You are on page 1of 246

BIBLIOTEKA S O C J O L O G I C Z N A

Antonina Kloskowska

KULTURA
MASOWA
Klasyczna praca z socjologii kultury analizująca powstanie
i rozwój kultury masowej. O wartości dzieła świadczy to,
iż mimo upływu lat praca nie straciła na aktualności. Autorka
opisuje rozwój tego zjawiska w Polsce i na świecie w kontekście
szerszych rozważań na temat zmian zachodzących w kulturze
i społeczeństwie. Analiza zaskakuje trafnością spostrzeżeń
na temat mechanizmów kultury masowej i przewidywań jej
dalszego rozwoju. Szczególnie dziś, kiedy kultura masowa
odgrywa coraz większą rolę, warto przyjrzeć się jej przez
pryzmat naukowej refleksji.
Książka jest szczególnie interesującą lekturą dla osób zajmu-
jących się problematyką kultury. Może być również inspirująca
dla tych, którzy zawodowo zajmują się tworzeniem i publikowa-
niem tekstów ważnych dla szeroko pojętej kultury - wydawców,
redaktorów, dziennikarzy prasowych i telewizyjnych, literatów
oraz studentów kierunków społecznych i humanistycznych.

Antonina Kloskowska (1919-2001) - socjolog, profesor Uni-


wersytetu Łódzkiego i Warszawskiego. Redaktor naczelna
„Kultury i społeczeństwa", przewodnicząca Polskiego Towa-
rzystwa Socjologicznego. Najwybitniejsza w Polsce znawczyni
socjologii kultury. Autorka wielu znaczących prac, m.in. Socjo-
logia kultury, Kultury narodowe u korzeni. Prezentowana
książka przyczyniła się do ugruntowania pozycji Antoniny
Kłoskowskiej w świecie naukowym, stając się jedną z najważ-
niejszych prac w jej dorobku.

www.pwn.pl
„Kultura masowa nie jest zjawiskiem
ostatniej doby. Chociaż uległa szcze- Antonina Kloskowska
gólnej intensyfikacji w ciągu lat po-
wojennych, narastała stopniowo od
dwóch co najmniej stuleci. Narodziła
się jako produkt wtórny rewolucji
przemysłowej wraz z industrializmem
i urbanizacją i niemal od początku KULTURA
swego istnienia stalą się przedmio-
tem krytycznych refleksji i niepokoju MASOWA
intelektualnych sfer".
(Z tekstu)

KRYTYKA I OBRONA

WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN, WARSZAWA 2005


Projekt okładki i stron tytułowych
Stefan Nargietto
PRZEDMOWA DO DRUGIEGO WYDANIA

Po kilkunastu latach, które upłynęły od pierwszego wy-


dania tej książki, zjawiska określane mianem kultury ma-
sowej nie przestały być przedmiotem dyskusji obfitują-
cych w spory. Nie wydaje się jednak, aby nowsze publi-
kacje na ten temat wniosły koncepcje lub rezultaty badań
wpływające na dezaktualizację zasadniczych punktów
przedstawionej tu analizy.
Stwierdzenie to odnosi się także do podstawowych tez
socjologii kultury zawartych w ostatnich paragrafach
pierwszego rozdziału tej książki. Dalsze badania i rozwa-
Copyright © by żania, przedstawione w pracy przygotowywanej obecnie
Państwowe Wydawnictwo Naukowe SA do druku, doprowadziły autorkę do ich rozwinięcia, ale
Warszawa 1980 nie wymagały ich zmiany. Usprawiedliwia to wydanie
Copyright © by Kultury masowej w niezmienionej formie. Względy tech-
Wydawnictwo Naukowe PWN SA niczne pozwalały jedynie na wprowadzenie kilkuwyrazo-
Warszawa 2005 wych modyfikacji w paru miejscach tekstu, które wzbu-
dziły wątpliwości recenzentów pierwszego wydania.
W niniejszej książce pojęcie kultury masowej jest odno-
ISBN 83-01-14556-0
szone do zjawisk sztuki i rozrywki realizowanych przez
rozpowszechnianie identycznych przekazów za pomocą
technicznych środków umożliwiających ich odbiór w bar-
dzo szerokim zakresie przez zróżnicowaną publiczność
Wydawnictwo Naukowe PWN SA pośrednią. To formalne określenie masowej kultury uza-
00-251 Warszawa, ul. Miodowa 10 sadnia odnoszenie jej pojęcia do zjawisk występujących
tel.(0 22)69 54 321 w ramach różnych ustrojów społecznych i obejmujących
faks(0 22)69 54 03I
e-mail: pwn@pwn.com.pl
szeroką skalę przekazywanych treści. W swoich później-
www.pwn.pl szych pracach autorka stosowała jednak inne nieco ujęcie
formalnego kryterium kultury masowej. Biorąc za podsta-
wę bezpośredni lub pośredni typ kontaktów społecznych
komunikujących się ludzi i ich nieformalny lub formalny PRZEDMOWA
charakter zaproponowała mianowicie na określenie kul-
tury posługującej się środkami masowego komunikowa-
nia pojęcie „trzeciego układu kultury"1. Ten neutralny
termin może ułatwić porównawcze badania w krajach
o różnych ustrojach, podczas gdy zastosowanie kul-
tury masowej budzi wciąż zastrzeżenia2.
Zawarta w ostatnim rozdziale tej książki charakterys-
tyka kultury masowej w Polsce musi być traktowana jako
historyczna: obejmuje dane sięgające lat sześćdziesią-
tych. Od tego czasu dokonał się w kraju dalszy znaczny Nasuwa się wiele możliwych sposobów wprowadzenia
rozwój kultury przekazywanej przez środki masowego do rozważań nad kulturą masową. Zjawiska obejmowane
komunikowania. Główną rolę w tym procesie odegrała tą nazwą stanowią ważną sferę doświadczeń, które nie
telewizja. Wskaźnik jej zasięgu wzrósł z 14 odbiorników na mogą być obce nikomu w naszej epoce i naszym kręgu
tysiąc mieszkańców w 1960 r. do 190 odbiorników w 1978 r. cywilizacji, a ponadto wykazują skłonność do szybkiego
Prócz rozwoju telewizji dokonały się w sferze najszerzej rozszerzania się poza ten krąg. Samo pojęcie wchodzi
rozpowszechnionej kultury w Polsce także inne zmiany, w potoczne użycie obciążone licznymi nieporozumienia-
które mogłyby skłonić obecnie do nieco innego rozłożenia mi i sprzecznymi ocenami. Jego analiza nie jest zatem
akcentów krytyki i obrony masowej kultury, aniżeli łatwa, ale wydaje się szczególnie potrzebna.
wymagała tego sytuacja z początku lat sześćdziesiątych. Zadanie tej książki stanowi próba usystematyzowa-
W dziedzinie polityki kulturalnej i organizacji kultury nia zagadnień masowej kultury i przedstawienia ich
akceptacja różnorodnych form masowej rozrywki nie ogólnego zarysu w oparciu o dotychczasową literaturę
wywołuje obecnie w naszym kraju oporu. Wyraźniej przedmiotu i rezultaty socjologicznych badań. Zasady
w związku z tym rysuje się problem kryteriów oceny organizującej dostarcza przy tym socjologiczne ujęcie
wartości kulturalnych uznawanych i realizowanych przez kultury masowej, którego organiczny element stanowi
twórców i coraz liczniejszych uczestników kultury. Te za- uwzględnienie historycznej perspektywy. W przyję-
gadnienia należy już jednak pozostawić pracom opartym tym tutaj rozumieniu kultury masowej położono sil-
na nowych badaniach. ny nacisk na ściśle formalną, ilościową stronę tego
zjawiska. Zarazem jednak starano się wskazać, jak
1
A. Kłoskowska, Społeczne ramy kultury, Warszawa 1972; oraz głęboko sięgają jego historyczne korzenie, jak tech-
Społeczna sytuacja komunikowania, „Studia Socjologiczne" niczno-ekonomiczne i społeczne warunki organizacji
1974, 4(55). kultury przynajmniej od dwustu lat w Europie wpły-
2
"Massowaja kultura» - Illuzii i diejstwitielnost (pod redakcją
E. J. Sołowiewa), Moskwa 1975. wały na określenie treści i sposobu rozchodzenia się
kulturalnych wątków, których społeczna waga wzra- leży traktować jako wprowadzenie do właściwego tema-
stała w miarę rozszerzania się ich zakresu. tu książki. Proponowana przy tym ogólna koncep-
Rozważane tu zagadnienia kultury masowej ogra- cja kultury opiera się w największej mierze na ujęciach
niczono przy tym świadomie do zjawisk związanych właściwych antropologii kulturalnej. W częściach na-
najściślej z techniczno-społecznym mechanizmem ich stępnych pojęcie kultury występuje w rozumieniu węż-
rozchodzenia się, określanym jako środki masowego szym, bliższym potocznemu użyciu tego słowa. Poza
komunikowania. Problematyka masowej kultury zosta- ustępami referującymi poglądy innych autorów jest
ła przez to zawężona. Wyłączono z niej pewne ważne ono jednak zawsze traktowane jako pochodne od
dziedziny kultury współczesnej, jak na przykład sport sformułowanego w części pierwszej ogólnego antropolo-
i widowiska rozrywkowe lub imprezy muzyczne sku- gicznego pojęcia.
piające wielkie masy „bezpośredniej" publiczności zgro- Książka opiera się głównie na literaturze i publi-
madzonej równocześnie na jednym miejscu. Rezygnacja kowanych rezultatach prac badawczych. Własne, przy-
ta została podyktowana przede wszystkim względami czynkowe badania autorki nad wybranymi zjawiskami
na rozmiary pracy i na trudność objęcia w pierwszej kultury masowej prowadzone od 1957 r. posiadały jednak
próbie zarysu zagadnień masowej kultury bardzo sze- istotne znaczenie dla interpretacji analizowanych mate-
rokiego zakresu tematycznego. riałów i teorii. W ich toku ukształtowało się także
W związku z tym także w analizie kultury masowej zasadnicze rozumienie kultury masowej przyjęte w tej
skupiono się na niektórych kategoriach jej funkcji pracy. Zarówno to ujęcie, jak zasady systematyzacji
związanych najściślej z czynnościami o charakterze problematyki masowej kultury mogą być uznane za
dowolnym, nie posiadającymi zasadniczych zadań in- dyskusyjne. Jeśli posłużą przynajmniej za punkt wyjścia
strumentalnych. do pełniejszego i bardziej zadowalającego opracowania
Pomimo tych ograniczeń zakres tematyczny pozo- zagadnienia kultury masowej w polskiej literaturze
stał szeroki. Pozwala on na wyodrębnienie problema- socjologicznej, spełnią zamierzone zadanie. Szczególnie
tyki względnie jednolitej, szczególnie ściśle związanej ostatnia część pracy, poświęcona kulturze masowej
z potocznym rozumieniem masowej kultury i nasuwają- w Polsce, potraktowana tutaj zaledwie jako zarys
cej najwięcej spornych ocen. problematyki, wymaga rozwinięcia, korektur i precyzacji,
Krytyce kultury masowej poświęcono w książce sporo które będą możliwe, gdy nagromadzi się większy zasób
uwagi. Ta krytyka, rozwijająca się w ciągu dwustu prawie rzetelnych, szczegółowych prac badawczych.
lat, stanowi ciekawy rozdział dziejów myśli społecznej Książka ta wyrosła z nurtu socjologicznych zain-
i zasługuje na szersze, monograficzne opracowanie. teresowań wiele zawdzięczających inspiracji profesora
Tutaj została przedstawiona przynajmniej w szkicowym Józefa Chałasińskiego i kształtowanych w Zakładzie
ujęciu, podobnie jak wiele innych zagadnień składają- Socjologii i Historii Kultury PAN. Problematyka jej
cych się na zarys problematyki kultury masowej. krystalizowała się w 1961/62 roku w toku wykładów
Pewnych wyjaśnień wymaga pierwsza część pracy. monograficznych dla studentów socjologii Uniwersytetu
Zawarte w niej przedstawienie koncepcji kultury na- Łódzkiego, którzy byli pierwszymi cierpliwymi i życz-
liwymi odbiorcami jej treści. Do konkretyzacji wy-
dawniczego zamierzenia przyczyniła się możność udzia-
łu autorki w pracach Komitetu Badań nad Kulturą I. ROZUMIENIE KULTURY
Współczesną pod kierunkiem profesora Stefana Żół-
kiewskiego oraz zachęta ze strony Wydawnictwa.
Fragmenty tej książki były poddane dyskusji w kole-
żeńskim gronie na zebraniach łódzkiego oddziału
1
Polskiego Towarzystwa Socjologicznego . Profesor Sta-
nisław Ossowski jeszcze wiosną 1963 roku poświęcił
czas na przejrzenie drukowanego fragmentu pracy
i udzielił mi cennych uwag. Jego książki i wykłady
miały dla tej pracy ogromne znaczenie.
KSZTAŁTOWANIE SIĘ POJĘCIA KULTURY
Marzec - listopad 1963
Kultura nałoży do podstawowych pojęć humani-
styki współczesnej, a choć zastosowanie tego terminu
1
Dwa fragmenty pracy zostały poprzednio opublikowane: spopularyzowało się szeroko dopiero w XX w., po-
Homogenizacja kultury masowej a poziomy kultury („Kultura chodzeniem etymologicznym sięga on klasycznej
i Społeczeństwo" 1963, nr 2) oraz Rozumienie kultury w antro- starożytności. Łacińskie słowo cultura oznaczało
pologii kulturalnej i socjologii. („Przegląd Socjologiczny" 1962,
t. XVI/2); ten ostatni artykuł tylko w małej części zresztą pokry- pierwotnie po prostu uprawę ziemi, ale już Cycero
wa się literalnie z tekstem zawartym w książce. w Rozprawach tuskulańskich rozszerzył jego użycie
na zjawiska intelektualne nazywając filozofię kulturą
ducha. Z tym najwcześniejszym rozumieniem kultury
łączyło się wyobrażenie wewnętrznego wysiłku zmie-
rzającego do przekształcenia sfery ludzkiego myślenia
w sposób analogiczny do przeobrażeń, jakim ludzka
praca poddawała naturalną strukturę gleby, zewnętrz-
ny świat przyrody. Kultura w tym sensie przenoś-
nym — i pochodne od niej wyrażenie kult — podob-
nie jak uprawa w pierwotnym rozumieniu, oznaczała
zawsze kulturę czegoś: kulturę ducha, umysłu, kult
bogów lub przodków.
Wyrażenie „kultura" z przydawką dopełniaczową
utrzymało się w ciągu wielu stuleci i trwało, kiedy
w krajach łacińskich zaczął wchodzić w użycie ter-
min „cywilizacja" w szerokim rozumieniu, obejmu- w tym okresie. „Pamiętnik Warszawski" w 1817 r.
jącym całokształt społecznego dorobku w zakresie przytacza taki charakterystyczny fragment listu czy-
techniki, nauki, sztuki i politycznych urządzeń. telnika: „...Proszę o wytłumaczenie niektórych słów:
Na gruncie języka francuskiego słowo „cywilizacja" 1) Cywilizacja. Coraz bardziej natury tego słowa cie-
poprzedzone było w najwcześniejszym zastosowaniu kawy jestem, że ustawicznie czytam w nowych pro-
przez przymiotnik „cywilizowany" i bliskie mu w zna- jektach i słyszę w dyskursach jego powtarzanie. Na
2
czeniu określenia poli i polici. Pierwsze z nich odda- czym cywilizacja zawisła?..." . Pytanie to świadczy,
wano po polsku jako „ogładzony", „polerowany". Od- że termin „cywilizacja" odczuwany jeszcze jako neo-
nosiło się ono przede wszystkim do dobrych, gładkich logizm przez szerszą publiczność czytającą był pod
obyczajów. Drugie, wywodzące się od police, miało koniec pierwszego dwudziestolecia XIX w. szeroko
zastosowanie w odniesieniu do społecznego porządku używany w kręgach intelektualnych.
przeciwstawianego domniemanemu bezprawiu i cha- Nie jest zadaniem niniejszej pracy śledzenie histo-
osowi stosunków panujących wśród ludów dzikich rii recepcji terminów cywilizacja i kultura w języku
i barbarzyńców. Określenie „cywilizowany" i po- polskim. Można tu jednak stwierdzić, że pierwsze
chodny rzeczownik skupiły w sobie oba te znaczenia. z tych pojęć przyjęło się wcześniej w szerszym zakre-
Jak niegdyś kulturę — uprawę przeciwstawiano natu- sie. Encyklopedia Powszechna Orgelbranda (w tomie
ralnemu stanowi przyrody, tak cywilizację w XVIII w. na literę K wydanym w 1864 r.) nie uwzględnia wcale
uznawano za przeciwstawną pierwotnemu, „natural- pojęcia kultury, zaś w nowym wydaniu z przełomu
nemu" stanowi dzikich ludów1. Przeciwstawność ta, XIX i XX w. wymienia kulturę tylko w tradycyjnym,
ujmowana w kategoriach moralnych, była przy tym etymologicznym znaczeniu uprawy. Nawet tytuł dzieła
interpretowana bądź na korzyść cywilizacji, bądź — Tylora Primitive Cullure w polskim przekładzie
jak u Rousseau — na korzyść natury. z 1898 r. oddany został jako Cywilizacja pierwotna.
W Polsce znajdującej się na przełomie XVIII i XIX Podobnie zatem jak we Francji aż po dzień dzisiejszy
stulecia pod silnym wpływem języka i piśmiennictwa użycie terminu cywilizacja dominowało w Polsce
francuskiego rozpowszechniło się w tym okresie po- XIX w. nad terminem kultura. Ten ostatni nie został
jęcie cywilizacji. Słownik Lindego (1807—1814) nie jednak całkowicie zignorowany. Lelewel już w wy-
notuje wprawdzie jego rzeczownikowego użycia ogra- kładach wileńskich z lat 1822—1824 posługiwał się
niczając się do określenia przymiotnika „cywilizowa- pojęciem kultury w nowoczesnym szerokim rozumie-
ny". Jednak i użycie rzeczownika rozpowszechnia się niu humanistycznym i nazywał kulturę właściwym
przedmiotem badań historycznych3.
1
Por. H. E. Barnes, H. Becker, Social Thought from Lorę
2
to Science, Washington 1952, t. I, s. 423 i nasi; J. Lutyński, „Pamiętnik Warszawski" 1817, t. IX, s. 223.
s
Ewolucjonizm w etnologii anglosaskiej a etnografia radziecka, Lelewel we wstępie do Wykładu dziejów powszechnych
Łódź 1956, s. 49 i nast.; H. Becker, Anthropology and Sociology wyróżnił historię kultury jako dziedzinę historii opowiada-
w tomie For a Science of Social Man, J. Gillin ed., New York jącej. Z podanego określenia wynika szerokie rozumienie
1954 kultury, która ma obejmować religię, moralność, obyczaje,
Takie pojęcie kultury ukształtowało się najwcześ-
niej w humanistycznym piśmiennictwie niemieckim. a naturą. W De hire naturae et gentium (1688) można
Drobiazgowe poszukiwania genezy pojęcia kultury zaobserwować ciekawy proces wyłaniania się i kształ-
w znaczeniu akceptowanym przez współczesne nauki towania użycia pojęcia kultury jako samodzielnego
społeczne prowadzą do przesuwania coraz to dalej terminu. W drugiej księdze tego dzieła Pufendorf
wstecz granicy jego użycia. E. Tonnelet w odczycie używa kolejno określeń: universus vitae humanae
wygłoszonym w 1929 r. podczas pierwszego między- cnltus, cnltura oraz cultiira animi. Zakres tych
narodowego tygodnia syntezy w Paryżu nie cofnął się pojęć jest podobny. Obejmuje on wszelkie wynalazki
w przykładach poza wiek XVIII *. J. Niedermann wprowadzone przez człowieka, a zwłaszcza instytucje
w studium z 1941 r. sięgnął do XVII w. i znalazł społeczne, a także ubranie, język, wiedzę, moralność
w łacińskich dziełach Pufendorfa szerokie i zgoła kierowaną przez rozum i obyczaje. Część z tych okre-
nowoczesne w treści zastosowanie pojęcia kultury .
5 śleń sformułowana jest explicite, część można wyde-
Fakt, że Pufendorf pisał po łacinie nie ułatwiał samo- dukować na podstawie charakterystyki człowieka
dzielnego operowania tym terminem, lecz raczej je dzikiego, którego Pufendorf przedstawia jako pozba-
utrudniał, wymagał bowiem przełamania ustalonego wionego wszelkiej kultury.
w tym języku rozumienia kultury jako uprawy lub Jest charakterystyczne, że francuski tłumacz szwaj-
uprawiania wyraźnie określonej dziedziny: kultury carskiego wydania Pufendorfa z 1732 r. ani razu nie
roli, piśmiennictwa lub nauk. Pufendorf, gwałcąc użył w przekładzie wskazanych ustępów określenia
ducha języka, nadał samodzielność pojęciu kultury. „kultura" zastępując je odleglejszymi etymologicznie
Pojęcie kultury kształtowało się w pismach Pufen- wyrażeniami: soin, commodites względnie cultivation
dorfa na gruncie przeciwstawienia pomiędzy kulturą i cultive. Niewątpliwie jednak w niemieckiej litera-
turze naukowej Pufendorf odegrał rolę pionierską
organizację społeczną, pracę fizyczną i umysłową, sztukę jako popularyzator nowoczesnego pojęcia kultury,
i naukę. Silny akcent położony jest jednocześnie na proces mimo że zajmował się nim na marginesie rozważań
doskonalenia się jako na cechę kultury (por. Wykład dziejów nad prawem natury, nie zaś jako naczelnym przed-
powszechnych, według pierwodruku z 1850 r., Dzieła, t. III, miotem dociekań8. Na przełomie XVII i XVIII stu-
Warszawa 1959, s. 110). Por. także M. H. Serejski, Koncepcja
lecia w na pół zgermanizowanej formie Cultur uży-
historii powszechnej Joachima Lelewela, Warszawa 1958,
a zwłaszcza M. H. Serejski, Les origines et le sort des mots wał tego pojęcia Leibniz w swoich niemieckich pis-
civilisation et culture en Pologne, „Annales" 1962, nr 6. mach. Od lat sześćdziesiątych XVIII w. posługiwał
4
E. Tonnelet, Kultur, histoire du mot, evolution du sens się nim Herder. O rozpowszechnieniu się i utarciu
w zbiorze Civilisation, le mot et l'idie, Paris 1930. terminu świadczy jego wprowadzenie do słownika
* J. Niedermann, Kultur: Werden und Wandlung des Be- J. Adelunga wydawanego dwukrotnie, w 1774 i 1793 r.
griffes und seiner Ersatzbegriffe von Cicero bis Herder, Bi-
blioteca dell* Archivum Romanicum, Florence 1941. (Mimo
poszukiwań nie udało się dotrzeć do tej książki w polskich bi- ' S. Pufendorf, De iure naturae et gentium Ubri octo (1688
bliotekach). Por. także G. M. Pflaum, Geschichte des Wortes wg fotograficznego.wydania Oxford 1934), Liber II, caput II
„Zivilisation", Miinchen 1961. 1. 2; caput IV, 1, 2. Przekład francuski J. Barbeyruc, Le drolt
de la naturę et des pens, a Basie 1732.
Zgodnie z definicją Adelunga kultura jest to „uszla- such einer Geschichte der lyrischen Dichtkunst. Cha-
chetnienie lub wysubtelnienie wszystkich duchowych rakterystyczną ewolucję pojęcie to przechodziło
i fizycznych sił człowieka albo eałego ludu, tak, że w Myślach o filozofii dziejów (1784—1791). W przed-
słowo to oznacza zarówno oświecenie i uszlachetnienie mowie do tego dzieła Herder wahał się jeszcze przed
rozumu przez wyzwolenie z przesądów, jak też ogładę, uznaniem zdecydowanie pozytywnego charakteru kul-
7
uszlachetnienie i wysubtelnienie obyczajów" . Defi- tury. Nie nazbyt odległy w tym wypadku od Rous-
nicja ta odpowiada charakterystycznym oświecenio- seauistycznej koncepcji degenerującego wpływu sztuk
wym koncepcjom ujmującym kulturę jako przeciw- i nauk dopuszczał traktowanie kultury jako oznaki
stawienie barbarzyństwa. Analogicznie do wielu fran- wyrafinowanej słabości i wątpił, aby przyczyniała się
cuskich pojęć o cywilizacji jest ona zdecydowanie ona w istocie do szczęścia ogółu, bowiem uważał, że
i pozytywnie wartościująca. nie można uznać kultury za atrybut całych społe-
czeństw i epok historycznych. „W kulturalnym naro-
W ten sposób u schyłku XVIII w. pojęcie kultury
dzie jak niewielu jest ludzi kulturalnych?" — to py-
weszło do literatury naukowej z charakterystycznym
tanie-stwierdzenie przez swój sens, zarówno jak przez
oświeceniowym akcentem. Wiele późniejszych filo-
formę użytego przymiotnika: cultiviret, zdradza zwią-
zoficznych interpretacji, zarówno jak potoczne użycie
zek z tradycyjnym, opartym na etymologicznym sen-
tego pojęcia, zachowało po dziś dzień ów ton pozytyw-
sie rozumieniem kultury sprowadzającym się do indy-
nej oceny, który sprawia, że odmówienie komuś kul-
widualnego udoskonalania i uprawy ducha.
tury stanowi popularny epitet. Dopuszczenie istnienia
ludzi lub ludów niekulturalnych licowało z oświece- W dalszych księgach dzieła ustaliło się jednak inne
niową teorią postępu i stopniowego doskonalenia rozumienie kultury, uniwersalistyczne, odbiegające
intelektualnych oraz moralnych władz ludzkości. od wartościującego stanowiska typu Adelunga, pod
Ujmowanie kultury jako wyróżniającej cechy wybra- wieloma względami bliskie współczesnym pojęciom
nych jednostek lub ludów postępujących na drodze antropologii kulturalnej. Finalistyczna oświeceniowa
historycznego rozwoju niweczyło jednak wartość tego koncepcja dziejów skłania wprawdzie Herdera do roz-
pojęcia jako narzędzia etnologicznych i socjologicz- patrywania także i w późniejszych ustępach (ks. IX)
nych badań. problemu kultury jako warunku osiągnięcia szczęścia.
Sam autor zdaje sobie jednak sprawę z trudności roz-
W XVIII w. obok tego typu wartościujących pojęć, strzygnięcia tego zagadnienia i abstrahuje od niego
jakie reprezentuje definicja Adelunga, gruntowało się w znacznej części swoich rozważań.
także szersze ujęcie kultury stanowiące podstawę
późniejszych etnologicznych zastosowań. Rozpatrując dzieje ludzkości na tle ogólnego pro-
cesu rozwoju świata nieorganicznego i organicznego
Do uniwersalizacji pojęcia kultury przyczynił się
Herder ujmował kulturę przede wszystkim jako narzę-
wydatnie J. G. Herder. Już około 1764 r. posługiwał
dzie przystosowania rekompensujące niedostatki fi-
się on terminem Cultur lub Kultur w studium Ver-
zycznego wyposażenia człowieka w walce o byt. Na-
' Wg E. Tonnelet, op. cit., s. 62.
kreśliwszy iście darwinowski obraz powszechnego
współzawodnictwa gatunków o utrzymanie się przy W dziele Herdera tradycyjne spirytualistyczne kon-
życiu przedstawił warunki, w których człowiek toro- cepcje i wyrażenia ścierają się z poglądami sformuło-
wać musiał drogę swemu istnieniu wykorzystując wanymi w oparciu o postępy współczesnej mu wiedzy
właściwe sobie sprawności i umiejętności: „Sposób, przyrodniczej i tendencje realistycznego wyjaśniania
w jaki to uczynił, stanowi historię jego kultury, zjawisk kultury. Charakterystyczne jest pod tym
w której najprymitywniejsze ludy mają swój udział. względem określenie funkcji języka: „...Bóg jakiś
Najciekawsza to część dziejów ludzkości" 8. nauczył go [człowieka] sztuki formułowania idei za
pomocą dźwięków, oznaczania postaci za pomocą gło-
Główny mechanizm kultury widział Herder w tra-
sów i władania ziemią za pomocą słowa. Od mowy
dycji polegającej na ustalaniu się wzorów zachowania.
zaczyna się jego rozum i kultura, bo tylko dzięki niej
Tradycja i określone cechy organiczne składają się
panuje także nad sobą samym... Aby dusza ludzka
na zasadę człowieczeństwa. Plastyczność, fizyczna
mogła uświadomić sobie różnicę między rzeczami, do
słabość, długość dzieciństwa w połączeniu z wyższą
tego potrzebna jej była na początku pomoc innego
inteligencją czynią człowieka wrażliwym na wpływy
człowieka, tylko w ten sposób bowiem nauczył się
wychowawcze i zdolnym do ich przyjęcia. Stwierdza-
człowiek wypowiadać swoje myśli..."
jąc, że każdy człowiek tylko przez wychowanie staje
się człowiekiem, Herder formułuje tezę charaktery- Utożsamiając faktycznie świadomość z językiem
styczną dla późniejszych pojęć psychologii społecznej. pojęciowym Herder torował drogę późniejszym ma-
Herder operuje często koncepcją drabiny bytów, terialistycznym koncepcjom, a wyprowadzając język
a choć waha się przed sformułowaniem zdecydowanej ze społecznych kontaktów i podkreślając jego instru-
ewolucjonistycznej tezy, wskazana przez niego grani- mentalną ważność dla całej kultury, zbliżał się do
ca pomiędzy światem ludzkim i zwierzęcym nie jest współczesnych teorii kulturologicznych8. Jak współ-
przepaścią ze spirytualistycznych koncepcji. Dostrzega czesna socjologia twierdzi on, że człowiek dopiero
ostre przeciwstawienie pomiędzy kulturalną działal- przez wychowanie staje się ludzki.
nością człowieka a instynktownym zachowaniem zwie- W końcowych księgach swego dzieła wbrew zastrze-
rząt realizowanym automatycznie i niezmiennie. Uzna- żeniom przedmowy doszedł Herder do wniosku
je jednak, że zwierzęta wyższe, bliskie człowiekowi o uniwersalności kultury w obrębie ludzkości. Okre-
przez swą budowę fizyczną, zbliżają się do niego ślenie kultury i stwierdzenie jej uniwersalnego za-
także pod względem zdolności. Małpa nie posiada już
zdeterminowanych instynktów, jej psychika stoi tuż • J. G. Herder, op. cit., s. 161. Koncepcję Herdera warto
na granicy rozumu. Człowiek przekroczył tę granicę porównać ze sformułowaniami Marksa i Engelsa: „Mowa ma
dzięki dalszemu anatomicznemu wydoskonaleniu, bez tyleż lat co i świadomość — mowa to jest praktyczna, istnie-
którego — jak stwierdza Herder — zniweczone zosta- jąca i dla innych ludzi, a więc dla mnie samego dopiero
łyby wyższe siły ducha i odbicie boskości. istniejąca realna świadomość i mowa powstaje, jak świado-
mość, dopiero z potrzeby, z konieczności komunikowania się
• J. G. Herder, Myśli o filozofii dziejów, Warszawa 1962, z innymi ludźmi". K. Marks, F. Engels, Ideologia niemiecka,
t. I, s. 72. Dzielą, Warszawa 1961, t. III, s. 32.
sięgu sformułował omawiając mechanizm przekazy- der v. Humboldt, który — podobnie jak jego brat
wania i przejmowania tradycji, w którym widział Wilhelm — przyczynił się do popularyzacji terminu
źródło człowieczeństwa i akt duchowych narodzin kultury w literaturze niemieckiej.
człowieka Czy tym drugim narodzinom człowieka
Popularyzacja ta była jednak przede wszystkim
ciągnącym się przez całe jego życie nadamy zaczerp-
dziełem historyków: J. Burckhardt użył terminu kul-
niętą z uprawy roli nazwę kultury, czy zaczerpniętą
tura w tytule swego głośnego dzieła o Renesansie
z obrazu światła nazwę oświecenie... Ogniwa łańcucha
10 włoskim (1861). Wcześniej zaś inny, mniej wybitny
kultury i oświecenia obejmują całą ziemię" .
historyk, G. Klemm, uczynił z niej naczelne pojęcie
Zgodnie z tym rozumieniem kultury nie mogło być wielotomowego studium Allgemeine Culturgeschichte
ludów niekulturalnych; były społeczeństwa mniej lub der Menschheit (1843—1852) oraz bardziej teoretycz-
bardziej kulturalne, różniące się charakterem i stop- nej pracy Allgemeine Culturwissenschaft (1854—1855).
niem oświecenia, kultura została jednak uznana za
powszechny atrybut społecznego współżycia. Klemm wskazywał jako jedno ze źródeł swego sta-
nowiska antyheroistyczną, uniwersalną historię Vol-
Zgodnie z podstawowymi założeniami swego dzieła taire'a. Sam Voltaire nie posługiwał się jednak w Essai
Herder utożsamia „łańcuch kultury" z postępem oświe-
sur les moeurs pojęciem kultury, jakkolwiek byłoby
cenia czyli finalistycznie zorientowanym rozwojem
ono bardzo odpowiednie dla określenia przedmiotu
dziejów. Tak pojęta kultura stanowi w jogo rozumie-
niu jedność i stąd w Myślach o filozofii dziejów nie jego badań i mimo że używał go niekiedy w dziełach
mówi się nigdzie o kulturach w liczbie mnogiej, mimo poetyckich. Klemm, określając kulturę jako ogół zja-
że wiele ustępów zakłada faktyczne zróżnicowanie wisk przejawiający się w obyczajach, wierzeniach
kultur, którego nie można uznać tylko za różnicę i formach ustrojowych i przedstawiając szczegółowy
stopnia. Herder zwalczał europejski etnocentryzm wykaz dziedzin życia społeczeństw kwalifikowanych
w ocenie kultur innych stref cywilizowanych i choć do badania w poszczególnych epokach historycznych,
nie formułował nigdy zasady wielości kultur, uzna- stworzył prototyp szerokich, opisowych definicji kul-
wanej już współcześnie przez niektórych pisarzy, tury. Koncepcja kultury Klemma i współczesnego mu
np. przez Goethego, mógł jednak wpłynąć na formo- antropologa i etnografa niemieckiego T. Waitza, dzięki
wanie się pluralistycznych pojęć kultury. pośrednictwu Tylora, stała się wzorem dla wielu póź-
Koncepcja różnorodnych a równorzędnych kultur niejszych koncepcji etnologii i antropologii kulturalnej
stanowiąca istotny element dzisiejszych teorii z tru- w krajach anglosaskich.
dem torowała sobie drogę w okresie dominacji oświe- Gdy Tylor publikując swoją książkę w 1871 r. zde-
ceniowych oraz ewolucjonistycznych tez o jednolinio- cydował się użyć w jej tytule pojęcia kultury, termin
wym, postępowym rozwoju dziejów. O kulturach ^n był utarty w literaturze angielskiej, jakkolwiek
w liczbie mnogiej pisał około połowy XIX w. Aleksan- rozmaicie interpretowany. Pod tym względem nie-
wiele się zmieniło od czasu Herdera, który ubolewał
» J. G. Herder, op. cit, s. 387. w przedmowie do Myśli o filozofii dziejów, że trudno
0 coś bardziej nieokreślonego,- jak to słowo. Pewien ROZUMIENIE KULTURY W ANTROPOLOGII KULTURALNEJ
I SOCJOLOGII
typ ujęcia kultury, właściwy bynajmniej nie tylko
dla połowy XIX stulecia, charakteryzuje dobrze po-
lemika Matthew Arnolda prowadzona z Brightem Krytyczny przegląd koncepcji kultury dokonany
1 radykalno-liberalnym odłamem prasy brytyjskiej lat przez Kroebera i Kluckhohna uwzględnia sześć ty-
sześćdziesiątych. W interpretacji Brighta kultura po- pów definicji kultury, a właściwie sześć różnych
legać miała na powierzchownym polorze klasycznego, aspektów, które bywają szczególnie uwypuklone w róż-
filologicznego wykształcenia. Arnold przeciwstawiał nych definicjach, rzadko jednak występują wyłącznie
temu rozumieniu kulturę jako intelektualną cieka- i samodzielnie. Są to następujące aspekty: opisowo-
wość, jako bezinteresowne dążenie do doskonałości, wyliczający, historyczny, normatywny, psychologicz-
jako sferę moralnych i estetycznych wartości kontra- ny, strukturalny i genetyczny. Nie wszystkie terminy
stujących z brzydotą cywilizacji węgla i stali, z etyką klasyfikacji są szczęśliwie dobrane, nie wszystkie
pogoni za materialnym bogactwem i polityczną potęgą, typy-aspekty dostatecznie uzasadnione w postaci od-
ze światem arystokratycznych barbarzyńców, miesz- rębnych kategorii ujęcia kultury; można jednak tę
czańskich filistrów i „motłochu". Kultura to wszyst- próbę klasyfikacji uznać za pożyteczny zabieg zmie-
ko najlepsze, co zostało pomyślane i powiedziane na rzający do usystematyzowania, pojęć o kulturze.
świecie. Typ definicji opisowo-wyliczających stanowi kla-
Ujęcie kultury zawarte w Culture and Anarchy syczną postać wczesnych definicji etnologicznych. Re-
(1869) Arnolda należy do tego samego nurtu, co daw- prezentuje go m. in. wciąż użyteczna, klasyczna defi-
na definicja Adelunga i wiele późniejszych, filozoficz- nicja Tylora: „Kultura czyli cywilizacja jest to złożo-
nych, wartościujących koncepcji kultury. Na jego tle na całość, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę,
wyraźnie zaznacza się odmienność etnologicznego sta- moralność, prawa, obyczaje oraz inne zdolności i na-
nowiska Tylora opartego na wzorach niemieckiej wyki nabyte przez ludzi jako członków społeczeń-
etnografii i historiografii i analogicznego do uniwer- stwa".
salistycznej herderowskiej koncepcji kultury. Od Słabą stronę tej definicji stanowi niewątpliwie za-
czasu Tylora etnologiczna literatura poświęcona kul- warte w niej wyliczenie dziedzin kultury. Można
turze i operująca tym pojęciem tak się rozrosła, że wysunąć w stosunku do niej te same zarzuty, które
dokonanie przeglądu i systematyzacji koncepcji tego wywoływały definicje Klemma służące zresztą Tylo-
pojęcia stało się istotną potrzebą. Najobszerniejszy rowi za wzór. Dokonane wyliczenie nosi charakter
jak dotąd przegląd tego rodzaju stanowi książka dowolny i przypadkowy. Niepodobna go uznać za
Kroebera i Kluckhohna ogłoszona w r. 1952 ". poprawną klasyfikację dziedzin kultury, a nawet jako
egzemplifikacja jest zbyt jednostronne. Definicja Ty-
11
A. Kroeber, C. Kluckhohn, Culture. A Critical Reviev> lora zyskuje jednak na wartości, jeśli w ogóle zigno-
af Concepts and Definitions, Papers of the Peabody Museum, ruje się lub wykluczy człon zawierający wyliczenie.
Cambridge Mass. 1952. Z taką skróconą redakcją Tylorowskiej definicji moż-
na się spotkać u wielu późniejszych etnologów lub jakkolwiek ze względu na charakter swojej teorii był
antropologów kulturalnych, np. u R. Benedict lt .
on bardzo daleki od „strukturalistycznego" ujęcia
Mieszczące się w drugiej z wymienionych przez kultury właściwego wielu współczesnym badaczom.
Kroebera i Kluckhohna kategorii definicje historyczne Uprawiając ewolucjonistyczną etnologię porównawczą,
kładą nacisk na czynnik tradycji konstytuujący kul- operującą szeregami rozwojowymi skonstruowanymi
turę; używają dla jej określenia takich wyrażeń, jak w oparciu o dane zaczerpnięte z różnych terenów
dziedziczenie, dorobek. Definicje normatywne akcen- geograficznych i epok historycznych, Tylor dostrzegał
tują podporządkowanie normom jako właściwość za- jednak istotę kultury w społecznej genezie nawyków
chowań kulturalnych; zwracają uwagę na jedność i zwyczajów.
„stylu życia" charakteryzującego poszczególne kul- Do definicji Tylora nawiązuje wiele współczesnych
tury. Definicje zaliczane przez autorów do kategorii koncepcji etnologicznych rozwijających zasadnicze jej
psychologicznych uwzględniają w określeniu mecha- myśii. Wśród nich wymienić można definicje kultury
nizmy psychiczne kształtowania się kultury, a więc formułowane przez R. Lintona, do którego z~bliża się
proces uczenia się, wytwarzania nawyków. Do tej rozumienie przyjęte za podstawę w tej części rozwa-
kategorii zaliczono też definicje określające kulturę żań 13 . Rozumienie to stara się uwzględnić najważ-
jako aparat przystosowawczy. Definicje strukturali- niejsze aspekty kultury wyodrębnione w klasyfikacji
styczne charakteryzuje koncentracja na całościowym Kroebera i Kluckhohna. Niektóre z nich występują
charakterze poszczególnych kultur i ich wewnętrznym tu w rozwinięciu, inne będą tylko implikowane.
powiązaniu; definicje tego typu mówią o określonej
Zgodnie z tym rozumieniem kultura obejmuje dwie
kulturze lub o różnych kulturach, a nie o kulturze
zasadnicze klasy zjawisk: zachowania ludzkie oraz
w ogóle. W końcu definicje genetyczne kładą nacisk
przedmioty stanowiące rezultat tych zachowań. Druga
na wyjaśnienie pochodzenia kultury, jej przeciwsta-
z wymienionych klas pozostanie na razie na boku
wienie naturze, na jej charakter jako produkt spo-
rozważań. Zachowanie ludzkie przyjęto za podstawo-
łecznego współżycia ludzi.
wy termin rozważań zgodnie z przekonaniem, że za-
Ostatnie z wymienionych określeń nie stanowi chowanie stanowi najwłaściwsze pojęcie elementarne
zresztą specyficzności definicji genetycznych, lecz jest w analiyie zjawisk społecznych i w socjologicznym
właściwe większości określeń kultury w antropologii ujęciu kultury. W zakres kultury wchodzą jednak
kulturalnej, której pokrewieństwo z socjologią wy- nie wszystkie ludzkie zachowania, ale tylko te, które
raża się właśnie w relatywizowaniu zjawisk kultural- stały się społecznym nawykiem, a więc zachowania
nych do ich społecznego podłoża. Rzecz charaktery- odznaczające się regularnością właściwą dla licznych
styczna, że stanowisko to występuje już u Tylora, członków określonej grupy, pod-grupy czy kategorii
12
społecznej. Głównym źródłem tej regularności jest
Ta skrócona definicja brzmi: „Kultura jest to złożona
całość zawierająca nawyki nabyte przez człowieka jako 1S
R. Linton, The Study o{ Man, New York 1936; tenże,
członka społeczeństwa". (R. Benedict, The Science oj Custom,
The Cultural Background o} Personality, New York 1945 oraz
1929, cytuję za Kroeberem i Kluckhohnem, op. cit.).
The Tree oj Culture, New York 1955.
proces uczenia się specyficzny dla gatunku ludzkiego tach z doświadczonymi znawcami labiryntu, nie wpły-
i stanowiący jeden z głównych mechanizmów powsta- nęłoby to nawet w minimalnym stopniu na rezultaty
wania, trwania i rozwoju kultury. osiągane przez tych pierwszych. Doświadczone szczury
Wszystkie czynności kulturowe są wyuczone, a więc nie przekazałyby swych umiejętności niedoświadczo-
wyłączona zostaje z kultury klasa zachowań instynk- nym, podobnie jak małpa-wynalazca, Sułtan, w do-
townych, których charakter określa w sposób auto- świadczeniach Kóhlera nie przekazał swojej umie-
matyczny biologiczne dziedzictwo gatunku. Nie wszyst- jętności konstrukcji narzędzia towarzyszom ze stacji
kie jednak czynności wyuczone należy traktować jako w Tenerifie .
14

kulturalne. Charakter potrzebnego tu rozróżnienia Nie chodzi tu o stwierdzenie, że uczenie się od


uwypuklić może zestawienie pewnych zachowań ludz- osobników własnego gatunku nie odgrywa żadnej roli
kich i zwierzęcych. Zdolność uczenia się w dużym w życiu zwierząt wyższych. Eksperymenty i obser-
zakresie wspólna jest człowiekowi ze zwierzętami. wacje chińskiego zoopsychologa Zing Yang Kuo wy-
Jeden z podstawowych eksperymentów szeroko sto- kazały np., że stosunek młodych kotów wobec szczu-
sowanych we współczesnych badaniach wyższych rów ulegał modyfikacji w zależności od tego, czy
funkcji psychicznych zwierząt stanowi doświadczenie miały one możność obserwować łowy dorosłych kotów,
z labiryntem. Szczur wpuszczony wielokrotnie do tego 15
czy też nie . Uczenie się zwierząt od osobników wła-
samego labiryntu uczy się odnajdywać drogę do celu— snego gatunku jest jednak ograniczone ze względu
nagrody, eliminując błędy i skracając czas przebiegu. na brak zdolności symbolicznego komunikowania i od-
Zdobytej przez niego umiejętności polegającej na grywa rolę niepomiernie małą w porównaniu z ludz-
„opanowaniu labiryntu" nie nazwiemy jednak kultu- kimi zdolnościami przekazywania i przejmowania
rą. Niewątpliwie i w życiu ludzkim odgrywa pewną wiedzy oraz umiejętności.
Tolę wiedza i sprawność zdobywana w podobny spo- Człowiek nie stałby się współtwórcą kultury i nie
sób, jaki demonstruje szczur w labiryncie. Ta wiedza przystosowałby się do warunków życia w kulturze,
i doświadczenie w przypadku człowieka nie są z pew- gdyby jego zdolności uczenia się nie wykraczały poza
nością bez znaczenia dla rozwoju kultury. Nie stano- osobiste doświadczenie. Jego proces uczenia się prze-
wią jednak dostatecznego warunku rozwoju kultury. biega w dużym stopniu — jak to określają behawio-
Proces uczenia się zwierzęcia, który można nazwać
treningiem, odróżnia od typowego ludzkiego procesu 14
W. K6hler, Mentality oj Apes, London 1957, rozdz. V;
uczenia ta okoliczność, że zwierzę jest zdane prawie N. E. Miller, J. Dollard, Social Learning and Imitation, New
wyłącznie na swoje doświadczenie indywidualne. Haven 1941; Gestaltung sozialen Lebens bei Tier und Mensch,
Szczury kolejno i indywidualnie przechodzące do- Bern 1958.
15
świadczenie labiryntu nie są w stanie w najmniejszym Por. J. Dembowski, Psychologia zwierząt, Warszawa 1950,
rozdz. 5. U zwierząt jednak podobny wpływ ogranicza się
nawet stopniu skorzystać z uprzedniego doświadcze- wyłącznie do sytuacji, w których osobnik przejmujący wpły-
nia swych towarzyszy. Jakąkolwiek swobodę pozosta- wy bezpośrednio uczestniczy. W przypadku człowieka zdol-
wiliby eksperymentatorzy „nowicjuszom" w kontak- ność symbolicznego komunikowania radykalnie zmienia rolę
przekazywania i przejmowania doświadczeń.
ryści — na płaszczyźnie werbalnej. Umiejętność po- ludzkiego i zwierzęcego sposobu uczenia się nasuwa
sługiwania się symbolami i komunikowania się z in- się problem stosunku kultury do natury. Zwracano
nymi ludźmi za pośrednictwem symboli są to specy- uwagę już w pierwszym rozdziale na przeciwstawienie
ficznie ludzkie sposoby rozszerzania zakresu wiedzy tych dwóch pojęć zawarte w etymologicznej genezie
i zdobywania umiejętności praktycznych rozwiązań. terminu kultura. Przeciwstawienie to wyraźnie wy-
Cudzoziemiec, korzystający po raz pierwszy w życiu stępowało w pismach autorów wprowadzających ter-
z systemu kolei podziemnej obcego sobie miasta, znaj- min „kultura" do piśmiennictwa oświeceniowego,
duje się pozornie w sytuacji bardzo podobnej do sy- a więc u Pufendorfa i Adelunga. Jeszcze ostrzej za-
tuacji szczura w skomplikowanym labiryncie, ale uczy znaczało się ono u autorów francuskich, którzy —
się on opanowania tej sytuacji w inny sposób aniżeli jak Rousseau w Emilu — używali pojęcia kultury
zwierzę zdane pierwotnie na metodę prób i błędów. w sensie bliskim etymologicznego znaczenia. W prze-
Znaki symboliczne, tj. przedmioty i zachowania po- ciwieństwie do tego stanowiska dla Herdera charak-
siadające wartość i znaczenie nadane i uznawane terystyczne jest ujmowanie kultury jako narzędzia
ia
w kręgu ludzi, którzy się nimi posługują , Stanowią przystosowania do naturalnych warunków bytu.
istotny czynnik rozszerzania się kultury, jej trwania W późniejszej niemieckiej filozofii i socjologii kul-
w czasie i kumulacji kulturalnego dorobku. Wyższe tury przeciwstawienie kultury naturze nie tylko zo-
zwierzęta posiadają wprawdzie zdolność reagowania stało na ogół utrzymane, ale uzyskało szerokie teore-
na niektóre symbole ludzkie jako na znaki, nie są tyczne uzasadnienia, np. w teorii Rickerta i Alfreda
jednak zdolne do ich koncepcyjnej interpretacji ani Webera, o poglądach których będzie mowa w roz-
do ustalania znaków sztucznych lub symboli. Można dziale następnym. Dla właściwego zrozumienia pro-
też powiedzieć, że ich komunikacja wzajemna polega blematyki kultury jest istotne, aby tamtego przeciw-
na wyrażaniu, komunikacja pomiędzy ludźmi — na stawienia opartego na podbudowie filozoficznych za-
wypowiadaniu17. Podobieństwo zachowania zwierząt łożeń nie mylić z empirycznym rozróżnieniem po-
jednego gatunku wynika głównie z somatycznej jed- między kulturą a naturą przyjmowanym przez wielu
norodności. Szeroka skala różnorodności ludzkiego za- antropologów kulturalnych i socjologów współczes-
chowania, zarówno jak prawidłowości występujące nych. Kiedy np. S. Ossowski dokonuje rozgraniczenia
w ramach określonych społeczeństw stanowią cechę pomiędzy dziedziczeniem biologicznym a dziedzictwem
ludzkiej kultury. społecznym, nadaje on inny sens przeciwstawieniu
W związku z tym wyraźnym rozróżnieniem źródeł kultury i natury aniżeli cytowani filozofowie 18.
prawidłowości w zachowaniu ludzi i zwierząt oraz Najbardziej istotne elementy stanowiska współczes-
nej socjologii wobec zagadnienia stosunku natury
i kultury można ująć w stwierdzeniu, że kultura

Określenie symbolu według L. A. White, The Science
of Culture, New York 1949, s. 25. Ta uproszczona interpre-
tacja ignoruje rozróżnienie między znakiem a symbolem.
u
17
T. Kotarbiński, Elementy teorii poznania, logiki formal- S. Ossowski, Więź społeczna a dziedzictwo krwi, War-
nej i metodologii nauk, Warszawa 1961. szawa 1948, s. 70 i nast.
przeciwstawna jest naturze w sensie ontogenetycz- czeniu kultura przeciwstawia się naturze ludzkiej
nym, wynika natomiast z natury w sensie filogene- jako coś zewnętrznego wobec niej i przerastającego ją
tycznym. Gatunek ludzki, jedyny spośród wszystkich wielokrotnie. Wybitna, twórcza indywidualność wzbo-
gatunków istot żywych, dojrzał do tworzenia kultury gacająca kulturę własnego społeczeństwa i nadająca
0 szerokim zakresie i działalność kulturalną można jej na pewnym odcinku nowy kierunek dokonuje tego,
uznać za jego naturalną funkcję. W tym sensie kul- zgodnie z określeniem Czarnowskiego, nie przez prze-
tura nie jest przeciwstawieniem natury, ale stanowi ciwstawienie się kulturze, ale przez szczególnie pełne,
jej konieczny rezultat. Spośród różnorodnych okre- skuteczne opanowanie jej różnorodnych form. Nawet
śleń człowieka jako gatunku najwłaściwsze wydaje dzieło genialnego reformatora wyrasta zatem w więk-
się określenie go mianem zwierzęcia tworzącego szym stopniu z kulturalnych wpływów niż z biologicz-
kulturę.
] nej natury jednostki. Zarazem jednak wszelka możli-
Dorobek kulturalny ludzkości zaczął się gromadzić wość powstawania i rozwoju kultury uwarunkowana
wcześniej jeszcze, nim wykształcona została współ- jest u samych podstaw naturalnymi biopsychicznymi
czesna gatunkowa antropologiczna postać homo sa- właściwościami gatunkowymi człowieka.
piens. Właściwa człowiekowi zdolność przekazywania Zgodnie z przyjętą definicją w obręb kultury wcho-
1 przejmowania społecznego dziedzictwa zarówno dzą zachowania ludzkie podporządkowane wspólnym
w postaci przedmiotów, jak norm i wzorów zachowa- społecznym wzorom i modelom. Cechą społecznych
nia leży u podstaw kumulatywnego charakteru kul- nawyków jest zdolność generalizowania reakcji od-
tury. Rezultatem tego kumulatywnego procesu jest noszonych do pewnego typu podniet, do typu sytuacji
jednak właśnie przeciwstawienie kultury naturze życiowych. Dziecko, uczące się jeść zgodnie z oby-
w ontogenetycznym porządku — w doświadczeniu czajami własnej kultury, przyswaja sobie pewien
• indywidualnym pojedynczego człowieka. ogólny wzór zachowania, określanego czasami mia-
Dziedzictwo kulturalne, które od dziesiątków tysię- nem „dobrych manier przy stole", który potrafi sto-
cy lat zastaje każda jednostka w momencie swego sować w różnych okolicznościach, niezależnie od miej-
narodzenia, jest tak rozległe i złożone, że indywidual- sca, rodzaju spożywanego posiłku, otoczenia. Kultu-
ny wysiłek kulturotwórczy nie zdoła go zrównoważyć rowe zachowanie człowieka układa się w szereg po-
nawet w minimalnej części; drogi rozwoju kultury dobnych wzorów przyswojonych w procesie socjali-
są tak różnorodne, że izolowany osobnik nie ma naj- zacji.
mniejszych szans samodzielnego dotarcia do zdobyczy Jest przy tym rzeczą znamienną, że ludzie nie za-
grupowych któregokolwiek z historycznych społe- wsze zdają sobie sprawę z prawidłowości własnego
czeństw. Nikt nie jest w stanie wysnuć złożonej kul- zachowania. Wzory kultury mogą być zatem nieuświa-
turalnej całości z zasobów własnej natury; każda domione, ukryte (covert) lub otwarte, ujawnione
jednostka musi być wprowadzana w kulturę swego (overt). Tymi terminami posługuje się R. Merton.
społeczeństwa, aby stać się normalnym uczestnikiem Zbliżone stanowisko w ujmowaniu kategorii prawidło-
grupowego życia. W tym właśnie i tylko w tym zna- wości zachowań wyraża także koncepcja F. Znaniec-
kiego co do typów i wzorów zachowań społecznych matrylokalna, to znaczy, że pary małżeńskie mieszkają
oraz nowsza koncepcja C. Levi-Straussa modeli sta- przy rodzinie żony20.
tycznych i dynamicznych19. Niektórzy badacze W przypadku tym badanie doprowadziło zatem do
kultur pierwotnych nie zdawali sobie jednak sprawy wykrycia pewnego ustalonego i dominującego wzoru
z konsekwencji występowania „wzorów ukrytych". społecznego zachowania, którego członkowie badanego
Posługując się w badaniach pośrednictwem wybra- społeczeństwa zupełnie nie byli świadomi. Inny przy-
nych informatorów docierali oni tylko do pewnego typu kład podobnego rodzaju ukrytego wzoru wskazuje
prawidłowości, do „wzorów otwartych" i modeli dy- R. Merton w przypadku małżeństw mieszanych w Ame-
namicznych, nazywanych przez Levi-Straussa „mode- ryce 21 .
lami domowego wyrobu", które same w sobie stano- Wiadomo, jak silne opory występują w znacznej
wią interesujący przedmiot badania, ze względu części białego społeczeństwa Stanów Zjednoczonych
jednak na pełnione w badanym społeczeństwie funk- w odniesieniu do stosunków seksualnych pomiędzy
cje normatywne muszą być traktowane ostrożnie białymi kpbietami i Murzynami. Opory te w sferze
i powściągliwie jako narzędzie poznania. Jest zrozu- norm i ocen społecznych są znacznie silniejsze, niż
miałe, że w żadnym społeczeństwie zalecanych norm w odniesieniu do kombinacji odwrotnej. Socjologicz-
nie można traktować jako całkowicie identycznych ne badania wykazały jednak, że wśród małżeństw
z faktycznymi zachowaniami ludzi. Zwracał na to mieszanych związki białych kobiet z Murzynami prze-
uwagę B. Malinowski w komentarzu do swoich badań ważają znacznie nad związkami Murzynek z białymi.
trobriandzkich. M Istnieje tutaj zatem pewna prawidłowość społecznych
Informatorzy mogą wprowadzić badacza w błąd nie zachowań, która nie tylko nie jest w społeczeństwie
tylko dlatego, że bywają skłonni do mieszania norm uświadamiana i podyktowana normami społecznymi,
etycznych i faktycznych zachowań, ale także dlatego, ale nawet pozostaje w sprzeczności z zakorzenionym
że nie zawsze są świadomi prawidłowości własnej systemem norm i wartości społecznych.
kultury, o które badaczowi chodzi. Na ten fakt zwró- Najlepszej wreszcie ilustracji funkcjonowania ukry-
cił uwagę P. Murdock przy okazji badania typu rezy- tych wzorów kultury dostarczają zjawiska językowe.
dencji małżeńskiej wyspiarzy Truk na Pacyfiku. We wszystkich językach etnicznych w ciągu wielu
W czasie wywiadów otrzymywał on od krajowców wieków ich rozwoju wytworzył się szereg prawidło-
odpowiedzi, według których małżeństwa zamieszki- wości, które były respektowane bez świadomości reguł
wać miały równie często z rodziną męża jak żony, co gramatycznych będących ich wyrazem. Mechanizm
w terminologii etnologicznej określa się jako bilo- przyswajania sobie tych wzorów bez świadomości
kalny typ rezydencji małżeńskiej. Dalsze szczegóło- reguł można obserwować na przykładzie dzieci uczą-
we badania wykazały jednak, że na przestrzeni kilku 10
An Appraisal of Anthropology Today, Soi Tax ed., Chi-
pokoleń w 85% wypadków występuje rezydencja cago 1953; por. także C. Levi-Strauss, Anthropologie structu-
19
rale, Paris 1958, s. 308 i nast.
Por. A. Kłoskowska, Wzory i modele to socjologicznych łl
R. K. Merton, Social Theory and Social Strueture, Glen-
badaniach rodziny, „Studia Socjologiczne" 1962, nr 2 (5). coe 1957, s. 53.
cych się ojczystego języka. W procesie nauki języka Przez modele rozumieć tutaj należy zalecenia, od-
występują przy tym charakterystyczne tendencje do noszące się do pełnienia określonych ról społecznych
generalizacji reakcji, które wykraczają poza proste i do zachowania w różnych społecznych sytuacjach,
i literalne naśladownictwo. Dzieci spontanicznie sto- sformułowane w postaci zdań normatywnych lub
sują nieświadomie podchwycone paradygmaty do no- zdań opisowych zawierających wyraźne oceny. Jak
wopoznawanych wyrazów. Charakterystyczne pomyłki wskazywały choćby przytoczone powyżej przykłady
językowe polegające na zastosowaniu ogólnej reguły rezydencji małżeńskiej na wyspie Truk oraz mał-
do wyjątków gramatycznych stanowią przy tym wy- żeństw mieszanych w Ameryce, istnieją w życiu spo-
mowny dowód, że występuje tu zjawisko operowania łecznym statystycznie uchwytne prawidłowości, które
pewnym ogólnym wzorem, a nie mechanicznego na- nie są rezultatem podporządkowania się normom
śladowania konkretnych zachowań starszych. Cztero, i zaleceniom zawartym w modelach. Z drugiej zaś
pięcioletnie dziecko polskie używające błędnej formy strony w pewnych skrajnych wypadkach modele mo-
dopełniacza od wyrazu pies — piesa, dziecko angiel- gą nie mieć w ogóle żadnego pokrycia w zachowaniu,
skie błędnie tworzące liczbę mnogą od wyrazu mou- co je różni od uświadomionych wzorów. Na ogół
se — mouses nie naśladuje nikogo, ale stosuje wzór jednak modele stanowią bardzo istotny, choć nie je-
prawidłowej odmiany, jakkolwiek nie jest jeszcze dyny czynnik ustalania kulturowych prawidłowości
świadome reguł gramatycznych swego języka, tj. nie zachowań. Można zatem stwierdzić, iż w zakres kul-
umiałoby ich sformułować. tury wchodzą zachowania zgodne z wzorami uświa-
Obok wzorów nieujawnionych istnieje jednak domionymi lub nie, jak i podporządkowane normom,
w każdej kulturze szereg wzorów otwartych, których których kompleksy składają się na modele społeczne.
występowania członkowie społeczności są w mniej- Nie ulega przy tym wątpliwości, że normy i oceny
szym lub większym stopniu świadomi. Ludzie potrafią występujące we wszelkiego rodzaju modelach kultu-
niejednokrotnie prawidłowo przedstawić wiele typo- rowych odgrywają bardzo dużą rolę w procesie prze-
wych dla własnej grupy sposobów zachowania; kazywania i przyswajania właściwych dla danej kul-
a zwłaszcza w statycznych kulturach tradycjonalnych tury sposobów zachowania. Obok podporządkowywa-
doświadczeni starcy pełnią rolę depozytariuszy wiedzy nia się normom dokonuje się jednak przejmowanie
o plemiennych zwyczajach. wzorów zachowania na drodze naśladownictwa. Nie-
Wzory otwarte jako prawidłowości zachowań, które wątpliwie dzieci przyswajają sobie na tej drodze
znajdują lub mogą znaleźć wyraz w werbalnych wiele nawyków charakterystycznych dla własnej kul-
reakcjach samych uczestników społecznych procesów, tury dużo wcześniej, nim są one w stanie zrozumieć
należy jednak odróżnić od sformułowanych norm lub zwerbalizowane normy tej kultury.
modeli zawierających postulowane zasady aprobowa- Stary spór pomiędzy Durkheimem a Tardem ty-
nego w danej kulturze zachowania, jakkolwiek nie- cz c
3 y genezy społecznych, a właściwie kulturalnych
którzy autorzy nie rozróżniają tych dwóch kategorii prawidłowości, należałoby zatem rozstrzygnąć w du-'
kulturalnych prawidłowości. c
hu kompromisu stwierdzając, że zarówno przymus
1
społeczny, jak naśladownictwo przyczyniają się dc Do akceptacji takiego rozgraniczenia przychylał się-
rozpowszechniania się i utrwalania form kulturowyct w pewnym okresie P. Murdock22. Jednak choćby
reakcji. Oba czynniki są przy tym ze sobą ściśle sple- wspomniany powyżej przykład jego własnych badań
cione. Przymus, rozumiany zresztą znacznie szerzę, wskazuje praktyczną niemożliwość podziału kompe-
aniżeli werbalne normy i modele, wzmacnia tendencjt tencji antropologii kulturalnej i socjologii według
do naśladowania w określonych sytuacjach. Naślado- zasady badania samych tylko norm i modeli lub sa-
wanie zaś stanowi jeden z mechanizmów przyswajani^ mych nieuświadamianych, statystycznych prawidło-
narzucanych reakcji. W konsekwencji dokonuje sid wości zachowania. Jedne i drugie stanowią elementy
względne ujednolicenie wzorów zachowania w rai kultury kształtującej się na gruncie określonych spo-
mach danej zbiorowości społecznej stanowiące konsty- łeczeństw. O ile rozróżnienie tych dwóch typów
tutywną cechę kultury w przyjętym tutaj rozumieniu. prawidłowości jest uzasadnione i konieczne, o tyle
U niektórych współczesnych przedstawicieli nauk rozdzielanie ich poprzez parcelowanie na użytek od-
społecznych można spotkać się z przekonaniem, ż« rębnych dyscyplin naukowych stanowiłoby sztuczny
granica pomiędzy antropologią kulturalną a socjologią i szkodliwy zabieg.
wyznaczona jest przez odrębność dziedziny norm Etnologia, której nazwa rugowana jest obecnie
i wzorów. Pierwsza mianowicie miałaby zajmowai w krajach anglosaskich przez nazwę antropologii
się tylko normami, modelami kultury, formułowanym: kulturalnej lub społecznej, odróżniała się w XIX w.
explicite zaleceniami, których powszechna znajomość od socjologii głównie przedmiotem swych badań.
i akceptacja w badanym społeczeństwie jest przy tynd Przedmiot ten stanowiły podówczas społeczeństwa
założona. Druga natomiast miałaby brać za przedmiol i kultury pierwotne. Obecnie nie tylko określenie to
prawidłowości zachowań nie posiadających odpowiedJ wychodzi z użycia zastępowane przez takie terminy,
ników w modelach i uchwytnych jedynie na drodze jak: kraje słabo rozwinięte, młode narody, świat trzeci,
statystycznych zestawień obserwacyjnych danych. ale sama problematyka izolowanych ludów „dzikich"
Podobne rozgraniczenie przedmiotu badań antro- staje się anachronizmem. Zarówno anglosaska antro-
pologii kulturalnej i socjologii uzasadniać miało także pologia kulturalna i społeczna, jak europejska konty-
różnice metod badawczych obu tych nauk. W pier- nentalna etnologia i etnografia, w tym także etno-
wszym wypadku podstawową metodą pozostać miał grafia polska i radziecka, znalazły drogę do badań
wywiad ze specjalnie dobranymi informatorami trak- współczesnych społeczeństw2S. Od badań ściśle socjo-
towanymi jako kompetentni znawcy, nie zaś prze- logicznych różni obecnie te badania w pewnej mierze
ciętni reprezentanci własnej kultury. W wypadku ich zakres: predylekcja do badania małej, lokalnej
badań socjologicznych chodzić miało natomiast społeczności, oraz metoda: przewaga obserwacji i tra-
0 uchwycenie statystycznie przeciętnych zachowań, 22
G. P. Murdock, The Cross-cultural Survey, „American
stąd posługiwanie się próbami reprezentatywnymi Soc. Review" 1940, nr 3.
2S
1 poszukiwanie statystycznych prawidłowości zacho; J. Lutyński, Antropologiczna monografia terenowa i ba-
dania spoleczno-kulturalnych przeobrażeń w Polsce współ-
wań, których sami badani często mogą być nieświadomi. czesnej, „Przegląd Socjologiczny" 1961, t. XV, z. 2.
dycyjnego swobodnego wywiadu nad stosowanien kultura może być wyjaśniona tylko w terminach kul-
technik statystycznych, rygorystycznie ilościowycl tury; zadaniem kulturologicznych teorii jest wyjaś-
i nie wymagających bezpośredniego kontaktu z obiek nienie wzajemnych związków zjawisk kulturalnych
tem badań. Granica dzieląca te dyscypliny staje si< bez odwoływania się do jakiejkolwiek innej, także
jednak coraz bardziej płynna, a rozróżnienie norn i społecznej sfery zjawisk.
i wzorów nie powinno z pewnością prowadzić do je Podobne stanowisko należy jednak do wyjątków na
zaostrzenia. Zdaniem A. L. Kroebera zjawiska spo- gruncie współczesnej etnologii i antropologii kultural-
łeczno-kulturalne stanowią właściwą i wspólną sfer^ nej. M. Herskovits rozważając jego uzasadnienie
badań antropologii kulturalnej i socjologii**. To sta- przyznaje, że można ujmować kulturę jako rzeczy-
nowisko nasuwa potrzebę rozpatrzenia związku fak- wistość zewnętrzną w stosunku do człowieka i wy-
tów kulturalnych i faktów społecznych. wierającą na niego przemożny wpływ. Sam deklaruje
Relatywizacja kultury do określonego społeczeń- się jednak jako zdecydowany zwolennik socjocen-
stwa występuje w wielu definicjach kultury, także trycznego stanowiska, które formułuje i uzasadnia
w tych, które formułowali etnologowie; charaktery- w następujący sposób:
zuje ona przede wszystkim klasyczną definicję Tylora. „Gdy szczegółowo analizujemy kulturę, odkrywa-
Nie oznacza to jednak, że lokalizacja kultury w ra- my w niej tylko serię reakcji ukształtowanych we-
mach społecznych stanowi powszechne zjawisko w ba- dług pewnych wzorów charakterystycznych dla jed-
daniach kulturologicznych. Zdecydowanie odmienne nostek tworzących grupę. To znaczy, odkrywamy
stanowisko reprezentuje wielu etnologów tej klasy, wówczas ludzi reagujących, ludzi zachowujących się
co niedawno zmarły R. Lowie i L. White. White, w określony sposób, ludzi rozumujących. Staje się
który deklaruje się sam jako reprezentant tradycji wówczas jasne, że badania ujmują w postaci konkretu
szkoły ewolucjonistycznej, krytykuje typ socjologicz- oddzielne i czasowo określone doświadczenia ludzi
nego ujęcia kultury, polegający na interpretacji zja- w grupie, że obiektywizują je i nadają im charakter
wisk kulturalnych jako określonego rodzaju zacho- rzeczowy" 26 .
wań społecznych i ich wytworów. Kulturologiczna Stanowisko zbliżone do poglądów Herskovitsa zaj-
teoria kultury postulowana przez White'a, podobnie muje w tej sprawie także etnograf angielski, uczeń
jak ujęcie Lowie'go, traktuje kulturę jako „osobną 27
Malinowskiego, R. Firth . Sprowadzanie kultury do
i wyodrębnioną klasę ponad-psychicznych i ponad- społecznie ukształtowanych prawidłowości zachowań,
społecznych zjawisk... jako proces sui generis obda- uznane przez etnologów miary Herskovitsa i Firtha,
rzony swoistymi prawami" *5. White protestuje prze- jest zadowalające dla pewnej, ogólnej płaszczyzny
ciwko socjologicznym praktykom przekładania kultury socjologicznych ujęć. Spośród wielu definicji kultury
na język społecznej interakcji. Zgodnie z jego ujęciem zdolnych zaspokoić zarówno postulaty antropologii
u
A. Kroeber, „The Personality of Anthropology", Berkelejr 28
M. Herskovits, Mcm and His Works, New York 1949, s. 28.
1958, powielony tekst odczytu. 27
R- Firth, Contemporary British Social Anthropology,
* L. A. White, op. dt, s. 85. ..American Anthropologist" 1951, nr 6.
kulturalnej, jak socjologii zasługuje na uwagę defini^ na myśli właśnie głównie tę kategorię przedmiotów;
cja Lintona. Formułując wczesną definicję w The wyrażenie: kultura Azteków przywodzi na myśl
Study oj Man (1936) Linton ujmował kulturę w ter- rzeźby bazaltowe i ceramikę; wyrażenie: kultura
minach wyobrażeń, reakcji uczuciowych i wzorów Odrodzenia — malarstwo włoskie XV i XVI stulecia.
zachowania. W późniejszej definicji zawartej w The Wydaje się jednak, że istotną zaletą „socjocentrycz-
Cultural Background oj Personality udało mu siej ncgo" i „behawioralnego" ujęcia typu definicji Lin-
osiągnąć większą jednolitość i prostotę dzięki wstęp- tona jest właśnie położenie nacisku na genezę przed-
nemu rozróżnieniu „kultury rzeczywistej" (redl cul-\ miotów kulturalnych jako rezultatów ludzkich zacho-
turę) i „kultury abstrakcyjnej" (cullure construct). wań. Pisząc o zjawiskach kultury słuszną rzeczą wy-
Ostateczna wersja definicji kultury rzeczywistej daje się wyjść od faustowskiej zasady „Im Anfang
sformułowana przez Lintona brzmi: „Kultura stano- war die Tat". Między kamieniem ogładzonym ludzką
wi układ wyuczonych zachowań i rezultatów zacho- ręką a kamieniem ukształtowanym przez wpływy
wań, których elementy składowe są wspólne dla wody i powietrza może istnieć niewielka zewnętrzna
członków danego społeczeństwa i przekazywane w jego różnica. Ale pierwszy będzie dla archeologa ważnym
28
obrębie" . dokumentem kultury epok minionych; drugi — tylko
Nie tylko z socjologicznego punktu widzenia, lecz zawaliskiem na drodze.
także ze stanowiska całej grupy nauk określanych Kulturalny charakter przedmiotów nie tylko ma
jako behavioural sciences, zaletę tej definicji sta- źródło w ludzkim działaniu, ale musi być przez nie^
nowi wyrażenie jej w terminach zachowania. Analiza utrzymywany. Podobną zasadę wyraził S. Ossowski
zjawisk społecznych i kulturalnych może być dzięki stwierdzeniem, że istotę kulturowego dziedzictwa sta-
temu sprowadzona do tych samych elementów; kon- nowią dyspozycje ludzkie, czyli tendencje do określo-
strukcje pomocnicze można tworzyć wychodząc od^ nego reagowania na przedmioty przekazywane w ra-
analogicznych założeń. Zalety stanowiska przyjmują- mach społeczeństwa. Wytwory wyłączone z zakresu
cego zachowanie za termin podstawowy uwidaczniają ludzkich oddziaływań w swoim aktualnym funkcjo-
się także w rozwiniętej dziedzinie współczesnej antro- nowaniu przestają należeć do kultury. Jak opuszczone
pologii kulturalnej, którą stanowią tzw. badania oso- świątynie starożytnego Khmeru zatopione przez
bowości i kultury. Oba te przedmioty traktuje się dżunglę, zarastają lianami i stają się schronieniem
jako dwa różne aspekty tego samego zjawiska: procesu dzikich zwierząt. Przestają one wówczas funkcjono-
zachowań ludzi połączonych stosunkami interakcji. wać jako przedmioty kultury. Ale ich rzeźby, wydarte
Kultura nie składa się jednak z samych tylko za- z kamiennych podstaw, w dalekim muzeum wracają
chowań ludzkich, lecz także z ich rezultatów, z wy- do funkcji kulturalnych, jakkolwiek w' odmiennych
tworów. W rozumieniu potocznym mówiąc o kulturze ramach społecznych i w innej roli.
określonego ludu lub epoki historycznej ma się często
Jeśli zatem antropologia kulturalna w swym zbli-
28
R. Linton, The Cultural Background of Personality, cyt. żeniu do socjologii i psychologii społecznej koncen-
wyd., s. 31. truje się raczej na kulturowych aspektach społecznych
zachowań, nie wytworach, przyjęte przez nią definicje c iw metafizycznym i poetyckim spekulacjom na te-
pozwalają objąć całokształt zjawisk kultury w je; mat „prawdziwej" i „właściwej" kultury 3 0 . Uniwer-
najszerszym rozumieniu*9. salistyczne ujęcie kultury wyraża się we włączeniu
W oparciu o cytowane definicje antropologów kul do niej całości społecznego dorobku ludzi, prowadzi
turalnych można by tu sformułować następująca więc do znacznego rozszerzenia zakresu pojęcia kul-
określenie kultury, które będzie odtąd nazywane p( tury w porównaniu ze stanowiskiem wartościującym.
prostu antropologicznym określeniem: kultura jest U Zagadnienie wartościowania lub niewartościowania
względnie zintegrowana całość obejmująca zachowa kultury bywa jednak rozmaicie interpretowane i może
nia ludzi przebiegające według wspólnych dla zbioro- wywołać nieporozumienia, wymaga zatem pewnych
wości społecznej wzorów wykształconych i przyswa- wyjaśnień. Przede wszystkim wartość jest tutaj rów-
janych w toku interakcji oraz zawierająca wytwory noznaczna z oceną, a zasada niewartościowania —
takich zachowań. z zasadą nieoceniania. Postulat powstrzymywania się
Definicja ta stanowi właściwy punkt wyjścia socjo-^ od ocen w ujęciu kultury nie oznacza przy tym, że
kulturalnych teorii, a dla pewnego, chociaż nie dla badacz nie powinien porównywać ze sobą kultur i po-
każdego zakresu badań jest wystarczająca. Reprezen-j rządkować ich np. w zależności od stopnia złożoności
tuje ona ogólny typ pojęć kultury szeroko rozpo-j i bogactwa, od typu uznawanych etycznych i estetycz-
wszechniony. Pojęcie kultury w tym potocznym nych wartości. Nie oznacza on tym bardziej, że dzia-
i ogólnym sformułowaniu, jakiego nie pomija żaden łacz i praktyk społeczny powinien zachować neutral-
popularny podręcznik socjologii, jest wspólne socjo- ność w stosunku do zjawisk kulturalnych i wyrzec się
logii i antropologii kulturalnej. Łatwo to stwierdzić ich hierarchizowania oraz selekcji.
odwołując się do takich standardowych wydawnictw Zasada niewartościowania oznacza natomiast, iż
amerykańskich, jak podręczniki Ogburna i Nimkoffa,, ocena wartości zjawisk nie może służyć jako kryte-
Brooma i Selznicka, Johnsona lub Greene'a. Naj- rium uznania ich za fakty kulturalne lub też wyklu-
istotniejszą właściwością tego pojęcia jest jego uni- czenie ich z zakresu kultury. Odkąd tylko pojęcie
wersalistyczny charakter. kultury, a wcześniej jeszcze pojęcie cywilizacji i od-
Przez określenie uniwersalizmu rozumiem tutaj powiadające mu przymiotnikowe określenia zaczęły
cechę przeciwstawną stanowisku wartościującemu się przyjmować w języku potocznym, istniała tenden-
czyli oceniającemu. W polskiej literaturze socjolo- cja do ograniczenia ich użycia dla określenia obycza-
gicznej uniwersalistyczny charakter ujęcia kultury i jów, urządzeń społecznych i wytworów odpowiadają-
propagował najlepiej S. Czarnowski, który akcentu- cych pojęciom, gustom i obyczajom tego, kto ich
jąc skromność badacza-empiryka zastrzegał się prze- używał. Na tej zasadzie podróżnicy, konkwistadorzy,
misjonarze, kupcy stykający się w ciągu wieków
z
M
Prof. S. Ossowski uważa wytwory nie za elementy, lecz tzw. ludami pierwotnymi odmawiali im posiadania
tylko za korelaty kultury. Ten termin byłoby jednak lepie] jakichkolwiek obyczajów, wierzeń, moralności i wie-
zachować dla zjawisk przyrody traktowanych jako kulturalne
wartości.
** S. Czarnowski, Kultura, Dzieła, Warszawa 1956, Ł I, s. 12.
31
dzy — słowem odmawiali im kultury . I dziś także zaprzecza się tym samym istnieniu jakichś sui generis
w potocznym użyciu słowo „niekulturalny" służy do kulturalnych faktów empirycznie odrębnych od za-
określenia negatywnie ocenianego sposobu zachowania chowań i doznań ludzi składających się na określone
uznawanego za odbiegający od zasad tzw. dobrego społeczeństwo, grupę lub kategorię społeczną. Stano-
wychowania. wisko przeciwne, reprezentowane przez White'a, pro-
To wartościujące czyli oceniające stanowisko po- wadzi natomiast do uznawania zjawisk kultury za
tocznego języka było podzielane w pewnym sensie niezależne, samodzielne byty, do ich hipostazowania.
przez liczne, szczególnie filozoficzne teorie odnoszące Ze stanowiskiem tym polemizował R. S. Lynd przy-
się do kultury. Zgodnie z cytowaną już na początku pominając, że to nie „kultura" ulega modom, uczest-
definicją Adelunga w skład kultury wchodziły jedynie niczy w akcjach politycznych i wyznaje różnorodne
wysubtelnione i uszlachetnione właściwości umysłu ideologie, że „nie kultura maluje sobie paznokcie,
i ciała ludzkiego. Analogiczne wartościujące kryteria głosuje w wyborach i wierzy w kapitalizm, natomiast
leżą u podstaw wielu dziewiętnastowiecznych i dwu- czynią to ludzie".
dziestowiecznych teorii kultury. Z krytyki takiej nie wynika, aby badaczom kultury
Antropologiczne pojęcie kultury odrzuca podobne należało odmówić prawa do immanentnej analizy
kryteria ograniczające zakres kulturalnych zjawisk. systemów lingwistycznych, religijnych dogmatów
Dzięki swemu uniwersalizmowi umożliwia zestawianie i norm etycznych. Należy ich tylko przestrzec przed
i analizy porównawcze różnorodnych kulturalnych substancjonalnym traktowaniem tych różnorodnych
faktów, nie odmawiając im nigdy kwalifikacji kultu- dziedzin i tworów ludzkiego działania.
ralnej na zasadzie dezaprobaty ich charakteru. Przy- Przyjmując zasadę sprowadzalności wszystkich zja-
jęcie za narzędzie badawcze podobnego pojęcia ne- wisk kultury do zachowań ludzkich lub rezultatów
utralnego i wolnego od wartościujących założeń po- tych zachowań można jednak postawić problem toż-
trzebne jest szczególnie w wypadku, kiedy samo samości względnie odrębności zjawisk kulturalnych
zjawisko badane jest wyraźnie przedmiotem sprzecz- i społecznych. W związku z tym powstaje najpierw
nych ocen. Taki właśnie kontrowersyjny problem Pytanie co do empirycznego ich rozgraniczenia, a za-
stanowią zjawiska tzw. kultury masowej. tem: Czy istnieją takie zachowania ludzi, które są
społeczne ale nie kulturalne albo takie, które są kul-
turalne ale nie społeczne? Przez zachowania społeczne
FAKTY KULTURALNE — FAKTY SPOŁECZNE
rozumie się tutaj wszelkie formy interakcji, tzn. od-
działywania ludzi na ludzi. Oddziaływanie* w świecie
Ujmując kulturę zgodnie ze sformułowaną w roz- ludzkim jest prawie powszechnie przeniknięte kształ-
dziale poprzednim uniwersalistyczną, „antropologicz- tującym wpływem kulturowym norm i wzorów.
ną" definicją w terminach prawidłowości zachowań Prz
ykłady wolnego od tych wpływów zachowania
m
11 ożna znaleźć chyba tylko w elementarnych po-
J. Lutyński, Ewolucjonizm 10 etnologii anglosaskiej a et-
nografia radziecka, cz. I, Łódź 1956. łciach konfliktu lub zabawy małych dzieci, lub
bezrefleksyjnych, instynktownych momentach aktu podstaw do szerszego empirycznego rozgraniczenia
seksualnego. W stosunku do ogromnej, przytłaczającej zjawisk kulturalnych od społecznych, pod warunkiem,
masy ludzkich zachowań nie da się wydzielić empi- że zaakceptuje się dostatecznie szeroką koncepcję in-
rycznie kategorii czysto społecznych, akulturowych terakcji obejmującą obok bezpośrednich także wtórne,
działań. czy też opóźnione akty wzajemnego oddziaływania
Pozornie inaczej przedstawia się sprawa zachowań ludzi.
czysto-kulturalnych. Bardzo łatwo wskazać liczne Określając zjawiska kultury jako zachowania zgod-
przypadki zachowań o dużej doniosłości, które prze- ne ze społecznymi wzorami nie wyłącza się z zakresu
biegają według ustalonych kulturowych wzorów, kultury aktów wewnętrznego zachowania, takich np.
jednak pozostają poza granicami aktualnej interakcji. jak marzenia samotnego myśliciela, które nie mogą
Jako przykład posłużyć mogą czynności artystyczne, być przedmiotem intersubiektywnych kontaktów, są
techniczne itp. Wydaje się jednak, że odnoszenie po- jednak uwarunkowane kulturalnym doświadczeniem
jęcia interakcji tylko do faktów natychmiastowego myślącego, sformułowane w symbolach określonego
i bezpośredniego oddziaływania oznaczałoby nieuza- systemu językowego i pod różnymi względami dosto-
sadnione zwężenie tego pojęcia. W przytoczonym przy- sowane do wzorów jego kultury. Zazwyczaj zawie-
kładzie artysta posługuje się systemem ustalonych rają one echa procesów interakcji, lecz ich nie ini-
w ramach własnej kultury symboli celem przekazania cjują.
określonych treści znaczeniowych swoim przyszłym Należy uznać, że procesy wewnętrzne, które nie
czytelnikom i społeczny charakter jego zachowania obiektywizują się w żadnej postaci lub zobiektywizo-
nie ulega wątpliwości, aczkolwiek czytelnicy nie są wane nie staną się nigdy elementem interakcji, sta-
bezpośrednimi, aktualnymi świadkami pisania dzieła. nowią niejako ślepe aleje rozwoju kultury. Sny na
Poeta, który według żartobliwej deklaracji śpiewa jawie egocentryka, zarówno jak najbardziej użytecz-
„sobie a Muzom", zabiega skwapliwie o druk swoich ny potencjalnie wynalazek nie spopularyzowany i nie
utworów; a inny, niezrozumiany przez współczesnych, wprowadzony do społecznego użycia, pozostają bez
znajduje pociechę w przeświadczeniu, że pokolenie znaczenia dla kumulatywnego procesu narastania kul-
wnuków odkryje jego zapomniane dzieło. turalnego dorobku. Kultura może się niewątpliwie
Zgodnie ze znaną definicją kultury S. Czarnowskie- przejawiać w aktach odosobnionej jednostki, ale żyje
go wszelkie zobiektywizowane, a więc dostępne inter- i rozwija się tylko na drodze międzyludzkich kontak-
subiektywnemu doświadczeniu, rezultaty społecznego tów, których sieć określa zakres i struktura różno-
zachowania spełniają pierwszy, elementarny warunek rodnych grup społecznych.
wyznaczający zjawiska kultury. Według Czarnow- Próby rozgraniczenia zjawisk społecznych od kul-
skiego zjawiska, które nie nadają się na przedmiot turalnych na drodze empirycznej są zatem mało płod-
ne
interakcji, są również wykluczone z zakresu kultury. , doprowadzają bowiem do wyodrębnienia bardzo
w
Przyjęta w niniejszej pracy definicja nie formułuje ąskiej kategorii faktów, mało znaczącej dla rozwoju
wyraźnie takiego zastrzeżenia. I ona jednak nie daje kultury i życia społecznego. Posługiwanie się okre-
uznając społeczeństwo za ramę wszelkiej kulturalnej
śleniem „zjawiska społeczno-kulturalne" jest na ogół
zupełnie uzasadnione. Rozległość zakresu społeczno- działalności poszukuje jednak faktów specyficznie
kulturalnego kodeterminizmu ludzkiego zachowania społecznych, dla których wyłącznie pragnie zarezer-
stanowi uzasadnienie socjologicznych rozważań nad wować tę nazwę. Fakty takie stanowią w jego prze-
kulturą. Z kolei należy jednak rozpatrzeć problem konaniu sposoby wiązania się ludzi w grupy lub ich
analitycznego rozgraniczenia zjawisk kulturalnych rozłączania (dysocjacji), reguły wyznaczające wza-
i społecznych. Ważną dla historii socjologii próbę tego jemne stosunki członków grupy oraz ich faktyczne
3S
rodzaju stanowi formalistyczna teoria G. Simmla wzajemne postawy . Maclver stwierdza jednak przy
z przełomu XIX i XX w. Zmierzając do wyznacze- tym, że struktura społeczna jest ściśle spleciona z ży-
nia odrębnego, sui generis socjologicznego przed- ciem kulturalnym i stanowi wyraz uznawanych kul-
miotu badań Simmel próbował dokonać rozgraniczenia turalnych wartości.
społecznych form od kulturalnych treści. Rozróżnie- Inny teoretyk T. Parsons dąży także do rozgrani-
nia tego typu nie dostarczają jednak wystarczającej czenia kultury i społeczeństwa jako dwóch układów
podstawy do właściwej analizy w jasno określonych odrębnych aspektów tych samych zjawisk, zastrzega
kategoriach. W ujęciu Simmla granica pomiędzy for- jednak, że ich rozdzielenie na drodze empirycznej nie
3i
mami a treścią często się przesuwa w zależności od jest możliwe . Jednym z przykładów analitycznego
stopnia abstrakcji, który badacz ustala arbitralnie od wyodrębnienia wpływu zmiennych społecznych od
przypadku do przypadku bez wskazania stałych reguł kulturalnych, podejmowanego już przez Simmla, jest
i dostatecznego uzasadnienia. Mieszanie się i przeni- badanie wpływu rozmiarów grupy na stosunki spo-
kanie „treści" i „form" można wskazać na przykła- łeczne niezależnie od ich kulturalnego charakteru.
dzie pojęcia wojny. Jeśli jako formę wzajemnego Warto tutaj podkreślić, że to właśnie zagadnienie po-
oddziaływania społecznego (Wechselwirkung) przyj- siada szczególne znaczenie dla problematyki kultury
muje się konflikt, wojna może być uznana za specy- masowej. Wiele właściwości tej kultury wyjaśnia się
ficzną, kulturowo określoną treść tego formalnego bowiem przez wskazanie ich związku z przemianami
stosunku. Wychodząc z założeń Simmla można jednak więzi społecznej właściwymi dla wielkich zbiorowości,
także uznać wojnę za postać formalną stosunków powstających na gruncie współczesnej cywilizacji.
ludzkich obejmującą tego rodzaju konkretne, histo- Szczególnie liczne przykłady prób analitycznego
rycznie określone treści, jak wojna peloponeska, wojna rozgraniczenia społecznych aspektów zachowań ludz-
trzydziestoletnia, wojna krymska 32 . kich od kultury dostarczają badania wchodzące w za-
Współczesny socjolog amerykański starszego poko- kres współczesnej psychologii społecznej. Badania
lenia R. Maclver, którego teoria kształtowała się dynamiki grupowej zapoczątkowane przez K. Lewina
zresztą pod wpływami socjologii formalistycznej,
M
R. Maclver, Social Causation, Boston 1942.
51
M
G. Simmel, Soziologie. Untersuchungen iiber die Formen A. L. Kroeber, T. Parsons, The Concepts of Culture and
°S Social System, „American Sociological Review" 1958, nr 5.
der Yergesellschaftung, Miinchen 1908, rozdz. I, passim.
INTEGRACJA I DEZINTEGRACJA KULTUR*
i kontynuowane przez L. Festingera, M. Sheriffa i in-
nych, badania R. Balesa, socjometryczne badania Stwierdzenie empirycznej jedności zjawisk spo-
Moreno zmierzają do wykrywania prawidłowości za- leczno-kulturalnych nasuwa z kolei problem ram
chowań społecznych niezależnych od kulturalnych społecznych, w jakich dokonuje się ujednolicanie
ram ich występowania. Wnioski tych autorów wycią- wzorów kultury, ich przekazywanie i przyswajanie.
gane z eksperymentalnych, starannie kontrolowanych Autorzy zajmujący się badaniami ludów pierwotnych
badań małych grup są formułowane w postaci ogól- i kultur ludowych, jak Murdock i Redfield, uważali
nych twierdzeń. małą społeczność opartą na bezpośrednich kontaktach
Taki charakter mają twierdzenia R. Lippitta za najwłaściwszą ramę społecznej lokalizacji zjawisk
i R. K. White'a dotyczące związku między typem kultury. Dla Redfielda mała społeczność lokalna, folk
przywództwa a funkcjonowaniem grupy, twierdzenia society, stanowi całość, w obrębie której zamyka się
Ascha na temat wpływu sytuacji grupowej na per- określona struktura społeczna, jednolity typ osobo-
cepcję jednostki, koncepcja dysonansu poznawczego wości, poglądu na świat i historycznego doświadczenia.
Festingera, koncepcje G. Homansa co do zachowań Stanowisko takie jest legatem długiej tradycji etno-
nieformalnej grupy. Ich autorzy i komentatorzy logicznego ujęcia zagadnień kultury.
zakładają na ogół, że wnioski te mają ogólny walor, Podczas gdy humaniści niemieccy rozwijali w ciągu
że obowiązują w odniesieniu do interakcji społecznej dziesiątków lat filozofię kultury (kultury—jedności
wskazanego typu niezależnie od ram kultury. i kultury—w ogóle), niektórzy badacze ludów pier-
Co do tak kategorycznego sformułowania można wotnych weszli na drogę empirycznego badania kultur
żywić pewne zastrzeżenia wynikające przede wszyst- jako względnie zespolonych i wyodrębnionych kom-
kim z dość wąskiego i jednolitego kulturowo zakresu pleksów form działania poszczególnych społeczeństw.
przeprowadzonych badań stanowiących ich podstawę. Jakkolwiek ewolucjonistyczny uniwersalizm nie
Powtórzone w środowisku hinduskim doświadczenia sprzyjał w zasadzie tej tendencji, zaznaczyła się ona
Lewina, dotyczące wpływu grupowej dyskusji na już w niektórych dziełach ewolucjonistów. Pionierską
trwałość i siłę decyzji, doprowadziły do odmiennych rolę odegrała tu Liga Irokezów Morgana (1851 r.) oraz
rezultatów aniżeli analogiczne doświadczenia prze- prace W. Riversa i F. Boasa ze schyłku stulecia. Do-
prowadzane w Stanach ZjednoczonychS5. Prawidło- piero jednak po pierwszej wojnie światowej zaznaczył
wość, której powszechny charakter zakładano na zasa- się ostateczny odwrót od kolekcjonerskiej etnologii
dzie badań eksperymentalnych w jednym środowisku, ewolucjonistycznej, poszukującej w rozproszonych
okazała się w tym przypadku zrelatywizowana do
fragmentach norm i obyczajów ogólnych procesów
określonej kultury, uwarunkowana jej systemem
rozwoju całości kultury, ku badaniom monograficznego
wartości, norm i nawyków.
typu. Prace Malinowskiego, Radcliffe-Browna i szkoły
Boasa, nie rezygnując z ambicji tworzenia teorii kul-
» M. Sheriff, Integrating Field Work and Laboratory, „Ame-
rican Sociological Review" 1954, nr 6. *Ury, przyjęły za punkt wyjścia monograficzne bada-
nia kulturowych całości, których wyodrębnienie uła- kowane jej naczelnym zasadom podobnym do zasad
twiał im w dużej mierze charakter rozporządzalnego organizacji stylu architektonicznego lub motywu
materiału. przewodniego w muzyce.
Koncepcja integracji kultury na gruncie etnologicz- Koncepcje R. Benedict kształtowały się pod wpły-
nym przybrała szczególnie kategoryczną postać w te- wami psychologicznej teorii postaci, a przyjęta przez
orii Malino wskiego; teoria jego zostanie jednak omó- nią terminologia nie jest wolna od skojarzeń z perso-
wiona w związku z innym zagadnieniem. Tutaj nalistycznymi teoriami. Uświadamiając sobie niebez-
przykładu etnologicznej koncepcji integracji kultury pieczeństwo psychologizowania i antropomorfizowa-
dostarczy studium R. Benedict o wzorach kultury 36 . nia kultury, Benedict poszukiwała jednak podstaw
Główna myśl tego studium zawiera się w cytowanej poszczególnych konfiguracji nie w indywidualnych
jako motto indiańskiej przypowieści o glinianym kub- lub grupowych psychicznych właściwościach, lecz
ku, który każdy lud otrzymał od boga, aby pił z niego w instytucjach społecznych i ekonomicznych stano-
własne życie. Jak woda czerpana z jednego źródła wiących rezultat warunków bytu i historycznych lo-
przybiera w różnych naczyniach odmienne kształty, sów zbiorowości. Dionizyjski czy też apolliński cha-
tak pojawia się w doświadczeniu odmiennych ludów rakter kultury może być zatem traktowany jako
różnorodność kultur stanowiąca świadectwo szerokiej zasada integracji funkcjonująca w płaszczyźnie uświa-
skali możliwości kształtowania form ludzkiego życia. domionych przez uczestników badanej kultury norm
Z tej skali Benedict wyodrębniła pewne charakte- i akceptowanych celów. Nie należy jednak dopatry-
rystyczne typy kultur, a dwa spośród nich, przedsta- wać się w nim pierwotnej przyczyny określającej
wione ze szczególną plastycznością, nazwała zapoży- konfigurację; zasadę konfiguracji ustala bowiem zgod-
czonymi od Nietzschego terminami kultury apolliń- nie z określeniem Benedict nie psychologia, ale
skiej i dionizyjskiej. Charakterystyczny dla apolliń- historia.
skiego typu umiar, opanowanie, dążenie do wyelimi- Proces przekazywania i przyjmowania określonych
nowania konfliktu reprezentuje kultura rolniczego wzorów kulturowych podporządkowany jest normom
plemienia Indian Zuni z Nowego Meksyku. Natomiast i uznanym społecznym celom. Pod ich wpływem eli-
kultura Kwakiutlów, rybaków z wybrzeży Kolumbii, minuje się' w historycznym doświadczeniu społe-
wyraża dionizyjską zasadę uniesienia, ekscesu, gwał- czeństw pewne typy zachowań, wzmacnia się zaś na-
townego wyładowania namiętności. wyki innych układających się w charakterystyczne
Te dwa typy kultury ilustrują w rozważaniach wzory. Cała skala możliwych ludzkich reakcji jest
Benedict skrajnie odmienne konfiguracje kulturowych tak ogromna, iż żadna kultura nie może objąć jej
wzorów. Każda konfiguracja stanowi przykład swoistej Pełnego zakresu pod rygorem dezintegracji i całko-
integracji elementów kulturalnych ze względu na witego rozproszenia. Każdy akt ludzkiego zachowania
m
cele i zadania przyjęte w danej kulturze i podporząd- usi zatem przejść przez ucho igielne społecznej
akceptacji. W ten sposób na drodze historycznego
" R. Benedict, Wzory kultury, Warszawa 1966, The Patterns Procesu selekcji ustalają się kształty każdej kultury.
oj Culture, I wyd. Boston 1934.
Zasada integracji nie działa jednak z automatyczną e s
tury i J J *ę podporządkowują. Mogą to być zwy-
doskonałością. Zdaniem Benedict nie tylko współ- czaje tego rodzaju, jak noszenie określonego koloru
czesne kultury zachodnie rozwarstwione i w obrębie krawatu czy odznaki, charakterystyczne dla absol-
różnych klas realizujące bardzo rozmaite zasady nor- wentów pewnych szkół i stanowiące wyraz poczucia
matywne i cele, ale także i liczne kultury pierwotne ich solidarności. Może to być używanie pewnych gwa-
dalekie są od całkowitej integracji. Benedict jest rowych wyrażeń, obserwowanie jakiegoś specjalnego
znacznie mniej skłonna aniżeli Malinowski doszukiwać rytuału związanego z rodzinnymi uroczystościami
się w kulturach pierwotnych zawsze harmonijnie ze- w grupie krewnych albo obyczaje koleżeńskie przy-
spolonych funkcjonalnych całości. jęte przez wszystkich pracowników danej instytucji.
Względna izolacja i prostota społeczeństw pierwo- W zróżnicowanym i ruchliwym społeczeństwie
tnych lub tradycyjnych lokalnych społeczności uła- współczesnym takie osobliwości małogrupowej sub-
twiała niewątpliwie rozpatrywanie problemu inte- kultury odgrywają jednak mniejszą rolę niż w bar-
gracji kultury w ich ramach. Socjologiczne rozważania dziej ustabilizowanym życiu epok ubiegłych. Nie prze-
tyczące społecznych ram kulturalnych zjawisk nie szkadzają one integracji kulturalnej w szerszych
mogą się jednak ograniczyć do danych charaktery-
ramach pod warunkiem, że nie są zbyt silnie zako-
stycznych dla etnologicznych zainteresowań. W nowo-
rzenione w nawykach jednostki. Człowiek współczes-
czesnych społeczeństwach zasięg wspólności wzorów
kulturalnych w pewnym zakresie bywa szerszy, w in- ny, predestynowany do udziału w życiu różnorodnych
nym węższy od granic lokalnej społeczności. Może i często zmiennych kręgów społecznych, musi być
on obejmować całe społeczeństwa państwowe i ponad- gotów do odrzucenia w pewnych warunkach, a przy-
państwowe wspólnoty cywilizacyjne. Wielkie zbioro- najmniej odsunięcia na dalszy plan idiosynkratycz-
wości typu klas społecznych lub nawet kategorii za- nych, przyswojonych w małej grupie elementów kul-
wodowych mogą odznaczać się wspólnością kultural- tury, które byłyby niezrozumiałe poza jej zasięgiem,
nych wzorów przenikających granice państwowe. a nawet mogłyby go narazić na komplikacje lub co
Zarazem zaś pewna wspólność kultury zamykać się najmniej śmieszność.
może w granicach małych grup społecznych. Niektóre Zanik regionalnych strojów i eliminacja lokalnych
szkoły, jak stare angielskie public schools, zakłady gwar na rzecz jednolitego systemu językowego jest
przemysłowe o długich tradycjach, niektóre rodziny wyrazem tendencji unifikacji kultury charakterystycz-
o dużym stopniu zwartości przekazują kolejnym po- nych dla współczesnych procesów integracyjnych.
koleniom swych członków swoiste, specyficzne ele- Rozwój tzw. kultury masowej stanowi właśnie jeden
menty kultury. Zakres tego swoistego dorobku i dzie- z
charakterystycznych objawów tych procesów. Uni-
dzictwa małych grup jest jednak szczupły w porów-
fikacja pewnych dziedzin kultury, takich jak język,
naniu z kulturą szerszego społeczeństwa. Idiosynkra-
system rozrywek lub technika, nie oznacza jednak, że
tyczne elementy, specyficzne dla danej, wąskiej grupy
mieszczą się na ogół w ramach ogólnospołecznej kul- Problem integracji kultury w społeczeństwach współ-
czesnych nie nastręcza żadnych trudności.
Rozwój techniki komunikacji, umożliwiający szyb- Przyjmując za ramę integracji kultury zakres zło-
kie krążenie ludzi i idei, łamie hermetyczne prze- żonej całości nowożytnego społeczeństwa, trzeba się
grody etnicznych i regionalnych kultur. Dokonuje się liczyć nie tylko z różnorodnymi źródłami jego kul-
wielki proces dyfuzji, który obok niewątpliwych ten- turalnych tradycji, ale z jego wewnętrznymi podzia-
dencji ujednolicenia przynosi ze sobą także ferment łami, ze strukturą klasową, która nie likwidując cał-
wynikły z mieszania się różnorodnych wartości. kowicie jednolitości kultury może jednak rozczłon-
Margaret Mead, analizując przed trzydziestoma laty kować ją na szereg bardzo odmiennych subkulturo-
pierwotne kultury archipelagów Pacyfiku, pisała: wych wariantów, ze zróżnicowaniem regionalnym, ze
„Samoa zna tylko jeden sposób życia, który przeka- specyficznościami kultury grup zawodowych, grup
zuje swoim dzieciom" 87 . Wielkie współczesne kultury, wieku i płci. Wszystkie te specyficzności wyrażać się
kumulujące doświadczenia wielu epok i różnorodnych mogą w różnorodności, a nierzadko sprzeczności nie-
stref cywilizacyjnych, prezentują swoim uczestnikom których wzorów społecznego działania, norm i modeli
szeroką skalę różnorodnych recept życiowych. Ta róż- społecznych.
norodność rodzi obawy co do zachowania wspólności Jest oczywiście możliwa również całkowita dezin-
celu i jedności stylu. Po ostatniej wojnie nie tylko tegracja kultury, bądź stanowiąca przejściową fazę
wielkie, złożone społeczeństwa stanowiące ośrodki roz- w procesie kształtowania się nowych zasad integracji,
woju cywilizacji, ale nawet dawne peryferie tego jak wówczas, gdy rewolucja społeczna przeoruje za-
rozwoju: wyspy Pacyfiku, kraje afrykańskiego i azja- sadnicze dziedziny bytu materialnego organizacji spo-
tyckiego kontynentu zerwały z tradycyjnym sposo- łecznej i form obyczajowych; bądź oznaczająca roz-
bem życia i wyzwoliły się z izolacji, która czyniła je kład i upadek kultury, jakich wiele rejestruje np.
dawniej rezerwatem etnograficznych badań. I dla historia kolonialnych podbojów i penetracji pociąga-
nich dobiegła końca epoka konserwacji monolitycz- jących za sobą gwałtowne starcia kultur o dużej
nych form kultury ukształtowanych przez wieki różnicy poziomów rozwoju.
inercji. Przypadki dezintegracji kultur ze szczególną wy-
Komplikacji integracji kultury właściwych dla razistością unaoczniają związki łączące kultury z ich
współczesnego świata nie należy oczywiście rozpa- społecznym podłożem. Kultura poprzez swoje wzory
trywać wyłącznie w aspekcie dyfuzji wzmożonej i normy tworzy ramy, w których przebiega inter-
w ostatnich dziesięcioleciach intensywnym procesem akcja społeczna, to znaczy procesy wzajemnego od-
wzajemnych kontaktów. Komplikacje te rodzi sama działywania ludzi. Kulturowo określone role wska-
złożoność wielkich kompleksów społecznych i nie- zują jednostkom sposoby zachowania w konkretnych
równomierności rozwoju różnych dziedzin ich kul- sytuacjach społecznych i pozwalają im przewidywać
tury zaostrzających się szczególnie przy szybkim tem- reakcje partnerów- interakcji; kulturowo określone
pie przeobrażeń. Pozycje, do których przywiązane są określone obo-
17 wiązki i przywileje, dostarczają orientacji co do wła-
M. Mead, Corning of Age in Samoa w tomie From the Sne
South Seas, New York 1939, s. 248. go miejsca w społeczeństwie oraz miejsc innych
1
ludzi. Świadomość wspólności uznawanych wartości i dysproporcje pozycji społecznej mężczyzny i kobiety
i norm zapewnia poczucie bezpieczeństwa i stabili- w małżeństwie, oto kilka przykładów częstych w na-
zacji. Dezintegracja kultury burzy lub przynajmniej szych warunkach sytuacji powodujących dezintegrację
narusza uporządkowany system społecznych odnie- tradycyjnych form rodziny. W indywidualnych wy-
sień. Dyskredytacja modeli, zachwianie norm, zatarcie padkach proces ten może doprowadzić do całkowitego
wzorów pozbawia członków grupy busoli i pionu dą- rozkładu małej grupy, rozpatrywany jednak z per-
żeń i działań, prowadzi do zachwiania poczucia bez- spektyw szerszego społeczeństwa stanowi on przykład
pieczeństwa, rodzi napięcie nerwowe i wewnątrz- wspomnianego już typu przejściowej dezintegracji,
grupowe konflikty. E. Durkheim określił taki stan która otwiera drogę kształtowaniu się nowych modeli
społeczny mianem anomii. Jeśli obejmuje on całe i wzorów kultury.
społeczeństwo, może doprowadzić do jego całkowitej Byt kultury nie polega bowiem na statycznym
fizycznej zagłady, jak to miało miejsce np. w wy- trwaniu, ale jest procesem rozwoju o zmiennym, lecz
padku Andamańczyków i wielu innych grup pierwo- na ogół narastającym tempie. W konsekwencji zatem
tnych, których kultura uległa zniszczeniu pod napo- także integracja kultury stanowi rezultat dynamicz-
rem obcych wpływów. Stary Indianin, którego przy- nego procesu przemian poszczególnych wzorów i ich
powieść o glinianych kubkach jako symbolu kulturo- ciągle nowej adaptacji wzajemnej.
wych specyficzności cytowała R. Benedict w swej Zagrożenie integracji kultury rozpatrywane w as-
pracy o wzorach kultury, zakończył opowiadanie me- pekcie psychospołecznym oznacza możliwość zagroże-
lancholijnym stwierdzeniem: „Nasz kubek został roz- ; nia integracji osobowości. Złożoność struktury spo-
bity". łecznej wpływa niewątpliwie na różnicowanie udziału
Procesy dezintegracji na tle zaburzeń norm i wzo- jednostek w systemach subkulturowych. Im prostsza
rów kultury występują również w życiu małych kultura, tym większa formalna jednolitość społecz-
grup społecznych, np. rodzin. Charakterystycznych nych związków określających identyfikację jednostki.
przykładów rozkładu dostarczają rodziny imigrantów R. Lowie, zamykając charakterystykę struktury spo-
z wiejskich środowisk europejskich osiedlające się łecznej ludów pierwotnych, przedstawił typowy ży-
w wielkich miastach amerykańskich. Radykalne prze- ciorys Indianina z plemienia Kruków, wskazując
obrażenia społeczne, szybkie tempo uprzemysłowienia wszystkie grupy społeczne, w których każdy mężczyz-
i masowy proces urbanizacji dokonujący się w Polsce na
tego szczepu uczestniczy w ciągu swego życia.
w ciągu ostatnich kilkunastu lat również znalazł od- Podobna schematyczna charakterystyka społecznych
bicie w przypadkach dezintegracji tradycyjnych form afiliacji członka cywilizowanego społeczeństwa nie
rodzinnego życia. Przechodzenie młodzieży wiejskiej byłaby możliwa ze względu na wielką różnorodność
do przemysłu, możliwości kształcenia stwarzające Możliwości wyboru dróg życiowych właściwą typowi
szybko głęboki dystans między pokoleniem rodziców kultury tych społeczeństw.
i dzieci w rodzinie robotniczej, nagły awans zawodo- W wielkich, złożonych społeczeństwach nie ma pro-
wy i społeczny jednego z małżonków stwarzający stego, jednolitego schematu wzorów osobowych i ról
życiowych obowiązujących wszystkich członków danej nie mniej obaw aniżeli tendencje dezintegracji. Ten
kategorii płci i wieku. Większa swoboda wyboru spo- niepokój i protest w stosunku do tzw. zjawisk maso-
łecznego samookreślenia, konieczność indywidualnych wej kultury pozostaje często w ścisłym związku z ro-
decyzji co do drogi życiowej, częsta sprzeczność norm zumieniem kultury, toteż dla określenia jego źródeł
przywiązanych do różnych ról tej samej jednostki istotne jest rozróżnienie szerokiego, etnologicznego ro-
umożliwiają większą indywidualizację, ale mogą sta- zumienia kultury od pojęcia kultury w węższym
nowić źródło wewnętrznego niepokoju, poczucia am- sensie.
biwalencji, niepewności. Młody człowiek z chłopskiej
rodziny, który zdobył wykształcenie i stanowisko
i dobrze przystosował się do roli zawodowej oraz
KLASYFIKACJA DZIEDZIN KULTURY
osiągnął zadowalającą identyfikację polityczną, może
I KULTURA „W WĘŻSZYM ROZUMIENIU"
odczuwać trudności przy doborze kręgu towarzyskie-
go, a w swoich rolach rodzinnych jako syn, mąż
Bliskoznaczność terminów: kultura i cywilizacja
i ojciec doświadczać konfliktów tradycyjnych i no-
bywała wykorzystywana na gruncie niektórych teorii,
wych wzorów postępowania. Kobieta wybierająca
szczególnie formułowanych w Niemczech i w krajach
drogę zawodowej kariery może dręczyć się niemoż-
anglosaskich, do różnicowania pojęć o kulturze. Wy-
nością pogodzenia jej wymagań z akceptowanym przez
łączę tutaj z rozważań zastosowanie, które terminy
siebie modelem matki i żony, tego zaś modelu z kolei
te wiązało z określonymi, odmiennymi fazami histo-
z normami swego towarzyskiego kręgu.
rycznego rozwoju, jak u Morgana i Spenglera, lub
Nie uciekając się nawet do bardziej subtelnych, ale z różnym przestrzennym zakresem, jak u Znaniec-
i bardziej wątpliwych psychoanalitycznych interpre- kiego.
tacji, można znaleźć w złożoności struktury wielkiego
Najpopularniejsze rozróżnienie kultury i cywilizacji
współczesnego społeczeństwa jedno ze źródeł poten-
38 wiązało się z przeciwstawieniem dziedzin ludzkiego
cjalnej dezintegracji osobowości . Społeczeństwo to
działania i wytworów pokrewnym innemu popular-
wytwarza jednak również nowe siły integrujące, ja-
nemu rozróżnieniu: kultury duchowej i materialnej.
kich nie znała prosta społeczność pierwotna. Obok
Oba te rozróżnienia opierają się na mniej lub bardziej
tendencji różnicujących działają w kulturze współ-
wyraźnie uświadomionej filozoficznej podbudowie.
czesnej silne tendencje scalenia i ujednolicenia: sfor-
Sam termin „kultura" późno przeniknął do filozofii
malizowana organizacja polityczna, uniwersalizacja
europejskiej. Przyczyniło się do tego niewątpliwie
technicznych urządzeń, uniformizacja treści symbolicz-
Jego zignorowanie przez Hegla. Mimo jednak, że Hegel
nych przekazywanych w szerokim zakresie. Procesy n
*e posługiwał się pojęciem kultury nawet w wykładach
uniformizacji pewnych dziedzin kultury budzą wśród z
filozofii dziejów, gdzie wydawałoby się ono bardzo
intelektualnych obserwatorów współczesnego świata Uz
yteczne, koncepcje Hegla zaważyły na rozumieniu
a
Obfite materiały na ten temat zawiera tom Identity and kultury u późniejszych filozofów niemieckich. W wie-
u
Anxiety, Survival oj the Person in Mass Society, Glencoe 1960. teoriach sfera kultury w ścisłym, właściwym rozu-
mieniu pokrywa się zakresem ze sferą ducha absolut- namiczne ujęcie kultury jako systemu działań nie
nego. Można się z tym spotkać nawet u myślicieli znalazło bezpośredniego odbicia u filozoficznych na-
przeciwstawiających się heglowskiej teorii. stępców Diltheya.
Spośród filozofów niemieckich, którzy wywarli Rickert zastępując pojęcie „nauk o duchu" poję-
silny i bezpośredni wpływ na socjologię, pojęciem ciem „nauk o kulturze" określał kulturę przede wszy-
kultury posługiwał się Dilthey. Nie wprowadził stkim przez przeciwstawienie naturze i przez odnie-
wprawdzie tego pojęcia do określenia nauk humani- sienie do wartości. Zgodnie z określeniem Rickerta
stycznych, które wyróżnił miast tego nazwą Geistes- kultura przeciwstawia się naturze „albo jako coś stwo-
wissenschaften — nauk o duchu. Określenie nauk i rzonego przez człowieka, który działa zgodnie z celami
o kulturze uważał za zbyt wąskie dla oznaczenia 0 uznanej wartości, albo — jeśli jest czymś uprzed-
całej sfery teorii społeczno-historycznej rzeczywisto- nio istniejącym — jako kultywowana ze względu na
s
ści *. W szczegółowej analizie przedmiotu badania przypisywane jej wartości... We wszystkich zjawiskach
„nauk o duchu" Dilthey posługuje się jednak poję- kulturalnych ucieleśniona jest jakaś uznawana przez
41
ciem systemów kultury, przy czym wyróżnia takie człowieka wartość" .
systemy, jak język, moralność, sztuka, religia, wiedza. Nie poprzestając na ogólnej definicji pojęcia kul-
Systemy kultury — z wyjątkiem prawa — odgrani- tury Rickert dąży do wyodrębnienia kultury w węż-
czone są od struktur społecznych i stanowią odrębny szym sensie. Wartościom uznawanym ze względu na
przedmiot badania. Na systemy kultury składają się zwykłe pożądanie przeciwstawia przy tym „dobra, do
logicznie powiązane, zazębiające się o siebie działa- których oceny i kultywowania czujemy się zobowią-
nia (Handlungen) pojedynczych ludzi 40 . Obiektywną zani ze względu na udział w społeczeństwie, albo
treść zewnętrznej organizacji społecznej stanowią z jakiegoś innego względu"42. Przedmioty kultury
również czynności (Tatigkeiteń) ludzi przybierające we właściwym sensie nie mogą więc być pożądane
formę stosunków, istota ich polega jednak na reali- pod wpływem popędów ani przypadkowo i dowolnie.
zacji jedności woli powiązanych jednostek, podczas Podobnie rozgraniczają później kulturę od cywilizacji
kiedy systemy kultury realizują się poprzez uprzed- socjologowie niemieccy, których koncepcje przesycone
miotawiające działania ludzi swobodnych i niepowią- s
ą wpływami idealistycznych, filozoficznych teorii.
zanych. Ten nurt rozważań nad kulturą reprezentują A. We-
Diltheyowska teoria organizacji społecznej wywarła °er, E. Spranger, M. Scheler. Zostanie on tu przed-
silny wpływ na socjologię formalistyczną. Zwłaszcza stawiony na przykładzie teorii Alfreda Webera. W po-
koncepcję jednostki społecznej jako punktu skrzyżo- równaniu z omawianymi dotąd koncepcjami etnologów
1
wania kręgów społecznych mógł Simmel zapożyczyć antropologów kulturalnych teoria ta odznacza się
w
w gotowej niemal postaci od Diltheya. Natomiast dy- yraźnymi tendencjami spekulatywnymi charaktery-
11
W. Dilthey, Einleitung in die Geisteswissenschaften, H. Rickert, Kulturwissenschaft und Naturwissenschaft
I wyd. 1883, cyt. wg wydania Leipzig 1923, s. 6. wyd. I 1894) cyt. wg wyd. Tiibingen 1915, s. 19—20.
42
•» Tamże, s. 59. Tamże, s. 21.
43
stycznymi na ogół dla rozważań o kulturze uprawia- w
ówczas powstaje kultura" . Kultura zaczyna się
nych pod znakiem niemieckiej filozofii idealistycznej. w
ięc tam, gdzie ustają biologiczne konieczności, „gdzie
Formułując postulat oparcia teorii kultury na meta- zaczyna się kształtowanie naszego życia przez wyzna-
fizycznym podłożu, Weber przyjmuje dość zaskakującą czenie mu celów, które w sensie biologicznym stoją
zasadę, że typ obranej metafizyki jest przy tym obo-j ponad lub poza wszelką celowością, których nie da się
fctny. wyprowadzić z potrzeby dalszej egzystencji albo
Weber wyróżnia w rzeczywistości historycznej dwie lepszego zaspokajania naturalnych potrzeb życiowych,
zasadnicze dziedziny: cywilizację i kulturę, które uzu- które nie odzwierciedlają biologicznej sytuacji czło-
44
pełnił następnie trzecią: procesem społecznym. Cywi- wieka w kosmosie" .
lizację określa jako proces racjonalizacji i intelek-i Kultura zakłada gotowość działania całkowicie bez-
tualizacji ludzkiego życia polegający w istocie na roz- interesownego z punktu widzenia fizycznej egzysten-
szerzeniu możliwości życiowych i takim ukształtowa- cji człowieka, a nawet wymaga poświęcenia interesów
niu aspiracji i sposobów ich zaspokajania, które za- tej egzystencji w imię zadań uznanych za najwyższy,
pewnią najlepszą realizację celów ludzkiego życia., istotny sens ludzkiego życia. Weber wskazuje kilka
Rzecz znamienna, iż cywilizacja w tym ujęciu nie, dziedzin stanowiących naczelne elementy kultury
przeciwstawia się naturze, lecz jest ujmowana jako w węższym, właściwym znaczeniu. Po pierwsze jest
przedłużenie biologicznego procesu przystosowania, to działalność artystyczna polegająca na wchłonięciu
jako aparat służący realizacji „pędu istnienia" (Exi- świata przez osobowość twórcy i jego uzewnętrznie-
stenzdrang) i ekspansji bytu ludzkiego dokonującej niu w dowolnie ukształtowanym produkcie syntezy;
się w zmaganiu z zewnętrznymi i wewnętrznymi po drugie jest to idea stanowiąca nową postać obrazu
zaporami. świata nie posiadająca dotąd odpowiednika w rzeczy-
Aparat, poprzez który człowiek obiektywizuje się] wistości zewnętrznej, ale narzucona jej w celu jej
w wewnętrznym i zewnętrznym procesie cywilizacji, ] przekształcenia we wskazanym kierunku. Trzecią
obejmuje zarówno środki służące do opanowania na- dziedzinę kultury stanowi religia. Kultura — przy-
tury, takie jak technika i wszelkie jej materialne na- najmniej pod względem zakresu — stanowi więc od-
rzędzia, jak i urządzenia ekonomiczne, społeczne i po- powiednik ducha absolutnego Hegla.
lityczne w rodzaju ekonomiki, państwa i prawa. Istota tak pojętej kultury polega na metafizycznym
Wspólną cechę tych technicznych i społecznych urzą- czuciu, a nie na technicznym rozumie, który stanowi
dzeń stanowi ich powiązanie z naturalnymi potrzeba- j
mi bytu. ° A. Weber, Ideen zur Staats- und Kultursoziologie, Karls-
Kultura przeciwstawia się cywilizacji właśnie przez ruhe 1927, s. 39. Przy trójdzielnej klasyfikacji uwzględniającej
działania społeczne jako wyodrębnioną kategorię Weber włą-
swą niezależność od wszelkich życiowych konieczno-
cza do tej kategorii obok instytucji politycznych także eko-
ści i naturalnych potrzeb. „...Dopiero wtedy, kiedy nomiczne, które wyklucza z porządku cywilizacji, gdzie je
życie wyzwoliwszy się z konieczności i potrzeb prze- Pierwotnie umieszczał.
tworzy się w strukturę stojącą ponad nimi, dopiero 44
Tamże, s. 39.
cechę cywilizacji. Kultura zawsze i wszędzie zmierza stawiona zostanie pokrótce teoria kultury i cywiliza-
do wiecznych wartości, do wzniosłości, piękna i do- cji Maclvera 45.
bra; rozumienie tych wartości zmienia się jednak Cywilizacja czyli porządek technologiczny posiada
w różnych epokach, nie można zatem w odniesieniu w rozumieniu Maclvera charakter instrumentalny;
do kultury mówić o postępie w przeciwieństwie do obejmuje zarówno materialne urządzenia i organiza-
cywilizacji, gdzie uchwytnej miary postępu dostarcza cję techniczną, jak instytucjonalne kompleksy eko-
stopień zaspokojenia naturalnych potrzeb i ekspansja nomicznej i politycznej organizacji. Składa się na nią
bytu. działalność ludzka o charakterze utylitarnym, dzia-
Metafizyczny język teorii Webera utrudnia jej kry- łalność regulująca i kontrolująca warunki ludzkiego
tyczną analizę w terminach opartych na empirycznych bytu, która tworzy sferę środków pożądanych ze
podstawach. Mimo to przedstawieniu tej teorii warto względu na jakieś inne przedmioty i wartości, a nie
poświęcić nieco miejsca ze względu na jej reprezen- na nie same.
tatywność dla pewnego nurtu teorii kultury, który Kultura dopiero w społeczeństwach rozwiniętych
wywarł wpływ także na późniejsze socjologiczne wyraźnie oddziela się od cywilizacji jako sfera właś-
i antropologiczne ujęcia. Za przykład teorii obraca- ciwych ludzkich zainteresowań i dążeń. Maclver
jącej się w kręgu zbliżonej tradycji mogą posłużyć przeciwstawia instytucjom o charakterze wyłącznie
rozważania R. Maclvera i A. Kroebera. Zarówno kon- instrumentalnym, takim jak bank lub fabryka, dzia-
cepcja kultury i cywilizacji Maclvera, jak koncepcja łalność kościoła, teatru, klubu dyskusyjnego, które
kultury rzeczywistości i kultury wartości Kroebera określa jako ogniska „ostatecznej konsumpcji". Pier-
zbliżają się w wielu punktach do pierwotnego roz- wsze wchodzą w zakres porządku technologicznego,
różnienia kultury i cywilizacji u Webera lub sfery drugie w zakres kultury.
idealnej i sfery rzeczywistości M. Schelera. Koncepcje Na porządek kulturalny składają się systemy
Maclvera zostają następnie rozbudowane przez wpro- wartości, wierzenia, ideologie oraz specyficzne style
wadzenie trzeciego działu w obrębie sfery świadomego i sposoby ekspansji grupowego życia. To ostatnie po-
bytu: porządku społecznego, który w przybliżeniu jęcie Maclver rozumie podobnie jak R. Benedict kon-
ce c
odpowiada procesowi społecznemu z późniejszej re- P Ję „wzorów kultury".
dakcji socjologii kultury Webera. Koncepcje Alfreda Webera i Maclvera reprezen-
tują typ teorii kultury, w których analiza zjawisk
Ów porządek czy też proces społeczny rozpatrywany składających się na sferę świadomego ludzkiego bytu
nie jako rama kulturalnego rozwoju, lecz jako trzecia oscyluje wokół przedstawionego dychotomicznego po-
autonomiczna dziedzina kultury sprawia zresztą wszy- działu. Pomijając specyficzności stanowisk poszcze-
stkim autorom nieprzezwyciężone trudności inter- 45
pretacyjne; toteż analiza ich poglądów zyskuje na R. Maclver, Society. A Textbook of Sociology, 1937;
Social Causation, 1942. Przedstawiam tu przede wszystkim
przejrzystości przy pozostawieniu na boku tego trze- dychotomiczny podział zarysowany w tej pierwszej pracy,
ciego elementu. Stosownie do tego zestawienia przed- wykorzystuję jednak i koncepcje z Social Causation.
gólnych autorów można nakreślić syntetyczną charak- dzeń cywilizacyjnego porządku na tej zasadzie, że
terystykę cywilizacji i kultury odpowiadającą ich stanowią one „ogniska ostatecznej konsumpcji", okre-
ogólnym założeniom. śla też, jak pamiętamy, przedmioty kulturalne jako
Cywilizacja w świetle tych teorii stanowi zespół te, których pragniemy dla nich samych, nie ze wzglę-
technicznych środków i sposobów opanowania natu- du na ich instrumentalną rolę. R. Merton uważał za
ry, nosi ona praktyczny, utylitarny charakter; jest wadę tej klasyfikacji odwoływanie się do motywacji
to sfera środków, sfera czysto instrumentalna. Jej czynności. Sformułowanie psychospołecznej teorii
rozwój polega na kumulatywnym procesie, w którym zachowań bez posługiwania się koncepcją motywacji
zaznacza się wyraźny postęp mierzony kryteriami nie wydaje się jednak możliwe. Istotne wątpliwości
doskonalenia funkcjonalnej sprawności technik cywi- w stosunku do teorii Maclvera powstają natomiast
lizacyjnych. Zdobycze cywilizacji łatwo rozprzestrze- w związku z tym, że do kultury nie włącza on w isto-
niają się, to jest podlegają dyfuzji, ze względu na cie wszystkich przedmiotów i zachowań, które stano-
przysługującą im cechę praktycznej użyteczności. wią cel same w sobie. Trzeba przecież przypomnieć,
Przy tym ulegają one zniszczeniu przez konsumpcję że takim celem są wszystkie dobra konsumpcyjne:
i wymagają stałego odnawiania. chleb, ubranie, schronienie, których pragniemy „dla
Sfera kultury w węższym, właściwym znaczeniu, nich samych" w przeciwieństwie do narzędzi i czyn-
jest to dziedzina wartości pozbawionych na ogół prak- ności instrumentalnych służących jedynie do przygo-
tycznej użyteczności, uprawianych i rozwijanych bez- towania dóbr konsumpcyjnych. Używając określenia
interesownie, ze względu na związane z tymi war- Maclvera, nie tylko klub lub teatr, lecz i restaurację
tościami wewnętrzne przeżycia. Wartości kultury można nazwać w najbardziej literalnym znaczeniu
cechuje zróżnicowanie wynikające z względności po- „ogniskiem konsumpcji ostatecznej". Maclver rezer-
staw i ocen; stąd brak wyraźnego postępu, którego wował jednak to ostatnie określenie, zarówno jak
kryteriów nie podobna uzasadnić w sposób równie określenie przedmiotów — celów pożądań dla innej
niesporny jak w odniesieniu do instrumentalnych kategorii zjawisk. Nazywając kulturę „bezpośrednim
elementów cywilizacji. Wartości kultury przewyższają wyrazem ludzkiego ducha... królestwem wartości, sty-
natomiast dobra cywilizacji trwałością, ich recepcja lów, emocjonalnych związków i przygód intelektual-
nie polega bowiem na niszczącej konsumpcji. Kultura 46
nych" wyłączał z jej zakresu przedmioty zaspoko-
w tym rozumieniu przeciwstawia się naturze, a jej jenia biologicznych potrzeb. Nie uzasadniał jednak
ujęcie nosi na ogół charakter wartościujący. wyraźnie rozróżnienia potrzeb o charakterze „kultu-
Dokonując rekapitulacji omawianych teorii wyeli- ralnym" i „cywilizacyjnym", co stanowi jedną z przy-
minowano ich aspekty metafizyczne. Należy jednak czyn niejasności jego teorii.
zdawać sobie sprawę z faktu, że dla cytowanych auto- Ocena teorii Maclvera zależy także od interpretacji
rów aspekty te odgrywają istotną rolę i że bez ich Pojęcia ducha. Jeśli, podobnie jak w teoriach Webera,
uwzględnienia niektóre koncepcje utraciłyby sens.
Maclver np. wyróżnia instytucje kulturalne od urzą- 48
R. Maclver, Society, cyt. wyd., s. 273.
należy interpretować to pojęcie nie na sposób psycho- tować jako ogólną, rozwiniętą koncepcję integralnej
logiczny, lecz metafizyczny, to zagadnienie kultury kultury. Jakkolwiek zagadnienia kultury „w węż-
przesuwa się z płaszczyzny socjologicznej na filozo- szym sensie", a więc nauki, sztuki, literatury rozpa-
ficzną. Trzeba jednak raz jeszcze zastrzec, że rozróż- trywane są zwykle w dziełach Marksa na marginesie
nienie kultury duchowej i materialnej nie zawsze problematyki ekonomicznej i politycznej, w sumie
47
łączy się z przyjmowaniem idealistycznych metafi- zajmują wiele miejsca .
zycznych założeń. Jednym z zasadniczych problemów teoretycznych
Rozróżnienie kultury materialnej i duchowej sta- występujących w rozważaniach Marksa na temat kul-
nowi bardzo szeroko stosowaną formę klasyfikacji tury „w węższym sensie" zdaje się być właśnie zagad-
dziedzin kultury. W wielu wypadkach pokrywa się nienie integracji tych dziedzin kulturalnej działalności
ono z rozróżnieniem cywilizacji i kultury! ma w sto- ludzkiej z całokształtem społeczno-ekonomiczhej struk-
sunku do niego tę zaletę, że wyraźnie określa całość tury społeczeństwa. W toku tych rozważań Marks nie
klasyfikowanych zjawisk. Całość tę stanowi po prostu używa oczywiście pojęcia kultury, wyróżnia natomiast
kultura w szerokim rozumieniu. Autorzy, którzy jako dwie specyficzne dziedziny ludzkiej działalności
przeciwstawiają kulturę cywilizacji, muszą posługi- produkcję materialną i produkcję duchową; jest za-
wać się jakimś dodatkowym określeniem obejmują- tem bliski dychotomicznego rozgraniczenia zasadni-
cym obie te dziedziny. W teorii Webera rolę takiego czych sfer kultury. Rozważania Marksa na ten temat,
pojęcia gatunkowego pełni pojęcie tworu historycz- noszące zresztą charakter polemiczny, zmierzają przy
nego, u Maclvera — pojęcie świata istot świadomych. tym do podkreślenia potrzeby historycznej interpre-
W obu wypadkach te nowe gatunkowe pojęcia po- tacji zależności obu dziedzin.
wodują dodatkowo filozoficzne komplikacje. Unika W Teoriach wartości dodatkowej Marks pisał: „Aby
ich podział kultury jako całości na dziedzinę kultury rozpatrzyć związek między produkcją duchową i ma-
materialnej i duchowej. Z kolei jednak terminologia terialną trzeba przede wszystkim traktować tę ostat-
ta sugeruje filozoficzne założenia, od których niepo- nią nie jako ogólną kategorię, ale ujmować ją w okre-
dobna prawie się uwolnić, mimo że bywa stosowana ślonej formie historycznej... Z określonej formy pro-
przez myślicieli jak najdalszych od idealistycznej czy dukcji materialnej wynika po pierwsze określona
dualistycznej metafizyki. struktura społeczeństwa, po drugie określony stosunek
Rozróżnienie kultury materialnej i duchowej wy- ludzi do przyrody. Ich ustrój państwowy i życie du-
stępuje niekiedy także u filozofów marksistowskich, chowe określane są przez jedno i drugie. A więc rów-
a pewne uzasadnienie dla tej terminologii można zna- nież i charakter ich produkcji duchowej" w.
leźć w niektórych koncepcjach Marksa.
47
Marks, jak wiadomo, nie posługiwał się terminem Por. wybór dokonany przez M. Lifszyca: K. Marx,
*"• Engels, Vber Kunst und Literatur. Eine Sammlung aus
kultura. Gdyby jednak pojęcie kultury zostało wpro- i}
<-ren Schriften, Berlin 1952, ss. 610.
wadzone do sformułowania teorii formacji społeczno- 48
K. Marks, Teorie wartości dodatkowej, cz. I, Warszawa
ekonomicznych, można by było teorię tę zinterpre- 19
5 9 , s. 287.
stosunkach... Odnośnie do sztuki wiadomo, że pewne
Przytoczony ustęp, który posiada zresztą wiele od-
okresy jej rozkwitu nie znajdują się w żadnym sto-
powiedników we wcześniejszych i późniejszych dzie- sunku do ogólnego rozwoju społeczeństwa, a więc
łach Marksa, wyraża zasadę ścisłej integracji wyróż- także do materialnej bazy stanowiącej jakby kościec
nionych dziedzin kultury. Marks nie formułuje jed- jego organizmu... Co do niektórych form sztuki np.
nak tej zasady bez zastrzeżeń. Zaraz w następnym eposu przyznano nawet, że nie mogą nigdy być stwo-
ustępie kontynuując polemikę z rosyjskim ekonomi- rzone w swej epokowej klasycznej postaci, skoro się
stą, H. Storchem, stwierdza, że stosunek obu rodza- rozpocznie produkcja artystyczna jako taka; że więc
jów produkcji nie jest tak prosty, jak to się wyda- na terenie samej sztuki pewne jej twory o donioślej-
wało Storchowi. Osiągnięcie wyższego poziomu roz- szym znaczeniu są możliwe wyłącznie na niskim stop-
woju techniki i organizacji politycznej nie prowadzi niu rozwoju artystycznego. Jeżeli to zachodzi w sto-
w sposób automatyczny do podniesienia poziomu sunku wzajemnym różnych rodzajów sztuki na terenie
wszystkich dziedzin sztuki. Próby stworzenia epopei samej sztuki, już mniej wydaje się dziwne, że podob-
we Francji XVIII w. przyniosły jako rezultat Hen- ny stosunek występuje także pomiędzy sztuką a ogól-
riadę w miejsce Iliady wbrew nadziejom francuskich nym rozwojem społeczeństwa" .
49

krytyków, którzy naiwnie zakładali, że wyższość W pewnym okresie swoich rozważań Marks ujmował
techniczna i ekonomiczna ich epoki w porównaniu działalność artystyczną i intelektualną jako pracę,
ze starożytnością powinna znaleźć wyraz także w do- która może być produktywna lub nie, w zależności od
skonalszej twórczości epickiej. Na tym przykładzie warunków organizacji społeczno-ekonomicznej, w ja-
Marks stwierdzał autonomię wartości estetycznych kich funkcjonuje artysta. Praca artysty staje się pro-
w stosunku do rozwoju sił wytwórczych i niewspół- duktywna, gdy wpleciona w system kapitalistycznej
mierność artystycznych oraz technicznych osiągnięć. organizacji jest źródłem wartości dodatkowej dla
Temu samemu zagadnieniu poświęcone są rozwa- przedsiębiorcy — wydawcy, redaktora lub dyrektora.
żania zawarte w Przyczynku do krytyki ekonomii po- Ten specyficzny typ produkcji, której płody z punk-
litycznej. W znanym ustępie Marks zwracał tam tu widzenia swojej treści wydają się luźniej związane
uwagę na trwałość pewnych wartości estetycznych, z ogólnym rozwojem społeczeństwa, nazywał Marks
których funkcje pozostają niezmienne, mimo prze- produkcją duchową. Pod względem zakresu określe-
niesienia w społeczno-ekonomiczne ramy zupełnie nie to odpowiada pojęciu kultury duchowej.
odmienne od ich pierwotnych ram kulturowych. W tej Rozróżnienie kultury materialnej i duchowej można
też pracy Marks sformułował zasadnicze refleksje na spotkać we współczesnych marksistowskich analizach
temat złożonego charakteru integracji kultury: „Nie- kultury. Niedawno C. G. Arzakanian przedstawił
jednakowy stosunek rozwoju produkcji materialnej próbę nowego, marksistowskiego rozwinięcia proble-
np. do artystycznej. W ogóle nie ujmować pojęcia mu kultury w oparciu o te właśnie terminy.
postępu w zwykłej abstrakcji. W sztuce etc. ta dys-
proporcja nie jest jeszcze tak ważna i trudna do « Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej, Warszawa
uchwycenia, jak w samych praktyczno-społecznych 1953, ss. 257—259.
Kulturę określa Arzakanian jako rezultat twórcze- jednak w stanie uniknąć pomieszania terminologicz-
go przeobrażenia człowieka i jego otoczenia przez nego, jakie powoduje takie stwierdzenie przy jedno-
działanie człowieka i społeczeństwa. Stosownie do czesnym rozgraniczeniu materialnej i duchowej for-
trzech dziedzin ludzkiej działalności wyróżnia trzy my działalności. Arzakanian próbuje wyjaśnić pro-
formy kultury: formę materialną odpowiadającą blem przez rozróżnienie formy zjawiska obejmującej
w przybliżeniu potocznym koncepcjom cywilizacji wyznaczony mu cel i jego treści przedmiotowej. Za-
materialnej, duchową formę działalności obejmującą stosowanie tego wyróżnienia powoduje jednak nowe
przede wszystkim procesy intelektualne, ale także niejasności51.
całą sferę stosunków społecznych, oraz formę arty- Nawet przy najostrożniejszym użyciu rozróżnień
styczną. Określenie drugiej z wyodrębnionych form kultury materialnej i duchowej implikacje zawarte
ludzkiej działalności i w tej teorii nie jest zupełnie w tych terminach prowadzą do powikłań i nieprze-
jasne. Autor rezygnuje zresztą z przedstawienia kry- zwyciężalnych komplikacji. Pomimo że rozróżnienia
teriów jej odrębności wymieniając raczej w charak- te mają szerokie oparcie w języku potocznym —
terze egzemplifikacji niektóre składające się na nią a w części właśnie dlatego — wydaje się zatem wska-
dziedziny80. Przeprowadzenie linii podziału pomię- zane zrezygnować w ogóle z tego rodzaju terminologii
dzy formą artystycznej a duchowej działalności ludz- tam, gdzie nie jest ona usprawiedliwiona ontologicz-
kiej na tej samej płaszczyźnie, co między formą dzia- nymi założeniami świadomie przez autora przyjętymi.
łalności duchowej i materialnej, nie wydaje się W teoriach etnologii i antropologii kulturalnej
uzasadnione, tym bardziej, że zarówno formie ducho- można spotkać próby klasyfikacji dziedzin kultury
wej, jak artystycznej przypisuje się pewne funkcje bez uciekania się do przeciwstawień kultury ducho-
poznawcze, co wyraźnie zbliża do siebie te dwie dzie- wej i materialnej lub kultury i cywilizacji. Próby
-dziny, podczas gdy forma działalności materialnej takie łączą się z traktowaniem kultury w jej całości
wyodrębnia się według autora przede wszystkim przez jako aparatu przystosowania swoistego dla ludzkiego
swe funkcje przetwarzania zewnętrznego środowiska gatunku. To ujęcie często występuje w określeniach
człowieka w celu zaspokajania ludzkich potrzeb. kultury, które Kluckhohn i Kroeber w cytowanej
pracy zaliczają do definicji typu psychologicznego.
Nie ma wątpliwości co do tego, że intencje Arzaka-
Rozpatrywanie kultury z punktu widzenia jej roli
niana nie zmierzają w kierunku separacji „czysto
w zaspokajaniu potrzeb stanowi charakterystyczną
duchowych" elementów zjawisk od elementów ma-
cechę funkcjonalnej teorii kultury B. Malinowskiego.
terialnych. Podkreśla on z naciskiem nierozłączny
związek kultury materialnej i duchowej. Nie jest 51
Arzakanian pisze m. in.: „Myślenie w każdej formie
°dnosi się niewątpliwie do kultury duchowej. Jednak mowa,
** U. P. flp3anaH5!H, Ky/ibTypa H unBH.nn3auHsi: npo6.neMbi Teo- język — materialna forma myślenia — odnosi się do kultury
pHM H HcropHH, ^BecTHHK Hcropnn MHPOBOM Ky/TbTypbi" 1961, n r 3. Materialnej..." (s. 62—63). Inny filozof radziecki określa kulturę
Autor bierze za punkt wyjścia krytyczną analizę teorii antro- Przede wszystkim jako „organiczną syntezę osiągniętych przez
pologii kulturalnej; jego własna koncepcja — jeszcze w pełni społeczeństwo materialnych i duchowych wartości", (fl. H. flp-
nie rozwinięta — stanowi obiecujący zadatek teorii. H
o;ibflOB, Qou,nann3M H Ky/ibTypa, MocKBa 1962, s. 39).
Szczegółowe przedstawienie tej teorii wymagałoby ność uzupełnienia grupy i organizacji wzajemnego
przede wszystkim analizy przyjętego przez Malinow- współżycia jej członków. Warunki te są realizowane
skiego pojęcia funkcji, które zresztą było atakowane za pomocą kulturowego aparatu, na który składają
przez wielu krytyków tej postaci funkcjonalizmu się instytucje zaopatrzenia, wychowania, kontroli spo-
(Radcliffe-Brown, R. Merton). Malinowski rozmaicie łecznej i władzy politycznej. Trzeci rodzaj potrzeb na-
określa funkcję w różnych ustępach swoich prac; zywa Malinowski potrzebami integracyjnymi. Ich za-
wydaje się, że najwłaściwiej będzie przyjąć określenie spokojeniu służą symboliczne elementy kultury, cza-
funkcji jako wyniku działania polegającego na zaspo- sami niezupełnie wyraźnie wyodrębnione od aparatu
kajaniu potrzeb. Określenie to prowadzi zatem bez- zaspokojenia potrzeb wtórnych.
pośrednio do zagadnienia potrzeb ludzkich. W swojej Teoria kultury zawarta w pośmiertnie wydanej
głównej teoretycznej pracy poświęconej zagadnieniu pracy Malinowskiego nie została do końca rozwinięta.
kultury Malinowski wyróżnia trzy typy potrzeb, które Bardziej szczegółowo omówił on tylko kulturowe
czyni podstawą klasyfikacji dziedzin kultury: potrze- reakcje na potrzeby podstawowe oraz pochodne; za-
by pierwotne, które nazywa również podstawowymi trzymał się natomiast na progu charakterystyki dzie-
lub imperatywnymi, potrzeby wtórne i potrzeby dziny, którą określił jako „królestwo symboliki". Do
integracyjne. tej dziedziny zaliczył język, tradycję ustną i literacką,
Zgodnie ze sformułowanym stwierdzeniem, że „każ- zasady moralne i wierzenia kształtujące działanie
da teoria kultury musi rozpocząć od organicznych po- i stanowiące składnik wszelkiego ludzkiego zachowa-
trzeb człowieka"5* za punkt wyjścia analizy kultury nia i wszelkiej instytucji.
Malinowski przyjmuje pierwotne potrzeby fizjologicz- Znamienne jest, że w całokształcie dzieła Malinow-
ne, takie, jak potrzeba odżywiania, snu, odpoczynku. skiego szerzej rozwinięta teoria kultury, zawierająca
Inwentarz tych potrzeb zmienia się nieco w zależności próbę klasyfikacji dziedzin kultury, stanowi zamknię-
od tego, czy jest przedstawiany z punktu widzenia cie i ukoronowanie bogatego cyklu empirycznych prac
jednostki biologicznej, czy społeczeństwa. Indywi- opisowych, a nie narzędzie ich konstrukcji przygoto-
dualnym popędom seksualnym odpowiada np. w tym wane przed przystąpieniem do zasadniczych badań.
drugim ujęciu potrzeba rozrodczości. Wszystkie za- W istocie Malinowski zdaje się nie przywiązywać za-
sadnicze warunki, których spełnienia wymaga trwa- sadniczej wagi do zarysowanych podziałów, bowiem
nie i rozwój grupy, traktuje Malinowski w sposób zgodnie z jego stanowiskiem żadna instytucja kultu-
analogiczny do potrzeb biologicznych, lecz nazywa je ralna nie wiąże się z jedną tylko potrzebą czy typem
potrzebami wtórnymi lub pochodnymi. Ta kategoria potrzeb, a rozwój kultury od najwcześniejszych po-
potrzeb obejmuje wymienione poprzednio pierwotne czątków przebiegał na drodze integracji trzech linii
biologiczne impulsy, ponadto zaś uwzględnia koniecz- naczelnych: indywidualnej zdolności zaspokajania po-
11 trzeb za pomocą instrumentalnego działania, instru-
B. Malinowski, Scientijic Theory of Culture, London 1944;
przekład polski Naukowa teoria kultury w zbiorze Szkice mentalnej wtórnej działalności kulturalnej opartej
0
z teorii kultury, Warszawa 1958, s. 56. społeczne powiązania oraz sfery symbolicznej.
W monograficznych badaniach antropologii kultu- klasyfikacje dziedzin kultury nabierają dużo więk-
ralnej problem klasyfikacji dziedzin kultury stał się szego znaczenia.
mniej aktualny niż w tradycyjnej etnologii lubującej Badacz kultury społeczeństw złożonych może jed-
się w systematyce. Z innych względów był on rów- nak wyciągnąć ze stanowiska antropologicznego pew-
nież mniej istotny aniżeli w socjologicznych badaniach. ną pożyteczną naukę: uświadomienie ścisłego faktycz-
Jedną z charakterystycznych cech stanowiska antro- nego związku różnych dziedzin kultury, których wy-
pologii kulturalnej jest bowiem dążenie do objęcia odrębnienie może być pożyteczne ze względów opera-
całości życia badanej zbiorowości i przekazania jej tywnych, nie powinno jednak prowadzić do negowa-
ogólnego obrazu. nia ich empirycznych powiązań.
We współczesnej antropologii kulturalnej można
wprawdzie spotkać prace skoncentrowane na pewnym
typie instytucji i wybranych sferach kulturalnego PROPOZYCJA KLASYFIKACJI ZJAWISK KULTURY
działania. I tak np. M. Mead, C. Kluckhohn, J. Whi-
ting poświęcili szereg prac procesom socjalizacji Klasyfikację dziedzin kultury można podejmować
w społeczeństwach pierwotnych, R. Firth — ekono- z różnych punktów widzenia. Zgodnie z przyjętą tu-
mice pierwotnej. Wzoru tego rodzaju tematycznie taj antropologiczną definicją kultury jako kompleksu
skoncentrowanych monografii dostarczył zresztą sam zachowań podporządkowanych normom i wzorom oraz
Malinowski w trzech kolejnych studiach swojego ich rezultatów można pewien typ klasyfikacji oprzeć
trobriandzkiego cyklu. Zarówno jednak ten cykl, jak o podział na kulturę zachowań i kulturę wytworów.
prace pozostałych wymienionych autorów zawierają Podobna klasyfikacja może być przydatna np. dla
także obraz całości kultury badanych społeczeństw: rozróżnienia sfery zainteresowań etnografii badającej
narzędzia, zdobnictwo i przedmioty użytkowe od an-
Samoa, Nawahów, Kwoma czy Maorysów.
tropologii kulturalnej koncentrującej się na zagad-
Względna prostota tradycyjnych „pierwotnych" nieniach stosunków społecznych badanej zbiorowości.
społeczeństw sprawia, że antropolog może kusić się Ralf Linton w pracy The Tanala, a Hill Tribe oj Ma-
0 objęcie całości ich kultury, od techniki i ekonomiki dagascar zajmował się głównie pierwszą z tych dzie-
zaczynając, kończąc zaś na organizacji społecznej dzin, zaś w pracy The Change from Dry to Wet Rice
1 pewnych elementach kultury artystycznej. Analo- Cultwation in Tanala-Betsileo głównie drugą dzie-
giczne stanowisko badawcze starano się realizować dziną 5S. Do tradycyjnego zakresu etnografii wchodzą
w opisach społeczności lokalnych stanowiących ele- jednak badania nad folklorem, którego w społeczeń-
ment rozwiniętych społeczeństw złożonych. Natomiast
badanie całej kultury społeczeństw złożonych prze-
53
R. Linton, The Tanala, a Hill Tribe of Madagascar,
kracza kompetencje antropologa, jak każdego zresztą Chicago 1933 oraz tenże The Change from Dry to Wet Rice
Cultwation in Tanala-Betsileo w tomie Readings in Social
badacza reprezentującego jedną specjalność z zakresu Psychology, T. M. Newcombe, E. L. Hartley eds., New York
nauk o społeczeństwie i kulturze. W badaniach takich 1947.
stwach tradycji ustnej w żadnym razie do wytworów zastąpić je pojęciem znaku w szerokim rozumieniu u.
zaliczyć nie można. Przyjęta klasyfikacja nie jest więc Nasuwałoby to jednak komplikacje przy użyciu po-
idealna, jak widać na wskazanym przykładzie. chodnego przymiotnika. Określenie „kultura seman-
Przy okazji dodać jednak warto, że nie bardziej tyczna" byłoby mylące ze względu na utarte skojarze-
operatywna jest w tym względzie klasyfikacja według nia z nauką semantyki, nie zaś bezpośrednio ze zna-
zasady rozróżnienia kultury materialnej i duchowej. kiem. Nawet szerokie rozumienie znaku nie usuwa
Zgodnie z definicją formułowaną przez historyków zresztą trudności wynikających z rozróżniania sztuki
kultury materialnej, kultura ta stanowi ogół czynności semantycznej i asemantycznej. Za sztuki asemantycz-
i wytworów ludzkich służących zaspokojeniu mate- ne uważane bywają: muzyka, malarstwo abstrakcyjne
rialnych, bytowych potrzeb człowieka. Jednocześnie i rzeźba abstrakcyjna, niektóre tańce, zdobnictwo,
jednak historycy ci zajmują się sztuką stosowaną, architektura 56 .
zdobnictwem, witrażami, więc zjawiskami, których Rozwój kierunków abstrakcjonistycznych w pla-
pod tę definicję podciągnąć nie można M. styce współczesnej skłania niewątpliwie do poświęce-
Podziałowi na kulturę zachowań i kulturę wytwo- nia uwagi problemowi sztuki asemantycznej. Wśród
rów nie należy jednak przypisywać zasadniczej wagi, teoretyków estetyki występują jednak również ten-
pamiętając, że wytwory stanowią część kultury właś- dencje przeciwne ostremu rozgraniczeniu sztuki przed-
nie jako rezultat ludzkich zachowań. Nie tracąc zatem miotowej i bezprzedmiotowej, semantycznej i aseman-
z oczu przyjętej tu definicji kultury sformułowanej tycznej. W początku lat dwudziestych do takiego sta-
w terminach zachowań, za najwłaściwszą należy nowiska skłaniał się wybitny estetyk angielski R. Fry;
uznać taką klasyfikację zjawisk kultury, która przyj- współcześnie jest ono reprezentowane m. in. przez
muje za podstawę klasyfikację samych zachowań. L. Steinberga i S. C. Peppera. Według tego ostatniego
Pozwoli to uniknąć metafizycznych skojarzeń i hipo- stosunki zjawisk przestrzennych w malarstwie nie-
stazowania „dziedzin" lub „systemów" kultury, tak przedstawiającym, podobnie jak dźwięki w muzyce
częstego w teoriach filozofujących socjologów typu czystej należy traktować jako ekspresję, czyli przed-
A. Webera lub M. Schelera. stawienie daleko posuniętych w abstrakcji skojarzeń
Podstawę proponowanej tu klasyfikacji stanowi odnoszących się do ludzkiego doświadczenia. W tym
zatem wyróżnienie dwóch typów zachowań lub czyn- ujęciu zarówno malarstwo abstrakcyjne, jak muzyka
m
ności ludzkich: zachowań symbolicznych i bezpo- °gą być traktowane jako systemy znaków seman-
średnich. tycznych, czy symboli".
Pojęcia zachowań symbolicznych nie można użyć
bez zastrzeżeń i wyjaśnień. Rozumienie symbolu jest 55
A. Schaff, Wstąp do semantyki, Warszawa 1960, zwłaszcza
bardzo różnorodne i często węższe niż to, którego wy- s
- 253 i nast.
maga proponowane zastosowanie. Byłoby zatem lepiej 56
M. Wallis, Świat sztuk i świat znaków, „Estetyka" 1961,
'• II. Prof. Wallisowi zawdzięczam cenne uwagi na temat tego
M
Por. „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej" 1961, Problemu.
t. IX, z. 3. 57
Por. B. Jessup, What is Creat Art?, „The British Jour-
61
Na gruncie estetyki marksistowskiej przeciwko roz- K. Younga . Zachowania określane jako symbolicz-
graniczeniu takich dziedzin sztuki, jak muzyka i sztu- ne stanowią klasę zachowań specyficzną dM społecz-
ka stosowana od innych dziedzin, stanowiących nie- nego współżycia ludzi i szczególnie ważną dla rozwoju
wątpliwy wyraz świadomości społecznej, wystąpił kultury. Cechę symbolicznych zachowań i przedmio-
W. Senff, którego argumentacja prowadzi w kierunku tów stanowi to, że reprezentują one coś poza sobą,
przyznania muzyce, sztuce zdobniczej i architekturze przekazują jakieś znaczenie lub wyrażają wartość,
funkcji odbijania, zatem przedstawiania rzeczywi- zastępują i przedstawiają coś zgodnie z systemem
M
stości . porozumienia ustalonym pomiędzy tymi, którzy ich
Nie jest zamierzeniem niniejszych rozważań wkra- używają. Znaczenia przedmiotów i zachowań sym-
czanie w kontrowersyjną problematykę znaków bolicznych cechują się różnorodnością i zmiennością.
i symboli, jakkolwiek posiada ona ważne znaczenie Równobrzmiące słowa mogą zmieniać znaczenie w za-
dla ogólnej teorii komunikowania. Bardzo szerokie leżności od kultur i grup społecznych. Np. słowo „ja"
rozumienie form symbolicznych reprezentuje teoria posiada różne znaczenia na gruncie języka polskiego
E. Cassirera, wiąże je jednak z ogólnofilozoficznymi i niemieckiego. Skłonienie głowy do przodu oznacza
59
założeniami komplikującymi jego przyjęcie . Dla w wielu kulturach potakiwanie, ale w niektórych —
przeczenie. W obrębie jednej grupy osób objętych
celu niniejszych rozważań wydaje się wystarczająca
procesem interakcji znaczenia muszą jednak być
cytowana już definicja symbolu sformułowana przez
ustalone, aby zagwarantować porozumienie. Tworze-
przedstawiciela neo - ewolucjonistycznej etnologii,
nie symboli i posługiwanie się nimi na szeroką skalę
L. White'a: „Symbol jest to przedmiot posiadający
stanowi właściwość specyficznie ludzką. Każdej w zasa-
wartość lub znaczenie nadane przez tych, którzy się
dzie czynności ludzkiej można nadać symboliczne zna-
nim posługują" 60 . W tym zatem sensie będzie wystę-
czenie. Symbolem — czy też znakiem — może być
powało w dalszych rozważaniach pojęcie symbolu.
zaciśnięcie pięści i zgięcie kolana, spożycie kromki
Rozróżnienie zachowań symbolicznych i bezpośred- chleba i wylanie paru kropel wina. Szczególnie ważną
nich odpowiada w ogólnych zarysach pojęciu sym- rolę pełnią we wszystkich kulturach słowne symbole
bolic behaviour i overt behaviour w terminologii składające się na system językowy.
Oczywiście nie wszystkie czynności człowieka noszą
nal of Esthetics" 1962, nr 1; por. także studia E. Hanslicka charakter symboliczny. W ontogenetycznym doświad-
i J. W. N. Sullivana o muzyce w tomie Problems in Esthetics,
M. Weitz ed., New York 1959.
czeniu czynności niesymboliczne są pierwotne; czyn-
" W. Senff, Materialismus und Esthetik, Institut fur Ange- ności takie pełnią też zasadnicze funkcje w biologicz-
wandte Kunst, Berlin 1959. nym życiu organizmu. Tę drugą kategorię czynności
»» E. Cassirer, The Philosophy oj Symbolic Forms, New ludzkich można nazwać czynnościami bezpośrednimi.
Haven 1953; tenże, An Essay on Man, New Haven 1944, (prze-
kł. poi.) Esej o człowieku. Warszawa 1971. Również szeroko, 61
lecz inaczej, rozumie pojęcie symbolu S. K. Langer. K. Young, A Handbook of Social Psychology, London
1846.
•° L. White, The Science oj Culture, New York 1949, s. 25.
Są to zachowania polegające na manipulacji własnym Stosunek czynności bezpośrednich i symbolicznych
ciałem i wszelkimi przedmiotami zewnętrznymi dla wobec kultury nie jest identyczny. Nie wszystkie
osiągnięcia bezpośrednich, obiektywnych rezultatów czynności bezpośrednie noszą charakter kulturalny,
tych manipulacji. Czynności te nie reprezentują ni- nie wszystkie bowiem przebiegają według wzorów
czego poza sobą, nie wiążą się z żadnym konwencjo- wykształconych i przyswojonych w obrębie danej
nalnym znaczeniem. kultury. Każde społeczeństwo dąży jednak do kana-
Czynności bezpośrednie wykonuje człowiek, który lizacji zachowań także w odniesieniu do czynności
idąc przenosi się z miejsca na miejsce, który podnosi bezpośrednich. Wytwarzają się zatem zwyczajowe
ciężar, kopie ziemię, obsługuje maszynę, opędza się formy nawet tak uniwersalnych i zasadniczych czyn-
od dokuczliwych much. Cechą czynności bezpośred- ności, jak siedzenie, spanie, jedzenie. W zależności
nich jest stała, nie podlegająca konwencjonalnej regu- od kultury ludzie siedzą na krzesłach lub przykucają
lacji zależność ich rezultatów od ich charakteru oraz na ziemi na piętach, kładą się do snu z głową wspartą
oczywistość tych rezultatów. Ktokolwiek będzie ude- na twardej, wysokiej podstawce-wezgłowiu lub spo-
rzał w określony sposób ostrzem siekiery w pień czywają na miękkich poduszkach, jedzą dwa lub pięć
drzewa, spowoduje jego zrąbanie. Okrycie się futrem razy dziennie pokarmy o specyficznym składzie po-
zawsze zapobiega utracie przez organizm pewnej porcji sługując się przy tym palcami, pałeczkami lub kom-
ciepła. Spożycie przez człowieka głodnego pokarmu pletem łyżek, noży i widelców. Manualne czynności
techniczne stanowią ogromny repertuar zachowań
0 wartości odżywczej wywoła szereg fizjologicznych
bezpośrednich, kulturowo ustalonych i zdetermino-
1 psychicznych skutków określanych jako ustanie
wanych przez charakter używanych narzędzi.
głodu.
Mimo działania procesów kanalizowania znaczna
Przy rozgraniczeniu czynności bezpośrednich od część czynności bezpośrednich związanych z mani-
symbolicznych należy pamiętać, że każdej w zasadzie pulacją własnym ciałem i przedmiotami zewnętrzny-
czynności bezpośredniej można nadać znaczenie sym- mi pozostaje wyłączona z zakresu kulturowego uwa-
boliczne. Symbolem — a nie zwykłą czynnością bez- runkowania. Natomiast czynności symboliczne wszyst-
pośrednią — jest zasadzenie lub ścięcie drzewa wol- kie bez wyjątku wchodzą w zakres kultury, poza
ności. W wielu wypadkach dla określenia charakteru kulturą nie ma bowiem znaczeń i wartości. Na kul-
zachowania konieczna jest znajomość motywacji dzia- turę składają się zatem zachowania symboliczne oraz
łającego; bez tego nie można np. rozstrzygnąć, czy pewna część zachowań bezpośrednich.
w konkretnym wypadku podniesienie się z miejsca Biorąc pod uwagę te dwa rodzaje zachowań o od-
jest bezpośrednią czynnością ruchową, czy aktem od- miennym charakterze można zatem wyróżnić w obrę-
dania czci stosownym do symbolicznie określonej bie kultury dwa działy: kulturę zachowań symbolicz-
sytuacji. Z tego wynika konieczność uwzględnienia n
ych i kulturę zachowań bezpośrednich lub krócej:
motywacji w analizie podstawowych danych odno- kulturę symboliczną i bezpośrednią. Podział ten zbli-
szących się do życia społecznego i kultury. żony jest do wprowadzonego przez A. Kroebera po-
działu na kulturę wartości i kulturę rzeczywistości; ekonomicznej służą produkcji dóbr i organizacji usług.
koncepcja Kroebera nawiązuje jednak do omówionych To zaś, co nazywamy wiedzą i organizacją, tworzą
poprzednio rozróżnień kultury i cywilizacji w teorii symboliczne zachowania ludzi składające się na kul-
A. Webera i Maclvera. Pojęcie kultury symbolicznej turę symboliczną.
i bezpośredniej stara się uniknąć metafizycznych Jest jednak oczywiste, że żadne symboliczne za-
skojarzeń tamtych teorii. Przyjmuje ono za punkt chowania nie są w stanie zaspokoić same przez się
wyjścia różnice charakteru ludzkich działań i nie podstawowych biologicznych potrzeb człowieka.
schodzi z gruntu ogólnej definicji kultury sformuło- Szczegółowy, technologiczny opis produkcji tkanin
wanej w terminach zachowań. Czy jest dostatecznie nie dostarcza ochrony przed zimnem, projekt archi-
uzasadnione i bardziej operatywne od tradycyjnego tektoniczny nie może służyć za schronienie, a przepis
podziału na kulturę materialną i duchową — to dalsza kulinarny nie zaspokoi głodu. Do tego potrzebne są
sprawa. działania bezpośrednie i rezultaty takich działań:
Dodatkowe uzasadnienie rozgraniczenia kultury odzież sporządzona z materiału, wybudowany dom,1
symbolicznej i bezpośredniej można wskazać w innych pokarm i przyrządzony zeń posiłek.
właściwościach i funkcjach zachowań wchodzących Funkcja kultury symbolicznej i kultury bezpośred-
w obręb obu wyróżnionych dziedzin kultury. Roz- niej różni się więc zasadniczo z punktu widzenia pod-
różnienie to zyska więcej plastyczności, jeśli rozpa- stawowych potrzeb biologicznych. Te potrzeby, takie,
trzymy je z punktu widzenia funkcji kultury jako jak potrzeba pożywienia, ochrony przed zimnem
narzędzia przystosowania, jako aparatu zaspokajania i wpływami atmosferycznymi, potrzeba ruchu, snu,
ludzkich potrzeb. Kultura symboliczna, jak wiadomo, wypoczynku, można nazwać potrzebami homeostatycz-
posiada ogromne znaczenie dla rozbudowy i doskona- nymi. Fizjolog W. Cannon wprowadził pojęcie homeo-
lenia tego aparatu. Dzięki symbolicznej komunikacji stazy dla określenia równowagi wewnętrznego środo-
możliwa jest wymiana i rozszerzanie się doświadczeń wiska organizmu, którego stałość zapewnia normalne
ludzkich, symboliczna dokumentacja wzmaga kumu- funkcjonowanie komórek. Zakłócenie homeostazy po-
latywny proces kultury wzbogacając tradycję i chro- woduje powstawanie napięć impulsów, np. impulsu
niąc przed zapomnieniem elementy społecznego do- głodu, popędu seksualnego, potrzeby snu, które ustają,
robku. gdy napięcie zostanie zredukowane przez przywróce-
Już w hordzie pierwotnych łowców, wzajemne, nie homeostazy.
symboliczne porozumienie polującej gromady wzmaga Przeżycia psychiczne, dla których bodziec stanowią
skuteczność myśliwskiej wyprawy. Im bardziej zaś czynności i przedmioty symboliczne, wpływają na
rozwija się technika, tym większy staje się udział procesy homeostazy. Tylko przedmioty i czynności
kultury symbolicznej w procesie wytwarzania i prze- bezpośrednie posiadają jednak zdolność stałego za-
twarzania środków zaspokojenia elementarnych po- spokajania normalnych potrzeb biologicznych w taki
trzeb. We współczesnych społeczeństwach bogate za- sposób, aby zapewnić utrzymanie się organizmu przy
soby wiedzy i złożone systemy organizacji społeczno- życiu. Stanowią one konieczny warunek biologicznego
istnienia. Można zatem stwierdzić, że w dziedzinie *. Charakter
kultury tylko czynności bezpośrednie i ich rezultaty ^v. czynności
Bezpośrednie Symboliczne
posiadają realizacyjną wartość biologiczną. W społe- Funkcje ^ v
czeństwach tzw. rozwiniętych kultura symboliczna czynności \^
pełni ogromną rolę w przygotowaniu czynności i pro-
* duktów ostatecznego zaspokojenia biologicznych po- Bezpośrednie Symboliczne
Instrumentalne instrumentalne instrumentalne
trzeb; zawsze jednak jest to tylko rola instrumentalna,
przygotowawcza, nie zaś realizacyjna.
Bezpośrednie Symboliczne
Nie wynika stąd jednak, że wszystkie czynności Realizacyjne realizacyjne realizacyjne
symboliczne noszą charakter instrumentalny, a wszyst-
kie czynności bezpośrednie charakter realizacyjny.
Ogromna masa czynności bezpośrednich i ich rezul- Granica pomiędzy sferą bezpośrednich czynności
tatów, składająca się na kategorię produkcji i środ- instrumentalnych oraz realizacyjnych pokrywa się
ków produkcji, pełni rolę instrumentalną wobec róż- z występującym na gruncie ekonomii podziałem na
nego rodzaju potrzeb ludzkich. Natomiast liczne ka- czynności i narzędzia produkcji oraz środki kon-
tegorie czynności symbolicznych przedstawiają auto- sumpcji. Sfera kultury bezpośredniej realizacyjnej
nomiczne cele ludzkiej działalności. Kategorie te re- obejmuje przede wszystkim charakteryzowane po-
prezentuje nauka „czysta" i filozofia, sztuka, religia. przednio produkty i czynności o wartości homeosta-
Są to elementy, które w rozumieniu kulturologicznych tycznej. Do tej kategorii należy ponadto wiele przed-
teorii A. Webera, Schelera, Maclvera wyłącznie skła- miotów użytku, jak meble, naczynia, nakrycia, które
dały się na kulturę, stanowiły jej istotę**. Tutaj nie zaspokajają wprost potrzeb homeostatycznych, ale
reprezentują one tylko część kultury symbolicznej. wiążą się z kulturowo określonymi sposobami ich za-
spokojenia.
Przyjęte przez Maclvera rozróżnienie czynności
i przedmiotów pełniących rolę środków i celów ludz- Kumulatywny rozwój kultury prowadzi do wzrostu
kiej działalności wydaje się potrzebne i pożyteczne komplikacji środków zaspokajania najbardziej ele-
w analizie zjawisk kulturalnych, jednak nie jako jedy- mentarnych potrzeb. Człowiek pierwotny, bliski zwie-
ne, ale jako dodatkowe kryterium podziału. Ze skrzy- rzętom pod względem warunków bytu, żył „z ręki do
żowania dwóch kryteriów: charakteru czynności kul- ust" spożywając doraźnie upolowaną zdobycz, zebrane
turalnych i ich funkcji w stosunku do różnego rodzaju z drzew owoce i wygrzebane z ziemi korzenie. Na
potrzeb ludzkich, powstaje tablica pozwalająca wy- stopniu cywilizacji tę samą potrzebę pokarmu zaspo-
różnić cztery kategorie zjawisk kultury: kaja złożony system produkcji rolnej i hodowlanej,
Przemyshi przetwórczego, transportu, dystrybucji. Nie
M
A. L. Kroeber, Reality Culture and Value Cnlture w to- zmienia to faktu, że konserwy przechowywane w lo-
mie The Naturę of Culture, Chicago 1952, przekł. poi. Istota kultury, dówce pełnią tę samą funkcję, co płat mięsa wyrwany
Warszawa 197.1
zębami ze zwierzyny upolowanej podniesionym z zie- Język jako narzędzie społecznego porozumienia się
mi kamieniem. Wyższość złożonych kulturalnych spo- i aparat myślenia odgrywał realną, obiektywną rolę
sobów działania polega przede wszystkim na lepszej instrumentalną w zaspokajaniu funkcji homeostatycz-
gwarancji zaspokojenia potrzeb. Złożoności tej nie nych. Religia i magia, stanowiące bardzo wczesną
można osiągnąć bez udziału kultury symbolicznej. postać kultury symbolicznej, mogły się wiązać z za-
Każdy złożony system działania obejmujący elementy spokojeniem elementarnych potrzeb tylko w subiek-
kultury bezpośredniej wymaga powiązania z elemen- tywnym przekonaniu pierwotnych społeczeństw. Ma-
tami symbolicznej kultury instrumentalnej. Przemysł linowski poświęcił w swoich pracach wiele miejsca
to nie tylko zbiór maszyn i system czynności produk- przedstawieniu tego wyobrażonego związku wskazując,
cyjnych, ale także złożona organizacja stosunków jak realne funkcje instrumentalne wiedzy technicznej
międzyludzkich oparta na symbolicznym porozumie- poprzedzane są przez urojone, wyobrażone funkcje
niu i zastosowaniu wiedzy technicznej. magicznych wierzeń i rytuału i jak te wyobrażone
Wielu badaczy z różnych dziedzin zakłada, że we funkcje ulegają eliminacji w dziedzinach poddanych
wczesnych fazach rozwoju społecznego powstawanie kontroli skutecznego technicznego działania. Istnieją
kultury symbolicznej łączyło się ściśle z jej instru- hipotezy tłumaczące magicznymi funkcjami pseudo-
mentalnymi funkcjami związanymi z działalnością instrumentalnymi także początki sztuki. Naturalistycz-
bezpośrednią, szczególnie z działalnością o wartości ny charakter pierwotnych rysunków jaskiniowych jest
homeostatycznej. Językoznawcy uważają mowę za naj- przy tym wyjaśniany ich rolą zabiegów magicznych
dawniejszy element kultury symbolicznej. E. Sapir stosowanych dla zapewnienia powodzenia łowomM.
skłonny jest nawet przypuszczać, że język poprzedzał Inne teorie, uznające wtórność kultury symbolicznej
najpierwotniejsze wynalazki kultury bezpośredniej, w stosunku do bezpośredniej, zakładają jednocześnie
jak umiejętność rozpalania ognia i obróbki kamieni, odrębność i specyficzność jej źródeł. A. Kroeber np.
8S
stanowiąc faktyczny ich warunek . Jest to jednak wyraził przekonanie, że „...wielkie połacie kultury
hipoteza niesprawdzalna. W każdym razie empiryczne zaczynają działać, realizować się dopiero w warunkach
badania najbardziej pierwotnych form językowych zaspokojenia pierwotnych potrzeb i zredukowania wy-
dowodzą ich ścisłego związku z praktycznym działa- nikających z nich napięć. Takie dziedziny to religia,
niem bezpośrednim. Na tej podstawie opierają się sztuka, wiedza. Tych dziedzin kultury nie można za-
twierdzenia o powiązaniu rozwoju języka z praktycz- tem wytłumaczyć przez ich wyprowadzenie z biolo-
nym zbiorowym działaniem ludzi. Stanowisko to re- gicznych potrzeb" 68 .
prezentują badacze wychodzący z bardzo różnorodnych Zdanie to można byłoby uznać za uzasadnione w od-
teoretycznych i filozoficznych założeń; jego wyznawcą niesieniu do systemów kultury mieszczących się
jest m. in. E. Cassirer64.
" A. Hauser, Sozialgeschichte der Kunst und Literatur,
M
E. Sapir, Language, New York 1921, s. 23. Mtinchen 1958, t. I.
M
E. Cassirer, The Philosophy of Symbolic Forms, cyt. wyd., " A. L. Kroeber, Values as a Subject of Natural Science
t I, s. 286 i nast. Inąuiry, w tomie The Naturę of Culture, s. 136.
w czwartej kategorii zaproponowanego podziału. W tej nich funkcji pełnionych przez wazę służącą do picia
kategorii mieszczą się symboliczne czynności kultu- wody, a hafty na stroju góralskim nie odgrywają roli
ralne o charakterze autonomicznym, czynności posia- z punktu widzenia homeostatycznej funkcji odzieży.
dające wartość realizacyjną w sferze symbolicznej, Mimo jedności przedmiotu te dwa aspekty nie są ze
takie, które same w sobie są celem działania. Nie sobą niczym powiązane i stanowią w istocie rezultat
oznacza to jednak, że systemy kultury symbolicznej, różnych czynności kierowanych odmiennym zamiarem
określane w potocznym języku jako nauka, sztuka, producenta-twórcy, który nie tylko produkował przed-
religia, dadzą się całkowicie zamknąć w ramach sym- miot użytkowy, ale ponadto tworzył pewne estetyczne
bolicznej kultury realizacyjnej. wartości zgodne z wzorami symbolicznego działania
Jest niewątpliwe, że liczne elementy wymienionych swojej kultury. Granica tych dwóch zamierzeń, dwo-
dziedzin pełniące funkcje instrumentalne są ściśle istej czynności i jej rezultatów, jest tu wyraźnie
powiązane z kulturą bezpośrednią i jej homeostatycz- uchwytna. Jest to granica między kulturą symbolicz-
nymi zadaniami. Żadna klasyfikacja czy typologia ną a bezpośrednią.
zjawisk kultury, opierająca się na empirycznych pod- Trudniej przeprowadzić granicę podziału między
stawach, nie może lekceważyć zmienności i wielo- sferą instrumentalną i realizacyjną w obrębie kultury
postaciowości charakteru ludzkich zachowań. W wielu symbolicznej. Jak określić, gdzie w nauce kończą się
wypadkach całe określone kategorie czynności, np. „podstawowe" badania, a zaczyna opracowanie prak-
czynności intelektualne, nie dadzą się wtłoczyć do tycznie stosowalnego zagadnienia lub w którym
jednej rubryki klasyfikacyjnej. Przyznał to także punkcie badacz od analizy służącej rozstrzygnięciu
Kroeber zwracając uwagę na związki łączące naukę praktycznych zagadnień przechodzi do dociekań
z technologią i zalecając, aby dziedziny kultury trak- 0 „czystym" teoretycznym charakterze? Przejścia tu
tować nie jako przestrzennie rozgraniczone sfery, są nieuchwytne często dla samego badacza.
lecz jako ogniska lub osie, wokół których skupiają Mimo to próby rozgraniczenia dziedzin kultury, ich
się zjawiska pogrupowane według wybranych aspek- klasyfikacji lub typologii nie tracą uzasadnienia.
tów. Klasyfikacja gwałcąca takie związki dziedzin Pewne orientacyjne podziały są potrzebne z praktycz-
kultury, mimo formalnej poprawności, byłaby nie- nego punktu widzenia, dla wyznaczenia terenu szcze-
operatywną, praktycznie nieużyteczna. Ponadto trzeba gółowych rozważań i analiz.
podkreślić, że w wielu wypadkach podział musi brać Posługując się tylko szerokim, antropologicznym
za podstawę nie konkretne zachowania i przedmioty Pojęciem kultury trudno np. wyjaśnić, dlaczego pro-
w całości, ale ich aspekty. cesy organizacji i wytwórczości charakterystyczne dla
Aspekty symboliczne występują często w czynno- ogólnego rozwoju społeczeństw cywilizowanych są
a
ściach i przedmiotach o charakterze bezpośrednim. kceptowane bez zastrzeżeń w pewnych dziedzinach
Najlepszy przykład tego zjawiska stanowi tzw. sztuka kultury, takich jak technika, budzą natomiast obawy
1
stosowana. Artystyczny kształt peruwiańskiej cerami- sprzeciw w odniesieniu do dziedziny określanej po-
ki użytkowej nie ma żadnego znaczenia dla bezpośred- tocznie jako kultura masowa. Zjawisko to wydawałoby
się jaśniejsze, gdyby przy jego interpretacji zachować pojęcia kultury duchowej. Kultura masowa, podobnie
tradycyjne rozróżnienie kultury materialnej i ducho- jak wiele innych kompleksów kulturalnych zjawisk,
wej. Można by wówczas było stwierdzić, że opory np. technika, nie da się po prostu wtłoczyć całkowicie
w stosunku do masowej wytwórczości wiążą się z jej w jedną kategorię klasyfikacyjną. Kulturę masową
wkroczeniem w dziedzinę kultury duchowej. Kultura można zresztą definiować w sposób szerszy lub węższy.
masowa mogłaby być wówczas rozpatrywana jako Przy najpowszechniej przyjętym jej rozumieniu, które
pewna historycznie ukształtowana postać kultury będzie także podstawą analizy podjętej w tej pracy,
duchowej. kultura masowa zamyka się w zasadzie w ramach
Użycie tego terminu, który — jak wskazywano — kultury symbolicznej realizacyjnej.
ma za sobą długą i rozległą tradycję, ułatwiłoby może
wyznaczenie zakresu rozważań nad kulturą masową.
Wprowadziłoby jednak zarazem niepotrzebne meta-
fizyczne skojarzenia i trudne do usunięcia nieporozu-
mienia, o których była już mowa.
Poszukując określenia genus prozimum kultury
masowej spróbujemy zatem posługiwać się wpro-
wadzoną powyżej klasyfikacją zjawisk kulturalnych.
Klasyfikacja ta ułatwi określenie charakteru zjawisk
dominujących w kulturze masowej, nie rozwiąże ona
jednak całkowicie problemu jej pojęciowej lokalizacji.
Znaczna większość zjawisk zaliczanych do kultury
masowej mieści się w kategorii kultury symbolicznej
realizacyjnej. To stwierdzenie przyczynia się do oświe-
tlenia charakteru głównych dziedzin kultury masowej
i pozwala w sposób adekwatny określić motywy opo-
rów w stosunku do pewnych przejawów i właściwości
tej kultury. Trudność polega jednak na tym, że nie-
które zjawiska masowej kultury nie mieszczą się
w kategorii symbolicznych realizacyjnych zachowań,
lecz wkraczają np. w dziedzinę kultury symbolicznej
instrumentalnej, jak informacja masowa i masowo
popularyzowana wiedza lub w dziedzinę kultury bez-
pośredniej realizacyjnej, jak sport i różne rodzaje
ruchowych czynności zabawowych.
Tego problemu nie rozwiązuje jednak także użycie]
kulturą najniższego poziomu. Przez włączenie charak-
terystyki treści do samej definicji omawianego zja-
II. RAMY SPOŁECZNE KULTURY MASOWEJ wiska i przez rozstrzygnięcie w samym założeniu
o jego ocenie ogranicza się zastosowanie pojęcia kul-
tury masowej i uszczupla się jego użyteczność jako
narzędzia badań porównawczych.
Pojęcie kultury masowej powinno być w założeniu
neutralne i dostatecznie szerokie, żeby mogło objąć
zjawiska występujące współcześnie na gruncie róż-
nych ustrojów społecznych i tradycji etnicznych; na
tyle jednak selektywne, by pozwalało wyodrębnić
uchwytną i jednorodną pod względem formalnym
OKREŚLENIE KULTURY MASOWEJ
klasę zjawisk kulturalnych. Korzystając z całkowitej
swobody przysługującej definicjom projektującym
Kultura masowa nie jest zjawiskiem ostatniej doby. można by kulturę masową określić jako kompleks
Chociaż uległa szczególnej intensyfikacji w ciągu lat norm i wzorów zachowania o bardzo rozległym za-
powojennych, narastała stopniowo od dwóch co naj- kresie zastosowania. W tym sensie każdy obyczaj
mniej stuleci. Narodziła się jako produkt wtórny czy nawyk, jak np. zwyczaj spania na łóżku, palenia
rewolucji przemysłowej wraz z industrializmem i ur- tytoniu, pozdrawiania się przez pochylenie głowy, roz-
banizacją i niemal od początku swego istnienia stała powszechniony wśród setek tysięcy lub milionów
się przedmiotem krytycznych refleksji i niepokoju ludzi byłby elementem masowej kultury. Taka sze-
intelektualnych sfer. Zagadnienia krytyki kultury roka definicja byłaby jednak mało użyteczna ze
masowej zostaną przedstawione w dalszym ciągu względu na amorficzny charakter wypełniającego jej
pracy. zakres kompleksu zjawisk; nie liczyłaby się też wcale
W obfitej i rosnącej wciąż literaturze tego przed- ze znacznie już utrwalonym zastanym sensem tego
miotu rzadko spotyka się definicje kultury masowej. terminu.
Pojęcie to stało się tak popularne, że większość uży- Zgodnie z najogólniej przyjętym znaczeniem pojęcie
wających go autorów nie odczuwa potrzeby jego do- kultury masowej odnosi się do zjawisk współczesnego
kładniejszego określenia. Mimo że zakres omawianego przekazywania wielkim masom odbiorców identycz-
n
przedmiotu pokrywa się z nim rzeczywiście w więk- ych lub analogicznych treści płynących z nielicznych
szości wypadków, brak sprecyzowanych określeń sta- źródeł oraz do jednolitych form zabawowej, rozryw-
nowi jednak źródło niejasności i nieporozumień. Dzieje kowej działalności wielkich mas ludzkich. Gdyby
się tak zwłaszcza dlatego, że koncepcje kultury maso- Przedmiot tak określonego pojęcia miał być w pełni
w
wej często z góry przesądzają jej ocenę. Kultura yczerpany, rozważania dotyczące kultury masowej
masowa bywa identyfikowana z kulturą wulgarnąi Powinny objąć m. in. zagadnienia szkolnictwa i oświa-
ty, wszystkich dziedzin sztuki przyciągających szerszą zację przedmiotu. Kryterium ilości niełatwo wyrazić
publiczność, zarówno organizacji życia religijnego, w
liczbach. Niepodobna ustalić dokładnych wskaźni-
jak z drugiej strony sportu, tańca, ruchu turystycz- ków wyznaczających granice masowej recepcji kul-
nego itd. Nigdzie, jak dotąd, teoria kultury masowej tury w abstrakcji od sposobu wytwarzania i przeka-
i badania nad masową kulturą nie objęły tak szero- zywania treści i społecznego charakteru zbiorowości
kiego zakresu zagadnień. A choć zakres badań roz- odbiorców. Kwalifikację zjawisk kultury masowej
szerza się, szczególnie tam, gdzie — jak w nowszych ułatwia analiza cech tych zbiorów, czyli publiczności.
pracach socjologów francuskich — wiążą się one W początku XX wieku G. Tarde określił publicz-
z ogólną problematyką czasu wolnego, typowa proble- ność jako rezultat umysłowego oddziaływania powo-
matyka masowej kultury zamyka się w węższych dującego zjednoczenie psychiczne ludzi bez zbliżenia
granicach. 2
fizycznego, jakie występuje w tłumie . W definicjach
Przedmiotem koncentracji dotychczasowych badań współczesnych publiczność bywa określana jako luźne
i teorii kultury masowej są zjawiska intelektualnej, ugrupowanie charakteryzujące się pewną wspólnością
3
estetycznej i ludyczno-rekreacyjnej (czyli zabawowo- zainteresowań, wiedzy, potrzeb i ocen . Im bardziej
rozrywkowej) działalności ludzkiej, związane w szcze- jednak wzrasta masa publiczności, tym bardziej staje
gólności z oddziaływaniem tzw. środków masowego się ona heterogeniczna, zróżnicowana. Publiczność ma-
komunikowania, a więc treści ropowszechniane za sowej kultury charakteryzuje się najczęściej rozpro-
pomocą tych środków. Zjawiska te mieszczą się cał- szeniem przestrzennym; jest to publiczność pośrednia,
kowicie w ramach kultury symbolicznej, a w prze- która kształtuje się w wyniku oddziaływania tych
ważającej mierze także realizacyjnej. Wśród badaczy samych podniet o szerokim zasięgu, jak prasa, radio
kultury masowej można spotkać się z zastrzeżeniami lub telewizja, a nie w wyniku fizycznego zbliżenia,
przeciwko całkowitemu identyfikowaniu jej proble- jakie stanowiło cechę publiczności bezpośredniej zgro-
matyki z zagadnieniami środków masowego komuni- madzonej w jednym miejscu i czasie, odbierającej nie
kowania i. Nie podobna jednak zaprzeczyć, że zasto- tylko zbiorowo, lecz i wspólnie te same treści, a za-
sowanie środków masowych stanowi czynnik wyróż- razem ulegającej wpływom wzajemnego kontaktu.
niający pewien specyficzny typ kultury wyodrębnia- Do określenia kultury masowej należy zatem nie tyl-
jący się spośród innych historycznych form jej ma- ko liczebność odbiorców, ale te charakterystyczne wła-
nifestacji. Dzięki masowym środkom komunikowania ściwości, które pozwalają na powstawanie publiczności
realizują się najpełniej dwa podstawowe kryteria
charakteryzujące masową kulturę: kryterium ilości
G. Tarde, Opinia i tłum, Warszawa 1903. Przeciwstawne
oraz kryterium standaryzacji. Pojęcia publiczności i masy analizował R. Park we wczesnej
Oba te kryteria są ze sobą ściśle powiązane, masowe rozprawie Masse und Publikum: eine methodologische und
s
przekazywanie zakłada bowiem jednolitość, standary- °ziolOgische Untersuchung (Heidelberg 1904) pisanej pod
w
Ptywem koncepcji Le Bona.
R
1
P. F. Lazarsfeld, Mass Culture Today, w tomie Culturi - K. Merton, Social Theory ąnd Social Structure, Glen-
C o e
for the Millions?, N. Jacobs ed., Princeton 1959. 1957, s. 482.
wtórnych o wskazanych cechach. Liczne zbiorowości zasięgu. Warunek ten spełniają zarówno techniczne
publiczności bezpośredniej powstawały niekiedy w epo- środki komunikacji w potocznym rozumieniu, wcho-
kach poprzedzających erę kultury masowej. Gromadził dzące w zakres kultury bezpośredniej: kolej, samo-
je teatr oraz igrzyska i religijne uroczystości kultur chód, samolot, jak urządzenia służące specjalnie sym-
antycznych lub średniowiecza. Powstanie masowej bolicznemu komunikowaniu: druk, radio, telewizja.
publiczności pośredniej uwarunkowane jest natomiast Dzięki nim dokonuje się przekazywanie treści na
środkami technicznymi, które stanowią element now- przestrzeni tysięcy kilometrów, a geograficzne ramy
szych czasów. Symboliczne treści przekazywane współ- publiczności są w stanie rozszerzyć się od Moskwy do
cześnie licznej, a zarazem rozproszonej przestrzennie Paryża, od Waszyngtonu do Londynu.
publiczności, muszą być odpowiednio zwielokrotnione. Ze sposobu komunikowania treści masowej kultury
Zwielokrotnienie osiągane jest na dwóch drogach: albo wynikają właściwości stanowiące dalsze kryteria jej
przez liczne odbitki, kopie tego samego przedmiotu, określenia. Kultura masowa charakteryzuje się mia-
albo poprzez liczne urządzenia odbiorcze umożliwia- nowicie sformalizowaniem i urzeczowieniem dróg
jące jednoczesną recepcję w bardzo wielu punktach przekazywania. Epos klasyczny, rycerski poemat śred-
tego samego dźwięku, obrazu, znaku wysyłanego z jed- niowiecza, baśń ludowa z warg pieśniarza lub bajarza
nego źródła. Pierwszy typ rozpowszechnienia standa- trafiały wprost do uszu słuchacza. Bezpośredni, oso-
ryzowanych treści dokonuje się za pomocą druku, bisty kontakt twórcy lub odtwórcy i audytorium sta-
kopii fotograficznych i filmowych, reprodukcji i na- nowił warunek kulturalnego przeżycia. Prócz tego
grań; drugi występuje w przypadku radia i telewizji. kontaktu nie trzeba było żadnych technicznych urzą-
Wszystkie wymienione środki techniczne noszą mia- dzeń i żadnej lub prawie żadnej organizacji. Zastą-
no środków masowego komunikowania albo rozpo- pienie bezpośredniego audytorium przez publiczność
wszechniania. Ich funkcjonowanie wiąże się nieroz- masową wymaga użycia skomplikowanej aparatury
łącznie z powstawaniem kultury masowej. Dostarcza- i złożonej organizacji. Jedno i drugie wpływa na
jąc standaryzowanych, powielanych kopii zapewniają zmianę charakteru więzi społecznej powstającej po-
one treściom tej kultury szeroki zasięg. One też między twórcami i odbiorcami kultury.
umożliwiają równoczesność, a przynajmniej współcze- W okresach poprzedzających masową kulturę arty-
sność recepcji. Wydawnictwa periodyczne i książkowe, sta zwracający się do węższych i jednolitych kręgów
filmy, audycje radiowe i telewizyjne pełnią rolę kry- n
ie tracił kontaktu z odbiorcami; nawet jeśli nie sta-
stalizacyjnych ośrodków wielkich, nieraz milionowych wał twarzą w twarz z audytorium, mógł łatwo się
ugrupowań publiczności przeżywających współcześnie zetknąć z typowymi przedstawicielami swojej publi-
te same treści symbolicznie przekazane z jednego czności i miał żywe odczucie jej reakcji. Publiczność
źródła. basowa nie tylko przez swoją masę, lecz przez hete-
r
Realizacja określających kulturę masową kryteriów °geniczność i rozproszenie wyklucza możliwość ta-
le
ilości i standaryzacji wymaga zatem spełnienia zasad- * go związku. Reakcje odbiorców docierać mogą
w
niczego warunku szybkiej komunikacji o szerokim tych warunkach tylko na innych drogach: poprzez
korespondencję, a często poprzez specjalne badania woju. Kultura masowa jako dominująca forma orga-
opinii publiczności przypominające sondaże ekono- nizacji symbolicznej kultury zrodziła się na gruncie
micznego rynku. społeczeństw uprzemysłowionych i zurbanizowanych.
Analogia rynku w ekonomicznym znaczeniu nasuwa Nie znaczy to, że we współczesnej epoce występowanie
się często przy charakterystyce organizacji masowej kultury masowej ogranicza się wyłącznie do społe-
kultury rozpatrywanej od strony odbiorców. Zaczerp- czeństw tego typu. Przeciwnie, jej charakterystyczne
niętego również z dziedziny ekonomicznej określenia właściwości sprzyjające szerokiej dyfuzji ułatwiają
„produkcja" używa się w odniesieniu do organizacji przenikanie różnych jej form do krajów tzw. słabo
wytwarzania i przekazywania treści kultury. Stopień rozwiniętych. Już w okresie międzywojennym radio
komercjalizacji kultury masowej nie wszędzie jest penetrowało na Bliski Wschód i do zacofanych pod
jednakowy; zależy on od ustroju społecznego, od tra- względem techniczno-ekonomicznym krajów Ameryki
dycji kraju rozwijającego masową kulturę. W pew- Łacińskiej. Obecnie kultura masowa rozlewa się na
nym jednak stopniu kultura ta wszędzie staje się to- kraje czarnej Afryki4. Radio i telewizja jako produkt
warem wytwarzanym z pomocą wyspecjalizowanych importu mogą dotrzeć do półpierwotnych osad ple-
instytucji i rozprowadzanym przez wyspecjalizowany miennych wcześniej niż przemysł, a nawet kolej
system dystrybucji. Ta cecha systemu organizacji na- i szkoła, ponieważ ich recepcja nosi charakter bierny.
leży również do kryteriów określających kulturę ma- Jest jednak również oczywiste, że powstanie i spon-
sową. taniczny rozwój masowej kultury zakłada inny typ
Powstanie zjawisk kulturalnych określonych wska- ! społeczeństwa aniżeli typ panujący w krajach słabo
zanymi kryteriami ilości, standaryzacji, komuniko- rozwiniętych ekonomicznie, rozbitych na szereg tra-
wania, sformalizowania i organizacji możliwe jest dycyjnych lokalno-rodowych społeczności i pogrążo-
tylko w określonych warunkach rozwoju innych dzie- nych w analfabetyzmie. Wciąż jeszcze stwierdza się
dzin kultury wchodzących w zakres kultury bezpo- w poszczególnych krajach wysoką korelację między
średniej i symbolicznej, tylko w społeczeństwach umiejętnością czytania i pisania a stopniem radiofo-
określonego typu. Liczne, wielotysięczne zbiory pu- nizacji i rozwoju telewizji.
bliczności mogą powstawać tylko na gruncie wielkich Społeczeństwa, z których wyrasta kultura masowa,
społeczeństw, przy czym i tutaj określenie właści- bywają często również nazywane masowymi społe-
wych rozmiarów społeczeństwa nie jest sprawą samej czeństwami. Pojęcie to budzi jednak liczne wątpli-
liczby. Trzy i półmilionowa Norwegia posiada dziś wości i wywołuje kontrowersje, wymaga zatem osob-
masową kulturę, której formy obce były pięciomilio- ne
go, krytycznego rozważenia. W tej części charakte-
nowej Anglii XVI wieku. rystyki chodzi natomiast o wskazanie społecznych
Społeczeństwo stwarzające warunki powstawania Warunków rozwoju kultury masowej, które można
Uz
kultury masowej charakteryzuje się specyficznymi nać za bezsporne. Jeden z takich warunków sta-
właściwościami więzi społecznej, które z kolei stano- p
wią funkcje jego ekonomicznego i technicznego roz- s
* or. j. Chałasłński, Komunikaty i materiały, „Przegląd
°cjologiczny", t. XV/2.
nowi zurbanizowanie społeczeństwa, rozumiane zre-i sandria, w Azji Pekin i Nankin. Wielomilionowe
sztą nie jako wyraz absolutnej liczebnej przewagi „okręgi metropolitarne" oraz wciągnięcie szerszych
ludności miejskiej nad wiejską, ale jako społeczno- jeszcze terytorialnych obszarów w orbitę bezpośrednich
-ekonomiczna dominacja wielkich ośrodków miejskich wpływów „miejskiego trybu życia", a wreszcie — iloś-
w życiu całego kraju i objęcie ich bezpośrednim wpły- ciowa przewaga ludności miejskiej, są to jednak zja-
wem wielkich połaci kraju. W tej sytuacji izolacja wiska występujące wyłącznie w społeczeństwach zin-
małych społeczności lokalnych zostaje przełamana dustrializowanych.
i nie stanowi zapory dla promieniowania kultury wła- Uprzemysłowienie stanowi warunek ilościowego
ściwej wielkim miastom. wzrostu społeczeństwa na równi z nowoczesną po-
W krajach najbardziej rozwiniętych pod względem stacią urbanizacji, jest zatem podstawowym warun-
ekonomicznym urbanizacja może prezentować rozmaite kiem narodzin kultury masowej. Rozwój techniki
wzory. Anglia, która jest najbardziej zurbanizowanym odgrywa przy tym również bardziej bezpośrednią rolę
krajem świata (80% ludności miejskiej), charaktery- w procesie powstawania tej postaci kultury. O zna-
zuje się skupieniem ludności wprost i bezpośrednio czeniu technicznych urządzeń była już mowa w zwią-
w dużych ośrodkach miejskich. W miastach o ludności zku z określającymi kulturę masową kryteriami ilości,
powyżej 100 tys. skupia się aktualnie 45% ludności standaryzacji i komunikowania. Nie tylko radio, film
kraju. W Stanach Zjednoczonych nie tylko stopień i telewizja, lecz również masowa produkcja oraz dy-
urbanizacji jest nieco mniejszy (64% ludności miej- strybucja książek i czasopism wymaga skompliko-
skiej w 1950 r.), ale jej wzór jest inny. 92 miasta wanych technicznych urządzeń. Umasowienie druko-
liczące powyżej 100 tys. mieszkańców obejmują tylko wanego słowa na wielką skalę nastąpiło po wprowa-
29% ludności. Urbanizacja mimo to stanowi zasad- dzeniu mechanizacji procesów druku. Wprowadzenie
niczy czynnik określający kulturę kraju ze względi' w początku XIX w. prasy mechanicznej (1810) po-
na grupowanie się ludności w okręgach metropolitar- zwoliło zwiększyć ilość arkuszy odbijanych w ciągu
nych koncentrujących się wokół wielkich miast. godziny do 1100, to znaczy prawie czterokrotnie w po-
W 1940 r. 44 takie okręgi metropolitarne skupiały równaniu z wydajnością prasy ręcznej. Prasa rota-
5
prawie połowę ludności kraju . cyjna wynaleziona w 1848 r. podniosła tę ilość do
6
Urbanizacji nie należy wprawdzie utożsamiać cał- liczby 24 tysięcy arkuszy . To techniczne udoskona-
kowicie z industrializacją. Wielkie miasta sięgające lenie miało szczególne znaczenie dla rozwoju prasy
miliona mieszkańców występowały sporadycznie w hi- codziennej o wielkich nakładach wymagającej szyb-
storycznych okresach poprzedzających epokę prze- kiej produkcji.
mysłu mechanicznego. W basenie śródziemnomorskim Technicznych warunków rozwoju kultury masowej
takimi miastami były w starożytności Rzym i Alek- ni
e należy jednak rozpatrywać w izolacji od warun-
5
P. M. Hauser, The Changing Population Pattern of the
Modern City w tomie P. K. Hatt, A. J. Reiss, Cities and So- ' Por. S. H. Steinberg, Five Hundred Years of Printing,
E
cięty, Glencoe 1957. dinburg 1955, s. 192.
ków społecznych. Udoskonalenie prasy drukarskiej związków z wyselekcjonowanymi właściwościami spo-
pozostałoby bezprzedmiotowe, gdyby ewolucja wa- łeczeństw stanowiących jego ramy oraz w wyrażaniu
runków społecznych nie stwarzała zapotrzebowania tych związków w kategoriach bardziej ogólnych pra-
na masową produkcję dóbr kultury symbolicznej. Ja- widłowości.
każ bowiem mogła być racja bytu dziennika o milio- Jak wspomniano poprzednio, literatura poświęcona
nowym nakładzie w społeczeństwie analfabetów? Ma- kulturze masowej nie obfituje w próby definicji. Jed-
sowa kultura symboliczna rozwinęła się najwcześniej ną z nielicznych takich prób stanowi definicja socjo-
jako kultura słowa drukowanego. Warunkiem tego loga francuskiego G. Friedmanna: „Przez kulturę mas
rozwoju było upowszechnienie oświaty na poziomie rozumiem ogół kulturalnych dóbr konsumpcyjnych
elementarnym, które postępowało łącznie z procesem oddanych do dyspozycji publiczności w najszerszym
względnej demokratyzacji społeczeństw. Standary- rozumieniu tego słowa... za pomocą masowego komu-
zacja treści kultury wymagała nie tylko realizacji nikowania w ramach cywilizacji technicznej" 7 . Defi-
nicja ta uwzględnia zatem liczne przyjęte tutaj ele-
pewnych technicznych warunków, lecz także ukształ-
menty określenia masowej kultury.
towania się typu „masowego odbiorcy", którego kwa-
lifikacje były w pewnym zakresie standaryzowane. W jednym z poprzednich rozdziałów tej pracy była
Odbiorcy temu imputuje się niekiedy także standa- mowa o tendencjach dezintegracji zaznaczających się
ryzację gustów. Jest to jednak osobny i sporny w wielkich nowoczesnych społeczeństwach oraz o wła-
problem wymagający specjalnego omówienia. Powsta- ściwych im nowych procesach integracyjnych. Kultura
nie „masowego rynku" odbiorców kultury wymagało masowa, niezależnie od swego charakteru i poziomu,
stanowi jedno z narzędzi nowej integracji społecznej.
natomiast zapewnienia szerokim masom czasu wol-
Reprezentuje ona typ kultury stworzony przez okre-
nego od pracy produkcyjnej, który mógł być poświę-
śloną epokę. Bez względu na to, czy jej wartościująca
cony dowolnemu korzystaniu z dóbr symbolicznej
ocena w ostatecznym rozrachunku wypadnie pozy-
kultury. Postęp techniczny i społeczno-ekonomiczny
tywnie czy negatywnie, należy uznać w niej zjawisko
umożliwiając redukcję czasu pracy przyczynił się do
historyczne o doniosłym znaczeniu.
stworzenia masowego popytu na kulturę.
Wszystkie wskazane warunki powstania i rozwoju Waga tego zjawiska rosła wraz z jego zakresem.
kultury masowej zostały zrealizowane w ściśle okreś- Masowość kultury masowej ulega bowiem stopnio-
lonej epoce historycznej, która w krajach Zachodniej waniu. W związku z procesem demokratyzacji kultury
na przełomie XVIII i XIX w. pojawiły się pewne
Europy i w Ameryce Północnej przypada na okres W
3tki i formy wyrazu, które szczególnie nadawały się
otwarty przez rewolucję przemysłową XVIII i po-
do masowego rozpowszechniania i stały się szczególnie
czątków XIX w. Kultura masowa stanowi zatem
charakterystyczne dla późniejszej, coraz to bardziej
zjawisko o wyznaczonych historycznych granicach,
a przynajmniej wyraźnie występującym terminie po- ' G. Friedmann, Enseignement et culture de masse, „Com-
czątkowym. Czaso-przestrzenna lokalizacja tego zja- mu
nications", Centre cTEtudes de Communications de masse
de
wiska nie przeszkadza jednak w poszukiwaniu jego 1'Ecole Pratiąue des Hautes Etudes, Paris 1962, s. 3.
masowej w sensie ilościowym kultury. Te wątki i for- korzystanie także przy analizie pewnych aspektów
my wcześnie zwróciły na siebie uwagę krytyków, co kultury krajów socjalistycznych bez naruszenia jej
tłumaczy paradoksalny na pozór fakt, że krytyka specyficzności.
„masowej kultury" wyprzedza naprawdę szerokie jej
umasowienie.
Sformułowanego tutaj ilościowego kryterium kul-
HISTORYCZNI! WARUNKI POWSTAWANIA
tury masowej nie należy traktować mechanicznie, KULTURY MASOWEJ
w oderwaniu od określających ją historycznych wa-
runków. Inne są liczbowe kryteria masowości w po- W drugiej połowie XVIII w. kumulatywne procesy
czątku w. XIX i w wieku XX, kiedy kultura w wa- rozwoju kultury doprowadziły w niektórych krajach
runkach wzmożonej urbanizacji i za sprawą rozwoju Europy Zachodniej do szybkiego nagromadzenia wy-
nowych technicznych środków komunikowania prze- nalazków i udoskonaleń technicznych, które przyjęto
kracza próg umasowienia. Na długo przed tym pro- nazywać rewolucją przemysłową. W 1767 r. Har-
giem kształtują się stopniowo społeczne warunki ma- greaves skonstruował automatyczny ręczny warsztat
sowego przekazywania i recepcji treści kultury, do- przędzalniany, a pod koniec tegoż dwudziestolecia
konuje się selekcja treści wybieranych do coraz szer- J. Watt opatentował pierwszy model maszyny paro-
szego rozpowszechnienia. wej. U progu XIX w. parowa lokomocja wprowadzona
Określenie kultury masowej zawarte w tym roz- została w kopalniach, zaś w 1829 r. ruszyła pierwsza
dziale oraz jej ogólna, niejako ramowa charaktery- kolej pomiędzy Manchesterem i Liverpoolem. Rozpo-
styka nie uwzględnia treściowych właściwości. Elimi- czął się okres mechanicznej, standaryzowanej pro-
nacja problematyki tak istotnej dla większości dyskusji dukcji i masowej komunikacji.
na temat masowej kultury nie wynika z przekonania, Szybkim zmianom technicznym towarzyszyła re-
że warunki i formalne kryteria masowej kultury nie wolucja demograficzna — erupcja ludnościowa na
wiążą się z określeniem treści. Charakter i konsek- niespotykaną dotąd skalę. W początku XVIII w. lud-
wencje ich wpływu mają jednak stanowić problem ność Anglii liczyła 5 i pół miliona i w ciągu stuleci
rozważań w niniejszej pracy, a nie aksjomatyczne nosiła charakter niemal ustabilizowany. W 1801 r.
założenie sformułowane w punkcie wyjścia. Ogólne zanotowano jej wzrost do blisko 9 milionów, zaś
określenie kultury masowej powinno przy tym po- w 1930 r. osiągnęła ona 45 milionów. W ślad za szyb-
zwolić na uwzględnienie różnicowania się tego wpły- kim rozwojem sieci komunikacji kolejowej postępo-
wu w zależności od typu społecznego ustroju, specy- wała koncentracja ludności w ośrodkach miejskich.
ficzności procesów rozwojowych oraz tradycji różnych Ludność miejska Anglii stanowiła w połowie XIX
kultur narodowych. Przyjęte tutaj pojęcie masowej stulecia 49% ogółu mieszkańców.
kultury zastosowano głównie do analizy jej przeja- Pośpieszny proces bezplanowej, żywiołowej urba-
wów w krajach kapitalistycznych. Ogólny, formalny nizacji przyniósł rezultat w postaci miasta wczesno-
charakter tego pojęcia pozwala jednak na jego wy- Przemysłowego, które L. Mumford nazwał anty-mia-
8 Kultura początków industrialistycznej urbanizacji
stem . Zatłoczone, czarne od dymu, lekceważące
w XIX w. miała wszędzie cechy podobne. Wszędzie
wszelkie zasady higieny i estetyki miasto to zapełniło
wielkie masy ludności robotniczej zgromadzonej
się tłumem ludzi, których pośpieszna, nowi komuni-
z czterech stron świata poddane zostały nowemu dla
kacja przerzucała szybko z odległych rejonów kraju,
realizując nienasycone zapotrzebowanie przemysłu na nich rytmowi pracy mechanicznej regulującej tempo
siłę roboczą. Londyn, Manchester, Birmingham, Leeds ich życia. Codziennie, w ciągu sześciu dni tygodnia
napełniały się przybyszami z angielskich wsi i miaste- kilkanaście godzin spędzanych w fabryce, nierzadko
czek, którzy porzucali swoje podupadłe warsztaty od piątej rano do dziewiątej wieczorem, z dwoma
pracy i swoją społeczność lokalną, i zostawali pochło- pauzami na posiłek; równoczesna nieraz praca całych
nięci przez organizację masowej produkcji i slumsy rodzin, poczynając od siedmioletnich dzieci; nużący
wielkiego miasta. mechanizm zatomizowanych produkcyjnych czynności
i apatia krótkich chwil wypoczynku w obcym, odra-
Czekały tam na nich domy, które nie były mieszka-
9
niami, lecz „koszarami industrializmu" . Zrywając żającym brzydotą środowisku, w atmosferze pustki
więzy z macierzystą społecznością lokalną przestawali społecznej i stłumionego lub wybuchającego jawnie
być członkami rodziny, gminy i parafii, sąsiadami antagonizmu.
ł krewnymi; porzucali złożoną sieć tradycyjnych sto- Położenie klasy robotniczej w Anglii Engelsa, pierw-
sunków społecznych, które określając ich pozycję szy tom Kapitału Marksa, ankiety społecznych refor-
i rolę w zwartych, ustalonych społecznych kręgach matorów i liczne współczesne oraz późniejsze studia
zapewniały im społeczną identyfikację. Stawali się ekonomiczne i historyczne nakreśliły wyrazisty obraz
„rękami roboczymi" tego lub innego przemysłowca życia mas w okresie rozwoju industrializmu. Obok
zatopionymi w anonimowym fabrycznym i miejskim konsekwencji społeczno-politycznych postępujący pro-
tłumie. ces uprzemysłowienia miał też skutki w węższym
sensie kulturalne. Niszczył on bezpowrotnie kulturę
Anglia wyprzedziła inne kraje w tym procesie
ludową jako zasadniczą formę symbolicznej kultury
przemian, stwarzając zarazem pewien wzór, który
realizacyjnej dominujących mas społeczeństwa. Nowe
z opóźnieniem kilkunastu lub kilkudziesięciu lat re-
warunki bytu przeważających kategorii ludności miast
alizowały w przybliżonej skali inne miasta, w innych
nie sprzyjały spontanicznemu rozwojowi nowej twór-
rejonach świata: Paryż i Lilie, Berlin, Dortmund
czości kulturalnej w dawnych formach. Natomiast te
i Essen, Detroit i Chicago, Łódź, Sosnowiec i Często-
właściwości bytu i sytuacji torowały drogę nowemu
chowa.
typowi kultury. Sama produkcja mechaniczna dostar-
czała wzoru wyspecjalizowanej, masowej, standary-
• L. Mumford, The Culłure of Cities, New York 1938, s. 138
i nast. Mumford używa określenia non-city. Por. także zowanej wytwórczości, którą nowe środki komunika-
L. Mumford, Technics and Civilization, London 1934. cyjne rozprowadzały szybko po wielkich przestrze-
• B. Hammond, J. L. Hammond, The Town Labourers, niach. Standaryzacja i masowość, pojawiająca się
London 1949, t. I; tychże, The Bleak Age, London 1949; w
dziedzinie kultury symbolicznej, opierała się na
B. Russell, Wiek XIX, Warszawa 1936.
gotowych wzorach ujednolicenia i masowości kultury kultury masowej: biernego poddania się napływają-
bezpośredniej. To samo odnosiło się do technicznych cym z zewnątrz podnietom, ucieczki od wysiłku inte-
środków przekazywania symbolicznych treści, których lektualnego, podatności na powierzchowne, lecz jas-
rozwój szedł śladem technicznych urządzeń bezpo- krawe efekty, zamiłowania do muzyki o wyraźnym
średniej komunikacji. Po mechanizacji warsztatów szybkim rytmie, do wartkiej, absorbującej akcji,
przędzalnianych i tkackich przyszła kolej na mecha- w szczególności przedstawionej w obrazach, które nie
nizację prasy drukarskiej. Kolej zapewniała nie tylko obciążają pracą wyobraźni. Według pewnych hipotez
szybki transport przemysłowych towarów, lecz także i interpretacji nawyki stanowiące rezultat zmechani-
szybką cyrkulację książek i prasy. zowania i atomizacji pracy produkcyjnej określają
Jednocześnie pewne psychologiczne skutki zmecha- także charakter zachowań ludzkich w dziedzinie wy-
nizowanego i zatomizowanego procesu pracy zaczy- twarzania i odbierania symboli oraz ustalania wzorów
nały już w tym okresie kształtować psychikę przy- zachowań bezpośrednich tworzących kulturę masową.
szłego odbiorcy kultury masowej. Narzucony przez Nie można jednak pominąć także interpretacji, któ-
maszynę szybki rytm pracy, jej monotonia, fragmen- re w tych samych psychicznych wpływach mechani-
taryczność zadań produkcyjnych pojedynczego robot- zacji i rozproszenia procesów produkcyjnych ukazują
nika były też powodem nerwowego wyczerpania, przyczynę zachowań kulturalnych o charakterze roz-
braku satysfakcji zawodowej. Dawny rzemieślnik lub rywkowym zmierzających nie do naśladowania rytmu
chłop, stając się najemnym robotnikiem kapitalistycz- i systemu pracy, ale do przeciwstawienia się ich
nego przedsiębiorstwa, nie tylko w ekonomicznym właściwościomu. Zwraca się przy tym uwagę na
sensie tracił kontrolę nad własną pracą i jej produk- amatorską twórczość artystyczną, na rozpowszech-
tem rozpływającym się w procesie sławionego przez nianie się zamiłowań do majstrowania, do wykonywa-
ekonomistów klasycznej szkoły podziału pracy, ale nia modeli maszyn celem odtworzenia całości urządzeń,
sam we własnym poczuciu schodził do roli elementu w których obsłudze lub częściowej produkcji zawodo-
złożonej organizacji podporządkowanego obcej sobie, wo się uczestniczy.
a przemożnej sile. Dominującym rysem epoki industralizmu jest jed-
nak niewątpliwie specjalizacja pociągająca za sobą
Ten stan podporządkowania, a zarazem przeciw-
wzrost dysproporcji pomiędzy twórcami a odbiorcami
stawienia jednostek ludzkich wytwarzanym przez nie,
kultury. Stopniowo w ciągu XIX stulecia coraz więk-
ale już całkowicie od nich oderwanym siłom społecz-
sze masy uzależniały swoją recepcję kulturalną od
nym Marks określił heglowskim terminem aliena-
wyspecjalizowanych ośrodków przekazywania kultury
cji 10 . W psychicznych aspektach tego stanu można
symbolicznej. Pewien stopień intelektualnego ujedno-
poszukiwać czynników sprzyjających rozwojowi po-
staw uznawanych za charakterystyczne dla recepcji 11
Szeroko zajmuje się tym zjawiskiem G. Friedmann
w
pracach Ou va le travail humain?, Paris 1954; Problemes
10
K. Marks, F. Engels, Ideologia niemiecka, Dzieła, t Ul, humains du machinisme industriel, Paris 1955; Le travail en
Warszawa 1961. niettes, Paris 1956.
licenia był przy tym koniecznym warunkiem rozwoju przejściowy regres w porównaniu z okresem politycz-
kultury masowej. Ponieważ druk stanowił historycz- nych rewolucji XVII w. Upadały wiejskie szkółki
nie najwcześniejszy i przez długi czas jedyny środek parafialne, a rozrastające się w szybkim tempie miasta
masowego komunikowania na szeroką skalę, napraw- nie dostarczały dzieciom ludności robotniczej nawet
dę szerokie rozchodzenie się jednolitych treści nie było takich możliwości edukacji, jakie istniały w niektó-
możliwe w społeczeństwie analfabetów. Nie oznacza rych ustabilizowanych okręgach wiejskich12. Zasada
to naturalnie, że o początkach kultury masowej kształcenia dzieci robotniczych nie tylko pozostawała
można mówić dopiero po całkowitym wyeliminowaniu w sprzeczności z wciąganiem ich do pracy fabrycznej
analfabetyzmu. Rozszerzenie zakresu oddziaływania już w wieku 6—7 lat, ale napotykała opory płynące
masowej kultury szło jednak w ślad za rozwojem za- także z innych źródeł.
kresu jednolitej, elementarnej oświaty, która stanowi Nic dostrzegano na ogół utylitarnej roli wykształ-
zarazem element i czynnik masowej kultury. cenia pracowników przemysłu we wczesnym okresie
Rozwój oświaty powszechnej wiązał się z cywiliza- industrializmu, zaś oświeceniowy szacunek dla wie-
cją przemysłową. Związek ten nie nosił jednak cha- dzy, o ile był rozpowszechniony w szerszych kręgach
rakteru automatycznej zależności. Stulecie rewolucji mieszczaństwa, wyrażał się w traktowaniu wykształ-
przemysłowej było zarazem wiekiem Oświecenia cenia jako jednego jeszcze przywileju własnej klasy
i w niektórych krajach Europy oświeceniowe poglądy zazdrośnie strzeżonego przed klasami „niższymi".
na rolę nauki przyczyniły się bardziej do zapoczątko- Taka postawa charakteryzowała nie tylko fabrykan-
wania ruchu oświatowego, aniżeli bezpośrednie wpły- tów, niechętnie i podejrzliwie odnoszących się do
wy potrzeb rozwijającego się przemysłu. Francuska oświeconych robotników, ale określała także opinie
organizacja szkolnictwa elementarnego realizowana ludzi, którzy ze względu na własny poziom intelek-
przez Napoleona opierała się na programach Turgota, tualny i stanowisko społeczne powinni być właśnie
Condorceta i Talleyranda. W Polsce z podobnego du- rzecznikami, a nie wrogami powszechnej oświaty.
cha zrodziła się Komisja Edukacji Narodowej, której Bardzo znamienne było stanowisko prezesa Królew-
przedłużenie stanowiła działalność oświatowa Księ- skiego Towarzystwa Naukowego, który zwalczając
stwa Warszawskiego. W Prusach Fryderyk Wielki Projekt ustawy szkolnej w Izbie Lordów w 1807 r.
osadzając wysłużonych żołnierzy w szkółkach elemen- głosił, że oświata może przynieść tylko szkodę klasom
tarnych miał na celu raczej dostarczenie swojej armii niższym ucząc je pogardy dla pracy fizycznej, budząc
oświeconego rekruta, aniżeli zaspokojenie potrzeb niezadowolenie z dotychczasowego losu i podniecając
manufaktury. f do oporu. „Szkoła umożliwiłaby im czytanie bun-
Natomiast wielki skok, który dokonał się w rozwoju towniczych pamfletów, szkodliwych książek i pism
Wr
przemysłu angielskiego w drugiej połowie XVIII w., °gich chrześcijaństwu, uczyniłaby ich krnąbrnymi
nie pociągnął za sobą natychmiastowego rozwoju
organizacji oświaty. Przeciwnie, zdaniem historyków 1J
W. K. Richmond, Education in England, London 1945,
angielskich, zaznaczył się w tej dziedzinie pewien ss
- 55, 61.
1S
w stosunku do zwierzchności..." Zasłużona skądinąd wiadając na pytanie twierdził, że był to król Londynu
14
organizatorka popularnych wydawnictw masowych, żyjący przed wielu laty .
Hanna Morę, kierując się tymi samymi obawami, wy- Elementarne szkolnictwo codzienne, organizowane
kluczyła naukę pisania z organizowanych przez siebie według systemu monitorialnego Lancastera i Bella
szkół niedzielnych pozostających pod patronatem polegającego na wzajemnym nauczaniu uczniów, mimo
wielu wad stanowiło skuteczniejsze narzędzie naucza-
anglikańskiego Kościoła. W ten sposób spodziewała
nia. Przyczyniło się ono do stopniowego podnoszenia
się zapobiec pojawieniu się wśród pupilów szkoły
oświaty, jednak jeszcze w r. 1841 analfabetyzm był
przynajmniej autorów, jeśli już nie czytelników, bun-
w Anglii zjawiskiem tak powszechnym, że 33% męż-
towniczych pism. czyzn i 49% kobiet wstępujących w związki małżeń-
Szkółki niedzielne rozwijające się od 1780 r. sta- skie nie potrafiło nawet podpisać aktu ślubnego włas-
nowiły charakterystyczny kompromis pomiędzy prze- nym nazwiskiem.
konaniem klas panujących o niebezpieczeństwach Dopiero w drugiej połowie XIX w. kwestia szkol-
rewolucjonizującej roli oświaty, a ich obawą przed nictwa elementarnego została w Anglii rozstrzygnięta
szkodliwymi skutkami wolnego czasu, którego z reli- ustawą z 1870 r. Ustawa o powszechnym i przymuso-
gijnych względów nie można było odmówić w niedzielę wym szkolnictwie pod opieką i kontrolą państwa była
małym robotnikom przemysłu. Lęk przed wolnym funkcją wielu czynników: wywalczonej w rezultacie
czasem wiązał się z charakterystycznym dla epoki ty- długich zmagań ochrony pracy dzieci, rosnącego
pem protestanckiej i utylitarystycznej moralności uświadomienia utylitarnej roli oświaty, a wreszcie —
i filozofii życiowej, o której będzie jeszcze mowa. walki robotników angielskich o prawa polityczne. Jest
W myśl zasad tej filozofii oraz interesów organizato- znamienne, że ustawa szkolna uchwalona została
rów zadaniem szkół niedzielnych było raczej moralne w trzy lata po reformie parlamentarnej przyznającej
i religijne wychowanie, aniżeli świecka oświata „klas robotnikom angielskim prawa wyborcze. Sens angiel-
niższych". skich reform oświatowych z punktu widzenia postę-
Szkółki niedzielne nawet tak ciasno określony cel re- pów burżuazyjnej demokratyzacji wyraził Macaulay
alizowały w sposób niedostateczny. Wymowne dowody w powiedzeniu: „Musimy kształcić naszych wład-
nieudanych płodów ich edukacji jeszcze w XIX w. ców" 15. Na przykładzie Anglii zaznacza się charak-
terystyczny związek pomiędzy postępem, choćby
zbierały komisje parlamentarne, których raporty cy-
°graniczonej, demokratyzacji politycznej oraz roz-
tuje Engels w Położeniu klasy robotniczej w Anglii-
powszechnieniem elementarnej oświaty.
Dzieci po wielu latach nauki w szkole przepojonej
religijną treścią nie umiały nawet określić, kim był Jeszcze wyraźniej związek ten wystąpił w Amery-
Jezus Chrystus; pewien szesnastoletni chłopiec odpo- lł
F. Engels, Położenie klasy robotniczej w Anglii, War-
S
2aw a 1952, s. 173.
19
J. L. i B. Hammond, The Toion Labourer, cyt. wyd.. s
15
Por. R. Williams, Culture and Society, New York 1960,
s. 66. - 121.
ce, gdzie w latach trzydziestych XIX w. organizowa- ograniczać się do działalności instytucji rządowych lub
niu się związków zawodowych towarzyszyły żądania społecznych pozostających pod mniej lub bardziej
bezpłatnego elementarnego szkolnictwa publicznego bezpośrednim patronatem klas panujących. Obok nich
wysuwane przez ruch robotniczy, a w latach później- bowiem organizacje robotnicze wytworzyły z czasem
szych nacisk tego ruchu wpłynął na demokratyzację częściowo lub całkowicie niezależne własne instytucje
szkoły średniej. Specyficzność warunków ustrojowych kształcenia i rozpowszechniania kultury intelektual-
oraz kulturalno-społecznych tradycji Stanów Zjedno- nej oraz estetycznej. Angielskie Instytuty Mechanicz-
czonych odbiła się na nierównomiernym dla całego ne w znacznej części poddane były kontroli klas wyż-
kraju i powolnym ustalaniu prawnej zasady obowiąz- szych, niektóre jednak jak Peoples College w Sheffield
kowości szkoły. Tylko połowa stanów przyjęła ustawy lub Working Men's College w Londynie, związane
dotyczące tego obowiązku w okresie 1870—1890, reszta z ruchem Czartystów, stanowiły prawdziwe samodziel-
zaś zwlekała z nimi aż do końca pierwszej wojny świa- ne ośrodki robotniczej oświaty17. Charakterystyczną
towej. Zasada dobrowolności i pluralizmu inicjatywy cechą tych instytucji było zerwanie z ograniczeniem
społecznej zapewniły jednak szeroką popularyzację do czysto zawodowego, praktycznego kształcenia na-
oświaty w Ameryce. Wpływ mas na rozwój szkolni- rzucanego zwykle przez utylitarną filozofię patronali-
ctwa publicznego i związek szkoły z polityczną demo- stycznych organizacji i poszukiwanie szerokich pod-
kracją nie oznacza także w przypadku Ameryki, że staw ogólnej, humanistycznej wiedzy.
szkoła stała się wyrazem interesów mas ludowych. . Taki sam charakter nosiła działalność oświatowa
Była ona, podobnie jak w Anglii, narzędziem ideolo- związków zawodowych, zaś uniwersyteckie wykłady
gicznym i politycznym klas panujących 18. Spełniała popularyzacyjne, organizowane dzięki pomocy rady-
jednak rolę w szerzeniu oświaty. kalnie nastawionych akademickich kręgów, wycho-
W 1890 r. 86,7% ludności Stanów Zjednoczonych dziły naprzeciw potrzebom i zainteresowaniom in-
umiało czytać i pisać. W tym samym czasie w Anglii telektualnym silnie manifestowanym już od połowy
tylko 3—4% nowożeńców podpisywało krzyżykami stulecia wśród angielskiej klasy robotniczej.
akt ślubny. Powszechna oświata otwierała drogę ma- Podobnie przedstawiała się sytuacja we Francji.
sowej kulturze. Dla porównania trzeba przypomnieć, G. Duveau w studium poświęconym życiu robotników
że według danych spisu powszechnego przeprowadzo- francuskich w epoce II Cesarstwa pisze, że pod koniec
nego w 1897 r. w Królestwie Polskim ponad 40% rządów Napoleona III lokal biura Międzynarodowego
mężczyzn w Warszawie i ponad 55% w Łodzi było Stowarzyszenia Robotników w Paryżu zamienił się
analfabetami. w prawdziwą szkołę. Samouctwo kwitło wśród robot-
Rozpatrując dzieje powszechnej oświaty w rozwi- ników francuskich, którzy — podobnie jak ich an-
jających przemysł krajach europejskich nie należy gielscy towarzysze — zapełniali sale odczytowe i pilnie
11
J. Chałasiński, Szkoła w społeczeństwie amerykańskim, 17
Warszawa 1936; H. O. Good, A History of Western Education, U. Altick, The Enolish Common Rcadtr, Chicago 1957,
s. 209.
New York 1960.
odwiedzali gabinety lektury związkowych i społecz- kulturalnej produkcji. Rynek ten jest szczególnie
nych czytelni publicznych 18 . szeroki w Ameryce, której klasom wyższym obcy był
Charakteryzując tę kategorię czytelników wśród zawsze snobizm intelektualny odziedziczony w części
robotników angielskich R. Altick twierdzi, że prag- przez europejskie elity społeczne wraz z tradycjami
nienie rozrywki nie stanowiło jedynej ich podniety; arystokratycznego i dworskiego mecenatu.
równie silna była potrzeba dotrzymania kroku szyb- Monopol w dziedzinie oświaty, którego przedstawi-
kiemu rozwojowi otaczającego świata, chęć samo- ciele klas rządzących bronili z tak zastanawiającym
doskonalenia, a wreszcie nacisk niepokoju społeczne- uporem jeszcze na początku XIX w., ustąpił miejsca
go i radykalnej propagandy — podniety o wyraźnie na poziomie elementarnym tendencji do unifikacji
politycznym i ideologicznym charakterze. Z tej kate- wspieranej przez rozwój techniki i zgodnej z nurtem
gorii rekrutowali się czytelnicy Cobbeta i Owena, społeczno-politycznych przeobrażeń.
Carlyle'a, Morrisa i Blanąuiego — a wreszcie Marksa.
Nie należy jednak zapominać, że były to zaintere-
sowania i lektury elity intelektualnej klasy robotni- DWA TYPY WIĘZI SPOŁECZNEJ
czej wznoszące się ponad przeciętny poziom. Ta „po-
ważna mniejszość", jak ją określa Hoggart19, odegrała Wśród warunków powstawania kultury masowej
ważną rolę w przeobrażeniach społecznych i w roz- z socjologicznego punktu widzenia na szczególną uwa-
woju kultury narodowej krajów uprzemysłowionych. gę zasługują przeobrażenia więzi społecznej stwarza-
Kultura masowa rozwinęła się jednak na użytek znacz- jącej ramę rozwoju kultury. Rozwój technik mecha-
nie szerszych kategorii odbiorców. Bariery klasowe nicznej produkcji oraz kapitalistycznego systemu eko-
w dziedzinie oświaty nie zostały całkowicie obalone nomicznego w Europie i Ameryce Północnej wiązał
w ustroju kapitalistycznym; obniżyły się one w wielu się nie tylko z ekspansją demograficzną, ale i z ewo-
krajach dzięki takim reformom jak angielska ustawa lucją charakteru stosunków społecznych. Wielkie
z 1944 r. i powojenny ruch reformy w szkolnictwie i zurbanizowane społeczeństwa przemysłowe XIX
francuskim, ale przynależność klasowa pozostaje wciąż i XX w. wykształciły typ więzi społecznej różny od
czynnikiem selekcji w procesie dalszego kształcenia. typu dominującego przez wieki w rolniczych krajach
W ekonomicznie rozwiniętych krajach wielkie masy Europy. Ze względu na tę przemianę zaczęto nazywać
ludności osiągają natomiast elementarny lub nieco je społeczeństwami mas lub społeczeństwami maso-
wyższy niż elementarny poziom ogólnego wykształ- w
ymi. Jak już wspominano, kulturę masową inter-
cenia dającego jednakowe przygotowanie do kultural- pretuje się często jako twór masowego społeczeństwa.
nej recepcji. One to stanowią „rynek" dla masowej Koncepcja ta wymaga zatem obszerniejszego rozpa-
18
lenia.
G. Duveau, La vie ouvriere sous le II Empire, Paris 1946.
19
K. Hoggart, The Uses of Literacy. Aspects oj Working Istota zjawisk społecznych polega na interakcji.
Class Liftf with Sperial Re/frenre to Puhlications and En- Oddziaływanie to może jednak nosić rozmaity charak-
tertainmcnt, London 1957. ter. Może przebiegać w formie bezpośredniego kon-
taktu osób, które często stykają się ze sobą, dobrze czesnych pojęć i uwzględnił przy tym ich wpływ na
się znają, żyją w identycznych lub zbliżonych warun- kształtowanie form kultury symbolicznej".
kach i posiadają wiele wspólnych kulturowych na- Na kształtowanie się koncepcji Tónniesa znaczny,
wyków; może nosić charakter przelotnych i po- choć nie wyłączny wpływ wywarła teoria Marksa.
wierzchownych kontaktów osobistych, jakie łączą Rozróżnienie wspólnoty i społeczeństwa, zgodnie
np. obcych sobie i przypadkowo spotkanych przechod- z zapewnieniem samego Tónniesa, zawdzięczało wiele
niów na ulicy w momencie krótkiej rozmowy. Inter- marksowskiemu stwierdzeniu przeciwieństw pomiędzy
akcja zachodzi także pomiędzy ludźmi, którzy nigdy wsią i miastem. Według koncepcji Tónniesa wspólnota
nie stykali się ze sobą bezpośrednio, ale oddziaływują jako podstawowa forma społeczności opierała się na
na siebie za pomocą złożonej organizacji instytucji trzech typach stosunków międzyludzkich: na związ-
społecznych i działających na odległość środków prze- kach rodzinno-rodowych, na sąsiedztwie oraz na związ-
kazywania symbolicznych treści. Taki rodzaj inter- kach przyjaźni wynikającej z podobieństwa zaintere-
akcji zachodzi np. pomiędzy funkcjonariuszami admi- sowań i zatrudnień. Charakter wspólnoty nosiła za-
nistracji wydającymi rozporządzenia, do których mają równo gmina wiejska, jak małe, tradycyjne miasteczko
się stosować pewne kategorie obywateli nieznanych rzemieślnicze. Obywateli tego typu społeczności łączyły
im i rozproszonych po całym kraju lub pomiędzy więzy wspólnego posiadania, wzajemnej zależności
autorem artykułu komunikującym swoje opinie sze- i samowystarczalności gospodarczej, a ponadto związ-
rokim kręgom czytelników gazety. ki językowe i kultowe. Wszystkie te związki wyrażały
Socjologowie dawno zwrócili uwagę na różnice się w bezpośrednich stosunkach osobowych o sponta-
między społecznościami opierającymi się wyłącznie nicznym charakterze. Typ społeczności odpowiadają-
na pierwszym lub też przede wszystkim na drugim cej „wspólnocie" Tónniesa przywykło się później na-
i trzecim typie interakcji. Jeden z wczesnych socjo- zywać małą społecznością lokalną.
logów niemieckich, Ferdynand Tónnies, rozpoczyna- W przeciwieństwie do wspólnoty „społeczeństwo"
jący działalność pisarską w osiemdziesiątych latach w specyficznym dla Tónniesa rozumieniu kształtuje
ubiegłego stulecia, pierwszemu z tych typów społecz- stosunki międzyludzkie nie na podstawie sympatii
ności nadał nazwę wspólnoty — Gemeinschaft, pod- i poczucia swojskości, ale na zasadzie kalkulacji, wy-
czas gdy drugi nazwał społeczeństwem w węższym rachowania. Charakterystyczny dlań typ więzi wynika
znaczeniu — Gesellschaftzo. Podobne rozróżnienie z przemysłowo-handlowej organizacji, której podsta-
kiełkowało już wcześniej w koncepcjach francuskiego wową instytucję stanowi rynek kapitalistyczny. Towa-
socjologa Le Playa oraz prawnika angielskiego rzystwo akcyjne przedstawia formę zrzeszenia typową
H. Maine'a; Tonnies jednak pierwszy zbliżył się dla charakteru więzi społeczeństwa: opartą na interesie
w charakterystyce obu typów społeczności do współ- Materialnym, dążeniu do zysku, ściśle konwencjonalną,
sformalizowaną i zdepersonalizowaną.
10
F. Tónnies, Gemeinschaft und Gesellschajt. Grundbe' 21
Por. A. Kłoskowska, Małe grupy i społeczeństwo viaso-
griffe der reinen Soziologie, I wyd. 1887. We
. „Kultura i Społeczeństwo" 1959, t. III, z. 3.
Więź charakterystyczna dla społeczeństwa w rozu- lepszego przykładu działania tego mechanizmu do-
mieniu Tónniesa przejawia się szczególnie wyraźnie starcza prasa; za jej pośrednictwem dokonuje się
w stosunkach wielkomiejskich. Tutaj dokonuje się najszybsza fabrykacja, uwielokrotnienie i rozpo-
obalenie tradycyjnej hierarchii społecznej, sekulary- wszechnienie myśli na użytek wszystkich współczes-
zacja poglądów, racjonalizacja postaw, indywiduali- nych — podobnie, jak to się odbywa z wszystkimi
22
zacja jednostek wyrwanych z więzów tradycyjnych innymi środkami konsumpcji na świecie" .
instytucji społecznych. Miasto-metropolia promieniuje Koncepcję opinii publicznej rozwinął Tónnies jesz-
na cały kraj swymi wpływami ekonomicznymi, orga- cze szerzej w nowszej pracy poświęconej wyłącznie
23
nizacyjnymi i intelektualnymi. Wszystkie stosunki temu zagadnieniu .
ludzkie opiera ono na mechanizmie pieniądza, który Jako krytyk kultury masowego społeczeństwa miał
staje się w społeczeństwie powszechnym i wszech- zresztą Tónnies świetnego poprzednika w de Tocąue-
możnym środkiem oddziaływania. vill'u, który na pół wieku wcześniej przed ukazaniem
Komercjalizacji ulega także kultura w węższym się Gemeinschajt und Gesellschaft poddał przenikli-
znaczeniu — dziedzina symbolicznego komunikowa- wej analizie rodzącą się kulturę amerykańską. Kry-
nia, które w „społeczeństwie" nabiera nowego cha- tyka de Tocqueville'a, przeprowadzona z innego
rakteru. Tónnies był jednym z pierwszych socjologów, ideologicznego stanowiska, uwzględniała przede wszy-
który określił rolę i charakter tzw. środków maso- stkim kulturalne konsekwencje politycznej demokracji
wego komunikowania jako specyficznych organów Ameryki trzydziestych lat XIX stulecia. Tónnies,
więzi wielkiego i zindywidualizowanego społeczeństwa. znajdujący się pierwotnie pod wpływem Marksow-
Określenie to znajduje się przy tym pod niewątpli- skiej teorii kapitalizmu, bliższy był w swoich ocenach
wym wpływem Marksowskiej koncepcji alienacji za- raczej współczesnemu sobie amerykańskiemu ekono-
znaczającym się w szczególności w jego charaktery- miście i socjologowi T. Veblenowi, który pod koniec
styce opinii publicznej: „To wszystko, co może kiedy- XIX w. wystąpił z dotkliwą krytyką pasożytniczego,
kolwiek występować w postaci opinii publicznej, próżniaczego stylu życia amerykańskiej burżuazji.
doświadczane jest w świadomości poszczególnych Na przełomie XIX i XX w. ewolucją struktury
ludzi myślących jako obca im i zewnętrzna w stosun- społecznej zajmowało się wielu socjologów. Przeciw-
ku do nich siła. Dzieje się tak za sprawą specyficz- stawienie nowego typu struktury społeczeństw kapi-
nej formy przekazywania intelektualnych treści, for- talistycznych typowi tradycyjnemu, pierwotnemu
my literackiej, która zdolna jest eliminować wszelkie zajmuje wiele miejsca w teorii E. Durkheima. Fun-
bezpośrednie stosunki ludzkie, wiarę i zaufanie po- dament analizy społecznej przeprowadzonej w De la
między mówiącym i pouczającym z jednej oraz słu- division du travail social i w Les regles de la m&thode
chającymi i rozumiejącymi z drugiej strony. Sądy sociologiąue stanowi koncepcja społeczeństwa solidar-
i poglądy traktowane są tutaj na podobieństwo towa- " F. Tónnies, Gevicinsrhaft und Gesellschaft, Berlin 1926,
rów w kramie u handlarza, zapakowanych i w swej s. 233.
obiektywnej postaci wystawionych na sprzedaż. Naj- 23
F. Tónnies, Kritik der óffentlichen Meinung, Berlin 1922.
ności mechanicznej o jednolitej segmentarnej budowie grupy nazywał Cooley pierwotnymi ze wzglądu na ich
oraz złożonego społeczeństwa solidarności organicznej wczesne występowanie w dziejach społeczeństwa ludz-
zagrożonego anomią. kiego i na ich podstawową rolę w określaniu społecz-
Jako etap w rozwoju koncepcji masowego społe- nego współżycia.
czeństwa na szczególną uwagę zasługują prace ame- Mimo przekonania o doniosłym znaczeniu społecz-
rykańskiego psychologa społecznego, Ch. H. Cooleya, nym grup pierwotnych Cooley, piszący swe prace
twórcy znanej koncepcji grup pierwotnych. Zwłaszcza w pierwszym dziesięcioleciu XX w., w gwałtownie
zestawienie poglądów Cooleya i Tónniesa uwypukla urbanizującej się Ameryce, zdawał sobie sprawę
charakterystyczne a przeciwne tendencje interpreta- z utwierdzania się nowych form organizacji społecz-
cji dwóch podstawowych typów więzi społecznej •*. nej opartych na innych zasadach. Widział on, że więź
Według Cooleya podstawowy czynnik wszelkich sto- nowoczesnego społeczeństwa musi polegać nie na bez-
sunków społecznych stanowi wzajemne komunikowa- pośrednich kontaktach w obrębie małych, zwartych
nie się ludzi. Komunikowanie realizuje mechanizm, społecznych komórek, ale na formalnej organizacji
porozumienia obejmujący różnorodne symbole i środ- i na działaniu masowych środków komunikowania
ki ich wyrażania i przekazywania w czasie i przestrze- ustanawiających związki o charakterze pośrednim
ni. Narzędziem komunikowania może być wyraz i rzeczowym, obejmujące liczne zbiorowości ludzkie
twarzy, postawa, gest, słowo mówione i pisane, tele- rozmieszczone na wielkich przestrzeniach.
grafy, koleje i wszystkie nowe techniczne środki
Cooley zdawał sobie sprawę z kryzysu tradycyjnych
przekazywania symbolicznych treści, których rozwój
związków społecznych wywołanego rozwojem nowych
śledził Cooley z uwagą.
form masowej organizacji. Zajmował się w szczegól-
Ewolucja metod komunikowania wiązała się, według ności problemem dezintegracji rodziny. W ostatecz-
Cooleya, z przekształceniami więzi społecznej. Trwałe nym rozrachunku oceniał jednak optymistycznie
i intensywne bezpośrednie kontakty ludzi obcujących rezultaty społecznych przeobrażeń. Rozwój środków
ze sobą „twarzą w twarz" charakterystyczne były dla masowego komunikowania stanowił jego zdaniem nie
grup takich, jak rodzina, sąsiedztwo w obrębie małej tylko czynnik rozkładu tradycyjnych instytucji, ale
społeczności lokalnej i zabawowa grupa rówieśnicza. także potencjalny aparat rozpowszechniania moral-
Te grupy połączone współpracą, sympatią i żywym nych ideałów grup pierwotnych. W wielkich nowo-
poczuciem wspólnoty kształtowały według Cooleya czesnych całościach społecznych ścierały się jego
osobowość społeczną i stanowiły główne źródło uczuć
zdaniem sprzeczne tendencje. Z jednej strony jednost-
moralnych. Przez długi okres dziejów ludzkości były
ka pozbawiona oparcia grup pierwotnych została
one główną formą stosunków społecznych. Te właśnie
zdana na własne siły i rzucona w wir bezwzględnego
współzawodnictwa. Z drugiej jednak strony demo-
14
Ch. H. Cooley, Hiiman Naturę and the Social Order (1902)
kratyzacja polityczna eliminowała przesądy i obalała
oraz Social Organization (1909). Por. również A. Kłoskowska, dzielące ludzi stanowe bariery. Nowoczesna komuni-
op. cit kacja zbliżała ludzi w sensie fizycznym i psychicznym,
rozszerzając ramy wyobraźni dzięki szybkości i wzro-i masowej kultury. We współczesnych rozważaniach
stowi zakresu informacji wzmagała poczucie sympatii socjologiczno-politycznych pojęciem masowego społe-
i stwarzała podstawy ogólnoludzkiego braterstwa. czeństwa operował m. in. C. W. Mills. Określał on
Cooley przewidywał słusznie, że wraz z rozwojem współczesną Amerykę jako „społeczeństwo mas",
masowych środków informacji i komunikowania roz- w którym nieliczna elita władzy manipuluje w sposób
szerzać się będzie uniformizm, który jest tani i wy- umiejętny zatomizowanymi i wewnętrznie zdezorga-
godny. Antycypował zatem tę konstytutywną właś- nizowanymi masami za pomocą propagandy, reklamy
ciwość kultury masowej, którą określono w poprzed- i przenikającej wszystkie sfery życia formalnej orga-
nim rozdziale jako standaryzację. Ufał jednak, że ta nizacji nie pozostawiającej miejsca na spontaniczne
cecha kultury zostanie ograniczona wyłącznie do dzie- reakcje i inicjatywę społeczną. Polemizując z opinią
dzin i spraw, w których akcentowanie odrębności nie Millsa W. Kornhauser zarzucał mu, że utożsamia on
będzie miało znaczenia dla ludzi. Nie przewidywał społeczeństwo masowe z totalitarnym 25 . Zdaniem
natomiast zagrożenia indywidualnych wartości kultury Kornhausera masowe społeczeństwo charakteryzuje
w szczególnie istotnych jej dziedzinach. Sądził, że na się nie tylko faktyczną podatnością mas na wpływy
miejsce indywidualności tradycyjnych społeczności elit, lecz także zdolnością mas do oddziaływania na
lokalnych, mającej źródło w ich izolacji, pojawi się elity oraz udziałem mas w kształtowaniu samych elit,
nowa i cenniejsza postać — indywidualności z wyboru które nie stanowią zamkniętej kategorii społecznej.
stanowiącej rezultat rozszerzonego jak nigdy przed- Pozostawiając na boku dyskusje nad politycznym
tem zakresu komunikowania wartości i idei. charakterem masowego społeczeństwa, przedstawimy
Zestawienie teorii Tonniesa i Cooleya pozwala obecnie zasadniczą treść tych jego socjologicznych
uwypuklić charakterystyczną różnicę poglądów na koncepcji, które szczególnie ściśle się wiążą z analizą
wielkie społeczeństwo nowoczesne kapitalistycznego zjawisk istotnych dla rozwoju masowej kultury inte-
typu jako tło kultury masowej. Różnica ta, jak wi- lektualnej, estetycznej i rekreacyjno-ludycznej naszych
dać, zarysowała się już w początku XX stulecia. Spór czasów.
na temat „masowego społeczeństwa" nie wygasa 25
w dalszym ciągu we współczesnej socjologii. Dotyczy C. W. Mills, The Power Elitę, przekład polski Elita wła-
dzy, Warszawa 1961. W. Kornhauser, The Politics of Mass So-
on przy tym nie tylko oceny tego zjawiska, ale ciety, London 1960. Różnica poglądów między tymi dwoma
i określenia jego charakteru. autorami ma podłoże ideologiczne. Mills oskarża siły poli-
Polityczne koncepcje masowego społeczeństwa stają tyczne rządzące Stanami Zjednoczonymi o podporządkowanie
m
się szczególnie popularne w okresie narastania as, pozbawienie ich faktycznego wpływu na sprawy publicz-
ne przez umiejętne manipulowanie ich reakcjami za pomocą
i triumfów hitleryzmu, ich filozoficzna geneza jest
środków masowego komunikowania. Kornhauser w swojej
jednak znacznie wcześniejsza, a źródła ideologiczne charakterystyce społeczeństwa mas zawiera apologię ustroju
bardzo różne. Niektóre z tych teorii, jak koncepcja amerykańskiego. Krytyka społeczeństwa masowego dokonana
Ortegi y Gasseta, K. Mannheima, D. Macdonalda, zosta- Przez Millsa nosi charakter demokratyczny w przeciwieństwie
n
ną rozpatrzone dalej od strony zawartej w nich krytyki P- do elitarnej krytyki Ortegi y Gasseta.
Zwracano już uwagę na fakt, że typ organizacji Społeczność wielkomiejska przy dużym zagęszcze-
społecznej właściwy dla współczesnego wielkiego spo- niu fizycznym charakteryzuje się zatem rozluźnieniem
łeczeństwa najlepiej uwidacznia się w wielkich ośrod- faktycznych społecznych związków. Ludzie potrąca-
kach miejskich przeciwstawionych tradycyjnej lokal- jący się łokciami w tłumie ulicznym i stłoczeni w au-
nej społeczności. Cechą małej społeczności lokalnej tobusie lub tramwaju są bardzo odlegli od siebie
była, prócz małych rozmiarów, względna izolacja od w sensie psychospołecznym. Pozostają sobie obcy, nie
pozostałego świata, daleko posunięta samowystarczal- dążą do nawiązania kontaktu zespalającego w jed-
ność; bezpośrednie, osobiste kontakty wszystkich człon- ną całość. Taka sama postawa cechuje nie tylko prze-
ków społeczności oparte na zasadach pokrewieństwa chodniów przypadkowo zgromadzonych w miejscach
lub sąsiedztwa; znaczna jednorodność majątkowa, za- publicznych, lecz także mieszkańców wielkomiejskiej
wodowa, etniczna; identyczność tradycji, norm oby- kamienicy, bloku, osiedla. Mimo stłoczenia w prze-
czajowych, wierzeń i przyzwyczajeń. Mała społeczność strzeni fizycznej zachowują oni między sobą dystans
lokalna — wieś lub miasteczko — stanowiła zintegro- społeczny; izolują się od siebie wzajem warstwą obo-
waną całość o wyraźnie określonej strukturze nie- jętności, braku zainteresowania. Te właściwości wiel-
formalnej niezależnie od formalnej administracyjnej komiejskiego społeczeństwa mają na myśli socjolo-
organizacji określającej pozycję społeczną poszczegól- gowie mówiąc o jego atomizacji, o anonimowości jego
nych jednostek lub rodzin 26 . członków.
Masowa społeczność wielkomiejska pod wszystkimi We wsi liczącej kilkuset mieszkańców wszyscy znają
wymienionymi względami różni się od małej społecz- się ze sobą i często wchodzą w bezpośrednie kontakty
ności lokalnej. Jest ona skupiskiem wielkim liczebnie wzajemne. W stutysięcznym mieście arytmetyczna
i przestrzennie rozległym. Z samej już racji tej liczeb- szansa podobnych kontaktów każdego mieszkańca
ności i rozciągłości wynikają charakterystyczne socjo- z każdym innym jest nikła, a znajomość wszystkich
logiczne właściwości. Max Weber, poszukując socjo- współobywateli przekracza percepcyjne zdolności jed-
logicznego kryterium wyodrębnienia miasta, określił nostki. Ze względu na wymagania higieny psychicznej
je jako „osiedle o przylegających ciasno budowlach ludzie muszą chronić się tutaj przed nadmiarem
stanowiące tak rozległe jednolite skupienie, że nie możliwych kontaktów, muszą ograniczać intensywność
występują w nim charakterystyczne skądinąd dla są- i zakres reakcji na zbyt liczne podniety zewnętrznego
siedztwa wzajemne osobiste stosunki mieszkańców" 27 . społecznego środowiska.
W związku z tym zmienia się charakter kontaktów
M
Konceptualizacją pojęcia małej społeczności lokalnej zaj- społecznych tam, gdzie one zostają nawiązane. Mimo
mował się w antropologii kulturalnej w szczególności R. Red- stosowania „środków ochronnych" mieszkaniec wiel-
feld; por. The Little Community oraz Peasant Society and komiejskiej społeczności wchodzi w styczność ze zna-
Culture, Chicago 1960.
27 cznie większą liczbą ludzi, aniżeli mieszkaniec wioski.
M. Weber, Die Stadt w tomie Wirtschaft und Gesellschaft,
t. III, Tiibingen 1925. Por. także G. Simmei, Die Crossstddte Intensywność tych kontaktów jest jednak ograniczona;
na
und das Geistesleben, Dresden 1903. jczęściej noszą one charakter rzeczowy, a nie per-
Sonalny; działający uczestniczy w nich tylko pewnym innej miejscowości2R. W tych warunkach trudno
wycinkiem swojej osobowości, nie pełną osobowością oczekiwać powstawania trwalszych więzów sąsiedztwa.
społeczną: w sklepie jest więc tylko klientem zała- Nawet bliscy przestrzennie ludzie przywykają zatem
twiającym określoną transakcję, w biurze i urzędzie pozostawać sobie obcy.
jest interesantem stosującym się do zasad: „Czas to W tradycyjnej społeczności lokalnej dla obcych nie
pieniądz", „Załatw interes i żegnaj". Sposób postępo- było w ogóle miejsca. Szczególnie wyraźnie zaznacza
wania, który w środowisku wiejskim byłby traktowa- się to w społeczeństwach słabo rozwiniętych, tzw. spo-
ny jako uchybienie dobrym obyczajom, w mieście łeczeństwach pierwotnych. Znane są relacje o misjo-
staje się regułą celowego działania. narzach, podróżnikach lub kupcach przyjmowanych
Społeczeństwo wielkomiejskie charakteryzuje się na członków rodów odwiedzanej przez nich społecz-
sformalizowaniem stosunków interakcji polegającym ności. Etnografowie, którzy również bywali często
na sprowadzeniu wzajemnych kontaktów do zachowań przedmiotem podobnej adopcji, tłumaczyli ją jako
ściśle związanych z pełnioną w danym momencie rezultat dążeń pierwotnego społeczeństwa do umiej-
rolą, np. rolą urzędnika, interesanta, sprzedawcy, scowienia przybysza we własnym systemie społecz-
klienta, pasażera i na wykluczeniu innych elementów nym uważanym za konieczny i uniwersalny. Kto
osobowości z zakresu kontaktu. Formalny charakter stykał się ze społecznością pierwotną nie jako czło-
stosunków upraszcza sytuację społeczną przez zwę- nek wrogiego plemienia, musiał stać się jednym ze
żenie płaszczyzny wzajemnych kontaktów. Ułatwia on swoich, ponieważ dla tolerowanych obcych w społecz-
obcowanie ludności o różnorodnym składzie charak- nościach tych nie było miejsca29. Każda tradycyjna
terystycznym dla wielkich środowisk miejskich. społeczność wiejska wykazuje podobne tendencje do
Heterogeniczność tych środowisk stanowi jeszcze wchłaniania obcych albo do usuwania ich poza mar-
jedną cechę odróżniającą je od małej społeczności gines własnego życia.
lokalnej. Każde wielkie miasto odznacza się ogromną W wielkomiejskiej społeczności obcość jest stosun-
skalą różnic pod względem zajęć i zawodów, majątku, kiem akceptowanym, naturalnym i trwałym. Tu znacz-
wykształcenia, pochodzenia regionalnego, tradycji, ną część każdego dnia człowiek spędza w otoczeniu
norm i obyczajów swych mieszkańców. Wszystkie obcych, zaś reakcje wobec obcych określane są zasadą
wielkie metropolie stanowią też mieszaninę różnych tolerancyjnej obojętności. Jeden z rezultatów tego
elementów etnicznych, a różnorodność narodowościo- stosunku stanowi osłabienie społecznych zaintereso-
wego pochodzenia szczególną rolę odgrywa w miastach
amerykańskich. 28
Por. P. Rossi, Why Families Move, Glencoe 1955.
Obok różnorodności innym ważnym czynnikiem 29
Por. relacje o własnej sytuacji w badaniach społeczeństwa
rozluźnienia więzów społecznych wielkiego miasta jest u

M
B. Malinowskiego, Życie seksualne dzikich, Warszawa 1957;
ruchliwość jego ludności. W miastach amerykańskich - Mcad, Corning oj Age in Samoa w zbiorze From the South
X Seas, New York 1939. J. M. Whitinga, Becoming o Kwoma.
U mieszkańców zmienia corocznie mieszkania prze- Teaching and Learning in a New Gwinea Tribe, New Haven
nosząc się na inną ulicę do innej dzielnicy lub do 1941.
wań bezpośrednim otoczeniem; innym rezultatem może wnętrznie jednorodne, natomiast ze względu na swą
być poczucie społecznej izolacji, stan psychospołeczny, izolację mogą się bardzo różnić od innych lokalnych
który skłonił jednego z popularnych autorów amery- społeczności tego samego społeczeństwa. Schemat taki
kańskich do określenia współczesnej masowej spo- odpowiada w przybliżeniu społeczeństwom europej-
łeczności jako „samotnego tłumu" 30 . skim okresu przedkapitalistycznego lub feudalnym
Podsumowując, charakterystykę wielkomiejskiej monarchiom afrykańskim, wielkim organizmom spo-
społeczności ująć można w następujących określe- łecznym, w których dominującą jednostkę składową
niach: jest to wielka zbiorowość, o dużym fizycznym stanowi mała społeczność lokalna.
zagęszczeniu i rozległym przestrzennym zasięgu od- Odmienny schemat przedstawia koncepcja maso-
znaczająca się heterogenicznością, atomizacją we- wego społeczeństwa, według której granice lokalnych
wnętrzną, anonimowością składających się na nią jed- społeczności, podobnie jak więzy wszelkich małych
nostek, segmentalizacją ról społecznych, formalno-rze- grup, odgrywają rolę minimalną. Jednostki ludzkie
czowym charakterem stosunków społecznych i brakiem występują w tym schemacie jako rozproszone punkty
socjometrycznej struktury, osłabieniem wzajemnego zgodnie z koncepcją atomizacji właściwej dla maso-
zainteresowania społecznego i poczuciem izolacji jed- wego społeczeństwa. Na tym tle wyraźnie zaznaczają
nostek. się linie formalnej organizacji łączącej społeczeństwo
Przedstawiona charakterystyka odnosiła się w za- masowe jako całość pod względem politycznym oraz
sadzie do wielkomiejskiej społeczności, bywa ona linie oddziaływania środków masowego komunikowa-
jednak rozciągana na całość wielkich społeczeństw nia jednoczące je pod względem psychospołecznym
zurbanizowanych określanych jako społeczeństwa ma- i kulturalnym.
sowe lub społeczeństwa mas. Społeczeństwo masowe W społeczeństwie pierwszego typu środki masowego
reprezentuje odmienny schemat struktury aniżeli spo- komunikowania — jeśli w ogóle działają — odgrywa-
łeczeństwo oparte na małych społecznościach lokal- ją rolę drugorzędną wobec intensywnie funkcjonują-
nych. Małe społeczności lokalne stanowią wyraźnie cego systemu bezpośredniego, personalnego porozu-
wyodrębnione i odgraniczone od zewnątrz, wewnętrz- miewania się w ramach wyodrębnionych społeczności.
nie zwarte jednostki o określonej strukturze. Więzy W społeczeństwie masowym środki masowego komu-
łączące je z zewnętrznym szerszym społeczeństwem nikowania odgrywają zasadniczą rolę w procesie po-
są nikłe, posiadają małe znaczenie dla regulacji rozumienia, zespolenia i uniformizacji społeczeństwa.
zasadniczych funkcji społecznych, które są zaspoka- Charakterystyczne jest, że społeczeństwa, w których
jane we własnych ramach. Społeczności te są we- dominują małe, wewnętrznie jednorodne, a względnie
izolowane na zewnątrz społeczności lokalne, rozpatry-
ł0
D. Riesman, N. Glazer, R. Denney, The Lonely Crowd. wane jako całość, bywają tak zróżnicowane kultural-
A Study of the Changing American Character, New Haven nie
> że ich obywatele z różnych regionów mogą mówić
1950. Mimo sugestywnego tytułu koncepcja tłumu-masy mniej
jest w książce Riesmana akcentowana aniżeli koncepcja roli
niezrozumiałymi dla siebie narzeczami. Heterogenicz-
ne
małych grup pierwotnych, grup rówieśniczych. elementy masowego społeczeństwa nie są izolowane
od siebie wzajem; obejmuje je jednolity system orga- kalnych i innych elementów wewnętrznej struktury.
nizacji i porozumienia, który musi przemawiać języ- Obraz bezkształtnego, zatomizowanego świata współ-
kiem zrozumiałym dla ogółu. Społeczeństwo masowe czesnej wielkomiejskiej cywilizacji, na której życie
wytwarza płaszczyznę wspólnych znaczeń oraz war- składają się nieskoordynowane, ale poddane wspól-
tości i w tej płaszczyźnie właśnie rozwija się masowa nym impulsom ruchy anonimowego ludzkiego mro-
kultura symboliczna, która jest swoistym rezultatem wiska, był bardzo sugestywny. Do jego wzmocnienia
przezwyciężenia zróżnicowania masowego społeczeń- prócz potocznych doświadczeń wielkomiejskiego życia
stwa. przyczyniał się również pewien zakres obserwacji
socjologicznych, a w szczególności badania posługujące
się metodą ankietową sprzyjającą indywidualizują-
KRYTYKA KONCEPCJI MASOWEGO SPOŁECZEŃSTWA
cemu ujęciu. Stąd też do przyjęcia koncepcji maso-
wego społeczeństwa albo społeczeństwa mas skłaniało
Społeczeństwo masowe, podobnie zresztą jak mała się wielu socjologów rozmaitej orientacji: L. Wirth,
społeczność lokalna, są to konstrukcje teoretyczne, H. Lasswell, H. Blumer, C. W. Mills. W okresie
które Max Weber określił jako „typy idealne" S1. Typ międzywojennym zarysował się wśród socjologów
idealny nie stanowi dokładnego opisu zjawisk rzeczy- amerykańskich nurt teorii zmierzających do wyka-
wistych, ani nawet odpowiadającego im ściśle ogól- zania kryzysu i rozkładu podstawowych małych grup
nego pojęcia. Jest on konstruowany dla celów badaw- „pierwotnych" dokonującego się pod naciskiem ma-
czych i teoretycznych przez uwypuklanie i potęgowa- sowego społeczeństwa. Koncepcje tego rodzaju odno-
nie pewnych właściwości odpowiadających przyjętemu siły się w szczególności do rodziny, której rozpad
w danym badaniu punktowi widzenia przy jednoczes- w społecznościach wielkomiejskich zapowiadał wybit-
nym abstrahowaniu, eliminowaniu innych właściwo- ny badacz historii rodziny C. Zimmermann32.
ści uznawanych za nieistotne. Typ idealny może być Rozwój życia rodzinnego w najbardziej uprzemysło-
użytecznym narzędziem ułatwiającym wyodrębnienie wionych i zurbanizowanych krajach po ostatniej woj-
grup zjawisk i poznawania ich charakteru. nie zaprzeczył jednak podobnym proroctwom.' Orga-
Traktując koncepcję masowego społeczeństwa jako nizacja rodziny współczesnej w porównaniu z trady-
typ idealny trzeba pamiętać, że żadne konkretne spo- cyjną uległa wprawdzie przeobrażeniom, zmieniły się,
łeczeństwo nie odpowiada ściśle jego schematowi, a nawet zanikły pewne funkcje, inne za to uległy
żadne nie jest bowiem całkowicie zatomizowane, po- wyraźnej intensyfikacji. Rodzina utraciła formy sztyw-
zbawione względnie wyodrębnionych społeczności lo- nej instytucji ściśle wplecionej w życie lokalnej zbio-
rowości, zaczęła się natomiast przekształcać w zwią-
ze
k oparty na zasadzie zindywidualizowanych i bardziej
łl
M. Weber, Gesammelte Aufsatze zur Wissenschaftslehre,
TUbingen 1922, s. 190—191, 496—497 i nast.; Wirtschaft und e
galitarnych stosunków, odgrywając tym ważniejszą
Gesellschaft, TUbingen 1925, t. I, s. 3; por. także: I. Pawłowska,
O pojęciu typologicznym w humanistyce, „Studia Filozoficzne"
52
1958, nr 4. C. Zimmermann, Family and Civilization, New York 1947.
rolę w kształtowaniu osobowości i zaspokajaniu psy- typowieścią, albo od współzawodnictwa o szkolne
chologicznych potrzeb jednostki 33 . sukcesy do ambicji przywództwa w wyczynach koli-
Rodzina nowoczesna, stwarzająca warunki wspól- dujących z zasadami porządku publicznego. D. Ries-
noty intelektualnej i moralnej, stanowi bardzo istotny man, uznając w swojej popularnej książce grupę
czynnik pośredniczący pomiędzy jednostką a społe- rówieśniczą za najważniejszą grupę odniesień współ-
czeństwem jako całością. Wywiera ona duży wpływ czesnego amerykańskiego społeczeństwa, określił do-
na ustalenie zakresu i charakteru partycypacji kultu- minujący w tym społeczeństwie typ osobowy jako
ralnej swych członków i jest ogniwem kształtowania zorientowany w stosunku do innych członków grupy.
się opinii i postaw. Różnorodne treści, przekazywane Do rzędu małych grup odgrywających istotną rolę
przez środki masowego komunikowania, w wielu wy- w życiu członków wielkich współczesnych społeczeństw
padkach docierają nie do odosobnionej, izolowanej należą grupy oparte na wspólnej pracy zawodowej.
jednostki, lecz do grupy rodzinnej, która pełni funkcje Zgodnie z tym, co pisano w poprzednim paragrafie,
regulatora przy korzystaniu z tego rodzaju urządzeń, grupy te mogą wiązać ludzi tylko w sposób formalny
jak radio, telewizja, a w znacznym zakresie także angażując wąski wycinek ich osobowości. I w nowo-
film, książka i prasa. czesnym społeczeństwie w oparciu o wspólną pracę
Rodzina nie jest jedyną małą grupą o podobnych w hali fabrycznej, biurze lub laboratorium powstaje
funkcjach. Dla pewnych kategorii wieku bardzo isto- niejednokrotnie wspólnota społeczna o szerszym za-
tną rolę wyznacznika udziału w życiu kulturalnym kresie wpływająca na kształtowanie różnorodnych
pełnią grupy rówieśnicze o charakterze zabawowym. zainteresowań i postaw. Nieformalne grupy koleżeń-
Normy i kryteria ocen przyjęte w danym kręgu mło- skie, działające niezależnie od oficjalnych organizacji
dzieży decydują często w sposób rozstrzygający o aspi- zawodowych i związkowych, mogą stanowić ważny
racjach i partycypacji kulturalnej ich uczestników, czynnik określenia stosunku wobec tych organizacji
określają ich społeczno-polityczne postawy i reakcje. formalnych. Małe grupy nieformalne mogą wywierać
Mała grupa pełni tutaj, jak i w poprzednim przy- bardzo istotny wpływ na realizację zadań instytucji
padku, rolę skomplikowanego aparatu o dwukierun- jako całości, wpływając na postawy swych uczestni-
kowym działaniu. Z jednej strony, jak swego rodzaju ków wobec tych zadań i wobec szerszego społeczeń-
sito, przesiewa i selekcjonuje wpływy docierające stwa i jego ogólnych celów.
z różnych centrów społecznego oddziaływania; z dru- Najobszerniejsze, jak dotąd, studium socjologiczne
giej strony formuje i reguluje reakcje wybiegające przedstawiające od tej strony rolę i funkcję małych
na zewnątrz. Zmieniając afiliacje grupowe młody grup stanowi praca poświęcona żołnierzom amery-
człowiek może od zamiłowań dla boksu i jazzu przejść kańskim w okresie drugiej wojny światowej34. Praca
raptownie do zainteresowań egzystencjalizmem i an- ta zawiera analizę nieformalnej organizacji i struktury
małych grup koleżeńskich powstających w wojsku
" E. W. Burgess, H. Locke, The Family. From Institution amerykańskim z punktu widzenia ich stosunku wobec
to Companionship, New York 1945. T. Parsons, R. Bales, Family,
Socialization and Interaction Process, Glencoe 1955. 31
S. A. Stouffer, The American Soldier, Princeton 1949.
oficjalnej organizacji armii, jej zadań szkoleniowych zapewniają jednostce poczucie swojskości w obrębie
i bojowych, a także z punktu widzenia funkcji tych dzielnicy. Kobiety z Bethnal Green odbywające wę-
grup jako łącznika pomiędzy jednostką a całym spo- drówki po lokalnych sklepach i targowiskach, męż-
łeczeństwem, którego interesy w momencie historycz- czyźni gromadzący się co wieczór tradycyjnym zwy-
nej próby wymagały ścisłego podporządkowania oby- czajem w piwiarni na rogu ulicy nie są zagubieni
wateli i ich współpracy. Istnieje także wiele prac w obcym, anonimowym tłumie.
poświęconych stosunkom społecznym w przemyśle, Opisywane zjawisko można uznać za charaktery-
które prowadzą do analogicznych wniosków na temat styczne dla starych, europejskich miast przemysłowych
roli małych nieformalnych grup jako pośredniego posiadających dzielnice o względnie statycznej i kla-
ogniwa w procesie komunikacji pomiędzy jednostką sowo jednorodnej ludności. W nowych osiedlach
a szerszą organizacją społeczną35. szybko rozwijających się metropolii działają jednak
Fakt istnienia i działania małych grup, takich jak również specyficzne czynniki społecznego zespolenia.
rodzina, grupa rówieśnicza, koleżeńska i zawodowa, Współczesne koncepcje urbanistyczne i architekto-
nie stanowi jedynego argumentu przeciwko skrajnej niczne starają się wspomagać założenia polityki spo-
koncepcji masowego społeczeństwa. Bliższa obserwacja łecznej zmierzającej do wzbudzenia poczucia łączności
wielkomiejskiego życia wskazuje, że także związki społecznej pomiędzy mieszkańcami. Celowi temu
oparte na zasadzie sąsiedztwa nie zostały całkowicie sprzyjać ma wyposażenie dzielnic w instytucje usłu-
wyrugowane z nowoczesnych metropolii. Z badań gowe i urządzenia komunalne, poczynając od sklepów
przeprowadzonych w Bethnal Green, jednej ze sta- spożywczych a kończąc na ośrodkach kulturalnego
rych, robotniczych dzielnic wschodniego Londynu, i społecznego współdziałania, które w krajach anglo-
wynika, że stosunki w jej obrębie odbiegają bardzo saskich noszą nazwę Community Centers, a w Polsce —
od schematu zatomizowanej społeczności anonimo- dzielnicowych domów kultury. Zadania takiego typu
wych, izolowanych jednostek sa . Kontakty sąsiedzkie ośrodka w podlondyńskim osiedlu przemysłowym
w obrębie przylegających domów i ulic wzmacnia za- Slough określone były jego regulaminem jako: „Upra-
sada pokrewieństwa; związki wielkorodzinnego typu wianie wszelkich form działalności rekreacyjnej... spo-
nie przestają oddziaływać jako źródło tendencji prze- łecznej, kulturalnej i oświatowej... rozwijanie war-
strzennej koncentracji. Znajomi krewnych i krewni tości duchowych sprzyjających dobrym stosunkom
znajomych stanowią dwie kategorie społeczne, które sąsiedzkim i poczuciu obywatelstwa oraz wpajaniu
37
M gotowości osobistej służby dla dobra wspólnoty" .
E. Mayo, The Humon Problems of an Industrial Civiliza-
tion, New York 1933; F. J. Roetlisberger, W. J. Dickson, Ma-
D. Bell, polemizując z koncepcjami atomizacji ame-
nagment and the Worker, Harvard 1939, W. F. Whyte ed., rykańskiego społeczeństwa, powoływał się na 80 mi-
Industry and Society, New York 1946. W Polsce badania te lionów członków ochotniczych lokalnych stowarzyszeń,
przedstawił najobszerniej A. Matejko, Socjologia przemysłu
w Stanach Zjednoczonych Ameryki, Warszawa 1962.
'• P. Wilmott, M. Young, Family and Kinship in East Lon- 37
The Slough Community Center. Broszura informacyjna
don, London 1957. *a rok 1955/56.
które czynią Amerykę narodem dobrowolnych spo- jów czynności; wahały się ponadto znacznie w za-
łeczników — a nation of joiners38. leżności od kategorii społecznej mieszkańców dziel-
Tworzenie dobrowolnych stowarzyszeń sptołecznych , nicy. Można było wyróżnić kategorie mniej lub bar-
i kulturalnych uważa się we wszystkich wielkomiej- dziej „lokalne", związane z dzielnicą, w swoich zwy-
skich społecznościach za właściwy środek przeciw- czajowych kontaktach i czynnościach. Ogólnie biorąc
działania atomizującym tendencjom życia miejskiego. kobiety były bardziej „lokalne" niż mężczyźni, dzieci
Podobne towarzystwa, powstające często z inspiracji w wieku do lat 12 i osoby powyżej lat 65 — bardziej
oficjalnych czynników, bywają skuteczne w swym aniżeli przedstawiciele pośrednich kategorii wieku,
działaniu i wpływają w sposób istotny na charakter -• ludzie mniej wykształceni — bardziej aniżeli posia-
stosunków społecznych. R. C. Angell uznawał aktyw- dający wyższy poziom wykształcenia; kategoria do-
ność tego typu za jeden z głównych wskaźników chodu nie decydowała automatycznie o stopniu zwią-
integracji społecznej wielkich miast. Niekiedy jednak zków z dzielnicą, jednak posiadacze samochodu ze
dobrowolne stowarzyszenia zachowują charakter czy- zrozumiałych względów wykazywali mniej takich
sto formalny lub nawet pozostają administracyjną związków aniżeli ci, którzy samochodu nie mieli.
fikcją bezsilną wobec procesów dezintegracji perso- Okazuje się zatem, że nawet w heterogenicznych,
nalnych więzów społecznych. Krytycyzm w stosunku ruchliwych, pozbawionych dawnej tradycji miastach
do koncepcji społeczeństwa mas nie powinien zaciem- amerykańskich kontakty lokalne i wynikające z nich
niać oceny takich fikcji. powiązania nie przestają odgrywać roli w codziennym
Poznanie rzeczywistego obrazu stosunków w nowo- doświadczeniu pewnych przynajmniej kategorii spo-
czesnym społeczeństwie wymaga możliwie dokładnego łecznych. Wniosek ten potwierdza się także w odnie-
wyważenia roli sąsiedzko-lokalnych powiązań miesz- sieniu do procesów komunikowania, które przy bar-
kańców wielkich miast w porównaniu z ich działal- dziej powierzchownej obserwacji uważano za wyłącz-
nością o zakresie ogólno-metropolitarnym. W jednej ną domenę wpływów masowego społeczeństwa.
z dzielnic osiemsettysięcznego amerykańskiego miasta Koncentracja prasy o krajowym, stanowym lub
St. Louis przeprowadzono badania pozwalające usta- metropolitarnym zasięgu jest zjawiskiem, którego po-
lić, w jakiej mierze kontakty społeczne mieszkańców stępy słusznie są traktowane jako czynnik i wskaźnik
związane z podstawowymi czynnościami wchodzącymi umasowienia kultury. O tym zjawisku będzie jeszcze
w zakres pracy zawodowej, nauki, zabawy i rozry- mowa w następnych rozdziałach. Kurczenie się liczby
wek, zaopatrzenia itd. zamykają się w granicach dziel- tytułów przy jednoczesnym wzroście nakładów ozna-
nicy lub wykraczają poza nie:JB. Wskaźniki związku cza niewątpliwie postępującą uniformizację treści do-
z dzielnicą były oczywiście różne dla różnych rodza- cierających do wielkich mas. Obok tego procesu
M
w miastach amerykańskich o charakterze metropolii
D. Bell, The End of the Age of Ideology, Glencoe 1960. występuje jednak mniej znane zjawisko rozwoju lo-
Por. także N. E. Cohen, The Citizen Volunteer, New York 1962.
** D. L. Foley, The Use of Local Facilites in o Metropolis,
kalnej prasy obejmującej zasięgiem poszczególne dziel-
w tomie Cities and Society, cyt. wyd. ące. W 1950 r. w trzy i półmilionowym Chicago
ukazywały się 83 takie wydawnictwa, które czyty- łeczeństwo masowe jako typ idealny nic jest z pew-
wało stale 51%, a mniej regularnie jeszcze 33% mie- nością konstrukcją pojęciową wystarczającą do wy-
szkańców. Wydawnictwa te przyciągały swych odbior- jaśnienia wszystkich zjawisk współczesnej kultury.
ców nie politycznymi wiadomościami i artykułami Traktowanie go jako jedynego schematu wyjaśniania
ogólnej treści, lecz informacją lokalną, komunikatami spaczyłoby wizję badacza. Nawet w wielkich metro-
o sprawach osobistych mieszkańców dzielnicy: uroczy- poliach najbardziej zurbanizowanych i uprzemysło-
stościach rodzinnych, narodzinach i zgonach — reje- wionych krajów świata nie wszystkie stosunki ludz-
strem drobnych lokalnych wydarzeń. Czytelnicy tej kie mieszczą się w tym schemacie. Liczne, istotne
prasy czerpią satysfakcję z wiadomości dotyczących zjawiska ludzkiego życia układają się w inne formy.
jeśli nie znanych im osób, to przynajmniej znajomych Rzeczywistość społeczna jest zbyt złożona, aby moż-
ulic i domów. Cieszy ich możność napotkania w druku na ją było wcisnąć w ramy jednego schematu. Kon-
własnego nazwiska i nazwisk ludzi tej samej co oni cepcja ta pozostaje jednak w pewnym zakresie uży-
kategorii. Gazeta lokalna podnosi w nich poczucie wła- teczna.
snego znaczenia, stwarza wrażenie swojskości i kon- Można przyjąć, że w złożonym społeczeństwie
40
taktu z ludźmi równymi i podobnymi sobie . współczesnym schematy małych grup, społeczności lo-
Zainteresowanie prasą lokalną stanowi jeden jeszcze kalnych i masowego społeczeństwa nakładają się na
wskaźnik związków społecznych rozczłonkowujących siebie i że mogą pełnić rolę jednocześnie stosowanych,
społeczeństwo masowe na węższe i bardziej zwarte pożytecznych narzędzi badawczych. Miast pytać o to,
ugrupowania. I tutaj, jak w przypadku wspomnianych który z nich zachować, a który odrzucić, trzeba raczej
poprzednio badań, stosunek wobec kontaktów lokal- postawić pytanie dotyczące zakresu zastosowania każ-
nych różnicuje się w zależności od kategorii społecz- dego z nich. Badania odnoszące się do lokalnych spo-
nej. Szczególne zainteresowanie prasą lokalną wyka- łeczności wielkich miast wskazują, że te same kate-
zują osoby należące do zwartych, pełnych rodzin po- gorie osób w pewnym zakresie mogą być traktowane
siadających dzieci — a więc ludzie intensywnie ucze- jako elementy zindywidualizowanej, zatomizowanej
stniczący w zintegrowanych małych grupach. masy, w innym zakresie natomiast tworzą zwarte
Obraz społeczeństwa masowego uległ zatem częścio- grupy połączone personalnymi kontaktami. Z drugiej
wej dekompozycji pod wpływem obserwacji funkcjo- zaś strony określone kategorie płci, wieku, wykształ-
nowania małych grup i społeczności lokalnych wielko- cenia wykazują w różnym stopniu właściwości „mas",
miejskiego środowiska. Czy należy wobec tego kon- powiązane są ciaśniejszymi lub luźniejszymi więzami
cepcję masowego społeczeństwa całkowicie odrzucić personalnych społecznych zależności.
jako bezużyteczną fikcję? W odpowiedzi na to pyta-
Elementy społeczeństwa masowego nie wypełniają
nie trzeba powrócić do pojęcia typu idealnego. Spo-
bez reszty współczesnej rzeczywistości, ale tkwią
w niej i określają charakter różnorodnych jej dzie-
40
M. Janowitz, The Imagery of the Urban Community dzin. Ich obfitość różnicuje się zależnie od kultury
Press, w tomie Cities and Sonety, cyt. wyd. i form ustrojowych, zależnie od kraju i regionu;
można je znaleźć w nowych osiedlach młodych prze- wpływie na bezbronną masę odbiorców kształtowały
mysłowych miast w Polsce u, tak jak można znaleźć się w latach dwudziestych i trzydziestych pod wpły-
tradycyjne postacie rodzinno-lokalnej więzi w sta- wem obserwacji ogromnego rozwoju ilościowego
rych, slumsowych dzielnicach wielkiego Londynu. i stałego wzrostu popularności radia i kina. Wczesne
Konfrontacja obserwacji odnoszących się do dzia- socjologiczne badania procesów komunikowania i stu-
łania małych grup społecznych z koncepcją masowe- dia z zakresu opinii publicznej, m. in. prace Lass-
go społeczeństwa doprowadziła do częściowej mody- wella, Blumera przyczyniły się do utrwalenia tych
fikacji teorii masowej komunikacji. Badacze proce- poglądów. Już jednak w latach czterdziestych dosko-
sów komunikowania nie są już obecnie skłonni przed- nalenia metod badawczych, rozszerzenie teoretycznych
stawiać odbiorców treści przesyłanych przez radio, horyzontów i wzrost krytycyzmu wobec jednostron-
prasę lub telewizję jako bezkształtnej, całkowicie ności technik pollingowych doprowadziły do rewizji
zatomizowanej masy. Przypuszczają raczej, że na au- dotychczasowych koncepcji masowego komunikowa-
dytorium środków masowego komunikowania skła- nia i masowego społeczeństwa. Znaczną rolę w pro-
dają się nie tylko rozproszone jednostki, lecz rów- cesie budzenia tej krytycznej refleksji odegrał wpływ
nież, a nawet przede wszystkim liczne małe grupy eksperymentalnych badań i obserwacji psychologii
bezpośredniego kontaktu, komunikujące się wewnętrz- społecznej i socjometrycznej techniki.
nie na drodze osobistych styczności, wpływające na Wspomniane już badania funkcji nieformalnej stru-
kształtowanie postaw swych członków i wytwarzające ktury społecznej prowadzone w ramach socjologii
opinię na tematy będące przedmiotem otrzymywanych przemysłu i wojska, a także badania J. Moreno nad
z zewnątrz przekazów. Stanowisko to nie oznacza na- instytucjami wychowawczymi42 oraz liczne prace
wrotu do sformułowanej przed sześćdziesięciu laty szkoły K. Lewina, spowodowały zwrot w poglądach
przez Tarde'a koncepcji publiczności połączonej świa- na mechanizmy funkcjonowania społeczeństwa współ-
domością wspólnych doznań i emanującej jednoli- czesnego. Zwrot ten bywa określany jako powtórne
tą opinię. Odbiega ono jednak od apodyktycznej odkrycie małych grup. W ciągu lat czterdziestych
diagnozy Blumera sprzed trzydziestu lat utożsamia-
ten punkt widzenia zyskał prawo obywatelstwa także
jącej publiczność z heterogeniczną, zatomizowaną, po-
w socjologii polityki i badaniach masowego komuni-
zbawioną wszelkiej wewnętrznej interakcji i struk-
kowania.
tury masą.
Charakterystyczny dokument rewizji koncepcji ma-
Przekonanie o wszechmocy środków masowego ko- sowego społeczeństwa stanowi studium P. F. Lazars-
munikowania i ich przemożnym, automatycznym felda i E. Katza na temat wpływu interpersonalnych
41 stosunków w nieformalnych grupach na przepływ
Socjologiczne studia miast polskich tyczące tych zjawisk
są dopiero w toku, można jednak przytoczyć materiały o cha- strumienia komunikowania, kształtowanie opinii i de-
rakterze reportażowym, np. J. Walawski, Klimat kolorowego
42
osiedla, „Życie Literackie" 1962, nr 2; J. Lovell, Lud pragnie J. Moreno, Who Shall Survive? A New Approach to the
pogody, tamże, 1962, nr 3. Problem oj Human Interrelations, Washington 1943.
cyzji w sprawach politycznych, gospodarczych i kul- lamuje się w płaszczyźnie bezpośrednich ludzkich sto-
turalnych w węższym znaczeniu *3. sunków i tam ulega odkształceniom zależnym od woli,
W świetle badań przeprowadzonych w latach 1944— wiedzy, zainteresowań i intencji szczególnie aktyw-
1945 w typowym średniej wielkości mieście amery- nych pod względem kulturalnym jednostek przeka-
kańskim, Decatur, których rezultaty opublikowano zujących innym członkom swoich grup informacje,
w 1955 r., przedstawiono nowy obraz mechanizmu opinie i rady.
masowego komunikowania. Badania Lazarsfelda i Katza jeszcze raz stwierdziły
Strukturę publiczności masowych środków komu- grupowy charakter recepcji kulturalnej w odniesie-
nikowania charakteryzuje rozmaita intensywność za- niu do filmu i silny wpływ opinii przekazywanych
interesowań poszczególnych jednostek i ich zróżnico- w interpersonalnych kontaktach na selekcję odbiera-
wane role w procesie odbioru przekazywanych treści. nych treści. Analogiczne wnioski o parę lat wcześniej
W małych grupach osobistego kontaktu można wy- sformułowali na podstawie specjalnych badań audy-
różnić osoby, które szczególnie intensywnie korzystają toriów filmowych L. Handel oraz Riley i Flowerman.
z informacji, wiedzy przekazywanej przez aparat ma- Handel zwłaszcza stwierdza, że wybór filmów doko-
sowego komunikowania; ustosunkowują się do nich nuje się na zasadzie związków grupowych, że w obrę-
czynnie, selekcjonują je i w swym bezpośrednim bie publiczności filmowej występuje zjawisko przy-
środowisku rozpowszechniają wybrane treści dodając wództwa, wymiany ocen i reklamy z ust do ust 4 4 .
do nich własne oceny i opinie. Osoby te odgrywają Do podobnych wniosków doprowadzają także badania
rolę informatorów, doradców, czyli, zgodnie z przy- filmowe we Francji i w Polsce 45 .
jętym określeniem — przywódców opinii; wpływają Zgodnie ze sformułowaniami użytymi przez Lazars-
one na decyzje swych bliskich i znajomych w różnych felda badattia lat czterdziestych i pięćdziesiątych do-
dziedzinach politycznej, gospodarczej i rozrywkowej prowadziły do odrzucenia obrazu zatomizowanych
działalności. jednostek stojących samotnie i bezpośrednio w obliczu
W wielkim społeczeństwie współczesnym obok ma- środków masowego komunikowania i poddanych ich
sowych środków oddziaływania i informacji znajduje wszechmocnej magii. Od kilkunastu lat wzrasta ilość
się zatem miejsce na wpływ osobisty, wywierany na publikacji poświęconych krytyce koncepcji masowego
drodze bezpośredniego kontaktu. Obrazowo mówiąc, społeczeństwa. E. Freidson w szczegółowej analizie
strumień treści informacji płynącej z centrów propa- wykazywał nieprzydatność koncepcji masy sformu-
gandy, reklamy, oświaty i rozrywki w fazie pierwszej
dociera do indywidualnych odbiorców o różnym stop- 44
M. W. Riley, S. H. Flowerman, Group Relations as a Va-
niu receptywności i aktywności; w fazie drugiej za- fiable in Communication Research, „American Sociological Re-
view" 1951, nr 2; tamże wnioski z badań: L. A. Handel, Holly-
« P. F. Lazarsfeld, E. Katz, Personal Influence. The Part wood Looks at Its Audience, Urbana 1950.
Played by People in the Flow o} Mass Communication, Glencoe 45
J. Dumazedier, Vers une civilisation du loisir?, Paris 1962,
1955; por. także A. Siciński, Kontakty osobiste a proces maso- rozdz. „Loisir et culture"; K. Żygulski, Film w środowisku ro-
wego komunikowania, „Studia Socjologiczne" 1962, nr 2. botniczym, Warszawa 1962.
łowanej przez Blumera dla wyjaśnienia zjawisk for- Wielu socjologów, a wśród nich i Lazarsfeld, pod-
mowania się i funkcjonowania publiczności podsta- kreśla, że małe grupy nieformalne nie stanowią jedy-
wowych współczesnych środków masowego komuni- nego czynnika interferującego w procesie oddziały-
kowania. To samo stanowisko rozwijał J. Klapper wania środków masowych na jednostkę. Powiązania
i do niego przychylił się M. Brouwer w podsumowa- klasowe, etniczne i religijne, a więc postawy i normy
niu przeglądu teorii i metod badania procesów in- wynikające z przynależności do różnego rodzaju zbio-
formacji i komunikowaniaie. Blumer pozostał przy rowości stanowiących wielkie człony globalnego spo-
swojej koncepcji masy ograniczając tylko węziej za- łeczeństwa o specjalnych interesach i subkulturach,
kres jej zastosowania. Reprezentuje on jednak stano- odgrywają poważną, choć znacznie mniej dokładnie
wisko mało popularne obecnie wśród socjologów. dotąd zbadaną rolę w określaniu selekcji i percepcji
Zdaniem D. Bella koncepcja masowego społeczeństwa przekazywanych treści. Właśnie metoda Blumera za-
nie nadaje się w ogóle do opisu zachowań społecz-
kładała wprawdzie analizę zjawisk kulturalnej per-
nych; może być jedynie traktowana jako ideologia
cepcji w kategoriach przynależności klasowej, obok
romantycznego protestu przeciw współczesnemu życiu.
kategorii płci, wieku, wykształcenia. Samo pojęcie
Charakterystyczny dla dominującego obrazu pro-
cesów komunikowania jest natomiast schemat przed- klasy w ujęciu dystrybutywnym nie kolektywnym,
stawiony graficznie przez W. Schramma: masowa pu- jako zbioru niczym nie powiązanych jednostek o po-
bliczność złożona z wielu jednostek odbierających dobnej skali dochodu, ograniczało jednak możliwość
przekazy, przy czym każda z tych jednostek powią- uchwycenia właściwej roli klasowej struktury. Tylko
zana jest z jakąś małą grupą wywierającą wpływ na nieliczni autorzy na Zachodzie, jak Hoggart w Anglii
selekcję i interpretację przekazów oraz kształtującą i Gerbner z uniwersytetu Illinois, podejmują badania
reakcję wtórną o typie sprzężenia zwrotnego". klasowej problematyki zjawisk masowej kultury
w szerszym rozumieniu.
** E. Freidson, Communication Research and the Concept Bezkrytyczne i literalne ujęcie koncepcji maso-
oj the Mass, „Ara. Soc. Review" 1953, nr 1; J. Klapper, The
Ejjects oj Mass Communication, Glencoe 1961, tenże, What We
wego społeczeństwa w ciągu ostatnich lat stało się
Know about the Ejjects oj Mass Communication: the Brink już raczej anachronizmem w literaturze socjologicz-
oj Hope, „The Public Opinion Quarterly" 1957/58, nr 4; M. Brou- nej poświęconej problemom komunikowania. Nie po-
wer, Uinjormation et les sciences sociales, „Revue Internatio- zostaje to bez wpływu na interpretację zjawisk kul-
nale des Sciences Sociales" 1962, nr 2. Koncepcję atomizacji
i owadziego automatyzmu masowego społeczeństwa zwalczają tury masowej. Oczywiście jednak nie należy stąd
ponadto badacze „struktur pośrednich", por.: J. Gusefield, wnosić, że współczesna pośrednia publiczność prasy,
Mass Society and Eitremist Politics, „Am. Soc. Review" 1962; radia, filmu i telewizji nie różni się niczym od tra-
nr 1, S. Greer, P. Orleans, Mass Society and Parapolitical dycyjnego bezpośredniego audytorium teatralnego czy
Structure, „Am. Soc. Review" 1962, nr 5; S. Greer, Governing
the Metropolis, New York 1962. koncertowego i publiczności muzealnej XVIII lub
47
W. Schramm, How Communication Works w tomie The XIX stulecia.
Process and Ejjects oj Mass Communication, Urbana 1955. Procesy masowego komunikowania, których skala
wzrosła niepomiernie w ciągu ostatnich pięćdziesięciu stosunków rodowo-rodzinnych, sąsiedzkich i perso-
lat, posiadają niewątpliwą specyficzność społeczno- nalnych związków przyjaźni i nasycony elementami
kulturalną. obrzędowo-magicznymi. Czas i rytm pracy regulują
tam czynniki inne aniżeli zasady obowiązujące w sy-
stemie zmechanizowanej produkcji. Konieczność wy-
CZAS WOLNY W SOCJOLOGICZNEJ PERSPEKTYWIE
konania pewnych prac wyznaczają szerokie ramy
warunków klimatycznych i okresów wegetacji, W ich
Przedstawiona krytyka koncepcji masowego społe- obrębie regulacja wysiłku zależy w dużej mierze od
czeństwa nie doprowadziła zatem do jej odrzucenia, decyzji indywidualnej i nie podlega ustalonemu z góry
ale do wskazań tyczących ograniczenia zakresu jej systemowi. Obserwacje etnologów wskazują, że prace
stosowalności. W pewnych dziedzinach życia współ- przy uprawie w społecznościach pierwotnych odzna-
czesnego zindustrializowanego społeczeństwa stosun- czają się na ogół niejednolitym, nierytmicznym cha-
ki ludzkie układają się według schematu społeczeństwa rakterem. Po wielogodzinnym zatrudnieniu jednego
masowego. Role społeczne i funkcje grup ulegają dnia może nastąpić nieoczekiwana przerwa w dniu
specjalizacji i rozczłonkowaniu, tym samym rozczłon- następnym. Pora rozpoczęcia i zakończenia pracy
kowaniu podlega czas. W społeczeństwach tych poja- bywa różna u różnych jednostek. Zajęcia noszą cha-
48
wia się nowa kategoria czasu, czasu wolnego, wyraź- rakter rozproszony .
nie odgraniczona od innych kategorii. Stopień wyod- Rytm i organizacja w takim zakresie, w jakim wy-
rębnienia i rozmiary tej kategorii oraz wykształcenie stępują one w pracy pierwotnego społeczeństwa,
określonej ideologii czasu wolnego stanowią specy- wiążą się przede wszystkim z zasadą społecznego
ficzną cechę epoki. współdziałania przy wykonywaniu niektórych czyn-
Nie znaczy to, oczywiście, aby wypoczynek po pra- ności oraz z magicznym rytuałem towarzyszącym pod-
cy był zjawiskiem obcym ubiegłym wiekom i innym stawowym elementom gospodarki pierwotnej. B. Ma-
typom kultury. Czas wolny w socjologicznym sensie linowski w opisie systemu uprawy na wyspach Tro-
nie jest jednak równoznaczny z przerwą w pracy lub briandzkich podkreśla ten związek: „Poza magią
wypoczynkiem. Stanowi on funkcję określonego sy- wzrostu... każdy nowy etap pracy inauguruje się
stemu organizacji pracy i stosunków społecznych. ceremonią magiczną; ceremonie te składają się na
W tym rozumieniu czas wolny zindustrializowanego serie odpowiadające porządkowi praktycznych czyn-
społeczeństwa nie ma i nie może mieć odpowiednika ności" 49 .
we wspólnocie pierwotnej ani w tradycyjnej wiejskiej Praca o realnym produkcyjnym znaczeniu przepla-
społeczności lokalnej. ta się więc w tym wypadku z czynnościami o charak-
System pracy w społeczeństwach pierwotnych przed- terze na pół religijnym, na pół rozrywkowym, pełnią-
stawia antytezę sformalizowanego i wyodrębnionego 48
M. Herskowits, Man and His Works, New York 1949.
systemu pracy przemysłowej. Jest on nierozłącznie " B. Malinowski, Coral Gardens and their Magie, London
powiązany z innymi sferami życia, wpleciony w sieć 1934, t. I, s. 61.
cymi funkcje scalania społeczności, stanowiącymi nie- Pielgrzymki te dostarczały okazji religijnych unie-
wątpliwie okazje do odprężenia po czysto fizycznym sień, ale zarazem stanowiły formę ofiary dla uprosze-
wysiłku, ale zarazem w przekonaniu krajowców nie- nia urodzaju. Były niewątpliwie także źródłem sa-
zbędnymi do osiągnięcia praktycznych rezultatów tysfakcji, nie można jednak traktować ich jako formy
uprawy. Z punktu widzenia takiej organizacji życia spędzania wolnego czasu, tak samo jak nie można
i takich postaw niecelowe byłyby próby wyodrębnia- uważać za rozrywkę w czystej postaci wiosennych
nia „czasu wolnego" z całego jednolitego kompleksu, procesjonalnych obchodów pól lub procesji Bożego
na który składał się fizyczny trud, satysfakcja zbio- Ciała połączonych z magicznymi praktykami zabez-
rowego, społecznego przeżycia, poczucie świętości i ra- pieczenia urodzaju, czy też odpustów, chociaż po-
dość wspólnej zabawy. dobne uroczystości religijne często przechodziły w cał-
Na pewno nie byłoby sensowne pytanie, czy tańce kowicie świecką zabawę. Ścisły podział na pracę, za-
rytualne wykonywane dla sprowadzenia deszczu przez bawę, obcowanie społeczne dostarczające moralnego
rolniczych Indian Pueblo lub magię zapewnienia płod- zadowolenia nie da się również przeprowadzić w od-
ności bydła przez hodowców Bantu należy traktować niesieniu do wielu innych czynności, jak sąsiedzka
jako rozrywkowy element czasu wolnego, czy jako tłoka, darcie pierza czy obcinanie kapusty. Problem
czynność o znaczeniu gospodarczym. Rozdzielenie pra- czasu wolnego jako stanu przeciwstawnego czystej
cy od czasu wolnego nie da się w ogóle przeprowadzić kategorii pracy produkcyjnej i obowiązkowych za-
na gruncie społeczeństw tego typu, ponieważ nie trudnień nie może być sensownie postawiony na
ujmują one swego życia w kategoriach właściwych gruncie kultury tego typu.
dla kultur przemysłowych. W obliczu kryzysu, jaki przeżywają tradycyjne
W tradycyjnych środowiskach wiejskich społe- formy życia wiejskiego w uprzemysławiających się
czeństw cywilizowanych sytuacja przedstawia się społeczeństwach, brak wyodrębnionej, czystej kate-
analogicznie, mimo że więzy społeczności są tu nieco gorii wolnego czasu w życiu wiejskim stanowi jedną
rozluźnione, zaś obrzędowość odgrywa bardziej ogra- z przyczyn buntu młodzieży chłopskiej i jej dezercji
niczoną rolę w porównaniu ze wspólnotą pierwotną. ze wsi. To już jest jednak zagadnienie, które wychodzi
Różnice te wydają się jednak różnicami stopnia, nie poza rozważane tu historyczne perspektywy wolnego
jakości. Warto przypomnieć tutaj, co S. Czarnowski czasu.
pisał o zespoleniu życia rolniczego, gromadzkiego i re- W pewnych formacjach społecznych granica pomię-
ligijnego tradycyjnej wsi polskiej 50 . Pielgrzymki dzy swobodą a obciążeniem produkcyjnym i innymi
kultowe polskich chłopów przypadały na okresy wy- powinnościami przebiega nie pomiędzy różnymi par-
znaczone kalendarzem rolnika, zupełnie tak samo jak tiami czasu tych samych kategorii osób, lecz pomię-
Kula — morskie wyprawy trobriandzkich żeglarzy, dzy klasami społecznymi. W klasycznej starożytności
związane z ceremoniałem rytualnej wymiany darów. jest to granica dzieląca niewolników i panów niewol-
50
S. Czarnowski, Kultura, rozdz. „Kultura religijna wiej-
ników, w feudalizmie — rycerstwo lub arystokrację
skiego ludu polskiego", Dzieła, t. I, Warszawa 1956. i poddanych. W języku polskim brak ścisłego odpo-
wiednika dla określenia oznaczającego stan polegający industrializacji cechował się jaskrawym przeciwsta-
na swobodnym oddawaniu się dobrowolnie wybranym wieniem kulturalnego charakteru burżuazji i prole-
czynnościom; w języku francuskim określenie takie to tariatu; nie było to jednak z punktu widzenia wolnego
loisir, w języku angielskim Leisure. Określenia te czasu przeciwstawienie całkowicie analogiczne do
dobrze odpowiadają charakterystyce trybu życia klas poprzedniego podziału arystokracji i chłopów. Typ
uprzywilejowanych w tego typu społeczeństwach. idealny anglosaskiej burżuazji skonstruowany przez
Angielskie leisure, polskie czas wolny są w tym M. Webera nie zawiera żadnych elementów kwalifi-
wypadku odpowiednikiem greckiego skole, rzymskie- 52
kujących ją jako „klasę próżniaczą" (leisure class) ;
go otium. Otium to nie bezczynność i próżniactwo, ale przeciwnie, jego trzon stanowi surowa moralność wy-
tryb życia godny szlachetnego Rzymianina. Składać się siłku, obowiązku, zapobiegliwości. Angielscy kupcy
nań mogło uprawianie filozofii, działalność politycz- i przedsiębiorcy nierzadko pracowali w swoich biu-
na, zainteresowanie sztuką i wszystkie te studia, które rach i kantorach po dziesięć i dwanaście godzin na
Cycero sławił w obronie poety Archiasza. Czynności 53
dobę ; a jeśli nie była to praca produkcyjna w sen-
umysłowe, nawet połączone z pewnym przymusem, sie marksowskiej ekonomii, nie był to także czas
należały do tego stanu i dlatego skole oznacza także wolny. Psychologia społeczna i ideologia znacznej
szkołę, chociaż większość uczniów zarówno antycz- części burżuazji okresu wolnokonkurencyjnego była
nych jak nowożytnych, wzdragałaby się przed uzna- podporządkowana zasadom aktywności, wysiłku, pro-
niem pobytu w szkole za swobodne spędzanie czasu. dukcji. Typowy wyraz znajdowała ona w postaci
Wykluczona natomiast z zakresu otium była nie tylko Franklina 54 , w filozofii utylitaryzmu, której rozpo-
praca fizyczna jako poniżająca funkcja niewolników, wszechnioną, zwulgaryzowaną wersję stanowiły hasła
ludzi niższego stanu, lecz także negotia, pozbawione „pomocy własnej" Smilesa.
godności handlowe czy przemysłowe zatrudnienia klas Obok tamtego typu idealnego burżuazji oraz oscylu-
średnich51. jących wokół niego modeli na przełomie XIX i XX w.
Czas wolny, będący w pewnym wymiarze udziałem skonstruowany został przez ekonomistę i socjologa
wszystkich członków społeczeństwa, jako fakt i jako amerykańskiego, T. Veblena, typ skrajnie przeciwny,
problem społeczny stanowi zjawisko cywilizacji prze- określony jako „klasa próżniaczą" (leisure class). Ze-
mysłowej. Nie od razu jednak pojawił się on na grun- stawienie wzajemne obu tych typów nie powinno
cie zindustrializowanego społeczeństwa kapitalistycz-
52
nego w swojej dzisiejszej postaci. Wczesny okres M. Weber, Protestantische Ethik und der Geist des Ko-
pitalismus, Gesammelte Aufsatze zur Religionssoziologle, Tu-
81
bingen 1922/23.
Faktyczna separacja pomiędzy czynnościami umysłowymi 5S
R. Lewis, A. Maude, The English Middle Classes, London
a pracą była może w starożytności mniejsza aniżeli wynikałoby 1953, s. 39—40.
to z potocznie przyjętych wyobrażeń. Prof. B. Farrington, Head 54
Postać Franklina jako modelu mieszczańskiego stylu życia
and Hatid in Ancient Creece (London 1947) oraz Nauka grecka i moralności przedstawiła M. Ossowska, Moralność mieszczań-
(Warszawa 1954). Separacja ta należy jednak do przyjętych ska, Łódź 1956. Istotne elementy togo modelu to zapobiegli-
w literaturze klasycznej modeli własnej kultury. wość, pracowitość, wiara we własne siły.
prowadzić do wyboru jednego, a odrzucenia drugiego, cyjnej konsumpcji. Veblen uwypukla jednak przede
lecz raczej do uznania ich za dwa bieguny jednego wszystkim różne formy ostentacyjnej manifestacji
kontinuum, w obrębie którego mieściły się zróżnicowa- wolnego czasu. Dowodu nieprodukcyjnego zużycia
ne wzory faktycznych zachowań ustalające się na czasu dostarczają według Veblena różnego rodzaju
gruncie rozmaitych tradycji kulturalnych i faz roz- amatorskie umiejętności artystyczne, wiedza pozba-
woju. Vcblen w swojej teorii wychodził z założeń wiona praktycznego znaczenia, taka jak znajomość
stanowiących powiązanie ewolucjonistycznych kon- martwych języków klasycznych, opanowanie dobrych
cepcji oraz wpływów marksizmu. Rozważania swoje manier, reguł gier i zasad towarzyskiego obcowania.
odnosił on przy tym do pewnych odłamów wyższej Wszystkie wymienione czynności kulturalne pozba-
burżuazji amerykańskiej końca XIX w., które poza wione są wszelkiego praktycznego znaczenia. Veblen
sobą już miały okres walki o zdobycie fortuny i za- określa je jako bezużyteczne z punktu widzenia za-
biegały raczej o udokumentowanie własnej wysokiej chowania ludzkiego życia. Członkom leisure class —
pozycji społecznej niż o jej podniesienie. klasy próżniaczej — służą one za dowód długich okre-
Charakteryzując psychologię tej klasy Veblen wy- sów bezprodukcyjnie spędzonego czasu; stanowią legi-
wodził ją od barbarzyńców, których łupieżcza kultura tymację ich klasowej przynależności.
opiera się na pogardzie pracy produkcyjnej, na przy- W Veblenowskiej leisure class można odnaleźć
właszczeniu rezultatów cudzego trudu. W społeczeń- wiele typowych cech tradycyjnej arystokracji prze-
stwie przemysłowym dokonuje się ogromny rozwój niesionych na pewne kręgi burżuazji przemysłowej
możliwości agresji, przy czym wyzysk mas zajmuje i finansowej Nowego Świata. Charakterystyka ta od-
miejsce łupieżczych wypraw jako środek gromadzenia powiada niewątpliwie tylko pewnym aspektom psy-
własności. Bogactwo jest poszukiwane jako źródło chologii społecznej burżuazji. Na tyle właśnie, na ile
prestiżu i pełni należycie swoją rolę tylko wówczas, zbliża ją do arystokracji, nie wnosi nowych elemen-
jeśli manifestuje się je w sposób ostentacyjny. Naj- tów do historycznych perspektyw problematyki czasu
bardziej oczywisty dowód materialnej potęgi i zna- wolnego. Ewolucja postaw górnej warstwy burżuazji
czenia stanowi leisure — dysponowanie wolnym cza- porzucającej model czynnego, surowego życia jest
sem, którego określenie Veblen formułuje w nastę- interesującym zjawiskiem społecznym, ale nie posiada
pujący sposób: bezpośredniego znaczenia dla rozwoju problematyki
„Leisure nie oznacza bezruchu ani rozleniwienia, czasu wolnego jako masowego społecznego zjawiska.
ale nieprodukcyjne spędzenie czasu. Czas spędza się Klucza do tych procesów szukać należy nie w cha-
nieprodukcyjnie 1) ze względu na przekonanie o hań- rakterystyce burżuazji, ale w przemianach sytuacji
biącym charakterze pracy, 2) jako dowód finansowej i postaw mas, a w szczególności klasy robotniczej
możności pozwolenia sobie na bezczynność"53. Ma- uprzemysłowionych i zurbanizowanych społeczeństw.
jątek można manifestować także za pomocą ostenta- Wczesny okres industrializmu w krajach kapita-
65
T. Veblen, The Theory of the Leisure Class, I wyd. 1899 r. listycznych charakteryzowały tendencje maksymali-
Cytuję według wyd. Mentor Books, New York 1957, s. 46. zacji czasu pracy. Rezultatem dążeń przedsiębiorców
do szybkiej amortyzacji kosztów, do maksymalnego Skrócenie dnia roboczego nie stanowi przy tym
wykorzystania maszyn wzmaganych sytuacją współ- jedynego źródła rozrostu rozmiarów wolnego czasu
zawodnictwa był czternasto-szesnastogodzłnny dzień w społeczeństwach współczesnych. Podnoszenie usta-
roboczy, który pozostawiał masom robotniczym tylko wowo wyznaczonej granicy wieku dopuszczalnego
minimum możności regeneracji sił fizycznych. W cią- zatrudnienia młodocianych i obniżenie wieku emery-
gu XIX w. ograniczenie dnia pracy postępowało po- talnego przy jednoczesnym wzroście przeciętnej
woli w rezultacie działania różnych czynników. Na- długości życia ludzkiego wpływa na liczebny rozrost
leżał do nich nacisk rozwijającego się ruchu robotni- kategorii ludności wyłączonej od udziału w pracy
czego i lęk klas rządzących przed rewolucją społeczną, zawodowej. „Wolny czas" młodzieży ochronionej
udoskonalenia techniczne i wzrost dochodu społecz- przed pracą fabryczną musi być ujmowany w rozu-
nego, działalność humanitarystów i filantropów, jak mieniu antycznego, greckiego terminu — skole, pod-
Oastler, Sadler i Shaftesbury, którzy w pierwszej niesieniu granicy wieku dopuszczenia do pracy za-
połowie stulecia rozpoczęli w Anglii kampanię o ochro- robkowej towarzyszy bowiem na ogół przedłużenie
nę pracy dzieci. wieku obowiązku szkolnego. Czas wolny ludzi star-
W Anglii walka o prawa polityczne robotników szych stanowi natomiast jeden z istotnych problemów
prowadzona przez czartystów w ciągu lat czterdzie- rozwiniętych ekonomicznie współczesnych społe-
stych przyczyniła się do osiągnięcia ustawy o dziesię- czeństw. Na przełomie stuleci, w 1900 r. w Stanach
ciogodzinnym dniu pracy, która po 1847 r. rozszerzona Zjednoczonych żyło 3 miliony ludzi w wieku powyżej
została na większość gałęzi przemysłu. U schyłku 65 lat, obecnie ta kategoria wieku obejmuje 12 milio-
stulecia sześćdziesięciogodzinny tydzień pracy domi- nów ludzi 67 .
nował w rozwiniętych krajach przemysłowych. Tempo Dla pełności obrazu należy jednak uwzględnić także
redukcji czasu pracy w drugiej połowie XIX w. było pewne procesy działające aktualnie przeciwko rozsze-
jednak powolne. Wzmogło się ono dopiero w XX w. rzeniu zakresu czasu wolnego. Ustawowe ogranicze-
Po pierwszej wojnie światowej upowszechnił się nie dnia pracy obowiązujące pracodawcę nie wyklucza
ośmiogodzinny dzień pracy. W Polsce 46-godzinny możliwości podejmowania przez pracownika w godzi-
tydzień pracy wprowadziła ustawa z 18 grudnia nach „wolnych" dodatkowych zatrudnień zarobko-
1919 r. Od 1900 r. do połowy lat pięćdziesiątych dłu- wych. W Ameryce takie nadprogramowe zajęcia noszą
gość dnia roboczego w wielu dziedzinach przemysłu żartobliwą nazwę moonlighting — a więc praca przy
została zredukowana we Francji o 30%, w Stanach J
Zjednoczonych o 40%. Oznacza to, podobnie jak - Dumazedier twierdzi, że ustawowy 40-godzinny tydzień
pracy bardzo często nie jest zachowywany nawet tam, gdzie
w podstawowych gałęziach przemysłu w Związku f
°rmalnie obowiązuje. (Por. J. Dumazedier, Travail et loisir
Radzieckim, 36—40-godzinny tydzień pracy 5a . w
Traite de sociologie dv. travail, red. G. Friedmann, P. Naville,
*• II, Paris 1962). Por. też J. Rosner, Zagadnienia czasu pracy,
58
Należy pamiętać, że w żadnym kraju regulacja ta nie Warszawa 1962.
57
dotyczy całości wielkiego przemysłu, a tym bardziej pracy E. Rosset, Proces starzenia się, ludności, Warszawa 1959;
E
najemnej poza tym przemysłem. W odniesieniu do Francji - W. Burgess, Aging in Western Societies, Chicago 1960.
księżycowym świetle jako przeciwieństwo pracy nych społeczeństwach, mimo dzielących je różnic
legalnej, we Francji nazywa sit; je lravair noir. Do- ustroju, wolny czas stał się udziałem szerokich mas,
datkowe zatrudnienie ma często źródło nie tyle w ab- a nie tylko jednej, uprzywilejowanej klasy społecz-
solutnej niedostatcczności zarobków podstawowych, nej. Ponadto zmiana technicznej i społecznej orga-
ile w pragnieniu podniesienia zdolności nabywczych nizacji pracy produkcyjnej, przeobrażenia więzi spo-
do poziomu aspiracji rosnących szybko w rezultacie łecznej i filozofii życiowej wpłynęły na podniesienie
pokus, jakie stwarza obficie zaopatrzony rynek kon- w ludzkiej świadomości znaczenia zajęć wchodzących
sumpcyjny. System ratalnej sprzedaży nakłada w ramy wolnego czasu.
zwłaszcza na nabywców szereg zobowiązań, które Osłabienie zainteresowania pracą zawodową stano-
zmuszają do szukania dodatkowych źródeł dochodu. wi jedną z konsekwencji atomizacji procesu produkcji
Prace dodatkowe stanowią bardzo powszechne zja- przemysłowej, oddalenia robotnika od jego wytworu,
wisko w Polsce. Przy tym ze wstępnych badań socjo- f sprowadzenia jego udziału w powstającym dziele do
logicznych wynika, że zjawisko to jest znacznie nielicznych mechanicznych czynności. G. Friedmann
częstsze wśród pracowników ze średnim i wyższym pisał o tym zjawisku jako o procesie rozdrobnienia
wykształceniem, aniżeli wśród kategorii pracowników pracy na okruszyny (le trava.il en miettes) i zajmował
z wykształceniem podstawowym, na którą składają się także problemem przezwyciężenia psychospołecz-
58
się w przeważającej mierze pracownicy fizyczni . nych skutków tego stanu przez zainteresowanie ro-
Ludzie obciążają się często dodatkowymi zajęciami, botników całością produkcji, przez zachętę do budowy
aby móc sobie pozwolić na kupno telewizora, skutera, całościowych modeli urządzeń, w których produko-
samochodu, na bardziej atrakcyjne spędzenie wakacji. waniu uczestniczą. Podobnym zadaniom służy pro-
Paradoks charakterystyczny dla epoki tkwi w zjawi- paganda ruchu racjonalizatorskiego. Postępująca zło-
sku dobrowolnego ograniczania wolnego czasu celem żoność techniki stawia jednak granice skuteczności
nabywania przedmiotów służących do uprzyjemnienia tych czy innych środków zaradczych.
wolnego czasu. Identyczne zjawisko zwraca uwagę
„Alienacja techniczna" stanowi zjawisko w pewnym
francuskich badaczy wolnego czasu.
zakresie nie do przezwyciężenia w świecie współ-
Dodatkowe zatrudnienie lub praca w godzinach czesnej cywilizacji. W związku z tym powstają teorie
nadliczbowych musi być w każdym razie traktowane o przeniesieniu punktu ciężkości zainteresowań ży-
jako czynnik istotnego zakłócenia procesu wzrostu ciowych mas z pracy zawodowej na czas po pracy,
czasu wolnego. Znaczenie czasu wolnego w kulturze czas wolny. Teorie te są tylko w części uzasadnione,
współczesnej polega jednak nie tylko na jego zakre- podobnie jak koncepcje masowego społeczeństwa.
sie. Szereg psychospołecznych czynników wpływa Zdają one sprawę z pewnej tendencji występującej
na to, że czas wolny nabiera obecnie szczególnej wagi We współczesnych kulturach, ale nie wyczerpują
w życiu ludzi. Przede wszystkim w uprzemysłowio-
ich treści.
*• Z. Skórzyński, Z badań nad budżetem czasu mieszkańców Przy ocenie wpływu współczesnej techniki i orga-
Warszawy, „Studia Socjologiczne" 1962, nr 2(5). nizacji na rolę pracy w życiu ludzkim trzeba uwzględ-
nić fakt, że redukcja czasu pracy towarzyszy wszędzie czasu wolnego we Francji i uczestniczący w organi-
wzrostowi jej wydajności. Człowiek współczesny zacji międzynarodowych badań, starał się określić
pracuje zatem krócej, ale bardziej intensywnie. francuskie loisir przez przeciwstawienie czynnościom
W miarę zmniejszania liczby robotników zatrudnio- koniecznym i obowiązkowym, swoją próbę rozgrani-
nych przy wykonywaniu funkcji mechanicznych czenia posunął przy tym dość daleko: „Loisir jest
wzrasta kategoria pracowników usługowych, których czynnością, której działający może się oddać całko-
funkcje, polegające na kontaktach z ludźmi, angażują wicie dobrowolnie, poza zobowiązaniami zawodowymi,
zainteresowanie i wzmagają poczucie własnego zna- rodzinnymi i społecznymi, aby wypocząć, rozerwać się
60
czenia. Kariera zawodowa nie tylko nie przestaje być i rozwijać" .
przedmiotem ambicji życiowych większości mężczyzn, Odgraniczając czynności typu loisir nie tylko od
ale ponadto zaczyna coraz częściej odgrywać rolę pracy zawodowej, lecz także od rodzinnych i społecz-
w życiu kobiet wobec powszechnej tendencji wzrostu nych zobowiązań, autor francuski zdawał sobie spra-
ich zatrudnienia. wę z trudności przeprowadzenia takiej granicy, która
W świetle tych faktów należy rozpatrywać tezy musi operować kryteriami zmiennych psychicznych
niektórych socjologów francuskich głoszących, że postaw. Dlatego też mówił on o zawiłości zjawiska
rozwój kultury współczesnej zmierza w kierunku loisir, jego dwuznaczności. Niedzielny spacer z dzieć-
59
cywilizacji czasu wolnego . Nie ma w tej chwili
mi, mimo iż należy do rodzinnych obowiązków,
podstaw do twierdzenia, że czynności czasu wolnego
w pewnych warunkach może być dla ojca przyjem-
usuną w życiu ludzi dojrzałych na drugi plan zainte-
nym spędzeniem wolnego czasu, w innych — uciążli-
resowania i zaangażowanie zasadniczym procesem
pracy. Wydaje się natomiast słuszne stwierdzenie wym obowiązkiem. Z drugiej zaś strony w wielu
względnego wzrostu roli czasu wolnego jako maso- czynnościach o niewątpliwie rozrywkowym charak-
wego społecznego zjawiska. terze tkwi pewna doza przymusu. We współczesnej
Należy w związku z tym znów sobie uświadomić, kulturze amerykańskiej mówi się niekiedy o impera-
że zjawisko określone po polsku terminem czasu wol- tywie „moralności zabawy", która zastępuje w pew-
nego, a na gruncie innych języków nazywane leisure nych kategoriach społecznych tradycyjną protestanc-
lub loisir, to nie tylko pewna porcja czasu — jak to ką moralność obowiązku. Zgodnie z tym nowym
sugeruje polska nazwa — lecz także pewien stan, pe- stylem obyczajowości prestiż społeczny jednostki
wien typ sytuacji. Leisure lub loisir jest przedmiotem wymaga jej uczestnictwa w popularnych rozrywkach
wielu socjologicznych studiów i analiz; jako pojęcie
Jednak sprawia trudności przy próbach definicji. 80
J. Dumazedier, Se distraire, „Encyclopśdie Francaise",
J. Dumazedier, prowadzący od wielu lat badania *• X l V , „Civilisation de la vie ąuotidienne", Paris 1954; Travail
e
' loisir w Traiti de sociologie du travail, cyt. wyd., s. 341;
69
J. Dumazedier, Vers une civilisation du loisir?, cyt. wyd.; Ambiguiti du loisir et dynamiąue socio-culturelle, „Cahiers
Ir
por. także numer miesięcznika „Esprit" z lipca 1959 poświęco- >ternationaux de Sociologie" 1957, t. XXII; Vers une cipili-
s
ny zagadnieniom czasu walnego. ation du loisir?, cyt. wyd.
bez względu na jej faktyczne osobiste zamiłowania praktycznych osiągnięć, zalecających skuteczne dzia-
w tym kierunku. łanie określane trudnym do przetłumaczenia angiel-
Wskazane przez Dumazediera kryteria są zatem skim słowem: achievement. Szczegółowe studium
trudne do zastosowania w praktyce; niełatwo jednak empiryczne Riley'ów i M. Moore'a doprowadziło do
wskazać inne dla ich zastąpienia. Charakterystyczne do stwierdzenia, że nawet młodzież z amerykańskich
określenie wolnego czasu sformułował amerykański klas średnich, która według Riesmana miała najsil-
socjolog M. Kapłan: „Leisure jest to czas, w którym niej podlegać normom typu „na zewnątrz skierowane-
człowiek ma najwięcej możliwości, aby być samym go", nie traktuje systemu zabawowych wartości uzna-
ei
sobą" . Określenie to opiera się na przedstawionej wanych przez grupy rówieśnicze jako „miary wszy-
powyżej koncepcji przesunięcia głównego ciężaru stkich rzeczy" i nie ocenia z ich punktu widzenia
ludzkich zainteresowań na czas i czynności wyłączone swoich przyszłych możliwości i zadań w życiu doj-
62
z pracy zawodowej. rzałym .
Jak już wskazywano, absolutyzowanie takiej cha- Konsumpcyjna moralność zabawy stanowi niewąt-
rakterystyki rozwiniętych kultur współczesnych bu- pliwie jeden z elementów kultury amerykańskiego
dzi zastrzeżenia. W związku z tym warto zwrócić społeczeństwa; posiada przy tym szczególne znaczenie
uwagę na dyskusję wywołaną tezami głośnej także dla określenia treści jego kultury masowej. Także
poza akademickimi kręgami książki Riesmana The i w Ameryce nie ruguje ona jednak innych wartości
Lonely Crowd (1950). Riesman stwierdził w tej pracy i norm działania. Istnieje różnica pomiędzy aprobatą
ewolucję amerykańskiego charakteru narodowego hedonistycznej moralności odnoszonej do pewnych
w kierunku dominacji konsumpcyjnego typu człowie- dziedzin i faz życia, a wyłącznością tych norm i war-
ka „skierowanego na zewnątrz", na rówieśnicze gru- tości. Trudno sobie wyobrazić trwanie społeczeństwa
py o charakterze zabawowym stanowiące jego zda- opartego na wyłączności takich zasad.
niem główny typ grup odniesień we współczesnym W złożonych społeczeństwach współczesnych mimo
społeczeństwie amerykańskim. zjawiska „technicznej alienacji" istnieje wciąż wiele
typów czynności związanych z pracą zawodową, które
W obszernym studium poświęconym książce Ries-
wypełniają życie ludzkie szczególnie istotną treścią.
mana, ogłoszonym w dziesięć lat po jej publikacji,
W społeczeństwach współczesnych zawodowy charak-
wielu socjologów poddawało krytyce taką interpre-
ter noszą przecież także czynności twórcze pisarzy,
tację amerykańskiego „charakteru narodowego".
artystów, uczonych. Czynności takie osiągają zazwy-
T. Parsons przeciwstawił jej twierdzenie o utrzymy-
waniu się w kulturze amerykańskiej na miejscu na-
czelnym norm aprobujących wysiłek zmierzający do 63
Culture and Social Character. The work of David Riesman
*eviewed, appraised and criticized by his contemporaries in
l
• M. Kapłan, Leisure łn America. A Social Inąuiry, NeW social sciences, S. M. Lipset, L. Lowenthal eds., New York
York 1960; por. także Brlghtbill, Man and Leisure, Englewood 1961. Bogaty materiał do tego zagadnienia zawiera książka
Cliffs, 1961; G. D. Butler, Introduction to Community Re- r
P °f. J. Chałasińskiego Kultura amerykańska (Warszawa 1962),
creation, New York 1959. Której w pracy tej nie zdążono już wykorzystać.
czaj powodzenie wówczas, jeśli są powołaniem, jeśli wolnego. Marks określając jego przeznaczenie wy-
przez nie realizuje się najpełniej osobowość twórcy, mieniał na pierwszym miejscu rozrywki i, wypoczy-
8S
który w nich samych, a nie w wyzwoleniu od nich nek mający źródło w poczuciu swobody działania .
znajduje możliwości bycia samym sobą. Jedną z cech Jeszcze silniej manifestował zrozumienie dla po-
procesu twórczego stanowi intensywne zaabsorbowa- trzeb rozrywkowych i hedonistycznych F. Engels.
nie umysłu artysty lub intelektualisty, które w okre- Przedstawiając w jednej z młodzieńczych prac po-
sach wytężonej twórczości mało pozostawia miejsca stulaty w stosunku do niemieckiej literatury popu-
na jakiekolwiek inne zainteresowania i pragnienia. larnej Engels pisał: „Książka dla ludu ma za zadanie
Oczywiście, „czas wolny" w przypadku twórców rozweselić pracownika, który wieczorem powraca
przedstawia się inaczej, aniżeli u innych kategorii zmęczony po dniu ciężkiego trudu, powinna go zaba-
społecznych. Zazwyczaj nie można wyodrębnić go wić, ożywić, pozwolić na zapomnienie o wysiłku,
jako określonej partii dnia następującej po godzinach przemienić jego kamieniste pole w różany ogród".
regularnej pracy. Fazy przygotowawcze pracy twór- Engels upominał się dalej o prawo do poezji i do ro-
czej przenikają momenty rozrywki i wypoczynku mantycznych i fantastycznych marzeń, którymi lite-
i można powiedzieć, że twórca nie ma w ogóle czasu ratura powinna wypełnić wolne chwile ludzi fizycznej
wolnego lub że żyje wyłącznie wolnym czasem pracy, ale domagał się od niej także spełnienia wy-
84
w sensie łacińskiego otium. chowawczych zadań moralnych i obywatelskich .
Jeszcze raz trzeba jednak podkreślić, że dla pro- Społeczną rolę wolnego czasu w cywilizacji prze-
blemu kultury masowej zasadnicze znaczenie posiada mysłowej określa nie wyłączność moralności zabawy
nie wolny czas elitarnych kategorii społecznych, ale i rozrywki, ale jej uznanie obok innych zasad filozofii
czas wolny jako zjawisko masowe. Ten czas wolny życiowej współczesnego człowieka.
można niewątpliwie wyodrębnić przede wszystkim Rozwijające się radzieckie badania i teorie wolnego
przez odgraniczenie od zawodowej pracy. Jego wy- czasu kładą nacisk w analizach pojęciowych przede
odrębnienie stanowi jednak nie tylko kwestię zmian wszystkim na wypełniające go czynności samodosko-
organizacji pracy, ale i przeobrażenia ideologii. Kiedy nalenia intelektualnego, estetycznego i kształcenia
robotnicy angielscy w walce o ośmiogodzinny dzień zawodowego, na plan dalszy natomiast usuwają roz-
pracy jeden z postulatów formułowali w postaci ha- rywki i różne odmiany biernego spędzania czasu. Po-
sła: eight hours to play — osiem godzin na zabawę, dobna tendencja traktowania istoty czasu wolnego
lub gdy P. Lafargue publikował swoje Prawo do występuje niekiedy w Polsce, a także napotkać ją
próżnowania (1880 r.), chodziło im o przełamanie mo- można wśród działaczy społecznych w krajach kapi-
nopolu klasowego przywileju swobodnej rozrywki, ale talistycznych.
zarazem hasło to oznaczało rehabilitację elementów 3
" K. Marx, Theorien iiber den Mehrwert, Berlin 1923, t. III.
hedonistycznej moralności i ich akceptację w ramach 64
F. Engels, Die deutschen Volksbiicher. Werke u. Schriften
ideologii ruchu robotniczego. Stanowisko to znaj- b
's Anfang 1SU, cyt. wg: K. Marx, F. Engels, Vber Kunst und
duje oparcie t»kże w uwagach Marksa na temat czasu Literatur, s. 467—8.
Ze zbyt skrajną zasadą priorytetu organizowanej nego rygoru, ale każdorazowo zależy od swobodnej
działalności doskonalenia kulturalnego w stosunku do decyzji działającego.
innych czynności czasu wolnego słusznie polemizował Zakresy czynności czasu wolnego i kultury masowej
A. Kamiński M . We wszystkich krajach uprzemysło- nie pokrywają się całkowicie. Czas wolny jako zja-
wionych spontaniczny rozwój aktywności czasu wol- wisko masowe posiada jednak ogromne znaczenie dla
nego faworyzuje swobodną działalność rozrywkowego rozwoju masowej kultury.
typu i z tym faktem powinni się liczyć także działacze Dostarcza on możliwości oddawania się realizacyj-
społeczni. nym czynnościom kulturalnym na szeroką skalę
Mimo pewnych zastrzeżeń co do psychologicznego i stwarza potrzebę organizacji zajęć, zainteresowań
kryterium, którym operował J. Dumazedier, z okre- i rozrywek bardzo licznych odbiorców, którzy mimo
ślenia typowych czynności czasu wolnego trudno faktycznej różnicy warunków bytu oraz różnorodności
wykluczyć poczucie dowolności i swobody. Czynności poziomów intelektualnych i gustów pod pewnym
właściwe dla czasu wolnego są to czynności realiza- przynajmniej względem są ujednoliceni: wszyscy po-
cyjne symboliczne, bądź też czynności realizacyjne siadają wolny czas. Pewien miernik społecznego
bezpośrednie, wykraczające poza minimalne zaspo- i ekonomicznego znaczenia tego zjawiska stanowi
kojenie kategorycznych potrzeb organizmu. Do czyn- budżet zajęć i rozrywek wypełniających czas wolny.
ności tych można więc zaliczyć poobiednią niedzielną W Stanach Zjednoczonych sumy wydawane rocznie
drzemkę, ale nie codzienny sen regenerujący siły; na te pozycje sięgają 30 miliardów dolarów, tzn.
przyjacielską biesiadę przenikniętą symbolicznymi 15% dochodu, zaczynają też one zajmować coraz po-
elementami, ale nie codzienny, podstawowy posiłek; ważniejsze miejsce w budżetach indywidualnych ro-
lekturę rozrywkową, ale nie czytanie informacji po- dzin. Jednocześnie „przemysł" rozrywkowy i wypo-
trzebnych do wykonywania pracy zawodowej. czynkowy staje się dla wielu ludzi dziedziną zawodo-
Aby nie gwałcić potocznych w naszej kulturze wej działalności. Nigdy dotąd w historii kultury
odczuć, nie należy włączać do czasu wolnego nauki spędzanie czasu wolnego nie było wyodrębnionym
szkolnej, ani studiów poddanych rygorystycznemu przedmiotem organizacyjnej działalności na tak roz-
systemowi organizacyjnemu, np. studiów „zaocznych", ległą skalę.
jakkolwiek są one prowadzone w czasie wolnym od Według obliczeń Dumazediera w badanym przez
pracy zawodowej. Do czynności czasu wolnego można niego niewielkim prowincjonalnym mieście francu-
natomiast zaliczyć samokształcenie o dowolnie usta- skim ponad połowa sklepów zajmowała się wyłącznie
lonym tempie i zakresie oraz wszelkie czynności, któ- lub częściowo sprzedażą artykułów służących do za-
rych podjęcie lub zaniechanie nie wynika z ustalo- jęć wypełniających czas wolny. W całej Francji za-
rejestrowanych jest 3 miliony wędkarzy, których
•5 A. Kamiński, Kilka uwag o badaniach radzieckich nad
budżetem czasu poza pracą, „Przegląd Socjologiczny", t. XVII,
przemysł i handel musi zaopatrzyć w odpowiedni
z. 1. (Omówienie tomu: B H e p a 6 o H e e B p e M a TpyflsmHX- sprzęt. W Stanach Zjednoczonych 8 milionów ludzi
u
e s nofl pen. fl. ripyAeucKoro, HOBOCH6HPCK 1961). Prawia żeglarstwo i zbliżone sporty wodne. Sport,
turystyka, rozmaitego rodzaju majstrowanie, fotogra- rakterystycznych cech masowej kultury współczesnej
fowanie, hodowla roślin dekoracyjnych, odwiedzani* epoki. W wypadkach, gdy zaczyna on wypierać zbyt
instytucji kulturalnych i praca w dobrowolnych wyraźnie inne formy spędzania wolnego czasu, budzi
zrzeszeniach stanowią część masowo uprawianych niepokój pedagogów i działaczy społecznych.
czynności, które składają się na kulturę masową
w szerokim rozumieniu.
Bardzo istotną rolę wśród zajęć wolnego czasu od-
ŚRODKI MASOWEGO KOMUNIKOWANIA
grywa recepcja treści przekazywanych przez środki
masowego komunikowania. Trudno dokładnie ustalić Pojęcie komunikacji lub komunikowania zajmuje
proporcjonalny jej udział w wypełnianiu wolnego wiele miejsca w rozważaniach nauk społecznych.
czasu, bowiem samo ustalenie rozmiarów tej kategorii Według koncepcji wielu psychologów społecznych od
nie jest łatwe 8 6 . Nie ulega jednak wątpliwości, że Cooleya do współczesnego podręcznika Hartleya, ko-
w takich krajach, jak Anglia, Francja i Ameryka munikacja stanowi ogólne określenie charakteru in-
czytanie, kino, radio i telewizja pochłaniają lwią terpersonalnych stosunków ludzkich. Rozwój cyber-
część wolnego czasu ludności wielkomiejskiej. W Sta- netyki i zainteresowanie nauk społecznych tą nową
nach Zjednoczonych czas spędzany przy telewizji gałęzią wiedzy przyczyniły się jeszcze bardziej do
oblicza się na 2,65 godzin dziennie dla dorosłych, spopularyzowania pojęcia komunikacji w szerokim
a 3 godziny dla dzieci z niższych klas szkół elemen- socjologicznym znaczeniu.
tarnych. Czytanie prasy zajmuje 40—45 minut Przez komunikowanie rozumie się w socjologii
dziennie67. i psychologii społecznej proces przekazywania z cen-
Bierny w znacznej mierze proces przyjmowania trum, określanego jako źródło, treści zawartych
treści, którymi środki komunikowania wypełniają w symbolicznej postaci znaków skierowanych do od-
czas milionów ludzi, stanowi niewątpliwie jedną z cha- biorców posiadających zdolność ich przyjęcia. Komu-
•• W studium G. Lundberg, M. Komarovsky, M. Mclnerny, nikowanie masowe, czyli skierowane do bardzo licz-
Leisure: A Suburban Study (New York 1934) czas wolny miesz- nej, zróżnicowanej i szeroko rozproszonej publiczno-
kańców badanej miejscowości podmiejskiej, wśród których ści, stanowi istotną cechę współczesnych procesów
przeważali przedstawiciele klas średnich i ucząca się młodzież, komunikowania; stało się ono z tego względu przed-
określono na średnio 7,4 godz. dziennie w stosunku tygodnio- miotem specjalnej dziedziny badań w obrębie nauk
wym z uwzględnieniem niedzieli; podobną liczbę podaje Kapłan
dla okresu powojennego; Dumazedier dla ludności miejskiej społecznych i posiada rozległą literaturę 68 . Literatura
we Francji przyjmuje średnią 3 godz. Tak wielka rozbieżność ta rozpatruje w szczególności organizację, funkcjono-
nie wynika na pewno tylko z odmienności warunków, ale
i z różnicy metod badania. " B. L. Smith, C. Smith, International Communications on
67
R. B. Meyersohn, Social Research in Television w tomie Public Opinion. A Cuide to the Literaturę, New Jersey 1956;
Mass Culture; W. Schramm, J. Lyle, E. Parker, Television in W. Schramm, The Process and Ejfects oj Mass Communica-
the Lwes of our Children, Stanford 1961; W. C. Clark, Jour- tion, Urbana 1955; W. Schramm, Mass Communications, Urba-
nalism Tomorrow, New York 1958. na 1960.
wanie i oddziaływanie czterech podstawowych współ- wią przedmiot specjalnych studiów o różnorodnym
czesnych środków masowego komunikowania: prasy, charakterze. W rozważaniach socjologicznych per-
radia, filmu i telewizji. spektyw masowej kultury te cztery naczelne środki
Określając kulturę masową w poprzednich rozdzia- komunikowania są interesujące głównie z punktu wi-
łach podkreślano, że przy szerokim rozumieniu tego dzenia ich wpływu na kształtowanie się grup publicz-
pojęcia nie ogranicza się ono do treści przekazywa- ności, na organizację przekazywania i drogi recepcji
nych za pomocą tzw. środków masowego komuniko- kultury. Charakter przekazywanych treści będzie
wania. Problemy współczesnej masowej kultury przedmiotem analizy dopiero w następnej części
w dużej mierze wiążą się jednak z działaniem tych pracy.
właśnie środków. One zapewniają najszerszy zasięg Oczywiście już wynalazek pisma stanowił bardzo
jednolitym, zuniformizowanym treściom, wytwarzają istotną z socjologicznego punktu widzenia rewolucję
socjologiczne warunki recepcji specyficzne dla współ- metod przekazywania symbolicznych treści. Jak każ-
czesnego społeczeństwa; one wprowadzają w dziedzinę da rewolucyjna przemiana i ta spotykała się z oporem.
symbolicznej kultury realizacyjnej elementy techniki Platon surowo krytykował w Fajdrosie sztukę pisania,
właściwe przemysłowej cywilizacji. Wszystkie te którą określał jako lekarstwo na pamięć, zdolne do-
względy skłaniają do uznawania środków masowego starczyć tylko pozoru mądrości, a nie mądrości praw-
komunikowania za szczególnie doniosły i najbardziej dziwej. Źródło tej krytyki tkwi w przeświadczeniu Pla-
bezpośrednio działający warunek rozwoju kultury tona, że tylko żywy i bezpośredni kontakt pomiędzy
masowej. ludźmi może służyć przekazaniu prawdziwej wiedzy.
W wielkich metropoliach współczesnych społe- Mądrość zaszczepia się z duszy do duszy żywym sło-
czeństw niektóre widowiska lub koncerty muzyki po- wem mistrza, który potrafi zmodyfikować treść
pularnej gromadzą wielotysięczne audytoria, zaś swoich argumentów zależnie od okoliczności i grona
atrakcyjne widowiska sportowe wypełniają stadiony słuchaczy, może odpowiadać na pytania i wyjaśniać
stutysięcznym tłumem. Są to zjawiska przewyższa- nieporozumienia. Tekst utrwalony znakami pisma
jące rozmiarami podobne przejawy kultury innych stoi natomiast niemy wobec pytań czytelnika, bez-
epok, ale nie odbiegające od nich charakterem. bronny i bezwolny może się dostać w niepowołane
Igrzyska starożytne skupiały dziesiątki tysięcy wi- ręce i stać się przedmiotem błędnych interpretacji.
dzów, tysiączne rzesze słuchały nauk głośnych kazno- Pismo jest odpowiednim narzędziem prywatnej roz-
dziejów średniowiecza. rywki artysty, ale nie nadaje się do roli środka spo-
łecznego oddziaływania69.
Natomiast zastosowanie środków masowego komu-
nikowania przyczynia się do powstawania zjawisk Stanowisko Platona zasługuje na uwagę jako jeden
kulturalnych o nowym społecznym charakterze, które z najwcześniejszych przykładów niepokoju intelek-
stanowią specyficzność właściwą typowi kultury
** Platon, Fajdros, r. LIX. Zastrzeżenia Platona przeciwko
określonej jako masowa. Zagadnienia druku, radia, Pisanej literaturze także i tutaj wiążą się wyraźnie z tenden-
filmu i telewizji posiadają rozległą literaturę i stano- cją, do poddania wszystkich rozpowszechnianych wśród społe-
tualisty wobec metod zuniformizowanego i nieosobi- Według poetyckiej metafory V. Hugo drukowana
stego — jakkolwiek dalekiego jeszcze od zmechani- książka zabiła architekturę. Pisarze średniowieczni
zowania i masowości — rozpowszechnienia intelek- określali malarstwo i rzeźbę gotyckich katedr jako
tualnych treści wymykających się wskutek tego spod lekturę analfabetów". W epoce, kiedy umiejętność
kontroli twórców. W kulturze antycznej grecko-rzym- czytania była rzadkością, sztuki plastyczne pełniły
skiego świata, a później jeszcze przez długie wieki funkcję komunikowania religijnych' treści. Ozdobne
europejskiego średniowiecza niewiele było sposobności portale i barwne witraże grały wówczas rolę „Biblii
do objawienia przewidywanych przez Platona niebez- ubogich". Dla zastąpienia symbolicznej wymowy wi-
pieczeństw związanych z indywidualną cichą lekturą traży i płaskorzeźb kościelnych recepcją drukowanego
pisanych tekstów. Tradycje klasycznej retoryki, rzad- słowa trzeba było zatem nie tylko technicznego wy-
kość ksiąg, a przez długie okresy także umiejętności nalazku, lecz szeregu społeczno-kulturalnych prze-
czytania — to wszystko sprawiło, że tekst pisany sta- obrażeń, które przygotowały do jego recepcji.
nowił najczęściej podstawę głośnej recytacji, zazwy- W kulturze europejskiej historia druku rozpoczyna
czaj publicznej lektury. Do tego był przystosowany się od XV stulecia. Chociaż na Dalekim Wschodzie,
i styl pisarski, i obyczaje odbiorców. Jak to sformu- w Chinach i Korei wynalazek druku przypada na
łował m. in. Lucien Febvre, kultura europejska aż do wiek IX, nie wywarł on podówczas wpływu na szcze-
czasów Odrodzenia była kulturą słuchu 70 . gólnie aktywne i ekspansywne ośrodki tzw. kultury
Zjawisko to rozpatrywane w aspekcie społecznym zachodniej, z której punktu widzenia etnocentryzm
oznacza, że komunikowanie symbolicznych treści do- europejski każe nam ujmować prehistorię kultury ma-
konywało się z reguły w obrębie niewielkich grup sowej. Mogunckie druki z połowy XV w. uznawane
bezpośredniego kontaktu opartych na społeczności są zatem za konwencjonalny początek drukarstwa.
lokalnej i ograniczonych ramami personalnych związ- Miarę technicznej skuteczności druku jako narzędzia
ków społecznych. Dopiero druk przyniósł istotną rozpowszechniania symbolicznych treści pozwala
zmianę systemu komunikowania, ale przeobrażenie właściwie ocenić zestawienie z dotychczasowym sy-
schematu społecznych procesów przekazywania treści stemem ręcznego kopiowania ksiąg. Według danych
nie dokonało się tak szybko, jak techniczna faza tej przytoczonych przez Burckhardta 45 skrybów pracu-
rewolucji. jących na zlecenie Cosimo de Medici po upływie
22 miesięcy dostarczyło 200 tomów dla biblioteki
czeństwa treści surowej, restrykcyjnej kontroli, której zasady
Badia. Wydajność ręcznej prasy drukarskiej wynosiła
szeroko zostały przedstawione w Rzeczpospolitej i Prawach.
Nieufności wobec indywidualnej lektury towarzyszy przeko- 300 arkuszy na godzinę. Wprowadzenie mechanicznej
nanie o dodatniej roli wychowawczej zbiorowych recytacji Prasy parowej po 1810 r. podniosło tę wydajność
i śpiewów odpowiednio dobranych i sprawdzonych przez cen- Przeszło trzykrotnie, a prasa rotacyjna i linotyp umo-
zurę tekstów.
70
L. Febvre, Rabelals et le probleme de l'incroyance au 71
XVI s., Paris 1942; por. też R. Mandrou, Introduction d la France Por. A. Hauser, Die Sozialgeschichte der Kunst und der
modernę. Essai de psychologie historiąue 1500—1640, Paris 1961. Literatur, t. I, Munchen 1958, s. 133.
żliwiły odbijanie trzydziestostronicowej gazety w na- 4000 egzemplarzy w pierwszym wydaniu. Wiek XVII
kładzie 70 tysięcy egzemplarzy na godzinę. przyniósł ogromny rozwój ulotnych druków politycz-
Małe nakłady inkunabułów szacowane przez znaw- nych w Anglii.
ców średnio na 300 do 500 egzemplarzy wyznaczone W końcu XVIII w. zaczęła się w Europie konsoli-
były nie technicznymi trudnościami, ale brakiem na- dacja prasy jako masowego środka komunikowania.
72
bywców . Rynek dla tego specyficznego towaru, ja- Książka pozostała w tyle, mimo że jej nakłady rów-
kim dzięki drukowi stała się książka, był ograniczony nież stale wzrastały w ciągu XIX i XX w. Po r. 1800
w ciągu kilkuset lat ekonomicznymi i społecznymi w Anglii roczna sprzedaż książki w 50 tys. egzem-
względami. Aż do XVIII stulecia nakłady książek nie plarzy uważana była za wielki sukces wydawniczy.
przekraczały na ogół granicy 2000 egzemplarzy. Wy- W r. 1950 analogiczną miarę sukcesu stanowi liczba
jątek stanowiły tylko niektóre dzieła religijne i pod- 500 tys.
ręczniki. W ciągu całego XVI stulecia w Paryżu wy- W końcu XVIII wieku prócz analfabetyzmu hamu-
dano ogółem według szacunkowych obliczeń ok. 25 tys. lec rozchodzenia się publikacji książkowych stanowiła
egzemplarzy książek, a w drugim najpoważniejszym ich cena. Z tego względu w Anglii klasyczna powieść
francuskim centrum wydawniczym, w Lyonie — mieszczańska Fieldinga, Richardsona, Goldsmitha
15 tys. i Sterne'a była mało dostępna dla wiejskiego i prole-
Mimo technicznych możliwości druk nie zdołał za- tariackiego czytelnika, którego potrzebom służyły
tem wytworzyć masowej kultury, jak długo brako- dwa charakterystyczne, a diametralnie przeciwne ro-
wało społecznych warunków i podniet dla masowej dzaje literatury. Pierwszy rodzaj stanowiły dydak-
recepcji symbolicznych treści komunikowanych za po- tyczne, moralizatorskie wydawnictwa popularne, pu-
mocą zdepersonalizowanych przekazów. Aż do okresu blikowane głównie na użytek szkół niedzielnych, ale
rewolucji przemysłowej masy ludności europejskich docierające także do rąk dorosłych czytelników. Orga-
społeczeństw mocno tkwiły w ramach swoich lokal- nizacja, której patronowała znana filantropka i dzia-
nych społeczności wyznaczających granice ich kultu- łaczka oświatowa, Hanna Morę, w 1795/96 r. roz-
ralnej partycypacji. Nie wytworzył się jeszcze nigdzie powszechniła 2 miliony egzemplarzy takich książe-
jednolity i trwały ogólnonarodowy rynek idei. Jednak czek u.
każdy wstrząs historyczny o unifikującej roli poli- Jednocześnie z tą literaturą ad usum maluczkich
tycznej i intelektualnej odbijał się także we wzmożo- krążyły w Anglii wśród ludności robotniczej i wiej-
nej cyrkulacji książek. W 1520 r. czterotysięczny na- skiej tzw. chapbooks, tanie broszury kolportowane
kład kazań Lutra rozsprzedano w Niemczech w ciągu przez wędrownych kramarzy, ozdobione drzewory-
pięciu dni 7 S . Przekład Biblii Lutra osiągnął także towymi ilustracjami i zawierające najczęściej opisy
głośnych zbrodni, sensacyjnych morderstw, biografie
71
Górną granicę przyjmują L. Febvre, H. J. Martin, L'oppo- sławnych złodziei i przestępców oraz relacje z pro-
rition du livre, Paris 1958, s. 227, 377.
n
S. H. Steinberg, Five Hundred Years oj Printing, LondoB 74
1955. R. D. Altick, The English Common Reader, Chicago 1957.
cesów i straceń. Ten rodzaj wydawnictw, sięgający nieco od analogicznych wydawnictw angielskich: była
genezą XVII w., a stanowiący prototyp literatury bardziej idylliczna, przeważały w niej bajki, historie
kryminalnej i sensacyjnej, w XVIII stuleciu został religijnej treści, romanse i farsy raczej aniżeli opisy
zasilony utworami literatów o renomowanych nazwi- sławnych przestępców i głośnych zbrodni.
skach jak D. Defoe i Ch. A. Vulpius. Odznaczał się Ą Specyficzności te mogły się wiązać z powolniejszym
ogromną żywotnością i mimo przeciwdziałania czyn- aniżeli w Anglii rozwojem urbanizacji, z odmienny-
ników oficjalnych przetrwał do XX w. dając początek mi cechami kultury narodowej. Wydawnictwa fran-
rozmaitym seriom „czarnej literatury" i magazynom cuskie posiadały jednak również wiele cech, które
sensacyjnym. W Położeniu klasy robotniczej w Anglii dzisiejsi krytycy masowej kultury uznają za objawy
Engels przytacza raporty komisji oświatowych z lat jej zwyrodnienia. Ta literatura popularna zrodzona
czterdziestych stwierdzające, że młodzi robotnicy za- w wieku rozumu i oświecenia odznaczała się jaskra-
trudnieni w fabrykach często lepiej znali dzieje ( bo- wym irracjonalizmem, posługiwała się często wulga-
haterów tych broszurowanych wydawnictw aniżeli ryzacją dzieł i wątków wielkiej sztuki. Współczesny
historię biblijną, którą karmiono ich w ciągu lat nauki badacz dziejów kultury Francji, R. Mandrou, określa
w szkółkach niedzielnych. Za inne źródło współcze- 75
ją jako literaturę eskapistyczną . We Francji w prze-
snej literatury sensacyjnej może być uznana fanta- ciwieństwie do Anglii nie wystąpiła jednocześnie na
styczna powieść „gotycka" kwitnąca w Anglii przełomie XVIII i XIX w. organizacja wydawnictw po-
w XVIII w. pularnych o charakterze społecznym i wychowaw-
Ścieranie się podobnego typu popularnych, spon- czym. Rozwój literatury kramarskiej dokonywał się
tanicznie wyrastających wydawnictw z publikacjami bez interwencji oficjalnych czynników aż do okresu
przedstawiającymi produkt określonej polityki kul- II Cesarstwa, kiedy specjalna komisja rządowa pod
turalnej, które reprezentowała w Anglii lektura szkó- przewodnictwem Ch. Nisarda usiłowała mu położyć
łek niedzielnych, stanowi proces bardzo charaktery- kres, zdołała zaś osiągnąć przynajmniej jego zaha-
styczny dla rozwoju kultury masowej. Przewaga mowanie.
pierwszej lub drugiej kategorii elementów masowej W XIX w. zarówno we Francji, jak w Anglii zakres
kultury decyduje o ustaleniu się odmiennych jej społecznego zasięgu literatury ogólnonarodowej ulegał
wariantów. rozszerzeniu. Do popularnego czytelnika dociera nie
Również we Francji historyczne źródła literatury tylko literatura kramarska, lecz i V. Hugo, Balzac,
masowej można znaleźć w popularnych wydawnic- dzieła Walter Scotta, Byrona, Dickensa. Do czytelni-
twach broszurowych XVII w. U schyłku ancien re- ków z klasy robotniczej książki te docierały dzięki
gime'\i prowincjonalne miasta północy, a przede wypożyczalniom i czytelniom, bądź funkcjonującym
wszystkim Troyes, stały się ośrodkami wydawniczy-'
mi serii „błękitnych książeczek", które wędrowni kra- " R. Mandrou, op. cit.; tenże, Culture populaire et culture
savante dans la France d'ancien regime. (Odczyt wygłoszony
marze kolportowali po wsiach i miasteczkach Francji. ia zebraniu Instytutu Historycznego Uniwersytetu Łódzkiego
Ze względu na główne wątki literatura ta różniła się 7 V 1963).
na zasadach komercjalnych, bądź też organizowanym dla szerszych i bardziej różnorodnych grup publicz-
ze składek związkowych i zakładanych przy instytuv ności, ponieważ apelują do uniwersalnych zaintere-
tach mechanicznych. W ten sposób wytwarzała się sowań aktualnymi wydarzeniami i zawierają mate-
publiczność czytelnicza o zasięgu ogólnonarodowym riały o charakterze zróżnicowanym i niejednolitym.
i różnorodnym klasowym składzie. Wysokie ceny Pierwsze gazety powstające w całej Europie w ciągu
normalnych, bibliotecznych wydawnictw stanowiły XVII stulecia zaspokajały tę samą potrzebę infor-
jednak przez długi czas hamulec ilościowego rozrostu macji, której służyła przez wiele poprzedzających
czytelnictwa. Jeszcze w początku XX w. w Polsce wieków prywatna korespondencja oraz oficjalne ra-
działacze oświatowi notowali przypadki ręcznego porty i instrukcje krążące między posłami i zagra-
przepisywania książek, których nabycie na własność nicznymi rezydentami a ich mocodawcami. Prasa
przekraczało możliwości czytelników z robotniczego różniła się jednak od biuletynów wcześniejszych epok
środowiska. przez to, że nie zwracała się do odbiorcy określonego
W XIX w. zakres publiczności książkowej rozsze- ramami osobistych kontaktów, lecz do każdego, per-
79
rzył się dopiero dzięki tanim wydawnictwom serii sonalnie nie określonego nabywcy .
zeszytowych, które udostępniły masom czytelników Prasa jako pierwszy z masowych środków komu-
nie tylko literaturę awanturniczą i romansową, ale nikowania wytworzyła wielkie zbiorowości publicz-
i klasyczną. W XX w. podobną rolę odegrały wyda- ności o charakterze pośrednim, rozproszone w prze-
nia broszurowe, nazwane w Ameryce paperbacks, strzeni, ale współczesne i reagujące prawie równo-
podnoszące nakłady różnego typu wydawnictw do cześnie na identyczne bodźce. Uważa się powszechnie,
niespotykanej poprzednio wysokości. W latach dwu- że publiczność prasowa wczesnego okresu była bar-
dziestych ten typ publikacji praktycznie niemal nie dziej jednorodna, świadoma swych wewnętrznych
istniał; w 1954 r. łączny ich nakład w Stanach Zjed- związków i aktywna ideologicznie, aniżeli „masa"
noczonych wynosił 190 milionów. Dzięki nim obok odbiorców środków komunikowania XX wieku.
rzadkich w Ameryce księgarni pojawiły się nowe, Intensywny rozwój w XVIII w. wiązał się w wielu
powszechnie dostępne punkty sprzedaży książek: krajach z wydarzeniami politycznymi tworzącymi
kioski i drug store'y. Paperbacks stały się niemal i mobilizującymi opinię publiczną. Amerykańskie
synonimem masowej kultury w dziedzinie wydaw- dzienniki okresu wojny o wyzwolenie i francuska
nictw książkowych. prasa doby Wielkiej Rewolucji były to organy wy-
Funkcje druku jako narzędzia masowego komuni- raźnie stronnicze, zaangażowane, reprezentujące sta-
kowania wiążą się jednak przede wszystkim nie nowisko niewielkich grup o skrystalizowanej pozycji
z książką, lecz z prasą. Książka przekazuje treści 76
znacznie bardziej jednolite aniżeli wydawnictwa pra- Acta diurna starożytnego Rzymu można uznać za przekaz
° podobnym społecznym charakterze; ich publiczność — po-
sowe i czasopiśmienne, wywiera przez to na publicz- dobnie jak publiczność współczesnych plakatów — stanowił
ność silniejszy wpływ selekcjonujący. Wydawnictwa tłum uliczny. Czy metropolitarnemu Rzymowi można przyznać
periodyczne o charakterze ogólnym przeznaczone są cechy masowego społeczeństwa, jest to problem sporny.
i ambicjach kształtowania politycznych wydarzeń. nego dziennikarstwa"78. W następnych dziesięciole-
150 gazet okresu rewolucji francuskiej stwarzało ciach zwyciężył odmienny styl, którego heroldem był
możność wyrażenia najbardziej różnorodnych odcieni Pulitzer, a kontynuatorem jego konkurent Hearst.
opinii publicznej. Był to okres rozwoju środków ma- „Formuła" wydawnicza Pulitzera polegała na wy-
sowego komunikowania, o którym nie bez nostalgii eliminowaniu osobistego stanowiska wydawcy i za-
wspominają dzisiejsi krytycy masowego społeczeństwa stąpieniu zdecydowanej opinii w kontrowersyjnych
jako o epoce względnej równowagi pomiędzy publicz- sprawach społecznych pogonią za sensacją. Jego „New
nością a głosicielami i kierownikami opinii". York World", który osiągnął w 1892 r. 374 tys. na-
kładu, skoncentrowany był wokół trzech motywów
W trosce o wierność obrazu trzeba jednak pod-
tematycznych: gwałtu, pieniędzy i płci. Pulitzera
kreślić, że już w XVIII w. prasa była przedmiotem
uważa się za fundatora tzw. żółtej prasy 79 , której
ataków w literalnym niemal brzmieniu formułujących
wzory przeniknęły współcześnie do Anglii.
argumenty najbardziej typowe dla współczesnej nam
krytyki kultury masowej. Ta wczesna krytyka zwra- W Europie zaznaczały się, zresztą spontanicznie,
cała się zresztą głównie przeciwko wydawnictwom analogiczne tendencje ewolucji typu prasy. We Fran-
typu czasopiśmienniczego. Już w ciągu XVIII w. prasa cji cenzuralne ograniczenia II Cesarstwa i okresu
wykroczyła bowiem poza funkcje informacyjne kon- reakcji po Komunie Paryskiej powołały do bytu
centrując się wokół różnorodnych zainteresowań spe- dzienniki, które określeniem „Petit" zawartym w ty-
cjalnych i stając się źródłem rozrywki. tule akcentowały obojętność dla poważnych społecz-
nych i politycznych problemów. Znamienne jest, że
Wzoru czasopism poważnych dostarczyła dla prasy „Le Petit Parisien", który zachował neutralność
światowej Anglia w XVIII w. — przykładem wy- w stosunku do afery Dreyfusa, pokonał swoich kon-
dawnictw Addisona, w XIX w. publikacją „Edinburgh kurentów prasowych uzyskując w 1899 r. 770 tys.
Review". W Ameryce natomiast rozwijał się typ prasy nakładu; w przeddzień wybuchu pierwszej wojny
lekkiej, z której proces współzawodnictwa o gusty światowej dziennik ten osiągnął półtora miliona
odbiorców rugował coraz bardziej poważniejszą ma- 80
egzemplarzy . Podobne dane liczbowe stanowią nie
terię na rzecz sensacji i treści rozrywkowych. Potęgę tylko wskaźnik ilościowego wzrostu publiczności, lecz
prasy amerykańskiej utwierdzili w połowie XIX stu- także wskaźniki przemian jej charakteru. Wielomilio-
lecia J. Gordon Bennett, W. C. Bryant i H. Reymond, nowe zbiorowości czytelników jednego organu praso-
którego „New York Times" osiągnął w przeddzień
wojny domowej 40 tys. nakładu. Wybitne osobowości 78
B. A. Weisberger, The American Newspaperman, Chicago
wydawców, zabarwiających swymi poglądami i poli- 1961.
79
tycznym stanowiskiem charakter publikowanych pism, Określenie to pochodzi od przezwiska jednego z bohate-
rów wprowadzonych przez Pulitzera comiesów, The Yellow
nadawały jeszcze prasie tego okresu cechy „personal- Kid.
'" R. Mazedier, Histoire de la presse parisienne, Paris 1945;
B
77
Por. C. W. Mills, Elita władzy, cyt. wyd., rozdz. „Społe- VoyennĄ La presse dans la societi contemporaine, Paris
1962.
czeństwo mas".
wego lub magazynu odznaczają się z konieczności cie przez koncern Odham Press starego labourzystow-
znacznym zróżnicowaniem składu społecznego, po- skiego dziennika „Daily Herald". Koncern wydający
ziomu umysłowego i zainteresowań. Nie jest to już „Heralda" wykupił komercjalny tabloid „Daily Mir-
wyselekcjonowana publiczność doby rewolucji fran- ror" o 4,5 milionach nakładu. W Stanach Zjednoczo-
cuskiej, skupiona wokół jednolitej ideologii, ale masa nych w 1944 r. dokonano 364 fuzji lub likwidacji
heterogeniczna, do której zuniformizowane treści tra- organów prasowych. W 1S50 r. w ośmiomilionowym
fiają pomimo jej różnorodności. Zaspokojenie potrzeb New Yorku wychodziło 6 gazet, podczas gdy przed
tego rodzaju publiczności staje się w XX w. zadaniem stu laty było ich 16 przy 400 tys. ludności.
prasy światowej. Proces ten rozpatrywany w kategoriach społeczno-
Wzrost rozmiaru nakładów poszczególnych czaso- -kulturalnych oznacza, że rzesze czytelników liczące
pism przy jednoczesnym spadku liczby tytułów sta- dziesiątki i setki milionów obsługiwane są przez stale
nowi wyraz procesu koncentracji charakterystycznego malejącą liczbę wydawnictw o rosnących nakładach.
dla okresu po pierwszej wojnie światowej. Prasa ame- Postępuje standaryzacja treści i unifikacja bodźców
rykańska w 1919 r. liczyła 2 400 dzienników i 15 000 działających na krąg publiczności, której masa ciągle
tygodników. Od tego czasu zaznacza się stały spadek się rozszerza. W krajach ekonomicznie rozwiniętych
liczby tytułów przy bezwzględnym wzroście global- gazeta dociera teoretycznie do każdego gospodarstwa
nego nakładu, którego tempo w stosunku do wzrostu domowego, ale ta upowszechniająca się prasa staje
ludności w ostatnich latach wyraźnie zresztą słabnie. się coraz bardziej jednolita, coraz bardziej odległa od
Rezultatem koncentracji jest zjawisko monopolu pra- typu „osobistego dziennikarstwa". W krajach zachod-
sowego. Ponad 60% miast amerykańskich o ludności niej Europy niektóre dzienniki o ogólnonarodowym
powyżej 100 000 mieszkańców ma tylko jedną gazetę znaczeniu utrzymują jeszcze swój odrębny, indywi-
lub też dwie gazety w rękach tego samego wydawcy. dualny charakter. Ale w Stanach Zjednoczonych
Ponad pięćsettysięczne Cincinnati i New Orlean sta- wielki przemysł prasowy koncernów Pattersona,
nowią teren monopoli prasowych81. McCormicka, Macfaddena i Luce'a uczynił działalność
Analogiczny proces powoduje zmiany oblicza prasy wydawniczą przedsięwzięciem równie nieosobistym
europejskiej. Wielkie koncerny prasowe likwidują i zrutynizowanym jak produkcja mechaniczna.
własne wydawnictwa uważane za nieopłacalne często Dominującym rysem tych wydawnictw staje się
bez względu na ich społeczne zadania. W Anglii reklama, która stanowi ich finansową podstawę, umo-
w 1961 r., niedługo po zawieszeniu „News Chronicie" żliwiając obniżenie ceny do poziomu nieproporcjonal-
i „Star", znaczne poruszenie opinii wywołało zamknię- nie niskiego w stosunku do ich objętości i technicz-
11
nych walorów, ale niejednokrotnie pochłaniając ponad
B. A. Weisberger, op. cit.; R. Nixon, The Problem of połowę powierzchni szpalt. Tekst pisany kurczy się
Newspaper Monopoly w tomie: W. Schramm, Mass Communi-
cations, Urbana 1960. W związku z tymi danymi nie należy
na rzecz ilustracji zarówno rysunkowej, jak fotogra-
jednak zapominać o zjawisku lokalnej prasy dzielnicowej, której ficznej. Konkurując z nowymi postaciami masowej
nie dotyczy proces koncentracji ogólnonarodowych organów. sztuki wizualnej prasa, a zwłaszcza czasopismo prze-
mawia do widza obrazem. Comicsy rozpowszechnia rakterze na nowym typie pseudo-personalnego po-
się w większości pism amerykańskich. Tabloid nawet dejścia operującego apelem do zainteresowań o naj-
informację komunikuje za pomocą obrazu. Informa- bardziej uniwersalnym, często intymnym charakterze.
cyjna funkcja prasy w ogóle ulega zresztą znacznej Miast przemawiać do wyselekcjonowanej publiczności,
redukcji. Częściowo jest to rezultatem pojawienia się reprezentującej specyficzną opinię w sprawach publi-
nowych, szybszych sposobów przekazywania wiado- cznych, prasa odwołuje się do elementarnych, a przez
mości: radia i telewizji. Inną przyczynę stanowi nowa to powszechnych osobistych potrzeb i interesów.
koncepcja zadań prasy, zgodnie z którą na miejsce Funkcję indywidualnej interpretacji publicznych
naczelne wysuwa się nie informację, lecz rozrywkę. wydarzeń w amerykańskich dziennikach wyznacza się
Zdaniem E. van den Haaga, nawet ściśle informacyjne tylko nielicznym działom i specjalnym kolumnistom—
treści podporządkowane są we współczesnych dzien- komentatorom. Wśród tych ostatnich nie brak wy-
nikach amerykańskich funkcji rozrywkowej, którą bitnych publicystów, jak W. Lippmann, J. Alsop,
realizują przez odpowiednią selekcję i sposób przed- M. Lerner. W potocznej opinii jednak rola komen-
82
stawienia materiału . tarzy radiowych przeważa nad prasowymi. Kilkakro-
Ten skrajny pogląd można uznać za sporny. Ba- tne przypadki zwycięstwa kandydatów na prezyden-
dania opinii czytelników wielokrotnie przeprowadza- tów wbrew kampaniom przeciwnej im prasy świad-
ne w okresie strajków prasowych dowodzą, że po- czą szczególnie dobitnie o słabym wpływie prasowego
zbawienie informacji odczuwane jest jako szczególnie kanału komunikowania na decyzje o znacznej poli-
dotkliwy skutek braku gazety8S. Inne badania praso- tycznej doniosłości.
wej publiczności amerykańskiej świadczą natomiast Wobec konkurencji z nowymi masowymi środkami
o całkowitym upadku roli prasy jako wyrazu, inspi- komunikowania notuje się w Ameryce zbliżenie po-
ratora i przywódcy opinii publicznej. Dzienniki ame- między gazetą a magazynem-czasopismem, które wy-
rykańskie o wielkich nakładach dobrowolnie abdy- daje się lepiej przystosowywać do pojawienia się na
kowały od tej funkcji, która według określenia zacy- rynku kultury masowej filmu, radia i telewizji84.
towanego przez Carlyle'a czyniła niegdyś prasę czwar- W przypadku dzienników zbliżenie to oznacza wzbo-
tym stanem w państwie. Porzucając zasadę „perso- gacenie szaty graficznej, powiększenie objętości i dal-
nalnego dziennikarstwa" i stronniczego zaangażowa- szy wzrost znaczenia funkcji poza-informacyjnych.
nia decydowały się one oprzeć kontakty z wielką Znany historyk prasy amerykańskiej, F. L. Mott, wy-
masą publiczności o zróżnicowanych poglądach i cha- raża przekonanie, że telewizja stanie się katalizatorem
zjednoczenia wszystkich środków masowego komu-
" E. v. den Haag, rec. z książki W. Schramma, Responsi- nikowania.
bility in Mass Communication, „American Sociological Re- Jak dotąd najbardziej tradycyjny z tych środków,
view", 1958, październik.
11
operujący drukiem, oparł się niewątpliwie atakom
B. Berelson, What „Missing the Newspaper" Means w to-
mie: W. Schramm, The Process and Etfects of Mass Commu- 84
F. L. Mott, The News in America, Harvard 1952; B. A.
nication, Urbana 1956; No News is Bod News, „Time" 1962, 15. Weisberger, op. cit.
konkurencji wbrew szczególnie pesymistycznym pro- jach kultury. Właśnie koncentracja w czasie oraz
roctwom krytyków masowej kultury, którzy w po- intensywność wpływu filmu, radia i telewizji na prze-
czątku lat dwudziestych naszego stulecia, w obliczu kształcanie i liczebny wzrost publiczności skierowały
rozwoju filmu i radia wieścili zagładę kultury dru- w ostatnim czterdziestoleciu powszechną uwagę ku
kowanego słowa i wszystkich związanych z nią war- zagadnieniom kultury masowej; nie oznacza to jed-
tości. nak, aby problem masowej kultury powstał dopiero
Rola druku jest jednak niejednakowa, nawet w okresie minionych lat czterdziestu.
w obrębie kultury masowej krajów kapitalistycznych. Jest charakterystyczne, że film i radio rozpatry-
Anglia przejawia największą ze wszystkich krajów wane jako techniczne wynalazki posiadają niemal
na świecie preferencję dla drukowanego słowa, co identyczną metrykę. Marconi opatentował w Anglii
wyraża się liczbą 570 egzemplarzy gazet przypada- swój wynalazek w 1896 r., zaś w roku 1894 odbyła
jących rocznie na 1000 mieszkańców, podczas gdy się pierwsza publiczna projekcja filmu na Broadwayu,
analogiczne dane dla Stanów Zjednoczonych wynoszą a w rok później projekcja braci Lumiere w Paryżu.
339, dla Francji 246. W wypadku Stanów Zjednoczo- Jednak radio aż do końca pierwszej wojny światowej
nych występująca tu różnica wiąże się z bardzo wy- zachowało wyłącznie charakter instrumentalny słu-
raźną przewagą popularności radia 85 . J żąc przede wszystkim komunikacji morskiej oraz po-
W jakiej mierze zachowały się tradycyjne war- trzebom militarnym. Film natomiast od początku stał
tości przekazywanych za jego pośrednictwem treści, się narzędziem popularnej, bardzo zresztą niewybred-
to problem do dalszych rozważań. Z punktu widzenia nej rozrywki.
ilościowego kryterium kultury masowej pojawienie W oczach estetyków i krytyków artystycznych
się nowych technicznych środków przekazywania ma- dyskredytowały go powiązania z lekką muzą wido-
sowych treści miało znaczenie nowej rewolucji. Ocena wisk rewiowych, włączenie do repertuaru rozrywek
innych socjologicznych i treściowych aspektów zwią- jarmarcznych, zarówno jak nieudolne próby wiernego
zanych z nimi przemian kultury wymaga głębszego naśladowania teatru 8 6 . Te wszystkie względy można
zastanowienia. było uznać wprawdzie za incydentalnie tylko związa-
W porównaniu z pięćsetletnią historią druku roz- ne z rozwojem filmu. Jednak inne momenty, naj-
wój pozostałych trzech środków masowego komuni- bardziej istotne dla jego charakteru jako środka arty-
kowania jest wciąż jeszcze niemal epizodem w dzie- stycznego wyrazu, stanowiły źródło oporu przeciwko
85
jego akceptacji w pewnych kręgach krytyków i este-
Dane dla lat pięćdziesiątych według Basic Facts and Fi- tyków. Tych, dla których kultura stanowiła przeciw-
gures, International Statistics Relating to Education, Culture
and Communication, UNESCO, Paris 1956. Wg tych danych stawienie wszelkich „materialnych" elementów cy-
kolejne po Anglii miejsce zajmowały w Europie: Szwecja (459), wilizacji, musiała razić rola i waga technicznej apara-
Norwegia (438), Belgia (383). Według Rocznika Statystycznego
GUS. 1962 drugie, trzecie i czwarte miejsce w Europie zaj- '• J. Toeplitz, Historia sztuki jilmowej, t. I, Warszawa;
mowały: Szwecja (462), NRD (432), Norwegia (377); w Polsce G
- Sadoul, Uhistoire de l'art du cinema, Paris 1949; tenże,
przypadało 189 gazet na 1 tys. mieszkańców. c
uda kina, Warszawa 1961.
tury produkcji filmowej. Samo określenie produkcji, sowej kultury. Nigdzie przedtem tendencje koncen-
nieuniknione przy charakterystyce powstawania filmu, tracji i monopolizacji nie przejawiły się z taką siłą,
brzmiało w uszach krytyków jako crimen lesae ma- jak w tej właśnie sferze działalności. W dziedzinie
iestatis „prawdziwej" sztuki. Film stał się pierwszą prasy pomimo postępującego procesu koncentracji,
z dziedzin masowej kultury, w której spopularyzo- nawet w Ameryce, możliwe jest istnienie małych,
wało się użycie terminów „przemysł" i „produkcja" niezależnych wydawnictw książkowych i ukazywanie
w odniesieniu do rozważań nad kulturą „w węższym się elitarnych nonkonformistycznych przeglądów
sensie". Proces ten nie mógł dokonać się bez prote- literackich, artystycznych i społecznych o małych
stów ze strony tradycyjnych interpretatorów kultury. nakładach. W świecie filmu machina konkurencji ope-
rująca aparatem finansowych nacisków w ciągu kil-
Oczywiście druk wytworzył już znacznie wcześniej
kudziesięciu lat skutecznie eliminowała rozwój prze-
swój przemysł poligraficzny, ale techniczna strona
jawów nonkonformizmu, samodzielności i oryginal-
procesu powstawania książki lub czasopisma nie wy-
ności.
wierała wpływu na charakter przekazywanych sym-
bolicznych treści. Graficzna strona druku nie jest Uniwersalny charakter sztuki filmowej przema-
obojętna ze względów estetycznych, uznawali to na- wiającej szczególnie w epoce filmu niemego wyłącz-
wet zdecydowani wrogowie technicznej cywilizacji jak nie za pomocą obrazu, stawiał ją ponad granicami
W. Morris; ale strona graficzna jest czymś odrębnym narodowych podziałów. Wskutek tego stało się możli-
od literackiego dzieła. Metamorfozy Owidiusza nie we w okresie międzywojennym wyrośnięcie Holly-
ulegają przemianom w zależności od tego, czy ich wood do roli światowego centrum produkcji filmowej
egzemplarz wyszedł spod trzcinki antycznego kopisty, dostarczającego na międzynarodowy rynek przeszło
czy spod szesnastowiecznej ręcznej prasy Jana de połowę wszystkich wyświetlanych filmów. W roku 1925
Tournes, czy ze współczesnej maszyny drukarskiej. 90% filmów pokazywanych w kinach angielskich po-
chodziło ze Stanów Zjednoczonych87. Obecnie ta
W filmie natomiast technika produkcji stała się
dominacja amerykańskiego przemysłu filmowego na>
językiem sztuki, nową, specyficzną formą wyrazu.
leży już do przeszłości; jak długo jednak trwała, wiel-
Operator i montażysta są tutaj współtwórcami dzieła
kie towarzystwa filmowe Hollywood narzucały całe-
artystycznego obok reżysera, scenarzysty i aktora.
Czasami tytuł filmu wiąże się przede wszystkim z na- 87
G. Sadoul, op. cit., s. 238. Po ostatniej wojnie nastąpił
zwiskiem kierownika produkcji; zawsze jednak film szybki spadek amerykańskiej produkcji filmowej zarówno
jest w istocie dziełem zbiorowym artystów i techni- bezwzględny, jak proporcjonalny. Już w 1954 r. St. Zjedno-
ków, skąd wynikają nie tylko nowe możliwości, ale czone zostały zdystansowane pod względem liczby wytwarza-
n
i potencjalne zagrożenie jego artystycznych walorów. ych filmów przez Japonię, obecnie znajdują się na piątym
Miejscu w produkcji światowej i mają wielu poważnych kon-
Kolektywny charakter, skomplikowana strona tech- kurentów doganiających ich pozycję. Kryzys Hollywood przy-
niczna, a zwłaszcza wysokie koszty produkcji filmo- czynił się do rozwoju niezależnej produkcji filmowej poszu-
wej wywołały konieczność szerokiego rozbudowania kującej nowych wartości artystycznych zarówno w Ameryce,
ekonomicznych podstaw organizacji tej dziedziny ma- Jak poza nią.
mu kapitalistycznemu rynkowi własny styl wytwór- w okresie poprzedzającym pierwszą wojnę światową
czości filmowej i organizacji stosunków w tej dzie- określenie „sztuka dla tłumów" *•, i w związku z nim
dzinie produkcji. W swoim studium o Hollywood jako K. Irzykowski użył trafnego sformułowania mówiąc
fabryce marzeń H. Powdermaker odnajdywała w tym o dokonującej się mutacji kultury. Produkt tej mutacji
stylu swoisty totalizm i podkreślała podporządkowa- stanowiła kultura masowa, której zasadniczym ele-
nie artystów-twórców businessmenom-producentom mentem obok radia i prasy stał się w latach dwu-
jako dominującą cechę organizacji ekonomiczno-spo- dziestych film. W początku lat trzydziestych przyjęło
łecznej filmowego świata, w którym wartości i zada- się także w kręgach zainteresowanych tą problema-
nia komercjalne dominowały nad artystycznymi88. tyką socjologów uważać publiczność kinową za szcze-
Jeden z rezultatów takiej organizacji produkcji gólnie charakterystyczny przejaw masowego społe-
filmowej stanowił podwójny proces standaryzacji wy- czeństwa. Był to w ogóle okres szczególnej popular-
nikającej z uniformizmu stylu i z technicznej moż- ności tej koncepcji w socjologii amerykańskiej zajmu-
ności nieograniczonego prawie powielania konkret- jącej się zagadnieniami urbanistyki i ściśle z nimi
nych dzieł filmowych oraz możności prezentowania związaną na gruncie badań ekologicznych problema-
ich wielkim masom odbiorców. Popularny poziom tyką przestępczości. Podejmowane wówczas liczne
twórczości filmowej, niska cena biletów wstępu i swo- badania socjologiczne inspirowane przekonaniem o de-
bodna atmosfera recepcji, a wreszcie sugestywny moralizującym wpływie kina, szczególnie silnie się
charakter obrazu jako specyficznego medium prze- zaznaczającym w stosunku do młodzieży i dzieci,
kazywania treści przyciągnął do tysięcy kin we które zapełniały sale kinowe i przesiadywały nieraz
wszystkich krajach cywilizowanego świata tak wiel- na kilku kolejnych seansach (tzw. movie children) 90 .
kie rzesze publiczności, jakich nie były zdolne zgro- Porównywanie publiczności kinowej z tradycyjną
madzić żadne widowiska ubiegłych epok. W szczyto- publicznością teatralną nasuwało podówczas wnioski
wym okresie sukcesów filmu liczba widzów odwie- o atomizującym wpływie kina, którego widzowie sta-
dzających w ciągu roku kina amerykańskie wynosiła nowią anonimową, nie powiązaną wewnętrznie masę.
5 miliardów. Rozmiary tej publiczności tym bardziej Wkrótce jednak bardziej krytyczna refleksja dopro-
zwróciły powszechną uwagę, że w przeciwieństwie wadziła do wniosku, że ogólne procesy demokraty-
do rozproszonej pośredniej publiczności książki i pra- zacji przekształciły także widownię teatralną, która
sy audytorium kinowe nosi charakter bezpośredni. przestała być miejscem towarzyskiego kontaktu i in-
Tłumy napływające na cieszące się sukcesem filmy telektualnego obcowania jednorodnej społecznie ka-
do sal kinowych wielkich metropolii rzucały się
w oczy pobocznych obserwatorów. " K. Irzykowski przytoczył to określenie w artykule ogło-
szonym w maju 1913 r. w tygodniku warszawskim „Świat".
W odniesieniu do kina właśnie pojawiło się już Por. K. Irzykowski, Dziesiąta Muza, Warszawa 1960, wyd. III,
s. 37.
88
H. Powdermaker, Hollywood, the Dream Factory, 1951; 90
H. Blumer, Movies and Conduct (Motion Pictures and
cyt. wg fragmentu Hollywood and the USA w tomie Mass Youth), New York 1933; H. Blumer, P. M. Hauser, Movies,
Culture, cyt. wyd. De(inquency and Crime, New York 1933.
tegorii widzów o zbliżonych gustach i zsynchronizo- jako „świat kina". Kompleks ten stanowi uboczny,
92
wanych reakcjach. Z drugiej strony bardziej precy- ale istotny produkt społecznego oddziaływania filmu .
zyjne badania socjologiczne wykazały, że audytorium Sam film jako środek masowego komunikowania
kinowe nie stanowi zatomizowanej, bezkształtnej ma- odznacza się zdolnością przekazywania treści różnego
sy, lecz agregat wewnętrznie powiązanych małych poziomu i charakteru. Tkwią w nim możliwości ape-
grup społecznych oraz przenikających się wzajem lowania do mas i przedstawienia mas przekraczające
subkategorii publiczności wyselekcjonowanych na za- wszelkie kwalifikacje stojące w tym zakresie do dys-
91
sadzie specyficznych upodobań . pozycji najbardziej nawet monumentalnego teatru. Te
Podczas kiedy upadła literalna i skrajna koncepcja walory filmu rozpoznali i wykorzystali wybitni twórcy
publiczności kinowej jako zatomizowanej i zautoma- kinematografii radzieckiej lat dwudziestych, którzy
tyzowanej masy, utrzymało się oczywiście jej rozu- znaleźli w języku filmowym szczególnie podatny śro-
mienie jako masy w znaczeniu czysto ilościowym. To dek dla wyrażenia patosu rewolucji. Powojenny okres
podstawowe kryterium pojęcia masowej kultury film wyzwolenia kinematografii krajów kapitalistycznych
spełnia nadal pomimo pewnego regresu związanego spod dominacji Hollywood przyniósł także w Europie
z postępami najnowszych konkurencyjnych środków Zachodniej i Ameryce rozwój indywidualnej sztuki
masowego komunikowania. filmowej. Film zaapelował do wyobraźni plastycznej
W odniesieniu do filmu występuje ze szczególną artystów, pragnących wyrwać własną sztukę z za-
wyrazistością charakterystyczna dla organizacji pro- mknięcia muzeów i pracowni.
dukcji masowej kultury cecha, którą można nazwać Amerykański malarz węgierskiego pochodzenia
zabieganiem o zakulisową popularność. Film stanowi G. Kepes uzasadniał swoje zainteresowania filmowe
towar wymagający reklamy tym bardziej, że w prze- następującą motywacją: „Zająłem się wpływem obra-
ciwieństwie do współczesnej prasy, radia i telewizji zów na ludzi, rolą wizualnego komunikowania idei
finansowany jest bezpośrednio przez widzów-klientów. z punktu widzenia poprawy ludzkiej doli... Malarstwo
Specjaliści z zakresu human relations, pozostający na wydało mi się teraz anemicznym środkiem i w po-
usługach koncernów filmowych, dbają zatem o wy- szukiwaniu języka potężnego i zdolnego do szerokie-
tworzenie wokół uczestników produkcji, a szczególnie go oddziaływania zwróciłem się ku filmowi, jako naj-
głównych aktorów, atmosfery zainteresowania zwią- bardziej rozwiniętej, dynamicznej i odpowiednio po-
zanego często z posmakiem skandalu, specyficznej tężnej formie wizualnej komunikacji" 93 .
romantyki i atrakcyjności. Mity i autentyczne relacje
tyczące sztuki filmowej i prywatnego życia jej prota- 92
Określenie „świat kina" zostało użyte w niedrukowanej
gonistów składają się na specyficzny kompleks w ra- Pracy magisterskiej W. Kołodziejczyka zajmującej się analizą
mach zjawisk kultury masowej, który można określić jednego z aspektów tego właśnie kompleksu zjawisk na grun-
cie polskim.
83
81
H. J. Gans, An Analysis of Movie Making w tomie Mass G. Kepes, Introduction to the issue „The Visual Arts
Culture, cyt. wyd., s. 316. Por. także literaturę wskazaną Todat/", „Daedalus. Journal of the Am. Academy of Arts
a
w przyp. 43, 44, 46. nd Sciences", Winter 1960, s. 6.
Nie mniejszą doniosłość przypisał filmowi socjolo- Dzięki radiu dokonało się równouprawnienie naj-
gizujący historyk kultury, A. Hauser, który nie za- bardziej odległych siedzib ludzkich i centrów wielko-
wahał się całego rozdziału poświęconego współczesnej miejskich pod względem odbioru informacji i innych
epoce rozwoju kultury opatrzyć nagłówkiem: „Pod kulturalnych treści. Niezależnie od środków trans-
znakiem filmu"B4. Hauser, podobnie jak wcześniej portu elementów kultury bezpośredniej radio zaczęło
w Polsce Irzykowski, widzi w filmie szczególnie ade- obsługiwać osiedla wiejskie, do których nigdy nie
kwatny środek wyrażenia związku czasu i przestrzeni dotarło kino, a prasa przenikała z opóźnieniem.
i ich wzajemnej przekładalności, rozpatruje więc W przeciwieństwie do treści komunikowanych za po-
sztukę filmową z punktu widzenia jej możliwości po- mocą drukowanego słowa radio, nie wymagające umie-
znawczych nie zapominając przy tym o jej sile ma- jętności czytania, wkracza w wielu krajach słabo
sowego oddziaływania, do której tak dużą wagę przy- rozwiniętych na obszary analfabetyzmu 95, co podnosi
wiązywał Kepes. ogromnie wagę jego wpływu.
Ostateczne zwycięstwo filmu jako sztuki i jako Tam, gdzie radio stanowi tylko uzupełnienie innych
masowego środka oddziaływania tuż po zakończeniu środków masowego komunikowania, i tak wniosło ono
pierwszej wojny światowej zbiegło się ze szczyto- nowy element do warunków przekazywania kultury.
wym punktem w dynamice rozwoju prasy i z po- Specyficzną jego właściwością jest szczególna łatwość,
czątkami radiofonii światowej. Moment ten stanowił nickłopotliwość recepcji. Raz nabyte urządzenie od-
pewien próg w dziejach kultury masowej. Można go biorcze oddaje słuchaczowi dyspozycję nad rozporzą-
nazwać pierwszym progiem umasowienia. dzalnymi treściami programu. Słuchacz dysponuje
Film postawił kulturę masową pod znakiem obrazu nimi we własnym domu, na zawołanie. Materializuje
oraz bezpośredniej, jakkolwiek bardzo luźno jako ca- je przez naciśnięcie guzika, zmienia przez przekręce-
łość powiązanej, publiczności. Radio, które wkroczyło nie gałki. Może kontynuować odbiór zajęty jedno-
w dziedzinę kultury masowej w latach dwudziestych, cześnie innymi czynnościami, pracami domowymi, na-
stanowiło pod obydwoma wymienionymi względami wet lekturą. Z tego powodu radio schodzi w wielu
antytezę filmu. Dotarło wprost do domu odbiorcy wypadkach do roli akompaniamentu. Przekazywane
i wytworzyło rozproszoną publiczność wzmagając na-
95
silenie tego zjawiska stworzonego już wcześniej przez Organizowana przez władze oświatowe Indii radiofoni-
prasę i modyfikując pod pewnymi istotnymi wzglę- zacja wsi hinduskich ma właśnie na celu najszybsze powią-
zanie z kulturą ogólnokrajową ludności rolniczej, która liczy
dami jego charakter. dotąd 80°/o analfabetów. Przynajmniej jeden aparat radiowy
Główny walor radia jako środka komunikowania Przeznaczony do kolektywnego odbioru działa obecnie w blisko
stanowi zdolność pokonywania przestrzeni i natych- iOO tys. spośród 600 tys. wsi hinduskich. (Por. J. C. Mathur,
P. Neurath, La Tribune radiophoniąue rv.ra.le de VInde,
miastowego rozchodzenia się na obszarze całego globu. UNESCO, Paris 1960). W skali ogólnoświatowej istnieje wciąż
jednak wysoka korelacja między rozwojem oświaty a stop-
** A. Hauser, Sozialgeschichte der Kunst und Literatur, niem radiofonizacji i postępów telewizji (Por. L. Bogart, The
A
Miinchen 1958, II wyd., t. II, rozdz. VIII. 9e of Television, New York 1958).
przez nie bodźce docierają tylko do obwodu świado- o którą nie potrzebują się troszczyć poszczególne
mości. Słuchacz ustala zwykle nawykowy system grupy producentów filmowych.
wyboru treści, na których koncentruje uwagę. Prze- Od początku istnienia radiofonii zarysowały się
waga wpływu politycznych komentatorów radiowych w dziedzinie jej organizacji dwie odmienne drogi roz-
nad oddziaływaniem publicystów prasowych w Ame- woju. Jedną, charakterystyczną dla większości krajów
ryce wskazuje, że nawet w warunkach spowszednie- europejskich, niezależnie od różnic ustroju politycz-
nia radia pewne punkty jego programu zachowują nego, reprezentuje radiofonia brytyjska, drugą —
jednak znaczenie w doświadczeniu odbiorcy. Mimo równocześnie z nią powstająca radiofonia amery-
rozwoju telewizji radio pozostaje niezastąpionym środ- kańska.
kiem przekazywania muzyki. Pierwsza próbna audycja angielskiej Marconi Com-
Bezcielesny głos zamknięty w pudełku przemawia- pany została nadana w 1920 r. i w tym samym roku
jący do izolowanego słuchacza lub grupy słuchaczy rozgłośnia radiowa w Pittsburgu podała do publicznej
echem odległego świata stwarza silniejsze poczucie wiadomości wyniki wyborów w Stanach Zjednoczo-
kontaktu z nadawcą i z współodbiorcami niż prasa, nych. Praktyczne możliwości wykorzystania nowego
zapewnia bowiem całkowitą współczesność doświad- środka komunikowania nie były jeszcze jasne. Zanie-
czeń. Intonacja dźwiękowa wzmaga przy tym inten- pokoił on przede wszystkim prasę jako niebezpieczne
sywność doznań emocjonalnych odbiorcy. Bezpośred- narzędzie konkurencji, zainteresował firmy produku-
jące urządzenia radiowe ze względu na perspektywy
nia transmisja radiowa z meczu sportowego stwarza
zysku.
warunki silniejszego przeżycia aniżeli najlepszy re-
portaż prasowy. Przy tym słuchanie wymaga mini- Transmitowanie programu radiowego zdolnego za-
interesować szerszą publiczność stanowiło oczywiście
malnego wysiłku, toteż radio daje poczucie bezpo-
warunek stworzenia popytu na urządzenia odbiorcze.
średniości i spontaniczności, którego pozbawiona jest
Toteż formujące się w początku lat dwudziestych
lektura. Kontakt z przekazem radiowym może być albo
amerykańskie towarzystwa przyciągające zaintereso-
powierzchowny albo bardzo intymny, ale zawsze jest wanie kapitałów wielkiego przemysłu tworzyły pierw-
łatwy. Słuchacz zapomina albo po prostu nic nie wie sze programy radiowe, licząc na zyski ze sprzedaży
ani o komplikacjach technicznych urządzeń umożli- radioodbiorników. Wkrótce jednak pojawił się nowy
wiających transmisję i recepcję radiową, ani o ma- element w postaci zainteresowania firm pragnących
chinie organizacyjnej decydującej o treściach, które wykorzystać radio jako środek reklamy. System tzw.
przenikają do jego doświadczenia. .§ sponzorów stał się w latach trzydziestych podstawo-
W przypadku radia strona organizacyjna odgrywa wym czynnikiem organizacji radiofonii amerykańskiej,
większą jeszcze rolę aniżeli w filmie. Symboliczna a w okresie późniejszym także amerykańskiej tele-
produkcja nie tylko bowiem jest w tym przypadku wizji. Według określenia Maxa Lernera w ramach
rezultatem zbiorowej twórczości, ale ponadto radio tego systemu kompania radiowa lub telewizyjna
musi zapewnić swoim słuchaczom ciągłość odbioru, sprzedaje reklamującej się firmie publiczność, która
słucha jej programów. Program odgrywa rolę środka radia kontroli władz pocztowych, zaś w 1926 r. za rzą-
przyciągnięcia możliwie jak największej masy pu- dów Partii Pracy stworzona została British Broadca-
bliczności, która stanowi właściwy towar .
96
sting Corporation jako instytucja sprawująca publicz-
W Stanach Zjednoczonych przeszło tysiąc stacji ra- ny monopol organizacji i nadzoru radiofonii brytyj-
diowych zabiega aktualnie o czas i uwagę słuchaczy, skiej. Finanse radiofonii opierają się w Anglii na reje-
które przekazuje sponzorom na użytek reklamy ich stracyjnych opłatach abonentów, a wszelka reklama
D7
produkcji. Mogłoby się wydawać, że sytuacja taka od- komercjalna jest zakazana .
działuje w kierunku różnicowania przekazywanych W radiofonii angielskiej ustalone ramy zróżnicowa-
treści. Jednak w 1959 r. 1150 stacji podporządkowa- nia treści stanowią trzy programy, których konstruk-
nych było czterem wielkim systemom radiowym na- cja w charakterystyczny sposób odpowiada założeniom
dając ich ujednolicony program. Pomiędzy czterema o trzech poziomach kultury. Formalnie rzecz biorąc
programami istnieje oczywiście konkurencja, stanowi standaryzacja treści przy tym systemie jest więc
ona jednak źródło tendencji zmierzających raczej większa, aniżeli w Ameryce. Miłośnicy lekkiego pro-
w kierunku standaryzacji niż zróżnicowania. Ponieważ gramu dysponują tylko jednym kanałem odbioru.
każdy konkurent walczy o przyciągnięcie najszer- Podobnie zresztą amatorzy poważnych treści. W Ame-
szej — a w konsekwencji tej samej publiczności — ryce natomiast w samej telewizji tzw. oświatowe sta-
wszyscy operują apelem o podobnych treściach. Pro- cje funkcjonujące na zasadach odmiennych od towa-
gramy te nie różnią się zatem w istotny sposób pod rzystw komercjalnych, liczą 43 stacje 98 . Stacje te pro-
względem charakteru, zaś walka konkurencyjna wyraża wadzą pożyteczną, ale bardzo ograniczoną działalność
się w dążeniu do osiągnięcia większej perfekcji w obrę- na marginesie potężnego komercjalnego systemu i nie
bie tegosamego stylu. Różnice pomiędzy poszczególny-
mi programami można by nazwać marginalnymi zgod- 97
W radiofonii europejskiej dominuje oparcie finansowe
nie z określeniem Riesmana, o którym będzie jeszcze
na opłatach rejestracyjnych; występuje ono m. in. w Austrii,
później mowa. Belgii, Danii, Finlandii, Holandii, krajach skandynawskich.
Na tle amerykańskiego systemu organizacji radio- Większość krajów Ameryki Łacińskiej realizuje natomiast
amerykański system komercjalny (np. Argentyna, Brazylia,
fonii, podobnie zresztą jak telewizji, powstaje zatem
Chile, Meksyk). Kraje brytyjskiej wspólnoty — poza Anglią —
problem pluralistycznego uniformizmu, który stanowi Sączą obydwa systemy. Por. Ch. A. Siepmann, Radio, Tele-
jedno z bardzo istotnych zagadnień kultury masowej vision and Society, New York 1950.
w krajach o kapitalistycznym ustroju. Radiofonia bry- 98
The Impact oj Educational Television, W. Schramm ed.,
tyjska reprezentująca odmienny, europejski wariant Urbana 1960. Stacje oświatowe, zarówno telewizyjne, jak ra-
organizacyjny od początku weszła na drogę publicz- diowe, powstające z inicjatywy uniwersytetów, towarzystw spo-
łecznych oraz instytucji publicznych odznaczają się w Ame-
nego monopolu i oficjalnego nadzoru. Inicjatywa par- ryce brakiem stabilizacji. W okresie 15 lat powstały tam
lamentarna labourzystów doprowadziła do poddania 202 stacje oświatowe, a 164 uległo likwidacji. Dane te są
często cytowane jako dowód braku zapotrzebowania na po-
w
•' M, Lerner, America as a Civilization, cyt. wyd., s. 835. ażne treści w kulturze masowej w Ameryce.
liczą się istotnie jako współzawodnicząca z nim siła. W 1955 r. badania zarejestrowały audycję, której pu-
Natomiast Trzeci Program B.B.C. stanowi ważki ar- 1 bliczność stanowiła połowa Ameryki".
gument w dyskusjach na temat roli masowych środ- Rozmiary tych publiczności należy rozpatrywać na
ków komunikowania w dziedzinie rozpowszechniania^ gruncie rozpowszechnienia radiofonii i telewizji w skali
poważnych treści kultury „wyższej". ogólnokrajowej. W połowie lat pięćdziesiątych kilka-
Zbliżony do angielskiego typ organizacji radiofonii naście krajów Europy osiągnęło liczbę radioodbiorni-
polegającej na monopolu i nadzorze publicznym przy- ków powyżej 200 na tysiąc mieszkańców, co można
jął się w większości krajów europejskich. W pewnym uznać za stan pełnego nasycenia, przy którym teore-
więc sensie koncentracja w tej dziedzinie masowego tycznie każda rodzina jest w posiadaniu odbiornika.
komunikowania jest wszędzie dużo większa aniżeli Ameryka miała'w tym czasie ponad 700 odbiorników
w dziedzinie prasy. W porze szczególnego napięcia na tysiąc mieszkańców. To niewątpliwe „przesycenie"
recepcji, przypadającej na godziny popołudniowe i wie- wiązało się z motoryzacją i instalacją odbiorników
czorne, tworzą się milionowe publiczności wysłuchu- w samochodach. Jednocześnie następował jednak za-
jące równocześnie tych samych popularnych progra- grażający radiu rozwój telewizji. W 1948 r. w Stanach
mów. Pewne prawdopodobieństwo selekcji, a zatem Zjednoczonych działało 100 tysięcy aparatów telewi-
i rozproszenia stwarzają w radiu możliwości korzysta- zyjnych; w 1958 — 50 milionów, to znaczy 7 telewi-
nia z różnej długości fal. Badania publiczności radio- zorów na 8 gospodarstw domowych.
wej, jak i telewizyjnej, wykazały jednak, że większość Pod względem formalnym publiczność telewizji
słuchaczy i widzów odznacza się konserwatyzmem po- zbliża się bardzo do radiowej. Jest to także publicz-
legającym na pozostawaniu przy stale odbieranej i naj- ność złożona z małych grup i jednostek rozproszona
lepiej słyszalnej — zwykle lokalnej — stacji radiowej w przestrzeni, charakteryzująca się współczesnością
lub przy tym kanale telewizyjnym, który nadawał recepcji. Według określenia M. Lernera radio i tele-
poprzednio lub ma niedługo nadać oczekiwaną popu- wizja to świat w domu. Ale radiowy świat bezcieles-
larną audycję. nych głosów telewizja wzbogaciła obrazem, co nie-
słychanie wzmogło atrakcyjność tego nowego środka
W Polsce, w momencie, gdy liczba odbiorców tele- komunikowania. Wszędzie, dokąd dociera, fascynuje
wizyjnych przekroczyła 1 000 000 (1962 r.), można sza- on przede wszystkim dzieci, ale i dorośli wchodzą
cunkowo określić Mczbę osób oglądających popularną 10
chętnie do królestwa telewizji °.
audycję typu „Kobry" na ok. 5 milionów. W Stanach
Zjednoczonych mimo wielości kanałów programo- '* L. Bogart, The Growth of Television w tomie Mass Com-
wych atrakcyjne transmisje rewiowego programu tele- munications.
wizji gromadzą czterdziestomilionowe masy widzów.
100
Por. przypis 67. W Stanach Zjednoczonych ludzie z wyż-
Kosztowny program z udziałem wybitnych „gwiazd" szym wykształceniem przez długi czas ociągali się z akceptacją
telewizji, obecnie jednak proporcja posiadaczy TV w tej kate-
nie jest w ogóle opłacalny z punktu widzenia sponzora, Sorii oraz w kategorii średniego wykształcenia wyrównuje się.
jeśli nie przekracza liczby 20 milionów odbiorców. (Por. L. Bogart, op. cit.).
Z właściwą także radiu bezpośredniością i intym- do 43% poprzedniego stanu; czytelnictwo gazet zmniej-
nością atmosfery komunikowania telewizja łączy spe- szyło się znacznie mniej 1 0 1 .
cyficzne warunki recepcji. Wymaga ona nie chwilo- Doświadczenia amerykańskie wskazują jednak, że
wej uwagi widza i nie może służyć, jak radio, za po przejściowym okresie zagrożenia szczególnie isto-
akompaniament innych czynności. Oddziałując za po- tnego dla radia i filmu następuje z czasem wzajemne
mocą obrazu i głosu intensyfikuje doświadczenia od- przystosowanie wszystkich środków dokonujące się
biorcy, zaś twórcy dostarcza nowych możliwości na drodze pewnych modyfikacji technicznych i treś-
artystycznego wyrazu, wzbogaconych pod pewnymi ciowych. Zgodnie z cytowanym już określeniem tele-
względami, pod innymi znacznie uboższych w porów- wizja staje się katalizatorem unifikacji aparatu ma-
naniu z filmem. sowego komunikowania. Ten proces wiąże się ze
Techniczne i artystyczne możliwości telewizji w kra- wzrostem ogólnego zasięgu oraz intensyfikacji od-
jach o rozpowszechnionym systemie telewizji komer- działywania. Rola środków masowego komunikowania
cjalnej realizują się w dominacji programu rozryw- nabiera zatem coraz większej wagi społecznej. Nie
kowego, zwłaszcza rewiowego, który stanowi gatunek bez przyczyny też rozwój telewizji spowodował nową
szczególnie dobrze dostosowany do warunków tele- falę zainteresowań kulturą masową i przypływ kry-
wizyjnej produkcji i odbioru. Znamienne jest, że tyki jej zjawisk przewyższający polemiczną żarliwoś-
w Anglii, której radiofonia przez wiele lat opierała cią dyskusje wywołane postępami filmu i radia w la-
się próbom komercjalizacji i związanych z nią prze- tach dwudziestych. Triumfalny pochód telewizji po-
kształceń stylu, właśnie telewizja dokonała w 1954 r. przez uprzemysłowione kraje Ameryki i Europy na
wyłomu w monopolu B.B.C. przez ustanowienie ko- początku drugiej połowy XX w. oznacza przekrocze-
mercjalnego systemu Indepedent Television Authority nie drugiego progu umasowienia kultury.
prezentującego program zbliżony charakterem do te- Środki masowego komunikowania rozpatrywane
lewizji amerykańskiej. z psychospołecznego punktu widzenia stanowią ważny
Siła atrakcyjności telewizji sprawia, że jest ona czynnik więzi niezbędny w wielkich, nowoczesnych
szczególnie skutecznym narzędziem rozpowszechnia- społeczeństwach. A. de Tocqueville, w 1831 r. na pod-
nia treści, a zatem czyni ją poważnym konkurentem stawie obserwacji Ameryki jeszcze agrarnej i rzadko
wszystkich innych narzędzi masowego komunikowa- zaludnionej, ale noszącej w sobie ze względu na
nia. Szybkie postępy telewizji w drugiej połowie na- obszar i dynamikę zarodki wielkiego kraju, doszedł
szego stulecia, wszędzie, gdzie się realizują, powodują do wniosku, że w społeczeństwie nie powiązanym
przegrupowania w strukturze systemu masowego ko- trwałą i silną więzią personalnych stosunków, demo-
munikowania. Według badań amerykańskich przepro- kratycznym i zindywidualizowanym, prasa stanowi ko-
wadzonych na wybranej reprezentatywnej próbce ro- nieczny warunek społecznego współdziałania. W pra-
dzin, czas poświęcony innym środkom masowego ko- sie, dalekiej jeszcze podówczas od koncentracji i mo-
munikowania został po nabyciu telewizora zreduko-
wany dla czasopism ilustrowanych do 59°/o, dla radia "ł R. B. Meyersohn, Social Research m Televi$ion w to-
niie Mass Culture, s. 356.
nopolu, widział on warunek krystalizacji opinii i two- z szerszym środowiskiem, ułatwiają osobisie przy-
rzenia się grup wspólnoty ideologicznej. Zważywszy stosowanie oraz identyfikację z grupą i rodzą poczucie
jego rezerwę wobec demokratycznych instytucji i am- wspólności.
biwalentną ocenę samej prasy formułowaną przy in- Ich funkcje standaryzujące budzą bardzo wiele za-
nej okazji, to stwierdzenie społecznej jej roli trzeba strzeżeń i bywają potępiane bez apelacji. Krytyk,
przypisać wyjątkowej jego przenikliwości jako obser- wrażliwy na socjologiczne argumenty, musi jednak
watora społecznego im. przyznać rację obrońcom roli środków masowego ko-
F. Tónnies w pięćdziesiąt lat później bardzo surowo munikowania przypominającym, że bez pewnej dozy
oceniał prasę widząc w niej jeden z głównych prze- jednolitości nie może funkcjonować żadne społeczeń-
jawów masowego społeczeństwa, jednak i on przypi- stwo 1OS. W epoce współczesnej radio, prasa, film
sywał jej doniosłą rolę w dziedzinie krzewienia inte- i telewizja są ważnym, choć nie jedynym czynnikiem
lektualnego i technicznego postępu oraz w procesie kształtowania wyobrażeń zbiorowych tak istotnych
wytwarzania więzi społecznej. Tylko Nietzsche bez dla zapewnienia względnej jedności psychicznej każ-
żadnych zastrzeżeń wyładowywał pasję zwróconą dego społeczeństwa. Charakter tych wyobrażeń nie
przeciw społeczeństwu mas w inwektywach przeciwko jest przy tym oczywiście obojętny. I w istocie pro-
prasie. Natomiast Cooley, pełen optymizmu, widział testy krytyków wywołuje zazwyczaj nie tyle sam
w środkach masowego komunikowania narzędzie roz- proces uniformizacji, ile rodzaj zuniformizowanych
powszechnienia moralności grup pierwotnych, czyn- treści, które zostają zaszczepione wielomilionowym
nik wytwarzający solidarność grupową w obrębie masom za sprawą środków masowego komunikowa-
wielkich zbiorowości i stwarzający warunki nowej nia.
postaci indywidualności wynikłej nie z izolacji, ale Ze względu na znaczenie środków masowego ko-
z możności wyboru spośród obfitości treści komuni- munikowania jako narzędzia manipulacji opiniami
kowanych przez masowe środki przekazywania. i decyzjami obywateli treści ich nigdzie nie są wolne
W pierwszej części tej pracy była mowa o tenden- od jakiejś formy nadzoru władz publicznych i wszę-
cjach unifikacji kultury przeciwdziałających proce- dzie większa doza nonkonformizmu dopuszczana jest
som dezintegracyjnym właściwym współczesnej cy- w przekazach nie noszących masowego charakteru.
wilizacji. Potężne narzędzie unifikacji stanowią wła- Kontrola tyczy jednak przede wszystkim aspektów
śnie masowe środki komunikowania. Ogromnym ma- politycznych, a w mniejszym stopniu innych elemen-
som ludzkim, heterogenicznym w swym pierwotnym tów kultury masowej, które stanowią tutaj przedmiot
charakterze kulturowym i rozproszonym w przestrze- rozważań.
ni, zapewniają one jedność wzorów i norm społecz- Oczywiście raz jeszcze trzeba tutaj przypomnieć
nych, wspólność wiedzy i emocjonalnych przeżyć; zastrzeżenie, że treści przekazywane przez cztery wy-
jednostkom zapewniają możność porozumienia się 101
G. D. Wiebe, Mass Communications w tomie Funda-
1M
A. de Tocqueville, Democracy in America, New York wentafa of Social Psychology, E. L. Hartley, R. E. Hartley eds.,
1956, t. I, r. II, t. II. r. VI. New York 1961.
mienione środki masowego komunikowania to jeszcze zentantem odmiennego stanowiska jest np. G. D. Wie-
nie cała kultura masowa. Jej narzędzie stanowić mogą be, psycholog zatrudniony przez Columbia Broad-
także nagrania muzyczne, reprodukcje dzieł plastycz- casting System jako specjalista w zakresie badania
nych. Do kultury masowej należy plakat i architek- procesów masowego komunikowania. Zgodnie z przy-
tura, w czasach dzisiejszych — jak niegdyś w średnio- jętą przez niego definicją, warunkiem komunikowa-
wieczu i świecie antycznym — przekazująca masom nia jest faktyczna, a nie tylko potencjalna recepcja
widzów-przechodniów symboliczne wartości dzieła przekazywanych treści. Rozporządzając danymi co do
artysty. Zuniformizowaną kulturę masową przekazuje liczebności publiczności korzystających z poważnych
szkoła elementarna, bardziej aniżeli kiedykolwiek audycji radiowych Wiebe stwierdził, że osiągają one
powszechna, oraz kościół w zawsze niemal jednakowo rozmiary Vs przeciętnej recepcji i nie docierają w rze-
zrytualizowanych formach swej liturgii. czywistości do mas, lecz do wyselekcjonowanego au-
Zgodnie z przedstawionym już wyjaśnieniem środki dytorium. Jego zdaniem należy zatem odróżnić obok
masowego komunikowania skupiają przede wszystkim komunikacji masowej komunikowanie średniego za-
uwagę ze względu na szczególnie szeroki zakres ściśle kresu, a ponadto komunikowanie służące specjalnym
standaryzowanych wpływów, ze względu na charak- zainteresowaniom o jeszcze węższym zakresie wy-
ter rozproszonej publiczności pośredniej stanowiącej stępowania. Analogicznie mówić by można o kulturze
specyficzny element struktury współczesnego społe- masowej, kulturze średniego zakresu i kulturze spe-
czeństwa, ze względu wreszcie na funkcje, jakie peł- cjalnych zainteresowań; środki masowego komuni-
nią one w stosunku do nowej kategorii czasu wolnego. kowania służyłyby przy tym dwóm pierwszym typom
kultury 104 .
Z tym stanowiskiem łączy się założenie,' że wszelkie
Przyznając użyteczność takiego rozróżnienia w ba-
treści przekazywane przez środki masowego komu-
daniach recepcji kultury nie można opierać na nim
nikowania stają się elementem masowej kultury.
rozumienia masowej kultury w wypadkach, kiedy nie
A zatem elementem takim jest opowiadanie F. Kafki
rozporządza się1 dokładnymi danymi dotyczącymi re-
wydrukowane w popularnym tygodniku, książka
cepcji treści przekazywanych za pomocą środków ma-
A. Malraux ogłoszona przez „Livres de poche" w wy-
sowych. Przyjęcie sformułowanej poprzednio w ni-
sokim nakładzie, zarówno jak Hamlet nadany przez
niejszej pracy definicji kultury masowej ułatwia
paręset stacji amerykańskiej sieci radiowej. Dzieła
w szczególności analizę tzw. homogenizacji, która
te stają się elementem masowej kultury niezależnie
stanowi jedno ze, zjawisk bardzo istotnych dla przed-
od tego, jak liczna publiczność faktycznie je czyta
stawienia i oceny procesów rozwoju współczesnej
lub ich słucha, skoro są potencjalnie dostępne maso-
kultury.
wej publiczności, skierowane do niej za pośrednictwem
wykorzystywanych przez nią zwykle dróg odbioru. Akceptując tę definicję należy jednak zastrzec, że
w jej świetle kultura masowa nie musi być identyczna
Trzeba zaznaczyć, że takie rozumienie kultury ma- z kulturą mas. Nie wszystko, co jest skierowane dc
sowej nie jest powszechnie przyjęte i może budzić
zastrzeżenia do pewnego stopnia uzasadnione. Repre- IM
G. D. Wiebe, op. cit.
mas kanałami masowego komunikowania, dociera do Pamiętając zatem, że usunięcie pojęcia recepcji
ich świadomości i staje się przedmiotem ich doświad- poza ramy definicji kultury masowej nie oznacza
czenia. Z drugiej zaś strony doświadczenie mas nie rezygnacji z badania tego zjawiska, można przystąpić
ogranicza się do recepcji treści przekazywanych przez do zagadnienia treści masowej kultury zawartej w jej
środki masowego komunikowania. Wchodząc w zakres przekazach; tej treści, która od wielu dziesiątków lat
bezpośredniej kultury realizacyjnej, kultura masowa budzi wzrastające zainteresowanie i krytykę.
nosi w znacznej mierze charakter działalności dowol-
nej. Zagadnienie, w jakiej mierze producenci i admi-
nistratorzy masowej kultury dostosowują się do za-
stanych gustów publiczności, w jakim zaś stopniu
manipulują nimi naginając je do własnej produkcji,
stanowi jeden z licznych nie rozstrzygniętych tema-
tów dyskusji nad problemami kultury masowej. Wy-
daje się niewątpliwe, że w każdych warunkach spo-
łecznej organizacji masowej kultury występuje pew-
na doza dostosowania się do gustów i pewna doza
manipulacji, chociaż proporcje obu tych typów pro-
cedury mogą być różne.
Wszędzie jednak różne rodzaje publiczności doko-
nują według rozmaitych zasad pewnej selekcji spo-
śród prezentowanych sobie treści. Jakie treści docie-
rają faktycznie do najszerszych odbiorców i jakim
ulegają modyfikacjom w zależności od sposobu re-
cepcji, to zagadnienie ogromnej wagi dla badacza
kultury mas i działacza kulturalnego. Sama analiza
treści rozpowszechnianych za pomocą środków ma-
sowego komunikowania, a więc potencjalnie dostęp-
nych najszerszej recepcji, jest konieczna jako wstęp
do dalszych badań. Nie może ona całkowicie zastąpić
poznania faktycznego oddziaływania kultury na ma-
sowych odbiorców. Posiada jednak istotne znaczenie
przy założeniu, że na dłuższą metę masowo komuni-
kowane treści nie mogą godzić w próżnię; musi na-
stąpić przystosowanie pomiędzy nimi i procesami
recepcji.
Wskazanie historycznych ram krytyki kultury ma-
sowej wydaje się przy tym najlepszym uzasadnieniem
III. OBRAZ KULTURY MASOWEJ potrzeby jej rzeczowej, wolnej od namiętności ana-
lizy. Nie tylko uświadamia ono dawność samego zja-
wiska stopniowo wzrastającego w ciągu dziesięcioleci,
lecz przede wszystkim odbiera charakter rewelacyj-
ności alarmującym akcentom krytyki współczesnej.
Prawie wszystkie argumenty potępiające kulturę ma-
sową, występujące w pismach współczesnych kryty-
ków, można znaleźć w piśmiennictwie europejskim
rozsiane na przestrzeni XIX wieku. Nawet termino-
logia krytyk późniejszego okresu niewiele wnioiła
istotnie nowego. U dziewiętnastowiecznych autorów
KRYTYKA KULTURY MASOWEJ: PROLOG W XIX STULECIU
występują natomiast motywy oskarżenia, do których
Rozważane dotąd zagadnienia kultury masowej od- wiek XX już nie decyduje się powracać.
nosiły się do jej ilościowych aspektów i ram społecz- Jeden wzgląd przemawia zwłaszcza za objęciem
nych. Chodziło o wskazanie, w jaki sposób i w jakich możliwie szerokich historycznych perspektyw krytyki
społecznych warunkach dokonuje się umasowienie masowej kultury. Jest charakterystyczne, że potępie-
jednolitych kulturalnych treści. Kwestia zależności nie aktualnego stanu kultury popularnej łączy się
tych treści od ilościowego kryterium pozostała dotąd często z akcentami nostalgii w stosunku do przeszłości,
zagadnieniem otwartym. Wystąpi ona jako jeden z za- której przypisuje się wolność od wulgarnej literatury
sadniczych problemów krytycznej analizy kultury i sztuki szerzonej za pomocą mechanicznych urządzeń
masowej. oraz od biurokratycznej rutyny przesłaniającej pozo-
Rozpoczynanie charakterystyki treści kultury ma- rami racjonalnego ładu wewnętrzny chaos, niepokój
sowej od przeglądu stanowisk jej krytyków może się i nonsens masowego społeczeństwa. Zapoznanie się
wydawać zabiegiem zmierzającym do przesądzenia jej z krytyczną refleksją XIX w. odnoszącą się do ów-
oceny już w punkcie wyjścia. W istocie przegląd ten czesnych początków kultury masowej zmusza do co-
nie ma bynajmniej na celu ugruntowania stronniczego, fania się coraz to dalej w poszukiwaniu owej utopii
negatywnego stanowiska. Jednak cała niemal dotych- dobrego smaku przywoływanej niekiedy w sukurs
czasowa teoria kultury masowej tak ściśle splata się Przez pisarzy XX w. dla obnażenia wypaczeń i try-
z jej krytyką, że całkowite oddzielenie charaktery- wialności kultury współczesnej.
styki masowej kultury od jej krytyki nie tylko byłoby Monografia krytyki kultury masowej obejmująca
rzeczą trudną, ale ponadto odbierałoby temu zjawisku ca
N jej historię nie została dotąd napisana. Spośród
jego naturalne niejako intelektualne perspektywy; po- socjologów zajmujących się zagadnieniami kultury
zbawiałoby je atmosfery jego historycznego rozwoju. masowej najcenniejsze, choć fragmentaryczne, ma-
teriały do tego zagadnienia zgromadził L. Lowenthal. son mógł już sobie pozwolić na gest odrzucania z ostrą
Wiele danych zawiera się w studiach historyków kul- repliką zbyt opieszałych faworów możnego lorda, a fi-
tury, R. Williamsa, R. Alticka i w licznych studiach lozofowie francuskiego Oświecenia uważali się i byli
z dziedziny historii literatury, sztuk plastycznych, uważani za niekoronowanych władców swej epoki.
estetyki, prądów umysłowych *. Filozofia burżuazyjnej demokracji podkopując za-
W świetle tych opracowań i innych materiałów sadę, naturalnej nierówności ludzi dostarczyła bodźca
źródła nurtu krytyki kultury masowej sięgają co naj* do poszukiwania nowych zasad hierarchii wartości.
mniej schyłku XVIII w. Krytyka ta wypływa ze Nowy porządek społeczny nie wyzwolił intelektuali-
środowisk intelektualnych i artystycznych i od po- stów od przemożnego nacisku ekonomiezno-politycz-
czątku zwraca się przeciwko ówczesnej publiczności, nych sił, ale pozostawił dużo większą swobodę kry-
przeciw menażerom oraz twórcom tzw. kultury prze- tyki wobec pluralistycznego i anonimowego władcy.
ciętnej lub wulgarnej. Społeczna motywacja tej kry- W warunkach demokracji zrodziło się poczucie związ-
tyki wiązała się z ewolucją roli i pozycji społecznej ku artysty z nową społeczną kategorią, którą stanowił
intelektualistów i artystów, dokonującą się przy przej- naród; powstała utopia duchowego przywództwa arty-
ściu od społeczeństwa o strukturze stanowej do ka- stów-intelektualistów w społeczeństwie stanowiąca
pitalizmu. W minionej epoce artysta dworski korzy- w istocie pewną modyfikację odrodzonej platońskiej
stający z arystokratycznego mecenatu czerpał pewną utopii filozofa-króla. Całe pokolenie angielskich poe-
dozę prestiżu z uznania, jakim jego sztukę darzył tów, od Blake'a i Wordswortha po Shelleya i Byron?,,
możny protektor. Niekiedy otaczany hołdami, ale pobudziła ona do krytyki przemysłowej cywilizacji;
częściej traktowany jako na pół sługa i dworak, do- w Niemczech wydała poetyckie demonstracje okresu
tkliwie odczuwający zależność od pańskiej łaski, nie burzy i naporu, a we Francji przyniosła jako rezultat
mniej miał zapewne powodów do skarg na swoją rozczarowań estetyczny protest w postaci hasła sztuki
dostojną publiczność od późniejszych artystów, ale dla sztuki, odwracającej oblicze od niewdzięcznego
musiał być znacznie bardziej powściągliwy w wypo- i godnego pogardy świata filistrów.
wiadaniu krytyki. Kiedy Moliere odważał się na zło- Eunt intelektualistów XIX w. przeciwko cywilizacji
śliwe rozprawy z markizami, dbał bardzo o równo- przemysłowej nosił często wiele cech ambiwalencji.
czesne zapewnienie sobie pobłażania rodziny królew- "Wielu pisarzy i publicystów atakujących podstawy kul-
skiej za cenę niepowściągliwego pochlebstwa. Dr John- tury kapitalistycznego społeczeństwa okazywało zara-
zem gotowość do paktowania z jego zasadami. Kom-
1
L. Lowenthal, Literaturę, Popular Culture and Society, Promis z rzeczywistością w takich wypadkach splatał
Englewood Cliffs 1961; R. Williams, Culture and Society 1780— się z utopijnymi projektami wyniesienia uczonych
1950, New York 1960; R. Altick, The English Common Reader; i pisarzy do roli najwyższej klasy w społeczeństwie.
Ch. Nisard, Ltiistoire des livres populaires..., Paris 1854;
A. Hauser, Sozialgeschichte der Kunst und Literatur, Miin- Ambiwalencja taka charakterystyczna jest np. dla
chen 1958, t. II. R. Denney, The Discovery oj the Popular Carlyle'a, który po ciekawej krytyce cywilizacji prze-
Culture w American Perspective$, Cambridge Mass. 1961. mysłowej zawartej we wczesnych esejach, poszukiwał
dróg przymierza z burżuazyjnym światem i godził się wiecznych ludzi pióra. Skonfrontowana z nią kultura
nawet uznać kapitanów przemysłu w roli geniuszy- masowa musiała się wydać już wówczas wielkim
bohaterów. W konkluzji cyklu Past and Present, wy- oszustwem, zdradą we własnym obozie, małodusznym
danego w 1843 r. w trzy lata po Kulcie bohaterów, odstępstwem. Kulturę, która miała być narzędziem
głosił jednak hasło panowania klasy wyższej w po- władzy nad masami i nad możnymi tego świata, spro-
staci arystokracji talentu. Geniusz intelektualny i ar- wadzała ona do. roli środka zaspokojenia najniższych
tystyczny wznoszący się ponad lorda zbożowego i lor- gustów mas — gusty mas często wydawały się niskie
da bawełnianego miał zmusić do czci i posłuchu za- z punktu widzenia intelektualnej utopii — albo do
równo Kalibana, jak Mamona. „Jest on nad wami jak roli posłusznego instrumentu w rękach czynników
bóg". Takie wyzwanie rzucał Carlyle nieoświeconej politycznych i ekonomicznych oddziałującego na ma-
masie ludu i tępej sile pieniądza, wzywając jedno- sy zgodnie z ich wolą.
cześnie artystów i intelektualistów, aby wyrzekli się Utopia intelektualna artystycznego rządu dusz nie
upodlającego lokajstwa i wznieśli się do wysokości jest jedyną utopijną koncepcją, która może stanowić
•własnego powołania. „Stwierdzam na zakończenie, że punkt wyjścia przy analizie krytyki cywilizacji prze-
Ludzie Pióra także mogą stać się szlachtą, rzeczywi- mysłowej i masowej kultury. Wydaje się jednak kon-
stym, a nie potencjalnym tylko stanem kapłańskim cepcją użyteczną. Wielu dziewiętnastowiecznych my-
i osiągnąć nieprzewidziane rezultaty, jeśli tylko po- ślicieli ze zmiennym stopniem świadomości posługi-
czują w sobie należytą szlachetność" *. wało się utopijnymi wyobrażeniami jako probierzem
Brak organicznej, zespolonej kategorii intelektuali- kulturalnej rzeczywistości. R. Southey, krytyk i po-
stów, która wyznaczałaby społeczeństwu drogę jako eta, w rozprawie z 1824 r. zmaterializował nawet
światło przewodnie już wcześniej, w Kulcie bohaterów ducha Tomasza More'a wprowadzając go jako roz-
nazwał Carlyle największą anomalią epoki, produktem mówcę do dialogu poświęconego ocenie własnej epo-
i źródłem wszystkich innych anomalii społecznych. ki 3. Duch renesansowej i oświeceniowej literatury
Jako jedno ze źródeł współczesnej, dwudziestowie- utopijnej patronował wielu sądom autorów, którzy
cznej krytyki masowej kultury wskazuje się niekiedy nie zawsze zdawali sobie sprawę z anachronicznej
poczucie degradacji społecznej, bezsilności i frustracji orientacji własnych ocen, niekiedy jednak, jak w przy-
intelektualisty w dzisiejszej epoce. Jeśli interpretacja padku Ruskina i jego uczniów, anachronizm podno-
ta jest słuszna, uznać trzeba, że stan niezadowolenia sili do godności zasady.
wyrasta nie na tle konfrontacji współczesnej pozycji Wczesna krytyka masowego społeczeństwa w takiej
intelektualistów ze złotym wiekiem intelektualnego postaci, w jakiej występuje ona np. u Tonniesa, staje
rządu dusz, który przy próbie historycznej lokalizacji się bardziej zrozumiała, gdy zostanie zanalizowana
odsuwa się w coraz bardziej mglistą przeszłość, ale w kategoriach wpływu klasycznych przykładów uto-
z tą właśnie utopią tworzoną przez dziewiętnasto- 3
R. Southey, Sir Thomas Morę: or Colloąuies on the Pro-
gress and Prospects of Society, 1829; skrócone wydanie Col-
* T. Carlyle, Past and Present, London 1843, s. 249, 251. loąuies on Society, London 1887.
płjnego myślenia. Morę i Campanella, jak wszyscy wiel- do wkroczenia w epokę mas. Tradycyjny typ utopij-
cy utopiści, którzy w swojej wizji społeczeństwa przy- j nego myślenia narzucił Tónniesowi potępienie wszel-
szłości wyznaczali istotną rolę elementom intelektu- kich form społecznych wykraczających poza granicę
alnej kultury, konstruowali swoje plany przeobrażę-, lokalnej wspólnoty. Ruskinowi kazał on szukać uciecz-
nia społeczeństwa według schematu małej społecz-1 ki przed cywilizacją techniczną we wzorach cechowej
ności lokalnej — jedynego znanego sobie typu orga- organizacji średniowiecza i wizjach gotyckiej sztuki,
nizacji społecznej. Tak samo postąpił Bacon, pomimo a Morrisowi w naiwnym obrazie spontanicznej har-
że w przeciwieństwie do swych poprzedników oparł monii anarchicznego społeczeństwa4.
pomysł funkcjonowania społeczeństwa Nowej Atlan- Oczywiście, nie cała dziewiętnastowieczna krytyka
tydy na nowych, zmienionych zasadach naukowo- masowej kultury ma źródła w dysproporcji pomiędzy
technicznych. rzeczywistością a utopijnymi wzorami, ale w pewnym
Utopio More'a, zarówno jak Państwo Słońca Campa- sensie manifestuje ona często utopijny charakter.
nelli łączyły rewolucyjne pomysły ekonomiczno-policz- Krytykę tę można sklasyfikować według głównych
ne z obrazem tradycyjnej techniki i wtłaczały je w sta- przedmiotów ataku i typów argumentacji zastrzega-
tyczne formy stosunków społecznych. Kultura Utopii jąc, że to klasyfikacja niepełna i poparta jedynie
i Państwa Słońca — tych komun wspólnoty produkcji fragmentaryczną ilustracją poszczególnych stanowisk.
i posiadania — była kulturą ateńskiej agory albo śred- Krytyka kultury masowej o najbardziej generalnej
niowiecznego miasteczka, krzewioną żywym słowem na postaci zwraca się przeciw całej cywilizacji przemy-
publicznych placach lub utrwaloną obrazem i napi- słowej we wszystkich jej aspektach. Podkreślano już
sem na miejskich murach. W swoim społeczeństwie poprzednio związek pomiędzy cechami masowej kul-
powszechnego obowiązku pracy Morę przewidział na- tury intelektualnej i artystycznej a właściwościami
wet nowoczesną postać czasu wolnego, który miał zmechanizowanej produkcji przemysłowej, która stwo-
się stać udziałem wszystkich obywateli, ale nie prze- rzyła wzory masowości i standaryzacji. Integralne po-
widywał innych form jego zużytkowania niż te, które tępienie masowej kultury w szerokim antropologicz-
były wynalazkiem uprzywilejowanych kręgów kla- nym sensie zwraca się nie tylko przeciw symbolicz-
sycznej starożytności. Podobnie jak myśliciele greccy, nym jej aspektom, lecz także przeciw elementom
lękał się też wszelkich przerostów społeczeństwa i ry- bezpośrednim, technicznym, nie tylko przeciw tworom
gorystycznymi zasadami reglamentacji zalecał jego artystycznym, ale przeciw całości organizacji społecz-
zabezpieczenie przed kataklizmem masowości. Taki nej kapitalizmu.
sam system wyobrażeń i ocen jest charakterystyczny Taką integralną krytykę cywilizacji przemysłowej
dla większości utopijnych wizji kultury w XVIII reprezentuje teoria J. Ruskina. Industrializacja i urba-
i XIX w.
4
W. Morris, Wieści znikąd, Lwów 1902. Skrajnie anar-
Utopie, które stanowią ważne narzędzie przyzwy- chiczny i czysto utopijny nurt, który reprezentują Wieści
czajania ludzi do myślenia kategoriami przyszłości, znikąd, nie wyczerpuje teorii społecznej Morrisa; wagę jego
nie zdołały zatem przygotować dziewiętnastego wieku socjalistycznych koncepcji podkreśla R. Williams, op. cit.
nizacja w jej wczesnym, dziewiętnastowiecznym akceptować, przebiegał także jego zdaniem według
kształcie niszczyła piękno przyrody i stanowiła za- podziału gustów: „Człowiek lubiący to, co ty lubisz...
5
przeczenie artystycznych wartości dawnej sztuki; należy do tej samej z tobą klasy" . Filozofia Ruskina
kapitalizm według określenia Ruskina wprowadzał dlatego więc potępiała estetyczny upadek kultury
fałszywe zasady podziału społecznego przeciwstawia- przemysłowego społeczeństwa, że utożsamiała go
jąc klasę próżniaczą klasie robotniczej, zabawę — z upadkiem moralnym. Podobny charakter miała kry-
pracy, konsumpcję — produkcji, a bezsens — sen- tyka sentymentalnego zwyrodnienia literatury we
sowi. Cały ten system kultury w najszerszym rozu- wcześniejszych pismach Fr. Schiilera oraz późniejsza
mieniu uznał Ruskin za godny potępienia i próbował teoria sztuki Lwa Tołstoja.
się odeń odwrócić w kierunku dawnych wzorów śred- Schiiler w rozprawach O moralnym pożytku este-
niowiecznej organizacji społecznej, produkcji i sztuki. tycznych manier, O estetycznym wychowaniu czło-
Ruch prerafaelitów i organizacja cechu św. Jerzego, wieka i O naiwnej i sentymentalnej poezji ganił try-
który stanowił eksperymentalną społeczność komuni- wializację sztuki schyłku XVIII w., ponieważ prze-
styczną nawiązującą do średniowiecznych wzorów, życie estetyczne uważał za czynnik moralnego życia
miały wskazać przykład przezwyciężenia wad arty- i narzędzie kształcenia dobrych obyczajów*. Od tego
stycznej kultury i społeczno-ekonomicznej organi- stanowiska odróżnia się inna postać krytyki kultury
zacji cywilizacji przemysłowej. mieszczańskiej nosząca charakter czystego estetyzmu.
W. Morris, idący podobnym torem krytyki kapita- To stanowisko reprezentowali we Francji w sposób
listycznego społeczeństwa, przeciwstawił mu w swo- najbardziej typowy T. Gautier i parnasiści,
jej utopii wyimaginowaną Anglię XX w. jako krainę a w dziedzinie plastyki — impresjoniści, których pro-
miast-ogrodów, z której wyrugowano industrializm gramowym założeniem było uprawianie sztuki sta-
zastępując go artystyczną pracą rękodzielniczą i za- nowiącej antytezę kultury masowej, sztuki tworzonej
szczepiając wszystkim mieszkańcom prawdziwą kul- zgodnie z krytycznym określeniem Morrisa „przez
turę artystyczną i umysłową niezależnie od pełnio- niewielu dla niewielu" 7.
nych przez nich funkcji. Integralna krytyka cywili- W Anglii tę postać estetyzmu propagował Whistler,
zacji przemysłowej doprowadziła Morrisa do anarchi- a szczególny rozgłos nadał jej Oskar Wilde swymi
zującego socjalizmu, Ruskina zaś do tej formy po- dziełami i stylem życia. Nie uzyskała tam ona jednak
glądów, której wczesną postać Marks określił jako tak szerokiego oparcia, jak na kontynencie. Spór Rus-
reakcyjny feudalny socjalizm. kina z Whistlerem zakończony rozprawą sądową, a pod
Charakterystyczną cechę społecznej doktryny Rus- koniec stulecia proces Oskara Wilde'a, dostarczyły
kina stanowiło ścisłe powiązanie z estetyzmem, który 5
J. Ruskin, Gałązka dzikiej oliioy. Warszawa 1900, ss. 57,
stanowił jej punkt wyjścia. W Gałązce dzikiej oliwki 59. W sprawie poglądów Ruskina i Morrisa na kulturę por.
(1866) Ruskin pisał, że dobry smak „jest nie tylko ^ WiUaros, op. cit., rozdz. „Art and Society".
częścią i wskaźnikiem moralności, ale jedyną moral- 9
Por. L. Lowenthal, op. cit.
nością". Jedyny podział klasowy, jaki godził się za- 7
Por. R. Williams, op. cit., s. 160.
dowodów braku szerszej popularności tej postaci kry- pośrednika pomiędzy twórcą a publicznością-odbior-
tyki kultury masowej nawet w intelektualnych i arty- cą. Artysta i uczony uniezależniał się dzięki temu
stycznych kręgach Anglii .
8
procesowi od zmiennej laski opłacanych pochlebstwem
Zarówno społeczno-moralna odmiana estetyzmu, protektorów, ale poddawał się nowemu rodzajowi za-
jak estetyzm czysty stanowiły raczej formę pośred- leżności. Marks scharakteryzował ten nowy rodzaj
nią krytyki kultury masowej. W ciągu XIX w., a na- stosunków w dziedzinie organizacji kultury stwier-
wet już u schyłku XVIII w. zarejestrowano jednak dzając, że prowadzą one do nadania twórczości inte-
również wiele przykładów zupełnie bezpośredniego lektualnej charakteru pracy produktywnej tworzącej
atakowania jej podstawowych elementów. Można przy wartość dodatkową. Proletariusz pióra, fabrykujący
tym wyróżnić dwa główne kierunki krytyki ze wzglę- książki na zamówienie wydawcy, odgrywa rolę pro-
du na przedmiot ataków, analogiczny zresztą do tych, duktywnego robotnika, jak pisał Marks, nie z tego
przeciw którym zwraca się krytyka współczesna. powodu, że produkuje idee, ale o tyle, o ile wzbogaca
Jeden przedmiot ataków stanowią manipulatorzy kul- nakładcę czerpiącego zysk z jego dzieła. „Aktor jest
tury masowej, to znaczy organizatorzy i wytwórcy traktowany przez publiczność jako artysta, ale w sto-
tej kultury, ludzie i instytucje operujący gustami pu- sunku do swego dyrektora jest on produktywnym
bliczności dla własnych, pozaestetycznych i poza- robotnikiem" 9 .
intelektualnych celów. Odkąd produkty twórczości artystycznej nabierają
Drugi nurt krytyki zwraca się przeciwko masie charakteru towaru, dbałość o ich dostosowanie do
publiczności traktowanej jako główny sprawca wy- popytu staje się naturalnym zadaniem menażerów
paczeń kultury. Dwa te stanowiska na ogół wiążą się kultury funkcjonujących w ramach komercjalnego
zresztą ze sobą w argumentacji poszczególnych auto- systemu. Obraz stosunku wobec sztuki opartego na
rów; rzadko tylko można mówić o wyłączności jedne- takich założeniach przedstawił Goethe na przełomie
go z nich, częściej o przewadze pierwszego lub dru- XVIII i XIX w. w Prologu w teatrze otwierającym
giego, ale ta przewaga bywa miarodajnym wskaźni- pierwszą część Fausta. Goethe miał podówczas za
kiem idelogicznego charakteru krytyki. sobą ponad dwudziestoletni okres własnych doświad-
Krytycy nie tylko formułują oskarżenia w stosunku czeń dyrektora teatru w Weimarze oraz dworskiego
do publiczności i jej manipulatorów, ale podejmują urzędnika do spraw kultury. Tyrada Dyrektora
niekiedy rzeczową analizę procesów i mechanizmów z Prologu oraz Postaci Komicznej stanowi ekwiwa-
przeobrażeń kultury, wyodrębniają instytucje uważa- lent krytycznej rozprawy przeciw praktykom mena-
ne za szczególnie odpowiedzialne za upadek smaku. żerów sztuki, które Goethe znał z bezpośredniej obser-
W miarę słabnięcia roli arystokratycznego i patry-
9
cjuszowskiego mecenatu, wzrastało w dziedzinie or- K. Marks, Teorie wartości dodatkowej, Warszawa 1961,
s
ganizacji kultury znaczenie menażera-przedsiębiorcy, - 139, 421—22. Ustępy te powstawały w początku lat sześć-
dziesiątych jako kontynuacja rozważań zawartych w Przy-
który dla komercjalnych celów podejmował funkcje c
zynku do krytyki ekonomii politycznej; obserwacje Marksa
8 °dnoszą się zatem do polowy XIX w.
W. Gaunt, The Esthetic Adventure, London 1957.
wacji ł potępiał jako sprzeniewierzenie się artystycz- Wszystkie te zalecenia, które menażerowie usiłują
nemu powołaniu. narzucić twórcom, mają przy tym służyć skuteczne-
Stanowisko Dyrektora i Postaci Komicznej to ty- mu manipulowaniu publicznością dla komercjalnych
powa postawa manipulatorów kultury. Charaktery- celów.
styczne dla niej jest ujmowanie publiczności z per- Dyrektor Teatru manifestuje jeszcze jedną charak-
spektywy kasowego okienka, a sztuki — jako środka terystyczną cechę manipulatora: pogardliwy dystans
przyciągania tłumu do kasy. Publiczność to masa wobec publiczności, którą określa jako miękkie drew-
(Menge, Masse), której należy się przypodobać, ponie- no podatne do obróbki. W tym jednak wypadku, ina-
waż ona żyjąc, pozwala innym żyć. Najpewniejszym czej niż w odniesieniu do innych ustępów Prologu,
źródłem oddziaływania na masę jest dostarczenie jej stanowisko Goethego nie odbiega zbytnio od pozycji
masy różnorodnego pokarmu, z którego każdy coś dla Dyrektora. Artysta dramatyczny, który w scenie Pro-
siebie wybierze. Publiczność ta nie przywykła do logu jest rzecznikiem samego poety, odpiera z obu-
wyższych wartości; jej gusty zaspokoją kolorowe rzeniem poglądy swych rozmówców na służebną rolę
obrazki, źdźbło prawdy zmieszane z masą błędu i bła- sztuki. Ale krytyka masy widzów włożona w usta
zeństwo obok rozumu i namiętności; ale nade wszyst- Dyrektora Teatru i Komicznej Postaci znajduje opar-
ko przyciąga ją zwykły obraz pospolitego ludzkiego cie także w innych wypowiedziach Goethego na temat
życia, które każdy przeżywa, ale niewielu tylko prze- publiczności zawartych w Weimańsches Hoftheater.
żywa świadomie. Nie zdobyciu sławy u potomności, Prolog w teatrze stanowi zatem przykład połącze-
ale zabawie współczesnych służyć ma sztuka zgodnie nia dwóch przedmiotów krytyki, dominuje tu jednak
z dyrektywami tej praktycznej filozofii kultury 10 . raczej krytyka manipulatorów, którzy zamiast zabie-
Właściwości kultury masowej uwypuklone w tej gać o podnoszenie publiczności do najwyższego do-
scenie to przede wszystkim traktowanie sztuki jako stępnego jej poziomu, przypisują jej gusty motłochu
środka do zdobycia zysku, hołdowanie złym gustom i dostosowują do takich gustów sztukę. Podobne
publiczności i formułowanie gotowych recept twór- oskarżenie formułował wcześniej Schiller w stosunku
czości artystycznej. Wśród wymienionych formułek do poezji sentymentalnej. Także jego zdaniem mani-
zawiera się zasada zbliżona do zasady homogenizacji pulatorzy są winni nie tylko ogłupiania publiczności,
oraz inna, identyczna z cechą masowej kultury okre- ale i korupcji twórców, których usiłują sprowadzić
śloną w dzisiejszej terminologii anglosaskiej jako apel z drogi artystycznego powołania i zamienić w narzę-
do zainteresowań sprawami ludzkimi (human interest). dzie realizacji swoich komercjalnych celów.
10
W drugiej połowie XIX w. w Anglii postawa ana-
J. W. Goethe, Faust. Vorspiel auf dem Theater. Bardzo logiczna do tej, która wydała integralne potępienie
charakterystycznie dźwięczą oryginalne wyrażenia: „Ich wiin-
sche sehr der Menge zu behagen... Zwar sind sie an das
cywilizacji przemysłowej w teoriach Ruskina, prze-
Beste nichl gewóhnt... Die Masse kónnt ihr nur durch Masse jawiała się w atakach przeciw organizatorom gospo-
zwingen... Wer vieles bringt, wird manchem etwas bringen..." darczego i politycznego życia, którym zarzucano pro-
(cyt. wg wyd. Leipzig, Inselverlag, s. 134, 135). pagandę fałszywej filozofii życiowej, wypaczenie
kultury przez zaprzeczenie prawdziwych wartości szczególnie charakterystyczny wyraz krytyki wypły-
estetycznych i intelektualnych. Takie oskarżenie wającej ze źródeł estetycznych i intelektualnych.
formułuje W. Bagehot w Konstytucji angielskiej Arnold, który był duchowym produktem oksfordz-
(1867), a szczególnie kompletny wyraz tego stanowi- kiego ekskluzywizmu, stał się na gruncie angielskim
ska zawiera Kultura i anarchia Matthew Arnolda głównym propagatorem pojęcia kultury w tym zna-
(1869). czeniu, jakie pod koniec stulecia zaczęła szeroko roz-
W ciągu XIX w. jedynym prawdziwie masowym wijać niemiecka filozofia idealistyczna.
środkiem komunikowania była prasa i ona też jako Pojmując kulturę jako bezinteresowny pęd do po-
narzędzie manipulowania opinią bardzo wcześnie stała znania i doskonalenia się, jako światłość prawdziwej
się przedmiotem krytycznych ocen. Goethe wielo- wiedzy i słodycz prawdziwej sztuki, Arnold czuł się
krotnie wymieniał prasę jako przyczynę zepsucia powołany do krucjaty przeciwko namiastkom kultury
smaku publiczności zarzucając jej powierzchowność, propagowanym we współczesnej epoce. Podobnie jak
karmienie czytelników nie przetrawioną treścią i wy- Ruskina i Carlyle'a obrzydzeniem i niepokojem napa-
wieranie faktycznej dyktatury w stosunku do czytel- wała go mechaniczna cywilizacja penetrująca w coraz
ników. Wolność prasy ironicznie określał w Xeniaćh to subtelniejsze dziedziny ludzkiej twórczości. W po-
jako głęboką pogardę opinii publicznej ". litycznych sympatiach bliższy był raczej Carlyle'owi
W następnych dziesięcioleciach w różnych krajach i surową ocenę mieszczańskiego filisterstwa wiązał
autorzy tak odmiennych orientacji, jak M. Arnold, z pewną słabością dla arystokracji, mimo że ochrzcił
W. Bagehot, Tónnies i Nietzsche atakowali prasę za ją nazwą barbarzyńców. Emocjonalnie skłaniał się do
odciąganie publiczności od prawdziwej kultury, za pogardy dla „motłochu", ale religia kultury kazała
pospolitość, sprzedajność i demagogię. Wiadomo, mu widzieć w masach potencjalnych prozelitów. Dla-
z jaką pogardą Marks wyrażał się o dziennikarzu tego jego atak skierowany jest ostatecznie nie przeciw
sprzedającym swoje pióro dla reklamowania burżua- samym masom, ale przeciw mechanizmowi nadmier-
zyjnych interesów politycznych. W latach sześćdzie- nego rozrostu społeczeństwa i przeciw manipulatorom
siątych na przeciwnym biegunie ideologicznym Arnold mas, przede wszystkim przeciw politycznym przy-
i Bagehot potępiali prasę za to, że dla demagogicznych wódcom, którym — podobnie jak Bagehot — zarzucał
celów rugowała poza zakres publicznych zaintereso- podstawianie fałszywych wartości polityki w miejsce
wań intelektualne i estetyczne wartości zastępując je istotnych wartości kultury.
sprawami interesu i polityki 12 . Arnold nie miał jeszcze tak jasnej koncepcji społe-
Elementy krytyki kultury masowej zawarte w po- czeństwa masowego, jaką operował Tónnies w dwa-
glądach Matthew Arnolda zasługują na uwagę jako dzieścia lat później, ale podobne stanowisko implikuje
jego krytyka liberalno-burżuazyjnych haseł ekspan-
" J. W. Goethe, F. Schiller, Zahme Xenien, erste Reihe,
w. w. 380—391, Goethes Werke, erster Teil, Deutsches Verlags-
sji ekonomiczno-społecznej. ObserwUjąc dynamikę
haus, Berlin. kapitalistycznego społeczeństwa obawiał się, że nie-

Por. L. Lowenthal, op. cit., s. 31. skrępowany rozwój produkcji w połączeniu z pogonią
za zyskiem prowadzić będzie do liczebnego rozrostu główne jego zarzuty w stosunku do manipulatorów
mas ludności nieuchronnie pogrążonej w nędzy i ciem- kultury zbliżają się bardzo do stanowiska współczes-
13
nocie, zagrażającej anarchią . nych nam krytyków masowej kultury: Macdonalda,
Lęk przed rewolucją jest jednym z motywów nie- Greenberga, van den Haaga. Od pesymizmu tych
chęci Arnolda wobec masowego społeczeństwa. Inny krytyków odbiegał jednak Arnold swoją wiarą w osta-
motyw rozwinięty w obszerniejszej argumentacji sta- teczne zwycięstwo prawdziwej kultury, które — po-
nowi przekonanie o trudności zapewnienia wielkim dobnie jak Ruskin — uważał za równoznaczne z oba-
masom prawdziwej kultury. Wyznawaną przez Ar- leniem różnic klasowych, w którym widział przyczy-
nolda zasadą społecznej misji intelektualisty był po- nę sprawczą ich obalenia.
stulat rozszerzenia blasku i słodyczy kultury na jak Utopijnego optymizmu Ruskina i Arnolda nie po-
najszersze warstwy. Obserwowany przez niego proces dzielał od początku nurt krytyki kultury masowej
umasowienia kultury stanowił jednak w jego prze- wiążący charakter tej kultury z szerokim społecznym
konaniu nie realizację, ale zaprzeczenie, wypaczenie zasięgiem jej oddziaływania. Ilustrację tego stano-
tego ideału: wiska znaleźć można w pismach Hazlitta w początku
„Wielu ludzi usiłuje dostarczyć masom — jak je XIX w. w Anglii, u Renana w drugiej połowie stu-
nazywają — intelektualnej pożywki przyrządzonej lecia we Francji, w Niemczech u Nietzschego, a póź-
i spreparowanej w sposób, który uważają za odpowia- niej u Spenglcra.
dający ich aktualnej sytuacji. Jeden z przykładów Eseje literackie Hazlitta publikowane w periody-
takiego oddziaływania na masy stanowi pospolita kach angielskich przed 1820 r. nie zawierają skrysta-
literatura popularna. Wielu ludzi zabiega o indoktry- lizowanej koncepcji kultury masowej. Rozproszone
nację mas za pomocą systemu wyobrażeń i sądów w nich uwagi na temat przeobrażeń literatury cha-
stanowiących credo ich własnej religii lub partii. Na- rakterystyczne są przez to, że zbliżają się do analo-
sze organizacje religijne i polityczne dostarczają gicznych opinii innych współczesnych krytyków pod-
przykładu takiego działania na masy. Nie potępiam chwytujących tendencje obserwowane w dziedzinie
jednych ani drugich. Kultura jednak działa inaczej. sztuki i wiążących je ze społecznymi przeobrażeniami.
Nie polega ona na zniżaniu się do poziomu klas niż- W 1824 r. R. Southey pisał: „W sztukach pięknych
szych; nie stara się zyskać ich dla tej lub owej sekty i w literaturze realizuje się zasada wyrównania fatal-
za pomocą gotowych sądów i sloganów. Dąży do na zapewne dla doskonałości, ale sprzyjająca prze-
zniesienia klas społecznych, do najszerszego rozpo- ciętności" 15. Stwierdzony w dziedzinie literatury
wszechnienia tego, co najlepsze na świecie w dziedzi- proces wyrównywania się poziomów Southey wiązał
nie myśli i wiedzy..." u. z faktem, że artyści zaczynają pracować na użytek
Cytowane szkice Arnolda ukazały się w 1869 r., ale najszerszych warstw. Ilościowy rozwój literackiej
Produkcji skłania do naśladownictwa uznanych wzo-
" M. Arnold, Culture and Anarchy (1869), London 1889,
s. 151.
14
Tamże, s. 30—31. 15
H. Southey, np. cit., s. 189.
rów; rozpowszechnienie namiastki talentu nie pozo- tury stanowi zatem pierwotną przyczynę upadku jej
stawia jednak miejsca dla geniuszu. wartości. Publicystyczno-esseistyczna krytyka tego
Southey raczej konstatował to zjawisko aniżeli je pisarza nie zawiera prób głębszej analizy zaobserwo-
potępiał. Dostrzegał on korzyści płynące z rozwoju wanych przeobrażeń kulturalnych sięgającej do ich
wiedzy, która ogarnia także „ubogie warstwy", podob- społeczno-ekonomicznych źródeł. Próbę taką stanowiły
nie jak aprobował w ostatecznym rozrachunku coraz Znaki czasu Carlyle'a, wydane jeszcze za życia Haz-
szerzej udostępniane praktyczne zdobycze cywilizacji litta w 1829 r. We wczesnych, młodzieńczych pismach
przemysłowej. Hazlitt zajął odmienne stanowisko, Carlyle'a jego późniejsze indywidualistyczne koncep-
którego kwintesencja zawiera się w stwierdzeniu: cje społeczeństwa i kultury poprzedzone były oskar-
„Smak powszechny z konieczności jest... zepsuty pro- żeniem cywilizacji przemysłowej nie pozbawionym
porcjonalnie do stopnia, w jakim jest powszechny; w tej fazie antykapitalistycznych akcentów. Carlyle
obniża się on pod wpływem każdego impulsu płyną- był bliski późniejszym koncepcjom społeczeństwa
16
cego ze strony opinii publicznej" . Tónniesa w swojej krytyce Mechanicznego Wieku,
Argumenty przytaczane dla poparcia tego poglądu który opanowuje nie tylko wszystkie dziedziny pracy
są to klasyczne racje indywidualisty gardzącego masą, ludzkiej, ale poddaje także mechanizacji wewnętrzne,
powtarzane od czasów Platona po Nietzschego i Ortegę duchowe siły człowieka, a zasadę gotówkowej trans-
y Gasscta: że mądrych i dobrych jest niewielu, akcji czyni jedynym elementem więzi społecznej mię-
a w tłumie sędziów zginąć muszą prawdziwi znawcy. dzy ludźmi. W demokracji Carlyle widział jednak
„Smak pubjiczny wisi jak kamień młyński u szyi każ- tylko pustkę i bezduszność, a wizja społeczeństwa
dego oryginalnego geniusza, który r.ie ulega ustalo- masowego objawia mu się jako widmo buntowniczej
nym i \vyłącznym modelom" 17 . Podporządkowanie tłuszczy, której plastyczny obraz przedstawił w stu-
twórczości artystycznej zasadzie zysku oraz pogoni dium o rewolucji francuskiej.
ża publicznym uznaniem według Hazlitta stanowi Krytyka industrializmu wiązała się w poglądach
również konsekwencję rozszerzenia zakresu arbitrów Carlyle'a z heroistyczną utopią, w której zgoła para-
i wzrostu zainteresowań sztuką wśród publiczności, doksalnie znalazło się miejsce także dla kultu kapita-
letóra traktuje estetyczne przeżycie jako nowe wyma- nów przemysłu, a w konsekwencji doprowadziła ona
ganie mody i spłyca twórczość artystyczną powierz- do bezwzględnego potępienia mas oskarżanych o tę-
chownością i konwencjonalnością swoich zaintereso- potę, skłonność do podstępu i przekupstwa, zamiło-
wań. Ten typ publiczności warunkuje powstanie no- wanie do pijaństwa i wulgarności18.
•wej kategorii modnych artystów, którzy są pospoli- Końcowy etap ewolucji poglądów Carlyle'a był
tymi kramarzami sztuki.
W interpretacji Hazlitta umasowienie recepcji kul- 18
T. Carlyle, Past and Present, London 1843; Latter Day
Pamphlets, London 1850; R. Williams, op. cit. Krytyczną analizę
« W. Hazlitt, Lectures on the English Poeisf, Works, t. V. Poglądów Carlyle'a, uwypuklającą ich ewolucję, zawiera re-
London 1902. cenzja Marksa i Engelsa (por. K. Marx, F. Engels, Vber Kunst
« Tamie. UTid Literatur, Berlin 1952, s. 209).
żeli w przypadku Carlyle'a. Pewna wyrozumiałość, 21
nej . Skutek rozszerzenia się społecznych ram wol-
jeśli nie zrozumienie dla socjalizmu pojawiające się nego czasu związanego z liczebnym rozwojem i po-
w niektórych ustępach dzieł Nietzschego, np. w Wiedzy litycznym zwycięstwem klas średnich uważał nato-
radosnej, stanowi koncesję na rzecz siły przeciwsta- miast za równoznaczny z upadkiem wyższej kultury,
wiającej się burżuazji. Nietzsche potępia jednak wy- na której zaciążyć miała inwazja elementu tępego,
zysk kapitalistyczny nie dlatego, że jest on formą bezdusznego, niezdolnego do wzniosłego cierpienia
ucisku, ale dlatego, że brak mu stylu i dostojeństwa. i prawdziwej wolności — zwycięstwo przeciętnego
Daleki od przyznawania geniuszu Kapitanom Prze- człowieka trzody. Współzawodnictwo w systemie de-
mysłu, widzi w nich anonimową, pozbawioną oblicza mokracji oceniał jako walkę o pierwszeństwo w sy-
siłę; dlatego zdolny jest zrozumieć nienawiść i po- tuacji bez znaczenia — w bezwartościowej kulturze
gardę, jaką żywią dla nich robotnicy. Demokratyczne wielkich miast, prasy, gorączkowości i bezcelowości.
dążenia mas sam ocenia jednak z niemniejszą po- Dla Nietzschego patos dystansu społecznego sta-
gardą. nowił warunek powstawania prawdziwej kultury.
Główne argumenty oskarżenia Nietzschego przeciw Oburzała go zarysowująca się w rozwoju burżuazyj-
kulturze współczesnego społeczeństwa można skupić nego społeczeństwa zasada, którą K. Mannheim okre-
w następujących punktach: Nietzsche potępia ją dla- ślił później jako utratę dystansu (dedistantiation).
tego, że jest to kultura mechaniczna, komercjalna Widział w niej obalenie dawnej podstawy hierarchii
(„kramarska"), demokratyczna tj. masowa w sensie wartości, którą uznawał za godniejszą akceptacji od
tworzenia i recepcji, że stanowi kulturę rozrywki nowych podstaw. Odkąd handel stał się dumą społe-
przeznaczoną dla świata dobrobytu i zaspokojenia. czeństwa, podaż i popyt przyjęto za zasadę systemu
Krytyka Nietzschego sięga wielokrotnie do techni- wartości także w dziedzinie sztuki, umiejętności i my-
cznych podstaw kultury. Czynnik upadku widzi w pra- śli. Tę kształtującą się, nową postać kultury komerc-
cy mechanicznej, która absorbując tylko niższe umy- jalnej nazywał Nietzsche z pogardą kulturą kra-
słowe siły ludzkie rodzi bezmyślność i jednostajność. marską.
Machinalna, bezmyślna funkcja pracy produkcyj- W potępieniu komercjalizacji twórczości artystycz-
nie użytecznej w cywilizacji przemysłowej staje nej i intelektualnej Nietzsche nie był zbytnio odległy
się cnotą i powszechnym wzorem społecznej działal- od współczesnej krytyki Tónniesa, który stwierdzał,
ności; przyjmuje się ją za zasadę czynności urzędni- że w wielkiej metropolii kapitalistycznego świata za
ka, czytelnika gazet, żołnierza upodabniając samego sprawą pieniądza wytwarza się na tych samych za-
człowieka do maszyny. Przekonany, że „kulturze sadach zarówno towary, jak wiedzę, a opinie i sądy
współczesnej grozi zguba ze strony środków kultury", wystawia się na sprzedaż w kramie u handlarza. Po-
kulturę wyższą wiązał Nietzsche z wolnym czasem glądy obu tych myślicieli różniły się natomiast bie-
w tej historycznej postaci, kiedy był on wyznaczony 21
F. Nietzsche, Mensćhliches, Allzumenschliches, Werke,
granicami stanowego podziału. W wyższej kulturze Leipzig 1930, t. I. Por. także ustępy w Jutrzence, Wiedzy ra-
widział wytwór kasty wolnej od pracy produkcyj- dosnej i Rozważaniach nie na czasie.
gunowo przy ocenie roli i sytuacji mas w procesie demu wolno się uczyć czytać, wypacza na dłuższą
rozwoju kultury. Tónnies, kształtujący swoje poglądy 24
metę nie tylko pisarstwo, ale i myślenie" .
socjologiczne pod pewnym wpływem marksizmu, wi- Wszystkożerne masy — homines pamphagi zdolni
dział w manipulatorskiej roli kapitalistycznego apa- trawić zbyt wiele, poszukują w sztuce otumanienia
ratu państwowego czynnik korupcji społecznej i kul- raczej niż pożywnego pokarmu. Dla ich zaspokojenia
turalnej, nie odmawiał jednak kategorycznie wszel- powstaje sztuka służąca kultowi jaskrawych reakcji,
kich wartości kulturze masowej, właśnie dlatego, że obliczona na wywoływanie śmiechu i wulgarnych
uznawał w niej środek intelektualnego oddziaływania objawów wzruszenia. Degenerujący wpływ masowego
0 najszerszym zasięgu: odbiorcy na kulturę przejawia się jednak w sposób
„Dzięki różnorodnym możliwościom kształcenia do- absolutny nawet poza zakresem dzieł tworzonych na
starczanym przez szkoły i prasę wytwarza się świa- jego użytek.
domość mas. Walka klasowa obala społeczeństwo Nieumiarkowana, patologicznie szczera pogarda dla
1 państwo, które chce przekształcić. Ponieważ zaś mas stanowiła w teorii Nietzschego podłoże koncepcji,
cała kultura nabrała charakteru cywilizacji społeczno- zgodnie z którą wszelka popularyzacja jest równo-
-państwowej, walka ta kładzie kres kulturze w jej znaczna z degradacją. Zepsuciu miały podlegać wszy-
aktualnej postaci. A wówczas jej rozproszone zarodki stkie elementy kultury udostępnione masom. Wielo-
odżywają, odradza się myśl i istota wspólnoty i z gi- krotnie w rozważaniach Nietzschego powraca twierdze-
nącej kultury wyłania się niespodziewanie kultura nie, że lud zamienia w truciznę najczystsze źródła
nowa" 22 . rozkoszy, najwznioślejsze księgi stanowiące wyborny
Nietzsche nie tylko nie wiązał nadziei na odrodze- pokarm dla ludzi wyższego gatunku: „książki, które
nie kultury z rozszerzeniem zasięgu kulturalnego od- wszyscy czytają, są to zawsze cuchnące książki; czepia
działywania, ale widział w tym zjawisku główny się ich zaduch małych ludzi. Gdzie lud je, pije, nawet
objaw zwyrodnienia epoki. Był przeciwny ekspansji gdzie się modli, tam cuchnąć zwykło" *5.
twórczej uważając ją za źródło dewaluacji kultural- Opinie wyrażone w podobnie jaskrawych sformuło-
nych treści. Dążenie do produktywności sprowadza waniach stanowią ekstremistyczną postać krytyki ma-
według niego wszystkich pisarzy do rangi felietoni- sowej kultury zwróconej właśnie przeciw jej masowo-
stów, „błaznów współczesnej kultury", którzy gada- ści. Potraktowane jako jedno z dziwactw proroka nad-
tliwością i krzykiem niweczą patos dziejowy23. Obni- człowieka nie zasługiwałyby na uwagę, gdyby nie
żenie poziomu kultury uważał przede wszystkim za afiliacje łączące je z jedną z występujących później
skutek jej umasowienia. Renan z rezerwą odnosił w ramach krytyki masowej kultury koncepcji, która
się do powszechnego elementarnego wykształcenia. w dalszym ciągu będzie określona nazwą subiektyw-
Nietzsche pisał wręcz w Zaratustrze: „Fakt, że każ-

SJ
F. Nietzsche, Also sprach Zarathustra, cyt. wyd., t. I,
F. Tonnies, Gemeinschaft und Gesellschaft, Berlin 1928, s. 319.
s. 229. 25
F. Nietzsche, Jenseits von Gut und Bose, cyt. wyd., t. II,
25
F. Nietzsche, op. cit., s. 73. s. 14.
nej homogenizacji. Nie jest to zresztą jedyna myśl wobec Nietzschego uwypuklił w polskiej literaturze
2(i
współczesnej krytyki kultury masowej, której można Janusz Kuczyński .
wytknąć — mówiąc językiem nietzscheańskim — tak Dziewiętnastowieczna krytyka masowej kultury sta-
wstydliwy początek. Podobna jest genealogia argu- nowiła element szerokiego nurtu reakcji przeciw ka-
mentów potępienia rozrywkowych, zabawowych funk- pitalistycznej cywilizacji przemysłowej, do którego
cji kultury masowej. wniosły także wkład romantyczna poezja angielska,
Renan wyznaczał wielkiej sztuce rolę pocieszycielki, francuska i niemiecka oraz powieść realizmu krytycz-
dlatego obawiał się o jej losy w zbyt dobrze urządzo- nego. Podkreślana wielokrotnie utopijność tej krytyki
nym społeczeństwie przyszłości. Nietzsche zgodnie ze wiązała się z jej społeczno-ideologiczną dezorientacją.
swoją ideologią wzniosłego cierpienia gardził dosko- U jej źródeł wrogość i obawa w stosunku do socjaliz-
nałością materialnego bytu, zarówno jak funkcją po- mu łączyła się z niechęcią wobec burżuazyjnej demo-
cieszania. W Ludzkim, nazbyt ludzkim stwierdzał za- kracji i dezaprobatą perspektyw kapitalistycznego
sadniczą niewspółmierność wyższej kultury z poszu- wel/are-state. W tej sytuacji z konieczności nasuwały
kiwaniem szczęścia i zadowolenia, zaś w Zaratustrze się j-edynie utopijne rozwiązania: utopia nadczłowieka,
najdosadniej odmalował obraz kulturalnych aspiracji utopia władzy filozofów, utopia powrotu do cechowego
tłumu, który odwraca się od słów mędrca, by podzi- rękodzieła, sztuki średniowiecza i małej, stacjonarnej
wiać linoskoczka. Przypowieść o ostatnim człowieku wspólnoty, która tradycyjne formy ludowej kultury
może być uznana za karykaturę jednej z najbardziej wypełnić miała wszystkimi elitarnymi treściami wie-
współczesnych wersji filozofii kultury masowej z jej dzy i sztuki powstałej w rozwiniętych społeczeństwach
moralnością zabawy, higienicznymi ideałami i poszu- narodowych.
kiwaniem szczęścia. Pogardzany przez Nietzschego Potępienie kultury masowej zwrócone przeciwko jej
jako zaprzeczenie Nadczłowieka Ostatni Człowiek nie elementom wyraźnie się zarysowującym już w XIX w.,
jest zbyt odległy od puerilnego typu homo ludens Hui- łączące się często choć nie zawsze z totalnym potępie-
zingi i ludzi Nowego wspaniałego świata Huxleya. niem technicznych podstaw cywilizacji, wiązało się
Przedstawienie ekstremistycznej wersji krytyki ma- z krystalizowaniem się filozoficznego pojęcia kultury
sowej kultury zawartej w nietzscheańskiej filozofii „we właściwym znaczeniu", która była ujmowana jako
nie ma na celu dyskredytowania tej krytyki w jej przeciwstawna sferze naturalnych potrzeb człowieka,
wszelkich postaciach. Wydaje się jednak potrzebne odseparowana od wszelkiej materii i wyzwolona
wskazanie pewnych historycznych źródeł oceny maso- z wszelkiej biologicznej celowości. Taki charakter no-
wej kultury, które nie były bez znaczenia dla kształto- siło piękno Ruskina, światłość i słodycz Arnolda, wyż-
wania się postaw europejskich intelektualistów XX w. sza kultura Nietzschego, kultura A. Webera.
wobec tego zjawiska. Po Nietzschem u samego progu Ze stanowiska takich koncepcji kultura masowa była
nowego stulecia przyszedł Oswald Spengler, a następ- skażona piętnem mechanicznego sposobu wytwarzania,
nie — już poza pierwszym progiem rozwoju masowej 28
J. Kuczyński, U źródeł teorii kultury masowej, „Zeszyty
kultury — Ortega y Gasset, którego nie uznany dług Argumentów" 1962, nr 5.
zdegradowana przez związek z życiem mas ludzkich ności dramatów poetyckich na scenach angielskich,
podporządkowanych najściślej biologicznej konieczno- twierdził, że w Ameryce wierszowane sztuki zostają
ści ze względu na charakter swojej pracy i przytło- wręcz wygwizdywane i uważał to za rezultat dopro-
czenie trudnościami materialnego bytu. Pogarda dla wadzenia do ostatecznej konsekwencji filozoficznych
mas nie była — jak wskazywano — atrybutem wszel- założeń ustrojowych, które faworyzują prozaiczną
kiej krytyki masowej kultury. Jednak i ci myśliciele, trzeźwość i dbałość o mechaniczną organizację za-
którzy oskarżali organizatorów i wytwórców kultury spokojenia praktycznych potrzeb życiowych. Prasa,
0 znieprawianie gustu odbiorców, sami formułowali traktowana jako typowy objaw kultury amerykań-
programy manipulowania warunkami życia ludzi i ich skiej, była przedmiotem szczególnie surowych ocen.
opinią, których realizacja nie byłaby możliwa ani po- W 1843 r. anonimowy publicysta czołowego literackie-
żądana przez masy. Wyobrażali oni sobie, że można go organu Anglii „Edinburgh Review" kwestionował
powstrzymać lub cofnąć techniczny rozwój społeczeń- informacje Dickensa na temat wpływu prasy amery-
stwa, zaś podniesienie poziomu kultury symbolicznej kańskiej na opinię publiczną pisząc: „...Jeśli przed-
rozumieli na ogół jako arbitralną selekcję treści dykto- stawiony przez niego obraz jest prawdziwy, siła tru-
waną przez kryteria estetycznych, intelektualnych i mo- cizny musi działać jako antidotum. Czyż jakikolwiek
ralnych ocen elitarnych kręgów. Istnieją jednak znacz- wykształcony Amerykanin traktuje te gazety z sźai-
ne ideologiczne różnice między tymi dwoma nurtami cunkiem?" .
27

krytyki kultury masowej w tych indywidualnych przy- T. Carlyle ogłosił w 1850 r. zbiór szkiców Latter
padkach, gdzie są one od siebie wyraźnie odizolowane. Day Pamphlets, stanowiący wyraz postępującego pro-
Przynajmniej do lat sześćdziesiątych XIX w. dobry cesu krystalizacji jego antydemokratycznego stano-
wskaźnik antydemokratycznego charakteru krytyki wiska. W szkicach tych przykład Ameryki służyć
kultury masowej stanowi stosunek wobec kultury ame- miał do wykazania utopijnego charakteru demokra-
rykańskiej. Ameryka, jak papierek lakmusowy, służy tycznych zasad ustrojowych. Stany Zjednoczone
do wykrywania oporów wobec nowych form kultu- przedstawiają w przekonaniu Carlyle'a przypadek
ralnych, które w Europie przez czas długi były tuszo- całkowitej anarchii, którą tylko izolacja i rozprosze-
wane historyczną tradycją i reliktami obyczajowymi nie ludności na ogromnej przestrzeni chroni chwilowo
dawnego ustroju. Nieproporcjonalnie duże w porów- od rozpadu i całkowitej zagłady. Rozstrzygający do-
naniu z warunkami europejskimi rozpowszechnienie wód bezpłodności i nicości demokratycznego społe-
oświaty elementarnej w stosunku do wyższej, względ- czeństwa stanowi kultura amerykańska. Dla przepro-
na jednorodność aspiracji społecznych i kulturalnych wadzenia tego dowodu Carlyle postawił retoryczne
1 związane z tym niwelacyjne tendencje w dziedzinie Pytanie: „Jakiego wielkiego ducha ludzkiego wydała
sztuki i nauki — to wszystko przyciągało wcześnie dotąd Ameryka, jaką myśl, jaką wielką, szlachetną
uwagę europejskich krytyków kultury masowej ku sprawę godną czci i lojalnego szacunku?" 28 .
procesom zachodzącym za oceanem. 27
Cyt. wg L. Lowenthal, op. cit., s. 39.
Hazlitt, ubolewając w 1818 r. nad brakiem popular- 28
T. Carlyle, Latter Day Pamphlets, London 1850, s. 25, Te
Rozpowszechnienie szkolnictwa elementarnego w rozproszonych uwag i refleksji. Pierwszą próbę kom-
Ameryce było przedmiotem krytyki Renana, którego pletnej analizy intelektualnej i estetycznej kultury
zdaniem oświata ludu powinna stanowić wtórny efekt amerykańskiej w terminach jej społecznych uwarun-
wysokiej kultury wybranych klas. Grzechem Ameryki kowań i powiązań zawiera książka A. de Tocqueville'a
było naruszenie tego naturalnego porządku rozwoju, 80
Demokracja w Ameryce . De Tocqueville był przede
a w konsekwencji stan kultury, który Renan określał wszystkim społecznikiem, pisarzem politycznym i hi-
jako miernotę intelektualną, wulgarność obyczajów, storykiem, wydaje się jednak, że także w historii
powierzchowność i brak ogólnej inteligencji. socjologii należy mu się poważniejsze miejsce niż to,
Do opinii Renana przychylał się M. Arnold, który, które na ogół mu się przyznaje. Nie dorównuje on
podobnie jak Carlyle, widział w Stanach Zjednoczo- wprawdzie Le Playowi w dziedzinie świadomości
nych kompletną realizację tendencji rozwojowych metodologicznej i rozwinięciu techniki badań, ale nie
zarysowujących się także w Anglii połowy XIX w., ustępuje mu w umiejętności obserwacji i przewyższa
a polegających na społecznej i kulturalnej dominacji go w analizie makrostruktury społecznej. Rozdziały po-
filistrów. Arnold określał Amerykanów jako wybrany święcone kulturze amerykańskiej zapewniają mu pozy-
naród prasy i polityki, którego życie duchowe bez cję prekursora socjologicznych teorii kultury masowej.
reszty wypełnia gazeta, Biblia i interes, a w konklu- Opisywane przez de Tocqueville'a społeczeństwo
zji, podobnie jak Renan, odmówił Ameryce prawdzi- amerykańskie z początku lat trzydziestych ubiegłego
wej kultury. „...Danie ludziom możności i zachęty stulecia było społeczeństwem agrarnym. Europejski
do czytania Biblii i gazet oraz do zdobycia praktycz- obserwator, uderzony jego odmiennością od znanych
nej wiedzy zawodowej nie służy realizacji wyższych sobie wzorów po-feudalnych krajów rolniczych, zwró-
duchowych zadań narodu, jak służy im właściwie cił jednak uwagę przede wszystkim na jego tendencje
pojęta kultura" i9. rozwojowe zmierzające w kierunku industrializmu
Krytycy amerykańskiej demokracji, od Hazlitta i komercjalizacji wszystkich dziedzin życia. Kryty-
po Arnolda i Renana, wyrażali sądy o silnym emo- cyzm wobec kapitalizmu wyostrzył zmysł obserwa-
cjonalnym zabarwieniu, które uwypuklają stosunek cyjny de Tocqueville'a i obdarzył go zdolnością wy-
intelektualnych kręgów Europy wobec zjawisk demo- jątkowo trafnych prognoz co do kierunku ewolucji
kratyzacji kultury. Sądy te noszą jednak charakter struktury klasowej burżuazyjnej demokracji, ale nie
popychał go nigdy do skrajnie uprzedzonych sądów
ustępy dzieła Carlyle'a stały się przedmiotem szczególnie ostrej o jej kulturze 31 .
krytyki Marksa i Engelsa w ogłoszonej w 1850 r. recenzji. Gdy
Carlyle wygłaszał te opinie, twórczość F. Coopera i E. A. Poe 30
A. de Tocqueville, Democratie en Amłriąue. Pierwszy
była zamknięta, a rozpoczynała się epoka W. Whitmana
tom ukazał się w 1835 r., drugi w 1840 r. Praca miała bardzo
i H. Melville'a. Carlyle przekreślił też jednym zamachem pióra
wiele wydań oryginalnych i w przekładach na główne języki
Washingtona, Paine'a, Jeffersona, Franklina; zignorował Emer-
europejskie. (Korzystam z wyd. Paris 1864 oraz wyd. New York
sona, mimo że pozostawał z nim w osobistych przyjaznych
1956).
stosunkach. 31
W rozdziale zatytułowanym: „W jaki sposób przemysł
" M. Arnold, op. cit., s. XXIII.
"loże stworzyć arystokrację" de Tocqueville kreślił obraz
Odczuwając nowość form obserwowanego społeczeń- obrazu badanych zjawisk i pozwolił wyodrębnić dzia-
stwa de Tocqueville starał się odrzucić przy jego łanie ogólniejszych czynników o charakterze ekono-
opisie tradycyjne nawyki myślenia. Dlatego sądy jego micznym i ustrojowym zarówno jak specyficznych
są bardziej wnikliwe od cytowanych opinii Arnolda warunków rozwoju kultury amerykańskiej. Przyjętą
lub Renana, choć opierają się często na podobnych w swoim dziele ogólną zasadę interpretacji zjawisk
faktycznych stwierdzeniach. Charakteryzując poziom kultury formułował on wyraźnie w zdaniu: „Zawsze
oświaty w Ameryce de Tocqueville pisał, że w kraju istnieją liczne związki pomiędzy społecznymi i poli-
tym zadziwiająco mała jest liczba uczonych i równie tycznymi warunkami życia ludu a geniuszem jego
zadziwiająco szczupła kategoria ludzi całkowicie po- twórców; każdemu, kto zna te pierwsze, nie obcy jest
zbawionych wykształcenia. On właśnie wskazywał ten ostatni"3*.
w Biblii i gazecie główne elementy powszechnej ame- Główną specyficzność Ameryki dostrzeżoną w po-
rykańskiej kultury, ale nie wyciągał stąd potępiają- czątku lat trzydziestych XIX w. przez de Tocqueville'a
cych wniosków. Poszukiwał natomiast mechanizmu stanowiły ekspansywne tendencje znajdujące szerokie
kształtującego kulturę amerykańską według takiego pole działania w naturalnych warunkach pionierskie-
wzoru i znajdował go w ekonomicznych i społecznych go społeczeństwa. W połączeniu z demokratycznym
warunkach życia pionierskiego, ulegającego szybkiej ustrojem stwarzającym formalne ramy swobody dzia-
industrializacji, demokratycznego i niesłychanie ruch- łania tendencje te zrodziły dominację praktycznych
liwego społeczeństwa. postaw i filozofii materialnego dobrobytu. W dziedzi-
Spośród wczesnych komentatorów przeobrażeń kul- nie intelektualnej wynikł stąd zanik teoretycznych
tury w społeczeństwie industrialnym de Tocqueville zainteresowań przy znacznym wysiłku w dziedzinie
najlepiej uwzględnił rolę masowego udziału w róż- praktycznych zastosowań oraz rozpowszechnienie
nych dziedzinach kultury jako czynnika kształtowania oświaty elementarnej bez równoczesnego rozwoju
form kulturalnych; nie występował przy tym w roli ośrodków wiedzy na wyższym poziomie.
oskarżyciela ani orędownika, ale w roli badacza. Bezpośrednie czynniki określające charakter sztuki,
System własnych ocen i wartości nie zaciemniał mu wynikające z tych samych źródeł, widział de Tocque-
ville w podporządkowaniu kryteriów estetycznych
polaryzacji społecznej stanowiącej wynik organizacji tech- praktycznym; od strony produkcji — w zaniku cecho-
nicznej maszynowego przemysłu w warunkach kapitalistycz-. wych tradycji artystycznej doskonałości rzemiosła,
nego ustroju. Zwrócił uwagę na degradujący robotnika wpływ od strony konsumpcji zaś w zastąpieniu ograniczonej
zajęć produkcyjnych przy daleko posuniętym podziale pracy, Uczby wymagających, wyrobionych arystokratycznych
a zarazem na możliwości zysku przyciągające kapitalistów:
„W ten sposób teoria przemysłowa z jednej strony poniża odbiorców przez masę klientów, których można za-
robotników, z drugiej zaś wywyższa właicicieli". De Tocąue- spokoić namiastką pierwotnych wartości, dla których
ville uznał, że w ten sposób powstaje arystokracja nowego trzeba produkować tanio i dużo, a więc szybko,
typu, szczególnie silnie przeciwstawiona klasie niższej i naj-
okrutniej sza ze wszystkich dotychczasowych. (Op. cit., t II,
32
r. XX). A. de Tocquoville, op. cit., t. II, r. XIII.
uproszczonymi metodami i według tych samych wzo- i sława". Masowa publiczność amerykańska, obej-
rów. Zdaniem de Tocqueville'a społeczeństwo amery- mująca ogół narodu, „faworyzuje książki, które łatwo
kańskie wytworzyło hipokryzję luksusu powodującą się prokuruje, szybko czyta, których zrozumienie nie
wyprzedzanie możliwości przez aspiracje, które w re- wymaga naukowego przygotowania... domaga się ona
zultacie mogły być zaspokajane tylko pozorami praw- silnych i gwałtownych emocji, zaskakujących zwro-
dziwych wartości. tów... Zadaniem autorów jest raczej wywoływać
De Tocqueville stwierdzał działanie tego samego zdumienie, aniżeli zachwyt, pobudzać namiętności
mechanizmu w dziedzinie sztuki stosowanej oraz bardziej niż czarować smak... Większość tych, którzy
sztuk pięknych. Analizy masowej literatury i sztuki uczęszczają na widowiska teatralne, poszukuje tam
nie ograniczył jednak do uwypuklenia roli tych czyn- nie przyjemności intelektualnych, ale emocjonalnych
33
ników. Amerykę lat trzydziestych ze względu na wzruszeń" . Specyficzną cechę demokratycznej pu-
charakter agrarny trudno zapewne byłoby nazywać bliczności widzi de Tocqueville w jej zainteresowaniu
społeczeństwem masowym w pełnym rozumieniu tego człowiekiem. Zwraca zatem uwagę na wiele cech
terminu. Nie było to jednak społeczeństwo chłopskie trwale charakteryzujących masową kulturę.
europejskiego typu. De Tocqueville zwrócił uwagę na Wspominana już była interpretacja roli prasy,
miejski charakter stroju i języka rolników amerykań- w której de Tocqueville widział ważny czynnik zespa-
skich, na komercjalny stosunek wobec pracy odróż- lania społeczeństwa pozbawionego trwałych i silnych
niający ich od wiejskiej ludności Europy. Odnotował tradycyjnych więzów. Ta interpretacja funkcji środ-
ponadto szereg innych momentów zbliżających ów- ka masowego komunikowania jest również bardzo
czesną Amerykę do typu zurbanizowanego przemysło- nowoczesna. Rozważając rolę teatru w społeczeństwie
wego społeczeństwa, a specyficznych dla stosunków amerykańskim de Tocqueville, na podstawie znajo-
nowego świata: heterogeniczność wynikającą z prze- mości gustów demokratycznej publiczności, dokonał
mieszania ludzi o różnym pochodzeniu i wykształce- bardzo trafnej antycypacji rozwoju zainteresowań dla
niu, ruchliwość polegającą na nieustannej zmianie widowisk dramatycznych, jakkolwiek nie mógł prze-
miejsca pobytu, warunków życia i poglądów, atomi- widzieć, że zainteresowania te będą w przyszłości za-
zację i słabość więzi społecznej wynikłą z braku spokajane przede wszystkim przez nowe formy wi-
wspólnej tradycji i obyczajów. W jego charaktery- zualnej sztuki.
styce społeczeństwa amerykańskiego powtarzają się W charakterystyce publiczności teatralnej oraz
określenia: multitude i masse. w innych punktach analizy społecznych mechanizmów
Niektóre fragmenty opisu warto przytoczyć dosłow- kształtowania kultury masowej de Tocqueville przed-
nie, aby przez ich omówienie nie sprawiać wrażenia stawił wpływ demokratycznej publiczności na pro-
modernizacji sformułowań. Oto jak de Tocqueville dukcję artystyczną, uznając za dominującą zasadę
przedstawia literaturę amerykańską: „Z łona tej hete- dostosowanie cię twórców do gustów odbiorcy. Stosu-
rogenicznej i ruchliwej masy rodzą się pisarze ame-
rykańscy i z tegoż źródła wypływają ich zarobki 31
A. de Tocqueville, op. cit., t. II, r. XIII, XIX.
nek pomiędzy demokratyczną publicznością a twór- 1 woju amerykańskiej kultury nie były pesymistyczne.
cami porównywał do stosunku władcy wobec dwora- Nie odmawiał on kulturom demokratycznych w ogóle
ków. Zwrócił przy tym uwagę na komercjalizację zdolności tworzenia wielkich dzieł artystycznych i roz-
sztuki jako charakterystyczną cechę kultury masowej. wijania naukowych teorii, jakkolwiek specyficzność ich
Wiązał ją z rozszerzeniem zapotrzebowania na dzieła widział we właściwościach niwelacyjnych.
literackie i pogonią za nowością, a jej skutek widział Obszerniej przedstawiona teoria de Tocqueville'a
w obniżeniu artystycznego poziomu; nic bez ironii oraz inne wspomniane w tym rozdziale koncepcje
stwierdzał, że demokracja wprowadza zmysł handlo- , nie wyczerpują problemu krytyki masowej kultury
wy do literatury. „Literatura demokratyczna dotknięta w XIX w. Celem dokonanego przeglądu było jedynie
jest plagą pisarzy traktujących twórczość jako zwykły wskazanie, jak dawne tradycje w literaturze europej-
handel; na kilku autorów stanowiących jej rzeczywistą skiej posiada krytyka zjawisk uważanych za charak-
34
ozdobę przypadają tysiące handlarzy idei" . terystyczne dla kultury masowej i jak nienowe, cho-
Drugi tom Demokracji w Ameryce ukazał się ciaż narastające w czasie, jest samo zjawisko. W miarę
w 1840 r. Poprzedził zatem publikację głównych zbliżania się do momentu określonego poprzednio jako
dzieł Carlyle'a i Ruskina, nie wspominając o Arnol- pierwszy próg umasowienia kultury intensyfikowała
dzie, Renanie i Nietzschem. Analiza de Tocqueville'a się także i zaostrzała krytyka.
uwzględnia prawie wszystkie krytyczne argumenty Na przełomie XIX i XX w. w Ameryce popularna
wysuwane przez tamtych autorów w stosunku do kul- była tzw. koncepcja martwego poziomu, która zakła-
tury masowej, ale jest bardziej rzeczowa i głębiej wni- dała całkowity zastój i upadek wynikający z niwelacji
ka w socjologiczne mechanizmy funkcjonowania bada- i standaryzacji produkcji kulturalnej. Z koncepcją tą
nych zjawisk. Przychyla się ona do interpretacji polemizował Cooley pełen wiary w twórcze zasoby
charakteru kultury masowej w kategoriach wpływu demokracji. W Europie do postaci skrajnej doprowa-
odbiorców raczej aniżeli roli manipulatorów. Stanowi- dził teorię dekadencji kultury Oswald Spengler
sko to wynika częściowo z zaabsorbowania autora jego w dziele wydanym tuż po zakończeniu pierwszej woj-
ogólną koncepcją demokracji, częściowo jednak tłuma- ny światowej, ale ukształtowanym w zarysie jeszcze
czyć je może specyficzność stosunków amerykańskich przed jej wybuchem.
lat trzydziestych XIX w. Spengler rozwinął szeroką historiozoficzną teorię
Specyficzność ta ułatwiła de Tocqueville'owi uchwy- kulturalnego rozwoju. Specyficzność koncepcji kul-
cenie tendencji rozwojowych kultury masowej, które tury masowej, tkwiącej w złożonym teoretycznym
w ówczesnej Europie nie były równie widoczne. Ich schemacie całego jego dzieła, wynika z przyjętego
uwypuklenie nadaje wielu punktom analizy charakter w nim rozumienia cywilizacji. Pojęcie to wiąże się
bystrej antycypacji. Trzeba jednocześnie podkreślić, że w systemie Spenglera z „organiczną" teorią kulturo-
ogólne wnioski de Tocqueville'a co do perspektyw roz- wych całości, które rodzą się, rozwijają i zamierają
Os
iągając stadium cywilizacji.
14
A. de Tocqueville, op. cit., t. II, r. XIV. W związku z analizą pojęcia kultury, zawartą
w pierwszej części niniejszej pracy, wspominano o spe- stawioną koncepcję homologii musiał jednak znaleźć
cyficznym dla Morgana i Spenglera ujmowaniu cy- zasadę przeobrażeń kulturalnych o szerszym histo-
wilizacji jako końcowej fazy rozwoju kultury. Gdy rycznym zakresie działania. Za taką zasadę posłużyło
jednak ewolucjonistyczna teoria Morgana uznawała mu przeciwstawienie miasta i wsi, wywodzące się
tę fazę za uniwersalny cel postępowego procesu ewo- z Heglowskich i Marksowskich koncepcji, traktowanych
lucji o nieodwracalnym biegu, Spengler sformułował zresztą ze zwykłą dla jego teorii dowolnością.
koncepcję cyklicznego rozwoju kultury, w którego To pokrewieństwo źródeł zbliża w niektórych punk-
biegu cywilizacja oznaczała nieuniknione, stale po- tach wywody Spenglera do koncepcji Tónniesa. Dla
wracające stadium upadku: „Cywilizacje są to naj- niego także wiejska społeczność lokalna odznacza się
bardziej zewnętrzne i sztuczne stany, do których jest organicznym charakterem, jak Gemeinschaft oparta
zdolny wyższy gatunek ludzi. Stanowią one kres; na woli organicznej, zaś metropolia światowa prze-
przeciwstawione są stawaniu się jako to, co dokonane, jawia cechy mechanizacji, sztuczności, formalizmu.
życiu — jako śmierć, rozwojowi — jako skostnienie... Koncepcja masowego społeczeństwa Spenglera roz-
Są nieodwołalnym końcem, który jednak powraca wciąż ciąga się na Rzym i Aleksandrię; jest jednak bliska
na mocy najgłębszej wewnętrznej konieczności" .
35
przedstawianym poprzednio wyobrażeniom odnoszą-
Zgodnie ze sformułowaną przez siebie koncepcją cym się do industrialnych metropolii. Termin „masa"
kulturalnej homologii czyli anatomicznego podobień- stanowi przy tym powracające w opisach określenie,
stwa organów społecznych, Spengler dopatrywał się prócz niego jednak pojawia się pojęcie motłochu,
tych samych śmiertelnych oznak cywilizacyjnego które obok innych rysów teorii Spenglera wskazuje
kostnienia w Chinach, Egipcie, w hinduskim buddyz- na bliższe ideologiczne pokrewieństwo ze stanowi-
mie okresu króla Asoki, w stoicyzmie imperialistycz- skiem Nietzschego aniżeli Tónniesa.
nego Rzymu i socjalizmie Zachodu na przełomie XIX Według.wyrażenia Spenglera z metropolią wiąże się
i XX w. Zgodnie z tą interpretacją cywilizacja stano- nie naród, ale masa; miast indywidualnego w swych
wi zjawisko powstające na podłożu urbanizacji, nie- właściwościach, zrośniętego z ziemią ludu zamieszkuje
koniecznie zaś industrializacji. To różni jego stano- ją nowy typ człowieka: nowy koczownik, pasożyt, ele-
wisko od przyjętego tutaj rozumienia podłoża kultury ment bezkształtnej i fluktuującej masy. Ten ludzki
masowej wspólnego na ogół poglądom omawianych substrat cywilizacji, motłoch wielkich miast, to hoi
dotąd krytyków. polloi antycznej starożytności oraz ich odpowiednik
Wprawdzie i Spengler w charakterystyce współ- homologiczny, dzisiejszy czytelnik gazet. „...To «czło-
czesnej kultury zachodniej uwypuklał silnie jej prze- wiek wykształcony* — ten sztuczny produkt niwelu-
mysłowe cechy przedstawiając odczłowieczające dzia- jącego miejskiego wychowania urobiony przez szkołę
łanie maszyny, która poddaje faustowskiego człowieka i społeczność miejską... to starożytny oraz zachodni
niewoli jego własnego tworu. Ze względu na przed- widz teatralny, to publiczność rozrywkowych imprez,
sportu i literatury dnia" 3S.
M
O. Spengler, Der Untergang des Abendlandes, cyt. wg
M
wyd. Munchcn 1920, t. I, s. 44, por. także s. 154. O. Spengler, op. cit., s. 502.
W nakreślonym przez Spenglera obrazie umysło- sowej kultury, czyli — w jego terminologii — cywi-
wego, moralnego i estetycznego życia cywilizacji wi- lizacji industrializmu. W konkluzji poświęconych
doczna jest centralizacja i standaryzacja wynikła temu zagadnieniu rozważań wyeliminował jednak
z opanowania całego świata wpływami nielicznych z jej opisu cechę intelektualistycznego wyrafinowania
ośrodków wielkomiejskich. Anonimowi duchowi przy- i zbliżył się bardziej do repertuaru krytyk wcześniej-
wódcy metropolii manipulują opiniami prowincjonal- szych i późniejszych. Charakteryzując jako najbardziej
nych gazet, drugorzędnych polityków i trybunów typowy wyraz tej kultury propagandę operującą dia-
stwarzając z ich pomocą iluzję samookreślenia ludu. trybem dziennikarskim pisał, że zwraca się ona nie
Dziennikarstwo na służbie pieniądza, reprezentującego do najlepszych, lecz do ogółu, a sukcesy swoje ocenia
według określenia Spenglera abstrakcyjną władzę cy- tylko według ilościowych wyników. Przeciwstawiając
wilizacji zachodniej, stanowi szczególnie charaktery- tę działalność myślowej kulturze dawnych czasów
styczny wyraz jej komercjalizacji. określił ją wprost jako intelektualną prostytucję.
Jak widać, Spengler dysponuje bogatym arsenałem Spengleriańska krytyka nihilizmu cywilizacji prze-
argumentów potępienia masowego społeczeństwa i jego mysłowej stanowiła kontynuację Renana i Nietzsche-
cywilizacji. Dwudziestowieczna krytyka przyjęła je go. Sam Spengler uznawał, że nietzscheańska kon-
wszystkie do swego inwentarza. W spengleriańskiej cepcja przewartościowania wszystkich wartości jest
interpretacji kultury masowej zawiera się jednak adekwatną formułą duchowego nurtu epoki. Ogłasza-
pewna specyficzność. Charakteryzując symboliczną jąc swoje proroctwo zagłady zachodniej cywilizacji
produkcję cywilizacji Spengler oskarżał ją czasami w okresie historycznym, który dla kapitalistycznych
o nadmierny intelektualizm, w którym widział prze- społeczeństw Europy naznaczony był poczuciem mili-
jaw skostnienia. W niektórych ustępach krytyki Eury- tarnej lub ekonomiczniej klęski i politycznego zagroże-
pides, Ibsen, Wagner i Nietzsche cytowani są jako nia, Spengler osiągnął szerszy, jeśli nie głębszy rezo-
wyraziciele wielkomiejskich cywilizacji niezrozumia- nans aniżeli jego poprzednicy.
łych i nienawistnych dla żyjącego organicznym życiem Teoria Spenglera stanowi zarazem wyraz najskraj-
prowincjusza przywiązanego do tradycyjnej, metafi- niejszego pesymizmu. W szczególnie negatywnych
zycznej kultury ". ocenach rozwoju kultury formułowanych w ciągu na-
W tym wypadku Spengler rozchodzi się co do stępnych dziesięcioleci brzmią echa spengleriańskiego
38
przedmiotu krytyki ze współczesnymi badaczami kul- katastrofizmu . Proroctwo i klątwa Spenglera wisi
tury masowej. Jednak i tutaj jego przeciwstawienie 38
Teorię upadku cywilizacji Spenglera całkowicie akcep-
człowieka kultury i człowieka cywilizacji mogło być
tował N. Bierdiajew, który również surowo potępiał masową
inspirujące dla rozważań późniejszych autorów. kulturę. (Por. w szczególności Der Sinn der Geschichte. Ver-
Poszukiwanie szerokich historycznych analogii utru- such einer Philosophie des Menschengeschlechts, Darmstadt
dniało Spenglerowi jednoznaczne określenie cech ma- 1925). Bliskość historiozofii Arnolda Toynbee koncepcjom Spen-
glera uwypuklił ostatnio E. S. Markarjan w pracy O KOHuenuHH
•noi<a.nbHbix uuBH.nH3au.HH. EpesaHl962; por. także H. S. Hughes,
O. Spengler, op. cit., s. 50—52, 488.
Oswald Spengler, A Critical Estimate, New York 1962.
dotąd nad Babilonem i Niniwą cywilizacji przemy- dzinach nowego wspaniałego świata lub nawet do-
słowej i dostarcza inspiracji krytykom kultury maso- starcza podstawy katastroficznej wizji, jak w Małpie
wej, którzy nie byliby skłonni przyznać się do tego i istocie rzeczy. Analiza typu utopijnego myślenia,
pokrewieństwa ani nie podtrzymywaliby wszystkich dokonana przez Mannheima, doprowadzając utopię do
filozoficznych tez jego teorii. samowiedzy przekształca jej znaczenie.
W okresie międzywojennym kształtuje się kilka
KRYTYKA KULTURY MASOWEJ: ZA PROGIEM UMASOWIENIA typów ujęcia zagadnień kultury masowej, które za-
chowują aktualność także poza drugim progiem uma-
Uważa się zazwyczaj, że wiek XIX — w sensie
sowienia. Jest to przede wszystkim filozoficzno-socjo-
społeczno-historycznym, nie zaś tylko chronologicz-
logiczna publicystyka, do której zaliczyć należy Orte-
nym — kończy się pierwszą wojną światową. Ten
gę y Gasseta oraz licznych antyfaszystowskich pisarzy
właściwy początek XX stulecia przyniósł rozwój no-
lat trzydziestych — czterdziestych. Zbliżony typ re-
wych środków masowego oddziaływania określony
prezentuje krytyka literacka i artystyczna. Obok
w jednym z poprzednich rozdziałów jako pierwszy
próg umasowienia. I ta także granica nie stanowi tych dwóch dziedzin stanowiących kontynuację dzie-
jednak absolutnej cezury w krytyce kultury maso- więtnastowiecznej krytyki masowej kultury rozwi-
wej. Od Nietzschego, poprzez Spenglera, do Ortegi jają się empiryczne socjologiczne badania związane
y Gasseta nurt tej krytyki biegnie podobnym kory- szczególnie ze zjawiskami masowego komunikowania,
tem. Stopniowo rozszerza się jednak i różnicuje. różniące się od socjologicznych lub socjologizujących
pozycji pierwszego z wymienionych typów węższym
Pewną wspólną, charakterystyczną cechę dwudzie-
stowiecznej krytyki, która manifestuje się już zakresem i większą konkretnością twierdzeń. Ze
w przejściowym dziele Spenglera, stanowi jej rozsta- względu na intensyfikację zjawisk masowej kultury
nie się z utopią. Krytyka ta bywa katastroficzna i wzrost świadomości jej funkcji w tym okresie częściej
i pesymistyczna albo rzeczowa, szukająca oparcia aniżeli w poprzednim staje się ona przedmiotem roz-
w materiale ścisłych, empirycznych obserwacji. Nie ważań praktyków: działaczy i polityków społecznych,
ucieka się natomiast wzorem ubiegłego wieku do po- którzy występują często w roli oskarżycieli, z drugiej
zytywnych utopijnych rozwiązań jako do przeciw- zaś strony rzeczników koncernów prasowych, sieci
wagi negowanej rzeczywistości. radiowych i telewizyjnych, którzy przemawiając
Mumford, który dopomina się o zachowanie utopii w imieniu organizatorów i producentów masowej kul-
na mapie świata, jednocześnie urealnia ją i uprak- tury z natury rzeczy odgrywają rolę jej apologetów.
tycznia; każe ją dostosować do warunków lokalnego Tak różnorodne rozważania na temat kultury ma-
środowiska i sprowadza ją faktycznie do planu tech- sowej nie składają się na jednolity obraz, zwłaszcza
niczno-ekonomicznej i urbanistycznej przebudowy. że w tym okresie ich przedmiot nie tylko gwałtownie
s
W XX w. utopia służy jednak częściej jako narzędzie ię rozrasta, ale i zasadniczo różnicuje. W rezultacie
satyrycznej krytyki rzeczywistości, jak u A. Huxleya Powstania krajów o ustroju socjalistycznym odmiany
w Nowym wspaniałym świecie i Powtórnych odwie- kultury masowej na tyle się specyfikują, że analiza
i krytyka jednej z nich nie może być w całości prze- niemieccy i austriaccy, których zwycięstwo hitleryz-
niesiona na drugą, chociaż zasadnicze formalne cechy mu rozproszyło po świecie anglosaskim, wynieśli ze
i niektóre konkretne właściwości uzasadniają odno- swoich macierzystych uniwersytetów umysłową for-
szenie obu odmian do wspólnego gatunkowego pojęcia. mację filozoficzną i kulturologiczną podobną do tej,
Przedmiotem niniejszego rozdziału jest krytyka kul- która ukształtowała poglądy Ortegi, ale historyczne
tury masowej kapitalistycznych krajów Zachodu sta- doświadczenie zmodyfikowało ich postawy.
nowiąca kontynuację omawianych poprzednio nurtów. Specjalne miejsce należy się wreszcie amerykań-
I w tej części analizy może być utrzymane doko- skim krytykom kultury masowej. Zarówno socjolo-
nane w poprzednim rozdziale wyodrębnienie dwóch gów, jak estetyków, publicystów i literatów z tej
głównych kierunków krytyki masowej kultury, z któ- grupy charakteryzuje węższy zakres filozoficznych
rych jeden bierze za przedmiot masowych odbiorców, horyzontów i ściślej empiryczny punkt wyjścia. Pod-
drugi zaś manipulatorów i producentów kultury. Roz- czas gdy Mannheim, zarówno jak E. Lederer lub
różnienie to staje się jednak obecnie jeszcze mniej H. Arendt operowali szerokimi, filozoficznymi i teo-
absolutne. Wyłączna i bezwzględna krytyka mas jest retycznymi koncepcjami, badacze i komentatorzy
zbyt anachroniczna dla tej epoki. Ale przynajmniej amerykańscy biorą za punkt wyjścia węższe, bardziej
jeden spośród pisarzy wybitnej rangi, Ortega y Gas- konkretne zjawiska kultury masowej: zawartość po-
set, jeszcze w okresie międzywojennym przemawiał pularnych magazynów, programy radia lub telewizji,
językiem zbliżonym do Nietzschego. które czynią przedmiotem uwag krytycznych lub sy-
W poprzednich rozdziałach była mowa o popular- stematycznej analizy. W Ameryce najszerzej, jak
ności koncepcji masowego społeczeństwa w socjolo- dotąd, rozwinęły się szczegółowe, socjologiczne bada-
gicznych analizach lat trzydziestych. Już wówczas nia kultury masowej. Nie było natomiast prób sfor-
koncepcje te wykazywały jednak znaczną różnorod- mułowania bardziej ogólnej teorii masowej kultury.
ność. Teoria Ortegi porusza się wprawdzie w kręgu Badania socjologiczne w tym zakresie noszą charakter
socjologicznej problematyki, podstawowe swoje po- przyczynków, a krytyka intelektualna ma postać
jęcia i główną orientację czerpie jednak z odmien- csseistyczną. Próby systematyzacji zagadnień maso-
nych źródeł. Pozostaje ona pod wpływem poglądów wej kultury wcześniej od socjologów amerykańskich
Le Bona, którego dyletancki psychologizm oddziałał podjęli socjologowie francuscy: J. Dumazedier, E. Mo-
wprawdzie na socjologię w początku XX w., m. in. rin. Także ich opracowania odznaczają się jednak
za pośrednictwem R. Parka, ale w latach trzydzie- węższymi teoretycznymi perspektywami od wcześniej-
stych był już traktowany z krytyczną powściągliwo- szych studiów filozofów kultury w rodzaju Ortegi
ścią w akademickich kręgach. Ortega y Gasset opie- y Gasseta, który znów, ze swej strony, mniej troszczył
się o empiryczne podstawy, metodyczne opracowanie
rał swoją teorię, jak Spengler, na apriorycznych
i weryfikację swych tez.
filozoficznych założeniach, a jedno ze źródeł jego
pogardy mas stanowił elitaryzm społeczny potomka Główna praca Ortegi y Gasseta, zawierająca wy-
hiszpańskiego szlacheckiego rodu. Liberalni uczeni kład jego teorii masowej kultury, ukazała się po
hiszpańsku w 1930 r. Zgodnie z zasadniczym założe- nie rozciąga się na sprawcze teorie... Współczesny
niem tej teorii wpływ mas na kulturę realizuje się człowiek masy jest w istocie dzikusem, który poprzez
poprzez wytworzenie określonego typu człowieka, kulisy wśliznął się na dawną scenę cywilizacji" 39.
który ma być reprezentowany we wszystkich klasach Ortega y Gasset na gruncie zachodnioeuropejskim
społecznych i kategoriach zawodowych cywilizowa- był kontynuatorem tradycji charakteryzowanej po-
nych społeczeństw. Zgodnie z tą interpretacją rewo- przednio koncepcji kultury duchowej, kultury wyż-
lucja demograficzna XVIII i XIX w. spowodowała szych, istotnych wartości przeciwstawianych sferze
tak szybki wzrost liczebny społeczeństw, że kształtu- zaspokojenia praktycznych życiowych potrzeb. Tylko
jące osobowość wpływy kulturalne nie zdołały ogar- krok dzielił go od bezwzględnego katastrofizmu Spen-
nąć całych generacji. Na scenę cywilizacji wkroczył glera i skrajnego antydemokratyzmu Nietzschego.
w rezultacie nowy typ ludzki — człowiek masy, dziki, Jego koncepcja masy nosiła przy tym bardziej psycho-
barbarzyńca. Jego psychiczne właściwości określające logiczny aniżeli socjologiczny charakter.
charakter kultury to nihilistyczny stosunek wobec Socjologowie niemieccy tego samego okresu, którzy
moralności, hedonizm przypominający postawę życio- jednak — jak Mannheim — przeszli przez szkołę
wą rozpieszczonego dziecka, ciasny praktycyzm eli- marksizmu, byli ostrożniejsi w sądach na temat psy-
minujący głębsze, teoretyczne zainteresowania nie- chologii mas, a bardziej zainteresowani badaniem
zbędne dla postępu nauki. Wszyscy specjaliści wy- społecznych mechanizmów kształtowania ich świa-
wierający największy wpływ na kulturę XX w.: domości. Doświadczenie hitleryzmu pouczyło ich o mo-
uczeni, technicy, lekarze, nauczyciele, są to fachowcy żliwym niebezpieczeństwie dezintegracji społecznej,
pozbawieni prawdziwej wiedzy, wyrzekają się bowiem nie traktowali jednak tego zagrożenia jako nieunik-
wszelkich bezinteresownych dociekań i szerszej hu- nionej konieczności, wynikającej z tendencji rozwo-
manistycznej kultury. I oni reprezentują zdaniem jowych demokracji burżuazyjnej. E. Lederer, inter-
Ortegi typ przeciętnego człowieka masy, nie znają- pretując hitleryzm jako siłę rozkładową powstałą
cego i nie pragnącego poznać wewnętrznych mecha- poza właściwą strukturą tej demokracji, środek prze-
nizmów działania cywilizacji. ciwdziałania dezintegracji widział w przywróceniu
Sformułowany przez Ortegę zarzut wyłącznie kon- i zachowaniu podziałów klasowych.
sumpcyjnego stosunku wobec zdobyczy kulturalnych Myśliciele, którzy pod względem politycznym i ideo-
stanowi charakterystyczny, częsty motyw współczes-. logicznym odeszli od marksizmu, powoływali się na
nej krytyki kultury masowej. Zapał i zainteresowa- jego ogólne założenia przy interpretacji zjawisk kul-
nie człowieka masy budzi samochód, leki znieczula- tury zmagając się z popularną w latach trzydziestych
jące i podobne wytwory kultury, ale nie zasady umo- koncepcją masowego społeczeństwa. K. Mannheim za
żliwiające między innymi produkowanie tego rodzaju wielką zasługę marksizmu i dowód jego wyższości nad
wytworów: „W głębi duszy nie ma on zrozumienia idealistycznymi teoriami uważał założenie, że „życie
dla skomplikowanego, nieprawdopodobnego niemal 39
.1. Ortega y Gasset, Der Aujatand der Massen, Hamburg
charakteru cywilizacji, jego entuzjazm dla aparatów 1956, s. 59.
kultury i sfera wartościowania w jego obrębie zależy dzy i artystycznych wartości. Demokratyzacja jako
od występowania pewnych warunków społecznych, proces rozszerzania społecznych źródeł rekrutacji elit
wśród których miejsce naczelne zajmuje porządek eko- kulturotwórczych uznana została za zjawisko zasad-
nomiczny z odpowiadającą mu klasową strukturą" .
40
niczo pozytywne. Powszechną dostępność elit inte-
Mannheim wąsko interpretował stanowisko materia- lektualnych i ich liczebny rozrost uważał jednak
lizmu historycznego ujmując je jako ciasny determi- Mannheim za potencjalną przyczynę obniżenia ich
nizm ekonomiczny, mimo to uznawał jednak, że prestiżu, a z ich wielością i wzajemną konkurencją
otwiera ono właściwe pole badań socjologii kultury. wiązał dezorientację co do wartości wśród szerokich
Na teren tych badań wkroczył jeszcze w latach trzy- kół odbiorców. Mannheim zbliżał się nawet do Ortegi
dziestych rozważając społeczne mechanizmy demokra- y Gasseta konstatując rozpowszechnienie się w spo-
tyzacji kultury. W przeciwieństwie do metafizycznej łeczeństwach zindustrializowanych i zbiurokratyzo-
filozofii kultury Mannheim operował szeroką, antro- wanych postawy określanej jako racjonalność funk-
pologiczną koncepcją kultury, włączył zatem do ba- cjonalna, ograniczona do rozumowania i działania
danych zjawisk także przeobrażenia struktury spo- w ciasnej sferze wyznaczonej praktycznymi dążenia-
łecznej. Przy analizie kultury w węższym znaczeniu, mi. Ten typ racjonalizacji ludzkich zachowań mógł
to znaczy zjawisk artystycznych oraz intelektualnych, się łączyć, jego zdaniem, z brakiem substancjonalnej
szukał zależności pomiędzy tą sferą a warunkującymi racjonalności przejawiającej się w ogólnej racjonali-
ją społecznymi przeobrażeniami. stycznej filozofii życiowej, tak jak fachowość w prze-
Polemizując w Diagnosis of our Time z psycholo- konaniu Ortegi wiązała się z umysłowością przecięt-
gistyczną koncepcją masy w dawnym ujęciu Le Bona nego człowieka masy. Mannheim wyrażał także typowe
i nowszym Ortegi, Mannheim przeciwstawiał poglą- dla krytyki kultury masowej obawy, czy nadmiar
dom tamtych autorów wskazanie różnorodnych moż- intelektualnych, emocjonalnych i estetycznych pod-
liwości społecznej integracji wielkich liczebnie zbio- niet, płynących z licznych ośrodków kulturalnej dzia-
rowości. Uzasadniał konieczność przejścia od psycho- łalności, nie przyczyni się do stępienia wrażliwości
logicznej analizy zachowania anonimowej, „typowej" i umiejętności wyboru zgodnego z racjonalnie uza-
jednostki w masie do badania różnych społecznych sadnionymi kryteriami hierarchii.
układów stanowiących ramy funkcjonowania jedno- Zastrzegając, że demokratyzacja kultury jest ko-
stek i różnych kulturowych wyznaczników regulują- rzystna tylko pod warunkiem utrzymania wysokiego
cych ich działanie. poziomu kultury, Mannheim zwracał uwagę na obja-
Umasowieniu pojętemu jako niwelacja i degradacja wy obniżenia tego poziomu, nie obciążał jednak winą
wartości, Mannheim przeciwstawiał właściwą demo- za ten stan mas ludowych, lecz organizatorów kultu-
kratyzację kultury polegającą na nieograniczonej do- ralnych przeobrażeń nie doceniających konieczności
stępności i rozszerzeniu zakresu komunikowania wie- właściwego wprowadzenia dawnych „klas niższych"
40
K. Mannheim, Diagnosis oj our Time. Wartimc Essayi do pełnego udziału w dziedzictwie kultury. Mannheim
o/ o Socioiojyist, London 1947, s. 16. przestrzegał przed odruchami pogardy dla mas, sam
jednak traktował je w swych rozważaniach jako bier- amerykańska krytyka masowej kultury ujmuje to samo
ny przedmiot historycznego procesu, którym mani- zagadnienie w postaci koncepcji homogenizacji i „naj-
pulują inne czynniki. niższego wspólnego mianownika" stanowiących najbar-
Mannheim przewyższał wielu wcześniejszych i póź- dziej ważkie argumenty oskarżenia masowej kultury.
niejszych krytyków masowej kultury żywą świado- Pomiędzy intelektualnym arystokratyzmem Ortegi
mością źródeł potencjalnych uprzedzeń intelektuali- y Gasseta a wysiłkiem Mannheima zmierzającym do
stów wobec demokratyzacji kultury. Świadomość tę usprawiedliwienia procesu demokratyzacji kultury
zawdzięczał historyczno-socjologicznej analizie roli i wskazania dróg jego sublimacji zawiera się szeroka
inteligencji jako kategorii kulturotwórczej. Powstrzy- skala stanowisk krytycznych bardziej bezpośrednio
mała go ona od bezwzględnych surowych ocen kul- skupionych na pojedynczych, konkretnych przeja-
turalnej ewolucji, właściwych wielu współczesnym wach masowej kultury.
krytykom. Jego powściągliwość wyraziła się jednak Samo określenie kultury masowej użyte zostało
w zbytniej ogólnikowości sądów na temat krzyżowych prawdopodobnie po raz pierwszy przez D. Macdonalda
problemów masowej kultury. Jeden z takich krzyżo- w artykule A Theory of Popular Culture ogłoszonym
wych problemów rozważanych przez Mannheima sta- w 1944 r. W parę lat później posługiwał się nim
nowi ezoteryczny charakter pewnych dziedzin i sfer T. S. Eliot, który zresztą już w Idei społeczeństwa
wiedzy oraz sztuki i wynikająca stąd trudność ich chrześcijańskiego z 1939 r. sam był o krok od użycia
popularyzacji poza ekskluzywnym, wąskim kręgiem podobnego sformułowania, gdy mówił o kulturze ma-
twórców i znawców. Zdaniem Mannheima, demokra- sowego społeczeństwa. Wspólną cechą stanowisk auto-
tyzacja tych w zasadzie niedemokratycznych treści rów posługujących się zarówno określeniem masowej,
dokonuje się na drodze abstrakcji i analizy umożli- jak popularnej kultury było ujmowanie jej nie od
wiającej ich artykulację w terminach dostępnych strony formalnej, ale merytorycznej. Przekonanie
szerokim kręgom odbiorców i wzmagającej ich komu- o specyficzności treści kultury masowej i ich krytyka
nikatywność. Wystrzegając się ocen wartościujących z etycznego, intelektualnego i estetycznego punktu
Mannheim nie ustosunkował się do rezultatów takiej widzenia określały główny charakter rozważań, jak-
popularyzacji; stwierdził tylko, że demokratyczne spo- kolwiek problem społecznych procesów determinacji
łeczeństwo organizujące przekazywanie treści wielu treści zajmuje również wiele miejsca, szczególnie
odbiorcom o różnorodnej pozycji i przygotowaniu w analizach o socjologicznym charakterze.
ckłonne będzie wykluczać jakościowe różnice i mini- U socjologów XX w. trudno o przykłady radykalnej
malizować wartość jakościowej wiedzy41. Współczesna negacji cywilizacji przemysłowej dorównujące skraj-
nością stanowisku Ruskina. W tych jednak wypad-
41
K. Mannheim, Essays on the Sociology of Culture, Lon- kach, gdzie ogólna teoria kultury zakłada wyodręb-
don 1956, s. 186 i in.; por. także Mensch und Gesellschaft nienie „duchowych" wartości kulturalnych podobne
im Zeitalter des Umbaus, Leiden 1935 i rozszerzone wydanie
do koncepcji idealistycznych filozofów niemieckich
angielskie Man and Society in an Age of Reconstruction, Lon-
don 1944. lub estetyków XIX stulecia w rodzaju Arnolda,
stwierdzenie wpływu technicznego rozwoju na sferę kresu analiz. Rzadsze są obecnie interpretacje o równie
kultury symbolicznej często przybiera formę oskar- szerokich perspektywach filozoficznych, jakie repre-
żenia ich degradującego wpływu. G. Duhamel, w ko- zentowały przed trzydziestoma laty teorie Mannheima
respondencjach z Ameryki ogłoszonych w 1930 r. pod lub Ortegi. Nie znaczy to jednak, aby brak było wszel-
charakterystycznym tytułem Sceny z przyszłości, ubo- kich prób filozoficznie podbudowanych analiz kultury
lewał nad sztucznością życia w zmechanizowanym współczesnej uwzględniających zjawisko kultury ma-
świecie amerykańskich metropolii, a w 25 lat później sowej jako jeden z jej przejawów narzucających siq
skonstatował realizację swojej przepowiedni zagro- przez swoje rozmiary, jeśli nie przez wagę.
żenia osobowości i kultury także w Europie przez nie- Dwie charakterystyczne dla różnych orientacji filo-
kontrolowane siły technicznego postępu **. zoficznych próby interpretacji zasługujące na uwagę
W polskiej filozofii kultury okresu międzywojen- wychodzą ze wspólnego źródła, które stanowi Mark-
nego można znaleźć poglądy, zgodnie z którymi tylko sowska koncepcja alienacji. Jest to analiza E. Fromma
w bezpośrednich stycznościach ludzkich realizuje się i H. Lefebvre'a. Interpretacja Fromma nie może być
pełnia duchowej kultury, która traci swą niezależność traktowana jako konsekwentne rozwinięcie koncepcji
i wzniosłość, gdy jest przekazywana za pomocą skom- Marksa, chociaż w ujęciu zjawisk kultury masowej
plikowanych technicznych urządzeń. Także T. S. Eliot zawdzięcza mu więcej niż swoim psychoanalitycznym
ubolewał nad mechanizacją ducha ludzkiego stano- źródłom. Ortodoksyjne freudowskie ujęcie kultury
wiącą rezultat powszechnej technicyzacji i ujmowa- jako środka represji naturalnych popędów życiowych
nia wszystkich doniosłych zagadnień życiowych jako nie otwierało drogi płodnej analizie kulturalnych zja-
problemów technicznych. wisk, toteż Fromm odszedł odeń daleko krytykując
Erich Fromm w połowie lat pięćdziesiątych określał w The Sane Society alienację kultury kapitalizmu.
współczesny stosunek wobec kultury jako rezultat Pewne niekonsekwencje i połowiczność jego ocen,
systemu „naciskania guzika" — zmechanizowanej i au- sprawiające niekiedy wrażenie autocenzury, ograni-
tomatycznej organizacji zospokajania potrzeb, która czają jednak zasięg tej krytyki, zaś koncepcja prze-
wytwarza bierną postawę wobec świata, wulgarny zwyciężania alienacji przez proces zjednoczenia ludz-
materializm i konsumpcyjne traktowanie duchowych kości w nowej postaci kultu i wierzeń ateistycznej,
wartości. humanitarnej religii jest nader dowolna, znacznie
Radykalna intelektualistyczno-literacka oraz umiar- mniej realistyczna od koncepcji pedagogicznej refor-
kowana socjologiczna analiza i krytyka masowej kul- my postulowanej przez Mannheima.
tury rozwijana w latach ostatnich i przypadająca na Koncepcja Lefebvre'a, wyłożona jak dotąd w for-
okres poza „drugim progiem umasowienia", posiada mie szkicowej, zdaje się zawierać zadatki bardziej
jedną wspólną cechę, którą stanowi ograniczoność za- Płodnej interpretacji funkcji masowej kultury i mo-
żliwości przekształceń jej charakteru. Zostanie ona
« G. Duhamel, Scenes de la vie future, Paris 1930 oraz
Crise de civilisation w tomie La culture est-elle en piril?, Przedstawiona w innym miejscu. Większość współ-
Neuchatel 1955. czesnych krytyków masowej kultury nie sięgając do
głębszych i bardziej zawiłych filozoficznych kategoiii Macdonald od kilkudziesięciu lat z niewielkimi
interpretacyjnych rozpatruje jej uwarunkowanie zmianami powtarza swoją argumentację. Sformuło-
w terminach społecznej organizacji. Ta kategoria wane przez niego określenie masy dlatego tylko zo-
analiz operuje pojęciami zurbanizowanego społeczeń- stało przytoczone w literalnym brzmieniu, aby wska-
stwa, cywilizacji przemysłowej, masowej publiczności, zać jeden z biegunów skrajności stanowisk współ-
komercjalnej organizacji kultury. czesnych krytyków masowej kultury, a nie po to,
W poprzedniej części pracy była mowa o krytyce aby zaprezentować stanowisko typowe. Nawet tak
koncepcji masowego społeczeństwa w nowszych socjo- krytyczny wobec masowej kultury socjolog, jak
logicznych teoriach procesów komunikowania. La- E. Van den Haag, nie traktuje poważnie opinii Mac-
zarsfeld, Berelson, Schramm, Bogart, Klapper są donalda na temat mas i określa ją żartobliwie jako
bardzo dalecy od traktowania odbiorców masowej przekonanie, że bóg prawdziwej sztuki nie może stać
kultury jako amorficznej, zatomizowanej masy; po stronie licznych zastępów.
w swoich badaniach uwypuklają oni i analizują we-
Równie krytyczny jak u Macdonalda stosunek wo-
wnętrzne strukturalne podziały i powiązania określają-
bec mas wyraża się czasem tylko w apologetycznej
ce dynamikę funkcjonowania „wielkiego audytorium".
argumentacji przedstawicieli wielkich koncernów wy-
Natomiast w niektórych publicystyczno-literackich
dawniczych i systemów telewizyjnych lub radiowych,
analizach kultury masowej można spotkać koncepcję
którzy odrzucając skierowane przeciw sobie zarzuty
masy wyraźnie inspirowaną przez archaiczny obraz
tłumaczą charakter produkcji masowych środków
tłumu z teorii Le Bona. Koncepcja taka przewija się
niskim poziomem gustów publiczności. Jeden z rzecz-
w toku artykułów Macdonalda obok innych argumen-
ników francuskich kół wydawniczych, w związku
tów oskarżenia kultury masowej. Intelektualny ary-
z atakami przeciwko kobiecej prasie sentymentalnej,
stokratyzm i estetyzm Macdonalda wpływa na wy-
subtelnienie jego analizy, stanowi jednak również napisał: „Mówi się, że rozpowszechnia ona głupotę
źródło pełnych uprzedzenia sądów. Według opinii na świecie. To nieprawda: głupota istnieje na świecie,
Macdonalda masa, podobnie jak tłum, jest tworem a cukierkowe bajeczki XX w. czynią ją tylko bardziej
rudymentarnym i organicznie niezdolnym do twór- widoczną" **. Przedstawiciele amerykańskiego radia
czości: „Jej atomy nie łączą się na zasadzie indywi- i telewizji odpierając zarzuty tyczące niskiego pozio-
dualnych sympatii, tradycji lub nawet interesów, lecz mu programów chętnie również powołują się na gusty
skupiają się w czysto mechaniczny sposób jak opiłki publiczności. Dostarczają przy tym dowodów wska-
żelazne różnych rozmiarów i kształtu przyciągane
przez magnes ze względu na jedyną wspólną im 1960, nr 2, s. 209—210; por. także A Tlieory o-f Masa Culture,
"Diogeno"' 1953, nr 3. Pierwszy artykuł na ten temat A Theory
właściwość; jej moralność spada do poziomu najbardziej of Popular Culture Macdonald ogłosił w czasopiśmie „Politics"
prymitywnego spośród jej członków... a jej gusty do W lutym 1944.
poziomu najmniej wrażliwego i najgłupszego"43. 44
Por. A. Kłoskowska, Kultura masowa we Francji. Fran-
cuska sentymentalna prasa kobieca, „Przegląd Socjologiczny"
** D. Macdonald, Masscult and Midcult, „Partisan Rovicw '960, t. XVI, z. 1, s. 95.
żujących, że w warunkach możliwości wyboru po- i organizatorzy kultury są świadomi faktycznego zróż-
między audycją rozrywkową o małej wartości inte- nicowania publiczności pod względem cech demogra-
lektualnej i estetycznej a trudniejszym programem ficznych, lokalizacji przestrzennej, społecznych po-
na wysokim poziomie pierwszy typ audycji skupia wiązań, intelektualnych kwalifikacji, gustów i zain-
45
z reguły znacznie liczniejszą publiczność . Dane te teresowań, uprzedzeń i przyjmowanych standardów
przyjmują oni za wskaźnik gustów odbiorcy. wartości. Takiej publiczności starają się oni sprzedać
Zagadnienie, czy zadaniem twórców symbolicznych produkt, który musi być standaryzowany, aby był
przekazów i organizatorów życia kulturalnego jest opłacalny w warunkach wysokich kosztów eksploa-
tylko zaspokajanie czy też także lub głównie, kształ- tacji technicznych urządzeń i utrzymania rozbudo-
towanie gustów publiczności, stanowi stały temat wanej biurokratycznej organizacji. Kulturę masową
dyskusji na temat demokratycznego modelu kultury w systemie komercjalnym wytwarza się zgodnie
masowej. W systemie komercjalnym, który dominuje z hipotetycznie założonymi gustami i potrzebami
w krajach kapitalistycznych, praktyczne rozwiązanie przeciętnych odbiorców lub większości odbiorców, na
tego problemu wyznaczone jest interesem producen- ogół ze świadomością, że zgodność tych przeciętnych
tów masowej kultury. Producenci traktują publicz- gustów jest fikcją.
ność środków masowego komunikowania po prostu
jako rynek, na który starają się wprowadzić własny Współcześni krytycy kultury masowej, z nieliczny-
towar w jak najszerszym zakresie licząc się jedno- mi wyjątkami, do których należy Macdonald, zdają
cześnie z sytuacją konkurencji i stosując zasadę sobie sprawę z tego mechanizmu powstawania prak-
minimalizacji kosztów produkcji. tycznie działającej fikcji masowej publiczności. Toteż
ich krytyka nie zwraca się przeciw masie jako two-
W związku z takim charakterem organizacji maso- rowi o określonych psychicznych cechach, ale stara
wej kultury koncepcja odbiorcy jako statystycznie się uwypuklić społeczne mechanizmy kształtowania
przeciętnego człowieka masy musi być uwzględniona się owej praktycznie działającej, roboczej fikcji masy.
w analizie badanych zjawisk. Nie jest ona jednak Krytyka obracająca się w płaszczyźnie najbardziej
traktowana, jak u Ortegi y Gasseta, jako odbicie psy- bezpośrednich uwarunkowań oskarża manipulatorów,
chologicznej rzeczywistości, lecz jako fikcja robocza producentów, których Macdonald nazywa władcami
przyjmowana przez producentów kultury masowej kiczu, o spisek przeciwko moralności i dobremu sma-
i wyznaczająca charakter ich działania. Wytwórcy kowi odbiorców. Analiza dokonana w tej płaszczyźnie
4S
G. Wiebe, Mass Communications, op. cit., L. Rosten, nie wyjaśnia dostatecznie całego mechanizmu selekcji
The Intellectual and the Mass Media. Some Rigorously Ran- treści kultury masowej, przedstawia jednak działanie
dom Remarks w tomie Culture for the Millions?, N. Jacobs niewątpliwie istotnego, zasadniczego jej ogniwa.
ed., New York 1959. Rosten podaje dane, zgodnie z którymi
liczba telewidzów londyńskich oglądających sztukę T. Wil- Charakterystyczny przykład sądu artysty o produ-
dera w doskonałej obsadzie była prawie czterokrotnie mniej- centach kultury masowej zawiera sztuka Jerzego
sza od liczby tych, którzy wybrali równocześnie nadawany Szaniawskiego Fortepian, której premiera odbyła się
stary film rewiowy z Ginger Rogers i Fredem Astaire. w 1932 r. w Warszawie. W dwóch scenach tej sztuki
producent płyt gramofonowych, Til, i jego potajemna Wyznawcy koncepcji immanentnego zła kultury
mocodawczyni, Pani Baltowa, formułują reguły po- masowej, którzy odrzucają tezę o tępocie i głupocie
lityki wytwórców kultury dla mas. Do nich należy większości odbiorców, a nie są w stanie obronić kon-
przede wszystkim zasada, że produkowane wytwory cepcji spisku producentów, poszukują zatem wyjaś-
muszą być tanie i rozchodzić się szeroko, że współ- nień w głębszej analizie struktury i dynamiki maso-
pracowników należy przyciągać widokami łatwego wej publiczności. Z takiej analizy wyłania się kon-
zysku, zaś odbiorców zaspokojeniem ich snobizmu cepcja najniższego wspólnego mianownika jako wy-
i fałszywych ambicji. Sztukę masową produkuje się znacznika poziomu kultury masowej. Była już ona
w tym systemie według gotowych recept określają- wspomniana w związku z mannheimowską interpre-
cych w przyjętej z góry formule dopuszczalny stopień tacją demokratyzacji kultury.
drastyczności, metody operowania fałszywym prymi- Mannheim uznał potrzebę abstrakcji w dziedzinie
tywizmem lub pozorami wyrafinowania. W piosence komunikowania bardziej skomplikowanych i trudniej
dla wsi musi więc być pewien „polorek" i „kulturka", dostępnych treści intelektualnych i artystycznych za
a w piosence dla miasta pożądany jest sztuczny folk- rezultat demokratyzacji kultury, nie określił jednak
lor. Pod pozorem demokratyzacji sztuki fałszuje się dokładniej skutków takiej abstrakcji i „wzmożonej
i wulgaryzuje wielkie dzieła artystyczne dostosowując artykulacji". Współcześni krytycy amerykańscy, ope-
je do zadań rozrywkowych. Producenci traktują z po- rujący konkretnymi przykładami sztuki popularnej,
czuciem wyższości artystycznych najemników, którym stwierdzają, że dążenie do objęcia zasięgiem komu-
zlecają realizację swoich recept, a z pogardą mówią nikowanych treści możliwie najliczniejszych rzesz
0 odbiorcach swego preparowanego tworu. Nie są heterogenicznej publiczności prowadzi nieuchronnie
nawet cyniczni, choć zalecają innym lubieżność, do do obniżenia poziomu tych treści. Wyjaśnienie to wy-
której sami nie żywią skłonności; nie są demoniczni, daje się najbardziej oczywiste w odniesieniu do inte-
mimo że świadomie podsuwają innym szkodliwe nar- lektualnych kryteriów masowej kultury. W dążeniu
kotyki. Są praktyczni i zmierzają do pewnego ma- do uniwersalizacji zasięgu jej wytworów producenci
terialnego sukcesu. Jednak w porządku moralnym, w przeciętnej, standaryzowanej produkcji dostosowują
1 tylko w porządku moralnym, zwycięstwo przypada się do poziomu odbiorców o elementarnym wykształ-
nie im, lecz prawdziwej sztuce. ceniu. Jeśli przy tym muszą się liczyć z utratą
Jerzy Szaniawski umiał zawrzeć w dialogu scenicz- przynajmniej części publiczności z wyższym wykształ-
nym najistotniejsze zarzuty, którymi po ostatnie lata ceniem, jest to ubytek liczebnie nieproporcjonalnie
operują krytycy masowej kultury w oskarżeniach mały w porównaniu z tym, jakiego należałoby się
przeciwko władcom kiczu. Rzecznicy producentów od- spodziewać dostosowując poziom do wyższych, lub
pierają jednak te argumenty wskazując, że w intencji średnich kwalifikacji. Rzeczywiście wspólny dla ca-
organizatorów kultury masowej nie leży ciągnięcie łego społeczeństwa mianownik odpowiada bowiem
zysków ze złej sztuki, tylko z takiej, która przyciąga Poziomowi najniższemu. Podobne zasady w dziedzi-
najliczniejszych odbiorców. nie artystycznej wyrażają się akceptacją najłatwiej-
szych gatunków i dzieł o najbardziej utartej, spopu- nej sztuki. Taki system opracowania, nazywany
laryzowanej konwencji. O działaniu tego mechanizmu w Ameryce re-wńting, wpływa na dezindywidualiza-
będzie jeszcze mowa w dalszym ciągu. cję produktów masowej kultury, pozbawia je cech
Jeśli w praktyce proces wyrównywania w dół nie oryginalności i spontaniczności; zapewnia za to do-
przebiega z absolutnym automatyzmem zakładanym minację stylu, którego skuteczność została wielokrot-
przez zasadę najniższego wspólnego mianownika, tłu- nie sprawdzona, i zwalnia producentów od obawy nie-
maczy się to uwzględnianiem ambicji i snobizmów powodzenia przekładanego zawsze w ich interpretacji
szerokiej publiczności, a także świadomym wciąga- na ryzyko materialnych strat. Z systemem tym wiąże
niem w orbitę oddziaływań publiczności o bardziej się anonimowość, która upodabnia wiele dziedzin wy-
wyspecjalizowanych gustach. G. Wiebe, operując czy- twarzania masowej kultury do przemysłowej pro-
sto ilościowym kryterium rozumienia kultury maso- dukcji. Artykuły w popularnych magazynach ame-
wej, proponował w odniesieniu do amerykańskich rykańskich, poczynając od sentymentalnych pism ko-
•warunków wyróżnienie trzech kategorii kultury biecych, a kończąc na ,,Time" nie są podpisywane,
w zależności od rozmiarów zbiorowości jej odbior- stanowią bowiem rezultat seryjnej produkcji według
ców. Prawdziwie masową nazywał kulturę osiągającą ustalonych schematów lub kolektywnego opracowy-
faktycznie dziesiątki milionów odbiorców, do kultury wania, nie zaś indywidualnej twórczości.
średniego zakresu włączał treści docierające do mi- Zasada wspólnego mianownika prowadzi wreszcie
lionów, trzecią kategorię o najwęższym zasięgu na- do eliminowania ze sfery masowej komunikacji za-
zywał kulturą specjalnych zainteresowań. gadnień kontrowersyjnych, które mogłyby zrazić część
Administratorzy środków masowego komunikowa- publiczności, do unikania tematów zbyt specjalnych
jnia w systemie komercjalnym wystrzegają się na ogół i do poszukiwania sposobów ujęcia i wątków o moż-
treści uważanych za element trzeciej kategorii, ale liwie najbardziej uniwersalnym zakresie. Analizie
jiie rezygnują całkowicie z drugiej. Stąd pewna róż- tych wątków zostanie poświęcony następny rozdział
norodność przekazywanych treści, która wiąże się pracy.
z zasadą homogenizacji. Zasada ta stanowi bardzo Zaczerpnięte z języka amerykańskich krytyków
istotną cechę kultury masowej i zasługuje na osobne określenie wspólnego lub najniższego wspólnego mia-
omówienie. nownika odnosi się do bardzo istotnej, strukturalnej
Konieczność dostarczania dużej ilości materiałów właściwości masowej kultury. W żadnym systemie
standaryzowanych na poziomie wspólnego mianowni- masowego komunikowania organizatorzy kultury nie
ka wpływa na ustalenie zasad i rozbudowaną organi- mogą ignorować konsekwencji wynikających z ko-
zację opracowywania treści przeznaczonych na użytek nieczności docierania identycznych treści do miliono-
masowych środków; scenariusze filmów i rewii, teksty wych zbiorowości zróżnicowanych kategorii odbior-
piosenek, utwory literackie i artykuły poddawane ców. Ten warunek działania masowej kultury stwarza
są przeróbkom zgodnie z receptami tego typu, jakie zadanie, którego rozwiązanie w żadnej sytuacji spo-
charakteryzował Szaniawski we fragmencie cytowa- łecznej nie jest łatwe.
W sytuacji podporządkowania środków masowego tezy, że odmienny system organizacji kultury maso-
komunikowania zasadom komercjalnym, którego wej oznaczać może tylko inny rodzaj nie mniej
szczególnie czystą postać prezentuje kultura Stanów szkodliwych wypaczeń kulturalnych wartości 47 . W nie-
Zjednoczonych, wspólny dla masowej kultury mia- których wypadkach krytyczna analiza amerykańskiej
nownik prowadzi do skrajnej niwelacji, o której wa- wersji masowej kultury wyodrębnia jednak wpływy
runkach i formie będzie mowa w dalszym ciągu pracy. systemu komercjalnego i działanie związanych z nim
Wszystkie przedstawione tu aspekty realizacji zasady sił politycznych. W toku dyskusji, zorganizowanej
standaryzacji masowej kultury wywołują krytykę ze w 1959 r. przez jeden z amerykańskich instytutów
strony intelektualistów zajmujących się jej analizą. naukowych i redakcję kwartalnika Amerykańskiej
Nawet bardziej powściągliwi amerykańscy krytycy Akademii Sztuk i Nauk, poruszano kwestię specyficz-
kultury masowej, jak van den Haag, S. E. Hymen, nych czynników uwarunkowania amerykańskiej kul-
H. S. Hughes, którzy nie twierdzą, że wspólny mia- tury popularnej wykraczających poza zasadę unifor-
nownik musi być koniecznie najniższym, widzą w me- mizacji, formalizacji, specjalizacji i zmechanizowania.
chanizmie nieuniknionej uniformizacji zagrożenie W. Phillips, redaktor „Partisan Review", określił
ekskluzywnych wartości kulturalnych 4S. Konformizm materialny interes producentów jako najbardziej za-
kulturalny na średnim, jeśli nie najniższym poziomie, sadniczy warunek funkcjonowania masowej kultury
określają oni jako cenę demokratyzacji kultury. Cha- determinujący jej charakter. Ch. Frenkel, profesor
rakterystyczną cechą stanowiska większości tych kry- filozofii z Columbia University, polemizując z tezami,
tyków jest przy tym przyjmowanie komercjalnego według których obniżenie poziomu kultury stanowi
systemu organizacji kultury jako niezmiennej ramy konieczną cenę i powszechne następstwo jej demo-
i nieuniknionej konieczności. kratyzacji, powiedział: „Nie sądzę, aby trzeba było
płacić cenę tak wysoką, jak ta, którą płacimy. Rzecz
Stanowisko to nie oznacza aprobaty komercjalizmu, polega na działaniu sił politycznych i wiąże się ze
przeciwnie, wiąże się często z jego surowym potępie- strukturą władzy w Stanach Zjednoczonych..." .
48

niem. Komercjalizm jest jednak przy tym włączany


na równi z zasadą uniformizacji do rzędu koniecz- Polityczne uwarunkowanie dziedzin masowej kul-
nych, konstytutywnych warunków masowej kultury, tury pełniących bezpośrednie funkcje informacyjne
co nadaje krytycznym rozważaniom cechy pewnego i propagandowe jest oczywiste w każdym społeczeń-
fatalizmu i ogranicza perspektywy analizy badanych stwie. W Stanach Zjednoczonych zapoczątkowano
zjawisk. w okresie międzywojennym badania socjologiczne,
E. Shils, D. Macdonald i niektórzy inni krytycy 47
D. Macdonald, A Theory of Mass Culture, cyt. wyd.;
wytworzyli sobie jednocześnie dość powierzchowny
E. Shils, The Traditions of Intellectual Life: Their Condi-
i stereotypowy obraz kultury masowej w krajach tions of Existence and Growth in Contemporary Societies,
socjalistycznych, którym operują dla uzasadnienia ..International Journal of Comparative Sociology" 1960, t. I,
nr 2.
18
«« Culture for the Millions?, cyt. wyd., dyskusja panelowa. Culture for the Millions?, cyt. wyd., s. 195.
których zadaniem było uwypuklenie poprzez analizę kręgów i mówił o tendencjach oddziaływania w kie-
treści typowych propagandowych zabiegów stosowa- runku osłabienia świadomości klasowej.
nych przez środki masowego komunikowania. Bada- Do podobnych wniosków co do politycznej zawar-
nia te zostały jednak zahamowane w okresie wojny, tości i funkcji kultury masowej prowadzą badania
aby nie podważały wpływów amerykańskiej propa- niektórych socjologów amerykańskich. Charakter
gandy wśród publiczności, przed którą odkrywały one stwierdzonych cech i oddziaływań nic jest przy tym
stosowane mechanizmy manipulowania opinią publicz- całkowicie jednolity i nic wszystkie wnioski tyczące
ną 49 . Samo stwierdzenie funkcji manipulacyjnych funkcji politycznych kultury masowej wykorzysty-
w tej dziedzinie nie było jednak niczym nieoczeki- wane były jako argument na rzecz jej krytyki. W cza-
wanym. sie ostatniej wojny stwierdzono np. dużą skuteczność
Jeśli chodzi o sferę rozrywkową, zajmującą tak wykorzystania popularnych bohaterów serii telewizyj-
wiele miejsca w kulturze masowej na Zachodzie, nych i postaci rysunkowych filmów Disneya dla pro-
a szczególnie w Ameryce, dość powszechne jest prze- pagandy sprzedaży bonów pożyczki wojennej. W okre-
konanie o zasadniczej apolityczności tej dziedziny, sie maccarthyzmu środki masowego komunikowania
przy czym cechę tę tłumaczy się właściwymi dla bywały terenem starcia odmiennych ideologicznych
komercjalnego systemu obawami przed zwężeniem postaw. Później, w pewnym zakresie służyły walce
zakresu odbiorców. Niektóre badania socjologiczne z dyskryminacją rasową, ale jednocześnie stanowią one
odkrywają jednak wyraźne funkcje polityczne także potężny kanał rozpowszechniania służących tenden-
w tej dziedzinie kultury masowej. We Francji cjom politycznym stereotypów i etnicznych oraz poli-
L. Brahms i E. Morin zwrócili uwagę na potencjalne tycznych uprzedzeń.
polityczne oddziaływanie filozofii życiowej populary- L. W. Shannon w studium o popularnym cyklu
zowanej przez masowe wydawnictwa przeznaczone comiesów „Sierotka Anna" wykazał przez szczegółową
dla czytelników robotniczych. G. Orwell przedstawił analizę, że ta pozornie apolityczna, fantastyczna histo-
rolę tradycyjnych systemów wartościowania struk- ryjka obrazkowa wyrażała zdecydowane polityczne
tury klasowej w charakterystyce angielskich tygod- postawy: szerzyła propagandę anty-Rooseveltowską,
ników dla chłopców. Socjolog francuski A. Guillot, dyskredytowała zasady New Dealu, gloryfikowała nie-
w analizie politycznych aspektów filmu amerykań- ograniczoną inicjatywę prywatną i wolną konkuren-
skiego, stwierdził zbieżność wielu wątków filmowych cję, idealizowała dobroczynnych kapitalistów i atako-
z aktualnymi problemami polityki wewnętrznej i za- wała radykalnych i liberalnych „wrogów Ameryki"
granicznej Stanów Zjednoczonych; wskazał, jak dobór wewnątrz i na zewnątrz kraju.
bohaterów filmowych i „czarnych charakterów" od- G. Gcrbner w analizie masowych magazynów ko-
bija sympatie i antypatie dominujących politycznych biecych również stwierdził ich apologetyczne funkcje
11 wobec ustroju kapitalistycznego i uwypuklił politycz-
Por. Z. Gostkowski, Problem propagandy w ujęciu libe-
ralnych socjologów amerykańskich, „Kultura i Społeczeństwo" ny sens propagowanej w nich na użytek środowiska
1958, z. 2. robotniczego fatalistycznej filozofii życiowej. W kryty-
ce amerykańskiej kultury masowej często występują środków masowego komunikowania jest zaspokajanie
jej oskarżenia o szerzenie bierności i konformizmu. czy też kształtowanie gustu i zainteresowań odbior-
Mówi się o anestetycznych lub wręcz narkotycznych ców. Producenci kultury masowej często odpierają
skutkach jej działania, a niektórzy krytycy porównują zarzuty zwrócone przeciw własnej działalności powo-
jej rolę do funkcji, jaką igrzyska pełniły w systemie łując się na oczekiwania publiczności, którą obsługują.
politycznym dawnego Rzymu 50 . Seldes należy do krytyków, którzy odrzucają tego
Także i brytyjscy intelektualiści wyrażali obawy rodzaju usprawiedliwienia. Zgodnie z jego interpre-
przed indoktrynacją polityczną realizowaną za pomocą tacją zainteresowania i gusty wielkiej, zróżnicowanej
środków masowego komunikowania, którą uważali za publiczności noszą charakter ogólny i niesprecyzowa-
potencjalne zagrożenie nawet własnej niezależności ny. Generalny typ jej oczekiwań w stosunku do środ-
myśli. ków masowego komunikowania może być zaspokojony
Podobne opinie, choć nie dominują w analizie ma- w bardzo różnorodny sposób. Przy aktualnym syste-
sowej kultury, nie są odosobnione i spotykają się mie wytwarzania masowej kultury przeważająca część
z argumentami politycznej krytyki masowego społe- potrzeb intelektualnych, estetycznych i emocjonalnych
czeństwa, którymi operował C. W. Mills. Krytykę publiczności w ogóle nie zostaje zaspokojona. Część
aktualnych zasad realizacji kultury masowej w Ame- tych potrzeb producenci masowej kultury kanalizują
ryce raczej aniżeli koniecznych strukturalnych cech w sposób dowolny zgodnie z własnymi interesami
tego typu kultury w ogóle można spotkać także i kryteriami skuteczności oddziaływania.
u mniej radykalnych politycznie pisarzy. Do przeciw- Inni amerykańscy krytycy przy okazji rozważania
ników koncepcji immanentnego zła kultury masowej tego samego problemu powołują się na stwierdzenie
należy G. Seldes, jeden z najstarszych współczesnych Marksa o produkcji, która wytwarza sobie konsumen-
obrońców i rzeczników nowych form popularnej sztu- tów. Przykład takiej produkcji stanowi kultura ma-
ki, który zarazem stawia jej organizatorom wysokie sowa wykorzystująca w pełni właściwą wielkim
wymagania przemawiając w interesie publiczności. publicznościom elastyczność i plastyczność gustów.
Jeden ze stałych punktów dyskusji nad charakterem Aktualny typ zainteresowań i poziom gustów maso-
kultury masowej stanowi problem, czy zadaniem wych odbiorców jest zatem określony przez standary-
50
zowane treści masowej kultury i może ulec zmianom,
E. Morin, L. Brahms, Le contenu familial et social de w pewnych przynajmniej granicach, w rezultacie
la presse hebdomadaire fiminine, „Ecole des Parents" 1956,
nr 6; G. Gerbner, The Social Role of the Confession Magazi- ewolucji tych treści.
ne, „Social Problems" 1958, t. VI, nr 1; G. Orwell, Selected Bernard Berelson, jeden z czołowych badaczy ma-
Essays, London 1957; A. Guillot, Les aspects politiąues du sowej kultury i procesów komunikowania, zaleca jako
cinima amiricain, „L'Annee Sociologiąue" 1960; L. W. Shan-
non, The Opinions of Little Orphan Annie and Her Friends
drogę tej ewolucji zwiększenie skali różnorodności
w tomie Mass Culture; D. Auster, A Content Analysis of przekazywanych treści i lepsze ich dostosowanie do
Little Orphan Annie w Sociology. The Progress of a Decade, specjalnych zainteresowań różnorodnych kategorii
S. M. Lipset, N. J. Smelser eds., Englewood Cliffs 1961. odbiorców. Postulat pluralizmu treści, formy i pozie-
mów w obrębie kultury masowej formułują także z kongresów brytyjskich związków zawodowych po-
inni krytycy. Realizacja tego postulatu nasuwa jednak święcony był zagadnieniu mecenatu związkowego
problemy w pewnym aspekcie specyficzne dla systemu w stosunku do wartościowych form kultury popu-
skrajnie skomercjalizowanej kultury masowej, w in- larnej.
nym aspekcie noszące bardziej ogólny charakter. Odpowiednik tego rodzaju inicjatyw można wpraw-
Amerykańscy krytycy kultury masowej zdają sobie dzie znaleźć w Ameryce w postaci działalności uni-
sprawę z faktu, że jakiekolwiek bardziej radykalne wersytetów i stowarzyszeń wychowawczych lub reli-
reformy w tej dziedzinie są niemożliwe bez skutecz- gijnych organizujących własne wydawnictwa, progra-
niejszej ingerencji czynników publicznych w sferę my radiowe i telewizyjne. Nie ma tam natomiast
zastrzeżoną dotąd dla swobodnego działania prywat- czynnika, którego wpływ byłby porównywalny do
nych interesów. Oczywiście, nawet w Ameryce ko- zachodnio-europejskich monopoli lub ąuasi-monopoli
mercjalni producenci masowej kultury działają w pew- państwowych w dziedzinie radia i telewizji. Federal-
nych legalnie wyznaczonych ramach przepisów praw- na Komisja Komunikowania, daleka od podobnych
nych i cenzury. Sprawowana nad nimi kontrola nosi uprawnień w swojej działalności, napotyka ponadto
jednak raczej restrykcyjny aniżeli inspirujący cha- opór kręgów opinii amerykańskiej wciąż nieufnie na-
rakter. Nawet w dziedzinie restrykcji jest przy tym stawionej wobec rządowej ingerencji w sferę zastrze-
niezbyt skuteczna, czego dowód stanowiła m. in. nie- żoną dla prywatnych interesów i zainteresowań.
udana akcja parlamentarnej komisji powołanej pod Ta postawa ugruntowana w amerykańskich trady-
przewodnictwem senatora Kefauvera do zbadania cjach i wykorzystywana przez producentów masowej
demoralizującego wpływu komiksów. kultury dla ochrony własnych interesów z towarzy-
W krajach Europy zachodniej wpływ administra- szeniem odmiennej motywacji występuje w kręgach
cyjnej regulacji odgrywa znacznie większą rolę intelektualnych. Przybiera ona tutaj postać obaw
w kształtowaniu kultury masowej. Restrykcyjne dzia- przed podporządkowaniem środków kulturalnego od-
łanie jest znacznie skuteczniejsze, gdyż posiada po- działywania politycznym celom aktualnej administra-
parcie zorganizowanej opinii publicznej reprezento- cji, przed totalizacją polityczną stanowiącą formę
wanej przez czynniki o dużym autorytecie społecznym: ujednolicenia uważaną za bardziej niebezpieczną od
partie polityczne, środowiska intelektualne, organiza- komercjalnej standaryzacji.
cje związkowe i religijne. We Francji przykładem- Charakterystyczne jest, że to stanowisko amerykań-
skutecznego, zespolonego działania tych czynników skich intelektualistów ulegać zaczyna wyraźnej ewo-
było doprowadzenie do ograniczenia penetracji ame- lucji. W ostatnich dyskusjach pojawiają się opinie do-
rykańskich wydawnictw dla dzieci oraz kampania magające się nie tylko wzmożenia oficjalnej kontroli
przeciw sentymentalnej prasie kobiecej. Zarówno we w dziedzinie kultury masowej, ograniczenia reklamy
Francji, jak w Anglii krytyce inicjowanej przez orga- i eliminacji wpływu jej komercjalnych patronów na
nizacje społeczne towarzyszy ich własna inicjatywa treść audycji, ale także przemawiające za bezpośred-
organizacyjna w dziedzinie masowej kultury. Jeden nią działalnością organów publicznych w dziedzinie
organizacji masowej kultury, za subsydiowaniem wy- troli społecznej domagają się jednak jej melioracji
dawnictw, stworzeniem odpowiednika brytyjskiego i sublimacji, przez co rozumieją niekiedy oddanie
trzeciego programu w radiu i telewizji, za skupieniem środków masowego komunikowania na użytek wyż-
talentów i otwieraniem wybitnym twórcom drogi do szej, ekskluzywnej kultury. Na tym tle zarysowuje
masowych środków komunikowania. We wspomnianej się często różnica zdań między empirykami a artysta-
dyskusji zorganizowanej przez Amerykańską Akade- mi i teoretykami sztuki. Jest w ogóle charaktery-
mię Sztuk i Nauk za takimi właśnie formami inicja- styczne, że na Zachodzie najostrzejsza krytyka maso-
tywy i regulacji publicznej w dziedzinie masowej wej kultury tyczy nie jej politycznego, intelektual-
kultury wypowiadali się intelektualiści i działacze nego, a nawet nie moralnego, lecz estetycznego po-
społeczni51. ziomu.
Stwierdzając rozpowszechnianie się przekonań o ko- Nowsze badania socjologiczne uspokoiły nieco obawy
nieczności społecznej regulacji wytwarzania kultury opinii publicznej co do groźby demoralizacji wywo-
masowej w środowiskach najbardziej opornych wobec ływanej przez kulturę masową, wskazywały bowiem
idei etatyzacji kulturalnego życia nie należy jednak granice jej wpływu i uzależnienie jej oddziaływania
zapominać o różnicach postaw przedstawicieli środo- od licznych czynników społecznej i psychicznej na-
wisk intelektualnych. Zarówno w Europie, jak tury. Praktyczna, powszechnie uznawana doniosłość
w Ameryce wielu artystów i pisarzy pozostaje na nauk ścisłych i przyrodniczych dostatecznie zabezpie-
pozycjach totalnego potępienia kultury masowej, jak- czają przedstawicieli tych dyscyplin przed poczuciem
kolwiek bardzo niewielu tylko nie paktuje w jakiś zagrożenia ze strony niekompetentnej masowej popu-
sposób z jej potępionymi mocami. T. S. Eliot zarzucał laryzacji. W tej dziedzinie nie zachodzi też obawa
kulturze masowej oszustwo i operowanie surogatem, pomieszania produktów wulgaryzacji z dziełami
ale godził się na radiowe emisje „Mordu w Katedrze", 0 istotnej wartości naukowej, istnieją bowiem tutaj
a Herbert Read w masowym wydawnictwie typu ogólnie uznane pragmatyczne kryteria oceny. Inaczej
„Paperback" powtarzał swoje oskarżenia przeciw jest w dziedzinie kultury artystycznej. Tutaj hierar-
„klimatyzowanemu koszmarowi" współczesnej cywili- chia wartości uznawanych przez twórczych artystów
zacji zabijającej spontaniczność, różnorodność i wol- 1 estetyków w wielu wypadkach jest kwestionowana
ność stanowiące warunek prawdziwej sztuki. nie tyle przez szerokie masy odbiorców, które ją raczej
Intelektualiści zgadzający się akceptować kulturę ignorują, ile przez organizatorów i manipulatorów
masową pod warunkiem poddania jej ściślejszej kon- kultury masowej.
D. Macdonald od wielu lat powtarza twierdzenie,
51
Culture for the Millions?, głosy w dyskusji: A. Schlesin- że w dziedzinie kultury obowiązuje odpowiednik
ger Jr., S. Hook, G. Seldes; por. także W. Schramm, Who Is monetarnego prawa Greshama, zgodnie z którym gor-
Responsible ]or Quality w tomie Masy Communications oraz
E. v. den Haag, rec. z książki W. Schramm, Responsibility sza i mniej wartościowa sztuka wypiera lepszą. W li-
in Mass Communication, „American Sociological Review" 1958, teralnym sformułowaniu stwierdzenie to nie jest
nr 5. Prawdziwe. Ale w subiektywnym odczuciu eksklu-
żywnych twórców istotną wagę posiada obserwacja po- intelektualistów; wskazywał warunki i charakter izo-
wszechnego zalewu masowej produkcji namiastek i ki- lacji uczonych, artystów i pisarzy w społeczeństwie
czu artystycznego, w którego powodzi toną izolowane amerykańskim, które nawet wówczas, gdy wykorzy-
wyspy poważnych wydawnictw, artystycznych ekspo- stuje zdobycze nauki i sztuki, usuwa poza nawias
zycji, wykonań klasycznej i nowatorskiej muzyki. » spraw istotnie ważnych wiedzę i sztukę posuwając
W krajach Europy o starych tradycjach artystycznej zasadę utraty dystansu i eliminacji hierarchii kultu-
kultury narodowej humaniści i ekskluzywni twórcy ralnych zjawisk do granic ostatecznych Si.
czują się mniej izolowani w swoich zamkniętych krę- W takich warunkach rodzą się zrozumiałe dążenia
gach mimo ilościowego przytłoczenia masową kulturą kompensacyjne, powstają projekty sublimacji kultury
średniego i niższego poziomu. Doznają oni więcej masowej niekiedy bardzo radykalne, ale nie liczące
dowodów aprobaty społeczeństwa, które respektuje się z warunkami realizacji. Artyści domagają się prze-
określoną w ich własnym środowisku hierarchię wy- sycenia masowo popularyzowanej kultury najwyż-
bitności i sankcjonuje ją wyróżnieniami publicznymi, szymi wartościami artystycznymi bez stałej troski
orderami, rozetką Legii Honorowej lub szlacheckim o to, aby wszystko było dla wszystkich zrozumiałe;
tytułem — nawet wówczas, gdy faktycznie czyni domagają się zastąpienia dbałości o rozrywkę szacun-
większy użytek z produkcji popularnych dawców roz- kiem dla prawdy; zarzucają przy tym socjologom
rywki aniżeli z ich szacownej sztuki i wiedzy. zbytnią wyrozumiałość wobec masowej produkcji kul-
Amerykańscy artyści i humaniści pozbawieni są ta- turalnej, dopatrując się źródeł ich tolerancyjności
kiej pociechy. Nie tylko w hierarchii zarobków i spo- w braku osobistych doświadczeń płynących z twórcze-
łecznego zainteresowania, lecz także — aż do nie- go kontaktu z dziełami prawdziwej sztuki. Granica
dawna przynajmniej — w hierarchii prestiżu stoją pomiędzy stanowiskiem artystów i krytyków a socjo-
daleko w tyle poza mistrzami rock and rollu, popu- logów nie jest absolutna. Tendencja do różnicowania
larnymi komikami telewizyjnych rewii, gwiazdami się opinii jest jednak szeroko rozpowszechniona i nie
ekranu i ringu. Poczucie osobistego niezaspokojenia ogranicza się do Ameryki. Także we Francji socjolo-
i zagrożenia pozycji własnej sztuki rodzi tak pesy- gowie — E. Morin i J. Dumazedier — traktują kultu-
mistyczne opinie, jak zdanie murzyńskiego powieścio- rę masową z większą wyrozumiałością aniżeli pisa-
pisarza J. Baldwina, który powiedział: „Trudno być rze — J. Duhamel i A. Chamson.
Amerykaninem. Jedyna rzecz trudniejsza to być pi- Powściągliwość ocen socjologów wiąże się z doko-
sarzem. Ale być pisarzem amerykańskim jest prawie nywanymi przez nich badaniami recepcji masowej
niemożliwością"6*. *j§ kultury i analizą jej rozrywkowych funkcji. Badania
Józef Chałasiński charakteryzował kulturę amery- te doprowadzają do wniosku, że kultura masowa na-
kańską u schyłku lat pięćdziesiątych jako kulturę bez
53
J. Chałasiński, Kultura bez intelektualistów. New York—
51
Culture Jor the Millions?, cyt wyd., s. 186; por. także San. Francisco—Texas, „Kultura i Społeczeństwo" 1958, nr 3;
J Szczepański, Mitologizacja intelektualistów, „Studia Socjo- °bfite materiały na ten temat zawiera Kultura amerykańska,
c
logiczne" 1962, nr 3(6). yt. wyd.
wet w swej aktualnej postaci, budzącej liczne zastrze- nej dochodzą często do absurdu. Trudno inaczej okre-
żenia zaspokaja wiele istotnych potrzeb psychospo- ślić polemikę na łamach „Dissent" w 1958 r., w której
łecznych. Projekty sublimacji treści tej kultury H. Rosenberg zarzucał Macdonaldowi uznanie kiczu
utrzymane w pewnych granicach są do pogodzenia polegające na aprobacie przestarzałej modernistycznej
z jej dotychczasowymi funkcjami, a nawet mogą sztuki abstrakcyjnej (Picassa, Braque'a, Matisse'a,
wpłynąć na intensyfikację działania i skuteczność Klee).
pełnienia tych funkcji. Ze stwierdzenia plastyczności Główna słabość skrajnej krytyki masowej kultury
popularnych zainteresowań i gustów nie wynika jed- polega na braku programu lub choćby perspektyw jej
nak, że plastyczność ta jest nieograniczona. Należy przekształcenia. Macdonald, który nie tyle cierpi na
przypuszczać, że całkowite poddanie środków maso- antyamerykańską obsesję, ile się nią delektuje, z po-
wego komunikowania dyktaturze elitarnych kryte- godnym cynizmem stwierdza własną obojętność dla
riów estetycznych oraz intelektualnych nie doprowa- kulturalnej sytuacji mas. Jednak inni krytycy, uzna-
dziłoby do pełnego nasycenia świadomości społecznej jący zasadę rozumowania w kategoriach społecznych
wyższymi treściami, ale do istotnej zmiany funkcji potrzeb i zobowiązań, domagają się sublimacji aktual-
środków komunikowania, które przestałyby być ma- nego stanu przez ściślejszą kontrolę i szersze, choć nie
sowe. Ze stanowiska najbardziej radykalnych kryty- wyłączne uwzględnienie specjalnych zainteresowań
ków masowej kultury wynika zatem postulat jej fak- wyższego poziomu w systemie masowego rozpowszech-
tycznej likwidacji. Stanowi on logiczną konsekwencję niania treści. Bardziej umiarkowani krytycy masowej
przekonania, że jedyną sztuką godną tego miana jest kultury świadomie lub nieświadomie głoszą zatem
nieustannie twórcza, wciąż zmieniająca formy wy- zasadę homogenizacji, a przynajmniej pewnej jej
razu i konwencje awangardowa sztuka, która z natury postaci.
nie nadaje się do standaryzacji i masowego powielania. Poza zasadą homogenizacji oraz zasadą selekcji stylu
Wśród amerykańskich krytyków takie stanowisko i wątków zapewniając osiągnięcie wspólnego mia-
zajmują Macdonald, Greenberg, Rosenberg. nownika niemożliwa wydaje się realizacja kultury
Wskazywanie na prawdopodobne sytuacyjne czyn- masowej. Sposób realizacji tych zasad może być jed-
niki uwarunkowania stanowiska niektórych krytyków nak różny w zależności od kształtujących masową kul-
kultury masowej na Zachodzie nie ma na celu de- turę czynników społeczno-kulturalnych. Tutaj otwie-
zawuowania ich argumentów, które w znacznej części rają się perspektywy przeobrażeń kultury masowej.
są uzasadnione. Lewis Coser w polemice z Shilsem
słusznie zwrócił uwagę, że odwoływanie się do ideolo-
ZASADA WSPÓLNEGO MIANOWNIKA
gicznych rozczarowań krytyków masowej kultury nie A SPECYFICZNOŚĆ KULTUKY MASOWEJ
stanowi odpowiedzi na ich rzeczowe zarzuty. Celność,
polemiczna swada i wyborny sarkazm krytyki nie Przyjęte w niniejszych rozważaniach kryteria kul-
może jednak przesłonić faktu, że naj skraj niej si z kry- tury masowej noszą ogólny, formalny charakter i nie
tyków w poszukiwaniu absolutnej czystości estetycz- rozstrzygają w sposób bezpośredni o treści masowej.
kultury. Przedstawiona w poprzednich rozdziałach kowania dzielące Stany Zjednoczone i niektóre kraje
krytyka kultury masowej zwraca się przede wszyst- zachodniej Europy. Również w dziedzinie treści wy-
kim przeciwko treści. Zagadnienie stosunku formal- stępuje pewne zróżnicowanie wynikające z odmien-
nych cech kultury masowej do jej treści wymaga nych ram prawnych funkcjonowania masowej kultury,
wyjaśnienia. z różnic struktury społecznej, tradycji etnicznych
Z szerokiego zakresu oddziaływania standaryzowa- i pozycji społecznej intelektualistów. Obok tego dzia-
nych treści wynika, że identyczne elementy kultury łają jednak czynniki sprzyjające ujednoliceniu; są to
masowej docierają do zróżnicowanej publiczności, zło- ogólne warunki przemysłowego i zurbanizowanego
żonej z grup i jednostek o niejednakowych kwalifi- społeczeństwa, identyczność technicznych zasad funk-
kacjach intelektualnych, zainteresowaniach i gustach. cjonowania środków masowego komunikowania,
Organizatorzy kultury masowej poszukują wspólnego a wreszcie proces dyfuzji, odgrywający w rozwoju
mianownika dla tej różnorodności. Jeśli nie chcą re- kultury masowej bardzo istotną rolę.
zygnować z masowego zasięgu swych przekazów, Stany Zjednoczone stanowiły w ciągu kilkudziesięciu
muszą znaleźć formę i treści odpowiadające w pew- lat ośrodek silnego promieniowania masowej kultury,
nym przynajmniej stopniu bardzo znacznej części a wiele cech uważanych za jej specyficzne właściwości
potencjalnej publiczności. Zasada wspólnego mianow- wystąpiło w tym kraju ze szczególną wyrazistością.
nika jest, mniej lub bardziej świadomie, uznawana Pewne czynniki życia amerykańskiego szczególnie
w każdych warunkach organizacji kultury masowej, sprzyjały rozwojowi tego typu kultury. Niektóre
może być jednak realizowana w sposób rozmaity. z nich zaobserwował de Tocqueville jeszcze w poło-
W komercjalnym systemie kultury masowej połą- wie XIX w. Inne odegrały rolę dopiero u schyłku
czonym z nieograniczoną konkurencją zasada wspól- tego stulecia. Do tych późniejszych czynników obok
nego mianownika realizowana jest w walce o rozsze- przyśpieszonego tempa urbanizacji należy w szczegól-
rzenie i utrzymanie rynku dla produkowanego towaru., ności imigracja, która uległa intensyfikacji po 1885 r.
W tej sytuacji stosuje się wszelkie możliwe środki wraz z przyśpieszeniem tempa rozwoju przemysłowe-
zmierzające do objęcia wspólnym mianownikiem jak go i urbanizacji.
największych mas. Rezultat tych tendencji stanowi Zróżnicowane etnicznie masy imigrantów wyrwa-
wykształcenie się określonego stylu kultury masowej, nych gwałtownie z gruntu macierzystej kultury za-
charakterystycznego dla jej komercjalnej odmiany. ważyły w sposób istotny na formowaniu się kultury
Jednolitość stylu właściwa dla tej odmiany nie jest amerykańskiej. Integracja społeczna tak heteroge-
jednak bezwzględna; z drugiej zaś strony pewne jego nicznej masy stanowiła trudne zadanie.
właściwości nie zamykają się w granicach wyznaczo- Środki masowego komunikowania dostarczyły tech-
nych dominacją komercjalnej kultury. nicznej pomocy przy jego realizacji; pozostał jednak
Zwracano już uwagę na różnice natury organiza- do rozwiązania problem doboru treści, które mogłyby
cyjnej wyrażające się w rozmaitym stopniu komer- Przemówić zarówno do potomków angielskich i szkoc-
cjalizacji lub etatyzacji masowych środków komuni- kich nonkonformistów od dawna wrośniętych w ame-
rykańską glebę, jalc do wnuków niemieckich i skan- działywań nie należy przy tym zapominać, że i ona
dynawskich robotników, do synów irlandzkich, włos- także stanowi produkt uprzednich procesów dyfuzji,
kich i polskich chłopów zmienionych w najemną że ma charakter synkretyczny. A. Malraux w nastę-
rolniczą i przemysłową siłę roboczą. Trzeba było pujący sposób określił kiedyś wpływ amerykańskiej
sprowadzić do wspólnego mianownika całą różnorod- ekranizacji Anny Kareniny z Gretą Garbo w roli ty-
ność ich zainteresowań, kwalifikacji intelektualnych, tułowej: „Szwedzka aktorka pod kierunkiem amery-
tradycji, wierzeń i uprzedzeń, aby dotrzeć do nich kańskiego reżysera na usługach Rosjanina Tołstoja
jednocześnie za pomocą tych samych symbolicznych wzrusza Zachód, Indie i Japonię".
treści przekazywanych przez prasę, film, radio i tele- Ponieważ wpływy amerykańskiej kultury masowej
wizję obejmującą swym wpływem dziesiątki milionów. ulegały szerokiemu rozpowszechnieniu w procesie dy-
Ta specyficzność rozwoju odbiła się na poziomie fuzji i ponieważ stanowi ona szczególnie wyraźnie
wspólnego mianownika amerykańskiej kultury maso- skrystalizowaną, krańcową postać swoistej odmiany
wej, a jej rola powinna być wyodrębniona z rozważań, kultury masowej, posłuży tu za główną podstawę
na temat strukturalnych właściwości kultury maso- charakterystyki tej kultury.
wej w ogóle. Nie można jednak zaprzeczyć, że liczne D. Macdonald w zbiorze swoich esejów Against
produkty amerykańskiej kultury masowej przenikały the American Grain (1962) nadał kulturze masowej
i przenikają wciąż do krajów różniących się od Ame- znamienną nazwę „amerykańskiego nasienia" obcią-
ryki tradycjami, tempem rozwoju, stopniem hetero- żając Amerykę główną odpowiedzialnością za ukształ-
geniczności i ruchliwości, zbliżonych do niej jedynie towanie tego typu kultury. Niezależnie od stosunku
przez udział w analogicznej formie cywilizacji prze- wobec amerykańskiej odmiany kultury masowej trze-
mysłowej. Postać, jaką przybrała kultura masowa ba pamiętać, że nie jest to jedyna możliwa postać tego
w Ameryce, zaważyła zatem na określeniu charakteru typu, że nie wszystkie jej właściwości stanowią ko-
tego typu kultury w bardzo szerokim zakresie. Jej nieczne cechy typu kultury masowej w ogóle.
wpływy nie zatrzymały się całkowicie na granicy Ekspansywne dążności masowej kultury amerykań-
dzielącej kraje o odmiennym ustroju społecznym, skiej związane z właściwą jej realizacją zasady wspól-
przenikały nawet do krajów o innym poziomie spo- nego mianownika wiążą się z rozbudową jej rozryw-
łeczno-ekonomicznego rozwoju. Ze względu na rolę kowych funkcji. Zwracano już poprzednio uwagę na
i poziom techniczny środków masowego komunikowa- powiązanie kultury masowej z wolnym czasem jako
nia jako narzędzi masowej kultury zrozumiałe jest, przywilejem wielkich mas. Mimo że określenie całej
że ten typ kultury ulega dyfuzji w szczególnie silnym epoki współczesnej jako cywilizacji czasu wolnego nie
stopniu. wydaje się właściwe, należy przyznać, że filozofia za-
Według określenia angielskiego pisarza J. Bowena, bawy rehabilitowana i przystosowana do użytku mas,
o czym dziś myślą w mieście Dayton stanu Ohio, odgrywa w tej epoce dużą rolę. Różni się ona w spo-
o tym jutro będą myśleli w Manchesterze. Mówiąc sób istotny od syntezy religijnej moralności i ducha
o amerykańskiej kulturze masowej jako ognisku od' Produkcyjnego właściwego dla ubiegłego stulecia
ł bywa traktowana jako reakcja na alienację rodzoną rywce. Bezwzględny wzrost zakresu informacji sta-
przez techniczne i społeczne warunki pracy oraz orga- nowi naturalną konsekwencję powiększenia objętości
nizację społeczeństwa. gazet. Bardzo charakterystyczna jest jednak nie tylko
Potrzeba i afirmacja rozrywki, krytykowana przez zmiana proporcji, lecz i stylu informacji. W dzienni-
niektórych myślicieli współczesnych jako objaw zdzie- kach amerykańskich o wielkich nakładach ewolucja
cinnienia epoki, stanowi motyw szeroko wykorzysty- funkcji wyraża się przede wszystkim w selekcji i uję-
wany przez kulturę masową, ponieważ sprzyja szcze- ciu informacji, które zdaniem van den Haaga zostają
gólnie realizacji zasady wspólnego mianownika. Praca podporządkowane zadaniom rozrywkowym na równi
ludzka jest jeszcze wciąż bardzo zróżnicowana, ale z innymi działami pisma. Zgodnie z ustaloną receptą
rozrywki i zabawy ujednolicają się coraz bardziej prezentuje się publiczności mężów stanu w sposób
w rezultacie postępów demokratyzacji. Szczególnie podobny jak gwiazdy filmowe włączając ich do sy-
przy tym sprzyjają standaryzacji bierne formy roz- stemu wedetyzacji, zaś doniosłe polityczne wydarze-
rywki. Czynny udział w grach sportowych, żeglarstwo nia upodabnia się do sensacji czerpiącej materiał
lub turystyka wymagają warunków fizycznych, któ- z rejestrów wypadków lokalnych lub kroniki skanda-
rych nie potrzebuje posiadać widz imprez sportowych. lów. I tu również działa zasada wspólnego mianownika
Trudniej zorganizować rodzinny kwartet smyczkowy operująca założeniem, że sympatie i zainteresowania
niż słuchać muzyki kameralnej przez radio. Jeszcze polityczne publiczności mogą się różnić, wszystkim
łatwiejsze dla większości odbiorców zdaje się być słu- natomiast jest wspólne pragnienie rozrywki, zaintere-
chanie jazzu. Działanie środków masowego komuni- sowanie sensacją.
kowania przyczynia się szczególnie do nadania zbio- L. Lowenthal na podstawie analizy biografii publi-
rowym rozrywkom biernego charakteru, który sta- kowanych w dwóch popularnych magazynach amery-
nowi częsty przedmiot krytyki zarówno społecznych kańskich w ciągu pierwszych czterdziestu lat XX w.
działaczy, jak intelektualistów ceniących osobisty wy- wykazał, że w doborze bohaterów biografii dokonała
siłek amatorów jako drogę zbliżenia do dzieł myśli się ewolucja od typu polityka i businessmena do ka-
i sztuki. tegorii osób, których zawód polega na dostarczaniu
Hypertrofia funkcji rozrywkowych prasy, radia i te- rozrywki. Nieprzetłumaczalne na język polski okre-
lewizji prowadzi przy tym do ograniczenia innych ich ślenie entertainers — dawcy rozrywki lub „zabawia-
funkcji, np. zadań oświatowych i informacyjnych, cze" — obejmuje różne kategorie takich zawodów,
których ewolucja widoczna jest szczególnie w prasie. jak literaci, artyści, aktorzy rewiowi i filmowi, gwiaz-
Kurczenie się zakresu informacji znacznie wyraźniej dy sportu wyczynowego, śpiewacy i muzycy jazzowi.
występuje w Ameryce niż w Europie. Dawne tradycje W okresie międzywojennym i w latach czterdziestych
historyczne prasy umożliwiają przy tym dokonywanie oni stają się bohaterami narodowymi Ameryki wy-
porównań, które prowadzą do stwierdzenia zmniej- pierając zdecydowanie dawne personalne symbole
szania się proporcji informacji i komentarza politycz- reprezentujące świat interesów i polityki. Badania
nego w stosunku do działów pism poświęconych roz- Lowenthala wykazały ponadto, że od 1901 do 1941 r.
wśród biografii dawców rozrywki reklamowanych nażerowie i wytwórcy masowej kultury nie mają
przez masowe środki komunikowania dokonuje się ambicji wznoszenia pomników trwalszych od spiżu.
stały wyraźny spadek proporcji sylwetek przedstawi- Jeśli działają w ramach systemu komercjalnego, prag-
cieli poważnej literatury, sztuki i muzyki na rzecz ną natomiast zdobyć jak najliczniejszą rzeszę doraź-
biografii aktorów filmowych i rewiowych, piosenka- nych odbiorców swych wytworów.
rzy i championów sportu 54 . Z tej zasady wynika także standaryzacja masowej
Współzależna ewolucja zainteresowań i postaw pu- produkcji; w systemie konkurencji działają jednak
bliczności doprowadziła zatem do ugruntowania nowej czynniki wpływające na jej częściowe ograniczenie.
kategorii symboli społecznych stanowiących przedmiot W dziedzinie kultury masowej, jak w każdej dziedzi-
zainteresowania i identyfikacji dla milionowej pu- nie masowej wytwórczości, rozgrywa się współzawod-
bliczności nie tylko w Ameryce, ale na znacznej połaci nictwo pomiędzy producentami ubiegającymi się o za-
świata. Pośmiertny kult Ramona Novarro, Jamesa interesowanie odbiorców. Każdy nowy magazyn, nowy
Deana, Garry Coopera przekroczył granice kontynen- cykl audycji radiowej lub telewizyjnej stara się wy-
tów i politycznych podziałów. Śmierć Marylin Monroe różnić jakąś zwracającą uwagę cechę, podobnie jak
obudziła zainteresowanie i emocje intelektualistów- nowa marka papierosów lub nowy model samochodu.
krytyków, ekspedientek sklepowych i pensjonarek Różnice wprowadzane w obu kategoriach produkcji
w pięciu częściach świata s s . Masowa kultura nie re- noszą jednak charakter drugorzędny. D. Riesman
zygnuje także z wykorzystywania popularności wy- określał je jako różnice marginalne. Podstawowe po-
bitnych uczonych, mężów stanu i wielkich artystów, dobieństwo, które je łączy, wynika z dążenia do za-
wyciąga jednak wnioski z faktu, że Dean i Monroe spokojenia tych samych potrzeb.
stanowią wspólny mianownik zainteresowań i sym- Zasada wspólnego mianownika sprawia, że produ-
patii większej liczby ludzi niż Einstein i Camus. Pa- cenci masowej kultury apelują najchętniej do zainte-
mięć o Einsteinie i Camusie będzie na pewno trwalsza resowań uważanych za najbardziej uniwersalne. W re-
niż wspomnienie efemerycznych sław ekranu, ale kul- zultacie standaryzacja problematyki masowej kultury
tura masowa mało się liczy z elementem trwałości. dokonuje się w płaszczyźnie kilku podstawowych
Z natury funkcjonowania radia, prasy i telewizji wątków i motywów: humorystycznego, dramatyczne-
wynika, że ich własna produkcja stanowi dzieło chwili, go, seksualno-romansowego, sentymentalnego, perso-
ich sukces sprawę jednego dnia. W odróżnieniu od nalnego. Nie bezzasadnie przypisuje się oczywiście
sztuki ubiegłych epok artystyczna produkcja maso- tym wątkom zdolność apelowania do powszechnych
wej kultury jest równie krótka jak samo życie. Me- i elementarnych ludzkich zainteresowań. Atrakcyjność
tych wątków nie została odkryta dopiero przez kul-
" L. Lowenthal, Literaturę, Popular Culture and Sodety, turę masową, która stworzyła jedynie specjalne wa-
rozdz. „The Triumph of the Mass Idol", cyt. wyd.
M
runki i metody ich eksploatacji.
E. Morin, Les Stars, Paris 1957. Na temat śmierci
M. Monroe pisał filozof L. Goldmann we francuskim tygod- Publiczni „zabawiacze'? z masowych środków ko-
niku „L'Express", w Polsce „Polityka" i „Nowa Kultura". munikowania pełnią w demokratycznych warunkach
masowego społeczeństwa funkcje analogiczne do roli badaniach; np. według ankietowych danych J. Duma-
trefnisiów na dworach książęcych. Każdy posiadacz zediera 65% widzów kinowych oczekuje od filmu in-
radia i telewizji dysponuje u siebie w domu codzien- teresującej akcji, 18% — prawdy życia, a więc rów-
nymi usługami komików rewiowych. Wystarczy zaś nież pewnych treściowych wątków. Intensywność za-
posłuchać transmisji Lekkiego Programu B.B.C., by stępczego przeżywania i zaangażowania odbiorcy
się przekonać, jak łatwo i chętnie śmieje się angielska potęguje się na ogół w miarę wzrostu dramatycznego
publiczność zgromadzona w studio z łatwych i stereo- napięcia fikcji artystycznej, gwałt zaś stanowi szcze-
typowych dowcipów rewiowych artystów. Masowa gólnie efektywny czynnik wzmożenia dramatycznego
sztuka filmowa w ciągu kilkudziesięciu lat stworzyła napięcia. Sztuki dynamiczne od wieków posługiwały
galerię komicznych postaci o międzynarodowej sławie, się motywem gwałtu; wykorzystuje go obficie kultura
sięgających rangą od cyrkowych błaznów do komików- masowa, a czyni to w sposób sobie właściwy, to znaczy
-filozofów. Popularne serie historyjek obrazkowych z zastosowaniem schematów, uproszczeń i zagęszcze-
humorystycznym elementom zawdzięczają swą nazwę nia akcji.
komiksów. Reprezentują zaś one humor w rozmaitej Gwałt jako element treści masowej produkcji arty-
postaci, od pogodnego lub płaskiego dowcipu do iro- stycznej w systemie komercjalnej kultury stanowił
nicznego, niekiedy makabrycznego, inteligentnego hu- przedmiot szczególnie licznych badań. Jedna z analiz
moru cyklów „Pogo", „Crazy cat" i „Mad", których przeprowadzonych w Ameryce wykazała, że na 10 to-
walory uznają nawet niechętni masowej kulturze in- mików i 1000 pojedynczych odcinków komiksów przy-
telektualiści. Różnice marginalne tej wytwórczości nie padało 218 wielkich i 319 pomniejszych zbrodni,
są zatem całkowicie błahe. Dominuje jednak nad nimi 531 bójek i 87 aktów okrucieństwa, łącznie 1155 scen
standaryzowana postać produktu. gwałtów. Telewizja amerykańska w ciągu jednej
Podobnie jak dowcip, także dramatyczny wątek godziny programu dramatycznego prezentuje średnio
masowej kultury operuje pewnymi standaryzowanymi 9,7 aktów gwałtu, telewizja brytyjska — 6 podob-
odmianami. Rolę tego typu wątku należy uznać za nych aktów. Według szacunkowych obliczeń młodzież
naczelną i pierwotną w stosunku do wszystkich na- amerykańska w wieku od 8 do 18 lat przyswaja sobie
stępnych kategorii motywów masowej kultury. Jak przeciętnie z różnych środków masowego komuniko-
stwierdza S. Ossowski, najpowszechniejszym moty- wania 18 000 opisów i obrazów rozmaitych zbrodni5T.
wem skłaniającym do recepcji dzieł sztuki dynamicz-. We Francji natężenie motywu gwałtu jest mniejsze,
nej jest poszukiwanie wrażeń, „potrzeba wżycia się szczególnie w wydawnictwach dla młodzieży znajdu-
w inne światy, potrzeba przeżywania, przynajmniej jących się pod bardziej rygorystyczną kontrolą władz
w charakterze obserwatora, zdarzeń, których rzeczy- wychowawczych i opinii publicznej, ale i tam motyw
M
wistość nie może nam dostarczyć" . Ilustrację tej ten odgrywa rolę w masowych audycjach i wy-
ogólnej tezy znaleźć można w licznych szczegółowych dawnictwach.
" S. Ossowski, U podstaw estetyki, Warszawa 1958, " B. Paulu, British Braadcasting, Minnesota 1956, s. 257;
s. 174—5. E
- Morin, L'esprit du temps, Paris 1962.
Kultura masowa eksploatuje wątek dramatyczny za wieści G. Simenona, zarówno jak pozbawione wszel-
pomocą różnych stereotypowych schematów, do któ- kich ambicji artystycznych seryjnie produkowane
rych należy schemat westernu, klasycznego romansu historie poszukiwania sprawców przestępstwa, z racji
awanturniczego typu „serce i szpada", powieści wo- ich głównej osnowy nazywane w Ameryce Whodunit,
jennej oraz najpopularniejszy wątek kryminału. Gra od — Who has done it: kto jest sprawcą?
0 życie tocząca się między ofiarą a mordercą, jeszcze Nie wydaje się jednak, aby samo zróżnicowanie
częściej zaś między mordercą i rzecznikiem sprawie- detektywistycznych powieści miało decydujące zna-
dliwości nie bez przyczyny stanowi motyw szeroko czenie dla rozszerzenia społecznego zakresu ich re-
eksploatowany przez wyspecjalizowanych twórców, cepcji; amatorzy kryminałów z kręgów intelektual-
pod których firmą działają czasem całe kombinaty nych nie poszukują w nich bowiem walorów formal-
produkujące literaturę sensacyjno-kryminalną. Ten nych lub psychologicznych, lecz wartkiej i powikłanej
typ wątku szczególnie sprzyja konstruowaniu akcji akcji, której komplikacje absorbujące uwagę na po-
obfitującej w napięcie, emocjonującej i angażującej dobieństwo szarady zmuszają do zapomnienia o po-
zainteresowanie. Stanowi on kontynuację jednego ważnych problemach i przez to dostarczają odpręże-
z najstarszych nurtów literatury popularnej reprezen- nia. Można przypuszczać, że powodzenie literatury
towanej przez angielskie chapboofcs z XVII i XVIII w., kryminalno-detektywnej będzie tym większe, im bar-
1 tak różne ogniwa, jak pamiętniki Vidocqa, nowele dziej wielka literatura będzie eliminowała wątek
E. A. Poe, powieści E. Gaboriau. Czwarta część po- fabularny ewoluując w kierunku antypowieści. Fakt,
wieści publikowanych corocznie w Ameryce przypada że literatura kryminalno-sensacyjna dostarcza dość
na literaturę kryminalną. Jeden tylko autor, M. Spil- szerokiego wyboru np. pomiędzy psychologizowaniem
lane, w ciągu siedmiu lat ogłosił sześć książek w nakła- Simenona, poprawnym schematyzmem E. S. Gardnera
dzie ogólnym 24 milionów egzemplarzy. i A. Christie oraz brutalnością i sadyzmem Spillane'a,
Powieść kryminalna jest jednym z nielicznych dzia- zatem posiada istotne znaczenie z praktyczno-społecz-
łów kultury masowej, które znajdują uznanie wśród nego punktu widzenia. Powieść sensacyjna zarówno
intelektualistów. Do jej obrońców zaliczają się m. in. jak western filmowy ze względu na sam gatunek
T. S. Eliot i A. Gide; jej amatorów spotyka się wśród artystyczny poddają się estetycznej i moralnej subli-
wybitnych uczonych i polityków, zarówno jak wśród macji łatwiej, aniżeli małe formy kultury masowej,
czytelników reprezentujących najniższą kategorię wy- takie jak comics i cykle telewizyjne, które najczęściej
kształcenia i wyrobienia umysłowego. Literatura ta prezentują wątek gwałtu w postaci syntetycznej, wy-
odgrywa zatem rolę wspólnego mianownika dla pu- preparowanej, a więc szczególnie drastycznej.
bliczności o szczególnie rozległej skali społecznego Nowe perspektywy zastosowania dramatycznego
zróżnicowania. Jest ona nieco mniej zuniformizowa- wątku otworzyła tzw. fikcja naukowa związana z dzie-
na niż niektóre inne elementy kultury masowej; dziną astronautyki. Podobnie jak literatura podróż-
można bowiem znaleźć w jej ramach książki o nie niczo-przygodowa, dostarcza ona możności przenie-
kwestiowanych na ogół zaletach literackich, jak po- sienia motywu gwałtu ze sfery stosunków między
ludźmi w dziedzinę walki z siłami przyrody. Nie rozległej dziedzinie amerykańskiej kultury masowej,
wyruguje ona jednak z pewnością sensacyjno-krymi- 58
jaką stanowi reklama . Reklamą nie zajmowano się
nalnych motywów z kultury masowej. Właściwy tej oddzielnie w tej książce ze względu na jej instru-
kulturze synkretyzm może natomiast sprzyjać łącze- mentalny w zasadzie charakter. Niewątpliwie jednak
niu obu typów wątku. Tajemnicze morderstwo na reklama stanowi bardzo istotny element masowego
pokładzie statku kosmicznego stanowi spiętrzenie sen- komunikowania w systemie komercjalnym.
sacji sprzyjające maksymalizacji zainteresowań; ta- Sztuki wizualne dysponują bogatymi środkami eks-
kimi spiętrzeniami chętnie operuje kultura masowa. ploatacji motywu płci; telewizja, film i świat kina
Wydzielone tutaj stereotypowe wątki charaktery- prócz bezpośredniego obrazu operują kodem symboli
styczne dla kultury masowej rzadko w ogóle wystę- zrozumiałych dla publiczności, a pozwalających omi-
pują w izolacji od siebie wzajem. Jak stwierdził jać cenzuralne ograniczenia. Amerykańska literatura
E. Morin zazwyczaj można mówić raczej o przewadze, romansowa wytworzyła również specjalne słownictwo,
aniżeli o wyłączności któregoś z nich, i na tej zasadzie w którym figurują wyrażenia nieznane w słowniko-
tylko dokonywać klasyfikacji utworów sensacyjnych wej angielszczyźnie (np. przymiotnik sexy).
lub romantycznych. Zarówno powieść sensacyjna, jak Relikty purytańskiej moralności wpływają wpraw-
film typu kryminału lub western w większości wy- dzie na pewne ograniczenia tego wątku w krajach
padków nie rezygnują z wątków romantyczno-seksu- anglosaskich, gdzie pozostawia się więcej swobody
alnych. Nieco częściej natomiast pozbawiony jest ele- opisom sadystycznych morderstw niż zwykłych aktów
mentu sensacji pewien typ nowelistycznej literatury seksualnych.
romantycznej, przeznaczonej na użytek kobiet. Autorzy-producenci, sporządzający swoje utwory
Motyw stosunku pomiędzy mężczyzną a kobietą według określonej formuły, ustalonej często przez wy-
stanowi, obok wątku gwałtu, drugą najpopularniejszą dawcę, nie posuwają się poza granicę, której przekro-
płaszczyznę uniformizacji tematyki masowej kultury. czenie mogłoby ich narazić na zarzut pornografii.
To również jest jeden z odwiecznych motywów twór- Przestrzeganie pewnej wyznaczonej linii jest znacznie
czości artystycznej, któremu producenci popularnej łatwiejsze dla tego typu pisarzy niż dla autorów
sztuki słusznie przypisują walor uniwersalności i który miary D. H. Lawrence'a lub H. Millera, którzy są
standaryzują przez specyficzne ujęcie. Motyw ten spontanicznymi twórcami. W literaturze masowej wul-
występuje w dwóch dość wyraźnie wyodrębnionych garność, brutalność, nieprzyzwoitość są zazwyczaj na
wariantach: jako wątek płci („seksu") i sentymentu. zimno i ostrożnie wykalkulowane.
W pierwszym wypadku akcentowana jest na tyle Granice dozwolonej swobody są jednak elastyczne.
bezpośrednio, jak na to pozwalają względy cenzuralne, G. Orwell i R. Hoggart, charakteryzując kryminalno-
fizjologiczna strona stosunków między obu płciami -romansowe powieści amerykańskie lub pisane w Angli
i w ogóle fizjologia i anatomia płci. Wielokrotnie według amerykańskich wzorów, cytowali ustępy świad-
zwracano uwagę na fakt, jaką rolę odwołanie się do czące o bardzo znacznej tolerancji cenzury obyczajo-
płci, czyli wykorzystanie sex appealu, odgrywa w tak 51
V. Packard, The Hidden Persuaders, New York 1957.
wej obu krajów. Seksualno-kryminalne historie, któ- ną i polityką znacznie mniej czasu i uwagi poświęcali
rych wydania osiągają w Anglii do 500 tysięcy egzem- literaturze. Rozszerzenie społecznego kręgu publicz-
plarzy, charakteryzują się zamiłowaniem do przed- ności na czytelniczki z warstwy drobnomieszczańskiej
stawiania środowisk gangsterskich i ludzi marginesu i klasy robotniczej stworzyło wielki, chłonny rynek
społecznego, obfitością okrutnych scen, opisów zgwał- dla literatury przesyconej problematyką miłosną.
ceń, zboczeń i umysłowego upośledzenia. Operują one Obok rozwijających się równolegle czasopism kobie-
językiem sztucznego, wystudiowanego prymitywizmu, cych o charakterze w znacznej mierze instrumental-
stanowiącym niekiedy echo prozy Hemingwaya. Poza nym, tj. poświęconych poradom praktycznym i zdro-
brutalnej męskości łączy się w nich z eliminacją wotnym, modzie, kuchni, a także informacji, rozwinął
wszelkich ocen moralnych. Pomimo umiejętności wy- się obszerny dział wydawnictw całkowicie wypełnio-
wołania napięcia w kulminacyjnych momentach łatwo nych fikcją literacką o sentymentalno-romantycznym
wpadają one w banalność M. nastroju.
Zdaniem Hoggarta ten typ literatury poświęconej Amerykańskie magazyny tego typu lansowane w la-
zagadnieniom płci wypiera po ostatniej wojnie lite- tach dwudziestych przez koncern Macfadden Press
raturę romansową wzorowaną na francuskiej powieści określane są jako „prasa zwierzeń"; we Francji ana-
bulwarowej. Cokolwiek można by było powiedzieć logiczny gatunek nazywany „prasą serca" zapoczątko-
na temat jego popularności w masowych broszuro- wał tygodnik „Confidence" w 1938 r. W drugiej po-
wych powieściach, takie ujęcie wątków miłosnych łowie stulecia francuska prasa serca miała około
nie dominuje jednak w amerykańskiej ani tym bar- 6 milionów nakładu, analogiczne magazyny amery-
dziej w europejskiej prasie masowej. W Ameryce kańskie — 18 milionów.
tuż za pierwszym progiem umasowienia zaczął się Ta dziedzina kultury masowej stanowi domenę
rozwój sentymentalnej prasy kobiecej realizującej szczególnie wyraźnej uniformizacji. Charakteryzuje
odmienny wariant wątków miłosnych. ją skrajna stereotypizacja fabuły i bohaterów, ope-
Od najpierwszych zaczątków masowej kultury pu- rowanie stylistycznymi prefabrykatami, anonimowość
bliczność kobieca odgrywała dużą rolę w wyznaczeniu produkcji, jednolitość wartości. W przeciwieństwie
charakteru jej produkcji, stanowiła bowiem liczną do historii o seksualno-kryminalnym wątku literatura
ta odznacza się silnym akcentowaniem problemów
i chłonną kategorię odbiorców. W ciągu XVIII i XIX w.
moralnych, reprezentuje przy tym manichejski sy-
kobiety z warstwy burżuazji były najgorliwszymi czy-
stem etyczny często spotykany w filozofii moralnej
telniczkami romansów i prenumeratorkami czasopism
kultury masowej, której nieporadna, prymitywna
poświęconych literaturze popularnej; ich mężowie technika artystyczna niezdolna do operowania od-
i ojcowie zajęci interesami, walką o pozycję społecz- cieniami, ilekroć wkracza w sferę ocen, posługuje się
przeciwstawieniem barwy czarnej i białej.
« G. Orwell, Raffles and Miss Blandish, w tomie Mass
Culture; R. Hoggart, The Uses of Literacy, rozdz. „The Ne- Prasa serca i zwierzeń, podobnie jak odpowiadający
wer Mass Art: Sex in Shiny Packets". tej typ produkcji telewizyjnej i radiowej nie elimi-
nują całkowicie śliskich tematów i ryzykownych sy- stawianego środowiska niż analogiczne wydawnictwa
tuacji; nie szczędzą jednak moralnego komentarza. francuskie. Jeden i drugi typ prasy sentymentalnej
Tematyka ich obraca się wokół spraw miłości ujętych hołduje jednak w podobnym stopniu irracjonalistycz-
głównie ze stanowiska emocjonalnych doznań kobiety, nej i fatalistycznej filozofii życiowej, wyrażającej się
nie zaś z punktu widzenia fizjologii seksualnych prze- w zasadzie biernego podporządkowania się losowi
żyć jej partnera, jak w wypadku poprzedniego typu połączonej z marzeniami o szczęściu. Pragnienie
wątków. Motyw miłosnych pożądań i uniesień splata szczęścia jako motyw prasy sentymentalnej wiąże
się tu ściśle z poczuciem winy, które akcentują cha- się z ogólną właściwością kultury masowej, określoną
rakterystyczne tytuły opowiadań: „Wyrzuty sumie- poprzednio jako moralność zabawy. Najpopularniejszy
nia", „Na czarnej drodze zemsty", „Podwójnie win- francuski magazyn ilustrowany „Nous Deux", o na-
na", „Zabiłam własne dziecko", „Przeklęte cienie", kładzie półtora miliona egzemplarzy, nosi podtytuł
„Najbardziej bezwstydna noc mego życia", „Rozdarta ,.L'Hebdomadaire qui porte bonheur" — tygodnik
między obowiązkiem i pożądaniem". (Patrz tablica 1).'' przynoszący szczęście.
Moralizmu prasy sentymentalnej nie należy jednak Poszukiwanie szczęścia w prasie sentymentalnej od-
identyfikować z moralizatorstwem dziewiętnastowiecz- nosi się głównie do sfery stosunków erotycznych, ale
nej dydaktycznej literatury. Bohaterki ilustrowanych się do niej nie ogranicza. W tym dziale kultury ma-
magazynów chętnie igrają z grzechem, nim zdecydują sowej dużą rolę odgrywają wartości życia rodzinnego.
się na jego potępienie. Autorzy nowel i serii telewi- Uniwersalność rodzinnych związków nadaje sprawom
zyjnych posługują się często schematem dwuznacz- rodzinnym niewątpliwy walor wspólnego mianownika
wykorzystywany nie tylko przez prasę kobiecą, ale
nych sytuacji, stereotypem dobrej „złej" dziewczyny,
przede wszystkim przez specjalny typ radiowych
którą pozory grzechu czynią bardziej atrakcyjną, nie
i telewizyjnych serii rodzinnych opowieści zwanych
odbierając jej zarazem aprobującej sympatii czytel-
często „mydlanymi operami", ponieważ w komercjal-
ników lub widzów80. nym systemie organizacji środków masowego komu-
Prasa sentymentalna nie rezygnuje z elementu sen- nikowania stanowią one zwykle okazje dla reklamy
sacji, który zapewnia jej wybór fantastycznej scenerii, środków do prania. Popularność tego typu audycji
niekonwencjonalnych zawodów bohaterek i bohaterów, nie ogranicza się jednak do ram jednego systemu
operowanie ingerencją przypadku. Magazyny amery- organizacji kultury masowej, do jednej tradycji etnicz-
kańskie przeznaczone dla publiczności robotniczej nej i jednolitego typu form ustrojowych. Zakres od-
zdają się być bardziej realistyczne w wyborze przed- działywania obejmujący milionowe publiczności, trwa-
łość zainteresowań, żywość reakcji odbiorców czyni
rodzinne serie nadawane całymi latami w radiu i te-
M
M. Wolfenstein, N. Leites, The Good-Bad Girl w tomie
Mass Culture; por. także G. Gerbner, op. cit.; tenże, The lewizji Ameryki, Anglii, Francji lub Polski zjawis-
Social Anatomy of the Romance-Confession Cover Girl, „Jour-
nalism Quarterly" 1958, t. 35, nr 3; E. Morin i L. Brahms, kiem wymagającym zastanowienia socjologa, mimo że
s
op. cit.; A. Kłoskowska, op. cit :' ąd literackich krytyków masowej kultury o tych
audycjach jest równie surowy jak w stosunku do prasy ratury pozytywizmu i realizmu socjalistycznego tech-
sentymentalnej .
61
nika nie odgrywa istotnej roli jako przedmiot opisu,
Rodzinnym audycjom seryjnym, podobnie jak prasie wyjąwszy dziedzinę naukowych fikcji przyszłościo-
serca nie zarzuca się demoralizującego wpływu, lecz wych. W centrum akcji znajdują się ludzkie, bardzo
niski poziom artystyczny, trywialność i naiwność. często intymne sprawy; występuje przy tym dążenie
Rozpatrywane z socjologicznego punktu widzenia serie do wykorzystywania autentycznych osobistych pro-
rodzinne reprezentują jednak zjawisko, którego nie blemów lub przynajmniej do fabrykowania pozorów
należy oceniać w pierwszym rzędzie na zasadzie kry- autentyczności.
teriów estetycznych i intelektualnych. W kulturze W prasie kobiecej nie tylko w Ameryce, i nie tylko
wielkomiejskich, masowych społeczności pełnią one w kręgu komercjalnego systemu kultury masowej,
funkcje często bardzo istotne z punktu widzenia pro- duże zainteresowanie budzi dział korespondencji za-
cesów psychospołecznej adaptacji jednostek. Omó- wierający fragmenty autentycznych lub sfingowanych
wieniu tej kategorii funkcji masowej kultury poświę- listów czytelniczek. Wyciągając wniosek z powodze-
cone zostają osobne rozważania. Obecnie chodzi tylko nia tego działu nowojorskie wydawnictwo Macfadden
0 uwypuklenie jeszcze jednego charakterystycznego wprowadziło w latach dwudziestych nowy typ maga-
wątku, zapewniającego szeroką recepcję komunikowa- zynu wypełnionego w całości materiałami ujętymi
nych treści. w formie autentycznych wyznań i zwierzeń, redago-
Serie rodzinne oraz sentymentalna prasa kobieca wanymi zawsze w pierwszej osobie i noszącymi cha-
stanowią szczególnie charakterystyczny wyraz pod- rakter anonimowej, amatorskiej produkcji. Przykład
porządkowania treści masowej kultury zasadzie okre- ten zyskał wielu naśladowców w Ameryce, a także
ślanej wśród amerykańskich producentów kultury w Europie, m. in. we francuskiej prasie serca zapo-
masowej jako human interest — zasadzie ludzkich czątkowanej przez „Confidence" czyli „Zwierzenia".
spraw i zainteresowań. Nie tylko stosunki seksualne Właściwe kulturze masowej „osobiste podejście"
1 emocjonalne między mężczyzną i kobietą, ale wszel- do przedstawionych zagadnień znajduje zastosowanie
kie interpersonalne stosunki o charakterze bliskich, również w dziedzinie relacji na temat osobistego życia
bezpośrednich kontaktów, wszelkie sprawy dotyczące wszystkich głośnych w danym momencie osobistości.
osobowości ludzkich i małych grup społecznych sta- Jak stwierdziły badania Lowenthala, ulubionymi bo-
nowią uprzywilejowany temat popularnej twórczości haterami popularnych biografii są „dawcy rozrywki":
literackiej, telewizyjnej i radiowej. gwiazdy filmu i sportu, a ostatnio także telewizji.
Poza filmem typu westernu przyroda zajmuje mało Analogiczną zasadę „osobistego podejścia" stosują
miejsca w utworach specjalnie produkowanych na jednak dziennikarze z popularnej prasy, radia i tele-
użytek masowej kultury; w przeciwieństwie do lite- wizji także do wybitnych polityków, uczonych, arty-
11 stów. Według określenia J. Chałasińskiego działanie
W latach pięćdziesiątych publiczność kobiecą seryjnych
audycji rodzinnych w Ameryce obliczano na 20 milionów.
środków masowego komunikowania w Ameryce zmie-
Por. W. Albig, Modern Public Opłnion, New York 1»56. rza do wprowadzania w sferę codziennych doświad-
czeń szerokiej publiczności wybitnych osobistości pu- lefon i kamerę telewizyjną, wkracza do prywatnych
blicznych jako znajomych rozszerzających krąg osób, domów, sal sądowych i szpitali. Ex-spiker radia San
z którymi nawiązuje się faktyczne personalne kon- Francisco, który wpadł na śmiały pomysł, odbiera
82
takty . Obyczaj nazywania prezydentów i premie- nocą w studio radiowym telefoniczne wezwania o po-
rów zdrobniałymi imionami, informowania słowem moc i radę od ludzi przeżywających stany przygnę-
i obrazem o prywatnych sytuacjach ich domowego bienia, załamania psychicznego i tragedie osobiste;
życia, szczegółach osobistych odnoszących się do ich ich autentyczne problemy, często tragedie, przeka-
zdrowia, przyzwyczajeń, zamiłowań, służy do wywo- zuje przez mikrofon radiosłuchaczom w formie bez-
83
łania u czytelników, widzów i słuchaczy poczucia in- pośredniego dialogu .
tymności, bezpretensjonalnego zbliżenia oraz identy- Wątek human interest reprezentuje element swoi-
fikacji z ludźmi faktycznie odgrywającymi ważną stego humanizmu masowej kultury i w pewnym
rolę w sprawach publicznych. Doniosłe sprawy poli- sensie stanowi przeciwwagę brutalnych i okrutnych
tyczne zostają w ten sposób sprowadzone do wymia- wątków właściwych produkcji podporządkowanej dra-
rów i kategorii bezpośrednich, osobistych stosunków. matycznym motywom, w których G. Orwell i inni
Z drugiej zaś strony telewizyjne i radiowe serie badacze dopatrywali się antyhumanitarnych postaw
rodzinne stwarzają fikcję autentycznego, codziennego bliskich faszyzmowi. Ten humanizm masowej kultury
życia zwykłych ludzi, których powszednim i potocz- jest niewątpliwie ubogi w treści, pospolity w formie,
nym sprawom nadają publiczny charakter, czyniąc trywialny w zainteresowaniach, często brutalny i na-
je przedmiotem zainteresowania i zbiorowego doświad- trętny w swojej ingerencji w prywatne życie ludzkie.
czenia milionów. Ta dziedzina kultury masowej pre- Podtrzymuje i karmi on ten sam typ zainteresowań,
zentuje postacie i sytuacje nie mniej schematyczne z których rodzi się sąsiedzka plotka w społeczności
niż średniowieczny moralitet lub commedia deWarte, lokalnej i zaciekawienie kroniką wypadków w lokal-
zawsze jednak stara się ozdobić je akcesoriami auten- nej gazecie. Rozpatrywany z wyżyn intelektualnej
tyzmu. Nie zadowala się ogólnym typem Ojca, Męża- krytyki taki typ humanizmu wydaje się parodią i wy-
-zazdrośnika, Junaka, Amanta i Kochanki, lecz pre- paczeniem głębokiej idei. Wątki kultury masowej
zentuje konkretną rodzinę Goldbergów, Duratonów, podporządkowane zasadzie zainteresowania ludzkimi
Archerów lub Matysiaków. Przez stałość ram, życiowe sprawami odgrywają jednak istotną rolę w dziedzinie
prawdopodobieństwo sytuacji, kontynuację wątków. Przekazywania modeli, ustalania wspólnych wartości-
i postaci w czasie stara się posunąć złudzenie auten- Moralnych, wzmagania integracji społecznej.
tyzmu do ostatniej granicy. Ale i to nie wystarcza;
Można przypuszczać, że ta właściwość kultury ma-
granica może być przekroczona: kultura masowa sięga
po fragmenty autentycznego życia, wykorzystując sowej będzie nabierać wagi, w miarę odchodzenia
dokument z taśmy magnetofonowej lub filmowej, te- sztuki wyższego poziomu od zrozumiałych i prostych
fabularnych treści. Ortega y Gasset w szkicu o de-
n
J. Chałasiński, Prasa w kulturze amerykańskiej, „Kultura
es
ł Społeczeństwo" 1958, nr 4. Radio All-Night Psychiatrist, „Time" 1962, 21.
humanizacji sztuki uznał tę właśnie tendencję za bądź z fizjologicznym naturalizmem. Redukcja wiel-
charakterystyczną właściwość sztuki nowoczesnej •«. kich epickich tematów do skali osobistych doznań
W jego skrajnej interpretacji formalizm, jak każdy jednostek i zamykanie problemów państw i ludów
wielki styl sztuki, oznaczać ma programowe wyrwa- w ramach indywidualnych losów ludzkich nie jest
nie się z kręgu ludzkich treści, w którym obracał się również zabiegiem obcym wielkiej literaturze. Stoso-
realizm dziewiętnastowieczny. Jeśli nawet odrzuci się wał go Eurypides transponując w ten sposób humanizm
tezę Ortegi o programowej dehumanizacji współczes- sofistów na język swoich tragedii.
nej sztuki, zgodzić się trzeba ze stwierdzeniem jej Kultura masowa odwołuje się do autentycznych,
ograniczonej popularności. Formalizm w wielu dzie- trwałych i faktycznie uniwersalnych zainteresowań
dzinach współczesnej twórczości artystycznej ma i postaw i pod tym względem nie różni się od wielkich
mniej szans przyswojenia przez licznych odbiorców kreacji artystycznych. Nie trzeba jednak tłumaczyć,
aniżeli realistyczne konwencje sztuki. Szansę wyko- że mimo wspólności niektórych motywów gangster-
rzystania współczesnej twórczości wyższego pozioma skie historie rewolwerowe daleko odbiegają od Pieśni
kurczą się zatem, wzrasta zaś potrzeba produkcji kul- o Rolandzie, kryminalna seria telewizyjna różni się od
turalnej, standaryzowanej na poziomie małego huma- Macbetha,a nowelka z prasy serca od Medei lub Anny
nizmu. Kareniny.
Rozpatrzone pokrótce główne motywy tematyczne Kultura masowa w znacznej mierze składa się
kultury masowej wyznaczają zasadnicze ramy stan- nie z dzieł stanowiących wytwór autentycznej arty-
daryzacji treści tych wytworów, które są specjalnie stycznej i naukowej twórczości, ale z rzemieślniczej
produkowane dla celów masowego rozpowszechniania. produkcji realizującej przyjęte formuły. Recepty tej
Żaden z wymienionych wątków nie stanowi jednak produkcji wskazują nie tylko zasady odnoszące się
wynalazku współczesnej epoki ani specyficzności jed- do treści, lecz także określają formę, która nastawio-
nego typu kultury. Gwałt jest odwiecznym tematem na jest z reguły na niższy poziom wykształcenia i wy-
wszelkiej sztuki od eposów i sag hinduskich, greckich robienia umysłowego odbiorców. Opierają się one na
i starogermańskich do powieści, dramatów i epopei założeniu, że forma zrozumiała dla odbiorców o ele-
wielkich nowożytnych literatur narodowych. Motyw mentarnym wykształceniu trafi do możliwie najszer-
płci bywał niejednokrotnie traktowany w ciągu wie- szych kręgów publiczności. Standaryzowanym wątkom
ków rozwoju sztuki w sposób wolny od wszelkiej treści odpowiada zatem, w masowej produkcji prze-
pruderii, z domieszką romantyzmu i sentymentalizmu, znaczonej na użytek masowych środków komuniko-
wania, niemniej standaryzowana forma.
4
« J. Ortega y Gasset, The Dehumanization of Art, New Forma przekazów słownych charakteryzuje się pro-
York 1956. Wbrew tezie Ortegi sztuka abstrakcyjna staje sie, stotą składni i słownika. W porównaniu z językiem
akceptowanym przedmiotem popularnej recepcji np. w for- literatury „wyższego poziomu" słownik ten jest ubogi,
mie malarstwa dekoracyjnego, muzyki ilustracyjnej w filmie
i telewizji; niewątpliwie napotyka jednak opór w dziedzinie unika abstrakcyjnych pojęć, specjalnych terminów,
literatury. rzadziej używanych wyrażeń. W wyniku procesu „prze-
redagowywania" (re-toriting) i kopiowania utartych Uproszczenie formy stanowi jeszcze jedną konsekwen-
65
wzorów styl traci wszelkie cechy osobiste właściwe cję zasady wspólnego mianownika .
różnym autorom, standaryzuje się w kilku typach Te same motywy, które w dziedzinie treści maso-
dostosowanych do charakteru wątku. Kryminalno- wej kultury zrodziły prasę zwierzeń i relacje na
-seksualne historie przemawiają chętnie żargonem temat prywatnego życia głośnych osobistości, przy-
podziemnego świata gangsterów, obfitującym w do- czyniły się do wytworzenia charakterystycznej formy
sadne określenia i gwarowe formy językowe. polegającej na bezpośrednim zwracaniu się do pu-
bliczności. Spikerzy radiowi i telewizyjni, konferan-
Sentymentalna prasa serca posiada odmienny język
sjerzy rewiowych audycji, redaktorzy, autorzy, ko-
operujący utartymi banalnymi porównaniami, stereo-
respondenci i agenci reklamy przemawiają do publicz-
typową metaforyką, przesadą, pseudo-poetycznością,
ności bezpośrednio, w drugiej osobie, używając i nad-
sensacyjną aluzją. L. Brahms cytuje kilka charakte-
używając wezwań, namów, żartobliwych uwag, wy-
rystycznych określeń bohaterów francuskiej prasy
krzykników i zwrotów w rodzaju „Drodzy czytelnicy".
serca: o blondynce: „Włosy jej były jasne jak łan
Ten specyficzny styl, znany także z niektórych pol-
zboża poruszanego letnim wiatrem"; o brunetce: skich wydawnictw i audycji masowego typu, ma się
„Włosy jej były czarne jak heban głębokich lasów". przyczynić do wywołania nastroju intymności, do
A oto przykłady tytułów opowiadań z amerykańskich ustalenia przyjacielskiego stosunku między komuni-
i francuskich magazynów ilustrowanych: „Niewierna", kującym a jego odbiorcą, ma usunąć dystans dzielą-
„Mój grzech pchnął do grobu mego ukochanego", cy anonimowego czytelnika lub słuchacza i widza od
„Krzyczę po nocy", „Giuliano, ukochany bandyta", jego gazety, jego audycji, jego redaktora lub spikera;
„Nie wiedzieliśmy, że nasza miłość jest wynaturze- ma wprowadzić odbiorcę do krystalizującego się wo-
niem", „Tajemna rana", „Przeznaczenie czuwało". kół danego środka komunikowania zbioru publiczności
Pedagog i psycholog amerykański R. Flesh opra- jako do grona wspólnych znajomych, jak to określił
cował specjalną formułę zrozumiałości tekstu, którą J. Chałasiński w cytowanym studium. Charaktery-
wykorzystują autorzy zaopatrujący masowe środki styczną i uniwersalną cechą tego stylu jest przy tym
komunikowania. Jako wskaźniki zrozumiałości przy- poufałość w stosunku do odbiorcy, którego klepie się
jął on ilość sylab w wyrazie i wyrazów w zdaniu; po ramieniu i z którym żartuje się w sposób pozba-
jako wskaźnik stylu budzącego zainteresowanie — wiony wszelkiej ceremonialności obserwowanej w pra-
częstość występowania imion własnych, dialogu, zdań sie dziewiętnastowiecznej wobec jej czytelników.
opatrzonych wykrzyknikiem, znakiem zapytania, zdań Na tym polega human approach, stanowiący odpo-
niepełnych o treści wynikającej z tekstu. Różnice tych wiednik human interest jako motywu masowej kul-
wskaźników pomiędzy tekstami na poziomie akade- tury. Nie jest to właściwość błaha, gdy się ją roz-
patruje w świetle koncepcji masowego społeczeństwa.
mickim i tekstami popularnej literatury są bardzo
duże; np. przeciętna liczba wyrazów w zdaniu tekstu 15
R. Flesh, The Formuła for Readability w tomie Mass
naukowego wynosi 29, w popularnej powieści — 11. Communications, cyt. wyd.
W poszukiwaniu narzędzia komunikowania bardziej mentami, cennymi, ale nie wypracowanymi przez
uniwersalnego i prostszego od najuboższego języka naszą myśl" .
67

kultura masowa odwołuje się często do obrazu. Poza Obraz-dokument jako główne narzędzie komuniko-
filmem i telewizją, których jest naturalnym elemen- wania treści stanowi najdalej posunięte stadium dez-
tem, obraz konkuruje ze słowem także w druku. indywidualizacji i uniwersalizacji formy masowej
W wydawnictwach dla dzieci nie tylko amerykań- kultury. Rysunek reklamowy i comics zmierzają do
skich, ale i francuskich comicsy wypierają słowo dru- podobnej prostoty i uniwersalnej zrozumiałości. Wy-
kowane. Wśród dziesięciolatków regionu paryskiego stępowanie wątków treściowych o najszerszej po-
94% czytuje lub raczej ogląda pisma ilustrowane tencjalnej atrakcyjności stanowi tylko jeden aspekt
typu comicsów; 48% czyta więcej niż trzy pisma tego standaryzacji masowej kultury. Producenci masowej
M
typu tygodniowo . W pismach kobiecych opowieści kultury w systemie komercjalnym stawiają sobie za
rysunkowe lub fotograficzne zajmują niekiedy po- zadanie realizację wspólnego mianownika zarówno
wyżej połowy powierzchni. Obraz stanowi stały skład- poprzez treść, jak i formę swoich wytworów. Ich
nik reklamy, poza reklamą radiową, która w Ameryce działalność w ostatecznej instancji podporządkowuje
pochłania obecnie bardzo nikły procent funduszów się prawom rynku, jakkolwiek ingerują w jej określe-
reklamowych. Telewizja w bardzo istotny sposób nie pewne uboczne czynniki determinujące.
przyczynia się do przechylenia szali na stronę obra-
zowych środków komunikowania. W tych warunkach nominalnym sędzią powołanym
do oceny produkcji kulturalnej staje się przeciętny
W czasie międzynarodowego spotkania intelektual-
konsument; nie znawca wyróżniający się intelektem
nego w Genewie w 1955 r., którego obrady poświę-
i subtelnością smaku, ale przeciętny „człowiek z uli-
cono problemowi zagadnienia kultury współczesnej,
cy", którego kwalifikacje stanowi brak specjalnych
A. Chamson, prezes Pen-Clubu, mówił o rosnącej roli
kwalifikacji. W koncernie Macfadden rolę przysło-
obrazu jako środka przekazywania i zdobywania zna-
wiowego arbitra spełniał windziarz, do którego opinii
jomości świata. Określał przy tym ten proces jako
zalecano odwoływać się autorom dla rozstrzygnięcia,
„włamanie" w dziedzinę wiedzy o zewnętrznej rze-
czy przedstawiony materiał jest należycie zrozumiały,
czywistości. W filmie, telewizji, w czasopiśmie ilu-
czy może stanowić przedmiot recepcji dostatecznie
strowanym dominuje obraz fotograficzny o charak-
szerokiego audytorium.
terze dokumentu różny od dzieł plastycznych daw-
nych epok, które musiały być poprzedzone twórczym H. D. Duncan, analizując funkcje różnych czynni-
artystycznym pomysłem: „Na czym polega specyficz- ków społecznych wpływających na procesy symbolicz-
ny charakter tego nowego świata obrazów? Jego
" A. Chamson, Langage et images, w tomie La culture
szczególną cechą jest to, że nie stanowi on już odbicia e
st-elle an peril?, cyt. wyd., s. 94—95. Chamson zdaje sobie
myśli ludzkiej... Te liczne obrazy są jedynie doku- sprawę z twórczego udziału operatora i montażysty w kształ-
towaniu obrazu filmowego, uważa jednak, że rola twórczej
•• P. Fouilhć, Journauz d'enjants, journaux pour rire?r koncepcji jest w tym wypadku nieporównywalna z artystycz-
Paris 1955. nym zamysłem rzeźbiarza lub malarza.
nego doświadczenia, wyróżnił ich trzy zasadnicze spo- formalne i treściowe zawartości masowej kultury,
łeczne ogniwa: artystów, publiczność i krytyków, przy lecz tylko przekonanie i opinia jej menażerów na
czym tę ostatnią kategorię pojmował bardzo szeroko temat tego gustu niełatwego do jednoznacznego okre-
włączając do niej wszystkie typy instytucji i osób ślenia. Sami menażerowie chętnie uzasadniają lub
powołanych do opiniowania i wyrokowania w spra- w miarę potrzeby usprawiedliwiają charakter swojej
wach twórczości artystycznej i jej recepcjia8. W róż- działalności jako rezultat dostosowania się do potrzeb
nych okresach historycznych i typach społeczeństw i wymagań publiczności. Sam fakt masowej recepcji
tak rozumiane funkcje krytyczne pełniły łącznie lub rozpowszechnianych przez nich produktów symbolicz-
rozdzielnie: państwo, kościół, grupy interesu, środo- nej kultury stanowi naczelną pragmatyczną rację
wiska operujące kryteriami estetycznymi. Duncan przemawiającą na rzecz ich stanowiska. Nie jest to
wyróżnia kilka możliwych schematów konfiguracji jednak argument nieodparty. Intelektualni krytycy
zależności wzajemnej artystów, „krytyków" i publicz- masowej kultury przypominają w związku z nim znaną
ności. Skłania się przy tym do przekonania, że w ko- prawdę głoszącą, że lubienie tego, co się otrzymuje,
mercjalnym systemie kultury masowej zainteresowa- nie jest równoznaczne z otrzymywaniem tego, co się
nia i gusty publiczności stają się głównym punktem lubi.
odniesienia ocen i opinii zarówno artystów, jak „kry- Producenci masowej kultury, stosujący do formy
tyków". Ci ostatni nie próbują narzucać artystom i treści standaryzującą zasadę wspólnego mianownika,
własnych sądów, odgrywają jedynie rolę pośredników zaspokajają rzeczywiście potrzeby symbolicznego do-
pomiędzy publicznością a twórcami, występując przy świadczenia szerokich mas, czynią to jednak w spo-
tym w charakterze obiektywnych znawców gustu od- sób, który wynika z zastosowania pewnych dodatko-
biorców, który studiują stosując niekiedy systema- wych założeń nie wysuwanych zwykle na czoło ich
tycznie metody pollingu. obronnej argumentacji operującej chętnie hasłami
Organizatorzy i manipulatorzy masowej kultury, demokratyzmu i służby publicznej. Te założenia, to
którzy zgodnie z rozumieniem Duncana stanowią trzon przede wszystkim ekonomiczne cele własnej działal-
kategorii „krytyków" w systemie komercjalnym, są ności, ale także pewne funkcje propagandowo-poli-
to właściciele wielkich koncernów prasowych, radio- tyczne uwypuklane przez cytowane socjologiczne ba-
wych i telewizyjnych, producenci filmowi, redaktorzy dania. Tendencja maksymalizacji zysków przez osiąg-
i wszelkiego autoramentu menażerowie środków ma- nięcie najszerszego rynku przy możliwie najniższych
sowego komunikowania. kosztach najściślej wiąże się z zasadą standaryzacji
W rzeczywistości nie gust konkretnego windziarza, dokonywanej pod kątem znalezienia wspólnego mia-
autentycznego „człowieka z ulicy", ustala kryteria nownika, który może być zaakceptowany przez naj-
M
szerszą publiczność. Gdyby dążenie do największego
H. D. Duncan, Sociology of Art, Literaturę and Musie: zysku zastąpione zostało dążeniem do najlepszego
Social Contexts of Symbolic Experiev.ce w tomie Modern
Sociological Theories, H. Becker, A. Boscoff eds., New York zaspokojenia potrzeb i zadowolenia gustów, produkcja
1957. basowej kultury musiałaby ograniczyć stopień stan-
daryzacji i uwzględniać w większym stopniu zróżnico- niejszej komercjalizacji nie rezygnuje się z włączenia
wanie zainteresowań. W konsekwencji kultura sta- do zakresu rozpowszechnionych przedmiotów treści
łaby się mniej masowa. zaliczanych do kategorii kultury wyższej. Przeciw-
Z drugiej jednak strony najbardziej krytyczna nie — manipulatorzy środków masowego komuniko-
ocena skutków komercjalnego systemu kultury ma- wania chętnie faworyzują klasyczne pozycje wielkie-
sowej nie powinna prowadzić do negowania struk- go skarbca kultury, które prócz wyrobionej marki
turalnych właściwości tego typu kultury, które w każ- historycznej posiadają tę zaletę, że nie są obciążone
dych warunkach działają w kierunku pewnej standa- prawami autorskimi. Bardziej powściągliwie odno-
ryzacji. Działanie środków komunikowania o szerokim szą się wobec nowej twórczości zrywającej z trady-
zasięgu i wysokich kosztach eksploatacji ze względów cyjnymi konwencjami. Wśród dzieł intelektualnych
techniczno-organizacyjnych zawsze zakłada pewną i artystycznych „wyższej kultury" dokonują niewąt-
uniwersalizację przekazywanych treści; w rezultacie pliwie selekcji podyktowanej swoistymi kryteriami
zaś problem wspólnego mianownika odbiorców poja- oceny i wykorzystują je czasami w sposób swoisty.
wia się przed organizatorami masowej kultury nie- W żadnych jednak warunkach nie ma absolutnego
zależnie od typu ustroju społecznego stanowiącego podziału ani stosunku wykluczania między kulturą
ramy ich działania. Nie jest to błahy problem także masową w przyjętym tutaj rozumieniu a kulturą wyż-
np. dla telewizji polskiej, jak długo operuje ona szego poziomu.
w zasadzie jednym centralnym programem. Tylko najbardziej uprzedzona krytyka masowej
Krytycy komercjalnego systemu masowej kultury kultury imputuje jej organizatorom i producentom
zarzucają jego organizatorom dokonywanie standary- jako naczelny motyw postępowania ukryte intencje
zacji na poziomie najniższego wspólnego mianownika, korupcji gustów publiczności. W krajach kapitalistycz-
tzn. sprowadzanie treści i formy o walorze szerokiej nych motyw dominujący nosi charakter komercjalny,
atrakcyjności i dostępności zawsze do najniższego zaś dążenie do zysku skłania do elastyczności działa-
poziomu gustów i kwalifikacji intelektualnych. Ten nia. Obok standaryzowanej produkcji według stereo-
zarzut nie jest całkowicie usprawiedliwiony. Można typowych wzorów menażerowie kultury wykorzystują
by uznać jego słuszność, gdyby zakres kultury maso- zatem zasadę różnorodności i obfitości treści. Skutecz-
wej ograniczał się do symbolicznych przekazów spe- ność tej zasady oceniano już za czasów Goethego, który
cjalnie produkowanych na jej użytek, tych, których, włożył w usta Dyrektora teatru z Fausta cytowaną już
wątki treściowe i forma stanowiły przedmiot charak- "Maksymę. Praktyczną realizację analogicznej zasady
terystyki w niniejszym rozdziale. stanowią programy współczesnych rewii, variete i cykle
Zgodnie jednak z przyjętym w tej pracy i dość po- muzyczne pod hasłem: „Dla każdego coś miłego", ale
wszechnym rozumieniem kultury masowej, w zakres także wykorzystywanie przez środki masowego komu-
jej wchodzi wszystko, co jest przedmiotem szerokiego nikowania treści czerpanych z zasobów tzw. wyższej
przekazywania i udostępniania wielkim liczebnie ma- kultury.
som pośredniej publiczności. Nawet przy najskraj- Kultura masowa w żadnych warunkach nie może
rezygnować ze specjalnej produkcji przeznaczonej do odkrywcą homogenizacji kulturalnej; nie on wprowa-
masowego rozpowszechniania. Decydują o tym roz- dził ten termin do opisu zjawisk kultury symbolicznej.
miary jej ilościowych zapotrzebowań i nieunikniona W latach dwudziestych R. H. Towner wyrażał obawy
w pewnym zakresie specyficzność treściowych wy- co do homogenizacji kultury, rozumiejąc pod tym
magań. Nigdzie nie ogranicza się ona jednak do wy- terminem wszelkie ujednolicenie i ujednostajnienie
korzystywania jednego rodzaju produkcji organizo- kultury. Takie zrównanie, nawet gdyby dokonało się
wanej pedług scharakteryzowanych powyżej wzorów na najwyższym poziomie, groziło jego zdaniem stagna-
formy i treści. Niesłuszne jest zatem jej utożsamianie cją kultury 69 .
z tym jednym typem symbolicznych przekazów. Po- K. Mannheim szerzej rozumiał koncepcję homogeni-
mimo przyjęcia zasady wspólnego mianownika kul- zacji i ocenił inaczej charakter zjawiska. Uznał on
tura masowa jest eklektyczna pod względem przed- homogenizację za przejaw utraty dystansu (dedystan-
miotów i poziomów. Jedną z najbardziej charaktery- cjacji), realizującego się najpełniej we współczesnych
stycznych jej cech stanowi homogenizacja. Rozważenie społeczeństwach, ale przejawiającego się także na
tej właściwości ma istotne znaczenie dla poznania przełomie średniowiecza i renesansu oraz w epoce
i oceny kultury masowej. baroku. Mannheim pisał: „Nasza współczesna kultura
charakteryzuje się radykalną negacją dystansu za-
równo w stosunkach społecznych, jak w dziedzinie
HOMOGENIZACJA KULUTURY MASOWEJ kultury. Pole naszego doświadczenia zmierza do przy-
A POZIOMY KULTURY brania charakteru homogenicznego bez dawniejszej
hierarchicznej gradacji wyróżniającej zjawiska «wyż-
W rozumieniu dosłownym homogenizacja oznacza sze» i «niższe», «święte» i «świeckie». We wszystkich
ujednolicenie. D. Macdonald pisząc o homogenizacji wcześniejszych wiekach podziały takie przenikały
kultury masowej przyrównywał jej proces do zabie- wszelkie zjawiska... Homogenizacja pola doświadczenia
gów, którym poddaje się mleko przygotowywane do nie jest jedynie kwestią naukowego ujęcia. Możemy
konsumpcji celem zapobiegnięcia wybiciu się warstwy ją obserwować także w życiu codziennym... Analogicz-
śmietanki, dla wymieszania cząsteczek tłuszczu z całą ny nurt występuje w sztuce i filozofii... świat przed-
70
substancją. Homogenizacja w dziedzinie kultury ma stawianych przedmiotów jest zhomogenizowany" .
polegać na analogicznym zabiegu gruntownego pomie- W minionych wiekach hierarchia oparta na dystan-
szania elementów różnego poziomu i przekazania ich sie, przenikająca system organizacji społecznej, znaj-,
:
w postaci jednolitej masy, której każda porcja jest dowała zatem według Mannheima odbicie we wszyst-
jednakowo strawna i pożywna.
80
Oczywisty cel metafory Macdonalda stanowi wzbu- Por. A. Górski, Niepokój naszych czasów, Warszawa 1938.
dzenie w czytelnikach wrażenia trywialności procesów Górski powołuje się na francuski przekład R. H. Townera,
La philosophie de la ewilisation, Paris 1928.
kulturalnych, które są porównywalne do zabiegów 70
K. Mannheim, Essays on the Sociology oj Culture, London
mleczarskiej przetwórni. Macdonald jednak nie był 19
56, s. 227—228; (szkice pisane w początku lat trzydziestych).
kich dziedzinach kultury. Poezja stawiana była w sta- rało się zróżnicowanie tego, co było przedstawiane,
rożytnym świecie ponad sztukami plastycznymi zde- tym większej wagi nabierały różnice sposobu przed-
precjonowanymi przez ich związek z fizyczną pracą; stawienia, artystycznej formy dzieła. Zasada homo-
wydziały średniowiecznego uniwersytetu dzieliły się genizacji w kulturze masowej zmierza do eliminacji
na wyższe i niższe ze względu na przedmiot wykłada- i tego dystansu, doprowadza bowiem do zestawienia,
nych nauk; formalna struktura akademickiego ma- jeśli nie do faktycznego postawienia na równi, wy-
larstwa odzwierciedlała hierarchię ' przedstawianych tworów o bardzo niejednakowej wartości formalnej,
przedmiotów. 0 różnym poziomie artystycznym.
Ilustracji charakteryzowanego przez Mannheima Zjawiska homogenizacji nie można zatem rozpatry-
zjawiska dostarcza stosunek wobec sztuki stosowanej. wać w oderwaniu od problemu poziomów kultury
W rozprawce o przemyśle artystycznym, wydanej symbolicznej. Ten punkt socjologicznej analizy kultury
w 1908 r., Sombart pisał o porządku ustalonym w dzie- masowej nasuwa jednak istotne trudności; socjolog
dzinie wartościowania celów i przedmiotów kultural- nie jest bowiem zazwyczaj kompetentny w dziedzinie
nych i stwierdzał, że wyżej szacuje się przedmioty oceny wartości dzieł intelektualnych i artystycznych.
służące wyższym celom aniżeli te, które pomagają Jeśli ją podejmuje, naraża się na ryzyko dowolnych
n
w realizacji niższych . Takiemu stanowisku prze- 1 arbitralnych sądów; jeśli zachowuje należną skrom-
ciwstawia się zasada dedystancjacji, według której ność i wyrzekając się samodzielnych ocen szuka opar-
ani cel, ani przedstawiany przedmiot nie wywierają cia w sądach znawców, natrafia na sprzeczności opinii
wpływu na rangę artystyczną twórczości. Zgodnie uniemożliwiające znalezienie jednolitego, wyraźnego
z użytym przez Mannheima przykładem martwa na- kryterium. Wskazane trudności występują zwłaszcza
tura w postaci jarzyn może być nie mniejszym dzie- w dziedzinie sądów estetycznych, na których jasności
łem sztuki aniżeli obraz Madonny. szczególnie zależy badaczowi kultury masowej.
Rozważania Mannheima na temat homogenizacji Przykład podjętej przez socjologa próby charakte-
pozwalają ocenić historyczną perspektywę tego zja- rystyki zróżnicowania poziomów kultury zawiera roz-
wiska, na której tle zarysowuje się wyraźniej jego prawa E. Shilsa o społeczeństwie masowym i jego
związek z nurtem społecznych przeobrażeń i specy- kulturze. Shils wyróżnił trzy poziomy kultury, które
ficzność jego manifestacji we współczesnej epoce. określił jako poziom kultury wyższej (wyrafinowanej,
Kultura masowa w szerokim, przyjętym tutaj rozu- prawdziwej), kultury pospolitej lub przeciętnej oraz
mieniu postąpiła niewątpliwie o krok dalej w procesie kultury niskiej lub brutalnej. Określenia każdego
homogenizacji w stosunku do stanu opisywanego przez- z poziomów poszukiwał w wyraźnych, formalnych
Mannheima. Mannheim podkreślał, że dla współczes- kryteriach, takich jak specyficzność gatunków arty-
nej sztuki przestała odgrywać rolę hierarchia przed- stycznych lub trwałość historycznego dorobku. MUsiał
stawianych przedmiotów; w miarę jednak, jak zacie- jednak stwierdzić, że ani jeden, ani drugi wyróżnik
nie jest zadowalający; obok gatunków właściwych
« W. Sombart, Kunstgewerbe und Kultur, Berlin 1908. tylko dla jednego poziomu, jak operetka właściwa jest
dla kultury pospolitej, istnieje wiele gatunków takich, kicz naśladuje często zwulgaryzowane wzory akade-
jak powieść lub komedia, które występują na każdym mizmu. W rezultacie zatem Greenberg uznaje aka-
73
z poziomów. Niektóre z wytworów niższych poziomów demizm za kicz wyższego poziomu . Temu ujęciu
kultury odznaczają się także dużą historyczną trwa- akademizmu odpowiada w przybliżeniu kultura pos-
łością. Shils musiał zatem położyć główny nacisk na polita Shilsa określona również w terminologii ame-
charakterystykę kultury poszczególnych poziomów, rykańskiej jako kultura Middlebrow albo Midcult —
przy czym nieuchronnie przekroczył kompetencje so- w ujęciu D. Macdonalda.
cjologa, wdając się w samodzielne ustalanie kryteriów Koncepcję trzech poziomów odbiorców kultury jako
sądów estetycznej natury7*. podstawy podziału kultury wprowadził do literatury
Wiele dyskusji wzbudziła w kręgu amerykańskich Van Wyck Brooks w głośnej swojego czasu książce
humanistów krytyka C. Greenberga, który sformuło- America's Corning oj Age (1915). Rozwinął ją później
wał trójdzielną klasyfikację dzieł kultury artystycz- Russll Lynes; określenia trzech poziomów jako kul-
nej z tendencją sprowadzenia jej do ostatecznej dy- tury Highbrow, Middlebrow i Lowbrow weszły zresztą
chotomii. Według Greenberga w wieku dwudziestym do potocznego języka w Ameryce.
kulturę wartości artystycznych reprezentowała jedy- Pośród różnych popularnych, przeważnie krytycz-
nie sztuka awangardy, zrodzona z rewolucyjnego pro- nych, określeń Highbrow Lynes cytuje wyrażenie
testu przeciw burżuazyjnemu światu, w istocie jednak stwierdzające, że „Highbrow stanowi gatunek czło-
społecznie niezaangażowana. Jest to skoncentrowana wieka, który patrzy na kiełbasę, a myśli o Picassie" 7 4 .
wokół zagadnień warsztatu twórczego sztuka arty- Według jego interpretacji określenie to należy rozu-
stów, szukająca nieustannie nowych form wyrazu, na- mieć jako stwierdzenie stałego zaabsorbowania pro-
cechowana bezpośredniością, autentyzmem i świe- blemami kultury i wiązania ich z wszystkimi, nawet
żością. najbardziej codziennymi aspektami życia. Highbroics
Tej sztuce jedynie autentycznej przeciwstawia się żyją w poszukiwaniu piękna i głębi zarówno w ota-
na wyższym poziomie wśród węższych społecznych
kręgów akademizm, a na poziomie masowej recepcji 73
G. Greenberg, Avant-Gard and KHch w tomie Mass
najszerszych warstw — kicz, stanowiący dla Green- Culture; artykuł drukowany po raz pierwszy w „Partisan
berga synonim kultury masowej. Jeden i drugi cha- Review" 1947.
71
rakteryzuje się podporządkowaniem ustalonym regu- R. Lynes, The Taste Makers, New York 1954. Lynes
zwraca uwagę na zmienność lokalizacji poszczególnych dzieł
łom lub receptom, kontynuacją przyjętej maniery.
artystycznych na różnych poziomach kulturalnej recepcji
Akademizm stanowi zakrzepłą w bizantynizmie — ilustrując swą tezę m. in. przykładem obrazu Whistlera,
aleksandryzmie formę dawnej wyższej kultury, zaś którego reprodukcje pojawiły się kolejno w wydawnictwach
w
J'ższego, średniego i niskiego poziomu w dziesięcioleciach:
" Ę. Shils, Mass Sonety and Its Culture w tomie Culture 1870—1890, 1910—1910—1920, 1940—1950; Lynes zanotował
for the Millions?; por. także Kultura społeczeństwa maso- także i kierunek odwrotny: film D. W. Griffitha, który
w
wego i Społeczeństwo mas a trzy poziomy kultury, „Przegląd drugim okresie należał do kultury Lowbroic, w trzecim
Kulturalny" 1959, nr 42, 46. °kresie awansował do rzędu zainteresowań Highbrow.
czających przedmiotach codziennego życia, jak w wiel- podobieństwo między poglądami Chwistka a stano-
kich dziełach artystycznych. Sami nie są na ogół wiskiem Greenberga i Macdonalda.
twórcami i ściągają na siebie odium, które staje się W odczycie na temat, kultury powojennej (1929)
zwykle udziałem bezpłodnych krytyków i dyletantów, Chwistek stwierdził: „Przede wszystkim musimy od-
stanowią jednak kategorię odbiorców elitarnej, awan- różnić różne stopnie kultury duchowej. Pomijając
gardowej sztuki oraz nauki, stwarzają atmosferę wokół stopień najniższy, odpowiadający poziomowi człowie-
twórców i intelektualistów, powołują do życia insty- ka pracującego fizycznie, odróżnię poziom średni po-
tucje stanowiące oparcie wyższej kultury. polegający na opanowaniu gotowych wartości kultural-
nych i poziom wyższy odpowiadający sferze walki
Highbroios nie żywią niechęci wobec niskoczołych 7
0 nowe wartości kulturalne" \
odbiorców popularnej kultury. Przypisują im prymi-
Wcześniej jeszcze, w rozprawie Wielość rzeczywi-
tywny, ale nie zepsuty gust i uważają ich za poten-
stości, Chwistek wyraził przekonanie, że istnieją bez-
cjalnych prozelitów wyższych wartości. Gotowi są
pośrednie kryteria pozwalające odróżnić dzieła sztuki
uznać walory pewnych elementów kultury popular- od innych przedmiotów. Zgodnie z jego ogólnym
nej, np. jazzu i niektórych comicsów traktowanych stanowiskiem, analogicznym do formistycznych poglą-
jako naturalny produkt nurtu ludowej twórczości. dów St. I. Witkiewicza, wymienione kryteria odnoszą
Cala ich pasja zwraca się natomiast przeciw kulturze się do formy i odpowiadają zasadom oceny wielkiej
Middlebrow — sztuce pozorów, namiastki i kiczu, sztuki wielu współczesnych krytyków, m. in. cytowa-
skorumpowanej i demoralizującej masy komercjalnej nej opinii Greenberga.
kulturze naśladowczej. Zastosowanie tych kryteriów prowadzi do względ-
To stanowisko jest mocno zakorzenione i szeroko nie zgodnych ocen estetycznych, na zasadzie których
rozpowszechnione w intelektualnych kręgach euro- zostaje wyodrębniona kategoria dzieł i twórców naj-
pejsko-amerykańskiej strefy cywilizacji. W Anglii wyższego poziomu. Składają się na nią elementy
wyraziła je Wirginia Woolf. U nas Leon Chwistek obejmujące wybrane pozycje tradycji intelektualnej
stwierdzał w latach dwudziestych istnienie zasadni- 1 artystycznej oraz współczesności: sztuka bizantyjska,
czej przepaści pomiędzy średnim a wyższym poziomem Mantegna, Bach, Kierkegaard, Rilke, W. B. Yeats,
kultury. Ówczesne poglądy Chwistka reprezentują T. S. Eliot, Joyce, Kafka, Picasso, Mondrian, Klee,
ten sam nurt intelektualno-estetyczny, który wydał Bartok, Strawiński, Schónberg. Nie ma na ogół za-
awangardowe malarstwo europejskie i wpłynął na sadniczych wątpliwości co do praw obywatelstwa tej
formowanie się opisywanego przez Brooksa środowiska kategorii twórców, która stanowi samo centrum świata
amerykańskich pisarzy, artystów i krytyków lat dwu- wyższej kultury. Na jego peryferiach pojawiają się
dziestych skupionego wokół magazynów „The Seven natomiast wątpliwości i rozbieżności ocen.
Arts", „The Studio", „The Dial", „Freeman". Współ- Poza linię podziału bywają relegowani razem
cześni intelektualni krytycy kultury masowej żyj4 75
L. Chwistek, Pisma filozoficzne i logiczne, t. I, Warsza-
tradycjami tamtego środowiska i łatwo stwierdzić wa 1961, s. 152.
z P. Bourgetem, Maurois, Bernanosem i Galsworthym Według innych koncepcji estetycznych kryterium
także Wells i Steinbeck, Repin, Matejko i Czajkowski. dzieła sztuki stanowi jej funkcja intuicji (Croce) i zdol-
Ponieważ granicy pomiędzy wyższą i pospolitą lub ność dostarczania rozkoszy (Santayana), lub ogólniej
przeciętną sztuką przypisuje się zasadnicze znaczenie, zdolność budzenia silnych wzruszeń.
wykluczenie poszczególnych twórców poza obręb wyż- Przy akceptacji podobnych kryteriów o subiektyw-
szej kultury bywa powodem sporów. Chwistek skłon- nym charakterze wyłania się zasadnicza trudność
ny był umieścić na poziomie średnim nie tylko Ber- wynikająca z różnorodności i względności ocen. Za-
nanosa, uznawanego przez R. Ingardena za artystę równo potoczna obserwacja, jak systematyczne bada-
wysokiej rangi, lecz także Schillera, ponieważ raziło nia pouczają, że wytwory kulturalne stanowiące dla
go moralizatorstwo i „metafizyczne jakości" tych pewnych kategorii odbiorców źródło silnych wzruszeń,
pisarzy, które potępiał, podobnie jak Witkiewicz na- przez innych bywają określane jako bezwartościowe
zywający je „bebechowatością". Muzyka Czajkow- i kwalifikowane do najniższego artystycznego poziomu.
skiego bywa uważana za zbyt melodyjną i razem Serdeczne łzy widowni wyciskają nierzadko pospolite
z twórczością Brahmsa, a z nowych kompozytorów melodramaty; najbanalniejsze romanse bywają źród-
K. Orffa, relegowana do dziedziny sztuki przeciętnej. łem silnych emocjonalnych reakcji niewyrobionych
Greenberg zarzucał Repinowi i realistycznemu, przed- czytelników — wystarczy przypomnieć przykład
stawiającemu malarstwu w ogóle, że karmi widza Mniszkówny; zaś „mydlane opery" dostarczają milio-
przeżutą papką zamiast zmuszać go do refleksji i sa- nom amerykańskich kobiet przedmiotu identyfikacji
modzielnej reakcji na plastyczne wartości dzieła. i źródła psychicznego zaspokojenia. W świetle wielu
Zgodnie z teoriami niektórych współczesnych este- psychospołecznych badań katartyczna rola naiwnych
tyków nieomylnym znamieniem wielkiego dzieła sztuki radiowych serii rodzinnych wydaje się niewątpliwa.
jest jego funkcja budzenia wysoce uogólnionych sko- Jednak nawet w opiniach najgorliwszych rzeczników
78
jarzeń . Te funkcje sztuka formalistyczna pełni na masowej kultury żaden z wymienionych elementów
równi ze sztuką przedstawiającą. nie reprezentuje kultury wyższego poziomu.
Awangardowe malarstwo, poezja, nowa muzyka są S. Ossowski analizując wartości estetyczne wska-
uważane za źródło głębszych przeżyć, ponieważ zmu- zał, jak trudno określić charakter przeżyć estetycz-
szają odbiorcę do osobistego wysiłku i częściowej n
ych w ogóle. Uznawał jednak możność znalezienia
partycypacji w konstruowaniu dzieła przez artystę: kryteriów wielkości, które widział w sumie wysiłku
W związku z takim stanowiskiem powstaje jednak twórczego artysty i w trwałości dzieła.
pytanie, czy skrajnie abstrakcyjne postacie sztuki lub I przy tym rozumieniu określenie wyższego poziomu
dziedziny reprezentujące nową i szczególnie trudną kultury musi się opierać raczej na kryteriach obiek-
do poznania konwencję artystyczną mają szansę sil- tywnych. Jakiekolwiek może być jednak uzasadnie-
nego oddziaływania na licznych odbiorców. nie tego rodzaju kryteriów, socjolog nie jest powołany
'• B. Jessup, What is Great Art?, „The British Journal of do ich samodzielnego stosowania. Nie jego rzeczą jest
Esthetics" 1962, t. 2, s. 34. rozstrzyganie o autentyzmie, świeżości i oryginalności
dzieł artystycznych lub doniosłości prac naukowych. i specjalne czasopisma naukowe oraz artystyczne i pu-
Powinien on szukać rozwiązania zagadnienia nie wy- blikacje o małym nakładzie stanowiące wyraz dzia-
chodząc poza zakres własnej problematyki i własnych łań i opinii formalnych lub nieformalnych grup i śro-
kompetencji. Powinien zatem odwoływać się do są- dowisk krytycznych i twórczych. Analizę funkcji jed-
dów kompetentnych i społecznie uznanych — przy nego z takich środowisk przeprowadził u nas ostatnio
czym zadaniem jego nie jest dokonywanie wyboru Aleksander Wallis.
pomiędzy szczegółowymi ocenami znawców w wypad- W produkcji i ocenach tych instytucji immanentna
ku, gdy te oceny są sporne, ale poszukiwanie oparcia socjologiczna analiza szukać ma kryteriów tego, co
w zinstytucjonalizowanych formach wyznaczających w danym społeczeństwie i czasie wchodzi w zakres
hierarchiczną pozycję dzieł kultury w sposób prak- wyższej kultury. Nie potrzebuje przy tym często za-
tyczny i możliwie ustalony w danym społecznym biegać o uchwycenie tych kryteriów od strony for-
układzie. malnej, lecz dla stwierdzenia homogenizacji masowej
Przyjęcie takiej zasady zmusza do rezygnacji z prób kultury może po prostu badać, czy i w jakiej mierze,
zbyt szczegółowych klasyfikacji zacierających ostrość czy i w jakiej postaci elementy nauki i sztuki mające
podziałów. Kiedy np. R. Lynes omawianą przez siebie właściwe źródło w wymienionych instytucjach są re-
trójdzielną klasyfikację poziomów kultury uzupełnia produkowane przez masowe środki komunikowania
jeszcze dodatkowymi kategoriami pośrednimi takimi, na użytek wielkich i różnorodnych audytoriów; czy
jak kategoria Upper-Middlebrow, eliminacja wątpli- i w jakiej mierze różne poziomy korzystają z usług
wości i sporów co do określenia pozycji konkretnych tych samych twórców. Jeśli zaś przy porównywaniu
zjawisk kulturalnych staje się prawie niemożliwa. obu poziomów kultury zachodzi konieczność odwoły-
Sądzę, że dla analizy zjawiska homogenizacji w kul- wania się do standardów i ocen właściwych wyższej
turze masowej wystarczy wyodrębnienie kultury wyż- kulturze, instytucjonalne ujęcie dostarcza porówna-
szego i niższego poziomu i że immanentna socjologicz- niom pewniejszego oparcia aniżeli zastosowanie ab-
na metoda tego wyodrębnienia powinna odwoływać strakcyjnych kryteriów wyższej kultury, przynajmniej
się do instytucjonalnych form organizacji kultury w tym wypadku, gdy kryteriami tymi operuje socjo-
w rozpatrywanych społeczeństwach i epokach. W każ- log, nie estetyk lub zawodowy krytyk.
dym bardziej złożonym społeczeństwie istnieją insty- Zastosowanie instytucjonalnego ujęcia w analizie
tucje i kategorie społeczne powołane we własnym homogenizacji zakłada oczywiście istnienie w rozpa-
przekonaniu i w przekonaniu opinii publicznej do trywanych całościach kulturalnych wyraźnie wyod-
kultywowania, uprawiania, inicjowania i kontrolowa- rębnionych instytucji wyższej kultury. Gdyby „Twór-
nia działań i wytworów wchodzących w zakres kul- czość" drukowała fragmenty powieści Barbary Gordon
tury intelektualnej i artystycznej na najwyższym dla i korespondencje Braci Rójek, gdyby teatry drama-
danego społeczeństwa poziomie. Te instytucje to aka- tyczne Warszawy wystawiały skecze z „Podwieczorku
demie, uniwersytety, towarzystwa naukowe, teatry Przy mikrofonie", a Filharmonia Narodowa anga-
dramatyczne, filharmonie i konserwatoria, muzea żowała laureatów sopockich festiwali na koncerty
piątkowe, oznaczałoby to, że instytucjonalne granice Zjednoczonych „małe magazyny" typu „Partisan Re-
wyższej kultury zostały obalone, a homogenizacja za- view", „Sewanee Review", „Evergreen Review" lub
panowała w dziedzinie zastrzeżonej dla czystej postaci „Dissent" nie zaś „The Atlantic Magazine" lub „Har-
tej kultury. Instytucjonalne ujęcie poziomów kultury per's Bazaar".
możliwe jest oczywiście tylko przy założeniu, że gra- Wydawnictwa, instytucje lub środowiska artystycz-
nice takie istnieją i że homogenizacja dokonuje się ne przyjęte w charakterze kryteriów-wskaźników
jedynie w zasadzie na niższych poziomach przez pro- wyższego poziomu kultury odznaczają się ścisłym
ces zapożyczeń i wpływów, w którym przeważa kie- związkiem z określonym miejscem i czasem, co może
runek z góry do dołu, aczkolwiek pewne oddziaływanie być poczytane za ich ograniczenie, ale także za zaletę.
z dołu do góry również nie jest wykluczone. Ten właśnie związek pozwala bowiem w sposób naj-
Trzeba oczywiście zastrzec, że przyjęcie instytucjo- bardziej konkretny określić dystans pomiędzy różny-
nalnego kryterium możliwe jest tylko dla wyodręb- mi poziomami kultury, ustalić granice wynikające nie
nienia wyższego poziomu. Zasadzie, zgodnie z którą z deklaracji i założeń teoretycznych, ale z faktycznej
element przekazywany przez instytucje wyższego po- organizacji kulturalnego życia hic et nunc, w okre-
ziomu stanowi element kultury wyższej, nie odpowiada ślonym momencie historii określonego społeczeństwa.
analogiczna zasada co do niższych poziomów kultury. Instytucjonalna metoda określania poziomów kultury
Wytwory kultury przekazywane przez najpopularniej- i wyodrębniania poziomu wyższego nie jest oczywiście
sze środki masowego komunikowania mogą reprezen- jedyna i nie jest także pozbawiona wad. Można się
tować różne poziomy kultury, a nie tylko niższą czy obawiać, że zbytnio faworyzuje wartości tradycyjne,
wulgarną. Na tym właśnie polega zjawisko homogeni- ponieważ w wielu społeczeństwach organizacja kul-
zacji. Stosowanie kryterium instytucjonalnego polega tury bardziej sprzyja akceptacji przez instytucje wyż-
na rozpatrywaniu elementów masowej kultury z punk- szego poziomu elementów uznanych, zgodnych z tra-
tu widzenia ich podobieństwa lub różnic z elementa- dycją. Z punktu widzenia G. Greenberga, który
mi analogicznych dziedzin wyższego poziomu. wszelki akademizm utożsamia z kiczem, takie kry-
Przy wyborze instytucjonalnych kryteriów wyższe- terium byłoby na pewno nie do przyjęcia w całej
go poziomu kultury trzeba naturalnie dbać o ich wy- rozciągłości. Ponieważ awangarda tworzy także włas-
raźność; należy zatem unikać instytucji o mieszanym, ne instytucje, których przynależność do wyższego
niezdecydowanym charakterze. Jeśli np. chodzi o wy-. Poziomu kultury nie budzi wątpliwości, jej kryteriom
dawnictwa jako kryteria kultury artystycznej, wy- oceny nie groziłoby jednak zignorowanie.
bierać należy publikacje tego typu, jaki w Polsce Zastosowanie instytucjonalnej metody wyodrębnie-
reprezentują „Twórczość", „Dialog", „Przegląd Arty- nia wyższego poziomu prowadzi natomiast do eklek-
styczny", „Ruch Muzyczny" raczej aniżeli tygodniki tyzmu. Eklektyzm taki zdaje się jednak stanowić odbi-
podejmujące niekiedy próbę homogenizacji; we Francji cie faktycznego współwystępowania różnorodnych war-
„La Nouvelle Revue Francaise", „Critiąue", „Les tości w dorobku każdej złożonej kultury. Na poziomie
Temps Modernes", raczej niż „L'Express", w Stanach Wyższym współczesnej plastyki europejskiej realizuje
się faktyczna i praktycznie uznawana koegzystencja i akceptowanych przez specyficzne instytucje i środo-
Matejki ze Strzemińskim, Repina z Kandinskym, Puvis wiska intelektualne i artystyczne. Homogenizację kul-
de Chavannes'a z Braque'em i Miro. Taka sama sy- tury masowej rozumieć będziemy jako rezultat włą-
tuacja występuje w literaturze, w muzyce. Metoda czenia do dziedziny tej kultury elementów wyższego
instytucjonalnego określania wyższego poziomu kul- poziomu kulturalnego i łączenia ich, mieszania lub ze-
tury zdaje sprawę z tego faktycznego stanu odwołując stawiania z elementami niższych poziomów. Homogeni-
się do kryteriów o specyficznie społecznym charakte- zacja wiąże się w najbardziej dosłownym sensie z za-
rze. Wydaje się zatem najużyteczniejsza dla socjolo- tarciem dystansu między elementami kultury różnych
gicznych rozważań. Jej zastosowanie jest przy tym poziomów; formalnie zatem obala hierarchię wartości
ograniczone do sformułowanego tu zagadnienia. w dziedzinach kultury symbolicznej, w które wkracza.
Kryterium instytucjonalne nie byłoby odpowiednie Istnieją jednak różne postacie homogenizacji o róż-
dla oceny wartości indywidualnych artystów i dzieł nym działaniu, które należy osobno rozpatrzyć przed
w różnych momentach historycznego procesu ich re- wydaniem sądu o ich wpływie na strukturę rzeczy-
cepcji. Nie wydaje się to jednak ograniczać jego sto- wistości kulturalnej.
sowalności w badaniach kultury masowej. Gdyby Homogenizację można przede wszystkim rozpatry-
bowiem w jakiejś sytuacji nowatorskie środowiska wać w dwóch aspektach: obiektywnym i subiektyw-
artystyczne nie mogły się w ogóle ukształtować lub nym. Pierwszy typ analizy zajmuje się zawartością
uległy dezintegracji na skutek długotrwałego braku przekazów rozpowszechnianych przez techniczne środ-
społecznego poparcia wyrażającego się w zinstytucjo- ki umasowienia kultury bez względu na ich recepcję.
nalizowanych formach, ich twórczość miałaby mini- Ograniczając się do tego tylko aspektu można wyróż-
malne szansę docierania do kultury masowej i nie nić trzy typy homogenizacji: homogenizację upraszcza-
powstałby praktyczny problem wyodrębnienia i okre- jącą, homogenizację immanentną oraz homogenizację
ślenia jej poziomu w ramach tej kultury. Jeśli zaś przez zestawienie czyli mechaniczną.
nowatorski kierunek znajduje jakieś drogi oddziały- Pierwszy z tych typów polega na poddaniu elemen-
wania na masową kulturę mimo braku pełnej oficjal- tów wyższego poziomu kultury wprowadzanych do
nej aprobaty, nie odbywa się to bez pewnych form kultury masowej pewnym przeróbkom traktowanym
instytucjonalizacji i tolerancji umożliwiającej promie- jako środek ich uprzystępnienia, a prowadzącym do
niowanie przynajmniej ubocznymi kanałami. Na tej symplifikacji. W związku z tym typem homogenizacji.
zasadzie formalistycznaN plastyka oddziałuje niekiedy w
szczególności trzeba dokonać pewnego zastrzeżenia,
poprzez architekturę i sztukę zdobniczą, a najnowsze które po części odnosi się zresztą do problemu homo-
konwencje muzyczne bywają wykorzystywane do roli genizacji w ogóle. Istnieje mianowicie zasadnicza
ilustracyjnej w filmie, radiu i telewizji. bardzo różnica pomiędzy homogenizacją w dziedzinie
Przyjmujemy zatem, że dla celów niniejszej analizy kultury estetycznej a intelektualnej. Wyróżnienie po-
wyższy poziom kultury określony jest przez treść i for- 2
iomów w jednej i drugiej dziedzinie może się doko-
mę kulturalnych dzieł tworzonych, kultywowanych nywać na zasadzie analogicznych instytucjonalnych
kryteriów. Elementy wyższego poziomu kultury in- na przykład z Trzeciej Symfonii Beethovena wybrać
telektualnej, czyli nauki, nie docierają jednak na ogół co najlepsze kawałki...
do kultury masowej w innej postaci aniżeli w formie — Walewiak: Co najlepsze kawałki...?
uproszczenia. — Til: Tak, panie, co najlepsze kawałki, zrobić
Tylko w nielicznych wypadkach nauki humanistycz- z tego króciutką, niemęczącą całość, milutki wypoczy-
ne stwarzają możność przenoszenia fragmentów lub nek. No... moglibyśmy też powiedzieć coś o demokra-
całości dzieł z wyższego poziomu do kultury masowej tyzacji sztuki — gdybym już tak chciał koniecznie..." "
bez dokonywania żadnych symplifikacyjnych zabie- W taki właśnie sposób dokonują homogenizacji kul-
gów. Inne dziedziny wiedzy przybrały charakter tak tury muzycznej popularny amerykański pianista
specjalny, rzec można — ezoteryczny, że stały się nie- Liberace lub dyrygent A. Kostelanetz, upraszczający
komunikatywne dla odbiorców pozbawionych facho- w swej interpretacji klasyczne kompozycje. Analo-
wego przygotowania. Jeśli zatem zagadnienia z tych giczny przykład z dziedziny literatury przedstawia
dziedzin wiedzy wprowadza się do kultury masowej, Anna Karenina opracowana w formie komiksu oraz
zasada wspólnego mianownika wymaga ich upraszcza- wiele filmowych wersji dzieł literackich, o ile nie
jącego ujęcia. Jest charakterystyczne, że ten zabieg osiągają one rangi samodzielnej kreacji artystycznej,
nazywany popularyzacją nie wywołuje zasadniczych lecz pozostają przeróbką literackiego utworu sprowa-
sprzeciwów ze strony krytyków kultury masowej. dzonego do łatwiejszej, wizualnej formy. Szczególnie
Analogiczna procedura w odniesieniu do kultury este- rozpowszechnioną postać upraszczającej homogeniza-
tycznej bywa określana jako wulgaryzacja i spotyka cji stanowi skrót określany charakterystyczną nazwą
się z surowym potępieniem. j digest.
W rozważaniach niniejszych zjawisko homogenizacji Miesięcznik amerykański „The Reader's Digest" na-
rozpatrywane jest głównie w odniesieniu do kultury leży do magazynów o największym w świecie nakła-
estetycznej, która dominuje w kulturze masowej pod dzie. Wychodzi w 13,5 milionach egzemplarzy prze-
względem ilościowym w związku z rozrywkowymi znaczonych dla Stanów Zjednoczonych, a razem
funkcjami tej kultury. Homogenizację upraszczającą z wersjami zagranicznymi nakład jego osiąga 23 mi-
wnikliwie charakteryzuje scena sztuki Jerzego Sza- liony. „Digest" zawiera wybór, skróty i streszczenia
niawskiego Fortepian, przedstawiająca rozmowę han- aktualnych publikacji, które sprowadza do rozmiarów
dlarza kultury masowej, wytwórcy płyt i wydawcy- i form najłatwiej przyswajalnych dla szerokiego kręgu '
popularnych piosenek, Tila, z kompozytorem Wale- odbiorców. Przez swoją etymologię nazwa jego ko-
wiakiem: jarzy się z procesem trawienia, reprezentuje on w isto-
„...Potrzebni mi są zawodowcy. Na przykład dla cie gatunek wytworów masowej kultury, które kry-
orkiestr kawiarnianych trzeba przerobić, zinstrumen- tycy nazywają papką spreparowaną na użytek ludzi
tować różne arcydzieła muzyków, których prawa wy-
gasły... Na przykład złączyć trzy walce Chopina
77
J. Szaniawski, Fortepian, akt II, Dramaty zebrane, t. II,
w jedną całość i rozłożyć na pięć instrumentów. Albo Kraków 1958.
uważanych za niezdolnych do samodzielnego odży- zgodnie ze swoją ideologią imperatywu zabawy, usi-
wiania się naturalnymi produktami. Jedną z przyczyn łuje niekiedy wskazywać swoim klientom „królewską
powodzenia wydawnictw typu digestów stanowi obok drogę" do dzieł wielkiej sztuki, a w konsekwencji
przystępności ich funkcja dostarczania szybkiej, ogól- produkuje tylko namiastkę sztuki ad usum delphini.
nej informacji o masie wydawnictw i wydarzeń kul- Ostateczna ocena homogenizacji upraszczającej
turalnych, których szczegółowe poznanie wymagałoby uwzględniająca w należytej mierze jej społeczne kon-
dużego nakładu czasu i umysłowego wysiłku. W Pol- sekwencje wymagałaby jednak dokonania bilansu
sce charakter digestu nosi wydawnictwo „Magazyn wpływów polegających z jednej strony na zablokowa-
Polski". niu zainteresowań sztuką wyższego poziomu przez ich
Homogenizacja upraszczająca występuje niekiedy pozorne zaspokojenie produktami wulgaryzacji, z dru-
w formie plagiatu albo trawestacji. Podobna sytuacja giej zaś strony — na rodzeniu podniet do kontaktów
zachodzi przy przeróbce fugi Bacha na kompozycję z autentycznym dziełem. Wiadomo, że każda ekrani-
jazzową, a Pigmaliona lub Poskromienia złośnicy na zacja znanych dzieł literackich skłania część widzów
musical. W pewnych wypadkach rezultatem podob- do zapoznania się z literackim źródłem filmu; na tej
nych homogeniźacyjnych zabiegów może być powsta- drodze Tołstoj, Stendhal, Szołochow, Hemingway,
nie utworów nie pozbawionych estetycznych wartości, Faulkner zyskali wielu czytelników. Socjologiczne
jakkolwiek należących do gatunku artystycznego zu- badania recepcji kultury często odkrywają podobne
pełnie odmiennego niż pierwowzory. Niektórzy kry- wpływy homogenizacji upraszczającej, toteż socjolo-
tycy nie kwestionują walorów, które wynieść może gowie są bardziej powściągliwi w ocenie tego typu
publiczność z koncertów orkiestry Benny Goodmana homogenizacji aniżeli krytycy artystyczni widzący
lub spektakli My Fair Lady i West Side Story, pod w niej jedynie profanację i fałszowanie dzieł sztuki.
warunkiem, aby widzowie i słuchacze nie sądzili, że Drugi typ homogenizacji jest skrajnie przeciwstaw-
zapoznali się dzięki nim z twórczością Bacha, Shawa ny pierwszemu. Nazwano go tutaj homogenizacją im-
i Shakespeare'a. manentną, rozumiejąc przez to włączenie do dzieła
Częsty motyw oskarżenia homogenizacji upraszcza- kultury wyższego poziomu elementów zdolnych przy-
jącej stanowi zarzut fałszerstwa. Handlarze kultury ciągnąć szeroką i popularną publiczność dokonane
masowej pod pozorem demokratyzacji i zbliżenia ma- przez samego autora. Chodzi tu o dzieła tego rodzaju,
sowego widza do wielkich dzieł artystycznych doko- które zgodnie z instytucjonalnym kryterium należą
nują fałszerstwa sztuki i dopuszczają się oszustwa bez wątpienia do wyższego poziomu, ale z uwagi na
w stosunku do odbiorcy, który uważa, że melodyjną, pewne właściwości treści lub formy są predestyno-
króciutka i nie męcząca kompozycja prezentowana wane niejako do masowej recepcji. Taine w Historii
przez pana Tila i Liberace'a — to Beethoven, że ekra- literatury angielskiej mówił o dramatach Shakes-
nowe dzieje romansu Piotra i Natalii na tle szarż peare'a, że były one pisane z intencją dostarczenia
kawaleryjskich i artyleryjskiej kanonady — to epickie wzruszeń i zabawy nie tylko publiczności lóż, ale
dzieło Tołstoja o wojnie i pokoju. Kultura masowa, pospólstwu zapełniającemu widownię, marynarzom
z pokładu okrętów Drake'a. Do nich przemówić mógł cej różni się ona tym, że nie polega na wprowadzaniu
rubaszny dowcip grabarzy z Elsynory, paplanina niań- jakichkolwiek zmian w zawartości wewnętrznej dzieł
ki Julii, perypetie Spodka, ale także dramat zazdrości wyższego poziomu, lecz na ich przeniesieniu w niena-
i namiętności Otella. Celowo wewnętrznie zhomoge- ruszonej postaci do masowych środków komunikowa-
nizowana jest Opera za trzy grosze Brechta i opowia- nia. Jedną z konsekwencji masowości kultury w do-
dania Jerzego Szaniawskiego, pod których zewnętrzną słownym, ilościowym znaczeniu stanowi wielkie i nie-
prostotą ukrywa się drugie dno. ustające zapotrzebowanie na produkcję z zakresu
Homogenizacja immanentna może być jednak uzna- kultury symbolicznej, którą pochłaniają codziennie na
na za contradictio in adiecto, ponieważ dzieła wcho- całym świecie dzienniki, magazyny, wydawnictwa
dzące w zakres tej kategorii stanowią zasadniczo książkowe, programy radiowe i telewizyjne, studia
jednolite kompozycyjne elementy wyższego poziomu filmowe. Mimo procesu koncentracji redukującej
i nie mają w sobie nic z mechanicznego zestawie- zróżnicowanie przekazywanych treści, rynek tej pro-
nia treści i formy o odmiennym charakterze; ich zdol- dukcji wymaga ogromnej masy coraz to nowych „to-
ność apelowania do zainteresowań i gustów szerokiej warów". Ilościowa skala zapotrzebowania oraz prze-
skali odbiorców stanowi efekt talentu, umiejętności konanie, że wielka ilość i rozmaitość treści przyciąga
wyrażenia bogactwa rzeczywistości i złożoności zja- najliczniejszych odbiorców, skłaniają organizatorów
wisk. Homogenizacja wewnętrzna — o ile uzasadnione i producentów masowej kultury do jak najszerszego
jest w ogóle użycie tego pojęcia — dostarczyłaby wykorzystywania wszelkich dostępnych dzieł i wy-
idealnego rozwiązania problemu wspólnego mianowni- tworów mających szansę trafienia do publiczności.
ka, gdyby nie to, że rzadkim zjawiskiem są dzieła Utworów takich poszukuje się także w dorobku wyż-
stanowiące połączenie wielkiego talentu i popularności. szej kultury; pomiędzy wyższym poziomem a kulturą
Właśnie na gruncie homogenizacji wewnętrznej ob- masową dokonuje się zatem stały, choć poddany okre-
serwować można niekiedy zjawiska odwrócenia kie- ślonym zabiegom selekcji, przepływ treści. Procesy
runku procesu homogenizacji polegające na instytu- selekcji zależą w dużej mierze od zasad polityki kul-
cjonalnej akceptacji w kręgach wyższej kultury dzieł turalnej lub komercjalnej organizacji. W pewnym
i artystów wywodzących się ze specyficznej sfery jednak zakresie muszą kierować się podobnymi zało-
twórczości kultury masowej. Ilustrację tego procesu żeniami, do których należy przede wszystkim wzgląd
znaleźć można w dziedzinie produkcji filmowej, np. na zdolności odbiorców.
w postaci filmów Chaplina, Eisensteina, Renoira, W warunkach dominacji systemu komercjalnego
w dziedzinie jazzu. I w tej także wersji homogeniza- motywacje działalności organizatorów kultury maso-
cja immanentna stanowi rzadkie zjawisko. wej są w znacznej mierze odmienne aniżeli w warun-
Najbardziej typową formę homogenizacji stanowi kach supremacji postawy wychowawczej, ale pewne
homogenizacja mechaniczna, która ze względu na rezultaty zabiegów homogenizacyjnych mogą być po-
swoją powszechność odgrywa szczególnie ważną rolę dobne tu i tam. W jednym i drugim przypadku osiąg-
w kulturze masowej. Od homogenizacji upraszczają- n
ięte zostaje wymieszanie elementów kultury popu-
larnej, specjalnie produkowanych na użytek środków wyższego poziomu w komercjalnym systemie homo-
masowego komunikowania, z dziełami kultury wyż- genizacji od rozpowszechniania kultury wyższej rea-
szego poziomu, mającymi źródło w twórczości kręgów lizowanego jako wychowawcze zadanie polityki kul-
o uznanej artystycznej pozycji. turalnej, której przyświecają hasła wpojenia szero-
Z homogenizacji przez zestawienie stanowiącej re- kim masom najwyższych kulturalnych wartości.
zultat pomieszania poziomów w kulturze masowej Homogenizacja przez zestawienie nasuwa przede
wynika, że kultury tej nie można po prostu przeciw- wszystkim kwestię proporcji i selekcji przekazywa-
stawić kulturze wyższego poziomu jako odrębnego pod nia elementów kultury wyższej. Zjawisko to wystę-
względem charakteru gatunku kulturalnego. Przyj- puje ze szczególną wyrazistością w sytuacji wyraźnej
mując instytucjonalne kryterium określenia poziomów dominacji systemu komercjalnego, charakterystycznej
kultury, masową kulturę traktowaną en bloc można dla masowej kultury amerykańskiej, chociaż do tej
przeciwstawić kulturze specjalnych lub wąskich za- kultury się nie ogranicza. Była już mowa o skłonności
interesowań, a nie kulturze wyższej. Zasada wspólnego producentów i menażerów masowej kultury do wyko-
mianownika oraz sam fakt masowego zapotrzebowania rzystywania dzieł klasycznych, których zaletę z ich
wpływa wprawdzie na określenie treści i formy ma- punktu widzenia stanowi wolność od tantiem autor-
sowej kultury w pewnym zakresie, ale nie w całości. skich, szeroki prestiż mający moc przyciągania pew-
Rozdział poprzedni zawierał charakterystykę najbar- nej kategorii publiczności, niejednokrotnie wątek treś-
dziej rozpowszechnionych, typowych wątków i formy ciowy o uniwersalnym ludzkim walorze oraz znana
masowej produkcji kulturalnej przeznaczonej spec- konwencja artystyczna.
jalnie na użytek kultury masowej w systemie ko- Przykładu popularyzacji kultury wyższego poziomu
mercjalnym. Produkcja ta nie wypełnia jednak cał- dostarczają tanie, masowe wydawnictwa broszurowe
kowicie tomów masowych wydawnictw, ram progra- spopularyzowane pod nazwą „Paperbacks" lub „Livres
mów radiowych i telewizyjnych. Obok nich, w różnej de poche". Wydawnictwa te zapoczątkowała angielska
proporcji, zależnie od krajów i systemów, jest miejsce seria „Pingwina" w 1935 r. Przykład brytyjski za-
na popularyzację elementów kultury wyższego po- częły naśladować firmy amerykańskie w okresie osta-
ziomu. tniej wojny, m. in. w związku z potrzebami czytel-
Nawet w warunkach skrajnej komercjalizacji i wy- niczymi armii. W 1953 r. analogiczna inicjatywa wy-
raźnej dominacji ilościowej wulgarnych i trywialnych dawnictw francuskich została uwieńczona powodze-
treści masowej kultury nie ma absolutnego przedziału niem. W każdym z trzech krajów wydawnictwa bro-
pomiędzy systemem masowego komunikowania a kul- szurowe mają charakter zhomogenizowany, jakkolwiek
turą wyższego poziomu. Problem stanowi natomiast formy homogenizacji w poszczególnych wypadkach
kontekst i proporcje, w jakich elementy kultury nie są identyczne. Angielskie „Pingwiny" obok wy-
wyższej występują w masowych środkach komuni- raźnie wyodrębnionej serii literatury sensacyjnej wy-
kowania. Te dwa względy wpływają na różnice dzie- ^aJ% cykl dramatyczny i szczycą się własnym kom-
lące proces rozpowszechniania elementów kultury pletem Shakespeare'a, kompletnym wydaniem Shawa
i dbają o poziom swej głównej serii. Podobnie fran- a więc dla czasopism, radia, telewizji. Staje się ona
cuskie „Livres de poche" nie schodzą poniżej poziomu nieunikniona w tych wypadkach, gdy dysponenci
średniego. Górny poziom ich produkcji wydawniczej masowych środków komunikowania rozporządzają np.
obejmuje Gide'a, Sartre'a, Malraux, Camusa, Kafkę, tylko jednym programem radiowym o ogólnokrajo-
Prousta, Joyce'a, zaś w serii klasyki Homera, Dide- wym zasięgu, jednym kanałem telewizyjnym, którego
rota, Dostojewskiego, Flauberta 78 . programu nie mogą zbytnio specjalizować ze względu
Amerykańskie serie wydawnicze bardziej zróżni- na zróżnicowany charakter publiczności.
cowane reprezentują obok przykładów skrajnie wul- Homogenizacja przez zestawienie nie powinna być
garnej i drastycznej literatury również klasykę i dzie- jednak traktowana wyłącznie jako konieczne zło wy-
ła najwybitniejszych amerykańskich i obcych bele- nikłe z technicznych warunków organizacji komuni-
trystów oraz prace filozoficzne i naukowe: Platona, kowania. Usunięcie mechanicznej homogenizacji z kul-
Plutarcha, A. N. Whiteheada, B. Russella, T. Veblena, tury masowej nie oznaczałoby przecież automatycz-
C. W. Millsa, T. S. Eliota, H. Reada, M. Mead i R. Be- nego podniesienia całej tej kultury do wyższego po-
nedict. Istniejące statystyki nie pozwalają ściśle usta- ziomu, lecz przeciwnie — odcięcie jej odbiorców od
lić udziału literatury wyższego poziomu w tych wy- stałego, jakkolwiek fragmentarycznego tylko, kontak-
dawnictwach. Ich udział globalny w ruchu wydaw- tu ze źródłami wyższej kultury. Nawet najbardziej
niczym jest jednak bardzo istotny, a ich cena, kilka- radykalni współcześni krytycy kultury masowej, u nas
krotnie niższa od wydawnictw bibliotecznych i nie czy też na Zachodzie, nie stawiają postulatów na-
przekraczająca wartości wynagrodzenia za 2 godziny tychmiastowego radykalnego przeobrażenia treści
pracy robotnika przemysłowego, czyni je ważnym i form kultury masowej polegającego na jej całkowi-
środkiem rozpowszechniania literatury. W Ameryce tym wypełnianiu treściami wyższego poziomu kultury.
wydawnictwa broszurowe w 1954 r. miały łączny Byłby to projekt utopijny, lekceważący nie tylko róż-
nakład ponad 50% wyższy niż wszystkie pozostałe nice kwalifikacji intelektualnych różnych grup spo-
wydania dzieł literackich dla dorosłych. Wśród tych łecznych, ale także zróżnicowanie potrzeb i zaintere-
wydawnictw były wielomilionowe nakłady Heming- sowań tych samych odbiorców, którzy w stosunku do
waya, Faulknera, Steinbecka, Caldwella, dominowała różnych dziedzin intelektualnej i artystycznej kultury
jednak bez wątpienia masa literatury niższego po- i w różnych sytuacjach życiowych przejawiają nie-
ziomu. jednakowe zapotrzebowanie.
Homogenizacja mechaniczna stanowi zjawisko szcze- Niektórzy krytycy masowej kultury w Ameryce,
gólnie typowe dla środków komunikowania charakte- Przeciwni wszelkim postaciom homogenizacji, propo-
ryzujących się różnorodnością przekazywanych treści, nowali wyraźną specjalizację środków popularyzacji
71 kultury obsługujących specjalne i wąskie zaintereso-
R. Escarpit, Sociologie de la litterature, PUF, Paris 1958.
J. Cartu, La Cutture de poche, „France Observateur" 24 IV wania, zainteresowania o średnim zasięgu oraz zain-
1958; A. Payn-Hackett, Sixty Years of Best-Sellers, New York teresowania najszerszej publiczności. Gdyby jednak
1956. taka specjalizacja miała oznaczać wyeliminowanie
elementów kultury wyższego poziomu ze środków dzielające audycje zakupywane przez reklamowych
działania o najszerszym zasięgu i utworzenie jedno- protektorów wypełnić koncertami muzyki klasycznej,
licie popularnych, elementarnie łatwych programów dobrymi widowiskami teatralnymi i audycjami oświa-
radiowych, telewizyjnych itp., oznaczałoby to nie towymi. Finansowym protektorem jednej z najpo-
sukces, ale klęskę kultury wyższego gatunku. Podob- pularniejszej serii oświatowych w Ameryce, noszącej
ne koncepcje należy traktować jako propozycje na- nazwę „Omnibus", jest Fundacja Forda.
wrotu do społecznego elitaryzmu kulturalnych po- W Anglii dobrze znana jest rola Trzeciego Progra-
działów. mu B.B.C. oraz konkurującej z telewizją komercjalną
Homogenizacja polegająca na wprowadzaniu ele- telewizji państwowej. We Francji akcję sublimacji
mentów kultury wyższego poziomu do środków ma- kultury masowej prowadzi Ministerstwo Oświaty
sowego komunikowania stanowi środek faktycznej i liczne instytucje społeczno-polityczne, m. in. Fran-
demokratyzacji wartości artystycznych i umysłowych cuska Partia Komunistyczna, związki zawodowe oraz
uznawanych za najcenniejsze w danym społeczeń- episkopat. W Ameryce uniwersytety i fundacje nau-
stwie, niezależnie od motywacji postępowania mena- kowe organizują także wydawnictwa oraz uruchamia-
żerów w komercjalnym systemie organizacji kultury. ją własne stacje radiowe i telewizyjne o charakterze
Bardziej uzasadniona od krytyki samej zasady homo- oświatowym7*. Zwracano już jednak uwagę na małą
genizacji wydaje się zatem krytyka realizacji tej za- skuteczność ich konkurencji w stosunku do domi-
sady i niedostatecznej proporcji kultury wyższego po- nującego komercjalnego systemu komunikowania.
ziomu w stosunku do poziomu niższego. Gdziekolwiek w organizacji kultury masowej isto-
Proporcja ta jest znacznie korzystniejsza dla kul- tną rolę odgrywają względy komercjalne, homoge-
tury wyższego poziomu tam, gdzie czynniki publiczne nizacja dokonuje się na zasadzie traktowania treści
roztaczają kontrolę nad ogółem lub przynajmniej nad kultury wyższej na równi z innymi treściami, bez jej
częścią środków masowego komunikowania. Taka jest specjalnego uprzywilejowania oraz przy wyznaczeniu
sytuacja w krajach socjalistycznych* a także w tych ściśle określonych granic ilościowego udziału ele-
krajach kapitalistycznych, które — jak Anglia i Frań-, mentów wyższego poziomu. Lęk przed utratą klientów
cja — ustanowiły częściowy monopol publiczny środ- na rzecz konkurencyjnego systemu komunikowania
ków komunikowania o najszerszym zasięgu. Czysto będzie zawsze skłaniał komercjalnych menażerów kulr
komercjalny system amerykański jest również pod-, tury masowej do ograniczania treści trudniej dostęp-
dany pewnym naciskom instytucji publicznych zmie- nych dla szerokiego ogółu publiczności i redukują-
rzających do zapewnienia kulturze wyższej szerszego cych zakres recepcji.
oddziaływania poprzez środki masowego komuniko- Według danych opartych na badaniach G. Wiebe,
wania. Temu celowi służy powołana w 1934 r. Fede- etatowego psychologa Columbia Broadcasting System,
ralna Komisja Komunikowania. Jej wpływ jest mało podczas kiedy widowiska typu westernów i komedii
skuteczny; dzięki niemu udało się jednak przynaj- 79
W. Schramm ed., The Itnpact oj Educational Television,
mniej pewne partie programu radia i telewizji prze- Urbana 1960.
rewiowych odbierała przeciętnie ponad połowa tele- mniejszości odbiorców81. Właśnie uderzające dyspro-
widzów, w czasie nadawania przedzielającego je pro- porcje udziału elementów kultury wyższego poziomu
gramu poświęconego dyskusji naukowej audytorium w kulturze masowej natchnęło D. Macdonalda do sfor-
spadało do 25% posiadaczy aparatów telewizyjnych 80 . mułowania tezy o prawie Greshama w kulturze ma-
Podobne reakcje widowni stanowią bardzo poważny sowej. Gdyby prawo to miało być interpretowane
hamulec zwiększania udziału kultury wyższego po- jako stwierdzenie bezwzględnego ilościowego wypie-
ziomu w kulturze masowej. Wielkie amerykańskie rania wyższych wartości kultury przez wartości niż-
sieci telewizyjne uważają za nieopłacalne audycje roz- sze, wymagałoby ono jednak ostrożnego rozpatrzenia.
rywkowe przyciągające średnio nie więcej niż 20 mi- „Mniejszościowe" audytoria w skali kultury maso-
lionów widzów. Niejedna wartościowa seria telewi- wej są to jednak jeszcze wciąż ogromne zbiory pu-
zyjna zeszła z anten z powodu nieosiągania tej gra- bliczności. R. Saudek szacował publiczność wymie-
nicy. nionych przez siebie audycji elitarnych średnio na
Jednak w amerykańskiej kulturze masowej, która 20 milionów. Radiowe audytorium Hamleta w III Pro-
w niniejszej analizie rozpatrywana jest jako specy- gramie B.B.C. obliczano na 400 tysięcy osób. To nie-
ficzny i skrajny przypadek komercjalnego systemu, wiele w porównaniu z odbiorcami popularnych pro-
zasadzie homogenizacji zawdzięczać należy szerokie gramów rozrywkowych. Ilu jednak miesięcy teatral-
rozchodzenie się treści wyższej kultury. Była już nych spektakli byłoby trzeba, aby żywe słowo Sha-
mowa o pozycjach publikowanych przez wydawnictwa kespeare'a dotarło do tylu słuchaczy?
broszurowe; można by do ich listy dołączyć tytuły We wnikliwej analizie umysłowego życia osiemna-
niektórych publikacji klubów książki organizujących stowiecznej Francji przedrewolucyjnej Daniel Mornet
czytelnictwo swoich członków na zasadzie homogeni- pisał o rozbudzeniu zainteresowań intelektualnych
zacji. Podczas dyskusji zorganizowanej przez Amery- całej Francji, dodał jednak, że ma na myśli w istocie
kańską Akademię Sztuk i Nauk przedstawiciele sy- Francję klas średnich; przyznawał bowiem, że histo-
stemów telewizyjnych S. Stanton i R. Saudek wy- ryk nie posiada możności przeniknięcia w głąb Francji
mieniali wśród punktów programu swoich stacji na- chłopskiej i robotniczej, która w owej epoce zbyt
dawczych klasyczne dramaty Ajschylosa, Sofoklesą była przytłoczona trudem życia, aby filozofować lub
i Eurypidesa, muzykę symfoniczną w wykonaniu naj- choćby czytać M. Lud francuski — we właściwym zna-
lepszych orkiestr, Shakespeare'a, Shawa, poezję i pro- czeniu tego słowa określonym przez de Jaucourta
zę Eliota, Audena, Boswella, H. James'a.
11
Nie ulega jednak wątpliwości, że audycje tego typu F. Stanton, prezes Columbia Broadcasting System, trak-
tował informację o czterech koncertach symfonicznych na-
stanowiły nikłą proporcję programu i że docierały do danych przez C. B. S. w ciągu pięciu miesięcy jako dowód
c
*ynnego udziału w popularyzacji wyższej kultury muzycz-
n
80
G. D. Wiebe, Mass Communications w tomie E. L. Hart- «j. (por. Culture for the Millions?, cyt. wyd., s. 88).
12
ley, R. E. Hartley, Fundamentals of Social Psychology, NeW O. Mornet, Les origines intellectuelles de la Revolution
York 1961. Francaise (1715—1787), Paris 1947, s. 475.
w Encyklopedii — kształtował swoją rewolucyjną przedstawia teoretycznie żadnych trudności w syste-
ideologię nie przez lekturę radykalnych myślicieli mie polityki kulturalnej kierującej się wychowaw-
Oświecenia, od których dzieł oddzielała go bariera czymi celami. W praktyce jednak polityka ta musi
analfabetyzmu, obyczaje, wreszcie ceny książek. także się liczyć ze zdolnościami recepcyjnymi szero-
kich warstw publiczności i nie wyrzekając się ten-
Homogenizacja kultury masowej sprawia, że przy-
dencji manipulacyjnych nie rezygnuje na ogół ze
najmniej część dorobku kultury wyższego poziomu
starań o zaspokajanie gustów. Od najwcześniejszego
w każdym społeczeństwie staje się obecnie potencjal-
okresu rozwoju kultury masowej zarysowały się w jej
nie dostępna tak szerokiemu zakresowi odbiorców,
obrębie dwa specyficzne nurty, z których pierwszy
jaki od czasu starożytnej republiki ateńskiej nie był
polegał na spontanicznej, nie reglamentowanej dzia-
powołany do uczestnictwa we wspólnocie wysublimo-
łalności komercjalnej, zmierzającej do zaspokojenia
wanych kulturalnych przeżyć. Milionowe nakłady wy-
rosnącego zapotrzebowania na wytwory kultury sym-
bitnych dzieł literackich, milionowe publiczności ra-
bolicznej, drugi zaś był wynikiem zorganizowanych
diowych i telewizyjnych audycji poświęconych arcy-
zabiegów instytucji społecznych kierujących się wy-
dziełom dramatu i muzyki, miliony egzemplarzy pły-
chowawczymi celami. Zwracano już poprzednio uwagę
towych nagrań wartościowych kompozycji zestawione
na te dwie tendencje manifestujące się w Anglii pod
z zasięgiem dzieł wyższej kultury w przededniu re-
koniec XVIII stulecia w postaci rozwoju domokrążnej
wolucji przemysłowej świadczą o znacznym rozwoju
literatury brukowej oraz z drugiej strony — patro-
oddziaływania kultury wyższej, nawet przy uwzględ-
nałistycznych wydawnictw dla szkółek niedzielnych.
nianiu zmian demograficznych, które dokonały się na
świecie w ciągu dwóch ostatnich stuleci. Rozpatry- Podział analogiczny — mutatis mutandis — można
wana w świetle tych faktów teza Macdonalda o dzia- zastosować przy analizie homogenizacji przez zesta-
łaniu prawa Greshama w kulturze współczesnej jest wienie. W systemie komercjalnym homogenizacja me-
błędna. chaniczna służy przede wszystkim zasadzie zaspoko-
jenia zapotrzebowania rynku, a treści wyższej kultury
Inaczej jednak przedstawia się sprawa przy roz-
wprowadzone do obiegu masowej produkcji i dystry-
patrywaniu proporcji kultury wyższego poziomu w ca-
bucji są traktowane w sposób zasadniczo podobny jak
łokształcie kultury masowej oraz warunków jej prze-
inne produkty symbolicznej lub niesymbolicznej kul-
kazywania i recepcji.
tury pełniące rolę towaru. Stosuje się do nich m. in.
W wielu wypadkach całokształt organizacji maso-
analogiczne metody reklamy. Łączy się je w jednym,
wej kultury, charakter społeczeństwa, jego polityka
wspólnym kontekście środków rozrywki i zabawy,
kulturalna lub brak takiej polityki ograniczają sku-
usuwa się wszelki dystans pomiędzy elementami
teczność oddziaływania kanałów masowego przekazy-
treści czerpanymi bez wyboru z odmiennych tradycji
wania kulturalnych treści jako narzędzi popularyzacji
historycznych, reprezentującymi bardzo różne insty-
wyższej kultury.
tucjonalne poziomy kultury.
Podniesienie proporcji treści kultury wyższego po-
ziomu w masowych środkach komunikowania nie Ponieważ menażerowie masowej kultury układają
programy swoich produkcji na zasadzie różnorodności ilustruje przykład masowych wydawnictw broszuro-
i obfitości (Wer vieles bńngt, wird manćhem etwas wych.
bringen, czyli dla każdego coś miłego), pomieszanie Publikacje tego typu odznaczają się skrajnym zho-
i bezpośrednie zestawienie w tych samych środkach mogenizowaniem, którego próbki dostarcza zdjęcie
masowego komunikowania treści o bardzo różnorod- czterech okładek książek reprodukowane na tablicy 2.
nym charakterze jest powszechną regułą, a zatem Zestawienie podobnego typu łatwo może spotkać czy-
w programie radiowym lub telewizyjnym inscenizacja telnik amerykański na stoisku kiosku ulicznego lub
Orestei Ajschylosa występuje w bezpośrednim sąsiedz- drug store'u. Ceny wszystkich książek wahają się
twie serii rock and roll'u lub big beat'u zaś Pasja w granicach kilkudziesięciu centów, a charakter okła-
§w. Mateusza w oprawie rewii i quizzu. dek może się wydać bardzo podobny przeciętnemu
klientowi, który nie zwróci uwagi na formalne róż-
Jeśli audycja treści poważnej została nadana w in-
nice ani na nazwiska autorów. We wszystkich czterech
teresie komercjalnego protektora, grozi jej przerwa- wypadkach przy kompozycji okładki wydawnictwo
nie reklamowymi wstawkami, a przynajmniej poprze- uciekło się do obrazów sugerujących erotyczną pro-
dzenie i zakończenie pochwałą środków do prania, blematykę; operowało zatem jednym z uniwersalnych
żyletek lub marki papierosów. W magazynach ilustro- środków apelu, o których była mowa w poprzednim
wanych tekst ginie z reguły w powodzi reklamy kon- rozdziale.
kurującej z nim atrakcyjnością i nie stroniącej także
Cztery mechanicznie zestawione ze sobą w ten spo-
od wyzyskania dzieł wielkich mistrzów jako środka
sób pozycje w istocie bardzo się różnią pod względem
przyciągnięcia uwagi. W jednym z numerów magazynu
charakteru. Pierwsza jest naukową pracą znanej
„Time" z 1962 obraz Brueghela Wesele chłopskie figu- przedstawicielki antropologii kulturalnej, uczennicy
ruje jako reklama kuchni linii lotniczej Sabena. W po- Boasa, badaczki kultury i osobowości ludów pierwo-
dobnych wypadkach homogenizacja prowadzi do na- tnych. Drugi tomik zawiera Azyl i Requiem dla zakon-
dania funkcji instrumentalnej wytworom kultury, nicy Faulknera w kompletnym i nie skróconym wy-
które w tradycji europejskiej silnie zrosły się ze sferą daniu; trzeci stanowi zbiór opowiadań zaczerpniętych
symbolicznej kultury realizacyjnej. Zasadnicze dzia- 7. literatury prasy serca. Czwarty tomik reprezentuje
łanie homogenizacji polega jednak nie na zmianie powieść kryminalną. Miejsce schematycznego i kon-
funkcji, ale zgodnie z określeniem Mannheima na de- wencjonalnego Stanley Gardnera mógłby zająć tutaj
dystancjacji, na usunięciu dystansu między elemen- bardziej krwisty Mikę Spillane; charakter zestawie-
tami kultury różnych poziomów. nia nie uległby przez to istotnej zmianie.
Przedstawiając tę funkcję homogenizacji Macdonald Proces homogenizacji mechanicznej często stawia
przytaczał przykład magazynu „Life" zawierającego odbiorcę masowej kultury wobec podobnej różnorod-
kilka stron kolorowych reprodukcji Renoira obok nie ności treści, poziomów i wartości kulturalnych ele-
mniej kolorowej fotografii cyrkowego konia na wrot- mentów. Homogenizacja mechaniczna dostarcza zatem
kach. Ten aspekt homogenizacji mechanicznej dobrze Możliwości wyboru, ale nie oddziałuje w celu pokie-
rowania jego kierunkiem zgodnie z przyjętym syste- Homogenizacja mechaniczna często łączy się z na-
mem wartości; eliminuje w ogóle zasadę hierarchii daniem dziełu artystycznemu kierunku interpretacji
nie tylko w stosunku do przedmiotu naukowego lub podobnego do tego, który ilustruje cytowana nota
artystycznego dzieła, ale także w stosunku do jego wydawnicza. G. Orwell w analizie kryminalnej po-
formy. Homogenizacja mechaniczna ma tę zaletę wieści J. H. Chase'a Nie ma orchidei dla Miss Blandish
w porównaniu z upraszczającą, że nie zniekształca stwierdził podobieństwo fabuły tej szczególnie brutal-
dzieła artystycznego przez ingerencje w jego zawar- nej i drastycznej książki z wątkiem faulknerowskiego
tość. Można założyć, że autentyczny tekst Faulknera Azylu. Można przypuszczać, że autentyczne dzieło
nie ucierpi z powodu trywialnej winiety na okładce Faulknera odczytane przez pewną część czytelników
i bliskiego sąsiedztwa z kryminalnymi powieściami zgodnie z formułą producenta jego broszurowego wy-
na stoisku drug-store'u. Trzeba jednak uwzględnić dania zostanie zasymilowane w sposób analogiczny
wpływ, jaki kontekst sytuacyjny i oprawa zewnętrzna jak typowy gangsterski romans. Podobne przypusz-
wywrzeć może na odbiorcę stwarzając w jego świa- czenia przemawiają w przekonaniu wielu krytyków
domości określone oczekiwania nie pozostające bez przeciwko zasadzie homogenizacji mechanicznej. Sta-
znaczenia dla recepcji dzieła. nowiska tego nie należy jednak przyjmować bezkry-
Czytelnik, który z czterech propozycji reprezento- tycznie.
wanych na zdjęciu, wybrał tom Faułknera kierując Niewiele dotąd wiadomo na temat procesów recepcji
się wyłącznie winietą na okładce, znajdzie wewnątrz różnych treści kultury i jakościowych specyficzności
przed tekstem obu powieści informację pełniącą rolę odbioru dzieł różnego artystycznego poziomu. Repre-
wprowadzenia do lektury: „Azyl, nowoczesny klasyk zentatywne badania amerykańskie odnoszą się głów-
WiHiama Faulknera rozsprzedany w ponad miliono- nie do zewnętrznych, ilościowych aspektów partycy-
wym nakładzie naszego wydawnictwa, zawiera historię pacji w rozmaitych formach kultury. Badania wnika-
porwania Tempie przez szalonego gangstera-zboczeńca jące głębiej w charakter reakcji odbiorców, m. in.
i dzieje przerażających, makabrycznych tygodni, które polskie badania czytelnictwa, noszą zwykle fragmen-
z nim spędziła. Jest to potężna i dziwna wizja kosz- taryczny charakter i nie pozwalają na generalizację
marnego świata, w którym kobiety i mężczyźni od- wnioskówM. Bez wnikliwych a jednocześnie dosta-
rzucają zasady rządzące przeciętnymi ludźmi. Requiem
dla zakonnicy to ciąg dalszy, mistrzowski i upiorny — 84
Por. artykuły w wydawnictwach zbiorowych: B. Rosen-
patos małżeństwa Tempie Drakę po dziesięciu latach, berg, D. M. White, Mass Culture; B. Berelson, M. Janowitz,
gdy pod wpływem obsesji z powodu swych dawnych Reader in Public Opinion and Communication, Glencoe 1950;
błędów powoduje ona tragedię, która wyzwala ją W. Schramm, The Process and Effects of Mass Communi-
cation, Urbana 1955; W. Schramm, Mass Communications,
ostatecznie od winy" 83 . Urbana 1960. Z badań zachodnio-europejskich: Hogga"rt, The
Uses of Literacy, London 1956; R. Escarpit, op. cit.; J. Duma-
zedier, Vers une civilisation du loisir?, rozdz. „Loisir et cul-
83
W. Faulkner, Sanctuary and Requiem for a Nun, A Sig- ture", cyt. wyd.; badania I. F. O. P. przedstawione w „Son-
net Giant, New York 1954. dages". Z badań polskich: prace Instytutu Książki i Czytel-
tecznie szerokich badań wpływu odbieranych treści vv odniesieniu do kosztownej książki nabytej do wła-
na świadomość odbiorców nie można tymczasem snego księgozbioru, inna w stosunku do książki ku-
osiągnąć miarodajnej oceny homogenizacji mechanicz- pionej na stacji razem z gazetą i paczką papierosów
nej. Na tym właśnie polega uwzględnienie subiektyw- i często porzuconej razem z przeczytanym dzienni-
nego aspektu homogenizacji. kiem i niedopałkami. Podobna różnica zachodzi po-.
Kategorycznie potępiające sądy krytyków w rodzaju między wysłuchaniem koncertu w filharmonii a mu-
Macdonalda, opierające się na przekonaniu o niesto- zyką radiową służącą za akompaniament zajęć domo-
sowności zestawiania dzieł różnych poziomów, nie wych lub obejrzeniem spektaklu w teatrze a tele-
mogą pełnić roli wystarczającego argumentu. Są one wizyjną audycją oglądaną w czasie towarzyskiego
echem elitarnego stanowiska, które kazało Nietzsche- zebrania. Sama dostępność różnych form kulturalnej
mu uznawać popularne książki, czytane przez cały recepcji osiągnięta dzięki nowoczesnym środkom tech-
świat, za złe, cuchnące książki. Z drugiej jednak nicznym wpływa na możliwość zmian stosunku wobec
strony nie należy lekceważyć kontekstu i warun- kultury i stwarza problemy, które w pewnej części
ków upowszechniania dzieł wyższego poziomu przez są niezależne od form ustrojowych, systemu popula-
środki masowej kultury. Można nie wierzyć, aby ryzacji kultury i polityki kulturalnej.
nawet najbardziej trywialny komentarz był w stanie Wkraczanie techniki w dziedzinę symbolicznej kul-
sprowadzić recepcję Otella do poziomu odbioru bul- tury stanowi proces nieodwracalny. Utopią byłoby
warowego melodramatu, a recepcję Azylu do poziomu przekonanie, że można wyrugować jego skutki cofa-
odbioru przeciętnego kryminału. Zasada dedystancja- jąc się do aprobowanego przez Platona systemu krze-
cji rodzi jednak pewne tendencje upraszczającej re- wienia kultury wyłącznie na drodze bezpośrednich
cepcji, a przy tym sposób reklamy stosowany w ko- międzyludzkich kontaktów. Masowe powielanie i roz-
mercjalnym systemie kultury masowej nie stanowi powszechnianie kulturalnych treści stanowi mecha-
jedynego problemu związanego z tą formą rozpo- nizm tak naturalny i konieczny dla współczesnej
wszechniania wyższej kultury. epoki, że tylko jakiś kataklizm mógłby go zniszczyć —
Kultura masowa rozpatrywana z socjologicznego wraz z cywilizacją, której jest elementem.
punktu widzenia to nie tylko suma różnorodnych, Zjawisko homogenizacji zdaje się rdzeniem kultu-
masowo powielanych treści, lecz także pewna spo- ry określanej przez ten mechanizm. Ze względu na
łeczna rama ich oddziaływania. Rama ta jest inna nie błędne jest sprowadzanie kultury masowej wy-
w przypadku tradycyjnych form kultury wyższej łącznie i całkowicie do uproszczonych wątków treś-
otoczonych prestiżem, którego źródła wypływały ciowych specjalnie fabrykowanych na jej użytek
z wysokiej pozycji społecznej jej odbiorców, inna zgodnie z zasadą wspólnego mianownika. Kategorycz-
w warunkach demokratyzacji kultury. Inna jest ona ne rozgraniczenie procesu rozpowszechniania „dobrej"
literatury, muzyki, sztuki dramatycznej i filmowej
nictwa przy Bibliotece Narodowej; niektóre prace krakow- °d procesu umasowienia „złej" lub przynajmniej gor-
skiego Ośrodka Badań Prasoznawczych; książki A. Przec-
ławskiej, I. Lepalczyk. zej sztuki posługującej się tymi samymi środkami
masowego komunikowania zaciera istotę zjawisk cha- kurczył się w porównaniu ze społeczeństwem stano-
rakterystycznych dla rozległej dziedziny kultury wym, ale się rozszerzał.
współczesnej. Więcej wagi w dyskusji nad kulturą masową mają
Aktualny stan kultury nie polega na bezwzględnym argumenty najbardziej radykalnych spośród krytyków,
wypieraniu kultury wyższej ze społecznego obiegu. którzy — jak W. Morris — przeciwstawiali produk-
W istocie elementy tej kultury nigdy nie miały rów- tom cywilizacji technicznej wartości kultury ludo-
nie szerokiego zasięgu, ale też nigdy nie były tak wej. W epoce poprzedzającej rozwój kultury masowej
skutecznie przemieszane z elementami niższego po- miejsce, które zajmuje ona obecnie w życiu mas, nie
ziomu. W rezultacie tego procesu kultura masowa było puste. Wypełniała je kultura ludowa i jej war-
pozbawiona jest jedności stylu i prezentowana w spo- tość trzeba uwzględnić w kompletnym bilansie zysków
sób przyczyniający się do zachwiania hierarchii war- i strat wynikających z rozwoju nowych form orga-
tości. Problem tych skutków homogenizacji nie został nizacji i nowej postaci kultury.
dotąd rozwiązany w żadnych warunkach i wydaje się W Europie romantyzm dokonał odkrycia estetycz-
nierozwiązalny na gruncie samej kultury masowej. nych, moralnych i poznawczych walorów kultury lu-
dowej. Współczesna krytyka przyznaje sztuce ludowej
zalety oryginalności, spontaniczności, świeżości, au-
USPRAWIEDLIWIENIE KULTURY MASOWEJ
tentyzmu, a więc te same cechy, które kwalifikują
według względnie zgodnych ocen sztukę wyższego
Krytyka kultury masowej przedstawiona w dwóch
poziomu. Oryginalność sztuki ludowej nie oznacza
pierwszych rozdziałach tej części pracy może być na-
jednak, aby była ona kiedykolwiek, nawet w odleg-
zwana krytyką scholarską, jej źródło bowiem stano-
łych stuleciach, dziełem całkowicie izolowanych, her-
wią głównie kręgi intelektualistów, zawodowych uczo-
metycznie zamkniętych przed zewnętrznymi wpływa-
nych, estetów-teoretyków. Przy jej analizie wskazy-
mi i zasklepionych w sobie społeczności. Czarnowski
wano niejednokrotnie, że reprezentowała ona różno-
w studiach porównawczych stwierdził rozległe cza-
rodne ideologiczne orientacje i nie zawsze łączyła się
sowo-przestrzenne genetyczne powiązania wątków
z antydemokratycznymi postawami społecznymi, pra-
uważanych za typowe tematy kultury ludowej. Zawsze
wie zawsze jednak stanowiła jakąś formę intelektual-
dokonywało się także w obrębie całego społeczeństwa
nego i estetycznego elitaryzmu, który skłaniał do
Pewne wzajemne przenikanie ogólnonarodowego do-
zamykania rozważanych problemów kultury w sferze
robku i ludowych kultur lokalnych. U nas J. St. By-
wyspecjalizowanego dorobku wyższej kultury narodo-
stroń aż zbyt wielką rolę przypisywał wpływom kul-
wej. Z punktu widzenia tej właśnie kultury tezę
tury szlacheckiej na kształtowanie kultury ludowej.
o kulturalnym odpowiedniku prawa Greshama można
Zapożyczenia takie konstatował Kazimierz Dobrowol-
było uznać za błędną, ponieważ zarówno społeczna
n i . Julian Krzyżanowski stwierdzał paralele między
baza rekrutacji twórców, jak zakres oddziaływania
tymi dwoma pokładami kultury w dziedzinie wątków
wyższej kultury w ciągu ostatnich dwustu lat nie
literackich. Szczegółowe studia oraz syntezy tyczące
rozwoju sztuk plastycznych stwierdzają również od- społeczności funkcje artysty były w rezultacie tej
działywanie na różne dziedziny plastycznej kultury sytuacji bardzo wielostronne. Ich instrumentalne i re-
ludowej w Polsce wzorów sztuki ogólnonarodowej, alizacyjne aspekty ściśle splatały się ze sobą. Roz-
jak i bardziej uniwersalnych wzorów kultury europej- patrywana z perspektyw całości szerszej struktury
85
skiej . Jednocześnie kultura ludowa stanowiła nie- społecznej twórczość ludowa powiązana z lokalnymi
wyczerpane źródło inspiracji dla ogólnonarodowej warunkami, tradycjami i zapotrzebowaniami sprawiała
twórczości, której nawet w okresie sztywnych, stano- wrażenie zindywidualizowania. W tym samym kierunku
wych podziałów różnymi drogami przekazywała swoje oddziaływał specyficzny często dla każdej małej spo-
zapładniające impulsy. łeczności typ rozporządzalnego surowca, narzędzi lub
Mimo takich powiązań charakterystyczną cechę instrumentów, technika i bezpośrednia forma przekazu.
sztuki, podobnie jak wszystkich innych elementów Pod wszystkimi wymienionymi względami kultura
kultury ludowej, stanowiło zrośnięcie z małą społe- masowa stanowi antytezę kultury ludowej. Toteż
cznością lokalną. Ten system kulturalnych oddziały- wielu krytyków masowej kultury zwraca się z no-
wań nie znał ani przestrzennego dystansu, ani spo- stalgią ku epoce, w której nie było jeszcze „mas"
łecznej separacji, pomiędzy twórcami i odbiorcami nowoczesnego społeczeństwa, ale tylko lud tworzący
kultury. Artysta był amatorem lub rzemieślnikiem i przeżywający swoją oryginalną sferę kultury. Na
tworzącym na użytek bliskich sobie i personalnie gruncie tej postawy wyrasta swoista folklorystyczna
znanych odbiorców. Jego sztuka stanowiła element utopia służąca za argument krytyki masowej kultury,
codziennego użytku lub tradycyjnie określonych ry- podobnie jak służyły jej za narzędzia różnorodne
tualnych momentów współżycia społeczności. W cało- utopie scholarskie.
kształcie organizacji małej społeczności lokalnej kul- Z natury utopijnego myślenia wszelkiego rodzaju
tura symboliczna realizacyjna splatała się nierozłącz- wynika skłonność do idealizacji. Wydaje się także,
nie z innymi dziedzinami kulturalnej działalności. że krytycy kultury masowej operujący jako jej anty-
Była już o tym mowa w związku z zagadnieniem czasu tezą koncepcją kultury ludowej idealizują do pew-
wolnego jako specyficznej kategorii miejskiego, uprze- nego stopnia tę tradycyjną postać kultury. Nie
mysłowionego społeczeństwa. W kulturze lokalnej wszystkie przecież wytwory sztuki ludowej osiągały
wysoką postać artyzmu. E. Fischer, którego trudno
M
St. Czarnowski, Kultura; Drzewo Esusa, byk o trzech podejrzewać o niedocenianie kultury ludowej, ostrze-
żurawiach i kult szlaków rzecznych w Galii; Herkules galij- gał przed jej bezkrytycznymi ocenami i określił np.
ski, Pisma, Warszawa 1956, t. III i IV. J. Krzyżanowski, Des Knaben Wunderhorn jako mieszaninę wierszy
Paralele, Warszawa 1961. K. Piwocki, Różne gałęzie sztuki
ludowej, Historia sztuki polskiej, pod red. T. Dobrowol-
pięknych z płaskimi i marnymi. Jeszcze więcej kry-
skiego, W. Tatarkiewicza, t. III, Kraków 1962; R. Reinfus, tycyzmu w stosunku do sztuki ludowej wykazał
Malarstwo ludowe, Kraków 1962; K. Dobrowolski, Chłopska A. Hauser 8*.
kultura tradycyjna, „Etnografia Polska" 1958, L I, a w szcze-
gólności Studia nad teorią polskiej kultury ludotuej, tamże, «• E. Fischer, O potrzebie sztuki, Warszawa 1962, s. 72;
1961, t. IV. *•• Hauser, The Philosophy oj Art History, New York 19I>8.
Podobnie przedstawia się sprawa poznawczych wa-
ni utopiści mogli widzieć w niej wystarczającą formę
lorów w tradycyjnych kulturach ludowych. Kultury
organizacji życia mas. Od schyłku XVIII stulecia
te nagromadziły niewątpliwie poważny zasób empi-
w całej Europie postępowi, oddani sprawie ludu dzia-
rycznej wiedzy o świecie natury i człowieka. Ten do-
łacze walczyli przecież usilnie o elementarną oświatę
robek przekazywany przez pokolenia odegrał rolę
mas otwierającą drogę do kręgu ogólnonarodowej
w rozwoju wielu nauk. Nie podobna jednak zaprzeczyć,
kultury, o wyrwanie ludności wiejskiej z ciasnego
że współczesna kultura masowa popularyzuje wiedzę
obrębu lokalnej społeczności, której izolacja niepo-
obfitszą i bardziej dojrzałą, jeśli nawet czyni to w spo-
koiła i drażniła zarówno Fouriera, jak Marksa. Indu-
sób niedostateczny i powierzchowny. Propaguje ona
strializm niwecząc tę izolację poderwał podstawy lu-
nie tylko irracjonalizm, ale także jakąś postać racjo-
dowej kultury, przynosząc w jej miejsce kulturę ma-
nalizmu, jeśli nawet jest to — zgodnie z określeniem
sową jako twór nie zamierzony i nie oczekiwany przez
Mannheima — ograniczony racjonalizm funkcjonalny.
tych, którzy chcieli rozerwać krąg „idiotyzmu" życia
Ludowa kultura przekazująca wiedzę o cudownych
wiejskiego.
własnościach naturalnych przedmiotów, wierzenia
w moc zaklęć i uroków, legendy o nadprzyrodzonych Kultura masowa funkcjonuje w zasadniczo zmie-
zjawiskach, czartach, południcach i strzygach była nionych społecznych ramach. Cokolwiek by się zatem
niewątpliwie bardzo romantyczna, ale fundamentalnie powiedziało o jej niższości w porównaniu z kulturą
irracjonalna. ludową, nie można zestawiać ze sobą tych dwóch
Odrębne zagadnienie stanowi problem nasycenia historycznie ukształtowanych typów kultury jako
życia ludowych społeczności elementami symbolicznej, alternatyw dowolnego wyboru. Kultura ludowa nie
realizacyjnej kultury. Obraz wytworzony przez ba- zanikła wprawdzie całkowicie w świecie współczesnej
dania etnograficzne tradycyjnego typu powstawał na cywilizacji, ale jej zakres się skurczył, funkcje uległy
drodze sztucznego zagęszczenia tych elementów wy- ograniczeniu. Jej dawny żywiołowy rozwój zastępuje
nikłego z założeń i samej procedury badawczej. Re- często celowa, sztuczna pielęgnacja. Sztuka ludowa
lacje historyczne oraz socjologiczne obserwacje i do- zapładnia jeszcze w wielu wypadkach ogólnonarodową
kumenty dostarczają obrazu wiejskiej społeczności twórczość artystyczną. Wkracza ona także do kultury
znacznie bardziej przytłoczonej trudem pracy, znacz- masowej, ale zmienia przy tym swoją postać i rolę.
nie mniej barwnej i „folklorystycznej". Kultura sym- Można się starać hamować ten proces, ale odwrócić
boliczna przenikająca podstawowe dziedziny życia jego biegu nie podobna.
społeczności lokalnej rzeczywiście jednak wyrastała Kulturę masową określono poprzednio jako anty-
z niej w sposób organiczny, była wewnętrznie zinte- tezę ludowej ze względu na ramy społeczne, warunki
growana i pełniła funkcje integrujące wobec małej, twórczości, związek twórców i odbiorców. Nie jest
homogenicznej grupy, której potrzebom służyła. °na jednak antytezą kultury ludowej z punktu wi-
Mimo uznawania niewątpliwych wartości kultury dzenia funkcji. W stosunku do wielkich struktur spo-
ludowej w epoce rewolucji przemysłowej tylko skraj- łecznych odgrywa rolę analogiczną do tej, którą peł-
niła kultura ludowa w ramach wielu małych lokal- analiza zatrzyma się przy samej tylko warstwie arty-
nych społeczności. stycznej produkcji masowej kultury, to i wówczas
Przeciwstawia się często indywidualizm i autonomię pamiętać trzeba, że rola tej warstwy wykracza poza
kultury ludowej konformistycznemu i standaryzują- czysto estetyczne funkcje. W tym wypadku elementy
cemu działaniu masowej kultury. Zapomina się jed- sztuki w kulturze masowej są porównywalne raczej
nak wówczas o fakcie, że kultura ludowa rozpatry- z pewnymi elementami sztuki ludowej, aniżeli z dzie-
wana w stosunku do małych lokalnych społeczności łami elitarnej artystycznej twórczości i jej recepcji
nosiła również charakter konformistyczny; była pod- odznaczającej się autotelicznym charakterem.
porządkowana tradycyjnym, stosunkowo statycznym W kulturze masowej, jak w tradycyjnej ludowej,
wzorom i modelom, poddana władzy silnych nacis- sztuka nie nosi na ogół cech autotelicznych, chociaż
ków lokalnej opinii. Nie oznacza to, że można posta- jej służebności są odmiennego rodzaju. Liczni od-
wić znak równości pomiędzy tymi dwoma typami biorcy traktują ją pierwotnie nie jako źródło este-
konformizmu. Jeden z nich wyrastał z bezpośredniego tycznych przeżyć i nie jako element kultu czy
wpływu społecznej całości, drugi stanowi w jakimś rytuału, lecz jako okazję zastępczego przeżywania
stopniu produkt alienacji twórczości kulturalnej doświadczeń, których są pozbawieni w rzeczywistości,
w stosunku do odbiorcy. Stopień oraz charakter tej jako substytut realnych przeżyć, społecznych po-
alienacji bywa jednak zróżnicowany i ten aspekt ma- wiązań i kontaktów. Realizacja tych funkcji masowej
sowej kultury wymaga lepszego zbadania. W każdych kultury bywa bardzo ściśle spleciona z pozostałymi
warunkach kulturze masowej przypada niewątpliwie jej funkcjami: rozrywką, informacją i rolą oświatową
pewna rola integrująca wielkie, nowoczesne struktury Dopiero analiza całego tego kompleksu oddziaływań
społeczne i mniejsze jednostki społeczne w ich obrębie. pozwoliłaby na przedstawienie kompletnego obrazu
Krytycy artystyczni przesuwają zwykle sprawę są- wpływów kultury masowej. Cały ten kompleks trzeba
dów o kulturze masowej na płaszczyznę analizy este- też mieć na myśli rozważając uzasadnienie jej spo-
tycznej. Czynią to z pewnym formalnym uzasadnie- łecznej wagi. Podobnie jak kultura ludowa w małej
niem, ponieważ w związku z rozrostem funkcji roz- społeczności lokalnej, tak kultura masowa w stosunku
rywkowych znaczną część kultury masowej wypeł- do wielkich struktur społecznych stanowi ważny czyn-
niają różne postacie sztuki: literatura, muzyka, ele- nik integracji społecznej; sama jednak, daleka od we-
menty sztuki wizualnej. Z tego względu kulturę ma-, wnętrznej integracji ludowej kultury, zadanie to pełni
sową rozumie się niekiedy jako synonim „sztuki po- mniej doskonale, a niektóre jej elementy działają
pularnej". wręcz dysfunkcyjnie.
Rozumienie to nie jest jednak całkowicie adekwat- Uzasadnienie kultury masowej rozpatrywane jest
ne, gdyż kultura masowa, nawet w rozważanym tu tutaj nie z punktu widzenia tego, jaka powinna być
zwężonym rozumieniu odniesionym głównie do funk- ta kultura lub jaka być może, alę jaka jest w tej
cjonowania środków masowego komunikowania, obej- Postaci, którą w poprzednich rozdziałach przedstawio-
n
muje także elementy informacji i wiedzy. Jeśli zaś o głównie jako przedmiot krytyki. Bo i ta odmia-
na masowej kultury budząca tak wiele zastrzeżeń sympatii, okazały się przesadne, ale przesadne są
nie jest pozbawiona pewnego uzasadnienia. Nawet również opinie określające te środki jako wyłączne
w skrajnym komercjalnym wariancie amerykańskim narzędzia tyranii uniformizmu, uprzedzeń i przesądów.
kultura masowa spełnia funkcje informacyjne i oświa- Rozważania niniejszej pracy skupiły się przede
towe, choć spełnia je w niedostatecznym stopniu. wszystkim na rozrywkowych funkcjach masowej kul-
W Ameryce funkcje te spychane są na margines, tury i ich krytyce. W połowie XX w. społeczna do-
ale w Anglii i we Francji audiowizualne środki ma- niosłość rozrywki jako elementu wypełnienia czasu
sowego komunikowania około 30% programu poświę- wolnego nie stanowi przedmiotu kontrowersji, kryty-
cają materiałom informacyjnym. kowany jest natomiast charakter rozrywki, jakiej do-
U schyłku XVIII stulecia humanista i miłośnik starcza kultura masowa. W poprzednich rozdziałach
ludzkości, A. N. Condorcet, głosił pochwałę druku poświęcono wiele uwagi argumentom krytyki este-
zwielokrotniającego i rozpowszechniającego wiedzę tycznej. Jak już jednak podkreślono, rozrywka w ra-
ludzką i nie zawahał się zaakceptować działania, które mach kultury masowej nie stanowi wyłącznie, ani
przyczyniło się wprawdzie do rozmnożenia dzieł prze- nawet w pierwszym rzędzie okazji do poszukiwania
ciętnych, umożliwiło jednak prawdziwą demokraty- estetycznych doznań. Zaspokaja ona wiele różno-
zację nauki. W czterdzieści lat później A. de Tocąue- rodnych potrzeb społecznych, które w perspektywie
ville uznał prasę za środek symbolicznej łączności, socjologicznej analizy funkcji kultury masowej zaj-
bez którego niemożliwa byłaby jedność wielkich no- mują istotne miejsce.
woczesnych organizmów społecznych. W drugiej po- Istnieją nieliczne ogólne próby interpretacji kultury
łowie XIX stulecia J. St. Mili, dobrze już świadomy masowej z punktu widzenia jej funkcji społecznych
niebezpieczeństw masowej kultury, uważał jednak i psychospołecznych oraz szereg szczegółowych analiz
środki rozpowszechniania informacji i poglądów za wpływu konkretnych dziedzin i elementów tej kul-
narzędzie realizujące postęp prawdy, indywidualizmu tury. Spośród wyodrębnionych typowych motywów
i wolności. W początku XX w. Ch. H. Cooley, zwal- treściowych kultury masowej dwa w szczególności
czając tzw. teorię martwego poziomu, która stano- zasługują na omówienie w tym kontekście: motyw
wiła ówczesną radykalną postać krytyki masowej gwałtu jako element dramatycznego wątku oraz mo-
kultury, przeciwstawił jej optymistyczną wiarę w hu- tyw personalnych, ludzkich zainteresowań — human
manitarne skutki działania środków komunikowania interest, scharakteryzowany poprzednio jako swoista
zbliżających ludzi i kontynenty, stwarzających nowe postać humanizmu kultury masowej.
warunki indywidualizmu z wyboru i rodzących soli- Motyw gwałtu celowo został wybrany spośród in-
darność ogólnoludzką w wyniku szerzenia informacji nych przedmiotów analizy, aby nie ułatwiać sztucznie
i wiedzy. próby usprawiedliwienia kultury masowej. Właśnie ze
Szlachetne nadzieje Condorceta i Cooleya, którzy Względu na rozpowszechnienie tego wątku stawia się
widzieli w środkach masowego komunikowania na- °d dawna kulturze masowej zarzut szerzenia demora-
rzędzie władzy opinii publicznej i źródło powszechnej lizacji. Ogromna popularność motywu gwałtu wśród
publiczności różnych krajów, różnych kategorii wieku, wów sprzyja — obok natężenia agresywnych lub lęko-
wykształcenia i przynależności klasowej służyć może wych skłonności osobnika — związek przedstawianych
za uzasadnienie jego związku z istotnymi i- rozpo- scen z faktyczną sytuacją życia odbiorcy oraz skutecz-
wszechnionymi potrzebami psychospołecznymi. Nawet ność przedstawianych obrazów gwałtu i ich aprobata
uznanie słuszności tego argumentu nie wyklucza jed- wynikająca z treści przekazu87. Nie można zatem
nak tezy o dysfunkcyjnym charakterze oddziaływań rozpatrywać funkcji opisów i obrazów przestępstw
tego tematycznego nurtu rozpatrywanego z punktu i gwałtu w kulturze masowej wyłącznie w kategoriach
widzenia jego wpływu na współżycie społeczne. demoralizujących wpływów, gdyż w większości wy-
Istnieją dwie częściowo się wykluczające hipotezy padków recepcja tych popularnych treści nie nosi
co do działania motywu gwałtu na publiczność kultury kryminogennego charakteru. Trzeba jednak przyznać,
masowej. Jedna zakłada, że wątek ten pełni w sto- że w jakimś zakresie, w odniesieniu do pewnej kate-
sunku do odbiorców funkcje katartyczne i sublimujące, gorii szczególnie podatnej na wpływy publiczności, ten
że uwalnia od agresywnych dążności dostarczając ich typ motywów masowej kultury oddziałuje dysfunkcyj-
zastępczego, fikcyjnego zaspokojenia. Druga przypi- nie z punktu widzenia aprobowanych zasad społeczne-
suje tego typu wątkom funkcje katalizatora wyzwa- go współżycia i. higieny psychicznej.
lającego czyny agresywne. Pierwsza hipoteza pozostaje Rozpatrując ten aspekt kultury masowej w kon-
nie udowodniona. Przyznać jednak trzeba, że dla jej tekście rozważań poświęconych jej usprawiedliwieniu,
udowodnienia nie podejmowano tego typu badań, co nie zaś oskarżeniu, trzeba raz jeszcze przypomnieć,
w stosunku do drugiej, którą poddawano w pewnym że motyw gwałtu nie stanowi wynalazku ani specy-
zakresie także eksperymentalnym próbom stanowią- ficzności tego typu kultury. Kultura ludowa i wszel-
cym uzupełnienie obserwacji. ka tradycyjna kultura etniczna obfitowała w analo-
Nowsze badania nie potwierdzają wysuwanego nie- giczne motywy; można tu powołać się na mitologię
kiedy w latach międzywojennych twierdzenia, że obra- i epos klasyczny oraz rycerski, sagi skandynawskie
zy gwałtu w środkach masowego komunikowania sta- i baśnie niemieckie ze zbiorów braci Grimm. Te sza-
nowią wystarczający warunek krzewienia przestęp- cowne pomniki literatury różnych epok i ludów od-
czości. Prowadzą one jednak do wniosku, że przy grywały w dziejach doniosłą rolę narzędzi socjalizacji.
równoczesnym występowaniu określonych czynników We współczesnych społeczeństwach także nie wszel-
charakterologicznych i sytuacyjnych wątek gwałtu kie obrazy gwałtu uznawane są za motyw potępiony,
w kulturze masowej wzmaga agresywność i dostarcza
bodźca do czynów gwałtownych zwróconych przeciw
87
Por. w szczególności: L. Berkowitz, Aggression. A Social
środowisku lub potęguje stany lękowe. Działanie takie P^ychological Analysis, New York 1962, oraz H. Himmel-
w
eit, A. Oppenheim, P. Vince, Television and the Child,
jest bardzo rzadkie u osobników intelektualnie dojrza-
London 1958; W. Schramm, J. Lyle, E. Parker, Telewision in
łych, w pełni świadomych fikcyjnego charakteru oglą- the Lives of our Children, Stanford 1961; R. Warshaw, Paul,
danych scen. Znacznie silniej występuje w stosunku the Horror Comics and Dr Wertham w tomie Mass Culture;
do dzieci i młodzieży. Intensyfikacji tego typu wpły- **• Fouilhe, Journaux d'en}ants..., cyt. wyd.
wyłączony z aprobowanego społecznie aparatu socja- wątek kultury masowej szczególnie często krytyko-
lizacji. Żadne społeczeństwo dbałe o swoje istnienie wany przez moralistów, wychowawców i działaczy
nie wpaja konsekwentnie swoim członkom zasad od- społecznych, podczas gdy krytycy z kręgów intelek-
rzucenia wszelkiego gwałtu, ponieważ określonych tualnych okazują często wyrozumiałość dla powieści,
jego postaci i dozy wymaga zachowanie porządku filmów i widowisk kryminalnych i awanturniczych
publicznego, ponieważ nie wyłącza go aktualny układ uznając ich sensacyjny wątek po prostu za dobrą
stosunków międzyindywidualnych i międzyspołecz- formę rozrywki.
nych 88 . Odwrotna sytuacja występuje w odniesieniu do ele-
Ujmowane ogólnie zagadnienie gwałtu w kulturze mentów kultury masowej poświęconych zaspokojeniu
masowej należałoby zatem rozłożyć z punktu widze- zainteresowań sprawami codziennego ludzkiego życia.
nia analizy funkcji społecznych wydzielając problem Radiowe i telewizyjne cykle rodzinnych opowieści
przestępstw i zbrodni oraz wszelkich antyspołecznych oraz ich literackie odpowiedniki spotykają się często
postaci gwałtu. Wytwórcy i menażerowie kultury ma- z głęboką pogardą krytyki estetycznej i intelektualnej,
sowej dawno wyciągnęli wniosek z krytyki kryminal- zyskują natomiast aprobatę wychowawców i działaczy
nych wątków włączając morał do swoich utworów, społecznych. Socjologiczne analizy stwierdzają duży
przenosząc obrazy gwałtu w sytuację walki z wro- i na ogół społecznie konstruktywny wpływ tych dzie-
gimi społecznymi grupami i światem przestępczym. dzin masowej kultury.
Nawet osławiony Mikę Hammer Spillane'a występuje Interpretacje badaczy przypisują im funkcje po-
w roli stróża sprawiedliwości. Bohaterem westernu dobne do oddziaływań baśni ludowej i średniowieczne-
staje się nieustraszony szeryf, a wyrzutek społeczny go moralitetu. Radiowe „opery mydlane" stają się dla
i banita tylko wówczas predestynowany jest do roli milionowych rzesz swych odbiorców źródłem nauki
pozytywnej postaci, jeśli — jak Robin Hood, Zorro, moralnej, wiedzy o życiu i zasadach regulacji między-
Szkarłatny Pirat lub Ondraszek — walczy w istocie ludzkich stosunków; dostarczają wyjaśnienia elemen-
przeciwko nadużyciom potępionego społecznego po- tarnych faktów współżycia i modelu kształtowania
rządku lub indywidualnym przypadkom nieprawości. stosunków rodzinnych oraz towarzyskich. Skuteczność
Wynikająca z większości kryminalnych opowieści na- ich psychospołecznego oddziaływania ściśle wiąże się
uka, że zbrodnia się nie opłaca, zgodnie z wnioskami z ich rolą przedmiotu identyfikacji dostatecznie zbli-
psychospołecznych badań, może osłabić negatywny żonego pod względem charakteru i wątków, aby umoż-
wpływ percepcji scen gwałtu, chociaż nie eliminuje liwić słuchaczom projekcję własnej osoby w sytuacje
go całkowicie we wszystkich sytuacjach. Przeżywane przez bohaterów audycji, a zarazem do-
W ostatecznym rachunku motyw gwałtu stanowi statecznie odległego, aby wzbudzić refleksje co do
osobistych spraw. Kobiety amerykańskie badane przez
•• Warto porównać w związku z tym zagadnieniem dy-
skusję toczoną w publicystyce polskiej wokół prac Z. Za-
H. Herzog stwierdzały, że radiowe serie rodzinne ułat-
łuskiego, Przepustka do historii (Warszawa 1961) i Siedem wiły im zrozumienie nastroju własnych mężów po po-
polskich grzechów głównych (Warszawa 1962). wrocie z pracy i nauczyły je skutecznych sposobów
rozładowywania napięć w stosunkach małżeńskich, no- polskie odnoszące się do popularnej serii rodzinnej
wych metod wychowawczych i rozwiązywania towa- )(Matysiakowie". Przeprowadzane badania i korespon-
rzyskich problemów. Audycje seryjne dostarczały dencja napływająca od słuchaczy świadczą, że szcze-
także modeli w dziedzinie sposobu wysławiania się gólnie wśród odbiorców o niższym i średnim poziomie
i mody. W pewnych wypadkach stawały się skutecz- wykształcenia występuje silna identyfikacja z posta-
nym narzędziem propagandy ważnych społecznych ciami i generalną sytuacją audycji; odbiór słuchowiska
akcji; były np. wykorzystywane dla rozsprzedaży bo- dostarcza silnego poczucia zastępczego kontaktu spo-
nów pożyczki wojennej w czasie ostatniej wojny. łecznego. Pewną miarę związku emocjonalnego z au-
Skuteczność wpływu serii rodzinnych w niemniej- dycją stanowi żywość reakcji słuchaczy na przekazy-
szym stopniu aniżeli działanie motywu gwałtu zależy wane za jej pomocą apele zmierzające do wywołania
od kategorii odbiorców. Audytorium tego typu audy- akcji społecznej. Wpływ audycji wyzwala także często
cji, podobnie jak publiczność analogicznych wydaw- akcje spontaniczne 90 .
nictw czasopiśmiennych, składa się głównie z kobiet Twierdzenia sformułowane w stosunku do radio-
0 niższym poziomie wykształcenia. Cechy psychiczne wych i telewizyjnych serii rodzinnych w dużej mierze
stanowią dodatkowy czynnik selekcji: stwierdzono odnoszą się także do prasy kobiecej, do prasy zwie-
mianowicie związek pomiędzy skłonnością do odczu- rzeń i wszystkich form i wątków masowej kultury
wania obaw i stanów niepewności a zamiłowaniem charakteryzujących się cechami określonymi poprzed-
do tego typu treści masowej kultury. Liczne słuchacz- nio nazwą małego humanizmu. Nie ma wątpliwości
ki oraz słuchacze traktują seryjne audycje rodzinne co do faktu, że ten typ przekazów symbolicznej kul-
w radiu i telewizji nie tylko jako źródło życiowej tury zaspokaja bardzo istotne potrzeby psychiczne
wiedzy i moralnej nauki, ale jako substytut bezpo- i z tej choćby racji pełni ważne funkcje społeczne.
średnich społecznych kontaktów. Poczucie bliskości Czy realizuje je w sposób zadowalający ze wszystkich
wobec bohaterów stałych serii, złudzenie rzeczywi- względów, to rzecz inna.
stości wywoływane realistycznym charakterem audy- Wbrew skrajnym koncepcjom masowego społeczeń-
cji stanowi czynnik powodzenia tego typu produkcji stwa współczesna cywilizacja urbanistyczna nie ru-
1 jest źródłem psychicznego zaspokojenia dla wielu guje całkowicie bezpośrednich stosunków personal-
odbiorców89. nych i czynnego udziału w dobrowolnych społecznych
Do takich wniosków prowadzą również obserwacje zrzeszeniach. Kultura masowa nie zastępuje więc
•• H. Herzog, Motivatłons and Gratifications of Daily Serial
wszystkich lokalnych kontaktów, ale je uzupełnia;
Listeners, w tomie The Process and Effects of Mass Commu- funkcjonuje przy tym zarówno w charakterze czyn-
nication; taż sama, What Do We Really Know about Daytime nika ogólnej więzi obejmującej zakresem całą wielką
Serial Listeners? w tomie Reader in Public Opinion and strukturę społeczną, jak w roli środka nawiązywania
Communication; W. L. Warner, W. E. Henry, The Radio Day-
Time Serial: A Symbolic Analysis, tamże; R. Arnheim, The 80
A. Kłoskowska, Uaudiev.ce d'ime emission populaije de
World of the Daytime Serial w tomie Mass Communications; 'a Radio Polonaise parmi les auditeurs de Lodź, „Sondages"
R. Hoggart, op. cit. !959, nr 1.
bezpośrednich indywidualnych kontaktów. Współcze- ków, którzy występują w roli odbiorców zwierzeń,
sne analizy procesów masowego komunikowania posłu- a czasami doradców.
gują się chętnie cybernetycznym modelem sprzężenia Dział „poczty zwierzeń" odgrywa podobną rolę wo-
zwrotnego dla określenia wtórnego oddziaływania bec ogółu czytelników jak wobec tych, którzy wystę-
publiczności na środki masowego komunikowania. pują aktywnie w charakterze korespondentów. Czy-
Stwierdzenie takiego oddziaływania nie jest praw- telnicy poszukują w nim autentyzmu, przeżycia
dopodobnie dostatecznym argumentem dla obalenia zastępczego kontaktu społecznego, odzwierciedlenia
pesymistycznej oceny masowego społeczeństwa Millsa, własnych życiowych spraw. W świadomości odbiorców
w którym nieporównanie mniej ludzi wygłasza opinie, tego typu treści masowej kultury dystans między
aniżeli je odbiera, a jednostka z trudem tylko może prawdą a fikcją prawdo-podobną zaciera się łatwo
przeciwstawić argumenty własne manipulatorom środ- i te same postawy przenoszone są na typowe twory
ków masowego komunikowania. Opinie odbiorców na fikcyjne kultury masowej. O głównych bohaterach
zasadzie sprzężenia zwrotnego docierają jednak do polskiej radiowej serii rodzinnej słuchacze mówili
wytwórców i organizatorów kultury masowej i nie w odpowiedzi na pytania wywiadu: „Małżeństwo,
pozostają bez wpływu na jej charakter. Radio, tele- bardzo dobrzy ludzie, że płakać się chce, że tacy żyją
wizja i redakcje pism popularnych na całym świecie na świecie". „Te problemy, które porusza [bohaterka],
otrzymują corocznie setki tysięcy listów, które nie to prawie w każdym domu są". „Taka kobieta, co zna,
tylko są traktowane jako sygnały prawidłowego lub rozumie życie; z takich ludzi jak my". „Jak ona co
niewłaściwego odbioru, lecz także dostarczają czasem mówi, to ja płaczę" 91 . Wypowiedzi te zaczerpnięto
substancji zasilającej treści kultury masowej. umyślnie z badań polskich, aby wskazać na uniwer-
salny charakter zjawiska i uniknąć zarzutu, że cyto-
Była poprzednio mowa o „prasie zwierzeń", która wane głosy odbiorców masowej kultury stanowią wy-
wyrosła na gruncie autentycznej korespondencji ko- raz gustów publiczności zdemoralizowanej złym sty-
biecych magazynów. Wiele popularnych czasopism, lem kultury.
zarówno zagranicą, jak w Polsce istotną część swoich
Przytoczony przykład stanowi typowy dla kultury
wpływów i powodzenia zawdzięcza działowi korespon-
masowej przypadek szerokiego oddziaływania elemen-
dencji z czytelnikami. Dla odbiorców sens tego działu
tu, który staje się źródłem silnych wzruszeń nie re-
polega nie tylko na możliwości otrzymania konkretnej
prezentując wyższego poziomu artystycznej kultury.
informacji i rady w określonej praktycznej sprawie,
Wbrew rozgraniczeniom proponowanym przez kryty-
ale na nawiązaniu bezpośredniego kontaktu z odleg-
ków masowej kultury twórczość, którą należałoby
łym przestrzennie, ale bliskim psychicznie kręgiem
zaliczyć do niższego artystycznego poziomu, dotyka
osób, dla których ich osobista, autentyczna sprawa
w podobnych wypadkach, w seriach rodzinnych,
stanie się przedmiotem zainteresowania. Krąg osób
w prasie serca, w noweli z magazynów kobiecych,
wchodzący przy tym w grę to nie tylko redakcja dzia-
łu korespondencji wyraźnie zwykle symbolizowana " Materiały póllingu przeprowadzonego w Łodzi w 1957 r.
przez określoną osobę, lecz także krąg współczytelni- stanowiące podstawę opracowania cytowanego w przypisie 90.
najbardziej istotnych, kardynalnych ludzkich proble- kulturalnego kompleksu, wydaje się dotąd brakować.
mów elementarnych form współżycia w podstawowych Dotychczasowe teorie kultury masowej nieporówna-
grupach społecznych: miłości i zdrady, walki, zazdrości, nie więcej uwagi poświęciły krytyce jej oderwanych
pragnienia szczęścia i rezygnacji. W sposobie ujęcia elementów aniżeli jej funkcji w systemie szeroko,
spłyca je na ogół i trywializuje; unika dramatu wąt- antropologicznie rozumianej kultury globalnej współ-
pliwości moralnego wyboru, nie powstrzymuje się od czesnych społeczeństw.
przesady i mieszania tonu sensacji do reportażowo Ta ślepa plama teoretyczna eliminuje z pola widze-
wiernych obrazów sytuacji życiowych. Z tego wzglę- nia także pewne praktyczne konkluzje i utrudnia
du nazwano ten nurt kultury masowej małym i ubo- jasne określenie założeń polityki kulturalnej w kra-
gim humanizmem, niewątpliwie jednak jest to huma- jach, które próbują ustalić zasady regulujące rozwój
nizm, ze względu na przedmiot, na dominujący system masowej kultury. W krajach Zachodu stwierdza się
wartości i kierunek oddziaływania prezentowanych często, że kultura masowa szerzy irracjonalizm, bier-
treści. ny stosunek wobec życia, ,,bovaryzm" i bezpłodne
Aby się ustrzec przed lekceważeniem jego funkcji marzycielstwo. Zarzuty tego typu tyczą zwłaszcza
i siły, warto sobie uświadomić, że w systemie homo- dziedzin kultury reprezentującej wątki omawianego
genizacji wychodzi on zwycięsko z konfrontacji w poprzednich ustępach małego humanizmu. Mena-
z autentycznymi dziełami wielkiego humanizmu i że żerowie i producenci masowej kultury w wielu wy-
z nimi współdziała. O jego skuteczności decydują od- padkach nie kwestionują słuszności tych diagnoz, ale
biorcy gotowi uznać w wytworach producentów kul- odmawiają im charakteru zarzutów broniąc irracjo-
tury masowej odbicie własnych problemów życiowych, nalizmu i skłonności do marzeń jako postaw życio-
a w ich bohaterach własny, pokrewny sobie gatunek wych. Hollywood nie zapiera się miana „fabryki
ludzi. Stwierdzenie to wystarczy dla uzasadnienia snów", a jeden z potentatów francuskiej prasy popu-
wagi masowej kultury, chociaż nie oznacza jeszcze larnej, Cino del Duca, określając charakter swojego
usprawiedliwienia wszelkiego jej kształtu i aktualne- rzemiosła oświadczył z dumą: „sprzedaję marzenie".
go stanu. Stanowi za to niewątpliwy argument na Potępienie podobnego stanowiska wymagałoby przy-
rzecz jej społecznej odpowiedzialności. jęcia za punkt wyjścia określonego systemu wartości,
Problem odpowiedzialności organizatorów masowe- określonych zasad precyzujących zadania i cele maso-
go komunikowania i masowej kultury różnicuje się wej kultury opartych — o ile to możliwe — na jej
w zależności od ram ustrojowych i przyjmowanych adekwatnej teorii. Działacze społeczni, filozofowie
ideologicznych założeń, ale wszędzie wiąże się z jego i socjologowie na Zachodzie nie dysponują takim
rozstrzygnięciem potrzeba możliwie kompletnego, systemem, zasadami ani teorią.
możliwie pogłębionego wyjaśnienia akceptowanych Zbyt wiele zajmowali się dotąd kulturą masową
funkcji i roli kultury masowej. Takiego wyjaśnienia, literaci i krytycy zadowalający się jej potępieniem na
uzgodnionego i akceptowanego choćby w ramach gruncie czysto estetycznych założeń; zbyt mało wy-
Jednego systemu politycznego i jednego społeczno- siłków włożono w zrozumienie zjawiska, którego ko-
nieczność wypadało w końcu uznać nawet zdecydowa- czenia, naiwną i ślepą wiarę w szczęście, aprobatę
nym przeciwnikom •*. W rezultacie można mówić samorealizacji człowieka przez miłość, dobrobyt i za-
obecnie zaledwie o zaczątkowych koncepcjach odno- angażowanie osobistymi sprawami. Znamienną właś-
szących się do interpretacji masowej kultury mają- ciwość świata wyobraźni współczesnej kultury maso-
cych służyć nie jej wyklęciu, ale zrozumieniu. Wspo- wej stanowi jej bliskość codziennych, trywialnych
minano już, że tego rodzaju próby o ambicjach filo- ludzkich spraw. Życie codzienne jako przedmiot kul-
zoficznych napotyka się raczej we francuskiej niż tury masowej musi jednak ulec idealizacji i intensy-
anglosaskiej socjologii. fikacji, a przez to wznieść się ponad poziom codzien-
Edgar Morin w kilku kolejnych pracach poświęco- ności.
nych poszczególnym dziedzinom oraz ogólnym zagad- Stwierdzenie to zbliża się do tezy H. Lefebvre'a,
nieniom kultury masowej ujmował ją w związku według której funkcja masowej kultury polega na
z rolą wyobraźni, którą uważa za specyficzną i ko- nieustannym produkowaniu obrazów służących do
nieczną warstwę życia ludzkiego9S. Morin stwierdza odkształcenia prawdziwego oblicza codzienności94.
podwójną funkcję kultury masowej polegającą na W zwierciadle kultury masowej brzydota staje się
identyfikacji i projekcji. W toku pierwszego procesu pięknem, pustka i— pełnią, nędza — wielkością. W ten
odbiorca przyswaja sobie modele popularyzowane sposób tworzy się świat rozrywki i wypoczynku czysto
przez kulturę masową utożsamiając się z bohaterami fikcyjny i skonstruowany poza życiem codziennym.
i sytuacjami sztuk popularnych w takim zakresie, W wybitnych dziełach kultury masowej, których
w jakim możliwe jest jeszcze nawiązanie związku po- przykładem są dla Lefebvre'a filmy Chaplina, odbita,
między nimi a rzeczywistością życia widza, czytelnika odwrócona wizja świata nosi cechy prawdy, ale w pos-
i słuchacza. Drugi proces polega na oderwaniu się od politej produkcji masowej stanowi obraz całkowicie
samego siebie i całkowitym przeniesieniu się w świat złudny, pozorny.
wyobraźni. Także dla Morina kino jest fabryką marzeń, Według koncepcji Lefebvre'a, zawierającej co naj-
ale marzenie uznaje on za integralny element ludz- mniej zaczątek teorii, kultura masowa przy swoim
kiego życia. Jego zdaniem brak uzasadnienia dla okreś- fikcyjnym, sztucznym charakterze jest odpowiedzią
lania jako alienacji procesu przenoszenia się w świat na realną potrzebę społeczną: potrzebę wyrwania się
wyobraźni, który stanowi konieczność psychospołeczną. z kręgu alienacji życia codziennego i pracy. Różne
Morin widzi w specyficznej ideologii kultury maso- formy kultury masowej wypełniają czas wolny jako
wej rodzaj nowej religii ziemskiego zbawienia, która domenę odprężenia, uwolnienia od stanu napięcia,
przeciwstawia wielkiej sztuce współczesnej obnażają- 14
H. Lefebvre, Critiąue de la vie ąuotidienne, 2 wyd.,
cej bezsens życia swoją afirmację pomyślnego zakoń- Paris 1958. Podobną koncepcję funkcji obrazu w kulturze ma-
sowej rozwija szeroko D. J. Boorstin stwierdzając, że właściwe
82
Por. The Culture for the Millions?, cyt. wyd. tej kulturze dążenie do rozszerzenia granic ludzkich doznań
" E. Morin, Le cinima ou 1'hoTnme imaginaire. Essai d'on- Prowadzi w istocie do ich ograniczenia w wyniku zastąpienia
thropologie sociologiąue, Paris 1956; tenże, Les Stars, cyt. rzeczywistości przez świat pozorów. (The Image, Harmonds-
wyd.; w szczególności tenże, L'Esprit du temps, cyt. wyd. worth 1962).
wypoczynku i uspokojenia. Droga do wyzwolenia żenia przez technikę mogą doprowadzić do przezwy-
i rozrywki prowadzi poprzez gwałtowne zerwanie ciężenia niewspółmierności dwóch typów procesów
z normalnym stanem codzienności. Ze względu na tą rozwojowych. Aktualne próby podniesienia poziomu
potrzebę kultura masowa nie zaspokaja się dawnymi moralnego i estetycznego mas określa jednak jako
formami sztuki zbyt realistycznie odzwierciedlający- iluzję pedagogiczną i kulturalistyczną. W sferze życia
mi życie codzienne: dostarcza podniet ułatwiających codziennego (to jest prywatnego, osobistego) współ-
radykalne oderwanie od codzienności operując sensa- czesnego świata widzi dziedzinę napięć, źródło niepo-
cją, eksploatując motywy płci. koju, poczucia słabości wzmagającego się przez kon-
Rdzeń koncepcji kultury masowej w rozważaniach trast z postępem techniki i organizacji życia publicz-
Lefebvre'a stanowi przekonanie, że zjawisko to wy- nego. Kulturę masową z wszystkimi jej brakami
rasta na podłożu rzeczywistych i doniosłych ludzkich i trywialnością uważa za odpowiedź na tę sytuację.
potrzeb wynikłych z procesów społeczno-ekonomicz- Określa ją jako sferę mitów, które pełnią realne funk-
nego rozwoju, ale dostarcza tylko pozornego, niedosta- cje wynikające z warunków życia współczesnego95.
tecznego zaspokojenia tych potrzeb. Świat kultury Zbliżoną interpretację literatury popularnej naszki-
masowej idąc śladem rzeczywistości przemienia ją cował A. Gramsci, który określał powieść odcinkową
w fikcję. Rzeczywiste nieszczęście usiłuje zrekompen- jako narkotyk łagodzący uczucie bólu, „sztuczny raj"
sować pozorem szczęścia odpowiadając na autentyczne i źródło marzeń kompensujących szarość realnego ży-
pragnienie szczęścia. Zgodność z autentycznymi po- cia czytelnika ludowego, drobnomieszczaństwa i niż-
trzebami ludzkimi stanowi o doniosłości kultury ma- szej inteligencji. Esseistyczne rozważania Gramsciego
sowej, ale jako świat namiastek i pozorów staje się nie składają się na systematyczną teorię masowej
ona nowym źródłem alienacji, miast być narzędziem kultury. Odnoszą się do specyficznej sytuacji wło-
wyzwolenia od alienacji. Początkowo Lefebvre skłania skiej międzywojennego okresu. Ze zrozumiałych przy-
się do usprawiedliwienia kultury masowej jako możli- czyn brak im także podbudowy systematycznych ba-
wości, lecz krytykuje ją jako realizację. W dalszej dań. Są jednak poparte wnikliwymi, choć rozproszo-
analizie wyróżnia w rozwoju kultury dwa różne typy nymi obserwacjami, do których Gramsci znajdował
procesów. Typ pierwszy obejmuje procesy kumula- okazję nawet w więziennym środowisku. Daleki od
tywne zachodzące w dziedzinie techniki, działalności pogardy dla gustów ludowych Gramsci umiał jednak
ekonomicznej i politycznej oraz wiedzy. Procesy ku- zachować powściągliwość w ich idealizacji". Kon-
mulatywne realizują się w sferze życia publicznego. cepcje Lefebvre'a są bardziej usystematyzowane, ale
Najważniejsze procesy życia indywidualnego: zmy-
słowość, wrażliwość, uczuciowość, nie mają natomiast 85
H. Lefebvre, Critiąue de la vie ąuotidienne, t. II. Le fon-
charakteru kumulatywnego. Nie ulegają doskonale- dements d'une sociologie de la ąuotidiennete, Paris 1961; tegoż
niu w toku historycznego rozwoju. Les mythes dans la vie ąuotidienne, „Cahiers Internationaux
de Sociologie", 1962, t. XXXIII.
Lefebvre zakłada wprawdzie, że konsekwentna " A. Gramscł, Pisma wybrane, t. II. Warszawa 1951, rozdz.
praktyka rewolucjonizowania życia i jego przeobra- ..Charakter literatury włoskiej", „Literatura Ludowa".
wyrażone w nader abstrakcyjnej formie. Warstwa zastrzeżeń aprobaty aktualnego stanu masowej kul-
tury.
empiryczna odgrywa w nich niewielką rolę i przytło-
czona jest teoretyczną refleksją. Większość przedstawianych dotychczas rozważań
nad kulturą masową ujmowała ją od strony obiektyw-
J. Dumazedier, przeciwnie, operuje obfitym mate-
nej jako kompleks przekazywanych treści. Dumaze-
riałem badawczym i jest rygorystycznie empiryczny
dier koncentruje się na subiektywnym aspekcie tego
w swoich analizach, nie objawia jednak teoretycznych kompleksu, to znaczy, że dociera do zjawisk masowej
ambicji filozoficznych97. Lokalizacja zagadnień kul- kultury na poziomie recepcji, do kultury, którą okre-
tury masowej w ramach problematyki czasu wolnego śla jako przez ludzi faktycznie przeżywaną.
przyczynia się do rozszerzenia socjologicznych per-
Problem homogenizacji kultury, występujący tylko
spektyw jego poglądów w porównaniu ze stanowi-
marginesowo u Morina w związku z synkretyzmem
skiem wielu amerykańskich badaczy. Podobnie jak kulturalnym, tutaj przejawia się w najciekawszym,
Lefebvre i Morin, reprezentuje on kierunek zaintere- subiektywnym aspekcie. Badania Dumazediera po-
sowań i pokolenie socjologów francuskich, którzy zwoliły stwierdzić, że w recepcji filmu, programów
w pewnym przynajmniej stopniu i zakresie ulegli telewizyjnych i dzieł literackich największą popular-
wpływom koncepcji G. Friedmanna chroniącym przed nością cieszą się zarówno elementy wyższego kultu-
izolacją zagadnień kultury czasu wolnego od general- ralnego poziomu, jak bardzo małej intelektualnej
nych problemów pracy produkcyjnej i jej roli i estetycznej wartości. Wnioski tych badań świadczyły
w kształtowaniu struktury i funkcji globalnego spo- raczej nie o „przeciętności" gustów najszerszej kate-
łeczeństwa. gorii odbiorców, ale o ich ambiwalencji, o braku lub
Dumazedier przyjmuje za punkt l wyjścia analizy niejednolitości zasad wyboru.
kultury masowej empiryczne stwierdzenie wzrostu Dumazedier w przeciwieństwie do Lefebvre'a nie
proporcji czasu wolnego w społeczeństwach uprzemy- zmierza w kierunku rozwinięcia kompletnej teorii lub
słowionych i funkcji różnych postaci kulturalnej par- choćby ogólnej koncepcji kultury masowej opartej
tycypacji w wypełnianiu tego czasu. W swoich bada- na filozoficznych podstawach. Wychodzi jednak
niach uwzględnia różne formy swobodnej aktywności w swoich badaniach z pewnych ogólnych założeń, do
czasu wolnego, a rozważaniami nad kulturą masową których należy uznanie demokratyzacji wyższych
obejmuje również turystykę, ale przede wszystkim wartości kulturalnych za tendencję współczesnych
kulturę operującą masowymi środkami symbolicznego społeczeństw, zarazem jednak akceptacja rozrywki
komunikowania. Przy tym ujęciu teoretycznym prag- i wypoczynku — obok rozwoju osobowości — jako
matyczne usprawiedliwienie kultury masowej zawiera prawomocnych funkcji czasu wolnego. Stwierdzone
się w samym fakcie jej istnienia, działania i rozwoju. w jego badaniach zjawisko ambiwalencji gustów,
I w tym wypadku nie oznacza jednak wolnej od które można by określić również mannheimowskim
terminem utraty dystansu, podsuwa mu przede wszyst-
97
J. Dumazedier, Vers une civilisation du loisirl, cyt. wyd- kim wnioski co do konieczności bardziej wnikliwych
badań zróżnicowania społecznych zainteresowań znaj- względem moralnym wartościowanych modeli, nie
dujących zaspokojenie w kulturze masowej oraz co stanowią podniety do aspołecznych działań, utwier-
do potrzeby wymiany doświadczeń między badaczami dzają aprobowane wzory zachowania i zaspokajają
a twórcami. prawomocne ludzkie potrzeby: pragnienia rozrywki,
To stwierdzenie wraz z przedstawionymi poprzed- wzruszeń, wrażeń, emocjonalnego zaspokojenia. W krę-
nio wnioskami badań tyczących psychospołecznych gu praktycznej działalności kulturalno-oświatowej
funkcji elementów kultury masowej może jednak pro- istnieje szerokie zapotrzebowanie na kategorię pro-
wadzić do bardziej generalnego postawienia sprawy dukcji symbolicznej określanej jako dobra drugorzęd-
jej społecznych zadań i możliwości. W świetle roz- na literatura i sztuka. Kategoria ta odpowiada dość
ważań tego rozdziału funkcje masowej kultury wy- dokładnie definicji pogardzanej przez intelektualistów
kraczają poza wąsko pojęte zadania źródła intelektual- kultury przeciętnej, średniego poziomu, Midcultu
nego wzbogacenia i estetycznych doznań. Mają one Macdonalda. Odpowiada ona także kategorii najchęt-
istotne znaczenie dla procesu socjalizacji, integracji niej uprawianej przez producentów masowej kultury
społecznej, zaspokojenia psychicznych potrzeb odbior- bardziej ambitnych i rzetelnych lub tylko ściślej pod-
ców jako członków wielkiego społeczeństwa współ- porządkowanych organom publicznej kontroli.
czesnego oraz małych grup społecznych. Przykład Analiza oceny społecznych funkcji kultury masowej
radiowych serii rodzinnych wskazuje, że funkcje takie staje wobec dylematu rozbieżnych stanowisk reprezen-
mogą być pełnione z pozytywnym społecznym skut- towanych przez krytykę intelektualną i przez głos do-
kiem, niezależnie od wartości estetycznej elementów świadczenia i potrzeby praktyki. Żadna z omawianych
masowej kultury. Badania Dumazediera można inter- prób teorii masowej kultury nie dostarcza podstaw do
pretować jako dowód nieskuteczności wysiłków poli- rozstrzygnięcia tego dylematu. Socjologiczne rozważa-
tyki kulturalnej zmierzającej do podniesienia poziomu nia nie mogą bowiem lekceważyć stanowiska odwołu-
szeroko rozpowszechnianej produkcji kulturalnej, jącego się do funkcji socjalnych masowej kultury. Nie
której elementy i tak w procesie recepcji zostają wolno im także ignorować opinii intelektualistów
sprowadzone do wspólnego mianownika, pozbawione stwierdzających, że wartości prawdziwej wiedzy,
dystansu i przyswojone bez widocznego wyboru: Cena autentycznej sztuki pogłębiają doświadczenie ludzkie,
strachu i Dwunastu gniewnych ludzi obok drugorzęd- wzbogacają skalę przeżyć. W początku lat dwudzie-;
nego filmu z serii B, Delly i Mazo de la Roche obok stych Lewis Mumford głosił społeczną niezbędność
Balzaka i Gide'a, E. S. Gardner obok Faulknera, tele- estetycznych wartości dla stworzenia eutopii — nie
wizyjna rewia i cyrk obok prelekcji Mauriaca. fikcyjnej, utopijnej społeczności, ale realnej społecz-
Wśród działaczy społecznych i pedagogów,, którzy ności dobrego życia. Od tego czasu po dziś dzień
nie są zarazem ani estetykami, ani filozofami kultury, w obliczu ciągłego rozwoju popularnej masowej kul-
można się spotkać z aprobatą wszelkich kulturalnych tury nie milkną głosy uzasadniające niezastąpioną rolę
treści, które nie działają dysfunkcyjnie ze społeczne- wiedzy i sztuki wyższego poziomu w psychicznym
go punktu widzenia, tj. nie szerzą negatywnie pod życiu człowieka. Jaki punkt oparcia w świetle tych
sprzecznych opinii przyjąć dla oceny i ostatecznego u Morina, Hausera, Orwella, Fromma, oczywiście
usprawiedliwienia kultury masowej? C. W. Millsa, ale także u Macdonalda, van den Haaga,
Trzej autorzy francuscy, których prace reprezentu- L. Cosera, H. Rosenberga. We wszystkich wypadkach
ją próby bardziej ogólnego spojrzenia na problemy ślady tego kontaktu pozostają fragmentaryczne, nie-
kultury masowej, zgadzają się w zasadniczej tezie pełne; zasługują jednak na zanotowanie.
stwierdzającej, że ten typ kultury stanowi odpowiedź Teoria kultury masowej wychodząca z Marksow-
na istotne i uzasadnione potrzeby człowieka w społe- skich i marksistowskich założeń z natury rzeczy po-
czeństwie współczesnym. Ich ocena realizacji funkcji winna by być poprzedzona ogólną teorią kultury. Ta
masowej kultury nie jest natomiast jednakowa. Morin zaś nie została dotąd rozwinięta. W pismach Marksa
wykazuje najwięcej optymizmu w diagnozie charak- i Engelsa znaleźć można rozproszone uwagi odnoszące
teru i tendencji rozwojowych tej kultury, w której się bezpośrednio do typowych zjawisk kultury maso-
Lefebvre dostrzega niebezpieczeństwo nowej postaci wej, np. do popularnej literatury, powieści E. Sue,
alienacji przeniesionej z dziedziny pracy produkcyjnej a także do niektórych koncepcji krytyków masowej
w sferę czasu wolnego i rozrywki. Dumazedier, naj- kultury, np. Carlyle'a i Ruskina". Złożenie tych
ostrożniejszy w formułowaniu ogólnych wniosków, fragmentów w całość wymaga jednak specjalnych
stawia postulat badań społecznych zdolnych dostar- i niełatwych studiów.
czyć wskazań, które ułatwiłyby rozwój kultury popu- Marksowska i Heglowska koncepcja alienacji, która
larnej o ogólnym zasięgu, nie pozbawionej zarazem wywarła najsilniejszy chyba wpływ na zachodnich
zróżnicowania odpowiadającego gradacji poziomu interpretatorów kultury masowej, u żadnego z nich
umysłowego i gustów publiczności. Nawet najbardziej nie została w tym kontekście rozwinięta. Zwracano
krytyczne stanowisko Lefebvre'a zakłada, że kultura uwagę na sprzeczność stanowisk Lefebvre'a i Morina
masowa spełnić może i faktycznie spełnia w niektó- w ocenie masowej kultury z punktu widzenia alienacji.
rych wypadkach zadanie pozytywnej formy krytyki Żadna z przedstawionych prób teoretycznej analizy
życia codziennego, odbijania odwróconego, ale praw- krytyków francuskich nie prowadzi do integralnego
dziwego obrazu rzeczywistości.
Spośród omawianych tu krytyków kultury masowej
68
Marks bardzo surowo oceniał popularną powieść E. Sue
na Zachodzie Lefebvre najbliższy jest marksowskiej Tajemnice Paryża nie tylko ze względu na jej ideologiczne
tendencje, w których ocenie różnił się od przedstawicieli
tradycji filozoficznej, ale koncentruje się przy tym lewicy, heglowskiej, ale i z uwagi na poziom artystyczny.
wyłącznie na jej wczesnej, po-heglowskiej warstwie. Drażnił go styl zgodny z gustem midinetek i ogólnie biorąc
Ze względu na związek kultury masowej z rozwojem zdawał się znacznie mniej wyrozumiały dla literatury podob-
kapitalizmu zrozumiałe jest, że liczni krytycy tej po- nego typu aniżeli Engels, który zestawił E. Sue z George Sand
staci kultury odwołują się do analiz Marksa. Kontakt i Dickensem. Por. F. Engels, Eugene Sue und der soziale
Roman (K. Marx und F. Engels, Uber Kunst und Literatur,
z różnymi formami oddziaływań marksizmu można c
yt. wyd., s. 212); K. Marks, F. Engels, Święta rodzina, Dzieła,
odnaleźć w biografii intelektualnej wielu cytowanych *• III, Warszawa 1961; por. także: G. Lukacs, Karl Marce und
autorów zarówno europejskich, jak amerykańskich: Friedrich Engels als Literaturhistoriker, Berlin 1948.
sami w kręgach intelektualnych stanowisko, zgodnie
potępienia, odrzucenia kultury masowej; ale żadna
z którym kultura masowa powinna służyć wyłącznie
nie jest w stanie poradzić sobie z wielu jej zasadni-
rozpowszechnianiu kultury wyższego poziomu, jako
czymi problemami, a zwłaszcza z problemem homoge-
jedynej prawdziwej i cennej kultury. Przekształcenie
nizacji, który u Lefebvre'a występuje pod postacią
środków masowego komunikowania w narzędzia wy-
rozróżnienia prawdziwego i fałszywego obrazu rzeczy-
łącznego zaspokajania gustów i wymagań bardzo wą-
wistości, u Dumazediera w formie stwierdzenia am-
skiej kategorii społecznej uważa za niemożliwe i nie-
biwalencji gustów publiczności.
wskazane. Jak większość intelektualistów, którzy zaj-
Wychodząc od zjawiska homogenizacji realistyczną mowali się praktycznie organizacją kultury na masową
próbę usprawiedliwienia kultury masowej połączoną skalę, Seldes jest realistą. Uważa on, że nawet przy
z programem jej sublimacji podjął na gruncie amery- obecnym stanie masowej kultury amerykańskiej, iloś-
kańskim Gilbert Seldes, który jako jeden z wczesnych ciowy udział wyższej kultury w globalnej produkcji
krytyków intelektualnych tuż za pierwszym progiem przewyższa znacznie aktywne i świadome zapotrzebo-
umasowienia powitał w kulturze masowej nowy rodzaj wanie publiczności w tym zakresie. Nie oznacza to
popularnej kultury". jednak, że możliwości recepcji wartościowych treści
Seldes nie jest socjologiem o filozoficznych ambi- są przy tym w. pełni wykorzystane. Organizatorom
cjach, jak cytowani francuscy badacze i komentato- masowej kultury, na których spoczywają obowiązki
rzy masowej kultury. Jako wieloletni dyrektor działu przodownicze i wychowawcze, nie wolno zatrzymywać
oświatowego Columbia Broadcasting System miał do się na poziomie aktualnych explicite wyrażanych aspi-
czynienia od strony praktyki z zagadnieniem sublima- racji i opinii publiczności. Do ich zadań należy od-
cji kultury masowej; zajmuje się on też dydaktyką krywanie nieuświadomionych możliwości i potrzeb.
w dziedzinie masowego komunikowania, zaś proble- Zgodny pod tym względem z wieloma krytykami
mami estetyki sztuk popularnych interesował się już
masowej kultury Seldes uważa, że producenci kultury
w latach dwudziestych. Chociaż Seldes nie posługuje
w dużej mierze sami kształtują publiczność, powołując
się pojęciem homogenizacji, homogenizacja przez ze-
w jej obrębie do istnienia określone typy audytoriów
stawienie stanowi zasadniczy element jego argumen-
złożone z odbiorców różnych rodzajów kulturalnych
tacji w dyskusji na temat aktualnego stanu i możli-
przekazów. Kardynalny grzech masowej kultury po-
wości masowej kultury.
lega na wyłącznym prawie karmieniu szerokiej pu-
Seldes wyklucza przede wszystkim wyrażane cza- bliczności najpospolitszą strawą i na zaprzepaszczaniu
M
szansy maksymalnego sprzyjania powstawaniu audy-
G. Seldes, The Seven Lively Arts, 1927. Seldes jest
ponadto autorem prac The Great Audience (New York 1950)
toriów skupionych wokół recepcji treści wyższego
ł The Public Arts (New York 1956), niestety niedostępnych poziomu. W tym punkcie poglądy Seldesa zbliżają się
w żadnej z większych bibliotek polskich; artykuły streszcza- do stanowiska Mumforda, który twierdził, że jedyny
jące jego zasadnicze stanowisko można znaleźć w tomach: sposób odsunięcia ludzi od dobrej sztuki polega na jej
Mass Culture, Mass Communications, Man's Knowledge of the
niedostarczaniu. Istnieje jednak pewna różnica od-
Modern World, L. Bryson ed., New York 1960, i ,iji.
cieni obu stanowisk, której uwypuklenie pozwoli takiego programu wydawniczego, radiowego i telewi-
oświetlić jeden z zasadniczych dla oceny masowej zyjnego oraz repertuaru filmowego, który przecho-
kultury sporów pomiędzy organizatorami i wytwór- dziłby ponad głowami przeważającej części społeczeń-
cami a krytykami tej kultury. stwa, nie stanowiłoby właściwego rozwiązania proble-
Producenci masowej kultury w systemie komer- mu popularyzacji wyższej kultury.
cjalnym, którzy dla usprawiedliwienia swojej działal- W warunkach dominacji systemu komercjalnego
ności odwołują się do zasady zaspokajania gustów pu- jednostronne uprzywilejowanie elementów kultury
bliczności, operują obfitym materiałem dowodów wyższego poziomu nie ma żadnych szans realizacji,
wskazującym, że w sytuacji możliwego wyboru atrak- ponieważ interes konkurujących ze sobą prywatnych
cyjne i łatwe treści pozbawione wartości intelektual- producentów masowej kultury zawsze będzie ich skła-
nych i estetycznych zyskują preferencje znacznej niał przede wszystkim raczej do zaspokajania utartych
większości odbiorców na niekorzyść dzieł głębokiej popularnych zainteresowań aniżeli do podejmowania
myśli i doskonałej sztuki. Stwierdzają to m. in. ba- ryzyka kształtowania nowej publiczności skupionej
dania recepcji programów radiowych i telewizyjnych wokół produkcji artystycznej i intelektualnej wyż-
nie tylko w Ameryce, lecz także w Anglii. Z drugiej szego poziomu. Ryzyko takie, oczywiście, jest również
strony zjawisko określane przez Dumazediera jako podejmowane, ale w daleko mniejszym zakresie aniżeli
ambiwalencja wyborów oraz znana plastyczność gu- działalność według utartych zasad produkowania stan-
stów i zainteresowań ludzkich pozwala rzecznikom daryzowanej kultury popularnej.
wychowawczego działania kultury masowej propago- W związku z taką sytuacją oświetlenia wymaga sto-
wać zasadę sublimacji tych gustów i kanalizacji za- sunek kultury masowej wobec twórczych źródeł kul-
interesowań w określonym, pozytywnym kierunku. tury wyższego poziomu. Kultura masowa bywa nie-
kiedy rozumiana jako jedyny i wyłączny typ kultury
Wiadomo jednak zarazem, że plastyczność osobowo-
współczesnych społeczeństw zindustrializowanych
ści ludzi dorosłych, którzy stanowią dominującą część
obejmujący wszystkie jej specyficzności. Identyfikacja
publiczności kultury masowej, nie jest nieograniczona.
taka nie wydaje się jednak uzasadniona bez względu
Nie można w sposób całkowicie dowolny narzucać
na rozumienie masowej kultury, a więc ani w wy-
im form rozrywki bez obawy ograniczenia zakresu
padku, gdy kulturę tę ujmuje się jako typ twórczości
recepcji. Polityka światłego absolutyzmu przeniesiona
o określonym stylu (kultury „wulgarnej", „brutalnej")
•w dziedzinę symbolicznej kultury realizacyjnej współ-
ani wówczas, gdy kultura ta ujmowana jest przede
czesnych złożonych, pluralistycznych społeczeństw
wszystkim ze względu na sposób rozchodzenia się kul-
napotykałaby nieprzezwyciężone opory. Nawet w sy-
turalnych treści, tylko w części determinujący także
tuacji umożliwiającej pod względem formalnym do-
ich styl i charakter. W jednym i w drugim wypadku
wolną kanalizację potrzeb i zainteresowań kultural-
obok kultury masowej istnieje sfera twórczości i re-
nych skuteczność oddziaływań wymaga uwzględnienia
cepcji kulturalnej nie posiadającej charakteru maso-
zarówno zainteresowań, jak intelektualnych możliwo-
wego — według skali współczesnych warunków tech-
ści różnych społecznych kategorii odbiorców. Ustalenie
nicznych. Nawet w krajach najbardziej zdominowa- kim charakterze i środków jej rozpowszechniania.
nych przez standaryzowaną masową produkcję i roz- Jeśli jednak pewne środki masowego komunikowania
powszechnienie kultury wychodzą „małe" magazyny ujmuje się nie tylko jako narzędzia powielania goto-
literackie i artystyczne stanowiące wyraz nieskrępo- wych treści, lecz także jako nowe, swoiste dziedziny
wanych tendencji środowisk intelektualnych. Ame- 1 artystycznego wyrazu, pogląd o absolutnym rozdziale
rykańska powieść ostatnich trzydziestu lat nie wyrosła twórczej kultury węższego zakresu i biernej, kopiu-
z zamówienia kultury masowej, tym bardziej forma- jącej kultury masowej nie może być utrzymany. Nie-
lizm i abstrakcjonizm w plastyce, wyrastający z euro- - wątpliwie film, w dużej mierze telewizja, w pewnym
pejskich wpływów, których znamienny etap stanowiła stopniu radio stanowią swoiste media artystycznego
Wystawa w Zbrojowni z 1913 r. Nie kwestionuje się wyrazu, przeznaczone ze względu na swój techniczny
faktu, że w Europie zachodniej obok kultury masowej i organizacyjny charakter dla szerokiego odbioru. No-
trwa i rozwija się nauka, literatura, muzyka, sztuki watorska twórczość operująca tymi środkami bywa
plastyczne o węższym zakresie działania i że wszyst- hamowana przez względy komercjalne lub propagan-
kie te dziedziny symbolicznej kultury dysponują dowe, ale nie jest całkowicie uniemożliwiona i w tych
własnymi instytucjami i środkami wyrazu, które nie przynajmniej dziedzinach kultura masowa stanowi
odbiegają w zasadzie od analogicznych środków uży- także bezpośrednie źródło nowych wartości wyższego
wanych przed pierwszym progiem umasowienia. Rów- poziomu kultury.
nież pod względem stylu nie są one podporządkowane Zarówno z tego względu, jak z uwagi na procesy
rynkowym wymaganiom masowej kultury. Tendencje homogenizacji mechanicznej nie jest więc uzasadnione
manifestujące się we współczesnej powieści, plastyce przeciwstawienie kultury masowej jako całości kul-
i muzyce nie zmierzają bynajmniej w kierunku ma- turze wyższego poziomu. Nie ma jednak sprzeczności
ksymalnej komunikatywności. między tą tezą a stwierdzeniem, że kultura wyższego
Kultura węższego zasięgu odgrywa niewątpliwie poziomu w czystej, nie zhomogenizowanej postaci
doniosłą rolę w rozwoju twórczości artystycznej i in- bywa wyodrębniona w ramach specjalnych instytucji
telektualnej. W dużej mierze odgrywa ona rolę labo- jako kultura węższego zasięgu. Stosunek tych insty-
ratorium nowych symbolicznych form, z których część tucji wobec kultury masowej wymaga rozpatrzenia.
dociera następnie z pewnym opóźnieniem do kanałów Intelektualne i artystyczne środowiska twórcze
masowej kultury. Analogie pomiędzy organizacją ma- objawiają często niepokój z powodu podnoszącej się
sowej kultury symbolicznej i dziedziną produkcji dóbr fali przypływu masowej kultury, która czerpie swoje
kultury bezpośredniej zdają się uzasadniać taki po- treści ze źródeł nie całkowicie, ale w przeważającej
dział: tam także eksperymentów nie dokonuje się mierze im obcych. W ciągu wieków rozwoju współ-
w halach fabrycznych na skalę przemysłową. Analogia czesnych kultur europejskich każda wyższa kultura
nie jest jednak całkowita. Podział funkcji pomiędzy narodowa stanowiła wyspę w morzu ludowych sub-
kulturą węższego zakresu a kulturą masową nie jest kultur regionalnych. Poeci Plejady ani dworscy pisarze
zupełny. Może się on odnosić do twórczości o literac- wielkiego wieku literatury francuskiej nie troszczyli
się tym, że chłopi z Pikardii i Prowansji miast recy- Mniej życzliwi krytycy mogliby jednak dopatrzyć się
tować ich sonety i dramaty śpiewają ludowe piosenki w tych przeobrażeniach ewolucji w kierunku kultury
w swoim narzeczu. Kiedy funkcje folkloru w stosun- przeciętnej, kultury średniego poziomu określanej
ku do szerokich mas przejęła kultura masowa, twórcy przez Macdonalda pogardliwą nazwą Midcult.
kultury wyższej poczuli się zagrożeni. Wbrew oporom nieprzejednanych wrogów masowej
Różnica postaw nie wynika z tego, aby ocena kul- kultury typu Macdonalda intelektualiści, szczególnie
tury ludowej w artystycznych kręgach XVI i XVII w. europejscy, oswajają się z używaniem środków maso-
była zawsze wyższa od współczesnej oceny masowej wego komunikowania obok tradycyjnych form prze-
kultury wśród intelektualistów. Istotne znaczenie ma kazywania kultury — jako narzędzi własnych od-
natomiast dla tej różnicy proces społecznego awansu działywań. Pisarz angielski, John Bowen, w eseju
mas, dynamizm kultury masowej, która wydaje się za- ogłoszonym w ramach cyklu publikowanego w 1960 r.
grażać pochłonięciem kultury węższego zakresu. Opory przez „Times Literary Supplement" poświęconego po-
intelektualistów i twórców wobec masowych środków zycji artysty we współczesnym świecie stwierdził:
komunikowania przez czas długi skłaniały ich do lek- „Obowiązkiem artysty, pisarza jest działać dla uzy-
ceważenia tego typu medium potencjalnej realizacji skania reakcji, bez której jego sztuka pozostaje nie-
własnych wpływów. Seldes, jako dawny rzecznik sztuk pełna; zaś w naszym stuleciu — przynajmniej w za-
popularnych, zarzuca intelektualistom, że ich długo- chodniej Europie — szansę wywołania reakcji są
trwała rezerwa stanowi jedną z przyczyn niezadowa- większe niż kiedykolwiek dawniej — bez względu
lającego stanu współczesnej kultury masowej w kra- na rolę reklamy, magazynów kobiecych i popularnej
jach Zachodu. telewizji" 10°.
Artykuł A. Sillitoe z tego samego cyklu wyrażał
Postępujące w kręgach intelektualnych i artystycz-
jednak poczucie bezsilności lewicowego intelektuali-
nych uświadomienie siły i żywotności kultury maso-
sty świadomego oporu masowych środków komuni-
wej, której nie podobna wyegzorcyzmować żadnym za-
klęciem, może wpłynąć na intensyfikację poszukiwania 11)0
J. Bowen, So Long as the Lines Stay Open, w zbiorze
dróg współpracy z masową kulturą. Przy optymistycz- The Writer's Dilemma, wstęp S. Spender, London 1961. Sam
nym założeniu należy zatem oczekiwać, że na drodze Spender na innym miejscu, charakteryzując stosunek społe-
czeństwa wobec sztuki, stwierdza, że stanowią one dwie nie-
homogenizacji więcej treści wyższego poziomu prze-
zależne siły. Sztuka ulega wprawdzie kształtującym wpływom
nikać będzie do kultury masowej, że zmianom ulegać społecznym, sama zaś nie jest zdolna do wywarcia przemocy.
będzie także kontekst i ramy elementów wyższej „Siła jej polega jednak na wyłącznej zdolności istnienia na
kultury w masowych środkach komunikowania. Opty- zasadzie własnych praw. Społeczeństwo ma możność opano-
mistyczna i szczególnie życzliwa dla masowej kultury wania sztuki tylko za cenę jej zniszczenia. Tam zaś, gdzie
nie ma sztuki, niebezpieczeństwo zagraża, duchowemu zdro-
diagnoza Edgara Morin stwierdza postępujące już pod- wiu społeczności, ponieważ stłumiony zostaje wyraz wrażli-
noszenie się warstwy, którą można by nazwać naj- wości percepcyjnej" (S. Spender, Social Purpose and Inte-
niższym poziomem masowej kultury. Morin uznaje tę grity of the Artist w tomie The Humanist Frame, J. Huxley
tendencję za cechę „nowego kursu" masowej kultury. ed., London 1962.
kowania wobec nonkonformistycznych propozycji ideo- Podobne przykłady podniecają obawy intelektuali-
logicznych. Kultura masowa nigdy nie osiągając stop- stów w stosunku do kontroli państwowej, zawierają-
nia wewnętrznej integracji właściwej ludowej kul- cej w sobie niebezpieczeństwo narzucania wszystkim
turze, podobnie jak ona jest jednak siłą integrującą, dziedzinom masowej kultury niepożądanych form po-
a przez to w każdych warunkach konserwatywną. litycznej integracji.
Była poprzednio mowa o względności pojęcia dezin- Zmiana politycznych właściwości kultury masowej
tegracji, którym określa się ze stanowiska form istnie- poprzez oddziaływanie na samą sferę tej kultury nie
jących stan przedstawiający wstępną fazę integracji jest oczywiście możliwa. Integracyjne funkcje maso-
według nowych wzorów. Polityczne treści kultury wej kultury nie ograniczają się jednak do tej dzie-
masowej znajdują się zawsze pod bardziej czujną dziny. W rozdziale tym była już mowa o jej wpływie
1 rygorystyczną kontrolą aniżeli treści kultury wąs- na sferę małych grup i stosunków interpersonalnych.
kiego zasięgu; stąd wynika ich konformizm ideolo- W zakresie rozrywkowych, poznawczych, estetycznych
giczny. Wykorzystanie przez faktyczną opozycję poli- i moralnych funkcji kultury masowej wiele można
tyczną środków masowego komunikowania jest zawsze zmienić na gruncie istniejących już systemów. I do
ograniczone, a w ogóle możliwe tylko tam, gdzie rozpatrywania tych aspektów masowej kultury ogra-
partia opozycyjna stanowi sama realną siłę polityczną, niczają się w zasadzie niniejsze rozważania.
jak np. partia komunistyczna we Francji.
Melioryści i reformatorzy reprezentują w obrębie
Intelektualiści francuscy są nastawieni nie mniej środowisk intelektualnych na Zachodzie stanowisko,
powściągliwie od swych brytyjskich kolegów w sto- zgodnie z którym kulturę masową można poddać za-
sunku do publicznego monopolu środków masowego biegom sublimującym nasycając ją w większym stop-
komunikowania, który we Francji w większym nawet niu wartościowymi intelektualnymi i estetycznymi
stopniu aniżeli w Anglii nosi charakter państwowego treściami wyższego poziomu i podnosząc dopuszczalną
monopolu. A. Sauvy dobitnie wyraził to stanowisko dolną granicę jej własnej, specjalnej produkcji. Im
w krytyce metod informacji francuskiego radia i tele- silniejsze jednak jest działanie komercjalnych czyn-
1M
wizji . I w tym wypadku krytyka odnosiła się ników w organizacji kultury masowej, tym większe
głównie do politycznych funkcji środków masowego opory przeciw próbom przeobrażenia jej aktualnego
komunikowania. Doświadczenia Francji z okresu woj- stanu. Taka jest sytuacja przede wszystkim w Ame-
ny algierskiej dostarczyły jednak przykładów daleko- ryce. Stąd też propozycje reformatorskie wychodzące
siężnego oddziaływania względów politycznych poza od amerykańskich intelektualistów wiążą się z mniej
sferą ściśle polityczną, jak to miało miejsce w przy- lub bardziej realistycznymi projektami intensyfikacji
padku banicji z ekranów telewizyjnych wielu wy- kontroli społecznej i ograniczenia roli prywatnego in-
bitnych artystów i pisarzy, którzy zaangażowali się teresu w wytwarzaniu i organizacji kultury masowej.
w antywojennych wystąpieniach. J;
Mimo połowiczności proponowanych rozwiązań,
101
J. Boniface, Arts de masse et grand public, Paris 1961, a zarazem trudności ich praktycznej realizacji stano-
Przedmowa Alfreda Sauvy. wisko to zasługuje na uwagę jako wyraz uświadomię-
nym, którego industrializacja była następstwem rewo-
nia zależności obrazu kultury masowej od jej ram lucji społecznej i którego przebudowa obejmująca
społecznych. W rozważaniach na temat uwarunkowań wszystkie dziedziny najszerzej, w antropologicznym
masowej kultury dominowało przez długi czas prze- sensie rozumianej kultury dokonuje się na gruncie
konanie, że określające ją ilościowe kryterium oraz określonych, przekazanych tradycją warunków. Takie
techniczne warunki jej powstawania determinują studium, które stanowiłoby dzieło pełnej naukowej
w sposób absolutny jej obraz. Nie negując wpływu odpowiedzialności i poprawnego warsztatu, nie jest
tych czynników trzeba jednak uwzględnić szereg ta- możliwe bez nagromadzenia większej ilości szczegó-
kich elementów warunkujących, jak społeczno-eko- łowych badań o należytej wartości naukowej. Szkico-
nomiczna struktura wywierająca wpływ na organi- we rozważenie postawionych zagadnień wydaje się
zację kultury masowej, wyznaczane jej funkcje ideo- jednak potrzebne nie jako marginesowy dodatek, ale
logiczno-polityczne, dominujący typ filozofii życiowej, jako konstrukcyjne zamknięcie przeglądu współczes-
tradycje kulturalne danego kraju i stan instytucji nej problematyki masowej kultury. Zawiera ono rów-
kulturalnych o tradycyjnym charakterze, pozycja nież elementy usprawiedliwienia tej kultury.
społeczna intelektualistów i artystów, stan oświaty
i aspiracje kulturalne określające poziom kategorii
publiczności środków masowego komunikowania.
Popularność wzorów i niewątpliwe szerokie wpływy
kultury masowej amerykańskiej nie zmieniają faktu,
że kultura masowa może być także inna, że fatalizm
technicznych środków i szerokiego zasięgu nie deter-
minuje wszystkich jej cech z absolutnym automatyz-
mem, że istnieją inne warianty masowej kultury.
Kultura masowa w Polsce z wielu względów sta-
nowi przedmiot uzasadnionych zainteresowań. Jej ba-
dania są wskazane z uwagi na potrzeby praktyki
kulturalnej. • Teorii kultury masowej mogą one do-
starczyć cennych wniosków co do możliwości odmien-
nego ukształtowania obrazu masowej kultury poza
sferą uwarunkowań charakterystycznych dla komer-
cjalnego systemu. Studium kultury masowej w Polsce
potraktowane jako case study stanowić może cenne
źródło wiedzy o procesach i tendencjach rozwojowych
kultury współczesnej; może ono oświetlić problem,
pod jakim względem i o ile specyficzna i jaka od-
miana masowej kultury wyrasta w kraju socjalistycz-
U Greenberga, Macdonalda, Shilsa, Fromma powtarza
się teza, według której podstawowa różnica między
IV. SZKIC ZAGADNIEŃ KULTURY MASOWEJ kulturą masową krajów kapitalistycznych a socjali-
W POLSCE stycznych polega na wyłącznym podporządkowaniu
pierwszej zasadzie rozrywki, zaś drugiej zasadzie pro-
pagandowo-dydaktycznego oddziaływania. Opinie te
nie wynikły z tendencji do pozytywnej oceny kultury
socjalistycznej. A choć zdają się być w części słuszne,
wymagają krytycznego rozpatrzenia.
Sugerują one przede wszystkim błędne przekona-
nie, jakoby kultura rozrywkowa na Zachodzie była
całkowicie neutralna pod względem politycznym. Cy-
towane już poprzednio badania socjologiczne wska-
zują, że tak pozornie dalekie od politycznych założeń
UPOWSZECHNIANIE KULTURY W POLSCE działy masowej kultury amerykańskiej, jak comics
i radiowe serie rodzinne służą w pewnych wypadkach
Pojęcie kultury masowej bywa coraz częściej sto-
bezpośredniej propagandzie politycznej. Funkcje fil-
sowane zarówno w publicystyce, jak w teoretycznych
mu w tej dziedzinie są na ogół lepiej znane i stwier-
rozważaniach naukowych do określenia rozwijającej
dzenie, że film rozrywkowy na Zachodzie bywa na-
się sfery zjawisk kulturalnych w Polsce, jakkolwiek
rzędziem określonej propagandy, nie jest dla nikogo
nie przestaje budzić silnych oporów u części teore-
rewelacją.
tyków i publicystów. Opory te są zrozumiałe w wy-
padku identyfikowania kultury masowej w ogóle z jej Właściwa ocena politycznego charakteru masowej
przejawami charakteryzującymi się szczególną try- kultury na Zachodzie zawiera się pomiędzy twierdze-
wialnością i brutalnością. Jeżeli jednak określenie niem, że każda kryminalna historia, każdy film ry-
kultury masowej opiera się przede wszystkim na kry- sunkowy Disneya i melodia jazzowa odgrywa rolę
terium ilościowym, przyjętym w definicji, którą po- narzędzi propagandy kapitalizmu, a przekonaniem,
sługuje się niniejsza praca, zastosowanie tego pojęcia że wszelki wpływ ideologiczny zatrzymuje się w tej
do kultury polskiej nie nasuwa wątpliwości. Nie wy- odmianie masowej kultury na progu działalności,
nika< z niego literalne utożsamienie charakteru naszej której uświęconą funkcję stanowi rozrywka. Z dru-
kultury masowej z kulturą krajów kapitalistycznych giej strony nie jest także, oczywiście, prawdą, że
mimo założenia możliwości podobieństw i cech wspól- zachodnie wzory kultury masowej — nawet w Ame-
nych. ryce — całkowicie ignorują zadania oświatowe, jak-
kolwiek usuwają je na plan dalszy.
Tendencje do ścisłego rozgraniczenia masowej kul-
tury krajów kapitalistycznych i socjalistycznych wy- Rozpatrując masową kulturę w Polsce, można
stępują także u niektórych teoretyków na Zachodzie. stwierdzić bez odwoływania się do badań stanu fak-
tycznego, że funkcje polityczno-propagandowe i oświa- Jako jedna z odmian właściwych dla socjalistycznej
towo-wychowawcze na mocy samych założeń odgry- kultury masowej, kultura ta charakteryzuje się
wają tu zasadniczą rolę w ogranizacji kultury o naj- w Polsce specyficznościami, które szczególnie wy-
szerszym zasięgu. Nie znaczy to jednak, że polityka raźnie występują przy uwzględnieniu historycznych
kulturalna i jej realizacja wyklucza z zakresu maso- perspektyw jej rozwoju. Wiek XIX, stanowiący okres
wej kultury formy rozrywki, które nie byłyby ukry- formowania się europejskiej i amerykańskiej kultury
tą postacią ideologicznego oddziaływania lub nauki, masowej, przebiegał w Polsce pod znakiem dwóch
ale samą rozrywką w czystej, autonomicznej postaci. czynników hamujących ten proces. Niedorozwój eko-
Nie ma zatem absolutnego przeciwstawienia formal- nomiczny kraju stanowił hamulec naturalny, ale na-
nego pomiędzy obu odmianami masowej kultury. rzucony podział narodowego organizmu i jego pod-
Istnieje natomiast absolutne przeciwstawienie cha- porządkowanie polityczne i społeczne państwom za-
rakteru propagowanej tu i tam ideologii. Istnieje borczym w sposób niejako sztuczny tamowało rozwój
także różnica proporcji informacyjnych, propagando- nawet takich instytucji i form kulturalnych, których
wych i oświatowych treści, której znaczenia nie na- potrzeba wiązała się z osiągniętym poziomem rozwoju.
leży lekceważyć. W jednej i w drugiej odmianie ma- Zbieg okoliczności sprawił przy tym, że uprzemy-
sowej kultury można jednak wskazać porównywalne sławiające się we względnie najszybszym tempie
elementy pełniące analogiczne funkcje; można też Królestwo Polskie było poddane najbardziej rygory-
wskazać elementy wspólne, krążące w procesie dyfuzji stycznym ograniczeniom politycznym i kulturalnym,
charakterystycznej dla rozwoju kultury masowej na które odbijały się negatywnie na rozwoju szkolnictwa
całym świecie. i innych instytucji kulturalnych. Wbrew ogólnej ten-
Stefan Żółkiewski, konsekwentnie przyjmując po- dencji związanej z procesami industrializacji w Kró-
jęcie kultury masowej dla określenia pewnego typu lestwie Polskim miast ciągłego rozwoju systemu
zjawisk właściwych dla współczesnej kultury polskiej, oświatowego historia szkolnictwa notuje okresy re-
analizował jednocześnie odrębności jej stylu związa- gresu. Stan szkolnictwa przedstawiał się lepiej za
nego z jej specyficznością jako kultury kraju socja- Księstwa Warszawskiego i w okresie konstytucyjnym
listycznego 1. To stanowisko zyskuje coraz szerszą Królestwa Kongresowego niż w połowie stulecia;
akceptację w poglądach na zagadnienia kultury ma- w latach osiemdziesiątych nastąpiło kolejne zahamo-
sowej w Polsce i wpływa na przezwyciężenie oporów wanie rozwoju szkół trwające do końca XIX w.
wobec samego terminu.
W Galicji istniały pomyślniejsze warunki prawne
Praca niniejsza może sobie pozwolić tylko na szki- rozwoju szkolnictwa, jednak i tam w połowie lat
cowy obraz tych zagadnień. Jej podstawy materiałowe dziewięćdziesiątych tylko około 70% dzieci uczęszczało
nie sięgają przy tym poza rok 1962. do szkoły. Tajna akcja oświatowa w Królestwie spra-
1
St. Żółkiewski, Perspektywy literatury XX wieku, War- wiła, że poziom analfabetyzmu w Królestwie i Galicji
szawa 1961, rozdz. „Kultura mas i kultura współczesna". ostatecznie nie bardzo się różnił w końcu stulecia.
„Problematyka współczesna". Poza Poznańskiem, którego szkolnictwo stanowiło na-
rzędzie germanizacji, poziom ten był w ciągu XIX w. Zachodu przyjmując jego impulsy myślowe — przy-
tak niski, że stanowił istotny hamulec rozwoju najmniej z zakresu humanistyki — z niewielkim na
kultury masowej opartej na drukowanym słowie. ogół opóźnieniem. W latach czterdziestych heglizm
Podczas gdy w Anglii w 1841 r. 67% mężczyzn za- panował w salonach i redakcjach warszawskich nie-
wierających małżeństwo umiało pisać, w Królestwie omal jak w Berlinie; pozytywizm dotarł do Warszawy
Polskim jeszcze w 1876 r. 83% rekrutów stanowili z pewną zwłoką, ale w latach osiemdziesiątych nad-
analfabeci. Spis powszechny z 1897 r. stwierdził ogól- robiono opóźnienie w tej dziedzinie i starano się je
ny stan analfabetyzmu określony proporcją 69,5% nadrobić w dziedzinie radykalnych społecznych wpły-
ludności, przy tym w dwóch największych skupiskach wów — w stosunku do marksizmu.
miejskich Polski, w Warszawie i Łodzi, analfabeci Postęp kultury masowej dokonywał się ze znacznie
stanowili około połowy ludności ł . większym opóźnieniem. W tym wypadku hamujący
Nie tylko zatem dominacja agrarnej gospodarki wpływ czynników politycznych był znacznie bardziej
i związanej z nią struktury społecznej, ale dodatkowe dotkliwy. Podczas gdy w innych krajach Europy
czynniki wynikające z warunków politycznej natury władze publiczne albo same podejmowały zadanie
zamykały przekazom treści symbolicznych drogę do rozpowszechniania kultury wśród mas, albo przynaj-
masowych odbiorców. Ten sam układ czynników ha- mniej współdziałały z podobną inicjatywą społeczną,
mował w sposób bezpośredni rozwój środków komu- w Polsce efemeryczny charakter wielu wydawnictw
nikowania: prasy i książki polskiej. Wytworzyła się popularnych, ograniczenia zakresu i skuteczności
przy tym paradoksalna sytuacja, w której najżywszą wiciu akcji oświatowych podejmowanych przez spo-
działalność intelektualną i wydawniczą wykazywała łeczeństwo wynikały z restrykcyjnej lub wręcz pro-
dzielnica Polski poddana najostrzejszym rygorom po- hibicyjnej działalności władz zaborczych. Niełatwa
litycznym. Ograniczenia polityczne, odbijające się była popularyzacja wielkiej literatury narodowej
z natury rzeczy znacznie bardziej na masowej akcji w warunkach, gdy czytanie głównych dzieł najwy-
oświatowej aniżeli na elitarnym ruchu kulturalnym, bitniejszych poetów karane było w ciągu dziesiątków
przyczyniały się do większego jeszcze pogłębienia róż- lat więzieniem i zesłaniem. Aż do 1858 r. w Królestwie
nic kulturalnego poziomu pomiędzy warstwą szla- z Panem Tadeuszem można było zapoznać się tylko
checko-burżuazyjnej inteligencji oraz masami chłop- z przemyconych tajnie druków zagranicznych i ich
skimi i miejskim proletariatem. rękopiśmiennych kopii krążących z rąk do rąk jak
Górna warstwa intelektualna „polskich Europejczy- w epoce przed Gutenbergiem. Nie były to środki ko-
ków" żyła problemami kulturalnymi wielkich stolic munikowania właściwe dla kultury masowej.
Ubóstwo mas pracujących i analfabetyzm ludności
wiejskiej, a także znacznej części ludności miejskiej,
ł
Według spisu z 1897 r. w Warszawie było 41ł/o analfabe-
tów wśród mężczyzn i 51»/o wśród kobiet, w Łodzi — 55»/» ryzyko związane z publikacją wydawnictw, których
wśród mężczyzn i 66»/o wśród kobiet. Por. także A. Suligow-
ski, Miasto analfabetów, Kraków 1905; Grabieć (J. Dąbrow- mogły dotknąć restrykcje cenzuralne i policyjne ha-
ski), Czerwona Warszawa przed ćwierćwiekiem, Poznań 1925. mowały rozwój systemu wydawniczego opartego na
zasadach komercjalnych, który wymaga szerokiego ograniczenie kręgu nabywców. Powieść Korzeniow-
rynku odbiorców. Stosunkowo długo też utrzymywały skiego Krewni wydana w 1857 r. kosztowała tyle, ile
się w Polsce formy charakterystyczne dla wczesnych korzec żyta, co równało się Vs przeciętnej pensji niż-
postaci ruchu wydawniczego: nakład autorski i wy- szego urzędnika. Zrozumiałe jest, że literatura operu-
dawnictwa oparte na mecenacie arystokratycznych jąca tego rodzaju środkami rozpowszechnienia nie
lub mieszczańskich protektorów dzieł nauki i sztuki. mogła się stać masową. Masowego charakteru nie
Formę pośrednią stanowiły publikacje oparte na pre- miały także wydawnictwa periodyczne tego okresu.
numeracie organizowanej przez autorów lub wydaw- Według korespondencji lwowskiego „Dziennika Lite-
ców, tym różniącej się od współczesnych form przed- rackiego" najpopularniejsze czasopisma i dzienniki
płaty, że obliczonej na wąski i wyraźnie określony warszawskie miały w 1859 r. następujące nakłady:
pod względem środowiskowym zakres oddziaływania, ,.Gazeta Warszawska" — 6200, „Kurier Warszaw-
a często pozbawionej komercjalnych celów s . J ski" — 5600, „Roczniki Gospodarstwa Krajowego" —
W połowie stulecia te anachroniczne już podów- 3600; kwartalnik „Biblioteka Warszawska" podniósł
czas formy organizacji ruchu wydawniczego ustępo- właśnie wówczas nakład z 600 do 1100 egzemplarzy5.
wały stopniowo miejsca działalności księgarskich firm Znamienne są małe różnice nakładu dzienników i po-
wydawniczych: S. H. Merzbacha, G. Sennewalda, ważnych czasopism naukowych. Charakteryzują one
S. Orgelbranda, M. Wolffa. Nie oznaczało to jednak stan, w którym nie istniał jeszcze rozdział między
rozwoju prawdziwie masowej kultury komercjalnego masową kulturą i kulturą węższego zasięgu; cała kul-
typu kierującej się zasadą masowego obrotu i rozsze- tura piśmiennicza była jeszcze wówczas kulturą wąs-
rzania rynku. Wileński nakładca J. Gliicksberg miał kiego zasięgu i tonęła w morzu kultury ludowej,
określić swoją politykę wydawniczą w tak charakte- jakkolwiek istniały już formy komunikowania właś-
rystyczny sposób: „Ja mam wybranych do dwustu ciwe dla masowej kultury. W Królestwie przypadło
kupujących, ci każdą rzecz moją wezmą nie pytając podówczas około 3 egzemplarzy gazet na tysiąc miesz-
4
o cenę... a o resztę mniej dbam" . kańców. Jest to proporcja odpowiadająca dzisiejszej
Małe nakłady i wysokie ceny książek powodowały Arabii Saudyjskiej lub Kambodży.
Powolny proces industrializacji i urbanizacji, krę-
• W połowie XIX w. tradycje mecenatu kulturalnego Osso- pujące swobodę warunki polityczne oraz rozmiary
lińskich, Czartoryskich i Załuskich kontynuowali nie tylko
W. Dzieduszycki, A. Przeździecki, A. Działyński, T. Raczyń- analfabetyzmu składały się w sumie na ramy społecz-
ski, ale takie L. Kronenberg, A. Kurtz. Arystokratyczno-bur- ne nie sprzyjające gwałtownemu rozwojowi masowej
żuazyjna grupa redakcji „Biblioteki Warszawskiej" podejmo- kultury, a zwłaszcza hamujące jego czysto komercjal-
wała również książkowe wydawnictwa nie obliczone na zysk. ne formy, W związku z rozwojem masowej kultury
Czynnymi organizatorami życia kulturalnego stali się inteli- w Anglii zwracano uwagę na dwie odmienne drogi
genci, K. W. Wójcicki, A. Wilkoński, J. Bartoszewicz, T. Dzie-
koński. upowszechniania wydawnictw popularnych, z których
« K. W. Wójcicki, Doniesienia literackie, „Biblioteka War-
szawska" 1856, t. III, s. 642. s
„Dziennik Literacki" 1860, nr 1.
jedna nosiła czysto spontaniczny charakter, druga łecznych charakterystycznych dla tego typu działal-
stanowiła rezultat wychowawczo-moralizatorskiej dzia- ności: ideologii religijnej i moralizmu, dążenia do
łalności patronalistycznych instytucji. W Polsce ta rachowania kontroli nad ruchem umysłowym wśród
druga forma odgrywała w ciągu XIX w zasadniczą warstw ludowych, do kanalizowania ich dążności i eli-
rolę w propagowaniu wydawnictw popularnych. minowania nastrojów klasowego protestu 7 . Takie
Istnieją liczne analogie pomiędzy stosunkiem wyż- funkcje pełnić miały wydawnictwa popularne prze-
szych warstw społeczeństwa wobec oświaty i kultury znaczone dla ludu, „Kmiotek", „Czytelnia Niedziel-
mas ludowych u nas i w krajach zachodniej Europy, na", „Zorza", za sprawą których zakres oddziaływań
które wcześniej i w sposób bardziej intensywny prze- kulturalnych rozszerzył się poza kręgi ziemiańsko-
chodziły podobne fazy industrializacji. W Polsce na- miejskiej inteligencji i burżuazji.
potyka się w XIX w., podobne jak np. w Anglii w koń- Pod koniec XIX stulecia wydawnictwa i instytucje
cu XVIII w., opory przeciw oświacie ludowej i po- popularyzacji kultury były przedmiotem rywalizacji
dobną religijno-moralistyczną argumentację w jej pomiędzy konserwatywnymi i bardziej radykalnymi
interesie. I w tej dziedzinie występowały jednak spe- odłamami. Jeden z jej przykładów stanowiła walka,
cyficzne właściwości związane z polityczną sytuacją która toczyła się o skład księgozbioru Biblioteki Pu-
kraju. Ideologia pracy kulturalno-oświatowej w Polsce blicznej w Warszawie założonej w 1861 r. przy War-
była silnie zabarwiona poczuciem misji narodowego szawskim Towarzystwie Dobroczynności8. Symbioza
uświadomienia. Ta cecha odgrywała w organizacji upowszechniania kultury z filantropią była charakte-
upowszechniania kultury w Polsce taką rolę, jak rystyczna w XIX w. nie tylko dla Polski. We Francji
misja ewangelizmu wśród działaczy angielskich. podobny charakter miała działalność Towarzystwa
Mickiewicz w wykładach pa -ryskich przypisywał św. Wincentego a Paulo, z którym rywalizowała
literaturze polskiej rolę tak ważną, jak ta, którą świecka Liga Nauczania i niezależne organizacje ro-
w innych krajach rozporządzających normalnymi in- botnicze. W Polsce dokonywała się także radykali-
stytucjami życia narodowego spełniały mównice po- zacja działalności oświatowej. Jej etapy w dziedzinie
8
lityczne i katedry uniwersyteckie . Podobnie rozu- wydawnictw popularnych znaczyło przechodzenie od
mowali w kraju liczni organizatorzy tajnego szkol- „Kmiotka", „Zorzy", „Gazety Świątecznej" do „Za-
nictwa i wydawcy literatury dla ludu uważający rania" 9.
uświadomienie narodowe za jeden z głównych celów 7
K. Wojciechowski, Oświata ludowa J863—1905 w Króle-
swego działania. Rezultaty ruchu oświatowego w Kró-
ftwie Polskim i Galicji, Warszawa 1954; R. Wroczyński, Pro-
lestwie dowodziły, że ideologia ta stanowiła podnietę gramy oświatowe pozytywizmu w Polsce, Warszawa 1949.
do działania o znacznej skuteczności — jak na szcze- • K. Swierkowski, Rodowód Towarzystwa Biblioteki Pu-
gólnie trudne polityczne warunki. blicznej w Warszawie, w tomie Z dziejów książki i bibliotek
Poczucie misji narodowej nie rugowało jednak v> Warszawie.
z ruchu kulturalno-oświatowego innych tendencji spo- * Por. S. Ignar, „Gazeta Świąteczna" i jej korespondent spod
Łodzi, „Przegląd Socjologiczny" 1948, t. X oraz Historia szkoły
• A. Mickiewicz, Literatura słowiańska, rok I, cz. I, lekcja 5. v> Łaznowie, Warszawa 1959.
Działalność kulturalna radykalnych kręgów społecz- gijnych. Nie była to literatura kramarska, lecz apo-
nych była jednak w Polsce bardziej utrudniona niż stolska, rozmaicie zresztą pojmowanego apostolatu.
w rozwiniętych ekonomicznie krajach posiadających Ze względu na charakter społecznego stosunku pi-
silną liczebnie i zorganizowaną klasę robotniczą. sarzy i wydawców wobec czytelników odznaczała się
W XIX w. trudno byłoby oczekiwać u nas samorodnej również specyficznymi cechami: jej adresaci nie byli
działalności oświatowej środowisk robotniczych i chłop- ujmowani jako masa o różnorodnym składzie i ano-
skich tak intensywnej, jak wśród robotników Paryża nimowym obliczu, lecz jako jednolita, określona ka-
znajdujących się pod wpływem Pierwszej Międzyna- tegoria społecznych odniesień: jako lud. Ten lud
rodówki. Przykład szerokiej popularyzacji idei wy- bywał przedmiotem szczerego szacunku, egzaltowane-
chodzących z kręgów Proletariatu stanowiła znana 1 go entuzjazmu, źle ukrywanego poczucia wyższości
praca S. Dicksteina-Młota. Pod koniec stulecia, * albo lęku; nigdy jednak nie traktowano go po prostu
a szczególnie w okresie rewolucji 1905 r. nastąpiła jako partnera handlowej transakcji. Rozszerzenie za-
znaczna polaryzacja ideologii ruchu oświatowego kresu oddziaływań kultury dokonujące się w ramach
i wzrost aktywności lewicowych organizacji w tej tego stosunku i społecznej sytuacji wyznaczonej po-
dziedzinie. Ich szansę kulturalno-oświatowego oddzia- czuciem ideologicznej misji nosiło charakter upo-
ływania na legalnych drogach za pomocą organów wszechniania aprobowanych, cennych, ale celowo do-
masowej kultury nie były jednak równo szansom bieranych elementów kulturalnych, nie zaś mecha-
bardziej umiarkowanych i wyraźnie prawicowych nicznego powielania obojętnych treści w kręgu
organizacji. Socjalizm odgrywał dużą rolę w inspi- odbiorców obojętnych z punktu widzenia emocjonal-
racji działalności oświatowej zarówno na wyższym, nych postaw producentów.
jak na popularnym poziomie, ale jego bezpośredni Dla rozwoju kultury szerokiego zasięgu w Polsce
wyraz w wydawnictwach masowych tłumiła cenzura, ten tryb popularyzacji był niewątpliwie bardzo cha-
represje policyjne, opór politycznych przeciwników. rakterystyczny i ważny. Przez czas długi stanowił on
Na przełomie stuleci działalność oświatowa o wzra- zapewne nurt dominujący, najlepiej znany, badany
stającej skali zasięgu stanowiła domenę serii Koła i opisywany, ale nie jedyny. Obok niego wzrastała
Oświaty Ludowej, Księgarni Krajowej Promyka- z pewnym opóźnieniem w stosunku do bardziej uprze-
-Prószyńskiego, Brzezińskiego, Biblioteki Mrówki, Bi- mysłowionych krajów, ale podobnym trybem kultura
blioteki Uniwersytetów Ludowych, Macierzy Szkolnej. masowa komercjalnego typu. Jej dzieje i charakter
Wydana w 1898 r. książeczka H. Orszy (Radlińskiej) są znacznie mniej znane, jakkolwiek zasługują na
Kto to był Mickiewicz? osiągnęła 100 tysięcy nakładu. uwagę.
Był to już niewątpliwie przykład literatury masowej,
ale literatury specjalnego rodzaju. Ten nurt rozwoju PIERWSZY PRÓG UMASOWIENIA
kultury masowej, daleki od zasad komercjalnych, sta-
wiał sobie za cel upowszechnianie treści oświatowych, Powstanie kultury masowej w początkowej fazie
moralizatorskich, społecznych, patriotycznych, reli- stanowiło w Polsce, podobnie jak w innych krajach,
rezultat podwójnego procesu społecznikowskiego upo- M. Arct, Gebethner i Wolff, stawały się nakładcami
wszechniania i spontanicznego, komercjalnego roz- serii wydawniczych inspirowanych i przygotowywa-
rostu kultury. Między tymi dwoma nurtami nie było nych przez kręgi oświatowe. Wydawcy podejmujący
zresztą absolutnego podziału. W pierwszej połowie samodzielnie inicjatywę masowych wydawnictw po-
XIX w. F. S. Dmochowski reprezentuje typ wydaw- pularnych przez długi czas musieli się także liczyć
cy-popularyzatora łączącego w swojej działalności z faktem, że ich publikacje docierały do „ludu" głów-
społeczne i komercjalne cele. W połowie stulecia nie za pośrednictwem patronalistyczno-filantropijnych,
niektórzy wydawcy porzucają wzory, których wyra- indywidualnych i instytucjonalnych organizatorów
zem była cytowana dewiza Gliicksberga, i zamiast oświaty i kultury ludowej, których wymagania i kry-
obsługiwać wąski krąg zamożnej publiczności nasta- teria oceny należało respektować raczej, aniżeli przy-
wiają się na szeroką popularyzację dzieł literatury puszczalne spontaniczne zainteresowania ostatecznych
narodowej. Za taką politykę wydawniczą i handlową odbiorców. Te względy brali pod uwagę nawet wy-
K. W. Wójcicki chwalił w 1857 r. księgarzy warszaw- dawcy popularnych kalendarzy.
skich: M. Friihlinga i W. Rafalskiego. Nie cała literatura masowa jednak rozchodziła się
W tym samym okresie istniały jednak jeszcze w spo- za pośrednictwem dworu, parafii, biblioteczek szkol-
łeczeństwie polskim silne opory przeciwko traktowa- nych i czytelń filantropijnych oraz akcji kulturalno-
niu wydawnictw wielkiej literatury narodowej i dzieł oświatowych o ideologicznej inspiracji. Polska wieś
naukowych jako zwykłego handlowego przedsięwzię- i prowincja jeszcze w XIX w. znała odpowiednik an-
cia. Charakterystyczny wyraz takich postaw stanowił gielskich Chapmenów — wędrownych kramarzy „Wę-
protest opinii publicznej skierowany przeciw podję- grów", „obraźników", jarmarcznych handlarzy, którzy
temu przez Merzbacha w 1858 r. wydaniu Pism Mic- częściowo przynajmniej rozpowszechniali masowe
kiewicza. Opinia reprezentująca głównie poglądy sfer wydawnictwa innego typu, fabrykowane z myślą
ziemiańskich wyrażała przekonanie, że zamierzenie 0 łatwym zbycie, a nie o ideologicznym i oświecają-
podobnej wagi powinno być zrealizowane na zasadzie cym wpływie: kalendarze, senniki, historie fanta-
mecenatu światłych i możnych obywateli lub ofiar- styczne. O dużej popularności senników w tym typie
ności publicznej 10. W drugiej połowie stulecia kapi- produkcji piśmienniczej świadczy wydany przez
talistyczne formy organizacji życia literackiego roz- Anczyca w 1865 r. Najnowszy i najprawdziwszy wy-
powszechniły się jednak wbrew podobnym oporom. kład snów czyli sennik, który miał służyć walce
Nie wyparły one społecznej działalności wydawniczej, z przesądami, zarazem jednak wykorzystywał atrak-
ale często z nią współdziałały. cyjną dla popularnych odbiorców formę publikacji
W okresie późniejszym bardzo często firmy księ- celem propagowania idei autora.
garskie działające na zasadach komercjalnych, np. W 1898 r. M. Brzeziński usiłował zbadać charakter
1 zakres oddziaływania popularnej literatury komer-
10
A. Kloskowska, Autor, publiczność, cenzorzy, „Nauka cjalnej za pomocą ankiety ogłoszonej w „Zorzy";
Polska" 1956, t. IV, z. 2—3. zebrane materiały nie były jednak zbyt obfite i nie
u
zostały opracowane . Źródłem tego rodzaju nie- w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia
autoryzowanych przez środowiska oświatowe, produ- Publicznego, notował w swoich wspomnieniach, że
kowanych dla celów komercjalnych wydawnictw była w 1924 r. wyszły 3 miliony egzemplarzy wydawnictw
jak się zdaje z razu głównie Galicja, stąd udział przy- „brukowych". Usilne starania zdołały je zredukować
12
bywających z austriackiego zaboru „Węgrów" w ich w ciągu dwóch lat do ponad 200 tysięcy . W skali
kolportowaniu. W okresie poprzedzającym pierwszą ówczesnego ruchu wydawniczego było to wciąż bar-
wojnę światową, po zelżeniu cenzury w Królestwie, dzo wiele. W latach trzydziestych protektorem tego
Warszawa stała się głównym centrum literatury sta- rodzaju wydawnictw był wpływowy koncern prasowy
nowiącej odpowiednik niemieckiej Schundliteratur, „Ilustrowanego Kuriera Codziennego".
zwanej także literaturą „kuchennych schodów". Komercjalny nurt umasowienia kultury w Polsce
W wydawnictwach tych spotkać było można wątek reprezentowała w XIX w. przede wszystkim prasa
romantycznej tradycji Rinaldo Rinaldiniego obok bru- codzienna. „Kurier Warszawski", przechodzący w cią-
kowych romansów w rodzaju Dziejów kobiety upadłej gu swego długiego żywota różne fazy ewolucji, był
i melodramatycznych historii w stylu Barbary Ubryk. prawdopodobnie pierwszym wydawnictwem, po które
Dominowała jednak sensacja, literatura kryminalna popularny odbiorca sięgał nie czekając na zachętę.
i styl dzikiego zachodu: długie cykle zeszytowe Sobieszczańsid w opisie Warszawy z czterdziestych
„Sherloka Holmesa", „Nata Pinkertona", „Buffalo lat XIX w. twierdził, że czytywali go dorożkarze
Billa" i „Jacka Texasa" oraz „Senzacji". Podczas w oczekiwaniu na klientówJS. Jednak dopiero po
kiedy wieś znajdowała się raczej w zasięgu kalenda- 1877 r. F. Fryze za pośrednictwem „Kuriera Poran-
rzy, senników i napół-moralizatorskich opowieści nego" wprowadził do prasy polskiej styl właściwy
z życia św. Genowefy, robotnicza i rzemieślnicza mło- dla popularnego dziennikarstwa wzorowany na prasie
dzież miejska, która nie mogła lub nie chciała trafić amerykańskiej okresu Gordon Bennetta. W początku
do nielicznych wciąż publicznych czytelni i oświato- XX w. w Warszawie ukazywało się 11 dzienników.
wych publikacji „z pajączkiem", obficie korzystała Najpopularniejszy z nich „Goniec Poranny i Wieczor-
z tanich i szeroko rozpowszechnionych wydawnictw ny" osiągał prawdopodobnie nakład powyżej 30 tysięcy
zeszytowych przyciągających sensacyjnymi nagłówka- egzemplarzy, „Kurier Warszawski" ukazywał się
mi i ilustracjami. w 26 tysiącach egzemplarzy u.
Niedorozwój społeczno-ekonomiczny i charakteryzo-
Prawdziwa erupcja tego typu masowej literatury
nastąpiła już po odzyskaniu niepodległości, w początku » J. Skotnicki, Przy sztalugach i przy biurku, Warszawa
międzywojennego okresu. J. Skotnicki, który był 1957.
w ciągu kilku lat dyrektorem departamentu sztuki Ił
A. Sobieszczański, Rys historyczno-statystyczny wzrostu
i stanu m. Warszawy, „Biblioteka Warszawska" 1848, t. IV.
14
11
St. F. Reymont, Warszawskie wydawnictwa popularne Redakcja „Gońca" określała nakład własnego pisma na
w latach 1880—1914, w tomie Z dziejów książki i bibliotek 100 tys., był to jednak prawdopodobnie tylko chwyt reklamo-
w Warszawie. Typ komercjalnej, samorodnej literatury z prze- wy. Por. W. Giełżyński, Prosa warszawska 1661—1914, War-
łomu XIX i XX w. w Polsce czeka dopiero na swego Nisarda. szawa 1962.
wany poprzednio stan analfabetyzmu wciąż znacznie rozpowszechniania: książki i prasy, kultura polska
ograniczał w tym okresie umasowienie kultury. Prasowe okresu międzywojennego znajdowała się w fazie plu-
środki komunikowania w przeważającej mierze były ralizmu, który nie sprzyja maksymalizacji tendencji
podówczas środkami średniego raczej niż masowego standaryzowania i umasowienia. W najbardziej roz-
zasięgu i to wpływało na charakter ich treści. Np. winiętej masowej kulturze amerykańskiej tendencje
felietony literackie dzienników i tygodników odbie- koncentracji zaznaczyły się już wyraźnie w okresie
gały od współczesnej powieści odcinkowej. „Słowo" międzywojennym; punkt szczytowy ilości tytułów
drukowało Trylogią Sienkiewicza; „Tygodnik Ilustro- prasowych osiągnięty został w latach pierwszej wojny
wany", który nie był ekskluzywnym pismem literac- światowej.
kim, dostarczył swej inteligencko-ziemiańskiej publicz- W Polsce od 1933 r. liczba tytułów czasopism stale
ności pierwodruku najwybitniejszych dzieł Prusa, rosła i była nieproporcjonalnie duża w stosunku do
Żeromskiego, Reymonta .
15
nakładów. W 1936 r. wychodziły łącznie 2583 czaso-
Przejście pierwszego progu umasowienia, który pisma, w tym 192 gazety codzienne, 415 tygodników
w kulturze polskiej — podobnie jak w innych kra- i 953 miesięczniki. Względnie duża była również licz-
jach — nie stanowił absolutnej granicy, przypada na ba wydanych tytułów książek, która w 1937 r. prze-
okres międzywojenny charakteryzujący się radykalną kroczyła 8 tysięcy, ale średni nakład wynosił zaledwie
zmianą sytuacji politycznej, ale nie ekonomiczno-spo- nieco ponad 2 tysiące egzemplarzy. Dane o nakładach
łecznej. W zjednoczonym i wyzwolonym kraju postęp czasopism nie były podawane w oficjalnych staty-
industrializacji i urbanizacji był powolny. Przyrost stykach; w licznych wypadkach trudno je ustalić, po-
ludności miejskiej w okresie 1870—1900 wynosił nieważ niektóre wydawnictwa konspirowały je lub
4 punkty procentowe, zaś w następnym trzydziesto- wyolbrzymiały fałszywie ze względów reklamowych.
leciu 7 punktów; o ile można polegać na szacunkowych Na podstawie nieoficjalnych danych można ustalić,
obliczeniach, przyśpieszył się dopiero w ostatnim że w 1931 r. na 182 dzienniki tylko 22 przekraczały
ośmioleciu. Dominacja struktury agrarnej przy pro- 20 tysięcy nakładu, a dwa, tj. „Kurier Warszawski"
porcji ludności wiejskiej wynoszącej około 70%, nie- oraz „Ilustrowany Kurier Codzienny", osiągały powy-
dorozwój gospodarczy, silne relikty zacofanych form żej stu tysięcy. Spośród licznie publikowanych tygod-
ustrojowych wyrażające się m. in. w ostrych grani- ników tylko jeden, „Przewodnik Katolicki", przekra-
cach obyczajowych różnic pomiędzy klasami, wresz- czał 200 tysięcy, a dwutygodnik kobiecy „Moja Przy-
cie mieszany skład etniczny — były to wszystko jaciółka" osiągał 100 tysięcy; 29 najpopularniejszych
czynniki wpływające na tempo rozwoju kultury ma- tygodników o nakładzie nie mniejszym od 10 tysięcy
sowej. Nie zatrzymały one jej rozwoju, ale określiły nie osiągało jednak łącznie miliona egzemplarzy. Wy-
jego charakter. chodziło wiele wydawnictw tygodniowych o nakładzie
Pod względem stanu dwóch podstawowych środków 1—2 tysięcy10.
" J. Krzyżanowski, Kultura literacka Warszawy 1895—2905, 18
Zestawienie dokonane na podstawie danych z wydaw-
w tomie Z dziejów książki i bibliotek w Warszawie. nictwa Biura Ogłoszeń T. Pietraszka, Spis gazet i czasopism
Przytoczone dane orientacyjne stanowiące tylko mało nakładowych wydawnictw typu „Po prostu",
namiastkę obrazu umasowienia kultury w Polsce „Karty", „Sygnałów", ale nie lewicowego odpowied-
międzywojennej oświetlają niektóre jej charaktery- nika „Przewodnika Katolickiego" 17 .
styczne cechy. Mimo operowania środkami masowego Aparat kultury masowej ulega zawsze dominacji
komunikowania była to wciąż kultura nie-bardzo-ma- ideologii klas panujących w znacznie silniejszym stop-
sowa, kultura pluralistyczna z punktu widzenia lokal- niu aniżeli kultura węższego zasięgu. Polska między-
nych centrów oddziaływania. Taki ruchliwy intelek- wojennego okresu nie stanowiła wyjątku z tej reguły
tualnie ośrodek prowincjonalny jak Kalisz miał w po- rozciągającej się nie tylko na aparat kultury podleg-
czątku lat trzydziestych 10 wydawnictw (w tym łej organizacjom społecznym, lecz także na komer-
5 dzienników), Płock 8 wydawnictw; Kutno, Radom- cjalne środki masowego komunikowania.
sko, Pułtusk wydawały własne tygodniki. Na tle tej Komercjalizacja nie objęła w jednakowym stopniu
rozproszonej kultury wyrastającej z tradycji lokalnych wszystkich dziedzin kultury masowej. W dziedzinie
zaczynał się dopiero kształtować scentralizowany, prasy najwyraźniejszy przejaw komercjalnego nurtu
standaryzowany aparat kultury masowej. stanowił krakowski koncern „Ilustrowanego Kuriera
Nurt społeczny w okresie dwudziestolecia nie został Codziennego" finansujący także popularne magazyny
całkowicie zdominowany przez komercjalną inicja- ilustrowane: „Światowid", „Na szerokim świecie"
tywę. Szczególnie silnie przejawiał się on w formie i 45-tysięczny nakład „Tajnego Detektywa". Film
wpływów klerykalnych. Dwa najbardziej masowe polski, którego fabularna produkcja w przedwojennych
czasopisma okresu dwudziestolecia służyły religijnej latach dorównywała współczesnej, reprezentował sil-
ideologii: był to wymieniany już tygodnik „Przewod- ny jak na ówczesne stosunki element kultury komer-
nik Katolicki" szeroko spopularyzowany wśród drob- cjalnej. Natomiast radio — zgodnie z typową dla euro-
nomieszczaństwa i docierający do środowiska robot- pejskiej radiofonii drogą — stanowiło monopol pań-
niczego oraz miesięcznik „Rycerz Niepokalanej" o na- stwowy.
kładzie ponad 400 tysięcy. Liczba periodycznych wy- Pomimo niskiego w świetle ówczesnych europejskich
dawnictw religijnych różnego typu w 1931 r. sięgała standardów stopnia radiofonizacji radio przy blisko
150 tytułów i znacznie przewyższała liczbę wydaw- 900 tysiącach odbiorników w końcu lat trzydziestych
nictw polityczno-społecznych, literackich lub rozryw- reprezentowało najbardziej masowy pojedynczy śro-
kowych. dek przekazywania identycznych treści. Program ra-
System polityczny Polski międzywojennej nie po- diowy był oczywiście zhomogenizowany. Kształtowany
zostawiał natomiast możliwości podobnego oddziały- jednak pod wpływem intelektualnych i artystycznych
wania na kulturę masową ideologii komunistycznej kręgów, otwierał drogę rozpowszechnieniu kultury
ani nawet socjalistycznej. Możliwe było ukazanie się wyższego poziomu. Subtelny krytyk symplifikujących

17
Rzeczpospolitej Polskiej oraz poradnik reklamowy, Warsza- B. Winkel, J. Stradecki, „Po prostu" —„Karta", Wrocław
wa 1932. 1953; J. Czachowska, „Sygnały", Wrocław 1952.
form homogenizacji masowej kultury, Jerzy Szaniaw- przyznawana kulturalnym oddziaływaniom wiązała
ski, był częstym gościem radiowego „teatru wyobraź- się przy tym z faktem traktowania ich jako narzędzia
ni". Wysoką wartość miały programy muzyczne i licz- ideologicznego wpływu stanowiącego istotny element
ne audycje literackie, oświatowe, społeczne. W pa- dokonującej się rewolucji18. Zaraz w pierwszych
mięci słuchaczy utrwaliły się takie pozycje programu, latach po wyzwoleniu, w okresie odbudowy wojen-
jak Jaracz w „Obronie Sokratesa", „Przechadzki ateń- nych zniszczeń, poprzedzającym realizację ekspan-
skie" Władysława Witwickiego, Janusz Korczak sywnego planu inwestycji przemysłowych, stworzony
w „Pogadankach starego doktora". Ale obok tego była został aparat masowego oddziaływania poprzez prasę
„Wesoła lwowska fala" i pokrewne audycje rozryw- o milionowych nakładach. W pięć lat po wojnie, przy
kowe. stanie ludności mniejszym o Vs od przedwojennego,
Znaczenie najlepszych osiągnięć programu pomniej- nakład druków zwartych był 2,5 raza wyższy niż
w 1938 r.; proporcja radioodbiorników wzrosła do
szał ograniczony zakres wpływów radia. W 1938 r.
47 na tysiąc mieszkańców.
Polska z liczbą 26,5 odbiorników na 1000 mieszkańców
znajdowała się daleko w tyle poza Węgrami, Łotwą Fakty te nie przeczą tezie o powszechnej zależności
i Czechosłowacją. Geografia rozmieszczenia radio- rozwoju kultury masowej od procesów industrializacji.
słuchaczy, jak cała ówczesna geografia kulturalna Przykład krajów słabo rozwiniętych świadczy jeszcze
kraju, wskazywała na upośledzenie województw bardziej dobitnie, że industrializacja i urbanizacja nie
wschodnich, zaniedbanie wsi, gdzie — na ogół — radio stanowi bezwzględnego warunku wprowadzenia apa-
ratu masowej kultury. Procesy te są natomiast wa-
obsługiwało głównie dwór, plebanię i szkołę. Stru-
runkiem jej ugruntowania i rozwinięcia. Zależność
mień masowego komunikowania, dość szeroki już
intensywności kulturalnej recepcji od stopnia urba-
podówczas w miastach, zwężał się w nikły strumyczek
nizacji potwierdza , także analiza aktualnego układu
docierając do wsi, to znaczy do najliczniejszej kate-
zjawisk kulturalnych w Polsce.
gorii ludności kraju.
W pierwszych latach powojennych rozbudowa apa-
ratu masowego komunikowania towarzyszyła refor-
mom oświatowym zmierzającym do rozszerzenia spo-
DRUGI PRÓG UMASOWIENIA łecznego zasięgu kultury. Nastąpiła redukcja analfa-
betyzmu do roli marginesowego objawu; rozwój
Drugi próg kultury masowej w Polsce, przypadają-
szkolnictwa średniego i wyższego, połączony z określo-
cy na okres powojenny, oznaczał kulturalną rewolucję
ną polityką stypendialną i rekrutacyjną, stworzył
idącą w ślad rewolucji politycznej. Przeobrażenia
warunki rozbicia napół stanowego monopolu klas
w skali ilościowej i w społecznym zasięgu kultury
wyższych w stosunku do wyższej kultury. U schyłku
masowej nie mogą być w tym wypadku traktowane
lat trzydziestych Stanisław Rychliński stwierdzał
jako rezultat stopniowych postępów industrializacji.
W znacznej mierze wyprzedzały one industrializację 18
Por. St. Żółkiewski, O polityce kulturalnej PPR w la-
stanowiąc wyraz przyjętej polityki kulturalnej. Waga tach 1945—1948, „Kultura i Społeczeństwo" 1962, nr 4.
istnienie pierwiastków stanowych w kulturze polskiej w parze z wąskim zakresem oddziaływania; koncen-
tamujących postępy jej demokratyzacji, jakie były tracja współczesna łączy się z szerokim zasięgiem.
właściwe dla rozwiniętych krajów kapitalistycznych Przytaczane już dane wskazywały, że tylko dwa
na Zachodzie19. Dopiero rewolucja kulturalna lat z przedwojennych dzienników osiągnęły lub przekro-
czterdziestych usunęła te przeżytki przeszłości otwie- czyły 100 tysięcy nakładu; liczne gazety prowincjo-
rając drogę nowoczesnej kulturze masowej. nalne wychodziły w nakładzie 2—3 tysięcy. Przypa-
Specyficzna powojenna sytuacja wymagająca bu- dający na jeden tytuł średni nakład jednorazowy
dowania aparatu kulturalnego prawie całkowicie na dziennika w 1936 r. niewiele przekraczał 10 tysięcy.
surowym korzeniu oraz wyznaczana temu aparatowi Obecnie średni nakład jednorazowy przypadający na
polityczna rola wpłynęły na określenie form organi- jeden tytuł jest dziesięciokrotnie większy20. Tylko
zacji i strukturę środków masowego komunikowania. trzy czasopisma okresu międzywojennego osiągały
Radio, film i ogromna większość wydawnictw stały nakład stu tysięcy; obecnie takich czasopism jest
się organami działalności państwowej lub społecznej kilkanaście. Liczba tytułów druków nieperiodycznych
działającej pod bezpośrednią kontrolą państwową. jest nieco mniejsza niż przed wojną przy blisko pięcio-
Z tym wiąże się fakt, że koncentracja, stanowiąca krotnym wzroście ich nakładów (w 1960 r.).
w ogóle tak znamienną cechę organizacji masowej Przytoczone dane stanowią wyraźny wskaźnik uma-
kultury, w Polsce nosiła inny charakter. Nie była ona sowienia kultury w przyjmowanym tutaj znaczeniu.
wynikiem stopniowych procesów wyrastających na Świadczą one o pewnym ujednoliceniu treści przy
gruncie ekonomicznego współzawodnictwa, lecz re- rosnącym ich rozprzestrzenianiu wśród bardzo wiel-
zultatem po części polityki kulturalnej, po części wa- kich mas ludzi. Koncentracji źródeł komunikowanych
runków pierwszego okresu rozwoju. treści towarzyszy zatem znaczne rozszerzenie się ich
Związek procesu koncentracji z ilościowym rozro- przestrzennego zasięgu. Ze względu na lokalny aspekt
stem środków komunikowania uwidacznia się szcze- następującej koncentracji Marcin Czerwiński określił

gólnie przy zestawieniu danych dotyczących prasy ten proces jako metropolizację kultury . Ośrodki
w okresie międzywojennym i w Polsce współczesnej.
W 1936 r. ukazywały się w Polsce 192 gazety codzien-
n
Pierwsza liczba została wyliczona przy przyjęciu 2 mi-
ne; 2391 tytułów czasopism; w 1961 r. — 53 gazety lionów egzemplarzy jednorazowego nakładu dzienników we-
dług artykułu: J. Mokrzycki, Prasa jako czynnik życia gos-
1 960 czasopism. Nie ogłaszano w okresie między- podarczego, „Prasa" 1937, nr 2; druga średnia obliczona na
wojennym oficjalnych statystyk nakładów prasy; na podstawie danych „Rocznika Statystycznego" 1962, s. 361 i 540.
podstawie szacunkowych danych można jednak stwier- 21
M. Czerwiński, Czy metropolizacja kultury?, „Zeszyty
dzić, że nakład globalny gazet wzrósł po wojnie około Argumentów" 1962, nr 2. Działają jednak również tendencje
2 i pół raza. Pluralizm międzywojennego okresu szedł polityki kulturalnej zmierzające do pewnego równoważenia
centralizacji. Wyrażają się one m. in. w inspirowaniu i po-
19
St. Rychliński, Zależność procesów demokratyzacji kul- pieraniu przez Ministrestwo Kultury i Sztuki regionalnego
tury od dynamiki społecznej, „Przegląd Socjologiczny" 1959, ruchu kulturalnego. W dziedzinie środków masowego komu-
nikowania zarysował się po 1956 r. problem prasy regionalnej,
t. XIII/1.
dyspozycyjne kultury masowej wykazują zatem ten- Na zasięg tych środków w Polsce wywierają
dencję skupienia, ich wpływy natomiast — tendencję oczywiście wpływ czynniki, których znaczenie dla
rozprzestrzeniania się. określania intensywności kultury masowej stwierdzo-
Rozszerzenie zasięgu oddziaływań należy tu rozpa- no w innych krajach: stopień wykształcenia, wiek,
trywać nie tylko w aspekcie przestrzeni geograficznej, miejsce zamieszkania. Miejsce zamieszkania stanowi
lecz i społecznej. Ekspansja kultury masowej doko- wciąż istotny czynnik zróżnicowania udziału w kul-
nująca się w Polsce poza drugim progiem umasowie- turze masowej. Dane o rozchodzeniu się wydawnictw
nia oznaczała przede wszystkim bardzo istotną inten- periodycznych, zakupie książek, czytelnictwie, roz-
syfikację recepcji kultury masowej wśród publiczno- powszechnianiu radia i telewizji świadczą o zależności
ści robotniczej i jej rozszerzenie się na wsi. Gazetą przestrzennych postępów umasowienia od stopnia
o największym nakładzie jest obecnie pismo dla wsi urbanizacji danego terenu. Wskazują na to badania
„Gromada — Rolnik Polski". Najpopularniejszy ty- Instytutu Książki i Czytelnictwa, Ośrodka Badania
godnik kobiecy czytany na wsi i w mieście „Przyja- Opinii Publicznej, dane statystyczne dotyczące kul-
ciółka" osiąga blisko 2 miliony nakładu. Popularny tury".
magazyn „Nowa Wieś" wychodzi w nakładzie ponad W 1961 r. liczba radioabonentów przypadająca na
250 tysięcy, podczas kiedy w początku lat trzydzie- tysiąc mieszkańców była prawie dwukrotnie większa
stych sześć tygodników wiejskich zaledwie przekra- w mieście aniżeli na wsi, w okresie międzywojennym
czało łącznie 100 tysięcy nakładu. Dla wsi także prze- była ona jednak niemal sześciokrotnie większa. We
znaczona jest aktualnie specjalna mutacja „Przyja- współczesnej kulturze masowej dysproporcja pomię-
ciółki". dzy miastem a wsią ulega zatem znacznemu zmniej-
Ze względu na brak dokładnych danych co do spo- szeniu, a ponadto zarysowuje się na tle ogólnego pod-
łecznego zasięgu masowych środków komunikowania niesienia stopnia zaspokojenia potrzeb. Mimo że wieś
przed wojną trudno podać ścisłą miarę dokonanych współczesna nie osiągnęła pełnego nasycenia w dzie-
przeobrażeń. Badania aktualne wskazują, że w du- dzinie radia, przy 125 odbiornikach na tysiąc miesz-
żych miastach czytelnictwo prasy obejmuje niemal kańców osiągnęła ona proporcję pięciokrotnie wyższą
ogół dorosłej ludności. W świetle tych badań gazety
czytuje 98°/o wszystkich dorosłych mieszkańców Kra- Prasoznawcze" 1960, nr 5—6. J. Kądzielski, Książka, czaso-
fl
kowa, 88/o robotników łódzkich; czytelnictwo czaso- pismo i gazeta wśród czytelników łódzkich, „Kultura i Spo-
pism jest niższe w obu wypadkach o około 30 punk- łeczeństwo" 1958, t. II, nr 4; tenże, Charakterystyka zasięgu
tów procentowych. Obok radia, prasa jest zatem gazet na tle struktury ludności miasta Łodzi, „Kwartalnik
22 Prasoznawczy" 1958, nr 3.
środkiem komunikowania o najszerszym zasięgu . 23
R. Cybulski, Geografia sprzedaży Malej Encyklopedii
Powszechnej PWN, Instytut Książki i Czytelnictwa, Warsza-
który u schyłku tego dziesięciolecia był przedmiotem żywej wa 1962; S. Siekierski, J. Ankudowicz, Zakup i wykorzysta-
dyskusji. (Por. „Prasa Polska" 1958, z. 6; „Kwartalnik Praso- nie książek w sieci bibliotek powszechnych 1957—1960, Inst.
znawczy" 1959). Książki i Czytelnictwa, Warszawa 1962; Mapa czytelnictwa
M
W. Kobylański, Publiczność prasowa Krakowa, „Zeszyty prasy krajowej, Biuro Wyd. „Ruch", Warszawa 1961.
niż ogół mieszkańców Polski w 1937 r. (25%) i prawie nakładów prasy, książek, liczby radioabonentów i wi-
dwukrotnie wyższą niż same tylko miasta, które dzów kinowych nie zmieniła się z tego powodu w spo-
w 1938 r. posiadały 64 odbiorniki na tysiąc mieszkań- sób radykalny. Wyprzedza nas ze względu na te
ców. W warunkach wzrostu ogólnej masy środków wskaźniki Czechosłowacja, Bułgaria, która dokonała
kulturalnego oddziaływania i ogólnego stopnia nasy- radykalnego skoku, częściowo Węgry. Poza nami są
cenia ich wpływem dysproporcje kulturalnej party- na ogół Włochy. Dane Polski są jeszcze dość odległe
cypacji stają się mniej dotkliwe, a ciągła ekspansja od osiągalnego pułapu, ale oznaczają one wejście do
gospodarcza wyznacza perspektywy ich minimalizacji. kategorii krajów o rozwiniętej technice środków kul-
Charakterystycznego wskaźnika dynamizmu roz- turalnego oddziaływania na masową skalę.
woju technicznych środków kultury masowej w Pol- Radio i telewizja stanowią środki przekazywania
sce współczesnej dostarcza przykład telewizji zesta- jednakowych treści największym liczebnie, a w kon-
wiony z rozwojem radiofonii okresu międzywojennego, sekwencji i najbardziej zróżnicowanym masom od-
która była podówczas podobną nowością techniczną. biorców. Prasa o wielkich nakładach pełni również
W ciągu dziesięciu lat, od 1925 do 1934 r., liczba radio- podobne funkcje. Chociaż w tym drugim wypadku
odbiorników w Polsce osiągnęła 311 tysięcy. Pierwsze społeczny charakter odbiorców różnego typu wydaw-
dziesięciolecie telewizji przyniosło milion telewizorów nictw jest bardziej wyspecjalizowany, dokonuje się
w 1962 r. W przypadku telewizji dysproporcja pomię- i tutaj dość znaczne krzyżowanie się zakresów spo-
dzy miastem i wsią uwidacznia się na razie jaskrawo, łecznych kategorii. Skala wykształcenia i zawodowej
natomiast robotnicy stanowią już 38% posiadaczy przynależności czytelników „Expressu Wieczornego",
telewizorów, a w wielkich ośrodkach przemysłowych „Przekroju", „Kulis" jest bardzo szeroka.
audytorium robotnicze już w pierwszym dziesięcio- Poza drugim progiem umasowienia, w warunkach
leciu reprezentuje ponad połowę publiczności telewi- socjalistycznego uprzemysłowienia i polityki kultu-
u
zyjnej . ralnej rozwija się zatem w Polsce kultura prawdzi-
Przy rozpatrywaniu danych o wzroście zakresu kul- wie masowa pod względem ilości i zdemokratyzowana
turalnych oddziaływań w Polsce na tle porównaw- pod względem społecznego zakresu, niewątpliwie także
czym należy jednak uwzględniać rozwój, który doko- znacznie ujednolicona w dziedzinie treściowej zawar-
nał się w krajach uprzemysłowionych w ciągu ostat- tości. Charakter tej zawartości stanowi zasadniczy
niego ćwierćwiecza. Pozycja Polski pod względem problem i praktycznej, i poznawczej natury.

14
A. Duma, Struktura audytorium telewizyjnego w Polsce,
„Biuletyn Telewizyjny" 1963, z. 1 (przy współpracy J. Zaią- PHOBLEM STYLU KULTURY MASOWEJ W POLSCE
cówny, T. Millera, S. Szoetkiewicza). Dla porównania, we
Francji wśród posiadaczy telewizorów jest tylko 4*/* robot-
ników; w NRF jednak procent odpowiedni jest znacznie Rozszerzenie ściśle ilościowego i społecznego zasię-
wyższy niż w Polsce (J. Dumazedier, op. cit.; „Biuletyn Tele- gu kultury symbolicznej w Polsce Ludowej stanowiło
wizyjny" 1961, nr 12). rezultat procesu w znacznej mierze kierowanego
ł planowanego. Założenia odnoszące się do dziedzin działania środowisk twórczych i potrzeby oraz zainte-
kultury najściślej związanych z ideologicznymi funk- resowania odbiorców, a wreszcie ulega ogólnoświato-
cjami były przy tym od początku jasno określone. wym wpływom nieuniknionej we współczesnej kul-
Wynikały one ze stwierdzonego poprzednio faktu turze szerokiej dyfuzji.
świadomego traktowania kultury symbolicznej jako Pewne cechy charakterystyczne dla tego stylu kul-
jednego z narzędzi dokonującej się rewolucji poli- tury znajdują oparcie w przedstawionym poprzednio,
tycznej. tradycyjnym nurcie upowszechniania kultury rozwi-
Dziedziny poświęcone funkcjom informacyjnym, jającym się w Polsce w XIX w. Przy zasadniczej
a więc ściśle pojęta informacja polityczna i gospodar- zmianie politycznej ideologii występują podobieństwa
cza, komentarz i cała w ogóle publicystyka radia, prasy polegające na potępieniu komercjalnego systemu orga-
i telewizji są bezpośrednio podporządkowane zada- nizacji kultury, wysunięciu na czoło społecznej zasady
niom propagandowo-wychowawczym i politycznym i celów jej oddziaływania. Z tego względu Stefan
interesom socjalistycznego państwa. Inne dziedziny Żółkiewski określił współczesny program kulturalny
kultury intelektualnej, estetycznej, rozrywkowej, jako program społecznikowski. Nie stanął on jednak
wchodząc w zakres kultury masowej, stały się również na stanowisku bezwzględnego przeciwstawienia proce-
przedmiotem polityki kulturalnej, której naczelne za- sów społecznikowskiego „upowszechniania" rozwojowi
łożenie stanowi realizacja kultury socjalistycznej. masowej kultury, jak to czynią niektórzy dawni
Założenie to nosi jednak charakter na tyle ogólny, że i nowi krytycy kultury masowej 23.
wynikające z niego wnioski, co do praktycznych zasto- Adekwatne przedstawienie czynników kształtują-
stowań.nie są całkowicie jednoznaczne ani identyczne cych współczesny obraz kultury masowej w Polsce
w różnych dziedzinach i różnych okresach. Niewątpli- na tle ich stosunku wobec różnorodnych tradycji
wą konsekwencję . przyjętych założeń stanowi upo- i aktualnych tendencji wymaga osobnego studium.
wszechnianie w ramach masowej kultury teorii mar- W najogólniejszym nawet zarysie tradycyjnego tła nie
ksistowskiej oraz różnorodnych elementów socjali- należy jednak całkowicie pomijać różnych odcieni
stycznej ideologii, eliminacja lub też dążenie do krytyki kultury masowej. Postawa społecznikowska
ograniczenia niezgodnych z tym światopoglądem jako źródło krytyki kultury komercjalnej i jako wy-
wpływów. znacznik programu „upowszechniania" nie reprezen-
W tak określonych ramach pozostaje jednak pole towała jedynego stanowiska w stosunku do spraw
dla różnorodnych możliwości kształtowania estetycz- kultury.
nych, poznawczych i rozrywkowych treści. Kształtuje
się zatem w Polsce swoisty charakter masowej kul- 25
O upowszechnienie kultury i oświaty, Warszawa 1959,
tury. Ten charakter lub styl, stanowiący odmianę s. 84—85; St. Żółkiewski, Perspektywy literatury XX wieku,
socjalistycznej kultury masowej, wyrasta na tle Warszawa 1960, s. 35 i nast. Ostre przeciwstawienie „upo-
wszechniania" kultury masowej występuje w artykule
doktrynalnych założeń, tradycji narodowych, aktual- J. Adamskiego, Socjalizm i „kultura masowa", „Nowe Drogi"
nych warunków krajowych obejmujących tendencje 1961, z. 5.
Nie brak i w polskiej tradycji stanowiska żywo wicie marginesowe zjawisko w polskiej tradycji kul-
przypominającego charakteryzowane poprzednio nurty turalnej. Zenon Przesmycki został pierwszym mini-
estetycznej krytyki kultury masowej na Zachodzie, strem Kultury i Sztuki w Polsce odrodzonej po roz-
jakkolwiek wystąpiło ono dopiero w początku XX w. biorach, a niedorozwój kulturalny dwudziestolecia
Szczególnie charakterystyczny dla tego okresu doku- szedł w parze z ekskluzywizmem elity intelektualnej.
ment oporów estetyzmu przeciw kulturze masowej Odzyskanie niepodległości stało się krytyczną próbą
stanowią artykuły Miriama-Przesmyckiego w „Chi- programu kulturalnego wynikłego z konfrontacji ro-
merze" 28 . Krytyka ta operuje argumentami stano- mantycznego prometeizmu i pozytywistycznych spo-
wiącymi żywe echo poglądów Nietzschego, Renana, łecznikowskich zasad z tendencją maksymalnego za-
Le Bona, Baudelaire'a i współczesnych parnasistów. spokojenia aspiracji kulturalnych elity społecznej rea-
Brzmią w niej te same wyrazy oburzenia na „demo- lizowaną przy równoczesnym wydziedziczeniu kultu-
kratyczny przymus oświaty", obrzydzenia wobec ralnym mas.
„miast pijawczych", w których dokonuje się ogólna Nurty umysłowe tego okresu były jednak bardzo
niwelacja jednostek wtopionych w „tłumy psychicz- zróżnicowane, a ich stosunek wobec rozwijającej się
ne" niewrażliwe na piękno i wrogie wybitności, potę- masowej kultury wymaga szczegółowego zbadania.
pienie epidemii złego piśmiennictwa, uznanego za Jedno ze źródeł wpływu na krytykę artystyczną i este-
skutek hiperprodukcji ludzi niedokształconych oraz tykę dwudziestolecia stanowiła spuścizna Stanisława
potrzeby nieustannego zapełniania „olbrzymich płacht Brzozowskiego. Brzozowski w okresie radykalizacji
nieprzeliczonych dzienników i tygodników". swoich poglądów, przypadającym na lata rewolucji
1905 r., przeciwstawiał estetyzmowi Miriama walkę
Krytyka Przesmyckiego zwracała się ku dwu fron-
o sztukę pojmowaną jako „treść duchowa dla budzą-
tom: zarówno przeciw rozrywkowej kulturze komer-
cych się do życia tłumów". Nazywał on wówczas pra-
cjalnego typu, jak przeciw „społecznikowskiemu"
wa sztuki prawami pełnego ludzkiego życia i dekla-
podporządkowaniu sztuki ideologicznym zadaniom,
rował zasadę wzmożonego poczucia odpowiedzialności
charakterystycznemu dla procesów upowszechniania
twórców wobec rzeczywistości. Nowych mecenasów
kultury w Polsce. Był to protest estetyzmu przeciw sztuki widział w kategorii „inteligentnego proleta-
tym, którzy odbierali sztuce rolę pośredniczki wobec riatu rodzącego się w bezimiennych masach" '". Dal-
absolutu, a „czynili ją funkcją społeczną, zostawiali sza ewolucja filozoficzna Brzozowskiego doprowadziła
jej rolę rozrywki uprzyjemniającej życie lub wózka go jednak do skrajnego indywidualizmu, a nawet
dla tendencji jedynie...". w okresie polemiki z Miriamem nie była mu obca
Skrajnego estetyzmu „Chimery", odrzucającego za- pogarda dla mas, których autentyczne gusty nie do-
równo romantyczne, jak pozytywistyczne dogmaty równywały maksymalistycznym postulatom teorii.
społecznej misji kultury, nie można uważać za całko- Mimo że Brzozowski oddziaływał silnie na lewicowe
» Z. Przesmycki, Los geniuszów, „Chimera" 1901, t. I, z. 1; 87
S. Brzozowski, Kultura i życie, Zagadnienia sztuki i twór-
Walka ze sztuką, tamże, z. 2. czości w walce o światopogląd, Warszawa 1907.
kręgi intelektualne dwudziestolecia, jego teoria kul- gicznego warunkowania, lecz sama stanowiła jedną
tury nie zyskała ostatecznego uznania w opinii ów- z wartości, których demokratyzację należało uznać za
czesnej społecznie nastawionej filozofii i pedagogiki cel społecznych przemian. Marchlewski był przeko-
kultury, nie została też' włączona do bezpośrednich nany, że zwycięstwo ustroju socjalistycznego stworzy
tradycji aktualnej polityki kulturalnej 28 . warunki szerokiego rozpowszechnienia najwyższych
Z punktu widzenia tych tradycji na uwagę zasłu- wartości estetycznych i utoruje ludzkości drogę do
guje krytyka estetyzmu „Chimery" zawarta w arty- piękna, którego zrozumienie lub posiadanie w ubieg-
kułach J. Marchlewskiego, chociaż zagadnienia este- łych epokach stanowiło zawsze przywilej nielicznych.
tyki nie stanowiły oczywiście specjalności Marchlew- Od ustroju tego oczekiwał także uwolnienia od „ka-
skiego ani jako teoretyka, ani jako działacza. Krytyka pitalistycznej szpetoty produktów" i pełnego zaspo-
Marchlewskiego w stosunku do polskich ech parna- kojenia potrzeb, których autentyczną manifestację
sizmu szła podobnym torem, co krytyka Czernyszew- dostrzegał w zainteresowaniu robotniczych czytelni-
skiego i Plechanowa wobec Teofila Gautier, Baude- ków i widzów najcenniejszymi dziełami literatury
laire'a i pierwotnej wersji hasła sztuki dla sztuki. i sztuk plastycznych. Rozpatrując jego przewidywa-
Wcześniej od Brzozowskiego Marchlewski stwierdził nia w świetle naszych współczesnych doświadczeń
konieczność włączenia sztuki do życia przeciwstawia- z dziedziny kultury masowej można uznać, że jego
jąc się zarówno ekskluzywizmowi estetyzmu, jak sta- opinie nie były wolne od pewnych tonów utopii. Cho-
nowisku Prusa, Ochorowicza i Tołstoja. W miejsce dzi tu jednak o ich zestawienie z programem nie zaś
tych poglądów, które określał jako ciasny pozytywizm z realizacją, która jest zawsze zależna od bardzo zło-
i fantastyczny prymitywizm, sformułował zasadę, że żonego układu warunków.
„sztuka to nie zbytek, lecz chleb powszedni duszy, Artykuły Marchlewskiego zasługują na szczególną
9
nie upiększenie życia, lecz życie samo" * . uwagę ze względu na fakt, że określają one rolę sztuki
Zgodnie z pojęciami Marchlewskiego sztuka nie w kulturze socjalistycznego społeczeństwa przeciw-
miała być zatem redukowana do roli „wózka dla ten- stawiając się zarówno ekskluzywnemu estetyzmowi,
dencji", nie powinna służyć tylko za pretekst ideolo- jak jednostronnemu utylitaryzmowi pozytywistów.
Stanowisko to, przyznające sztuce autonomiczne funk-
n
Por. A. Stawar, O Brzozowskim i inne szkice, Warsza- cje społeczne, należy do elementów tradycji, z której
wa 1961 oraz B. Suchodolski, Stanisław Brzozowski. Rozwój wyrastają założenia polityki kulturalnej współczesnej
ideologii, Warszawa 1933. B. Suchodolski oceniając podów- Polski. Przemówienie Bolesława Bieruta z listopada
czas potencjalną rolę doktryny Brzozowskiego w sytuacji,
którą określał jako zagrożenie kultury, podkreślał indywi- 1947 r., które Stefan Żółkiewski cytuje jako pierwsze
dualistyczny charakter teorii Brzozowskiego i stwierdzał, że pełniejsze sformułowanie programu kulturalnego PPR,
głoszony przez niego „kult pracy i krytyka świadomości nie zawiera ustępy żywo przypominające niektóre tezy
może... dopomóc ludziom w przezwyciężeniu chaosu i barba- Marchlewskiego 30 . Odrzucało ono przekonanie, że do-
rzyństwa grożących zalewem kulturze". (Op, cit., s. 275, 281).
M
J. Marchlewski, O sztuce. Artykuły, polemiki oraz listy, •10 St. Żółkiewski, O polityce kulturalnej PPR w latach
Warszawa 1957, s. 207. 1945—1948, cyt. wyd., s. 26.
stosowanie sztuki do potrzeb ludzi pracy wymaga kowej. Ta literatura, traktowana niegdyś przez Brzo-
obniżenia jej wartości, i określało jako zadanie zowskiego z wyniosłą pobłażliwością jako lektura
organizatorów życia kulturalnego „upowszechnienie lokajów i ekonomów, okazała wielką żywotność wśród
i uwspółcześnienie twórczości kulturalnej we wszyst- kategorii nowych odbiorców wchodzących na rynek
kich jej różnorodnych przejawach i dziedzinach". kulturalny z kapitałem nie zaspokojonych dotąd po-
Rozpatrując szybki rozwój kulturalny w Polsce trzeb i zainteresowań. W początku lat pięćdziesiątych
powojennego okresu przede wszystkim jako funkcję Marta Orzeszkowej znalazła bardzo żywy oddźwięk
wyznaczonych kulturze politycznych zadań nie należy wśród czytelniczek „Przyjaciółki", dla których nie
zapominać o tym drugim jego uzasadnieniu. Nie- była konwencjonalną lekturą szkolną dziecinnych lat.
zależnie od funkcji politycznych kultura była uznana Ilościowo bardzo liczna klasa odbiorców oczekiwała
za jedną z rewolucyjnych zdobyczy mas. Takie ujęcie od kultury masowej w pierwszym rzędzie zaspokoje-
sprzeciwia się całkowitemu sprowadzeniu roli sztuki nia potrzeb instrumentalnych: praktycznych rad, bez-
do instrumentalnych politycznych lub wychowaw- pośredniej orientacji w sprawach zmieniającego się
czych zadań. Zakłada ono uznanie autonomicznych świata, realnej pomocy w osobistych trudnościach
S1
wartości sztuki i wiąże się z uznaniem autonomii roz- życiowych . Nie była to sytuacja całkowicie specy-
rywki. Wprawdzie w okresie 1949—1955 szczególnie ficzna dla warunków polskich. „Usprawiedliwienie"
obfite finansowe nakłady na rzecz kultury łączyły się kultury masowej przedstawione w jednym z ostatnich
właśnie z quasi wyłącznością jej instrumentalnego rozdziałów polegało m. in. właśnie na wskazaniu, że
ujęcia. Następnie jednak takie tendencje zostały po- kultura masowa nigdzie nie służy wyłącznie czysto
wściągnięte. rozrywkowym zadaniom, że wszędzie pełni w jakimś
Zdaje się, że niesprowadzalność estetycznych i roz- zakresie funkcje istotne dla zaspokojenia praktycz-
rywkowych wartości przy jednoczesnej dominacji nych, kategorycznych życiowych potrzeb.
funkcji ideologiczno-dydaktycznych można uznać za Funkcje interwencyjnych działów popularnych ma-
podstawę organizacji kultury masowej po 1956 r. gazynów, dzienników i radia w Polsce wykraczały
Sposób realizacji tych różnorodnych funkcji kultury daleko poza typ poradnictwa związanego z „pocztą
nie jest i nie może chyba być przedmiotem zastoso- serca" właściwy dla „prasy zwierzeń" na Zachodzie.
wania raz na zawsze ustalonych schematów z tego Organy kultury masowej przyjmowały tu na siebie
choćby względu, że społeczno-ekonomiczne warunki zadanie bezpośredniej ingerencji nie tylko w sprawy
funkcjonowania polityki kulturalnej ulegają zmianie, prywatne odbiorców, ale w ich stosunki z instytucjami
a różnorodność kategorii występujących wewnątrz władz publicznych, z instytucjami gospodarczymi.
wielkiego zbioru określanego mianem „masowej pu-
bliczności" wymaga elastyczności formuł działania. 11
Opieram się tu m. in. na materiale wywiadów w środo-
wisku włókniarzy łódzkich z 1959 r., na korespondencji działu
W okresie do 1959 r. wydano u nas 8 800 tysięcy interwencji z lat wcześniejszych udostępnionej mi przez jed-
egzemplarzy dzieł Sienkiewicza, 8 500 tysięcy Prusa, no z wydawnictw, na obserwacjach spotkań z czytelnikami
7 100 tysięcy — Kraszewskiego, 4 200 tysięcy — Orzesz- i funkcjonowania działu porad.
Taki wzór masowej kultury odpowiadający społecz- mowego. W tym samym, okresie zaczął się kształto-
nikowskim tradycjom był zgodny z oczekiwaniami wać program telewizji.
i potrzebami bardzo licznej kategorii nowych odbior- Wprowadzenie nowych wzorów nie oznacza ich
ców. Ta kategoria nie miała też za złe dominacji ugruntowania się i skrystalizowania. Warunki kształ-
realistycznej estetyki; budziły w niej natomiast pro- towania kultury masowej ulegają zmianom, a zgodnie
testy nie tyle odstępstwa od realizmu w sensie kon- z cytowanymi opiniami kierowników polityki kultu-
wencji artystycznej, ile w znaczeniu zgodności z rze- ralnej zasady tej polityki wyznaczają tylko ogólne
czywistością. Była zdolna znieść wiele dydaktyzmu ramy konkretnej działalności. Podniesienie stopy ży-
pod warunkiem, aby miał on pokrycie w faktach. ciowej, efekty kilkunastoletniej działalności oświato-
W miarę upływu lat wyrastały jednak nowe — nie wej, rozbudowa i promieniowanie instytucji kultural-
tylko w sensie chronologicznym — pokolenia odbior- nych niemasowego — w przyjętym tu znaczeniu —
ców kultury, których zainteresowania nosiły charak- typu stwarzają nowe potrzeby publiczności, którą
ter dowolny, mniej podporządkowany kategorycznym w mniejszym stopniu zaspokaja upowszechnienie kla-
sycznej literatury. Jednocześnie ciągły rozwój zasięgu
potrzebom M. Wzrastał zakres recepcji kultury realiza-
środków masowego komunikowania wprowadza do
cyjnej różnych poziomów.
zbioru publiczności nowe kategorie mniej kwalifiko-
W dziedzinie kultury najbardziej masowej ten pro-
wanych odbiorców. Dokonuje się — równoległy, lecz
ces łączył się z pewnymi przemianami stylu. Wpro-
nie jednakowo intensywny — wzrost zapotrzebowania
wadzane zmiany nie oznaczały rezygnacji z propagan-
na łatwą i atrakcyjną kulturę popularną oraz na kul-
dowo-dydaktycznych zadań, z zasady „społecznikow-
turę wyższego poziomu3'1.
stwa" i upowszechniania uznawanych wartości wyż-
szego poziomu. Działalności informacyjnej i oświato- Praktyk, organizator kultury masowej w Polsce,
wej postawiono jednak postulat, aby była interesu- znajduje się w polu działania sił nie całkowicie zbież-
jąca; obok rozpowszechniania klasycznych wartości nych pod względem kierunku, w różnym stopniu
wpływających na określenie jego decyzji. Rozważając
podjęto trudniejsze zadanie zdobywania zwolenników
koncepcję przeciwstawienia ideologiczno-dydaktycz-
dla nowszej i współczesnej sztuki; dokonano rehabili-
nych funkcji kultury masowej w Polsce rozrywko-
tacji popularnej rozrywki. W repertuarze muzycz-
wemu charakterowi tego typu kultury na Zachodzie
nym jazz i jego pochodne formy uzupełniały muzykę
stwierdzono poprzednio, że nie jest to przeciwstawie-
poważną i ludową. Pojawienie się magazynów „Do-
nie absolutne. Nie można również całkowicie abso-
okoła Świata", „Kulisy", „Nowa Wieś", przy jedno-
lutyzować przeciwstawienia na gruncie komercjali-
czesnej ewolucji dawnych wydawnictw, oznaczało
zacji, jakkolwiek wydaje się ono bardzo istotne.
wprowadzenie nowych wzorów czasopiśmiennictwa.
W Polsce względy komercjalne stanowią nie tylko
Zmianom uległ charakter produkcji i repertuaru fil-
zasadniczy motyw działania wielu indywidualnych
11
Por. Z. Bauman, Wzory sukcesu warszawskiej młodzieży, 33
Wskaźnik wzrostu oddziaływania kultury wyższego po-
„Studia Socjologiczne" 1961, nr 3(3). ziomu stanowią np. liczby nakładu czasopism spolc.czno-litc-
wytwórców masowej kultury, ale nie mogą być cał- pogardę. Badania wskazują jednak, że nawet radiowe
kowicie obojętne dla instytucji funkcjonujących na serie rodzinne kwalifikowane przez niego jako „po-
zasadzie budżetowego rozrachunku. Tendencje komer- wieściowe bajduły" przyciągają uwagę wielkiej masy
cjalne powściągane są jednak względami propagando- słuchaczy Ji.
wo-dydaktycznymi. Charakterystycznego przykładu Intelektualna i estetyczna krytyka miewa i w Polsce
funkcjonowania tego mechanizmu dostarcza analiza skłonność do utopizmu. Odgrywa ona jednak ważną
nakładów, rozsprzedaży i zwrotów wydawnictw pe- rolę jako czynnik kontroli czysto administracyjnych
riodycznych. Wskazuje ona wyraźnie, że nakłady decyzji organizatorów masowej kultury. Nacisk tej
popularnych czasopism, podobnie jak nieperiodycznych krytyki może się przyczynić do powstrzymania poli-
wydawnictw o sensacyjnym charakterze, nie są auto- tyków kulturalnych i administratorów kultury przed
matycznie dostosowywane do popytu, zaś wydawni- wybieraniem drogi najmniejszego oporu czy to w sto-
ctwa o uznanej wartości propagandowej i wychowaw- sunku do wyraźnego popytu ze strony publiczności,
czej korzystają często z uprzywilejowania wbrew czy też w stosunku do przerostu dydaktycznych i pro-
zasadom komercjalnym. pagandowych tendencji. Intelektualiści, artyści i kry-
Jednocześnie organizatorzy masowej kultury nie tycy kultywują i wzbogacają zasoby kultury wyższego
posiadają obecnie immunitetu manipulatorów, którym poziomu i wyznaczają jej zakres. I oni są współtwór-
wolno ignorować gusty odbiorców. Z tej sytuacji wy- cami masowej kultury, ale nie mogą — także i w na-
nika poddanie ich naciskowi krzyżujących się wpły- szych warunkach — być jej wyłącznymi twórcami
wów. Opinie publiczności, wyrażane w spontanicznej Jak można sądzić na podstawie dotychczasowych do-
korespondencji kierowanej do prasy, radia i telewizji świadczeń, zbyt arbitralne metody pedagogiki kultu-
oraz zarejestrowane na drodze badań, domagają się ralnej nie były skuteczne wówczas, gdy określała je
lekkiej muzyki, audycji rozrywkowych, popularnej zasada prymatu propagandy; nie byłyby one zapewne
literatury. Nie jest to stanowisko wyłączne, ale do- skuteczne, gdyby poddać je zasadzie estetyczno-inte-
statecznie szeroko reprezentowane, aby uznać jego lektualnej. Organizacja działalności kultur lnej ope-
wagę. rującej masowymi środkami komunikowania musi
Z drugiej strony kręgi intelektualne i artystyczne uwzględniać postulat wspólnego mianownika i nie
formułują postulaty znacznie odbiegające od preferen- uniknie przy tym homogenizacji. Im rozległejszy za-
cji publiczności i bardzo surowo oceniają treści roz- kres oddziaływania, tym bardziej istotne stają się te
powszechniane przez kulturę masową. Można tu przy- dwie zasady.
toczyć przykład wybitnego poety, który przyjmuje za 14
J. Przyboś, Prowincja żyje, „Przegląd Kulturalny" 1961,
zasadę twierdzenie, że popularna kultura stanowi nr 45. Jak wynika z badań przeprowadzonych w 1957 r.
przedmiot zainteresowań mniejszości zasługującej na w Łodzi 90% posiadaczy aparatów radiowych w tym mieście
słuchało audycji „Matysiakowie"; stali słuchacze audycji sta-
rackich i publikacji książkowych, frekwencji w bibliotekach nowili 70°/o radioabonentów z wykształceniem podstawowym
i muzeach. Wszystkie te wskaźniki wzrastają w porównaniu i 69°/o radioabonentów z wykształceniem średnim (A. Kłos-
z okresem międzywojennym. kowska, L'audience d'une emission populaire... cyt. wyd.).
Środkiem przekazywania kulturalnych treści o naj- na temat scenicznej adaptacji Camusa Requiem dla
szerszym zasięgu jest u naS aktualnie radio. Nieprzy- zakonnicy, typową zresztą do 1962 r. dla not teatral-
padkowo zatem stwierdzenie tych zależności wystę- nych w tym piśmie: „Murzyńska piastunka (była pro-
puje ze szczególną wyrazistością w opiniach Włodzi- stytutka) morduje białe dziecko. Zbrodnia i kara. Pan-
mierza Sokorskiego, ówczesnego prezesa Komitetu na z dobrego domu, perwersja i zboczenie. Modły,
30
do Spraw Radia i Telewizji, który stwierdził, że fakt pokuta, odkupienie win i grzechów..." . Przypomina
liczebności radiowego audytorium narzuca problem to uderzająco cytowaną w poprzedniej części infor-
komunikatywności i przystępności. Z przyjętej gra- mację wydawniczą o Azylu i Requiem z broszurowego
dacji trzech polskich programów radiowych wynika tomiku Signet Books.
zróżnicowanie nasycenia elementami wyższego po- „Przekrój" przyczynił się do szerokiego spopulary-
ziomu kultury; program o najszerszym zasięgu ma zowania Picassa wśród swoich czytelników, zapoznał
nieco niższy pułap górny i dolny, ale nie wyłącza wy- ich jednak z artystą raczej od strony biograficznej
miany treści z pozostałymi programami. W praktyce aniżeli dzieł, których reprodukcje z technicznych
oznacza to stosowanie homogenizacji przez zestawie- względów nie mogłyby zadowolić nawet najgorliw-
nie. Zgodnie z określeniem Włodzimierza Sokorskie- szego obrońcy „muzeum wyobraźni". Zacieraniu hie-
go: „Nic w tym programie nie jest «zamiast», wszystko rarchii wartości i dezorientacji części czytelników
ss
«obok»" . Wyrażenie to można uznać za adekwatną sprzyja analogiczny sposób prezentowania elementów
formułę homogenizacji. różnych poziomów kultury; za przykład mogą służyć
Homogenizacja w różnych postaciach cechuje także przedstawione w tym samym numerze magazynu syl-
inne dziedziny kultury masowej. Nie może jej oczy- wetki Picassa i M. Chevaliera (1962, nr 921). „Prze-
wiście wyłączyć jedyny program telewizyjny ogląda- krój" posługuje się charakterystycznymi dla kultury
ny przy maksymalnym natężeniu widowni przez masowej metodami „wedetyzacji" i familiarnego trak-
10 milionów osób. Wśród tygodników ilustrowanych towania swoich bohaterów bez względu na ich cha-
nie jedyny, ale szczególnie wyraźny przykład zhomo- rakter. Przeciw podobnym metodom protestował
genizowanego wydawnictwa stanowi „Przekrój", który niegdyś O. Wilde określając je jako fabrykowanie
stosuje zarówno homogenizację mechaniczną, jak popularnych wydań wielkich ludzi w miejsce popu-
upraszczającą. Nie jest tu miejsce na szczegółową larnych wydań wielkich dzieł, Przesmycki zaś nazywał
analizę poszczególnych wydawnictw dokonywaną je poklepywaniem po ramieniu geniuszów. „Przekrój"
zresztą w fachowym środowisku prasoznawczym. stosuje analogiczne zasady „osobistego podejścia" wo-
Dla ilustracji stylu homogenizacji upraszczającej bec swoich bohaterów i swoich czytelników z typo-
stosowanej w „Przekroju" można przytoczyć notatkę wym dla homogenizacji skutkiem rugowania dystansu.
Pismo to przyczynia się zarazem do zapoznania
55
W. Sokorski, Radio i telewizja a jubileusz, „Zeszyty bardzo szerokich kręgów czytelników ze sprawami
Prasoznawcze" 1961, nr 1—2. Charakterystyczny wyraz zasa-
dy homogenizacji stanowi motto popularnego dziennika,
39
„Kuriera Polskiego": „Wszystko dla wszystkich". „Przekrój" z 7. X. 1962, nr 913.
kultury i fragmentami dzieł, do których wielu z nich na braku podobnych elementów żywo przypominają-
nie dotarłoby na innej drodze. Nie zatrzymuje się cych treści masowej kultury zachodniej, a często sta-
przy tym wyłącznie na kategorii, którą rygorystycz- nowiących po prostu zapożyczenie, lecz na ich zakresie
na krytyka oceniłaby jako middlebrow, ale sięga nie- i miejscu w całym kompleksie tej kultury. Zadaniem
kiedy do poziomu Kafki. tego rozdziału nie jest przedstawienie kompletnego
Licznych przykładów homogenizacji dostarcza na- i adekwatnego obrazu polskiej odmiany kultury maso-
sza kultura masowa także i w innych dziedzinach. wej, ale tylko nakreślenie takich ogólnych rysów, któ-
W programie radiowym obok nieuniknionej homoge- re pozwolą uchwycić pewne zasady jej odrębności.
nizacji mechanicznej występuje także homogenizacja A zatem: w eksploatacji wątków dramatycznych —
upraszczająca. Metodę tę stosuje „Zielony Magazyn", mimo pewnych pokus komercjalnej natury — nie po-
który popularyzuje wiedzę przyrodniczą za pomocą zostawia się swobody działania prawu popytu, lecz sto-
fantastycznych opowiadań i kabaretowych piosenek .
37
suje się reglamentację zarówno co do rozmiarów na-
Podobne metody budzą zastrzeżenia niektórych kry- kładów, proporcji w stosunku do innych wątków, jak
38
tyków. Autorzy Mambo Spinoza przedstawili ich saty- do charakteru treści .
ryczną parodię wyrażając zarazem obawę, czy taki Elementy „prasy serca" można spotkać w polskich
sposób pogłębiania płytkich zainteresowań nie pro- wydawnictwach ilustrowanych, szczególnie kobie-
wadzi raczej do spłycania głębokich. Ten generalny cych, w postaci opowiadań o sentymentalnym cha-
problem, istotny dla kultury masowej, pozostaje u nas rakterze i korespondencji na temat uczuć"; nie do
otwartym zagadnieniem. pomyślenia jest natomiast „prasa serca" całkowicie
W naszej kulturze masowej można także odnaleźć i wyłącznie poświęcona podobnym motywom.
wszystkie, przedstawiane w jednym z poprzednich roz- Zarówno „Przyjaciółka", jak sensacyjne „Kulisy",
działów wątki, charakterystyczne dla tego typu kul- jak zhomogenizowany „Przekrój" posiadają dział in-
tury w ogóle. Występują tu zatem motywy drama- formacji, który starają się uczynić interesującym, ży-
tyczne w klasycznej postaci opowiadań kryminalnych wym i zwięzłym. O atrakcyjność treści informacyjnych
i w innych odmianach, można wskazać treści o wątku szczególnie zabiega tygodnik dla młodzieży „Dookoła
erotycznym i twórczość typową dla „małego humaniz- Świata". Im bardziej popularny poziom i szerszy
mu" operującego ludzkim zainteresowaniem i „oso- przewidywany zakres oddziaływań wydawnictwa lub
bistym podejściem" oraz formą pseudo-autentycznych programu, tym większa dbałość o jego przesycenie
zwierzeń. treściami informacyjnymi, ideologicznymi, oświato-
Specyficzność kultury masowej w Polsce nie polega 38
Krytyka wątków sensacyjnych uległa w początku lat
sześćdziesiątych zaostrzeniu; por. I. Tetelowska, Rozważania
37
W audycji „Zielony atomik" z dn. 1.1. 1963 poświęconej o sensacji prasowej, „Zeszyty Prasoznawcze" 1960, z. 4; autor-
teorii atomistycznej budowy materii proton prezentowano ka słusznie zwraca uwagę na popularność sensacyjnych histo-
w piosence „Przy tobie czujtj się taka maleńka", zaś motywy rii wojennych w masowej kulturze polskiej.
kupletu „Madame Loulou" służyły do wyjaśnienia roli neutro- 39
Por. A. Kloskowska, Modele społeczne i kultura ^"'ow*,
nu w strukturze atomu. „Przegląd Socjologiczny" 1959, t. XIII/2.
wy mi i wychowawczymi, które mają towarzyszyć i z racji zróżnicowania wielkiego audytorium, do któ-
treściom czysto rozrywkowym. rego się zwraca, nie może uniknąć eklektyzmu formy
Styl homogenizacji charakteryzowany tutaj na przy- i treści. Nie unika go także masowa kultura w Polsce.
kładzie „Przekroju" występuje w dziedzinach prze- W związku z tym wymaga rozważenia problem stylu
znaczonych raczej dla średniego poziomu inteligenc- tej kultury. Włodzimierz Sokorski, charakteryzując
kich odbiorców, aniżeli dla najszerszych kręgów pu- programy Polskiego Radia, pisał, że tylko trzeci pro-
bliczności. W wydawnictwach zwróconych specjalnie gram odbierany dotąd w wąskim zakresie „trzyma
do środowiska robotniczego lub chłopskiego dominuje styl", na który nie mogą sobie pozwolić dwa podsta-
tendencja popularyzacji zgodna z wyraźnie akcento- wowe, bardziej uniwersalne programy 40.
wanymi wychowawczymi celami. Homogenizacja w tej Stefan Żółkiewski w rozważaniach tyczących ma-
dziedzinie nie nosi charakteru zestawienia elementów sowej kultury określił styl jako spójny związek war-
pozbawionych wszelkiej hierarchicznej struktury. tości danej kultury i stwierdził specyficzność stylu
Przeciwnie, jest ona podporządkowana strukturalnej kultury polskiej 41 . Między tymi dwoma twierdzenia-
zasadzie, którą komunikujący stara się uświadomić mi nie musi jednak zachodzić absolutna sprzeczność.
odbiorcy informując go i pouczając o pozycji prezen- Systemy wartości kultury masowej mogą bowiem być
towanych dzieł i autorów w dorobku kultury narodo- spójne w pewnych płaszczyznach, ale nie we wszyst-
wej i światowej. W tych wypadkach kultura masowa kich. Masowa kultura w Polsce reprezentuje jedno-
w Polsce idzie śladem tradycji dydaktycznego nurtu lity styl w płaszczyźnie ideologicznej, odznacza się
upowszechnienia aprobowanych bez zastrzeżeń war- swoistymi cechami organizacji, specyficznością ram
tości kultury, nurtu, który ma głębokie źródła w pra- społecznych.
cy oświatowej ubiegłego stulecia, a wzmocniony jest Charakterystyczną cechę kultury masowej w Polsce,
wpływami ideologicznego stanowiska. odróżniającą ją od komercjalnej kultury Zachodu, sta-
Nie można jednak rozważać perspektyw oddziały- nowi stosunek wobec odbiorców kultury. W związku
wania tego nurtu kultury masowej nie uwzględniając z krytyką koncepcji masowego społeczeństwa zwra-
skali swobodnego wyboru odbiorców, który nie zamy- cano poprzednio uwagę, że ta koncepcja podważona
ka się w ramach takich kulturalnych faktów, jak w dziedzinie teoretycznej, w praktycznej działalności
„Przyjaciółka", „Gromada — Rolnik Polski", Biblio- organizatorów masowej kultury na Zachodzie pełni
teka Powszechna, poważna prasa codzienna i wybrane jeszcze w pewnym zakresie rolę użytecznej, pragma-
audycje oświatowe radia i telewizji. Pomimo celowego tycznie uzasadnionej fikcji określającej przedmiot
uprzywilejowania poważniejszych, dydaktycznych oddziaływania. Zasady polityki kulturalnej w Polsce
form na rynku kultury masowej w Polsce, odbiorca przeciwstawiają się traktowaniu czytelnika, widza
popularny ma możność sięgania* do sensacyjnych ma- i słuchacza jako uczestnika anonimowej masy klien-
gazynów, serii kryminalnych, lżejszego kalibru prasy
« W. Sokorski, op. cit., s. 71.
i widowisk. łx
S. Żółkiewski, Perspektywy literatury XX w., cyt. wyd.,
Kultura masowa z racji swego ilościowego zakresu •. 398, passim.
tów na rynku masowej kultury. Jeśli w praktyce pismo literackie okresu międzywojennego dwudziesto-
zdarzają się ciche odstępstwa od tych zasad, nie są lecia rozchodziło się w nakładzie 14 tysięcy. Obecnie
one sankcjonowane i uznane; z akceptowanych zało- cztery tygodniowe czasopisma spoleczno-literackie
żeń wynika odmienne rozumienie wspólnego mia- osiągają łącznie około 200 tysięcy nakładu. Podobne
nownika, który zostaje podporządkowany określone- dane można interpretować jako zaprzeczenie na grun-
mu stosunkowi wobec odbiorcy kultury, wyznaczany cie polskim działania prawa Greshama we współczes-
politycznymi i wychowawczymi zadaniami. nej kulturze. Zarazem jednak stanowią one dowód
Z tych założeń nie wynika jednak całkowita jedno- homogenizacji tej kultury.
litość wartości w płaszczyźnie estetycznej i ludycznej Podobną różnorodność kultury masowej Nietzsche
kultury, która byłaby niemożliwą do realizacji utopią. potępiał kiedyś jako objaw wszystkożerności masy
Realistyczna polityka kulturalna musi być nastawiona odbiorców. Działacz kulturalny, stroniący od utopii
„na różnopoziomowe, wielośrodowfskowe życie kul- i wystrzegający się pogardy, zajmuje inną postawę
turalne" «. wobec rozmaitości gatunków kulturalnych nie rezyg-
Rezultat przyjmowania takiej zasady stanowi ak- nując z selekcji pod względem jakości. Przykład
ceptacja różnorodnej i różnopoziomowej twórczości Polski dowodzi, że lepsza kultura masowa tworzy
i wytwórczości kulturalnej, w której ramach mieści lepszą publiczność. W Polsce nikt nie ogląda brutal-
się zarówno seria Złotej Podkowy, Srebrnego Klucza nych i wulgarnych comicsów, ponieważ masowa kul-
1 sensacyjne batalistyczne publikacje MON-u, jak tura nie stwarza do tego sposobności44; bardzo nie-
popularyzacyjne cykle oświatowe Wiedzy Powszech- wielu tylko czyta sentymentalne romanse Mniszków-
nej i Sygnałów oraz dwudziestotysięczne nakłady naj- ny krążące wprawdzie żywo, ale w nielicznych, „za-
lepszych powieści XX w., serie Nike, Jednorożca. czytanych" lub ręcznie przepisanych kopiach. Polscy
W r. 1960 nakład globalny literatury pięknej był amatorzy westernów oglądają stosunkowo najlepsze
blisko 10-krotnie większy niż przed wojną. Mimo to produkty tego gatunku, bo głównie takie dostają się na
zapotrzebowania w stosunku do żadnego z tych typów ekrany kin. Podnoszenie dolnego poziomu kultury
publikacji nie zostawały w pełni zaspokojone. Zamó- masowej i szerokie udostępnianie dzieł wyższego po-
wienia księgarskie na Komu bije dzwon Hemingwaya ziomu stanowi skuteczną metodę kulturalnego oddzia-
2 i pół raza przewyższało 20-tysięczny nakład; książki ływania. Nie przekracza ono przy tym granicy arbi-
Brezy, Dąbrowskiej, dramaty Brechta giną z rynku tralnego pozbawienia wyboru, jeśli tylko sublimuje
nie zaspokajając popytu 43 . ulubione przez odbiorców gatunki, ale ich nie elimi-
Jedynie popularne w sensie rozpowszechnienia nuje.
W ostatnim, powojennym wydaniu Książki wśród
« S. Żółkiewski, Przepowiednie i wspomnienia, Warszawa
44
1963, s. 339. Tygodnik dla młodzieży „Przygoda" zamieszczający co-
" R. Cybulski, Nowości na rynku, księgarskim, Instytut micsy przestał się ukazywać nie z powodu braku powodze-
Książki i Czytelnictwa, Warszawa 1961; A. Bromberg, Best- nia. Por. H. Kurata, Prasa młodzieżowa w 1950 r. „Zeszyty
sellery i „bestsellery" (2) „Przegląd Kulturalny" 1963, nr 12. Prasoznawcze" 1960, z. 5—6.
Ludzi Helena Radlińska pisała o uzasadnieniu litera- szego poziomu kultury, ale zawsze będą stwarzać pro-
tury, której zadaniem jest dostarczenie odprężenia, blem zachwiania hierarchii wartości z punktu widze-
o lekturze zabijającej czas, jak krzyżówka i pozwala- nia subiektywnego aspektu homogenizacji. Sublimacja
jącej znieść ból zęba 4S. Taka literatura i sztuka, peł- kultury masowej pod względem obiektywnym stano-
niąca rolę używki, ma uzasadnienie w kulturze maso- wi znacznie łatwiejsze zadanie aniżeli jej udoskona-
wej i nie brak jej także w masowej kulturze polskiej. lenie pod względem subiektywnym, z punktu widze-
Staje się ona problemem dopiero wówczas, gdy wy- nia faktycznej recepcji mas odbiorców korzystających
piera inne rodzaje recepcji. Techniczne warunki za- z pozostawionego im prawa wyboru.
pewniające łatwą dostępność masowej kultury wzma- Znacznie łatwiej jest ocenić w płaszczyźnie porów-
gają jej funkcje używkowe, to zaś może się łączyć nawczej kulturę masową w Polsce ujmowaną w aspek-
z ograniczeniem zakresu oddziaływania dzieł wyższego cie obiektywnym aniżeli w subiektywnym. W tej
poziomu. drugiej dziedzinie trudniej o stwierdzenie niespornych
Jednocześnie doświadczenia XX stulecia dowodzą, faktów, stąd badaczowi grozi niebezpieczeństwo zbyt
że funkcje sztuki-pocieszycielki, których kres przewi- łatwego optymizmu i samozadowolenia. Wolne od
dywał Renan w świecie rozwiniętej cywilizacji, nie uprzedzeń rozpatrzenie dotychczasowych badań i roz-
utraciły społecznego uzasadnienia. Skomplikowany porządzalnych danych na temat recepcji kultury
aparat techniczny i złożoność organizacji społecznej masowej zdaje się wskazywać, że w Polsce istnieje
nie tylko zapewniają lepsze przystosowanie w warun- podobna ambiwalcncja gustów publiczności jak ta,
kach walki o byt, ale także stają się źródłem wtór- którą stwierdził Dumazedier we Francji. W dziedzinie
nych trudności przystosowania. Wobec postępującego filmu duże powodzenie osiągają zarówno dzieła o wy-
ograniczenia roli tradycyjnych wierzeń i moralnych sokiej wartości artystycznej, jak błahe filmy rozryw-
46
systemów wartości rola sztuki jako środka redukcji kowe .
napięć i niepokojów może wzrastać. Nie wystarczy Z badań A. Dumy i współpracowników wynika, że
jednak do tego celu kultura zdolna jedynie do peł- 12% telewidzów polskich zdecydowanie nie lubi pro-
nienia funkcji używkowych. Istnieje uzasadnienie gramu rozrywkowego, a 10% — widowisk teatralnych.
społeczne nie tylko dla literatury „na ból zęba", lecz Gdybyśmy przyjęli, że te dwie kategorie awersji cał-
także literatury na momenty pustki życiowej i psy- kowicie się wykluczają, pozostałoby około 80% wi-
chicznego załamania. Kultura masowa skutecznie dzów, którzy przyjmują z jakimś stopniem aprobaty
spełnia swoje zadania czyniąc jedną i drugą równie zarówno Kobrę jak widowiska Norwida, Szaniawskie-
dostępną, a w konsekwencji nic może uniknąć homo- go, Diirrenmatta i Różewicza.
genizacji. Wśród czytelników czasopism zazębiają się kategorie
Homogenizacja należy w każdej sytuacji do istoty odbiorców tygodników społeczno-literackich oraz po-
kultury masowej. Jej formy mogą gorzej lub lepiej
46
sprzyjać szerokiemu rozpowszechnianiu treści wyż- J. Płażewski, Widz kinowy, „Przegląd Kulturalny" 1962,
nr 38. Analogiczne wnioski wynikają z badań K. Żygulskiego,
45
H. Radlińska, Książka wśród ludzi, Warszawa 1946. Film w środowisku robotniczym, Warszawa 1962.
pularnych ilustrowanych magazynów. Samo zestawie- nych przywódcami opinii lub przodownikami kultury
nie nakładów jednej i drugiej kategorii publikacji zasługuje na specjalne badania 47 .
dowodzi jednak przewagi mniej poważnych zaintere- Teorie pedagogiczne i praktyka polityki kultural-
sowań. Żadne wysiłki skierowane na działanie wyłącz- nej w Polsce biorą pod uwagę podobne wyznaczniki
nie za pomocą środków masowego komunikowania nic podnoszenia poziomu recepcji kulturalnej i wyciągają
wystarczają dla pokierowania sądem i wyborem ma- z nich praktyczne wnioski w organizacji ogniw spo-
sowej publiczności w kierunku zasadniczej zmiany łecznych kulturalnego życia 48 .
takiego rozdziału preferencji. Dla skutecznej realizacji Nie trzeba także zapominać, że środki masowego
tego celu potrzebne są bezpośrednie wpływy wycho- komunikowania, które stanowiły w tych rozważaniach
wawcze oddzialywające za pośrednictwem sformalizo- przedmiot koncentracji zainteresowań, nie są jedynym
wanych uniwersalnych instytucji oświatowych, ale narzędziem kulturalnych oddziaływań nawet w od-
wspierane także przez inne, różnorodne czynniki so- niesieniu do kultury, którą można nazwać masową.
cjalizacji, formalne i nieformalne grupy rówieśnicze Rolę podobnych narzędzi służących często rozpo-
i towarzyskie, kluby, kursy oświatowe. wszechnieniu form artystycznych odgrywa architek-
tura, malarstwo ścienne, sztuka użytkowa49. F rasa
W związku z krytyką koncepcji masowego społe-
i książka o wielkich nakładach, radio, film, telewizja
czeństwa opartą na teoriach i rezultatach najnow-
pełnią jednak szczególnie ważne funkcje w postępują-
szych socjologicznych i psychospołecznych badań cym procesie demokratyzacji kultury. Nawet w swojej
akcentuje się mocno rolę bezpośredniego kontaktu obecnej, zhomogenizowanej formie zagrażającej hie-
w ramach grup społecznych w selekcji treści przeka- rarchii wartości — albo może należałoby powiedzieć —
zywanych przez środki masowego komunikowania. właśnie dzięki takiej formie, stają się one przedmio-
Oparcie hierarchii wartości na opiniach i ocenach tem wspólnego doświadczenia milionów ludzi w Polsce.
ukształtowanych przez systematyczny proces wycho- Wybitny chemik, członek Polskiej Akademii Nauk,
wania, ale znajdujących stałą i trwałą ramę odnie- czyta dla odprężenia „Przekrój", podobnie jak księ-
sień w różnorodnych grupach społecznych może do- gowa z wiejskiej gminnej spółdzielni; robotnik łódzki
starczyć najpewniejsze podstawy hierarchii wartości wypożycza z zakładowej biblioteki tę samą książkę
i zabezpieczyć przeciwko niwelującym skutkom homo- Manna, którą delektują się stołeczni intelektualiści.
genizacji. 47
W Polsce badania nad tymi procesami promadzi A. Si-
Słowem: dla określenia hierarchii wartości kultu- ciński, Kontakty osobiste a proces masowego komunikowania
ralnych istotne znaczenie posiada bezpośrednie oddzia- (weryfikacja hipotezy), „Studia Socjologiczne" 1962, z. 2 (V).
ływanie w obrębie trwałych, zorganizowanych i spon- Terminu „przodownicy kultury" użył w swych pracach B. Su-
ehodolski.
tanicznych grup społecznych i funkcje jednostek 48
T. Galiński, Aktywne stanowisko — właściwy wybór,
szczególnie kwalifikowanych do wywierania wpływu „Nowa Kultura" 1962, nr 41.
i jednania zwolenników dla wyznawanych przez sie- 49
Por. J. Kossak, W poszukiwaniu stylu epoki, Warszawa
bie systemów wartości. Rola tych-jednostek nazywa- 1961.
Negowanie faktu, że ten drugi typ recepcji jest,
wciąż udziałem „myślącej mniejszości", że nie domi-
nuje w szerokich kręgach, oznaczałoby łudzenie się KULTURA MASOWA PO LATACH
utopią, która nie może stanowić właściwej podstawy
(Posłowie do trzeciego wydania)
skutecznych kulturalnych działań. Na dwóch drogach,
niejako od góry i do dołu, postępuje u nas obecnie
zbliżenie kulturalnych doświadczeń społeczeństwa.
Całkowite ich wyrównanie nie nastąpi prawdopodob-
nie nigdy i może nie byłoby w ostateczności korzystne.
Jest natomiast ważne, aby warunkiem zróżnicowania
stały się różnice indywidualnych zainteresowań, typu
osobowości, uzdolnień — i psychicznych potrzeb, a nie
przynależności do elity społecznej lub wykluczenia W przedmowie do II wydania tej książki napisano,
z jej obrębu. Kultura masowa kształtowana z dbało- że główne argumenty krytyki i obrony kultury maso-
ścią zarówno o poziom, jak nieuniknioną różnorodność wej pozostają po latach nie zmienione. Stwierdzono
stanowi jeden warunek demokratyzacji kultury: daje jednak także, iż ocena zjawiska szerokiego rozpow-
szansę wyboru. Muszą one być bardzo szerokie, jeśli szechniania treści kultury przez środki masowego
kultura ta ma zaspokoić potrzeby różnych typów przekazu wymaga obecnie nieco innego rozłożenia
ludzkich i różnych momentów ludzkiego życia nie akcentów aniżeli przed kilkunastoma laty. To ostat-
wykluczając niczego, co może stanowić źródło wzru- nie zastrzeżenie odnosi się zwłaszcza do naszej włas-
szenia, radości i odprężenia. Drugi warunek najpeł- nej sytuacji lub krajów, które podobnie jak Polska w
niejszego zaspokojenia ludzkich potrzeb stanowi za- początkach lat sześćdziesiątych wkraczały, i to nie bez
pewnienie umiejętności wybierania. Ten warunek jest oporów, w fazę pełnego rozwoju masowej kultury.
trudniejszy do realizacji i wykracza poza zakres auto-
Najpierw jednak należy się zająć głównymi ten-
nomicznego działania kultury masowej.
dencjami reakcji na masową kulturę, które pojawiły
się w dziedzinie teorii i praktyki artystycznej w ciągu
lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. Charakterys-
tycznym przykładem teorii afirmującej to zjawisko są
pisma M. MacLuhana, który rozwija koncepcję me-
diów, czyli środków masowego komunikowania, jako
narzędzi ekspansji człowieka i nowej postaci społecz-
nej o zasięgu światowym. Z socjologicznego punktu
widzenia teoria ta zawiera fundamentalny błąd igno-
rując różnice między bezpośrednimi a pośrednimi
i cząstkowymi formami kontaktów społecznych. Z Mac-
Luhanowską zasadą i postulatem integrujących funkcji młodzieży bardziej bezpośrednio godziły w dziedzinę
mediów sprzeczne były teorie działających w Stanach obyczajów, instytucji i stosunków społecznych, nie
Zjednoczonych przedstawicieli frankfurckiej szkoły zamykały się zaś w sferze kultury symbolicznej. Kul-
krytycznej, a częściowo praktyka kontrkultury. Skon- tura muzyczna undergroundu, czyli podziemnego nur-
centrujemy się tutaj zwłaszcza na poglądach Her- tu pozazawodowej twórczości, miała także w intencji
berta Marcuse. Autora tego można uznać za ogniwo przywódców ruchu funkcje bezpośrednio instrumen-
łączące krytyczną teorię i kontrkulturę, jakkolwiek talne, agitacyjne, podobnie jak songi Brechta. Przed-
związek ten nosi paradoksalny charakter, gdyż este- stawiciele dawnej szkoły frankfurckiej przypisywali
tyczne i moralne stanowisko Marcusego przeciwsta- sztuce funkcje bardziej autonomiczne. Inne też, niż w
wia się pod wieloma względami praktykom kontrkul- szerokim ruchu kontrkultury, były przyjmowane
tury. przez nich kryteria sądów estetycznych i granic wyo-
Stanowisko reprezentantów szkoły frankfurckiej wo- drębnienia wyższej kultury, której jedynie przyzna-
bec zjawisk kultury masowej można uznać za odmia- wali funkcje rewolucjonizujące.
nę charakteryzowanego w III części tej książki demo- Ci Europejczycy odczuwali wobec naporu amery-
kratycznego nurtu krytyki. Jest to jednak postawa kańskiej kultury masowej niechęć i pogardę. Nie tyl-
bardziej radykalna w dwojakim sensie aniżeli zasada ko widzieli w jego mechanizmach narzędzie manipu-
sądów formułowanych przez większość liberalnie na- lacji społecznej, lecz nie mogli pogodzić się z podobną
stawionych amerykańskich krytyków. Przedmiot ne- postacią faktycznego szerokiego rozpowszechnienia kul-
gatywnej oceny frankfurczyków stanowi nie tylko ma- turalnych treści ze względu na charakter tych treści.
sowa sztuka i rozrywka, lecz zarazem, a nawet głów- Adorno w wyniku badań nad amerykańską muzyką
nie, społeczeństwo, które produkuje podobne przeja- radiową, mających m.in. na celu reformę programu
wy kultury symbolicznej. Krytyka sztuki przybiera muzycznego, doszedł do całkowitego odrzucenia i po-
więc tu postać fundamentalnej krytyki społecznej, tępienia tej muzyki, która jego zdaniem nie nadawa-
program przeobrażenia sztuki zaś ma się stać progra- ła się w ogóle do reformy. Adorno stawiał sztuce tak
mem nowej praxis, praktyki rewolucjonizującej pod- wysokie wymagania, że nawet Strawiński stanowił
stawy społeczeństwa. dla niego przykład artystycznego regresu, a nawet
Wcześniejsze amerykańskie analizy masowej kultu- zdrady powołania nowej muzyki1.
ry prowadziły również do wskazania związku jej zja- Jeszcze bardziej znamienne dla tej postaci krytyki
wisk ze strukturą masowego społeczeństwa. Takim masowej kultury jest stanowisko H. Marcusego. Os-
stwierdzeniom nie towarzyszyły jednak radykalne hasła karżał on w Człowieku jednowymiarowym (1964) stan-
reformy czy rewolucji społecznej, wychodzącej od za- daryzowaną produkcję masowych środków komuniko-
negowania i przetworzenia kultury. Takie koncepcje po- wania o to, że służy ona klasowym interesom burżua-
jawiły się dopiero w nurcie kontrkultury, nie bez 1
T.W. Adorno, Filozofia nowej muzyki, Warszawa 1974.
wpływu idei Marcusego, które działały zwłaszcza na D.E. Morrison, Kultur and Culture: the Case oj T.W. Ador-
młodzież uniwersytecką. Tendencje buntu i sprzeciwu no and P.F. Lararsfeld, ,,Social Research", summer 1978.
zji rozwiniętego społeczeństwa przemysłowego. Uwa- masowa. Uwzględnia się więc w jej określeniu nastę-
żał to za zdradę rewolucyjnego powołania sztuki, pujące cechy: przekazywanie za pomocą technicznych
zdradę nierozłącznie związaną z jej estetycznym upad- środków, standaryzację twórczości, powielanie iden-
kiem. Kryteria estetycznych ocen Marcusego są bar- tycznych przekazów, profesjonalizację nadawcy, orien-
dzo ostre. Zbliża się on do stanowiska w potępieniu tację na odbiorcę i jego ustalony system wartości, sze-
sztuki średniego poziomu. Nie mniej surowy niż Ador- roką cyrkulację i dyfuzję treści'. W ujęciu popularnej
no w ocenie kultury amerykańskiej, nie tylko odrzu- kultury w przeciwieństwie do masowej kładzie się
ca z pogardą komercjalne Hollywoodzkie produkty, jednak nacisk nie na potencjalną, ale na faktyczną
lecz poza granicami prawdziwej sztuki stawia także dostępność, na subiektywne aspekty szeroko rozpo-
0'Neilla, Faulknera, Tennesee Williamsa, zarzucając wszechnionego uczestnictwa najliczniejszych kategorii
im m.in. desublimację seksualizmu. społecznych. W tym znaczeniu badacze kultury w In-
Uznanie Marcusego za patrona seksualnej rewolucji diach określają kulturę ludową jako wciąż jeszcze
kontrkultury było niewątpliwie niezrozumieniem je- podstawową formę kultury popularnej4. W społeczeń-
go intencji co do roli Erosa w cywilizacji. Marcuse stwach całkowicie uprzemysłowionych kultura popu-
miał bowiem na myśli zgeneralizowane funkcje miłoś- larna jest jednak ściśle powiązana z masowymi, głów-
ci w szerokim psychoanalitycznym rozumieniu i tylko nie elektronicznymi, środkami przekazu. Jeśli ona się-
taką postać miłości uznawał za zdolną do przeciwdzia- ga do źródeł ludowych, jak np. muzyka „country" w
łania agresywności. Nie jest to jedyny punkt jego kry- Stanach Zjednoczonych, przekształca ich inspiracje
tyki godzącej w tendencje kontrkultury zrodzone z i eksploatuje w sposób właściwy komercjalnej organi-
ewolucji kultury masowej. Innym przedmiotem tej zacji i masowej technice środków pośredniego oddzia-
krytyki są artystyczne przejawy kontrkułtury w sztu- ływania.
2
ce najnowszej awangardy . Te zjawiska nasilające się Ruch kontrkultury stanowił w części próbę wyzwo-
w sztuce amerykańskiej, a częściowo i europejskiej lenia kultury, zwłaszcza muzyki popularnej, od domi-
lat siedemdziesiątych zasługują tu na uwagę jako bar- nacji komercjalnych i technicznych mechanizmów ma-
dzo swoista postać reakcji na kulturę masową. W tym sowej kultury. Było to jednak tylko częściowo i przej-
miejscu należy przypomnieć, że obok określenia „kul- ściowo skuteczne. Zarazem zaś na poziomie artystycz-
tura masowa" w bliskim lub identycznym rozumieniu nej awangardy powstał ruch inspirowany przez popu-
było także już dawniej używane określenie „kultura larną, masową sztukę. Najsilniej przejawił się on w
popularna". Stosował je m.in. L. Lowenthal oraz in- plastyce pop-artu. Jego teorie i praktyka może być uz-
ni badacze bardziej wyrozumiali dla przejawów maso-
wej, a więc bądź co bądź upowszechnionej sztuki. * Popular Culture in America. Pacific Palisades 1978, G. L.
Kultura popularna bywa definiowana tak samo jak Lewis (ed): H.J. Gans, Popular Culture and High Culture.
New York 1974.
4
International Popular Culture. India: A Special Issue?.
2
H. Marcuse, Die Permanei.z der Kunst. Wider eine be- B. Ramesh Babu (ed.) „International Popular Culture, t. II..
stimmte marristische Esthetik, Miinchen 1977. nr 1. 1981.
nana za najbardziej istotny nowy moment w dziejach pomocą pośredniczących pomiędzy nią a odbiorcą form
krytyki i obrony kultury masowej. Nie jest to przy artystycznych i na skutek tego nie jest też zdolna tej
tym element jednorodny i jednoznaczny. rzeczywistości rozbić i przetworzyć. Mercuse i repre-
Happening jako forma parateatralna opierał się zde- zentowany przez niego kierunek tylko wielkiej sztuce
cydowanie na przeciwstawieniu kultury popularnej należącej do kanonu przeszłości i konstytuującej się
kulturze masowej. Odrzucał bowiem właściwą tej os- współcześnie w postaci kanonu przyznaje funkcje w
tatniej standaryzację oraz pośrednią formę kontaktu sposób twórczy dezintegrujące i rewolucjonizujące ży-
i podział nadawców i odbiorców. Natomiast pop-art w cie społeczne. Ta sztuka, obok działalności politycznej
plastyce ze swymi formami combine'u, assamblage'u, i na równi z nią nosi charakter rewolucyjny, nawet
multiplu — stanowił afirmację typowych cech maso- jeśli istniejący ustrój społeczny jej treść afirmował.
wej kultury. Zarówno pop-art jak happening zmie- Masowa kultura i naśladująca ją sztuka popularna nie
rzały jednak do osiągnięcia popularności oznaczającej mają podobnego oddziaływania. Przeciwnie, stają się
zbliżenie się do masowego, popularnego odbiorcy. Na nową postacią, zastępując w tych funkcjach religię w
szerszą skalę udało się to tylko popularnej muzyce, Marksowskim rozumieniu.
zwłaszcza różnym odmianom rocku jako muzyki po- Wiadomo, że kontrkultura nie doprowadziła nigdzie
koleniowej. Ale i jej style, utwory i liczne zespoły do radykalnej zmiany stosunków społecznych, przeciw
wchłania nieustannie mechanizm komercjalnej, wys- którym się zwracała w sferze bezpośrednio politycz-
pecjalizowanej kultury technicznie umożliwionych, nych lub też czysto kulturalnych działań. Pewna
pośrednich, masowych kontaktów i standaryzowanych zmiana stosunku wobec masowej kultury zaznacza się
przekazów. §H jednak w wysoko uprzemysłowionych krajach, czy to
Pop-art pozostał natomiast dziedziną elitarnej kul- ze względu na częściowe wpływy kontrkulturowej
tury. Nie zyskał akceptacji wśród odbiorców zwyk- krytyki, czy też z uwagi na samo przesycenie jednym,
łych produktów kultury masowej, których odstręczał standaryzowanym typem form kulturalnego oddzia-
swą ekscentrycznością i brakiem funkcji przedstawia- ływania.
jących. Napotykał zaś także na opór poważnej części W Stanach Zjednoczonych dokonał się w ciągu lat
profesjonalnych krytyków i rzeczników wyższej kul- siedemdziesiątych znaczny rozwój instytucji kultural-
tury, i nych opartych na bezpośrednim kontakcie z odbiorcą:
Szczególny brak tolerancji wobec właściwych pop- teatrów, orkiestr symfonicznych, muzeów. Powstały
-artowi prób i metod zdemokratyzowania kultury wy- też zaczątki polityki kulturalnej i federalnego systemu
kazał Marcuse. Uznał on, że anty-sztuka, zaprzeczają- finansowania kultury. Nie oznacza to, że komercjal-
ca wartościom estetycznym lub topiąca je w pospoli- na kultura masowa przestała być bezwzględnie domi-
tych zjawiskach codzienności, wbrew intencjom twór- nującą formą kulturalnych doświadczeń społeczeń-
ców odrywa się od rzeczywistości i staje się całkowicie stwa amerykańskiego. Publiczna organizacja finanso-
bezsilna wobec porządku społecznego, który chce za- wania kultury może zaś bardziej sprzyjać sztuce śred-
kwestionować. Nie przekształca ona rzeczywistości za niego niż wyższego poziomu. Stąd budzi ona niepokój
raczej niż jednoznaczną aprobatę elitarnych kręgów ter właściwych im treści, czyli to, co S. Żółkiewski na-
artystycznych kraju5. Niemniej obserwowane w Sta- zywał stylem masowej kultury.
nach Zjednoczonych zaczątki reorientacji w stosunku Mając na myśli polskie doświadczenia lat ostatnich
do kultury masowej są znamienne, gdyż dokonują się w tym względzie, napisano w przedmowie do drugie-
w kraju, który stworzył w dziedzinie tej kultury sze- go wydania tej książki, że po latach nieco inaczej roz-
roko rozprzestrzeniający się wzór. jl łożyć należy akcenty obrony i krytyki kultury mediów
Proces rozwoju środków masowego komunikowania, aniżeli w początkowej fazie ich rozpowszechniania.
rozpatrywany w skali światowej, ulega również roz- Stanowisko to wymaga wyjaśnienia i rozwinięcia.
szerzeniu i intensyfikacji, to znaczy rozciąga się na Pod koniec lat pięćdziesiątych Polska przekraczała
nowe tereny, zwłaszcza na obszarze Trzeciego Świata drugi próg umasowienia kultury z oporami, które wy-
i zmierza ku nasyceniu terenów dawniej opanowa- nikały z dwóch źródeł: z ciążenia wzorów polityki
nych. Rezerwy jego ekspansji są jednak jeszcze wciąż. kulturalnej minionego okresu, charakteryzujących się
duże. sztywnością ideologiczną, powagą i pruderią w sferze
Proces ten napotyka bariery różnorodnego rodzaju. moralnej i z krytycyzmu elitarnych kręgów intelek-
Są to nie tylko opory techniczno-ekonomiczne. W In- tualnych i artystycznych wobec treści popularnej kul-
diach np. w 1979 r. przypadały 24 odbiorniki radiowe tury.
na tysiąc mieszkańców, tzn. nieco mniej niż w 1938 r. W tamtych warunkach można było uznać za sprzy-
w Polsce. Ten stan uwarunkowany złożonymi właści- jające demokratyzacji argumenty na rzecz zapewnie-
wościami kraju można określić jako przekroczenie le- nia ludziom różnorodnych możliwości kulturalnego
dwie pierwszego progu umasowienia. Ale swoistość te- wyboru, w tym także wyboru łatwej, pogodnej i at-
go kraju, lub raczej kontynentu, z jego prastarym rakcyjnej rozrywki. W ciągu lat siedemdziesiątych
i nadzwyczaj bogatym dziedzictwem kulturalnym wy- ilościowy rozwój radia i telewizji zapewnił Polsce
rażał się także w stylu kultury częściowo odmiennym wskaźniki niewiele odbiegające od rozwiniętych uprze-
od amerykańskiego, zwłaszcza w programie radia i fil- mysłowionych krajów. Dysproporcja między miastami
mu. Jeszcze bardziej kategorycznie realizują swoistość a wsią, długo ciążąca na sytuacji kulturalnej kraju,
mediów niektóre inne kraje azjatyckie np. Singapur, została znacznie zredukowana pod tym względem,
Chiny. choć jeszcze nie usunięta. Jednocześnie jednak nas-
Krytyka i obrona masowej kultury jest wciąż w tąpiło zwolnienie rozwoju ruchu wydawniczego i spa-
świecie problemem zarówno teoretycznej, jak prak- dek liczby egzemplarzy książek na głowę mieszkańca,
tycznej natury. Sporny przedmiot stanowi nie tyle upadek bibliotek publicznych, zmniejszenie liczby kin,
upowszechnienie mediów, ile ich stosunek do innych ograniczenie rozwoju prasy. Rozwój najbardziej maso-
dziedzin tworzenia i przekazywania kultury i charak- wych mediów, dokonujący się w takich warunkach,
nie znajduje usprawiedliwienia.
5
P. Di Maggio, M. Useem, Cultural Property and Public
Zarazem zaszły zmiany w charakterze przekazywa-
Policy: Emerging Tensions in Government Support for the
Arts, „Social Research", summer 1978. nych treści. Tolerancja dla sensacji nie wolnej od bru-
talności oraz dla pospolitej rozrywki posunięta została
w telewizji na tyle daleko, iż mogły powstać wątpli-
wości co do odmienności stylu polskiej masowej kultu- INDEKS OSÓB
ry od komercjalnych wzorów.
Publicystyczno-informacyjna działalność telewizji
końca lat siedemdziesiątych spotyka się z krytycyz-
mem społecznym neutralizującym jej wpływ. Nato-
miast program rozrywkowy, a zwłaszcza seriale były
oceniane pozytywnie przez większość odbiorców mi-
mo negatywnych sądów intelektualnej i artystycznej
opinii. Właśnie w tej szerokiej tolerancji społecznej
dla mniej wartościowych treści można widzieć główne
źródło ujemnych wpływów masowej kultury. W ca- Adamski J. 429 Baldwin J. 284
łości oceny telewizji jako najbardziej wpływowego z Addison J. 182 Bales R. 48, 136
mediów należy jednak uwzględnić nie malejący także Adelung J. 13, 14, 15, 20, 27. Balzac H. 179, 384
w okresie lat siedemdziesiątych udział dobrych pro- 42 Barbeyrac J. 13
Ajschylos 348, 352 Barnes H. E. 10
gramów oświatowych, wybitne spektakle klasyki na- Albig W. 306
rodowej w teatrze telewizyjnym i niektóre inne dobre Bartok B. 327
Alsop J. 187
Barloszewicz J. 406
programy artystyczne. Samo ograniczenie liczby ka- Altick R. D. 117, 118, 177, 214
Baudelaire Ch. 221, 430, 432
nałów telewizyjnych w warunkach polskich stwarza Anczyc W. L. 413
Bauman Z. 436
dla emisji tego typu proferencje, z jakich nie korzys- Ankudowicz J. 425
Becker H. 10, 316
Angell R. C. 140
tają programy oświatowe i artystyczne w warunkach Beethoven L. van 337, 333
Archiasz A. L. 154
konkurencji wielu równocześnie emitowanych treści. Arct M. 413
Bell A. 115
Monokultura telewizyjna, bez względu na swój cha- Bell D. 139, 140, 148
Arendt H. 257
rakter stanowi jednak uszczuplenie możliwości kultu- Arnheim R. 372 Benedict R. 22, 50, 51, 52, 56,
65, 344
ralnego uczestnictwa w innych dziedzinach. Zapew- Arnold M. 20, 226, 327, 228.
229, 239, 242, 244, 248, 253 Berelson B. 186, 266, 279, 355
nienie wolności kulturze, prócz spełnienia innych wa- Berkowitz L. 369
Arnoldów A. I. 73
runków, wymaga także starań, aby wielka sztuka nie Arzakanian T. C. 71, 72, 73 Bernanos G. 328
umarła i nie została osamotniona. Asch S. E. 48 Bierdlajew N. 253
Asoka 250 Bierut B. 433
W początku lat osiemdziesiątych kultura w Polsce, a Blake W. 215
Astaire F. 268
wiec i kultura masowa stanęła wobec nowego progu Auden W. H. 348 Blanqui L. A. 118
swojego rozwoju określonego czynnikami wykracza- Auster D. 278 Blumer H. 135, 144, 145, 148,
jącymi poza samą dziedzinę kultury symbolicznej. 149, 193
Weszła ona w nowy okres istotnej próby. B»ch J. S. 327, 338 Boas F. 49, 352
Bacon F. 218 Bogart L. 197, 203, 266
Maj 1982 Bagehot W. 228, 227 Boniface J. 396
Chopin F. 336 Dreyfus A. 183 Frenkel Ch. 275
Boorstin D. J. 379 Duca Cino del 377
Christie A. 299 Frledmann G. 105, 111, 159,
Boscoff A. 316 Duhamel G. 264, 287
Chwistek L. 326, 327, 328 161, 382
Boswell J. 348 Duma A. 426, 449
Bourget P. 328 Clark W. C. 170 Fromm E. 264, 265, 387, 401
Cobbet W. 118 Dumazedier J. 147, 159, 162, Friihling M. 412
Bowen J. 290, 395 163, 164, 168, 169, 170, 257,
Brahms J. 323 Cohen N. E. 140 Fryderyk Wielki 112
Condoroet A. N. 112, 366 285, 296, 355, 382, 383, 384, Fry R. 79
Brahms L. 276, 278, 304, 312 386, 388, 426, 449
Braque G. 287, 334 Cooley Ch. H. 125, 126, 171, Fryze F. 415
206, 249, 366 Duncan H. D. 315, 316
Brecht B. 340, 446
Cooper F. 242 Durkheim E. 33, 56, 123 Gaboriau E. 298
Breza T. 446
Cooper G. 294 Diirrenmatt F. 449 Galiński T. 451
Bromberg A. 446
Coser L. 286, 387 Duveau G. 117, 118 Galsworthy J. 328
Bright J. 20
Croce Bv 329 Dzlalyński A. 406 Gans H. J. 194
Brlghtbill Ch. K. 164
Cybulski R. 425, 446 Dzleduszycki W. 406 Garbo G. 291
Brooks Wyck Van 325, 326
Broom L. 40 Cycero M. T. 9, 154 Dziekoński T. 406 Gardner E. S. 299, 353, 384
Brouwer M. 148 Czachowska J. 419 Gaunt W. 222
Brueghel P. 352 Czajkowski P. 328 Eisenstein S. 340 Gautier T. 221, 432
Bryant W. C. 182 Czarnowski S. 29, 40, 41, 44, Einstein A. 294 Gebethner i Wolff 413
Bryson L. 388 152, 359, 360 Eliot T. S. 263, 264, 282, 298, Gerbner G. 149, 277, 278, 304
Brzozowski S. 431, 432, 435 Czernyszcwski N. G. 432 327, 344, 343 Gide A. 298, 344, 384
Brzeziński M. 410, 413 Czerwińskl M. 423 Engels F. 17, 69, 109, 110, 114, Giełżyński W. 415
Butler G. D. 164 115, 167, 178, 231, 242, 387 Gillin J. 10
Burckhardt J. 19, 175 Darwin K. 15 Emerson R. W. 242 Glazer N. 132
Burgess E. W. 136, 159 Dąbrowska M. 446 Escarpit R. 344, 355 Gliicksberg J. 406, 412
Byron G, 179, 215 Dąbrowski J. (Grabieć) 404 Eurypides 252, 311, 348 Goethe J. W. 18, 223, 224,
Bystroń J. St. 359 Dean J. 294 225, 226, 319
Defoe D. 178 Farrington B. 154 Goldmann L. 294
Caldwell E. 344 Delly 384 Faulkner W. 339, 344, 352, 354, Goldsmith O. 177
Campanella T. 218 Dembowski J. 25 355, 386 Good H. G. 116
Camus A. 294, 344, 440 Denney R. 132, 214 Febvre L. 174, 176 Goodman B. £58
Cannon W. 85 Dickens K. 179, 241, 387 Festinger L. 48 Gordon Bennett J. 182, 415
Cartu J. 344 Dickson W. J. 138 Fielding H. 177 Gordon B. 331
Carlyle T. 118, 186, 215, 216, Dickstein — Młot S. 410 Firth R. 37, 73 Gostkowski Z. 276
227, 231, 232, 234, 241, 242, Diderot D. 344 Fischer E. 361 Górski A. 321
248, 387 Dilthey W. 60, 61 Flaubert G. 344 Gramsci A. 381
Cassirer E. 80, 88, 329 Disney W. 277, 401 Flesh R. 312, 313 Green A. W. 40
Chałasiński J. 8, 101, 116, 165, Dmochowski F. S. 412 Fiowerman S. H. 147 Greenberg C. 229, 236, 324,
233, 284, 285, 307, 308, 313 Dobrowolski K. 359, 360 Foley V. Z.. 140 325, 327, C28, 333, 401
Chamson A. 287, 314, 315 Dobrowolski T. 360 Fouilhe P. 314, 369 Greer S. 143
Chaplin Ch. 340, 379 Dollard J. 25 Fourier Ch. 363 Gresham T. 233, 349, 350, 358,
Chase J. H. 355 Dostojewski F. 344 Frankiin B. 155, 242 447
Chevalier M. 441 Drakę F. 340 Treidson E. 147, 148 Griffith D. W. 323
Kohler W. 25
Grimm (bracia) 369 Ibsen H. 252 Lowenthal L. 165, 214, 221,
Ignar S. 409 Kraszewski J. I. 434 226, 241, 293, 294, 307
Guillot A. 276, 278 Kroeber A. L. 20, 21, 22, 23,
Gusefield J. 148 Ingarden R. 328 Lowie R. 36, 57
Irzykowski K, 193. 19$ 35, 47, 64, 73, 83, 84, 86, Luce H. 185
Gutenberg J. 405 89, 90 Lukacs G. 387
Kronenberg L. 406 Lumiere (bracia) 189
Haag E. Van den 188, 229, 267, Jacobs N. 96, 268 Krzyźanowski J. 359, 360, 416 Lundberg G. 170
274, 282, 293, 387 James H. 348 Kuczyński J. 239 Luter M. 176
Hammond B. i J. L. 108, 114 Janowitz M. 142, 355 Kurata H. 447 Lutyński J. 10, 35, 42
Handel L. A. 147 Jaracz S. 420 Kurtz A. 406 Lyle J. 170, 369
Hanslick E. 80 Jaucourt L. de 350
Hargreaves J. 107 Lynd R. S. 43
Jefferson T. 242 Lafargue P. 168
Hartley E. L. i R. E. 77, 171, Lynes R. 325, 330
Jessup B. 79, 328 Lancaster J. 115
207, 348 Johnson H. M. 40
Langer S. K. 80 Macdonald D. 126, 229, 263,
Hatt P. K. 102 Johnson S. 214
Hauser A. 89, 175, 196, 214, Joyce J. 327, 344 Lasswell H. D. 135, 145 266, 267, 269, 274, 275, 283,
361, 387 Lawrence D. H. 301 286, 287, 291, 320, 325, 327,
Hauser P. M. 102, 193 Lazarsfeld P. F. 96, 145, 146, 349, 350, 352, 355, 385,
Kafka F. 208, 327, 344, 442 147, 149, 266 387, 395, 401
Hazlitt W 229, 230, 231, 240,
Kamiński A. 163 Macfadden B. 185
242 Le Bon G. 97, 256, 260, 266,
Kandinsky W. 334 Maclver R. 46, 47, 64, 66, 67,
Hearst W. R. 183 430
Kapłan M. 164, 170 68, 84, 86
Hegel G. W. F 59, 60, 63, 110, Lederer E. 284, 259
Katz E. 145, 146, 147 Macaulay T. B. 115
386, 387, 405 Lefebvre H. 265, 379, 380, 381,
Kądzielski J. 425 Maine H. 120
Hemłngway E. 302,339,344,446 382, 383, 386, 387, 388
Kefauver C. E. 281 Malinowski B. 30, 37, 49, 50,
Henry W. E. 372 Leibniz G. W. I. 13
Kepes G. 195, 196 52, 73, 74, 75, 76, 89, 131,
Herder J. G. 13, 14, 15, 16, 17, Leites N. 304
Kierkegaard S. A. 327 151
18, 19, 27 Lelewel J. 11
Klapper J. 148, 266
Herskovits M. J. 37, 151 Lepalczyk I. 356 Malraux A. 208, 291, 344
Klee P 287, 327 Mandrou R. 174, 179
Herzog H. 371, 372 Klemm G. 19, 21 Le Play F, 120, 243
Himmelweit H. 369 Lerner M. 187, 199, 200, 203 Mann T. 451
Kluckhohn C. 20, 21, 22, 23,
Hoggart R. 118, 149, 301, 302, Lewin K. 47, 48, 145 Mannheim K. 126, 235, 255,
73, 76 257, 259, 260, 261, 262, 263,
355, 372 Lewis R. 155
Kłoskowska A 29, 121, 124, 265, 271, 321, 322, 352, 362
Homans G. 48 Levi-Strauss C 29, 30
267, 304, 373, 412, 439, 443 Mantegna A. 327
Homer 344 Liberace 338
Hook S. 282 Kobylański W 424 Lifszyc M. 69 Marchlewski J. 432, 433
Hughes H. S. 253, 274 Kołodziejczyk W 195 Linde S. B. 10 Marconi G. 189
Hugo V. 175, 179 Komarovsky M. 170 Linton R. 23, 38, 39, 76 Markarjan E. S. 253
Huizinga J. 238 Korczak J 420 Lippitt R. 48 Marks K. 17, 68, 69, 70, 71,
Humboldt A. von 19 Kornhauser W 127 Lippmann W. 187 109, 110, 118, 121, 122, 155,
Humboldt W. von 19 Korzeniowskl J. 407 166, 167, 220, 223, 226, 231,
Lipset S. M. 165, 278
Huxley A. 232, 238, 254 Kossak J 451 242, 265, 279, 362, 38€, 387
Loeke H. 136
Huxley J. 395 Kostelanetz A. 337 Martin H. J. 176
Lovell J. 144
Hymen S. E. 274 Kotarbiński T 26 Matejko A. 138, 334
Matejko J. 328 Mumford L. 107, 108, 254, 387, Parker E. 170, 369 Renoir A. 340, 352
Mathur J. C. 197 389 Parsons T. 47, 136, 164 Repin I. 328, 334
Matisse H. 287 Murdock G. P. 30, 35, 49 Patterson J. M. 185 Reymond H. 182
Maude A. 155 Paulu B. 297 Reymont St. F. 414
Mauriac P. 384 Napoleon Bonaparte 112 Pawlowska I. 134 Reymont W. St. *16
Maurois A. 328 Napoleon III 117 Payn-Hackett A. 344 Richardson S. 177
Mayo E. 138 Naville P. 159 Pepper S. C. 79 Richmond W. K. 113
Mazedier R. 183 Neurath P. 197 Pflaum G. M. 12 RIckert H. 27, 61
MeCormick R. 185 Newcombe T. M. 77 Phillips W. 275 Riesman D. 132, 137, 164, 165,
Mclnerny M. 170 Niedermann J. 12 Picasso P. 287, 325, 327, 441 200, 295
Mead M. 54, 76, 131, 344 Nietzsche F. 50, 206, 226, 229, Pietraszek T. 417 Riley M. W. 147, 165
Medici Cosimo de 175 230, 233, 234, 235, 236, 237, Piwocki K. 360 Rilke R. M. 327
Melville H. 242 238, 239, 243, 251, 252, 253, Platon 173, 174, 230, 344, 357 Rivers W. 49
Merton R. K. 29, 31, 67, 74, 254, 256, 259, 355, 430, 447 Plechanow J. 432 Roche Mazo de la 384
97 Nimkoff M. F. 40 Plutarch 344 Roetlisberger F. J. 138
Merzbach S. H. 406, 412 Nisard Ch. 179, 214 Płażewski J. 449 Rogers G. 268
Meyersohn R. B. 170, 205 Nixon R. 184 Poe E. A. 242, 298 Rosenberg B. 355
Mickiewicz A. 408 Norwid C. K. 449 Powdermaker H. 192 Rosenberg H. 286, 287, 387
Mili J. St. 366 Novarro R. 294 Prószyński K. (Promyk) 410 Rosner J. 159
Miller H. 301 Proust M. 344 Rosset E. 159
Miller N. E. 25 Oastler R. 158 Prudenskij G. A. 168 Rossi E. 131
Miller T. 426 Ochorowicz J. 432 Prus B. 416, 432, 434 Rosten L. 268
Mills C. W. 127, 135, 182, 278, Ogburn W. F. 40 Przecławska A. 356 Rousseau J. J. 10, 15, 27
344, 374, 387 Oppenheim A. 369 Przesmycki Z. (Miriam) 430, Różewicz T. 449
Miro J. 334 Orff K. 329 431, 441 Ruskin J. 217, 219, 220, 221,
Mniszkówna H. 329, 447 Orgelbrand S. 11, 406 Przeździecki A. 406 225, 2H, 229, 239, 248, 263,
Mokrzycki J. 423 Orleans P. 148 Przyboś J. 439 387
Moliere 214 Ortega y Gasset J. 126, 127, Pufendorf S. 12, 13, 27 Russell B. 108, 344
Mondrian P. 327 230, 238, 254, 255, 257, 258, Pulitzer G. 183 Ryehliński S. 421, 422
Monroe M. 294 259, 260, 261, 263, 265, 268, Puvis de Chavannes P. 334
Moore M. 165 309, 310 Sadler M. T. 158
Morę H. 114, 177 Orwell G. 276, 278, 301, 302, Raczyński T. 408 Sadoul G. 189, 191
Morę T. 217, 218 309, 355, 387 Radcliffe-Brown A. R. 49, 74 Sand G. 387
Moreno J. 48, 145 Orzeszkowa E. 434, 435 Radlińska H. (Orsza) 410, 447, Sapir E. 88
Morgan L. H. 49, 59, 250 Ossowska M. 155 443 Sartre J. P. 344
Morin E. 257, 276, 278, 285, Ossowski S. 8, 27, 39, 40, 296, Rafalski W. 412 Saudek R. 348, 349
2S1, 297, 300, 304, 382, 383, 329 Read H. 282, 344 Sauvy A. 396
386, 387, 394 Owidiusz P. N. 190 Redfield R. 49, 128 Schaff A. 79
Mornet D. 349 Reinfus R. 360 Scheler M. 61, 64, 78, 86
Morris W. 118, 190, 219, 220, Packard V. 301 Reiss A. J. 102 Schiller F. 221, 225, 226, 328
221, 359 Paine T. 242 Renan E. 229, 232, 233, 236, Schlesinger A. jr 282
Mott F. L. 187 Park R. 97, 256 242, 244, 248, 253, 430, 448 Schonberg A, 327
Schramm W. 148, 170, 171, Spranger E. 61 Turgot A. R. J. 112 Whyte W. F. 138
184, 186, 201, 266, 282, 347, Stanton S. 348, 349 Tylor E. B. 11, 19, 20, 21, 22, Wiebe G. D. 207, 209, 268,
355, 369 Stawar A. 432 23, 36 272, 347, 348
Scott W. 179 Steinbeck J. 323, 344 Wilde O. 221, 441
Seldes G. 278, 279, 282, 388, Steinberg L. 79 Veblen T. 123, 155, 156, 157, Wilder T. 268
389, 394 Steinberg S. H. 103, 176 344 Wilkoński A. 406
Selznick P. 40 Stendhal 339 Vidocq F. E. 298 Williams R, 115, 214, 219, 221,
Sterne L. 177 Vince P. 369 231
Senff W. 80
Storch H. 70 Voltaire 19 Willmott P. 138
Sennewald G. 406
Stouffer S. A. 137 Voyenne B. 183 Winkel B. 419
Serejski M. H. 12
Stradecki J. 419 Vulpius Ch. A. 178 Wirth L. 135
Shaftesbury A. 158
Shakespeare W. 338, 339, 343, Strawiński I. 327 Witkiewicz St. I. 327, 328
Strzemiński W. 334 Wagner R. 252 Witwicki W. 420
348, 349
SuchodolskI B. 432, 451 Waitz T. 19 Woiciechowski K. 409
Shannon L. W. 277, 278
Sue E. 387 Walawski J. 144 Wolfenstein M. 304
Shaw B. 338, 343, 348
Suligowski A. 404 Wallis A. 331 Wolff M. 406
Shelley P. B. 215
Sullivan J. W. N. 60 Wallis M. 79 Woolf V. 326
Sheriff M. 48 Szaniawski J. 269, 270, 272, Warner W. L. 372 Wordsworth W. 215
Shills E. 274, 275, 286, 323,
336, 337, 340, 420, 449 Warshaw R. 369 Wójcicki K. W. 406, 412
325, 401
Szczepański J. 234 Wahington G. 242 Wroczyński R. 409
Sicifuki A. 146, 451
Szołochow M. 339 Watt J. 107
Siekierski S. 425
Szostkiewicz S. 426 Weber A. 27, 61, 62, 63, 64, Yeats W. B. 327
Sienkiewicz H. 416, 434
Swierkowski K. 109 65, 67, 68, 78, 84, 86, 239 Young K. 81
Sicpmann Ch. A. 201
Weber M. 128, 134, 155 Young M. 138
Słliitoe A. 395
Taine H. 339 Weisbcrger B. A. 183, 184,
Słmenon G. 298, 299
Simmel G. 46, 47, 60, 128 Talleyrand Ch. M. de 112 187 Zaiącówna J. 426
Skotnicki J. 414, 415 Tarde G. 33, 97, 144 Weitz M. 80 Zaluski Z. 370
Skórzyński Z. 186 Tatarkiewicz W. 360 Wells H. G. 328 Zimmermann C. 135
Smelser N. J. 278 Tetelowska I. 443 Whistlcr J. 221, 325 Zing Yang Kuo 25
Smiles S. 155 Tocqueville A. de 123, 205, White D. M. 355 Znaniecki F. 29, 59
Smith C. 171 2C6, 243, 244, 245, 246, 247, White L. A. 26, 36, 43, 80
Smith B. L. 171 248, 249, 289, 366 White R. K. 48 Zeromski S. 416
Sobieszczański A. 415 Toeplitz J. 189 Whitehoad A. N. 344 Żółkiewski S. 8, 402, 421, 429,
Sofokles 348 Tołstoj L. 221, 291, 338, 339, Whiting J. M. 76, 131 433, 445, 446
Sombart W. 322 432 Whitman W. 242 Żygulski K. 147, 449
Sokorski W. 440, 445 Tonnelet E. 12, 14
Southey R. 217, 229, 230 Tournes J. de 190
Spender S. 395 Towner R, H. 321
Spengler O. 59, 229, 238, 249, Toynbee A. 253
250, 251, 252, 253, 254, 256, Tónnies F. 120, 121, 122, 123,
259 124, 126, 206, 217, 219, 226,
Spillane M. 298, 299, 353, 370 227, 231, 235, 251
logiczne 22, 35, 40, 42, 73, 324, 330, 332, 333, 334, 342,
76, 91 346, 350, 352, 391, 3S3
INDEKS POJĘĆ Kultura symboliczna 83, 84, Prasa serca i zwierzeń 303,
85, 88, 89, 91 304, 305, 312, 313, 374, 375,
— bezpośrednia 83, 84, 85 443
Kultura, wartościowanie 41, Próg umasowienia 249, 254,
42, 66, 94, 95 255, 264, 4!6, 420
Kultura „w węższym rozumie- Publiczność 97, 99, 316, 148,
niu" 61, 63, 69 149, 181, 193, 194, 196, 203,
Kultura ludowa 109, 359, 360, 210, 247, 248, 268, 269, 271,
361, 362, 363, 364, 365, 369 279, 302, 349
Kultura masowa, definicje 92,
93, 94, 95, 96, 99, 100, 101, Różnice marginalne 200, 295
105, 255, 257, 258, 263, 367,
Cywilizacja 10, 61, 62, 65, 72, 287, 320, 321, 322, S3-1 331,
379, 380, 382, 387, 389, 391, Społeczeństwo masowe 100,
250, 251, 252, 253, 282 332, 335, 336, 338, 339, 340,
393, 400, 428, 429 101, 123, 121, 126, 127, 132,
Czas wolny 150, 154, 156, 157, 343, 344, 345, 346, 347, 343,
Kultura masowa 42, 47, 53, 91, 133, 134, 142, 143, 206, 256,
162, 163, 164, 166, 167, 168, 350, 351, 352, S53, 354, 357,
92, 93, 94, 101, 104, 105, 259, 450
169, 218, 234, 382 440, 441, 442, 443, 444, 448
106, 119, 126, 127, 170, 171, Społeczeństwo pierwotne 52,
Humanizm kultury masowej
172, 208, 209, 243, 308, 311,
Dawcy rozrywki 293, 295 309, 367, 371, 372, 373, 376 58, 89, 131, 150, 152
314, 350, 356, 358, 383, 364,
Demokratyzacja kultury 105, Społeczeństwo wielkomiejskie
335, 373, 378, 385, 398, 3S8,
193, 260, 261, 262, 263, 270, Integracja i dezintegra.cja kul- 53, 57, 58, 128, 129, 130, 131,
402, 403, 405, 417, 421, 426,
275, 295, 337, 346, 422, 451, tury 50, 51, 52, 53, 54, 55, 132
435, 430, 437, 442, 444, 445,
452 56, 57, 70, 206, 259, 39S, 397 Społeczność lokalna 52, 128,
452
Dyfuzja 54, 290, 291, 402, 429 130, 131, 132, 134
Komercjalizacja kultury 100,
Manipulatorzy (organizatorzy) Standaryzacja 58, 96, 98, 104,
Erotyzm kultury masowej 300, 122, 201, 235, 248, 2'.2, 274,
256, 268, 269, 276, 316, 319, 109, 126, 207, 269, 271, 295,
301, 302, 305 288, 318, 342, 347, 437, 438
376, 377, 438 311
Kultura, definicje 14, 15, 19,
20, 21, 22, 23, 26, 36, 37, Masa 147, 148, 233, 237, 251,
Grupa pierwotna 124, 125, 135,
38, 39, 40, 44, 45, 75, 431, 260, 261, 266, 267, 269 Środki masowego komuniko-
136, 137, 138, 145
432 Miasto (wielkie) 102, 122, 130, wania (komunikacja ma-
Gusty publiczności (mas, od-
Kultura a cywilizacja 59, 62, 140 sowa, komunikowanie) 98,
biorców) 104, 182, 210, 217,
64, 65, 66 Modele 29, 32, 33, 55, 57, 58 107, 124, 133, 144, 146, 148,
222, 267, 279, 286, 316, 317,
319, 351, 375, 383, 389, 431, Kultura a natura 12, 13, 26, 27, Moralność zabawy 163, 165, 149, 171, 172, 174, 177, 181,
438 28, 29, 61, 63 186, 238 187, 188, 195, 196, 205, 207,
Gwałt 297, 310, 367, 363, 369, Kultura duchowa 63, 71, 72, 226, 289, 307, 366, 374, 451
370 73, 78, 259 Opinia publiczna 122, 123, 181,
Kultura materialna 68, 72, 73, 182, 186, 226, 367 Uczenie się 24, 25, 23
Homeostaza 85 78 Uniformizm kulturalny 172,
Homogenizacja 224, 262, 272, Kultura, rozumienie antropo- Poziomy kultury 249, 261, 323, 184, 208, 274
Uprzemyslowienie (industria- 272, 273, 288, 289, 290, 291,
lizacja) 103, 107, 108, 109, 295, 298, 317, 357
111, 157 Wzory 29, 30, 31, 32, 49
MASS CULTURE. CRITICISM AND JUSTIFICATION
Urbanizacja 102, 107, 108, 109,
Zachowania
179
— społeczne 43
Utopia 215, 216, 219, 229, 231,
— symboliczne 78, 80, 81, 82,
232, 239, 254, 255, 345, 434,
83, 86
446, 453 — bezpośrednie 80, 81, 82, 83,
"Wspólny mianownik 262, 271, 86

SUMMARY

The aim of the present book is to delineate the subject


of mass culture and to systematize its problems as thsy are
presented by contemporary literaturę and by the research
and analysis madę by the author. The scope of the discussion
has been narrowed so, as to concentrate on culture propagated
by the mass media of communication which is regarded as the
most characteristic cultural development of industrial socie-
ties. This is also the kind of culture most vehemently debated
by the critics.
A considerable part of the criticism directed against mass
culture is connectcd with the wide-spread understanding of the
concept of culture which has been formed mainly under the
influenca of idealistic German philosophy in the 19th century.
The accsptance of the concept of "spiritual culture" or of cul-
ture as opposed to civilization underlies many critical theories
of mass culture. 5i;ch culture is accused of debasing human
creatiyity and lowering the level of cultural participation.
The present book accepts the definition of culture common
in contemporary sociology and cultural anthropology. A generał
culture concept, essentially sociological in character, has been
deyeloping from the works of Edward Tylor down to Bronisław
Malinowski, Ralf Linton and specialists in contemporary
cultural anthropology. Following this trend based on compa-
ratiye, empirical studies, culture is here interpreted as a com-
plex of patterns of human behaviour and its results, both lization and urbanization. It has definite economical, technical,
shared by and related to human groups and societies. social and demographic prereąuisits. These are briefly exami-
This definition is, however, too broad to be ąuite satisfactory ned in the second part of the book devoted to the sociological
for the morę detailed sociological analysys of selected cultural frame of mass culture.
phenomena. The holistic approach characteristic for cultural Mass culture was growing during two centuries along with
anthropology, has been developed in studies of smali, primitive the mechanized production, with the development of urban
groups or local communities. Where distinct phenomena of life, of democratization, mass leisure and universal, elementary
large social structures are concerned, as is the case with mass education. Two thresholds of the development of mass culture
culture, the wide field of cultural reality must be broken into are marked in 20th century by the expansion of film and radio
segments. The division of the area of culture accepted in this in the early twenties and of television in the fifties.
book starts with the concept of different kinds of behaviour. Mass culture is often presented as a phenomenon of „mass
The generał concept of culture is expresse in terms of beha- society". This sociological concept, however, is highly contro-
viour and, following the usage of social psychology, two kinds versial. Recent sociological researches and theories by such
of behaviour are distinguished: overt and symbolic. Symbols authors as P. F. Lazarsfeld, B. Berelson and W. Schramm have
are understood very broadly, as equivalent to conventional led to the serious modification of the theories of mass society
sfgns. Ali symbolic actions express meaning and/or values, and presented in earlier writings by H. Blumer and H. Lasswell
all symbolic actions are acts of cultural behaviour sińce and others. The „re-discovery" of the smali groups in the
neither meanings nor values exist outside of culture. Some, study of Communications as well as in urban, industrial and
but not all, acts of overt behaviour such as modes of eating raili tary sociology has led to the rejection of the notion of
and sleeping are culturally patterned and they too belong to a completely atomized, anonymous modern society passively
culture. So culture can be broadly divided into two fields: esperiencing the overwhelming influence of the centralized
symbolic culture and overt culture. and standarized mass media of communication.
Another distinction is madę at this point. It is partly based The power of mass culture is not unlimited and its impact
on Robert Maclver's eriteria of ends and means of social can be modified by the structure of personal social relation-
behaviour. The acts of behaviour are divided accordingly into ships. But, undoubtedly, mass culture represents an important
realizatory and instrumental. These two dichotomic divisions force of influence and of social integration in complex, indu-
cut across each other. The whole area of culture is thus strialized societies. And this function is often overlooked by
divided into four fields: instrumental overt culture, realisatory literary and esthetically minded critics. Mass culture from its
overt culture, instrumental symbolic culture and realisatory very beginnings, long before it passsd the first threshold,
symbolic culture. aroused severe criticism of eminent intellectuals and artists,
The last category may be regarded as morę or less equiva- such as Goethe, Schiller, Hazlitt, Matthew Arnold.
lent to „culture in the narrow sense". At the same time this Certain characteristic traits of mass culture first appearerf
concept, unlike the concept of „spiritual culture" is free from with great distinctireness in the United States, and that is why
methaphysical affiliations and can be readily expressed in the the early criticism directed by European scholars against mass
terms of the interactionist theory of culture. culture often had for its object the Amerieaa civilization.
Mass culture is discussed here mainly as a manifestation Among its critics an outstanding place is held by A. de Tocąue-
of symbolic realizatory culture. By mass culture are understood ville, thanks to his penetrating analysis of the sociological
all cultural contents diffused in standarized forms over vast foundation of this type of culture.
areas and accessible simultaneously to great masses of popu- Where de Tocquevil!e applied an objective and passionless
lation. This formal, essentially quantitative criterium can be examination, other intellectual critics cften resorted to vehe-
realized only under definite economic and social conditions. noent condemnations ensuing from the application of utopian
Hence mass culture is a phenomenon of the era of industria- cultural standards. Openly undemocratic critics, such as Car—
lyle, Renan, Nietzsche and Ortega y Gasset objected to the- According to this criterion at a given period of time and
very fact of accessibility o£ works of art and intellect to the in a given society high culture comprises all the cultural
masses, seeing in it a source of inevitable influence debasing. elements created, approved and cultivated by people and insti-
„real culture". But, certainly, not all criticism springs from tutions currently accepted in the role of cultural leaders and
this kind of ideological inspiratłon. Contemporary criticism organizers, e.g. esteemed artists, literary and art critics, aca-
is morę often directed at the producers of mass culture than demies, learned societies, literary, scientific and art revie\vs of
at the mass public itself. But the conclusion does not differ acknowledged standards and, generally, of comparatively smali
much: it is an outright condemnation of mass culture. circulation, universities, museums, national art galleries etc.
It is not to be denied that the sheer quantitative trait of Critics and theoreticians may vary in their opinions. Eut
mass culture and its sociological frame must have effects on its the works of literaturę, art and science published by highbrow
content and form. The ąuick and broad influence of mass reviews, performed in great national theaters, played by phil-
media of communication is accompanied by a heterogeneity harmonic orchestras and exhibited in national galleries set
of the audience incomparable with the locally determined objective, although not necesserily uniform, standards of cur-
and socially selected groups of the public in pre-industrial rently accepted high culture. Whatever falls short of such
societies, prior to the advent of the press, large-scale publi- standards belongs to the lower level. And in fact, much of
cations radio, film and television. Because of this heterogeneity, the mass culture does fali short of them.
the producers of mass culture are obliged to take into account Thore is, however, a constant flow of the elements of the
the „common denominator" of very different tastes and intel- higher level to the channels propagating mass culture. When
lectual levels. One of the methods of coping with this problem these elements are changed in the course of their transmission,
is to seek out motives of generał human interest. The motives especially when they are vulgarized and digested, we m?.y
most often chosen by the producers of mass culture are. speak of „simplifyir.g homogenization". But many works of
humour, dramatic action verging on violence, sex and senti- high culture come to the mass media of communication and
mentality. Their broad, if not universal, appeal value is recog- through them reach the mass public virtually unaltered, uii-
nized not without foundation; such were likewise the main abriged and undiluted. Such is the case with great literary
motives of the great art of past centuries. The special pro- classics or scientific and philosophical works published in
duction of mass culture differs from great realistic art rather paperback editions, with radio broadcasts of classical and
by its Iow standards of form, than by its generał topics. avantgarde musie, with TV presentation of great drarr.a, etc.
The content of mass culture is, however, not exhauste<* This type of homogenization may be callod „mechanical",
by works produced exclusively for its use. The principle of because it mechanically puts together works of high level
common denominator is also responsible for the homogeniza- culture and the common commercial produetions manufactured
tion of mass culture. Homogenization has been severely con- for the use of mass media without talent or ambition. Little
damned by many critics of mass culture, especially by Dwight is known yet about the problem, naw this juxtaposition and
Macdonald. It seems, however, that this trait of mass culture the generał context of mass media transmission acts on the
is often misunderstood. reception of the elements of high level culture by the mass
The term homogenization was used in the analysis of public. Further studies on this subject are needed. But it seems
culture by Karl Mannheim. In the present book it is under- clear that no absolute barrier between mass culture and high
stood as the coexistence in mass culture of elements from level culture exists and that the former cannot be regarded
different cultural levels. The level of high culture is described as an absolute opposition to the latter.
here for the purpose of sociological analysis by the instiru- Thanks to homogenization „Gresham's law" does not rule
tional criterion. This criterion is not meant to replace the contemporary civilization. „Bad culture" does not push out
esthetic, philosophical and other possible criteria, but it is „good", high culture. The scope of influence of high culture
thought useful for sociological analysis. has probably bcen never so great before as it is now in indu-
strialized countries, thanks to the operation of mass media important integrating, unifying force. In pre-industrial societies
of communication. But it ia true that the proportion of high local culture created and consumed on the spot played an
culture propagated by this meanjs is smali in comparison with essential part in the social integration. It was sufficient so long
the mediocre or vulgar standarized culture. as most of the vital interests of people were confined to the
This proportion differs from country to country. It is higher local community, self-contained and semi-isolated. Folk cul-
in the case of mass culture controlled by public authorities, ture, was at that time a sufficient regulator of a large part
of human life and it was diversified in its forms and local in
lower — where the commercial principle is dominant almost
character.
without restrictions. The opinion of certain intellectual critics
of mass culture, who think that it is possible to replace the In contemporary civilization the vital interests of the people
current mass culture production by a high culture, exclusi- are related to a large social structure. The growing ratę of
velv and at once, can be dismissed as utopian. But the pro- social change and increasing mobility rnake the task of cultural
portion of high culture elements reaching very large public integration morę difficult. Mass culture contributes to the
through the channels of mass communication and otherwise integration by proposing or imposing its patterns of uniformity.
can be substantially raised. Mass culture really offers ways Sociologists are morę conscious of this fact than are intellec-
and means for the democratization of high culture. And that tual critics of mass culture and as a result they are morę
is one of the arguments for its justifkation, but not the only inclined to justify mass culture, although not necessarily in its
one. present shape but rather as a possibility. It is also characte-
From the sociological point of view mass culture is not ristic that French sociologists are morę indulgent towards
regardsd only as a source of esthetic experience, of information, mass culture than are American sociologists. This is probabely
instruction and distraction. It is also considered as an impor- connected with the qualitative differences between the mass
tant agent of gratification of psycho-social needs. A good cultures of these two countries.
exemple of such functions is to be found in the influence of As it has been stressed, the character of mass culture varies
the family serials produced by the radio and television of from country to country notwithstanding the similarities of
marsy countries. The world-wide popularity of these serials its formal traits and the world-wide diffusion of some of its
is ccnnected with the gratification derived from them by elements. In every country the generał type of mass culture
brcad sections of the public. It is clear that this type of pro- is modified by different conditions. Mass culture in Poland
duct;on is not to be judged on its esthetic and intellectual represent the modifications characteristic for a socialist country
merits which are generally rather poor. Such too, is the case rnoulded by particular historical traditicns and recent rapid
with the confession stories published by women's magazines, social and economic changes.
and with the local information of the daily press. Western critics of mass culture often opposs mass culture
Subordinated to the principle of „human interest", mass in socialist countries on the one hand as subordinated to pro-
culture exhibits a peculiar kind of humanism, often poor in pagandistic and educational principles, to mass culture in the
form and expression but providing a gratification which is West on the other hand, which they describe as serving pri-
not found always and by all in great modern art. Such reiarily the aims of entertainment, Such opposition, however,
elements of mass culture as the familial serials have taken crjnnot be regardod as absolute. Mass culture in the West does
ovcr some of the functions fulfilled earlier, in the traditional not quite renounce educational influences and a sociological
local sccieties by personal contacts. They partly replace the analysis of it also reveals propagandistic functions even in
friendly gossip, neighbourhood opinion, the face to face expe- such typical tools of entertainment as comic strips and women's
rience in smali groups which, although they did not disappeare confession magazines.
in large societies, nevertheless changed the scope of their On the other hand in Poland entertainment is recognized
influence. as one of the autcnomous functions of mass culture, although
In contemporary civilization mass culture represents an it is certainly not put before political and educational goals.
Perhaps the most characteristic trait of the organization of replaced the principle of commercial organization mass culture
mass culture in Foland as a socialist country is the elimination in Poland can avoid certain of the cruder and morę yulgar
of the commercial principle. Commercial motivation may roanifestations often connected with this type of culture. There
appear here in the case if individual authors working for the are in Poland no children comic books filled with violence
mass media of communication, but it is held in check by the and crime and no confession magazines for women are pu»
institutions organizing mass culture, which are public bodies fclished. The circulation of sensational periodicals and books
and not private enterprises serving financial aims is restricted, for it is not raised according to the demand ia
The opposition between directed popularization of carefully pursuite of financial gains, while the circulation of raore
selected cultural elements and the spontaneous growth of serious publications is encouraged.
commercial mass culture was strong in Poland even in 19th Mass culture in Poland is shaped under the influence of
century. The particular historical factors conditioning the aeveral tendencies, differing slightly amony themselyes. There
development of the country contributed to the fact that the is, first of all, the strong current fayouring political and edu-
former process of mass culture formation was much etronger cational goals. But it has been recognized for seyeral years that
than the latter. The most radical chauge in cultural develop- a legitimate function of mass culture consists in the satisfaction
ment in present day Poland manifests itself however in the of the tastes of the public, and not in the pure and simple
radical change of ideology and in the expanding volume of manipulation of them. The recognition of the autonomy trf
mass culture. ciitertaining functions now represents an important factor in-
The rapid development of mass culture in Poland after 1945 Sluencing mass culture. Although subordinated mainly to admi-
reproduced the formal pattern of mass culture known all over nistratiye decisions it is also shaped by intellectual criticism.
the world; namely a rapidly groving scope of influence accom- The finał result is a fair degree of pluralism in respect to
panied by the unification of the content. For instance, the contents, forms, esthetic principles and leyels.
number of separate journals of the daily press issued in Poland The current concern of the agencies responsible for the
before the war was morę than three times as great as it is organization of mass culture in Poland is how to foster thO
now, but the avarage circulation of one journal is now ten ciioice considered to be the right one while not renouncing
times as great as before tłie war; the proportion cf newspaper t!:e presentatjon of diyersitied cultural standards and value&
copies for one thousand of the popala tion has grown morę This problem is far frcm £olved, but the results of inyesti*
than three times. The largest circulation of a weekly magazine £ations and eyaluations give grounds for optimism.
in the pre-war period was 200 thousand copies and only two
magazines were published in morę than 100 thousand copies
each. Et present the largest circulation of a weekly is two
million copies and several weeklies exceed 100 thousand. The
number of radio sets has grown frotn 26 to 182 for one thou-
Eand of tbe population.
These numerical changes represent an important expansion
of opportunities for cultural partkipation especially on the
part of the working class and of the peasants. The emergence
of the great heterogeneous audience has posed in Poland too,
the problem of the coromon denominator of mass culture. This
culture is unified as far as the ideological und political prin-
ciples are concerned. But it is diversified and pluralistic from
the point of view of esthetic values and necessarily homoge-
nized. Thanks to the control of public institutions which has
Indeks osób 4 6 g

Indeks pojęć '.'.'"' 472


SPIS RZECZY Summary . . 475

Przedmowa do drugiego wydania 3


Przedmowa *

I. Rozumienie kultury S
Kształtowanie się pojęcia kultury 9. Rozumienie kultury
w antropologii kulturalnej i socjologii 21. Fakty kultu-
ralne — fakty społeczne 42. Integracja i dezintegracja
kultury 49. Klasyfikacja dziedzin kultury i kultura „w
węższym rozumieniu" 59. Propozycja klasyfikacji zjawisk
77

II. Ramy społeczne kultury masowej 94


Określenie kultury masowej 94. Historyczne warunki po-
wstawania kultury masowej 107. Dwa typy więzi spo-
łecznej 119. Krytyka koncepcji masowego społeczeństwa
134. Czas wolny w socjologicznej perspektywie 150. Środ-
ki masowego komunikowania 171

III. Obraz kultury masowej 212


Krytyka kultury masowej: prolog w XIX stuleciu 212.
Krytyka kultury masowej: za progiem umasowienia 254.
Zasada wspólnego mianownika a specyficzność kultury
masowej 287. Homogenizacja kultury masowej a pozio-
my kultury 320. Usprawiedliwienie kultury masowej 358

IV. Szkic zagadnień kultury masowej w Polsce 400


Upowszechnienie kultury w Polsce 400. Pierwszy próg
umasowienia 411. Drugi próg umasowienia 420. Problem
stylu kultury masowej w Polsce 427
Kultura masowa po latach (Posłowie do trzeciego wy-
dania) 453
WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN

Claire M. Renzetti, Daniel J. Curran


KOBIETY, MĘŻCZYŹNI
I SPOŁECZEŃSTWO
(Women, men and society)
Tłum. Agnieszka Gromkowska-Melosik
Redakcja naukowa: Zbyszko Melosik
Autorzy, uznani wykładowcy socjologii, w wyczerpują-
cy sposób analizują różne obszary życia społecznego
z perspektywy doświadczeń płciowych. Omawiają takie
zagadnienia, jak: rodzina, szkoła, środowisko pracy, po-
lityka, ale także zdrowie i religia. Dokonują porównań
międzykulturowych i historycznych.
Polskie wydanie zostało uzupełnione o informacje do-
tyczące Polski i krajów Europy Środkowo-Wschodniej.
Dla studentów socjologii, nauk społecznych, gender stu-
dies, antropologii i etnologii, dziennikarstwa, psycholo-
gii oraz pedagogiki.
W sprzedaży od grudnia 2005 XXXI + ok. 700 stron, opr. miękka, 16,8x23,8 cm

Antonina Kłoskowska
KULTURY NARODOWE U KORZENI
Kultury narodowe u korzeni to jedna z ważniejszych
polskich prac z socjologii narodu, której oddziaływa-
nie wykracza daleko poza granice Polski. Antonina
Ktoskowska przedstawia w niej najważniejsze zagadnie-
nia związane z problematyką narodu oraz różnorodnym
rozumieniem samego terminu „naród". Autorka zajmuje
się problematyką konwersji narodowych, mniejszości
narodowych i centrum kultury narodowej, a więc kwe-
stiami, które mają znaczenie nie tylko teoretyczne, ale
również praktyczne, a dla wielu osób stanowią wręcz
sedno tożsamości.
Autorka w wyśmienity sposób łączy polską perspekty-
wę oraz polskie problemy z dorobkiem nauki światowej,
proponując jednocześnie autorskie ujęcie omawianych
Wydawnictwo Naukowe PWN SA
zagadnień.
Wydanie IV
Książka polecana socjologom, antropologom i polito-
Arkuszy drukarskich 30,5
logom.
Druk ukończono we wrześniu 2005 r.
Druk i oprawa: GRAFMAR Sp. z o.o. 472 strony, opr. miękka, 14,3x20,5 cm
WYDANIE NOWE
36-100 Kolbuszowa Dolna, ul. Wiejska 43
Zamów przez telefon: 0 801 33 33 88 • www.pwn.pl
Biblioteka Socjologiczna
WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN
W sprzedaży:

Zasady metody socjologicznej


Zbigniew Bokszański Emile Durkheim
TOŻSAMOŚCI ZBIOROWE
Zaangażowanie i neutralność
Książka prof. Zbigniewa Bokszańskiego to pierwsza
Norbert Elias
na rynku polskim systematyczna analiza problemów
związanych z tożsamością we współczesnym świecie.
Autor pokazuje różne sposoby posługiwania się poję- Istota kultury
ciem tożsamości w naukach społecznych. Szeroko oma- Alfred Louis Kroeber
wia kształtowanie się tożsamości etnicznej i narodowej
w kontekście procesów globalizacji. Zwraca również Kulturowe podstawy osobowości
uwagę na problem polskiej tożsamości wobec jednoczą- Ralph Linton
cej się Europy. Książka zawiera zwarte analizy wybra-
nych zjawisk społecznych, które nurtują współczesną Teoria socjologiczna i struktura
Polskę i świat. Pomaga zrozumieć procesy zmian współ- społeczna
czesnego świata. Dla studentów socjologii i innych
Robert K. Merton
nauk społecznych.
296 stron, opr. miękka, 14,3x20,5 cm Gospodarka i społeczeństwo
Max Weber

Ludzie teraźniejsi a cywilizacja


przyszłości
Piotr Sztompka Florian Znaniecki
SOCJOLOGIA WIZUALNA
Socjologia wychowania
Fotografia jako metoda badawcza
Florian Znaniecki
Książka omawiająca w sposób całościowy problema-
tykę stosowania fotografii w badaniach socjologicznych,
analizuje metodę fotograficzną jako uzupełnienie trady-
cyjnych metod socjologii: obserwacji, analizy dokumen-
tów, analizy treści, wywiadu projekcyjnego i procedury
„focus groups".
Autor podejmuje próbę wypracowania standardowych
metod ilościowej analizy obrazu fotograficznego. Książka
prezentuje analizę teorii socjologicznych, dla których
fotografia może być istotną bazą empiryczną i heurystycz-
ną. Podręcznik unaocznia dylematy epistemologiczne,
psychologiczne i etyczne związane ze stosowaniem
fotografii w badaniach społecznych.
184 strony, opr. miękka, 16,8x23,8 cm

Zamów przez telefon: 0 8 0 1 33 33 88 • www.pwn.pl

You might also like