacji ruchu pokrta,
wprawiajcego w ruch sanki, stosuje si napd elektryczny. Rola obserwatora sprowadza si wtedy
do ustawienia obrazu gwiazdy na przeciwko pionowej nici, a nastpnie regulowania prdkoci
obrotw silniczka. Sygnay czasu drukowane s automatycznie przy odpowiednich pozycjach
pokrta. Takie urzdzenie zapewnia bardziej jednostajny ruch nici i zmniejsza bd osobowy
obserwatora.
Wariant metody oko - ucho z zastosowaniem klawiszy zapewnia przy odczycie bd wyraajcy si
w dziesitych czciach sekundy. Przy pracy z rcznym mikrometrem kontaktowym bd zmniejsza si
do 0,03-0,04 sek. Mikrometr kontaktowy napdzany silniczkiem pozwala zmniejszy bd jeszcze
bardziej do 0,02 - 0,03 sek.
W ostatnich latach opracowano metody otrzymywania sygnaw dokadnego czasu przy uyciu
fotografii i fotokomrki. Proces pomiaru w odpowiednich instrumentach jest cakowicie
zautomatyzowany.
Zazwyczaj dla otrzymania sygnaw dokadnego czasu dokonujemy nie jednego, lecz kilku pomiarw.
W tym celu naley wybra seri tzw. gwiazd fundamentalnych. Wyniki tych pomiarw tworz,
w pewnym sensie, surowiec podlegajcy dalszemu, do dugiemu opracowaniu. Po pierwsze,
wprowadza si poprawki uwzgldniajce rne bdy przyrzdw. Naley uwzgldni take
pochylenie poziomej osi przyrzdu, odchylenie przyrzdu od poudnika (azymut przyrzdu)
i wprowadzi odpowiednie poprawki do otrzymanych wynikw.
Nie bez znaczenia jest take poprawka uwzgldniajca zjawisko aberracji wiata. Aberracja wiata
powstaje w wyniku ruchu Ziemi. Prdko wiata wynosi 300 000 km/sek, a prdko rocznego ruchu
Ziemi wok Soca - 30 km/sek. Promie wietlny gwiazdy, ktry pad na obiektyw naszego
teleskopu potrzebuje pewnego, cho niewielkiego odstpu czasu na to, aby przej odl ego od
obiektywu do okularu teleskopu. W tym czasie teleskop razem z Ziemi przesunie si o pewn
odlego. Aby mimo to promie gwiazdy pad na okular, naley pochyli z lekka teleskop w kierunku
ruchu Ziemi. Po upywie p roku prdko Ziemi wzgldem gwiazd ma przeciwny kierunek
i poprawka na aberracj zmienia znak. Tak wic poprawka na aberracj wiata uwzgldnia
dodatkowe pochylenie teleskopu, bdce rezultatem ruchu Ziemi.
W kocu, z wielu obserwacji serii gwiazd wyprowadza si redni warto i ocenia wielko bdu;
cakowity redni bd wynosi zwykle 0,010 - 0,015 sek.
Taki sposb otrzymywania wartoci momentw czasu stosuje si we wszystkich obserwatoriach
prowadzcych sub czasu. Jednake dane poszczeglnych obserwatoriw wykazuj mimo wszys tko
pewne rnice. Dlatego dane dotyczce dokadnego czasu, otrzymane przez sub czasu
poszczeglnych obserwatoriw, kierowane s do Midzynarodowego Biura Czasu, ktre na ich

podstawie otrzymuje tzw. momenty koincydencji oraz rednie wartoci rezultatw poszczeglnych
sub czasu. Te momenty koincydencji przyjmuje si wanie jako prawdziwe wartoci momentw
czasu.

Przechowywanie dokadnego czasu . Otrzymywanie momentw czasu na podstawie obserwacji

astronomicznych - to tylko pierwsze zadanie suby czasu. Nastpnym zadaniem jest przechowywanie
dokadnego czasu.
Pomiarw czasu metodami astronomicznymi dokonuje si raz na kilka db. W odstpach czasu
midzy pomiarami astronomicznymi do przechowywania dokadnego czasu su zegary
astronomiczne.
W celu otrzymania moliwie duej dokadnoci zegarw astronomicznych uwzgldnia si i usuwa
w miar moliwoci wszystkie rda bdw i stwarza dla pracy zegarw moliwie korzystne
warunki.
Najwaniejsz czci zegara jest wahado. Spryny i kka speniaj tylko rol mechanizmu
przekazujcego, wskazwki - mechanizmu wskazujcego, a czas odmierza wahado. Dlatego te
staramy si stworzy dla niego w zegarach astronomicznych moliwie najlepsze warunki pracy:
zachowa sta temperatur pomieszczenia, zlikwidowa wstrzsy, osabi opr powietrza i, w kocu
zmniejszy jak najbardziej opory samego mechanizmu zegara.

Rysunek 24 Zegar astronomiczny

Aby zapewni wysok dokadno zegarw astronomicznych, umieszczamy je w gbokich,

zabezpieczonych od wstrzsw piwnicach. W pomieszczeniu przez cay rok utrzymuje si sta
temperatur. Dla zmniejszenia oporu powietrza i usunicia wpywu zmian cinienia atmosferycznego
wahado zegara umieszcza si w osonie, wewntrz ktrej cinienie powietrza jest nieco obnione
(ryc. 24).

Bardzo wysok dokadno posiada zegar astronomiczny z dwoma wahadami (zegar Shortta),
z ktrych jedno jest swobodne, a drugie zwizane z mechanizmem przekazujcym i wskazujcym
i sterowane przez wahado swobodne (ryc. 25). Wahado swobodne znajduje si w gbokiej piwnicy
w metalowej osonie, wewntrz ktrej cinienie jest obnione. czno wahada swobodnego ze
zwizanym odbywa si za porednictwem dwu niewielkich elektromagnesw, umieszczonych
w pobliu wahade. Wahado swobodne kieruje wahadem zwizanym, zmuszajc je do
zsynchronizowanych ruchw. W ZSRR zegar astronomiczny wysokiej dokadnoci z dwoma
wahadami zbudowa zasuony metrolog I. I. Kwarenberg w laboratorium Wszechzwizkowego
Naukowo-Badawczego Instytutu Metrologii im. D. I. Mendelejewa.

Rysunek 25 Zegar astronomiczny z dwoma wahadami

Mona ograniczy do minimum wielko bdw we wskazaniach zegara, ale nie mona usun ich
cakowicie. Zreszt, jeeli zegar chodzi prawidowo, ale z gry wiadomo, e pieszy si lub spnia
okrelon ilo sekund na dob, to wyznaczenie czasu za pomoc takiego zegara nie przedstawia
wikszych trudnoci. W tym celu wystarczy zna chd zegara, tzn. wiedzie o ile sekund na dob
zegar pieszy si lub spnia. Niestety, chd zegara nie jest stay.
Przy zmianach warunkw zewntrznych - temperatury pomieszczenia i cinienia powietrza - wskutek
istniejcych zawsze niedokadnoci w wykonaniu czci i pracy poszczeglnych elementw
mechanizmu ten sam zegar z biegiem czasu moe zmienia swj chd. Zmiana albo uchybienie chodu
zegara jest gwnym wskanikiem jakoci jego pracy. Im mniejsze jest uchybienie chodu zegara, tym
lepszy jest zegar.
Tak wic dobry zegar astronomiczny moe pieszy si lub spnia nawet dziesite czci sekundy
na dob, i mimo to moe suy do niezawodnego przechowywania czasu i otrzymywania
dostatecznie dokadnych wskaza, jeli tylko uchybienie jego chodu dziennego jest niewielkie.
W zegarach astronomicznych wahadowych chd moe osiga kilka dziesitych sekundy na dob, ale
uchybienie chodu dziennego zazwyczaj nie przekracza tysicznych czci sekundy.
W ostatnich latach konstruowaniem zegarw astronomicznych zajli si nie mechanicy, lecz elektrycy
i radiotechnicy. Zbudowali oni zegar, w ktrym dla odmierzania czasu zamiast ruchu wahada
zastosowano drgania spryste krysztau kwarcu.

Odpowiednio wycita pytka krysztau kwarcu posiada interesujce wasnoci. Jeli tak pytk,
zwan kwarcem piezoelektrycznym, cisn lub zgi, to na przeci wlegych jej powierzchniach
pojawiaj si adunki elektryczne o rnych znakach. Jeli do przeciwlegych powierzchni takiej pytki
kwarcowej doprowadzi prd zmienny, to pytka zaczyna drga. Im mniejsze jest tumienie ukadu
drgajcego, tym bardziej staa jest czstotliwo drga. Kryszta kwarcu ma pod tym wzgldem
wyjtkowo korzystne wasnoci, poniewa jego tumienie jest bardzo mae.
Wasnoci te s szeroko wykorzystywane w radiotechnice dla utrzymania staej czstotliwoci
nadajnikw. Ta wanie cecha krysztau kwarcu - wysoka stabilno czstotliwoci drga - umoliwia
budow astronomicznego zegara kwarcowego.
Zegar kwarcowy (ryc. 26) skada si z generatora radiotechnicznego, stabilizowanego kwarcem,
stopni dzielenia czstotliwoci synchronicznego silnika elektrycznego i tarczy zegarowej ze
wskazwkami.

Rysunek 26 Schemat zegara kwarcowego

Generator radiotechniczny wytwarza prd zmienny wysokiej czstotliwoci, a kryszta kwarcu z du

dokadnoci podtrzymuje stao czstotliwoci jego drga. W stopniach dzielenia czstotliwoci
obnia si czstotliwo prdu zmiennego od kilkuset tysicy do kilkuset drga na sekund.
Synchroniczny silnik elektryczny, zasilany prdem zmiennym o obnionej czstotliwoci, obraca
wskazwki, uruchamia przekanik podajcy sygnay czasu itd.
Szybko obrotw synchronicznego silnika elektrycznego zaley od czstotliwoci zasilajcego prdu
zmiennego. Tak wic w zegarze kwarcowym szybko obrotu wskazwek w ostatecznym wyniku jest
okrelona przez, czstotliwo drga kwarcu. Dua stabilno czstotliwoci drga pytki kwarcowej
zapewnia rwnomierno chodu i wysok dokadno wskaza kwarcowego zegara astronomicznego.
Kwarcowe zegary astronomiczne, zbudowane w laboratoriach naukowych w ZSRR, znalazy ju
zastosowanie w praktycznej dziaalnoci astronomw. Zapewniaj one jeszcze wysz dokadno ni
wahadowe zegary astronomiczne. Uchybienie chodu dziennego wynosi dla nich zaledwie 0,0002 0,0003 sek. na dob.
W cigu miesicy i lat zestawia si dla danego zegara astronomicznego tabele poprawek. Zegary
astronomiczne prawie nigdy nie wskazuj dokadnego czasu, ale za pomoc tabeli poprawek mona
odczyta czas z dokadnoci do tysicznych czci sekundy.

Przekazywanie dokadnego czasu . Zadanie suby czasu nie ogranicza si do otrzymywania

i przechowywania dokadnego czasu. Niemniej wan czci tego zadania jest taka organizacja
przekazywania dokadnego czasu, przy ktrej nie zachodziaby utrata tej dokadnoci.
W przeszoci sygnay czasu przekazywano za pomoc urzdze mechanicznych, dwikowych lub
wietlnych. W Petersburgu dokadnie w poudnie strzelao dziao; mona byo take porwna swj

zegar z zegarem wieowym Instytutu Metrologii. W portach morskich jako sygna czasu stosowano
spadajc kul.
Obecnie do przekazywania dokadnego czasu stosuje si sygnay elektryczne, przekazywane za
pomoc telefonu, telegrafu i radia.
Radiostacje regularnie co godzin nadaj sygnay czasu z dokadnoci do 0,1 sek. W przypadku, gdy
wymagana jest wysza dokadno, korzysta si z usug stacji radiotelegraficznej, ktra przekazuje
wtedy serie tzw. sygnaw rytmicznych. Metoda ta zapewnia przekazywanie sygnaw czasu
z dokadnoci do setnych i tysicznych czci sekundy.

Rysunek 27 Mechanizm wtrnego zegara elektrycznego

Wanym zadaniem jest dostarczenie dokadnego czasu dla kolei, poczty, telegrafu i wielkich miast.
Nie potrzeba tu tak wysokiej dokadnoci, jak przy badaniach astronomicznych i geograficznych, ale
konieczne jest, aby z dokadnoci do minuty we wszystkich czciach miasta, we wszystkich
czciach kraju, np. Zwizku Radzieckiego, wszystkie zegary wskazyway jednakowy czas. Zadanie to
rozwizuje si zwykle przy uyciu zegarw elektrycznych. Budowa zegarw elektrycznych j est bardzo
prosta, niemniej jednak, wskazuj one jednakowy czas we wszystkich punktach miasta z dokadnoci
do 1 min. Stosuje si zegary elektryczne pierwotne i wtrne. Pierwotny zegar elektryczny posiada
wahado, koa, mechanizm wychwytowy i jest normalnym czasomierzem. Wtrny zegar elektryczny
jest tylko wskanikiem: nie posiada mechanizmu zegarowego, lecz zawiera tylko proste urzdzenie,
przesuwajce wskazwki raz na minut (ryc. 27). Przy kadym rozwarciu obwodu elektrycznego
elektromagnes wyzwala kotwic i poczona z kotwic zapadka naciskajc na koo wychwytowe
obraca je o jeden zb. Sygnay prdu elektrycznego przekazywane do zegarw wtrnych mog
pochodzi od urzdzenia centralnego lub od pierwotnego zegara elektrycznego.
Niedawno pojawiy si zegary mwice - zegarynki, skonstruowane na zasadzie kina dwikowego.
Tak wic opracowane w ostatnich czasach metody i instrumenty pozwalaj otrzymywa,
przechowywa i przekazywa czas z bardzo du dokadnoci. Ma to wane znaczenie naukowe
i praktyczne przy badaniach astronomicznych, tworzeniu staych punktw geodezyjnych, pracach
geograficznych i kartograficznych, dla celw nawigacji morskiej i powietrznej, i przy rozwizywaniu
wielu innych zada.

6
Jednostki miar i wzorce
Zmierzy jak wielko - znaczy porwna j z inn jednorodn wielkoci, przyjt za jednostk. Na
przykad dugo kuponu materiau porwnuje si z dugoci metra, dugo ycia czowieka z dugoci roku.
Staroytni znali jednostki dugoci: okie, lot strzay, dzie drogi; w czasach pniejszych
weszy w uycie: arszyn, stopa...
W staroytnoci miar czasu byy odstpy midzy kolejnymi niwami, midzy kolejnymi okresami
deszczowymi itd. W niektrych krajach mierzono czas od momentu wystpienia pierwszego niegu,
w innych - od pojawienia si nad horyzontem okrelonych gwiazdozbiorw lub gwiazd.
Jednostki te byy bardzo dowolne i w przypadku zniszczenia nie nadaway si do odtworzenia. Na
przykad wzorzec angielskiej stopy wbudowany w cian londyskiej mennicy uleg zniszczeniu
w czasie poaru i potem nie mona go ju byo dokadnie odtworzy. Taka sytuacja w yciu
codziennym bya niewygodna, a w nauce, technice i przemyle jest zupenie niedopuszczalna.
Istotnie, czy mona mwi o moliwoci odtwarzania jednostek miar, ktre, jak powiada dawna
notatka, okrelano w nastpujcy sposb: niech szesnastu ludzi wysokich lub niskich, z tumu idcego
do kocioa, ustawi kolejno jeden za drugim, kady po jednym trzewiku - oglna dugo... bdzie
rwna sniowi.
Ch ustanowienia jednostek miar moliwych do odtworzenia, skonia uczonych do zwizania ich
z wielkoci i ruchem Ziemi. Za jednostk dugoci - metr - przyjto dugo 1 /40000 czci poudnika
przechodzcego przez Pary; za jednostk ciaru - kilogram ciar jednego decymetra
szeciennego destylowanej wody na poziomie morza, w redniej szerokoci geograficznej, przy
normalnej temperaturze; za jednostk czasu - sekund - 1 /86400 redniej doby sonecznej. Tak wic
jednostk czasu zwizano z ruchem Ziemi. Uczyniono to w nastpujcy sposb.
Jako zegar wzorcowy, z ktrym porwnuje si wszystkie inne, przyjto gigantyczny zegar
zbudowany przez sam przyrod: system Ziemia - Soce. Czas trwania jednego obrotu Ziemi wok
Soca nazywamy rokiem sonecznym. Prawdziw dob soneczn nazywa si okres czasu midzy
dwoma kolejnymi growaniami (kulminacjami) rodka widzialnej tarczy Soca. Tak wic moemy
otrzyma momenty czasu na podstawie obserwacji ruchu Soca.
Niestety, system ten w zastosowaniu do rachuby czasu ma wiele wad. Orbita rocznego obrotu Ziemi
wok Soca ma ksztat elipsy. Paszczyzna rwnika ziemskiego jest pochylona wzgldem tej orbity.
Ruch Ziemi wok Soca przebiega nierwnomiernie: szybciej kiedy Ziemia znajduje si bliej Soca
i wolniej, kiedy znajduje si dalej od niego.
Zatem dugo doby w cigu roku wci si zmienia. Tylko zegary soneczne wskazuj dokadny czas
soneczny. aden zegar mechaniczny nie moe dokadnie naladowa tych nierwnomiernych zmian.
W zwizku z tym wprowadzono na miejsce prawdziwej, redni dob soneczn. Dugo
prawdziwych db sonecznych zmienia si z dnia na dzie, dugo redniej doby sonecznej jest staa
w cigu roku. Za dugo redniej doby sonecznej uwaamy redni dugo prawdziwych d b
sonecznych w cigu roku.

Przejcie od redniego czasu sonecznego do prawdziwego czasu sonecznego umoliwia rwnanie

czasu, dajce wielko poprawki w minutach, ktr naley doda algebraicznie do redniego czasu
sonecznego, aby otrzyma czas prawdziwy.

Rysunek 28 Wykres rwnania czasu

Rwnanie czasu ma zwykle posta tablic lub wykresu (ryc. 28), dziki ktrym bez trudu mona
dokona odpowiednich przelicze. W rwnaniu czasu poprawka dodatnia osiga najwiksz warto
(+ 14,5 min.) okoo poowy lutego, ujemna (- 16,3 min.) - okoo poowy listopada. Cztery razy w roku 15 kwietnia, 14 czerwca, 1 sierpnia i 24 grudnia - poprawka przyjmuje warto zerow, tzn. redni
czas soneczny jest wtedy identyczny z czasem prawdziwym.
A zatem jako jednostki podstawowe przyjlimy metr, kilogram ciaru, sekund (techniczny system
jednostek) albo centymetr, gram masy, sekund (system cgs). Jednostki te pocztkowo nie budziy
powaniejszych zastrzee i stopniowo znalazy zastosowanie we wszystkich prawie krajach wiata.
Jednake, kiedy po pierwszych pomiarach dugoci poudnika przeprowadzono nastpne,
dokadniejsze, w wyniku ktrych trzeba byo wprowadzi pewne poprawki do wzorcw metra
i kilograma, to okazao si, e kady nastpny pomiar wymaga wprowadzania coraz to nowy ch
poprawek. Zdecydowano si wtedy wykona moliwie jak najdokadniej, zgodnie z ostatnimi
pomiarami, wzorzec metra i wzorzec kilograma i ju ich wicej nie zmienia.
Oba wzorce wykonano ze stopu platyny i irydu. Dla ich przechowywania przeznaczono specjalne
pomieszczenie, w ktrym przez cay rok panuje staa temperatura. Oglnie biorc dla zachowania
staoci wzorcw i moliwie troskliwego ich przechowywania podjto wszystkie niezbdne rodki
ostronoci. Wszystko to nie daje jeszcze cakowitej gwarancji i ch niezmiennoci, ale w kadym razie
pozwala przypuszcza, e w cigu dziesicioleci ewentualne zmiany tych wzorcw bd minimalne.
Znacznie trudniej jest z jednostkami czasu, poniewa w przeciwiestwie do wzorcw dugoci i masy
nie mamy wpywu na nasz pierwotny wzorzec czasu, system Ziemia-Soce i nie moemy zapewni
jego niezmiennoci umieszczajc go w piwnicach Instytutu Miar i Wag. Zegary piaskowe, wodne
i ogniowe stosowane w staroytnoci daj bd rzdu kilkudziesiciu minut na dob i s zbyt
niedokadne, jak na wzorce czasu. Prcz tego, w przypadku zniszczenia danego egzemplarza zegara,
jego odtworzenie jest niemoliwe. Wystarczy minimalna zmiana szerokoci szyjki zegara piaskowego
lub rodzaju piasku, aby zmieni cakowicie wskazania zegara. Podobnie jest z zegarami ogniowymi
i wodnymi: niewielka zmiana ich wymiarw wpywa istotnie na dokadno wskaza.

Zegary koowe zapewniaj dokadno kilku minut na dob. Chd tych zegarw zaley od rozmiarw
i ciaru czci, tarcia, smarowania itd. Ani pod wzgldem dokadnoci, ani pod wzgldem moliwoci
odtwarzania nie speniaj one wymaga stawianych wzorcom czasu.
Dokadno wskaza wspczesnych wahadowych i kwarcowych zegarw astronomicznych wynosi
tysiczne i dziesiciotysiczne czci sekundy na dob. Ale wymagania dokadnoci pomiarw czasu
wzrosy tak dalece, e przy rozwizywaniu niektrych problemw naukowych i technicznych
niedokadno wspczesnych zegarw astronomicznych, wynoszca tysiczne czci sekundy na
dob, jest prawdopodobnie bardziej uciliwa, ni bdy kilku minut dla staroytnych. Prcz tego,
w razie zniszczenia danego egzemplarza zegara astronomicznego wahadowego lub kwarcowego
niemoliwe jest odtworzenie identycznej kopii, nawet jeli dysponujemy najdokadniejszymi
rysunkami technicznymi. Wystarczy niewielka rnica dugoci wahada lub rozmiarw pytki
kwarcowej albo nawet nieznaczna niejednorodno materiau, z ktrego zostay one wykonane, aby
spowodowa rnic w chodzie zegara. Dodatkowa trudno polega na tym, e z biegiem czasu czci
zegarw zuywaj si i starzej.
Tak wic ani prymitywne zegary piaskowe, ani najlepsze wahadowe i kwarcowe zegary
astronomiczne ze wzgldu na niedostateczn dokadno i niemoliwo ich dokadnego odtworzenia
nie nadaj si na wzorce czasu.
Oto dlaczego w odrnieniu od jednostek dugoci, ciaru i masy, dla ktrych ju dawno ludzie
stworzyli wzorce, przy pomiarach czasu od staroytnoci po dzie dzisiejszy jako wzorzec pierwotny
wykorzystujemy zegar zbudowany przez sam przyrod: system Ziemia - Soce. Wzorzec ten ma
wiele wad. Wspomnielimy ju o nierwnomiernoci ruchu Ziemi po orbicie i niejednakowej dugoci
db; nie s to jeszcze wszystkie wady.
Astronomowie obserwowali okresowe zmiany ruchu Ksiyca i planet wewntrznych. Zgodno
wystpujca midzy tymi odchyleniami wskazuje, e przyczyn ich s nie Ksiyc i planety, lecz
Ziemia, tzn. obserwowane zmiany ruchu Ksiyca i planet wewntrznych s tylko pozorne. W istocie
zmienia si tylko prdko obrotu Ziemi, ale poniewa sami znajduj emy si na tej planecie, to
w wyniku zmian prdkoci obrotowej Ziemi obserwujemy tylko zmiany ruchu cia niebieskich. Tak
wic zaoenie staej prdkoci ktowej ruchu Ziemi zostao faktycznie obalone.
Osignita dokadno pomiaru czasu jest zupenie wystarczajca dla wielu zada naukowych
i technicznych. Istnieje jednak wiele innych wanych problemw naukowych, dla rozwizania ktrych
potrzebne s zegary, ktrych chd byby dostatecznie rwnomierny w cigu dziesitek i setek lat. Do
takich zada nale m. in. obserwacje nadzwyczaj wolnych ruchw kontynentw, badanie
nierwnomiernoci ruchu Ziemi itd. Niestety, dotychczas nie dysponowalimy niczym lepszym od
skali czasu opartej na tym wanie ruchu Ziemi. A poniewa ruch Ziemi nie jest dokadnym wzorcem
czasu, naley szuka innego wzorca: lepszego i jednoczenie nadajcego si do odtwarzania.

7
Zegar molekularny
Wzorce atomowe. Dawno ju zrozumiano, jak wielkie perspektywy, jeli chodzi o dokadno
i moliwo odtwarzania, kryje w sobie zastosowanie procesw atomowych do techniki pomiarowej.

Kiedy ogromne fabryki produkuj seryjnie samochody, zegarki itd., to na pierwszy rzut oka wydaje
si, e wszystkie samochody tej samej serii, wszystkie zegarki tego samego typu s identyczne, ale
jest to tylko zudzenie. Wrd dziesitkw tysicy samochodw tego samego typu, kady wyrnia si
czym innym, wrd setek tysicy na pozr takich samych zegarkw, wyprodukowanych z tych
samych materiaw, nie ma dwu identycznych i dlatego kady z nich trzeba regulowa oddzielnie.
W makrowiecie nie ma dwu zupenie identycznych rzeczy.
Przeciwnie, w mikrowiecie panuje jednolito. Nie moemy odrni od siebie dwu elektronw czy
dwu protonw nie dlatego, e dane instrumenty pomiarowe s niedokadne, ale ze wzgldw
zasadniczych. Atomy zbudowane z jednakowej iloci czstek elementarnych: elektronw, protonw,
neutronw s take identyczne. Molekuy, bdce poczeniami kilku atomw, rwnie niczym si nie
rni, jeli tylko ilo, kombinacja i budowa atomw, wchodzcych w ich skad, s jednakowe.
Tak oczywiste zalety ukadw atomowych pod wzgldem staoci ich parametrw ju dawno
naprowadziy uczonych na myl stworzenia wzorcw, opartych na procesach atomowych.
Jako atomowy wzorzec dugoci wybrano dugo fali czerwonego prka, emitowanego przez atomy
kadmu. W wyniku bardzo dokadnych dowiadcze stwierdzono, e wielko ta jest rwna
6 438,4696 angstrema albo 0,00064384696 mm. Tak wic zmierzono dugo fali z dokadnoci do
stumiliardowej czci milimetra. Prawdopodobnie dalszy rozwj techniki pomiarowej pozwoli nieco
ucili rwnie i t warto. Tymczasem w wielu badaniach suy ona jako wielko odniesienia, tzn.
porwnujemy z ni wyniki innych pomiarw.
Chcc uchroni si na przyszo od koniecznoci wprowadzania poprawek do poprzednich pomiarw
za kadym razem, kiedy ta wielko odniesienia cho troch si zmieni, postanowiono zgodnie
z porozumieniem midzynarodowym nie zmienia jej wicej niezalenie od przyszych pomiarw. Tak
wic w istocie wprowadzono now atomow jednostk dugoci, zwizan ju nie z dugoci
poudnika ziemskiego, lecz z procesami atomowymi.
Oczywicie, nie mniej aktualne jest stworzenie wzorca czasu (albo czstotliwoci) o dostatecznej
staoci i moliwoci odtwarzania. Rwnie i tutaj uczeni zwrcili si do zjawisk mikrowiata; sytuacja
jednak okazaa si nieco bardziej zoona.
Ukady atomowe i molekularne zapewniaj wielk stao drga i mniejsz zaleno czstotliwoci
od warunkw zewntrznych w porwnaniu z makroukadami. Jeli przenie zegar wahadowy, nic
w nim nie zmieniajc, z jednego miasta do drugiego, np. z Moskwy do Taszkentu, to w wyniku samych
tylko rnic siy cikoci zostanie naruszony jego chd i bd wyniesie kilka minut na dob.
Przeciwnie, jeli ukad, w ktrym drgaj atomy lub molekuy, przenie do innego miasta lub nawet
na inn planet naszego systemu sonecznego, to zmiana czstotliwoci drga bdzie minimalna.
Tylko w niektrych rejonach naszej Galaktyki, np. na biaym karle, gwiedzie towarzyszcej
Syriuszowi, ktrej gsto jest 30 000 razy wiksza od gstoci wody, a sia cikoci 1000 razy
wiksza ni na Socu i 30 000 razy wiksza ni na Ziemi, zmiana czstotliwoci drga molekularnych
staaby si dostrzegalna. Wahado, ktre na Ziemi w cigu sekundy robi jeden ruch, na wspomnianym
biaym karle w tym samym czasie dokonaoby 140 wahni, a czstotliwo drga moleku amoniaku
zmieniaby si w analogicznych warunkach o nieco mniej ni setn cz procenta. Tak wic zalety
ukadw atomowych, jeli chodzi o ich stao s ogromne.
Jednake wykorzystanie drga atomowych dla stworzenia nowego wzorca czasu przedstawiaoby
bardzo wiele trudnoci, poniewa czstotliwo tych drga jest bardzo wielka i trudno zwiza j
z jakimkolwiek ukadem mechanicznym lub elektrycznym wskazujcym czas. Czstotliwo drga
atomw w molekuach jest nieco mniejsza. Dlatego w ukadach do wskazywania czasu zamiast

ukadw atomowych (elektrony i jdro) wygodniej jest wykorzystywa ukady molekularne (kilka
wzajemnie zwizanych atomw). Zegar taki nosi nazw molekularnego.

Zasada dziaania zegara molekularnego . Zegar molekularny jest dalszym etapem rozwoju
opisanego wyej zegara kwarcowego. Podobnie jak zegar kwarcowy zawiera on generator
radiotechniczny wysokiej czstotliwoci, stabilizowany kwarcem, ktry wytwarza drgania elektryczne,
sterujce wskanikiem czasu. Jednake w odrnieniu od zegara kwarcowego w zegarze
molekularnym znajduje si jeszcze blok, w ktrym pobudzane s do drga molekuy amoniaku,
a take urzdzenie korygujce czstotliwo drga generatora radiotechnicznego wysokiej
czstotliwoci i uzgadniajce j z czstotliwoci drga moleku amoniaku, tak e ostatecznie ruch
wskazwek zegara okrelony jest przez czstotliwo drga molekularnych.

Rysunek 29 Schemat zegara molekularnego

Budowa zegara molekularnego jest nastpujca: cay przyrzd zasilany jest z sieci prdu zmiennego
przez zasilacz (ryc. 29). W zasilaczu prd zmienny z sieci przeksztaca si w prd stay o odpowiednim
napiciu, potrzebny do pracy przyrzdu. Generator wytwarza drgania elektromagnetyczne wysokiej
czstotliwoci. Stao czstotliwoci tych drga jest bardzo wana dla uzyskania wysokiej
dokadnoci pomiaru czasu; zapewnia j generator stabilizowany za pomoc kwarcu. W przyrzdach
tego typu wytwarzane s drgania o czstotliwoci kilkuset tysicy hercw, co odpowiada
czstotliwoci wasnej drga pytki kwarcowej. Generator wysokiej czstotliwoci steruje torem
wskanika czasu, skadajcego si z dzielnika czstotliwoci, synchronicznego silnika elektrycznego
i tarczy zegarowej ze wskazwkami. Czstotliwo drga elektromagnetycznych, wytwarzanych
w generatorze wysokiej czstotliwoci, jest zbyt dua dla bezporedniego sterowania jakimkolwiek
urzdzeniem mechanicznym; zmusio to konstruktorw do zastosowania dzielnika czstotliwoci.
Drgania generatora po przejciu szeregu stopni obniajcych czstotliwo a do kilkuset drga na
sekund, uruchamiaj wskanik czasu. Prd niskiej czstotliwoci zwiera styki przekanika i za
pomoc silnika synchronicznego obraca znajdujce si na tarczy wskazwki.
Z kolei generator wysokiej czstotliwoci steruje torem zawierajcym blok, w ktrym drgaj molekuy
amoniaku i ktry posiada urzdzenie korygujce czstotliwo drga generatora wysokiej
czstotliwoci. Poniewa czstotliwo wasna drga moleku amoniaku wynosi 23870 MHz,
a czstotliwo drga elektromagnetycznych generatora wysokiej czstotliwoci jest rwna zaledwie
kilkuset kilohercom, to midzy generatorem wysokiej czstotliwoci, a blokiem zawierajcym
amoniak znajduje si wielostopniowy powielacz czstotliwoci, ktry zwiksza czstotliwo prdu
zmiennego okrelon ilo razy.

Jedn z najwaniejszych czci zegara molekularnego jest blok, w ktrym znajduj si molekuy
amoniaku w stanie wzbudzonym, wysyajce drgania elektromagnetyczne ultrawysokiej
czstotliwoci. W istocie blok ten stanowi lini przekazujc energi elektryczn, linia ta ma specjalny
charakter wskutek tego, e przy rnych czstotliwociach prdu zmiennego warunki rozch odzenia
si energii elektromagnetycznej nie s jednakowe.
Prd elektryczny niskiej czstotliwoci pynie po caej objtoci przewodu. Im wikszy jest przekrj
przewodu, tym mniejszy jest jego opr elektryczny i tym mniejsze s straty energii
elektromagnetycznej wzdu przewodw. Dlatego przy przesyaniu na odlego prdu zmiennego o
czstotliwoci technicznej (50 Hz) stosuje si pene przewody metalowe o odpowiednio dobranej
rednicy.
Inaczej jest z prdem zmiennym wysokiej (radiowej) czstotliwoci. Prd ten nie pynie rwnomiernie
przez cay przekrj przewodu, lecz skupia si gwnie przy jego powierzchni (zjawisko
naskrkowoci), wewntrzna cz przewodu okazuje si nieuyteczna. Dlatego te w nadajnikach
radiowych cewki wysokiej czstotliwoci wykonuje si z pustych rurek.
Dla przekazywania prdw ultrawysokiej czstotliwoci (fale metrowe i decymetrowej) ze wzgldu na
due straty energii nie nadaje si ani linia zoona z pary przewodw, ani z rurek. Stosuje si wtedy
kabel koncentryczny. Skada si on z przewodu umieszczonego wewntrz przewodzcej rurki:
przekazywana energia elektromagnetyczna zawarta jest midzy tymi przewodnikami.
W kablu koncentrycznym przy przesyaniu fal centymetrowych i krtszych powstaj jednak zbyt due
straty energii. Aby temu zapobiec, do przesyania energii elektromagnetycznej uywa si pustych
rurek o prostoktnym lub koowym przekroju, zwanych falowodami. Przy okrelonym stosunku
dugoci fali drga elektromagnetycznych i przekroju falowodu energia elektromagnetyczna
rozchodzi si wzdu falowodu z niewielkimi stratami.
W zegarze molekularnym blok w ktrym zostaj wzbudzone molekuy amoniaku, emitujce drgania
elektromagnetyczne ultrawysokiej czstotliwoci, ma posta rurki miedzianej - falowodu - dugoci
okoo 10 m, zwinitej na ksztat spirali i napenionej amoniakiem. Najwiksze wzbudzenie mona
osign, kiedy czstotliwo drga elektromagnetycznych generatora wysokiej czstotliwoci jest
rwna czstotliwoci wasnej moleku amoniaku. Przy tym znacznie wzrastaj straty energii
w falowodzie. Zjawiska te wykorzystuje si przy dostrajaniu, korekcji czstotliwoci generatora
radiotechnicznego wysokiej czstotliwoci.
Urzdzenie korygujce czstotliwo drga generatora, zwane dyskryminatorem, porwnuje
czstotliwo drga generatora wysokiej czstotliwoci z czstotliwoci drga moleku amoniaku i w
przypadku istnienia rnicy ich czstotliwoci daje sygna poprawkowy. Dyskryminator z kolei
poczony jest z generatorem wysokiej czstotliwoci i doprowadza do niego sygna poprawkowy,
podwyszajc lub obniajc czstotliwo jego drga. Tak wic czstotliwo drga generatora
wysokiej czstotliwoci jest uzgadniana z czstotliwoci wasn drga moleku amoniaku.
W ostatecznym wyniku w zegarze molekularnym w roli wahada, tj. przyrzdu odmierzajcego czas,
wystpuj molekuy amoniaku.
W stabilizatorze kwarcowym po dugim okresie pracy zmieniaj si nieco elektryczne wasnoci
stykw i w ten sposb z biegiem czasu taki stabilizator kwarcowy troch si starzeje. Molekuy
amoniaku nie zmieniaj swoich wasnoci i dlatego ich drgania gwarantuj niezawodn kontrol
staoci pracy caego ukadu.

W wypadku uszkodzenia lub zniszczenia danego egzemplarza zegara molekularnego w kadej chwili
mona wykona inny, dajcy zupenie identyczne wskazania, poniewa molekuy amoniaku
o jednakowym skadzie izotopowym s identyczne. A zatem zegar molekularny posiada wan
waciwo: w razie zniszczenia mona go dokadnie odtworzy.
Dalszy rozwj idei wykorzystania drga molekularnych dla stworzenia wzorcw wysokiej
czstotliwoci (albo czasu) poszed w kierunku budowy ukadw otwartych, tj. rurek - generatorw
drga elektromagnetycznych ultrawysokiej czstotliwoci.
Czstotliwo drga generatora molekularnego zmienia si z czasem bardzo niewiele. W cigu
sekundy zmiana ta wynosi ok. 10-11 - 4 10-12 . Stosujc generator molekularny jako bezwzgldny
wzorzec czstotliwoci (albo czasu) mona osign dokadno jednej miliardowej (10 -9 ) czci
mierzonej wielkoci, a jako wzgldny wzorzec czstotliwoci (czasu) pozwala on osign dokadno
stumiliardowych albo bilionowych (10-11 - 10-12) czci mierzonych wielkoci. Stwierdzono, e zegar
molekularny zapewnia dokadno milionowych czci sekundy na dob. Zegar molekularny nadaje
si szczeglnie do przechowywania dokadnego czasu w odstpach midzy pomiarami
astronomicznymi. Jednake znajduje on znacznie szersze zastosowanie, przede wszystkim jako nowy
wzorzec czstotliwoci i czasu.
Wspomnielimy wyej o pewnej nierwnomiernoci obrotu Ziemi wok osi i nierwnomiernoci jej
ruchu dokoa Soca. Wysoka dokadno zegara molekularnego umoliwia dokadniejsze zbadanie
tego zagadnienia. Zgodnie z ostatnimi badaniami promieniowania moleku rnych substancji, pary
rubidu pod cinieniem 10-6 mm supa rtci promieniuj w podczerwonej czci widma w postaci
bardzo wskiej wizki monochromatycznej o czstotliwoci 6834,68 MHz. Istniej podstawy do
przypuszcze, e z parami rubidu bdzie mona osign jeszcze wiksz dokadno pomiarw czasu
i czstotliwoci ni z amoniakiem.

8
Pomiary krtkich odstpw czasu
Co dzieje si w uamku sekundy ? Kto moe mie wtpliwoci, czy warto zajmowa si
sekundami, a tym bardziej tysicznymi; milionowymi, miliardowymi czy nawet bilionowymi czciami
sekundy? C moe si zdarzy w tak krtkim odstpie czasu?
Kiedy na zawodach sportowych biegacze startuj i przecinajc powietrze zmierzaj do mety - uamki
sekundy decyduj o sukcesie. Dlatego dla sprintera sekunda - to bynajmniej nie taki may odcinek
czasu. W cigu sekundy przebiega on 5-10 m i wykonuje wiele zoonych ruchw, z ktrych kady
zajmuje mu tylko dziesite lub setne czci sekundy. Od prawidowoci tych ruchw zaley jego
sukces i zwycistwo. Nierzadko sportowcy trac miesice, a nawet lata na trening, aby w kocu mc
przebiec pewien dystans o kilka sekund lub nawet tylko o kilka dziesitych czci sekundy szybciej.
W silnikach spalinowych w samochodach, traktorach i samolotach wa korbowy dokonuje kilka
tysicy obrotw na minut. Znajomo procesw zachodzcych w czasie kadego obrotu wau jest
bardzo istotna dla udoskonalenia pracy silnika i zwikszenia jego sprawnoci. I tak, w cigu kadego
obrotu silnika czterotaktowego odbywa si: zasysanie, spranie, zapon mieszanki, suw pracy i w
kocu wydech. Przy tym w cigu setnych czci sekundy nastpuj gwatowne zmiany cinienia
i napre mechanicznych w poszczeglnych czciach silnika.

Swego rodzaju silnikiem spalinowym z otwartym cyklem jest dziao artyleryjskie. W czasie kadego
wystrzau zachodzi tylko jeden skok roboczy. Dla zwikszenia zasigu dzia duo znaczenie ma
badanie ruchu pocisku wewntrz lufy i poza ni. Procesy podlegajce badaniu trwaj wtedy tysiczne
czci sekundy, co wymaga uycia przyrzdw dziaajcych dostatecznie szybko.
Prcz wspomnianych, istnieje jeszcze wiele innych procesw o duym znaczeniu dla nauki i techniki,
trwajcych tysiczne lub nawet jeszcze krtsze czci sekundy. Do takich zjawisk nale np.
obcienia przemienne i udarowe rnych konstrukcji mechanicznych, drgania skrzyda samolotu lub
opatek turbiny itd.
Obecnie opracowano ju specjalne metody i przyrzdy do rejestrowania szybko przebiegajcych
procesw i pomiarw rnych odstpw czasu, w tym rwnie bardzo krtkich.

Chronograf iskrowy . Zwyky stoper sprynowy pozwala mierzy odstpy czasu midzy dwoma
momentami z dokadnoci do 0,1 sek.
Przy badaniu jeszcze szybciej przebiegajcych procesw powan przeszkod stanowi bezwadno
poszczeglnych czci przyrzdw. Wprowadzenie w ruch cikich czci lub zmiana kierunku ich
ruchu wymaga uycia duych si. Naley bowiem pamita, e przy badaniu procesw, trwajcych
tysiczne i milionowe czci sekundy, nawet czci, ktrych masa nie przewysza uamkw grama, s
zbyt cikie, tj. posiadaj zbyt du bezwadno. Dlatego mechaniczne urzdzenia pomiarowe
z ruchomymi czciami - kkami, strzakami, nawet najbardziej cienkimi i lekkimi, mona stosowa
tylko przy pomiarach odstpw czasu do dziesitych i setnych czci sekundy. Pomiar jeszcze
krtszych odstpw czasu umoliwia kombinowany przyrzd elektromechaniczny - chronograf
iskrowy. Przyrzd ten opracowano dla potrzeb artylerii. Do typowych zada artyleryjskich naley
pomiar prdkoci pociskw lub ich odamkw. W tym celu naley zna odlego midzy dwoma
punktami na drodze pocisku i umie zmierzy czas jego ruchu midzy tymi punktami. Tak wic,
zadanie okrelenia szybkoci ruchu pocisku rozpada si na dwie czci: 1) otrzymanie sygnaw o
przejciu przez pocisk pocztku i koca odcinka pomiarowego, 2) pomiar odstpu czasu midzy tymi
dwoma sygnaami.
Pierwsz cz tego zadania rozwizuj ustawione na okrelonym odcinku pomiarowym, o dugoci
kilku metrw, odpowiednie urzdzenia, sygnalizujce momenty przelotu pocisku. Do tego celu
stosuje si rnego rodzaju czujniki: elektryczne, mechaniczne, dwikowe i wietlne. Elektryczny
czujnik solenoidalny ma posta cewki o duej rednicy, poczonej z odpowiednim ukadem
elektrycznym. Kiedy pocisk przelatuje wewntrz takiej cewki, to przez bardzo krtki okres czasu
cewka zachowuje si tak, jak gdyby wstawiono w ni rdze elazny i zmienia swoj oporno
magnetyczn. Jeli cewka poczona jest ze rdem prdu, to nastpi przy tym gwatowna zmiana
natenia prdu w obwodzie i spadek napicia na zaciskach cewki, co wykorzystuje si jako sygnay.
Mona te w obu kocach odcinka pomiarowego ustawi ramy z zygzakowato nawinitym drutem
lub tam z cynfolii. Ramy te, zw. tarczami Bamberga, wczone s take do obwodu elektrycznego
przyrzdu pomiarowego. Kiedy pocisk, przelatujc przez ramy rozrywa ich uzwojenie, do przyrzdu
pomiarowego dochodz odpowiednie sygnay elektryczne.
Do sygnalizowania przelotu pocisku su take przyrzdy elektroakustyczne, specjalne filmy itd.
Po otrzymaniu sygnaw o przejciu przez pocisk okrelonych punktw na odcinku pomiarowym,
naley okreli odstp czasu midzy tymi sygnaami. Poniewa szybko pocisku jest rzdu 500-2000
m/sek, a dugo odcinka pomiarowego wynosi 1-2 m, to dla rozwizania tego zadania naley umie
mierzy odstpy czasu rzdu tysicznych czci sekundy. Jeli przy tym damy dokadnoci

pomiarw od 1 do 2 procent, to odpowiedni przyrzd powinien zapewni dokadno stutysicznych

czci sekundy.

Rysunek 30 Cronograf iskrowy

Chronograf iskrowy (ryc. 30) jest przyrzdem, w ktrym obracajcy si z du szybkoci

posrebrzony, wypolerowany i pokryty cienk rwnomiern warstw sadzy bben metalowy suy za
jedn z elektrod, a cienkie ostrze metalowe i1 umieszczone w pobliu bbna, spenia rol drugiej
elektrody w obwodzie elektrycznym. Bben i ostrze wchodz w skad obwodu uzwojenia wtrnego
podwyszajcego transformatora T1, w skad ktrego wchodzi rwnie przerwa wyadowcza. Obwd
pierwotnego uzwojenia transformatora skada si ze rda prdu B1 i ramy R1 z nawinitym drutem
lub cynfoli (tarcza Bamberga). Pocisk, przelatujcy przez ram, rozrywa j i przerywa prd
w uzwojeniu pierwotnym transformatora. W wyniku tego w uzwojeniu wtrnym transformatora
indukuje si wysokonapiciowy impuls elektryczny i przez przerw wyadowcz przeskakuje iskra.
Iskra wypala warstw sadzy i na bbnie pojawia si jasny punkt. Chronograf iskrowy jest poczony
z dwoma tarczami. Z kolei kada tarcza ma poczenie z oddzielnym ukadem elektrycznym
i oddzielnym ostrzem, ale oba ostrza umieszczone s naprzeciw tego samego bbna. Kiedy pocisk
przebija kolejno obie tarcze, na obracajcym si bbnie otrzymujemy dwa jasne punkty. Odlego
midzy tymi punktami wyznacza w pewnej skali mierzony odstp czasu.
Pniejsze chronografy iskrowe byy poczone z kilkoma ramami - tarczami, ustawionymi
w odpowiednich punktach trajektorii pocisku i z odpowiedni iloci oddzielnych obwodw
elektrycznych i iskiernikw, umieszczonych naprzeciw wsplnego bbna (i1 , i2, i3 , 4 na ryc. 30). Dziki
temu mona byo mierzy nie tylko pocztkow prdko pocisku, ale take zmiany prdkoci
w czasie lotu.
W jednej z ostatnich konstrukcji chronografu iskrowego bben jest umieszczony na wale silnika, ktry
wykonuje 16 000 obrotw na minut. Przyrzd ma cztery oddzielne obwody elektryczne i cztery
iskierniki. Odlego 1 mm midzy znakami na bbnie odpowiada 1 /100 000 sek., co jest granic czuoci
przyrzdu. Chronograf iskrowy pozwala wic mierzy krtkie odstpy czasu mimo e jego istotnym
elementem jest szybko obracajcy si ciki bben. Czym to si tumaczy? Dlaczego bezwadno
cikich, poruszajcych si z wielk szybkoci czci uniemoliwia pomiar krtkich odcinkw czasu
w stoperach, a nie przeszkadza w chronografie iskrowym?
Przyczyn tego jest fakt, e w stoperach prdkoci poszczeglnych czci s zmienne, tzn. e
w procesie samego pomiaru czci te trzeba uruchamia i zatrzymywa. Natomiast w chronografie
iskrowym bben uruchamia si przed rozpoczciem pomiaru, a w procesie pomiaru jego szybko nie
ulega zmianie.

Dalszy wzrost dokadnoci chronografu iskrowego wymaga zwikszenia szybkoci lub rozmiarw
bbna. Oba te sposoby stwarzaj jednak powane trudnoci. Wskutek tego o wiele wiksze
zastosowanie znalazy przyrzdy elektryczne i elektronowe.

Ukad z kondensatorem. Im szybciej przebiega badane zjawisko, tym krtsze odcinki czasu trzeba
mierzy przy jego badaniu. Im krtsze s mierzone odstpy czasu, tym wiksze szybkoci musz
wystpowa w przyrzdzie pomiarowym.
Przyrzdy elektromechaniczne do pomiarw czasu z wolniej lub szybciej poruszajcymi si czciami
mechanicznymi stosujemy przy pomiarach odstpw czasu rzdu tysicznych, a w kadym razie nie
krtszych ni stutysiczna cz sekundy. Przy pomiarach krtszych odstpw czasu znajduj
zastosowanie przyrzdy elektryczne; szybko rozchodzenia si sygnaw elektrycznych jest znacznie
wiksza od prdkoci ruchu czci w dowolnych przyrzdach mechanicznych.
W przyrzdzie do pomiarw krtkich odstpw czasu, o ktrym bdzie mowa, zamiast szybkiego
ruchu czci mechanicznych wykorzystuje si znacznie szybsze przemieszczenia adunkw
elektrycznych. Przyrzd ten dziaa podobnie jak zegar wodny.
W zegarze wodnym woda z okrelon szybkoci wycieka przez w wski otwr ze zbiornika do
naczynia pomiarowego z podziak. Ilo wody nagromadzona w naczyniu pomiarowym suy jako
miara czasu. Zamiast znakw na oznaczenie poziomu wody w naczyniu pomiarowym umieszcza si
proporcjonaln skal czasu.
W opisywanym przyrzdzie elektrycznym do pomiarw czasu rol wody spenia adunek elektryczny,
rol zbiornika - bateria elektryczna E, a odpowiednikiem naczynia pomiarowego jest kondensator
elektryczny C (ryc. 31). Kondensator C aduje si przez oporno R. Zamiast mierzy ilo wody
w naczyniu pomiarowym okrelamy w tym przyrzdzie potencja, do ktrego naadowa si
kondensator. Do tego celu suy woltomierz V, wczony rwnolegle z kondensatorem. Zamykajc
wycznik K2 moemy rozadowa kondensator przed rozpoczciem dowiadczenia.

Rysunek 31 Schemat ukadu z kondensatorem

Do wczania i wyczania caego ukadu su rnego rodzaju szybkodziaajce urzdzenia

elektryczne, oznaczone umownie na schemacie (por. ryc. 31) jako wyczniki K 1 .
W zegarze wodnym szybko wyciekania wody z naczynia grnego do dolnego nie jest staa,
poniewa w miar oprniania si grnego naczynia zmniejsza si w nim cinienie hydrostatyczne
wody. W wyniku tego skala czasu na dolnym naczyniu pomiarowym nie jest rwnomierna.
W rozwaanym przez nas przyrzdzie nietrudno jest uzyska stae napicie rda. Wystarczy w tym
celu zastosowa bateri o dostatecznie duej pojemnoci, wtedy w przecigu krtszego lub duszego
czasu napicie na jej zaciskach nie bdzie si zmienia. Ale nawet przy staym napiciu rda prdu
kondensator aduje si nierwnomiernie: pocztkowo szybko, potem coraz wolniej, wskutek czego
otrzymamy nierwnomiern skal czasu. Trudno t mona usun kosztem pewnego

skomplikowanego ukadu. Wprowadzajc do ukadu jeszcze jeden element - specjaln lamp,

ograniczajc natenie prdu adowania, moemy otrzyma liniow skal czasu.
Oczywicie, do pomiaru czasu moemy wykorzysta zarwno proces adowania, jak i rozadowania
kondensatora. Nie odgrywa to jednak istotnej roli. Wane jest co innego: przy pomiarze krtkich
odstpw czasu podczas adowania lub rozadowania kondensatora przez cay czas pracy przyrzdu
winien pyn stay prd adowania (lub rozadowania), a wszystkie przeczenia powinny zachodzi
dostatecznie szybko. Mona to osign wprowadzajc do ukadu lampy jonowe (gazowane). Lampa
gazowana (tyratron) posiada bardzo cenn wasno: pracuje na podobiestwo zaworu: albo nie
przepuszcza prdu w ogle albo przepuszcza prd o okrelonym nateniu.
W jednym z ukadw tego typu (ryc. 32) po naadowaniu kondensatora pomiarowego C przez bateri
B0 otwiera si wycznik K. Wtedy przy zablokowanych (zatkanych) lampach T 1 , T2 kondensator C
praktycznie nie rozaduje si, poniewa oporno lamp jest bardzo wielka. Pierwszy przychodzcy
z zewntrz sygna, odpowiadajcy pocztkowi mierzonego procesu, gwatownie wcza, jak si czsto
mwi, zapala pierwsz lamp (tyratron) T1 . Przy tym opr tyratronu silnie si zmniejsza
i kondensator pomiarowy C rozadowuje si przez tyratron i oporno R1- Drugi sygna zewntrzny,
odpowiadajcy kocowi mierzonego procesu, zapalajc tyratron T 2, gasi tyratron T1 i tym samym
kondensator C przestaje si rozadowywa.

Rysunek 32 Schemat ukadu do pomiaru krtkich odstpw czasu za pomoc kondensatora i lamp jonowych

W tym ukadzie dziki staemu nateniu prdu rozadowania, adunek kondensatora zmniejsza si
rwnomiernie i warto potencjau kondensatora okazuje si proporcjonalna do czasu rozadowania.
Woltomierz V, sucy do pomiaru potencjau kondensatora, mona wyskalowa bezporednio
w jednostkach czasu.
Opisany przyrzd posiada skal liniow i pozwala mierzy odstpy czasu od 5 10-5 do 10-2 sek.
z dokadnoci do 10%.
Tego typu przyrzdy stosuje si przy pomiarach prdkoci ruchu cia, do okrel ania czasu
potrzebnego na stopienie bezpiecznikw itd.

Przyrzdy elektryczne, wykorzystujce do pomiarw czasu proces adowania lub rozadowania

kondensatora, nadaj si do niezbyt dokadnych pomiarw krtkich odstpw czasu, rzdu
tysicznych i stutysicznych czci sekundy.
Obecnie istniej znacznie bardziej doskonae metody do pomiaru jeszcze krtszych odstpw czasu,
ktre opieraj si na wykorzystaniu rnego rodzaju przyrzdw jonowych, elektronowych
i elektronopromieniowych. Za pomoc takich przyrzdw udao si zmierzy odstpy czasu
milionowych (10-6 sek.), miliardowych (10-9 sek.), a nawet bilionowych czci sekundy (10-12 sek.).
Jednake przed przystpieniem do ich opisu, rozwaymy jeszcze jedno zadanie, pro ste przy pomiarze
niezbyt krtkich odcinkw czasu, ale do zoone, kiedy mamy do czynienia z niezwykle szybkimi
procesami. Jest to zadanie uruchomienia i zatrzymania przyrzdu pomiarowego.

Czujniki. Zadaniem czujnikw jest reagowanie na odpowiednie zjawisko i przesyanie sygnau

uruchomienia lub zatrzymania do przyrzdu pomiarowego.
Sdziowie sportowi przy okrelaniu czasu, w cigu ktrego sportowiec przebieg pewien dystans,
posuguj si stoperem. Czujnikiem s wtedy oczy i palce sdziw, a dokadno, jak mona osign
przy takich pomiarach, wynosi dziesite czci sekundy. W ostatnich latach nawet sportowcw
przestay zadowala tego rodzaju czujniki. Sdziowie z racji swoich obowizkw powinni by
obiektywni i bezstronni, ale jeden z nich moe by flegmatykiem i zawsze naciska przycisk stopera
o moment pniej ni trzeba, inny bdc cholerykiem, bdzie robi to nieco wczeniej. Tak wic bd
moe powsta jeszcze przed uruchomieniem przyrzdu pomiarowego. Sytuacja jest podobna jak przy
wyznaczaniu dokadnego czasu za pomoc instrumentu przejciowego. Dokadno pomiaru mona
zwikszy, uwzgldniajc rwnanie osobowe obserwatora. Lepsze jednak wyniki uzyska si stosujc
zapis obiektywny. Dlatego rwnie i w tej dziedzinie pomiarw jako czujnikw uywa si coraz
czciej urzdze automatycznych: optycznych, elektrycznych, fotoelektrycznych.
W zalenoci od typu obserwowanego zjawiska i charakteru rozwizywanego zadania stosuje si
rne czujniki, np. tarcze Bamberga, rozrywane przez przelatujcy pocisk, wielkie cewki indukcyjne,
przez ktre przepywa prd elektryczny, urzdzenia fotoelektryczne, sygnalizujce przerwanie wizki
wiata przez przelatujcy pocisk itd. Na przykad rozwizujc jedno z zada biologicznych, polegajce
na okreleniu odstpu czasu, po upywie ktrego zwierz reaguje na bodziec elektryczny, postpuje
si w nastpujcy sposb: sygna elektryczny, oznaczajcy pocztek pomiaru, podaje si
rwnoczenie do badanego zwierzcia i przyrzdu pomiarowego, sygna wyczenia przyrzdu podaje
czujnik reagujcy na odpowiedni ruch zwierzcia (drgnicie, odsunicie apy, przy ktrych otwiera si
obwd elektryczny itd.), a nastpnie przeksztaca go w sygna elektryczny.
Przy badaniu procesw jdrowych i zjawiska promieniotwrczoci stosuje si rnego rodzaju liczniki
promieniowania jonizujcego. Rozpatrzmy dwa tego rodzaju najczciej stosowane liczniki.
Licznik Geigera-Mllera ma zazwyczaj ksztat wypenionej gazem rurki z dwoma elektrodami. Jedn
z elektrod jest cienki, metalowy drucik, nacignity wzdu osi rurki, drug - wewntrzna
metalizowana powierzchnia szklanej rurki albo walec metalowy. Licznik wypeniony jest gazem pod
obnionym cinieniem (argonem lub argonem z domieszk par alkoholu albo niektrych zwizkw
bromu i chloru). Do elektrod licznika doprowadzone jest ze specjalnej baterii wysokie napicie rzdu
400-1000 V (ryc. 33).

Rysunek 33 schemat wczania licznika Geigera-Mllera

Naadowane czstki lub , emitowane przez substancje promieniotwrcze, padajc do wntrza

licznika jonizuj neutralne atomy gazu, zapeniajcego licznik. Kada naadowana czstka zderzajc
si z atomami neutralnymi tworzy na swojej drodze pewn ilo par jonw, tj. dodatnio i ujemnie
naadowanych czstek. Elektrony, posiadajce adunek ujemny, zdaj do dodatnio naadowanego
drucika wewntrz licznika, a dodatnie jony - do ujemnie naadowanego walca.
Pole elektryczne, wytworzone midzy elektrodami licznika, spenia t sam rol dla czstek
naadowanych, co pochylona paszczyzna dla wakich kul - przypiesza ich ruch. Zmierzajc ku
umieszczonemu w rodku rurki drucikowi, elektrony zwikszaj swoj prdko i nabieraj energii
wystarczajcej do tego, by jonizowa napotkane atomy neutralne. W ten sposb powstaj jony
wtrne. Wtrne elektrony na drodze do drucika licznika rwnie ulegaj przypieszeniu i same z kolei
jonizuj atomy neutralne, stwarzajc znw nowe jony itd. Tak wic wewntrz licznika zachodzi
rozmnoenie gazowe czstek.
Prd elektryczny - to ruch naadowanych czstek. Natenie prdu elektrycznego na wyjciu licznika
jest tym wiksze, im wicej naadowanych czstek bierze udzia w tym ruchu i im krtszy jest czas
dojcia tych czstek do elektrody. Dziki rozmnoeniu gazowemu oglna ilo czstek
naadowanych okazuje si znacznie wiksza od iloci czstek pierwotnych, a cay opisany proces
ruchu elektronw i gromadzenia si ich na druciku licznika trwa mniej ni milionow cz sekundy
(10 sek.). W rezultacie wielko sygnau na wyjciu licznika jest rzdu kilku lub kilkudziesiciu woltw.
Jony dodatnie s kilka tysicy razy cisze od elektronw i dlatego ich ruch ku ujemnie
naadowanemu cylindrowi licznika zachodzi znacznie wolniej i trwa okoo trzech dziesiciotysicznych
sekundy (3 10-4 sek.). Dlatego te impuls prdu elektrycznego w liczniku Geigera-Mllera ma ksztat
charakterystyczny dla przyrzdw wypenionych gazem - stroma krawd narastania sygnau
i nieznacznie pochyy jego spadek. W czasie potrzebnym na przejcie jednego sygnau licznik nie
reaguje na sygnay nastpne (martwy czas licznika).
Naley zauway, e przy zastosowaniu licznika Geigera-Mllera do liczenia padajcych na niego
czstek naadowanych czas powrotu licznika do stanu normalnego po zarejestrowaniu kolejnej
czstki ogranicza szybko dziaania licznika. W naszym przypadku, kiedy liczniki Geigera-Mllera daj
tylko sygnay uruchomienia i zatrzymania przyrzdu pomiarowego, o szybkoci pracy przyrzdu
decyduje nie czas trwania caego sygnau, lecz tylko czas jego narastania. Narastanie sygnau trwa nie
dziesiciotysiczne, lecz milionowe czci sekundy.
Przy rejestrowaniu promieniowania licznik Geigera-Mllera dziaa nieco inaczej. Promienie s
postaci drga elektromagnetycznych i nie maj adunku elektrycznego. Trafiajc w licznik kwanty
promieniowania przekazuj swoj energi elektronom atomw materiau cianki licznika i wybijaj
je z atomw. Cz tych elektronw dostajc si do objtoci czynnej licznika jonizuje na swojej

drodze neutralne atomy gazu i zapocztkowuje lawin jonow. W rezultacie na wyjciu licznika
otrzymujemy sygna prdu elektrycznego.
Dla powstania lawiny elektronowej w liczniku Geigera-Mllera wystarczy pojawienie si choby
jednej pary jonw. Tym tumaczy si wysoka czuo licznika, jego zdolno odrniania
poszczeglnych naadowanych czstek i poszczeglnych kwantw promieniowania tym take
tumaczy si fakt, e licznik Geigera-Mllera nie rozrnia rodzajw promieniowania, kade z nich
wytwarza na wyjciu sygnay o jednakowym nateniu.
Aby wyjani granic dokadnoci, jak mona osign stosujc liczniki Geigera-Mllera jako
urzdzenia uruchamiajce, rozwamy jeszcze inny aspekt ich pracy. Liczniki sterujce uruchomieniem
i zatrzymaniem przyrzdu pomiarowego daj impulsy elektryczne z okrelon stromoci krawdzi.
Przyrzd pomiarowy mona uruchomi, podajc na jego wejcie sygnay, ktrych amplituda
przewysza pewn warto. Nim sygna w liczniku osignie t warto upynie pewien czas. Tak wic
od chwili dostania si czstki elementarnej do licznika do momentu uruchomienia przyrzdu
pomiarowego mija pewien odstp czasu. Taki sam czas upywa od momentu dostania si czstki
naadowanej do drugiego licznika do momentu zatrzymania si przyrzdu pomiarowego.
Czy wspomniane opnienie przy uruchomieniu i zatrzymaniu przyrzdu pomiarowego ma wpyw na
dokadno pomiaru czasu?
atwo zauway, e jeli oba opnienia s sobie rwne, to ich wystpowanie nie wpywa na
dokadno pomiaru. Strata dokadnoci wynika tylko z niekontrolowanej rnicy opnie
pierwszego i drugiego czujnika. W okrelonych warunkach rnica ta nie przekracza dziesitej czci
czasu narastania sygnau w liczniku, tj. dziesiciomilionowej czci sekundy.
W wielu przypadkach to wystarcza, ale istniej procesy trwajce miliardowe (10 -9 sek.) i nawet
bilionowe czci sekundy (10-12 sek.). Do mierzenia takich procesw potrzebne s jeszcze szybsze
urzdzenia uruchamiajce. Jednym z nich jest licznik scyntylacyjny.

Rysunek 34 Schemat licznika scyntylacyjnego

Licznik scyntylacyjny skada si z luminoforu - krysztau, w ktrym pod wpywem promieniowania

radioaktywnego powstaje bysk wiata, i powielacza fotoelektronowego, przeksztacajcego to
wiato w impuls prdu (ryc. 34). Rne typy luminoforw maj niejednakowy czas powiaty. Istniej
takie luminofory, ktrych czas powiaty jest rwny milionowym czciom sekundy (luminofory
nieorganiczne) i takie, ktrych czas powiaty wynosi tylko stumilionowe, a nawet miliardowe czci
sekundy. Do tych ostatnich nale: naftalen z czasem powiaty 8,1 10-8 sek., antracen 3 10-8 sek.,
terfenyl 8,5 10-9 sek., stilben 7 10-9 sek.
Byski wiata powstae w luminoforze w wyniku zderze z pojedynczymi naadowanymi czstkami
lub poszczeglnymi kwantami promieniowania s bardzo sabe i krtkotrwae. Aby wykorzysta
byski wiata do sterowania przyrzdem pomiarowym, naley uprzednio przeksztaci je w sygnay

elektryczne o dostatecznie duym nateniu, starajc si jednoczenie w miar moliwoci nie utraci
dokadnoci pomiaru.
Do przeksztacania sygnaw wietlnych w impulsy elektryczne suy komrka fotoelektryczna
prniowa. W komrce tej kwanty wiata wybijaj z warstwy wiatoczuej elektrony, ktre
nastpnie gromadz si na dodatnio naadowanej anodzie komrki fotoelektrycznej. Poniewa ruch
elektronw zachodzi z du szybkoci (ok. 109 cm/sek.), a dugo komrki fotoelektrycznej jest
nieznaczna (kilka centymetrw) i wszystkie elektrony musz pokona te sam drog, to czas ich
przelotu jest niewielki (ok. 10-9 sek.), a co najwaniejsze - stay. Sygna otrzymany na wyjciu komrki
fotoelektrycznej jest zbyt saby, aby mg bezporednio sterowa przyrzdem pomiarowym. Naley
uprzednio go wzmocni miliony i setki milionw razy. Do tego celu nie nadaj si zwyke wzmacniacze
radiotechniczne, skadajce si z lamp elektronowych, opornikw i kondensatorw, poniewa
w takich wzmacniaczach czas przejcia sygnau jest zbyt dugi, a co najwaniejsze, niezupenie stay.
Znacznie wygodniejszy jest powielacz elektronowy o katodach wtrnych, poczony bezporednio
z fotoelektryczn komrk.
W powielaczu fotoelektronowym pole elektryczne kieruje fotoelektrony wybite przez wiato
z powierzchni katody fotokomrki na szereg elektrod. Kady elektron przy uderzeniu o elektrod,
pokryt specjalnie czu warstw, wybija kilka elektronw. Po przejciu przez szereg elektrod w danej
lampie strumie elektronw wzrasta miliony i setki milionw razy i na wyjciu powielacza
fotoelektronowego otrzymujemy sygna o dostatecznym nateniu.
Podobnie jak w komrce fotoelektrycznej czas przelotu elektronw jest tu niewielki (ok. 2 10-8 sek )
i prawie stay; jego nierwnomierno dla poszczeglnych elektronw nie przewysza poowy
miliardowej czci sekundy (0,5 10-9 sek.). Ta wanie wielko okrela dokadno danego czujnika.
Wybr typu czujnika zaley od charakteru rozwizywanego problemu i danej dokadnoci
pomiarw. Jeli np. pewne zadanie wymaga przeprowadzenia pomiarw odstpw czasu rzdu
dziesiciotysicznych czci sekundy z dokadnoci do 1% albo stutysicznych czci sekundy
z dokadnoci do 10%, to przyrzd powinien mie dokadno milionowych czci sekundy.
W przeciwnym razie wysoka dokadno przyrzdu pomiarowego okae si bezuyteczna. Zupenie
tak samo mija si z celem stosowanie czujnika o wysokiej dokadnoci, jeli przyrzd pomiarowy nie
ma dokadnoci co najmniej tego samego rzdu.

Przyrzd z ukadem przeliczajcym. Jednym z urzdze, sucych do pomiaru krtkich

odstpw czasu, jest przyrzd z ukadem przeliczajcym. W cigu ostatnich 15-20 lat znalaz on
szerokie zastosowanie.
Przyrzd z ukadem przeliczajcym skada si z nastpujcych podstawowych blokw: generatora
wzorcowego, wytwarzajcego sygnay z okrelon czstotliwoci, urzdzenia przeliczajcego,
okrelajcego ilo sygnaw wytworzonych w danym odstpie czasu i mechanizmu
uruchamiajcego. Mechanizm uruchamiajcy podcza generator wzorcowy do ukadu
przeliczajcego po pojawieniu si pierwszego sygnau i odcza po przejciu drugiego.
W istocie jest to sekundomierz, w ktrym zamiast wahada, poruszajcego si z odpowiedni
czstotliwoci, sygnay o dobranej czstotliwoci wytwarza generator wzorcowy, zamiast
mechanizmu zegarowego, liczcego ruchy wahada, ilo sygnaw okrela ukad przeliczajcy,
zbudowany na lampach elektronowych lub jonowych, a zamiast przycisku wczajcego, mechanizm
uruchamia wycznik elektronowy lub jonowy.

Rozwamy kolejno poszczeglne bloki tego przyrzdu. Generator wzorcowy musi odpowiada
wymaganiom dotyczcym stabilnoci czstotliwoci i ksztatu wytwarzanych sygnaw. Dostatecznie
wysok stao czstotliwoci drga zapewnia kryszta kwarcu. Drugie zadanie rozwizuje specjalny
generator impulsw. Drgania sinusoidalne o wysokiej czstotliwoci, wytwarzane przez ten przyrzd,
przeksztacane s pocztkowo na seri rwnoodlegych sygnaw tej samej czstotliwoci, a potem
na impulsy prostoktne o standardowym ksztacie, amplitudzie i czstotliwoci.
Jeli czstotliwo drga generatora wzorcowego wynosi 100 000 Hz, to dugo jednego okresu jest
rwna stutysicznej czci sekundy. Jest to wanie najmniejszy odstp czasu, jaki moe zmierzy
dany przyrzd. Ten minimalny odstp czasu zaley oczywicie od czstotliwoci drga generatora.
adne urzdzenie mechaniczne nie jest w stanie liczy sygnaw o czstotliwoci tysicy i setek
tysicy drga na sekund. Do tego celu su ukady przeliczajce z lampami jonowymi
i elektronowymi.

Rysunek 35 Schemat ukadu spustowego na tyratonach

Najprostszy ukad przeliczajcy, zbudowany na lampach jonowych, skada si z dwu tyratronw,

poczonych na zasadzie ukadu spustowego z dwoma stanami stabilnymi: kiedy jeden tyratron
znajduje si w stanie przewodzenia, przez drugi prd nie pynie; stan taki trwa moe nieograniczenie
dugo (ryc. 35). Przyjmijmy, e w pewnym momencie tyratron T1 przewodzi, a tyratron T2 jest
zablokowany (zatkany). Stan ten mona osign otwierajc pocztkowo wycznik K, a nastpnie
zwierajc go. Przy otwarciu wycznika prd przestaje pyn, przez tyratron T 2, a przy zamkniciu
tyratron w dalszym cigu nie przewodzi, poniewa bateria Ub dostarcza na jego siatk napicie
ujemne. W wyniku spadku napicia na oporze obcienia R 2, napicie na anodzie odetkanego
tyratronu T2 wynosi zaledwie 10 - 20 V. Napicie na anodzie zatkanego tyratronu T2 jest rwne
napiciu rda zasilania Ua. Zatem kondensator C jest naadowany do napicia bliskiego wartoci Ua.
Pojawienie si na wejciu ukadu sygnau ujemnego nie zmienia w niczym sytuacji, poniewa tyratron
T2 jest zablokowany, a ujemny potencja na jego siatce nie moe zablokowa tyratronu T1. Przy
pojawieniu si na wejciu ukadu sygnau dodatniego dostatecznej amplitudy przez tyratron T 2
zaczyna pyn prd. W wyniku tego potencja na jego anodzie spada do kilkudziesiciu woltw
i kondensator C rozadowuje si przez tyratron T2 i opr obcienia R1 , ale jednoczenie spada
potencja na anodzie tyratronu T1 i prd przez lamp przestaje pyn. Powiadamy wtedy, e
nastpuje przeskok ukadu. Jeli na wejciu ukadu pojawi si nastpny sygna, to ponownie
otwiera si pierwszy tyratron, a zatyka drugi, tj. ukad przeskakuje jeszcze raz. Oglnie ukad
przeskakuje tyle razy, ile sygnaw pojawio si na jego wejciu. Jeli przeledzimy prac jednego
z tyratronw, np. drugiego, to zauwaymy, e w odstpie czasu, w cigu ktrego na wejciu ukadu

sygna pojawi si 100 razy, lampa przewodzia 50 razy. Tak wic ukad spustowy z dwoma stanami
stabilnymi dokonuje przeliczenia w ukadzie dwjkowym. atwo zauway, e czc wyjcie jednego
ukadu spustowego z wejciem nastpnego, mona otrzyma przeliczenie na czwrki. Siedzc drug
lamp drugiego ukadu spustowego zauwaymy, e w czasie pojawienia si na wejciu 100 sygnaw
tyratron znajdowa si 25 razy w stanie przewodzenia. Zesp trzech ukadw spustowych,
odpowiednio ze sob poczonych, pozwala otrzyma przeliczenie na semki, zesp czterech
ukadw spustowych - przeliczenie na szesnastki itd.
Tak wic ukad zoony, skadajcy si z serii ukadw spustowych, zapisuje liczby w systemie
binarnym, poniewa kady kolejny stopie ukadu daje warto dwukrotnie wiksz ni poprzedni.
W ukadzie przeliczajcym, opracowanym przez L. N. Korablewa, zastosowano miniaturowe tyratrony
(typu MTCh-90), nie wymagajce arzenia i pobierajce ma moc. Kiedy taki tyratron znajduje si
w stanie przewodzenia, pojawia si w nim widoczne goym okiem wiecenie; pozwala to wykorzysta
lamp nie tylko jako element ukadu, ale take jako urzdzenie sygnalizujce. Wspomniany aparat
Korablewa skada si z szeciu ukadw spustowych, przelicza wic na 64. Druga lampa ostatniego
ukadu spustowego odlicza kady 64-ty sygna i za kadym razem uruchamia licznik
elektromechaniczny, a lampy poprzednich ukadw spustowych odliczaj sygnay porednie.
Ten przenony przyrzd pobiera tylko nieznaczn ilo energii elektrycznej.
Istotn wad ukadw przeliczeniowych, zbudowanych na lampach gazowanych (tyratronach), jest
zbyt maa szybko ich dziaania. Przejcie lampy ze stanu przewodzenia do stanu nieprzewodzenia,
tj. dejonizacja, trwa kilka dziesiciotysicznych czci sekundy. Aby uchroni ukad od bdnych
wskaza, naley zapewni mu takie warunki pracy, przy ktrych czas przejcia od jednego stanu pracy
ukadu do drugiego nie byby mniejszy od czasu dejonizacji. Tak wic szybko liczenia tych ukadw
nie moe przekracza kilkuset sygnaw na sekund.

Rysunek 36 Schemat ukadu spustowego z dwoma stanami stabilnymi zbudowanego na lampach elektronowych

Znacznie wiksz szybko liczenia moemy osign w ukadzie spustowym zbudowanym na

lampach elektronowych (ryc. 36). Ukad pracuje w nastpujcy sposb. Jeli pocztkowo lampa L1
przewodzi, a lampa L2 nie przewodzi, to pojawiajcy si na wejciu sygna dodatni prawie nie zmienia
dodatniego potencjau siatki lampy odetkanej, ale gwatownie zwiksza potencja siatki zatkanej
lampy i odblokowuje j. Przy tym przez lamp L2 zaczyna pyn prd i powstay w wyniku tego
spadek napicia na opornoci obcienia lampy R a powoduje obnienie si napicia na jej anodzie.
Poniewa anoda lampy L2 jest poczona z siatk lampy L1 ; to spadek napicia na anodzie lampy L2
powoduje odpowiednie zmniejszenie si potencjau siatki lampy L 1 i w rezultacie lampa ta zostaje

zablokowana. Tak wic zachodzi przeskok ukadu, po czym ukad pozostaje stabilny a do nadejcia
nowego sygnau.
W ukadach przeliczeniowych, skadajcych si z wielu ukadw spustowych, pracujcych na lampach
elektronowych, mona uatwi odczytywanie przez przyczenie neonwki do kadego ukadu
spustowego; neonwka zapala si, kiedy odpowiednia lampa ukadu zaczyna przewodzi. Dziki duej
szybkoci procesw elektronowych budowa szybko dziaajcych ukadw przeliczeniowych z lampami
elektronowymi nie sprawia trudnoci. Stosujc mae opornoci obcienia i wybierajc lampy
z maymi pojemnociami midzyelektrodowymi, mona otrzyma dla takich ukadw czas rozdzielczy
rzdu mikrosekundy, a nawet uamkw mikrosekundy.
Zazwyczaj posugujemy si nie systemem binarnym, lecz dziesitnym. Do przeliczania na system
dziesitny suy dekadowy piercieniowy ukad przeliczajcy. W takim ukadzie pierwszy sygna na
wejciu odtyka pierwsz lamp, drugi sygna z kolei zatyka pierwsz lamp, a odtyka drug...
Dziesity sygna na wejciu znw odtyka pierwsz lamp itd. Ukad tego rodzaj u przelicza na
dziesitki.
Ilo lamp w takim ukadzie jest jednak zbyt dua. Bardziej korzystny jest blok, zoony z ukadw
przeliczajcych na pitki i dwjki, ktry jako cao rwnie przelicza na dziesitki. Gdy poczymy
ostatni lamp dekadowego ukadu przeliczajcego z jeszcze jednym dekadowym ukadem
przeliczajcym, otrzymamy przeliczenie na setki. Po dodaniu trzeciego dekadowego ukadu
przeliczajcego bdziemy mogli przelicza na tysice itd. Odpowiedni szybko dziaajcy przecznik
elektronowy lub jonowy podcza ukad przeliczajcy do generatora wzorcowego w momencie
pojawienia si pierwszego sygnau, a odcza z nadejciem drugiego sygnau.
Cae urzdzenie pomiarowe cznie z ukadem przeliczajcym pracuje w sposb nastpujcy. Przed
rozpoczciem pomiaru naley wczy generator wzorcowy i doprowadzi do stanu pracy czujniki.
Czujniki reaguj na pocztek i koniec mierzonego zjawiska i przesyaj sygnay sterujce na wejcie
przyrzdu pomiarowego, odpowiednio przyczajc i odczajc generator wzorcowy. Midzy tymi
momentami na wejciu ukadu przeliczajcego pojawi si okrelona ilo impulsw od generatora
wzorcowego. Ilo tych impulsw jest miar dugoci odpowiedniego odstpu czasu.
Jeli do urzdzenia przeliczajcego dojdzie tylko jeden impuls, to po odczeniu generatora prd
bdzie pyn tylko przez pierwsz lamp pierwszej dekady. Jeeli na wejcie ukadu przeliczajcego
podamy siedem impulsw, to po odczeniu generatora w stanie przewodzenia bdzie znajdowa si
sidma lampa pierwszej dekady. Pitnacie impulsw na wejciu spowoduje przepyw prdu przez
pierwsz lamp drugiej dekady i pit lamp pierwszej dekady, poniewa dziesity impuls po
odetkaniu dziesitej lampy pierwszej dekady odtyka rwnie pierwsz lamp drugiej dekady,
a nastpne pi impulsw wprowadza w stan przewodzenia pit lamp pierwszej dekady. A zatem
wiedzc, ktre lampy w poszczeglnych dekadach znajduj si w stanie przewodzenia po odczeniu
generatora, moemy okreli dugo mierzonego odstpu czasu. Jeli po dokonaniu pomiaru okae
si, e w pitej dekadzie ukadu przeliczajcego prd pynie przez trzeci lamp, w czwartej dekadzie
- przez sm, w trzeciej - przez pit, w drugiej - przez pierwsz, a w pierwszej - przez sidm, to
wnioskujemy std, e na wejcie ukadu podano 38 517 impulsw. Ostatni wynik moemy atwo
otrzyma wiedzc, e lampy pitej dekady reaguj na kady dziesiciotysiczny sygna, lampy
czwartej dekady - na kady tysiczny sygna itd. Jeli przy tym czstotliwo generatora wynosi
100 000 Hz, to kady sygna przychodzi na wejcie ukadu przeliczajcego co stutysiczn cz
sekundy i zmierzony przez nas odstp czasu wynosi 0,38517 sek.

Przyrzdy do pomiaru krtkich odstpw czasu z ukadami przeliczajcymi, pracujcymi na lampach

elektronowych okazay si przydatne do mierzenia maych odstpw czasu a do milionowych
i nawet dziesiciomilionowych czci sekundy.
W ostatnich latach opracowano inny elektronopromieniowy typ urzdze przeliczajcych.
W przyrzdach tego rodzaju prac caej dekady zastpuje jedna lampa elektronopromieniowa
specjalnej konstrukcji. Takimi urzdzeniami zajmiemy si w rozdziale nastpnym.

9
Badanie procesw szybkozmiennych
Jak zapisujemy procesy szybkozmienne. Przy rozwizywaniu wielu zada naukowych
i technicznych trzeba mierzy odstpy czasu midzy dowolnie wybranymi momentami danego
zjawiska. W innych przypadkach, np. podczas obserwacji byskawicy, przy badaniu pracy silnika itd.
potrzebny jest cigy zapis zmian poszczeglnych wielkoci w czasie.
Dla zapisu niezbyt szybkich procesw mona stosowa rnego rodzaju przyrzdy piszce. Przyrzd
taki ma dwie zasadnicze czci: urzdzenie piszce i mechanizm przesuwu tamy.
Urzdzenie piszce ma ksztat lekkiej ramki, umieszczonej, podobnie jak w elektrycznych przyrzdach
pomiarowych, w polu silnego magnesu. Pod wpywem prdu, przepywajcego przez ramk,
powstaj siy, ktre obracaj j o pewien kt, tym wikszy im wiksza jest warto natenia prdu.
Zamiast strzaki-wskazwki do ruchomej ramki przymocowane jest zazwyczaj lekkie piro, piszce
atramentem na papierze. W niektrych urzdzeniach piszcych rol pira peni rozarzone ostrze,
ktre wytapia w wosku wski rowek. Specjalny mechanizm zegarowy przesuwa tam, zapewniajc
rwnomierno jej ruchu. Mechanizm przesuwu tamy pozwala na otrzymanie prdkoci tamy od
kilku centymetrw na dob do kilku metrw na sekund.
Przyrzdy piszce znajduj zastosowanie przy okrelaniu czasu pracy i przestojw maszyn, przy
kontroli sieci energetycznych, sprawdzaniu pracy rnego rodzaju maszyn itd. Bezporednie
zastosowanie przyrzdw piszcych ogranicza si do zapisu niezbyt szybkich procesw, bowiem
ruchome czci mechaniczne urzdzenia piszcego i mechanizmu przesuwu tamy nie mog porusza
si zbyt szybko ze wzgldu na du mas i bezwadno. Szybko zapisu mona zwikszy
zmniejszajc ciar czci ruchomych. Jeli skrcimy piro, bdzie ono wtedy lejsze, ale jednoczenie
zmniejszy si skala zapisu. W pomysowy sposb trudno t rozwizano w oscylografie ptlicowym.
Ruchoma cz oscylografu ptlicowego skada si z niewielkiej ptli z cienkiego drutu, umieszczonej
midzy biegunami silnego magnesu. Do ptli przymocowane jest malutkie lusterko. Podczas
przepywu przez drucik prdu elektrycznego ptla obraca si razem z lusterkiem. wiato w postaci
wskiej wizki, rzucanej przez specjalne rdo wiata, po odbiciu si od lusterka pada na
poruszajcy si papier fotograficzny, umieszczony przed nim w odlegoci kilkudziesiciu
centymetrw.
Tak wic w oscylografie ptlicowym rol cikiego prta z pirem spenia promie wietlny.
Podczas przepywu przez oscylograf ptlicowy mierzonego prdu elektrycznego ptla z lusterkiem
obraca si o odpowiedni kt, a plamka wietlna przesuwa si po papierze fotograficznym na
odpowiedni odlego. Dziki maej masie poruszajcej si czci oscylograf ptlicowy pozwala

zapisywa zmiany rnych wielkoci, ktre zachodz w cigu tysicznych i dziesiciotysicznych czci
sekundy. Do zapisu jeszcze szybszych procesw jego ruchoma cz okazuje si jed nak za cika.
Jeli ze szklanej rurki przez bardzo wski otwr wypuci pod cinieniem strumie wody, to na skutek
tarcia o cianki strumie naelektryzuje si. Przepumy ten strumie midzy dwoma okadkami
kondensatora elektrycznego. Jeli jedna okadka jest naadowana dodatnio, a druga ujemnie, to
naadowany strumie wody odchyli si w polu elektrostatycznym kondensatora. Kt odchylenia
strumienia jest tym wikszy, im wiksza jest rnica potencjaw midzy okadkami kondensatora.
Jeeli zmieni znak adunkw na okadkach kondensatora, to strumie odchyli si w przeciwn
stron. W ten sposb mona zapisywa najrozmaitsze procesy, ale podobnie jak w oscylografie
ptlicowym szybko zapisu jest tu ograniczona, poniewa nawet najcieszy strumie, skadajcy si
z drobniutkich kropelek wody, ma jeszcze zbyt wielk mas i bezwadno.
Czy mona wytworzy strumie zoony z tak lekkich czstek, by ich bezwadno nie bya przeszkod
przy zapisie nawet najszybszych procesw?
Okazuje si, e mona. Wystarczy posuy si wizk elektronw - najdrobniejszych ujemnie
naadowanych czstek, ktrych masa wynosi zaledwie 9 10-28 g. Urzdzenie zapisujce za pomoc
wizki elektronw nazywa si oscylografem elektronowym.
Oscylograf elektronowy skada si z dwu zasadniczych czci: lampy oscyloskopowej i ukadu
elektrycznego. Lampa oscyloskopowa posiada urzdzenie do ogniskowania wskiej wizki szybkich
elektronw i ekran wieccy si w miejscach, gdzie padaj elektrony. Ukad elektryczny steruje
ruchem wizki elektronw i w zalenoci od charakteru zapisywanego procesu otrzymujemy na
ekranie lampy oscyloskopowej taki lub inny obraz.

Rysunek 37 Lampa oscyloskopowa

Lampa oscyloskopowa (ryc. 37) ma nastpujc budow: w jednym kocu lampy, w wskiej szyjce,
znajduje si katoda K, emitujca elektrony. Ma ona posta malekiego niklowego kubka, ktrego
denko skierowane ku ekranowi pokryte jest warstw tlenku. Wewntrz kubka znajduje si grzejnik.
Po wczeniu prdu arzenia grzejnik rozarza si i rozgrzewa niklowy kubek. Warstwa tlenku emituje
wtedy intensywnie elektrony. Elektrony, wysyane przez katod, naley teraz zogniskowa w postaci
wskiej wizki, skierowa je na ekran i nada im prdko, wystarczajc do otrzymania dostatecznie
jaskrawego obrazu. W tym celu na katod K nakada si jeszcze jeden kubek niklowy W, z niewielkim
okrgym otworem w denku. Jest to elektroda sterujca albo cylinder Wehnelta.
Ujemny potencja elektrody sterujcej odpycha elektrony od cianek i kieruje ku otworowi w denku.
Strumie elektronw wysyanych przez katod przybiera ksztat pomienia wiecy, ktrego koniec
przechodzi przez otwr w cylindrze Wehnelta. Zwikszajc ujemny potencja cylindra Wehnelta
mona utworzy bardzo wsk wizk elektronw. Przy dalszym zwikszaniu ujemnego napicia na
cylindrze Wehnelta natenie wizki elektronw sabnie, a do jej penego zaniku. Tak wic cylinder
Wehnelta spenia w lampie oscyloskopowej dwie wane funkcje: ogniskuje wizk i zmienia jej
natenie, a do cakowitego zaniku.

Za cylindrem Wehnelta znajduje si kilka anod A, ktrych potencja w stosunku do katody jest
dodatni i wynosi kilkaset lub kilka tysicy woltw. Anody maj posta cylindrycznych kubkw lub
okrgych przeson z otworem w rodku. Zadaniem ich jest dalsze ogniskowanie i przypieszanie
ruchu elektronw.
Cay ten ukad elektrod: katody K, cylindra Wehnelta W i anod A tworzy tzw. dziao elektronowe -urzdzenie wytwarzajce bardzo wsk wizk elektronw, promie elektronowy. W rodkowej
czci lampy oscyloskopowej mieszcz si dwie pary pytek odchylajcych 1, 1, 2, 2. W rozszerzonym
kocu lampy znajduje si ekran fluoryzujcy, pokryty specjaln substancj, jaskrawo wiecc
w miejscach uderze elektronw. Dopki do pytki odchylajcej nie zostao przyoone n apicie,
promie elektronowy nie odchyla si i pada na rodek ekranu, tworzc jaskrawo wiecc plamk.
Jeli do ktrejkolwiek z par pytek odchylajcych, np. 2, 2, doprowadzi napicie w ten sposb, aby
pytka 2 otrzymaa adunek dodatni, a pytka 2 - adunek ujemny, to zoony z czstek naadowanych
ujemnie promie elektronowy bdzie przycigany przez pytk 2, a odpychany przez pytk 2.
W rezultacie promie odchyli si i plamka wietlna przesunie si w kierunku poziomym w prawo. Przy
zmianie znakw adunku na pytkach odchylajcych promie przesunie si w lewo. Im wikszy jest
adunek na pytkach odchylajcych, tzn. im wiksza jest rnica potencjaw midzy nimi, tym
bardziej odchyla si promie elektronowy. Jeli przyoy napicie midzy pytkami 1, 1, to promie
zacznie odchyla si w kierunku pionowym.
W oscylografie elektronowym ekran jest nieruchomy. Zamiast ekranu lub tamy porusza si promie
elektronowy. Do tego celu suy druga para pytek odchylajcych 2, 2, do ktrej przykada si
narastajce stopniowo napicie, wytwarzajce poziomy ruch promienia elektronowego ze sta
prdkoci. Na pierwsz par pytek odchylajcych 1, 1, podaje si sygnay od badanego procesu.
Przy obserwacji na ekranie oscylografu pojedynczego zjawiska, np. wyadowania elektrycznego, obraz
znika tak szybko, e trudno go obejrze czy sfotografowa. Trudno t atwo usun, jeli badane
zjawisko jest periodyczne lub jeli moemy powtarza je wiele razy na sekund. W takiej sytuacji
uzgadnia si odchylanie promienia elektronowego z pocztkiem zjawiska w taki sposb, aby kolejne
obrazy danego zjawiska nakaday si na siebie. Taki obraz, w istocie migajcy wiele razy na sekund,
nasze oko odbiera jako nieruchomymi cigy, z pewn redni jaskrawoci. rednia jaskrawo jest
tym wiksza, im czciej powtarza si zjawisko. Przy dostatecznej czstotliwoci powtrze obraz
mona bez trudnoci oglda, zmierzy, a nawet fotografowa.
W przypadku, gdy badane zjawisko nie daje si powtarza wielokrotnie, dostateczn jaskrawo
obrazu moemy otrzyma w oscylografie wysokonapiciowym.
W oscylografie wysokonapiciowym rnica potencjaw midzy katod i anod lampy
oscyloskopowej siga kilkudziesiciu tysicy woltw. Elektrony nabieraj tak wielkiej energii
kinetycznej, e przy uderzeniu o ekran wywouj olepiajcy bysk. Obraz na ekranie jest tak jaskrawy,
e mimo krtkiego czasu trwania daje si atwo sfotografowa. Prdko poziomego ruchu promienia
elektronowego w oscylografie moe by dana z gry. Okrela ona skal czasu odchylania.
Oscylograf elektronowy pozwala zapisywa najrniejsze procesy, a tym samym mierzy ich czas
trwania, szybko przebiegu, a take odstpy czasu midzy poszczeglnymi fazami danego procesu.

Pomiar czasu trwania krtkotrwaych zjawisk elektrycznych . Wyadowanie atmosferyczne

przebiega tak szybko, e aby je zbada, trzeba umie mierzy tysiczne a nawet milionowe czci
sekundy. Nietrudno jest otrzyma zwyk fotografi byskawicy. W tym celu wystarczy w burzliw noc
wystawi na pewien czas aparat fotograficzny z otwart migawk. Otrzymane w ten sposb zdjcia
mog by bardzo pikne, ale daj tylko oglny widok byskawicy i niestety nie mog nic powiedzie o

jej wasnociach elektrycznych. Jeli bon fotograficzn nawiniemy na bben, poczony z silnikiem
i wprawimy bben w szybki ruch obrotowy z okrelon prdkoci, to otrzymamy fotografi
byskawicy, rozwinit w czasie. Powstanie rozcignity i wygity obraz byskawicy. Znajc prdko
ruchu bony fotograficznej, mona na podstawie wartoci kta pochylenia byskawicy i pewnych
danych dodatkowych obliczy szybko przebiegu wyadowania atmosferycznego. Otrzymane
informacje mog by ciekawe, ale nie wystarczaj do wyjanienia elektrycznych wasnoci byskawicy.
Bardzo wygodnym przyrzdem do badania tak szybkich procesw jest oscylograf elektronowy. Przy
badaniu byskawicy na pierwsz par pytek odchylajcych lampy oscyloskopowej podaje si prd lub
napicie wyadowania atmosferycznego. Na drug par pytek specjalny generator doprowadza
szybko narastajce napicie odchylania, ktre powoduje poziomy ruch promienia elektronowego
z du szybkoci. Napicie i natenie prdu wyadowania atmosferycznego s zbyt due, by mona
je byo bezporednio poda na pytki odchylajce lampy oscyloskopowej. Dlatego midzy anten,
pobierajc prd wyadowania atmosferycznego, a oscylografem elektronowym, zapisujcym ten
prd, znajduj si dzielniki prdu i napicia, ktre zmniejszaj mierzone wielkoci okrelon ilo
razy.
Przy badaniu byskawicy wystpuje jeszcze dodatkowa trudno: wyadowanie atmosferyczne jest
jednorazowym, przypadkowym zjawiskiem, powstajcym nieoczekiwanie w rnych odlegociach od
obserwatora. Dla rozwizania tego zadania I. S. Stiekolnikow zbudowa wysokonapiciowy oscylograf
impulsowy z ukadem synchronicznej podstawy czasu, wczajcym przyrzd w momencie po
jawienia si byskawicy.
Prdko poziomego ruchu promienia elektronowego w tym przyrzdzie jest rzdu setek tysicy
kilometrw na sekund. Dostateczna jaskrawo obrazu zapewnia wysokie napicie 20 000 V, ktre
nadaje elektronom tak wielk prdko, e przy ich uderzeniu o ekran powstaje olepiajcy bysk.
Praca wysokonapiciowego oscylografu impulsowego jest cakowicie zautomatyzowana. Kiedy
przyrzd znajduje si w pooeniu wyczekujcym promie elektronowy nie pada na ekran. Z chwil
powstania wyadowania atmosferycznego prd, pojawiajcy si w antenie odbiorczej, wcza
oscylograf i uruchamia ukad synchronicznej podstawy czasu, sterujcy poziomym ruchem promienia
elektronowego.
Mierzony prd wyadowania atmosferycznego przed dojciem do pytek odchylajcych oscylografu
przechodzi przez zwinity w ksztacie ptli odcinek kabla. W ten sposb uzyskujemy opnienie
sygnau w stosunku do obserwowanego zjawiska, potrzebne na to, by promie elektronowy zdy
doj do koca ekranu. Po zapisaniu danego wyadowania atmosferycznego oscylograf impulsowy
automatycznie przygotowuje si do nastpnego zapisu.
W wyniku bada udao si wyjani przebieg czasowy natenia prdu i napicia wyadowania
atmosferycznego, a take stwierdzi, e szybko ruchu byskawicy rwna si ok. 0.1 prdkoci
wiata, sam za ruch byskawicy ma charakter impulsowy. Pocztkowo byskawica wytwarza przed
sob wski, przewodzcy kana, elektryzuje okrajce powietrze, nastpnie przez kana ten
nastpuje gwne wyadowanie, ktre go znacznie rozszerza; proces ten moe si powtarza
wielokrotnie. Pomiary wykazay, e natenie prdu w kanale byskawicy siga 20 000 A a napicie,
przy ktrym zaczyna si wyadowanie atmosferyczne, jest rzdu 50-100 mln V.
Badania te okazay si bardzo poyteczne przy opracowywaniu metod i urzdze dla ochrony przed
piorunami.

Pomiar czasu trwania krtkotrwaych zjawisk nieelektrycznych . Przy badaniu drga skrzyda
samolotu albo pracy silnika mierzymy wielkoci nieelektryczne, lecz mechaniczne: odksztacenie
skrzyda, cinienie gazw w cylindrze silnika itd.
Przebiegi tych wielkoci w czasie moemy take mierzy za pomoc oscylografu elektronowego.
Napotykamy tu jednak na dodatkow trudno. Poniewa oscylografem elektronowym mog
sterowa tylko sygnay elektryczne, to podlegajce pomiarowi wielkoci mechaniczne - siy, cinienia,
odksztacenia itp. - naley pocztkowo przeksztaci na proporcjonalne do nich wielkoci elektryczne:
prdy o rnym nateniu i napiciu. Dopiero wtedy mona przeprowadza pomiar, stosujc szybko
dziaajce przyrzdy elektryczne.
Do przeksztacania wielkoci mechanicznych na proporcjonalne do nich sygnay elektryczne su
rnego rodzaju czujniki.
Za pomoc tensometrw - drutowych czujnikw oporowych - mona zamienia odksztacenia na
sygnay elektryczne. Zasadnicz czci tensometru jest cienki, zygzakowato uoony drucik,
przyklejony do bibuki od papierosa. Zasada dziaania tensometru polega na tym, e wielko jego
oporu elektrycznego zaley od najmniejszych odksztace drucika. Wystarczy niewielkie tylko
rozcignicie, cinicie lub zgicie drucika, by warto oporu elektrycznego ulega zmianie.
Przy pomiarze odksztace badanej czci nakleja si drutowy czujnik oporowy bezporednio na t
cz, a koce zygzakowatego drucika za porednictwem odpowiedniego ukadu elektrycznego
przycza si do pytek sterujcych oscylografu elektronowego. Odksztacenie badanej czci
wywouje zmian oporu tensometru, a wraz z ni zmienia si napicie sterujce na pytkach
odchylajcych lampy oscyloskopowej i promie elektronowy zapisuje w odpowiedniej skali
wystpujce zmiany.
Do zamiany siy lub cinienia na proporcjonalne do nich napicia elektryczne stosuje si czsto
czujniki piezoelektryczne. Zasada dziaania tych czujnikw polega na tym, e na powierzchni
niektrych krysztaw w wyniku mechanicznych napre pojawiaj si adunki elektryczne. Takie
wasnoci posiadaj krysztay kwarcu, dielektrykw o polaryzacji spontanicznej i niektre inne.
Napicie elektryczne, powstae na przeciwlegych powierzchniach krysztau kwarcu, po odpowiednim
wzmocnieniu podaje si na pytki odchylajce oscylografu elektronowego. W ten sposb mierzymy
szybko zmieniajce si siy i cinienia.
Metody te pozwalaj mierzy i zapisywa procesy mechaniczne, trwajce tysiczne i stutysiczne
czci sekundy.

10
Pomiar tysicznych, milionowych i miliardowych czci sekundy za
pomoc przyrzdw elektronopromieniowych
Przyrzdy elektronopromieniowe okazay si poyteczne nie tylko przy badaniu przebiegu bardzo
szybkich procesw, ale i przy rozwizywaniu bardziej specjalnego zadania: mierzenia krtkich
odstpw czasu midzy dwoma zdarzeniami albo dwoma etapami pewnego procesu. Udoskonalenie
metod i przyrzdw do pomiaru krtkich odstpw czasu za pomoc przyrzdw

elektronopromieniowych miao charakter dwukierunkowy: budowy urzdze o dziaaniu cigym

i niecigym.

Przyrzdy elektronopromieniowe o dziaaniu niecigym. Zasada dziaania urzdze

z elektronopromieniowym przelicznikiem dekadowym, sucych do pomiarw krtkich odstpw
czasu, jest prawie taka sama, jak w opisanych wyej przyrzdach z przelicznikiem pracujcym na
lampach jonowych lub elektronowych. Urzdzenie skada si z generatora wzorcowego,
szybkociowego wycznika i przelicznika.
Generator wzorcowy wysya periodyczne sygnay prdu z okrelon czstotliwoci. Przelicznik zlicza
sygnay, ktre do niego dotary, a szybkociowy wycznik przycza przelicznik do generatora
wzorcowego w cigu mierzonego odstpu czasu.
Omawiane tu przeliczniki rni si od rozwaanych poprzednio zastosowaniem dekadowych lamp
elektronopromieniowych.
Przy zastosowaniu piercieniowych przelicznikw dekadowych, pracujcych na lampach jonowych lub
elektronowych, przeliczenie na dziesitki wymagao uycia co najmniej siedmiu lamp (pi lamp do
przeliczenia na pitki i dwie lampy do przeliczenia na dwjki). Tak wic do przeliczenia na setki trzeba
byo stosowa czternacie lamp, a do przeliczenia na 10 000 - dwadziecia osiem lamp itd., nie liczc
lamp potrzebnych do ksztatowania sygnaw i kocowego wzmocnienia.
Na skutek tak duej iloci lamp cay przyrzd stawa si ciki i niepewny w dziaaniu.
Trudno t mona usun. Do liczenia impulsw prdu, przychodzcych z niewielk szybkoci,
mona by zastosowa urzdzenie mechaniczne. Wtedy rozwizanie zadania byoby bardzo proste.
Przelicza na dziesitki mogoby kko z dziesicioma zbami, ktre kady przychodzcy impuls
obracaby o jeden zb. Peny obrt kka odpowiadaby dziesiciu impulsom. Aby ukad mg
przelicza na setki, trzeba by do pierwszego kka doczy drugie identyczne, tak poczone, by przy
penym obrocie pierwszego kka drugie obracao si tylko o jeden zb itd.
Czy do liczenia bardzo szybko zmieniajcych si impulsw mona zbudowa rwnie proste ukady?
Czy mona zamiast lampek sygnalizacyjnych umieci w tej samej lampie nie tylko urzdzenie do
liczenia impulsw, ale rwnie urzdzenie do ich zapisywania?

Rysunek 38 Schemat ukadu przeliczajcego z elektronopromieniow lamp liczc

Okazuje si, e wszystko to mona osign za pomoc strumienia elektronw. W ostatnich latach
zastosowano do tego celu urzdzenie ze specjalnymi liczcymi lampami elektronopromieniowymi.
Jedna z takich lamp wielkoci zwykej lampy elektronowej, takiej, jakie znajduj si w odbiornikach

radiowych, zastpuje ca piercieniow dekad przeliczeniow razem z lampami sygnalizacyjnymi.

Praca liczcej lampy elektronopromieniowej przypomina dziaanie przecznika, w ktrym lizgacz
przesuwa si po zestyku. Rol lizgacza spenia tu promie elektronowy, wdrujcy z pozycji na
pozycj z olbrzymi szybkoci, niedostpn adnemu urzdzeniu mechanicznemu.
Elektronopromieniowa lampa liczca (ryc. 38) skada si z dziaa elektronowego DE, wytwarzajcego
wsk wizk elektronw, pary pytek odchylajcych PO 1 , PO2 , sterujcych promieniem
elektronowym, elektrody bombardowanej EB i pytek E, AP, zbierajcych elektrony. Kiedy promie
elektronowy padnie na elektrod bombardowan EB, zamyka si obwd kondensatora C wczonego
rwnolegle z pytkami odchylajcymi PO i kondensator aduje si. Dlatego te w miar wzrostu
rnicy potencjaw midzy jego okadkami zwiksza si take rnica potencjaw midzy pytkami
odchylajcymi, w wyniku czego promie elektronowy zaczyna si przesuwa. Ruch promienia
elektronowego wzdu elektrody bombardowanej trwa tak dugo, dopki promie nie dojdzie do
szczeliny. W tym momencie promie pada ju nie na elektrod bombardowan, lecz na i nn
elektrod E. Teraz tylko sygna zewntrzny noe przerzuci promie elektronowy przez szczelin na
nastpn cz elektrody bombardowanej. Gdy to nastpi, promie przesuwa si wzdu elektrody
tak dugo, a znajdzie si naprzeciw kolejnej szczeliny Kady nowy impuls zewntrzny prdu
ponownie aduje kondensator C, umoliwiajc tym samym nastpny przeskok itd.
Ilo impulsw podanych na lamp jest rwna iloci odcinkw elektrody bombardowanej, przez ktre
przeskoczy promie elektronowy, przy tym dla wygody ekran pokryty jest wieccymi cyframi. Kiedy
promie elektronowy zatrzymuje si naprzeciwko okrelonej szczeliny, na ekranie pojawia si
odpowiednia cyfra. Po zatrzymaniu si naprzeciw dziesitej szczeliny promie elektronowy pada na
anod powrotu AP. W tym momencie zaczyna rozadowywa si kondensator C i promie
elektronowy wraca do pooenia pierwotnego w grnym kocu elektrody bombardowanej.
W ukadzie przeliczajcym na setki impuls prdu z anody powrotu AP przechodzi jako sygna
wejciowy do nastpnej elektronopromieniowej lampy liczcej itd.
Aby skrci czas powrotu promienia elektronowego do pooenia wyjciowego w niektrych
urzdzeniach przeliczajcych stosuje si specjalne ukady pracujce na lampach elektronowych lub
tyratronach. W innych t sam funkcj spenia piercieniowe rozmieszczenie szczelin w elektrodzie
bombardowanej. Przy takim rozmieszczeniu szczelin, promie elektronowy po obejciu penego
okrgu wraca znw na pozycj pocztkow. W urzdzeniu przeliczajcym poszczeglne lampy liczce
znajduj si zazwyczaj obok siebie. Kada nastpna lampa zlicza dziesitki impulsw z poprzedniej
komrki. wiecce na ekranach lamp cyfry pozwalaj odczyta liczb impulsw zliczonych przez
kad lamp, a zatem ogln ilo sygnaw, ktre pojawiy si na wejciu urzdzenia przeliczajcego.
W porwnaniu z urzdzeniami przeliczajcymi na lampach elektronowych opisany przyrzd
elektronopromieniowy posiada niewtpliwe zalety: jest prosty i zwarty w konstrukcji.
Do ciekawych urzdze przeliczajcych naley rwnie dekatron. Jest to lampa gazowana,
zastpujca cay przelicznik dekadowy. W dekatronie anoda oglna jest otoczona przez poszczeglne
katody. Przyrzd dziaa w ten sposb, e pod wpywem przychodzcych z zewntrz sygnaw
wyadowanie przeskakuje kolejno z jednej katody na drug. Tak wic znajc numer pracujcej katody
moemy okreli, ile sygnaw przeszo przez przyrzd.
Naley pamita, e podobnie jak i w innych przyrzdach gazowanych, rwnie i w dekatronie
czstotliwo impulsw, jakie moe on liczy, jest ograniczona. T powan niedogodno mona
jednak w znacznym stopniu zmniejszy. Przy duym stopniu redukcji impulsw, np. rwnym
1 000 000, urzdzenie przeliczajce powinno zawiera sze dekad. Przy czstotliwoci sygnaw
generatora wzorcowego 100 000 Hz do ostatniej, szstej dekady sygna bdzie dochodzi tylko raz na
sekund; do przedostatniej, pitej dekady - 10 razy na sekund itd. Tak wic tylko jedna lub dwie

pierwsze dekady musz pracowa z bardzo du szybkoci. W zwizku z tym tylko jedna lub dwie
pierwsze dekady w urzdzeniach przeliczajcych budowane s na lampach elektronowych i mog
liczy sygnay z bardzo du szybkoci, w nastpnych dekadach stosuje si dekatrony. Przy tym
zdolno rozdzielcza caego urzdzenia jest dostatecznie dua.
Bardzo interesujcym i cennym elektronopromieniowym urzdzeniem przeliczajcym jest trochotron.
Przyrzd ten dziaa na zasadzie odmiennej od pozostaych urzdze elektronowych. W zwykych
przyrzdach elektronowych elektrony poruszaj si midzy elektrodami w kierunku wyszego
potencjau, w trochotronie ruch elektronw jest prostopady do tego kierunku i przebiega wzdu linii
ekwipotencjalnych.
Rozpatrzmy zasad dziaania i budow tego przyrzdu, Na elektron, poruszajcy si we wzdunym
polu elektrostatycznym, dziaa sia rwnolega w kierunku tego pola. Kiedy elektron znajdzie si
w poprzecznym polu magnetycznym, powstaje sia prostopada zarwno do kierunku jego ruchu, jak
i kierunku pola magnetycznego. Tak wic na elektron, poruszajcy si w polu elektrostatycznym
i magnetycznym, dziaa sia prostopada do kierunkw pola elektrostatycznego i magnetycznego. Pod
dziaaniem tej siy elektron odchyla si od pierwotnego kierunku ruchu i zaczyna porusza si po
krzywej. Posta krzywej zaley od uksztatowania pola elektrostatycznego i magnetycznego
i stosunku ich nate. W okrelonych warunkach elektrony poruszaj si po zoonej krzywej,
zwanej trochoid, ktra przypomina silnie rozcignit spryn. Przy tym wypadkowy ruch
elektronw odbywa si nie w kierunku pola elektrostatycznego, lecz prostopadle do niego, wzdu
linii ekwipotencjalnych. Takiemu wanie ruchowi elektronw trochotron zawdzicza swoj nazw.

Rysunek 39 Trochotron

Trochotron (ryc. 39) skada si z katody K w ksztacie cienkiego walca, wysyajcej elektrony,
w pobliu ktrej znajduje si siatka S, suca do regulacji natenia wizki elektronowej. Pole
elektrostatyczne (U2 U1) midzy anod A i szyn r przypiesza elektrony ku anodzie. Cay przyrzd
znajduje si w jednorodnym poprzecznym polu magnetycznym. Natenie pola magnetycznego musi
by dostatecznie due, by odchylane przez to pole elektrony nie mogy doj do anody.
W rezultacie jednoczesnego dziaania obu pl elektrony lizgaj si wzdu szyny w kierunku osi
przyrzdu. Poniewa ruch odbywa si wzdu linii ekwipotencjalnych, to nie mog one dosta si ani
na elektrod o ujemnym potencjale wzgldem katody (szyna), ani na elektrody o dodatnim
potencjale wzgldem katody (anoda, opatki 1, 2, 3 ..., n), dostpna dla elektronw jest jedynie
elektroda o potencjale identycznym z katod (np. pytka P 1).
Wszystkie pytki P 1, P2 ,... Pn poczone s wsplnym przewodem, doprowadzajcym sygnay ujemne
z wejcia. Inny przewd czy opatki 1, 2,... n z anod. Kiedy przychodzcy z zewntrz sygna aduje

ujemnie pytk P 1, to promie elektronowy przeskakuje na ssiedni opatk 2. Pod wpywem

padajcych elektronw w obwodzie opatki zaczyna pyn prd przez oporno R i potencja opatki
zmniejsza si. Powoduje to przeskok promienia na ssiedni pytk P 2 . Na pytce promie pozostaje
a do przyjcia kolejnego impulsu, ktry przerzuci promie na nastpn pozycj itd.
Szczegln rol peni opory i pojemnoci w obwodzie pytek. Ich zadaniem jest wytworzenie
opnienia czasu, rwnego lub nieco wikszego od czasu trwania pojedynczego impulsu. Chroni to
przyrzd od bdnych reakcji, tj. przerzutw promienia o kilka pozycji pod wpywem pojedynczego
sygnau. Po wielu przerzutach promie elektronowy wraca z powrotem na pytk anodow A. Na
skutek obecnoci w jej obwodzie oporu RA potencja anody spada. W wyniku tego zmniejsza si prd
anodowy, co z kolei powoduje odtworzenie pierwotnego potencjau anody. Proces ten wymaga
pewnego czasu, ale o to wanie chodzi. W czasie, w cigu ktrego odtwarza si potencja na anodzie,
zd si rwnie odtworzy potencjay na wszystkich pozostaych elektrodach i promie
elektronowy znw przeskoczy na pytk P 1. Tak wic trochotron zlicza sygnay zewntrzne.
Przy zastosowaniu trochotronu do pomiaru krtkich odstpw czasu stosuje si urzdzenia
analogiczne do opisanych wyej. Urzdzenie to skada si z generatora wzorcowego, wytwarzajcego
sygnay elektryczne, specjalnego przecznika, sterujcego prac przyrzdu i przelicznika pracujcego
na trochotronach.
Trochotron jako przyrzd elektronoprniowy pozwala liczy sygnay o duej czstotliwoci i tym
samym stwarza moliwo pomiaru krtkich odstpw czasu a do mikrosekund i uamkw
mikrosekundy.

Elektronopromieniowe przyrzdy liczce o dziaaniu cigym. Niektre przyrzdy

elektronopromieniowe do cigego pomiaru krtkich odstpw czasu wykazuj pewn analogi ze
stoperem elektrycznym. W stoperze elektrycznym wskazwka, napdzana przez silniczek elektryczny,
porusza si z okrelon szybkoci; specjalne urzdzenie w odpowiednim momencie uruchamia
i zatrzymuje wskazwk, a wynik odczytujemy na skali.
Przyrzdy elektronopromieniowe liczce w sposb cigy dziaaj analogicznie, tylko rol wskazwki
peni tu promie elektronowy, poruszajcy si po ekranie, a operator obserwuje nie pooenie
wskazwki, lecz wiecc figur na ekranie oscylografu. Analogia ta nie jest jednak zupena. Pomiar
krtkich odstpw czasu wie si ze specyficznymi trudnociami, a przyrzdy elektronopromieniowe
otwieraj zupenie nowe, szczeglne moliwoci pomiaru.

Urzdzenia radiolokacyjne. W gstej mgle samolot szykuje si do ldowania. Pilot za pomoc

radiowysokociomierza szybko i dokadnie okrela wysoko samolotu nad ziemi.
Jak to si dzieje?
W urzdzeniach radiolokacyjnych, tak bardzo dzisiaj rozpowszechnionych, odlego do rnych
przedmiotw okrela si na podstawie czasu opnienia sygnaw radiowych, odbitych od tych
przedmiotw. W tym celu specjalny nadajnik radiowy wysya w cigu sekundy kilka tysicy krtkich
impulsw, rozdzielonych przerwami. Kady z takich impulsw jest kierowany z jednej strony
bezporednio do urzdzenia odbiorczego, a z drugiej strony emitowany za pomoc anteny
kierunkowej w danym kierunku i po odbiciu od przeszkody odbierany przez anten odbiornika.
Wielkoci mierzon jest czas opnienia sygnau odbitego, tzn. odstp czasu midzy wysaniem
przez nadajnik odpowiedniego sygnau, a odbiorem przez odbiornik sygnau odbitego. Czas
opnienia sygnau odbitego podzielony przez dwa, tzn. czas przebycia przez sygna odlegoci do

przeszkody, po pomnoeniu przez prdko rozchodzenia si sygnaw radiowych, daje odlego do

przedmiotu. Taka jest zasada pracy dalmierza radiowego.
Przy zastosowaniu urzdze radiolokacyjnych mona okreli nie tylko odlego od danego
przedmiotu, ale rwnie wyznaczy jego zarysy.
Urzdzenia radarowe oddaj wielkie usugi w nawigacji lotniczej, morskiej i w wielu innych
dziedzinach, poniewa na ich prac nie maj wpywu ani mga, ani ciemnoci. Dugo odstpw
czasu, z jakimi mamy do czynienia w urzdzeniach radarowych, zaley od odlegoci do przedmiotu
i prdkoci rozchodzenia si sygnaw radiowych. Fale radiowe rozchodz si z bardzo wielk
prdkoci. Piechur przechodzi w cigu sekundy 1-1,5 m, biegacz przebiega 5-10 m, samochd
przejeda 20-40 m, samolot przelatuje 100-300 m, pocisk karabinowy i dalekonony pocisk
artyleryjski 500-800 m, a fala elektromagnetyczna (radiowa albo wietlna) - 300 000 km. W cigu
milionowej czci sekundy sygna radiowy przebywa odlego 300 m.
Przy pomiarze odlegoci 1,5 km sygna odbity opni si o stutysiczn cz sekundy, a dla
odlegoci 15 m opnienie sygnau odbitego wyniesie tylko dziesiciomilionow cz sekundy.

Rysunek 40 Oscylogram liniowej podstawy czasu

Do pomiaru tak krtkich odstpw czasu w dalmierzu radiowym stosuje si lamp

elektronopromieniow wraz z odpowiednim ukadem elektrycznym. W urzdzeniu tym druga para
pytek odchylajcych lampy elektronopromieniowej suy jak zwykle do odchylania obrazu. Specjalny
generator podaje na ni narastajce napicie, ktre wprawia promie elektronowy w jednostajny
ruch w kierunku poziomym. W ten sposb otrzymujemy liniow podstaw czasu. Na elektrody
pierwszej pary pytek odchylajcych podaje si dwa impulsy prdu: pierwszy od nadajnika, drugi sygna odbity, odebrany przez odbiornik. Odstp midzy tymi sygnaami (ryc. 40) jest proporcjonalny
do opnienia sygnau odbitego i w odpowiedniej skali przedstawia mierzon odlego. Podziaka
naniesiona na ekran lampy elektronopromieniowej dalmierza radiowego jest zazwyczaj wyskalowana
bezporednio w jednostkach dugoci.
Zastanwmy si, jakie odstpy czasu i z jak dokadnoci pozwala mierzy opisane urzdzenie.
Jeli promie elektronowy przebywa odlego midzy brzegami ekranu lampy w cigu 0,01 sek.,
a najmniejsza odlego midzy rozrnianymi jeszcze sygnaami na ekranie jest rwna 0,01 rednicy
ekranu lampy, to najmniejszy, dajcy si jeszcze zmierzy, odstp czasu jest rwny
dziesiciotysicznej czci sekundy, a najwikszy - setnej czci sekundy. Jeli powikszy dziesi
razy prdko poziomego ruchu promienia elektronowego, tak by przebywa on t odlego w cigu
0,001 sek., to przyrzd bdzie mg mierzy dziesiciokrotnie krtsze odstpy czasu ni poprzednio.
Teraz najmniejszy odstp czasu, jaki daje si jeszcze odrni, jest rwny stutysicznej czci
sekundy, ale za to nie mona mierzy odstpw czasu duszych ni 0,001 sek.

Czy mona mierzy stosunkowo dugie odstpy czasu z du dokadnoci, tzn. zwikszy dokadno
przyrzdu, nie zmniejszajc jego zakresu?
Mona to zrobi dwoma sposobami. Jeden z nich polega na zwikszeniu szybkoci odchylania
i wprowadzeniu do ukadu elektrycznego bloku opniajcego. Wzrost szybkoci odchylania zwiksza
dokadno pomiaru, poniewa temu samemu odstpowi czasu odpowiada teraz wiksza odlego
midzy obu sygnaami na ekranie oscylografu. Blok opniajcy pozwala utrzyma lub nawet
zwikszy mierzony odstp czasu.
Istnieje jednak jeszcze inny sposb zwikszenia zakresu przyrzdu i dokadnoci pomiarw. Przecie,
stosujc opisan wyej liniow podstaw czasu, postpujemy tak samo nieekonomicznie, jak przy
druku ksiki, w ktrej na kadej stronie drukowalibymy tylko jeden wiersz, reszt miejsca
zostawiajc niezapisan. Moemy znacznie zwikszy dugo zapisu zmuszajc promie elektronowy
do ruchu po ekranie lampy oscyloskopowej w sposb podobny, jak przy czytaniu ksiki: od lewego
brzegu ekranu do prawego, potem nieco niej, znw od lewego brzegu ekranu do prawego itd. Przy
takim systemie odchylania powierzchnia ekranu bdzie znacznie lepiej wykorzystana. Zastosowanie
tego rodzaju podstawy czasu pozwala rozwiza postawione wyej zadanie, poniewa promie
elektronowy, poruszajc si ze zwikszon szybkoci po duszym odcinku drogi, moe odmierza
stosunkowo dusze odstpy czasu z wiksz dokadnoci.
Jeli zastosujemy odchylanie obrazu wzdu okrgu, to droga promienia elektronowego zwikszy si
= 3,14 raza w porwnaniu z odchylaniem wzdu linii poziomych. Koowa podstawa czasu znalaza
zastosowanie przy regulacji chodu zegarw. W odpowiednim przyrzdzie promie elektronowy
dokonuje w cigu sekundy na ekranie oscylografu 330 penych obrotw, tzn. opisuje kt 118 800.
Przy badaniu zegara na okrgu widocznym na ekranie pojawiaj si dwa wybrzuszenia. Odlego
midzy nimi albo odpowiedni kt s tym wiksze, im wiksz rozbieno wykazuje zegar badany
w porwnaniu z zegarem wzorcowym. Niedokadno chodu badanego zegara, wynoszc np. 1 sek.
na dob albo 1/2880 sek. w cigu 30 sek., powoduje przy danej szybkoci odchylania przesunicie
drugiego impulsu wzgldem pierwszego o kt 41 (ryc. 41). Przeduajc czas obserwacji mona
jeszcze bardziej zwikszy dokadno przyrzdu.

Rysunek 41 Oscylogram koowej podstawy czasu

Koow podstaw czasu mona zastosowa rwnie do pomiaru znacznie krtszych odstpw czasu,
rzdu dziesitych i setnych czci mikrosekundy. Takie pomiary potrzebne s m. in. przy badaniu
promieniowania kosmicznego. Dla dokonania tego rodzaju pomiarw ustawia si w pewnej
odlegoci od siebie dwa liczniki, reagujce na przelot czstki naadowanej, a czas przelotu czstki
midzy licznikami mierzy si za pomoc specjalnego oscylografu z koow podstaw czasu.
Przyrzd ten dziaa na nastpujcej zasadzie: przed rozpoczciem pomiarw promie elektronowy
jest zgaszony i na ekranie oscylografu nie ma obrazu. Sygna elektryczny od licznika I przez
przeksztatnik impulsw i dostaje si na cylinder Wehnelta oscylografu. W przeksztatniku impulsw
sygna zostaje wzmocniony i uksztatowany. Przy dojciu sygnau do cylindra Wehnelta promie
elektronowy zostaje odblokowany (ryc. 42).

Rysunek 42 Schemat ukadu do pomiarw odstpw czasu midzy impulsami

Specjalny blok, skadajcy si z generatora i ukadu dajcego odpowiednie przesunicie fazowe,

wprawia promie elektronowy w ruch po okrgu. Generator wysokiej czstotliwoci wytwarza
drgania elektryczne o czstotliwoci 100 000 Hz. Stao czstotliwoci generatora zapewnia
stabilizacja kwarcowa. Ukad wytwarzajcy przesuniecie fazowe, doprowadza napicie na jedn par
pytek odchylajcych lampy oscyloskopowej, przesunite w fazie o okresu w stosunku do napicia
podawanego na drug par pytek odchylajcych. Dziki temu powstaje ruch promienia
elektronowego po okrgu, tj. koowa podstawa czasu.
Sygna prdu z licznika II dostaje si przez blok opniajcy i przeksztatnik impulsw II na drug par
pytek oscylografu. Blok opniajcy potrzebny jest do regulacji przyrzdu, a przeksztatnik impulsw
podobnie jak i poprzednio wzmacnia i ksztatuje sygna. Kiedy sygna z licznika II dostanie si na pytki
odchylajce oscylografu, promie elektronowy odchyla si za ekran i zapis urywa si.
Prcz tego w skad przyrzdu wchodzi aparat fotograficzny i ukad elektryczny sterujcy tym
aparatem; w odpowiednim momencie ukad sterujcy uruchamia aparat fotograficzny, ktry robi
zdjcia na ekranie oscylografu.
W wyniku pracy caego przyrzdu na ekranie oscylografu powstaje obraz uku o dugoci
proporcjonalnej da mierzonego odstpu czasu.
Przy czstotliwoci generatora rwnej 100 000 Hz promie elektronowy opisuje peny okrg w cigu
10 sek. Jeli przyj, e moliwa jest dokadno pomiaru uku setnej czci okrgu, to przy danej

czstotliwoci generatora przyrzd pozwala mierzy odstp czasu od 0,1 do 10 sek. Przy innej
czstotliwoci generatora odpowiedni przedzia mierzonych odcinkw czasu bdzie oczywicie inny.
Jeszcze lepsze wykorzystanie caej powierzchni ekranu lampy oscyloskopowej zapewnia spiralna
podstawa czasu (ryc. 43). Przejcie promienia przez wszystkie zwoje spirali odpowiada najduszemu
odstpowi czasu, ktry moemy zmierzy, a kady zwj spirali - pewnej czci tego odstpu czasu.
Znacznie wiksza dugo zapisu pozwala w tym przypadku jeszcze bardziej zwikszy dokadno
pomiarw bez zmniejszania zakresu przyrzdu.

Rysunek 43 Oscylogram spiralnej podstawy czasu

Mimo wielu wysikw woonych w opracowanie tych metod i przyrzdw nie pokonano jeszcze
jednej trudnoci. Dotychczas we wszystkich opisanych przyrzdach zakadalimy dokadn
rwnomierno ruchu promienia po ekranie. Tymczasem w rzeczywistoci jest inaczej. Przy tak duej
szybkoci ruchu promienia nie atwo jest zapewni dokadn rwnomierno odchylania. Jest to
spowodowane wieloma przyczynami: niedoskonaoci samej lampy oscyloskopowej (aberracja
sferyczna i chromatyczna, wpyw czasu przelotu elektronw, niedokadno wykonania elektrod
lampy oscyloskopowej), niedoskonaoci generatorw odchylania (pe wien brak staoci ich
parametrw, niezupena liniowo odchylania) itd. Aby unikn kopotw, zwizanych
z nierwnomiernoci odchylania, stosuje si kalibracyjne znaczniki czasu. Mona je otrzyma
wygaszajc periodycznie promie elektronowy. Powstaj wtedy widoczne przerwy w zapisie.
W przyrzdzie, opracowanym na uniwersytecie w Princeton, spiraln podstaw czasu wytworzono
przez podanie na obie pary pytek odchylajcych oscylografu napicia zmiennego, przesunitego
w fazie o wier okresu. W przyrzdzie tym pierwotne napicie zmienne o czstotliwoci 100 000 Hz
wytwarzane jest w generatorze stabilizowanym kwarcem. Dzielnik czstotliwoci przeksztaca to
napicie na napicie zmienne o czstotliwoci 10 000 Hz. ktre z kolei doprowadzane jest do pytek
odchylajcych dla sterowania promieniem. A zatem promie dokonuje penego obrotu w cigu 100
sek.
Prcz tego, w ukadzie znajduje si blok sucy do wygaszania promienia, ktry co kade 5 sek.
wysya ujemny impuls, trwajcy 0,5 sek. Sygna ten gasi promie elektronowy i robi przerw
w zapisie. Tak wic na caej dugoci okrgu otrzymujemy 20 przerw w zapisie. Kiedy na wejciu
przyrzdu pojawi si pierwszy zewntrzny sygna sterujcy, promie elektronowy zaczyna opisywa
spiral; po zakreleniu odpowiedniego uku w cigu mierzonego odstpu czasu promie zatrzymuje
si i wygasza przy pojawieniu si drugiego sygnau sterujcego. Na ekranie oscylografu powstaje
obraz przerywanej spirali (ryc. 44). Wyznaczenie odstpu czasu sprowadza si do pomiaru dugoci

uku. W danym przyrzdzie kady peny zwj spirali odpowiada 10 sek., a odlego midzy znakami
czasu 5 sek. Przy innej czstotliwoci odchylania otrzymujemy inn skal.

Rysunek 44 Oscylogram spiralnej podstawy czasu ze znacznikami czasowymi

Przyrzdy tego typu umoliwiaj dokonywanie pomiarw rnych odstpw czasu z dokadnoci do
milionowych i dziesiciomilionowych czci sekundy.

Przyrzd z oscylografem wysokonapiciowym. Przy badaniach zjawisk zachodzcych w atomie

i jdrze atomowym, przy badaniu promieni kosmicznych i zjawiska promieniotwrczoci powstaje
konieczno mierzenia krtkich odstpw czasu dla zdarze jednorazowych i nieregularnych.
Do takich zada nadaje si przyrzd pomiarowy z oscylografem wysokonapiciowym. Zasada
dziaania tego przyrzdu jest nastpujca: dwa sygnay elektryczne, pomidzy ktrymi naley
zmierzy odstp czasu, podaje si na wejcie ukadu elektrycznego przyrzdu. Ukad elektryczny
steruje ruchem promienia elektronowego w oscylografie wysokonapiciowym. Przyrzd dziaa w ten
sposb, e pierwszy przychodzcy sygna odchyla promie elektronowy od osi, drugi za powoduje
ruch powrotny promienia. Poniewa jednoczenie promie porusza si z du szybkoci wzdu osi,
to na ekranie pojawia si impuls prostoktny (rys. 45). Dugo paskiej czci tego impulsu pozwala
okreli czas trwania badanego zjawiska. W celu wy skalowania przyrzdu fotografuje si na ekranie
zarwno impuls prostoktny, jak i krzyw sinusoidaln o znanej czstotliwoci. Z porwnania tych
krzywych mona wyznaczy mierzony odstp czasu. Na przykad jeli generator wzorcowy wytwarza
prd zmienny o ksztacie sinusoidalnym z czstotliwoci 10 mln Hz, a wzdu paskiej czci impulsu
prostoktnego ukadaj si cztery okresy sinusoidy, to dugo mierzonego odstpu czasu wynosi
cztery dziesiciomilionowe czci sekundy (4 10-7 sek.).

Rysunek 45 Impuls prostoktny

Przyrzd z oscylografem wysokonapiciowym nadaje si do pomiaru odstpw czasu rzdu

milionowych i miliardowych czci sekundy.
Za pomoc takiego przyrzdu zmierzono szybko rozpadu promieniotwrczego niektrych
krtkoyjcych izotopw promieniotwrczych, np. izotopu promieniotwrczego rtci z ciarem
atomowym 197, ktrego okres poowicznego rozpadu (dla przejcia izomerycznego) jest rwny
siedmiu miliardowym czciom sekundy.

Przyrzd z rnic faz . Pomiar krtkich odstpw czasu za pomoc oscylografu

wysokonapiciowego jest przykadem bezporedniego rozwizania zadania. Ale moliwe s i inne
rozwizania przy uyciu oscylografu niskonapiciowego. Takim przyrzdem jest m. in. opracowany
przez autora przyrzd z rnic faz.

Rysunek 46 Schemat przyrzdu z rnic faz

Przyrzd ten skada si z dwu jednakowych odbiorczych kanaw wzmacniajcych, niskowoltowego

oscylografu elektronopromieniowego i aparatu fotograficznego z automatycznym sterowaniem (ryc.
46). W kadym odbiorczym kanale wzmacniajcym znajduje si kilka blokw: zasilacz, licznik,
wzmacniacz, migawka i generator podstawy czasu. Zasilacz przeksztaca prd zmienny z sieci na prd
stay o odpowiednim napiciu, potrzebny dla pracy ukadu. Licznik reaguje na przechodzenie czstek
naadowanych i daje sygnay, ktrych amplitud zwiksza wzmacniacz. Migawka reaguje na sygna
przychodzcy ze wzmacniacza i sama daje prostoktny impuls prdu, trwajcy kilka dziesitych czci
sekundy. Generator wytwarza prd zmienny o czstotliwoci 1 mln Hz. Impuls elektryczny,
wytworzony w migawce, uruchamia generator na cay czas trwania tego impulsu, tj. na kilka
dziesitnych czci sekundy. Generator podstawy czasu doprowadza na pytki odchylajce lampy
oscyloskopowej napicie sterujce odchylaniem plamki wietlnej na ekranie. Przekanik elektronowy
steruje aparatem fotograficznym, ktry dokonuje zdj obrazu na ekranie oscylografu. Sygnay
sterujce, przechodzc kolejno przez liczniki, wzmacniacze i migawki, wczaj generatory podstaw
czasu, przy czym drugi generator wcza si po pierwszym z opnieniem rwnym mierzonemu
odstpowi czasu.
Rozwamy kilka przypadkw wczenia generatora. Jeli bdzie pracowa tylko jeden generator,
przekanik elektronowy nie uruchomi aparatu fotograficznego i pojawiajcy si na ekranie obraz nie
zostanie sfotografowany.
Jeli opnienie drugiego generatora w stosunku do pierwszego jest rwne zeru, to napicie na obu
parach pytek oscylografu wzrasta jednoczenie, a na ekranie powstaje pochylona linia prosta (ryc.
47).

Rysunek 47 Figury odpowiadajce rnym przesuniciom fazowym

Jeli opnienie wynosi okresu drga, tzn. rnica fazy midzy drganiami rwna si 90, to promie
elektronowy zakreli na ekranie oscylografu okrg.
Jeli rnica faz napicia na pytkach odchylania pionowego i poziomego zawarta jest w granicach od
0 do 90 na ekranie oscylografu pojawiaj si mniej lub bardziej wyduone elipsy,
Kiedy opnienie przekracza okresu, ale jest mniejsze od okresu, elipsy pochylone s
w przeciwn stron.
Przy opnieniu rwnym okresu i odpowiedniemu przesuniciu fazy o 180 powstaje prosta
pochylona w przeciwn stron. Kiedy przesunicie fazy jest wiksze od 180, cay cykl powtarza si.
Tak wic w zalenoci od rnicy w czasie zadziaania pierwszego i drugiego kanau na ekranie
oscylografu pojawiaj si okrelone figury. Z kolei ksztat elips (stosunek ich posi) okrela warto
rnicy faz, a tym samym dugo mierzonego odstpu czasu. Aby unikn niejednoznacznej
interpretacji, zakres mierzonych odstpw czasu ogranicza si do przedziau odpowiadajcego
rnicom faz od 0 do 180.
Selekcj odpowiednio krtkich odstpw czasu przeprowadza przekanik elektronowy, ktry wcza
aparat fotograficzny tylko wtedy, kiedy opnienie mieci si midzy 0 a okresu.
W odrnieniu od przyrzdw omawianych poprzednio, w przyrzdzie z rnic faz mierzony odstp
czasu okrelamy na podstawie ksztatu figur na ekranie oscylografu, zamieniajc za pomoc
specjalnych migawek i generatorw krtkotrwaych, jednorazowe i nieregularne zjawiska na krcej
lub duej trwajce obrazy.
Zakres pomiarw tego przyrzdu jest wyznaczony przez czstotliwo generatorw. Przy
czstotliwoci drga 1 MHz, rnicy faz od 0 do 180 odpowiada przedzia czasu od 0 do 0,5 sek.
Poniewa na podstawie zdj fotograficznych mona odrni 1/10 - 1/20 tego przedziau to dokadno
pomiaru wynosi (2,5 - 5) 10-8 sek,
Aby otrzyma inny przedzia mierzonych odstpw czasu, naley dobra inn czstotliwo
generatorw i inne parametry przekanika elektronowego.
Opisane w tym rozdziale metody i przyrzdy elektronopromieniowe do pomiarw krtkich odstpw
czasu midzy dwoma zdarzeniami umoliwiaj osignicie dokadnoci rzdu milionowych i nawet
miliardowych czci sekundy, w tym rwnie dla zjawisk jednorazowych i nieregularnych. Dziki tym
metodom zbadano wiele wanych procesw, zachodzcych w atomie, w jdrze atomowych i w
promieniach kosmicznych, a take skonstruowano rnego rodzaju urzdzenia radiolokacyjne.
Jednake istnieje wiele procesw atomowych i jdrowych, ktrych czas trwania jest jeszcze krtszy.
Wanym i aktualnym zadaniem jest pomiar odstpw czasu tysice razy krtszych od miliardowej
czci sekundy.

11
Pomiar milionowych, miliardowych i bilionowych czci sekundy
W opisanych metodach i przyrzdach do pomiaru krtkich odstpw czasu zbliylimy si do granicy
osignitej przez wspczesn technik pomiarow. Potrzeba stworzenia tych nadzwyczaj szybko
dziaajcych przyrzdw zaistniaa przy badaniu czstek elementarnych, jdra atomowego i reakcji
jdrowych.
Sukcesy osignite przy badaniu wasnoci czstek elementarnych zbliaj nas coraz bardziej do
zrozumienia procesw, zachodzcych w jdrze atomowym. Pomiary czasw trwania rozmaitych
zjawisk mikrowiata s koniecznym warunkiem zrozumienia ich natury i zbadania moliwoci
zastosowa technicznych. W szczeglnoci badanie szybkoci procesw zwizanych z jdrem
atomowym ma due znaczenie dla zrozumienia budowy materii i jest konieczne przy konstrukcji
urzdze, sucych do wykorzystania energii jdrowej.
Wrd izotopw promieniotwrczych rnych substancji obok dugoyjcych s i takie, ktrych okres
poowicznego rozpadu, tj. czas, w cigu ktrego rozpada si poowa pierwotnie istniejcych atomw,
jest bardzo krtki. Nawet dla tych samych pierwiastkw okresy poowicznego rozpadu
poszczeglnych izotopw rni si bardzo istotnie. Tak np. okres poowicznego rozpadu polonu 210
wynosi 138,3 dnia, polonu 216 - 0,16 sek., polonu 214 - 1,58 10-4 sek., polonu 213 tylko 4,2 10-6
sek., polonu 212 - 3 10-7 sek.
Niektre czstki elementarne s trwae, inne s nietrwae i rozpadaj si spontanicznie. Do tych
ostatnich nale wystpujce w promieniowaniu kosmicznym mezony i hiperony. redni czas ycia
dodatnich i ujemnych mezonw u jest rwny milionowym czciom sekundy, dodatnio i ujemnie
naadowanych mezonw - stumilionowym czciom sekundy, czstek (hiperonw) - okoo
dziesiciomiliardowej czci sekundy (10-10 sek.), neutralnych czstek - okoo stumiliardowej czci
sekundy (10-11 sek.), a neutralnych mezonw - ok. 10-15 sek.
W wielu przypadkach przy rozpadzie promieniotwrczym i w wyniku reakcji jdrowych powstaj
jdra w stanie wzbudzonym, tj. z pewnym nadmiarem energii. Jdro wzbudzone wraca do stanu
normalnego emitujc promienie . Proces ten zachodzi szybko, ale nie byskawicznie i czas jego
trwania jest rny dla poszczeglnych izotopw promieniotwrczych. Tak np. zoto 198 przy
rozpadzie przechodzi w rt 198, ktrej jdro znajduje si w stanie wzbudzonym i przechodzc do
stanu normalnego emituje promienie . Przy rozpadzie jdra zota 199, powstae jdro rtci 199
rwnie znajduje si w stanie wzbudzonym i po pewnym czasie wysya kwant promieniowania . Czas
poowicznego rozpadu rtci 199 wynosi okoo miliardowej czci sekundy (10-11 sek.).
Jeszcze szybciej rozpada si wzbudzone jdro litu 7, powstae w wyniku reakcji jdrowej
oddziaywania boru z neutronem. Okres ten wynosi okoo dziesiciobilionowej czci sekundy (10 -13
sek.).
Dodatkowa trudno przy badaniu procesw jdrowych polega na tym, e badane zjawiska, np.
rozpad promieniotwrczy jder atomowych, pojawienie si rnych czstek w strumieniu promieni
kosmicznych itd. - nie wystpuj periodycznie, lecz jednorazowo i nieregularnie.
Przy opracowywaniu metod i przyrzdw do pomiarw bardzo krtkich odstpw czasu zarysoway
si trzy oglne kierunki.

W pierwszym, dy si do stworzenia ukadw, pozwalajcych bezporednio mierzy warto

odpowiedniego odstpu czasu, np. przez uruchomienie i zatrzymanie szybko dziaajcych
przelicznikw, lub przez otrzymanie na ekranie lampy oscyloskopowej obrazw o dugoci
proporcjonalnej do mierzonego odstpu czasu itp. Takie metody przydatna przy pomiarach krtkich
odstpw czasu a do milionowych i miliardowych czci sekundy byy ju przedmiotem naszych
rozwaa.
Drugi kierunek zmierza do stworzenia ukadu ze skalowanym opnieniem czasu i elementem ukadu
rejestrujcym jednoczesne dotarcie do niego dwch sygnaw. Takie, ukady wymagaj
pracochonnych i dugotrwaych pomiarw dla dobrania potrzebnej, lecz z gry nieznanej wielkoci
opnienia czasu. Umoliwiy one dokonanie pomiaru bardzo krtkich odstpw czasu a do piciu
stumiliardowych czci sekundy (5 10-11 sek.).
Trzeci kierunek polega na budowie specjalnych ukadw, uwzgldniajcych specyficzne waciwoci
kadego badanego zjawiska i wynikajce std moliwoci pomiaru. Dziki tym ukadom zmierzono
eksperymentalnie odstpy czasu okoo dziesiciobilionowej czci sekundy (10 -13 sek.). Naley doda,
e wspomniany odstp czasu 10-13 sek. jest granic, ktrej dotd nie udao si przekroczy przy
pomiarach bardzo krtkich odstpw czasu.
Wartoci jeszcze krtszych odstpw czasu, w cigu ktrych zachodz pewne procesy jdrowe,
otrzymano porednio, dziki obliczeniom opartym na teoretycznych wnioskach dotyczcych budowy
jder i porwnaniu rnych ich charakterystyk. Taka metoda jest oczywicie cenna, ale mniej
przekonywujca od pomiarw bezporednich. Dlatego opracowanie eksperymentalnych metod
pomiaru jeszcze krtszych odstpw czasu jest zadaniem wci aktualnym.
Niej rozwaymy eksperymentalne metody pomiaru krtkich odstpw czasu rzdu miliardowych
i bilionowych czci sekundy, oparte na zastosowaniu szybko dziaajcych urzdze elektronowych
specjalnego typu z uwzgldnieniem specyfiki badanych procesw jdrowych.

Metoda koincydencji z opnieniem. Metoda ta jest bardzo prosta i opiera si na zastosowaniu

w ukadzie takiego elementu, ktry reaguje tylko wtedy, kiedy dziaaj na niego jednoczenie dwa
sygnay, a nie reaguje na sygnay przychodzce osobno. Zadanie sprowadza si wwczas do tego, by
doprowadzajc do danego elementu odpowiednie sygnay elektryczne opni pierwszy z nich o tyle,
aby przyszed jednoczenie z drugim i zmierzy warto wytworzonego opnienia.
Przyrzd, pracujcy wedug metody koincydencji, skada si z dwch odbiorczych kanaw
wzmacniajcych: lampy mieszajcej i przelicznika podczonego na wyjciu ukadu (ryc. 48).

Rysunek 48 Schemat ukadu koincydencyjnego z opnieniem

Kady odbiorczy kana wzmacniajcy skada si z licznika promieniowania jonizujcego, wzmacniacza

i opniacza. Licznik rejestruje okrelony etap badanego procesu. np. rozpad promieniotwrczy,
przelot czstki naadowanej itd. W wyniku tego na wyjciu licznika pojawia si krtki sygna prdu.
Przy przechodzeniu sygnau od licznika przez wzmacniacz amplituda sygnau powiksza si okrelon

ilo razy. Nastpnie sygna dostaje si do obwodu ukadu opniajcego, ktry ma posta
skalowanej linii opniajcej; jest to odcinek kabla koncentrycznego (tego samego typu, jaki uywa
si w telewizji), zwinitego w spiral. Jeli dane opnienie czasu ma wynosi okoo stumilionowej
czci sekundy, to odcinek kabla powinien mie dugo kilku metrw.
Przyrzd ma dwa odbiorcze kanay wzmacniajce, przez ktre dochodz do lampy mieszajcej sygnay
o pocztku i kocu badanego procesu. Dziki obecnoci w tych kanaach skalowanych linii
opniajcych, na lamp mieszajc mona skierowa oba sygnay jednoczenie, po odpow iednim
opnieniu pierwszego sygnau w stosunku do drugiego. Taka konstrukcja opniaczy pozwala z du
dokadnoci zmierzy warto wnoszonego przez nie opnienia czasu.
Lampa mieszajca skada si z katody, dwch siatek sterujcych i anody. Rozarzona katoda wysya
elektrony, a skierowany ruch elektronw ku dodatniej anodzie stanowi prd elektryczny. Na obie
siatki sterujce podane jest wstpne napicie ujemne. Tak wic w normalnym stanie lampy elektrony
nie mog przej do anody - lampa jest zablokowana.
Przychodzce sygnay maj znak dodatni i odblokowuj lamp. Jednake prd anodowy moe pyn
przez lamp tylko wtedy, kiedy obie siatki zostan otwarte jednoczenie.
Ukad koincydencyjny z lamp mieszajc mona porwna do obwodu elektrycznego z dwoma
poczonymi szeregowo wycznikami; w takim obwodzie prd pynie tylko wtedy, kiedy zamknite
s oba wyczniki.
W ukadzie koincydencyjnym za lamp mieszajc znajduje si przelicznik, ktry zlicza ilo wszystkich
reakcji ukadu.
Ukady koincydencyjne z lamp mieszajc byy stosowane w kilku orodkach badawczych. Dziki
temu udao si zbada pewne procesy w promieniowaniu kosmicznym i jdrach atomowych, ktrych
czas trwania wynosi stumilionowe i miliardowe czci sekundy. .Jednake wiksze zastosowanie
znalaz ukad koincydencyjny Rossiego. Ukad ten jest podobny do ukadu z lamp mieszajc reaguje tylko na dwa sygnay przychodzce jednoczenie, a nie reaguje na sygnay pojedyncze.
Jednake zasada dziaania ukadu Rossiego jest nieco inna: poprzednio, aby ukad zadziaa, trzeba
byo odblokowa lamp, w ukadzie Rossiego przeciwnie, chcc otrzyma sygna na wyjciu lamp
naley zablokowa i przerwa dopyw prdu.

Rysunek 49 Powolny ukad koincydencyjny Rossiego

Ukad koincydencyjny Rossiego skada si z dwch lamp elektronowych, podczonych do wsplnej

opornoci obcienia (R3). Obie lampy poczone s w taki sposb, e przy braku sygnaw pynie
przez nie prd, a ich wewntrzny opr jest may (ryc. 49). Opr obcienia jest duy i wynosi od
jednego do kilku milionw omw.

Tak wic otrzymujemy obwd elektryczny, w ktrym opr obcienia i lampy poczone s
szeregowo z bateri. Przy braku sygnaw obie lampy s odblokowane i ich wewntrzna oporno
jest maa; prawie cay spadek napicia wystpuje wtedy na opornoci obcienia i potencja anod
obu lamp jest niewielki. Do anod przyczony jest licznik elektromechaniczny, ktrego zadaniem jest
liczenie powstajcych na wyjciu sygnaw. Pod nieobecno sygnaw napicie podawane na liczniki
jest zbyt mae, by licznik mg reagowa.
W ukadzie Rossiego sygnay elektryczne, podawane na siatki obu lamp, maj znak ujemny i kady
z nich blokuje na pewien czas lamp. Zablokowanie jednej lampy nie wpywa istotnie na ogln
oporno obu lamp, poniewa s one poczone w ukadzie rwnolegym. Cakowity opr obu lamp
przy pojawieniu si pojedynczego sygnau na siatce jest znacznie mniejszy od opornoci obcienia.
W rezultacie pojedynczy sygna w ktrejkolwiek z lamp prawie nie zmienia potencjau na ich
anodach.
Podobna sytuacja powstanie, gdy jeden koniec cylindrycznej rurki z dwiema szczelinami z boku
zatkamy korkiem, a w drugi bdziemy wdmuchiwa powietrze, aby go usun. Szczeliny boczne,
przez ktre uchodzi powietrze, uniemoliwiaj nam oczywicie wystrzelenie korka. Sytuacja zmieni
si niewiele, kiedy zakryjemy palcem tylko jedn ze szczelin, tak by powietrze mogo swobodnie
uchodzi przez drug. Jednake wystarczy, zatka cho na chwil obie szczeliny, dmuchn w rurk,
by korek wystrzeli.
Mwic cilej, ukad koincydencyjny Rossiego jest podobny do obwodu elektrycznego z dwoma
rwnolegle poczonymi wycznikami, w ktrym przerywamy dopyw prdu, wyczajc
jednoczenie oba wyczniki. Obie lampy ukadu Rossiego mona zablokowa tylko wtedy, gdy na ich
wejcie skierujemy jednoczenie dwa sygnay ujemne. Przy tym oporno wewntrzna obu lamp
gwatownie wzrasta, a oglny ich opr staje si porwnywalny z opornoci obcienia. W rezultacie
wzrasta rwnie gwatownie potencja na anodach lamp i nastpuje zadziaanie podczonego do
anod lamp licznika elektromechanicznego.
Poza tym praca ukadu koincydencyjnego Rossiego z opnieniem przypomina dziaanie ukadu
z lamp mieszajc. Cae urzdzenie wyej opisane, skada si z licznikw, speniajcych rol
czujnikw, dwu kanaw wzmacniajcych z liniami opniajcymi, ukadu koincydencyjnego
i podczonego na wyjciu przelicznika.
Za pomoc wymienionych ukadw rozwizano zasadnicze problemy fizyczne, wymagajce pomiarw
krtkich odstpw czasu.
Rozwamy jeden z nich.
W 1937 r. S. H. Neddermeyer i C. D. Anderson ustalili, e w skadzie promieniowania kosmicznego
istniej czstki o masie poredniej. Czstki te, nazwane mezonami, maj mas wiksz ni elektron,
ale mniejsz ni proton. Masa mezonu a rwna si w przyblieniu 209 masom elektronu, podczas gdy
masa protonu jest 1836 razy wiksza od masy elektronu. Istniej mezony z adunkiem dodatnim
i ujemnym. Wkrtce zauwaono pewne osobliwoci w zachowaniu si tych czstek. Czstki
naadowane przechodzc przez warstw materii trac energi, na jonizacj i s czciowo
pochaniane. Zazwyczaj zdolno przenikania czstek ocenia si na podstawie stopnia ich
pochaniania w warstwie materii o danej gstoci i gruboci. Aby uwzgldni jednoczenie oba te
czynniki, mas substancji pochaniajcej okrela si na podstawie iloci gramw danej substancji,
przypadajcych na 1 cm2 powierzchni. Okazao si, e mezony u s silniej pochaniane w powietrzu,
ni w rwnowanych pod wzgldem masy warstwach oowiu lub mosidzu.

Tego rodzaju dowiadczenia powtarzano wielokrotnie. Dokonano systematycznych bada natenia

mezonw u na poziomie morza i na rnych wysokociach, z zastosowaniem i bez zastosowania
warstwy pochaniajcej.
Dowiadczenia te potwierdziy wystpowanie nadmiernego pochaniania mezonw u przy
przechodzeniu przez grube warstwy powietrza. Co wicej, natenie mezonw w powietrzu przy
ruchu pod ktem okazao si sabsze ni przy ruchu w kierunku pionowym, chocia uwzgldniano przy
tym wzrost masy powietrza, przez ktre przechodziy czstki.
Zagadkowe zachowanie si mezonw wyjani H. Kulenkampff, ktry przyj, e mezony s
nietrwae i e redni czas ich ycia jest tego samego rzdu, co czas przejcia przez warstw atmosfery.
W takiej sytuacji osabienie natenia strumienia mezonw przy przejciu przez warstw atmosfery
tumaczy si nie tylko bezporednim ich pochanianiem, ale rwnie spontanicznym rozpadem.
Tymczasem osabienie natenia mezonw przy przechodzeniu przez warstw metalu wynika tylko
z bezporedniego ich pochaniania, poniewa dugo drogi mezonu w rwnowanej pod wzgldem
masy warstwie metalu wynosi zaledwie kilka centymetrw lub decymetrw i odpowiedni czas jest
wielokrotnie mniejszy od redniego czasu ycia mezonu u. Jak wykazay obliczenia redni czas ycia
poruszajcego si mezonu jest rwny 2,7 10-6 do 2,9 10-6 sek.
Z kolei naleao okreli czas ycia spoczywajcego mezonu .
Zgodnie z teori wzgldnoci skala czasu zaley od prdkoci ruchu ukadu. cilej mwic, kady
ukad, poruszajcy si z pewn prdkoci wobec innego ukadu, posiada swj wasny czas.
W ukadzie wsprzdnych, zwizanym z Ziemi, nasze laboratorium i znajdujce si w nim przyrzdy
pomiarowe s nieruchome, a mezony poruszaj si wzgldem nas. Czas, ktry uwzgldniamy przy
pomiarach jest czasem ziemskim. W tych warunkach szybko przebiegu procesw obserwowanych
przez nas w poruszajcym si ukadzie, np. w mezonie , jest zwolniona.
Zgodnie z teori wzgldnoci zmiana skali czasu w poruszajcym si ukadzie w porwnaniu ze skal
czasu w ukadzie wsprzdnych, zwizanym z laboratorium, zaley od kwadratu stosunku prdkoci
ruchu ukadu do prdkoci wiata w prni, przy czym im wikszy jest ten stosunek, tym wiksza jest
zmiana skali czasu.
Dla zwykych wielkich cia, np. mkncego samochodu, leccego pocisku itp. poprawka na
uwzgldnienie zmiany skali czasu jest znikomo maa. Tak np. stosunek prdkoci leccego pocisku
(300 m/sek.) do prdkoci wiata w prni (300 000 km/sek.) jest rwny jednej milionowej (10-6).
Kwadrat tego stosunku jest rwny jednej bilionowej (10-12 ) i odpowiednia zmiana skali czasu jest
mniejsza od bilionowej czci mierzonego odstpu czasu.
Sytuacja wyglda zupenie inaczej dla ukadw, ktre poruszaj si z prdkoci blisk prdkoci
wiata. Na przykad przy prdkoci ruchu ukadu rwnej 150 000 km sek. stosunek prdkoci ukadu
do prdkoci wiata wynosi 0,5, kwadrat tego stosunku jest rwny 0,25, a wyduenie skali czasu dla
poruszajcego si ukadu wynosi 15% mierzonego odstpu czasu.
Przy rozpadzie ujemnego mezonu powstaj elektron i neutrino, przy rozpadzie dodatniego pozyton i neutrino. Znajc energi i mas mezonw mona obliczy ich prdko. Znajc prdko
i redni czas ycia poruszajcych si mezonw, mona na podstawie wzorw teorii wzgldnoci
obliczy redni czas ycia spoczywajcych mezonw .
Taka porednia metoda wprowadza tym wikszy bd do wyniku, im wicej jest ogniw
w odpowiednim acuchu logicznym. Bezporedni pomiar redniego czasu ycia spoczywajcego

mezonu ma wane i zasadnicze znaczenie dla wzbogacenia naszej wiedzy o jego naturze
i wasnociach fizycznych. dany wynik moglibymy otrzyma rejestrujc pocztkowo moment
zahamowania mezonu, nastpnie mement pojawienia si powstaego przy jego rozpadzie elektronu
lub pozytonu i w kocu mierzc odstp czasu midzy tymi zdarzeniami. Ale jak to zrobi?
Zadanie to rozwiza w 1941 r. F. Rassetti dziki wykorzystaniu ukadu koincydencyjnego
z opnieniem. Podobnie wyznaczyli w latach 1942-1943 redni czas ycia spoczywajcego mezonu B.
Rossi i N. Nereson.
Schemat tego ukadu jest nastpujcy (ryc. 50). Na drodze mezonw znajduje si kilka filtrw 1, 2, 3
i kilka grup licznikw A, B, C, D, F. Wszystkie liczniki, oznaczone t sam liter, s poczone ze sob
rwnolegle, tzn. pracuj jako jeden licznik o wikszej powierzchni.

Rysunek 50 Ukad dowiadczalny do wyznaczania redniego czasu ycia spoczywajcych mezonw

Liczniki grup A, B, C, D poczone s wedug ukadu koincydencyjnego, tzn. e przyrzd reaguje tylko
wtedy, kiedy obserwowana czstka przechodzi przez wszystkie te grupy licznikw. W ten sposb
z caego strumienia promieni kosmicznych wyodrbnia si wsk, skierowan wizk zoon tylko
z takich czstek, ktre s w stanie przej przez dwa grube filtry oowiowe 1 i 2; moliwe jest to
jedynie dla czstek okrelonego typu i energii. Tak wic teleskop jdrowy- wybiera czstki
danego typu.
Do obserwacji mezonw hamowanych suy filtr 3, za ktrym znajduje si jeszcze jedna grupa
licznikw (grupa F), poczona ze wszystkimi pozostaymi grupami w ukadzie antykoincydencyjnym.
Przyrzd reaguje wic tylko wtedy, kiedy obserwowana czstka przechodzi przez grupy licznikw A, B,
C, D, a nie przechodzi przez grup licznikw F, czyli rejestruje zahamowanie mezonw
w pochaniaczu.
Rozpad mezonw i powstae przy tym elektrony lub pozytony rejestruje umieszczona po obu
stronach filtru trzecia grupa licznikw E, poczona z wszystkimi pozostaymi grupami wedug ukadu
koincydencyjnego z opnieniem: ukad jako cao reaguje tylko wtedy, kiedy mezon po przejciu

przez dwa pierwsze filtry i zahamowaniu w trzecim wysya po upywie okrelonego czasu elektron lub
pozyton.
Zmieniajc warto opnienia midzy momentem zadziaania grupy licznikw A, B, C, D F i grupy E
i zaznaczajc liczb odpowiednich zdarze zarejestrowanych przez przyrzd, mona wykreli krzyw
rozpadu mezonu. Pochylenie tej krzywej okrela okres poowicznego rozpadu spoczywajcego
mezonu .
Okazao si, e okres ten jest rwny 2,15 0,1 milionowej czci sekundy. Zgodnie z teori
wzgldnoci jest on mniejszy od redniego czasu ycia poruszajcego si mezonu.
Ukad koincydencyjny z opnieniem zastosowali G. B. danow i A. A. Naumow przy badaniu
promieni kosmicznych. Dziki zastosowaniu tego ukadu potrafili oni na podstawie rnicy w czasie
reakcji poszczeglnych licznikw wydzieli powolne mezony spord duej iloci rnych czstek,
wchodzcych w skad promieniowania kosmicznego.
W ostatnich latach G. B. danow przeprowadzi badania w oparciu o tzw. hodoskopy, skonstruowane
przez L. N. Korablewa. W przyrzdach tych bloki koincydencyjne z opnieniem s zbudowane na
tyratronach nie wymagajcych arzenia i pozwalaj mierzy krtkie odstpy czasu rzdu milionowych
czci sekundy. Znaczna operatywno tych urzdze umoliwia przeprowadzenie za ich pomoc
wielu wanych i interesujcych bada wasnoci fizycznych powolnych mezonw.
W skad promieniowania kosmicznego wchodz czstki jeszcze bardziej krtkoyjce; redni czas
ycia dodatnich i ujemnych mezonw- wynosi stumilionowe czci sekundy (2,6 10-8 sek.) czstek
i - miliardowe i dziesiciomiliardowe czci sekundy (10-9 10-10 sek.) neutralnych mezonw
10-15 10-16 sek.
Do wyznaczenia redniego czasu ycia tych czstek, opisany wyej ukad koincydencyjny Rossiego
(zw. powolnym) nie nadaje si.
Aby wyjani, jak powinien by zbudowany szybki ukad koincydencyjny, zastanwmy si nad
przyczynami, ktre okrelaj szybko jego reakcji. Powrmy do powolnego ukadu Rossiego (ryc.
40) i przypomnijmy, e reakcja licznika elektromechanicznego nastpuje w wyniku jednoczesnego
zablokowania obu lamp, gdy na anodach gwatownie wzrasta napicie.
Z jak szybkoci zachodzi to zjawisko i od czego ta szybko zaley?
Lampy elektronowe, wchodzce w skad ukadu, maj pewn pojemno elektryczn. Jeli sign do
czsto wykorzystywanej analogii prdu elektrycznego z przepywem cieczy, to pojemno elektryczn
mona porwna ze zbiornikiem cieczy, oporno elektryczn z przekrojem rury, przez ktr
napeniamy zbiornik, a adunek elektryczny z objtoci cieczy. Im wikszy jest opr elektryczny, tym
ciesza jest rura; im wiksza jest pojemno elektryczna, tym wiksza jest objto zbiorn ika.
Aby wzroso napicie na anodzie lampy, pyncy prd musi uprzednio naadowa jej pojemno. Czas
potrzebny do tego jest proporcjonalny do pojemnoci i opornoci obcienia. Odwoujc si do
przytoczonej analogii mona powiedzie, e czas napeniania zbiornika jest proporcjonalny do
objtoci naczynia i odwrotnie proporcjonalny do gruboci rury.
Jeli pojemno lamp jest rwna 25 10-12 farada, a oporno obcienia wynosi 4-106 omw, to
staa czasu ukadu, rwna iloczynowi tych liczb, wynosi 10-4 sek., tj. 100 sek. Ukad zareaguje, jeli
na siatkach sterujcych lamp pojawi si jednoczenie dwa sygnay o czasie trwania 100 sek. Jeli
czas trwania sygnaw sterujcych jest rwny 1 sek., to wzrost napicia na anodach wyniesie tylko
1% penej wartoci i ukad nie zareaguje. Szybko dziaania ukadu mona zwikszy zmniejszajc

sta czasu. Jak to zrobi? Oczywicie przez zmniejszenie pojemnoci lamp elektronowych,
wchodzcych w skad ukadu, lub zmniejszenie opornoci obcienia R.
Pierwszy sposb jest waciwy, ale korzy jak wtedy osigamy niewielka, poniewa nie ma lamp
elektronowych o znacznie mniejszej pojemnoci.
Drugi sposb - zmniejszenie opornoci obcienia - wydaje si prosty i wygodny. Tak jednak nie jest.
Przy znacznym zmniejszeniu opornoci obcienia zmiany napicia na anodach, powstae w wyniku
zablokowania lamp, s niewielkie i przy istniejcym ju napiciu anodowym trudno je dostrzec.
W rezultacie ukad le rozrni pojedyncze i podwjne sygnay i do czsto bdnie reaguje.

Rysunek 51 Szybki ukad koincedencyjny Rossiego

Aby zmniejszy sta czasu i jednoczenie wyeliminowa bdne reakcje, do ukadu przedstawionego
na ryc. 51 wczono may opr obcienia R i dodano detektor D, potencjometr P i kondensator
rozdzielajcy C. Dziki obecnoci kondensatora rozdzielajcego staa skadowa napicia anodowego
nie ma wpywu na prac licznika elektromechanicznego. W wyniku odpowiedniego przesunicia
wprowadzanego przez potencjometr P, impuls prdu wywoany dziaaniem sygnaw pojedynczych,
nie dochodzi w ogle do licznika elektromechanicznego. Jednoczenie impulsy prdu, wywoane
sygnaami podwjnymi, dochodz do licznika elektromechanicznego i powoduj jego reakcje.
Taki szybki ukad Rossiego pozwala mierzy odstpy czasu a do miliardowych czci sekundy.
W ostatnich latach G. A. Graham i R. E. Bell przy uyciu szybkiego ukadu Rossiego z opnieniem,
stosujc metod porwnawcz, osignli zdolno rozdzielcz metody do stumiliardowych czci
sekundy. W ten sposb okrelono redni czas ycia wzbudzonego stanu jdra atomu rtci 198.
Przypomnijmy, e jdro atomu rtci 198 powstaje przy rozpadzie promieniotwrczym jdra atomu
zota 198, przy czym jdro rtci 198 posiada pewien nadmiar energii, tj. znajduje si w stanie
wzbudzonym.
Jdro atomu rtci 198 wraca do stanu normalnego, wysyajc promienie . Proces ten zachodzi
bezporednio po powstaniu wtrnego jdra. redni czas ycia wzbudzonego stanu rtci 198 okaza si
bardzo may, rzdu jednej albo dwu stumiliardowych czci sekundy (10-11 sek.).

Wyznaczenie redniego czasu ycia stanu wzbudzonego jdra litu 7 . Jeszcze krtsze
odstpy czasu zmierzyli J. O. Elliot i R. E. Bell stosujc ju nie metod koincydencji z opnieniem, lecz
metod uwzgldniajc specyficzne waciwoci konkretnego zjawiska. Podczas reakcji jdrowej boru
10 z neutronem, jdro boru 10 przechwytuje neutron i wysya czstk przechodzc w jdro litu 7.
Powstae przy tym jdro litu 7 znajduje si w stanie wzbudzonym i po pewnym, bardzo krtkim
odstpie czasu, przechodzi do stanu podstawowego, wysyajc kwant . redni czas ycia tego stanu
wzbudzonego naleao wanie zmierzy.

Omawian reakcj jdrow mona przedstawi w taki sposb, e jdro boru 10 po przechwyceniu
neutronu tworzy przejciowe jdro nietrwae, ktre rozpada si nastpnie na dwie czstki: czstk
i jdro litu 7, rozpryskujce si z du szybkoci w rne strony. Pomiary wykazay, e wzbudzone
jdro litu 7 wylatuje z energi 0,85 mln elektronowoltw, co odpowiada prdkoci 4,8 106 m/sek.
Dla dalszych rozwaa naley przypomnie zjawisko Dopplera. Kt nie sysza, jak zmienia si
wysoko tonu gwizdka parowozu, przejedajcego obok nas z du szybkoci? Jest to wanie
spowodowane zjawiskiem Dopplera. Jeli gwizdek i obserwator nie zmieniaj swego pooenia, to
ilo drga powietrza, jakie dochodz w cigu 1 sek. do obserwatora, jest rwna czstotliwoci drga
gwizdka. Jeli rdo dwiku zblia si z pewn prdkoci do obserwatora, to ilo drga syszanych
przez obserwatora w cigu 1 sek. jest wiksza od czstotliwoci drga rda i wskutek tego
obserwator syszy dwik o podwyszonej wysokoci tonu. Zmiana czstotliwoci jest proporcjonalna
do stosunku prdkoci ruchu gwizdka i prdkoci dwiku.
Zjawisko Dopplera obserwujemy take przy rozchodzeniu si fal wietlnych, ktre s postaci drga
elektromagnetycznych; w astronomii wykorzystuje si to zjawisko do wyznaczania prdkoci ruchu
gwiazd. Podobnie promienie s postaci drga elektromagnetycznych i tu rwnie zachodzi
zjawisko Dopplera, tzn. zmiana czstotliwoci drga, dostrzegana przez obserwatora (przyrzd), przy
zmianie prdkoci ruchu rda drga wzgldem obserwatora.
W naszym zadaniu prdko ruchu rda drga, tj. wzbudzonego jdra litu 7, jest rwna 4,8 106
m/sek. Poniewa prdko rozchodzenia si drga elektromagnetycznych rwna si 3 10 8 m/sek.,
to stosunek tych prdkoci wynosi 0,016 lub 1,6%. Najnowsze przyrzdy dostatecznie wyranie
rejestruj tak zmian czstotliwoci promieni .
Wrmy jednak do naszego zadania. Wiemy, z jak prdkoci porusza si wzbudzone jdro litu 7.
Gdybymy mogli si dowiedzie, jak odlego przebywa ono, zanim wyle kwant , wystarczyoby to
do wyznaczenia odstpu czasu, w cigu ktrego jdro znajduje si w stanie wzbudzonym.
Dowiadczenie przeprowadzono w nastpujcy sposb: wzbudzone jdra litu 7 o rnej prdkoci
byy hamowane i zatrzymyway si w substancji bombardowanej. Obserwujc rnic czstotliwoci
kwantw 7, wysyanych przez zahamowane jdra litu 7 w warstwach o rnej gruboci i gstoci,
uczeni wyznaczyli dugo przebiegu wzbudzonego jdra, a zatem rwnie redni czas ycia stanu
wzbudzonego, ktry, jak si okazao, wynosi 0,75 0,25 dziesiciobilionowej czci sekundy (0,75
10-13 sek.).
Otrzymana warto jest granic, ktrej dotd nie przekroczono przy bezporednich pomiarach
krtkich odstpw czasu.
Tymczasem czas trwania niektrych procesw jdrowych jest jeszcze mniejszy. Obecnie aktualnym
zadaniem jest pomiar odstpw czasu tysice razy mniejszych od bilionowej czci sekundy, np.
redniego czasu ycia neutralnego mezonu (10-15 10-16 sek.).
Badania tego rodzaju s nie tylko interesujce i poyteczne, ale w wielu przypadkach maj zasadnicze
znaczenie i obiecuj niemao wanych odkry temu, kto potrafi opracowa i zastosowa odpowiednie
metody.
Wymienione przyrzdy do pomiaru czasu pozwalaj zbada i zrozumie wiele wanych
i interesujcych problemw, zwizanych z budow materii i zjawiskami promieniotwrczoci. Przy
tym korzy jest obustronna: przyrzdy do pomiaru czasu uatwiaj rozwizanie zada fizykalnych,
a zjawiska fizyczne su za podstaw przy opracowywaniu nowych metod pomiaru czasu.

W szczeglnoci udao si zastosowa zjawisko rozpadu promieniotwrczego do pomiaru dugich

odstpw czasu. O tym, jak to si stao, opowiemy w nastpnych rozdziaach.

12
Pomiar dugich okresw czasu za pomoc zegara
promieniotwrczego
Zasada dziaania zegara promieniotwrczego . Zastosowanie substancji promieniotwrczych
umoliwio opracowanie wielu interesujcych metod pomiaru dugich okresw czasu a do tysicy,
milionw i miliardw lat.
W zrozumieniu istoty tych metod pomog nam wiadomoci z dziedziny budowy materii
i promieniotwrczoci. Jak wiadomo, wszystkie ciaa w przyrodzie skadaj si z wielu pierwiastkw:
elaza, siarki, wgla, wodoru, tlenu itd. Atomy tych pierwiastkw cz si w mniej lub bardziej
zoone ukady - molekuy, ktre tworz rnorodne zwizki chemiczne.
Atomy take maj zoon budow. Kady atom skada si z dodatnio naadowanego jdra, wok
ktrego wiruj ujemnie naadowane elektrony.
Najmniejsza warto adunku elektrycznego, znana w przyrodzie, odpowiada adunkowi elektronu
i wynosi 4,8 10-10 elektrostatycznej jednostki adunku. W fizyce jdrowej przyjmuje si, e adunek
elektronu jest rwny -1, a adunek protonu +1. Kady pierwiastek chemiczny posiada okrelon liczb
atomow rwn adunkowi jego jdra i okrelony ciar atomowy w stosunku do tlenu, ktrego
ciar atomowy przyjto jako 16.
Wszystkie wasnoci chemiczne rnych substancji s zdeterminowane przez budow powoki
elektronowej ich atomw. Wasnoci fizyczne atomu okrela struktura jego jdra.
Jedn z wanych i jednoczenie zadziwiajcych waciwoci materii jest ogromna trwao pewnych
atomw przy jednoczesnej nietrwaoci innych.
Atomy dowolnych substancji mog przej zoon drog rnorodnych pocze chemicznych, nie
zmieniajc przy tym swych wasnoci fizycznych. Pod dziaaniem olbrzymich cinie i wysokiej
temperatury atomy wgla tworz krysztay diamentu. W poczeniu z tlenem atomy wgla daj
tlenek wgla. Przy pochanianiu tlenku wgla przez roliny, atomy wgla wchodz w skad zoonych
zwizkw organicznych ywej komrki. Po obumarciu roliny i jej rozkadzie atomy wgla mog wej
w skad ropy naftowej, utworzy wgiel kamienny.
Jeli po tych wszystkich przemianach wydzieli atomy wgla z roliny, wgla kamiennego lub
diamentu, to okae si, e wszystkie one s identyczne. Analogicznie jest z innymi atomami,
niezalenie od tego w skad jakich zwizkw chemicznych wchodziy.
Dzieje si tak dlatego, e w najrozmaitszych reakcjach chemicznych bior udzia tylko najbardziej
zewntrzne, wartociowe elektrony powoki elektronowej atomu, a jdro atomowe nie podlega
przy tym adnym zmianom. W wyniku wielu dowiadcze, przeprowadzonych w specjalnych
laboratoriach, wykazano, e ani temperatura kilku tysicy stopni, ani cinienia tysicy atmosfer nie
zmieniaj fizycznej natury materii, lecz tylko jej struktur krystaliczn i wizania chemiczne.

Jednoczenie istniej atomy, ktre rozpadaj si spontanicznie, bez oddziaywania z zewntrz,

przeksztacajc si w inne atomy, np. rad przechodzi w radon, uran w tor, polon w ow itd. Takie
substancje nazywamy promieniotwrczymi.
Trwao jednych atomw i promieniotwrczo innych jest uzaleniona od budowy ich jder.
Przypomnijmy, e jdra wszystkich atomw skadaj si z protonw i neutronw. adunek protonu
jest rwny +1, neutron adunku elektrycznego nie posiada. Obie te czstki nazywamy cikimi,
poniewa ich masa jest ok. 2000 razy wiksza od masy elektronw.
O trwaoci jdra decyduj siy jdrowe, dziaajce midzy czstkami wchodzcymi w jego skad.
Oprcz tych si w jdrze atomowym midzy jednoimiennie naadowanymi protonami dziaaj siy
odpychania elektrycznego. Wasnoci jdra atomowego zale od iloci protonw i neutronw, ktre
wchodz w jego skad. Przy pewnym ich stosunku jdro moe by trwae, przy innym - nietrwae,
promieniotwrcze Na przykad znamy trzy izotopy wodoru, ktrych ciar atomowy wynosi 1, 2, 3.
Przypomnijmy: e izotopami danego pierwiastka nazywamy substancje o takiej samej liczbie
atomowej, ale z rnym ciarem atomowym. Jdro pierwszego z nich skada si z jednego protonu,
jdro drugiego - z jednego protonu i jednego neutronu, jdro trzeciego - z jednego protonu i dwch
neutronw - s to: wodr lekki, wodr ciki albo deuter i tryt. Pierwsze dwa izotopy s trwae,
a trzeci - promieniotwrczy.
Kady pierwiastek ma pewn ilo izotopw. Atomy pierwiastkw o maym i rednim ciarze
atomowym a do oowiu posiadaj izotopy trwae i promieniotwrcze, atomy ciszych pierwiastkw
tylko promieniotwrcze. Tak np. znamy sze izotopw wgla:
atomw tych izotopw s trwae w bardzo rnym stopniu.

10
6

11
6

12
6

13
6

14
6

15
6

. Jdra

Izotopy wgla
Izotop
Wgiel 10
Wgiel 11
Wgiel 12
Wgiel 13
Wgiel 14
Wgiel 15

Ilo czstek w jdrze Okres poowicznego rozpadu

protonw neutronw
6
4
19,1 sek.
6
5
20,4 min,
6
6
trway
6
7
trway
6
8
5568 lat
6
9
2,4 sek.

Jdro atomu wgla, podobnie jak i innych lekkich pierwiastkw, jest najtrwalsze, jeli ilo protonw
i neutronw jest w nim jednakowa i tym mniej trwae, im bardziej rni si ilo protonw od iloci
neutronw.
Podczas przemiany promieniotwrczej wgla jeden z neutronw w jdrze przeksztaca si w proton,
przy tym jdro wysya elektron. adunek jdra zwiksza si o jedno i w ten sposb atom wgla
przechodzi w atom azotu.
Potas ma osiem izotopw, wrd nich s dwa trwae: potas 39 (93,08%) i potas 41 (6,91%) oraz sze
promieniotwrczych. W potasie neutralnym znajduje si zawsze pewna niewielka domieszka
(0,0119%) promieniotwrczego potasu 40, o okresie poowicznego rozpadu rwnym 1,32 mld lat.
Rozpad promieniotwrczy potasu 40 moe nastpi dwoma sposobami: w jednym przypadku
powstaje trway wap 40, w drugim - trway argon 40.

W atomach cikich pierwiastkw, wskutek stale wzrastajcego wzajemnego odpychania protonw

jdro jest najtrwalsze wtedy, kiedy zawiera wicej neutronw ni protonw. Im ciszy jest
pierwiastek, tym bardziej jest to widoczne. Przy tym kady pierwiastek posiada optymaln, ze
wzgldu na trwao jdra, warto stosunku iloci protonw do neutronw; im bardziej dane jdro
odchyla si od tego optymalnego modelu, tym bardziej jest ono nietrwale i tym krtszy jest jego
okres poowicznego rozpadu.
Jeden z najciszych atomw - atom uranu - ma 14 izotopw promieniotwrczych. Okresy
poowicznego rozpadu poszczeglnych izotopw s bardzo rne: od 1,3 min. dla uranu 227 do 7,13
108 lat dla uranu 235 i 4,49 109 lat dla uranu 238. W wyniku przemiany promieniotwrczej uran
przechodzi w tor, ktry z kolei jest promieniotwrczy i take ulega rozpadowi. W rezultacie dugiego
acucha przemian powstaje trway izotop oowiu 206. Poszczeglne ogniwa tego acucha tworz
promieniotwrczy szereg uranu.
Prcz szeregu uranowego istniej jeszcze trzy szeregi promieniotwrcze - toru, aktynu i neptunu.
acuch przemian promieniotwrczych w szeregu torowym koczy si trwaym izotopem oowiu 208.
Ostatnim elementem w acuchu przemian szeregu aktynowego jest ow 207, a szeregu
neptunowego - bizmut 209.
Przegldajc tabel izotopw atwo si przekonamy, e izotopy promieniotwrcze poszczeglnych
pierwiastkw s szeroko rozpowszechnione i e szybko ich rozpadu jest bardzo rna. Ch cc wic
oprze metod pomiaru czasu na rozpadzie substancji promieniotwrczych mamy do dyspozycji
dostatecznie duy wybr izotopw.
Bardzo wany jest fakt, e szybko rozpadu substancji promieniotwrczych nie zaley od warunkw
zewntrznych i jest staa dla kadego izotopu. Stwierdzono, e ani najwysze temperatury i cinienia,
istniejce w gbi Ziemi, ani najrozmaitsze zwizki chemiczne (z nielicznymi wyjtkami) nie maj
wpywu na szybko rozpadu substancji promieniotwrczych.
Dziki staej szybkoci rozpadu substancji promieniotwrczych, a take dziki istnieniu wielu
izotopw, ktrych okres poowicznego rozpadu wynosi tysice, miliony i miliardy lat, powstaa
moliwo zastosowania tych izotopw jako zegara promieniotwrczego do okrelania wieku
znalezisk archeologicznych sprzed tysicy i dziesitkw tysicy lat, wieku ska wynoszcego miliony i
setki milionw lat, a take wieku Soca i gwiazd rwnego miliardom lat.
Zegar promieniotwrczy nie jest przyrzdem, lecz umown nazw metody lub, cilej, grupy metod,
w ktrych stosuje si zjawisko rozpadu promieniotwrczego do okrelania wieku bezwzgldnego, tj.
odstpu czasu, jaki min od pocztku badanego procesu do chwili obecnej.
Dla lepszego zrozumienia zasad, na ktrych opieraj si te metody, wykorzystamy analogi ze
znanym ju nam... zegarem ogniowym.
Pomiar czasu w zegarze ogniowym polega na tym, e przygotowane w odpowiedni sposb prciki
spalaj si ze stal, z gry znan szybkoci. Znajc pocztkow dugo prcika i mierzc w razie
potrzeby dugo niespalonej jego czci, mona okreli, ile czasu mino od rozpoczcia spalania.
Analogia ta nie jest zupena z tego wzgldu, e w prciku zegara ogniowego w cigu kadej godziny
spala si odcinek o jednakowej dugoci, a ilo substancji promieniotwrczej zmniejsza si z kad
godzin okrelon ilo razy. Na przykad mona przygotowa taki prcik do zegara ogniowego, ktry
w cigu godziny bdzie si spala o 1 cm. Jeli pocztkowa dugo prcika wynosia 64 cm, to po 4
godz. spalania dugo prcika wyniesie 60 cm, a po 50 godz. - 14 cm itd., ale zawsze w cigu jednej
godziny bdzie spala si tylko 1 cm.

Jeeli okres poowicznego rozpadu substancji promieniotwrczej jest rwny 1 godz. i jeli pocztkowo
mielimy 64 g tej substancji, to po godzinie zostan 32 g, a po 2 godz. - 16 g, po 3 godz. - 8 g itd.
Zatem w cigu pierwszej godziny ilo substancji promieniotwrczej zmniejszy si o 32 g, w cigu
drugiej godziny - o 16 itd.
Dugo prcika w zwykym zegarze ogniowym zmniejsza si zgodnie z postpem arytmetycznym.
Jeli w momencie pocztkowym bya ona rwna A, to po 1, 2, 3 godz. wyniesie A - 1,A - 2, A - 3 itd.
Ilo substancji promieniotwrczej zmniejsza si zgodnie z postpem geometrycznym. Jeli
w pocztkowym momencie ilo substancji promieniotwrczej bya rwna B, to po 1,2,3 godz.
wyniesie ona: B , B , B 1 /8, itd.
Najwaniejsze jednak jest to, e szybkoci rozpadu s stae i z gry okrelone. Aby uproci dalsze
rozwaania przyjmiemy, e mamy zegar ogniowy z niezwykym prcikiem, ktrego dugo zmniejsza
si zgodnie z postpem geometrycznym. Rozpatrzymy teraz trzy zasadnicze przypadki okrelania
czasu na podstawie spalania si tego niezwykego prcika, odpowiadajce trzem grupom metod
promieniotwrczych pomiaru czasu.
Przypadek 1. Znamy pocztkow i kocow dugo prcika oraz szybko jego spalania. Naley
wyznaczy odstp czasu.
Niech pocztkowa dugo prcika wynosi 64 cm i niech spalanie zachodzi zgodnie z postpem
geometrycznym, w taki sposb, e po 1 godz. pozostaje poowa prcika, po 2 godz. - wier itd. Jeli
w pewnym momencie dugo prcika wynosi ju tylko 4 cm, oznacza to, e od momentu rozpoczcia
spalania miny 4 godz.
Pomiar wielu znalezisk archeologicznych pochodzenia biologicznego za pomoc wga
promieniotwrczego odpowiada wanie rozwaanemu przypadkowi.
Przejdmy teraz do rozwaa innych metod promieniotwrczych wyznaczania bezwzgldnego wieku.
Oczywicie nie zawsze znamy pocztkow ilo substancji promieniotwrczej.
Jak postpi, jeli pocztkowa dugo prcika nie jest znana?
Kontynuujc analogi z zegarem ogniowym przyjmiemy, e spalona cz prcika zamienia si
w popi i ilo popiou odpowiada dokadnie dugoci tej czci.
Przypadek 2. Znamy dugo niespalonej czci prcika i szybko jego spalania, a take ilo popiou.
Naley wyznaczy okres czasu. Jeli pomiary wskazuj, e dugo niespalonej czci prcika wynosi
16 cm, ciar popiou 112 g, a dugo prcika co godzin zmniejsza si dwukrotnie i przy spalaniu 1
cm prcika powstaje 1 g popiou, to atwo stwierdzi, e od momentu zapalenia prcika miny 3
godz.
Taka jest wanie zasada pomiaru bezwzgldnego wieku ska metod uranowo-oowiow i metod
helow, a take zasada wyznaczania bezwzgldnego wieku mineraw, zawartych w meteorytach
metod potasowo-argonow i zasada okrelania wieku Soca i gwiazd metod wodorowo-helow.
Opisana grupa metod znajduje szerokie zastosowanie w rnego rodzaju badaniach. Jednake
w wielu przypadkach metody te s nie do dokadne. Nie jest bowiem pewne, czy w cigu
mierzonych ogromnych okresw czasu cz produktw rozpadu substancji promieniotwrczych nie
zostaa wypukana ze skay.
W zwizku z tym opracowano trzeci grup metod, ktra opiera si na nieco innej zasadzie pomiaru.
Wrmy znw do porwnania z zegarem ogniowym. Wyobramy sobie, e mamy prciki o rnych

kolorach, np. czerwonym i niebieskim, z ktrych kady spala si z inn, ale znan nam szybkoci.
Prcz tego, niech kady prcik przy spalaniu daje popi odpowiedniego koloru: czerwonego
i niebieskiego, a ilo popiou niech dokadnie odpowiada dugoci spalonej czci prcika.
Przypadek 3. Zmierzono ilo popiou kadego koloru i znamy szybkoci spalania prcikw.
Zakadamy, e prciki zapalono jednoczenie i e wszystkie byy takiej samej dugoci. Naley
wyznaczy odstp czasu.
Przypumy, e pomiary wykazay, i przy spalaniu si prcika czerwonego jego dugo zmniejsza si
dwukrotnie w cigu godziny, a przy spalaniu si prcika niebieskiego dugo zmniejsza si do poowy
w cigu p godziny i e 1 g popiou powstaje w wyniku spalenia 1 cm ktregokolwiek z prcikw.
Jeli po zebraniu popiou okae si, e mamy 16 g popiou czerwonego i 4 g popiou niebieskiego, to
mona atwo przekona si, e od momentu, kiedy prciki zaczy si pali, miny dwie godziny.
Na tej wanie zasadzie opieramy si przy pomiarach bezwzgldnego wieku ska; rol
rnokolorowego popiou odgrywaj wtedy izotopy oowiu powstae w wyniku rozpadu
promieniotwrczego uranu 238, aktynouranu 235 i toru 232.
Moe kto odnie wraenie, e metoda ta wymaga dodatkowo znajomoci stosunku iloci substancji
promieniotwrczych w chwili pocztkowej. Tak jednak nie jest. Znajomo aktualnego stosunku iloci
wyjciowych substancji promieniotwrczych i szybkoci ich rozpadu wystarcza do przeprowadzenia
oblicze wedug tej metody. Na przykad aktualny stosunek iloci uranu 238 i aktynouranu 235
w uranie naturalnym wynosi 139, a szybko ich rozpadu jest znana itd.
Teraz moemy przej do wyjanienia tych konkretnych zada, dla ktrych opracowano
i zastosowano zegary promieniotwrcze.

Pomiar czasu za pomoc wgla promieniotwrczego (metoda C 14). Wgiel naley do

pierwiastkw bardzo szeroko rozpowszechnionych w przyrodzie. Spenia on wan rol w wielu
zoonych zwizkach chemicznych. W molekuach biaka obok innych atomw znajduj si rwnie
atomy wgla. Tak wic wgiel zawsze towarzyszy wszystkim zwizkom organicznym. Wgiel
spotykany w postaci naturalnej w przyrodzie stanowi mieszanin dwch trwaych izotopw: wgla 12
(98,9%) i wgla 13 (1,1%) i bardzo maej iloci promieniotwrczego wgla 14.
Okres poowicznego rozpadu wgla 14 wynosi 5568 lat albo w przyblieniu 5600 lat. Jest to warto
niewielka w porwnaniu z czasem istnienia ycia organicznego na Ziemi lub z wiekiem samej Ziemi
i gdyby zapas wgla promieniotwrczego stale si nie zwiksza, to po kilkuset tysicach lat zniknby
cakowicie.
Jak powstaje wgiel promieniotwrczy?
Promienie kosmiczne przychodz na Ziemi z przestrzeni midzygwiezdnych. Posiadaj one bardzo
wielk energi. Pord innych czstek w ich skadzie znajduj si rwnie neutrony. Przy przejciu
przez atmosfer ziemsk neutrony promieniowania kosmicznego oddziauj z jdrami
atmosferycznego azotu i zachodzi nastpujca reakcja jdrowa: neutron zderzajc si z jdrem atomu
azotu tworzy wraz z nim przejciowy ukad nietrway, ktry po bardzo krtkim czasie wysya proton
i przeksztaca si w jdro promieniotwrczego wgla 14 (ryc. 52).
Przemiana jdra do szybko pociga za sob przebudow powoki elektronowej i w ten sposb
powstaje atom wgla, pod wzgldem chemicznym identyczny z wszystkimi innymi atomami tego
pierwiastka. czc si z atomami tlenu tworzy on dwutlenek wgla. Razem ze zwykym dwutlenkiem
wgla, znajdujcym si w powietrzu, jest pochaniany przez roliny i wchodzi w skad wglanw,

rozpuszczonych w wodach oceanw i mrz itd. Tak wic wytworzony przez neutrony promieniowania
kosmicznego wgiel 14 wchodzi w skad oglnego biochemicznego cyklu ycia na Ziemi.

Rysunek 52 Schemat procesu powstania i rozpadu wgla 14

Jdro atomu wgla 14 jako izotopu promieniotwrczego rozpada si po pewnym czasie. Powstaje
wtedy czstka (elektron), a jdro wgla 14 przechodzi w jdro trwaego izotopu azotu 14 (patrz ryc.
52).
Kady ywy organizm znajduje si w stanie nieustannej wymiany z otaczajcym rodowiskiem,
pochaniajc pewne substancje i wydzielajc inne. Dlatego te wzgldna zawarto wgla
promieniotwrczego w ywych rolinach jest dokadnie taka sama, jak w atmosferze. Warto tego
stosunku zostaa zmierzona i jest dobrze znana: zapewnia ona 12 rozpadw promieniotwrczych
w cigu minuty na 1 g naturalnej mieszaniny wszystkich izotopw wgla.
Po obumarciu roliny ustaje wymiana wgla z otoczeniem. W citym drzewie z biegiem czasu ilo
trwaego wgla nie ulega zmianie, a ilo promieniotwrczego wgla 14 zmniejsza si z okrelon
szybkoci.
Wracajc do rozwaanej wyej analogii ze spalajcymi si prcikami zegara ogniowego mona atwo
stwierdzi, e zegar promieniotwrczy odpowiada pierwszemu przypadkowi, kiedy znamy
pocztkow dugo prcika i szybko jego spalania. W danym przypadku bdzie to zawarto
promieniotwrczego wgla 14 w dopiero co citym drzewie, ktra odpowiada 12 rozpadom
promieniotwrczym w cigu minuty na 1 g naturalnej mieszaniny wgla i okres poowicznego
rozpadu wgla 14 rwny 5600 lat.
Aby okreli bezwzgldny wiek przedmiotw pochodzenia organicznego, naley, podobnie jak i w
przypadku z zegarem ogniowym, wyznaczy dugo prcika w danej chwili, co w zegarze
promieniotwrczym odpowiada iloci rozpadw w cigu minuty, obserwowanych w 1 g wgla,
otrzymanego z badanego przedmiotu przez jego spalenie. Jeli pomiary daj sze rozpadw w cigu
minuty na 1 g wgla, oznacza to, e bezwzgldny wiek przedmiotu wynosi 5600 lat. Jeli zauwaymy
tylko trzy rozpady w cigu minuty na 1 g wgla, moemy std wnosi, e mino 11200 lat itd.
Zegar promieniotwrczy odkry przed archeologami nowe, niezwykle wane dla nich moliwoci
datowania zdarze z odlegej przeszoci. Jednake przed praktycznym zastosowaniem tej metody
trzeba byo uprzednio sprawdzi, w jakim stopniu zapewnia ona prawidowe wyniki. Trudno
polegaa przede wszystkim na znalezieniu odpowiednich do tego celu obiektw pochodzenia
organicznego sprzed paru tysicy lat, ktrych wiek jest dobrze znany.

Do pomiarw kontrolnych wybrano siedem rnych kawakw drewna: 1) kawaek jody, ktrej
redni wiek na podstawie piercieni w pniu oceniano na 1372 50 lat (znaki + i - oraz liczba 50
wskazuj na dokadno okrelenia wieku; w danym przypadku wiek zawiera si w granicach od 1322
do 1422 lat); 2) kawaek drewna ze skamieniaej trumny (Egipt), ktrej wiek na podstawie danych
historycznych oceniono na 2149 150 lat; 3) kawaek drewna z podogi paacu (Syria), ktrego wiek
na podstawie danych historycznych okrelono na 2624 50 lat; 4) wewntrzna cz pnia sekwoi,
ktrego piercienie odpowiaday przedziaowi czasu od 1031 do 928 r. p.n.e., tzn. redniemu wiekowi
2928 52 lata; 5) kawaek deski z odzi aobnej faraona Sezostrisa; wiek tego obiektu oceniano na
3792 50 lat; 6) i 7) ostatnie dwa przedmioty miay w przyblieniu jednakowy wiek 4600 75 lat.
Pierwszy z nich to kawaek deski cyprysowej z grobowca Snofru w Medum, drugi - kawaek deski
akacjowej z grobowca Dozera w Sakkarze.
Pomiary potwierdziy przypuszczenia i obliczenia uczonych. Ilo wgla promieniotwrczego
zawartego w tych fragmentach bya rzeczywicie mniejsza ni w rosncych wspczenie drzewach.
Ilo rozpadw promieniotwrczych na 1 g wgla otrzymanego po spaleniu tych kawakw drewna
okazaa si tym mniejsza, im starszy by obiekt. W wynikw pomiarw otrzymano nastpujce dane:
1) joda (1372 lata), 11 rozpadw promieniotwrczych w cigu minuty na 1 g wgla; 2) skamieniaa
trumna (2149 lat), 9,5 rozpadw na 1 g wgla; 3) deska z paacu syryjskiego (2624 lata), 9,0 rozpadw
w cigu minuty na 1 g wgla; 4) kawaek drewna sekwoi (2928 lat), 8.5 rozpadw w cigu minuty na 1
g wgla; 5) deska z odzi aobnej faraona Sezostrisa (3792 lata), 8,0 rozpadw w cigu minuty na 1 g
wgla; 6) i 7) deski z drewna cyprysowego i akacjowego z grobowcw Snofru i Dozera (4600 lat), 7,0
rozpadw w cigu minuty na 1 g wgla.
Te dane dowiadczalne s zgodne z wynikami otrzymanymi w drodze oblicze. Tak wic metoda
wyznaczania wieku obiektw pochodzenia organicznego na podstawie wzgldnej zawartoci w nich
wgla promieniotwrczego w peni zdaa egzamin i zostaa sprawdzona na wielu obiektach, liczcych
od 1372 do 4600 lat.
Po sprawdzeniu tej metody liczni badacze zaczli stosowa wgiel promieniotwrczy do wyznaczania
bezwzgldnego wieku najrozmaitszych obiektw. Na przykad okrelano wiek obiektw, znalezionych
w torfowiskach i porwnywano go z chronologi opart na badaniach pykw i zarodnikw dawnych
rolin. Badania potwierdziy zgodno tych dwch metod. Na podstawie pomiarw wzgldnej
zawartoci wgla promieniotwrczego w wypalonych kociach, znalezionych podczas wykopalisk w
Iranie, archeologowie okrelili wiek interesujcej ich warstwy (mezolitu) na 8-11 tys. lat. Resztki
wgla pozwoliy rwnie datowa za pomoc tej metody warstw kulturow jaskini Lascaux (Francja),
ktrej ciany pokryte byy prahistorycznymi malowidami. Wiek tej warstwy okrelono na 15616
900 lat. W ten sposb archeologowie otrzymali wane punkty oparcia.
Obecnie metoda pomiaru czasu przy uyciu wgla promieniotwrczego, zwana te metod C 14,
znalaza jeszcze wiksze zastosowanie.
W Palestynie nad brzegiem Morza Martwego znaleziono zwoje Biblii. Przy zastosowaniu metody C 14
okrelono ich wiek na 1917 200 lat.
W Stanach Zjednoczonych w jaskini Fort Rock zalanej law przy wybuchu wulkanu Newbury w stanie
Oregon wykopano plecione ze sznurka sanday. Uycie metody C14 pozwolio datowa je na 9053
350 lat. Radzieccy uczeni przed kilku laty odkryli na pwyspie Tajmyr do dobrze zachowanego
w lodzie mamuta. Do okrelenia jego wieku posuono si cignem zwierzcia, ktre zbadano
metod wgla promieniotwrczego. W wyniku pomiaru okazao si, e mamut przelea w lodach
Tajmyru ok. 12 000 lat.

Oceniajc moliwoci metody wgla promieniotwrczego, mona stwierdzi, e daje ona

dostatecznie dokadne wyniki przy wyznaczaniu wieku obiektw pochodzenia organicznego, liczcych
do 20-25 tysicy lat.

13
Wiek rnych form ycia na Ziemi; wiek ska i Ziemi
Kto i dlaczego powinien zna wiek ska i Ziemi . Czy mamy dostateczne podstawy, by ocenia
wiek rnych form dawnego ycia na Ziemi lub wiek Ziemi i ska? Przecie, jeli wyznaczenie
odstpw czasu, dzielcych nas od zdarze oddalonych o tysiclecia, przedstawia ogromne trudnoci,
to jak stwierdzi, co byo przed milionami lat i czy w ogle jest to potrzebne?
Okazuje si, e informacje te s dla nas bardzo wane, po pierwsze, z teoretycznego punktu widzenia,
dla rozumienia historii naszej planety, historii ycia na Ziemi i historii ludzkoci; po drugie, dla
rozwizania praktycznych zada grniczych.
Jak jednak okreli wiek zdarze oddalonych od nas o setki tysicy i miliony lat?
Aby zorientowa si w kolejnoci i zmianach tych dawno minionych form ycia, naley wyznaczy ich
wiek. Jak to zrobi?
Trzeba zmusi do mwienia przedmioty, a nawet kamienie. Szczegowe poszukiwania i mudne
badania pozwoliy paleontologom na podstawie szcztkw dawnego ycia, a czasem tylko niejasnych
jego ladw - odciskw na kamieniach - stopniowo zorientowa si w drogach jego rozwoju.
Opierajc si na licznych porwnaniach wyjanili oni kolejno rozwoju rnych form ycia i ustalili
ich chronologi.
Sukcesy paleontologw znalazy praktyczne zastosowanie w grnictwie. Okrelenie wieku ska jest
jednym z warunkw potrzebnych do poznania budowy gr i rozmieszczenia w nich rud, co ma due
znaczenie zarwno przy poszukiwaniach, jak i przy eksploatacji bogactw naturalnych.
Mona przytoczy wiele przykadw potwierdzajcych te tez, rozpatrzmy jeden z nich. W 1929 r.
w okolicach Uralu we wsi Wierchnie-Czusowskije Gorodki znaleziono rop naftow. A. W. Bochin,
ktry prowadzi badania geologiczne w miejscowoci znajdujcej si ok. 500 km bardziej na poudnie,
zauway w tym regonie skay identyczne pod wzgldem typu i wieku ze skaami na ropononych
terenach w Wierchnie-Czusowskich Gorodkach. Przeprowadzone wiercenia wykryy bogate zoa
ropy na gbokoci 800 m. W ten sposb dziki wyznaczeniu wieku ska odkryto rejon roponony
w okolicach Iszymbajewa.
Zasada okrelania wieku ska znalaza w geologii szerokie zastosowanie i ma czsto decydujce
znaczenie przy pracach poszukiwawczych i opracowywaniu map geologicznych.
Kiedy uczeni badajc minione epoki wykorzystuj poszczeglne warstwy skorupy ziemskiej jako
stopnie prowadzce w przeszo, szcztki ywych organizmw speniaj dla nich role znakw, za
pomoc ktrych mona okreli wiek, s jak gdyby skamienia chronologi. Ale, niestety, ta
podstawowa dla geologii metoda paleontologiczna wyznaczania wieku ska, na skutek zachodzcych
w dawnych czasach masowych przemieszcze ywych organizmw, nie zawsze jest dostatecznie
pewna i sama musi si oprze na innych dokadniejszych metodach.

Obecnie znamy ju metody, przy uyciu ktrych moemy mierzy gigantyczne odstpy czasu. Stosuje
si je z powodzeniem zarwno w grnictwie, jak i przy badaniach paleontologicznych.

Pierwsze prby znalezienia zegara do mierzenia setek milionw lat . Interesuje nas
obecnie, jak okrelono wiek tych odlegych epok, kiedy na Ziemi nie byo jeszcze czowieka. Jak
zmierzono wiek rnych form ycia, wiek ska i samej Ziemi, liczony w setkach milionw i miliardach
lat?
Procesy, ktrych mona uy jako zegara do wyznaczania wieku odlegych epok, musz mie
dostatecznie jednostajny przebieg i trwa nieprzerwanie od czasw najdawniejszych a do naszych
dni.
Pierwsze prby okrelenia wieku Ziemi podjto przeszo 200 lat temu. W 1715 r. E, Halley okreli
wiek Ziemi za pomoc metody tzw. zegara solowego. Zakada on, e morza i oceany w okresie
powstawania miay wody sodkie, ktre nastpnie ulegy zasoleniu, na skutek wymywania przez rzeki
ze ska rnego rodzaju soli. W wyniku krenia wody i jej parowania z mrz i oceanw w zbiornikach
wodnych z tysiclecia na tysiclecie gromadzia si coraz wiksza ilo soli. Wiedzc, ile soli co roku
wymywaj rzeki i mierzc ilo soli nagromadzonej ju w oceanach, mona okreli wiek oceanw.
Wiek Ziemi oczywicie przewysza wiek oceanw i wedug oblicze Halleya wynosi 90-350 mln lat.
Zreszt liczby te s bardzo wtpliwe, trudno jest bowiem okreli ilo soli wymywanej przez rzeki do
oceanw; nie mamy te pewnoci, e w odlegych epokach szybko wymywania soli bya taka sama
jak obecnie.
Druga metoda Halleya wyznaczania wieku Ziemi przypomina w pewnym stopniu zegar piaskowy.
Metoda ta polega na okreleniu gruboci osadw, nanoszonych przez rzeki. Ilo osadw, jakie rzeki
nanosz do morza jest olbrzymia. Wyraa si w milionach i setkach milionw metrw szeciennych
w cigu roku. Tak np. Huang-ho (ta Rzeka) nanosi do oceanu tak wielkie iloci zawiesiny, e woda
na znacznym obszarze wok jej ujcia staje si mtna; ta cz Pacyfiku nosi nazw Morza tego.
Na dnie mrz i jezior narasta stopniowo osad, ktry pod cinieniem wyej lecych warstw coraz
bardziej zagszcza si, tworzc z biegiem czasu twarde skay: wapienie, piaskowce, gliny upkowe itd.
rednia grubo ska osadowych na Ziemi wynosi ok. 100 km. Jeli przyj, e warstwa o gruboci 1 m
powstaje w czasie od 3 do 10 tys. lat, to wiek skorupy ziemskiej mona oceni na 300-1000 mln lat.
Czas istnienia Ziemi jest oczywicie duszy od tego okresu.
Metoda ta jest pewniejsza od poprzedniej, ale i w tym przypadku nie ma gwarancji, e w dawnych
czasach osadzanie si ska zachodzio z tak sam szybkoci jak obecnie.

Zegar promieniotwrczy do pomiarw milionw i miliardw lat . Do pomiarw okresw

czasu, sigajcych milionw i miliardw lat, stosujemy rwnie zegar promieniotwrczy.
Mwilimy ju o tym, e cikie pierwiastki: uran, tor, aktyn daj pocztek szeregom
promieniotwrczym, tj. dugim acuchom substancji promieniotwrczych; w ktrych kady kolejny
izotop powstaje w wyniku rozpadu promieniotwrczego izotopu, tworzcego poprzednie ogniwo
i ktre kocz si na rnych izotopach oowiu.
Przeledmy acuch przemian promieniotwrczych szeregu uranowego (ryc. 53). Uran, ktrego
238
liczba atomowa jest rwna 92, a ciar atomowy 238 ( ), wysyajc czstk (jdro atomu helu)
przechodzi w tor (

234
90

92

). Okres poowicznego rozpadu uranu 238 wynosi 4,49 mld lat. Tor wysyajc

czstk (elektron) z okresem poowicznego rozpadu 24,1 dnia przechodzi w protaktyn (

234
91

).

Protaktyn 234 rwnie si rozpada i wysyajc czstk przechodzi w inny izotop uranu (

234
92

) itd.

Dalej nastpuje acuch rozpadw i kolejno powstaj: tor 230, rad 226, radon 222, polon 218, ow
214. Po tym ma miejsce jeszcze kilka rozpadw i i w kocu powstaje trway izotop oowiu 206
206
( ).
82

Rysunek 53 Schemat metody oowiowej wyznaczania wieku ska

Po przechwyceniu dwch elektronw czstka przechodzi w zwyky neutralny atom helu. Ow

pochodzenia promieniotwrczego pod wzgldem chemicznym jest identyczny ze zwykym oowiem.
Tak wic w wyniku caego acucha przemian w minerale, w ktrym pocztkowo wystpowa tylko
uran, z biegiem czasu gromadz si produkty jego rozpadu - hel i ow.
Przypomnijmy analogi z palcym si prcikiem zegara ogniowego. W danym przypadku dugo
niespalonej czci prcika odpowiada iloci uranu, a ciar popiou - iloci nagromadzonego helu lub
oowiu. Szybko przemiany jest rwnie znana. Znamy bowiem okresy poowicznego rozpadu
poszczeglnych izotopw szeregu uranowego i na ich podstawie moemy wyliczy szybko, z jak
powstaj w mineraach uranu ow i hel.
Rozwaana metoda odpowiada drugiemu przypadkowi, kiedy znamy dugo niespalonej czci
prcika - ilo uranu w minerale, ciar popiou - ilo helu lub oowiu i szybko spalania si prcika szybko przemian promieniotwrczych.
Wiadomo, e z 1 atomu uranu w ostatecznym wyniku powstaje 1 atom oowiu, a po drodze,
w wyniku przemian porednich, pojawia si 8 czstek , z ktrych powstaje 8 atomw helu.
Pomiar iloci uranu i kocowego produktu jego rozpadu - oowiu pozwala wyznaczy wiek mineraw,
zawierajcych uran. Na tym polega uranowo-olowiowa metoda wyznaczania bezwzgldnego wieku
ska.
Szeregi promieniotwrcze toru i aktynu po okrelonej iloci rozpadw daj trwae izotopy oowiu 208
i oowiu 207, a po drodze w wyniku przemian porednich powstaj czstki i czstki . W procesie
przemian promieniotwrczych toru a do wytworzenia oowiu powstaje 6 czstek i 4 czstki .
W wyniku przemian promieniotwrczych aktynouranu otrzymujemy 7 czstek i 4 czstki .
Okresy poowicznego rozpadu poszczeglnych izotopw, wchodzcych w skad szeregw
promieniotwrczych, s znane i na ich podstawie moemy obliczy szybko gromadzenia si oowiu
i helu. Dane te pozwalaj okreli bezwzgldny wiek odpowiednich mineraw.

Naturalne mineray uranowe zawieraj zazwyczaj mieszanin kilku izotopw: uranu 238 (99,28%)
aktynouranu 235 (0,715%) i uranu 234 (0,005%). Jednake nie zmienia to zasadniczych zaoe
metody wyznaczania bezwzgldnego wieku, lecz tylko nieco komplikuje pomiary i obliczenia.
Odpowiednie obliczenia wykazay, e z 1 kg uranu po 100 mln lat powstaje 13 g oowiu i 2 g helu.
Przez 2 mld lat w skale zawierajcej pocztkowo 1 kg uranu nagromadzi si 225 g oowiu i 35 g helu.
Po 4 mld lat z 1 kg uranu powstanie 400 g oowiu i 60 g helu, a uranu zostanie tylko 0,5 kg.
Zrozumiae, e im wicej w danej skale nagromadzio si oowiu lub helu w porwnaniu z iloci
produktu pierwotnego, tym starsza jest dana skaa.
Jeli kawaek skay, zawierajcej uran, tor lub aktyn, zmieli na proszek, rozpuci w kwasie i gotowa
przez dugi okres czasu, to stopniowo wydzieli si zawarty w skale hel. Pomiar iloci uranu, toru,
aktynu, zawartych w minerale i ilo produktu ich rozpadu promieniotwrczego - helu - pozwala na
podstawie stosunkw tych wielkoci obliczy wiek danego minerau. Na tym polega tzw. helowa
metoda wyznaczania wieku ska (ryc. 54).

Rysunek 54 Schemat metody helowej wyznaczania wieku ska

Jeszcze dokadniejsze wyniki zapewnia inny wariant metody oowiowej, zgodnie z ktrym wiek skay
wyznacza si nie na podstawie stosunku iloci oowiu i uranu, lecz na podstawie stosunku iloci
oowiu rnego pochodzenia. Naley przy tym uwzgldni, e naturalna mieszanina rnych izotopw
oowiu zawiera zarwno ow pochodzenia promieniotwrczego, jak i zwyky niepromieniotwrczy
ow 204. W naszej analogii z zegarem ogniowym wspomniana metoda odpowiada trzeciemu
przypadkowi, kiedy spalaj si prciki rnych kolorw i powstaje rnokolorowy popi. Wany jest
fakt, e mona zmierzy ilo popiou kadego koloru, a szybko spalania si prcikw jest z gry
znana. Na przykad w wyniku analizy skadu izotopowego zwykego oowiu pochodzenia grniczego,
dokonanej przez prof. W. I. Baranowa, otrzymano nastpujce dane: ow 204 - 1,2%, ow 206 24,5%, ow 207 - 21,3%, ow 208 - 53,0%.
Wzgldn zawarto poszczeglnych izotopw w badanej prbce oowiu moemy wyznaczy za
pomoc specjalnego przyrzdu - spektrometru masowego. Dokadno takiego pomiaru siga
setnych czci procenta. Na podstawie tego stosunku mona obliczy wiek skay z dokadnoci do

dziesitych czci procenta. A zatem, wiek skay liczcej miliardy lat mona wyznaczy z dokadnoci
do milionw lat.
Do wyznaczania wieku ska zastosowanie znalaza rwnie metoda potasowo-argonowa.
Potas promieniotwrczy, z ciarem atomowym 40, wysyajc czstk przechodzi w wap 40;
wychwytujc elektron ze swojej powoki elektronowej (wychwyt K) przeksztaca si w argon 40.
Okres poowicznego rozpadu potasu 40 jest rwny 1,31 mld lat. Warto ta jest bardzo dogodna przy
pomiarach dugich okresw czasu.
Opracowano specjaln metod wyznaczania wieku, mineraw, zawierajcych potas; na podstawie
pomiarw ilo potasu 40 i argonu 40, zawartego w badanej prbce, moemy obliczy bezwzgldny
wiek mineraw.
atwo zauway, e w analogii z zegarem ogniowym metoda ta odpowiada drugiemu przypadkowi,
kiedy znana bya dugo niespalonej czci prcika - ilo potasu 40, a take ciar powstaego
popiou - ilo argonu 40 i wreszcie szybko spalania si prcika - czas poowicznego rozpadu
potasu 40. Przy pomiarach wedug tej metody naley uwzgldnia moliwe straty
promieniotwrczego argonu i wystpowanie w skale argonu pochodzenia niepromieniotwrczego.
Przeprowadzone dowiadczenia z prbkami ska, ktrych wiek wyznaczono uprzednio inn metod
(oowiow), wykazay, e w geologicznych okresach czasu straty argonu s znikomo mae,
a domieszka argonu 36 pochodzenia niepromieniotwrczego jest niewielka (10% - 1%), przy czym
40
w procesie oczyszczania i ekstrakcji stosunek
nie zmienia si. Dokadno metody potasowo36

argonowej jest do dua. W tych przypadkach, kiedy skaa nie zawiera oowiu lub zawiera go zbyt
mao dla przeprowadzenia analizy, nierzadko stosuje si metod potasowo-argonow. Obecnie
zastosowano j z powodzeniem do okrelania wieku rnych obiektw zawierajcych potas.
Wrd wielu przedmiotw, ktrych wiek wyznaczono za pomoc zegara promieniotwrczego,
szczeglne miejsce zajmuj meteoryty. Te spadajce na Ziemie kamienie niebieskie- bywaj rnej
wielkoci, maj rny skad chemiczny i mineralogiczny i mimo e czowiek zetkn si z nimi ju
bardzo dawno, ich natura i pochodzenie do dzi dnia nie s zupenie jasne. Przy badaniach nad
pochodzeniem meteorytw due znaczenie posiada okrelenie ich wieku. Obecnie przeprowadzono
ju wiele takich pomiarw. Okazao si, e niektre z meteorytw ulegy zestaleniu stosunkowo
niedawno: 50 - 100 mln lat temu. Wiek innych - a takich jest wicej - rwny jest w przyblieniu
wiekowi skorupy ziemskiej. W kocu, bezwzgldny wiek niektrych meteorytw na podstawie
danych z 1942 r. wynosi 7,6 mld lat. Tak wic s one znacznie starsze od najstarszych ska na Ziemi.
Naley podkreli, e wspomniane metody daj warto wieku mineraw poczynajc od momentu
ich krystalizacji, a nie wiek pierwiastkw, z ktrych skada si minera. Wynika to std, e dopiero od
momentu krystalizacji mineraw, produkty rozpadu promieniotwrczego gromadz si w danym
minerale, a nie ulegaj rozproszeniu.
Zegar promieniotwrczy, czyli helowo-oowiowa i argonowa metody wyznaczania wieku ska,
znalaz zastosowanie^ w grnictwie przy poszukiwaniach i eksploatacji z rnych kopalin. Zegar
promieniotwrczy jest take niezawodnym rdem informacji o wieku skorupy ziemskiej.
Liczne pomiary bezwzgldnego wieku rnych ska, wydobytych w rnych miejscach kuli ziemskiej,
dostarczyy cennych informacji o budowie skorupy ziemskiej i historii jej powstania. Jednymi
z najstarszych mineraw s uranity z europejskiej czci ZSRR, ktrych wiek wynosi 1,6 mld lat
i uranity z Manitoby (Kanada), powstae przed 1,985 mld lat.

A. Holmes w pracy, powiconej geochronologii Afryki, przytacza wartoci bezwzgldnego wieku ska,
otrzymane przy zastosowaniu rnych metod. Zbadano wiek ska powstaych nie wczeniej ni p
miliarda lat temu, ska, liczcych jeden, dwa i trzy miliardy lat. I tak, wiek galenitu w poudniowej
Rodezji wynosi, jak si okazao 2170 mln lat, galenitu z zachodniego Transwalu - 2300 mln lat,
monocytu z poudniowej Rodezji - 2,6 mld lat, galenitu z Kokoszo (Kongo) - najprawdopodobniej 3,3
mld lat.
Najstarsze ze znanych nam ziemskich mineraw powstay przed ok. 3 mld lat, ale ta liczba nie
oznacza jeszcze wieku Ziemi, cilej, wskazuje na doln granic wieku skorupy ziemskiej. Skorupa
ziemska nie moe by modsza od wytworzonych mineraw, ktre krystalizoway si dopiero na
okrelonym etapie jej rozwoju. Wiek Ziemi oceniamy wic w przyblieniu na 3 - 5 mld lat.
Astronomowie przy pomiarach odlegoci midzygwiezdnych stosuj specjalne jednostki dugoci.
wiato w cigu 1 sek. przebywa odlego 300 000 km. W cigu roku promie wiata przechodzi
w przyblieniu odlego 10 000 000 000 000 km (1013 km). Odlego t astronomowie przyjmuj za
jednostk dugoci i nazywaj rokiem wietlnym. Aby przeby odlego z Moskwy do Leningradu,
wiato potrzebuje zaledwie 0,002 sek. Odlego 150 000 000 km, jaka dzieli Soce od Ziemi, wiato
przebywa w cigu 8 i min. Na przejcie caego ukadu sonecznego wiato potrzebuje 11 godz.
Najblisza od nas gwiazda Proxima Centauri znajduje si w przyblieniu w odlegoci czterech lat
wietlnych.
Soce naley do wielkiego skupiska gwiazd, zw. Galaktyk, w skad ktrego wchodzi wiele milionw
gwiazd. rednica naszej Galaktyki wynosi ok. 100 000 lat wietlnych. Nasz ukad soneczny znajduje
si w odlegoci 30 000 lat wietlnych od rodka Galaktyki, tj. w przyblieniu w jej promienia. Przy
tym Soce razem z innymi gwiazdami naszej Galaktyki kry wok jej rodka. Czas obrotu Soca
wok rodka Galaktyki wynosi 185-200 mln lat sonecznych i nazywa si rokiem galaktycznym.
Nasza Galaktyka nie jest jedynym tworem tego rodzaju; w ogromnej odlegoci od niej znajduj si
inne wyspy wszechwiata, w skad ktrych wchodzi take wiele milionw gwiazd. Spiralna mgawica
w gwiazdozbiorze Andromedy jest najblisz od nas spiraln galaktyk. rednica jej przewysza
100 000 lat wietlnych; odlego tej mgawicy od naszej Galaktyki wynosi 1 500 000 lat wietlnych.
Cay zbadany przez astronomw wiat galaktyk nazywa si Metagalaktyk. Nie wiemy dotd, jak
daleko rozciga si Metagalaktyka i co j otacza. Od najodleglejszych galaktyk, widzialnych jeszcze
przez najpotniejsze wspczesne teleskopy, wiato dochodzi do nas ok. 1 mld lat, co odpowiada
odlegoci 10 000 000 000 000 000 000 000 km (1022 km).
Tak wic, jak pisa radziecki astronom P. P. Parenago promie wiata, wysany przez najodleglejsz
od nas galaktyk, przeby ponad 0,999 swojej drogi w czasie, kiedy na Ziemi nie byo jeszcze
czowieka. Dopiero, kiedy wiatu pozostao do przebycia mniej ni 0,001 drogi, na Ziemi pojawi si
czowiek i po ok. 17 000 pokole, po przejciu caego swego rozwoju, stworzy astronomi, zbudowa
potny teleskop i wyprodukowa bon fotograficzn, za pomoc ktrej w promie wiata zosta
zarejestrowany.
Czowiek yje ju na Ziemi przez wiele tysicy pokole. Jeszcze duej trwa rozwj rnych form ycia
na Ziemi przed pojawieniem si czowieka. Wiek oceanw i ska wyraa si w setkach milionw
i miliardach lat. Jeszcze starsza jest sama Ziemia.
Badania gwiazd wykazay, e i one zmieniaj si stopniowo: rodz si, przechodz okrelon drog
rozwoju, starzej si. Okresy czasu, ktrymi mierzy si rozwj gwiazd, s ogromne.

W przytoczonej tabeli chronologicznej podane s rwnolegle trzy skale czasu: w latach sonecznych,
w latach galaktycznych i wedug iloci ludzkich pokole, przy zaoeniu, e rednio na kade pokolenie
przypada 30 lat.
Wyniki bada uczonych, przytoczone w tej tabeli, wydadz si szczeglnie imponujce, jeli
uwzgldnimy, e tylko kilkaset lat sonecznych albo tylko 1 min. galaktyczn istnieje astronomia
w dugiej historii Ziemi i wszechwiata i e w tym tak krtkim czasie ludzie przeniknli do
najskrytszych tajemnic przyrody. yjc na malekiej planecie, nalecej do redniej gwiazdy, Soca,
ludzie potrafili zbada nie tylko gwiazdy swojej Galaktyki, ale take i wiele innych wysp wszechwiata.
Nasza wiedza o wiecie w porwnaniu ze staroytnoci zwikszya si niepomiernie.
Jednake nierozwizanych zagadek przyrody pozostao znacznie wicej ni rozwizanych i, by moe,
w badaniach rozcigoci przestrzennej i czasu trwania rzeczy uczyniono tylko pierwszy krok.

Tabela chronologiczna

Nr
kolejny
1
2
3

4
5
6

10

Zdarzenie, proces

Powstanie Soca jako gwiazdy

Krystalizacja mineraw ziemskich
Wytworzenie si twardej skorupy
ziemskiej, powstanie kontynentw
i oceanw
Pojawienie si pierwszych ywych istot
w ciepych wodach oceanw
ycie skupia si w oceanach, gdzie yj
archeocjaty i trylobity
W oceanach pojawiaj si pierwsze ryby.
Roliny, a w lad za nimi zwierzta
zaczynaj przenosi si na ld. Droga od
pierwszej grudki ywej protoplazmy do
czowieka zostaa przebyta w poowie
ycie podbio ld. Na Ziemi trwa dugie
lato. Burzliwy rozkwit gigantycznych lasw
paprociowych, a wrd zwierzt - pazw
Okres zlodowacenia. Ziemi ogarna zima
trwajca 25 mln lat. Znikny gigantyczne
lasy, wiele gatunkw zwierzt wymaro.
Pozostay przy yciu gatunki najlepiej
przystosowane do zmian
Na Ziemi panuje znw upalne lato.
Nastpuje okres panowania gadw.
Gigantyczne jaszczury zasiedlaj ldy,
wod i powietrze
Okres aktywnoci geologicznej. Rozpadaj
si, zbliaj i oddalaj kontynenty, wyania

w latach
sonecznych
4 - 5 mld
2 - 3 mld
1,5 mld

Wiek
w jednostkach
galaktycznych
21 - 27 lat
11 - 16 lat
8 lat

Liczba
pokole
-

1 mld

5 lat

500 800
mln
400 mln

2,5 - 4 lata

2 lata

300 mln

1,5 roku

200 mln

1 rok

100 mln

roku

50 mln

roku

13

si wspczesne oblicze Ziemi. Jaszczury

wymary. Wadcami Ziemi stay si
zwierzta ciepokrwiste: ssaki na ldzie,
ptaki w powietrzu
Epoka lodowcowa. Chodne okresy
wystpuj na przemian z ciepymi. Pojawia
si czowiek
Epoka najstarszej kultury czowieka
wytwarzajcego tylko najprostsze
narzdzia drewniane
Epoka paleolityczna

14

Epoka neolityczna

15
16
17
18

Pocztek epoki brzu

Powstanie astronomii
Pocztek epoki elaza
Pocztek astronomii teleskopowej
(teleskop Galileusza 1610 r.)

11

12

mln

20 godz.

17 000

100 - 125
tys.

5 - 6 godz.

30004000

25 - 50 tys.

1-2,5 godz.

12 - 25 tys.

- 1 godz.

6000
5000
3000
350

18 min.
15 min.
9 min.
1 min.

10002000
5001000
200
170
100
12

Bibliografia2
Keen A. W. Elektronika. Warszawa 1959.
Milewski T. Historia kalendarza. Problemy, nr 9/1952.
Opolski A. Rachuba czasu. Warszawa 1959.
Polak J. Czas i kalendarz. Warszawa 1952.
Szaabun J. Czas i jego pomiar. Katowice 1960.
Winniczuk L. Kalendarz staroytnych Grekw i Rzymian. Warszawa 1960.
Zajdler L. Dzieje zegara. Warszawa 1956.
erebcow I. P. Podstawy elektroniki. Warszawa 1959.

sporzdzona przez redakcje przekadu polskiego.

Wspczesna Biblioteka Naukowa Omega

Komitet Redakcyjny: Jerzy Baumritter, Jerzy W. Borejsza , Marcin Czerwiski, Alicja Dyczek, Ryszard Herczyski, Krzysztof Murawski,
Krzysztof Pomian, Ignacy Sachs, Jan W. Stefczyk, Ignacy Wald, Tadeusz Zabudowski
Warszawa 1964
Pastwowe Wydawnictwo Naukowe
Tytu oryginau rosyjskiego: . . - .
1961
Tumaczy: Stanisaw May
Okadk projektowa: Tadeusz Pietrzyk
Pastwowe Wydawnictwo Naukowe - Warszawa 1964
Redaktor: Jacek Pestkowski
Redaktor techniczny: Leokadia Lass
Wydanie I. Nakad 15 000 + 300 egz. Ark. wyd. 7,75. Ark. druk. 9,25 Papier ilustrowany kl. V, 70 g Podpisano do druku w lutym 1964. Druk
ukoczono w lutym 1964. Zam. 1771/63 Cena w subskrypcji z 10,Zakady Graficzne Im. M. Kasprzaka w Poznaniu O-1