Psychologia I Życie

Psychologia i ycie
7. I .VI 13 A R D O
r e d a k c j a
n a u k o w a
Ida
K u r c z
B o g d a n
W o j c i s z k e
Psychologia i ycie
Z oryginau
Psychology and Life, Thirteenth Edition
Published by arrangement with Addison Wesley Longman, Inc.
Spis treci
Copyright 1992 by Philip G. Zimbardo, Inc.
Tumacze
Ewa CZERNIAWSKA - rozdz. 3
Jan UCZYSKI - Przedmowa, rozdz. 5
Jzef RADZICKI- rozdz. 1 , 2 , 4 , 6 , 9 , 10, 13, 16, 18 oraz Dodatek
Jacek SUCHECKI - rozdz. 7 , 8 . 1 1 , 1 2 , 1 4 , 1 5 . 1 7
Redaktorzy naukowi
prof. Ida KURCZ
prof, Bogdan WOJCISZKE
Ilustracja na okadce
Maria Jarema Kompozycja (1956)
Projekt graficzny
Maryna Winiewska
Redaktorzy
Zesp
Redaktor techniczny
Teresa Skrzypkowska
Copyright for the Polish edition

by Wydawnictwo Naukowe PWN SA
Warszawa 1999
ISBN 83-01-12881-X
Wydawnictwo Naukowe PWN SA
00-251 Warszawa, ul. Miodowa 10
tel.:(022)695-43-21
faks: (022) 826-71-63
e-mail: pwn@pwn.com.pl
httpVAvww.pwn.com.pl
XIII
1
Przedmowa do wydania polskiego

Przedmowa
Rozdzia 1
8
Badanie tajemnic psychiki i zachowania
11
Psychologia: definicje, cele i zadania
20
Historyczne podstawy psychologii
23
Wspczesne kierunki w psychologii
30
Co dalej?
34
Gwne zagadnienia
35
Podstawowe terminy
35
Autorzy waniejszych prac
Rozclzid 2
36
Badania psychologiczne
39
Kontekst odkrywania
44
Kontekst uzasadniania
47
Metody bada psychologicznych
57
Problemy etyczne w badaniach na ludziach i zwierztach
59
Jak sta si rozwanym konsumentem" bada naukowych
64
Gwne zagadnienia
65
Podstawowe terminy
65
Rozclziat 5
146 Rozwijajce si dziecko
Rozdzia v>
66
Biopsychologia i nauka o ukadzie nerwowym
149
Pocztek cyklu yciowego
165
Przyswajanie jzyka
1 72
Rozwj poznawczy
1 79
Rozwj spoeczny i emocjonalny
1 86
Gwne zagadnienia
1 8 7 Podstawowe terminy
1 8 7 Autorzy waniejszych prac
69
Ewolucja, dziedziczno i zachowanie
75
Mzg i zachowanie
89
Ukad dokrewny i ukad nerwowy
Rozdzia 6
94
Ukad nerwowy w dziaaniu
188 Rozwj w cigu caego ycia
105
Ukad nerwowy i wiadome dowiadczenie
191
Rozwj przez cae ycie
196
Okres dorastania
203
Doroso
1 1 0 Nasz reagujcy mzg
;.^,.
1 1 2 Gwne zagadnienia
113
Podstawowe terminy
Rozdzia 4
2 1 1 Staro
2.2XJ
Gwne zagadnienia
221
Podstawowe terminy
114 Psychika, wiadomo i stany alternatywne
Rozdzia 7
1 1 7 Mzg, psychika i dusza
222 Wraenia
119
Natura wiadomoci
225
124
Codzienne zmiany wiadomoci
2 3 4 System wzrokowy
134
Stany rozszerzonej wiadomoci
248
Such
143 Postscriptum: dlaczego wiadomo?
255
Inne zmysy
144
Gwne zagadnienia
Zt)Z
Gwne zagadnienia
145
Podstawowe terminy
2 6 3 Podstawowe terminy
145
Sensoryczny obraz rzeczywistoci
Rozdzia 8
X 377
264 Spostrzeganie
Pamitanie jako proces wytwrczy
381
Dlaczego zapominamy
384
Neurobiologia pamici
388
Gwne zagadnienia
266
Zadanie percepcji
267
Odbir wrae, percepcja, identyfikacja i rozpoznawanie
389
Podstawowe terminy
279
Procesy uwagi
389
287
Procesy organizuja.ee percepcje,
300
Procesy identyfikacji i rozpoznawania
306
Gwne zagadnienia
307
Podstawowe terminy
307
Rozdzia 11
390 Procesy poznawcze
392
Badanie mylenia
396
Mierzenie umysu
403
Struktury mylenia
413
Rozumowanie i rozwizywanie problemw
422
Sdzenie i podejmowanie decyzji
Badania nad uczeniem si
432
Gwne zagadnienia
Warunkowanie klasyczne - uczenie si przewidywalnych sygnaw
433
Podstawowe terminy
Warunkowanie sprawcze - uczenie si o konsekwencjach
433
Rozdzia 9
..y, 308 Uczenie si i analiza zachowania
310
V\ 3 1 4
325
*v t v i v .
J Jo
Uczenie si, biologia i procesy poznawcze
;. 3 4 8
Gwne zagadnienia
Rozdzia 12
349
!. 3 4 9
Podstawowe terminy
434 Motywacja
.
K;
i&zdziai io
350
'-'' 3 5 3
" A
Pamitanie i zapominanie
Czym jest pami?
*?
:'
;
'"'
'l
-,
^ u
>. ' ' %
436
Rozumienie motywacji
440
Perspektywy teoretyczne
447
Gd i jedzenie
450
Motywacja seksualna
460
Motywacja osigni i pracy
468
Gwne zagadnienia
360
Pami sensoryczna
364
Pami krtkotrwaa
469
Podstawowe terminy
. ;, 3 6 9
Pami dugotrwaa
469
Rozdzia 13
470 Emocje, stres i psychologia zdrowia
473
Emocje
484
Stres ycia
499
Jak radzi sobie ze stresem
576
Diagnoza i my
579
Gwne zagadnienia
581
Podstawowe terminy
581
Rozdzia 16
504
Psychologia zdrowia
514
Gwne zagadnienia
582 Psychologia spoeczna
515
Podstawowe terminy
586
Przemony wpyw sytuacji
515
604
Konstruowanie rzeczywistoci spoecznej
616
Rozwizywanie problemw spoecznych
622
Gwne zagadnienia
623
Podstawowe terminy
623
Rozdzia 14
516 Rozumienie ludzkiej osobowoci
519
Psychologia osoby
52 1
Teorie typw i teorie cech
528
Teorie psychodynamiczne
534
Teorie humanistyczne
5J6
Teorie spoecznego uczenia si i teorie poznawcze
Rozdzia 17
624 Psychopatologia
626
Natura zaburze psychicznych
541
Teorie jani
633
Klasyfikacja zaburze psychicznych
543
Zestawienie teorii osobowoci
635
Gwne typy zaburze psychicznych
546
Gwne zagadnienia
651
Zaburzenie schizofreniczne
547
Podstawowe terminy
658
Orzekanie, kto jest nienormalny
J4/
662
Gwne zagadnienia
663
Podstawowe terminy
663
Rozdzia 15
548 Rnice indywidualne
Rozdzia 18
551
Co to jest pomiar?
553
Metody pomiaru
664 Terapie majce na celu zmiany osobowociowe
559
Pomiar inteligencji
667
Kontekst terapeutyczny
570
Pomiar osobowoci
672
Terapie psychodynamiczne
676
Terapie behawioralne
685
Terapie poznawcze
600
Terapie egzystencjalno-lnimanistycznc
6 9 2 Terapie biomedyczne
696
Czy terapia jest skuteczna?
7 0 5 Krtki osobisty komentarz na zakoczenie

706
Gwne zagadnienia
707
Podstawowe terminy
707
Przedmowa
do wydania
polskiego
Dodatek
708 Statystyka i ycic: od analizy danych
do wnioskw
710
Analiza danych
7 1 7 Jak wprowadzi w bd za pomoc statystyki
719
747
801
810
Sownik
Bibliografia
Indeks osb
Indeks rzeczowy
Zdroworozsdkowa refleksja nad czowiekiem, powodami

jego decyzji i postpowania, przey i sdw, towarzyszy
ludziom zapewne od pocztku ich istnienia. Jednak stosunkowo niedawno, bo dopiero w osiemdziesitych latach
XIX wieku, refleksja nad czowiekiem zacza nabiera
naukowego ksztatu w postaci psychologii. Powiada si
wic, e psychologia ma za sob wprawdzie dugie dzieje,
ale bardzo krtk histori. Niemale wszystkie naukowo
udokumentowane prawidowoci rzdzce ludzk psychik
i zachowaniem znane s co najwyej od kilku dziesitek
lat, podczas gdy wiele praw fizyki czy chemii znamy od
stuleci. Psychologia pojawia si jako odrbna nauka empiryczna zdumiewajco pno, cho w tej chwili rozwija si
bardzo intensywnie. Ocenia si, e w zawodzie psychologa
(praktyka czy badacza) pracuje w tej chwili na wiecie
ponad 300 tysicy osb, a liczba ta szybko ronie - w samej
Polsce studiuje obecnie psychologi okoo 10 tysicy osb.
Rozwj psychologii (w sensie wzrostu liczby osb
praktycznie wykonujcych ten zawd i liczby prowadzonych bada empirycznych) niewtpliwie wspwystpuje
z demokratycznym porzdkiem politycznym, gospodark rynkow i zamonoci spoeczestwa. Nie byoby
mdrze twierdzi, e psychologia czyni spoeczestwo
demokratycznym, rynkowym i zamonym. Ale gwnie
takim spoeczestwom psychologia jest potrzebna i by
moe dopiero pojawienie si tego rodzaju spoeczestwa stworzyo masowe zapotrzebowanie na t nauk.
Psychologia jest zbdna w spoeczestwie totalitarnym,
poniewa jednostka nie ma w nim znaczenia. Jest niepotrzebna w spoeczestwie zdominowanym przez producentw dbr, poniewa i tak kady produkt zostanie
zbyty bez rozpoznania, kim jest potencjalny nabywca
i czego on pragnie. Jest zbdna w spoeczestwie biednym i zapnionym technologicznie, poniewa ma ono
do przezwycienia wiele przeszkd znacznie prymitywniejszych ni te, w ktrych pokonaniu pomaga psychologia. Natomiast psychologia wydaje si konieczna w
spoeczestwach, ktrych obywatele dysponuj du
swobod dokonywania wyborw konsumenckich, politycznych i w ogle yciowych. Bowiem tylko znajomo
prawidowoci rzdzcych ludzk psychik i postpowaniem pozwala ludzkie wybory przewidywa, a w pewnym stopniu take i je ksztatowa - przy poszanowaniu
podmiotowoci i swobody wyboru jednostki.
Tak wic pne pojawienie si psychologii jest niejako kompensowane du intensywnoci jej rozwoju,
ktry owocuje szybkim przyrostem wiedzy. Wanie szybki
przyrost wiedzy jest gwnym powodem, dla ktrego
Philip Zimbardo w niniejszym wydaniu w istocie od
nowa napisa t ksik. Wymagao to ponownego przetumaczenia na jzyk polski jej trzynastego w oryginale
wydania. Obecna edycja polska Psychologii i tycia jest
owocem tych wanie prac translacyjnych - tumaczy,
wydawcy i redaktorw naukowych tumaczenia.
Psychologia i tycie jest ksik nie tylko bardzo wspczesn, ale i klasyczn - jej pierwsze wydanie (autorstwa
Floyda Rucha) ukazao si w roku 1937 i stao si swoistym
pierwowzorem amerykaskiego" podrcznika psychologii na poziomie podstawowym. Jest to podrcznik amerykaski" w dwojakim sensie - po pierwsze dlatego, e wikszo przywoywanych w nim bada zostaa wykonana
w tym wanie kraju, po drugie za dlatego, e podejmuje
szereg wiadomych, dobrze przemylanych zabiegw
majcych na celu uatrakcyjnienie wykadanych treci.
Amerykaski rodowd Psychologii i ycia w tym
pierwszym sensie jest w duym stopniu nieunikniony wikszo wspczesnych bada psychologicznych prowadzona jest w Stanach Zjednoczonych, co zreszt doty-
czy obecnie take wielu innych dziedzin nauki. Rodzi to

oczywicie pytanie, jak dalece prawidowoci opisywane
w tej pracy maj charakter oglny, a jak dalece s specyficzne dla spoeczestwa jedynie amerykaskiego.
Coraz liczniejsze badania midzykulturowe oraz badania psychologiczne wykonywane w innych krajach, w tym
rwnie w Polsce, skaniaj nas do opinii, e niemale
wszystkie prawidowoci tu omawiane maj charakter
oglny. Dotyczy to procesw psychicznych silnie zwizanych z biologiczn struktur naszego organizmu (jak
odczuwanie blu i godu czy widzenie barw lub' rozwj
motoryczny). Dotyczy take takich uniwersalnych u ludzi
jako gatunku zjawisk, jak wyksztacanie si struktur poznawczych czy kompetencji jzykowej (cho ludzie rnych
kultur ucz si oczywicie rnych jzykw, rozwj jzyka
wykazuje zdumiewajce podobiestwa u osb z rnych
kultur). Uniwersalizm prawidowoci psychologicznych
dotyczy nawet tak silnie kulturowo uwarunkowanych zjawisk jak tre i funkcjonowanie stereotypw. Na przykad
w badaniach prowadzonych w okoo trzydziestu krajach
stwierdzono du jednorodno stereotypw kobiecoci
(uczuciowo, opiekuczo, nastawienie na relacje spoeczne) i mskoci (ambicja, agresywno, zdecydowanie,
nastawienie na sprawczo i zadania).
Wszystko to nie znaczy oczywicie, e zrnicowanie kulturowe mona czy naley pomin. Jednak podstawowe prawidowoci rzdzce ludzk psychik i zachowaniem s na tyle oglne, e nie ma wielkiego znaczenia,
czy stwierdzono je na osobach badanych pochodzcych
Sierpie 1999
z USA, czy z Polski. Innymi sowy, cho Psychologia i ycie

odwouje si do amerykaskich przykadw z ycia,
znaczna wikszo opisywanych w niej prawidowoci
stosuje si take do realiw naszego kraju.
Psychologia i ycie jest amerykaska take i w formie:
jest ksik, ktra stara si spodoba, przycign uwag i
- w najlepszym sensie tego sowa - dobrze sprzeda
przekazywan wiedz. Kady rozdzia rozpoczyna si
przedstawieniem maego studium przypadku" - opisu
konkretnego zdarzenia z ycia jakiej osoby, stanowicego
yw ilustracj ktrego z zagadnie poruszanych w tym
rozdziale. Przekadalno omawianych prawidowoci i teorii na konkretne problemy yciowe zapewniaj te
zamieszczone w kadym rozdziale zblienia powicone
dwojakiego rodzaju zagadnieniom - problematyce uzalenie i problematyce ekologicznej. Poszczeglne partie
materiau zakoczone s podsumowaniami, ktre wiecz
take kady z rozdziaw. Dobrym pomysem jest rozpoczynanie lektury kadego rozdziau od uwanego zapoznania si z jego podsumowaniem. Dydaktycznych walorw
tej ksiki dopeniaj listy podstawowych terminw wymienionych na zakoczenie kadego rozdziau, a take sownik
umieszczony na kocu pracy.
Zgodnie ze swym tytuem, Psychologia i ycie ttni
yciem, co nie przeszkadza jej by rzetelnym rdem
informacji o wspczesnym stanie wiedzy psychologicznej. Philip Zimbardo nie kryje swej fascynacji psychologi. Mamy nadziej, e dla Czytelnika rwnie fascynujca
okae si ta ksika.
Bogdan Wojciszke
Przedmowa
o nauczyciela
prowadzcego zajcia
Czy wiesz, e trzymasz w doniach maleki kawaek historii? Psychologia i ycie jest najstarszym znajdujcym si
w cigej sprzeday podrcznikiem psychologii. Od pierwszego wydania w roku 1937 Psychologia i ycie suya
jako model dla wszystkich pniejszych podrcznikw
psychologii poziomu podstawowego. Wczeniej ksiki
psychologiczne odzwierciedlay teoretyczne pogldy
autorw i byy pisane w rwnej mierze dla fachowcw,
jak i dla studentw. Ksika Floyda Rucha z 1937 roku
zmienia ten stan rzeczy poprzez zaprezentowanie neutralnego, eklektycznego przegldu gwnych dziedzin
psychologii, przedstawienie jej empirycznej strony
w sposb interesujcy dla studentw, oraz poprzez nadanie materiaowi treciowemu praktycznego ukierunkowania.
Przejem autorstwo tej popularnej pracy w roku
1969 i przygotowaem ostatnich sze wyda. Moim
celem byo utrzymanie oryginalnej perspektywy przy
jednoczesnym zachowaniu naukowych rygorw oraz
zwizku psychologii z problemami yciowymi. W kadym wydaniu nowe teoretyczne punkty widzenia i wane
wspczesne badania integrowane byy z klasycznymi
studiami i uznanymi zasadami. Zadanie integrowania
staje si coraz trudniejsze w miar zwikszania si iloci
informacji dostpnych w psychologii i pokrewnych
naukach. Jednake wyzwanie to jest oywczym dowiadczeniem uczenia si jakiego doznaj, przystpujc do
przygotowania kadego nowego wydania Psychologii
i ycia.
Nowoci i usprawnienia
Aby przezwyciy fatum zwizane z trzynastym wydaniem tej klasycznej ksiki i aby uczyni z jej czytelnikw triskaidekafilw (mionikw liczby 13), to wydanie
Psychologii i ycia przygotowaem bardziej starannie ni
wszystkie poprzednie. Moje wysiki wspierane i ukierunkowywane byy przez nowego wydawc, HarperCollins,
ktry zaproponowa now perspektyw edytorsk,
skoncentrowan na zachowaniu tego, co byo najlepsze
w poprzednich wydaniach i ulepszeniu niemal wszystkich aspektw ksiki. Rozpoczlimy prac od
najintensywniejszego procesu recenzenckiego, jakiemu
ksika ta zostaa kiedykolwiek poddana. Ponad 25
nauczycieli i naukowcw dokonao recenzji poprzedniego wydania, a dziesitki innych osb oceniay robocze wersje wydania obecnego. Oprcz setek stron ich
uwag krytycznych wielce pomocne okazay si rwnie
komentarze studentw i moich kolegw. To wydanie
opiera si na nowych zaoeniach, powstaych dziki
pomocy recenzentw, zaoeniach widocznych w organizacji ksiki i w jej pedagogicznej strukturze.
Dodatkowo kade zdanie zostao dokadnie ocenione
z punktu widzenia trafnoci, wartoci informacyjnej,
czytelnoci i stylu. Moim celem byo stworzenie podrcznika o charakterze wprowadzenia - interesujcego
i prawidowego, wcigajcego i dostarczajcego informacji Tobie i Twoim studentom. Spjrzmy najpierw na
zmiany w organizacji i treci, a nastpnie na zmiany
w podejciu pedagogicznym.
Nowe waciwoci organizacji i treci

Pierwszym problemem przy zmienianiu tej ksiki byo
zaprezentowanie dziaw psychologii w kolejnoci, ktra
byaby znana wikszoci wykadowcw, a zarazem elastyczna na tyle, by mona j byo dopasowa do cykli
ksztacenia o rnej dugoci oraz do rozmaitych zainteresowa rnych zbiorowoci wykadowcw i studentw.
Drugi problem to spenienie powyszych wymaga przy
rwnoczesnym spenianiu kolejnych wymogw: budowania na wiedzy czytelnika-studenta i utrzymywania istotnego cigu i rozwoju idei w obrbie rozdziaw i pomidzy nimi. Na przykad, w otwierajcym ksik rozdziale
przedstawione s podstawowe perspektywy teoretyczne,
ktre staj si zasadami organizacji tematycznej w rozdziaach nastpnych, zwaszcza w tych dotyczcych
motywacji, osobowoci, psychopatologii i psychoterapii.
Poniej przedstawiam niektre uzupenienia, usprawnienia i zmiany, na ktre przede wszystkim chc zwrci
Twoj uwag.
Psychologia ewolucjonistyczna oferuje now" perspektyw na wiele aspektw funkcjonowania poznawczego, emocjonalnego i behawioralnego; to zagadnienie pojawia si. po raz pierwszy w tym wydaniu,
a zawarte w nim stwierdzenia i ostatnie badania
wzbogacaj wiedz studentw.
Rozdzia powicony metodom badawczym (2.) zosta
zrestrukturyzowany wok poj Kontekstu Odkrycia
(Context of Discovery) - gdzie tworz si dobre pomysy
i faszywe przekonania a take gdzie nieobiektywne
obserwacje mog by kontrolowane - oraz Kontekstu
Osdu (Context ofjustification) - gdzie testujemy i oceniamy hipotezy oraz okrelamy rzetelno naszych
przekona. Dodano now sekcj o etyce bada i interwencji wraz z dyskusj nad prowadzonymi w psychologii eksperymentami na zwierztach.
Biopsychologia przeniesiona zostaa do Rozdziau 3.
i rozszerzona, niektre czci jej prezentacji uproszczono i mocniej powizano z zainteresowaniami studentw.
Rozdzia o wiadomoci (4.) naley do najbardziej interesujcych dla studentw; przedstawia nowe badania
i dyskusj zagadnie takich jak zaburzenia snu, marzenia senne, narkotyki i hipnoza. Rozdzia zawiera prb
okrelenia konceptualnych ram dla bada nad wiadomoci jako wan, odrbn dziedzin psychologii.
Przedstawienie psychologii rozwoju w penym cyklu
ycia w Rozdziaach 5. i 6. zaznajamia studentw
z problemami wieku, stadiw rozwojowych i procesw ludzkiego rozwoju w sposb, ktry pozwoli
zrozumie, czym jest rozwijajca si osoba, a nie
sprowadza si tylko do przedstawienia abstrakcyjnych zmiennych i procesw; cakowicie nowy rozdzia
o adolescncji, dorosoci i starzeniu si znacznie
zwiksza warto tego wydania ksiki.
Rozdzia o wraeniach (7.) zosta napisany cakowicie
na nowo tak, aby zamiast wymieni i opisa jedynie
sensoryczne fakty, wyjani zoone procesy senso-
ryczne na poziomie psychologicznym oraz ich fizjologiczne funkcjonowanie.

Rozdzia o spostrzeganiu (8.) wzbogacono now
sekcj powicon uwadze dla lepszego zintegrowania i wyjanienia sekwencji procesw percepcyjnych.
Rozdzia o warunkowaniu i uczeniu si (9.) zosta uporzdkowany dla podkrelenia wanych historycznie
wydarze, kluczowych poj i paradygmatw oraz
ogranicze w uoglnieniach analiz zachowania.
Rozdziay powicone pamici i procesom poznawczym (10. i 11.) zmieniono poprzez wzbogacenie ich
nowymi wynikami bada przy rwnoczesnym zachowaniu klasycznych eksperymentw; uaktualniono
fragmenty dotyczce amnezji, biologicznych procesw pamici, sdzenia i podejmowania decyzji.
Rozdzia o motywacji (12.) zawiera nowy przegld historyczny teorii i podej badawczych oraz nowe rozszerzone przedstawienie ludzkiego seksualizmu
wcznie z dyskusj na temat problemw gwatu,
homoseksualizmu i uzalenie seksualnych.
Emocje poczone zostay ze stresem, radzeniem
sobie i psychologi zdrowia w Rozdziale 13. dla pokazania ich wzajemnych powiza; fragmenty dotyczce
stresu i psychologii zdrowia znacznie poszerzono
wczajc aktualne teorie i wyniki bada.
Teoria osobowoci i pomiar rnic indywidualnych
zostay lepiej zintegrowane w Rozdziaach 14. i 15.;
zoone kwestie konceptualne rozjaniono, teorie
przedstawiono krytycznie, nowe podejcia i gwne
testy psychologiczne jasno opisano, a kontrowersyjne
zagadnienia zwizane z niewaciwym uywaniem
testw przedyskutowano.
Nowy rozdzia o psychologii spoecznej (16.) zastpi
wczeniejsze dwa rozdziay i prezentuje uporzdkowany, gboki przegld najwaniejszych poj wyaniajcych si z nowoczesnej psychologii spoecznej:
wpyw si sytuacyjnych, budowa spoecznej rzeczywistoci oraz wykorzystanie odpowiednich bada spoecznych dla polepszenia kondycji ludzkiej.
Gbokie zmiany zaszy w rozdziaach powiconych
psychopatologii i terapii (17. i 18.), w wyniku czego
diagnozy zawarte w podrczniku DSM-III-R lepiej powizano z zagadnieniami konceptualnymi, badaniami
i praktycznymi zastosowaniami, przy jednoczesnym
skoncentrowaniu si w bardziej szczegowy sposb
na wybranych rodzajach zaburze umysowych i ich
leczeniu.
Nowy dodatek o analizie danych i technikach statystycznych wykorzystuje rzeczywiste dane z bada,
w ktrych porwnywaem rne typy mordercw na
kilku psychologicznych dymensjach.
Nowe waciwoci pedagogiczne

Pedagogika jest zabawnym sowem; w rzeczywistoci
odnosi si ono do wszystkich strategii, jakie przyjmujemy dla uczynienia uczenia si studentw bardziej efektywnym. Pedagogika jest stylem, dodanym przez kadego
nauczyciela do treci, stylem spajajcym t tre w jednolit cao w wikszej mierze ni proste zsumowanie
czci. Jest to sposb, w jaki idee czyni si przystpnymi. Bardziej ni kiedykolwiek wczeniej pracowaem nad
pedagogik Psychologii i ycia tak, by wydanie to byo
przyjazne uytkownikowi". Poniej przedstawiam zmiany w zakresie pedagogicznych waciwoci ksiki.
W tym wydaniu zwikszona zostaa atrakcyjno
kadego rozdziau poprzez dodanie interesujcych
fragmentw, takich jak wiele nowych Otwierajcych
Przypadkw {Opening Case). Te ywe prezentacje indywidualnych przypadkw stanowi ilustracj podstawowych tematw; do ilustracji tych czynione s
czste odniesienia w treci rozdziau, a ich celem jest
przycignicie uwagi studentw. Na przykad, przypadek cierpicego na paraplegi wspinacza wysokogrskiego wprowadza nas w zagadnienie motywacji
na najwyszym poziomie jej intensywnoci; historia
Howarda Hughesa dostarcza fascynujcego studium
rozwoju osobowoci; przypadek Heleny Keller pozwala uchwyci istot wrae, a wspomnienia osoby
uratowanej z obozu koncentracyjnego, na temat
ciekawoci jako podstawowej ludzkiej cechy nawet
w warunkach pieka obozu, su jako wprowadzenie
do psychologii poznawczej.
Poprzedni cig ramek zawierajcych Zblienia (popularne wrd studentw i zbiene z gwnymi punktami rozdziau) zosta rozszerzony; wystpuj teraz
dwa rodzaje Zblie, z ktrych jedne dotycz psychologii rodowiskowej a drugie uzalenie, przy
czym te ostatnie szczeglnie szeroko prezentuj
takie zagadnienia, jak narkomania, alkoholizm, nikotynizm, uzalenienie od hazardu i seksu. Kade
Zblienie przedstawia wyniki bada, kontrowersj,
dyskusj lub wiczenie dla studentw, odnoszce si
do poruszanego w tym Zblieniu tematu. Te nowe
Zblienia bezporednio dotycz istotnych zagadnie
poruszanych w rozdziale, uwypuklajc inn perspektyw lub wykorzystujc informacje zawarte w rozdziale do lepszego poinformowania studenta o zagadnieniu przedstawionym w Zblieniu. Na przykad,
w rozdziale o rozwoju w penym cyklu ycia studenci
proszeni s o zaprojektowanie czci przestrzeni mieszkalnej w swoim domu dla osoby starszej - po uprzednim
zapoznaniu si z tym, w jaki sposb przedsibiorca
wykorzysta wiedz o przyzwyczajeniach osb starszych i ich ograniczeniach sensorycznych do zaprojektowania takiej przestrzeni. W rozdziale o procesach poznawczych studenci badaj poznawczy proces
podejmowania decyzji w miar studiowania debaty
obrocw rodowiska naturalnego na temat zabijania
wielorybw dla celw naukowych. W rozdziale o metodach badawczych analizuj wojn o narkotyki",
rozwaajc, jak wnioski zale od poprawnego lub
niepoprawnego sposobu wykorzystania statystyki.
W rozdziale powiconym terapii studenci na podstawie dyskusji, w ktrej opinie psychologw przeci-
wstawiane s opiniom autorytetw medycznych, rozwaaj czy leczenie alkoholikw powinno polega na
cakowitej abstynencji czy na kontrolowanym piciu.
Nowe Podsumowania (wewntrz rozdziaw) (interim
summary) w obecnym wydaniu kocz niemal kad
z gwnych czci rozdziau/tak aby da studentom
moliwo dokonywania przegldu gwnych idei
prezentowanych w danym fragmencie, zanim przejd
oni do czci nastpnej.
Gwne Zagadnienia powicone uchwyceniu najwaniejszych punktw (recapping main points summary)
zamieszczone po gwnych czciach w kadym rozdziale dopomog studentom ukierunkowa wysiki

w ich studiach.
Na kocu kadego rozdziau zamieszczono list Podstawowych Terminw oraz spis Autorw Waniejszych Prac. Terminy te i nazwiska zostay w tekcie
wyrnione wytuszczon czcionk.
Sownik rozszerzono o ponad 200 terminw, niektre
definicje zredagowano na nowo oraz rozszerzono
list wanych autorw.
Wane idee s zarysowywane w rozdziaach w sposb umoliwiajcy ich atwe zapamitanie i pniejsze wydobycie z pamici.
W tym wydaniu wykorzystano wicej przykadw,
metafor i analogii ni w jakimkolwiek wczeniejszym
wydaniu tej ksiki, tak by tchn ycie w abstrakcyjne pojcia.
Spdzilimy wiele czasu i woylimy wiele twrczego wysiku w opracowanie ilustracji rysunkowych i fotograficznych skoordynowanych z kluczowymi pojciami i wzbogacajcych je w kadym
rozdziale.
To wydanie zawiera wybr bada i fotografii zaczerpnitych z programw telewizyjnej serii Discovering
Psychology, ktra moe by wartociowym dodatkiem.
Aktualno
Dziki mojemu trwajcemu cae ycie zaangaowaniu
w nauczanie jestem zorientowany w najnowszych
osigniciach psychologii oraz w zmieniajcych si zainteresowaniach studentw. Cigle odkrywam nowe
radoci pynce z nauczania wprowadzenia do psychologii zarwno na wykadach dla duych grup
suchaczy (do 750 osb), jak i na maych seminariach dla
tuzina uczestnikw. Dziki nauczaniu asystentw
w ramach praktycznego kursu efektywnego nauczania
jestem zmuszony do cigej reewaluacji strategii i taktyki nauczania, ktre znajduj zastosowanie w rozmaitych
podejciach w nauczaniu.
Wyjtkowe dla tego wydania Psychologii i ycia jest
moje dowiadczenie zdobyte podczas trzyletniej pracy
nad seri telewizyjnych programw o psychologii, Jako
gwny doradca naukowy, scenarzysta i gospodarz serii
Discovering Psychology (wyprodukowanej przez bostosk
stacj telewizyjn WGBH) mogem powici wiele czasu
1-,
na przemylenie najwaniejszych idei, zasad, teorii

i bada w psychologii. Spdziem wiele godzin na dyskutowaniu podstawowych zagadnie z wybitnym zespoem
dziesiciu doradcw naukowych, ktrzy dopomogli mi
w wyostrzeniu spojrzenia i dostarczyli alternatywnych
perspektyw na sposoby prezentowania naszych zagadnie szerokiej publicznoci i studentom. Projektowanie
rodkw sucych przekadaniu psychologii na wizualne
obrazy i sowa dostpne szerokiej publicznoci rozszerzyo moj zdolno do przekazywania tych zagadnie
moim studentom, a take, mam nadziej, Twoim. Prbowaem wczy w to wydanie Psychologii i ycia wikszo
z tego, co odkryem przygotowujc 26-odcinkow seri
programw telewizyjnych. Produkt kocowy wszystkich
tych wysikw jest, mam nadziej, poczeniem dostpnoci, rwnowagi i obszernoci.
Dostpno, rwnowaga i obszerno
Obok ulepsze organizacyjnych i pedagogicznych ju

wymienionych, wiele innych waciwoci czyni informacje
zawarte w tej ksice dostpnymi szerokim krgom studentw o rnych zdolnociach. Te waciwoci obejmuj
pytania i osobiste przykady podawane przez autora,
wiczenia dla studentw, prezentacje, wiczenia na krytyczne mylenie, listy specjalnych rde do wykorzystania przez studentw, oraz osobist, ukierunkowan na
studentw informacj na takie tematy, jak testowanie
psychologiczne, zdrowie i dobre samopoczucie, zaburzenia snu, pokonywanie stresu, gwat, AIDS i zdrowie psychiczne. Dostpno osigana jest te przez zastosowanie
stylu pisarskiego o duej czytelnoci i budzcego zainteresowanie czytelnika; studenci zauwa zapewne, e
ten styl pisarski by gwnym priorytetem w przygotowywaniu nowej wersji Psychologii i ycia.
Rwnowaga oznacza wiele rzeczy w podrczniku psychologii kursu podstawowego. Rwnowaga midzy
stanowiskami konceptualnymi i teoretycznymi osignita
zostaa drog przedstawienia piciu gwnych podej poznawczego, behawiorystycznego, psychodynamicznego, biopsychologicznego i humanistycznego - wraz
z podejciem nowym, zyskujcym coraz wicej zwolennikw: psychologi ewolucjonistyczn. Te zrnicowane
perspektywy zostay zarysowane w Rozdziale 1., a nastpnie stosowane s jako tematy organizujce tre
w wielu nastpnych rozdziaach. Ksika w zaoeniu ma
by eklektyczna i bezstronna pod wzgldem orientacji
teoretycznej, czemu suy przedstawianie tego, co jest
najlepsze w kadym z tych podej w trakcie oceniania
ich trafnoci w aspekcie rozmaitych zagadnie i zastosowa praktycznych.
Rwnowaga oznacza rwnie zestawianie tego, co
najlepsze w dawnej psychologii z nowociami. W tym
celu pozostawiem w ksice te klasyczne studia, ktre
tworz fundamenty wikszoci naszej wiedzy w zakresie
psychologii i doczyem do nich najnowsze wyniki
i wyaniajce si paradygmaty badawcze (kwestionujce
piagetowskie stadia, mity narose wok starzenia si
i konekcjonistyczne podejcie w badaniach sieci neuronalnych). Potwierdzeniem wczenia wspczesnych

bada jest powikszenie bibliografii o 1100 pozycji.
Rwnoczenie to wydanie w wikszym stopniu ni wydania poprzednie korzysta z historycznego kontekstu dla
umoliwienia studentom docenienia intelektualnych
rde wanych idei i kontrowersji w psychologii.
Rwnowaga odnosi si take do wizania rygorystycznych bada naukowych i wzniosych teorii z praktycznymi zastosowaniami do zagadnie wywodzcych
si z ycia. Szczegy bada uwidocznione s w maych
moduach, co wyodrbnia ich procedur i rezultaty od
uoglnie czynionych w tekcie. Jednoczenie, jak wynika to z tytuu ksiki, w jej tekcie nieustannie psychologia miesza si z yciem, to, co abstrakcyjne z tym, co
praktyczne, to, co naukowe ze stosowanym. W jednym
z Otwierajcych Przypadkw opisano, jak bd popeniany przez pilotw, ktry doprowadzi do wielu wypadkw lotniczych, zosta skorygowany na skutek odkrycia
psychologicznej iluzji powstajcej u pilotw w pewnych
warunkach lotu. Jedno ze Zblie opisuje nowe badania
prowadzone w Szwecji, ktre zmniejszyy w skali krajowej przemoc wrd uczniw poprzez zmian w otoczeniu spoecznym stymulujcym wczeniej tak agresj.
Jeszcze inne Zblienie wyjania, dlaczego studentki college'w s bardziej skonne upija si ni studenci. Jeden
z gwnych fragmentw ksiki powicony jest praktycznym strategiom radzenia sobie ze stresem i sposobom
na rozwinicie zdrowego, optymistycznego punktu
widzenia.
Psychologia i ycie ma by obszerna w stopniu wystarczajcym dla usatysfakcjonowania najbardziej wymagajcych nauczycieli, a zarazem pozbawiona pedantycznoci
polegajcej na zarzuceniu pocztkujcego studenta nadmiarem szczegw. Przedstawienie wanych tematw,
takich jak biopsychologia, psychologia poznawcza,
uwaga, podejcia midzykulturowe, ludzki seksualizm,
etyka, doroso i starzenie si, zostao rozszerzone.
Tekst raczej wyjania krytyczne procesy i zjawiska, ni
tylko je opisuje. Przykady tego znale mona w nowym
rozdziale powiconym psychologii spoecznej. Przedstawiono w nim odpowiednie wyniki bada, przykady
i systematyczny opis rozwoju kadego z trzech kluczowych pl psychologii spoecznej. Zakres materiau prezentowanego w ksice w poczeniu z wkadem nauczyciela pozwoli przygotowa studentw do zrozumienia,
o czym traktuje wspczesna psychologia i przygotowa
ich studiowania psychologii na wyszym poziomie.
Podzikowania osobiste
Chocia Beatlesi poradzili sobie z niewielk pomoc
swoich przyjaci, ja przetrwaem proces rewizji i produkcji tego wydania Psychologii i ycia jedynie dziki
ogromnej pomocy moich przyjaci. Wykonanie ogromnego zadania napisania ksiki o takim zakresie moliwe
byo jedynie z pomoc wielu przyjaci, kolegw, studentw oraz pracownikw redakcji nowego wydawcy,
HarperCollins. Z wdzicznoci potwierdzam ich nieoceniony wkad na kadym etapie tego przedsiwzicia zbiorowo, a teraz indywidualnie.
Louise Carter, psycholog rozwojowy z wyksztacenia
i utalentowana pisarka, pracowaa ze mn nad oywieniem Otwierajcych Przypadkw i Zblie. William
Buskist (Uniwersytet Auburn), autor wybitnego wprowadzenia do psychologii, nie tylko dokona wnikliwego
przegldu poprzedniego wydania, lecz nawet ochotniczo przejrza rozdziay dotyczce uczenia si i biopsychologii. Carlo Piccione, terapeuta i nauczyciel w Stanford, wykorzysta sw wiedz do poprawienia rozdziau
0 psychologii zdrowia.
Zgodnie z najlepsz akademick tradycj nauczycieli
uczcych si od swoich studentw, nauczyem si wiele
tego co jest nowe i aktualne w psychologii od utalentowanych studentw Uniwersytetu Stanford oraz Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley. Ich pomoc miaa wiele
postaci, od pomocy przy rewizji czci rozdziaw po
przygotowywanie zarysw, bibliografii i krytycznych ocen.
Podzikowania nale si Davidowi Bryantowi (pami),
Eileen Donahue (osobowo i pomiar), Barbarze Fredrickson (starzenie si), Derekowi Koehlerowi (osd), Jeffreyowi Millerowi (psychologia ewolucjonistyczn), Donnie
Mumme (rozwj spoeczno-emocjonalny), Cheryl Olson
(motywacja), Ruth Polak (dodatek statystyczny), Marcowi
Shulzowi (psychologia kliniczna), Marii Stone (uwaga),
Peterowi Toddowi (psychologia ewolucjonistyczn i konekcjonizm) i Amandzie Woodward (rozwj mowy).
Rady dotyczce obszarw ich specjalizacji nadeszy
od Kenta Harbera (emocje), Foresta Jourdana (teoria
samowystarczalnoci [self-efficacy theory]), Angeline Lillard (rozwj poznawczy) i Delii Cioffi (spostrzeganie
spoeczne). Uoenie odnonikw w spjn bibliografi
jest dzieem AHssy Crovetti, Lunn Lestiny, Ros McDermott i Petera Myersa. Lyle Brenner otrzymuje podzikowania za uporzdkowanie Sownika.
Wydawca wykaza niezwyky entuzjazm w czynieniu
tego wydania Psychologii i ycia najlepszym z moliwych.
Wszyscy, ktrzy mieli cokolwiek wsplnego z tym zadaniem, traktowali je jakby to bya nowa ksika, ktra
musi odnie sukces. Powicili jej tyle uwagi i troski, ile
zwykle powica si pierwszym wydaniom. Susan Driscoll, w owym czasie Wiceprezes i Redaktor Naczelny
Dziau Nauk Spoecznych i Behawioralnych, a ostatnio
nowy Dyrektor do Spraw Marketingu wydawnictwa HarperCollins, ustanowia wysoki standard swoim cakowitym zaangaowaniem w zorganizowanie najlepszego
zespou i dooeniem stara do uzyskania najwyszej
jakoci produkcji tego nowego wydania Psychologii
1 ycia w wydawnictwie HarperCollins. Ann Harvey
sprawnie organizowaa prac personelu uczestniczcego
w wytwarzaniu tak wymagajcego produktu. Podzikowania za now pikn szat graficzn nale si
Kierownikowi Produkcji Michaelowi Weinsteinowi, projektantce Kathy Horning i redaktorom graficznym Cheryl
Kycharzak i Carol Parden. Leslie Hawke zredagowaa
materiay pomocnicze w uyteczny program edukacyjny,
ktry wspomoe uczenie si i nauczanie psychologii.

Otis Taylor otrzymuje podzikowania za twrczy wkad
w promocj i marketing ksiki.
Decyzja, aby potraktowa to wydanie Psychologii
i ycia jako now publikacj oznaczaa, e ksika przejdzie przez rozlegy proces redakcyjny. Miaem szczcie
cile wsppracowa ze wspaniaym redaktorem Becky
Kohn. Skoncentrowaa ona sw krytyczn wizj na
poprawieniu struktury rozdziaw, organizacji i uoenia
idei oraz na jasnoci stylu, co, jak mam nadziej, jest
widoczne dla czytelnika. Sarah Lane miaa by jedynie
korektork. Jednake dodaa jeszcze jeden poziom redagowania treci. Cho nigdy nie uczestniczya w adnym
kursie psychologicznym, bya w stania nada rkopisowi
now perspektyw, ktra wymagaa wikszej liczby
przykadw, janiejszych definicji i prostszych wyjanie.
Dzikuj im obu za ich wkad.
Wreszcie, wspomagany byem w tym przedsiwziciu przez mdre porady i recenzje kolegw i nauczycieli
ze wszystkich stron kraju. Wskazywali oni na to, co byo
dobre w poprzednich wydaniach i co powinno zosta
zachowane w wydaniu obecnym, co powinno zosta
opuszczone, a co dodane. Dzikuj kademu z nich,
majc nadziej, e dostrzeg, jak ich wkad przyczyni
si do polepszenia mojego wytworu. Szczeglne
podzikowania kieruj do mojej przyjaciki, koleanki
i ony, Christiny Masach, za to, e zawsze bya na
miejscu, kiedy jej potrzebowaem w czasie tego dugiego procesu. Dzikuj recenzentom w porzdku alfabetycznym:
MARY ALGUIRE, University of Arkansas
EMIR ANDREWS, Memoria University of Newfoundland

GALEN L. BARIL, University of Scranton
ILENE BERNSTEIN, University of Washington
BRUCE M. BONGER, College of the Holly Cross

RICHARD W. BOWEN, Loyola University, Chicago
CHARLES L. BREWER, Furman University
MARVIN BROWN, University of Saskatchewan
RANDY CALDWELL, San Jose State University

DENNIS COGAN, Texas Tech University
THOMAS B. COLLINS, Mankato State University
IMMA CURIEL, University of Maryland, Baltimore County
DEBRAJ. ELLIOTT, Ohio State University
ROBERTA A. EVESLAGE, Johnson County Community College
JOHN L. FLETCHER, Southwest Texas State University
SALLY A. FRUTIGER, Denison University
GRACE GALLIANO, Kennesaw State College

CLAUDIA GRAHAM, Wake Technical Community College
GARY GREENBERG, Wichita State University
RICHARD A. GRIGGS, University of Florida, Gainesville
LAWRENCE GRIMM, University of Illinois, Chicago
PETER HANFORD, Indiana University - Purdue University at
Indianapolis
JAKE W. JACOBS, University of Arizona
MARY L. JASNOSKI, George Washington University

GINNYJEUNEK, Ohio State University
CARL JOHNSON, Central Michigan University
RICHARD A. KASSCHAU, University of Houston
MARK KOPPEL, Montclair State College

JOHN KOUNIOS, Tufts University
T. C. LEWANDOWSKI, Delaware County Community College

WILLIAM A. MCCORMACK, San Jose State University
JERRY MCCULLOUGH, Lenoir Community College
EUZABETH C. MCDONEL, Indiana University-Purdue University at Indianapolis
COLIN M. MACLEOD, University of Toronto, Scarborough
ROBERT W. NEWBY, Tarleton State University
THOMAS OBRIEMSKI, University of Denver
DAN PERKINS, Richland College

MARGARET PHILIP, Mankato State University
SCOTT PLOUS, Wesleyan University
S. JACK RACHMAN, The University of British Columbia

FRANKLYN M. ROTHER, Brookdale Community College
ROBERT SOLSO, University of Nevada
DAVID A. SCHROEDER, University of Arkansas
MARVIN W. SCHWARTZ, University of Cincinnati
COLIN SILVERTHORNE, University of San Francisco
JAMES R. SPEER, Stephen F. Austin State University

TONI L. STRAND, Stetson University
CURTIS THOMSEN, Jersey City State College

LEE VAN SCYOC, University of Wisconsin
Roc E. WALLEY, University of Alberta
ANN WEBER, University of North Carolina, Asheville
LINDAJ. WELDON, Essex Community College
JOHN R. WILLIAMS, Westchester Community College
KAREN B. WILLIAMS, Illinois State University
WILLIAM H. ZACHRY, University of Tennessee
Dzikuj bardzo
o studenta
Rozpoczynasz wanie intelektualn podr przez wiele
obszarw wspczesnej psychologii. Jednake zanim
zaczniesz, chciabym podzieli si z Tob wanymi informacjami, ktre pomog Ci w tej przygodzie. Podr jest
metafor wykorzystywan w caej Psychologii i yciu. Twj
nauczyciel jest kierownikiem wycieczki, tekst ksiki
przewodnikiem, a ja, jego autor, lokalnym przewodnikiem. Celem tej podry jest dla Ciebie odkrycie tego, co
wiadomo o najbardziej niewiarygodnych zjawiskach
w caym wszechwiecie: mzgu, ludzkim umyle i o zachowaniu wszystkich ywych istot. Psychologia traktuje
o rozumieniu podobnie tajemniczych procesw, ktre s
podstaw naszych myli, uczu i dziaa.
Nastpne strony zawieraj oglne pomysy i szczegowe wskazwki, jak posugiwa si t ksik, aby
otrzyma pozytywn ocen za prac na kursie i aby skorzysta jak najlepiej ze wstpu do psychologii.
Strategie studiowania
1. Przeznacz wystarczajc ilo czasu na lektur i przegld
notatek z zaj. Ta ksika zawiera wiele nowych technicznych informacji, wiele zasad do wyuczenia si i cay
sownik nowych terminw, ktre bdziesz musia zapamita. Aby opanowa ten materia, bdziesz potrzebowa co najmniej trzech godzin lektury na kady rozdzia.
2. Rejestruj czas przeznaczony na studiowanie na tym kursie.
Nanie na wykres liczb godzin powiconych na studiowanie (w pgodzinnych interwaach) przypadajcych
na kad sesj tak, by na osi pionowej znalaza si ilo
czasu, a na poziomej kolejne sesje. Wykres stanowi
bdzie wizualizacj Twoich postpw i pokae Ci, kiedy
nie zajmujesz si ksikami, tak jak powiniene.
3. Bd aktywny i zaplanuj swoje studiowanie. Optymalne
uczenie si nastpuje, gdy uczcy si jest aktywnie zainteresowany materiaem, ktrego si uczy. Oznacza to uwane czytanie, suchanie wykadw ze zrozumieniem, parafrazowanie tego, co si przeczyta lub usyszy oraz robienie
dobrych notatek. Wykorzystanie ksiki polega na podkrelaniu kluczowych fragmentw, robieniu notatek na
marginesach oraz streszczaniu punktw, o ktrych si
sdzi, e mog pojawi si w testach. Badania psychologiczne wykazay, e lepiej jest rozoy studiowanie w czasie, pracujc regularnie, ni skomasowa je przed egzaminami. Jeli pozwolisz sobie na zalegoci, bdzie trudno
nadrobi je w panice ostatniej chwili.
4. Skoncentruj si na studiowaniu. Wybierz miejsce, w ktrym
bdziesz najmniej naraony na czynniki mogce przeszkodzi Ci w pracy. Wykorzystuj je jedynie do studiowania,
czytania i wykonywania zada pisemnych - nie rb tam
niczego innego. To miejsce zacznie Ci si kojarzy ze studiowaniem i bdzie Ci atwiej pracowa, kiedy tam usidziesz.
5. Koduj to, co czytasz na uytek przyszych testw. Inaczej ni
przy czytaniu prasy lub ogldaniu telewizji (co czyni si
zazwyczaj dla ich natychmiastowego oddziaywania), czytanie podrcznikw wymaga od czytelnika opracowywania
materiau w specjalny sposb. Musisz cigle nadawa informacjom odpowiedni form (kodowa je) tak, aby mg
wydoby je, gdy zostaniesz o to poproszony na egzaminie.
Kodowanie oznacza streszczanie gwnych punktw danego fragmentu rozdziau w miar jego czytania, powtarzanie
fragmentw (niekiedy na gos) i stawianie pyta, na ktre
chcesz umie odpowiedzie. Powiniene take stara si
przyj perspektyw nauczyciela, przewidujc pytania,
jakie moe on zada i upewniajc si, e znasz na nie
odpowied. Dowiedz si, jaka bdzie forma zaliczenia

tego kursu - esej, test do uzupenienia, test wielokrotnego
wyboru lub test oceny zda pod wzgldem prawdziwoci.
Od formy testu zalee bdzie, na ile bdziesz musia
skoncentrowa si na gwnych ideach, a na ile na
szczegach. Esej i test do uzupenienia wymagaj zaangaowania pamici typu przypominania, natomiast testy
wielokrotnego wyboru i testy prawda-fasz wykorzystuj
pami typu rozpoznawania. (Popro nauczyciela o prbny
test, aby uzyska lepsze wyobraenie o rodzajach pyta na
jakie musisz si przygotowa).
Taktyka studiowania
1. Zacznij od przejrzenia zarysu rozdziau. Pokazuje on
gwne tematy, jakie zostan poruszone, ich kolejno
oraz wzajemne relacje, dajc przegld tego, co czeka Ci
w rozdziale. Spis treci na pocztku kadego rozdziau
zawiera tytuy podrozdziaw pierwszego i drugiego
rzdu. W kadym rozdziale materia jest rwnie
podzielony na bardziej szczegowe podrozdziay trzeciego i czwartego rzdu. Tytuy podrozdziaw ukazuj
struktur rozdziau i s zarazem dogodnymi miejscami,
w jakich mona zrobi przerw lub zakoczy dany etap
studiowania materiau.
2. Przejd na koniec rozdziau i przeczytaj fragment zatytuowany Gwne Zagadnienia, powicony uchwyceniu gwnych
punktw. Znajdziesz tam najwaniejsze idee rozdziau uoone wedug tytuw podrozdziaw pierwszego rzdu,
co da Ci janiejszy obraz tego, co jest treci rozdziau.
3. Przejrzyj rozdzia, aby uzyska pierwsze wraenie na
temat jego treci. Nie przerywaj, nie sporzdzaj notatek;
przejrzyj, jak najszybciej potrafisz (maksymalny czas to
jedna godzina).
4. Wreszcie przeczytaj rozdzia starannie i staraj si opanowa materia poprzez aktywne czytanie, podkrelanie,
sporzdzanie notatek, zadawanie pyta, powtarzanie
i parafrazowanie w miar posuwania si przez tekst (minimalny czas pracy nad jednym rozdziaem to trzy godziny).
Specjalne waciwoci
warte zwrcenia uwagi
1. Otwierajce Przypadki (Opening Case), ktre rozpoczynaj kady rozdzia, zostay napisane dla uchwycenia
i ukierunkowania Twojej uwagi. Przedstawiaj one szeroki zakres ywego, osobistego materiau o zachowaniu
ludzkim w rozmaitych warunkach. Kady otwierajcy
fragment ilustruje centralne zagadnienie rozdziau,
w ktrego dalszym cigu znajduj si zwykle odniesienia
do Otwierajcego Przypadku.
2. Podsumowania oraz Gwne Zagadnienia zawieraj

przegld podstawowych zagadnie, jakie powiniene
zna na podstawie poprzedzajcych podrozdziaw
pierwszego rzdu. Ostatni podrozdzia pierwszego
rzdu nie posiada streszczenia, poniewa nastpuje po
nim streszczenie caego rozdziau.
3. Podstawowe Terminy i Autorzy Waniejszych Prac s
wyrnieni w rozdziaach tustym drukiem, aby zwrci
Twoj uwag. Na kocu kadego rozdziau znajduj si
te ich alfabetyczne listy. Dodatkowo wane psychologiczne terminy zebrane s alfabetycznie na kocu ksiki
w Sowniku wraz z definicjami. Kade sowo wytuszczone w tekcie moe by materiaem testowym.
4. Indeks rzeczowy i indeks autorw na kocu ksiki
zawieraj alfabetyczn list wszystkich terminw, poj
i nazwisk cytowanych w tekcie wraz z numerami stron,
na ktrych mona je znale.
5. Bibliografia, rwnie znajdujca si na kocu, zawiera
bibliograficzne informacje o kadej ksice i artykule
wykorzystanym do udokumentowania tez prezentowanych w tekcie. Dostarcza Ci ona informacji o wartociowych rdach na wypadek, gdyby chcia dowiedzie
si czego wicej o jakim zagadnieniu - na uytek pracy
semestralnej przygotowywanej w ramach tego lub
innego kursu lub po prostu dla zaspokojenia wasnej
ciekawoci. Nazwisko i data umieszczone w tekcie
w nawiasie - (Zimbardo, 1992) - wskazuj autora i rok
publikacji cytowanej pracy. Pen informacj o rdle
znajdziesz w Bibliografii na kocu ksiki. Prace autorstwa wicej ni jednej osoby s zaznaczane w tekcie
poprzez podanie nazwiska gwnego autora z dodatkiem / in.
Takie s moje wskazwki, ktre pomog Ci zwikszy

zadowolenie z udziau w tym kursie i uzyska jak najwicej korzyci z wysiku woonego w jego studiowanie.
Doceniam szans, jak da Ci Twj nauczyciel,
wybierajc jako podrcznik Psychologi i ycie. Zobaczysz, e jest ona rdem wartociowej wiedzy o szerokim zakresie tematw. Wielu studentw twierdzi, e Psychologia i ycie jest znakomitym podrcznikiem do
wykorzystania w przygotowywaniu prac semestralnych
i projektw rwnie na innych kursach. We pod uwag
moliwo zachowania jej w Twojej osobistej bibliotece
cennych rde. Jednake musimy zacz od pocztku,
od pierwszych krokw naszej podry.
Badanie
tajemnic
psychiki
i zachowania
dy biegaczki stany na starcie biegu na 10 000 m (podczas odbywajcych si w 1986 r. akademickich mistrzostw lekkoatletycznych Stanw Zjednoczonych), powszechn faworytk bya
Kathy O. Rekordzistka szk rednich w biegach na trzech dystansach, niedawno ustanowia nowy
akademicki rekord Stanw Zjednoczonych w biegu na 10 000 m. Rodzice Kathy, ktrzy zawsze byli
fanami crki i popierali jej karier sportow, obserwowali start stojc z boku. Kathy rozpocza
powoli, lecz biega zaledwie par krokw za prowadzcymi zawodniczkami. Jej fani wiedzieli, e
potrafi szybko je dogoni. Jednak tym razem Kathy nie wysza na prowadzenie, jak to czynia dotychczas. Zamiast biec razem z innymi, nagle zmienia kierunek. Biegnc swym dugim krokiem zboczya z trasy, po czym wspia si na dwumetrowe ogrodzenie, popdzia boczn ulic i skoczya
z mostu, z wysokoci 15 metrw. Po dziesiciu minutach jej trener znalaz j na betonowym nadbrzeu White River. Miaa dwa zamane ebra, przebite puco i bya sparaliowana od pasa w d.
Nie tylko nigdy ju nie bdzie biega, by moe nie bdzie te nigdy chodzi,
Co przydarzyo si Kathy? Dlaczego wycofaa si z biegu i niewiele brakowao, eby
11

Definicje
'.'
Zwizki z innymi dyscyplinami
Poziomy analizy
. , Ole psychologii
Co robi, psychologowie: zadania,
miejsca pracy, role zawodowe
.*". Podsumowanie
;
.
30
Co dalej?
' Zblienie: Miedzykulturowe
porwnanie pogldw na
panowanie nad przyrod
zabia siebie? Jako znakomita lekkoatletka

i jedna z najlepszych studentek kursu przygotowujcego do studiw medycznych miaa
wszystkie atuty w rku. Po ukoczeniu szkoy
34
Gwne zagadnienia
'
35
Podstawowe terminy
35
redniej, jako najlepsza uczennica w klasie,

wygaszaa mow poegnaln. Nauczyciele
i trenerzy okrelali j jako mi. rozsdn,
20
' ...
23

Strukturalizm: treci psychiki
I unkcjonalizm: psychika i jej cele
rewolucjonizm: dobr naturalny
gatunkw
Podsumowanie

Kierunek biologiczny
:
Kierunek psychodynamiczny
Kierunek behawiorystyczny
Kierunek poznawczy
Kierunek humanistyczny
Kierunek ewolucjonistyczny
'1 Porwnanie rnych kierunkw
na przykadzie podejcia do zjawiska
agresji
.';..:
Podsumowanie
piln, uprzejm i religijn. Nikt nie rozumia,

dlaczego tak postpia. To nie miao sensu.
Ojciec Kathy sdzi, e tragedia ta miaa pewien zwizek z wywieranym na modych ludzi
naciskiem, by odnosili sukcesy". Koleanki z druyny miay wraenie, e nacisk ten pochodzi
z wntrza samej Kathy. Bya perfekcjonistk", powiedziaa jedna z nich. Zdecydowana przodowa
we wszystkim, Kathy uczya si zawzicie, nawet podczas specjalnych zgrupowa zespou.
Jak Kathy wyjaniaa swoje postpowanie? Dziennikarzowi przeprowadzajcemu z ni wywiad
powiedziaa, e kiedy w tym biegu zacza pozostawa w tyle, opanowa j potworny strach przed
porak. Nagle... po prostu poczuam si tak, jakby co we mnie pko". Czua gniew i miaa
wraenie, e jest przeladowana. Te negatywne reakcje byy dla Kathy czym nowym; sprawiy, e
wydao si jej, jakby bya kim innym. Chciaam tylko uciec", przypominaa sobie. Nie rozumiem,
w jaki sposb wdrapaam si na ten pot... Naprawd nie wydaje mi si, e ta osoba bya mn.
Wiem, e to brzmi dziwnie, ale po prostu nie panowaam nad sob... Patrzyam na wszystko, co
si dziao i nie mogam tego zatrzyma" (United Press International", 22.12.1986).
Przypadek Katliy O. stawia psychologi wobec fascynujcych pyta. Psychologowie osobowoci, psychologowie rozwojowi i spoeczni mogliby zapyta, jak uzdolnienia sportowe,
inteligencja, poparcie rodzicw, rywalizacja, motywacja osigni i cechy osobowoci cznie
uczyniy z Kathy wielk gwiazd lekkoatletyki. Psychologowie kliniczni chcieliby wiedzie, dlaczego co pko" w Kathy podczas tego biegu, dlaczego uczucia gniewu byy dla niej tak obce
i dlaczego czua si przeladowana. Ci, ktrzy badaj natur wiadomoci, staraliby si zrozumie
doznanie Kathy, e bya poza sob, niezdolna powstrzyma swej ucieczki ku mierci. Badacze
zajmujcy si psychologi zdrowia i psychologi sportu mogliby prbowa zidentyfikowa oznaki
stresu i obecne we wczeniejszych jej zachowaniach wskazwki, ktre mogy sygnalizowa
zbliajce si zaamanie. Psychologowie, ktrzy kad nacisk na biologiczne podoe zachowania,
mogliby rozwaa, jaka bya rola mzgu i czynnikw hormonalnych w jej nagej, anormalnej
reakcji. Czy s takie okolicznoci, w ktrych ty mgby zej z trasy biegu, jak to uczynia Kathy?
By moe nigdy nie zrozumiemy w peni, co motywowao zachowanie Kathy, lecz psychologia
dostarcza narzdzi (metod badawczych) oraz ram pojciowych (teorii o przyczynach zachowania),
ktre umoliwiaj poszukiwanie odpowiedzi na podstawowe pytania - kim jestemy i dlaczego
mylimy, czujemy i dziaamy tak, a nie inaczej. Przed psychologami stoi trudne zadanie polegajce
lub modyfikuj dawne, te liczne fascynujce fragmenty

amigwki, jak jest ludzka natura, nieustannie intryguj
mnie i stawiaj wobec nowych wyzwa. Mam nadziej,
e pod koniec naszej podry, jeli woysz do czasu
i wysiku, by zdoby kwalifikacje pocztkujcego psychologa, rwnie i ty odkryjesz, jak fascynujce jest
obserwowanie ludzi". By moe zaakceptujesz take
rol polegajc na tym, eby by dla innych rdem
wiedzy, a nawet pomocy psychologicznej.
Najwaniejsze w naszej podry bdzie naukowe
poszukiwanie zrozumienia czowieka. Bdziemy analizowa ludzkie zachowanie, docieka jak, co, kiedy i dlaczego
oraz bada przyczyny i nastpstwa zachowa obserwowanych u nas samych, u innych ludzi, a take u zwierzt.
Chcemy wiedzie, dlaczego mylimy, czujemy i dziaamy
tak, jak to czynimy. Co sprawia, e kady z nas jest
jedyny w swym rodzaju, rny od wszystkich innych
ludzi? Dlaczego jednak czsto zachowujemy si tak
podobnie w pewnych sytuacjach? Czy jestemy modelowani przez dziedziczno, czy bardziej ksztatuj nas
osobiste dowiadczenia? W jaki sposb agresja i altruizm, mio i nienawi, szalestwo i twrczo mog istnie obok siebie w tym najbardziej skomplikowanym ze
stworze - w istocie ludzkiej?
Jeden z wielkich pisarzy amerykaskich, Ralph Waldo
Emerson, przypomina nam:
na wyjanieniu przypadkw takich, jak opisany powyej, ktre podwaaj powszechne przekonania
dotyczce natury ludzkiej. Motywuje ich nie tylko ciekawo intelektualna, lecz take pragnienie
odkrycia sposobw pomagania ludziom, ktre mogyby zapobiec takim tragediom w przyszoci.
Wszyscy ludzie s zagadkowi, dopki w kocu nie

znajdziemy w jakim sowie lub czynie klucza do
danego mczyzny czy kobiety: natychmiast wszystkie
ich dotychczasowe sowa i uczynki ukazuj nam si
w penym wietle".
hc ci zaprosi do rozpoczcia wsplnej fascynujcej podry do krlestwa ludzkiej psychiki. Jest wiele
drg, ktre musimy przeby, aby zrozumie natur
ludzkiej natury". Bdziemy podrowa przez wewntrzne, ukryte przestrzenie mzgu i psychiki, a take
przez zewntrzne wymiary zachowania ludzkiego.
Midzy tymi skrajnociami bdziemy bada sprawy,
ktre na og przyjmuje si za rzecz oczywist, na przykad, jak spostrzegamy wiat, jak si porozumiewamy,
uczymy, mylimy, pamitamy, a nawet pimy. Zboczymy
te z gwnych szlakw, starajc si zrozumie, jak i dlaczego nimy, zakochujemy si, uwaamy si za niemiaych, zachowujemy si agresywnie i zapadamy na choroby psychiczne.
Psychologia ma klucz do oglnego zrozumienia tego,
jak funkcjonuj istoty ludzkie. Odkrywajc, co psychologowie wiedz o ludziach w ogle, bdziesz mg zastosowa t wiedz do zmiany na lepsze swojego zachowania, jak rwnie zachowania innych ludzi. W miar jak
bdziemy posuwa si do przodu, powiniene zacz
bardziej docenia to, jak znakomicie jeste wyposaony,
majc do swej dyspozycji tyle zdolnoci i umiejtnoci,

i nawet zaczniesz w wikszym stopniu wpywa na rne
dziedziny swego ycia. W idealnym wypadku bdziesz
take umia dostrzec sposoby dokonania zmian w spoeczestwie. Na wiele palcych problemw naszych czasw- niszczenie rodowiska na caej ziemi, narkomani,
przestpczo w wielkich miastach, uprzedzenia-warto
spojrze z perspektywy psychologicznej.
Pierwszym celem Psychologii i ycia jest dostarczenie wszechstronnego przegldu odkry psychologw,
ktre dotycz funkcjonowania mzgu, psychiki i zachowania. Drugim celem jest pokazanie, jak t wiedz
wykorzystuje si w naszym codziennym yciu i jak
mona uy jej mdrze do polepszenia wielu obszarw
ludzkiego ycia.
Dla mnie osobicie, przez ponad 30 lat mojej pracy
jako nauczyciela akademickiego i badacza, atrakcyjno
psychologii wci wzrastaa. W ostatnich latach nastpia
prawdziwa eksplozja nowych informacji o podstawowych mechanizmach kierujcych procesami psychicznymi i behawioralnymi. W miar jak nowe idee zastpuj
sychologia: definicje,
cele i zadania
W tym podrozdziale zapoznamy si z niektrymi formalnymi definicjami psychologii i dowiemy si, czym zajmuje si psychologia. Przekonamy si, jak wie si ona
z innymi dyscyplinami, ktre analizuj zachowanie, mzg
i psychik. Nastpnie omwimy pi oglnych celw,
ktrymi kieruj si psychologowie w swych badaniach
i praktyce zawodowej. Na koniec rozpatrzymy zadania
podejmowane przez psychologw, rne role zawodowe,
w jakich wystpuj oraz rodowiska, w ktrych pracuj.
Definicje
Psychologi definiuje si formalnie jako naukowe badanie
zachowania jednostek i ich procesw psychicznych*. Wielu
psychologw szuka odpowiedzi na podstawowe pytanie:
jaka jest natura natury ludzkiej? Psychologia odpowiada na
to pytanie analizujc procesy, ktre zachodz w jednostkach, jak rwnie w rodowisku fizycznym i spoecznym,
Zanim zajmiemy si powizaniami psychologii z innymi
dziedzinami wiedzy, rozwamy poszczeglne elementy
definicji psychologii: naukowe, zachowanie, jednostka, psychiczne. Naukowy aspekt psychologii wymaga, aby wnioski
psychologiczne byy oparte na materiale dowodowym
zebranym zgodnie z zasadami metody naukowej.
Metoda naukowa (scientific method) skada si z szeregu uporzdkowanych krokw, stosowanych do analizowania i rozwizywania problemw. Ponadto metoda ta
korzysta z informacji zebranych w obiektywny sposb
jako faktycznej podstawy do wycigania wnioskw.
Metoda naukowa opiera si na empirycznym materiale
dowodowym, czyli na danych zebranych bezporednio za
pomoc zmysw obserwatora. O tym, czy co jest prawdziwe lub uznawane, nie decyduj autorytet ani osobiste
przekonania, lecz stosowanie nietendencyjnych metod
przeprowadzania obserwacji, zbierania danych i formuowania wnioskw. Cechy metody naukowej omwimy
bardziej szczegowo w nastpnym rozdziale, kiedy
bdziemy rozpatrywa, jak psychologowie przeprowadzaj swoje badania.
Zachowanie (behavior) jest sposobem przystosowywania si organizmw do rodowiska. Zachowanie jest
dziaaniem.,Przedmiotem bada psychologii jest w duej
mierze obserwowalne zachowanie ludzi i rnych gatunkw zwierzt. Umiechanie si, pakanie, bieganie, uderzanie, mwienie i dotykanie - oto kilka oczywistych
przykadw zachowania, ktre moemy obserwowa.
Psychologowie obserwuj, jak jednostka funkcjonuje, co
i jak robi w danej sytuacji behawioralnej i kontekcie
spoecznym. Socjologowie badaj zachowanie ludzi
w grupach lub w instytucjach, podczas gdy antropologowie zajmuj si przede wszystkim szerszym kontekstem zachowania w rnych kulturach.
Przedmiotem analizy psychologicznej jest zwykle jednostka: noworodek, nastoletnia sportsmenka, student
przystosowujcy si do ycia w akademiku, mczyzna
przeywajcy kryzys wieku redniego lub babcia borykajca si ze stresem wychowywania heroinowego dziecka"
swojej nieletniej, niezamnej crki. Jednake badan jednostk moe by take szympans uczcy si porozumiewania za pomoc symboli, biay szczur szukajcy drogi
* Angielskie terminy mind/mental bywaj tumaczone na jzyk

polski jako psychika/psychiczny lub umysl/umysowy. Rozpatrujc
uycie tych terminw w perspektywie historycznej, trzeba zauway, e wspczesna psychologia coraz bardziej preferuje uywanie terminu umys" na miejsce utrwalonego w literaturze terminu
psychika". W niniejszym wydaniu Psychologii i ycia stosujemy
si do nastpujcego rozrnienia znaczenia tych terminw:
mind/mental tumaczymy jako umys/umysowy, gdy dotycz procesw intelektualnych, za psychika/psychiczny, gdy obejmuj take
procesy emocjonalne i motywacyjne (przyp. tum. i red. nauk.).
w labiryncie, godny gob uczcy si dzioba przycisk,

aby otrzyma pokarm, lub limak morski reagujcy na
sygna niebezpieczestwa. Jednostk mona bada w jej
naturalnym rodowisku lub w kontrolowanych warunkach
laboratorium badawczego. Ostatnio badacze studiuj
nawet komputerowe symulacje zachowania zwierzt.
Ten nacisk na badanie indywidualnego zachowania,
obserwowalnych dziaa i reakcji organizmw, pojawi
si wtedy, gdy na pocztku XX wieku psychologowie
amerykascy zerwali z wczeniejszymi tradycjami.
W miar dojrzewania psychologii stao si jasne, e nie
moemy zrozumie ludzkich dziaa, o ile nie zrozu^
mierny take procesw psychicznych - sposobw funkcjonowania psychiki ludzkiej, Dua cz ludzkiej aktywnoci przebiega w formie ukrytych, wewntrznych
zjawisk, takich jak mylenie, planowanie, rozumowanie,
tworzenie i marzenie. Wielu psychologw sdzi, e procesy psychiczne stanowi najwaniejszy przedmiot
bada psychologicznych. Jak si wkrtce przekonamy,
psychologowie opracowali nowe techniki pozwalajce
bada takie zjawiska i procesy.
Zwizki z innymi dyscyplinami

Psychologia jest nauk jedyn w swoim rodzaju ze wzgldu na swe powizania z wieloma rnymi dziedzinami
wiedzy. Jest nauk spoeczn, nauk behawioraln, nauk
o mzgu, nauk o poznawaniu, a take nauk o zdrowiu.
Jako jedna z nauk spoecznych, psychologia czerpie wiedz
z ekonomii, politologii, socjologii i antropologii kulturowej. Ze wzgldu na systematyczne analizy zachowania
oraz jego przyczyn i skutkw psychologia jest nauk
behawioraln. Psychologowie maj wiele wsplnych zainteresowa z badaczami w dziedzinie nauk biologicznych,
zwaszcza z tymi, ktrzy badaj procesy mzgowe i biochemiczne podstawy zachowania. Jako cz rozwijajcej
si od niedawna dziedziny, zwanej nauk o poznawaniu
(cognitwe science), dociekania psychologw dotyczce sposobu funkcjonowania umysu ludzkiego wi si z badaniami i teori w zakresie nauk komputerowych, nauki
o sztucznej inteligencji oraz matematyki stosowanej.
Jako nauka o zdrowiu, ktra wie si z medycyn, edukacj, prawem i naukami o rodowisku, psychologia dy
do poprawienia jakoci naszego indywidualnego i zbiorowego samopoczucia. Psychologia zachowuje te wi
z filozofi oraz z dziedzinami humanistycznymi i artystycznymi, takimi jak literatura, teatr i religia.
Mimo i niezwyky zakres i gbia wspczesnej psychologii s rdem radoci dla tych, ktrzy zostaj psychologami, to jednak czsto czyni t dziedzin trudnym
wyzwaniem dla studenta, zapoznajcego si z ni po raz
pierwszy. Studiowanie psychologii to znacznie wicej,
ni si pocztkowo wydaje i w tym wprowadzeniu do
psychologii bdziesz mg znale dla siebie wiele
wartociowych rzeczy.
Poziomy analizy
Przy badaniu zachowania jednostki, badacze mog stosowa rne poziomy analizy - od poziomu najbardziej
oglnego czy caociowego do poziomu najbardziej szczegowego czy drobiazgowego. Poziom oglny moemy
porwna do fotografii rodziny. Przygldajc si tej fotografii, moemy skupi uwag na jednej osobie lub nawet
na jednym elemencie jej wygldu. Nastpnie moemy rozpatrzy jeszcze drobniejsze szczegy tego elementu, na
przykad moemy skupi uwag na renicy oka. Podobnie,
na najoglniejszym poziomie analizy psychologicznej,
badacze rozpatruj cae zachowanie danej osoby w zoonych kontekstach spoecznych i kulturowych. Jest to
makroskopowy poziom analizy, czyli poziom makro, zwany
take poziomem molarnym. Na tym poziomie psychologowie mog bada na przykad midzykulturowe rnice
w zachowaniu, przemoc i terroryzm, morale pracownikw
i wydajno ich pracy, pochodzenie przesdu i symptomy
choroby psychicznej. Na nastpnym, molekularnym poziomie
analizy, wielu psychologw skupia swoj uwag na
mniejszych jednostkach zachowania, takich jak szybko
reagowania na bodziec, ruchy oczu podczas czytania,
bdy popeniane przez dzieci przyswajajce sobie jzyk
ojczysty czy zmiany hormonalne w czasie pobudzenia seksualnego. Badacze mog zajmowa si jeszcze mniejszymi
jednostkami zachowania. Na tym trzecim poziomie analizy,
okrelanym jako poziom mikroskopowy (czyli mikro),
badacze pracuj nad wykrywaniem biologicznych podstaw
zachowania, starajc si okreli, w jakich miejscach
mzgu magazynowane s rne rodzaje zapamitanych
informacji, jakie zmiany biochemiczne zachodz podczas
uczenia si i jakie drogi czuciowe s odpowiedzialne za
widzenie lub syszenie. Nie ma wyranych granic midzy
tymi trzema poziomami analizy; rnice dotycz wielkoci
i zoonoci badanych jednostek. aden z poziomw nie
jest lepszy od innych, kady dostarcza wanych informacji,
istotnych dla stworzenia ostatecznego, zoonego portretu natury ludzkiej, ktry psychologowie maj nadziej
w kocu sporzdzi.
Cele psychologii
Cele psychologa przeprowadzajcego badania podstawowe to opisywanie, wyjanianie i przewidywanie zachowania oraz kierowanie (control) zachowaniem. Psycholog
zajmujcy si psychologi stosowan ma jeszcze pity
cel - polepszenie jakoci ludzkiego ycia. Cele te stanowi podstaw wszelkich przedsiwzi psychologicznych.
W jaki sposb prbuje si realizowa kady z nich?
Opisywanie tego, co si dzieje
W psychologii pierwszym zadaniem jest staranne
obserwowanie zachowania i opisywanie go w sposb
obiektywny. Najwaniejsze jest zbieranie faktw takich,
jakimi one s, a nie jakich bymy oczekiwali lub jakie

osobicie mielibymy nadziej stwierdzi. Przestrzeganie tej zasady wydaje si atwe, poniewa jednak kady
obserwator ma swoje osobiste inklinacje, uprzedzenia
i oczekiwania, trudno jest uchroni si przed wpywem
czynnika subiektywnego, ktry znieksztaca dane.
minacj ze wzgldu na pe) potwierdza si take w badaniach nad rasistowskimi znieksztaceniami rzeczywistoci. Znajdujemy rne sposoby, aby znieksztaci to, co
robi inni, w celu dopasowania ich dziaa do naszych
przekona i uprzedze.
Dane s to sprawozdania z obserwacji. Dane behawioralne (behavioral data) to sprawozdania z obserwacji

dotyczcych zachowania organizmw oraz warunkw,
w ktrych to zachowanie wystpuje lub zmienia si. Specyficzne zachowanie, ktre si obserwuje i mierzy, jest
okrelane jako reakcja (response). Reakcj wywouje pewien
czynnik rodowiskowy zwany bodcem (stimulus). Wyobra
sobie, na przykad, e gromadzisz dane behawioralne
dotyczce pewnego niemowlcia i udao ci si zaobserwowa, e niemowl to przejawia okrelon reakcj, mianowicie pacz, na bodziec w postaci gonego dwiku.
Studenci wyszej uczelni ogldali na magnetowidzie

film przedstawiajcy dwch mczyzn pracujcych nad
pewnym zadaniem. Film ten przerywano po scenie,
w ktrej jeden z mczyzn popchn drugiego. Wikszo badanych, ktrzy widzieli, jak biay mczyzna
popchn Murzyna, okrelia to popchnicie jako artobliwe" lub teatralne", Identyczne dziaanie zostao
okrelone jako brutalne" lub agresywne" przez wikszo badanych, ktrzy ogldali drugi film, w ktrym
Murzyn popchn biaego czowieka (Duncan, 1976).
Niektre bodce powstaj w rodowisku zewntrznym jako rda energii fizycznej i s wykrywane przez
nasze receptory zmysowe, ktre na nie reaguj. Inne
bodce, takie jak zmiany hormonalne, myli twrcze
i fantazje seksualne, pochodz z wntrza organizmu.
Nawet profesjonalni obserwatorzy mog pa ofiar

tej skonnoci pozwalajcej, by wasne pogldy uniemoliwiay obiektywn obserwacj. Jednake dwie procedury
pomagaj im zachowa obiektywizm. Pierwsza z nich wymaga, eby obserwacje przeprowadza w starannie kontrolowanych i wyranie okrelonych warunkach, tak, eby
inni badacze mogli odtworzy warunki danego eksperymentu. Druga wymaga cisych, jednoznacznych definicji
reakcji i bodcw, dziki czemu dane behawioralne s
opisywane, mierzone i relacjonowane w sposb spjny.
Ten sposb postpowania pozwala take niezalenym
obserwatorom powtrzy eksperyment i zapewnia
wspln podstaw do zrozumienia uzyskanych wynikw.
Opisywanie zdarze w sposb obiektywny nie jest
spraw tak prost, jak mona by sdzi. Ciekawe, jak
opisaby to, co moesz zobaczy tylko na zdjciu?
W obiektywnym opisie uwzgldniby gesty, wyrazy
twarzy, przedmioty, ludzi i wykonywane dziaania. Jeli jednak mwisz, e dana osoba przejawia gniew, strach, arogancj lub niemiao, to wnioskujesz o stanach wewntrznych, a nie opisujesz po prostu zachowanie, ktre
widzisz. Twoje opisy zachowania - twoje dane - mog
dotyczy tylko cech i zdarze zewntrznych, ktre kady
moe spostrzega tak samo, np. co kto powiedzia, jakie
ruchy wykona, jaki wynik uzyska lub ilu ludzi zaznaczyo,
e zgadza si z jak decyzj. W obiektywnym opisie
najwaniejsze jest, eby unika wycigania wnioskw
0 cechach i atrybutach, ktrych nie mona obserwowa
bezporednio.
Psychologowie szukaj staych, pewnych zwizkw

midzy bodcami a reakcjami - na przykad midzy
poziomem haasu a nawykami uczenia si. Szukaj take
zwizkw midzy zbiorami okrelonych reakcji, takimi
jak cecha osobowoci zwana hojnoci i wspieranie
organizacji charytatywnych. Psychologowie identyfikuj
i badaj te zwizki, eby dowiedzie si czego o reagujcej osobie czy organizmie lub o ukrytym procesie,
ktry powoduje reakcje albo wie je z bodcami.
Wskutek naszych uprzednich dowiadcze, zarwno
osobistych jak i kulturowych, czsto widzimy w danych
to, co spodziewamy si zobaczy. Zwrmy uwag, jak
oczekiwania, ktre wynikaj ze stereotypw dotyczcych osb rnej pci, wpywaj na sposb, w jaki amerykascy rodzice spostrzegaj swoje dzieci.
Kiedy rodzicw nowo narodzonych niemowlt (nie
majcych jeszcze 24 godzin) poproszono, by opisali
swoje dzieci, podawali oni bardzo rne opisy w zalenoci od pci dziecka. W porwnaniu z synami, crki
oceniano jako bardziej delikatne, mniejsze, sabsze,
wtlejsze i bardziej niezaradne. Nastpnie przeprowadzono obiektywne pomiary wagi i dugoci ciaa tych
niemowlt, ich stanu zdrowia i innych cech zwizanych z subiektywnymi opisami. Wedug tych obiektywnych kryteriw nie byo rzeczywistych rnic
midzy chopcami a dziewczynkami (Rubin i in., 1974).
W czasie 24 godzin od urodzenia si dziecka rodzice
zaczli ju widzie w nim to, czym zgodnie z oczekiwaniami ma by", a niekoniecznie to, czym jest". Wiele
wynikw uzyskanych w badaniach nad znieksztacaniem
rzeczywistoci spowodowanym seksizmem (tzn. dyskry-
Wyjanianie tego, co si dzieje

Podczas gdy opisy musz trzyma si informacji, ktr
da si spostrzec, wyjanienia rozmylnie wykraczaj poza
to, co mona zaobserwowa bezstronnie. Zaczlimy ten
rozdzia od pytania, dlaczego Kathy O. zesza z trasy biegu
1 niemal odebraa sobie ycie. Mionicy powieci kryminalnych po wydedukowaniu, kto zabi, chc zrozumie,
dlaczego.
W wielu dziedzinach psychologii gwnym celem jest

znajdowanie prawidowoci w procesach behawioralnych
i psychicznych, Psychologowie chc wykry, ,jak dziaa
zachowanie". Dlaczego miejemy si z sytuacji, ktre nie
potwierdzaj naszych oczekiwa w odniesieniu do tego,
co nastpi potem? Jakie okolicznoci mogyby doprowadzi kogo do usiowania samobjstwa lub do popenienia
gwatu? Zrozumienie takich zachowa polega na ustalaniu,
jak pewne bodce powoduj obserwowane reakcje oraz na
wykrywaniu zwizkw midzy zbiorami reakcji. Na
przykad psychologowie mog bada zwizki midzy depresj, brakiem spoecznego oparcia i samobjstwem. Czasami zrozumienie jest wynikiem starannej obserwacji
wielu rnych wypadkw jakiego zjawiska. Mistrz detektyww, Sherlock Holmes, dokonywa przenikliwych
dedukcji na podstawie strzpw dowodw, a Sigmund
Freud byskotliwie wyjania irracjonalne zachowania, takie
jak przejzyczenia, po dokadnej obserwacji wielu
szczegw i ich behawioralnego kontekstu.
Poprawne wyjanienia mog take by wynikiem
bada, w ktrych systematycznie ocenia si alternatywne
pogldy dotyczce jakiego zjawiska psychicznego. Na
przykad psychologowie mogliby bada warunki, w ktrych nagradzanie zachowania jednostki prowadzi do pozytywnych zmian w uczeniu si, lecz ma take negatywny
wpyw na uczenie si. Nie ma jednak lepszej drogi do zrozumienia, ni oparta na wiedzy wyobrania, ktra twrczo
syntetyzuje to, co wiadomo, z tym, czego jeszcze nie
wiemy. Dobrze wyszkolony psycholog moe wyjania
zebrane obserwacje, posugujc si sw znajomoci ludzkich dowiadcze oraz wiedz o tym, co wykryli inni
badacze, ktrzy zajmowali si danym zjawiskiem. Czasami
badacze dokonuj wnioskowania - logicznej czy racjonalnej
oceny nie opartej na bezporedniej obserwacji - o istnieniu procesu, ktry zachodzi wewntrz organizmu. Ten
wywnioskowany proces pomaga uczyni obserwowane
zachowanie bardziej zrozumiaym. Psychologowie wnioskuj o zmiennych poredniczcych (inteiyening variables) wewntrznych, niewidocznych stanach czy procesach,
o ktrych zakada si, e funkcjonuj wewntrz organizmu. Zmienne te mog by stanami fizjologicznymi, takimi
jak gd, lub procesami psychicznymi, takimi jak strach lub
twrczo. Psychologowie wprowadzaj zmienne poredniczce, aby powiza obserwowalne wejcie bodcowe
z dajcymi si zmierzy reakcjami na wyjciu.
Przypumy, e wasz profesor mwi, i kady student, ktry chce uzyska dobry stopie, musi regularnie
uczestniczy w dyskusjach na zajciach. Twj wsplokator z akademika zawsze jest dobrze przygotowany do
zaj, ale nigdy nie podnosi rki, eby odpowiedzie na
pytanie lub samorzutnie poda jak informacj. Profesor gani go za sab motywacj i przypuszcza, e nie jest
bystry. Ten sam wsplokator chodzi te na zabawy, ale
nigdy nie prosi nikogo do taca, nie broni otwarcie swojego punktu widzenia, nawet gdy kwestionuje go kto
sabiej zorientowany w danym zagadnieniu i rzadko

wcza si w rozmow przy stole podczas obiadu. Jak
postawiby diagnoz? Jaka zmienna poredniczca
mogaby wyjani cay ten zakres reakcji na tak rnorodne bodce? Co sdzisz o niemiaoci? Podobnie jak
wielu innych ludzi, ktrzy cierpi wskutek intensywnego
poczucia niemiaoci, twj wsplokator nie jest w stanie zachowywa si w podany sposb (Cheek, 1989;
Zimbardo, 1994). Zwr uwag, e zmienne poredniczce nie s zmiennymi zakcajcymi, jak czsto sdz
mylnie niektrzy studenci. Zmienne poredniczce
odgrywaj wan rol w procesie majcym na celu
wyjanienie wzorcw zachowania. Zmienna zakcajca
jest czynnikiem ubocznym znieksztacajcym lub zaciemniajcym zwizek midzy badanymi zmiennymi,
takim jak haas na zewntrz laboratorium podczas
przeprowadzania bada na zwierztach.
Psychologiczne wyjanienia czsto odwouj si do
rde motywacji, ktre mogyby tumaczy obserwowane zachowanie. Na przykad jedno z wyjanie zachowania Kathy O. mogoby polega na tym, e dugotrwae
narastanie kumulujcych si naciskw, by miaa osignicia i odnosia sukcesy, wytworzyo u niej przekonanie, e
wszystko, co nie jest cakowitym sukcesem, jest porak.
Dla Kathy zwycistwo byo wszystkim. Kiedy pomylaa,
e przegrywa bieg, poczua si sfrustrowana i zawstydzona, a jej obraz samej siebie pogorszy si. Ucieczka
z trasy, postrzeganej przez ni jako scena jej poraki
i prba zabicia siebie mogy by bezmylnymi reakcjami
na te przemone emocje i motywy. Zupenie inne wyjanienie mona by sformuowa z biologicznego punktu
widzenia. Kathy moga na przykad cierpie na jakie nie
wykryte schorzenie fizyczne, takie jak guz mzgu.
Kade proponowane wyjanienie zaley od punktu
widzenia danego badacza i dostpnego materiau dowodowego, lecz propozycja ta musi zosta uzasadniona
przez systematycznie zebrane dane, ktre j potwierdzaj lub obalaj wyjanienia alternatywne. Przekonamy
si, e wiele bada psychologicznych ma na celu ustalenie, ktre z kilku wyjanie najlepiej tumaczy dany
wzorzec zachowania.
Przewidywanie tego, co si zdarzy
Przewidywania w psychologii s to twierdzenia dotyczce prawdopodobiestwa, e wystpi pewne zachowanie lub e zostanie wykryty dany zwizek. Chocia
niektrzy psychologowie sdz, e wyjanianie zwizkw
jest gwnym celem ich dyscypliny, inni argumentuj, e
w badaniach psychologicznych naley posuwa si dalej
i przewidywa, w jakich warunkach dane zachowanie
pojawi si lub zmieni. Ci drudzy twierdz, e nie mona
by pewnym, i dane wyjanienie jest poprawne, o ile nie
potrafi si uy go do przewidywania, co si zdarzy lub
co spowoduje zmian zachowania. Kiedy wysuwane s
rne wyjanienia jakiego zachowania czy zwizku,
zwykle ocenia si je na podstawie tego, w jakim stopniu

umoliwiaj one dokadne i klarowne przewidywania.
Poniewa nasza pomylno, a nawet nasze przetrwanie zaley od dokadnych przewidywa dotyczcych
sytuacji, ktre mog by grone lub korzystne, staramy
si formuowa i uzyskiwa wiarygodne przewidywania.
Jedna z form przewidywania opiera si na proroctwach,
astrologii lub rewelacjach ludzi obdarzonych podobno
szczeglnymi zdolnociami, okrelanych jako media,
wrbici lub wrki. Kiedy jednak przewidywania tego
typu ocenia si za pomoc analizy statystycznej, okazuje
si, e s one rwnie trafne jak zgadywanie na zasadzie
przypadku. Oczywicie, wielokrotnie nie mona wykaza
prawdziwoci ani faszywoci takich przewidywa,
poniewa s one wyraane w sposb oglnikowy lub
niejasny. Przewidywania naukowe musz by formuowane wystarczajco cile, aby mona je byo sprawdzi
i odrzuci, jeli nie znajd potwierdzenia w materiale
dowodowym. Przewidywanie naukowe opiera si na wiedzy o tym, w jaki sposb zjawiska wi si ze sob,
a tym samym na wskazywaniu mechanizmw czcych
te zjawiska z pewnymi predyktorami. Przewidywania
naukowe mog wic wyjania zmiany sytuacji.
Powszechniejsz form przewidywania ni wrenie
jest stosowanie do przyszych sytuacji wiedzy o dawnych
reakcjach czy zdarzeniach. Wiedza o tym, jak ludzie
zachowywali si w przeszoci - jeli ich zachowanie
byo stae -jest dobrym predyktorem wskazujcym, jak
bd nadal zachowywa si w przyszoci. Czsto najlepszym rdem przewidywania dotyczcego zachowania
w przyszej sytuacji jest informacja o zachowaniu podobnych ludzi, ktrzy znaleli si w tej sytuacji przedtem. Wiedz t okrela si jako przewidywanie wedug
wskanika podstawowego. Wskanik podstawowy (base
rat) jest miar statystyczn, ktra wyraa normaln
czsto lub prawdopodobiestwo danego zdarzenia.
Gdy starasz si przewidzie, co prawdopodobnie
uczynisz W jakiej nowej sytuacji, najlepsz prognoz
bdzie wskanik podstawowy. Na przykad, co by zrobi,
gdyby jaka osoba posiadajca autorytet polecia ci zaaplikowa silny wstrzs elektryczny sympatycznemu
mczynie w rednim wieku? Poniewa prawdopodobnie nigdy nie bye w takiej sytuacji, nie moesz by
pewny, co by uczyni. Przypumy jednak, e dowiedziae si, i w pewnym eksperymencie, w ktrym rzeczywicie wystpowaa ta sytuacja, dwie trzecie uczestnikw podporzdkowao si lepo tym poleceniom
(Milgram, 1974). Jakie teraz s twoje przewidywania co
do wasnego zachowania? Chocia moe nie masz
ochoty si z tym zgodzi, prawdopodobnie zareagowaby na szczeglne naciski, ktre wystpiy w tej sytuacji
dokadnie tak samo, jak reagowaa wikszo. Poniewa
w tym wypadku nie moesz przewidywa swojego
zachowania na podstawie uprzednich dowiadcze,
najlepszym predyktorem jest wskanik podstawowy.
Towarzystwa ubezpieczajce od wypadkw samochodowych posuguj si statystycznym prawdopodobiestwem przy formuowaniu przewidywa, jak prawdopodobne jest to, e osoby nalece do pewnej grupy
wiekowej bd miay wypadek. Personel zajmujcy si
przyjmowaniem kandydatw na uczelni, analizujc
wyniki uzyskane przez nich w Tecie Uzdolnie Szkolnych (Scholastic Aptitude Test), stosuje prawdopodobiestwo statystyczne do przewidywania ich osigni na
uczelni. Statystyka jest take przydatna w badaniach
opinii publicznej do przewidywania wynikw wyborw.
Przewidywania w psychologii zwykle uwzgldniaj
take fakt, e na wikszo zachowa wpywa kombinacja
rnych czynnikw. Niektre czynniki, takie jak wyposaenie genetyczne, motywacja, poziom inteligencji czy
samoocena, dziaaj wewntrz jednostki. Te wewntrzne
determinanty zachowania zwane s zmiennymi organizmicznymi (organismic variables); mwi nam one o specyficznych waciwociach danego organizmu. W odniesieniu do ludzi determinanty te okrela si jako zmienne
dyspozycyjne (dispositional variables). Niektre czynniki
oddziauj jednak z zewntrz. Przypumy na przykad,
e kto zaczyna bra narkotyki z powodu nacisku ze
strony czonkw swojej paczki, e dziecko stara si
speni wymagania nauczyciela, aby uzyska nagrod lub
e kierowca, ktry tkwi w korku, staje si sfrustrowany
i wrogo usposobiony do innych. Na te zachowania silnie
oddziauj zdarzenia zachodzce na zewntrz danej
osoby. Zewntrzne wpywy na zachowanie znane s jako
zmienne rodowiskowe (emironmental variables) lub sytuacyjne (situational variables).
Przewidywanie przyczynowe w psychologii okrela
wpyw zmiennej bodcowej na dane zachowanie. Na przykad, obecno kogo obcego jest bodcem dla niemowlt i maych mapek, na ktry po osigniciu pewnego
wieku reaguj oznakami lku. Zmiany w obserwowanym
zachowaniu s wic zalene od zmian w naturze bodca,
takich jak na przykad zmiana stopnia obcoci. Czy
byoby mniej oznak lku u ludzkiego lub mapiego niemowlcia, gdyby obcym byo take niemowl, a nie
dorosy, lub gdyby obcy nalea do tego samego, a nie
innego gatunku? Badacz moe manipulowa takimi zmianami w warunkach bodcowych i obserwowa ich wpyw
na reakcje badanej jednostki. Warunek bodcowy, ktrego wartoci mog zmienia si niezalenie od jakiejkolwiek innej zmiennej w danej sytuacji, zwany jest
zmienn niezalen (independent variable). Zmienn,
ktrej wartoci s rezultatem zmian tej jednej zmiennej
niezalenej lub w wikszej ich liczbie, okrela si jako
zmienn zalen (dependent variable). Zmienna niezalena
jest predyktorem, podczas gdy zmienna zalena jest reakcj przewidywan. T sytuacj, w ktrej bodziec powoduje
reakcj, okrela si zwykle jako zwizek S -> R,
Czsto jednak przewidywania nie zakadaj istnienia
zwizku przyczynowego - na przykad wtedy, gdy twoje
stopnie na uczelni przewiduje si na podstawie twoich

wynikw w Tecie Uzdolnie Szkolnych. W takich wypadkach, w ktrych zmienne s jedynie skorelowane, zmienna
niezalena jest jednak w tej korelacji predyktorem innej
reakcji; zwykle okrela si to jako zwizek R = R.
Kierowanie tym, co si dzieje
Dla wielu psychologw najwaniejszym, gwnym celem
jest kierowanie zachowaniem. Oznacza ono spowodowanie wystpienia lub niewystpienia danego zachowania zapocztkowanie go, podtrzymywanie, zahamowanie
i wpywanie na jego form, si lub czsto wystpowania. O skutecznoci przyczynowego wyjaniania zachowa moemy si przekona, jeli potrafimy stworzy
warunki, w ktrych mona kierowa zachowaniem.
Rozpatrzmy jako przykad palenie. Jest ono gwnym
czynnikiem ryzyka w chorobach serca, raka i innych
schorzeniach. W jaki sposb palacz, ktry chce y
dugo i w dobrym zdrowiu, zabiera si do zadania, polegajcego na rzuceniu palenia? Badania ankietowe wykazuj, e wikszo dorosych palaczy w Stanach Zjednoczonych chciaaby rzuci palenie, i e wielu prbowao,
lecz nie udao im si zerwa z naogiem. Czy cierpi na
brak silnej woli"? Czy nikotyna wywouje tak silne uzalenienie, e jej odstawienie jest wystarczajco przykre,
by przezwyciy najlepsze intencje rzucenia palenia?
Tym wyjanieniom zaprzecza materia dowodowy ze Stanfordzkiego Programu Zapobiegania Chorobom Serca,
w ktrym opracowano dla palaczy plan kierowania przez
siebie samego swoim zachowaniem zwizanym z paleniem (Farquhar, 1978). W planie tym uznaje si, e palenie jest zoonym zachowaniem, sterowanym przez
satysfakcj oraln i efekty dziaania nikotyny. Jednake
plan ten uwzgldnia take to, e do naogu przyczynia
si postawa ludzi, zgodnie z ktr palenie jest bardzo
mskie czy seksowne - postawa uksztatowana przez
przyjemne dowiadczenia lub ogldanie reklam palenia
w mediach. Trzeba wic zidentyfikowa kady czynnik,
ktry sprzyja paleniu i przeciwstawi mu inny czynnik,
aby dana jednostka moga przezwyciy ten nag.
Zdolno kierowania zachowaniem jest wana nie
tylko dlatego, e potwierdza trafno naukowych wyjanie, lecz take dlatego, e daje psychologom rodki,
pozwalajce pomaga ludziom w polepszaniu jakoci ich
ycia. Pod tym wzgldem psychologowie s grup do
optymistyczn; wielu jest przekonanych, e prawie
kady niepodany wzorzec zachowania mona zmodyfikowa za pomoc stosownej interwencji. Takie prby
kierowania zajmuj centralne miejsce we wszystkich
programach terapii psychologicznej.
Kiedy jednak kto prbuje kierowa zachowaniem
innej osoby, mog powstawa powane problemy etyczne.
Nie tak dawno psychoterapeuci usiowali leczy" homoseksualistw z ich rzekomej choroby, stosujc skrajne
formy awersyjnej modyfikacji zachowania. Zaprzestano
potocznej czy zdroworozsdkowej". Na przykad nauczyciele obecnie rutynowo stosuj nagrody i zachty,
a nie kary i wymiewanie, do motywowania swych
uczniw. W istocie rzeczy zasada wzmacniania w celu
wytwarzania podanych zachowa wywodzi si z laboratoryjnych bada nad uczeniem si zwierzt! Dzisiejsi
rodzice czciej dotykaj swoje dzieci, dostarczaj im
wicej stymulacji intelektualnej i bardziej zachcaj je
do wesooci i artw, ni rodzice w poprzednich generacjach. Dugotrwae pozytywne skutki takiego sposobu
penienia funkcji rodzicielskich zostay udokumentowane przez psychologw prowadzcych badania nad
rozwojem czowieka. Psychologowie spoeczni w Stanach Zjednoczonych, ktrzy sformuowali zasady dynamiki grup, przyczynili si po czci do sukcesw przemysu japoskiego. Japoski zakad pracy zaplanowano
w taki sposb, eby uwzgldni poczucie wasnej godnoci pracownikw, potrzeb uczestniczenia w podejmowaniu decyzji wraz z zarzdem oraz potrzeb bycia
dumnym z wytworw swej pracy i osignito to, umoliwiajc prac w maych grupach, ktre zapewniaj
pomoc i oparcie. Jak na ironi, Japoczycy obecnie wprowadzaj te idee do przedsibiorstw amerykaskich,
ktre tradycyjnie byy organizowane wedug modelu
kadcego nacisk na osignicia indywidualne.
tego leczenia", kiedy przyjt w nauce definicj
homoseksualizmu zmieniono ze zboczenia seksualnego"
na preferencj seksualn". Rzecz w tym, e do niedawna
terapeuci w najlepszych zamiarach interweniowali
w ycie gejw w sposb, ktry obecnie byby uznany za
nieetyczny, jeli nie za sprzeczny z prawem.
Interesujcy jest fakt, i zrozumienie, a nie kierowanie, jest gwnym celem wikszoci psychologw
w wielu krajach azjatyckich i afrykaskich (Nobles,
1972). Krytycy twierdz, e nacisk, jaki w zachodniej
psychologii kadzie si na sterowanie, reprezentuje
nastawienie kulturowe zdominowane przez pogldy,
ktrych rdem byy industrializacja i kolonializm
europejski oraz mentalno zdobywcw Stanw Zjednoczonych. T koncentracj psychologii Zachodu na kierowaniu opisywano take w sposb bardziej typowy jako
mski punkt widzenia, ktry by nie przeway, gdyby
kobiety odegray wiksz rol w rozwoju psychologii
(Teaching a psychology..., 1988).
Polepszanie jakoci ycia
Wiele odkry dokonanych przez psychologi znajduje

zastosowanie w rozwizywaniu ludzkich problemw.
Korzystanie z wiedzy psychologicznej w taki sposb, aby
polepszy jako ludzkiego ycia i pomc spoeczestwu
w bardziej efektywnym funkcjonowaniu, jest ostatecznym celem psychologii. Psychologia wzbogaca ycie
w sposb gboki, modyfikujc wiele fundamentalnych
idei i pogldw, ktre stanowi podstaw tzw, wiedzy
Co robi psychologowie:
zadania, miejsca pracy, role zawodowe
Jakie jest twoje wyobraenie o typowym psychologu? Jak
prac wykonuj psychologowie i gdzie j wykonuj? Na
podstawie tego, co widziae w telewizji lub przeczytae w prasie, moesz wyobrazi sobie terapeut, ktry
pracuje w swoim prywatnym gabinecie, leczc pacjentw z problemami psychicznymi. Moesz nazwa t
osob psychiatr, psychoanalitykiem lub psychoterapeut.
Jednake zakres zada, ktrymi zajmuj si psychologowie, dalece wybiega poza terapi. Ich role zawodowe
i rodowiska, w ktrych pracuj, s bardzo zrnicowane. W tym podrozdziale opiszemy pokrtce dziedziny
specjalizacji psychologicznej.
Najpierw naley przeprowadzi pewne podstawowe
rozrnienia. Psychiatrzy (psychiatrists) s lekarzami,
maj stopie M.D. [doktora medycyny] i reprezentuj
jedn ze specjalnoci medycznych. Zajmuj si przede
wszystkim leczeniem ludzi cierpicych na choroby psychiczne i pracuj w przychodniach, szpitalach psychiatrycznych lub prowadz prywatn praktyk. Zajmuj si
take badaniami w celu lepszego poznania natury chorb psychicznych i sposobw ich leczenia. Spord wielu
specjalistw przychodzcych z pomoc osobom z problemami psychicznymi tylko psychiatrzy mog zapisywa
leki lub leczenie metodami fizyko-biologicznymi, takimi
jak wstrzsy elektryczne stosowane w skrajnych postaciach depresji. Psychologowie kliniczni (clinical psycholc
ogists) take lecz ludzi z zaburzeniami zachowania i robi to rwnie albo prywatnie, albo w przychodniach
i szpitalach. Na podyplomowych studiach psychologicznych uzyskuj oni stopie Ph.D. [doktora nauk filozoficznych] i zwykle maj szersze przygotowanie z psychologii
ni psychiatrzy. Psychologowie kliniczni przeprowadzaj
badania testowe i dokonuj oceny psychologicznej dla
szpitali psychiatrycznych, przychodni, szk, sdw
i innych sub. Psychoanalitycy (psychoanalysts) pracuj
jako terapeuci, s oni albo psychiatrami albo psychologami klinicznymi i maj dodatkowe specjalistyczne przygotowanie z zakresu psychoanalizy, ktr stworzy Sigmund Freud, a rozwinli jego nastpcy. Z zasadami
psychoanalizy zapoznamy si w ostatnim rozdziale tej
ksiki, powiconym psychoterapii.
Na caym wiecie jest blisko 300 000 psychologw,
a jedna trzecia z nich pracuje w Stanach Zjednoczonych.
Mimo e procent psychologw w populacji jest najwyszy w uprzemysowionych krajach Zachodu, to jednak
obecnie obserwuje si w wielu krajach oywienie zainteresowania lub cakiem nowe zainteresowanie psychologi, zwaszcza w Europie Wschodniej i w Chinach
(Rosenzweig, 1984a). Poniewa psychologia nadal wnosi
swj wkad do nauki i innych ludzkich przedsiwzi,
zawd psychologa pociga coraz wicej modych ludzi.
Amerykaskie Towarzystwo Psychologiczne (APA American Psychological Association), ktre w 1989 r. liczyo
68 320 czonkw, jest jedn z najwikszych organizacji

zawodowych psychologw. Niedawno utworzone Amerykaskie Stowarzyszenie Psychologiczne (APS - American Psychological Society) koncentruje si bardziej na
naukowych aspektach psychologii, a mniej na jej aspektach klinicznych czy terapeutycznych.
Miejsca pracy zawodowej
Najwicej psychologw (34%) pracuje w rodowiskach
akademickich (uniwersytety, college'e, uczelnie medyczne). Prawie jedna czwarta psychologw pracuje w rnych placwkach suby zdrowia, takich jak szpitale, przychodnie, orodki zdrowia psychicznego i poradnie. Jak
pokazano na rysunku 1.1, gwnym miejscem pracy dla
wielu psychologw s prywatne przedsibiorstwa, przemys, instytucje rzdowe lub badawcze. Psychologowie
praktykujcy prywatnie przewanie lecz pacjentw
w swych gabinetach lub oferuj swe usugi jako prywatni
konsultanci dla rnych klientw, takich jak firmy prawnicze czy agencje marketingowe i reklamowe.
Role zawodowe
Gdy przypatrujemy si przedstawionym na rysunku 1.2 dziedzinom, w ktrych specjalizuj si psychologowie, jest oczywiste, e wikszo z nich koncentruje
si na diagnozie i leczeniu powanych zaburze emocjonalnych 1 behawioralnych. Psychologowie kliniczni zajmuj
si nie tylko chorobami psychicznymi, lecz take przestp-
Rysunek 1,1 Miejsca pracy psychologw

Wykres pokazuje, ile procent psychologw pracuje w rnych
rodzajach instytucji, wedug ankiety przeprowadzonej wrd
czonkw Amerykaskiego Towarzystwa Psychologicznego (APA),
posiadajcych doktorat w dziedzinie psychologii.
czoci nieletnich, narkomani, zachowaniami przestpczymi, opnieniem rozwoju umysowego oraz konfliktami maeskimi i rodzinnymi. Dziaalno psychologw
zajmujcych si poradnictwem (counseling psychologists) ma
podobny charakter jak dziaalno psychologw klinicznych, lecz zwykle pracuj oni nad problemami mniej
powanej natury, a stosowana przez nich terapia trwa
zwykle krcej. Psychologowie socjalni (community psychologists) pracuj w rodowiskach lokalnych, obejmujc
opiek psychologiczn i socjaln ubogich, mniejszoci,
imigrantw i coraz liczniejszych bezdomnych w amerykaskich miastach.
W trakcie dalszej lektury tej ksiki zapoznasz si
przede wszystkim z prac tych psychologw, ktrzy
przeprowadzaj badania. Teraz przedstawimy niektre
z ich specjalizacji i rl zawodowych w zakresie psychologii.
Psychologia biologiczna. Psychologowie reprezentujcy t specjalizacj badaj biologiczne podstawy
zachowania, uczu i procesw umysowych. Staraj si
wykry, w jaki sposb ukad nerwowy i ukad wydzielania wewntrznego (ktry steruje wydzielaniem hormonw) wpywaj na uczenie si, pami, emocje,
pobudzenie seksualne i inne podstawowe procesy, niezbdne do funkcjonowania ludzi i zwierzt. W ostatnich
latach eksplozja zainteresowania mzgiem i badaniami
nad nim stworzya now dziedzin bada dla uczonych
z wielu dyscyplin: tak zwana nauka o ukadzie nerwowym
(neuroscience) zajmuje si badaniem mechanizmw, za
pomoc ktrych mzg wpywa na reakcje lub kieruje
nimi. Psychofarmakologia jest to ga psychologii, ktra

bada wpyw rodkw farmakologicznych na zachowanie. Psychologowie ci mog pracowa dla firm farmaceutycznych, sprawdzajc, jak rne leki dziaaj na
zachowanie, przeprowadzaj take badania podstawowe w celu poznania mechanizmw mzgowych,
ktre powoduj szczeglne efekty dziaania okrelonych lekw. Badacze zainteresowani tym, w jaki sposb
dziedziczno przyczynia si do uksztatowania rnych
wzorcw zachowania i funkcjonowania psychicznego,
pracuj w dziedzinie genetyki behawioralnej (Plomin
i Rende, 1991).
Psychologia eksperymentalna. Pocztkowo dziedzina
ta ograniczaa si do podstawowych bada eksperymentalnych nad takimi zagadnieniami jak uczenie si
i warunkowanie, wraenia i spostrzeganie, motywacja
i emocje. Psychologowie eksperymentalni obecnie pracuj zarwno z ludmi jak i ze zwierztami, przeprowadzajc z nimi eksperymentalne badania laboratoryjne
w nadziei sformuowania oglnych praw psychologii,
dotyczcych nie tylko jednego gatunku. Koncentruj si
oni na wpywie zmiennoci bodcw na reagowanie.
Celem ich sposobu podejcia jest identyfikowanie
warunkw bodcowych, w ktrych rne jednostki
zachowuj si podobnie. Termin eksperymentalny"

w tym znaczeniu jest jednak przestarzay; obecnie, jak
przekonamy si w nastpnym rozdziale, odnosi si on
do wszystkich badaczy, ktrzy posuguj si metodami
eksperymentalnymi, a nie metodami opartymi na
obserwacji i intuicji.
Psychologia poznawcza. W odrnieniu od tradycyjnych psychologw eksperymentalnych, psychologowie
poznawczy interesuj si gwnie czynnikami organizmicznymi, tzn. dziaajcymi wewntrz organizmu (organismic factors), a nie czynnikami bodcowymi. Badania
psychologw poznawczych koncentruj si na wiadomoci i procesach umysowych, takich jak zapamitywanie
i zapominanie, mylenie i komunikowanie si, ocenianie
i podejmowanie decyzji, rozumowanie i rozwizywanie
problemw. W jakiej mierze natura ludzka jest uksztatowana przez procesy i wytwory umysu, w takiej psychologowie poznawczy przyczyniaj si do peniejszego
zrozumienia gatunku ludzkiego. Psychologowie poznawczy podzielaj w tym zakresie zainteresowania filozofw,
lingwistw, antropologw i uczonych prowadzcych
badania nad sztuczn inteligencj, ktrzy take chc
zrozumie, w jaki sposb informacje s reprezentowane
i przetwarzane w umyle. W sumie te powizane ze sob
wzajemnie zainteresowania uformoway rdze fascynujcej nowej dziedziny zwanej nauk o poznawaniu [cognitwe
science).
Rysunek 1.2 Dziedziny specjalizacji psychologw

Wykres pokazuje, ile procent psychologw reprezentuje
poszczeglne dziedziny specjalizacji psychologicznych, wedug
ankiety przeprowadzonej wrd czonkw Amerykaskiego
Towarzystwa Psychologicznego (APA)
Psychologia rozwojowa. W jaki sposb rozwj istoty

ludzkiej zmienia si w cigu ycia jednostki? Jest to
zagadnienie, ktrym zajmuj si specjalici w dziedzinie
psychologii rozwojowej. Psycholog rozwojowy koncentruje si na tym, jak funkcjonowanie czowieka zmienia
si w czasie, wyodrbniajc czynniki, ktre ksztatuj
zachowanie od urodzenia, przez dziecistwo, wiek
dojrzay i staro.
Psychologia osobowoci. Co sprawia, e kady z nas
jest jedyny w swym rodzaju? Jakie charakterystyczne
cechy s przyczyn rnic indywidualnych w sposobie
reagowania ludzi na t sam sytuacj bodcow? Odpowiedzi na takie pytania s domen psychologw
osobowoci, ktrzy posuguj si testami i inwentarzami
psychologicznymi do oceniania okrelonych cech i rnic indywidualnych. Psychologowie ci ponadto formuuj
teorie dotyczce genezy osobowoci i okrelaj czynniki,
ktre wpywaj na jej rozwj; tak wic oni take koncentruj si na zmiennych organizmicznych, czyli dyspozycyjnych.
Psychologia spoeczna. Konformizm, ulego, perswazja, agresja i altruizm - to tylko niektre z tematw,
ktrymi zajmuj si psychologowie spoeczni. Aby zrozumie, w jaki sposb na jednostk wpywaj inni ludzie,
psychologowie spoeczni badaj, jak na zachowanie

i mylenie oddziauje kontekst spoeczny, w ktrym dowiadcza si bodcw. Kad oni nacisk na silny wpyw,
jaki zmienne sytuacyjne wywieraj na zachowanie.
Psychologia przemysowa i psychologia organizacji.
Przedmiotem szczeglnego zainteresowania psychologw pracy i organizacji s relacje midzy ludmi i ich
prac. Zajmuj si oni rozwizywaniem problemw dotyczcych selekcji pracownikw, ich morale, wydajnoci,
reorganizacji stanowisk pracy, efektywnoci zarzdzania
i stresw w pracy. Dzia psychologii przemysowej zwany
psychologi czynnika ludzkiego (human factor psychology)
bada interakcj midzy pracownikiem, maszynami
i rodowiskiem pracy: Psychologowie zajmujcy si czynnikiem ludzkim badaj, w jaki sposb urzdzenia takie
jak komputery mona uczyni przyjaznymi dla uytkownika", a take jak projektowa kabiny pilotw i tablice
rozdzielcze samochodw, aby ludzie mogli je obsugiwa
w sposb optymalnie efektywny.
Dziay psychologii stosowanej. Psychologowie uprawiajcy psychologi stosowan pracuj w rnych rodowiskach. Niektrzy badaj specjalne populacje, takie jak
szkoy, wizienia i wojsko. Inni sprawdzaj praktyczn
przydatno bada: czy dane badanie ma istotne znaczenie dla ycia ludzi? Psychologowie wychowawczy {educational psychologists) i szkolni (school psychologists) badaj,
jak ulepszy wszystkie aspekty procesu uczenia si,
z tym, e ci pierwsi pracuj w college'ach i uniwersytetach, a ci drudzy - w szkoach podstawowych i rednich.
Psychologowie ci pomagaj w opracowywaniu programw szkolnych, programw szkolenia nauczycieli oraz
programw opieki nad dziemi. Psychologowie rodowiskowi (eiwironmental psychologists) mog wsppracowa
z architektami i urbanistami przy projektowaniu osiedli
mieszkaniowych, biur i centrw handlowych, ktre zaspokajaj potrzeby mieszkacw i danej spoecznoci.
Niektrzy psychologowie rodowiskowi badaj sposoby
popierania zachowa przyczyniajcych si do oszczdzania energii, aby pomc Stanom Zjednoczonym uniezaleni si od ropy naftowej z Zatoki Perskiej. Psychologowie, ktrych specjalnoci jest psychologia zdrowia
(health psychology), wsppracuj z lekarzami w badaniach majcych na celu zrozumienie, jak rne style
ycia wpywaj na zdrowie fizyczne i jak radzi sobie ze
stresem lub zapobiega mu. Psychologowie sdowi (forensic psychologists) stosuj wiedz psychologiczn do problemw ludzkich w dziedzinie przestrzegania prawa.
Mog pracowa dla sdu, ustalajc sprawno umysow
oskaronych, udzielaj porad winiom w ramach programw rehabilitacyjnych, pomagaj prawnikom przy
doborze awy przysigych lub w takich problemach, jak
wiarygodno zezna naocznych wiadkw. Psychologowie sportowi analizuj wyniki sportowcw i korzystajc
z wiedzy o motywacji i o procesach poznawczych i behawioralnych, ucz ich, jak osign rezultaty na najwyszym poziomie.
Czy twj obraz psychologw zmieni si? Psychologowie zajmuj si badaniem, modyfikacj, zapobieganiem lub ulepszaniem kadego niemal typu dziaalnoci
ludzkiej. Wiedzc, czym jest psychologia, co robi psychologowie i jakie s ich cele, jeste przygotowany do
rozpatrzenia genezy psychologii. Zapoznajmy si z histori idei, ktre stanowi intelektualny fundament
psychologii.
Podsumowanie
Cztery gwne cele psychologii, to: (a) obiektywne opisywanie zachowania jednostek; (b) rozwijanie wiedzy o przyczynach i nastpstwach tego zachowania, przy zastosowaniu wyjanie opartych na poczeniu najlepszego
dostpnego materiau dowodowego z twrcz wyobrani;
(c) dokadne przewidywanie czy, kiedy, w jaki sposb
i w jakiej postaci wystpi dane zachowanie oraz (d) wykazywanie, e moliwe jest kierowanie dan reakcj behawioraln przez jej wywoanie, zahamowanie lub zmienianie
w przewidywalny sposb. Pity cel psychologii jest bardziej
praktyczny i doniosy spoecznie - jest nim zastosowanie
wiedzy psychologicznej w taki sposb, aby mona byo
polepszy" jako ycia jednostek i caego spoeczestwa.
Spord 300 000 psychologw pracujcych na caym
wiecie znaczna ich liczba zajmuje si przeprowadzaniem
bada. Badania te prowadzone s w rnych dziedzinach
psychologii, z ktrych kada ma swj specyficzny przedmiot zainteresowa: (a) psychologia biologiczna - biologiczne podstawy zachowania, uczu i procesw umysowych; (b) psychologia eksperymentalna - warunki
bodcowe, w ktrych rne jednostki zachowuj si podobnie; fc) psychologia poznawcza - wiadomo i procesy
umysowe; (d) psychologia rozwojowa - rozwj czowieka
przez cae ycie; (e) psychologia osobowoci - charakterystyczne cechy indywidualne, ktre decyduj o tym, jak
rni ludzie reaguj na ten sam bodziec; (f) psychologia
spoeczna - w jaki sposb kontekst spoeczny wpywa na
zachowanie i mylenie oraz (g) psychologia przemysowa relacje midzy ludmi a ich prac. Badacze uprawiajcy
rne dziay psychologii stosowanej specjalizuj si w psychologii wychowawczej i szkolnej, psychologii rodowiskowej, psychologii zdrowia, psychologii sdowej i psychologii
sportu - aby wymieni tylko kilka z tych dziaw.
Psychologia kliniczna - poznawanie i leczenie zaburze psychicznych obejmuje zarwno podstawowe badania, jak i zastosowania praktyczne.
istoryczne podstawy
psychologii
Psychologia ma dug przeszo, jednak jej prawdziwa
historia jest krtka" - napisa jeden z pierwszych psychologw eksperymentalnych, Hermami Ebbinghaus (1908).
Zauway dalej, e duga przeszo psychologii siga tysicy lat wstecz, lecz charakteryzowa j niewielki postp
i brak systematycznego rozwoju. Uczeni od najdawniejszych czasw zadawali wane pytania dotyczce natury
czowieka: jak ludzie spostrzegaj rzeczywisto, czym jest
waciwie wiadomo, jaka jest przyczyna obdu, lecz do
niedawna nie byo rodkw umoliwiajcych uzyskanie
zadowalajcych odpowiedzi na te pytania.
Mimo e pewne formy psychologii istniay w staroytnej hinduskiej tradycji jogi, to jednak rde nowoczesnej psychologii naley szuka w staroytnej Grecji.
W IV i V stuleciu przed narodzeniem Chrystusa klasycy
filozofii Sokrates, Platon i Arystoteles prowadzili dialogi
0 funkcjonowaniu umysu, o naturze wolnej woli i o stosunku pojedynczych obywateli do ich wsplnego pastwa. Wprawdzie filozofowie ci i ich zwolennicy stawiali
zasadnicze pytania dotyczce tego, co znaczy by racjonaln, wraliw, odpowiedzialn istot ludzk, to jednak
dowody przemawiajce za podawanymi przez nich odpowiedziami ograniczay si do siy logiki i perswazji.
Pniej, kiedy doktryny Kocioa rzymsko-katolickiego
rozprzestrzeniy si na ca Europ, teologowie nauczali, e umys i dusza maj woln wol (dar Boga dla ludzi)
1 nie podlegaj prawom natury, ktre determinuj aktywno fizycznego ciaa kadego ze stworze. Nie mogo
W '89? ' Wilhelm Wundt zaoy Diorwsze oficjalne laboratorium

powicono psychologu eksperymentalnej Widzimy U niektre
z przyrzdw, jakimi si posugiwa (Diseovering Psychotogy, 1990,
program 1).
by naukowej psychologii, dopki zaoenie to nie

zostao zakwestionowane.
Za formalny pocztek nowoczesnej psychologii
mona uzna fakt, ktry mia miejsce niewiele ponad
100 lat temu, co jest krtkim okresem w historii ludzkoci. W 1879 roku w Niemczech Wilhelm Wundt, ktry
prawdopodobnie jako pierwszy nazywa siebie psychologiem, zaoy w Lipsku pierwsze laboratorium powicone psychologii eksperymentalnej. Wkrtce potem
laboratoria psychologiczne pojawiy si na uniwersytetach caej Ameryki Pnocnej, najpierw na Johns Hopkins
University w 1883 r. Do 1900 roku utworzono ponad 40
takich laboratoriw (Hilgard, 1986).
Kontynuujc, by moe, tradycj buntu protestantw przeciw Kocioowi rzymsko-katolickiemu, w kocu
lat 80. XIX wieku niemieccy lekarze, fizjologowie i filozofowie zaczli kwestionowa pogld, e w wielkim acuchu istot ywych organizm ludzki jest czym szczeglnym, wykazujc, e dziaania ludzi s zdeterminowane
przez prawa natury. Hermann von Helmholtz, z wyksztacenia lekarz, przeprowadza proste, lecz odkrywcze
eksperymenty nad percepcj i ukadem nerwowym. Jako
pierwszy zmierzy on szybko impulsu nerwowego.
W tym samym mniej wicej czasie inny Niemiec, Gustaw
Fechner, zacz bada, jak bodce fizyczne s przeksztacane we wraenia, nalece do dowiadczenia psychicznego. Podobnie jak Wundt, von Helmholtz i Fechner
opierali si na zaoeniu, e procesy psychiczne mona
bada w obiektywny sposb, posugujc si metodami
eksperymentalnymi, zaadaptowanymi z nauk przyrodniczych, takich jak fizyka i fizjologia. Wierzyli oni w determinizm (determinism), doktryn, wedug ktrej zjawiska
fizyczne, behawioralne i psychiczne s zdeterminowane
przez specyficzne czynniki przyczynowe.
Wundt pisa duo o tej nowej psychologii i wyszkoli wielu modych badaczy, ktrzy z kolei wyruszyli
w wiat, by gosi now doktryn psychologii naukowej. Wrd jego uczniw by Edward Titchcncr,
ktry zaoy nowe laboratorium na Cornell University
i sta si jednym z pierwszych psychologw amerykaskich.
Idee i tradycje intelektualne filozofii i nauk przyrodniczych day w sumie pocztek rozwojowi nowej dziedziny naukowej - psychologii. W Stanach Zjednoczonych w 1890 r. mody profesor filozofii na Uniwersytecie
Harvarda, ktry studiowa medycyn, a take interesowa si bardzo literatur i religi, opracowa specyficznie amerykask koncepcj psychologiczn. William
James, brat wielkiego powieciopisarza Henry'ego
Jamesa, napisa dwutomowe dzieo Principles of Psychology [Zasady psychologii], ktr wielu specjalistw uwaa
za najwaniejsz prac psychologiczn, jaka kiedykolwiek zostaa napisana. Wkrtce potem, w 1892 r.,
G. Stanley Hali zaoy Amerykaskie Towarzystwo Psychologiczne {American Psychological Association).
William James
(1842-1910)
Trzy spord historycznie najwaniejszych sposobw podejcia do psychologii znane s jako strukturalizm, funkcjonalizm i ewolucjonizm. Podczas gdy zwolennicy strukturalizmu koncentrowali si na strukturze
czy treciach psychiki, psychologowie ze szkoy funkcjonalistycznej twierdzili, e naley bada przede wszystkim cele czy funkcje, ktrym su dane zachowania.
Inni psychologowie sdzili, e aby zrozumie zachowanie, niezbdne jest analizowanie, w jaki sposb czynniki ewolucyjne dokonyway selekcji pewnych przystosowawczych zachowa i procesw umysowych.
Rozpatrzmy rnice midzy tymi trzema sposobami
podejcia.
Strukturalizm: treci psychiki

Kiedy psychologia staa si nauk laboratoryjn opart
na eksperymentach, uznano, e wnosi ona jedyny
w swoim rodzaju wkad do wiedzy. W laboratorium
Wundta badani wykonywali proste reakcje (mwic
tak" lub nie", naciskajc przycisk) na bodce, ktre
spostrzegali w rnych warunkach modyfikowanych za
pomoc przyrzdw laboratoryjnych. Poniewa dane
zbierano przy zastosowaniu systematycznych, obiektywnych procedur, niezaleni obserwatorzy mogli te
eksperymenty powtarza. Nacisk na metody eksperymentalne, dbao o dokadny pomiar oraz analiza
statystyczna danych - to charakterystyczne cechy tradycji psychologicznej Wundta.
Kiedy Edward Titchener wprowadzi psychologi
Wundta w Stanach Zjednoczonych, by zwolennikiem
pogldu, e psychologia bada wiadomo. W jaki sposb badano elementy ycia psychicznego? W tych czasach preferowan metod bya introspekcja, systematyczne badanie wasnych myli i uczu, dotyczcych
specyficznych dozna sensorycznych. Titchener kad
nacisk na pytania typu co?", dotyczce treci psychicznych, a nie na pytania dlaczego?" i ,jak?". Jego sposb
podejcia nazwano strukturalizmem (structuralism),
badaniem struktury psychiki i zachowania.
naturalnego jest naprawd do prosta: te organizmy,

ktre s lepiej dostosowane do swoich rodowisk, na
ogl bardziej efektywnie przekazuj swoje geny
potomstwu ni organizmy sabiej przystosowujce si
do zmian w swoim rodowisku. W cigu wielu generacji
utrzymuje si przy yciu wicej organizmw lepiej
przystosowanych i liczba ich stopniowo wzrasta. Ten
kumulacyjny proces mutacji i doboru naturalnego wytworzy ogromn rnorodno gatunkw, jak obserwujemy na Ziemi, przy czym kady gatunek jest
nadzwyczaj dobrze przystosowany do swego wasnego
rodowiska, czyli niszy ekologicznej. Ewolucjonizm
{ewlutionism) uwaa wszystkie gatunki za cigle zmieniajce si, rozgaziajce si linie rodowe. Teoria Darwina pozbawia ludzi uprzywilejowanego miejsca
w wiecie istot ywych, przypisujc im przodkw wsplnych ze zwierztami.
Strukturalizm byl oparty na zaoeniu, e wszelkie

doznania psychiczne czowieka mona rozumie jako
kombinacj prostych zdarze czy elementw. Celem
lego sposobu podejcia byo ujawnienie zasadniczej
struktury ludzkiej psychiki przez analizowanie wszystkich podstawowych elementw: wrae i innych dowiadcze, ktre tworz ycie psychiczne jednostki.
Wielu psychologw atakowao strukturalizm z trzech
powodw: (a) by on redukcjonistyczny. poniewa sprowadza cae zoone dowiadczenie ludzkie do prostych
wrae; (b) byl atomistyczny, poniewa usiowa czy
czci w cao, zamiast bada rne zachowania
bezporednio; (c) by mentalistyczny. poniewa bada
tylko sprawozdania sowne ludzi, dotyczce treci ich
wiadomoci, a ignorowa badanie jednostek, ktre nie
mog opisywa swych dozna, np. zwierzt, dzieci
i osb z zaburzeniami psychicznymi. Powany przeciwnik strukturalizmu pojawi si w Ameryce pod nazw
junkcjonalizmu.
Funkcjonalizm: psychika i jej cele

Wan postaci amerykaskiej psychologii sta sie
William James. Jego szeroka koncepcja, obejmujca
wiele zagadnie psychologii, otworzya rozlege perspektywy na zjawiska skadajce si na dowiadczenie
ludzkie, ktre psychologowie powinni bada. James
zgadza sie z Titchenerem, e wiadomo jest gwnym
przedmiotem bada psychologii, lecz zdaniem Jnmesa
badania wiadomoci nie mona redukowa do elementw, treci i struktur - tak wanych dla strukturalistw
i dekoratorw wntrz. wiadomo bya wedug niego
cigym strumieniem, waciwoci psychiki w nieustannej interakcji ze rodowiskiem. wiadomo uatwia
czowiekowi przystosowanie do rodowiska; doniose
znaczenie miay wic akty i funkcje procesw psychicznych, a nie treci psychiki. Funkcjonalizm [functionalism)
przypisywa najwiksz wag wyuczonym nawykom,
ktre umoliwiaj organizmom przystosowanie si do
rodowiska i efektywne funkcjonowanie. Dla funkcjonalistw podstawowe pytanie, na ktre miay odpowiedzie badania, byo nastpujce: Jaka jest funkcja
czy cel danego aktu behawioralnego?". Zaoycielem
szkoy psychologicznej zwanej funkcjonalizmem by
amerykaski filozof John Dcwey. Jego zainteresowanie
praktycznym wykorzystaniem procesw psychicznych
sprawio, e wnis on znaczny wkad w rozwj metod
ksztacenia.
Funkcjonalizm by pierwotnie oglnym pogldem na
to, w jaki sposb psychologowie powinni bada psychik
i zachowanie. Kad on nacisk na przystosowanie do
rodowiska i na praktyczn uyteczno dziaa, przez
badanie caego funkcjonujcego organizmu, wchodzcego w interakcje ze swym rodowiskiem. Funkcjonalici
odrzucili ide strukturalistw, e psychik naley anali-
Opracowana przez Darwina teoria ewolucji pozbawia ludzi

uprzywilejowanego miejsca, przypisujc im przodkw wsplnych
ze zwierztami.
zowa w kategoriach jej treci; zamiast tego starali si

wykrywa jej funkcje, cele i uyteczno.
Mimo i James by przekonany o doniosym znaczeniu starannej obserwacji, to jednak niezbyt ceni rygorystyczne laboratoryjne metody Wundta. W psychologii
Jamesa znalazo si miejsce dla emocji, jani, woli,
wartoci, a nawet dozna religijnych i mistycznych. Jego
gorca" psychologia uznawaa niepowtarzalno kadej
jednostki, ktrej nie mona zredukowa do wzorw czy
liczb, jakich dostarczaj wyniki testw. Dla Jamesa celem
psychologii byo wyjanianie, a nie kontrola eksperymentalna {Centennial celebration..., 1990).
Ewolucjonizm: dobr naturalny gatunkw

A do 1859 r. nie byo spjnego, naukowego wyjanienia, dlaczego istniejemy i skd si wzilimy. Religijna doktryna kreacjonizmu gosia, e wszystkie gatunki,
z czowiekiem wcznie, zostay stworzone przez Boga.
jako odrbne i niezmienne. Dopiero w 1859 r.
opracowana przez Charlesa Darwina teoria ewolucji
drog doboru naturalnego dostarczya biologii wanego
narzdzia, ktre byo jej potrzebne do zrozumienia,
w jaki sposb powstay zoone organizmy. Idea doboru
Wielu psychologw stara si oddzieli wpyw natury

(natur), czyli czynnikw dziedzicznych, na zachowanie
i cechy czowieka, od wpywu wychowania (nurture), czyli
czynnikw rodowiskowych. Z ewolucyjnego punktu
widzenia rozrnienie to wydaje si zbdne. Natura
i wychowanie przeplataj si ze sob - nasza uksztatowana w drodze ewolucji, odziedziczona natura determinuje to, jak i dlaczego czynniki rodowiskowe bd
wpywa na nas przez cae ycie. W zwizku z uwiadomieniem sobie tego faktu, teoria ewolucji zacza ostatnio wpywa na nasze zrozumienie procesw poznawczych i motywacji u czowieka za porednictwem
dziedziny zwanej psychologi ewolucjonistyczn {evolu
tionary psychology); (omwimy j w nastpnym podrozdziale). Teoria ewolucji nadal odgrywa zasadnicz rol
w psychologii porwnawczej, ktrej przedmiotem bada
jest zachowanie rnych gatunkw zwierzt.
Podsumowanie
Przedstawilimy pokrtce trzy wane z historycznych
wzgldw sposoby podejcia do psychologii: strukturalizm,
funkcjonalizm i ewolucjonizm. Strukturalizm mia swoje
pocztki we wczesnych badaniach laboratoryjnych nad
elementami skadajcymi si na struktur czy treci
ludzkiej psychiki. Bya to szkoa" psychologiczna, ktra
wyonia si z bada Wundta i stosowaa introspekcj
w swych dociekaniach nad tym, jak psychika organizuje
dowiadczenia zmysowe. Titchener przenis to podejcie
do Stanw Zjednoczonych, lecz byo ono krytykowane jako
redukcjonistyczne, uproszczone i mentalistyczne. Ponadto
nie umoliwiao ono badania zachowania zwierzt, niemowlt i innych istot, ktre nie s w stanie wyraa
sowami swych dozna. Funkcjonalizm, do ktrego rozwoju najbardziej przyczynili si Dewey i james, kad
nacisk na funkcj i cci kadego altu ~brhawioralnego.

Funkcjonalizm zakada, e celem zachowania jest
umoliwienie kademu organizmowi przystosowania sit
do jego rodowiska. Fwolucjonizm jest naukowym
wyjanieniem, w jaki sposb gatunki utrzymuj si przy
yciu i jak sq ze sobq spokrewnione, odwoujcym si do
procesw doboru naturalnego, zgodnie z teori ewolucji
Darwina. Ponadto ewolucjonizm skupia si no dociekaniu,
w jaki sposb organizmy przystosonvjq sf do wymaga
zmieniajcego sif rodowiska, lecz badane w tym podejciu odcinki czasu to miliony lat, a nie dugo trwania
ludzkiego ycia.
spczesnc kierunki
w psychologii
W ostatniej czci tego rozdziau przedstawimy w zarysie rne kierunki czy konceptualne sposoby podejcia,
ktre dominuj we wspczesnej psychologii. Kady kierunek - biologiczny, psychodynamiczny, behawiorystyczny, poznawczy, humanistyczny czy ewolucjonistyczny - okrela inny obszar, wany dla psychologii jako
nauki. Kierunki te obejmuj pogldy i zaoenia, ktre
wpywaj zarwno na to, co bdzie badane, jak i na to,
w jaki sposb bdzie si to bada: czy ludzie s z natury
dobrzy czy li? Czy ludzie maj woln wol, czy tylko
realizuj scenariusz narzucony im przez ich wyposaenie
dziedziczne (determinizm biologiczny) lub ich rodowisko (determinizm rodowiskowy)? Czy organizmy s
w zasadzie aktywne i twrcze, czy reaktywne i dziaajce
w sposb mechaniczny? Czy zjawiska psychologiczne
i spoeczne mona wyjania w kategoriach procesw
fizjologicznych? Czy zoone zachowanie jest po prostu
sum wielu mniejszych skadowych, czy te ma nowe,
odmienne waciwoci? Punkt widzenia przyjty przez
psychologa decyduje o tym, czego bdzie szuka, na co
patrzy, jakimi metodami si posuy i jaki poziom analizy zastosuje.
Powiedzielimy wc/eniej, e mog by rne poziomy analizy, od mikro do makro. Analiza moe te mie
rne nastawienie czasowe i koncentrowa si na przeszoci, teraniejszoci lub przyszoci. Niektrzy psychologowie rozpatruj przesze dowiadczenia, aby
wyjani obecne zachowanie, badajc na przykad wpyw
rozwodu rodzicw lub wykorzystywania seksualnego
w dziecistwie na seksualno osoby dorosej. Inni psychologowie koncentruj si na obecnej sytuacji, obserwujc jak nagrody wpywaj na zachowanie organizmw
lub studiujc sposoby wyraania emocji. Jeszcze inni

badaj oddziaywanie przyszych zdarze, ledzc, czy
wyznaczanie celw wpynie na wyniki uczniw, ktrych
osignicia s sabsze ni ich moliwoci.
Tych sze konceptualnych sposobw podejcia
mona take uwaa za oglne modele pojciowe - uproszczone sposoby mylenia o podstawowych cechach zjawisk w danej dziedzinie wiedzy i o zwizkach midzy
tymi zjawiskami. Model (model) reprezentuje ukad czy
wzorzec zwizkw, jakie stwierdza si w uzyskanych
danych lub w naturze i jest prb odtworzenia czy naladowania tego wzorca w pewien sposb. Niektre modele s mechaniczne, takie jak modele funkcjonowania
ucha. Inne s modelami matematycznymi, na przykad
te, ktre prbuj przedstawi, jak podejmuje si pewne
rodzaje decyzji. Czsto model oparty jest na analogii
midzy procesami, ktre chcemy wyjani, a systemem
ju znanym. Dawni psychologowie posugiwali si modelem centrali telefonicznej do wyjanienia sposobu przekazywania informacji przez mzg.
Sze wymienionych tu konceptualnych kierunkw
psychologicznych rni si take pod wzgldem specyficznoci i dokadnoci, jak staraj si osign oraz pod
wzgldem stopnia, w jakim opieraj si na wynikach bada
empirycznych. Mimo tych rnic, w niektrych punktach
pokrywaj si one i wikszo psychologw zapoycza
i miesza pojcia z wicej ni jednego takiego kierunku.
Niemniej jednak kady z kierunkw reprezentuje inne ujcie podstawowych problemw psychologii. W nastpnych
rozdziaach omwimy bardziej szczegowo wkad kadego kierunku, poniewa w sumie reprezentuj one to
wszystko, co jest przedmiotem wspczesnej psychologii.
Kierunek biologiczny
Biologiczny sposb podejcia [biological approach) przyjmuj ci psychologowie, ktrzy szukaj przyczyn zachowania w dziaaniu genw, mzgu, ukadu nerwowego
i ukadu wydzielania wewntrznego (regulujcego wytwarzanie hormonw). W tym opartym na biologii modelu
funkcjonowanie organizmu wyjania si w kategoriach
struktur anatomicznych i procesw biochemicznych.
Wszelkie doznania i czynnoci uwaa si za wynik dziaania impulsw nerwowych. Czynnikami wyzwalajcymi te
dziaania s procesy chemiczne i elektryczne przebiegajce wewntrz komrek nerwowych i midzy nimi.
W podejciu tym przyjmuje si nastpujce cztery
zaoenia: (a) zjawiska psychologiczne i spoeczne
mona wyjania w kategoriach procesw biochemicznych; (b) zoone zjawiska mona zrozumie rozkadajc
je (redukujc) na znacznie mniejsze, bardziej specyficzne
jednostki; (c) wszelkie zachowania -jak te potencjalne
zachowania - s zdeterminowane przez struktury anatomiczne i procesy przekazywane gwniedrog dziedziczenia; (d) dowiadczenie moe modyfikowa zachowa-
nie zmieniajc owe, stanowice jego podoe, struktury

i procesy. Zadaniem badaczy jest zrozumienie zachowania na najbardziej szczegowych poziomach analizy,
mikroskopowym i molekularnym.
W przeszoci kierunek ten by znany jako psychologia fizjologiczna, lecz obecnie, przy wikszej koncentracji
na odkrywaniu tajemnic mzgu oraz koniecznoci integrowania wielu idei i metod z pokrewnych dziedzin,
badacze ci czciej okrelaj si jako uczeni zajmujcy si
ukadem nerwowym" (neuroscientists). Badaj oni szeroki
zakres procesw, od obwodw pamiciowych u prostych
organizmw, takich jak limaki, do sposobu reagowania
mzgu ludzkiego na zaskakujc informacj bodcow.
Wielu takich uczonych pracuje w laboratoriach uniwersytetw i uczelni medycznych, inni pracuj w szpitalach i klinikach. Ci pierwsi mog na przykad bada, czy
pami u starych szczurw mona poprawi przeszczepiajc im tkank z mzgw szczurzych podw. Ci drudzy
mog bada pacjentw cierpicych na utrat pamici
wskutek wypadku lub choroby. Uczeni zajmujcy si
ukadem nerwowym otrzymali nagrod Nobla w dziedzinie
fizjologii za wyjanienie, w jaki sposb syszymy (George
von Bekesy), jak specjalne komrki w siatkwce oka s
przystosowane do spostrzegania rnych cech otoczenia
(David Hubel i Torsten Wiesel) i jak funkcjonuje mzg
u pacjentw cierpicych na padaczk, gdy jego dwie
pkule zostay rozdzielone chirurgicznie (Roger Sperry).
W dalszych rozdziaach powiemy wicej o tych odkryciach.
Kierunek psychodynamiczny
Zgodnie z podejciem psychodynamicznym (psychodynamic approach) zachowanie jest motywowane (czyli napdzane") przez potne siy wewntrzne. Wedug tego
pogldu, przyczyn dziaa ludzkich s wrodzone instynkty, biologiczne popdy oraz usiowania zmierzajce do
rozwizywania konfliktw midzy potrzebami osobistymi
i stawianymi przez spoeczestwo wymaganiami, aby
postpowa waciwie - dziaanie jest wytworem wewntrznego napicia, lecz gwnym celem naszych dziaa
jest zredukowanie napicia. W modelu psychodynamicznym podstawowym pojciem jest motywacja. Stany deprywacji, pobudzenie fizjologiczne, konflikty i frustracje
dostarczaj energii dla zachowania, podobnie jak wgiel
jest paliwem dla lokomotywy parowej. W modelu tym
organizm przestaje reagowa, gdy jego potrzeby s
zaspokojone, a popdy zredukowane.
Psychodynamiczne zasady motywacji najpeniej opracowa wiedeski lekarz, Sigmund Freud, w kocu XIX i na
pocztku XX wieku. Pogldy Freuda uksztatoway si
pod wpywem jego pracy z pacjentami cierpicymi na
zaburzenia psychiczne, jednake by on przekonany, e
zasady, ktrych funkcjonowanie zaobserwowa u swoich
pacjentw, stosuj si zarwno do normalnego, jak
i anormalnego zachowania. Wedug teorii Freuda, kada
Sigmund Freud
(1856-1939)
osoba jest w peni zdeterminowana przez kombinacj

wyposaenia dziedzicznego i dowiadcze z wczesnego
dziecistwa. Dowodzi on, e niemowltami kieruj niewyuczone instynkty samozachowawcze oraz pragnienie
fizycznej przyjemnoci. Te pierwotne impulsy nie mog
si swobodnie ujawni, poniewa s sprzeczne z zakazami (tabu), narzucanymi przez rodzicw i spoeczestwo.
Osobowo dziecka rozwija si zgodnie z tym, w jakiej
mierze rozwizuje ono konflikt midzy potrzeb wyraenia a potrzeb hamowania tych potnych impulsw.
Ten wczesny konflikt czsto trwa nadal, wpywajc na
zachowanie i powodujc problemy emocjonalne w sposb, ktrego dana osoba nie rozumie. Teoria Freuda bya
pierwsz, w ktrej przyznano, e natura ludzka nie
zawsze jest racjonalna, e naszymi dziaaniami mog
kierowa motywy, ktrych nie jestemy wiadomi.
Freudowi przypisuje si t zasug, e niewiadom psychik uczyni godn powanych bada.
W psychodynamicznej koncepcji Freuda zwykle
przyjmuje si makroskopowy poziom analizy, rozpatrujc osob jako naciskan i pocigan przez zoon sie
wewntrznych i zewntrznych si. Natura ludzka jest
przedstawiona w ujemnym wietle; przemoc uwaa si
za naturalny sposb wyraania pierwotnych impulsw
seksualnych i agresywnych. Pogld ten implikuje, e
ludzie potrzebuj silnej kontroli spoecznej, jeli maj
by chronieni przed swoimi wasnymi zamiowaniami do przyjemnoci i do destrukcji.
Pogldy Freuda wywary wikszy wpyw na wiele
dziedzin psychologii, ni pogldy jakiegokolwiek innego
uczonego. Zetkniesz si z rnymi aspektami jego
wkadu, gdy bdziesz czyta o rozwoju dziecka, marzeniach sennych, zapominaniu, niewiadomej motywacji,
osobowoci, zaburzeniach neurotycznych oraz terapii
psychoanalitycznej. Jego idee czsto bd si pojawiay
jak kamienie milowe na trasie naszej psychologicznej
podry. Moesz by jednak zaskoczony dowiedziawszy
si, e idee Freuda nie byy wcale wynikiem systematycznych bada naukowych. Byy one wytworem wyjtkowo
twrczego umysu, owadnitego pragnieniem wyjanie-
nia najgbszych tajemnic ludzkich myli, uczu i dziaa.

Freud dokadnie obserwowa ludzi - swoich pacjentw,
a przede wszystkim samego siebie. By on moe najwikszym na wiecie egotyst, gdy poddawa gbokiej analizie kad swoj czynno, od pozornie nic nie znaczcych przejzycze do fragmentw swoich snw.
Niektre dowody" teorii Freuda nie pochodz z laboratorium, lecz z mitologii, legend, sztuk dramatycznych
i archeologii (Gay, 1988).
Od czasw Freuda wielu psychologw reprezentujcych nowe kierunki posugiwao si modelem psychodynamicznym. Niektrzy neofreudyci rozszerzyli teori
Freuda w taki sposb, e obja ona wpywy spoeczne
oraz interakcje, ktre maj miejsce w cigu caego ycia,
a nie tylko w niemowlctwie.
Kierunek behawiorystyczny
Zwolennicy podejcia behawiorystycznego (behavioristic
approach) interesuj si zachowaniami zewntrznymi,
ktre mona rejestrowa w sposb obiektywny. Nie zajmuj si procesami biochemicznymi ani wewntrznymi
motywami, ktre s wyprowadzonymi drog wnioskowania zjawiskami psychicznymi". Psychologowie o orientacji behawioralnej zbieraj dane w postaci konkretnych,
dajcych si zmierzy reakcji (np. mruganie, naciskanie
dwigni lub wypowiedzenie sowa tak"), ktre nastpuj
po moliwych do zidentyfikowania bodcach, takich jak
wiato lub dwik dzwonka.
Gwnym celem analizy behawiorystycznej jest zrozumienie, jak poszczeglne bodce rodowiskowe kontroluj okrelone rodzaje zachowania (tzw. ABC psychologii). Najpierw behawioryci analizuj uprzednie
(antecedentne) warunki rodowiskowe, ktre poprzedzaj zachowanie i stwarzaj moliwo zareagowania lub
powstrzymania si od reakcji. Nastpnie zajmuj si
reakcj behawioraln, ktra jest gwnym przedmiotem
bada - czynnoci, ktr trzeba zrozumie, przewidywa i sterowa. Na koniec rozpatruj obserwowalne konsekwencje, ktre wynikaj z tej reakcji, czyli jej wpyw na
rodowisko. Jest to molekularny poziom analizy.
Wedug modelu behawiorystycznego zachowanie
jest w peni zdeterminowane przez warunki rodowiskowe. Ludzie nie s ani dobrzy, ani li, ale po prostu
reagujcy na swoje rodowisko. Ich zachowanie mona
zmieni, organizujc odpowiednio warunki rodowiskowe. Mimo i dziedziczno moe nakada pewne
ograniczenia na efektywno oddziaywania rodowiska, to jednak psychologowie behawioralni zakadaj, e to, czym ludzie si staj, jest w gwnej mierze
wynikiem wychowania (dowiadczenia), a nie ich wrodzonej natury.
Behawioryci z reguy zbieraj swoje dane za pomoc
kontrolowanych eksperymentw laboratoryjnych; mog
stosowa urzdzenia elektroniczne i komputery do poda-
wania bodcw i rejestrowania reakcji. Kad nacisk na

bardzo cise definicje badanych zjawisk i rygorystyczne
normy zbierania danych, ktre zwykle dadz si uj
w formie ilociowej. Czsto prowadz swoje badania na
zwierztach, poniewa w takich badaniach kontrola
wszystkich warunkw moe by znacznie'peniejsza ni
w badaniach przeprowadzanych na ludziach. Wychodz
z zaoenia, e podstawowe procesy, ktre badaj u zwierzt, podlegaj oglnym zasadom, ktre obowizuj u rnych gatunkw, lecz atwiej jest je badana zwierztach.
Behawioryzm (behaviorism) gosi, e jedynie zewntrzne zachowanie organizmw stanowi waciwy przedmiot bada naukowych, Pogld ten powsta w pocztkach XX w. wraz z pracami Johna B. Watsona. Watson,
pierwszy amerykaski behawiorysta, by pod wpywem
prac rosyjskiego fizjologa Iwana Pawowa. Paww odkry, e fizjologiczn reakcj wydzielania liny, ktr
uwaano za wywoywan wycznie przez spoywanie
pokarmu, moe wywoywa take widok lub dwik czegokolwiek, co regularnie kojarzono z podawaniem
pokarmu. Paww interesowa si przede wszystkim
fizjologi tego wyuczonego zwizku, zwanego warunkowaniem.
Przed Watsonem instynkty uwaano za nieobserwowalne dziedziczne mechanizmy, ktre mog wyjani
osobowo i zachowanie. Watson zda sobie spraw
z tego, e gdyby mona byo wykaza, i wszelkie zachowania s wynikiem uczenia si, otworzyoby to nowe
moliwoci zmiany niepodanego zachowania. By
przekonany, e zjawisk psychicznych nie mona bada
naukowo, wic skaza introspekcj i wszystkie formy
procesw psychicznych na wygnanie ze swego behawiorystycznego krlestwa. Ustanowi nowy kierunek w psychologii - poszukiwanie przyczyn w rodowisku, zamiast
w osobie - i pierwszy domaga si, eby psychologowie
badali tylko dajce si obserwowa zachowanie. Jeli
Watson pooy fundamenty pod behawioryzm, to profesor Uniwersytetu Harvarda, B. F. Skinner, by gwnym
architektem behawioryzmu. A do jego mierci w 1990 r.,
przez wiele dziesicioleci plany i wizje Skinnera ksztatoway behawioryzm. By przekonany, e dom naukowej
psychologii moe pomieci tylko jednego lokatora obserwowalne zachowanie. Nie byo tam miejsca dla
nauki o mzgu, nauki o procesach poznawczych ani dla
adnych sublokatorw, ktrzy robi zbyt wiele haasu
wok motywacji, mylenia czy mzgu. Wedug projektw Skinnera psychologi mona okrela jako naukow
tylko wtedy, gdy ogranicza si ona do badania, jak
zachowanie oddziauje na otoczenie i jak konsekwencje
tego oddziaywania zmieniaj zachowanie.
Przez znaczn cz XX wieku model behawiorystyczny dominowa w amerykaskiej psychologii. Nacisk,
jaki w tym modelu kadzie si na potrzeb cile zaplanowanych i realizowanych eksperymentw oraz dokadnie okrelonych zmiennych, wywar wpyw na wikszo
dziedzin psychologii. Mimo e Skinner i jego uczniowie

swoje podstawowe badania przeprowadzali na zwierztach (przewanie na gobiach i szczurach), to jednak
zasady behawioryzmu stosowano powszechnie do problemw ludzi. Zasady behawiorystyczne zasugeroway
bardziej ludzkie podejcie do wychowania dzieci (przez
stosowanie pozytywnych wzmocnie zamiast kar),
umoliwiy opracowanie nowych metod terapii zaburze
zachowania i przyczyniy si do stworzenia modelu utopijnych spoecznoci. Behawioryzm Skinnera jest rwnie
praktyczny, co prowokacyjny - prowokacyjny, poniewa
krytycy utrzymuj, e wska perspektywa behawioryzmu
opnia rozwj psychologii o dziesiciolecia. Stao si
tak ich zdaniem dlatego, e kierunek ten odwraca uwag
(i umiejtnoci) wielu uczonych od badania najwyszych
form ekspresji gatunku ludzkiego - jzyka, mylenia
i wiadomoci.
Kierunek poznawczy
Rewolucja poznawcza" w psychologii, ktra dokonuje
si w cigu ostatnich trzech dziesicioleci, stanowi bezporedni odpowied na behawioryzm, kwestionujc
jego ograniczone perspektywy. Gwnym przedmiotem
zainteresowania w podejciu poznawczym (cognitive
approach) jest myl ludzka i wszelkie procesy zwizane
z gromadzeniem wiedzy - uwaga, mylenie, zapamitywanie, oczekiwanie, rozwizywanie problemw, fantazjowanie i wiadomo. Z poznawczego punktu widzenia ludzie dziaaj, poniewa myl, a myl, poniewa
s istotami ludzkimi, majcymi jedyne w swym rodzaju
wyposaenie umoliwiajce im t czynno, a mianowicie struktur swego mzgu.
W XVII wieku francuski filozof Ren Descartes
owiadczy: Myl, wic jestem". Twierdzenie to wyraa
fundamentaln prawd o naturze egzystencji ludzkiej tylko dziki zdawaniu sobie sprawy z wasnych procesw
mylowych ludzie mog mie poczucie osobistej tosamoci. W aciskiej wersji owiadczenia Descartesa
Cogito ergo sum", cogito oznacza myl". Angielskie
sowo cognition (poznanie") pochodzi wanie od aciskiego cogito. Myli danej osoby nadaj znaczenie
wszystkim jej dowiadczeniom, a take ksztatuj percepcje i reakcje na wiat.
Wedug psychologw poznawczych przetwarzanie
informacji o bodcu odgrywa co najmniej rwnie wan
rol w determinowaniu zachowania jak same odbierane
bodce (czyli tzw. wejcie bodcowe). Psychologowie ci
twierdz take, e ludzie w tym procesie nie s po prostu istotami reaktywnymi, lecz take istotami aktywnymi,
ktre wybieraj i tworz indywidualne rodowiska bodcowe. Jednostka reaguje na rzeczywisto nie tak, jak
ona jest w obiektywnym wiecie materii, lecz na tak,
jaka przedstawia si w subiektywnej rzeczywistoci wewntrznego wiata myli i wyobrani tej jednostki.
W modelu poznawczym zachowanie jest tylko czciowo zdeterminowane - zgodnie z pogldami behawiorystw - przez poprzedzajce zdarzenia bodcowe
i uprzednie konsekwencje zachowa. Niektre z najbardziej istotnych zachowa wyaniaj si" nieoczekiwanie z cakowicie nowych sposobw mylenia, a nie
z przewidywalnych sposobw stosowanych w przeszoci. Zdolno wyobraania sobie alternatywnych
moliwoci i rozwiza, cakowicie odmiennych od
tego, co byo lub jest, pozwala ludziom dziaa na rzecz
nowej przyszoci i wykracza poza granice rzeczywistego ubstwa lub fizycznego czy emocjonalnego
upoledzenia. Wedug podejcia poznawczego ludzie
rozpoczynajc ycie nie s ani dobrzy, ani li, lecz maj
potencjalne moliwoci, w formie matryc umysowych" (mental templates), aby by zarwno dobrymi, jak
i zymi.
Psychologowie poznawczy lat 90. XX wieku interesuj si tym, w jaki sposb ludzie interpretuj aktualne
rodowisko bodcowe. Chc wiedzie, jak ludzie oceniaj rne dziaania, ktre mog podj i jak decyduj
o tym, co uczyni, na podstawie swoich wspomnie
o skutecznych dziaaniach w przeszoci oraz oczekiwa
przyszych konsekwencji. Myli uwaaj zarwno za
skutki, jak i za przyczyny dziaa zewntrznych. Odczuwanie alu, gdy si kogo urazio, jest przykadem myli
jako skutku. Kiedy jednak odczuwszy al przeprasza si
za swoje postpowanie, jest to przykad myli jako przyczyny. Psychologowie poznawczy badaj procesy mylowe zarwno na poziomie molekularnym, jak i makroskopowym. Analizuj na przykad wzorce przepywu
krwi w mzgu podczas wykonywania rnych typw
zada poznawczych (poziom molekularny) lub badaj
wspomnienia studenta o jakim zdarzeniu z wczesnego
dziecistwa (poziom makro).
Psycholog Herbert Simon otrzyma nagrod Nobla
w dziedzinie ekonomii za swoje badania nad sposobami
podejmowania przez ludzi decyzji w warunkach niepewnoci, tzn. gdy nie dysponuj oni wszystkimi istotnymi
informacjami. Wykaza on, e modele ekonomiczne,
oparte na przewidywaniach wyprowadzonych z racjonalnych analiz okrelajcych, jak ludzie powinni si zachowywa, nie daj dobrych wynikw, gdy sytuacja jest niejasna. Natomiast psychologiczna, opisowa analiza
rzeczywistych sposobw zachowania, stosowanych
przez ludzi w tych okolicznociach, umoliwia lepsze
przewidywanie. Albert Bandura w swoich pracach
uwzgldnia zjawiska poznawcze przy wyjanianiu uczenia si spoecznego, w psychoterapii opartej na podstawach poznawczych, a nawet w analizach terroryzmu
(Bandura, 1986, 1990). Wielu psychologw uwaa t
now, poznawcz orientacj za dominujc w dzisiejszej
psychologii.
Kierunek humanistyczny
Psychologia humanistyczna pojawia si w latach 50. XX
wieku jako podejcie alternatywne wzgldem pesymizmu
i determinizmu modelu psychodynamicznego i modelu
behawiorystycznego. Wedug koncepcji humanistycznej
ludmi nie kieruj potne, instynktowne siy postulowane przez freudystw, ani nie s oni przedmiotem manipulacji ze strony swego rodowiska, jak sugeruj behawioryci. Przeciwnie, ludzie s istotami aktywnymi,
dobrymi z natury i majcymi zdolno dokonywania
wyboru. Zgodnie z podejciem humanistycznym (humanistic approach) gwnym zadaniem istot ludzkich jest denie do powikszania i rozwoju swego potencjau.
Psychologowie humanistyczni badaj zachowanie,
ale nie przez redukowanie go do skadnikw, elementw
i zmiennych w eksperymentach laboratoryjnych. Zamiast
tego psychologowie ci szukaj prawidowoci czy wzorca
zachowania w historiach ycia ludzi. W przeciwiestwie
do behawiorystw, psychologowie humanistyczni koncentruj si na wiecie subiektywnym, dowiadczanym
przez jednostk, a nie na wiecie obiektywnym, jaki rozpatruj zewntrzni obserwatorzy i badacze. Z tego
wzgldu uwaa si ich za fenomenologw, badajcych
osobisty obraz zdarze w umyle dziaajcej jednostki.
W odrnieniu od psychologw o orientacji poznawczej,
ktrzy ustalaj zwizki midzy procesami wewntrznymi
a specyficznymi wskanikami behawioralnymi, psychologowie humanistyczni bardziej interesuj si tym, w jaki
sposb te wewntrzne procesy prowadz do nowych
wgldw i wyborw wartoci.
Psychologowie humanistyczni zajmuj si ca osob,
stosujc tzw, holistyczne podejcie do psychologii czowieka. S oni przekonani, e prawdziwe zrozumienie
wymaga integracji psychiki, ciaa i zachowania jednostki
z czynnikami spoecznymi i kulturowymi. Trzej psychologowie mieli wybitny udzia w rozwijaniu kierunku humanistycznego: Carl Rogers, Rollo May i Abraham Maslow.
Carl Rogers kad nacisk na naturaln skonno jednostki
do rozwoju i zdrowia psychicznego oraz na doniose znaczenie, jakie w tym procesie ma pozytywny obraz siebie.
Rollo May by jednym z pierwszych psychologw, ktrzy
zjawiska takie jak lk badali z perspektywy jednostki.
Wczy on take pewne aspekty filozofii egzystencjalnej
do tego nowego kierunku psychologicznego. (Egzystencjalizm kadzie nacisk na podejmowanie decyzji przez
jednostk i na jej woln wol w wiecie pozbawionym
sensu czy celu). Abraham Maslow postulowa istnienie
potrzeby samorealizacji i bada cechy ludzi, ktrzy wedug jego oceny- realizuj siebie.
Podejcie humanistyczne rozszerza krlestwo psychologii poza granice nauk przyrodniczych, wczajc do
niego inspiracje pynce z nauki o literaturze, historii
i innych nauk humanistycznych. W ten sposb psychologia staje si peniejsz dyscyplin, ktra empiryzm nauk
przyrodniczych rwnoway niecmpirycznym, penym

wyobrani podejciem nauk humanistycznych (Kom,
1985). Wielu krytykw tego stanowiska uwaa podejcie
humanistyczne za nienaukow popularn psychologi
dobrego samopoczucia". Niektrzy psychologowie
humanistyczni reaguj na te zarzuty, opowiadajc si za
bardziej cisym ujciem poj, definicji i zasad, ktre
zajmuj centralne miejsce w tym kierunku (Rychlak,
1979). Inni argumentuj, e ich pogldy s czym w rodzaju drody, ktre pozwol psychologii wyrosn
ponad jej ponure, beznadziejne skupianie si na negatywnych siach i zwierzcych aspektach natury ludzkiej.
Kierunek ewolucjonistyczny
To zaskakujce, e podejcie ewolucjonistyczne jest jednym z najnowszych punktw widzenia w psychologii.
Kierunek ten stara si poczy nowoczesn psychologi
z najstarsz i najbardziej centraln ide nauk o yciu,
a mianowicie darwinowsk teori ewolucji drog doboru
naturalnego. Podstaw podejcia ewolucjonistycznego
(tmlutionary approach) jest pojcie adaptacyjnoci zachowania i umysu. Podejcie to zakada, e zdolnoci umysu
ludzkiego ewoluoway w cigu milionw lat, suc
konkretnym celom przystosowawczym, podobnie jak
nasze zdolnoci fizyczne. Postulowanie celw zwizanych
z przetrwaniem, do ktrych osignicia przyczynia si
ewolucja tych zdolnoci, oraz wyszukiwanie dowodw
empirycznych dla zweryfikowania wysunitych hipotez,
to gwne zadania psychologa ewolucjonisty.
Kiedy widzisz jakie nowe urzdzenie, prawdopodobnie chcesz si dowiedzie, do czego suy i jak dziaa.
Psychologia ewolucjonistyczna wysuwa te same dwa
pytania w odniesieniu do ludzkiego umysu.
Mzgi zwierzt ewoluuj zupenie tak samo jak inne
narzdy: dobr naturalny ksztatuje ich struktur wewntrzn i funkcjonowanie stosownie do wymaga rodowiska
fizycznego i spoecznego. Mzgi, ktre generuj bardziej
przystosowawcze zachowanie, w wyniku doboru naturalnego ulegaj rozmnoeniu. Mzgi, ktre generuj zachowanie nieprzystosowawcze, wymieraj. Ostatnie postpy
ewolucjonizmu pozwoliy badaczom lepiej zrozumie, co
znaczy zachowywa si przystosowawczo. Nie oznacza to
przyczyniania si do dobra gatunku czy nawet jednostki.
Znaczy to tylko jedno: przyczynianie si do reprodukcji
genw przenoszonych przez dan jednostk, jej potomstwo i krewnych (opisa to Richard Dawkins w ksice
Samolubny gen 1976 - wyd. poi. 19%). Zachowanie przystosowawcze moe obejmowa powicenie si dla
swoich dzieci lub rodzestwa lub pomaganie innym,
ktrzy mog odwzajemni t pomoc w przyszoci.
Ludzie w prawie caej swojej historii ewolucyjnej w epoce plejstoceskiej - yli w maych grupach jako
myliwi i zbieracze. Psychologia ewolucjonistyczna
posuguje si bogat struktur teoretyczn biologii
ewolucyjnej w celu wyodrbnienia gwnych problemw

adaptacyjnych, wobec ktrych sta nasz gatunek: unikanie drapienikw i pasoytw, zbieranie i wymiana
pokarmu, znajdowanie i utrzymywanie partnerw oraz
wychowywanie zdrowych dzieci. Po okreleniu problemw adaptacyjnych, z ktrymi musieli sobie radzi ci.
pierwotni ludzie, psychologowie ewolucjonistyczni
dedukuj te rodzaje mechanizmw czy przystosowa
psychologicznych, ktre mogy uksztatowa si w drodze ewolucji w celu rozwizania tych problemw.
Psychologowie ewolucjonistyczni staraj si stworzy kompletn, jednolit psychologi, obejmujc
wszystkie aspekty ludzkiego ycia, dowiadczenia
i zachowania. W tym kontekcie badania nad mechanizmami funkcji mzgowych, prowadzone przez nauk
o ukadzie nerwowym, mog pomc w dokadnym wyjanieniu funkcjonowania i somatycznego podoa wydedukowanych przystosowa psychologicznych. Teorie
odwoujce si do ewolucji, ktre pokazuj, dlaczego
dziaanie polegajce na wprowadzaniu w bd bywa czasami uyteczne dla przetrwania, mog pomc w wyjanieniu si psychodynamicznych, a take w poszukiwaniu
odpowiedzi na pytanie, dlaczego pewne motywy s niewiadome. Badanie funkcji przystosowawczych rnych
mechanizmw uczenia si moe wzbogaci behawiorystyczne teorie uczenia si. Badania nad tym, w jaki
sposb w drodze ewolucji mogy si uksztatowa pewne
mechanizmy psychologiczne radzenia sobie z problemami zwizanymi z przetwarzaniem informacji, mog
przynie korzy psychologii poznawczej. Badania nad
tym, jak u ludzi w trakcie ich dugiej walki o przetrwanie
ewoluowao to, czym si cieszyli, co cenili i co starali si
przezwyciy, mog dostarczy informacji na interesujce psychologw humanistycznych tematy dotyczce
potencjalnych zdolnoci, szczcia i autonomii ludzi.
Najbardziej fundamentalna rnica midzy psychologi ewolucjonistyczna a innymi podejciami polega na
odmiennej perspektywie czasowej - jako gwn zasad
wyjaniajc przyja ona niezmiernie dugi proces ewolucji. Uksztatowane w drodze ewolucji przystosowania
psychiczne nie mog by w gruncie rzeczy okrelone jako
dobre czy ze - s one jedynie schematami dziaania, ktre
zostay przypadkowo wyselekcjonowane w poszczeglnych rodowiskach. Jak si przekonamy w dalszych
rozdziaach, wydaje si, e ewolucja skonstruowaa w nas
takie skonnoci, ktre obecnie moemy ocenia negatywnie. Badania prowadzone w tej dziedzinie stwierdziy na
przykad u mczyzn skonno do poszukiwania urozmaice seksualnych, u kobiet skonno do szukania
bogatych partnerw; ponadto jest bardziej prawdopodobne, e ojczym bdzie napastowa seksualnie swoje
pasierbice, a faworyzowa swoje rodzone dzieci. Podczas
gdy jedna teoria odwoujca si do ewolucji przewiduje,
e ludzie bd dalej ewoluowa w kierunku samolubstwa
i nepotyzmu (tzn. chtniej pomog swoim krewnym ni
innym ludziom), inna teoria sugeruje, e altruizm jest

cech ewolucyjnie korzystn (Simon, 1990). Cz stosowana" psychologii ewolucjonistycznej stara si wykorzysta wiedz o naszych uksztatowanych w drodze ewolucji
skonnociach tak, aby pomc kierowa nimi w sposb
przez nas wybrany, zamiast eby one kieroway nami na
olep (Cosmides i Tooby, 1987).
Porwnanie rnych kierunkw

na przykadzie podejcia do zjawiska agresji
Kady z szeciu omwionych powyej kierunkw opiera
si na innym zbiorze zaoe i prowadzi do innego sposobu szukania odpowiedzi na pytania dotyczce zachowania. Tabela 1.1 przedstawia w skrcie te kierunki. Dla
przykadu porwnajmy pokrtce, jak psychologowie
posugujcy si tymi modelami mogliby radzi sobie
z pytaniem, dlaczego ludzie zachowuj si agresywnie.
Wszystkie te podejcia zastosowano dc do zrozumienia natury agresji i przemocy:
Dlaczego ludzie zachowuj si agresywnie7 Kady z szeciu

gwnych kierunkw wspczesnej psychologu, wnoszc swj wkad
w postaci odmiennego punktu widzenia, przyczynia ste do uzyskania
odpowiedzi na to pytanie.
Kierunek biologiczny - bada rol, jak w agresji

odgrywaj poszczeglne okolice mzgu; w tym
celu stymuluje si rne okolice, a nastpnie
rejestruje wszelkie wywoane w ten sposb destrukcyjne dziaania. Bada take mzgi sprawcw
masowych morderstw, szukajc w nich anomalii,
lub analizuje zwizek midzy agresj u kobiet
a fazami cyklu menstruacyjnego.
Kierunek psychodynamiczny - analizuje agresj jako

reakcj na frustracje spowodowane takimi barierami,
jak ubstwo lub niesprawiedliwa wadza, utrudniajcymi lub uniemoliwiajcymi osignicie przyjemnoci. Rozpatruje te agresj u osoby dorosej jako
przemieszczenie wrogoci, ktr osoba ta pierwotnie odczuwaa jako dziecko wobec swoich rodzicw.
Tabela 1.1. Porwnanie szeciu wspczesnych kierunkw w psychologii

Kierunek
Biologiczny
Pogld na natur ludzki)

Bierny
Determinanty zachowania Gwny lemat bada
,,
dla danego kierunku
Dziedziczno
Biochemiczna podstawa
Procesy zachodzce
Mechamstyczny
Procesy biochemiczne
Psychodynamiczny
Kierowany przez
instynkty
Dziedziczno
Wczesne
dowiadczenia
Niewiadome popdy
Konflikty
Zachowanie jako zewntrzny

wyraz niewiadomych
motyww
Behawiorystyczny
Reagujcy na bodce
Dajcy si
modyfikowa
rodowisko
Warunki bodcowe
Specyficzne reakcje
zewntrzne
-* .. . ... . .
Zachowanie, jego przyczyny

bodcowe i konsekwencje
Poznawczy
Twrczo aktywny
Reagujcy na bodce
Warunki bodcowe
Procesy umysowe
v
w mzgu i ukadzie
nerwowym
-
Procesy umysowe
Jzyk
, .-- -^ .-. .
"--' -"'
Humanistyczny
Aktywny
o nieograniczonym
potencjale
Potencjalnie
samosterujce
Ewolucjonistyczny
Przystosowany do
rozwizywania
problemw epoki
plejstocenskiej
Przystosowania
Przystosowania
i sygnay
..
psychiczne
rodowiskowe ' '.
uksztatowane w
suce przetrwaniu
drodze ewolucji
Dowiadczenie ludzkie
i potencja ludzki
zachowania i procesw
umysowych
Procesy umysowe.
dedukowane za
porednictwem wskanikw
behawioralnych
Struktura ycia jednostki

Wartoci
Cele
Mechanizmy psychiczne
w kategoriach funkcji
przystosowawczych
uksztatowanych w drodze
ewolucji
Kierunek behawiorystyczny - identyfikuje wzmocnienia agresywnych reakcji w przeszoci, takie

jak powicanie wikszej uwagi dziecku, ktre
bije kolegw lub rodzestwo. Twierdzi te, ze
dzieci ucz si od maltretujcych je fizycznie
rodzicw zego traktowania w przyszoci swoich
wasnych dzieci.
Kierunek poznawczy - zadaje pytania o wrogie
myli i fantazje, jakich ludzie dowiadczaj, gdy s
wiadkami aktw przemocy, notujc ich agresywne wyobraenia i zamiary skrzywdzenia innych.
Bada wpyw przemocy pokazywanej w filmach i na
wideo, wcznie z przemoc o charakterze pornograficznym, na postawy wobec ograniczenia
dostpnoci broni, wobec gwatu i wojny.
Kierunek humanistyczny - poszukuje wartoci osobistych i warunkw spoecznych, ktre sprzyjaj
agresywnym, ograniczajcym wasny rozwj postawom, a nie sprzyjaj dowiadczeniom wsplnego uczestnictwa, przyczyniajcym si do rozwoju.
Kierunek ewolucjonistyczny - rozwaa, jakie warunki w epoce plejstoceskiej mogy uczyni agresj
zachowaniem przystosowawczym. Nastpnie wyodrbnia mechanizmy psychologiczne selektywnego wywoywania w tych warunkach zachowania
agresywnego.
Nie tylko zawodowi psychologowie maj teorie na
temat tego, dlaczego ludzie robi to, co robi. Prawdopodobnie masz jakie przekonania co do tego, czy na
zachowanie bardziej wpywa dziedziczno, czy rodowisko, czy ludzie s w zasadzie dobrzy czy li i czy mamy
woln wol czy nie. Kiedy bdziesz czyta o wynikach
bada opartych na formalnych modelach, porwnuj
cigle wnioski psychologw z wasnymi pogldami na
zachowanie ludzi. Zastanw si, skd si wziy twoje
osobiste pogldy i pomyl, w jaki sposb chciaby je
rozszerza lub modyfikowa.
Podsumowanie
Dokonalimy przeglqdu szeciu gwnych kierunkw teoretycznych, ktre przyjmuj psychologowie przy badaniu
zachowania ludzi i zwierzt, jak rwnie procesw psychicznych i biologicznych stanowicych podstaw tego
zachowania. Kady kierunek przyjmuje jedyny w swoim
rodzaju punki widzenia na to, co w psychologii jest najwaniejsze, co naley bada, jak i na jakim poziomie analizy to robi. W sumie reprezentuj one cao zoonego
sposobu podejcia, jaki zastosujemy przy rozpatrywaniu
treci zawartych w Psychologii i yciu.
Na procesy wewntrzne, jako najbardziej dla nich

istotne, kad nacisk nastpujce kierunki: biologiczny, psychodynamiczny, poznawczy i humanistyczny. Kady z nich
skupia si na bardzo rnych czynnikach i mechanizmach
wewntrznych. Podczas gdy psycholog o orientacji biologicznej moe bada impulsy nerwowe w mzgu, psycholog
reprezentujcy podejcie psychodynamiczne analizuje niewiadome konflikty, psycholog poznawczy bada myli,
o psycholog humanistyczny powica najwicej uwagi osobistym dowiadczeniom i potencjalnym moliwociom ludzkim. Kierunek behawiorystyczny koncentruje si na
zewntrznych czy rodowiskowych determinantach zachowania. Kienmek ewolucjonistyczny z jednej strony opiera si
na determinantach wewntrznych - dziedzicznych tendencjach przystosowawczych, jednakie z drugiej strony kadzie
nacisk na wyzwania rodowiskowe, ktrym nasi przodkowie
z powodzeniem stawiali czoo, i ktre musieli przetrwa,
aby przekaza nam swoje geny. aden sposb podejcia nie
jest lepszy od innych; tworz one wachlarz rnych punktw widzenia, jakie przyjmujemy w psychologii.
o dalej?
W niniejszym, pocztkowym rozdziale tej ksiki przedstawilimy oglny przegld caego obszaru psychologii
naukowej i psychologii jako zawodu. Przekonalimy si,
e psychologowie chc zrozumie behawioralne i psychiczne funkcjonowanie jednostek, jak rwnie stosowa sw wiedz do pomagania ludziom, takim jak sportsmenka opisana we wstpie do tego rozdziau, ktr stan
psychiczny doprowadzi do dziaa destrukcyjnych.
Kady z rozdziaw, ktre nastpuj po Rozdziale 2, koncentruje si na jednej z dziedzin wspczesnej psychologii. Badacze, teoretycy i praktycy reprezentujcy te
dziedziny podziel si z nami swymi odkryciami dotyczcymi zwizkw midzy mzgiem, psychik i zachowaniem. Ich prace maj na celu rzucenie wiata zarwno na
podstawowe, jak i specyficzne waciwoci natury
ludzkiej.
Szczegln cech tego wydania Psychologii i ycia jest
wczenie do niego specjalnych Zblie", ktre prezentuj badania, teorie oraz alternatywne punkty widzenia
na zagadnienia zwizane z ekologi i uzalenieniem.
Wybrano te tematy, poniewa maj one due praktyczne
znaczenie dla wszystkich ludzi, a zwaszcza dla dzisiejszych studentw. Zoono tych problemw pozwala
take posuy si nimi jako tematami powracajcymi
w caej ksice, ilustrujcymi sposb stosowania rnych
metod i rnych fragmentw wiedzy psychologicznej, co

przyczyni si do peniejszego zrozumienia tej wiedzy
i tych metod.
Uzalenienie (addiction) zwykle oznacza nadmiern zaleno organizmu od jakiego narkotyku
lub uywki: alkoholu, nikotyny, kofeiny, lecz my
zdefiniujemy uzalenienie szerzej, tak by objo
inne wypadki, kiedy ludzie czuj si zmuszeni
angaowa si w ryzykowne, wymykajce si
spod kontroli" zachowania, takie jak uprawianie
hazardu czy naogowy seks".
Ekologia (ecology) jest nauk o relacjach midzy
organizmami a ich rodowiskiem. Jedn z dyscyplin
tej nauki jest ekologia behawioralna (behavioral
ecology) - na pograniczu ekologii i psychologii ktra zajmuje si interakcj midzy rodowiskiem
a zachowaniami yjcych w nim organizmw. Nasze
ekologiczne Zblienia" obejm cay obszar psychologii, a zaczniemy od przeciwstawienia pogldw zachodnich psychologw i rdzennych ludw
Ameryki na panowanie nad natur.
Zanim przystpimy do szczegowego rozpatrywania

tego, co wykryli badacze w kadej z gwnych dziedzin
psychologii, musimy zapozna si ze znanymi psychologom sposobami badania zachowania i procesw psychicznych. W Rozdziale 2 opiszemy pokrtce metody
psychologiczne stosowane w badaniach naukowych i testowych. Rozdzia ten pomoe ci take myle bardziej
krytycznie o badaniach i o tym, czego one dowodz.
Chcesz, czy nie chcesz, co dzie jeste odbiorc publikowanych w rodkach masowego przekazu doniesie
0 wynikach bada, przy czym niektre z tych doniesie
s cenne, niektre bezwartociowe, a niektre niejasne
1 mylce. Myl, e po przeczytaniu nastpnego rozdziau
bdziesz roztropniejszym odbiorc wnioskw wynikajcych z bada.
Wyruszasz w podr po psychologii. Mam nadziej,
e bdzie to podr warta zachodu. Musz ci jednak
przestrzec, e czasami droga okae si troch wyboista
i bdzie wymagaa od ciebie nieco wysiku. Jeli go woysz, wwczas sama podr stanie si rwnie satysfakcjonujca, co osignicie jej celu. A wic w drog, czy te
jak mwi Wosi: Andiamo!".
rodowisko
|iedzykulturowe porwnanie pogldw
na panowanie nad przyrod
Wedug Biblii (Ksiga Rodzaju 1.28),
ludzie panuj nad rybami morskimi
i nad ptactwem powietrznym i nad
wszystkimi zwierztami pezajcymi po ziemi". Postawa ta, podkrelajca odrbno od natury i panowanie nad ni, rni si radykalnie
od postaw ludw na caej naszej
planecie, ktre nie wywodz si
z tradycji judeochrzecijaskiej. Porwnaj nastpujc histori o stworzeniu, ktr opowiedzia wdz
plemienia Sanpoil z Pnocnego
Zachodu nad Oceanem Spokojnym,
z relacj Ksigi Rodzaju. Zastanw
si nad odmiennym stosunkiem
ludzi do zwierzt, jaki implikuje
kada z nich.
Sodki Wigwam by wodzem
dawno, dawno temu, ale wwczas nie nazywa si Sodkim
Wigwamem. Nazywa si po
prostu wodzem. Postanowi on
stworzy wszystkie zwierzta
i wszystkie ptaki. Stworzy je wic
i nazwa je wszystkie [...]. Potem
powiedzia kademu z nich:
W czasach, ktre nadejd, kiedy
zostan stworzeni ludzie, bd
oni wysya swoje dzieci, w dzie
lub w nocy, a ty bdziesz rozmawia z nimi i powiesz im, co
bd umiary robi, kiedy dorosn"(|ames, 1930).
Rdzenni Amerykanie tradycyjnie
stosuj si do skomplikowanego
kodeksu wymagajcego traktowania
zwierzt z szacunkiem - wierz, e
kade zwierz ma swoj dusz, moc
i wraliwo - a take staraj si
przystosowa do rodowiska, biorc
z niego tylko to, czego potrzebuj

do przetrwania i uznajc zasoby
naturalne za cenne dary. Zgodnie
z tradycj rdzennych Amerykanw,
kady, kto narusza te zasady, naraa
si na niepowodzenie, chorob lub
nawet mier (Nelson, 1989).
Mimo i Ameryka Pnocna bya
zamieszkana przez okoo 25 000 lat
stad bawow, to jednak pracownicy Departamentu Ryb i Zwierzyny

na Alasce strzelaj do wilkw z helikopterw, mimo e zwolennicy
ochrony przyrody usiuj odnowi
populacj wilkw w tym kraju
(Williams, 1989), Nawet niektrzy
ekologowie, niestrudzenie pracujcy na rzecz ochrony rodowiska,
przed przybyciem Europejczykw,

mao jest danych wiadczcych
0 tym, e rdzenni mieszkacy naruszyli stan przyrody czy wytpili jaki
gatunek zwierzt (The Harper Atlas
of World History, 1986). Jednake
w stosunkowo krtkim okresie 500
lat europejscy osadnicy i ich potomkowie wycili ogromne obszary lasw, wyjaowili grunty rolnicze, zanieczycili powietrze i ocean,
a take doprowadzili do wymarcia
niezliczonych gatunkw zwierzt
1 rolin (State of the worla1..., 1989).
Wprawdzie nie strzelamy ju dla
sportu" z jadcych pocigw do
mwi o zwierztach jako o zasobach, towarach, ktre maj by

podzielone midzy grupy uytkownikw" (Nelson, 1989).
Dla wszystkich krajw uprzemysowionych wsplne jest fundamentalne przekonanie, e rodowisko,
z przestrzeni kosmiczn wcznie,
mona opanowa za pomoc techniki, i e w istocie przeznaczeniem
ludzi jest panowanie nad nim. To
nastawienie na dominacj nad rodowiskiem, zamiast na dostosowanie si do niego, doprowadzio ludzi
do eksploatowania jego ograniczonych zasobw.
W ksice The Control Rewlution

[Rewolucja w dziedzinie sterowania]
(1986) jej autor, James Beniger, zajmujcy si naukami spoecznymi,
definiuje sterowanie jako celowe
oddziaywanie zmierzajce do ustalonego z gry celu". Wychwalajc
zalety wzajemnie powizanych
systemw sterowania technicznego,
ekonomicznego i informacyjnego,
ktre przeksztaciy spoeczestwo
w ostatnim stuleciu, Beniger zwraca
uwag na ten rodzaj sterowania, jaki
zdaje si mie najwiksze znaczenie
- na sterowanie ludmi. Dowodzi,
e wielka przemiana spoeczestwa
tradycyjnego w nowoczesne bya
oparta na pojawieniu si systemw
technicznych i spoecznych bardziej
zdolnych do sterowania zachowaniem ludzi, czyli do wpywania na
nie.
To nastawienie na sterowanie
doprowadzio do wyzysku czowieka przez czowieka. Europejczycy
zabrali rdzennym Amerykanom ich
ziemi, ich wolno i ich sposb
ycia. W zamian dali im strzelby,
alkohol, rezerwaty, osp i lini montaow. Plemieniu Wasco, ktre

zamieszkiwao tereny wzdu rzeki
Kolumbia, duch zwierzcy Kojot
przepowiedzia przybycie bladej
rasy z potn broni:
Wkrtce bd si dziay dziwne rzeczy wszelkiego rodzaju.
Nic ju nie bdzie tak, jak
przedtem. Nie bdziemy ju
uytkowa tego, co nasze. Dziwni ludzie przynios nam
wszelkie dziwne rzeczy. Przynios nam pewn rzecz - jeli
tylko skierujesz j na co poruszajcego si. to co upadnie
i umrze" (Clark. 1953).
Mimo i nie jest rzecz nieuniknion, e spotkanie dwch kultur doprowadzi do cakowitego
zdominowania jednej z nich przez
drug, to jednak jest nieuniknione,
e obie si zmieni. Poeta Robert
Bly przypomina o dawnej rzeczywistoci, w ktrej szamani wstpowali
do krlestwa duchw, (...) zmagali
si z nimi, przechytrzali je i ratowali

ludzi, ktrzy zachorowali wskutek
zoliwych dziaa tych duchw"
(1990, s. 60). Dla uszu przywykych
do pagerw i telefonw komrkowych pojcia takie mog brzmie
dziwnie. Jednak niektrzy psychologowie zaczli wsuchiwa si w gosy innych kultur [Teaching a psychology..., 1988). Gosy te pomagaj nam
uwiadomi sobie, e sterowanie
jako cel naukowy moe przynosi
zarwno korzyci, jak koszty i ograniczenia. Jeli interwencje dokonywane w szlachetnych celach naukowych lub terapeutycznych s
spostrzegane jako manipulacja
przez tych, u ktrych wywoano
zmiany, to takie sposoby postpowania trzeba zakwestionowa. Uznanie tego alternatywnego punktu
widzenia na zawioci sterowania
rozszerza i wzbogaca nasze poszukiwania zmierzajce do zrozumienia, jaka jest natura natury ludzkiej
- i pomaga stworzy psychologi
wszystkich ludzi.
odstawowe terminy
owne zagadnienia
Psychologia to naukowe badanie zachowania i procesw
psychicznych jednostek. Naukowe cele psychologii to
opisywanie, przewidywanie i wyjanianie zachowania
oraz pomoc w kierowaniu zachowaniem. Celem praktycznym, stosowanym, jest pomoc w ulepszaniu funkcjonowania ludzi. Danymi obiektywnymi, ktrymi posuguje
si psychologia, s obserwowalne bodce i reakcje.
Zachowanie jest funkcj cech jednostki i bodca. Kontekst bodca take wpywa na wynik zachowania. Psychologowie pracuj w rnych rodowiskach i czerpi
wiedz z wielu specjalnoci.

Strukturalizm wzi pocztek z prac Wundta i Titchenera.
Kad nacisk na struktur psychiki i zachowania, zbudowan z elementarnych wrae. Funkcjonalizm, ktrego
twrcami byli Dewey i James, podkrela znaczenie celu
zachowania. Ewolucjonizm, wywodzcy si z prac Darwina, koncentruje si na wykrywaniu, jak organizmy
przystosowuj si do wyzwa stawianych im przez ro-
dowiska zmieniajce si przez miliony lat i jak przekazuj

swoje geny nastpnym pokoleniom.

Kady z szeciu sposobw podejcia do uprawiania
psychologii rni si od innych pogldami na natur
lud/.k. determinanty zachowania, gwny przedmiot
bada i podstawowy sposb ich prowadzenia. Podejcie
biologiczne skupia si na badaniu zwizkw midzy
zachowaniem a mechanizmami mzgowymi. W podejciu
psychodynamicznym przyjmuje si, e zachowaniem
kieruj instynkty, konflikty wewntrzne oraz wiadome
i niewiadome motywy. Podejcie behawiorystyczne rozpatruje zachowanie jako zdeterminowane przez zewntrzne
warunki bodcowe. Podejcie poznawcze kadzie nacisk na
procesy umysowe, ktre porednicz midzy odbieranymi
bodcami a zapocztkowaniem reakcji. Podejcie humanistyczne podkrela wrodzon zdolno jednostki do dokonywania racjonalnych wyborw. Na koniec, w podejciu ewolucjonistycznym funkcjonowanie organizmu uwaa si za
uksztatowane w drodze ewolucji przystosowanie do
przetrwania w rodowisku.
behawioryzm (behaviorism)
dane behawioralne [behavioral data)
determinizm (determinism)
ekologia (ecology)
ekologia behawioralna (behavioral ecology)
ewolucjonizm {evolutionism)
funkcjonalizm (funetionalism)
kierunek behawiorystyczny (behavioristk approach)
kierunek biologiczny (biological approach)
kierunek ewolucjonistyczny [evolutionary approach)
kierunek humanistyczny {humanislic approach)
kierunek poznawczy (cognitive approach)
kierunek psychodynamiczny (psychodynamic approach)
metoda naukowa (scientific method)
model (model)
natura (natur)
psychiatrzy (psychiatrists)
psychoanalitycy {psychoanalysts)
psychologia ewolucjonistyczna (evolutionary psychology)
psychologowie kliniczni (clinical psychologists)
strukturalizm (structuralism)
uzalenienie (addklion)
wskanik podstawowy (base rat)
wychowanie (nurture)
zachowanie (behavior)
zmienna dyspozycyjna (dispositional variable)
zmienna niezalena {independent variable)
zmienna organizmiczna (organismic variable)
zmienna poredniczca (intervening variable)
zmienna sytuacyjna (situational variable)
zmienna rodowiskowa [environmental variable)
zmienna zalena (dependent variable)
utorzy waniejszych prac

Bandura Albert
DeweyJohn
Freud Sigmund
Hubel Dawid
James William
Maslow Abraham
May Rollo
Paww Iwan
Rogers Carl R.
Simon Herbert
Skinner Burrhus Frederic

Sperry Roger
Titchener Edward
Watsonjohn Broadus
Wundt Wilhelm
Badania
psychologiczne
o s magiczne kasety! Jedna gwarantuje lepsze ycic seksualne, inna stanowi szybko dziaajce
lekarstwo na nisk samoocen, kolejna obiecuje bezpieczne i skuteczne odchudzenie. W jaki
sposb? Jedyne, co trzeba zrobi, to sucha - w ku, podczas joggingu, przy wykonywaniu prac
domowych - kojcego pluskania fal oceanu, amicych si na piaszczystym brzegu".
Te kasety magnetofonowe zawieraj ukryte, podprogowe" komunikaty, ktre podobno oddziauj na podwiadom psychik, unikajc bezporedniego oporu ze strony wiadomoci. Czy
nie wyglda to na prost drog do lepszego ycia? Pewien mczyzna, przekonany o potnym
wpywie tych podprogowych" tam, powiedzia przeprowadzajcemu z nim wywiad dziennikarzowi z czasopisma Newsweek", e sta si lepszym sprzedawc po wysuchaniu kasety Bezwarunkowa mio, a przesta traci wosy po odegraniu tamy Przesta traci wosy. Chocia nie moe
usysze adnego z przekonujcych rzekomo komunikatw znajdujcych si na pozostaych 15 podprogowych"
tamach, ktre te s w jego posiadaniu, to jednak jest
pewny, e tamy podprogowe maj charakter duchowy
i s skuteczne" (Newsweek", 30.07.1990, s. 60-61).
Jeli kasety te s tak efektywne, to czy nie mog sta
39
44
>
. '.'='
47
. .;
'.
;
Kontekst odkrywania
Tendencyjno w badaniach
Teorie, hipotezy i paradygmaty
Podsumowanie
Metoda naukowa
Postawy i wartoci naukowe
Ochrona obiektywizmu
Sposoby osignicia rzetelnoci
i trafnoci
Podsumowanie
Pomiar psychologiczny
Zblienie: Laboratorium
psychologiczne na odludziu
Metody korelacyjne
Metody eksperymentalne
Analiza statystyczna danych
Podsumowanie
57
59
Problemy etyczne w badaniach

na ludziach i zwierztach
Zgoda po otrzymaniu informacji
Ocena ryzyka i korzyci
Celowe wprowadzanie w bd
Postpowanie wyjaniajce
Problemy w badaniach
na zwierztach: nauka, etyka, polityka
Jak sta sie rozwanym
konsumentem" bada naukowych
Dziennikarstwo pozornie naukowe
Zblienie: Wojna z narkotykami
miech jako przyczyna zdrowia
Lista regu krytycznego mylenia dla
konsumentw" wiedzy naukowej
64
Gwne zagadnienia
65
Podstawowe terminy
65
si niebezpieczne, gdyby dostay si w niepowoane rce?

Co bdzie, jeeli pozbawione skrupuw wpywowe osoby takie, jak np. przywdcy sekt religijnych, politycy lub specjalici od reklamy - uyj tych podprogowych" nagra, aby
przenikn do naszej podwiadomoci ze swoimi ukrytymi
komunikatami?
W wielu gazetach opisano przeprowadzone w 1957 i.
badanie - po wywietleniu na ekranie w czasie projekcji
filmu podprogowych komunikatw: kupuj praon kukurydz" i pij coca-col" sprzeda tych produktw w bufecie wzrosa (jak podawano) o 58%! Wall Street Journal'" donosi w 1980 r., e
w pewnym supermarkecie w Nowym Orleanie zdecydowanie zmniejszono liczb kradziey i niedoborw kasowych po nadawaniu na tle muzyki pyncej nieustannie z gonikw nastpujcego podprogowego komunikatu: Jeli ukradn, pjd do wizienia". W 1989 r. zesp heavymetalowy
Juclas Priest zosta oskarony o nagranie w swych albumach ukrytych komunikatw. Zesp pozwali
do sdu rodzice dwch nastolatkw, ktrzy popenili samobjstwo po suchaniu jednej z tam
Judas Priest.
Czy suszne s twierdzenia, e przemys wytwarzajcy podprogowe" kasety magnetofonowe,

przynosi w cigu roku 50 milionw dolarw zysku? Czy niesyszalne, niewidoczne, krtkie komunikaty mog -jak si utrzymuje - pomc osobom cierpicym na choroby tak rne, jak: rak, wysokie cinienie krwi, brodawki i nawet AIDS? Czy istnieje rzetelny materia dowodowy, z ktrym
mogliby si zapozna konsumenci, zanim pobiegn kupi zestaw tych magicznych" kaset?
Psychologowie posuguj si bogatym repertuarem rnych metod w celu znalezienia
odpowiedzi na takie pytania dotyczce zjawisk z dziedziny zachowania. Podobnie jak w przypadku wielu innych problemw, zakadane procesy spostrzegania podprogowego s zarwno
bezgone, jak i niewidoczne. Zachodz one w mzgu (jeli w ogle zachodz), lecz przejawiaj si
w naszych mylach, uczuciach i dziaaniach. Tak jak detektywi, uczeni prowadzcy badania psychologiczne czsto rozwizuj skomplikowane tajemnice, nie bdc nigdy bezporednimi wiadkami badanych zjawisk.
ertrand Russell, jeden z najbardziej wpywowych filozofw naszych czasw, gosi, e: Psychologia jest najwaniejsz z nauk [...]. Wszystkie dane, na ktrych opieramy
nasze wnioski, s natury psychologicznej [...]". Zajmijmy
si teraz odkrywaniem, w jaki sposb psychologowie
dowiaduj si tego, co wiedz. W niniejszym rozdziale poznamy niektre z metod, jakimi psychologowie posuguj
si w celu rozwikania tajemnic natury ludzkiej.
Co by byo, gdyby te kasety rzeczywicie mogy
pomc w leczeniu choroby lub w polepszeniu naszego
ycia? Co by byo, gdyby" jest dla badania naukowego
tym, czym pierwszy pocaunek dla romansu. Pytanie to
pobudza do wielu dziaa, ktre mog zastpi niepewno - now wiedz. Psychologowie uwielbiaj myle,
co by byo, gdyby". Co by byo, gdyby ta sytuacja ulega
zmianie; czy ona nadal zachowywaaby si w ten
sposb? Co by byo, gdyby go traktowano inaczej; czy
nastpiaby odpowiednia zmiana w jego postawach? Co
by byo, gdybym zastosowa ten szczeglny rodzaj terapii; czy wpynoby to na ich zachowanie? Badanie jest
sposobem znalezienia odpowiedzi na takie pytania.
W rozdziale tym skoncentrujemy si na tych rodzajach materiau dowodowego, ktrych poszukuj psychologowie prowadzcy badania naukowe, jak rwnie na
specjalnych procedurach, ktrymi posuguj si w celu
zebrania faktw. Przypomnijmy, e psychologia jest naukowym badaniem zachowania i procesw psychicznych
jednostek. Naukowym, poniewa stosuje zasady i sposoby postpowania metody naukowej. Badanie empiryczne
{empirical investigation) w kadej dziedzinie wymaga
posugiwania si metod naukow przy obserwowaniu,

mierzeniu i eksperymentowaniu. Podejcie to kontrastuje
z podejciem teoretycznym, czyli wyjaniajcym. W tym
rozdziale wyjanimy, na czym polega specyfika psychologii
w stosowaniu tego oglnego podejcia do wasnej
dziedziny. Jak psychologowie mierz zachowanie i projektuj swoje badania? Jakie s specyficzne cechy psychologicznego eksperymentu? W jaki sposb mona w ogle
wyciga rzetelne wnioski ze zoonych i czsto rozmytych" zjawisk, ktre badaj psychologowie - jak ludzie
myl, co czuj, jak si zachowuj?
Ostateczny cel tego rozdziau polega na tym, eby
w pewien szczeglny sposb zmieni c/eb/e. Jeli nawet
nigdy w swoim yciu nie przeprowadzisz adnego badania, opanowanie informacji zawartych w tym rozdziale
bdzie dla ciebie uyteczne. Podstawowym celem jest tu
bowiem pomoc w udoskonaleniu umiejtnoci krytycznego mylenia przez nauczenie zadawania waciwych
pyta i oceny odpowiedzi dotyczcych przyczyn, nastpstw i korelatw zachowania oraz zjawisk psychicznych. rodki masowego przekazu nieustannie publikuj
relacje zaczynajce si sowami: Badania wykazay,
e...". Relacje te czsto kocz si nawoywaniem wprost lub w formie zawoalowanej - do podjcia na
podstawie tych bada jakiej obywatelskiej akcji. Dziki
wyostrzeniu twojego rozumnego sceptycyzmu staniesz
si bardziej dowiadczonym odbiorc tych opartych na
badaniach wnioskw, z ktrymi spotykasz si w yciu
codziennym - takich, jak twierdzenia o wpywie tam
podprogowych" na psychik.
ontekst odkrywania
Proces badawczy w. psychologii, jak we wszystkich naukach empirycznych, mona podzieli na dwie gwne
kategorie, ktre zwykle wystpuj kolejno: wpadnicie
na pomys, a nastpnie sprawdzenie go. Kontekst odkrywania (context ofdiscovery) to pocztkowa faza badania,
w czasie ktrej obserwacje, przekonania, informacje
i wiedza oglna doprowadzaj kogo do wysunicia
nowej idei lub do odmiennego sposobu mylenia
0 zjawiskach.
Tendencyjno w badaniach
Skd bior si przekonania o rzeczywistoci fizycznej
1 naturze ludzkiej? Niektre s rezultatem bezporednich
obserwacji zdarze, zwierzt, ludzi i rzeczy w otaczajcym rodowisku, niektre za pochodz z obserwacji
innych osb, z lektury lub z tego, co mwi autorytety. Te
rnorodne rda informacji tworz w sumie nasz osobist wiedz o rnych aspektach rzeczywistoci fizycznej i spoecznej. Czasami mona czy te rda w jedyny
w swoim rodzaju sposb, co umoliwia oryginalne ujcie
danego zagadnienia. Znakiem probierczym prawdziwie
twrczego myliciela jest odkrycie jakiej nowej prawdy,
dziki ktrej spoeczestwo i nauka zaczynaj poda
w lepszym kierunku.
Niekiedy to, co widziae na wasne oczy, przeczytae lub usyszae, moe nie by prawd lub moe znieksztaca prawd o pewnym aspekcie rzeczywistoci. Co
znieksztaca wielu ludziom kontekst odkrywania?
Wpywy zewntrzne
Po pierwsze, istniej czynniki zewntrzne, ktre
wpywaj na ludzi tak, e przyjmuj okrelony pogld na
wiat. Kultura, autorytety i rodki masowego przekazu
ksztatuj system przekona jednostki oraz poczucie
subiektywnej rzeczywistoci, ktre wpywa na jej spostrzeganie wiata. Narzucane przez kultur systemy przekona tworz w spoeczestwach wartoci i ideologie,
ksztatujc postawy dotyczce pikna, odwagi, rl mskich i eskich, genezy dobra i za, a take choroby
i zdrowia.
rodki masowego przekazu take manipuluj przekonaniami ludzi, prezentujc w sensacyjnym ujciu doniesienia o niezwykych zdarzeniach i dziwnych doznaniach tak, jakby to byy zjawiska realne i dowiedzione.
Cieszce si najwiksz poczytnoci oglnokrajowe
magazyny ilustrowane, takie jak National Enuirer" opisuj niezwyke, fantastyczne zjawiska - UFO, ycie pozaziemskie, czytanie w mylach, chirurgi psychiczn",
reinkarnacj - tak, jakby miay one jakie naukowe podstawy.
Tendencyjno osobista
Drugim czynnikiem zaciemniajcym i znieksztacajcym kontekst odkrywania s wewntrzne procesy psychiczne, ktre stanowi podstaw zwykego funkcjonowania jednostek. Kady czowiek ma pewne inklinacje
czy uprzedzenia osobiste, ktre mog przeszkadza
w cisej, obiektywnej ocenie zjawisk i dowiadcze.
Tendencyjno osobista (personal bias) jest to bd w ocenianiu jakiego dowiadczenia lub zjawiska, wynikajcy
z dziaania czynnikw subiektywnych. Bd ten wystpuje dlatego, e osobiste przekonania, osobiste cechy lub
osobista historia przeszkadzaj w dokadnym spostrzeganiu i interpretowaniu pewnego aspektu rzeczywistoci.
Na przykad, skonno do tego, by polega na niedokadnej pamici zamiast weryfikowa dane czsto moe
dawa niepoprawny obraz rzeczywistoci.
Tendencyjno obserwatora
Szczeglny typ tendencyjnoci osobistej, tendencyjno obserwatora (observer bias), jest bdem wystpujcym w trakcie obserwacji; polega na znieksztacaniu
danych percepcyjnych i jest spowodowana osobistymi
motywami i oczekiwaniami obserwujcego. Niekiedy
ludzie widz i sysz to, czego oczekuj, a nie to, co jest.
Bd ten wyjania, w jaki sposb na podstawie tego
samego materiau dowodowego rni obserwatorzy
mog dochodzi do rnych wnioskw. Inklinacje
i uprzedzenia obserwatorw dziaaj jak filtry, ktre powoduj, e niektre rzeczy s dostrzegane jako istotne
i wane, podczas gdy inne s ignorowane jako nieistotne
i pozbawione znaczenia. Tendencyjno obserwatorw
wynika z oddziaywania na percepcj takich czynnikw,
jak: kultura, pe, wiek, klasa spoeczna i wyksztacenie.
Na przeomie XIX i XX wieku wybitny psycholog Hugo
Munsterberg wygosi przemwienie na temat pokoju przed
duym audytorium, wrd ktrego byo wielu reporterw.
Opublikowane przez nich w prasie relacje o tym, co usyszeli
i zobaczyli, podsumowa on w sposb nastpujcy:
Reporterzy siedzieli tu przed podium. Jeden z nich
napisa, e suchacze byli tak zaskoczeni moim przemwieniem, e wysuchali go w zupenej ciszy; inny
zanotowa, e wci przeryway je gone brawa, a gdy
skoczyem mwi, oklaski trway kilka minut. Jeden
napisa, e w czasie przemwienia mojego przeciwnika, umiechaem si nieustannie; inny zauway, e
moja twarz pozostawaa surowa i bez umiechu. Jeden
stwierdzi, e wskutek podniecenia moja twarz staa
si purpurowoczerwona, a drugi donis, e zbladem
jak kreda. Jeden poinformowa czytelnikw, e mwca,
ktry mnie krytykowa, w trakcie swego przemwienia
chodzi tam i z powrotem po podium; inny - e mwca
w sta przez cay czas obok mnie i klepa mnie
ojcowsko po ramieniu" (Munsterberg, 1908, s. 35-36).
Rysunek 2.1
Cztery rysunki kreskowe
eksperymencie naprawd manipulowano tym, co

powiedziano pomocnikom" o ocenach, jakich mog
si spodziewa od swych osb badanych. U poowy
z nich wytworzono przekonanie, e badani bdcy
pod ich opiek bd podawa oceny, ktrych przecitna dla wszystkich fotografii wyniesie okoo + 5 .
Drugiej poowie pomocnikw" powiedziano, by
oczekiwali przecitnej ocen rwnej okoo - 5 . Nastpnie obie grupy pomocnikw" podaway swoim badanym te same instrukcje.
Obie grupy pomocnikw" osigny wyniki,
ktrych oczekiway. Swoje oczekiwania pomocnicy"
Zrbmy teraz sobie krtk przerw, aby

zademonstrowa, jak atwo jest wywoa u kadego tendencyjno obserwatora. Przyjrzyj si, prosz, dokadnie
kademu z czterech obrazkw na rysunku 2.1. Potem,
nie czytajc dalej, przypatrz si rysunkowi 23 na s. 42
i zapisz, co tam widzisz.
Nastpnie popro kogo, aby pomg ci w ten sposb,
e najpierw przyjrzy si czterem obrazkom na rysunku 22,
a potem opisze figur na rysunku 2.3. Osoba ta nie powinna widzie obrazkw na rysunku 2.1, podobnie jak ty nie
powiniene oglda obrazkw na rysunku 2.2 przed sformuowaniem kocowej oceny.
zakomunikowali w jaki subtelny, niewerbalny sposb

swoim badanym, mimo e czytali im wystandaryzowane instrukcje i tylko przygldali si, kiedy oni
dokonywali oceny fotografii. /. kolei osoby badane
reagoway, jak oczekiwano - przyznaway oceny
oznaczajce umiarkowany sukces lub umiarkowane
niepowodzenie, stosownie do tego, co ich pomocnik" uwaa za waciwe (Rosenthal, 1966).
Tendencyjno spowodowana oczekiwaniami znieksztaca tre odkrycia. Sprawia, e odkrywamy" tylko

to, co ju jest w naszym umyle, nie za rzeczywiste
sposoby funkcjonowania ludzkich umysw i ludzkiego
zachowania.
Nawet uczeni mog popeni ten bd, kiedy przekonania przeszkadzaj im w obserwacjach. Niedawno pewien
zesp francuskich badaczy oznajmi, e dokona wanego
odkrycia: pewna substancja pozostawaa biologicznie
czynna nawet wtedy, gdy tak ja rozcieczono, e a znika!
Ten dziwny wynik by sprzeczny z podstawowym prawem
chemii. Ale zarazem potwierdza zasad medycyny homeopatycznej, ktra gosi, e czowiek moe wyleczy si z choroby, przyjmujc mikroskopijne dawki substancji wywoujcych jej objawy. Jednake zespoowi badawczemu
czasopisma naukowego Natur" nie udao sit; powtrzy
tego wyniku, mimo e badania wykonano w tym samym
francuskim laboratorium i korzystano z notatek i danych
badaczy, ktrzy przeprowadzili oryginalny eksperyment.
Wyniki pierwotnego eksperymentu s podejrzane, poniewa niektrzy badacze pobierali pensje od pewnego francuskiego producenta lekw homeopatycznych; moga wic
wystpi u nich tendencja do uzyskania pomylnych wynikw. Poniewa na dodatek najwaniejsze dane opieray
si na subiektywnych ocenaih dotyczcych barwy prbek
tkanki, sytuacja nie sprzyjaa bezstronnemu podejciu.
Tego rodzaju eksperyment stwarza doskona okazj do
wystpienia tendencyjnoci obserwatora", napisa sceptyczny badacz z Narodowego Instytutu Zdrowia. Przez
cay czas dokonujesz ocen -jak blade czy jak czerwone co
si wydaje. Jeli masz w gowie jak koncepcj, to moesz
alwo popa w kopoty" (Revkin, 1989, s. 75).
Tendencyjno spowodowana oczekiwaniami

Inny rod/.aj tendencyjnoci, ktry moe wpywa na
obserwacje zachowania, polega na tym, e faktycznie
wywouje si obserwowane wanie reakcje. Mimowolna tendencyjno spowodowana oczekiwaniami
{expectancy bias) wystpuje wtedy, gdy badacz lub
obserwator w subtelny sposb komunikuje badanym,
jakich zachowa oczekuje, wywoujc u nich wskutek
tego ow podan reakcj. Badacze - jak i wszyscy
inni ludzie - skonni s widzie to, co spodziewaj si
zobaczy, wbrew swemu przywizaniu do obiektywizmu.
Robert Rosenthal bada zjawisko tendencyjnoci
spowodowanej oczekiwaniami, starajc si ustali, jak
moe ona znieksztaci wyniki bada.
Studentom collegc'u pacono za to, zby byli pomoc.
nikami eksperymentatora" w badaniach rzekomo

majcych ustali, czy osoby badane potrafi dokadnie
oszacowa sukces lub niepowodzenie ludzi na podstawie ich fotografii. Osoby badane, z ktrymi mieli
do czynienia ci pomocnicy", miay za zadanie ocenia
wyraz twarzy ludzi na fotografiach, posugujc si
skal od + 10 (najwikszy sukces) do - 1 0 (najwiksze
niepowodzenie). W rzeczywistoci wyraz twarzy ludzi
na wszystkich fotografiach zosta przez innych studentw oceniony jako obojtny. W opisywanym tu
Rysunek 2.2
Cztery rysunki kreskowe
Czy wystpiy jakie rnice? Ogldajc wieloznaczny rysunek 2.3, prawdopodobnie dostrzege figur
inn ni ta, ktr zobaczy twj partner. Zbir czterech
szkicowych rysunkw ludzi powinien wytworzy w tobie
gotowo percepcyjn do zobaczenia czowieka w wieloznacznej figurze bodcowej. Jednake obejrzenie na
pocztku zwierzt przedstawionych na rysunku 2.2 wytwarza u obserwatora tendencj, aby w wieloznacznym
rysunku dostrzega zwierz. Jeli tak krtkie dowiadczenie moe sprawi, eby t sam figur dwaj obserwatorzy spostrzegli rnie, to atwo sobie wyobrazi, e
trwajce przez cae ycie dowiadczenia kulturowe lub
wyuczone przesdy mog powodowa znaczn tenden-
cyjno obserwatora - a niekiedy powane rnice zda

i konflikty spoeczne.
Wpfyw placebo
Szczeglny rodzaj inklinacji istnieje u wielu ludzi,

mocno pragncych wierzy, e leczenie, ktremu s
poddani, bdzie skuteczne. Pojcie wpywu placebo
wprowadzono w medycynie dla wyjanienia przypadkw, kiedy zdrowie pacjenta poprawio si po otrzymywaniu leku chemicznie nieczynnego lub pod wpywem nieswoistego leczenia. Okrelenie efekt placebo
{placebo effect) odnosi si do poprawy zdrowia lub samopoczucia, spowodowanych przekonaniem danej osoby, e
leczenie bdzie skuteczne. W psychologii efekt placebo
wystpuje wtedy, gdy na jak reakcj behawioraln oddziauje nie specyficzna interwencja czy procedury
stosowane w celu wywoania tej reakcji, lecz oczekiwanie danej osoby, co ma robi lub jak si czu. (Czy dostrzegasz zwizek z opiniami potwierdzajcymi skuteczno
podprogowych" tam magnetofonowych?)
Analiza historyczna zawodw polegajcych na
uzdrawianiu wykazuje, e podanie placebo byo przyczyn wielu sukcesw terapeutycznych przypisywanych
rnym nowym sposobom leczenia. Niemal kade wiarygodne, spoecznie akceptowane leczenie stosowane
w odpowiedniej sytuacji przyniesie umiarkowany sukces
terapeutyczny (Irank, 1961; Shapiro, 1971; Shapiro
i Morris, 1978). Ju sama sugestia, e kto jest leczony na
jak chorob lub dolegliwo, czsto przynosi pozytywne rezultaty. I rzeczywicie, kuracje przy uyciu
placebo byy wystarczajco skuteczne, by podtrzyma
pocztkow akceptacj wielu dziwacznych, a nawet
bezwartociowych sposobw leczenia w tych spoeczestwach, w ktrych zostay wprowadzone. Na przykad,
Rysunek 2.3
w Egipcie staroytnym czsto leczono" za pomoc

takich lekw", jak; krew jaszczurki, ka krokodyla,
sproszkowane kopyta osa lub szcztki mumii. Po upywie wielu stuleci lekarze europejscy leczyli" chorych,
przykadajc im pijawki (ktre wysysay krew), wywoujc wymioty, trzymajc na mrozie, poddajc dziaaniu
wysokiej temperatury i wstrzsw. Oczywicie, wielu
pacjentw zmaro w czasie tych kuracji, lecz ci. ktrzy
przeyli, dawali osobiste wiadectwo skutecznoci
zastosowanej wobec nich terapii.
Piguka placebo jest jednym z najskuteczniejszych
lekw, jakie moe zastosowa lekarz w leczeniu blu
i chorb. Liczne badania nad rnymi chorobami i dolegliwociami wykazay, e wielu pacjentw stwierdzio, e
doznali ulgi po zayciu placebo. W niektrych badaniach
placebo okazao si nawet skuteczniejsze ni niejeden
znany rodek uspokajajcy czy silny lek przeciwblowy,
jakim jest morfina (Haas i in., 1959). Niektrzy ludzie
uzaleniaj si nawet od swojego placebo i domagaj si
jeszcze wikszych dawek rzekomego leku dla utrzymania dotychczasowego stanu zdrowia. Badania wykazuj,
e samo zalecenie czy zasugerowanie jakiej terapii
sprawi, e 25 do 35% ludzi poczuje si lepiej (Beecher,
1959). Tak wic wydaje si, e mniej wicej jedna trzecia
z nas to osoby reagujce pozytywnie na placebo.
Oprcz piguki placebo wpyw wywieraj take

wszelkie terapie o charakterze placebo. Na przykad, niezalenie od specyficznego typu terapii, jak zastosuje si
wobec pacjenta z jakim zaburzeniem psychicznym lub
zaburzeniem zachowania, prawdopodobnie wystpi
pewna poprawa, spowodowana czynnikami wsplnymi dla
wszystkich sytuacji leczenia czy uzdrawiania. Wrd tych
czynnikw wymieni mona np. oczekiwanie, e bdzie
si leczonym, a take trosk okazywan przez terapeut
poczon z perswazj i sugestiami dotyczcymi
poprawy stanu zdrowia (Critelli i Neumann, 1984; 1 ish,
1973).
Figura bodcowa
Teorie, hipotezy i paradygmaty

Badania psychologiczne mona sprowadzi do czterech
oglnych grup tematycznych: (a) zdarzenia bodcowe,
ktre powoduj, e okrelona reakcja zaczyna si, ustaje
lub zmienia pod wzgldem jakociowym lub ilociowym;
(b) struktura zachowania, ktra czy pewne czynnoci
w przewidywalny, systematyczny sposb z innymi czynnociami; (c) zwizki midzy wewntrznymi procesami
psychicznymi lub mechanizmami fizjologicznymi a obserwowalnymi wzorcami zachowania; (d) konsekwencje danego zachowania w spoecznym i fizycznym rodowisku
jednostki.
Badacze przyjmuj jako punkt wyjcia zaoenie
determinizmu [delerminism) -jest to idea, ktra gosi,
e wszystkie zdarzenia fizyczne, psychiczne i behawioraine s wynikiem dziaania specyficznych czynnikw
.Planujemy raz na zawsze ustali, czy naprawd ISTNIEJ jakie

rnice kulturowe midzy nimi".
przyczynowych. Mog to by czynniki dziaajce

w rodowisku jednostki lub w niej samej. Badacze zakadaj take, i zachowania i procesy psychiczne dostosowuj si do regularnych ukadw zalenoci, ktre
mona wykrywa i ujawnia za pomoc bada.
Najwaniejszym celem psychologii jest wykrywanie
podstawowych praw, ktre rzdz funkcjonowaniem
behawioralnym i psychicznym.
Teorie psychologiczne, oglnie biorc, maj na celu
wyjanienie, jak funkcjonuje mzg, psychika, umys,
zachowanie i rodowisko, i jak mog by one ze sob
powizane. Poszczeglne teorie {theories) koncentruj
si na jakich bardziej szczegowych aspektach tego
szerokiego ujcia; posuguj si zbiorem wzajemnie
powizanych zasad w celu wyjanienia lub przewidywania jakiego psychologicznego zjawiska. Warto teorii
czsto mierzy si w kategoriach nowych idei czy hipotez, ktre mona z niej wyprowadzi i podda weryfikacji. Hipoteza (hypothesis) jest to prbne i sprawdzalne
wyjanienie zwizku midzy dwoma lub wicej zdarzeniami lub zmiennymi. Zmienn (variab\e) jest kady czynnik, ktry zmienia si pod wzgldem wielkoci lub
rodzaju. Podanie seksualne oraz stopie mskoci lub
kobiecoci to przykady zmiennych. Z drugiej strony, biologiczna pe danej osoby jest czynnikiem staym. Hipotezy czsto formuuje si w postaci przewidywa .jeli to", wyszczeglniajc, jakie skutki bd wynikiem
okrelonych warunkw. Niekiedy hipotezy to przypuszczenia dotyczce rnych wchodzcych w gr powiza.
S one oparte nie na formalnych teoriach, lecz na obserwacjach psychologa, jego introspekcji, twrczej intuicji
lub analizie jakiej formy dostpnego materiau dowodowego. Ponadto nowe technologie i nowe modele take
stymuluj nowe odkrycia psychologiczne. Czsto nowa

metoda czy przyrzd umoliwiajcy obserwowanie, rejestrowanie lub mierzenie 7achowania i procesw wewntrznych doprowadzaj do nowych odkry. Na przykad,
naukowe badania nad snem i marzeniami sennymi stay
si moliwe dopiero po opracowaniu technologii pozwalajcej rejestrowa zmiany we wzorcach fal bioelektrycznych mzgu towarzyszce zmianom wiadomoci.
W zrozumieniu zoonego procesu pomaga nam
take zastosowanie waciwego paradygmatu. Paradygmat {paradigm) jest to model funkcji i wzajemnych zalenoci jakiego procesu. W badaniach psychologicznych
paradygmat jest modelem zachowania, procesw psychicznych lub procesw fizjologicznych bdcych przedmiotem badania. Sigmund Freud stworzy nowy paradygmat wyjaniajcy irracjonalne zachowanie przez
powizanie go z niewiadomymi motywami czy konfliktami. Iwan Paww dostarczy nowego wgldu w natur
uczenia si dziki paradygmatowi warunkowania klasycznego, w ktrym prawie kady.obojtny bodziec (taki
jak dwik dzwonka) moe wywoywa silne reakcje
fizjologiczne (takie jak wydzielanie liny) po skojarzeniu
go z bodcem aktywnym biologicznie (takim jak
pokarm). Wiele teorii naukowych, w tym i w ramach psychologii, moe zmienia kierunki rozwoju, kiedy nowe
paradygmaty rywalizuj z dotychczasowym. Kiedy zmieniaj si paradygmaty, w nauce dokonuj si rewolucje
(Kuhn, 1970). Zanim jednak nowa teoria, hipoteza czy
paradygmat zmieni dan nauk, musz przej prb
dowodu". Staj na forum publicznym, gdzie idee s
sprawdzane i weryfikowane.
Podsumowanie
Przedstawilimy pokrtce rda bdw, ktre znieksztacaj kontekst odkrywania. Nasze przekonania, motywy
i oczekiwania wpywaj zazwyczaj na spostrzeganie
i interpretacj rzeczywistoci. Nasz obraz rzeczywistoci
nie zawsze jest wierny, poniewa czsto opieramy wnioski
na materiale dowodowym podatnym na tendencyjno osobist, tendencyjno obserwatora, tendencyjno spowodowan oczekiwaniami oraz wpyw placebo. W odkrywaniu
nowych idei i zrozumieniu zjawisk psychicznych moe
przeszkadza bezkrytyczne poleganie na autorytetach nie
majcych specjalistycznego przygotowania naukowego,
a take zamiowanie do sensacji i skonno do znieksztacania faktw, waciwe rodkom masowego przekazu. l*sychologowie posuguj si wnikliwymi teoriami, sprawdzalnymi hipotezami, nowymi technologiami i twrczymi
paradygmatami w celu rozwizywania tajemnic umysu
i zachowania.
odwoujc si do naszej wsplnej racjonalnej natury

[...], poniewa wymaga bezstronnoci, niezalenoci
sdu i jest najdoskonalszym owocem i probierzem
liberalnej cywilizacji" (s. 402-403).
ontekst uzasadniania
Psychologowie staj przed trudnym zadaniem, kiedy staraj si uzyska dokadne dane i rzetelny materia dowodowy, pozwalajcy wycign trafne wnioski. Mog oni
polega na gwnym sojuszniku, ktry umoliwia im
osignicie sukcesu: na metodzie naukowej. Psychologowie licz take na wiele rnych metod mierzenia rozmaitych aspektw tych specyficznych zjawisk psychologicznych, ktre pragn zrozumie.
Ochrona obiektywizmu
Poniewa w badaniach naukowych, zarwno w fazie
zbierania danych, jak i w fazie analizy, konieczne jest
zminimalizowanie wpywu czynnika subiektywnego, stosuje si wic rne sposoby proceduralne dla zwikszenia obiektywizmu. Nale do nich: (a) prowadzenie kompletnych zapisw obserwacji i analiz danych w takiej
postaci, aby inni badacze mogli je zrozumie i oceni;
(b) standaryzowanie wszystkich procedur; (c) stosowanie
definicji operacyjnych; (d) minimalizowanie wpywu tendencyjnoci oraz kontrolowanie potencjalnych zakce,
ktre utrudniaj interpretacj wynikw. Pierwsze z tych
zabezpiecze nie wymaga omwienia, musimy jednak
wyjani pozostae trzy.
Metoda naukowa
Przekonalimy si, e rni ludzie mog rnie interpretowa t sam sytuacj, a nawet nasze wasne obserwacje mog by znieksztacone przez osobiste inklinacje,
uprzedzenia i oczekiwania. Badacze poszukuj jednak
cisego materiau dowodowego i pragn minimalizowa
bdy przy wyciganiu wnioskw. Metoda naukowa
pomaga im osign te cele.
Metoda naukowa (scientific method) to oglny zbir
procedur sucych do zbierania i interpretowania materiau dowodowego w taki sposb, by ograniczy rda
bdw i wycign wnioski, na ktrych mona by polega. Metoda naukowa wymaga take okrelonych
postaw i wartoci ze strony badaczy. Psychologia jest
uwaana za nauk w takiej mierze, w jakiej stosuje si
do regu ustanowionych w ramach metody naukowej.
Postawy i wartoci naukowe

Motywem dziaania uczonych jest ciekawo, ktr wzbudza to, co nieznane i niepewne. Staraj si oni wykry
w badanych przez siebie zjawiskach regularne, systematyczne ukady zwizkw. Jednake zdaj sobie spraw
z tego, e natura moe ukrywa prawd pod wieloma
maskami. Dlatego metoda naukowa wymaga krytycznej
i sceptycznej postawy wobec kadego wyniku bada,
dopki nie zostanie on wielokrotnie potwierdzony przez
niezalenych badaczy. Postawa zwana otwartoci
umysu" (open mindedness) suy dwm celom. Po pierwsze, prowadzi do traktowania osignitej prawdy jako
prowizorycznej, takiej, ktra zawsze moe by zmodyfikowana przez nowe dane. Po drugie, postawa ta skania
badaczy do powanej oceny twierdze dotyczcych tego
rodzaju zjawisk, w ktre osobicie mog oni nie wierzy,
takich jak spostrzeganie pozazmysowe (ESP - od ang.
extrasensory perception). Tajno procedury badawczej
jest niedopuszczalna, poniewa wszystkie dane i metody
musz na koniec zosta poddane publicznej weryfikacji; to
znaczy inni badacze musz mie moliwo sprawdzania, krytykowania, odtwarzania i obalania danych
i metod. Wczeniej wspomnielimy o tym, jak kryteria
publicznej weryfikacji zostay zastosowane w przypadku

bada nad lekiem homeopatycznym.
Wiedza naukowa oparta jest na szacunku dla empirycznego materiau dowodowego, uzyskanego za
pomoc kontrolowanej obserwacji i starannych pomiarw. W krlestwie nauki, jeli rzetelne dane s niezgodne z opiniami specjalistw, to dane zwyciaj.
Dane musz by zbierane przy zastosowaniu specjalnych
metod, ktre eliminuj lub koryguj wpyw czynnikw
subiektywnych i inklinacji badaczy. Opisy danych oraz
wynikw i metod ich zbierania oddziela si od wnioskw
i konkluzji dotyczcych znaczenia tego materiau
dowodowego. W publikacjach naukowych kad cz
badania opisuje si w oddzielnym paragrafie, aby
umoliwi czytelnikom odrnienie danych majcych
charakter obiektywny od interpretacji dokonanych przez
badaczy. Istnieje wreszcie wymaganie, aby publikowa
opis obserwacji i pomiarw w celu wzbogacenia nagromadzonej wiedzy o analizowanym zagadnieniu oraz
umoliwienia innym uczonym ich powtrzenia.
Ponad 60 lat temu filozofowie Cohen i Nagel (1934)
przedstawili obrazowo szersze znaczenie, jakie metoda
naukowa ma dla kadego spoeczestwa cenicego
prawd i wolno. Sia ich argumentacji jest jeszcze
wiksza dzisiaj, gdy nauka i technika odgrywaj
w naszym yciu doniolejsz rol ni w przeszoci.
Metoda naukowa jest jedynym skutecznym sposobem wzmocnienia umiowania prawdy. Rozwija
odwag intelektualn, pozwalajc stawia czoo
trudnociom i przezwycia zudzenia, ktre s do
czasu przyjemne, lecz w kocu destrukcyjne. Rozstrzyga spory bez jakiejkolwiek siy zewntrznej,
Standaryzacja
Standaryzacja {standardization) oznacza stosowanie
jednolitych, staych procedur we wszystkich fazach zbierania danych. Instrukcje trzeba podawa w ten sam sposb
kadej osobie badanej za kadym razem, kiedy przeprowadza si dany test, wywiad czy eksperyment. Wydrukowanie lub zarejestrowanie wynikw zapewnia ich
porwnywalno w odniesieniu do rnych momentw,
rnych miejsc oraz rnych osb badanych i badaczy.
Wszystkie cechy testu czy sytuacji eksperymentalnej
powinny by wystarczajco wystandaryzowane, tak eby
wszyscy uczestnicy bada dowiadczali dokadnie tych
samych warunkw eksperymentalnych. Standaryzacja
taka oznacza zadawanie pyta w ten sam sposb
i przypisywanie reakcjom wartoci liczbowych zgodnie
z ustalonymi wczeniej reguami.
Definicje operacyjne
Ile to jest wiele"? Jak sodki jest sodki nektar" dla

kolibra? Jak gwatowna jest agresja"? Jak aktywny jest
seksualnie aktywny"? We wszystkich dziedzinach nauki
badacze usiuj rozwiza podstawowy problem: jak
przetumaczy pojcia, ktre maj okrelony sens dla
nich, na pojcia, ktre maj powszechnie przyjte znaczenie dla kadego, kto je stosuje. Strategia pozwalajca
standaryzowa znaczenie poj nosi nazw operacjonalizacji. Definicja operacyjna (operational definition) standaryzuje znaczenie, definiujc pojcie w kategoriach cile
okrelonych operacji czy procedur, stosowanych do
zmierzenia zjawiska okrelonego tym pojciem lub do
ustalenia jego wystpowania. Definicja operacyjna unika
wieloznacznoci pospolitych terminw opisowych i gwarantuje, e zarwno zmienne bodcowe, jak zmienne
reaktywne s zdarzeniami obserwowalnymi. Ponadto

definicja taka pozwala zarwno badaczom, jak i uczestnikom badania zrozumie jasno, w jaki sposb stosuje
si dane pojcie. Wemy przypadek kobiety, ktra
w ankiecie pewnego badacza okrelia siebie jako nieaktywn seksualnie" - chocia miaa rzeczk. Poproszona
o wyjanienie, upieraa si, e w ogle nie jest aktywna"
w ku. Ja tam tylko le", powiedziaa.
Wiele poj psychologicznych ma take powszechnie
znane potoczne znaczenia, na przykad lk, konflikt,
mio, niemiao i gd. Terminy te mog prowadzi do
wieloznacznoci i nieporozumie, gdy stosuje si je
w badaniach psychologicznych i przytacza w rodkach
masowego przekazu - jeszcze jeden wany powd do
uywania definicji operacyjnych, Na przykad, gd mona
by zdefiniowa operacyjnie jako 24 godziny bez pokarmu" lub utrata 15% wagi ciaa w okrelonym czasie".
Dla porwnania materiau dowodowego z teori
konieczne jest dokonywanie pomiarw poszczeglnych
elementw danej teorii. Jest to oczywiste w przypadku
takich skadnikw, jak ciar czy prdko, lecz co
mierzy, kiedy chcielibymy bada niestabilno polityczn? Trzeba w jaki sposb zaplanowa szereg realnych
operacji, ktre dostarcz dogodnych miar - tzn.
konieczne jest zoperacjonalizowanie tego, co na dan
teori si skada (Diamond, 1987, s. 35).
Unikanie tendencyjnoci,
kontrolowanie zmiennych zakcajcych
Tendencyjno (inklinacje i uprzedzenia) powodujca bdy jest dla wnioskw z bada tym, czym kamyki
w bucie turysty. Jakkolwiekby si tam dostay, psuj wdrwk i mog nawet przeszkodzi w osigniciu celu.
Dobre badanie wystrzega si wic tendencyjnoci, minimalizuje j lub bierze pod uwag, stosujc statystyczne
procedury korygujce analiz danych. W badaniu psychologicznym nie skorygowane rda mimowolnej tendencyjnoci mog spowodowa, e badanie to bdzie z naukowego punktu widzenia bezuyteczne. Wystandaryzowane
procedury pomagaj unika tendencyjnoci przez zapewnienie staoci wanych elementw badania.
Badacze stosuj take rne procedury kontrolne, aby
sprawdza swe hipotezy w sposb rzetelny i wolny od
bdw. Nawet przy uyciu wystandaryzowanych procedur
tendencyjno moe mimo woli ujawnia si w badaniu.
Tendencyjno spowodowan przez badacza mona kontrolowa na kilka sposobw. Tendencyjno wynikajc
z oczekiwa eksperymentatorw mona wyeliminowa,
utrzymujc zarwno osoby badane, jak i pomocnikw
eksperymentatora w niewiadomoci, ktre z osb badanych poddane s danej procedurze. Okrela si to jako
podwjnie lep kontrol (double-blind control). Potencjaln
tendencyjno redukuje si dodatkowo, nie pozwalajc
badaczowi wchodzi do sali bada podczas zbierania
danych. Przeciw wystpieniu wpywu placebo, badacze
stosuj kontrol placebo [placebo control). Trzeba wykaza,

e wpyw danej terapii by istotnie wikszy u osb, ktre
zostay jej poddane ni u osb w grupie kontrolnej, ktre
nie byy poddawane terapii, cho sdziy, e s.
Inny typ oglnej tendencyjnoci w reagowaniu
[response bias) wystpuje wtedy, gdy osoby badane
zmieniaj swj sposb zachowania po prostu dlatego, e
zdaj sobie spraw, i s obserwowane lub testowane.
Na przykad, badani mog si czu jako szczeglnie
z tego powodu, e zostali wybrani do uczestniczenia
w badaniu i w zwizku z tym zachowuj si inaczej ni
zwykle. Fksperymentator mgby wwczas wycign
bdny wniosek, e ich reakcje byy spowodowane
wpywem specyficznej zmiennej niezalenej, a nie jakiej
zmiennej ubocznej.
Cidy co innego ni to, co eksperymentator celowo
wprowadza do sytuacji badawczej, zmienia zachowanie
osoby badanej i utrudnia interpretacj danych, wwczas
okrela si ten czynnik jako zmienn zakcajc (confounding variable). Wadliwa procedura stanowi zagroenie dla prostej, jednoznacznej interpretacji wynikw
badania. Kiedy na rzeczywist pr/.yczyne, jakiego obserwowanego efektu behawioralnego nakada si zakcenie, wwczas badanie, zamiast wyjania t przyczyn
w kategoriach aktualnie sprawdzanej hipotezy, nasuwa
inne interpretacje. Im wicej moe by alternatywnych
wyjanie [allernatWe explanations) danego wyniku, tym
mniej mamy zaufania do naszej pocztkowej hipotezy.
Poniewa zachowania ludzi i zwierzt s zoone i czsto
maj wiele przyczyn, dobry projekt badania powinien
przewidywa moliwe zakcenia i przedstawia strategie pozwalajce je wyeliminowa. Przypomina to strategie defensywne w sporcie - dobre strategie przewiduj,
co moe zrobi przeciwna druyna i podaj sposoby, jak
temu przeciwdziaa. Dla kadej przewidywanej zmiennej zakcajcej potrzebna jest procedura kontrolna, aby
wykluczy zwizane z t zmienn alternatywne interpretacje. Przykady typowych zakce, z jakimi maj do
czynienia badacze, rozpatrzymy wtedy, kiedy zajmiemy
si. rnymi rodzajami pomiarw, ktrymi psychologowie posuguj si w badaniach.
Sposoby osignicia rzetelnoci i trafnoci

Celem badania psychologicznego jest uzyskanie wynikw, ktre s zarwno rzetelne, jak i trafne. Rzetelno
{reliability) oznacza zgodno (a wic i wiarygodno)
danych dotyczcych zachowania, ktrych dostarczaj testy
psychologiczne lub badania eksperymentalne. Rzetelny
wynik w podobnych warunkach badania bdzie si powtarza w kolejnych pomiarach. Rzetelne narzdzie czy
urzdzenie pomiarowe stosowane wielokrotnie, dostarcza porwnywalnych wynikw. Jak przekonamy si
w Rozdziale 15, jest kilka sposobw oceniania rzetelnoci danego testu psychologicznego.
Wpyw na zwikszenie rzetelnoci ma: (a) standaryzacja warunkw badania, testu lub pomiaru; (b) przeprowadzenie wystarczajcej liczby obserwacji czy pomiarw
reakcji, dziki czemu nietypowe dane nie znieksztacaj
oglnego wyniku; (c) przewidywanie i kontrola czynnikw,
ktre mogyby wpywa na dane w sposb niesystematyczny.
Trafno (validity) oznacza, e informacja uzyskana
w badaniu lub tecie pozwala mierzy dokadnie t psychologiczn zmienn lub cech, ktr ma mierzy. Trafny
test umoliwia testujcemu dokonywanie na podstawie
jego wynikw przewidywa dotyczcych osigni
w innej sytuacji, w ktrej zdolno mierzona za pomoc
tego testu ma istotne znaczenie. Na przykad, wyniki
Testu Uzdolnie Szkolnych (SAT - Scholastic Aptilude Test)
s na ogl do trafnym predyktorem stopni uzyskiwanych na wyszej uczelni (zakadajc, e poziom
motywacji do nauki nie zmienia si radykalnie midzy
szko redni a wysz uczelni). Jednake wyniki SAT
nie s trafne dla przewidywania, jak bardzo kto bdzie
twrczy, popularny czy zdrowy.
Powane naduycie informacji psychologicznej wystpuje wtedy, gdy wyniki testw, ktre s trafne dla jednej
gnipy lub jednego typu przewidywania, stosowane s do
oceny osigni innej grupy. Naduycie to stwierdza si
w przypadku niektrych testw inteligencji oraz testw
wiadomoci i umiejtnoci, opracowywanych tylko na
podstawie wynikw badania Biaych, mczyzn lub osb,
dla ktrych jzyk angielski jest jzykiem ojczystym,
a nastpnie stosowanych do oceniania nie-Biaych, kobiet
oraz osb, dla ktrych angielski nie jest jzykiem ojczystym. Inny problem z trafnoci powstaje wtedy, gdy tre
testw dobiera si w taki sposb, eby faworyzoway
one jednostki o pewnym szczeglnym pochodzeniu lub
majce szczeglny typ dowiadcze.
Podsumowanie
Przekonalimy si, e psychologowie prowadzcy badania
posuguj si metod naukow do weryfikowania idei rozwijanych w kontekcie odkrywania. Metoda naukowa
wie si z ciekawoci intelektualn, otwartoci umysu
i sceptycyzmem oraz poleganiem na danych empirycznych,
a nie na autorytecie jako podstawie wiedzy naukowej.
Metoda naukowa ustala take zbir procedur majcych
zwikszy obiektywizm oraz zredukowa bdy i tendencyjno we wnioskach z bada. Rzetelno wynikw podnosi si poprzez standaryzacj wszystkich czci skadowych badania, definicje operacyjne kluczowych poj oraz
eliminowanie zmiennych zakcajcych za pomoc specjalnych procedur kontrolnych.
etody bada
psychologicznych
Badanie zaczyna si od obiektywnego zdefiniowania
i dokadnego opisania zjawiska, ktre stanowi przedmiot zainteresowania badacza. W tej pierwszej fazie
najwaniejsze jest wykrycie istotnych czynnikw i ustalenie, jak mona je mierzy lub jak nimi manipulowa. Po
zakoczeniu tej fazy badacz chce si dowiedzie, ktre
zmienne s zwizane ze sob, w jakiej mierze s one
skorelowane i czy mona ich uy do dokonywania waciwych przewidywa. Aby ustali, czy jedna zmienna jest
zwizana przyczynowo z drug, naukowcy stosuj specjalny rodzaj badania, oparty na metodach eksperymentalnych. W niniejszym podrozdziale przedstawimy
w zarysie niektre podstawowe metody pomiaru psychologicznego odnoszce si do opisowych technik badawczych, przyjrzymy si, jak psychologowie posuguj si
metodami korelacyjnymi i eksperymentalnymi oraz zapoznamy si z wan rol analizy statystycznej danych.
Pomiar psychologiczny
Poniewa procesy psychiczne s tak rnorodne i zoone, badacze, ktrzy chc je mierzy, napotykaj
powane trudnoci. Pierwsza trudno polega na uzyskaniu dostpu do zjawiska psychologicznego, ktre chcemy zrozumie. Tylko niektre dziaania i procesy s
atwo dostpne, wiele z nich, jak np. lk czy marzenia
senne, nic jest atwo podda obserwacji. Tak wic jedno
z zada badacza zjawisk psychologicznych polega na
tym, eby niewidoczne uczyni widzialnym, wewntrzne
zjawiska i procesy - zewntrznymi, a osobiste ukryte
dowiadczenia - jawnymi. Dla wykonania tego zadania
dysponuje on wieloma metodami, z ktrych kada ma
swoje zalety i wady. Druga trudno, to znalezienie
waciwej miary - najlepszej zmiennej wynikowej {outeome
variable) - do oszacowania zjawiska psychologicznego
opisanego w teorii lub hipotezie.
We wszystkich prbach pomiaru stosuje si jak
procedur kwantyfikacji, czyli przyporzdkowywania liczb
rnym poziomom, wielkociom, nateniem czy ilociom pewnej zmiennej. Niektre miary mog by fizyczne, takie jak szybko, z jak osoba badana reaguje na
czerwone wiato, podczas gdy inne s wyskalowane
wzdu pewnego kontinuum, ktre porzdkuje dan
zmienni") w systematyczny sposb: Jak czsto czujesz
si oniemielony(a), gdy jeste sam(a) z osob odmiennej
pci? Zawsze? Prawie zawsze? Czasami? Prawie nigdy?
Nigdy?". Inne miary wymagaj odpowiedzi jakociowych, takich jak stwierdzenia dotyczce uczu osoby
badanej; nastpnie koduje sieje wedug kategorii, ktre
.Dowiedz si, kto zaplanowa ten eksperyment Wyda/e si, ze

polowa pacjentw otrzymaa placebo, a drugiej poowie dano inne
placebo'
mog by kwantyflkowane. Przyporzdkowywanie liczb

zmiennym zwiksza ciso naukowych procedur komunikowania si, a take wynikw.
Omwimy teraz trzy wane metody pomiaru, ktre
s czci stosowanych przez psychologw opisowych
technik badawczych: samoopisy (self-reports), analiz
zachowania i miary fizjologiczne.
Miary samoopisowe
Badacze bywaj zainteresowani zarwno tym, co

ludzie robi, jak i tym, co myl i czuj. Niekiedy mog
potrzebowa informacji o zachowaniach, ktrych obserwacja jest bardzo trudna lub niemoliwa, takich jak czynnoci seksualne lub dziaanie przestpcze. W tych przypadkach badania opieraj si na sprawozdaniach
sownych. Miary samoopisowe (selj-report measures) s to
odpowiedzi sowne, w formie pisemnej lub ustnej, na
pytania stawiane przez badacza. Czasami odpowiedzi te
bierze si za dobr monet, jak w przypadku bada
opinii publicznej. Bywaj te interpretowane w kategoriach innych informacji o osobach badanych, takich jak
wyniki testw, oceny nauczycieli lub inne rodzaje pomiarw. Samoopis sporzdzony przez jedn osob czsto
porwnuje si z analogicznymi sprawozdaniami innych
osb, odpowiadajcych na te same pytania lub wykonujcych te same zadania.
Samoopisy s podstawow metod uzyskiwania
informacji o przekonaniach, postawach, uczuciach, motywach i osobowoci. Jednake ich uyteczno ma swoje
ograniczenia, a ponadto wystpuj problemy z ich wali-
dacj, czyli ustalaniem trafnoci. Oczywicie samoopisy

nie mog by stosowane w przypadku dzieci nie umiejcych jeszcze mwi, niepimiennych dorosych, cudzoziemcw, niektrych ludzi z zaburzeniami psychicznymi
oraz zwierzt. Nawet wtedy, gdy mona si posugiwa
sprawozdaniami sownymi, mog one nie by dokadne.
Badani mog nie pamita dobrze, czego w rzeczywistoci dowiadczyli, albo bdnie rozumie pytania.
Zmienn zakcajc, ktra wystpuje przy stosowaniu
sprawozda sownych, jest potrzeba akceptacji spoecznej - ludzie mog udziela faszywych albo mylcych
odpowiedzi, aby wywrze korzystne wraenie. Opisywanie swoich prawdziwych uczu moe te by dla nich
krpujce.
Do samoopisw nale: kwestionariusze, ankiety
i wywiady. Kwestionariusz jest to zestaw pyta w formie
pisemnej; ich tre moe by rna, od pyta o fakty
(Czy jeste zarejestrowany na licie wyborcw?"), do pyta o przesze lub obecne zachowania (Jak duo palisz?"). Mog wystpi take pytania dotyczce postaw
i uczu (Czy jeste zadowolony ze swej obecnej pracy?").
Pytania otwarte pozwalaj respondentom odpowiada
swobodnie, wasnymi sowami. Pytania mog te mie
zbir sztywnych odpowiedzi do wyboru, takich jak tak",
nie" lub trudno powiedzie".
Kwestionariusze stosuje si w badaniach ankietowych,
ktre s skutecznym sposobem zbierania informacji od
duej liczby osb. W badaniu ankietowym wystandaryzowany zbir pyta przedstawia si wielkiej liczbie osb
za pomoc poczty, telefonicznie lub osobicie. W odrnieniu od spisu powszechnego, majcego na celu zebranie danych od caej populacji, w badaniu ankietowym
przeprowadzanym na pewnej prbie zbiera si informacje od starannie dobranej grupy ludzi, przyjmujc, e
ma ona cechy reprezentatywne dla caej populacji,
z ktrej prba ta zostaa pobrana. Przykadem moe by
badanie opinii publicznej; wynikajce z niego wnioski
dotyczce opinii caego narodu czsto s oparte na prbie liczcej okoo 1500 osb.
Przy pobieraniu prbki z populacji istnieje zawsze
ryzyko popenienia bdu. Przy ogaszaniu wynikw
bada podaje si zwykle ostrzeenie dotyczce marginesu bdu. Czsto margines bdu wynosi okoo 3%, co
znaczy, e dokadny wynik mieci si w granicach 3%
(plus lub minus) od podanej wartoci. (Warto podana
jako 30% z marginesem bdu rwnym 3, moe w rzeczywistoci wynosi a 33% lub tylko 27%).
Wywiad (interview) jest to dialog twarz w twarz
midzy badaczem a dan osob, majcy na celu uzyskanie od niej szczegowej informacji. Wywiad nie jest
cakowicie wystandaryzowany jak kwestionariusz, lecz ma
charakter interaktywny. Badacz przeprowadzajcy
wywiad moe zmienia pytania, aby nawiza do czego,
co powiedzia respondent. Osoby, ktre potrafi dobrze
przeprowadza wywiad, s wraliwe nie tylko na
ujawniane informacje, lecz take na proces spoecznej

interakcji, w ktrej uczestnicz. S one wywiczone
w nawizywaniu kontaktu, pozytywnej relacji spoecznej
z respondentem, ktra sprzyja zaufaniu i dzieleniu si
osobistymi informacjami.
Wywiady mog te dostarcza nieprawdziwych
danych. Respondenci, ktrzy zdaj sobie spraw z zamiarw osoby przeprowadzajcej wywiad, mog kama,
nagina lub zmienia fakty, aby dosta prac, uzyska
zwolnienie ze szpitala psychiatrycznego lub osign
jaki inny osobisty cel. Sytuacja wywiadu pozwala te na
to, by osobiste tendencje i uprzedzenia wpyway na
sposb zadawania pyta przez osob przeprowadzajc
wywiad oraz na sposb udzielania odpowiedzi przez
respondenta.
Miary behawioralne
Chocia psychologowie prowadzcy badania naukowe interesuj si oglnie zachowaniem, to jednak
rodzaje zachowania, ktrymi si zajmuj, s bardzo
zrnicowane. Mog by oni zainteresowani badaniem
szczura biegajcego w labiryncie, dziecka rysujcego
obrazek, studenta uczcego si na pami wiersza lub
robotnika wykonujcego wielokrotnie t sam czynno.
Miary behawioralne (behavioral measures) s to sposoby
badania zewntrznych dziaa oraz obserwowalnych
i dajcych si zarejestrowa reakcji.
Jedn z gwnych metod badania tego, co robi
ludzie, jest obserwacja. Badacze posuguj si obserwacj
w sposb zaplanowany, cisy i systematyczny. Na przykad, czsto rejestruj prbki zachowania na tamie
wideo w celu pniejszej analizy.
Obserwacje bezporednie (direct observation) to obser-
wacje przeprowadzane goym okiem". Badane zachowanie jest dobrze widoczne, jawne i mona je atwo
zarejestrowa. Na przykad, w badaniu wzorcw komunikowania si badacz mgby poprosi grup studentw,
by przedyskutowali jakie kontrowersyjne zagadnienie,
podczas gdy on sam zajby si obserwacj bezporedni, aby ustali, kto rozpoczyna dyskusj, kto zmienia
temat, kto zabiera gos itd. W eksperymencie laboratoryjnym nad emocjami badacz mgby na przykad obserwowa wyraz twarzy osoby badanej w czasie ogldania
przez ni bodcw wywoujcych pobudzenie emocjonalne.
W obserwacjach naturalnych (naturalistic obsenations)
badacz przyglda si jakiemu zachowaniu wystpujcemu w sposb naturalny i nie podejmuje adnych
prb, aby je zmieni czy zakci. Na przykad, badacz
ukryty za szyb jednokierunkow obserwuje zabawy
dzieci, ktre nie zdaj sobie sprawy z tego, e s
podgldane. Na podstawie zaobserwowanych interakcji
kadego dziecka badacz moe wycign wnioski dotyczce towarzyskoci dziecka lub jego relacji z dorosymi.
ledzc zachowanie w warunkach laboratoryjnych,

badacz nie moe zaobserwowa dugotrwaych oddziaywa naturalnego rodowiska jednostki, ktre ksztatuje zoone wzorce zachowania. Jednym z najbardziej
wartociowych przykadw obserwacji naturalnej prowadzonej w terenie jest praca Jane Goodall (1986). Spdzia
ona wiele lat w Gombe nad jeziorem Tanganika w Afryce,
badajc wzorce zachowania wystpujce u szympansw.
Motywem bada byo przekonanie, e zachowanie szympansw moe rzuci wiato na ewolucyjny rozwj pewnych form zachowania ludzi, zwaszcza agresji. Swoj
gruntown analiz obserwacyjn kadego aspektu zachowania szympansw Goodall rozpocza ponad 30 lat
temu i kontynuuje j do dnia dzisiejszego, mimo e
wedug pierwotnego projektu miao to trwa tylko 10 lat.
Badaczka stwierdza, e gdyby zakoczya badania po 10
latach, to nie wycignaby poprawnych wnioskw.
Zaobserwowalibymy wiele podobiestw midzy ich
zachowaniem a naszym, lecz pozostaoby nam wraenie, e szympansy s znacznie bardziej pokojowo
obserwowa wytwory zachowania wyprodukowane

w przeszoci lub dla celw innych ni danego badania.
Dokumenty osobiste, takie jak autobiografie, listy,
pamitniki, rysunki i przemwienia mog dostarczy dalszych cennych informacji o przeszoci danej osoby.
Obserwacje zachowania s ulepszane w miar
postpw techniki, umoliwiajcych bardziej precyzyjne
pomiary; przykadem moe by ultraszybka fotografia,
ktra pozwala udokumentowa szybko zmieniajce si
zachowanie. Fotografi ultraszybka stosowano m.in. do
ustalenia, w jaki sposb z upywem czasu subtelne zmiany
wyrazu twarzy u matki i niemowlcia synchronizuj si
i upodobniaj. Inne urzdzenie techniczne umoliwia
pomiar wysokiego tempa reagowania. W badaniu, ktrego przedmiotem byo zachowanie godnych gobi,
urzdzenie to pozwolio badaczom ustali, jak gobie
ucz si dzioba przycisk, skojarzony z dostarczaniem
pokarmu. Gobie niekiedy pracoway w tempie 4500
reakcji na godzin (Ferster i Skinner, 1957); obserwowanie reakcji wykonywanych w takim tempie byoby
niemoliwe bez pomocy techniki.
nastawione ni ludzie. Dziki temu, e bylimy w stanie

kontynuowa badania po upywie pierwszych dziesiciu lat, moglimy udokumentowa podzia grupy
spoecznej i obserwowa gwatown agresj, ktra
wybucha midzy dwiema wyodrbnionymi z niej frakcjami. Wykrylimy, e w pewnych okolicznociach
szympansy mog zabija, a nawet poera osobnikw
nalecych do tego samego gatunku. Z drugiej strony
dowiedzielimy si o niezwykle trwaych wiziach
uczuciowych midzy czonkami rodziny [...], o zaawansowanych zdolnociach poznawczych [oraz o rozwijaniu] tradycji kulturowych [...]" (Goodall, 1986, s. 3-4).
We wczesnych stadiach badania obserwacja naturalna jest szczeglnie uyteczna. Stosuje siej, by pomoga
ujawni zasig danego zjawiska lub uzyska pewne
wyobraenie o tym, jakie mog by wane zmienne
i zalenoci. Dane z obserwacji naturalnej czsto dostarczaj badaczowi wskazwek przydatnych przy formuowaniu szczegowej hipotezy, ktr sprawdza si za
pomoc innych metod badawczych. Niektre rodzaje
zachowania ludzi mona bada tylko przy uyciu
obserwacji naturalnej, poniewa inny sposb badania
byby nieetyczny lub niepraktyczny. Na przykad, nieetyczne byoby eksperymentowanie z powan deprywacj
we wczesnym okresie ycia w celu przekonania si, jaki
bdzie jej wpyw na pniejszy rozwj dziecka.
Podczas gdy obserwacje zwykle koncentruj si na
procesie zachowania, niektrzy badacze zajmuj si
przede wszystkim wytworami zachowania. Na przykad,
w eksperymencie nad uczeniem si badacz mgby obserwowa, ile razy osoba badana powtarza list sw (proces), a nastpnie, ile sw przypomniaa ona sobie podczas kocowego sprawdzianu (wytwr). Badacz moe te
Miary fizjologiczne
Skd badacz wie, jak dziaa mzg, gdy kto pi lub
rozwizuje jaki problem? Dysponujemy specjalnymi urzdzeniami, ktre ujawniaj te wewntrzne reakcje w postaci umoliwiajcej ich pomiar. Na przykad, wzmacniajc
sygnay elektryczne wytwarzane przez mzg i rejestrujc je
na wykresie komputerowym lub monitorujc przepyw
krwi w mzgu, mona uzyska obraz stanu aktywnoci
umysowej danej osoby. Elektroencefalogram (EEG) pozwala
badaczom rejestrowa wzorce czynnoci bioelektrycznej
mzgu. Badacze nastpnie dociekaj, jak zmieniaj si te
wzorce wraz ze zmianami wiadomoci, kiedy osoba
badana przechodzi od stanu czuwania do snu i marze
sennych. Badacze zainteresowani wykrywaniem, jak
przetwarzana jest informacja w wyspecjalizowanych
komrkach mzgu, mog tego dokona na poziomie
bardziej precyzyjnej mikroanalizy, implantujc mikroskopijne elektrody w pojedyncze komrki mzgowe i rejestrujc wzorzec ich aktywnoci. Ujemn stron takiej
techniki jest jej inwazyjno (oddziauje na wiadomo
osb badanych i modyfikuje ich zwyke reakcje) - osoby
badane s przyczone do aparatury, przeszkadza im to
w swobodnym poruszaniu si i w zachowywaniu si tak,
jak by czyniy to w zwykych okolicznociach.
Nowym zastosowaniem zapisw EEG jest sporzdzanie mapy reakcji mzgu na zaskoczenie. Jak nasz mzg
reaguje na bodziec, ktry pojawia si niespodziewanie?
Emanual Donchin, uczony zajmujcy si badaniem
funkcji ukadu nerwowego, posuguje si szczeglnym rodzajem fali bioelektrycznej mzgu - fal P-300
- do oszacowania reakcji emocjonalnej wywoanej
przez zaskakujce zdarzenie. Osoba badana reaguje
rodowisko
bjstwa i obserwowa stae podupadanie tych kilku par, skadajcych si

z matki i dziecka, ktre nieustannie
byy przedmiotem napaci (Wasser
iStarling, 1988).
Ekologicznemu podejciu do bada od przeszo dwudziestu lat powica si wiele uwagi. Psychologo-
wie zdali sobie spraw z tego, e

sam akt kontrolowania warunkw
rodowiskowych w laboratorium
moe wywoywa zachowania, ktre
nigdy nie wystpuj w naturalnym
rodowisku. Wasser nie ma tego
problemu. Poniewa posuguje si
poprawn ekologicznie metodolo-
gi jest pewny, e zachowania, ktre

obserwuje, nie s artefaktami procedury eksperymentalnej. Obecnie
rozciga on implikacje swego modelu na bezpodno, poronienie,
aborcj i przedwczesny pord u ludzi (Wasser, 1990).
aboratorium psychologiczne na odludziu
Wysoka zota trawa w Parku Narodowym Mikumi w Tanzanii faluje

w porannych podmuchach wiatru.
Gromada 70 tych pawianw wspina si powoli po zboczu wzgrza
midzy rosncymi rzadko drzewami.
Niektre zwierzta iskaj si wzajemnie, inne szukaj, pokarmu, pojedynczo lub w grupach. Ich sier jest tej
samej barwy co trawa i niewywiczone oko mogoby nie dostrzec ich
w ogle, gdyby nie czowiek midzy
nimi: psycholog Sam Wasser, chudy
i brodaty. Poda on za ma grupka,
zwierzt, stawiajc znaki na arkuszu
danych przypitym do podrcznej tabliczki, zatrzymujc i nastawiajc na
nowo stoper. Wasser przystaje
i opuszcza lornetk. Pawiany zatrzymay si i wyapuj insekty w odlegoci paru stp od niego.
Nagle pi samic rzuca si na
jedn z samic, chrzkajc gono
i usiujc zapa j zbami. Napadnita prbuje stawia opr, lecz siy
s nierwne, wic wycofuje si pod
pobliski baobab. W niespena minut
epizod jest zakoczony. Gdyby nie
by jego naocznym wiadkiem, nigdy
by nie wiedzia, e co si wydarzyo. Sucha, amliwa trawa chrzci
pod butami Wassera. yrafa pasie si
u stp ssiedniego wzgrza. Stado
zebr wdruje przez las oddalony
o kilkaset metrw.
Dla Wassera jednake ta napa,
okrelana przez niego jako koalicja",
pasuje dobrze do zoonego wzorca
zachowa, w ktrym stres spoeczny
pomaga regulowa czas i rozkad
urodze w grupie. Wie on, e Haki,
ofiara napaci skulona pod baobabem, jest w ciy. Ciarne samice

pawianw, podobnie jak ciarne
kobiety, s wraliwe na stres. W poprzednim tygodniu Haki bya atakowana wicej ni dziesi razy przez
grup samic, wrd ktrych wiele te

byo w ciy, i Wasser spodziewa si,
e stres wywoany tymi atakami
moe sprawi, i straci ona swe nie
narodzone dziecko.
Od koca lat 70. Wasser by jednym z kilku psychologw, ktrzy
dokonywali obserwacji naturalnej
naczelnych yjcych na swobodzie.
Prowadzc badania na zwierztach,
ktrym nie odebrano wolnoci, ma
on nadziej, e uda mu si skonstruowa poprawny ekologicznie
model zachowania spoecznego

i rozrodczego, jaki wystpuje w naturalnym rodowisku zwierzt.
Wasser twierdzi, e ukad rozrodczy samicy jest bardzo wraliwy
na informacje otrzymywane zarwno ze rodowiska fizycznego, jak
i ze rodowiska spoecznego. Gdy
warunki rodowiskowe s na tyle
trudne, by zagrozi szansom noworodka na utrzymanie si przy yciu,
wwczas -jak przewiduje Wasser zdolno rozrodcza samicy moe na
pewien czas zosta wyranie ograniczona, czego przejawem jest poronienie lub cakowita niemono
zajcia w ci.
Koalicje napastniczych samic
wystpuj przede wszystkim wtedy,
kiedy procesy rozrodcze u duej liczby samic s zsynchronizowane. Jeli
zbyt wiele urodzin nastpuje w jednej porze roku, rywalizacja o zasoby
poywienia moe zagrozi yciu sabszych osobnikw. Koalicje wystpujce w rnych stadiach cyklu rozrodczego utrzymuj wskaniki urodze
na takim poziomie, aby zapotrzebowanie na poywienie nie przekroczyo poday. Napaci w czasie ciy
mog doprowadzi do samorzutnego
poronienia, przedwczesnego porodu
i niskiej wagi ciaa noworodka. Matki
o redniej pozycji spoecznej mog
zwikszy szans swych wasnych
noworodkw na utrzymanie si przy
yciu, atakujc matki o niskiej pozycji
spoecznej i ich mae, dziki czemu
konkurencja zostaje wyeliminowana,
zanim stanie si zbyt silna. Wasser
zarejestrowa dwa przypadki dziecio-
naciskajc jeden przycisk, gdy na ekranie komputera

pojawia si imi mskie, a drugi - gdy pojawia si imi
eskie. Poniewa wikszo tych imion to imiona
mskie, pojawienie si imienia eskiego jest czym
niespodziewanym. Taki bodziec wywouje specyficzn
zmian w czynnoci bioelektrycznej mzgu, znan
jako ..potencja owizany ze zdarzeniem". Jest to fala
mzgowa, ktra osiga szczyt po upywie okoo 300
milisekund od zaskakujcego zdarzenia, lecz nie wystpuje w reakcji na bodce oczekiwane. Donchin podkrela, ze obserwujc zmiany w czynnoci mzgu
zwizane z procesami umysowymi, staramy si zrozumie lepiej zwizek midzy umysem a mzgiem" (DiscoYtring Psychology, 1990, Program 1).
M e t o d y korelacyjne
Czy inteligencja wie si ze zdolnociami twrczymi?
Czy optymici s zdrowsi ni pesymici? Czy istnieje
zwizek midzy izolacj spoeczn a obdem? Czy
podatno na hipnoz jest zwizana ze skonnoci do
konformizmu? Oto kilka pyta, na ktre odpowiemy
w nastpnych rozdziaach, posugujc si wynikami
bada opartych na metodach korelacyjnych. Psycholo-
gowic stosuj metody korelacyjne, kiedy chc ustali,

w jakim stopniu zwizane s ze sob dwie zmienne,
cechy czy atrybuty.
W celu dokadnego okrelenia stopnia korelacji
midzy dwiema zmiennymi, psychologowie na podstawie
dwch zbiorw wynikw obliczaj miar statystyczn,
zwan wspczynnikiem korelacji (r; correlation coefficient). Jego warto moe zmienia si midzy +1,0
a -1,0, gdzie +1,0 jest doskona korelacj dodatni,
-1,0 jest doskona korelacj ujemn, a 0,0 to cakowity
brak korelacji. Dodatni wspczynnik korelacji oznacza,
e gdy wyniki w jednym zbiorze wzrastaj, to wzrastaj
take wyniki w drugim zbiorze. W przypadku korelacji
ujemnych jest na odwrt: wyniki w drugim zbiorze zmieniaj si w kierunku przeciwnym ni wyniki w pierwszym
zbiorze. Korelacje blisze zeru oznaczaj, e istnieje
saby zwizek lub jego brak midzy wynikami uzyskanymi za pomoc dwch miar. Kiedy wspczynnik korelacji
ronie, zbliajc si do maksimum rwnego +1,0 lub
-1,0, wwczas przewidywania dotyczce jednego zbioru
wynikw, formuowane na podstawie informacji o drugim
zbiorze wynikw (odnoszcych si do innej cechy), staj
si coraz dokadniejsze.
Na przykad, badacz rozpatrujcy zwizek midzy
wydajnoci pracy robotnika a stresem mgby mierzy,
Czumrtt - ntafcto naptfo* - ntaregulama, uytokls
S*n M t a - 1 *> 2 cyW * - lal* <Mfc
Sn REM - nialu* napifCM - nwragUwn*. u y t * x i frian* w kutafca zbtm py
Podczajc osoby badane do aparatury EEG, uczeni mog bada aktywno mzgu podczas snu.
ile stresu ludzie dowiadczaj w swoim yciu i jakie wyniki osigaj w pracy. Stres mona by zdefiniowa operacyjnie jako wynik w kwestionariuszu stresu. Wydajno
pracy mona by zdefiniowa jako liczb jednostek
danego produktu, jak robotnik wytwarza kadego dnia.
Badacz nastpnie zmierzyby kad z tych zmiennych dla
wielu rnych robotnikw i obliczyby wspczynnik
korelacji midzy nimi. Wysoki ujemny wspczynnik
oznaczaby, e kiedy stres wzrasta, wydajno spada.
Wynik danej osoby, uzyskany w kwestionariuszu stresu,
pozwoliby wic badaczowi sformuowa uzasadnione
przewidywanie dotyczce jej wydajnoci w pracy.
Badacz mgby uczyni nastpny krok i powiedzie,
e aby zwikszy wydajno, naley zmniejszy stres.
Twierdzenie to jest niepoprawne. Wysoka korelacja
oznacza tylko, e dwa zbiory danych wykazuj systematyczn wspzmienno; korelacja nie gwarantuje, e
jeden z nich jest przyczyn drugiego. Korelacja nie implikuje zwizku przyczynowego. Moe odzwierciedla kady
z kilku moliwych rodzajw zwizku przyczyna-skutek
albo aden z nich.
Na przykad, ujemna korelacja midzy stresem
a wydajnoci pracy moga oznacza, e: (a) stres doznawany przez ludzi w domu trwa nadal i powoduje, e
funkcjonuj oni le w pracy; (b) niska wydajno pracy
sprawia, e ludzie doznaj wikszego stresu; (c) ludzie
0 pewnym stylu osobowoci czciej doznaj stresu,
a take czciej uzyskuj sabe wyniki w pracy. (Zwr
uwag, e w tym ostatnim przypadku trzecia zmienna
powoduje wspzmienno dwch pozostaych). Rozpatrzmy inny przykad; istnieje wysoka korelacja
midzy uywaniem rodkw antykoncepcyjnych
a liczb urzdze elektrycznych w rodzinach tajwaskich. Biorc pod uwag ten wynik, czy naleaoby
oczekiwa, e uycie rodkw antykoncepcyjnych
wzronie, jeli rzd bdzie rozdawa radioodbiorniki
1 maszynki do praenia kukurydzy? Odpowied byaby
twierdzca tylko wtedy, gdyby te dwie zmienne byy
zwizane przyczynowo. W rzeczywistoci trzeci zbir
zmiennych - wyksztacenie i klasa spoeczna - jest
odpowiedzialny za oba te zjawiska (Li, 1975). (Czy
domylasz si, w jaki sposb?)
Kiedy midzy dwoma zdarzeniami lub miarami istnieje
korelacja, s one czsto zwizane tylko wskutek zbiegu
okolicznoci. Na przykad, wdrwki ptakw i wielorybw
mog wystpowa co roku mniej wicej w czasie twoich
urodzin. Jednake jest to zbieg okolicznoci, e twoje
urodziny wypadaj w czasie, kiedy ptaki i wieloryby
odbywaj swe wdrwki. Chocia wydaje si to oczywiste, ludzie czsto nie bior pod uwag moliwoci, e
maj do czynienia ze zbiegiem okolicznoci, a nie ze
zwizkiem przyczynowym.
Innym przykadem korelacji spowodowanej zbiegiem okolicznoci jest rzekomy zwizek midzy awari
elektrowni w Nowym Jorku w 1965 r. a opisywanym
w prasie niezwykym wzrostem liczby urodze po

upywie dziewiciu miesicy od tego zdarzenia. Nowojorczycy s bardzo romantyczni - przyczyn byo wiato
wiec" - powiedzia pewien wieo upieczony ojciec.
Urzdnik Towarzystwa Planowania Rodziny zaproponowa nastpujce wyjanienie: z powodu tej awarii
...wszystko, co mogoby zastpi seks - spotkania,
odczyty, gra w karty, teatry, bary - zostao wyeliminowane tego wieczoru. C innego mogli robi?" (The
New York Times", 11.08.1966). Prasa czsto donosi
0 wystpowaniu takiej samej korelacji po silnych
burzach nienych i innych kataklizmach w wielu czciach wiata. Trzsienie ziemi mogo spowodowa wy
noworodkw w rejonie zatoki" - gosi nagwek
w wydawanym w San Francisco czasopimie Chronicie"
(17.07.1990). Kiedyjednak kto powici nieco czasu na
porwnanie tych pozornie znaczcych przyrostw
wskanika urodze ze zwykymi okresowymi wahaniami
tego wskanika, jakie w cigu wielu lat wystpoway
w miejscowych szpitalach, wwczas okazuje si, e
korelacja ta jest przypadkowym zbiegiem okolicznoci,
udajcym zwizek przyczynowy.
Korelacje, ze wzgldu na sposb zbierania danych,
mog te by pozorne (spurious), tendencyjne czy
faszywe. Na przykad, w Stanach Zjednoczonych najwiksz czsto wystpowania zapalenia staww oraz
chorb ukadu oddechowego stwierdza si w Arizonie
1 na Florydzie. Zjawisko to nie zaley od tego, e w Arizonie i na Florydzie jest szczeglnie niezdrowo. Korelacja ta wynika z faktu, e w tych stanach mieszka dua
liczba osb w podeszym wieku, bardzo podatnych na te
wanie choroby. Chocia badania korelacyjne maj t
zalet, e mog wykrywa zwizki midzy zmiennymi,
ktrymi nie mona manipulowa w eksperymentach, to
jednak musimy zawsze by ostroni przy interpretowaniu tyche zwizkw.
Poniewa korelacje s zwizkami midzy zbiorami
pomiarw dotyczcych zwykle wielu ludzi, przewidywania oparte na korelacjach s przewidywaniami grupowymi. Rzadko umoliwiaj one dokadne przewidywania
dotyczce jednostek. Na przykad, wielokrotnie stwierdzana wysoka dodatnia korelacja midzy naogowym
paleniem papierosw a wystpowaniem raka puc wskazuje, e wrd naogowych palaczy rak puc bdzie
czstszy ni wrd osb niepalcych. Nie mwi nam
ona, czy jaki konkretny naogowy palacz zachoruje na
raka ani czy okrelona osoba niepalca pozostanie
zdrowa.
Testy psychologiczne i badania midzykulturowe to
dwa sposoby podejcia, w ktrych czyni si uytek z metod korelacyjnych. Test psychologiczny jest narzdziem
pomiarowym stosowanym do okrelenia pozycji danej
jednostki w stosunku do innych jednostek pod wzgldem takich cech, jak: inteligencja, osobowo, zainteresowania zawodowe, zdolnoci lub wiadomoci i umiejt-
noci szkolne. Kady test skada si ze zbioru pyta,

zada lub czynnoci. Przyjmuje si, e odpowiedzi s
wskanikami danej funkcji psychologicznej. Testy grupowe umoliwiaj szybkie i wydajne zbieranie informacji od wielkiej liczby osb. Zazwyczaj wynik uzyskany
w tecie suy do przewidywania prawdopodobnych
zachowa danej osoby w okrelonej sytuacji - na przykad wyniki Testu Uzdolnie Szkolnych (SAT) stosuje si
do przewidywania stopni w college'u.
Badania midzykulturowe {cross-atural research)
maj na celu ustalenie, czy zachowanie obserwowane

w jednej kulturze wystpuje take w innych kulturach.
W badaniach tego typu jednostk analizy nie jest osoba,
lecz caa kultura lub spoeczno. Jednake dane
skadaj si z obserwacji reakcji indywidualnych (Brislin,
1981). Metod midzykulturow stosowano do porwnywania rozmaitych wzorcw zachowania seksualnego,
rnic percepcyjnych w reagowaniu na zudzenia oraz
czynnikw kulturowych, ktre wpywaj na produktywno (Hofstede, 1980). W stosunkowo niedawno opublikowanym przegldzie ponad 100 midzykulturowych
bada (Triandis, 1990) zwrcono uwag na podstawow
rnic midzy spoeczestwami na caym wiecie mianowicie jest to rnica midzy spoeczestwami
indywidualistycznymi i kolektywistycznymi. Spoeczestwa
indywidualistyczne za najwaniejsz warto uwaaj

jednostk; ceni one wspzawodnictwo, indywidualne
osignicia i osobiste spenienie. Natomiast spoeczestwo kolektywistyczne przypisuje najwiksze znaczenie
grupie spoecznej, rodzinie, spoecznoci miejscowej
czy plemieniu. Wsppraca, wsplna wasno, altruizm
i dobro spoeczne to gwne wartoci, ktrymi kieruj
si spoeczestwa kolektywistyczne. Obie te zasadniczo
rne orientacje wpywaj na szeroki zakres form
zachowania. Na przykad, w jednym z bada (Berry,
1967) sprawdzano hipotez dotyczc zwizku midzy
spoecznymi stylami ycia a konformizmem, porwnujc ludzi ze spoecznoci myliwych (Eskimosi) z ludmi ze spoecznoci rolniczej (Temne w Afryce). Przy
uyciu wystandaryzowanego testu stwierdzono skonno do konformizmu w spoecznoci rolniczej, ktrej
czonkowie uczyli si wsppracowa ze sob i przy
zdobywaniu poywienia byli wzajemnie zaleni od
siebie. Wskaniki konformizmu byy nisze w spoecznoci myliwych, gdzie zdobywanie pokarmu byo czynnoci indywidualn, wymagajc niezalenoci i polegania na samym sobie. Na wiecie spoeczestwa
indywidualistyczne nie dorwnuj liczebnoci spoeczestwom kolektywistycznym: 70% spoeczestw jest
kolektywistycznych, a tylko 30% - indywidualistycznych.
Poniewa wiksza cz wspczesnej psychologii
opiera si na badaniach przeprowadzonych w indywidualistycznych spoeczestwach Ameryki Pnocnej
i Europy, staje si wtpliwe, w jakim stopniu moliwa
jest generalizacja wynikw tych bada.
Metody eksperymentalne
Metody eksperymentalne stosuje si do wykrywania
zwizkw przyczynowych midzy zmiennymi, ktre
zostay wyszczeglnione w sprawdzanej wanie hipotezie. Gdy badacz ustala przyczyny jakiego zachowania,
zalecan metod jest eksperyment kontrolowany.
W eksperymencie kontrolowanym (controlled experiment)
obserwacje okrelonego zachowania przeprowadza si

w systematycznie zmienianych warunkach. Eksperymentator manipuluje jakim bodcem i mierzy jego
wpyw na jedno okrelone zachowanie lub na wiksz
liczb zachowa. Bodziec czy warunek bodcowy,
ktrym eksperymentator manipuluje, czyli zmienia go
w systematyczny sposb, nosi nazw zmiennej niezalenej.
Ten aspekt zachowa czy dozna osoby badanej, ktry
obserwuje si lub mierzy jako przewidywan zmian bdc wynikiem manipulacji zmienn niezalen,
zwany jest zmienn zalen. Wszystkie warunki - z wyjtkiem zmiennej niezalenej - utrzymuje si na staym
poziomie lub uwzgldnia w inny sposb. Osoby badane
naley przydzieli losowo do grupy eksperymentalnej
{experimental condition), poddanej wpywowi zmiennej
niezalenej, czyli postpowania eksperymentalnego, lub
do grupy kontrolnej (control condition), nie poddanej
wpywowi postpowania eksperymentalnego.
W idealnym eksperymencie wszystkie zmienne
zakcajce, uboczne czynniki i osobiste tendencje s
wyeliminowane tak, eby mona byo wykluczy wszelkie alternatywne wyjanienia (inne ni zaproponowane
w hipotezie eksperymentalnej). Jest to trudne zadanie.
Realizuje si je, stosujc wystandaryzowane sposoby
postpowania, losowe przydzielanie osb badanych do
grupy eksperymentalnej i grupy kontrolnej oraz waciwe procedury kontrolne w celu wyeliminowania tendencyjnoci obserwatora i innych rodzajw tendencyjnoci
wystpujcych w badaniach.
Randomizacja (randomization) jest zasadniczym elementem metod eksperymentalnych. Jest to losowe przydzielanie osb badanych do grupy eksperymentalnej lub
kontrolnej, co sprawia, e obie te grupy na pocztku
eksperymentu s do siebie podobne w istotny sposb,
poniewa kada osoba badana ma rwne szans znalezienia si w jednej lub drugiej grupie. Jeli stwierdzi si
rnice midzy wynikami obu grup, to badacz moe by
pewny, e zostay one spowodowane przez postpowanie eksperymentalne (czyli interwencj eksperymentaln), a nie przez istniejce ju przedtem rnice
midzy grupami. Inn wan cech metod eksperymentalnych jest to, e dostarczaj one wzorca porwnawczego dla uzyskanego wyniku. Pewnego razu, kiedy
zagadnem moj ma creczk, czy kocha swoj starsz siostr, zapytaa: W porwnaniu z czym?". To jest
wanie pytanie, ktre musimy zada i uzyska na nie
zadowalajc odpowied - zanim naprawd zrozumie-
my, co znaczy wynik badania. Dane z grupy kontrolnej

su jako wzorzec porwnawczy czy poziom podstawowy, wzgldem ktrego ocenia si wynik eksperymentu.
Jakie wic pytanie powinnimy przede wszystkim
zada, kiedy czytamy, e badania wykazay, i ponad
trzy czwarte grupy osb usiujcych rzuci palenie
odnioso sukces dziki plastrom nikotynowym" (The
New York Times", 29.04.1990)? W porwnaniu z czym?
W grupie kontrolnej, w ktrej stosowano placebo - plastry nie zawierajce nikotyny - a 39% take rzucio palenie! Ponadto, im duej nosili oni te bezuyteczne z medycznego punktu widzenia plastry, tym bardziej byo
prawdopodobne rzucenie przez nich palenia (Abelin i in.,
1989). Tak wic plaster nikotynowy by skutecznym
lekiem, ale wicej ni poowa jego skutecznoci wynikaa
z efektu placebo - oczekiwania, i lek ten pomoe.
Czasami porwnania takie przeprowadzane s nie
z odrbn grup kontroln (nie poddan oddziaywaniu
eksperymentalnemu), lecz z grup, ktra poddana zostaa
innemu lub innym poziomom oddziaywania eksperymentalnego. Mona te porwna zachowanie osoby badanej
przed poddaniem jej oddziaywaniu eksperymentalnemu
z jej zachowaniem po tym oddziaywaniu. W tym
ukadzie, znanym jako schemat A-B-A" (A-B-A design),
osoby badane najpierw znajduj si w warunkach kontrolnych, co okrela si jako poziom podstawowy (A), nastpnie poddaje sieje oddziaywaniu eksperymentalnemu (B),
po czym wracaj do poziomu podstawowego (A).
Rysunek 2.4
Wpyw anonimowoci na agresywno
Wpyw poczucia anonimowoci jest bardzo wyrany agresywno jest znacznie wiksza w warunkach anonimowoci.
Niedawno zesp eksperymentatorw postanowi

okreli skuteczno dostpnych w handlu tam magnetofonowych majcych podnie samoocen lub poprawi pami. Osobami badanymi byo 78 ochotnikw mczyni i kobiety w wieku od 18 do 60 lat. Po sesji,
na ktrej przeprowadzono pretest, mierzc ich
pocztkow samoocen i pami za pomoc wystandaryzowanych testw i kwestionariuszy, osoby
badane podzielano losowo na dwie grupy. Poowa z nich
otrzymaa tamy podprogowe" majce poprawi
pami, druga poowa - tamy podprogowe" majce
cia anonimowoci zwiksza ich agresywno, gdy sytuacja dostarcza ku temu sposobnoci. Uczniw ze
szkoy podstawowej zaproszono na zabaw z okazji
Halloween, na ktrej pozwolono im bawi si w rne
gry, zachcajce do zachowa agresywnych bd nieagresywnych. W warunkach odpowiadajcych poziomowi podstawowemu (A) dzieci bawiy si w swoich
zwykych ubraniach, bez kostiumw i masek. Nastpnie, w warunkach oddziaywania eksperymentalnego
(B), naoyy kostiumy i maski i nadal bawiy si w wybierane przez siebie gry. Na koniec nastpi powrt do
poziomu podstawowego (A) - powiedziano dzieciom,
e kostiumy trzeba odda, lecz mog bawi si nadal
bez nich. Wyniki przedstawione na rysunku 2.4
potwierdziy hipotez eksperymentatora. Gdy porwnamy rezultaty uzyskane we wszystkich trzech warunkach, ktre pod innymi wzgldami pozostaway stae,
to okazuje si, e te same dzieci byy znacznie bardziej
agresywne, kiedy zapewniono im anonimowo, ni
wtedy, kiedy byy atwe do rozpoznania (Fraser, 1974).
Inn form kontroli stosowan w eksperymentach

naukowych jest posugiwanie si procedurami kontrolnymi - metodami dcymi do utrzymywania na staym
podnie samoocen. Osoby badane suchay regularnie

tych tam przez pi tygodni, a nastpnie przeprowadzono z nimi w laboratorium posttest. Podczas tej sesji
zbadano ponownie ich pami (przy uyciu czterech
testw pamiciowych) oraz samoocen (za pomoc
trzech skal samooceny). Badacze nie wiedzieli, jakiemu
oddziaywaniu eksperymentalnemu byy poddawane
poszczeglne osoby badane (Greenwald i in., 1991).
Czy tamy te podniosy samoocen i poprawiy
pami? Wyniki tego kontrolowanego eksperymentu
wskazuj, e adna z obiektywnych miar samooceny
i pamici nie wykazaa istotnej poprawy. Wystpi jednak'
jeden bardzo silny efekt, a mianowicie efekt placebo wpyw oczekiwania, e tamy pomog. Przewidujc
wystpienie tego efektu, badacze dodali jeszcze jedn
zmienn niezalen. Poowa badanych w kadej grupie
otrzymaa tamy bdnie oznaczone: tamy pamiciowe w kasetach oznaczonych samoocena" lub
tamy majce poprawi samoocen w kasetach z napisem pami". Osoby badane uwaay, e ich samoocena si podniosa, jeli otrzymay kasety z napisem
samoocena", jak te byy przekonane, i poprawia si
im pami, jeli ich kasety miay napis pami" nawet wtedy, gdy suchay innej tamy! Wyniki te
najlepiej opisa autor badania, Anthony Greenwald:
wierzysz w to, czego oczekujesz, cho niekoniecznie
to dostajesz".
Rysunek 2.5 Plan eksperymentu majcego na celu sprawdzenie hipotez dotyczcych skutecznoci podprogowych" tam
magnetofonowych
Schematem A-B-A posuy si badacz, ktry chcia

sprawdzi hipotez, e zapewnienie dzieciom poczu-
zdaway sobie sprawy, e s kontrolowane. Krytycy

twierdz, e w kontrolowanych eksperymentach traci si
wiele z bogactwa i zoonoci naturalnych zachowa po
to, aby osign prostot operowania tylko jedn lub
paroma zmiennymi i reakcjami. Po trzecie, niektrzy
kwestionuj badania eksperymentalne ze wzgldw
etycznych. W nastpnym podrozdziale rozpatrzymy niektre problemy etyczne, zwizane z badaniami.
Najpierw jednak musimy wrci do pocztku. Obecnie jestemy gotowi odpowiedzie na pytanie postawione
we wprowadzeniu do niniejszego rozdziau: czy podprogowe" tamy magnetofonowe wpywaj na stany psychiczne i zachowanie tak, jak to utrzymuj ich zwolennicy?
Odpowiedzi dostarcz nam metody eksperymentalne,
uyte do sprawdzenia tej hipotezy (zob. rys. 2.5).
poziomie wszystkich zmiennych i warunkw, poza tymi,

ktre wi si ze sprawdzan hipotez. (Wspomnielimy ju wczeniej o tego rodzaju kontroli jako o jednym ze sposobw zwikszenia obiektywizmu metody
naukowej). W eksperymencie wszystkie instrukcje, temperatura w sali, zadania, ubir badacza, wyznaczony
czas, sposb rejestrowania reakcji oraz wiele innych
szczegw sytuacji eksperymentalnej musz by
podobne dla wszystkich badanych, aby ich dowiadczenia byy takie same. Jedyn rnic midzy ich dowiadczeniami jest rnica wprowadzona przez zmienn
niezalen.
Jakie s ograniczenia i wady metody eksperymentalnej, na ktrej tak polegaj psychologowie? Po pierwsze,
podczas eksperymentu zachowanie czsto bada si
w sztucznym rodowisku, w ktrym czynniki sytuacyjne
s kontrolowane tak dokadnie, e wpyw takiego rodowiska na zachowanie moe by inny ni w warunkach
naturalnych. Po drugie, osoby badane na og wiedz, e
bior udzia w eksperymencie i s poddawane sprawdzianom i pomiarom. Mog na to reagowa, starajc si
zadowoli badacza, prbujc wykombinowa", jaki jest
cel bada, a take zmienia swoje zachowanie w stosunku do tego, jakie wystpioby u nich, gdyby nie
W tej uproszczonej wersji eksperymentu prb osb badanych wyania si z wikszej, oglnej populacji. W ramach pretestu przeprowadza
si z nimi szereg pomiarw, po czym przydziela si je losowo albo do grup suchajcych tam podprogowych" (z komunikatami majcymi
wpyn na popraw bd samooceny, bd pamici), albo do grupy suchajcej tamy kontrolnej. Nastpnie przeprowadza si z nimi
posttesty w celu obiektywnego oszacowania zmian samooceny i pamici - zmiennych zalenych. W badaniu tym nie stwierdzono istotnego
wpywu podprogowej perswazji.
Tak wic naley ostrzec kupujcych przed osobistymi wiadectwami zachwalajcymi tamy podprogowe"
typu pom sam sobie", ktre w rzeczywistoci nie
oferuj nic wicej poza efektem placebo. Jest to przypadek, w ktrym badanie eksperymentalne wyranie
zaprzecza temu, co ludzie uwaaj za psychologiczny
efekt oddziaywania terapeutycznego. Wierz oni w to
oddziaywanie, poniewa nie oceniaj systematycznie
i obiektywnie jego skutecznoci.
Analiza statystyczna danych

Peny opis pokazujcy, jak psychologowie analizuj dane
przy uyciu metod statystycznych, znajduje si w dodatku - Statystyka i tycie, zamieszczonym na kocu
ksiki. Naley go przeczyta cznie z tym rozdziaem.
Tutaj przedstawimy tylko krtki przegld gwnych
zagadnie przeznaczonych przede wszystkim dla studentw, od ktrych nie wymaga si opanowania materiau zawartego w dodatku.
Psychologowie posuguj si statystyk, aby pozna
znaczenie danych, ktre zbieraj. Korzystaj take ze
statystyki dla uzyskania ilociowej podstawy do wyciganych przez siebie wnioskw. Statystyka opisowa (descriptive statistics) suy do przedstawiania za pomoc liczb
zbiorw danych uzyskiwanych od osb badanych oraz
do opisywania zwizkw midzy dwiema zmiennymi lub
wiksz ich liczb. Statystyka ta wskazuje, ktre wyniki
s najbardziej typowe (przecitne), a take jak dua jest
zmienno, czyli rozproszenie (dyspersja) pozostaych
wynikw wzgldem przecitnej.
Miary wartoci centralnej dostarczaj pojedynczego, reprezentatywnego wyniku, ktry moe suy jako wskanik najbardziej typowego wyniku uzyskiwanego przez
grup. Miarami wartoci centralnej s - modalna, mediana
i rednia arytmetyczna. Modalna [mod) jest to wynik,
ktry wystpuje najczciej. Mediana (median) to wynik
rodkowy - poowa wynikw jest wyszych, a poowa
niszych od mediany. rednia (mean) arytmetyczna to
najbardziej uyteczna miara wartoci centralnej, poniewa
jest to taki przecitny wynik (dla pewnego rozkadu
wynikw), ktry uwzgldnia wielko kadego pojedynczego wyniku. redni oblicza si, dodajc wszystkie wyniki a otrzyman sum dzielc przez ogln ich liczb.
Miary zmiennoci informuj, jak bardzo skupione lub
rozproszone s wyniki w danym rozkadzie. Do miar tych
nale: zakres zmiennoci (rang), czyli rnica midzy
wynikiem najwyszym a najniszym, oraz odchylenie standardowe (standard deviation), tzn. przecitna odlego
kadego wyniku od redniej wszystkich wynikw.
Wnioskowanie statystyczne stosuje si w celu ustalenia,
jakie wnioski o pewnej populacji mona wycign na
podstawie zebranej prbki danych. Mwi si, e rnica
midzy dwoma zbiorami danych jest istotna statystycznie,
jeli prawdopodobiestwo, i rnica ta wynika z przy-
padku, jest mniejsze ni 5%. Ten poziom prawdopodobiestwa - mniej ni pi przypadkw na sto - stanowi
w psychologii moliw do przyjcia norm okrelajc,
czy dany wynik jest istotny. Badacz moe wtedy wycign
wniosek, e skoro uzyskany wynik nie by spowodowany
przypadkowymi czynnikami, zatem jest bardziej prawdopodobne, e wystpi on jako konsekwencja interwencji
badacza, czyli zmiennej niezalenej.
Podsumowanie
Dziki kwanlyfikacji pomiarw zachowania i procesw
umysowych psychologowie uzyskuj wiksz ciso w opisywaniu i komunikowaniu wynikw bada. Psychologowie
dokonuj pomiaru zmiennych, wykorzystujc w tym celu
samoopisy, zewntrzne reakcje behawioralne i reakcje fizjologiczne. Kada z tych procedur ma zalety, ale take pewne
wady, ktre naley bra pod uwag. Zastosowanie nowych
technik - rejestrowanie na tamie wideo, sporzdzanie map
czynnoci mzgu i analiza komputerowa - pozwala badaczom studiowa bardziej subtelne i zoone zachowania.
Po okreleniu interesujcych ich zmiennych badacze
posuguj si metodami korelacyjnymi i eksperymentalnymi
w celu zrozumienia i przewidywania zachowania oraz
uatwienia nad nim kontroli. Metody korelacyjne najlepiej
stosowa we wczesnych stadiach bada; pomagaj wykry,
ktre zmienne i jak silnie wi si ze sob. Metody eksperymentalne s przeznaczone do sprawdzania hipotez dotyczcych zwizku przyczynowego midzy dwiema zmiennymi.
Badania korelacyjne wykorzystuj zbiory wynikw uzyskiwanych za pomoc testw, kwestionariuszy, ankiet,
wywiadw i obserwacji do kwantyfikacji siy zwizku przez
obliczenie miary statystycznej, zwanej wspczynnikiem
korelacji. Wysokie korelacje umoliwiaj przewidywanie
zachowania, nigdy jednak nie mona na ich podstawie
formuowa twierdze dotyczcych zwizku przyczynowego, poniewa dwie skorelowane zmienne mog by
zwizane na wiele rnych sposobw. Gwne komponenty
eksperymentu kontrolowanego to systematyczne manipulowanie zmienn niezalen, kontrolowanie czynnikw
ubocznych, losowe przydzielanie osb badanych do grupy
eksperymentalnej i grupy kontrolnej, wystandaryzowane
procedury badawcze oraz dokadny pomiar zachowania
stanowicego zmienn zalen. Badacze, posugujc si
metod eksperymentaln, nie uzyskali potwierdzenia dla
tezy o skutecznoci podprogowych" tam magnetofonowych typu pom sam sobie".
Wnioski oparte na wynikach bada s w psychologii
formuowane po przeprowadzeniu analizy statystycznej
danych. Opisowe podsumowanie danych w kategoriach
wynikw przecitnych oraz zmiennoci wynikw pozwala
badaczom na dokonanie wnioskowania statystycznego
w celu ustalenia, w jakim stopniu uzyskane wyniki rni

si od tych, ktrych mona by oczekiwa na zasadzie przypadku. Rnic uwaa si za istotn statystycznie, jeli
wystpiaby ona przypadkowo w mniej nit piciu prbach
na sto (prawdopodobiestwo mniejsze ni 5%).
wanych korzyci dla osb badanych. Te informacje podaje

si uczestnikom przed rozpoczciem bada i prosi si ich
0 podpisanie owiadcze, stwierdzajcych, e po otrzymaniu informacji wyraaj zgod na udzia w badaniach.
Osobom badanym gwarantuje si, e bd mogy wycofa
si z eksperymentu w dowolnym momencie, nie pacc
adnych kar umownych, a take podaje si im nazwiska
1 numery telefonw urzdnikw, z ktrymi mog si skontaktowa, gdyby miay jakie skargi czy zaalenia.
Ocena ryzyka i korzyci
roblemy etyczne
w badaniach na ludziach
i zwierztach
W badaniu sprawdzajcym skuteczno komunikatw
podprogowych, badacze wprowadzali uczestnikw w bd,
niewaciwie oznaczajc tamy. Czynili tak, aby przekona si, czy osoby badane pod wpywem swych oczekiwa dojd do przekonania, e tamy te im pomogy,
nawet jeli obiektywne miary pamici i samooceny nie
wykazuj adnej poprawy. Wprowadzanie ludzi w bd
jest zawsze nieetyczne, lecz w tym wypadku jak inaczej
mona by okreli efekt placebo spowodowany przez
faszywe przekonania, jakie ywiy osoby badane? Jak
by porwna potencjalne korzyci, jakie moe przynie
badanie, z nieuniknionymi kosztami, na ktre naraa
ono osoby badane, poddawane ryzykownym, przykrym,
stresujcym lub zwodniczym procedurom?
Poszanowanie podstawowych praw ludzi i zwierzt
biorcych udzia w badaniach psychologicznych jest fundamentalnym obowizkiem wszystkich badaczy. Aby zagwarantowa przestrzeganie tych praw, w Stanach Zjednoczonych specjalne komisje sprawdzaj kad propozycj
bada, stosujc surowe wytyczne, opracowane przez Ministerstwo Zdrowia i Sub na Rzecz Ludzi (U.S. Department
of Health and Human Services). Na wszystkich wydziaach
psychologii na uniwersytetach, w college'ach, szpitalach

i instytutach badawczych powoano komisje kwalifikacyjne, ktre aprobuj lub odrzucaj propozycje bada nad
ludmi i zwierztami. Te komisje kwalifikacyjne w rnych
instytucjach staraj si w pewnym sensie zapewni rwnowag midzy celami badaczy a dobrem uczestnikw
bada. Amerykaskie Towarzystwo Psychologiczne
w 1982 roku ustalio szczegowe wskazwki dotyczce
norm etycznych dla badaczy. Poniej przedstawiamy niektre z tych wskazwek i problemw etycznych.
Zgoda po otrzymaniu informacji

Zazwyczaj wszystkie badania nad ludmi zaczynaj si od
penego opisu procedur, potencjalnego ryzyka i oczeki-
Wikszo eksperymentw psychologicznych wie si

z niewielkim ryzykiem dla osb badanych, zwaszcza
wtedy, gdy uczestnikw prosi si jedynie o wykonywanie
zwykych, typowych zada. Jednake niektre eksperymenty, badajce bardziej osobiste aspekty ludzkiej natury - takie jak reakcje emocjonalne, obraz samego siebie,
konformizm, stres czy agresja, mog wprawia uczestnikw w zdenerwowanie czy wytrci ich z rwnowagi
psychicznej. Kiedy wic badacz przeprowadza taki
eksperyment, wane jest, aby wczy do niego - jako
zasadniczy element procesu badawczego - procedury
majce chroni dobre samopoczucie fizyczne i psychiczne osb badanych (Diener i Crandall, 1978). Ryzyko
trzeba zredukowa do minimum, osoby badane naley
poinformowa o ewentualnych zagroeniach i przedsiwzi odpowiednie rodki ostronoci, aby poradzi
sobie z silnymi reakcjami badanych. Tam, gdzie wchodzi
w gr ryzyko, komisja kwalifikacyjna w danej instytucji
rozwaa starannie, czy jest ono konieczne, by osign
korzyci dla nauki, dla spoeczestwa lub nawet dla
uczestnikw badania. Podobne rodki ostronoci
musz by przedsiwzite w badaniach na zwierztach;
humanitarne i delikatne traktowanie wszystkich badanych zwierzt uznaje si obecnie za bezspornie konieczne.
Celowe wprowadzanie w bd
W niektrych rodzajach eksperymentw nie mona zawczasu powiedzie uczestnikom wszystkiego, bez znieksztacenia wynikw. Kiedy, na przykad, chodzi o zbadanie wpywu, jaki na osoby badane ma wprowadzanie ich
w bd, trudno jest poinformowa je o celu bada,
poniewa wtedy mogyby nie zareagowa na to, e zostay oszukane. Jednake wielu krytykw utrzymuje, e
oszukiwanie w badaniach nie jest nigdy usprawiedliwione, poniewa narusza podstawowe prawo do wyraenia zgody po otrzymaniu informacji (Kom, 1987). Inni
twierdz, e niemoralno jakiegokolwiek wprowadzania w bd wyrzdza szkod osobom badanym, psychologii jako dziedzinie wiedzy, a take spoeczestwu
(Baumrind, 1985). Jednake niektrzy badacze, stosujcy
wprowadzanie w bd i reprezentujcy przeciwne stano-
wisko w tym sporze, argumentuj, e szkoda ta jest

wyolbrzymiana, a badania kontrolne zwykle wykazuj, i
wikszo uczestnikw wyraa zadowolenie ze swego
udziau w eksperymentach; osoby te stwierdzaj, e
uzyskay wan wiedz o sobie samych, zwaszcza
wtedy, gdy badanie wizao si z osobistym dowiadczeniem ciemniejszej strony natury ludzkiej".
By moe najbardziej kontrowersyjnym badaniem
psychologicznym by eksperyment, w ktrym u uczestnikw wywoywano przekonanie, e powinni stosowa si
do polece osoby majcej autorytet; osoba ta kazaa im
aplikowa bolesne wstrzsy innemu badanemu. W rzeczywistoci nie wyrzdzali oni ofierze adnej krzywdy, chocia nie wiedzieli o tym. W tym eksperymencie nad
lepym posuszestwem wobec autorytetu, badani byli
rozdarci midzy dwoma przeciwstawnymi deniami dotrzyma swych zobowiza wobec organizatorw i robi to, co ka, czy te zrezygnowa z udziau w eksperymencie (Milgram, 1974). Autor podaje, e ponad &0%
badanych byo bardzo zadowolonych" lub zadowolonych", i wzili udzia w tym eksperymencie; tylko \%
stwierdzi, e auj" tego lub bardzo auj", pozostali
za nie wyrazili ani zadowolenia, ani alu (Milgram, 1977).
Jednake jeli chocia jedna osoba czuje si skrzywdzona w wyniku uczestniczenia w eksperymencie zwizanym z wprowadzaniem badanych w bd, czy nie czyni
to tego eksperymentu nieetycznym? Zamiast takich
eksperymentw stosuje si, kiedy tylko mona, procedury alternatywne, a ponadto wprowadza si rodki
ostronoci w celu zmniejszenia potencjalnych zagroe.
W odniesieniu do ryzykownych eksperymentw komisja
kwalifikacyjna moe narzuci pewne ograniczenia: domaga si skontrolowania wstpnych pokazw procedury,
lub odmwi swojej aprobaty (Steininger i in 1984).
Postpowanie wyjaniajce
Udzia w badaniach psychologicznych powinien zawsze
by wzajemn wymian informacji midzy badaczem
i osob badan. Badacz na podstawie reakcji badanego
moe dowiedzie si czego nowego o jakim zjawisku,
natomiast badanego naley poinformowa o celu bada,
ich hipotezie, przewidywanych wynikach i oczekiwanych
korzyciach. Na zakoczenie eksperymentu z kadym
badanym trzeba przeprowadzi staranne postpowanie
wyjaniajce (debriefing), w ramach ktrego badacz
podaje jak najwicej informacji o badaniu i stara si,
eby nikt nie wyszed zakopotany, zdenerwowany czy
zawstydzony. Jeli w ktrejkolwiek fazie konieczne byo
wprowadzenie w bd badanych, eksperymentator
starannie wyjania powody takiego ich okamywania.
Ponadto chroni si prawo osb badanych do zachowywania w tajemnicy ich spraw: wszystkie protokoy i zapisy
zachowania traktowane s jako cile poufne, a opublikowanie ich musi by zaaprobowane przez badanych.
I wreszcie badani maj prawo wycofa swoje dane, jeli

sdz, e wykorzystano je niewaciwie lub e ich prawa
zostay w jaki sposb naruszone.
Problemy w badaniach na zwierztach:

nauka, etyka, polityka
Czy powinno si wykorzystywa zwierzta w badaniach
psychologicznych i medycznych? Zanim rozpatrzymy
argumenty za i przeciw, przytaczane w gorcych dyskusjach nad tym zagadnieniem, przedstawmy najpierw
pokrtce powody, dla ktrych psychologowie posuguj
si w swych badaniach zwierztami jako osobami badanymi". Po pierwsze, rozrnienie czynnikw dziedzicznych i rodowiskowych, wpywajcych na zachowanie i na
funkcjonowanie mzgu, jest bardziej osigalne u zwierzt
rozmnaanych i hodowanych w kontrolowanych warunkach, ni kiedykolwiek byoby to moliwe u ludzi. Po
drugie, poniewa wiele gatunkw rozmnaa si szybciej
ni ludzie, mona przeprowadza badania nad procesami
rozwojowymi, ktre przebiegaj w cigu wielu pokole.
Po trzecie, u niektrych gatunkw podstawowe procesytakie jak odbieranie wrae, uczenie si, pami, a nawet
pozycja spoeczna - s porwnywalne z analogicznymi
procesami u ludzi. Poniewa u zwierzt wystpuj one
w mniej zoonych formach, ktre atwiej mona bada,
zwierzce modele tych procesw rzucaj wiato na
funkcjonowanie ludzi. Po czwarte, niektrzy psychologowie badaj zachowanie zwierzt nie z powodu tego, co
moe ono ujawni o ludziach, lecz eby lepiej zrozumie
oglne prawa zachowania, ktre odnosz si do rnych
gatunkw, lub po prostu po to, eby wzbogaci wiedz
o danym gatunku zwierzt. Dua cz wiedzy psychologicznej, ktr bdziemy poznawa w naszej intelektualnej
podry, pochodzi z bada nad umysowym, fizjologicznym i behawioralnym funkcjonowaniem zwierzt.
W ostatnich latach zainteresowanie traktowaniem
zwierzt w badaniach psychologicznych i biomedycznych doprowadzio do wydania cisych dyrektyw, do
ktrych badacze musz si stosowa, aby otrzymywa
fundusze na przeprowadzenie bada. Pomieszczenia laboratoryjne powinny mie wystarczajc powierzchni, by
dobrze utrzymane, a zwierztami ma opiekowa si
wykwalifikowany personel. Kontrolowane jest take
zdrowie zwierzt i ich oglne samopoczucie. Zaleca si
dooenie wszelkich stara, aby zredukowa do minimum cierpienia i niewygody, a take poszukiwa alternatywnych bezstresowych procedur.
Wszystkie te procedury i rodki zapobiegawcze nie
maj adnej wartoci dla aktywistw ruchu praw
zwierzt. Dominujcym celem tej licznej i silnej politycznie grupy jest powstrzyma eksploatowanie zwierzt
w jakichkolwiek celach, a zwaszcza znie cakowicie
eksperymentowanie na zwierztach" (McCabe, 1990).
Podczas gdy jedni z tych dziaaczy d do uchwalenia
restrykcyjnych ustaw stanowych i federalnych, hamujcych wiele bada na zwierztach lub zakazujcych ich
prowadzenia, inni podejmuj bardziej bezporednie
dziaania. Front Wyzwolenia Zwierzt (Animal Liberation
Front) szczyci si wyzwalaniem" zwierzt z wielu laboratoriw, a take wamywaniem si do laboratoriw, ich
niszczeniem, a nawet spaleniem (U.S. News and World
Report", 31.08.1987). Takie akty terrorystyczne zakciy,
i w wielu wypadkach zahamoway, podstawowe badania
biomedyczne. Niektre z tych bada na zwierztach s
niezbdne, jeli postp, jakiego dokonano w profilaktyce
i leczeniu chorb, powodujcych cierpienia ludzi, ma by
kontynuowany" (Kapan, 1988, s. 839).
Spr dotyczcy eksperymentw na zwierztach
wykracza poza problemy etyki w badaniach. Koncentruje si on na kwestii uznania przez spoeczestwo
wkadu, jaki kadego dnia wnosz naukowe badania na
zwierztach i ludziach, przyczyniajc si do zdrowia
i dobrego samopoczucia zarwno ludzi, jak i zwierzt.
Jak mona by opracowywa bezpieczne leki i szczepionki, ktre chroni nas przed miertelnymi i zaraliwymi
chorobami bez bada na zwierztach i prb klinicznych
na ludziach? Korzyci z bada na zwierztach obejmuj:
odkrycie i wyprbowanie rodkw, ktre lecz lk,
choroby psychiczne i chorob Parkinsona; now wiedz
na temat narkomanii; rehabilitacj zaburze neurominiowych; wreszcie ostatnio prace nad rozpaczliwie
poszukiwanym lekiem przeciw AIDS (Miller, 1985).
Aktywici ruchu praw zwierzt gosz, e w ani jednym przypadku postp medycyny nie zalea od eksperymentw na zwierztach. Profesor fizjologii z Uniwersytetu
Oksfordzkiego, Colin Blakemore, odrzuca ich twierdzenie
jako nonsens". Mwi on: Nie mog sobie przypomnie
ani jednego przypadku, w ktrym postp nie zalea na
jakim etapie od zwierzt" (Science", 31.08.1990, s. 981).
Innego spojrzenia na ten spr dostarcza katalog korzyci,
jakie z bada na zwierztach odniosy zwierzta. Szczepienia uodporniajce na rne zwierzce choroby, takie jak
wcieklizna, noswka, wglik, w skali caego wiata chroni przed cierpieniami i przedwczesn mierci miliardy
domowych zwierzt. Psychologowie-badacze pokazali, jak
agodzi stresy spowodowane uwizieniem, ktrych
dowiadczaj zwierzta w ogrodach zoologicznych. Przeprowadzone przez nich gadania nad uczeniem si i organizacj spoeczn zwierzt doprowadziy do lepszego projektowania takich pomieszcze, urzdze i wybiegw dla
zwierzt, ktre sprzyjaj utrzymaniu ich w dobrym zdrowiu (Nicoll i in., 1988).
,, Obywatele powinni zapozna si z dokadnymi informacjami o sumarycznych kosztach i korzyciach tych
bada zarwno dla ludzi, jak i dla zwierzt, zanim zdecyduj si podj polityczne, legalne lub destrukcyjne
dziaania, eby pooy im kres. W demokracji, podobnie
jak w przedsiwziciach naukowych, przy podejmowaniu
decyzji naley kierowa si racjonalnymi informacjami.
ak sta si rozwanym
konsumentem"
bada naukowych
W rozdziale tym pooylimy nacisk na uwiadomienie
sobie znaczenia tych metod, sposobw podejcia i wartoci, ktre tworz naukowy fundament psychologii. Podkrelilimy take potrzeb krytycznego analizowania
rde bdw w konkluzjach opisywanych w prasie jako
oparte na badaniach naukowych. W tym ostatnim podrozdziale skoncentrujemy si na umiejtnociach krytycznego mylenia, ktrych potrzebujemy, eby sta si
rozwaniejszym konsumentem" wiedzy psychologicznej.
Wyostrzanie tych narzdzi mylenia" jest niezbdne
dla kadej odpowiedzialnej osoby w dynamicznym spoeczestwie, takim jak nasze - spoeczestwie obfitujcym
w informacje i w zapewnienia o prawdzie, z faszywymi
mitami zdrowego rozsdku" i z tendencyjnymi wnioskami, ktre su rnym interesom. Umiejtnoci analityczne pozwalaj jednostce oceni prawdopodobiestwo
twierdze dotyczcych tego, co wykazuj badania".
Sprzyjaj one racjonalnemu sceptycyzmowi w odniesieniu
do dowodw i wnioskw opartych jedynie na opiniach
ekspertw", a take dostarczaj rodkw umoliwiajcych korygowanie zaufania, jakie dana osoba ywi do osobistych opinii i obserwacji naocznych wiadkw, a nawet
swoich wasnych. Umie myle krytycznie - to wychodzi
poza podane informacje, nie ufa oczywistym na pierwszy
rzut oka pozorom, w celu zrozumienia istoty rzeczy i nie
pozwoli, by uwid nas jedynie atrakcyjny wygld czy styl.
Poniewa psychologia jest tak dalece czci naszego
codziennego ycia, a w rodkach masowego przekazu
czsto bywa przedstawiana w niewaciwy sposb, profesjonalni psychologowie s w najwyszym stopniu zainteresowani przekazywaniem spoeczestwu dokadnej
informacji o tym, co jest wiadome, i o tym, wjaki sposb'
mona oceni rzetelno tej wiedzy. Szerokie krgi
spoeczestwa swoj znajomo psychologii czerpi
przewanie nie z ksiek, artykuw i sprawozda znanych
psychologw, lecz za porednictwem rodkw masowego przekazu: artykuw w gazetach i ilustrowanych
magazynach, programw radiowych i telewizyjnych, ksiek popularyzujcych psychologi oraz techniki pomagania sobie samemu" i pseudonaukowego przemysu"
(astrologia, chirurgia psychiczna, podprogowe sterowanie psychik i magiczne sztuczki New Age").
Gwnym celem edukacji jest dostarczenie uczcemu
si wiedzy o tym, jak funkcjonuje wiat i jak odrni
przesdy i irracjonalne przekonania od faktw i rozumnego podejcia. Oglnie biorc, im wysze jest formalne
wyksztacenie danej osoby, tym mniej wierzy ona w nauki tajemne, cuda i zjawiska paranormalne. Jednake
oglnonarodowe badania opinii publicznej wykazuj, e

dla duej czci 25 milionw dorosych obywateli USA,
nie posiadajcych wiadectwa ukoczenia szkoy redniej, wiat jest miejscem penym zagroe, niepojtym
i funkcjonujcym w niezrozumiay sposb. S oni przekonani, e rzdzi nimi los czy przeznaczenie i e niewiele
mog zrobi, eby pokierowa swoim yciem. Dlatego te
s skonni wierzy w szczliwe liczby, znaki zodiaku,
wrby, horoskopy i siy tajemne. Duy procent tych osb
sdzi, e uczeni dysponuj si, ktra czyni ich niebezpiecznymi". Jeszcze wicej zgadza si z opini, e: Jedyny
sposb, w jaki moemy si dowiedzie, co si dzieje, to
polega na przywdcach i ekspertach, ktrym mona
ufa" (J. D. Miller, 1987). Przekonania takie, ktre czasami
podzielaj bardziej wyksztaceni ludzie, wiadcz o tym,
e nasze szkoy nie zaopatruj uczniw w struktury
pojciowe pozwalajce odrnia przesdy i fantastyk
naukow od wiedzy naukowej i faktw.
Przemys pseudonaukowy", ktrego obroty wynosz
wiele milionw dolarw, sprzedaje rnorodne produkty legionom wiernych wyznawcw", gotowych zaakceptowa to, co niewyjanione, niesprawdzalne i nie dowiedzione. Nic dziwnego, e liczni przywdcy sekt znajduj
wielu chtnych do wstpowania w szeregi ich spoeczno-polityczno-religijnych ruchw. Wspln cech wielu
takich sekt s ataki na racjonaln, naukow podstaw
wiedzy o wiecie. Przywdcy sekt, tacy jak wielebny Moon,
daj od swych zwolennikw, aby nie kwestionowali
umysem, lecz myleli sercem" i praktykowali ulego
wobec autorytetu" - bezwzgldne zaufanie do ich autorytetu. Poniewa serce nie odgrywa adnej udokumentowanej roli w rozumowaniu, a nieuzasadnione autorytety mog wprowadzi w bd i zawie nasze zaufanie,
przeto staje si nieodzowne kultywowanie postawy wolnego od przesdw i uprzedze sceptycyzmu wobec
tych, ktrzy chc cakowicie uksztatowa nasz pogld
na rzeczywisto.
Twierdzenia psychologiczne s nieuniknionym aspektem codziennego ycia kadej mylcej, czujcej i dziaajcej osoby w naszym psychologicznie uwiadomionym
spoeczestwie. Codziennie zajmujesz si tymi samymi
problemami, nad ktrymi pracuj psychologowie: zadajesz pytania dotyczce twojego wasnego zachowania
lub zachowania innych ludzi, szukasz odpowiedzi
w swoich teoriach lub wypowiedziach autorytetw"
i sprawdzasz te odpowiedzi na podstawie dostpnych ci
danych.
Studiowanie psychologii pomoe ci podejmowa
mdrzejsze decyzje, oparte na materiale dowodowym
zebranym przez ciebie lub przez innych. Niektre z nich
to decyzje codzienne, dotyczce tego, jakie produkty
kupowa lub z jakich usug korzysta. Inne decyzje s
powaniejsze - wpywaj na styl twojego ycia, a moe
nawet na ycie caej planety.
Dziennikarstwo pozornie naukowe

Kiedy czytasz, e jaka pasta do zbw jest skuteczniejsza
o 37%", to wybiegasz z domu, eby j kupi, czy pytasz:
W porwnaniu z czym?". W porwnaniu z nieczyszczeniem
zbw w ogle czy z czyszczeniem ich, na przykad, cukrem?
Kiedy dowiadujesz si z jakiej reklamy, e na piciu lekarzy
- czterech poleca aspiryn firmy X, to chciaby si
dowiedzie, czy wielko prbki w tych badaniach wynosia
tylko 5 lekarzy? Chocia przykady te mog wydawa si
skrajne, to jednak w takie wanie twierdzenia ka nam wierzy nie tylko reklamodawcy, lecz take dziennikarze i osoby
uprawiajce wszelkie odmiany psychologii popularnej.
Stosunkowo niedawno stwierdzono, e badania nad
zachowaniem seksualnym, ktrych wyniki trafiy na amy
gazet w caych Stanach, byy oparte na bdnie dobranej
prbce. Zgodnie z wnioskami Raportu Hite (przytoczonymi w popularnej ksice Shere Hite Woman and Love,
[Kobieta a mio] 1987) 98% zamnych kobiet podao,
e s niezadowolone z jakiego aspektu swego maestwa, a wskutek tego trzy czwarte z nich angaowao si
w zwizki pozamaeskie. Te i inne sensacyjne wyniki
opieray si na danych, ktre uzyskano od do duej
prbki 4500 Amerykanek w wieku od 14 do 85 lat. Kiedy
jednak program telewizyjny ABC News i The Washington
Post" zaday innej prbce kobiet te same pytania, wyniki
byy zupenie inne. Tylko 7% podao, e miao romanse
pozamaeskie, a wikszo, 93%, byo zadowolonych
pod wzgldem emocjonalnym ze swych maestw (The
Washington Post", 27.10.1987).
Ktry z tych raportw dotyczcych psychicznej,
emocjonalnej i spoecznej sytuacji wspczesnych kobiet
jest prawdziwy? Odpowied zawarta jest w sposobie
zbierania tych danych. W Raporcie Hite zastosowano
prbk okazjonaln (convenience sample) zoon z kobiet
nalecych do stowarzysze kocielnych i politycznych;
kobiety te odpowiaday anonimowo na ankiet wysyan
poczt. Jednake odesane przez nie ankiety stanowiy
tylko 4% ze 100 000 wysanych poczt kwestionariuszy.
Odpowiedzi te trudno uzna za reprezentatywne dla
postaw i stosunkw w maestwie kobiet amerykaskich. Kobiety nieszczliwe w maestwie lub prowadzce aktywniejsze ycie tylko w wyobrani mogy by
bardziej skonne do powicenia czasu na odpowied.
W badaniu ankietowym przeprowadzonym w celu
sprawdzenia rzetelnoci Raportu Hite zastosowano procedur losowego pobierania prbki z tylko 1505 uczestnikami. Aby zapewni proporcjonaln reprezentacj
wszystkich grup, osoby badane dobrano pod wzgldem
wieku, wyksztacenia, rasy i pci zgodnie z wynikami
Spisu Powszechnego w USA. Raport Hite, podobnie jak
wiele innych raportw opartych na badaniach naukowych przeprowadzonych w niewaciwy sposb, jest
przykadem dziennikarstwa pozornie naukowego.
Statystyk stosuje si w celu wytworzenia naukowej
Uzalenienia
ojna z narkotykami
We wrzeniu 1990 prezydent Stanw
Zjednoczonych George Bush i krl
antynarkotykowy" William Bennett
przedstawili podnoszcy na duchu
raport o wynikach pierwszego roku
wojny z narkotykami, ogoszonej
przez rzd Busha. W jednym z cytowanych przez nich bada stwierdzono spadek zaywania kokainy
i marihuany (United Press International", 4.09.1990). a w innym doniesiono
o zmniejszeniu w dokumentacji szpitalnych oddziaw przypadkw nagych liczby takich zapisw, w ktrych
wspomniano by o kokainie lub heroinie. Bennett przypisa te osignicia
po czci przywdztwu Busha oraz
rozsdkowi Amerykanw" (United
Press International", 5.09.1990).
W tym samym czasie Fundacja
Polityki wobec Narkotykw {Drug
Policy Foundation), midzynarodowa
grupa poszukujca alternatywnych
sposobw dziaania wzgldem podjtej przez rzd amerykaski wojny
z narkotykami, powoaa si na wzrost
liczby przestpstw zwizanych z narkotykami, przecienie systemu wymiaru sprawiedliwoci w sprawach
karnych, powrt heroiny oraz niedofinansowanie programw terapeutycznych. Fundacja posuya si tym
materiaem dowodowym na poparcie
twierdzenia, e wojna z narkotykami
nie przynosi sukcesw i e trzeba
opracowa inne strategie. Obie
strony utrzymyway, e dane potwierdzaj ich wnioski. W jaki sposb
roztropny konsument" bada naukowych moe ocenia te sprzeczne
ze sob twierdzenia?
Najpierw okrelmy problem w sposb jak najprostszy i jak najbardziej

jasny: rzd Stanw Zjednoczonych
przeprowadzi eksperyment, trwajcy jeden rok i kosztujcy 9,5 miliarda dolarw, w ktrym ponad 70%
tych funduszy przeznaczono na bezwzgldne egzekwowanie ustaw. Czy
s dowody, e ta interwencja zmniejszya liczb osb zaczynajcych przyjmowa narkotyki, obniya czsto
chronicznej narkomanii i zredukowaa w spoeczestwie negatywne
skutki zaywania narkotykw? Nastpnie zdefiniujmy operacyjnie zbir
zmiennych zalenych, ktre mierz
szkody wyrzdzane spoeczestwu
przez naduywanie narkotykw.
Mona by poda tu przykadowo:
liczba osb zaczynajcych bra narkotyki, wskaniki zakae AIDS
i HIV za porednictwem igie, liczba
noworodkw wykazujcych po urodzeniu objawy wycofania opiatw,
liczba zabjstw majcych zwizek
z narkotykami, koszt (w dolarach)
trzymania w wizieniach narkomanw i handlarzy narkotykw oraz
liczba zgonw na raka puc przypisywanych paleniu (tyto jest jednym
z najbardziej mierciononych narkotykw). Problem narkotykw"
jest tak niejasno zdefiniowany i tak
wieloaspektowy, e stosujc starann selekcj i odpowiednie rozoenie akcentw, mona znale mocne
poparcie empiryczne dla kadego
stanowiska.
Przypatrzmy si dokadniej niektrym materiaom dowodowym
w tym przypadku. Bush i Bennett
poinformowali o spadku zaywania

narkotykw, lecz nie wspomnieli
o tym, e zaywanie zakazanych
narkotykw w Stanach Zjednoczonych spada nieustannie od 1979 r.
(National Institute on Drug Abuse,
1989). W tym kontekcie historycznym, trwajc jeden rok kontynuacj dziesicioletniego trendu trudno uzna za powane zwycistwo
w wojnie z narkotykami. I chocia
w oddziaach przypadkw nagych
leczono o 4% mniej osb zaywajcych kokain, to jednak liczba
zgonw zwizanych z zaywaniem
kokainy wzrosa w tym samym roku
o 11% (United Press International",
5.09.1990).
O Fundacji Polityki wobec Narkotykw take wiadomo, e selekcjonuje dane w taki sposb, by pasoway
do jej celw. Gdy w 1989 r. rozpocza si wojna z narkotykami, Fundacja uya tej samej miary, ktr
posuyli si Bush i Bennett - a mianowicie zapisy o naduywaniu narkotykw w dokumentacji oddziaw
przypadkw nagych - w celu odparowania twierdzenia rzdu, e powikszenie pojemnoci wizie o 85*
zaagodzioby kryzys narkotykowy.
W oddziaach przypadkw nagych
zarejestrowano
121-procentowy
przyrost przypadkw zwizanych
z narkotykami w tym samym czasie,
gdy pod rzdami Reagana populacja
winiw prawie si podwoia (The
Drug Policy Letter", wrzesie-padziemik 1989). Chocia Fundacja poprawnie opisaa wzrost liczby przestpstw zwizanych z narkotykami
(na podstawie liczby aresztowa

zwizanych z narkotykami), to jednak wzrost ten nie oznacza, e wojna
z narkotykami jest przegrana. Ten
argument jest przykadem bdnego
koa" i moe by uyty przez obie
strony. Eksperyment" rzdowy przebiega zgodnie z planem, jeli jest
wicej aresztowa zwizanych z narkotykami, rozpraw sdowych czy
wyrokw wizienia za przestpstwa
zwizane z narkotykami. Nie zmierza
on w pierwszym rzdzie do zmniejszenia liczby osb przyjmujcych
narkotyki, lecz nasila kontratak ze
strony wymiaru sprawiedliwoci
w sprawach karnych.
Czego byoby trzeba, eby przekona nas, e polityka rzdu zmniejszya szkody ponoszone przez spoeczestwo w zwizku z narkotykami?
Co uznaby za waniejsze - seri
nalotw" policji na plantacje marihuany w Oregonie czy zmniejszenie
wskanika zakae HIV u noworodkw? Przemyl problem tak, jak gdyby to ty planowa ten eksperyment.
Zastanw si, jaki czas trwania
bada byby odpowiedni. Na wiele
wanych pyta dotyczcych narkotykw i zachowania - lub jakiegokolwiek powanego problemu spoeczno-ekonomicznego - nie mona
odpowiedzie na podstawie bada
krtkoterminowych. Chocia mona
stwierdzi prawie natychmiast, czy
dezynsekcja mieszkania poskutkowaa, to jednak efekty polityki rzdu
i polityki zdrowotnej (programy edukacyjne; ustawy antynarkotykowe;
produkcja lekw antynarkotykowych,
miechem stao si popularne. Zanim jednak zastosujecie terapi Cousinsa do leczenia wasnych chorb,
powinnicie zapyta Czy tylko miech wchodzi tam
w gr?"
Odpowied brzmi: nie. W programie autoterapii Cousinsa mogo wystpi wiele innych elementw. Zanim uzyskamy pewno, e tylko miech stanowi aktywny skadnik
tej nowej terapii, konieczne jest odizolowanie jego wpywu
od innych moliwych rde oddziaywa na stan psychiczny i zdrowie Cousinsa. Do innych zmiennych niezalenych w jego sytuacji naleay te: due doylne dawki
witaminy C, plan terapii nadzorowany przez lekarza, studia
biblioteczne nad chorob, optymizm i silna wola ycia.
metadonu) mog nie by widoczne

przez lata lub nawet dziesiciolecia.
Na koniec poznaj inklinacje i uprzedzenia, ywotne interesy i opinie
o wiarygodnoci ludzi, ktrzy opakowuj" dane, przeznaczone dla
twojego odbioru. Przekonalimy si,
e nawet naukowcy, ktrzy wicz
si w obiektywizmie, mog czasami
utraci ostro widzenia pod wpy-
atmosfery, lecz uyte metody zbierania danych s tak

wadliwe, e caa statystyka okazuje si bezwartociowa.
miech jako przyczyna zdrowia

Norman Cousins wydawca Saturday Review", donis
o cudownym leku przeciw nieuleczalnej, powodujcej
wem swych mimowolnych inklinacji

czy tendencji. Zdaj sobie spraw
z tego, jak atwo kto moe zosta
wprowadzony w bd lub wprowadzi nas w bd, gdy wchodz
w gr jego osobiste korzyci lub kariera. Rd/.i jest rzecz ludzk,
a wystrzega si bdw ludzkich rzecz mdr.
kalectwo chorobie krgosupa. Wyleczy on sam siebie,

a dokona tego za pomoc miechu. Jego leczenie miechem, ktre sam sobie zaordynowa, zaczo si od
ogldania Filmw wideo z epizodami nakrconymi
ukryt kamer" oraz starych filmw braci Marx. Szczegowo opisa to w 1979 r. w swoim bestsellerze Anatomy of an llliwss [Anatomia choroby) i wkrtce leczenie
By moe wyleczenie spowodowaa kombinacja tych

czynnikw, a aden z nich w izolacji nie wystarczyby do
polepszenia samopoczucia. Samo ordynowanie pacjentom w klinice ogldania zabawnych filmw mogoby
nie wpyn na popraw ich zdrowia, jeli decydujc
zmienn jest u pacjenta poczucie osobistej kontroli nad
chorob.
Przy tak wielu czynnikach dziaajcych jednoczenie,
czy moemy wyodrbni zabawne filmy i zaleci je jako
terapi innym ludziom? By moe dziaaj one tylko
wtedy, gdy stanowi cz zestawu terapeutycznego,
w ktrym wystpuj take inne skadniki. Jest te
moliwe, e leczenie miechem pomaga tylko niektrym
ludziom - na przykad optymistom, osobom reagujcym
pozytywnie na placebo lub cierpicym na pewne rodzaje
schorze. Trudno jest twierdzi, e jeden czynnik jest
przyczyn jakiego skutku, gdy tak wiele innych czynnikw dziaa rwnoczenie. W tym przypadku systematyczne eksperymentowanie mogoby oddzieli czynniki
przyczynowe od czynnikw ubocznych. W rozdziale poruszajcym temat psychologii zdrowia dokonamy przegldu niektrych pozytywnych dowodw wiadczcych
o terapeutycznych efektach humoru i miechu.
Lista regu krytycznego mylenia

dla konsumentw" wiedzy naukowej
Oto kilka oglnych zasad, ktre powinno si zapamita,
aby sta si bardziej dowiadczonym nabywc" w supermarkecie wiedzy:
Unikaj wnioskowania, e korelacja jest zwizkiem
przyczynowym.
Domagaj si operacyjnych definicji najwaniejszych
terminw i kluczowych poj, tak aby mona byo
uzgodni ich znaczenie.
Zastanw si najpierw, jak obali dan teori,

hipotez czy przekonanie, zanim poszukasz
potwierdzajcego je materiau dowodowego,
ktry nie jest trudno znale, kiedy szuka si uzasadnienia.
Nie ufaj osobistym wiadectwom ani studiom
przypadkw, w ktrych nie przedstawiono obiektywnych danych o tym, jak typowe s to przypadki, nie podano porwnawczych poziomw
podstawowych ani szczeglnych warunkw, ktre
wi si z sukcesem bd niepowodzeniem.
Zawsze szukaj wyjanie innych ni proponowane,
na pozr oczywiste, wyjanienia, zwaszcza gdy
przynosz one korzy proponujcemu.
Zdawaj sobie spraw z tego, jak osobiste inklinacje i uprzedzenia mog znieksztaca percepcj
rzeczywistoci.
Bd podejrzliwy wobec prostych odpowiedzi na
trudne pytania, wobec pojedynczych przyczyn
zoonych skutkw czy prostych rozwiza skomplikowanych problemw.
Podawaj w wtpliwo kade twierdzenie o skutecznoci jakiej terapii, interwencji czy produktu, szukajc dla nich poziomu odniesienia: w porwnaniu z czym s one skuteczne?
Pozwl sobie na elastyczno poznawcz, przyjmujc, e wikszo wnioskw ma charakter
prowizoryczny i e nie s one pewne; szukaj nowych dowodw, ktre zmniejsz twoj niepewno, ale jednoczenie zachowaj gotowo do
zmiany i korekty zajmowanego stanowiska.
Uwaaj na zwodniczo wyjaniania problemw
spoecznych i psychologicznych, takich jak ubstwo, w kategoriach szczeglnych ludzkich cech, rzekomo powodujcych te problemy, zamiast w kategoriach sytuacji, ktre wpywaj na zachowanie
ludzi.
Kwestionuj autorytet, ktry jest nierzetelny swoje wnioski opiera na osobistym przekonaniu,
zamiast na materiale dowodowym i nie jest
otwarty na konstruktywn krytyk.
Niektre z powyszych punktw, dotyczce interpretowania materiaw dowodowych przedstawianych
w rodkach masowego przekazu, zilustrowano w Wojnie
z narkotykami na s. 61.
owne zagadnienia
odstawowe terminy
Kontekst odkrywania
W fazie bada, zwanej faz odkrywania, obserwacje,
przekonania i informacje prowadza, do nowego sposobu
mylenia o danym zjawisku. Ide. ktra ma by sprawdzana, badacz werbalizuje w postaci teorii, hipotezy lub
paradygmatu. Faza odkrywania moe by znieksztacona
przez czynniki zewntrzne lub wewntrzne, wpywajce
na badacza. S trzy rodzaje takich wewntrznych tendencji: tendencyjno osobista, tendencyjno obserwatora i tendencyjno wynikajca z oczekiwa.
Uzasadnianie jest faz, w ktrej sprawdza si idee i obala
si je lub udowadnia z okrelonym stopniem pewnoci.
Aby sprawdzi swe idee, badacze posuguj si metod
naukow, czyli zbiorem procedur, sucych do zbierania
i interpretowania materiau dowodowego w taki sposb,
by ograniczy rda bdw. Badacze zachowuj obiektywizm po czci dziki temu, e prowadz kompletne
zapisy, posuguj si wystandaryzowanymi procedurami,
stosuj definicje operacyjne, minimalizuj wpyw tendencji
osobistych i kontroluj potencjalne zakcenia. Rzetelnym
wynikiem badania jest taki wynik, ktry niezaleni badacze
mog uzyska ponownie w innym czasie w podobnych
warunkach.

Do opisowych technik badawczych nale: samoopisy, analiza zachowania, miary fizjologiczne, kwes-
tionariusze, badania ankietowe, wywiady i testy psychologiczne. Korelacyjne metody bada okrelaj,
czy i jak zwizane s ze sob dwie zmienne. Eksperymentalne metody bada pozwalaj ustali, czy istnieje zwizek przyczynowy midzy zmiennymi wyszczeglnionymi w sprawdzanej hipotezie. Korelacje
nie oznaczaj zwizku przyczynowego. Statystyki
opisowe su do przedstawiania zbiorw danych
oraz zwizkw midzy dwiema zmiennymi lub wiksz ich liczb. Wnioskowanie statystyczne pozwala
okreli, jakie wnioski o pewnej populacji mona
poprawnie wycign na podstawie danych dotyczcych prbki z tej populacji.
Problemy etyczne w badaniach

na ludziach i zwierztach
Poszanowanie podstawowych praw ludzi i zwierzt biorcych udzia w eksperymentach psychologicznych jest
obowizkiem wszystkich badaczy. Wprowadza si
rne rodki i procedury, ktre maj zagwarantowa
etyczne i humanitarne traktowanie badanych ludzi
i zwierzt.
Jak sta si rozwanym konsumentem"

bada naukowych
Aby osign ten cel. trzeba nauczy si myle krytycznie i wiedzie, jak ocenia prawdopodobiestwo twierdze na temat tego, co wykazuj badania".
alternatywne wyjanienia (alternative cxplanations)

badania midzykulturowe [cross<ultural research)
badanie empiryczne (empirkal investigation)
definicja operacyjna (operaional definition)
determinizm (determinism)
efekt placebo {placebo effect)
eksperyment kontrolowany (controlled experiment)
grupa eksperymentalna (experimental condition)
grupa kontrolna (control condition)
hipoteza (hypothesis)
kontekst odkrywania (context ofdiscovtry)
kontrola placebo {placebo control)
mediana [median)
metoda naukowa Iscientific method)
miary behawioralne (behavioral measures)
miary samoopisowe (self-report measures)
modalna {mod)
odchylenie standardowe (standard deviation)
paradygmat {paradigm)
podwjnie lepa kontrola [double-blind control)

postpowanie wyjaniajce (debriefmg)
randomizacja (randomization)
rzetelno (reliability)
schemat A-B-A (A-B-A design)
standaryzacja {standardization)
statystyka opisowa (descriptive statisties)
rednia (mean)
tendencyjno obserwatora (observer bias)
tendencyjno osobista (personal bias)
tendencyjno spowodowana oczekiwaniami (expectancy
bias)
teoria (theory)
trafno (vaiidity)
wspczynnik korelacji (correlation coefficient)
zakres zmiennoci (rang)
zmienna (variable)
zmienna zakcajca (confounding variable)

Cousins Norman
Donchin Emanuel
CoodalIJane
Greenwald Anthony
Munsterberg Hugo
Rosenthal Robert
Biopsychologia
i nauka
o ukadzie
nerwowym*
luistine spodziewaa si blinit. Piec i p tygodnia przed wyznaczonym terminem porodu

poczua pierwsze ble. M zawiz j do szpitala. Przez 16 godzin, obydwoje cile wykonywali
zalecenia dotyczce oddychania, ktrych nauczyli si w szkole rodzenia. W pewnej chwili okazao
si jednak, e akcja serca jednego z blinit sabnie. Lekarze podjli natychmiast decyzje
0 cesarskim cieciu. Po kilku minutach przyszy na wiat Nicole, o wadze 1814 g i Alexis, o wadze
1758 g.
Bezporednio po porodzie Nicole i Alexis doczyy do p tuzina innych noworodkw przebywajcych na oddziale intensywnej opieki. Przez dwa i p tygodnia urzdzenia elektroniczne
monitoroway ich funkcje yciowe. Dowiadczone pielgniarki zaspokajay ich potrzeby fizyczne
1 czsto bray je na rce. Take Christine spdzaa duo czasu ze swoimi dziemi, braa je na rce
i przytulaa, karmia z butelki wasnym pokarmem, i oczekiwaa na dzie, w ktrym bdzie moga
69
75
89
94

Ewolucja
Ewolucja czowieka
Geny i zachowanie
Podsumowanie
105 Ukad nerwowy i wiadome

dowiadczenie
Asymetria pkulowa
Dwa mzgi czy jeden?
Podsumowanie
Mzg i zachowanie
Zblienie: Genetyka alkoholizmu
Podpatrywanie mzgu
Struktury mzgowe i ich funkcje
Podsumowanie
110 | Nasz reagujcy mzg
113
Podstawowe terminy
Ukad dokrewny i nerwowy

Hormonalna regulacja zachowania
i procesw wewntrznych
Neuronalna regulacja zachowania
Podsumowanie
113

Neuron
Potencjay generatorowe
i czynnociowe
Przekanictwo synaptyczne
Neuroprzekaniki i ich funkcje
Zblienie: Przekanictwo synaptyczne
i narkotyki: dziaanie kokainy
Sieci neuronalne
Podsumowanie
zacz karmi je bezporednio piersi. Bliniaczki, owinite w malekie pieluszki, wyglday na

wte i jakby niedokoczone. Brak warstwy tuszczowej powodowa, e wida byo kade ich ebro.
Gdyby Nicole i Alexis urodziy si 20 lat wczeniej, pierwsze tygodnie ich ycia wygldayby
zupenie inaczej. A do koca lat 70. starano si jak najrzadziej dotyka wczeniakw. Rodzice
i personel medyczny obawiali si, e kady
112 Gwne zagadnienia
zbdny kontakt ze wiatem zewntrznym

moe wyrzdzi dzieciom krzywd. Na szczcie dla Nicole i Alexis nasza wiedza jest obecnie znacznie bogatsza.
Wyniki bada nad niemowltami szczurzymi i ludzkimi pokazay, e dotyk wpywa na
funkcjonowanie mzgu i e jest on niezbdny
dla prawidowego rozwoju. Saul Schanberg,
biolog, wykry, e gdy mae szczury oddzielano
od matek, poziom wydzielania wanego dla rozwoju enzymu ulega dramatycznemu obnieniu
(Schanberg i in., 1990). Im duej szczury byy pozbawione kontaktu z matk, tym sabiej reagoway
na otoczenie. Skutki deprywacji mona byo cofn tylko na dwa sposoby: oddajc je z powrotem
matce, ktra natychmiast zaczynaa je liza, lub energicznie gaszczc je maym pdzlem. Schan-
* Angielski termin neurosciencc" nie ma

dobrego odpowiednika w jeyku polskim.
Okrelenie nauka o ukadzie nerwowym", chocia dosy dugie, najlepiej oddaje jego sens
(przyp. tum.).
berg (1990) nastpujco podsumowuje wyniki swoich bada: Potrzeba macierzyskiego dotyku
ma naprawd podstaw w mzgu. To duo wicej ni tylko przyjemno. Dotyk stanowi konieczny
warunek normalnego rozwoju dziecka".
Wyniki wspomnianych bada nad zwierztami skoniy Tiffany Field, psychologa

i wsppracownic Schanberga (Field i Schanberg, 1990), do studiw nad przedwczenie
urodzonymi noworodkami ludzkimi. Jej zesp
badawczy dobra losowo 20 wczeniakw,
ktre kilkakrotnie w cigu dnia poddawano
masaom oraz 20 innych, ktre byy objte
normaln opiek na oddziale noworodkowym,
Tiffany Field (Discovering Psychology, 1990, Program 3)
bez masau. Wedug Field Wczeniaki, ktre

poddawano masaom po 45 minut dziennie przez dziesi dni, zanim zostay wypisane ze szpitala, przybray na wadze o 47% wicej ni dzieci, ktre nie byy masowane. Byy one take bardziej
aktywne i czujne". Osiem miesicy pniej masowane dzieci nadal miay przewag pod wzgldem
wagi i ujawniay lepszy rozwj ruchowy, poznawczy i emocjonalny (Field, 1990). W celu lepszego
poznania znaczenia dotyku dla zdrowia biologicznego i psychicznego ludzi prowadzone s dalsze
badania w wikszych grupach wczeniakw*.
W Stanach Zjednoczonych kadego roku rodzi si ponad wier miliona wczeniakw. Te,
ktre s dotykane i przytulane opuszczaj szpital kilka dni wczeniej, ni ma to miejsce normalnie. Dziki temu koszty opieki nad jednym dzieckiem ulegaj obnieniu o okoo 3000 dolarw.
Niestety nie wszystkie szpitale wprowadzaj do swojej praktyki dziaania wynikajce ze stwierdze
naukowcw na temat pozytywnych skutkw wczesnego dotyku dla rozwoju. Gdyby signy po
nie, ycie tysicy dzieci byoby lepsze i zaoszczdzono by kadego roku miliardy dolarw. Jedno
i drugie stanowi praktyczn korzy wynikajc z bada podstawowych.
Gdy Nicole i Alexis opuciy szpital, byy nadal bardzo mae, ale rozwijay si na tyle dobrze, e
lekarze stawiali optymistyczne prognozy. W domu dzieci spay we wsplnym eczku, umieszczonym w pokoju dziennym. Krewni i znajomi, ktrzy robili uwagi na temat ich niewielkiego wzrostu, byli zachcani do brania ich na rce i przytulania. Christine i jej m mieli wiadomo, e
dostarczanie tego rodzaju stymulacji fizycznej ma zasadnicze znaczenie dla optymalnego rozwoju
mzgu, a co za tym idzie take procesw umysowych i somatycznych kontrolowanych przez mzg.
* Stwierdzenia autorki wydaj si nieco uproszczone. Nie negujc znaczcej roli dotyku we wczesnych fazach rozwoju, naley zwrci uwag na fakt, e opisywane oddziaywania wi si z dostarczaniem dzieciom nie tylko stymulacji
dotykowej ale i licznych innych bodcw, na przykad wzrokowych i suchowych, ktrych rola jest take niezwykle wana.
Ponadto psychologowie rozwojowi podkrelaj, e bliski, fizyczny kontakt pomidzy matk a noworodkiem przyczynia si
do wzmacniania ich wzajemnej wizi, co ma szczeglne znaczenie w przypadku wczeniakw (por. R. Vasta, M. M. Haith,
S. A. Miller. Psychologia dziecka. Warszawa 1995, WSiP oraz D. Maurer, C. Maurer, wiat noworodka. Warszawa 1994,
Wydawnictwo Naukowe PWN) (przyp. tum.).
peni dojrzay mzg way zaledwie 1350 g, mniej

ni wayy przy urodzeniu Nicole i Alexis. Jednak, pomimo swojej niewielkiej wagi oraz faktu, e jest zbudowany z takich samych podstawowych czsteczek chemicznych, jakie znajdujemy wszdzie wok nas, mzg
stanowi najbardziej zoon struktur w caym znanym
nam wszechwiecie. Ten niewielki biokomputer zawiera
wicej komrek ni jest gwiazd w caej naszej galaktyce
- ponad 100 miliardw komrek nerwowych - przeznaczonych do przekazywania i przechowywania informacji.
A jeszcze trudniej jest poj, e w tej strukturze biochemicznej znajduje si podstawa dla przekazywania
wszystkich informacji, ktre moe pozna najzdolniejszy
z nas lub dowiadczy najwraliwszy. Dziki mzgowi
kady z nas jest samoistnym cudem, zdolnym do wykonywania wielu rzeczy atwiej i bardziej automatycznie
ni najpotniejsze komputery.
Ludzki mzg, ktry rozwin si w cigu milionw lat
ewolucji, jest przedmiotem bada nowej, szybko rozwijajcej si gazi nauki - nauki o ukadzie nerwowym (neuroscience). Stanowi ona interdyscyplinarn prb zrozumienia
funkcjonowania ukadu nerwowego. Psychologowie zainteresowani tymi zagadnieniami s rwnie okrelani jako
przedstawiciele biopsychologii, szybko rozwijajcego si
dziau psychologii, ktry bada zwizki pomidzy biologi,
zachowaniem i rodowiskiem. Naukowcy s przekonani, e
wszystko to, co robi mzg jest spowodowane przez procesy fizyczne, chemiczne lub biologiczne, zachodzce
w okrelonych obszarach mzgu. Pierwsze zadanie biopsychologw polega na zredukowaniu, czyli sprowadzeniu
zjawisk behawioralnych do najmniejszych jednostek biochemicznych, ktre stanowi podstaw dziaania kadej
ywej istoty. Kiedy osign podstawowe zrozumienie biologicznego podoa pojedynczych zachowa, przechodz
do trudniejszego zadania, jakim jest syntetyzowanie
zoonego repertuaru ludzkiej aktywnoci. Podstawowe
pytanie dla biopsychologw dotyczy wic tego, jak z masy
spltanej tkanki organicznej wyania si ludzki umys.
Postawienie przed mzgiem zadania zrozumienia
samego siebie, rodzi wiele pyta. W jaki sposb biologiczna maszyneria mzgu i jego powizania z reszt ukadu nerwowego - rdzeniem krgowym i nerwami obwodowymi - stay si podstaw inteligentnego ycia? Jak to
si dzieje, e serie impulsw elektrycznych w komrkach
nerwowych mzgu i przepyw przekanikw chemicznych
pomidzy tymi komrkami, stanowi podstaw kadej
naszej myli, marzenia sennego, uczucia, motywu i dziaania? Jak organ, ktry wytwarza mniej energii ni potrzeba
do rozjarzenia zwykej arwki, moe by najbardziej
twrcz i niszczycielsk si na ziemi?
Nie mona zapomina take o wielkim zudzeniu,
ktre lgnie si w samym mzgu. Kady umys ludzki
dochodzi do przekonania, e jest on potniejszy ni
czne waciwoci wszystkich struktur i funkcji mzgu.
wiadomy aspekt umysu - ja obserwujca wiat oraz

swoje wasne myli i miertelno - zdaje si istnie niezalenie od swojego podoa biologicznego, ktre jest
spostrzegane jako co niszego. Jednak gdy komrki nerwowe ulegn zniszczeniu na skutek choroby, z powodu
narkotykw czy wypadku, nagle przypominamy sobie
o biologicznej podstawie ludzkiego umysu. W takich
przypadkach jestemy zmuszeni do uznania fizycznej
materii, w ktrej maj swe rdo wraenia i jzyk, uczenie si i pami, pasja i bl oraz ludzki rozum i szalestwo.
Celem tego rozdziau jest pokazanie, jak psychologia
bada zwizki systemw biologicznych ze wiatem
zewntrznym. Rozpoczniemy od wyjanienia, jak ewolucja i dziedziczno determinuj nasz biologi i zachowanie. Nastpnie zajmiemy si tym, jak badania laboratoryjne i kliniczne pozwalaj poznawa prac mzgu,
ukadu nerwowego i hormonalnego. Przeanalizujemy niektre intrygujce zalenoci pomidzy funkcjami biologicznymi i wybranymi aspektami dowiadczania wiadomoci przez ludzi. Na zakoczenie zastanowimy si,
wjaki sposb dotyk i inne rodzaje stymulacji mog zmieni mzg. Wyjani to, dlaczego okrelamy mzg jako
reagujcy i dynamiczny.
Dla wielu studentw ten rozdzia bdzie trudniejszy
ni pozostae czci ksiki Psychologia i ycie. Wymaga
on pewnej znajomoci anatomii i poznania wielu nowych
terminw, z pozoru bardzo odlegych od tych, ktrych
mona spodziewa si we wprowadzeniu do psychologii.
Niemniej, jeeli zrozumiecie swoj biologiczn natur,
bdziecie w stanie doceni zoone wzajemne oddziaywania pomidzy mzgiem, umysem, zachowaniem
i rodowiskiem, ktre tworz jedyne w swoim rodzaju
dowiadczenie bycia czowiekiem. A to dowiadczenie
stanowi przecie istot waszej podry przez ycie.
wolucja, dziedziczno
i zachowanie
Zanim zaczniemy zastanawia si nad zaangaowaniem
mzgu w nasze zachowanie i procesy mylowe, musimy
postawi dwa pytania. Jak powsta ten wspaniay twr
biologii oraz dlaczego mzgi rnych gatunkw, chocia
podobne, s tak odmienne? Odpowiedzi na te pytania
dadz nam perspektyw, dziki ktrej bdziemy w stanie doceni znaczenie mzgu i ukadu nerwowego w codziennym yciu. Aby odpowiedzie na pierwsze pytanie,
zajmiemy si ewolucj (evolution), czyli teori goszc,
e, z biegiem czasu, organizmy powstaj i przystosowuj
si do swojego rodowiska dziki interakcji zmiennych
rodowiska lub wymieraj. Skoro ludzie mog dokonywa

selekcji specyficznych cech przy rozmnaaniu zwierzt
i rolin, czemu natura, w caej swojej wielkoci i potdze,
nie mogaby czyni tego samego? Ten kierunek mylenia
doprowadzi Darwina do wniosku, e w walce o przetrwanie gatunkw, niektre cechy s faworyzowane i zachowywane przez natur, podczas gdy inne nie s preferowane
i ulegaj niszczeniu. Rezultatem tego procesu, jak napisa,
byo powstawanie nowych gatunkw" (Darwin, 1887).
Charles Darwin
(1809-1882)
biologicznych i rodowiskowych (wymienionych w Rozdziale 1). Drugie pytanie wymaga, abymy zajli si dziedzicznoci (heredity), biologicznym przekazywaniem
cech z rodzicw na potomstwo.
Ewolucja
Prawie 50 lat wczeniej, ni Wilhelm Wundt zaoy pierwsze eksperymentalne laboratorium psychologiczne,
Charles Darwin, po ukoczeniu studiw z zakresu teologii, wyruszy na picioletni wypraw, ktra miaa na
zawsze zmieni jego ycie - i histori nauki. W 1831 roku
HMS Beagle, oceaniczny statek badawczy, wypyn
z Anglii, aby bada wybrzee Ameryki Poudniowej.
W trakcie podry Darwin zbiera wszystko, co spotka
na drodze: zwierzta morskie, ptaki, owady, roliny, skamieliny, muszle i skay. Sporzdza te obszerne notatki,
ktre stay si podstaw jego prac dotyczcych bardzo
rnych zagadnie, od geologii przez natur emocji do
zoologii. Najbardziej znana jest jego praca O powstawaniu gatunkw, opublikowana w 1859* roku. W niej wanie Darwin zawar najwiksz teori nauki: teori
ewolucji ycia na planecie Ziemi.
W trakcie rejsu Darwin jedynie pobienie zajmowa
si niektrymi pomysami, ktre doprowadziy go do
teorii ewolucji. Co sprawio, e rozwin je w t teori?
Przez wiele lat po powrocie do Anglii zachwyca si rnicami pomidzy zebranymi przez siebie okazami oraz
niezliczon ilo razy czyta i poprawia swoje notatki.
Dyskutowa godzinami z innymi biologami nad swoj
teori i danymi. Zaj si nawet po amatorsku selekcj
hodowlan, procedur celowego czenia rolin lub zwierzt dla wyprodukowania potomstwa, ktre posiada specyficzne i wysoce podane cechy.
Wanie badania nad selekcj hodowlan day pocztek niektrym z najwaniejszych idei Darwina na temat
ewolucji. Zrodziy w nim przypuszczenie, e jakie analogiczne mechanizmy dziaajce w naturze mog by odpowiedzialne za to, jak rne gatunki przystosowuj si do
* Wydanie polskie 1884 (przyp. red. nauk.).
Dobr naturalny
Darwin nazwa swoj teori, goszc, e niektrzy
czonkowie gatunku maj tendencj do produkowania
liczniejszego potomstwa ni inni, teori doboru naturalnego (natural selection), czyli selekcji naturalnej. Organizmy, ktre s lepiej przystosowane do swojego rodowiska, niezalenie od tego na czym miaoby to polega,
bd produkowa liczniejsze potomstwo ni organizmy
gorzej przystosowane. Z czasem organizmy posiadajce
cechy korzystniejsze dla przeycia staj si liczniejsze,
ni te, ktre tych cech nie posiadaj. W terminach ewolucyjnych mona powiedzie, e indywidualny sukces
jest mierzony wycznie liczb potomstwa, ktre dany
organizm wyprodukuje. Przyjrzyjmy si przykadowi.
Wrd licznych miejsc, ktre odwiedzi Darwin, byy
take Wyspy Galapagos, wulkaniczny archipelag na
zachodnim wybrzeu Ameryki Poudniowej. Wyspy te s
prawdziwym rajem dla rnych form dzikiego ycia,
w tym dla 13 gatunkw uszczakw (z rzdu wrblowatych), znanych obecnie jako uszczaki Darwina. Jak to si
stao, e na wyspach znalazo si tak wiele rnych gatunkw uszczakw? Nie przybyy przecie ze staego ldu,
gdy tam nie wystpuj. Wyjanienia dostarcza pojcie
doboru naturalnego. Wiele wskazuje na to, e dawno
temu mae stado uszczakw przyleciao na jedn z wysp;
ptaki krzyoway si midzy sob i ich liczba wzrosa.
Zasoby pokarmowe i warunki ycia - naturalne rodowisko
- rni si znacznie z wyspy na wysp. Na niektrych
z nich wystpuj obficie owoce i pestki, inne s pokryte
kaktusami, a jeszcze inne s siedliskiem licznych owadw.
Z czasem niektre uszczaki przeniosy si na inne wyspy
archipelagu. Nastpi wwczas proces naturalnego doboru. Ptaki, ktre przeniosy si na wyspy bogate w owoce
i pestki, mogy przetrwa i rozmnaa si tylko wtedy, gdy
miay grube dzioby. Na tych wyspach ptaki o cieszym,
ostrzejszym dziobie, le przystosowanym do miadenia
czy kruszenia pestek, giny. Ptaki, ktre przeniosy si na
wyspy bogate w owady mogy przetrwa i rozmnaa si
tylko wtedy, gdy miay ciesze, ostrzejsze dzioby. Tu giny
ptaki o grubych dziobach, nie przystosowanych do jedzenia owadw. rodowisko kadej z wysp warunkowao to,
ktre uszczaki bd na niej y i rozmnaa si, a ktre
zgin, nie pozostawiajc potomstwa. Rnorodno
rodowisk naturalnych wysp sprawia, e z pierwotnej
grupy rozwiny si rne gatunki uszczakw Darwina.
Niedawne badania pokazay, e dobr naturalny moe

mie wyrane skutki nawet w krtkich okresach czasu.
Peter Grant (1986) przeprowadzi seri bada nad jedn
z odmian uszczakw Darwina, rejestrujc opady atmosferyczne, zasoby pokarmowe oraz wielko populacji
tych ptakw na jednej z wysp Galapagos. W 1976 roku
populacja liczya sporo ponad 1000 ptakw. Nastpny
rok przynis straszliw susz, ktra zniszczya wikszo zasobw pokarmowych. Jako pierwsze zniky
mae pestki, a pozostay jedynie wiksze i grubsze. Tego
roku populacja uszczakw zmniejszya si o ponad 80%.
Jednak nie wszystkie ptaki giny w takim samym tempie. Szybciej giny mniejsze uszczaki o mniejszych
dziobach, wolniej wiksze o grubszych dziobach. Na
skutek tego, w nastpnym roku, zgodnie z przewidywaniami Darwina, wiksze ptaki stay si liczniejsze.
Dlaczego? Gdy tylko one, majc wiksze ciao i grubszy
dzib, byy odpowiednio przystosowane do zmiany
rodowiska, spowodowanej przez susz. Co ciekawe,
w 1983 roku nastpiy obfite opady i pestki, zwaszcza
mae, pojawiy si w duej iloci. Na skutek tego liczba
maych ptakw przerosa liczb duych. Prawdopodobnie ich dzioby okazay si lepiej przystosowane do dziobania maych pestek. Jak wynika z bada Granta, efekty
ewolucyjne zachodz w bardzo dugich odcinkach czasu,
ale dobr naturalny moe wywoywa dostrzegalne skutki nawet w krtkim czasie.
Zmienno i wspzawodnictwo
Chocia rodowisko stanowi gwn si napdow
doboru naturalneego, nie jest ono jedynym wanym
czynnikiem. Dwa pozostae to zmienno i wspzawodnictwo.
Zmienno odnosi si do rnic w cechach biologicznych i psychologicznych wystpujcych pomidzy osobnikami w ramach danej populacji. Niektrzy ludzie s duzi
i silni; inni s inteligentni; a jeszcze inni duzi, silni i inteligentni. Kady gatunek uszczakw badany przez Granta
rni si od pozostaych swoim fenotypem (phenotype),
czyli cechami, dziki ktrym rozpoznaje si jednostk. Na
fenotypy skadaj si cechy fizyczne (rozmiar dzioba)
i cechy behawioralne (umiejtno rozupywania rnego
rodzaju pestek). Jednak rnice pomidzy uszczakami nie
ograniczaj si do wygldu zewntrznego i umiejtnoci
rozupywania pestek. Kady uszczak ma rwnie odmienny genotyp (genotype), czyli struktur genetyczn odziedziczon po swoich rodzicach. Genotyp determinuje stopie,
w jakim rodowisko moe wpywa na rozwj i zachowanie organizmu. Fenotyp organizmu jest zdeterminowany
jednym i tylko jednym procesem: interakcj genotypu
danego organizmu ze rodowiskiem. Ostatecznie dobr
naturalny dziaa na poziomie genotypu; jeeli fenotyp nie
jest dobrze przystosowany do danego rodowiska, rwnie konkretny genotyp, z ktrego on powstaje, nie moe
by do niego dobrze przystosowany.
W czasie suszy i zmniejszenia si zasobw maych

pestek, wiksze ptaki przeyway i rozmnaay si w wikszej iloci ni mniejsze. Gdyby nie byo zmiennoci fenotypowej pomidzy uszczakami, gdyby ich cechy fizyczne
i umiejtnoci byy takie same, przeyyby wszystkie lub
aden. Poniewa jednak wystpowaa zmienno fenotypowa i poniewa bya ona uwarunkowana genetycznie,
wiksze uszczaki miay przewag selekcyjn, dziki ktrej
przeyy i mogy rozmnoy si. Gdy warunki rodowiskowe ulegy diametralnej zmianie i pojawio si duo
wicej maych pestek, ptaki z mniejszym" fenotypem
uzyskay przewag selekcyjn. Wwczas mniejsze ptaki
byy lepiej przystosowane do rodowiska, a due ptaki
zostay negatywnie wyselekcjonowane.
Poniewa czonkowie tego samego gatunku zajmuj
t sam nisz ekologiczn, wystpuje silne wspzawodnictwo o pokarm, terytorium i partnerw. Oznacza to, e
wraz z kadym ziarnem zjedzonym przez jednego ptaka,
pozostaje o tyle mniej pokarmu dla innych. May obszar
zajty przez jednego ptaka oznacza odpowiednio mniej
terytorium dla innego. W okresach niedoborw pokarmu wspzawodnictwo staje si ostrzejsze i tylko osobniki o najlepiej dopasowanym fenotypie maj szans na
przeycie i przekazanie odpowiedniego genotypu nastpnemu pokoleniu. Rysunek 3.1 przedstawia uproszczony
model doboru naturalnego, ukazujcy take to, jak
zmienno i wspzawodnictwo uczestnicz w selekcji
najlepiej przystosowanych fenotypw.
Ewolucja czowieka
Jak rol w rozwoju czowieka, o ile w ogle jakkolwiek, odegra dobr naturalny? Czasami zapominamy, e
jestemy przede wszystkim istotami biologicznymi. Od
czasu do czasu przypominamy sobie o tym, gdy zachorujemy lub gdy udajemy si do dentysty, aby zaplombowa dziur w zbie. Jednak wspczesna kultura
w duej mierze sprawia, e nie musimy przejmowa si
swoj biologi. Podobnie jak za czasw Darwina, take
wspczenie, niektrzy twierdz, e o doborze naturalnym moemy mwi w przypadku zwierzt, ale nie
ludzi. Rzadko uwiadamiamy sobie, e nasz styl ycia,
wraz z wszystkimi jego wygodami i luksusami, stanowi
rezultat naturalnego doboru okrelonych genotypw,
ktre pochodz od naszych praprzodkw.
Dziki poczonym wysikom setek przyrodnikw,
biologw, antropologw i genetykw wiemy obecnie, e
w ewolucji naszego gatunku dobr naturalny sprzyja
dwm formom przystosowania - dwunonoci i encefalizacji. Obie cznie umoliwiy rozwj cywilizacji ludzkiej. Dwunono (bipedalism) odnosi si do umiejtnoci chodzenia w pozycji pionowej, a encefalizacja
(encephalization) do wzrostu wielkoci mzgu. Te dwie
formy przystosowania s odpowiedzialne za wikszo,
o ile nie cay postp ewolucji czowieka, w tym za rozwj
Rysunek 3.1
Jak dziaa dobr naturalny
Zmiany rodowiskowe wywouj wspzawodnictwo o zasoby

pomidzy czonkami danego gatunku Przeyj i bd rozmnaa
si tylko te jednostki, ktre posiadaj waciwoci skuteczne
w radzaniu sobie ze zmianami W nastpnym pokoleniu bdzie
wicej jednostek posiadajcych te genetycznie uwarunkowane
cechy.
(zob. rys. 3.2). Gdy ii naszych przodkw doszo do rozwoju umiejtnoci chodzenia w pozycji pionowej,
uzyskali oni moliwo poznawania nowych rodowisk
oraz wykorzystywania nowych zasobw. Gdy wzrosa
wielko mzgu, stali si bardziej inteligentni i rozwiny si u nich umiejtnoci zoonego mylenia, rozumowania, pamici i planowania. (Niemniej nie sam
wzrost wielkoci mzgu zadecydowa o tym, e ludzie
stali si bardziej inteligentni - istotny by rodzaj tkanki
wewntrz mzgu, ktry uleg rozwojowi). Dziki rozwiniciu si przeciwstawnego kciuka ludzie mogli produkowa i uywa narzdzi. Wymylili proste strategie
polowania na grub zwierzyn oraz zaczli wykorzystywa ogie do ogrzewania si i do przygotowywania

jedzenia. Genotyp kodujcy inteligentne i mobilne fenotypy powoli wypiera inne, gorzej przystosowane, genotypy, dajc tylko osobnikom inteligentnym i dwunonym
moliwo rozmnaania si.
Po dwunonoci i encefalizacji, jednym z kamieni
milowych ewolucji naszego gatunku byo pojawienie si
jzyka (zob. Diamond, 1990). Oczywicie zdolno do posugiwania si jzykiem wynikaa bezporednio z encefalizacji.
Gdyby uzna, e wspczesna cywilizacja powstaa dziki
dwunonoci i encefalizaq'i, to jzyk jest narzdziem, ktre
modeluje i zmienia kultury. Pomylcie o ogromnych korzyciach adaptacyjnych, jakie da jzyk na wczesnych etapach
rozwoju ludzkoci. Dziki prostym wskazwkom dotyczcym sporzdzania narzdzi, znajdowania dobrych miejsc
do polowania lub owienia ryb oraz unikania niebezpieczestwa ludzie mogli zaoszczdzi czas, wysiek i ratowa
ycie. Rozmowy, a nawet humor, przyczyniay si do
wzmacniania wizw spoecznych pomidzy czonkami,
stadnego z natury, gatunku. Co waniejsze, pojawienie si
jzyka, a zwaszcza sowa pisanego, umoliwio przekazywanie nagromadzonej mdroci z jednego pokolenia na
nastpne. Jzyk stanowi podstaw ewolucji kulturowej, czyli
tendencji kultur do adaptacyjnego reagowania na zmiany
rodowiskowe poprzez uczenie si. F.wolucja kulturowa
pozwala na postp w zakresie konstruowania narzdzi, na
usprawnienia w dziaalnoci rolniczej oraz na rozwj
i udoskonalanie przemysu i technologii. Krtko mwic,
ewolucja kulturowa stanowi najwaniejszy element rozwoju i podtrzymania tych rodzajw stylu ycia, ktre obecnie
sa udziaem naszego gatunku.
W przeciwiestwie do ewolucji biologicznej, ewolucja
kulturowa pozwala naszemu gatunkowi szybko dostosowywa si do zmian w warunkach rodowiskowych.
Takie adaptacje mog pojawia si w jednym pokoleniu
i nie musz trwa tysice czy miliony lat. Podstawow
jednostk ewolucji biologicznej jest gen, a podstawow
jednostk ewolucji kulturowej jest sowo mwione lub
pisane. Ale ewolucja kulturowa ma podstawy genetyczne; bez zakodowania w genotypie zdolnoci uczenia
si i mylenia abstrakcyjnego ewolucja kulturowa nie
mogaby si pojawi. Kultura - w tym sztuki plastyczne,
literatura, muzyka, wiedza naukowa i aktywno
filantropijna -jest moliwa tylko dziki ludzkiemu genotypowi. Wpyw genw na nasze zdolnoci behawioralne
i poznawcze wyjania, dlaczego psychologowie tak bardzo interesuj si genetyk.
Mzg, ten wspaniay twr biologii, powsta, gdy
w walce o przeycie naszych praprzodkw sprzyja mu
dobr naturalny. Nasze mzgi rni si od mzgw
innych gatunkw z tych samych powodw (Harvey i Krebs,
1W0). Pierwotni ludzie yli i trwali w rodowisku odmiennym od rodowiska innych gatunkw, zatem ich mzgi
rozwijay si w taki sposb, by sprosta jego wymaganiom.
Rysunek 3.2 Przybliony wykres czasowy najwaniejszych wydarze w ewolucji czowieka

Dwunonosc uwolnia rce do chwytania i do uywania narzdzi Encefalizacja umoliwia rozwj wyszych zdolnoci i procesw
poznawczych, takich jak mylenie i rozumowanie Te dwa przystosowania legy u podstaw dalszycn gwnych postpw w na&zej ewolucji.
Geny i zachowanie
Dowiedzielicie si, e w walce o istnienie, rodowisko
determinuje zdolno do ycia danego genotypu. Rozpatrzmy teraz pokrtce, jak same geny s zwizane
z zachowaniem. Rnicie si od swoich rodzicw po czci dlatego, e wzrastalicie i yjecie w innym rodowisku
ni oni. Jednak rnicie si od nich take dlatego, e
posiadacie inn kombinacj genw ni oni. Matka i ojciec
obdarzyli was czci tego, co dali im ich rodzice, dziadkowie i wszystkie wczeniejsze pokolenia z ich rodzin.
Skutkiem tego jest niepowtarzalny biologiczny projekt
i rozkad jazdy" waszego rozwoju. Badania nad dziedzicznoci - dziedziczeniem cech fizycznych i psychologicznych po przodkach - nazywane s genetyk (geneties).
jedn z wielu miliardw moliwych kombinacji genw.

Chocia macie wsplne cae 50% genw ze swoimi brami lub siostrami, wasz zestaw genw jest niepowtarzalny, chyba e macie bliniaka jednojajowego. Rnica
w genach stanowi jedn z przyczyn, dla ktrych rnicie
si fizycznie i behawioralnie od swoich braci i sistr.
(Druga przyczyna to fakt, e nie yjecie w dokadnie
takim samym rodowisku, jak oni).
Podstawy genetyki
W jdrze kadej naszej komrki znajduje si materia genetyczny zwany DNA (kwas deoksyrybonukleinowy). DNA zawiera instrukcje dla produkcji protein. Te
proteiny reguluj procesy fizjologiczne ciaa i przejawianie si cech fenotypowych: budow ciaa, si fizyczn,
inteligencj i wiele wzorcw zachowania. DNA jest zorganizowane w malekie jednostki zwane genami (genes),
ktre znajduj si na strukturach w ksztacie prta,
zwanych chromosomami.
W chwili gdy zostalicie poczci, odziedziczylicie

od swoich rodzicw 46 chromosomw - 23 od mamy
i 23 od taty. Kady z tych chromosomw zawiera tysice
genw - poczenie spermy i komrki jajowej daje tylko
Charakteryzuje nas znaczce podobiestwo genetyczne

do naszych rodzicw, przez co przypominamy ich
pod wieloma wzgldami
Chromosomy pciowe (sex chromosomes) zawieraj

geny kodujce rozwj mskich lub eskich cech fizycznych. Kade z was odziedziczyo chromosom X od matki
oraz chromosom X lub Y od ojca. Kombinacja XX koduje rozwj cech eskich; kombinacja XY koduje rozwj
cech mskich. Zastanwcie si przez chwil nad psychologicznymi implikacjami tego jednego czynnika
waszej biologii. To, jak wychowywali was rodzice; jak
traktuj krewni, przyjaciele, nauczyciele i inni; czy
moecie rodzi dzieci; rodzaj dostpnych wam sportowych, spoecznych i zawodowych moliwoci; a nawet
obraz samego siebie, zale w duej mierze od tego
jednego bardzo wanego czynnika genetycznego. Czy
wasza psychologia - to, jak radzicie sobie w wiecie ma korzenie w waszej biologii? Niezalenie od tego, czy
bdziemy odpowiada na to pytanie w kategoriach
zachowania, poznania, percepcji spoecznej czy wygldu zewntrznego, odpowied bdzie jednoznacznie
twierdzca.
Pamitajcie jednak, e geny nie koduj przeznaczenia, a tylko moliwoci. Chocia wycznie kobiety
mog rodzi dzieci, czyni to z wyboru. Z faktu, e kto
jest wysoki, nie wynika, e bdzie gra w koszykwk.
Nie zapominajcie, e to, kim jestecie, nie jest zdeterminowane wycznie przez czynniki genetyczne. Na przykad wzrost jest wyznaczany wsplnie przez czynniki
genetyczne i sposb odywiania. Si fizyczn mona
rozwin tak u mczyzn, jak i u kobiet, dziki odpowiedniemu wiczeniu. Rozwj intelektualny jest zdeterminowany przez potencja genetyczny i dowiadczenia
edukacyjne. Ani same geny, ani samo rodowisko nie
decyduj o tym, kim jestecie czy jakiego rodzaju osobami ostatecznie si staniecie. Geny jedynie kontroluj
zakres wpywu, jaki moe mie rodowisko na ksztatowanie waszego fenotypu.
"
;
Genetyka i psychologia
''
'

Przed psychologami stoi zadanie okrelenia, jakie
rodowiska pomagaj ludziom rozwin peni ich
moliwoci. Zastanwmy si, na przykad, nad osobami
z Zespoem Downa. Zesp Dawna jest wywoany przez
obecno dodatkowego chromosomu w 21 parze (na
skutek tego w tej parze s trzy, a nie dwa chromosomy).
Charakteryzuje si upoledzonym rozwojem psychoruchowym i fizycznym oraz opnieniem umysowym.
(Wikszo dzieci z Zespoem Downa zostaa urodzona
przez matki w wieku powyej 40 lat). Jeeli osoby z tym
zaburzeniem nie zostan objte opiek psychologw
i innych specjalistw, zdane bd cakowicie na pomoc
innych ludzi w zaspokajaniu podstawowych potrzeb
yciowych. Istniej jednak specjalne programy interwencyjne, dziki ktrym osoby z Zespoem Downa mog
nauczy si dba same o siebie, wykonywa proste prace
oraz uzyska choby minimalny poziom osobistej niezalenoci.
Zachowanie osb z Zepoem Downa moe by zmienione dziki odpowiedniemu treningowi. Powyszy fakt
ukazuje wan zaleno pomidzy psychologi i genetyk. Naukowcy i praktycy z obu dziedzin poczyli siy
w interdyscyplinarnym wysiku dla osignicia dwch
celw: zrozumienia, w jaki sposb geny wpywaj na
zachowanie, oraz okrelenia, jak mona wykorzysta
zmienne rodowiskowe (programy treningowe, diet
i interakcje spoeczne) dla zmiany zachowania silnie
uwarunkowanego genetycznie. Genetyka ludzkiego
zachowania {human behavior genetics) jest stosunkowo
nowym obszarem bada, w ktrym genetycy i psychologowie d do poznania genetycznych podstaw cech
behawioralnych i waciwoci funkcjonowania, takich jak
inteligencja, zaburzenia psychiczne i altruizm (Fuller,
1982; Plomin i Kende, 1991). Wiele spord prowadzonych przez genetykw zachowania bada, opiera si na
selekcji hodowlanej, podobnej do podejmowanej kiedy
przez Darwina. (Przypomnijcie sobie, e polega ona na
sztucznej selekcji specyficznych cech fenotypowych).
Badaj take dziedziczenie niektrych cech behawioralnych, jak inteligencja, wrd osb rnicych si stopniem podobiestwa genetycznego. Psychologowie zajmujcy si zaburzeniami rozwojowymi (developmental
disabilities) koncentruj si na projektowaniu programw
usprawniania tycia osb cierpicych na wrodzone
zaburzenia genetyczne.
temat tego, jak geny wpywaj na rozwj cech fizycznych i psychologicznych, umoliwi wkrtce prowadzenie terapii genowej osb cierpicych na niektre
zaburzenia somatyczne i psychiczne (Anderson, 1984).
Naukowcy odkryli ju, jak z materiau genetycznego
produkowa ludzk insulin i szczepionki; wydaje si
prawdopodobne, e ju niedugo bdzie moliwe wykorzystywanie materiaw genetycznych do leczenia niektrych zaburze ukadu immunologicznego. Inne
badania wykazay, e terapia genowa ma wysok skuteczno w leczeniu guzw nowotworowych u myszy.
Naley spodziewa si w najbliszym czasie analogicznych bada u ludzi (Culliton, 1990). A jeeli sdzicie, e
wszystko to jeszcze mao, naley doda, e prowadzone
s badania, ktre mog wkrtce pozwoli na zastpowanie lub napraw uszkodzonych genw. W miar
wzrostu wiedzy na temat genw i ich zwizkw
z zachowaniem oraz zaburzeniami psychicznymi od psychologw bdzie si oczekiwa coraz wikszego
udziau w jej praktycznym wykorzystaniu (Wingerson,
1990).
W cigu dwch ostatnich dekad badania genetyczne

dostarczyy nam wiedzy, ktra kiedy wydawaa si niemoliwa do zdobycia. Szybko zbliamy si do chwili,
kiedy bdziemy w stanie sporzdzi map wszystkich
ludzkich genw i wykorzystywa t wiedz dla podwyszania jakoci ycia (Delishi, 1988). Sporzdzanie map
genetycznych stanowi prb rozszyfrowania kodu DNA
kadego z naszych genw, ktrych liczb ocenia si na
100 000. Gdy kody te zostan zamane - gdy bdziemy
wiedzieli, ktre geny odpowiadaj za okrelone cechy naukowcy bd w stanie przeprowadza dokadniejsze
testy diagnostyczne zaburze uwarunkowanych genetycznie. W cigu ostatnich 20 lat zidentyfikowano ju
geny uwikane w cukrzyc dziecic, niektre postaci
raka, artretyzm, lepot i zaburzenia maniakalno-depresyjne. Identyfikacja wadliwego kodowania genetycznego stanowi pierwszy krok w opracowywaniu
skutecznych programw interwencyjnych i leczniczych.
Na przykad, od 1970 roku przeprowadza si rutynowo
testy diagnostyczne dla osb potencjalnie zagroonych
chorob Tay-Sachsa (polega ona na rozlegych uszkodzeniach neurologicznych i na og prowadzi do mierci chorego przed 4 rokiem ycia). Od czasu wprowadzenia bada czsto wystpowania choroby
Tay-Sachsa spada o ponad 90% {Consumer Reports, 1990).
Dziki testowi maonkowie dowiaduj si o zagroeniu
dla ich przyszego dziecka i mog wiadomie podj
decyzj, czy mie dzieci. Coraz rozleglejsza wiedza na
doborowi naturalnemu, ktry stanowi tendencj do zr-
Podsumowanie
Gatunki
pojawiaj
nicowanego
si
reprodukowania
zmieniaj
czasem
dziki
si organizmw na skutek
interakcji cech fenotypowych ze rodowiskiem. Poniewa

czonkowie danego gatunku rni si pod wzgldem cech
biologicznych i behawioralnych, i poniewa ta zmienno
jest uwarunkowana genetycznie, zmiany w warunkach rodowiskowych
okrelone
mog faworyzowa
cechy.
W odniesieniu
organizmy posiadajce
do
ewolucji
naszego
gatunku, dobr naturalny faworyzowa dwa rodzaje przystosowa: dwunono i encefalizacj. Sq one odpowiedzialne za kolejne postpy ewolucyjne, w tym pojawienie
si jzyka i kultury.
Podstawow jednostk ewolucji jest gen - maa jednostka DNA, ktr mona znale w chromosomach. Same
geny nie determinuj specyficznej natury fenotypu,
ale
<okreslajq zakres wpywu czynnikw rodowiskowych na

ujawnianie si cech fenotypowych. Poniewa zachowanie
jest zdeterminowane zarwno przez zmienne genetyczne,
jak i rodowiskowe, psychologowie i genetycy poczyli
swoje wysiki, aby osign dwa cele: lepsze zrozumienie
tego, jak zmienne genetyczne wpywaj na zachowanie
pra
wykorzystanie tej wiedzy dla podwyszenia jakoci
naszego ycia. Postp w sporzdzaniu map genetycznych

umoliwi badaczom lepsz diagnoz zaburze uwarunko-
Ren Descartes
(1596-1650)
zg i zachowanie
Na dugo przedtem, zanim Darwin rozpocz przygotowania do swojej wyprawy na statku Beagle, naukowcy, filozofowie i inni specjalici, spekulowali na temat roli, jak
w codziennym yciu odgrywaj mzg i ukad nerwowy.
Jedn z najwaniejszych postaci w historii bada nad
mzgiem by francuski filozof Ren Descartes (Kartezjusz)
(1596-1650). Znaczenie jego w nauce okazao si tak
wielkie, gdy postawi tez, jak na owe czasy now i bardzo
mia, e ludzkie ciao jest zwierzc maszyn", ktra
moe by poznana naukowo - poprzez odkrycie naturalnych praw na drodze empirycznej obserwacji. Postawi
czysto fizjologiczne pytania na temat mechaniki i ruchu ciaa,
a pytania te doprowadziy go do rozwaa nad siami kontrolujcymi ludzkie dziaanie. Twierdzi on przede wszystkim, e ludzkie dziaanie jest mechanicznym odruchem
na stymulacj rodowiskow. Dowodzi, e energia fizyczna pobudza narzdy zmysw. Narzdy przekazuj to
pobudzenie do mzgu w postaci materialnych impulsw
zwanych przez niego duchami ywotnymi"*. Nastpnie
mzg przekazuje te impulsy do odpowiednich mini
uruchamiajc odruch. Obecnie przekonanie o wystpowaniu zachowania odruchowego jest dla wikszoci z nas,
a zwaszcza dla psychologw, oczywiste. Natomiast w XVII
wieku mogo ono, z powodu swoich implikacji, wywoa
negatywne reakcje przywdcw religijnych. Dominujcy
wwczas dogmat religijny gosi, e ludzie s istotami
szczeglnymi, obdarzonymi przez si wyszy woln wol.
Z pogldu Descartes'a dotyczcego zachowania odruchowego wynikao za, e ludzie nie rni si od zwierzaj.
Jednak Descartes by przekonany, e ludzie i zwierzta rni si. Sdzi, e w przeciwiestwie do zwierzt, ludzie posiadaj dusz, ktra kieruje ich dziaaniem,
wanych genetycznie, co z kolei pozwoli na skuteczniejsze

ich leczenie.
* esprits animaux". Por. W. Tatarkiewicz. Historia filozofii,

t. 2. Warszawa 1999, Wydawnictwo Naukowe PWN. s. 50
(przyp. red. nauk.).
Uzalenienia
ko odgrywa wan rol, zwaszcza

gdy dziecko jest wychowywane
w prowokujcym otoczeniu". Ryzyko alkoholizmu wzrasta istotnie
u adoptowanych synw yjcych
z ojcami, ktrzy pij i s niewykwalifikowanymi robotnikami. Gdy biologiczny rodzic adoptowanego syna
jest alkoholikiem i syn wychowywany jest w podobnym, prowokujcym
otoczeniu, ryzyko naduywania
przez niego alkoholu podwaja si.
enetyka alkoholizmu
Moja matka nic otworzya drzwi,
gdy przyjechaem, aby zabra j na
boonarodzeniowy obiad. Leaa nieprzytomna na pododze obok pustej
butelki. To byo klasyczne. Trzydzieci lat wczeniej to samo przydarzyo
si mojej babci. Wtedy moja matka
powiedziaa: Jeeli kiedykolwiek
stano si taka jak babcia, powiedz mi
o tym. Czasami zastanawiam si, czy
powinienem powiedzie to samo
mojemu synowi?"
na temat wzgldnego udziau czynnikw biologicznych i rodowiskowych

w powstawaniu uzalenienia alkoholowego pochodzi z bada nad rodzinami ludzkimi i nad zwierztami.
Psychologowie
porwnywali
wskaniki zgodnoci wystpowania
alkoholizmu u blinit monozygotycznych, czyli jednojajowych (tych
Ten 42 letni profesor college'u

> nie jest alkoholikiem. Ale w tym wieku
jego matka take nie bya alkoholiczk. W miar upywu lat zacza jednak pi coraz wicej; kiedy po stuczce samochodowej zostaa nawet
aresztowana za prowadzenie pojazdu w stanie nietrzewym. Incydent
na Boe Narodzenie by jednym
z wielu, ktre rodzina wolaaby zignorowa.
Wiemy, e poowa alkoholu wypijanego w Stanach Zjednoczonych jest
spoywana przez zaledwie 10% populacji. Wiemy take, e rnice indywidualne w czstoci i iloci spoywanego alkoholu oraz reakcje na
intensywne picie s zdeterminowane
przez wiele czynnikw. Co oznacza
posiadanie predyspozycji do alkoholizmu oraz ktre czynniki - genetyczne, biologiczne, socjokulturowe
i rodowiskowe - wpywaj na to, jak
ta tendencja si ujawni?
Badania dotyczce mzgu oraz
poszukiwania z zakresu nauk behawioralnych dostarczyy danych etiologicznych na temat alkoholizmu - informacji o jego przyczynach. Wiedza
ktre s genetycznie identyczne)

oraz dyzygotycznych, czyli dwujajowych (tych, ktre, tak jak zwyke rodzestwo, maj tylko poow wsplnych genw). Gdy u obydwu blinit
stawia si tak sam diagnoz alkoholik lub nie-alkoholik - mwimy o zgodnoci pod wzgldem
alkoholizmu. Jeeli jedno z blinit
jest alkoholikiem, a drugie nie. orzekamy o braku zgodnoci w tym
wzgldzie. Wikszo bada nad

alkoholizmem u blinit wykazaa, e
blinita monozygotyczne (MZ) s
bardziej do siebie podobne (czciej
obydwa blinita s lub obydwa nie
s alkoholikami) ni blinita dyzygoryczne (DZ) {Akohol and Health, 1990).
Naley jednak zaznaczy, e uzyskiwane wskaniki zgodnoci u blinit
MZ, chocia wysze ni u DZ,
znacznie rni si w poszczeglnych badaniach, od niskiego, wynoszcego 26% (Hrubec i Omenn,
1981), do wysokiego, wynoszcego
74%, (Kaij, 1960). Zmienno wskanikw zgodnoci (przy rzetelnym
pomiarze) sugeruje, e czynniki
rodowiskowe mog silnie wpywa
na to, czy osoba o okrelonych predyspozycjach genetycznych zostanie alkoholikiem.
Inny kierunek bada polega na
porwnywaniu dzieci wychowywanych przez alkoholikw - rodzicw
adopcyjnych i rodzicw biologicznych. Podczas gdy u dzieci wychowywanych przez adopcyjnych rodzicw, ktrzy s alkoholikami, ryzyko
zostania alkoholikiem pozostaje na
przecitnym poziomie, to u dzieci,
ktrych biologiczni rodzice s alkoholikami jest ono duo wysze.
Dzieje si tak nawet wtedy, gdy
dzieci s wychowywane od wczesnego dziecistwa poza domem rodzinnym w innym, korzystniejszym
rodowisku domowym (Cloninger,
1987). Tego rodzaju dane sugeruj
wystpowanie istotnego wpywu
predyspozycji genetycznych. Niemniej wiadomo take, e rodowis-
Co ciekawe, genetyczny wzorzec

alkoholizmu u kobiet jest odmienny
ni u mczyzn. Rnica zwizana
jest z dwoma odmiennymi typami
alkoholizmu. Typ 1 polega na niemonoci przerwania cigu picia,
jeli si go zacznie, natomiast moliwe s dugie okresy abstynencji.
Typ 2 to osoby, ktre stale poszukuj
alkoholu i nie potrafi powstrzyma
si nawet okresowo od picia. U mczyzn wystpuj oba typy alkoholizmu, u kobiet dominuje Typ 1, a mczyni, ktrzy s leczeni szpitalnie
z powodu cikiego alkoholizmu
reprezentuj w wikszoci Typ 2. Te
dwie podgrupy alkoholikw rni
si pod wzgldem neurofizjologicz-
nych i neurochemicznych reakcji na

rnego rodzaju bodce pochodzce
ze rodowiska. Nowe tendencje teoretyczne wi te reakcje zarwno
z predyspozycjami genetycznymi,
jak i ze zmiennymi osobowociowymi. Analiz typw osobowoci zwizanych z rnymi wzorcami uzalenienia od alkoholu przedstawimy
w jednym z dalszych rozdziaw.
Biopsychologowie prbuj znale biologiczne wskaniki, ktre
pomogyby im identyfikowa jednostki zagroone alkoholizmem. Chodzi
tu o dowolny mierzalny wskanik,
ktry rzetelnie pozwala przewidywa
badane zachowanie lub reakcj;
mog to by prekursory lub korelaty
danego zdarzenia, ale niekoniecznie
jego przyczyny. W miar prowadzenia poszukiwa takich wskanikw
badacze dowiaduj si take, jak
czynniki rodowiskowe mog wpywa na stopie, w jakim podobiestwo genetyczne determinuje nawyki
picia. W obszernym badaniu australijskim z udziaem prawie 2000 par
bliniaczek, okazao si, e zamne
bliniaczki miay mniej podobne do
siebie wzorce picia ni niezamne
umoliwiajc im dokonywanie racjonalnych wyborw

midzy dobrem i zem. Twierdzi, e poniewa zwierzta
nie posiadaj duszy, nie mog by wiadome swojego
dziaania; ich zachowanie jest cakowicie mechaniczne
i kieruj nimi wycznie prymitywne potrzeby.
Pogld Descartes'a na temat duszy pozwoli mu na
zachowanie dobrych stosunkw /. kocioem, obecnie
jednak wiemy, e nie mia on racji: porednikiem naszych
dziaa jest mzg. Niemniej fakt, e Uescartes myli si
co do duszy, nie oznacza, e rwnie inne jego twierdzenia byy bdne. W rzeczywistoci te inne jego twierdzenia - e ciao ludzkie moe stanowi przedmiot
bada naukowych, e zachowanie jest reakcj na stymulacj rodowiskow oraz e mzg jest w jaki sposb
zaangaowany w t reakcj - doprowadziy pniejszych
badaczy do poszukiwa nad zwizkami pomidzy
mzgiem i zachowaniem.
(Heath i in., 1989). Powysze stwierdzenie sugeruje, e jaka zmienna

zwizana z dowiadczeniem maestwa zmniejsza wpyw czynnikw
genetycznych na picie, Mona take
postawi hipotez, e niezamne
bliniaczki uzyskiway sabsze wsparcie spoeczne ni zamne, a wiemy
przecie, e izolacja spoeczna jest
powizana przyczynowo z licznymi
postaciami patologii zachowania,
w tym z alkoholizmem.
Czy profesor przejmie rodzinn
spucizn problemw alkoholowych? W chwili obecnej nauka nie
potrafi odpowiedzie na to pytanie
z duym stopniem pewnoci. Jednak liczni badacze d do
odkrycia, na ile czynniki genetyczne
i rodowiskowe przyczyniaj si do
tego rozpowszechnionego, samodestrukcyjnego zachowania. Moliwo identyfikowania ludzi, ktrych
geny predysponuj do alkoholizmu,
pozwoli na dowiedzenie si wicej
o tym, jak wzajemne oddziaywania
biologii i rodowiska przyczyniaj
si do powstawania uzalenienia od
alkoholu.
Descartes zdecydowanie wyprzedza swoje czasy;

przez kolejne 140 lat nie dokonano dalszych odkry
dotyczcych mzgu i ukadu nerwowego. Dopiero
w 1811 roku badacze wykryli, e istniej dwa podstawowe rodzaje nerww: czuciowe i ruchowe. Prawie 40 lat
pniej, w roku 1838. Johannes Miiller sformuowa
swoj doktryn specyficznyih energii nerwowych, ktra
gosia, e dowiadczenie sensoryczne (na przykad
widzenia lub syszenia) jest zdeterminowane nie przez
wejciowy bodziec, ale przez specyficzn cz ukadu
nerwowego pobudzon przez te dane wejciowe.
W roku 1861 Paul Broca odkry, e uszkodzenia po lewej
stronie mzgu upoledzaj zdolnoci jzykowe, co
stanowio pierwsz sugesti dotyczc zwizku
pomidzy struktur i funkcjonowaniem mzgu. Pojcie
odruchu, wprowadzone przez Descartes'a, uzyskao
solidne wsparcie naukowe dopiero w 1906 roku. gdy Sir
Phineas Gage: Maska wykonana za ycia i czaszka.
Charles Sherrington odkry, e odruchy skadaj si

z bezporednich powiza pomidzy czuciowymi
i ruchowymi wknami nerwowymi na poziomie rdzenia
krgowego. Sherrington rozwin rwnie pogld, e
w ukadzie nerwowym wystpuj zarwno procesy pobudzenia (podwyszajce aktywno neuronaln), jak i hamowania (obniajce aktywno neuronaln). Ale a do
XX wieku naukowcy nic nie wiedzieli o podstawowej jednostce ukadu nerwowego - neuronie. W 1933 roku Santiago Ramn y Cajal postawi tez, e ukad nerwowy
skada si z neuronw; 20 lat pniej, z pomoc
mikroskopu elektronowego, inni badacze udowodnili, e
mia racj. Od tej chwili nasze rozumienie mzgu i ukadu nerwowego zaczo byskawicznie rosn. W 1948
roku kanadyjski psycholog Donald Hebb sformuowa
pogld, e mzg nie jest po prostu mas tkanki, ale
wysoce zintegrowanym zbiorem struktur, czy zbiorw
komrek", ktre peni specyficzne funkcje.
Obecnie nauka o ukadzie nerwowym jest jedn
z najszybciej rozwijajcych si dziedzin wiedzy. Odstpy
czasu pomidzy wanymi odkryciami mierzy si teraz
w tygodniach, niekiedy nawet dniach. Co umoliwia tak
szybki postp? Najoglniej mwic, tym czynnikiem jest
ewolucja kulturowa. Wiedza i mdro nabyte przez setki
lat rozwoju nauki, w powizaniu z postpem w technologii badawczej, day wspczesnym badaczom ukadu
nerwowego odpowiednie zasoby intelektualne oraz
niemal czarodziejskie moliwoci technologiczne, niezbdne dla podpatrywania mzgu.
miczne lub elektryczne wywoywanie Iezji w specyficznych strukturach mzgu, elektryczne stymulowanie
i rejestrowanie aktywnoci mzgu oraz wykorzystywanie
kierowanych komputerowo urzdze skanujcych do
fotografowania" mzgu. Kada z tych technik spenia
dwie funkcje. Po pierwsze, umoliwia zdobycie wiedzy
na temat struktur, organizacji i biochemicznych podstaw
normalnych funkcji mzgu. Po drugie, pozwala na diagnozowanie chorb i dysfunkcji mzgu oraz dokonywanie
klinicznej oceny skutkw terapeutycznych specyficznych
sposobw leczenia.
laboratoryjne w tym zakresie polegay na sekcji zwok

mczyzny o imieniu pochodzcym od jedynego sowa,
ktre by w stanie wypowiedzie: Tan". Broca odkry, e
lewa przednia cz mzgu Tana bya powanie uszkodzona. To odkrycie skonio go do dalszych bada nad
mzgami innych osb, ktre przejawiay zaburzenia
jzykowe. U wszystkich Broca stwierdzi podobne
uszkodzenia w tej samej okolicy mzgu. Na tej podstawie sformuowa wniosek, e zdolno posugiwania si
jzykiem zaley od funkcjonowania struktur w specyficznym obszarze mzgu.
Uszkodzenia mzgu
We wrzeniu 1848 roku, Phineas Gage, 25 letni robotnik kolejowy z Vermont, ubija adunek czarnego prochu
w dziurze wykutej w skale, aby j wysadzi. Niespodziewanie proch wybuch i wyrzuci w powietrze stalowy ubijak, o dugoci 90 cm i wadze ok. 6 kg, ktry uderzy
Gage'a prosto w gow. Gage, chocia ciko ranny, nie
straci przytomnoci i zosta zawieziony do swojego
hotelu, gdzie sam wszed po schodach. Lekarz, ktry
przyszed do niego, zanotowa, e dziura w czaszce
Gage'a miaa szeroko ok. 7,5 cm, a wok niej wida
byo strzpy mzgu. Opatrzy ran. Dwa dni pniej
Gage zacz majaczy i przez dwa tygodnie by bliski
mierci, ale w kocu wyzdrowia. Wydaje si to niewiarygodne, ale Gage y jeszcze 12 lat.
Lezje
Uszkodzenia fizyczne Gage'a byy stosunkowo niewielkie: straci wzrok w lewym oku i lewa strona twarzy
bya czciowo sparaliowana, ale postawa wyprostna,
ruchy i mowa pozostay nienaruszone. Niemniej, psychologicznie, by on innym czowiekiem, czego wyranie
dowodz notatki lekarza:
Jego stan fizyczny jest dobry i jestem skonny orzec,
e wyzdrowia. Nie boli go gowa, ale mwi, e ma
w niej dziwne uczucie, ktrego nie jest w stanie
opisa... Jego pracodawcy, ktrzy przed wypadkiem
uwaali go za niezwykle sprawnego i zdolnego kierownika robt, uznali, e zmiana w jego psychice jest
tak znaczna, i nie mog zatrudni go ponownie na
tym samym stanowisku. Jest niespokojny, lekcewacy, bywa grubiaski (czego przedtem nie mia
zwyczaju czyni)... Przed urazem.... by czowiekiem
zrwnowaonym, a ci, ktrzy go znali, uwaali go za
obrotnego i bystrego przedsibiorc, bardzo energicznego i wytrwaego w realizowaniu wszystkich planw. Pod tym wzgldem jego psychika ulega cakowitej zmianie, tak zdecydowanej, e jego przyjaciele
i znajomi powiedzieli to ju nie jest Gage" (Harlow,
Podpatrywanie mzgu
Naukowcy dysponuj czterema sposobami sigania
w gb mzgu, aby odkry jego tajemnice: prowadzenie
bada nad pacjentami z uszkodzeniami mzgu, che-
1868, s. 327-347).
Mniej wicej w tym samym czasie Paul Broca, francuski neurochirurg, prowadzi badania nad rol mzgu
w posugiwaniu si jzykiem. Pierwsze jego badania
W miar jak rozchodziy si wiadomoci o historii

Gage'a i o badaniach laboratoryjnych Broki, coraz wicej
naukowcw zaczo zastanawia si nad tym, jakie funkcje peni mzg w codziennym yciu ludzi. Niektrzy
spord nich nie poprzestali na badaniu skutkw uszkodze mzgu powstaych po urazach. Celowo i umiejtnie dokonywali Iezji (uszkadzali fragmenty) mzgw
zdrowych zwierzt (na og szczurw i innych maych
zwierzt), a nastpnie systematycznie rejestrowali ich
skutki.
Problem w badaniach nad uszkodzeniami powstaymi
w wyniku urazw polega oczywicie na tym, e badacz
nie ma kontroli nad lokalizacj i rozmiarem uszkodzenia,
czy nad innymi wspwystpujcymi komplikacjami
(infekcja, utrata krwi, trauma). Skoro nauka miaa doprowadzi do dobrze udokumentowanego zrozumienia
mzgu i jego zwizkw z funkcjonowaniem behawioralnym i poznawczym, koledzy Broki potrzebowali lepszej
metody. Zamiast czeka na pojawienie si w szpitalnych
laboratoriach pacjentw z uszkodzeniami mzgu, postawili sobie pytanie: A moe celowo dokona starannie
zlokalizowanych Iezji w mzgach obiektw eksperymentalnych?". Chocia obecnie potrafimy waciwie oceni
etyczne implikacje tego pytania, pierwsi badacze ukadu
nerwowego byli przekonani, e jest to dobra strategia
postpowania.
Lezje (lesions) polegaj na niszczeniu komrek nerwowych w specyficznych obszarach mzgu. Badacze
wykonuj trzy rodzaje Iezji: chirurgicznie usuwaj specyficzne obszary mzgu, przecinaj poczenia neuronalne
prowadzce do tych obszarw lub niszcz te obszary
poprzez zastosowanie bardzo wysokiej czy bardzo niskiej temperatury, prdu elektrycznego lub za pomoc
chirurgii laserowej. Nasze rozumienie mzgu ulego
radykalnej zmianie dziki licznym porwnaniom i koordynacji wynikw bada nad lezjami u zwierzt z danymi
klinicznymi dotyczcymi skutkw uszkodze mzgu
w zachowaniu ludzi. Wiedz na temat funkcji mzgu
uzyskan w badaniach laboratoryjnych rozszerzyy take
obserwacje nastpstw Iezji wykonywanych w celach
terapeutycznych. Na przykad czsto wykonywana lezja
u pacjentw chorych na padaczk polega na przeciciu
Wilder Penfield
(1891-1976)
wkien nerwowych czcych pkule mzgowe. Tego

rodzaju postpowanie zmniejsza cierpienia pacjentw,
a ponadto dostarcza wiele informacji na temat roli mzgu w codziennych wiadomych doznaniach. Powrcimy
do tej kwestii pod koniec rozdziau.
Elektryczna stymulacja i rejestracja
Neurochirurg kanadyjski, Wilder Penfield, zanim

przeprowadzi operacj mzgu pacjenta cierpicego na
napady padaczkowe, sporzdzi map kory mzgowej,
by mc zlokalizowa rdo napadw i pozostawi nieuszkodzone inne obszary o zasadniczym znaczeniu dla
funkcjonowania pacjenta. Jako narzdzia do sporzdzania mapy uy elektrody (electrode), cienkiego drutu,
przez ktry przepuszczany jest prd elektryczny o niewielkim, cile regulowanym nateniu. Gdy Penfield
dotyka jednego fragmentu kory po drugim, przytomny
pacjent (bdcy tylko pod wpywem miejscowego znieczulenia, gdy nie ma receptorw blu w samym mzgu)
reagowa w rny sposb. Przy stymulowaniu niektrych
miejsc Penfield obserwowa reakcje ruchowe, zaciskanie
doni i podnoszenie rki; gdy dotyka innych, by wiadkiem reakcji dowiadczeniowych" - pacjent przypomina sobie z du dokadnoci przesze zdarzenia lub
doznawa nagych uczu (takich jak strach, samotno
lub rado) z poczuciem, e je zna (deja vu). Penfield niejako naciska elektroniczny przycisk pamici wywoujc
wspomnienia, ktre przez lata spoczyway ukryte gboko w mzgu pacjenta (Penfield i Baldwin, 1952). Eksperymenty Penfielda oraz liczne pniejsze badania pozwoliy na sporzdzenie dokadnych map powierzchni
mzgu.
W poowie lat 50. Walter Hess zapocztkowa wykorzystywanie stymulacji elektrycznej do badania struktur
pooonych gbiej w mzgu. Na przykad umieszcza
elektrod gboko w okrelonych czciach mzgu swobodnie poruszajcego si kota. Naciskajc przycisk mg
przesa saby prd elektryczny do mzgu w miejscu, gdzie
znajdowao si zakoczenie elektrody. Hess starannie
zarejestrowa behawioralne konsekwencje stymulowania
4500 miejsc w mzgu u prawie 500 kotw. Elektryczne
stymulowanie pewnych obszarw mzgu prowadzio do

tego, e normalnie spokojny kot, zaczyna jey si
z wciekoci i rzuca si na pobliski przedmiot- ktrym,
w pocztkowym okresie bada, by czasami sam zaskoczony tym eksperymentator! Nacinicie przycisku
wywoywao sen, pobudzenie seksualne, niepokj czy
przeraenie; stany te koczyy si rwnie nagle, jak si
pojawiay.
Inni badacze odkryli odmienne zastosowanie nowej
technologii uyciem elektrod. Zamiast stymulowa
elektrycznie mzg ograniczali si do rejestrowania aktywnoci elektrycznej mzgu, pojawiajcej si w odpowiedzi na stymulacj z zewntrz.
Aktywno elektryczna mzgu moe by monitorowana na dwa sposoby. Po pierwsze, mona wprowadzi
bardzo czue mikroelektrody do mzgu i dziki temu
rejestrowa aktywno elektryczn pojedynczych komrek mzgowych. Na og do tego rodzaju bada wykorzystuje si bezkrgowce, takie jak limak morski
Aplysia, gdy maj one stosunkowo nieliczne, a przy tym
na tyle due neurony, e badacz moe je atwo zidentyfikowa i zarejestrowa aktywno elektryczn jednej
wybranej komrki nerwowej. Naley sdzi, e w przyszoci tego rodzaju rejestracja posuy take do poznania podstawowych mechanizmw przetwarzania informacji przez ludzki mzg. Po drugie, mona umieszcza
pewn liczb elektrod na powierzchni gowy, co pozwala
na rejestrowanie wikszych, zintegrowanych wzorcw
aktywnoci elektrycznej. Elektrody przekazuj sygnay
Skaner tomografii komputerowej (CT) pozwala badaczom ukadu

nerwowego oraz neurochirurgom tworzy wzmocnione komputerowo
obrazy mzgu, aby lepiej pozna struktury mzgowe i ich zwizek
z zachowaniem.
zwizane z aktywnoci elektryczn mzgu do urzdzenia zwanego elektroencefalografem. Urzdzenie to przetwarza za te dane w elektroencefalogram (electroencephalogram - EEG), czyli wzmocniony obraz aktywnoci
mzgu. EEG jest uywane do badania mzgu w stanach
pobudzenia i okazao si szczeglnie uyteczne w analizach procesw snu i marze sennych. W jednym z niedawno przeprowadzonych eksperymentw przebieg
procesw mylowych by rejestrowany przez 124 czujniki EEG umieszczone na skrze gowy kadego z badanych. Na uamek sekundy przed reakcj behawioraln
mzgi badanych wykazyway aktywno w tych obszarach, ktre byy pniej aktywne w trakcie wykonywania
zadania. Sugeruje to, e podjcie dziaania poprzedza
umysowa prba wykonania czynnoci (Givens, 1989;
Barinaga, 1990).
Dziki zebraniu duej iloci danych na temat aktywnoci elektrycznej mzgu u osb w wieku od 6 do 90 lat,
zdrowych oraz cierpicych na rne zaburzenia mzgowe i psychiczne, badacze s obecnie w stanie rzetelnie
diagnozowa dysfunkcje mzgu. Dysponujc 60-minutowym zapisem EEG, mona postawi wspomagan komputerowo diagnoz oraz dokona dokadnej klasyfikacji
rnych zaburze. Czynno t okrela si mianem neurometrii (John i in., 1988).
Skanowanie mzgu
Najbardziej obiecujcymi innowacjami technicznymi
sucymi do badania mzgu s urzdzenia, ktre pierwotnie miay pomaga neurochirurgom w wykrywaniu
takich nieprawidowoci w mzgu, jak guzy czy uszkodzenia wywoane przez udar lub choroby. Urzdzenia te,
skanery mzgu, wytwarzaj obrazy rnych obszarw
ywego mzgu. Badania wykorzystujce skanery mzgu
nie wymagaj interwencji chirurgicznej czy innych technik inwazyjnych, mogcych uszkodzi tkank mzgow.
Obecnie stosuje si trzy rodzaje urzdze do skanowania mzgu.
Najczciej wykorzystywany jest tomograf komputerowy, znany jako skaner CT (computezed tomography
scanner). Skaner CT przesya promienie rentgenowskie
przez gow pod rnymi ktami. Komputer oblicza
ilo promieniowania, ktra przesza przez mzg pod
rnymi ktami i integruje t informacj w obraz, ktry
mona obejrze na monitorze. Patrzc na obraz
badajcy moe zlokalizowa nieprawidowoci w tkance
mzgowej, a w konsekwencji powiza struktury mzgowe z objawami psychologicznymi, ujawnianymi przez
jednostk.
Potniejszym skanerem jest skaner emisji pozytronowej, inaczej skaner PET (positron emission tomography
scanner). W badaniach z uyciem skanera PET badanym
podaje si rnego rodzaju substancje radioaktywne (ale
bezpieczne dla zdrowia), ktre docieraj do mzgu,
gdzie s wychwytywane przez aktywne komrki mzgowe.
Obrazy uzyskane dziki PET pokazuj,

e rne zadania stymuluj aktywno
neuronaln w odrbnych obszarach
mzgu.
Obrazowanie za pomoc rezonansu magnetycznego (MRI) daje

wzmocniony za pomoc kolorw profil normalnego mzgu. MRI
wykorzystuje kombinac fal radiowych i silne pole magnetyczne
dla ogldania tkanki mikkiej. Ta technika, w porwnaniu z innymi
technikami obrazowania, dostarcza obrazu najbliszego
rzeczywistoci. Zamieszczone powyej obrazy uzyskane
za pomoc skanera PET pokazuj, e rne zadania pobudzaj
aktywno neuronaln w odmiennych czciach mzgu.
Urzdzenia rejestrujce, znajdujce si na zewntrz czaszki, wykrywaj promieniowanie emitowane przez

komrki, ktre s aktywne w trakcie wykonywania rnych czynnoci poznawczych lub behawioralnych. Ta
informacja jest nastpnie przekazywana do komputera,
ktry konstruuje dynamiczny portret mzgu i wywietla
go na monitorze ukazujc, gdzie w danym momencie
pojawiaj si rne rodzaje aktywnoci neuronalnej.
Inn now technik, ktra pozwala uczonym i neurochirurgom bada ywy mzg jest obrazowanie za
pomoc rezonansu magnetycznego, inaczej MRI (magnetic
resonanse imaging). W technice MRI wykorzystuje si
pole magnetyczne i fale radiowe do generowania impulsw energii wewntrz mzgu. Gdy podaje si impulsy
0 rnej czstotliwoci, niektre atomy ustawiaj si
wzdu linii pola magnetycznego. Gdy impuls magnetyczny zostaje wyczony, atomy wibruj (rezonuj)
wracajc do pierwotnych pozycji. Wibracje s rejestrowane przez specjalne odbiorniki radiowe, ktre przekazuj informacj o nich do komputera. Komputer
z kolei generuje mapy lokalizacji rnych atomw
w poszczeglnych obszarach mzgu. Mapy pozwalaj
badaczom stwierdzi, ktre komrki pracuj normalnie,
a ktre nie. Ponadto mona wykorzystywa mapy do
badania rnych rodzajw aktywnoci pojawiajcych si
w okrelonych obszarach mzgu lub rdzenia krgowego
w odpowiedzi na rnego typu stymulacj fizyczn
1 psychologiczn.
Obrazowanie mzgu jest wielce obiecujcym narzdziem poznawania struktury oraz fizjologicznej, chemicznej i funkcjonalnej organizacji normalnego mzgu. Dziki
bezporedniemu obrazowaniu struktur mzgu i procesw
biochemicznych lecych u podoa zaburze psychicznych moemy nauczy si ocenia i lepiej projektowa lekarstwa stosowane w terapii tych zaburze
(Andreason, 1988). Mino trzysta lat od chwili, gdy
Descartes siedzc w swojej owietlonej wiec pracowni
sformuowa hipotezy na temat funkcjonowania mzgu;
mino ponad sto lat od momentu, gdy Broca odkry
w trakcie do prymitywnej sekcji Tana, e pewne obszary
mzgowe s, by moe, powizane z okrelonymi funkcjami. Od tego czasu ewolucja kulturowa dostarczya
uczonym, prowadzcym badania ukadu nerwowego,
technik niezbdnych dla odkrycia najwaniejszych tajemnic mzgu. W dalszej czci rozdziau zostan opisane
niektre z tych tajemnic i omwione ich zwizki z naszym
zachowaniem, myleniem,' krtko mwic, z psychologi.
Struktury mzgowe i ich funkcj
Rozwj podstawowych obwodw neuronalnych w mzgu

u czonkw dowolnego gatunku przebiega wedug
Rysunek 3.3
cisego kodu genetycznego. Sposb, w jaki mzg powstaje i dzieli si na czci, jest podobny u wielu gatunkw, ale im wyej na drabinie ewolucyjnej znajduje si
dany gatunek, tym mzg staje si wikszy, bardziej
zoony i zdolny do wykonywania bardziej skomplikowanych funkcji. W ludzkim mzgu, instrukcje genetyczne
prowadz do powstania niezwykle precyzyjnego i skutecznego systemu komunikowania i przetwarzania, ktry nie
ma rwnego sobie wrd pozostaych gatunkw.
Dostrojenie mzgu nie jest moliwe bez stymulacji
pochodzcej ze rodowiska. Bez niej wiele struktur mzgu
nie mogoby rozwin si we waciwy sposb. Wykazano, e bogate dowiadczenia we wczesnym okresie
ycia prowadz do zmian fizycznych w ludzkim mzgu
i sprawiaj, e w wieku dorosym czowiek lepiej uczy si
(Rosenzweig, 1984).
Ludzki mzg ma trzy wzajemnie powizane warstwy,
odpowiadajce trzem rnym okresom w historii ewolucji (MacLean, 1977). W najgbszych zakamarkach mzgu,
w obszarze zwanym pniem mzgu, znajduj si struktury
odpowiedzialne przede wszystkim za procesy autonomiczne, jak akcja serca, oddychanie, poykanie i trawienie. Pie mzgu jest otoczony przez ukad limbiczny, ktry
odgrywa zasadnicz rol w regulacji zachowa emocjo-
Rysunek 3.4
Struktury pnia mzgu
Struktury pnia mzgu s przede wszystkim

zaangaowane w podstawowe procesy
yciowe: oddychanie, puls, wzbudzenie,
ruch, rwnowaga oraz elementarne
przetwarzanie informacji sensorycznych.
Pie mzgu, uktad limbiczny i kora mzgowa
Z ewolucyjnego punktu widzenia pie mzgu jest najstarsz czci mzgu; ukad limbiczny pojawi si jako nastpny, kora mzgowa
stanowi najnowsze osignicie w ewolucji mzgu.
nalnych i seksualnych oraz jedzenia, picia i agresji. Wok

tych dwch prymitywnych" mzgw znajduje si szczytowe osignicie ludzkiej ewolucji - kora mzgowa.
Wszechwiat ludzkiego umysu mieci si wanie w tym
obszarze, tu pod czaszk. Bez kory mzgowej, nie
rnilibymy si od najniszego gatunku zwierzt. Dziki
niej moemy planowa nowe wyzwania ograniczeniom
narzuconym ludzkiej naturze przez dziedziczno. Kora
mzgowa integruje informacje sensoryczne, koordynuje
nasze ruchy i umoliwia mylenie abstrakcyjne oraz
rozumowanie (zob. rys. 3.3).
Struktury mzgowe wykonuj specyficzne czynnoci,
ktre mona podzieli na pi kategorii: (a) regulacja wewntrzna, (b) reprodukcja, (c) czucie, (d) ruch i (e) adaptacja do zmieniajcych si warunkw rodowiskowych.
Dwa pierwsze to sposoby kontrolowania przez mzg
procesw cielesnych, ktre utrzymuj nas przy yciu,
w dobrym stanie oraz zapewniaj zdolno do reprodukcji i karmienia potomstwa. Trzeci rodzaj czynnoci
umoliwia mzgowi wchodzenie w kontakt ze wiatem
zewntrznym poprzez przetwarzanie informacji pochodzcych z receptorw rozmieszczonych w caym ciele.
Mzg monitoruje take wraenia wewntrzne, ktre
dostarczaj informacji o rwnowadze, cieniu, ruchach
koczyn i orientacji. Niektrzy uczeni uwaaj, e
czwarta kategoria czynnoci, ruch, stanowi gwn
funkcj mzgu. Mzg musi wprawia minie w ruch tak,

by organizm mg dokonywa zmian w swoim rodowisku
prowadzcych do podanych efektw. Podstawow
funkcj mzgu jako mechanizmu kierujcego aktywnoci ruchow jest przeksztacanie wzorcw sensorycznych we wzorce koordynacji motorycznej" (Sperry, 1952,
s. 297). Ostatnia funkcja - adaptacja do rodowiska wie si ze zdolnoci mzgu do zmieniania samego
siebie, w miar uczenia si, gromadzenia dowiadcze
i kierowania nowym dziaaniem na podstawie informacji
zwrotnych dotyczcych konsekwencji poprzednich dziaa. Przyjrzyjmy si dokadniej trzem gwnym obszarom
mzgu, ktre reguluj tak liczne rodzaje czynnoci.
Rozpoczniemy od pnia mzgu.
Pie mzgu
Pie mzgu (central core) znajdujemy u wszystkich
gatunkw krgowcw. Zawiera on pi struktur, ktre
wsplnie reguluj wewntrzny stan organizmu (zob. rys.
3.4). Rdze przeduony (medulla), zlokalizowany na
szczycie rdzenia krgowego, stanowi orodek odpowiedzialny za oddychanie, chodzenie, sen i akcj serca.
Poniewa procesy te maj zasadnicze znaczenie dla ycia,
uszkodzenia rdzenia przeduonego mog mie tragiczne
konsekwencje. Wkna nerwowe dochodzce z ciaa
i wychodzce z mzgu krzyuj si w rdzeniu przedu-
Rysunek 3.5
teraniejszym: kadej rzeczy uczonej dzisiaj, musiaby

si uczy ponownie jutro. Dowody na rzecz roli hipokampa w procesach pamici pochodz gwnie z danych
klinicznych*, midzy innymi z bada nad H. M., ktry by
jedn z najbardziej znanych osb badanych w psychologii.
Ukad limbiczny
Struktury ukadu limbicznego,

ktry wystpuje tylko u ssakw,
s zaangaowane w zachowanie
motywowane, stany emocjonalne
i procesy pamiciowe.
H. M. poddany zosta w wieku 27 lat interwencji

chirurgicznej, ktrej celem byo zredukowanie czstoci i rozlegoci napadw padaczkowych. W trakcie
operacji usunito przez przypadek cz hipokampa.
Na skutek tego H. M. by w stanie wycznie odtwarza
wydarzenia z dalekiej przeszoci; znika natomiast
zdolno wprowadzania do pamici dugotrwaej
nowych informacji. Dugi czas po operacji by przekonany, e jest rok 1953, czyli rok, w ktrym przeprowadzono operacj. Podobne uszkodzenia hipokampa
u zwierzt, na przykad u rezusw, nie wywouj,
z nieznanych powodw, podobnych zaburze pamici
(Salomon i in., 1987)**.
onym, co oznacza, e lewa strona ciaa jest poczona

z praw stron mzgu, a prawa strona ciaa z lew stron
mzgu. Bezporednio nad rdzeniem przeduonym znajduje si most (pons), ktry uczestniczy w marzeniach sennych oraz budzeniu si ze snu. Twr siatkowaty (reticular
formation) jest gst sieci komrek nerwowych umieszczon pomidzy rdzeniem przeduonym i mostem. Peni
funkcj stranika mzgu. Pobudza kor mzgow, aby
zwracaa uwag na now stymulacj i utrzymuje mzg
w stanie czujnoci nawet w czasie snu. Rozlege uszkodzenia tego obszaru czsto prowadz do piczki (coma).
Twr siatkowaty ma dugie szlaki wkien nerwowych
biegnce do wzgrza (thalamus), stacji przekanikowej,
ktra kieruje napywajce informacje sensoryczne do
odpowiednich obszarw kory mzgowej, gdzie s przetwarzane. Na przykad wzgrze przekazuje informacje od
oczu do kory wzrokowej, fragmentu kory zlokalizowanego w samym tyle gowy. Mdek (cerebellum),
poczony z trzonem mzgu u podstaw czaszki, koordynuje ruchy ciaa, kontroluje postaw i utrzymywanie
rwnowagi. Uszkodzenia mdku powoduj przerwanie
pynnego przebiegu ruchw sprawiajc, e wydaj si
one nieskoordynowane i szarpane*.
* Przedstawiony przez autora podzia mzgu nie w peni
odpowiada podziaom stosowanym w neuroanatomii i neurofizjologii. Do pnia mzgu, wedug kryterium fizjologiczno-klinicznego, zalicza si: midzymzgowie, rdmzgowie, most
i rdze przeduony (te dwa ostatnie to tyomzgowie), czyli
wszystkie czci mzgowia poza kresomzgowiem (pkule mzgowe i jdra podstawy) oraz mdkiem. Rwnie kryterium
Ukad limbiczny
Pie mzgu znajdujemy u wszystkich krgowcw,
ale tylko ssaki posiadaj ukad limbiczny, ktry pojawi
si pniej w ewolucji. Ukad limbiczny (limbie system)**
poredniczy w zachowaniach motywowanych, stanach
emocjonalnych i procesach pamiciowych. Ponadto reguluje temperatur ciaa, cinienie krwi i poziom cukru we
krwi oraz wykonuje inne czynnoci regulacyjne. Zawiera
trzy struktury: hipokamp, ciaa migdaowate i podwzgrze
(zob rys. 3.5).
Hipokamp (hippocampus), ktry jest najwiksz
spord struktur ukadu limbicznego, odgrywa wan
rol w pamici - zwaszcza w dugotrwaym przechowywaniu informacji (Galiuscio, 1990). Uszkodzenia hipokampa nie powoduj zaburze w uczeniu si nowych
informacji, ale zakcaj umiejtno zapamitywania
ich. Gdyby wic kto uleg wypadkowi, w wyniku ktrego
zostaby uszkodzony jego hipokamp, to nadal byby
zdolny do uczenia si nowych zada, ale nie pamitaby,
e si ich uczy! Inaczej mwic yby cigle w czasie
anatomiczno-ontogenetyczne daje odmienny podzia. Zgodnie
z nim wyrnia si pcherzyki pierwotne: przodomzgowie,
rdmzgowie i tyomzgowie, oraz pcherzyki wtrne - kresomzgowie i midzymzgowie powstae z pierwszego pcherzyka pierwotnego oraz most i rdze przeduony - z trzeciego.
Zatem wedug tego kryterium podziau w skad mzgowia
wchodzi ostatecznie pi pcherzykw wtrnych i mdek
(por. B. Sadowski i J. A. Chmurzyski. Biologiczne mechanizmy
zachowania, Warszawa 1989, PWN) (przyp. tum.).
** Inaczej ukad rbkowy, brzeny (przyp. tum.).
Ciaa migdaowate (amygdala) s najbardziej znane ze

swej roli w regulacji agresji, chocia uczestnicz rwnie
w procesach odywiania si i picia oraz zachowaniach
seksualnych. Badania z udziaem rnych gatunkw,
w tym ludzi, wykazay, e usunicie cia migdaowatych
ma uspakajajcy wpyw na skdind zoliwe osobniki.
W niektrych przypadkach zwierzta po amygdalektomii
(chirurgicznym usuniciu cia migdaowatych) ujawniay
dziwaczne zachowania seksualne prbujc kopulowa
z kadym dostpnym partnerem. Na przykad w jednym
z wczeniejszych eksperymentw zaobserwowano, e
kot prbowa kopulowa z psem, kurczakiem i map
(Schreineri Kling, 1953).
Podwzgrze (hypothalamus) stanowi jedn z najmniejszych struktur mzgowych, jednak odgrywa zasadnicz rol w wielu naszych podstawowych czynnociach
yciowych. Skada si z kilku jder, maych wizek neuronw, ktre reguluj procesy fizjologiczne zaangaowane
w zachowania motywowane (w tym jedzenie, picie, regulacj temperatury i pobudzenie seksualne). Podwzgrze
reguluje take czynnoci ukadu dokrewnego, ktry
wydziela hormony. Jego rola polega gwnie na utrzymy-
* Najliczniejsze dowody na rzecz roli hipokampa w procesach

trwaego zapamitywania (przenoszenia informacji do pamici
dugotrwaej - LTM) pochodz z bada nad pacjentami z zespoem
amnestycznym Korsakowa (por. J. A. Anderson, Uczenie si i pami.
Integracja zagadnie, Warszawa 1998, WSiP) (przyp. tum.).
** Notuje si natomiast inne zaburzenia procesw uczenia
si i pamici w przypadku Iezji hipokampa. Na przykad u szczurw upoledzeniu ulega uczenie si przestrzenne i asocjacyjne
(Anderson, op. cit), a koty z uszkodzonym hipokampem nie s
zdolne do wykonywania reakcji odroczonych (Sadowski i Chmurzyski, op.cit.) (przyp. tum.).
waniu wewntrznej rwnowagi organizmu. Gdy rezerwy

energii organizmu s niewielkie, to podwzgrze stymuluje organizm do poszukiwania pokarmu i jedzenia. Gdy
spada temperatura ciaa, to podwzgrze wywouje skurcz
naczy krwiononych lub mimowolne ruchy, ktre nazywamy potocznie dreszczami. Ta funkcja termostatyczna
jest form homeostazy (homeostasis), utrzymywania
rwnowagi wewntrznej.
Kora mzgowa
Kiedy kto mwi ty to masz mzg", to ma z reguy
na myli kor mzgow. U ludzi kora mzgowa (cerebral
cortex) jest zdecydowanie wiksza ni reszta mzgu
i obejmuje dwie trzecie caej jego masy. Jej rola polega
na regulowaniu wyszych funkcji poznawczych i emocjonalnych mzgu. Podzielona jest na dwie prawie symetryczne poowy, pkule mzgowe (cerebral hemispheres),
z ktrych kada poredniczy w innych funkcjach poznawczych i emocjonalnych. Lewa pkula jest zaangaowana w spontaniczne posugiwanie si jzykiem (tak
pisanym, jak mwionym), integracj zoonych ruchw,
pami sw i liczb oraz lk i pozytywne emocje. Prawa
pkula reguluje pami muzyki i wzorw geometrycznych, rozpoznawanie twarzy oraz odczuwanie negatywnych emocji. Pkule s poczone gst warstw wkien nerwowych, tworzcych ciao modzelowate (corpus
callosum); spoido wielkie. T drog przekazywane s
informacje pomidzy pkulami.
Uczeni sporzdzili map kadej z pkul wykorzystujc dwa wane elementy orientacyjne. Jedna gboka
bruzda, zwana bruzd rodkow, dzieli kad pkul
pionowo, a druga, bruzda boczna - poziomo (zob. rys. 3.6).
Te podziay, pionowy i poziomy, tworz w kadej pkuli
cztery obszary - paty mzgu. Kady z patw peni
specyficzne funkcje. Pat czoowy ifrontal lobe) zaangaowany jest w kontrol ruchow i czynnoci poznawcze,
takie jak planowanie, podejmowanie decyzji, stawianie
celw oraz wizanie teraniejszoci z przyszoci
poprzez zachowanie celowe. Zlokalizowany jest nad
bruzd boczn i z przodu bruzdy rodkowej. Uszkodzenia pata czoowego mog mie tragiczne skutki dla
ludzkiego dziaania i osobowoci - jak w przypadku
Phineasa Gage'a. Pat ciemieniowy (parietal lobe) jest zaangaowany w kontrol napywajcych informacji sensorycznych i mieci si bezporednio za bruzd rodkow,
ku szczytowi gowy. Pat potyliczny (occipital lobe), do
ktrego dochodz informacje wzrokowe, jest pooony
z tyu gowy. Pat skroniowy (temporal lobe), gdzie przetwarzane s informacje suchowe, mieci si pod bruzd
boczn, z boku kadej z pkul.
Powiedzenie, e okrelony pat samodzielnie kontroluje okrelon funkcj byoby mylce. Struktury mzgowe
wykonuj swoje zadania wsplnie, pracujc jako zintegrowana cao, na wzr orkiestry symfonicznej. Niezalenie od tego co robicie-zmywacie naczynia, rozwizuje-
Rysunek 3.6 Kora mzgowa

Kada z pkul kory mzgowej ma cztery paty. Ze specyficznymi czciami kadego z nich
s powizane rne funkcje czuciowe i ruchowe.
Informacje wzrokowe s przetwarzane z tyu mzgu

w korze wzrokowej (visual cortex), umieszczonej w patach potylicznych. Tu najwiksze obszary s powicone
danym pochodzcym z centralnej czci siatkwki, ktra
przekazuje najbardziej szczegowe informacje wzrokowe.
Nie caa kora mzgowa jest odpowiedzialna za przetwarzanie informacji sensorycznych i kierowanie dziaaniem mini. Wikszo jest zaangaowana w integrowanie
informacji. Uwaa si, e takie procesy jak planowanie
i podejmowanie decyzji zachodz we wszystkich obszarach kory nie nazwanych na rysunku 3.6, czyli w korze
asocjacyjnej {association cortex). U zwierzt na wyszych

szczeblach drabiny ewolucyjnej obszary asocjacyjne zajmuj wiksz cz kory ni u zwierzt na niszych
szczeblach. Ta rnica we wzgldnej wielkoci obszarw
asocjacyjnych odzwierciedla nie tylko fizjologiczn,
strukturaln rnic pomidzy zwierztami, ale i rnic
behawioraln. Na przykad ludzie, bdcy na szczycie
drabiny ewolucyjnej, wykazuj wiksz plastyczno
zachowania, poniewa w ich genotypie zakodowane jest
proporcjonalnie wicej kory przeznaczonej na obszary
asocjacyjne.
Rysunek 3.7 Kora ruchowa

Rne czci ciaa s mniej lub bardziej wraliwe na stymulacj rodowiskow oraz kontrol mzgow.
Wraliwo okrelonej czci ciaa jest zwizana z wielkoci odpowiedzialnej za ni powierzchni w korze
mzgowej. Na poniszym rysunku ciao zostao przedstawione tak, e rozmiar poszczeglnych czci ciaa
jest odniesiony do odpowiadajcej im powierzchni korowej. Im wiksza dana cz na rysunku, tym
wiksza jej wraliwo na stymulacj bodcow i tym wiksza kontrola mzgu nad jej ruchami.'
cie zadanie matematyczne czy rozmawiacie z przyjacimi

- wasze mzgi pracuj jako jedna cao, a pkule
wsppracuj ze sob. Niemniej naukowcy byli w stanie
zidentyfikowa specyficzne obszary czterech patw mzgowych, ktre s odpowiedzialne za takie specyficzne
funkcje, jak widzenie, syszenie, jzyk i pami.
Dziaania mini dowolnych, ktrych jest ponad 600
w naszym organizmie, s kontrolowane przez kor
ruchow (motor cortex), znajdujc si dokadnie przed
bruzd rodkow w patach czoowych. Minie w dolnych czciach ciaa, na przykad palcach ng, s kontrolowane przez neurony umieszczone w grnej czci
kory ruchowej. Minie w grnej czci ciaa, jak na
przykad w gardle, s kontrolowane przez neurony z niszych czci kory ruchowej. Jak wida na rysunku 3.7,
grne czci ciaa otrzymuj zdecydowanie bardziej
szczegowe instrukcje motoryczne ni dolne. Dwa
najwiksze obszary kory ruchowej s odpowiedzialne za
palce - zwaszcza kciuk - oraz minie zaangaowane
w czynno mwienia, co odzwierciedla znaczenie, jakie
w ludzkiej aktywnoci odgrywa manipulowanie przedmiotami, uywanie narzdzi, jedzenie i mwienie.
Naley pamita, e polecenia z jednej strony mzgu s

kierowane do mini po drugiej stronie ciaa. Zatem kora
ruchowa w prawej pkuli mzgu kontroluje minie
lewej nogi.
Kora czuciowo-somatyczna (somatosensory cortex)
jest zlokalizowana tu za bruzd rodkow w prawym
i lewym pacie ciemieniowym. Ta cz kory przetwarza
informacje dotyczce temperatury, dotyku, pozycji ciaa
i blu. Tak jak w korze ruchowej wysze czci kory czuciowej s powizane z niszymi czciami ciaa, a nisze
jej czci z wyej pooonymi czciami ciaa. Dua
cz kory czuciowej odpowiada za wargi, jzyk, kciuk
i palec wskazujcy, czyli czci ciaa, ktre dostarczaj
najwaniejszych danych sensorycznych (zob. rys. 3.7).
Analogicznie jak w przypadku kory ruchowej, prawa
strona kory czuciowo-somatycznej porozumiewa si
z lew stron ciaa, a lewa z praw.
Informacje suchowe s przetwarzane w korze suchowej (auditory cortex) ktra znajduje si w obu patach
skroniowych. Kora suchowa w kadej pkuli otrzymuje
informacje z obu uszu. Jedna cz kory suchowej jest
zaangaowana w produkcj mowy, a inna w jej rozumienie.
Rysunek 3.8
Jak wypowiadane jest napisane sowo
Impulsy nerwowe zawierajce informacj na lemat napisanogo

sowa wysyane s przez siatkwk, poprzez wzgrze, do kory
wzrokowe] Kora wzrokowa wysya impulsy nerwowe do obszaru
w tyle plta skroniowego, zawoiu ktowego, gdzie zakodowanie
wzrokowe sowa (ukad liter i ich ksztat itd ) |esl porwnywane
z zakodowaniem akustycznym (tym. jak ono brzmi)
Po zlokalizowaniu wacrwego zakodowana akustycznego, zosta|e
ono przesiane do obszarj kory suchowe] znanego |ako okolica
Wernickego Tu jest kodowane i interpretowane Nastpnie
impulsy nerwowe s przesyane do okolicy Broki, ktra z kolei
przesya intormac| do kory ruchowei Kora ruchowa wkada
w wasze usta sowo, stymulujc wargi, jzyk i krta do
synchronicznego dziaania
Kora ruchowa
wane. (Ach! Pyszne! /jadabym teraz kawaek. Ale nie,

trzeba si odchudza"). Nastpnie impulsy nerwowe s
przesyane do okolicy Broki, ktra z kolei wysya wiadomo do kory ruchowej, a ta stymuluje wargi, jzyk
i krta do wypowiedzenia sowa czekolada.
Tak duy wysiek umysowy przeznaczony tylko na
jedno sowo. Wyobracie sobie teraz czego wymagacie
od swojego mzgu za kadym razem, gdy czytacie na
gos ksik czy choby plakat uliczny. Najbardziej zaskakujce jest to, e wasz mzg reaguje bez wysiku i inteligentnie, przekadajc tysice gryzmow i znaczkw na
papierze na kod biologiczny, ktry informuje inne
obszary mzgu o tym, co si dzieje i w konni wkada
dane sowa w wasze usta (Monlgomery, 1990).
OkotcaBroM
Zawj ktowy
kad dokrewny i nerwowy

Pomylcie o kim, kogo znacie - na przykad o najbliszym przyjacielu czy przyjacice. Z jakiego powodu
osoba ta odgrywa wan rol w waszym yciu. On czy
ona wywouje wasz umiech i miech, dotrzymuje wam
towarzystwa, gdy czujecie si samotni, pobudza do
stawiania pyta na temat motyww okrelonych dziaa,
oraz sprawia, e bywacie li lub zadowoleni. Wasz
zwizek z t osob mona przeledzi na podstawie
waszych wsplnych dowiadcze, ale uczu, myli
i zachowa, jakie wywouje w was ta osoba, nie da si
wyjani przez odwoanie si po prostu do sumy
waszych wzajemnych kontaktw. Sposb, w jaki reagujecie na przyjaciela czy przyjacik, pozostaje pod
znaczcym wpywem tego, jak wasz mzg przetwarza
informacje o jego czy jej dziaaniu oraz tego, jak wasz

mzg nakazuje waszemu ciau i umysowi, co maj robi.
Bardziej technicznie mona powiedzie, e w waszej
reakcji na stymulacj ze rodowiska poredniczy elektrochemiczny system przekanikowy, ktrego zadaniem
jest przekazywanie informacji sensorycznej do mzgu
oraz informacji behawioralnej z mzgu do rnych czci
waszego ciaa.
Posiadamy dwa oddzielne, bardzo zoone systemy
przekanikowe. Jeden z nich, ukad dokrewny (endocrine
system), stanowi sie gruczow, ktre produkuj i wydzielaj do ukadu krwiononego substancje chemiczne
zwane hormonami [hormones) (zob. rys. 3.9). Drugi system, ukad nerwowy, stanowi rozleg sie komrek nerwowych, ktre szybko przekazuj informacje do i od
mzgu, wykorzystujc rnego rodzaju chemiczne substancje zwane neumprzekanikami (neurotransmitters).
Podsumowanie
Okokca Wecncfcago
Pierwotna okoKca
wzrokowa
Jak te rne obszary mzgu wsppracuj ze sob?

Rozpatrzmy, jako przykad, biologi wypowiadania
napisanego stwa (zob. rys. .i.H). Wyobracie sobie, e
wykadowca psychologii pokazuje wam kartk, na ktrej
jest napisane sowo czekolada i prosi, abycie powiedzieli
to sowo na gos. Wypowiadanie sowa czekolada jest
zapewne dla was bardzo atwe do wyobraenia, choby
dlatego, e prawdopodobnie wypowiadalicie wczeniej
to sowo wiele razy. Ale procesy biologiczne zaangaowane w to dziaanie s subtelne i zoone. W waszym
zachowaniu werbalnym mona wyrni szereg etapw.
Po pierwsze, bodziec wzrokowy (napisane sowo czekolada) zostaje wykryty przez komrki nerwowe mieszczce
si na siatkwce oczu, ktre wysyaj impulsy nerwowe
do kory wzrokowej (poprzez wzgrze). Kora wzrokowa
wysya nastpnie impulsy nerwowe do obszaru z tyu
pata skroniowego (zwanego zawojem ktowym - gyrus
angularis), gdzie kodowanie wzrokowe sowa jest porwnywane z kodowaniem akustycznym, ddy zostanie
ustalony waciwy kod akustyczny, jest ono przekazywane do obszaru kory suchowej znanego jako okolica
Wernickego, gdzie zostaje odkodowane i zinterpreto-
Przypuszczenia Dcscartes'a dotyczce lego, te ciao

czowieka jest kierowane naturalnymi prawami oraz, e
mzg jest w jaki sposb zaangaowany w regulacj
zachowania, pooyy podwaliny pod wspczesn nauk
0 ukadzie nerwowym. Nauka ta stanowi interdyscyplinarne podejcie do zrozumienia zwizkw midzy mzgiem i zachowaniem. Wspczeni przedstawiciele tej
dyscypliny stosuj cztery gwne metody badawcze:
badanie pacjentw z uszkodzeniami mzgu, chemiczne lub
elektryczne wywoywanie lezji w okrelonych obszarach
mzgu, elektryczne stymulowanie i rejestrowanie aktywnoci mzgu oraz wykorzystywanie kierowanych komputerowo urzdze skanujcych do fotografowania mzgu.
Precyzyjne stosowanie tych metod pozwolio dokona
wanych odkry na temat tego, jak struktury mzgowe
przetwarzaj informacje, generuj myli i koordynuj
zoone wzorce zachowania.
Mzg jest podzielony na trzy zintegrowane warstwy pie mzgu, ukad limbiczny i kor mzgow. Pie mzgu
jest najstarsz czci ludzkiego mzgu i jest gwnie
odpowiedzialny za funkcje utrzymujce ycie: oddychanie,
trawienie oraz akcj serca. Pie mzgu jest otoczony przez
struktury ukadu limbicznego, ktre s zaangaowane
W dugotrwae przechowywanie informacji, agresj, jedzenie i picie oraz zachowania seksualne. Kora mzgowa obszar mzgu, ktry rozwin si najpniej i przewysza
mas pozostae warstwy mzgu - otacza pie mzgu
1 ukad limbiczny. Kora mzgowa jest podzielona na dwie
z grubsza symetryczne poowy, zwane pkulami. Rne
obszary kory przetwarzaj odmienne rodzaje stymulacji ze
rodowiska lub inicjuj ruchy. Ale mzg funkcjonuje jako
zintegmwana cao: aden obszar mzgu nie dziaa
niezalenie od pozostaych.
Rysunek 3.9
Gruczoy dokrewne u kobiet i mczyzn
Rysunek przysadki zosta umieszczony po prawe] stronie, jost to na/waniejszy gruczo dokrewny
ktry reguluie dzialarne gruczow przedslawionych z lewej strony. Przysadka znakuje sie pod kontroia
podwzgorza, wanej struktury ukadu limbteznego.
Hormonalna regulacja zachowania

Hormony s wane w codziennym funkcjonowaniu
czowieka, chocia ich znaczenie zmienia si w zalenoci od etapu rozwoju osobniczego i sytuacji. Hormony
uczestniczy w wielu funkcjach i zachowaniach organizmu. Wpywaj na wzrost ciaa; inkjuj, podtrzymuj, i hamuj rozwj pierwszorzdnych i drugorzdnych cech
pciowych; wpywaj na poziom wzbudzenia i wiadomoci oraz na zmiany nastroju; reguluj metabolizm,
czyli tempo, w jakim organizm wykorzystuje swoje zasoby energii. Ukad hormonalny przyczynia si do przetrwania organizmu pomagajc zwalcza infekcje i choroby. Uczestniczy w przetrwaniu gatunku poprzez regulacj
pobudzenia seksualnego, wytwarzanie komrek rozrodczych i produkcj pokarmu u karmicych matek.
(iruczoy dokrewne reaguj na poziom substancji
chemicznych w krwiobiegu lub s stymulowane przez
inne hormony czy impulsy nerwowe pochodzce z mzgu.
Hormony s wydzielane do krwi i przemieszczaj si do
odlegych komrek o specyficznych receptorach*; wywie
raj wpyw na regulacj chemiczn organizmu w miejscach, ktre zostay genetycznie zaprogramowane do
tego, by na nie reagowa. Z powodu swojego wpywu na
rnorodne, ale specyficzne, narzdy czy tkanki, hormony mog regulowa tak wiele procesw biochemicznych,
e nazwano je posacami ycia" (Crapo, MJ85). Ten
zoony system przekanikowy pozwala na kontrol
powolnych, staych procesw, jak utrzymywanie poziomu
cukru i wapnia w krwi, metabolizm wglowodanw oraz
oglny rozwj organizmu. Co jednak zachodzi w czasie
nagych kryzysw? Na przykad, co dzieje si z ciaem
kierowcy, gdy widzi dziecko wbiegajce pod mask
swego samochodu? Ukad clokrewny wydziela do krwiobiegu adrenalin, a ona tak energetyzuje organizm, e
moe on szybko zareagowa dla uniknicia nieszczcia.
Podobny proces zachodzi, gdy czowiek jest przestraszony. Nagle staje si niezwykle czujny, minie napinaj
si, przygotowujc si do podjcia dziaania: walki lub
ucieczki.
Hormony s produkowane w kilku rnych miejscach. Te fabryki" produkuj rnorodne hormony,
z ktrych kady reguluje odmienne procesy, jak pokazano w tabeli 3.1. Przyjrzyjmy si najwaniejszym hormonom.
Za ukad dokrewny odpowiada podwzgorze, zbir
niewielkich jder mieszczcy si u podstawy mzgu.
Podwzgorze stanowi wan stacj przekanikow pomi-
* W fizjologii uywa si terminu receptory w rnych znaczeniach. W tym przypadku chodzi oczywicie o receptory hor-
Til;*!i '' i Gwne gruczoy dokrewne i (unkc|e

wydzielanych przez nie hormonw
Gruczoy:
Produkuj hormony,
ktre reguluj:
Podwzgorze
wydzielanie hormonw
przysadki
Tylna przysadka
jdra i jajniki
Przednia przysadka
zatrzymywanie wody
wydzielanie pokarmu
skurcze macicy
Tarczyca
metabolizm
wzrost i rozwj
Gruczoy przytarczyczne
poziom wapnia
Jelita
trawienie
produkcj pokarmu
metabolizm
reakci na stres
Trzustka
metabolizm glukozy
Nadnercza
reakcje walki lub ucieczki

metabolizm
podanie seksualne u kobiet ' '.

Jajniki
rozw| eskich cech pciowych

produkcj komrek jajowych
Jdra
rozwj mskich cech pciowych

produkcj spermy
. ( . o
podanie seksualne
' '
u mczyzn
dzy pozostaymi czciami mzgu, ukadem dokrewnym

i orodkowym ukadem nerwowym. Wyspecjalizowane
komrki w podwzgrzu otrzymuj od innych komrek
mzgowych przekazy, nakazujce im wydzielanie rnych
hormonw do przysadki, gdzie pobudzaj lub hamuj
wydzielanie innych hormonw.
Przysadka (pituitary gland) jest czsto nazywana gruczoem gwnym, gdy wydziela okoo dziesiciu rnych
hormonw, ktre wpywaj na funkcjonowanie wszystkich pozostaych gruczow dokrewnych oraz hormon,
ktry wpywa na wzrost ciaa". Nieobecno tego hormonu powoduje karowato, nadmiar - patologicznie
wysoki wzrost. U mczyzny wydzielane przez przysadk hormony pobudzaj jdra do wydzielania testosteronu {lestosterone), ktry stymuluje produkcj spermy.
Przysadka uczestniczy take w rozwoju drugorzdnych
mskich cech pciowych, jak owosienie twarzy, zmiany
gosu i dojrzewanie fizyczne. Testosteron moe nawet
podwysza poziom agresji i podania seksualnego.
U kobiety hormony przysadki stymuluj produkcj estrogenu (estrogen), ktry peni zasadnicz rol w acuchu
monw - specjalne miejsca wychwytywania aktywnych biologicznie substancji, a nie o receptory sensoryczne (narzdy
zmysw) (przyp. tum.).
** Somatotropina (przyp. tum.).
reakcji hormonalnych powodujcym uwolnienie komrki

jajowej z jajnikw, co czyni j podn. Dziaanie niektrych piguek antykoncepcyjnych polega na blokowaniu w przysadce mechanizmu kontrolujcego ten
przepyw hormonw, co sprawia, e komrka jajowa nie
moe zosta zapodniona.
Rysunek 3.10
Fizyczna organizacja ukadu nerwowego

czowieka
Czuciowe i ruchowe wkna nerwowe, ktre skadaj si

na obwodowy ukad nerwowy s powizano z mzgiem
za porednictwem rdzenia krgowego.
Neuronalna regulacja zachowania

Drugi system komunikacji, ukad nerwowy, jest bardziej
rozlegy i dziaa szybciej ni ukad dokrewny. Ukad nerwowy jest zoony z miliardw wysoko wyspecjalizowanych komrek nerwowych, neuronw, ktre s zorganizowane albo w gsto poczone zbiory zwane- jdrami,
albo w wizki (niektre spord nich s bardzo rozlege),
zwane wknami nerwowymi, (iwne zadanie jder polega
na przetwarzaniu informacji; natomiast wkna maj
przede wszystkim za zadanie przekazywanie informacji do
i z jder nerwowych. Omwilimy ju szczegowo jdra tworz one mzg. Poza mzgiem znajdujemy ich niewiele,
gwnie wzdu rdzenia krgowego, gdzie otrzymuj
i przekazuj informacje czuciowe i ruchowe do i z mzgu.
Mzg oraz wkna nerwowe, ktre rozmieszczone
s w caym ciele, tworz ukad nerwowy. Jest on podzielony na dwie gwne czci: orodkowy ukad nerwowy
[central nervous system - CNS) i obwodowy ukad nerwowy {peripheral nermus system - PNS). CNS skada si
z wszystkich neuronw mzgu i rdzenia krgowego; PNS

- z wszystkich wkien nerwowych, ktre cz CNS
z ciaem. Rysunki 3.10 oraz 3.12 pokazuj powizania
midzy tymi ukadami.
Zadanie CNS polega na integrowaniu i koordynowaniu wszystkich funkcji organizmu, przetwarzaniu wszystkich napywajcych informacji neuronalnych i wysyaniu
polece do rnych czci ciaa, w zalenoci od sytuacji
zewntrznej. CNS wysya i otrzymuje informacje neuronalne za porednictwem rdzenia krgowego {spina cord),
zbioru neuronw, ktry czy mzg z PNS. Rdze krgowy mieci si w wydreniu krgosupa, kanale krgowym. Rozgazienia nerww rdzeniowych wychodz
z rdzenia krgowego pomidzy kad par eber, czc
si ostatecznie z receptorami zmysowymi w caym ciele
i z miniami oraz gruczoami. Rdze krgowy koordynuje take aktywno lewej i prawej strony ciaa i jest
odpowiedzialny za proste odruchy, ktre nie wymagaj
udziau mzgu. Na przykad organizm, u ktrego przecito poczenie pomidzy mzgiem i rdzeniem krgowym, jest w stanie cofa koczyn pod wpywem
bodca blowego. Chocia w normalnej sytuacji mzg
jest zawiadamiany o takim dziaaniu, moe by ono
wykonane bez polecenia z gry. Uszkodzenia nerww
rdzenia krgowego mog spowodowa parali koczyn
lub tuowia. Rozlego paraliu zaley od tego, na jakiej
wysokoci rdzenia krgowego nastpio uszkodzenie.
CNS nie ma bezporedniego kontaktu ze wiatem

zewntrznym pomimo, e peni lunkcje kierownicze. To
PNS dostarcza mu informacji z receptorw zmysowych,
takich jak te, ktre znajdujemy w oczach i uszach oraz
przekazuje polecenia z mzgu do narzdw i mini.
PNS skada si z dwch rodzajw wkien nerwowych
(zob. rys. 3.11). Somatyczny ukad nerwowy [samatic nervous system) reguluje dziaanie misni szkieletowych. Na
przykad, pisz wanie te sowa na komputerze. Ruchy
moich palcw na klawiaturze s kierowane przez
somatyczny ukad nerwowy. Gdy myl o tym, co chc

napisa, mj mzg wysya do palcw polecenia uderzania w okrelone klawisze. Rwnoczenie palce wysyaj
do mzgu informacji; zwrotn na temat swojej pozycji
i ruchu. Jeeli uderz w niewaciwy klawisz (co si czsto
zdarza, gdy jestem zmczony), somatyczny ukad nerwowy informuje o tym mzg, ktry wydaje polecenie
poprawy i w uamku sekundy kasuj bd oraz uderzam
we waciwy klawisz.
Druga cz obwodowego ukadu nerwowego to
autonomiczny ukad nerwowy (autonomie nervous system
-ANS), ktry podtrzymuje podstawowe procesy yciowe.
System ten dziaa 24 godziny na dob regulujc procesy
organizmu, ktrych zazwyczaj nie kontrolujemy wiadomie, jak oddychanie, trawienie i wzbudzenie. Musi on
pracowa nawet wtedy, gdy czowiek pi, jak rwnie
podtrzymuje procesy yciowe w stanie narkozy oraz
w trakcie dugotrwaych stanw piczki {coma). Autonomiczny ukad nerwowy pomaga w przetrwaniu dwojakiego rodzaju: w okresach zagroe dla organizmu oraz
w utrzymywaniu normalnych, codziennych funkcji organizmu. Dla wykonywania tych zada jest on podzielony
na ukad sympatyczny (wspczulny) i parasympatyczny
(przywspczulny). (zob. rys. 3.11). Te dwa ukady dzia-
aj razem w opozycji do siebie". Ukad sympatyczny

{sympathetic division) kieruje reakcjami w sytuacjach, gdy
konieczne jest zmobilizowanie duej iloci energii i uruchomienie dziaania w uamku sekundy. Ukad parasympatyczny [parasympathetic dmsion) monitoruje rutynowy
przebieg wewntrznych funkcji organizmu. Ukad sympatyczny moe byt okrelony jako ratownik", ktry
w sytuacji awaryjnej lub stresujcej pobudza struktury
mzgowe do walki lub ucieczki". Zatrzymaniu ulega
trawienie, krew odpywa z organw wewntrznych do
mini, podwysza si transfer tlenu do krwi, wzrasta
tempo pracy serca, a ukad dokrewny zostaje pobudzony
tak, by uatwi reakcje ruchowe. Gdy mija niebezpieczestwo, ukad parasympatyczny rozpoczyna dziaanie,
by zahamowa te procesy i organizm uspokaja si.
Ponownie uruchamia si trawienie, zwolnieniu ulega tempo
bicia serca, a oddech uspokojeniu. Ukad parasympatyczny zajmuje si zasadniczo podstawowymi funkcjami
organizmu w normalnej sytuacji, takimi jak wydalanie
produktw odpadowych, ochrona ukadu wzrokowego
(poprzez zy i zwanie renic) oraz dugotrwae utrzymywanie energii organizmu. Obowizki ukadu sympatycznego i parasympatycznego zostay przedstawione na
rysunku '.i. 12.
Rysunek 3.12
Autonomiczny ukad nerwowy
Ukad parasympatyczny, ktry reguluje codzienne procesy wewntrzne i zachowanie, zosta umieszczony z lewej strony. Ukad sympatyczny,
ktry regulu|e procesy wewntrzne i zachowanie w sytuacjach stresowych. znajdu|e si po prawej strome. Zwrae uwag, e po drodze do
i z rdzenia krgowego, wkna nerwowe ukadu sympatycznego unerwiaj, czy maj poczenia ze zwo)ami. wyspeqalizowanymi skupiskami
acuchw neuronw.
Parasympatyczny
Zwa renice
Hamuje gruczoy
Izowe
Wzmaga
wydzielanie
liny
Zwalnia
rytm serca
Zwa
oskrzela
Hierarchiczna organizacja ukadu nerwowego czowieka
Orodkowy ukad nerwowy skada st z mzgu i rdzenia krgowego, obwodowy ukad nerwowy |est podzielony z uwagi na funkcje,
somatyczny ukad nerwowy kontroluje dziaania dowolne, a ukad autonomiczny - procesy wewntrzne Ukad autonomiczny
dzieli si na dwa ukady sympatyczny (wspczulny) kieruje zachowaniem w sytuacjach nadzwyczajnych, a parasympatyczny
(przywspczulny) regulu|e zachowanie i procesy wewntrzne w okolicznociach rutynowych.
Pobudza
gruczoy Izowe
Rozszerza
renice
Hamuje
wydzielanie kny.
zwiksza wydzielanie
potu
Przyspiesza
rytm serca
Rozszerza
oskrzela
W/maga funkcje
trawienne odka
Rysunek 3.11
Sympatyczny
Wzmaga tunkcfc
trawienne (olr
Kurczy
pcherz
Spowalnia funkcje
trawienne odka
Wydziela
adrenalin
Spowalnia funkcje
trawienne jett
Hamuj
kurczonie si
pechorza
Podsumowanie
Ukad dokrewny i ukad nerwuwy dziaajq jako systemy przekanictwa. Ukad dokrewny jest powoli dzialajqiytn systemem
gruczow, ktre produkuj i wydzielaj do krwiobiegu substancje chemiczne zwane hormonami. Hormony uczestnicz
we wzrocie organizmu, rozwoju pierwszorzdnych i drugorzdnych cech pciowych, metabolizmie, trawieniu i wzbudz
niu. Ukad dokrewny jest kontrolowany przez podwzgrze,
ktorc otrzymuje od orodkw mzgowych wyszego rzdu
informacje o tym, kiedy i jak pobudza przysadk. Nastpnie
przysadka wydziela odpowiedni hormon, ktry z kolei pobudza do dziaania jeden lub wicej innych gniczow wydzielania wewntrznego. Dwa najwaniejsze hormony to estrogen,
ktry powoduje uwalnianie komrki jajowej oraz testosteron,
ktry stymuluje produkcj spermy.
Ukad nerwowy skada si z miliardw neuronw i jest

podzielony na dwie gwne czci: orodkowy ukad nerwowy, skadajcy si z mzgu i rdzenia krgowego oraz
obwodowy ukad nerwowy, w skad ktrego wchmlz
wszystkie neurony czce orodkowy ukad nerwowy
z ciaem. Obwodowy ukad nerwowy jest podzielony na
somatyczny ukad nerwowy, kierujcy prac mini szkieletowych oraz autonomiczny ukad nerwowy, zarzdzajcy
procesami utrzymywania organizmu przy yciu. Sympatyczna cz autonomicznego ukadu nerwowego wkracza
do dziaania w czasie stresu i zagroenia, natomiast cz
parasympatyczna dziaa w okolicznociach rutynowych.
Neuron
innych komrek wewntrz organizmu. Neurony rni

si pod wzgldem ksztatu, wielkoci, skadu chemicznego i funkcji - dotychczas w mzgach ssakw zidentyfikowano ponad 200 rnych ich rodzajw-jednak wszystkie maj t sam podstawow struktur (zob. rys. 3.13).
W chwili urodzenia, lub krtko po niej, wasz mzg ma
wszystkie neurony, jakie kiedykolwiek bdzie posiada.
W przeciwiestwie do mzgw ryb, pazw i ptakw,
u ktrych nowe neurony pojawiaj si nawet u dorosych
osobnikw, ludzki mzg ma ustalon ich liczb. Nie jest
wykluczone, e ten stay zestaw neuronw jest konieczny
dla zapewnienia cigoci uczenia si i pamici na przestrzeni caego ycia (Rakic, 1985). Jednak ludzkie neurony
gin zdumiewajco licznie - tracimy ich okoo 10 000
kadego dnia! Na szczcie - poniewa rozpoczynamy
ycie z ogromn ich liczb - w cigu 70 lat stracimy mniej
ni 2% pierwotnego wyposaenia. Pogarszajce si funkcjonowanie mzgu, do ktrego dochodzi czasami w starszym
wieku, nie jest na og rezultatem zmniejszenia si liczby
neuronw, ale skutkiem destrukcyjnych zmian w samych
neuronach lub w substancjach chemicznych przekazujcych sygnay pomidzy neuronami.
Neuron (neuron) to komrka wyspecjalizowana w odbieraniu, przetwarzaniu i/ lub przykazywaniu informacji do
Poznanie, jak funkcjonuj pojedyncze neurony ma

due znaczenie, gdy moe otwiera nowe moliwoci
kad nerwowy w dziaaniu

W naszych interakcjach ze wiatem polegamy w wikszej
mierze na ukadzie nerwowym ni dokrewnym. Chocia
oba ukady maj zasadnicze znaczenie dla naszej zdolnoci do ycia w taki sposb, w jaki yjemy, to jednak
odczuwanie wiata zewntrznego i reagowanie na
umoliwia nam ukad nerwowy. Z tego powodu lepsze
zrozumienie jego dziaania byo jednym z gwnych
celw badaczy w pocztkowym okresie rozwoju fizjologii. Wspczeni naukowcy w duej mierze wykonali to
zadanie, chocia nadal pracuj nad uzupenianiem mniejszych kawakw tej ukadanki. W tej czci rozdziau
przeanalizujemy, jak informacje dostpne naszym zmysom przemieszczaj si za porednictwem impulsw nerwowych przez cae nasze ciao i mzg. Rozpoczniemy od
przedstawienia waciwoci neuronu, podstawowej jednostki ukadu nerwowego.
Rysunek 3.13
wykorzystywania rnych lekw i inynierii genetycznej

do kontrolowania przekanictwa neuronalnego. Tego
rodzaju nowe kierunki bada przyczyniaj si zazwyczaj
do poprawy jakoci ycia.
Na og neurony pobieraj informacj jednym kocem i wysyaj sygnay drugim. Cz komrki, ktra
otrzymuje sygnay jest zbiorem rozgazionych wkien
zwanych dendrytami (dendrites), ktre odchodz od ciaa
komrki. Podstawowe zadanie dendrytw polega na
odbieraniu impulsw od innych neuronw lub receptorw
zmysowych. Ciao komrki (soma), zawiera jdro komrki i cytoplazm, ktra utrzymuje j przy yciu. Ciao
komrki integruje informacje o impulsach otrzymanych
od dendrytw (lub w niektrych przypadkach bezporednio z innego neuronu) i przekazuje je do pojedynczego, dugiego wkna, aksonu (axon). Z kolei akson
przesya te informacje przez ca swoj dugo, ktra
w rdzeniu krgowym moe przekracza metr, a w mzgu
liczy mniej ni milimetr. Na drugim kocu aksonu znajduj si tak zwane kolbki synaptyczne (terminal buttons),
poprzez ktre neuron moe stymulowa znajdujce si
w pobliu gruczoy, minie lub inne neurony. Neurony
przekazuj informacje tylko w jednym kierunku: od
dendrytw przez ciao komrki do kolbek synaptycznych
- zjawisko to jest okrelane jako prawo jednokierunkowego przewodzenia (law offorward conduction) (zob.
rys. 3.14).
Oglnie mwic mona wyrni trzy gwne rodzaje

neuronw. Neurony czuciowe (sensory neurons), zwane
rwnie aferentnymi, przenosz informacje od komrek
receptorw zmysowych do orodkowego ukadu nerwowego. Komrki receptorowe s wysoce wyspecjalizowanymi komrkami wraliwymi na przykad na wiato, dwik
lub pozycj ciaa. Neurony ruchowe (motor neurons),
zwane rwnie eferentnymi, przenosz informacje z orodkowego ukadu nerwowego do mini i gruczow. Jednak
neurony czuciowe rzadko komunikuj si bezporednio
z neuronami ruchowymi. Wikszo spord miliardw
neuronw znajdujcych si w mzgu to interneurony
(neurony poredniczce), ktre przekazuj informacje od
neuronw czuciowych do innych interneuronw lub neuronw ruchowych. Na kady neuron ruchowy znajdujcy
si w organizmie przypada okoo 5000 interneuronw
w sieci poredniczcej, ktra tworzy przetwarzajcy system mzgu (Nauta i Feirtag, 1979).
Jako przykad wsppracy pomidzy wymienionymi
trzema rodzajami neuronw omwimy odruch ucieczki
przed blem (zob. rys. 3.15). Gdy receptory blu znajdujce si blisko powierzchni skry s dranione przez
ostry przedmiot, wysyaj sygnay za porednictwem
neuronw czuciowych do interneuronu w rdzeniu krgowym. Interneuron reaguje stymulujc neurony ruchowe,
ktre z kolei pobudzaj minie z odpowiednich obszarw ciaa do odsunicia si od wywoujcego bl przed-
Dwa rne rodzaje neuronw
Zwrcie uwag na rnice w ksztacie i rozgazieniach dendrytw.

Dendryt
Rysunek3.14
Gwne struktury neuronu
Neuron otrzymuje impulsy nerwowe za porednictwem swoich dendrytw. Nastpnie wysya impulsy wzdu aksonu
do kolbek synaptycznych, gdzie uwalniane s neuroprzekaniki dla stymulowania innych neuronw.
Dendryt (kocwka odbierajca impuls)
Kolbki synaptyczne
Cytoplazma
Neuron
z kory mzgowej
Osonka mielinowa
Akson
(kocwka przekazujca impuls)
Potencjay generatorowe i czynnociowe
Rysunek 3.15 Odruch ucieczki przed blem

Odruch ucieczki przed blem pokazany na poniszej ilustracji angauje tylko trzy neurony: czuciowy, ruchowy
i poredniczcy (interneuron).
Kora ruchowa
Kora czuciowo-somatyczna
Neuron ruchowy wysya informacj

do mini ng, zanim mzg zdoa
zarejestrowa bl
Neuron czuciowy wysya

informacj za porednictwem
nerww do rdzenia krgowego
Neuron czuciowy
wysya informacj
o blu do mzgu
Interneuron wysya informacj

do neuronu ruchowego
Szlak rdzeniowo-wzgrzowy
wstpujcy
Rg tyli
miotu. Mzg zostaje powiadomiony o caej sytuacji

dopiero po zajciu caej sekwencji wydarze neuronalnych i oddaleniu si ciaa od stymulujcego przedmiotu.
W przypadkach, gdy przeycie zaley od szybkiego
dziaania, wraenia i wynikajca z nich percepcja blu
czsto pojawiaj si dopiero po zareagowaniu na niebezpieczestwo. Oczywicie informacja o caym zdarzeniu
jest nastpnie magazynowana w pamici, tak e przy
kolejnym spotkaniu moemy unikn niebezpiecznego
przedmiotu, zanim zacznie wyrzdza nam krzywd.
Wrd rozlegej sieci neuronw znajdujcych si
w mzgu rozmieszczone s dziesiciokrotnie liczniejsze
komrki glejowe (glial cells, glia). Termin glia pochodzi od
greckiego sowa oznaczajcego klej, co pozwala domyla
si, jak gwn funkcj peni te komrki - wi neurony
ze sob (jednak nie na tyle, aby stykay si). U krgowcw
komrki glejowe peni take inne wane funkcje. Podstawowa polega na usuwaniu odpadkw. Gdy neurony ulegaj
uszkodzeniu i gin, komrki glejowe w danym obszarze

mno si i usuwaj pozostawione mieci komrkowe.
Mog take wychwytywa nadmiar substancji chemicznych
znajdujcy si w przerwach pomidzy neuronami. Druga
funkcja polega na osanianiu. Komrki glejowe tworz wok niektrych typw aksonw izolujc otoczk, zwan
osonk mielinow. Ta tusta izolacja w znacznym stopniu
zwiksza prdko przewodzenia sygnau nerwowego.
Trzecia funkcja komrek glejowych polega na uniemoliwieniu przedostania si do delikatnych komrek mzgu
trujcych substancji z krwi. Wyspecjalizowane komrki
glejowe, zwane astrocytami, tworz barier krew-mzg,
w postaci cigej tustej otoczki wok naczy krwiononych w mzgu. Substancje, ktre nie rozpuszczaj si
w tuszczu, nie przenikaj przez t barier, a poniewa
wiele trucizn i innych szkodliwych substancji nie rozpuszcza si w tuszczu, nie s w stanie jej pokona i dosta
si do mzgu.
Pod jakim wzgldem gwatowne wyadowanie elektryczne

wgorza, ktremu przeszkodzi jaki intruz, jest podobne
do koysanki nuconej przez matk usypiajc dziecko?
Jedno i drugie jest rezultatem dziaania tego samego
rodzaju sygnaw elektrochemicznych uywanych przez
ukad nerwowy do przetwarzania i przekazywania informacji. Obydwie informacje elektryczne zakadaj zmiany
w aktywnoci elektrycznej pojedynczego neuronu. Te
zmiany s wywoywane przez przepyw czsteczek naadowanych elektrycznie, zwanych jonami, przez bon
komrkow neuronu, cienk skrk" dzielc wewntrzne i zewntrzne rodowisko komrki.
Wyobracie sobie wkna nerwowe jako pywajce
w sonej zupie nitki makaronu, napenione son wod
i proteinami. Zupa i pyn w makaronie zawieraj jony atomy sodu (Na+), chloru (Cl-), wapnia (Ca+) i potasu
(K+) - ktre maj bd adunki dodatnie (+), bd
ujemne (-). Bona komrkowa, czy powierzchnia makaronu, uniemoliwia cakowicie lub prawie cakowicie
pomieszanie si skadnikw obu pynw. Inaczej mwic
bona wyznacza polaryzacj pynu w makaronie (czy komrce), czyli jego stan elektryczny w stosunku do zupy
(czy pynu na zewntrz komrki). Gdy komrka nie jest
aktywna, czyli jest w stanie hiperpolaryzacji, wwczas
wewntrz niej znajduje si dziesi razy wicej jonw
potasu ni jonw sodu na zewntrz. Nawet w stanie
hiperpolaryzacji pyn wewntrz neuronu jest nieco
bardziej ujemnie naadowany w stosunku do pynu na
zewntrz. W stanie hiperpolaryzacji neuron jest po prostu przygotowany do reagowania; czy zareaguje zaley
od aktywnoci ssiednich neuronw. Jest on podobny do
gotowej do wykorzystania baterii.
Bona nie stanowi doskonaej bariery; jest ona
pprzepuszczalna. Troch przecieka", pozwalajc kilku
jonom sodu na wpynicie oraz kilku jonom potasu na
wypynicie. Aby dokona poprawek tego stanu rzeczy,
natura stworzya w bonie komrkowej mechanizmy
transportowe, ktre pompuj na zewntrz sd, a do wewntrz potas. Ukad nerwowy zuywa du ilo energii
na utrzymanie spolaryzowanego stanu gotowoci kadego z neuronw znajdujcych si w organizmie (Kalat,
1984).
Gdy neuron zostanie pobudzony, zdepolaryzowany,
czyli staje si mniej ujemnie naadowany, zaczyna produkowa wasne sygnay elektryczne. W stanie depolaryzacji jony przemieszczaj si przez bon komrkow
z i do neuronu. Wszystkie przekazy neuronalne u wszystkich organizmw s inicjowane przez ten proces
przemieszczania si jonw; jest to podstawa wszelkich
wrae, dowiadcze, myli i dziaa. Uniwersalny jzyk
neuronw skada si z dwch podstawowych rodzajw
sygnaw elektrycznych: potencjaw generatorowych
i potencjaw czynnociowych.
Potencja generatorowy
Potencja generatorowy (graded potential) jest
wywoywany przez zewntrzn stymulacj fizyczn
dendrytu lub ciaa komrki, a jego wielko zaley od
siy stymulacji. Im intensywniejsza stymulacja, tym wikszy potencja generatorowy. Na przykad, w siatkwce
oka, wiato jest przeksztacane w potencja generatorowy (zwany (czsto potencjaem receptorowym).
Wielko tego potencjau zaley od tego, jak intensywne
czy jasne jest wiato. Potencjay generatorowe s
uyteczne jedynie jako krtkotrwae, lokalne sygnay
wewntrz neuronu, zwykle midzy dendrytem i aksonem, gdy sabn na wikszych odlegociach. Mog one
mie istotny wpyw na cao aktywnoci ukadu nerwowego tylko wtedy, gdy maj wystarczajc si, aby
spowodowa gwatown depolaryzacj bony komrkowej do okrelonego krytycznego poziomu czy progu
(zob. rys. 3.16).
Rysunek 3,16
Generatorowe potencjay czynnociowe
Generatorowy potencja czynnociowy zostaje

wzbudzony, gdy jeden neuron stymuluje dendryt lub
ciao komrki innego neuronu. Sia potencjau
generatorowego wzrasta wraz z intensywnoci
stymulacji. Poniewa potencjay generatorowe sabn
wraz z odlegoci, su one jedynie jako lokalne
sygnay wewntrz neuronu, zwykle pomidzy
dendrytem i aksonem. Jednak jeeli potencja
generatorowy jest wystarczajco silny w chwili
dochodzenia do aksonu, bona komrkowa ulega
depolaryzacji i pojawia si potencja czynnociowy.
Potencja czynnociowy przemieszcza si wzdu
aksonu zgodnie z zasad wszystko albo nic"; gdy
zostanie osignity jego prg, przemieszcza si
ze sta prdkoci wzdu aksonu, niezalenie od
intensywnoci bodca, ktry go wywoa.
Jego ostatecznym celem jest kolbka synaptyczna,
gdzie stymuluje on uwalnianie chemicznych
przekanikw zwanych neuroprzekanikami.
Potencja czynnociowy
Kiedy jeden neuron pobudza inny do tego stopnia,

e zostaje osignity lub przekroczony prg pobudzenia, dochodzi do wanego zdarzenia: wzdu aksonu jest
generowany impuls nerwowy, czyli potencja czynnociowy (action potential). Jest on wywoany przez zmiany
chemiczne i elektryczne, zachodzce wewntrz neuronu, gdy jego stan ze spolaryzowanego (lekko ujemnego) zmienia si na zdepolaryzowany (lekko pozytywny). Inaczej mwic, gdy neuron jest zdepolaryzowany,
pyn wewntrz niego staje si naadowany bardziej pozytywnie w stosunku do tego, ktry jest na zewntrz (zob.
rys. 3.17).
W przeciwiestwie do potencjau generatorowego,
ktrego intensywno jest wprost proporcjonalna do
intensywnoci bodca, potencja czynnociowy nie jest
zaleny od waciwoci bodca. Mwimy, e podlega
prawu wszystko albo nic" (all-or-none law). Prdko,
z jak potencja czynnociowy przemieszcza si wzdu
aksonu, nie zmienia si wraz ze wzrostem wielkoci czy
intensywnoci stymulacji ponad poziom progowy. Gdy
napywajcy potencja generatorowy osiga warto progow, zostaje wzbudzony jednolity i peny potencja
czynnociowy. Jeeli prg nie zostanie osignity,
potencja czynnociowy nie pojawi si. Przemieszczanie
si potencjau czynnociowego wzdu aksonu mona
wic porwna do spuszczania wody w toalecie: prdko spywania wody jest taka sama, niezalenie od siy
Rysunek 3.17
Rozkad czasowy zmian elektrycznych

w neuronie podczas trwania potencjau
czynnociowego
Jony sodu wnikajc do neuronu sprawiaj,

e jego potencja) elektryczny zmienia si z lekko
ujemnego w stanie hiperpolaryzacji, czyli w stanie
spoczynku, na lekko dodatni w czasie depolaryzacji.
Kiedy neuron ulego depolaryzacji, wchodzi w krtki okres
refrakcji, podczas ktrego dalsza stymulacja nie wywouje
nowego potencjau czynnociowego. Nowy potencja
czynnociowy moe zosta wzbudzony dopiero
po przywrceniu rwnowagi jonowej wewntrz
i na zewntrz komrki.
nacisku, jaki wywiera si na przycisk, ponad pewien

minimalny poziom.
Drug wan cech potencjau czynnociowego jest
to, e jego prdko lub wielko nie maleje wzdu
aksonu: potencja czynnociowy przemieszcza si z tak
sam prdkoci, a do chwili, gdy osignie swj cel kolbki synaptyczne. Mwimy, e potencja czynnociowy
jest samorozchodzcy si; gdy zostanie uruchomiony, nie
potrzebuje zewntrznej stymulacji do poruszania si.
Pod tym wzgldem jest podobny do petardy czy
sztucznych ogni.
Trzecia cecha potencjau czynnociowego jest
w gruncie rzeczy waciwoci neuronu, w ktrym
potencja pojawia si. Bezporednio po zaniku jednego
potencjau czynnociowego, gdy neuron wraca do stanu
hiperpolaryzacji, dalsza stymulacja, niezalenie od swej
siy, nie moe spowodowa pojawienia si kolejnego
potencjau czynnociowego (zob. rys. 3.17). Okres cakowitego braku reakcji trwa okoo 0,5 do 2 milisekund
i jest nazywany okresem refrakcji* (refractory period).
Czy prbowalicie kiedy spuci wod w toalecie,
w trakcie gdy zbiornik napenia si? Musi zosta
osignity pewien okrelony poziom wody, aby moliwe
byo ponowne jej spuszczenie. Podobnie, aby neuron
mg wygenerowa nastpny potencja czynnociowy,
musi naadowa si" i poczeka na stymulacj przekraczajc warto progow. Jednak w czasie, gdy neuron powraca do stanu hiperpolaryzacji, bardzo silna stymulacja moe spowodowa, e dojdzie do ponownego
wyadowania. Ten okres refrakcji wzgldnej trwa kilka
milisekund przed osigniciem normalnego progu
pobudzenia.
Jak ten jednolity, typu wszystko albo nic", potencja
czynnociowy moe przekazywa informacje na temat
rnic w intensywnoci stymulacji? Intensywniejszy
bodziec robi dwie rzeczy, aby powiadomi ukad nerwowy o swojej obecnoci. Po pierwsze, wzbudza czstsze potencjay czynnociowe w kadym neuronie (szybsze tempo). Po drugie, wzbudza take potencjay
czynnociowe w liczniejszych neuronach (wiksza ilo).
Gdzie w mzgu ta informacja o tempie i iloci zostaje
poczona i zakodowana, czego rezultatem jest odpowiednia reakcja na stale zmieniajcy si wiat
zewntrzny.
Rne neurony przekazuj potencjay czynnociowe
wzdu swoich aksonw z odmienn prdkoci; w najszybszych wynosi ona 200 metrw na sekund, w najwolniejszych 10 centymetrw na sekund (Bullock i in.,
1977). Aksony najszybszych neuronw s pokryte
osonk mielinow, sprawiajc, e ta cz neuronu
przypomina dugie koraliki na sznurku. Wskie przerwy
* Zwany take okresem refrakcji bezwzgldnej (przyp. red.

nauk.).
pomidzy koralikami nazywaj si przeweniami Ranviera (zob. rys. 3.14). W neuronach o zmielinizowanych
aksonach potencja czynnociowy dosownie przeskakuje z jednego przewenia na drugie. Uszkodzenia
osonki mielinowej zaburzaj zgranie czasowe potencjau czynnociowego i powoduj powstawanie powanych problemw. Stwardnienie rozsiane (SM) jest cik
chorob wywoan przez uszkodzenia osonki mielinowej. Jej objawy to podwjne widzenie, drgawki
i w kocu parali. W stwardnieniu rozsianym wyspecjalizowane komrki ukadu odpornociowego atakuj
zmielinizowane neurony, odsaniajc akson i zaburzajc
tym samym normalne przekanictwo synaptyczne
(Joyce, 1990).
Dla zrozumienia tego, jak potencja czynnociowy
jest generowany wzdu neuronu, naley pozna waciwoci bony komrkowej neuronu. Przekazywanie
wszelkich sygnaw w ukadzie nerwowym polega na
przepywie jonw przez kanay jonowe w bonie
komrkowej (Catterall, 1984; Hille, 1984). Kanay
jonowe (ion channels) stanowi pobudliwe czci bony
komrkowej, ktre produkuj i zmieniaj sygnay elektryczne. Czyni to poprzez otwieranie lub zamykanie
otworkw, cienkich kanaw w bonie, co pozwala
selektywnie niektrym jonom wpywa i wypywa.
Przez te kanay przemieszczaj si trzy rodzaje jonw
naadowanych dodatnio (sodu, potasu i wapnia) oraz
jeden naadowany ujemnie (chloru). Zdolno do
przetwarzania sygnau przez neurony jest zdeterminowana przez liczb kanaw jonowych mieszczcych
si w danym obszarze kadej czci komrki oraz przez
rodzaj jonw.
Dua gsto kanaw sodowych w czci aksonu
bdcej najbliej ciaa komrki obnia prg generowania potencjau czynnociowego, co na og uruchamia
impuls. Droga jest powolna, jeeli akson nie jest
zmielinizowany, poniewa dziaa stosunkowo mao
kanaw sodowych; staje si szybka w aksonach
zmielinizowanych. Najwicej kanaw sodowych mieci
si w przeweniach Raiwiera, sygnay elektryczne
dosownie przeskakuj z jednego przewenia na
drugie. Dlaczego? Poniewa dua koncentracja
kanaw sodowych w przeweniach sprawia, e przejcie potencjau czynnociowego wzdu aksonu wymaga przeniknicia do komrki mniejszej liczby jonw.
Zatem potencja czynnociowy moe przebiega, tracc
niewiele czasu na wymian jonow oraz zuywajc
niewiele energii metabolicznej.
Gdy sd wpywa do neuronu, potas i chlor
wypywaj z niego swoimi kanaami. Na skutek tego,
adunek wewntrz neuronu staje si dodatni w stosunku do adunku na zewntrz, co oznacza, e neuron
staje si cakowicie zdepolaryzowany. W jaki sposb
neuron wraca do pierwotnego stanu hiperpolaryzacji?
W celu przywrcenia rwnowagi jonowej zaczynaj
prac mikroskopijne mechanizmy transportowe znajdujce si w bonie komrkowej. Pompuj one sd

na zewntrz komrki, a potas i chlor z powrotem do jej
wntrza. (Te same mechanizmy transportowe, czy
pompy, pomagaj neuronowi utrzyma stan spoczynku).
Potencja czynnociowy robi co wicej poza abimi
skokami wzdu aksonu. Gdy pocig" impulsw dociera
wreszcie do koca aksonu, nie ma bezporedniego poczenia z kolejnym neuronem jako miejscem przeznaczenia - nie ma dwch takich neuronw, ktre by si bezporednio stykay. Musi jednak istnie jaka moliwo
przesiadki do nastpnego pocigu". Potencjay czynnociowe uruchamiaj aktywno w synapsie {synaps)
stanowicej poczenie dwch lub wicej neuronw.
W momencie gdy potencja czynnociowy dochodzi do
kolbki synaptycznej, uruchamia seri niezwykych zdarze, zwanych przekanictwem synaptycznym (synaptic
transmission), ktre polega na przekazywaniu informacji
z jednego neuronu do drugiego poprzez szczelin
synaptyczn (zob. rys. 3.18). W przekanictwie synaptycznym wyrniamy cztery podstawowe etapy. Po pierwsze, po dotarciu do kolbki synaptycznej, potencja
czynnociowy powoduje, e napywaj mae okrge
pcherzyki synaptyczne i przymocowuj si do wewntrznej bony kolbki synaptycznej. Potencja czynnociowy otwiera take kanay dla jonw wapnia, ktre
wpuszczaj naadowane dodatnio jony do kolbki synaptycznej. W kadym pcherzyku znajduj si neuroprzekaniki (neurotransmitters), substancje biochemiczne,
ktrych funkcj jest stymulowanie innych neuronw. Po
drugie, pcherzyki synaptyczne pkaj, wlewajc neuroprzekaniki do szczeliny synaptycznej, wskiej przestrzeni
dzielcej bon presynaptyczn (kolbka synaptyczna neuronu wysyajcego impuls) od bony postsynaptycznej
(powierzchnia dendrytu lub ciaa komrki neuronu
przyjmujcego impuls). Badacze sdz, e przepyw
jonw dodatnich przez kanay wapniowe powoduje
przerwanie pcherzykw synaptycznych i uwalnianie
zawartych w nich neroprzekanikw (Zucker i Lando,
1986). Po trzecie, neuroprzekaniki szybko dostaj si
przez szczelin synaptyczn do bony postsynaptycznej.
1 po czwarte, neuroprzekaniki przytwierdzaj si do
receptorw* mieszczcych si w bonie postsynaptycznej.
Neuroprzekaniki mog przytwierdzi si do receptorw, kiedy spenione zostan dwa warunki. Po pierwsze, na receptorze nie znajduje si aden inny neuroprzekanik czy inna substancja chemiczna. Po drugie,
* Tu rwnie nie chodzi o receptory sensoryczne, ale o specyficzne receptory neuroprzekanikw (przyp. tum.).
Rysunek 3.18
Potencja czynnociowy w neuronie presynaptycznym

sprawia, e neuroprzekaniki s uwalniane do szczeliny
synaptycznej. Po przejciu przez szczelin stymuluj
receptory osadzone w bonie komrkowej neuronu
postsynaptycznego.
ksztat neuroprzekanika musi pasowa do ksztatu

receptora - tak dokadnie jak klucz do zamka. Gdy te
warunki nie s spenione, neuroprzekanik nie przytwierdzi si do receptora i nie bdzie mg stymulowa
bony postsynaptycznej. Gdy neuroprzekanik przytwierdzi si do receptora, moe zainicjowa potencja
generatorowy i zawarta w nim informacja przejdzie do
nastpnej szczeliny synaptycznej, i tak dalej. Gdy neuroprzekanik wykona swoje zadanie, odczepia si od
receptora i wraca do szczeliny synaptycznej. Tam zostaje bd rozoony przez dziaanie enzymatyczne, bd
ulega ponownemu wchoniciu przez kolbk synaptyczn,
aby znw zosta uyty w kolejnym potencjale generatorowym.
Mamy wic system generowania dziaania, a co
z brakiem dziaania? Jak to si dzieje, e niektre nasze
zachowania zostaj zahamowane, nie s aktywizowane?
Wyrniamy dwa rodzaje synaps. W synapsach pobudze-
niowych, przytwierdzanie si neuroprzekanika do

receptorw sprawia, e neuron postsynaptyczny generuje nowe potencjay czynnociowe lub generuje je
w wyszym tempie. W synapsach hamujcych, przytwierdzanie si neuroprzekanika do receptora sprawia,
e neuron postsynaptyczny nie generuje potencjaw
czynnociowych lub generuje je w niszym tempie. Co
ciekawe to nie od neuroprzekanika zaley czy neuron
postsynaptyczny zostanie pobudzony czy zahamowany.
Efekt jest zdeterminowany przez rodzaj receptora. Ten
sam neuroprzekanik moe peni rol pobudzajc
w jednej synapsie, a hamujc w innej, w zalenoci od
tego, czy receptor pobudza czy hamuje sygnay nerwowe.
Pojedynczy neuron moe mie poczenie synaptyczne z tysicami innych neuronw. O tym, czy dany neuron postsynaptyczny bdzie generowa potencjay czynnociowe oraz w jakim tempie bdzie to czyni, decyduje
suma wszystkich efektw pobudzeniowych i hamujcych, ktre na niego dziaaj. Jeeli wikszo jej synaps
jest pobudzeniowa, bdzie on, w efekcie, generowa
potencjay czynnociowe. Jeeli wikszo jego synaps
jest hamujca, nie bdzie generowa potencjaw czynnociowych.
Moe zastanawiacie si, dlaczego wprowadziem
was tak gboko w tajniki ukadu nerwowego. Przecie
jest to kurs psychologii, a psychologia powinna dotyczy
zachowania, mylenia i emocji. W rzeczywistoci synapsy stanowi porednik biologiczny tych wszystkich
aktywnoci. Jeeli zmienicie normalne dziaanie synapsy,
zmieni si take zachowanie czowieka, jego mylenie
i emocje. Zrozumienie sposobu funkcjonowania synaps
pozwolio na dokonanie ogromnego postpu w pojmowaniu uczenia si i pamici, emocji, zaburze psychicznych, uzalenie i, oglnie mwic, chemicznej formuy
zdrowia psychicznego. S powody, aby sdzi, e to
wanie synapsa jest miejscem, w ktrym najwyraniej
zaznaczy si udzia ewolucji w rozwoju czowieczestwa (Ros, 1973).
Neuroprzekaniki i ich funkcje

Ponad 60 rnych substancji chemicznych znanych jest
jako dziaajce w mzgu neuroprzekaniki lub podejrzewanych o t funkcj. Aby jaka substancja zostaa
uznana za neuroprzekanik, musi spenia szereg kryteriw. Musi by produkowana w presynaptycznych
kolbkach synaptycznych i uwalniana, gdy potencja
czynnociowy osiga punkt kocowy. Jej obecno
w szczelinie synaptycznej musi wywoywa biologiczn
reakcj w bonie postsynaptycznej. Gdy za nie dochodzi do uwolnienia, reakcja si nie pojawia. Przeprowadzono intensywne badania nad szecioma substancjami,
ktre odpowiadaj tej charakterystyce neuroprzekanikw, gwnie dlatego, e odgrywaj one wan rol
w codziennym funkcjonowaniu mzgu. S to: acetylocholina, GABA, dopamina, noradrenalina, serotonina

i endorfiny.
Acetylocholin znajdujemy zarwno w orodkowym,
jak i obwodowym ukadzie nerwowym. Wiele wskazuje
na to, e odgrywa ona wan rol w procesach pamici. Zaburzenia pamici u pacjentw cierpicych na
chorob Alzheimera, wyniszczajc chorob, ktr
stwierdza si coraz czciej u osb w starszym wieku,
zdaj si wynika z uszkodze neuronw wydzielajcych acetylocholin. Acetylocholina dziaa rwnie
pobudzajco na poczenia pomidzy nerwami i miniami, gdzie pobudza minie do skurczw. Wiele
toksyn wpywa na synaptyczne dziaanie acetylocholiny.
Na przykad jad kiebasiany, ktry czsto znajduje si
w nieprawidowo przechowywanej ywnoci, zatruwa
organizm przez blokowanie wydzielania acetylocholiny
w ukadzie oddechowym. Tego rodzaju zatrucie, zwane
botulizmem, moe spowodowa mier przez uduszenie. Kurara, trucizna nakadana przez Indian z Amazonii
na groty strza, wywouje podobny efekt, paraliujc
minie puc.
Na GABA (kwas gamma-amino-masowy) dziaaj
rne rodki przeciwdepresyjne, zwizki chemiczne,
ktre redukuj aktywno orodkowego ukadu nerwowego. Na przykad sdzi si, e barbiturany przymocowuj si do receptorw wraliwych na GABA i powoduj uspokojenie. Z powyszego wynika, e niski
poziom GABA moe by odpowiedzialny za lk (Paul
i in., 1986).
Katecholaminy (aminy katecholowe) s klas substancji chemicznych zawierajc dwa wane neuroprzekaniki: dopamin i noradrenalin. Wykazano, e oba
odgrywaj niezwykle wan rol w powstawaniu zaburze psychicznych, takich jak schizofrenia i zaburzenia
nastroju. Wydaje si, e noradrenalina ma zwizek
z niektrymi postaciami depresji. Leki, ktre podwyszaj jej poziom w mzgu, poprawiaj take nastrj
i agodz depresj. U osb cierpicych na schizofreni
stwierdzono wyszy, ni przecitny, poziom dopaminy.
Jak atwo si domyle, jeden ze sposobw leczenia
schizofrenikw polega na podawaniu im lekw obniajcych poziom dopaminy w mzgu. W pocztkowym
okresie stosowania tego rodzaju terapii pojawi si
ciekawy, cho przykry problem: wysokie dawki leku
uywanego w terapii schizofrenii wywoyway symptomy choroby Parkinsona, postpujcego i bardzo cikiego zaburzenia polegajcego na upoledzeniu funkcjonowania ruchowego. (Przyczyn choroby Parkinsona
jest uszkodzenie neuronw, ktre produkuj wikszo
dopaminy obecnej w mzgu). Powysze odkrycie
spowodowao podjcie bada, ktre pomogy usprawni terapi lkow schizofrenii, jak rwnie poszukiwania lekw, ktre mogyby by uyte w terapii choroby
Parkinsona.
Innym wanym neuroprzekanikiem jest serotonina.

Wszystkie neurony produkujce serotonin s zlokalizowane w trzonie mzgu, ktry jest zaangaowany w procesy wzbudzenia i liczne procesy autonomiczne. rodki
halucynogenne, jak LSD (dietyloamid kwasu d-lizergowego) zdaj si wywiera silny wpyw na neurony produkujce serotonin poprzez jeden z rodzajw receptorw
postsynaptycznych, do ktrych si przytwierdzaj
(Jacobs, 1987). Dziki dziaaniu na te receptory, halucynogeny wywouj bardzo ywe i dziwne doznania zmysowe, ktre mog trwa nawet kilka godzin.
Endorfiny (endorphines) stanowi bardzo ciekaw grup substancji chemicznych, ktre zwykle okrela si jako
neuromodulatory, a nie neuroprzekaniki. Neuromodulatorem (neuromodulator) nazywamy kad substancj,
ktra modyfikuje aktywno neuronu postsynaptycznego. Endorfiny odkryto niedawno, w trakcie eksperymentw nad morfin prowadzonych przez Candace Pert
i Solomona Snydera (1973). Pert i Snyder stwierdzili, e
morfina (ktr uzyskuje si z opium) przyczepia si do
receptorw zlokalizowanych w specyficznych miejscach
mzgu. Cakiem logicznie wywnioskowali, e morfina
powoduje zniesienie blu i wywouje stany euforii dziaajc w tych wanie miejscach.
Ale czemu morfina miaaby mie wasne receptory
w mzgu? Mzg produkuje wasne, morfinopodobne
substancje. Badacze odkryli w mzgu cay szereg substancji chemicznych, ktre przytwierdzaj si do receptorw w ukadzie limbicznym i wywouj podobne jak
morfina efekty (Hughes i in., 1975). Endorfinami s, na
przykad, naturalnie wystpujce, morfinopodobne substancje produkowane w mzgu, ktre odgrywaj wan
rol w kontroli zachowa emocjonalnych (lku, strachu,
napicia, przyjemnoci) oraz blu. Endorfiny nazwano
powizaniami pomidzy przyjemnoci i blem, stworzonymi przez natur", a badania nad nimi pomagaj
nam lepiej zrozumie natur uzalenie.
Zaproponowano interesujcy paradygmat do badania efektu umierzania blu przez substancje
chemiczne, o ktrych sdzi si, e s rodzajem
endorfin. Naloxone jest lekiem majcym tylko jedno
znane dziaanie: uniemoliwia on morfinie i endorfinom przyklejanie si do receptorw (Hopson, 1988).
Kada procedura, ktra powoduje umierzenie blu
przez stymulacj wydzielania endorfin, przestaje by
skuteczna, gdy podaje si naloxone. Badacze wycignli wic wniosek, e endorfiny porednicz w odczuwaniu blu, poniewa kiedy podawano naloxone
razem z lekami przeciwblowymi, nie stwierdzano
wpywu tych lekw. Stosujc t negatywn metod"
badacze wykazali, e uwalnianie endorfin jest przynajmniej czciowo odpowiedzialne za umierzanie
blu przez akupunktur (Watkins i Mayer, 1982)
i nawet za efekty placebo (Fields i Levine, 1984).
Uzalenienia
|rzekanictwo synaptyczne i narkotyki:
dziaanie kokainy
W cigu ostatnich 30 lat, zanotowano
na caym wiecie, ogromny wzrost
uywania i naduywania narkotykw.
Narkomania, o ktrej bdziemy mwi w nastpnym rozdziale, stanowi
rosncy problem spoeczny i ekonomiczny, kosztujcy podatnikw
w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie
miliardy dolarw rocznie. Te koszty
jednak w niewielkim stopniu odzwierciedlaj osobiste straty, jakich
doznaj uzalenione osoby i ich rodziny. Z powodu dziaalnoci kryminalnej wynikajcej z potrzeby zdobycia pienidzy na kosztowny nag,
uzalenienia stanowi powane obcienie dla sytemu prawa, jak i dla
suby zdrowia. Zainteresowanie
w zmniejszeniu liczby uzalenionych
doprowadzio do licznych bada,
majcych na celu poznanie biologicznych podstaw uzalenie, to jest odkrycie specyficznych systemw
mzgowych odpowiedzialnych za
przyjemne skutki zaywania narkotykw oraz za negatywne efekty odstawienia narkotykw. Wikszo dotychczas przeprowadzonych bada
dotyczya tych narkotykw, ktre s
uywane najczciej, jak, na przykad, kokaina.
W cigu ostatnich dziesiciu lat
uzalenienie od kokainy zmienio si
z bardzo rzadkiego problemu w bardzo powany. Jeden z raportw szacuje, e co drugi Amerykanin w wieku
pomidzy 25 i 30 lat - czyli 25 milionw osb - prbowa kokainy. Ocenia
si, e spord 5 do 10 milionw osb
zaywajcych kokain raz w miesicu,
a 3 miliony potrzebuj leczenia -jest
to sze razy wicej ni w przypadku

heroiny (Gawin, 1991; Ray i Ksir. 1987).
Chocia naduywanie kokainy dopiero niedawno stao si narodow
epidemi, narkotyk ten znany by od
dawna. Niemniej crack kokaina stanowi
cakiem now odmian starego narkotyku. Jest ona niezwykle silnym i niebezpiecznym - stymulantem
orodkowego ukadu nerwowego.
Crack produkuje si mieszajc koka-
efekty, ale nie jest tak popularne, gdy

wiele osb boi si igie, infekcji i ryzyka zaraenia AIDS.
Kokaina jest jednym z najpotniejszych spord znanych czynnikw wzmacniajcych u ludzi i zwierzt. Zwierzta eksperymentalne s
w stanie naciska dwigni tysice
razy, aby dosta jedn dawk kokainy i potrafi pracowa kilka tygodni
bez wytchnienia dla uzyskiwania
uzalenienie od narkotyku jest

czciowo podtrzymywane dziki
psychologicznym objawom odstawienia - przykremu nastrojowi i silnemu pragnieniu doznania euforii
narkotycznej. Wczeniej uywane
rozrnienie pomidzy psychologicznym i fizjologicznym uzalenieniem i zalenoci zostao zastpione
przez Midzynarodow Organizacj
Zdrowia terminem neuroadaptacja,
okrelajcym najbardziej typow
dla chronicznego zaywania narkotykw kombinacj obu rodzajw
konsekwencji.
W uzalenienie wpada okoo 10
do 15% osb, ktre zaczynaj wcha
kokain. Dotd nie wiemy, dlaczego
niektrzy uzaleniaj si, a inni
przestaj eksperymentowa z kokain. Jednak, gdy rozwinie si uzalenienie, typowy jego przebieg polega
na dugotrwaych'cigach z wysokimi
dawkami, przyjmowanymi co 10-30
minut przez 4 do 24 godzin, a skocz si zapasy. Po cigu (przecitnie
od jednego do siedmiu w tygodniu).
nastpuje kilkudniowa abstynencja.
Uzalenieni mwi, e w trakcie
cigu wszystko, oprcz euforii kokainowej, traci znaczenie - nawet to,
czy si przeyje.
Powstrzymanie si od zaywania
kokainy powoduje trjfazow reakcj:
in z wod i sod oczyszczon. Gdy

mieszanka wyschnie, tworzy kryszta,
ktry mona pali. Wiele osb woli
crack od normalnej kokainy, gdy jest
taszy i atwiej dostpny, a take dlatego, e palenie kokainy dostarcza
szybszego i silniejszego haju ni
wchanie i wdychanie. Dzieje si tak,
gdy powierzchnia puc jest wiksza
od powierzchni luzwki nosa, co
pozwala wikszej iloci narkotyku
wnika do orodkowego ukadu nerwowego. Doylne wstrzykiwanie
kokainy powoduje jeszcze silniejsze
staych, szybkich doylnych wstrzykni narkotyku - a do chwili, gdy

umieraj (Johanson i Fischman,
1989). U ludzi kokaina wywouje
siln eufori, dobre samopoczucie
i czujno. Podwysza intensywno
wszystkich znanych przyjemnych
dozna, oprcz tych, ktre s
zwizane z jedzeniem. Te ostatnie
ulegaj osabieniu. Osoby zaywajce kokain i crack odczuwaj efekty narkotyku jako silnie nagradzajce i przyjmuj go coraz wicej,
a ulegaj uzalenieniu. Chroniczne
pocztkowy spadek nastroju i energii,

intensywne pragnienie narkotyku,
depresj i lk; po kilku dniach nastpuje faza odstawienia, gdy wszystkie
normalne przyjemne doznania ulegaj osabieniu; oraz faz wygasania,
gdy pragnienie narkotyku stopniowo
zmniejsza si w miar osabiania si
wyuczonych skojarze midzy rnymi wskazwkami a zaywaniem
kokainy. Od 30 do 90% osb naduywajcych kokainy, ktre zostaj poddane leczeniu, przestaje zaywa ten
narkotyk. Programy terapeutyczne
zwykle cz psychoterapi z interwencj farmakologiczn, ktra ma na
celu przerwanie cyklu cigw i zapobieganie ich nawrotom.
Jak to si dzieje, e kokaina ma
tak siln wadz nad skdind racjonalnymi jednostkami? Aby odpowiedzie na to pytanie naley przyjrze
si interakcji narkotyku z orodkowym ukadem nerwowym. Kokaina
(i amfetamina) daje przyjemno,
czyli nagrod, dziki podwyszeniu
aktywnoci niektrych neuroprzekanikw mzgowych. Dokadniej
mwic, po ich uwolnieniu na
synapsie, kokaina hamuje ponowne
wchanianie dopaminy, noradrenaliny i serotoniny. Oznacza to, e
aktywno sygnau nerwowego nie
ustaje powodujc cig, podwy-
Sieci ncuronnlnc
Wiecie ju, jak ukad nerwowy przekazuje informacje
midzy komrkami; musi on jednak dokonywa czego
wicej, aby generowa zorganizowane i zoone procesy
mylowe i uczuciowe oraz dziaanie. Inne podstawowe
zadanie ukadu nerwowego polega na przetwarzaniu
w sposb zintegrowany ogromnej iloci danych. Oznacza
to, e mzg musi radzi sobie z du iloci danych
przepywajcych pomidzy licznymi strukturami. Na
najbardziej podstawowym poziomie przetwarzania znajduje si czenie potencjaw generowanych w ciele
komrki oraz modyfikacja przekanictwa synaptycznego
dla zahamowania lub podwyszenia aktywnoci komrki
nerwowej. Wysze poziomy przetwarzania informacji wy-
szon aktywno neuronw stykajcych si poprzez te synapsy (Ritz

i in.. 1987). Mzg odbiera lub interpretuje t wzmoon aktywno
jako przyjemn i wszelkie dziaania,
ktre do niej prowadz ulegaj
wzmocnieniu. Ostatecznie wic powab kokainy ley w dziaaniu synaps.
Dugotrwae zaywanie kokainy wywouje zmiany neurofizjologiczne
w systemach mzgowych, regulujcych procesy fizjologiczne zwizane
z odczuwaniem przyjemnoci. Kokaina oddziauje na ludzki umys zmieniajc wzorzec przekanictwa synaptycznego w mzgu. Badania
wskazuj, e waciwie wszystkie
narkotyki wywouj efekty psychologiczne i fizjologiczne poprzez
dokonywanie zmian w aktywnoci
synaps. Hamuj lub wzmacniaj
uwalnianie niektrych neuroprzekanikw lub wpywaj na to, jak
przytwierdzaj si one do specyficznych receptorw postsynaptycznych w mzgu. Nasza obecna wiedza na ten temat pochodzi z bada
podstawowych nad zwierztami, co
podkrela znaczenie takich bada
dla odkrywania neurofizjologicznych tajemnic ludzkiego doznawania przyjemnoci i blu" (Gawin,
1991, s. 1585).
magaj sieci neuronalnych [neural networks), czyli obwodw lub systemw neuronw, ktre dziaaj wsplnie,
aby wykona zadania niemoliwe do wykonania samodzielnie przez pojedyncze komrki. Zapoznalimy si ju
z jedn z najprostszych sieci neuronalnych, odruchem
ucieczki przed blem (przypomnijcie sobie rys. 3.15).
Sieci neuronalne s zbudowane zgodnie z podstawow zasad natury: wszystkie procesy yciowe s zorganizowane hierarchicznie. Inaczej mwic, prostsze jednostki, struktury i procesy s zorganizowane w poziomy
o rosncej zoonoci, z ktrych wysze sprawuj kontrol nad niszymi. Na kadym poziomie zoonoci wystpuj ograniczenia i bariery, ktre mog by pokonane
tylko przez bardziej zoony system (Jacob, 1977). Tak,
jak na kadym poziomie - od czsteczki przez komrki
i narzdy do organizmu - dostpne staj si nowe umiejtnoci, tak dla bardziej zoonych sieci neuronalnych
dostpne staj si nowe moliwoci przetwarzania
informacji.
Poniewa sieci neuronalne u czowieka mog. by
bardzo zoone, naukowcy czsto badaj sieci neuronalne prostych organizmw, jak bezkrgowce. Pomaga
im to zrozumie biologiczne podstawy bardziej zoonych zachowa. Ulubionym obiektem tych bada jest
duy limak morski, Aplysia, gdy jego stosunkowo nieliczne neurony s tak due, e atwo je zidentyfikowa
i ledzi ich aktywno. Dziki temu moliwe jest
wykrelenie diagramu przewodw" dla okrelonych
typw zachowa. Na przykad akcja serca u Aplysia jest
kontrolowana przez prosta, sie neuronaln zawierajc
tylko kilka komrek: jedne pobudzaj serce do bicia,
a inne hamuj jego prac. S to komrki rozkazodawcze,
umieszczone tak, e kontroluj inne komrki, a zatem
wywouj cae sekwencje zachowa.
Rysunek 3.19
Bardziej zoon sie neuronalna znajdujemy

u Aplysia w przypadku odruchu cofania skrzela, reakcji
obronnej, ktra chroni narzdy o podstawowym znaczeniu dla przeycia. Stymulacja dotykowa syfonu Aplysia
pocztkowo wywouje cofanie skrzela. Przy powtarzaniu
stymulacji dochodzi jednak do habituacji tej reakcji: staje
si ona coraz sabsza, a zanika cakowicie. Jednak jeeli
wwczas zaaplikuje si siln stymulacj innej czci
ciaa, odruch cofania skrzela powraca. Ten efekt okrela
si jako dyshabituacjf.
(Idy Eric Kandel i jego wsppracownicy poszukiwali
biochemicznych podstaw odruchu cofania skrzela,
stwierdzili, e w trakcie habituacji, z powodu dziaania
okrelonej sieci neuronalnej uwalnia si mniejsza ilo
neuroprzekanika (serotoniny) ni zwykle (Kandel,
1979). Jest to wane odkrycie, gdy* pokazuje specyficzny mechanizm biochemiczny, ktry wyjania proste
wyuczone zachowanie, habituicj odruchu cofania
skrzela (zob. rys. 3.19).
kolbtk synaptycznych sprawia, e do szczeliny synaptycznej zostaj uwolnione neuroprzekaniki. Po przejciu przez
szczelin mog one przytwierdzi si do receptorw mieszczcych si na bonie postsynaptycznej. Wpyw neuroprzekanikw - to, czy pobudzaj, czy te hamuj bon postsynaptyczn - zaley od rodzaju receptora. Z ponad 60
znanych neuroprzekanikw, najlepiej zbadano sze.
Kady z nich jest zaangaowany w specyficzne funkcje
mzgu i w zachowanie. Narkotyki oddziauj na zachowanie i poznanie poprzez wpyw na przekanictwo synaptyczni:
Sieci neuronalne uczestnicz w wyszego rzdu
przetwarzaniu informacji. Poniewa bezkrgowce, jak
Aplysia, maj stosunkowo due, a przy tym nieliczne neurony, stanowi idealny obiekt do badania prostych sieci
neuronalnych. W swoich badaniach nad Aplysia Kandel
odkry wszystkie skadowe sieci neuronalnej, ktra stanowi podstaw prostego uczenia si polegajcego na
habituacji odruchu cofania skrzela. Takie odkrycia
prowadz do dalszych bada nad bardziej zoonymi sieciami neuronalnymi i, co za tym idzie, bardziej zoonym
zachowaniem.
Sie neuronalna odruchu cofania skrzela u Aplysia
Lewy grny rysunek ukazu|e limaka morskiego w stanie normalnym Prawy grny rysunek ukazuje go
z cofnitym skrzelem. Schemat na dole przedstawia sie neuronalna kontrolujca, ten odruch.
Zaangaowane neurony czuciowe zaznaczono pojedyncz lini, umieszczono take wszystkie neurony
ruchowe i interneurony.
Enc Kandel z Aplysia
Syfon
Podsumowanie
Gtomm
Aplysia
Aplysia z cofnitym skrzelem
O
O
O
D
Zwj brzuszny
Neuron ruchowy
Interneuron pobudzajcy
Interneufori hamu^cy
Neurony czuciowe (24 reprezentowane)
Obwodowe neurony ruchowe syfonu (30 reprezentowanych)
Neuron jest podstawow jednostk ukadu nerwowego.

Jego funkcja polega na odbieraniu, przetwarzaniu i przeka^zywaniu informacji do innych komrek, gruczow lub
mini. Neurony przekazuj injormacj tylko w jednym
kierunku: od dendrytw przez ciao komrki i akson do kolbek synaptycznych. Neurony czuciowe otrzymuj informacje od wyspecjalizowanych komrek receptorw i wysyaj
je do orodkowego ukadu nerwowego. Neurony ruchowe
przekazuj informacje z mzgu poza orodkowy ukad nerwowy, do mini i gruczow. Interneurony przekazuj
informacje od neuronw czuciowych do innych inlerneuronw lub neuronw ruchowych. Komrki glejowe pomagaj w wizaniu neuronw ze sob; wypeniaj take podstawowe obowizki utrzymywania porzdku w komrkach
i synapsach.
W neuronie informacja jest przesyana z dendrytu do
_ daa komrki w postaci potencjaw generatorowych, kt"rych sia jest proporcjonalna do intensywnoci wywohijcego je bodca. Gdy potencja generatorowy przekroczy
okrelony prg, wzdu aksonu do kolbki synaptycznej
wysyany jest potencja czynnociowy, ktry podlega prawu
mwszystko albo nic". Potencjay czynnociowe powodowane
isq przez otwieranie si specjalnych komrek jonowych, co
pozwala jonom sodu wej do komrki, a jonom potasu
i chloru opucie j. Dojcie potencjau czynnociowego do
...iiV.t.,. ,i'.. .*'&:. iiU~..; :.,-.. .. t.iibikUio^-juiiLiiiirT^-iii^HUiSl
LJ kad nerwowy
i wiadome dowiadczenie
Poniewa ukad nerwowy stanowi podstaw wszystkich
naszych wiadomych dowiadcze, niezwykle wane jest
zrozumienie jego d/.iaania. Wszystko to, co zmienia
sposb dziaania ukadu nerwowego, zmienia rwnie
normaln wiadomo - wraenia zmysowe, percepcja,
mylenie i zachowanie staj si odmienne, i jest to zwykle zmiana na gorsze. W nastpnym rozdziale zajmiemy
si wiadomoci. Zanim jednak to uczynimy, przyjrzyjmy si niektrym powizaniom pomidzy biologi
mzgu i ukadu nerwowego oraz ludzkim dowiadczaniem wiadomoci.
Wiemy, e za wiadomo odpowiada kora mzgowa.
I, co ciekawe, wydaje si. e kada pkula jest zaangaowana w regulowanie odmiennych aspektw wiadomego dowiadczenia. Jak to si dzieje?
Asymetria pkulowa
Gdybycie zajmowali si badaniem ukadu nerwowego
i interesowali si funkcjami pkul mzgowych, jakie
wnioski wycignlibycie z nastpujcych faktw?
1. Pacjenci z uszkodzeniami mzgu powodujcymi

parali prawej strony ciaa, czsto przejawiaj
zaburzenia mowy.
2. Pacjenci z uszkodzeniami lewej pkuli czsto
ujawniaj problemy z uywaniem i rozumieniem
jzyka. (Przypomnijcie sobie odkrycia Paula
Broki).
3. Lewa pkula jest przewanie nieco wiksza od
prawej (Galaburda i in., 1978).
Chocia obie pkule wydaj si fizycznie podobne,
dane kliniczne i eksperymentalne wyranie wskazuj na
rnice w ich funkcjach. Kada z pkul dominuje w kontroli odmiennych funkcji. Asymetria czy dominacja pkulowa (cerebral dominance) jest terminem uywanym na
oznaczenie kierowania ruchami ciaa i mow przez
okrelon pkul. U wikszoci osb praworcznych
funkcje zwizane z jzykiem s zdominowane przez
lew pkul (u wikszoci, ale nie tak licznej, osb
leworcznych rwnie stwierdza si dominacj lewej
pkuli dla jzyka). Ta dominacja wyjania dlaczego lewa
pkula jest przewanie wiksza i dlaczego jej uszkodzenia mog powodowa zaburzenia jzyka. Wyjania to
take, dlaczego osoby cierpice na parali prawej strony
ciaa na skutek uszkodzenia mzgu maj problemy
z mow - parali prawej strony wskazuje, e uszko-
Rysunek 3.20
Skutki uszkodze jednej strony mzgu
dzenia dotycz lewej strony mzgu (efekty s kontralateralne, dotycz drugiej strony ciaa).
Naukowcy odkryli, e tylko u okoo 5% osb praworcznych i 15% leworcznych mowa jest kontrolowana przez praw pkul, a u kolejnych 15% leworcznych brak jest dominacji ktrejkolwiek z pkul
w odniesieniu do mowy. Osoby, u ktrych prawa pkula jest dominujca w zakresie funkcji jzykowych,
ponosz wiksze ryzyko pojawienia si zaburze czynnoci zwizanych z posugiwaniem si jzykiem, takich
jak czytanie. Co ciekawe, leworczno oraz zaburzenia w uczeniu si mowy stwierdza si czciej u mczyzn, ni u kobiet.
Wikszo naszej wiedzy na temat asymetrii pkulowej pochodzi z obserwacji osb, ktre doznay urazu
jednej strony mzgu lub ktrych pkule nie mog
komunikowa si ze sob (zob. rys. 3.20). Pacjenci z uszkodzeniami prawej pkuli czciej ujawniaj problemy
z percepcj i uwag, w tym niekiedy powane trudnoci
w orientacji przestrzennej. Na przykad mog czu si
zagubieni w uprzednio znanym miejscu lub niezdolni do
dopasowywania ksztatw geometrycznych. Pacjenci
z uszkodzeniami w prawym pacie ciemieniowym mog
przejawia syndrom polegajcy na cakowitym niedostrzeganiu lewej strony ciaa i lewego pola widzenia - na
przykad bd jedli tylko to, co ley po prawej stronie
talerza.
Oglnie rzecz biorc badania nad osobami zdrowymi wykazay, e lewa strona mzgu jest bardziej zaangaowana w kontrolowanie czynnoci werbalnych, a prawa
w kierowanie czynnociami wzrokowo-przestrzennymi.
Jednak czsto w regulacji tej samej funkcji maj swj
udzia obie pkule. Na przykad obie wspuczestnicz
w funkcjach jzykowych i pamiciowych, percepcyjno-poznawczych i emocjonalnych (zob. rys. 3.21). Jako
dowd na rzecz tego uoglnienia, mona przytoczy
eksperyment, w ktrym rejestrowano przebieg fal mzgowych w obu pkulach w trakcie podejmowania przez
osoby badane serii byskawicznych' decyzji i szybkich
dziaa. Aktywno fal mzgowych przepywaa szybko
w t i z powrotem pomidzy dwiema pkulami, w zalenoci od rodzaju dokonywanej oceny i podejmowanego
dziaania. Badacze nazwali ten zmieniajcy si wzorzec
aktywnoci fal mzgowych cieniami myli" (Gevins i in.,
1983).
Doreen Kimura, kanadyjska psycholog, odkrya, e
wystpuj rnice zwizane z pci w wielkoci kadej
z pkul oraz w sposobie organizacji lewej pkuli dla
kontroli umiejtnoci jzykowych. U kobiet lewa pkula
wydaje si by wiksza; u mczyzn wiksza jest prawa
pkula. Odpowiada to z grubsza zwizanym z pci
rnicom w mowie (kontrolowanej przez lew pkul)
i w umiejtnociach przestrzennych (kontrolowanych
przez praw pkul). Kobiety wykazuj tendencj do
przewyszania mczyzn w zadaniach werbalnych,
Rysunek 3.21
Specjalizacja pkul mzgowych

Lewa pkula
a mczyni uzyskuj wysze wyniki w zadaniach przestrzennych. Badania Kimury nad osobami z uszkodzeniami mzgu wykazay, e kobiety przejawiaj na og
zaburzenia mowy, gdy uszkodzeniu ulega u nich przednia cz lewej pkuli. U mczyzn ujawniaj si podobne problemy, gdy uszkodzeniu ulega tylna cz lewej
pkuli. Nie jest jasne, dlaczego lewa pkula jest odmiennie zorganizowana u mczyzn i kobiet. Kimura
sdzi, e wan rol mog odgrywa wpywy hormonalne w trakcie rozwoju mzgu (Holloway, 1990).
We wczesnym okresie bada nad ukadem nerwowym sdzono, e lewopkulowe funkcje jzykowe wystpuj jedynie u ludzi. Dzisiaj wiadomo, e nie tylko. Na
przykad rozwj piewu kanarka jest kontrolowany przez
lew stron mzgu. Szczury, poddawane czstej stymulacji dotykowej we wczesnych okresach ycia, magazynoway te dowiadczenia w prawej pkuli mzgu.
W wieku dorosym byy one mniej agresywne ni szczury
pozbawione takich dowiadcze. Ten efekt znika
u szczurw, ktrym usunito praw pkul. Powysze
stwierdzenia doprowadziy badaczy do wniosku, e
u kadego gatunku zwierzt, choby najniszego,
stwierdza si asymetri pkulow" (Geschwind, cytowany w Marks, 1981).
Prawa pkula
Dwa mzgi czy jeden?

Skoro mamy dwie pkule mzgowe, z ktrych kada
wydaje si peni odmienne funkcje, pojawia si ciekawe
pytanie: Czy kada z powek mzgu bdzie moga
dziaa jako oddzielny wiadomy umys, jeeli w jaki
sposb oddzieli si je od siebie? Szans na zbadanie
tego problemu daje jeden ze sposobw leczenia powanych atakw padaczki. Polega on na przeciciu spoida
wielkiego (ciaa modzelowatego) - zbioru okoo 200 milionw wkien nerwowych, przekazujcych informacje
midzy obu pkulami (zob. rys. 3.22). Celem tego rodzaju operacji jest uniemoliwienie gwatownym rytmom
elektrycznym, ktre towarzysz napadom padaczkowym, przemieszczania si pomidzy pkulami (Wilson
i in., 1977). Na og operacja jest skuteczna i zachowanie
pacjenta w wikszoci sytuacji wydaje si normalne. Pacjenci, ktrzy przeszli taki zabieg, s czsto okrelani
jako osoby z rozszczepionym mzgiem.
Jak naukowcy doszli do tego, e obie pkule mog
by zdolne do niezalenego dziaania? Zarejestrowane
przez receptory dane sensoryczne, ktrych rdem s
oczy, przenoszone s automatycznie do przeciwnej strony mzgu (z prawego oka do lewej pkuli, a z lewego
Rysunek 3.22
Ciao modzelowate
Ciao modzelowate (spoido wielkie) to potna sie wkien

nerwowych, ktre przekazuj informacje midzy dwiema
pkulami. Przecicie ciaa modzelowatego powoduje
zaburzenie procesu tej komunikacji.
Ciafo modzelowate
oka do prawej pkuli). Jednak kada z pkul dzieli si

swymi informacjami z drug poprzez ciao modzelowate (zob. rys. 3.23). Zatem, kiedy pacjenci z rozszczepionym mzgiem s w stanie koordynowa informacje
wejciowe z obu oczu, mog funkcjonowa bez problemw. Jednak gdy przedstawia si im specjalne zadania,
w ktrych podaje si odrbne informacje do kadego
oka lub do kadej rki, skutki przecicia mzgu s bardzo powane.
Pierwsze operacje polegajce na przeciciu mzgu
u ludzi zostay wykonane przez neurochirurga Williama
Van Wagenera na pocztku lat 40. (Van Wagener i Herren, 1940). Dziesi lat pniej, eksperymentatorzy
przecili ciao modzelowate u zwierzt i nastpnie
trenowali zwierzta w dyskryminacji wzrokowej przy
jednym zasonitym oku. Kiedy nastpnie przepaska bya
zakadana na drugie oko, zwierzta potrzeboway tyle
samo czasu na nauczenie si zadania co za pierwszym
razem. Jedna strona mzgu nie nauczya si niczego
z dowiadczenia drugiej (Myers i Sperry, 1958).
W celu sprawdzenia umiejtnoci rozdzielonych
pkul pacjentw z padaczk, Roger Sperry (1968)
i Michael Gazzaniga (1970) zaprojektowali sytuacje pozwalajce na kierowanie informacji wzrokowej oddzielnie do kadej pkuli (zob. rys. 3.24).
Naukowcy stwierdzili, e lewa pkula przewysza
praw w rozwizywaniu zada jzykowych oraz
wymagajcych logicznego i sekwencyjnego lub analitycznego przetwarzania poj. Lewa pkula bya
w stanie odpowiada" eksperymentatorom, podczas
gdy prawa nie. Komunikacja z praw pkul bya
moliwa dziki przedstawianiu jej zada manualnych
polegajcych na identyfikowaniu, dopasowywaniu czy
czeniu przedmiotw - czyli zada nie wymagajcych uywania sw. Okazao si, e prawa pkula
jest lepsza ni lewa w rozwizywaniu problemw
dotyczcych relacji przestrzennych oraz w rozpoznawaniu ksztatw. Jednake bya ona w stanie wykonywa dodawanie jedynie w zakresie do 10 i pozostawaa mniej wicej na poziomie dwuletniego dziecka
w uywaniu i rozumieniu kombinacji sw.
Rysunek 3.23
Drogi neuronalne dla informacji wzrokowej
Drogi neuronalne dla informacji wzrokowej

pochodzcej z wewntrznej czci kadego
oka, krzyuj si w ciele modzelowatym.
Drogi przenoszce informacj z zewntrznej
czci kadego oka, nie krzyuj si.
Kocowym przeznaczeniem kadej
informacji wzrokowej jest kora wzrokowa.
Przecicie ciaa modzelowatego sprawia,
e informacje kierowane tylko do prawego
pola wzrokowego nie docieraj do lewej
pkuli, gdzie byyby zintegrowane z
informacj jzykow.
Wydaje si ponadto, e obie pkule maj odmienne

style" przetwarzania tych samych informacji. Na przykad, w zadaniach polegajcych na dopasowywaniu lewa
pkula czy przedmioty analitycznie i werbalnie - na
podstawie podobiestwa funkcjonalnego. Prawa pkula
czy rzeczy, ktre wygldaj podobnie lub tworz
wsplnie jaki wzr. Gdy przedstawiano dwa obrazki
kapelusza i noa z widelcem tylko lewej pkuli, pacjent
z rozszczepionym mzgiem proszony o dopasowanie
jednego z nich do obrazka tortu na talerzu, odpowiada:
Tort mona je noem i widelcem". Gdy bodce te
przedstawiano prawej pkuli, ten sam pacjent dopasowywa, na przykad, kapelusz do tortu, ze wzgldu na
podobny ksztat (Levy i Trevarthen, 1976).
Mzg jest stworzony do dziaania jako cao, z szerok, precyzyjn sieci komunikacyjn integrujc obie
pkule. Na skutek przecicia powiza midzy pkulami powstaj dwa oddzielne mzgi i dwoisto wiadomoci. Pkule mog reagowa niezalenie i symultanicznie, gdy bodce s przedstawiane oddzielnie kadej
z nich. Kiedy bodce s przedstawiane tylko jednej
stronie, reakcje s albo emocjonalne, albo analityczne,
w zalenoci od tego, ktra pkula otrzymuje zadanie
zinterpretowania przekazu. Jednak izolowana prawa
pkula ludzkiego mzgu pozbawiona kompetencji
jzykowych, ma ograniczone i znacznie nisze umiejtnoci wzrokowo-przestrzenne ni lewa pkula. Prawa
pkula nie tylko nie korzysta z uatwie, jakie daje nam
jzyk, ale te z caego szeregu procesw umysowych
niezbdnych do zrozumienia wydarze zewntrznych
i wewntrznych.
Prawej pkuli zaprezentowano zimowy widoczek,

a lewej, rwnoczenie, obrazek przedstawiajcy kurz
ap. Badany wybiera spord zestawu przedmiotw
te, ktre pasoway" do kadej ze scen. Praw rk
wskaza kurz gow; lew - szufl. Stwierdzi, e szufla jest potrzebna do wyczyszczenia kurnika (a nie do
odgarnicia niegu). Poniewa lewy mzg z powodu
przecicia ciaa modzelowatego nie mia dostpu do
tego, co widzia" prawy, musia znale wyjanienie,
dlaczego lewa rka pokazuje szufl, kiedy jedynym
obrazkiem jaki wiadomie widziaa" lewa pkula
bya kurza apa. System poznawczy lewego mzgu
dostarczy teorii dla wytumaczenia zachowania
innych czci ciaa. Okazuje si, e dominujca lewa
pkula interpretuje znaczenie zachowa zewntrznych, reakcji emocjonalnych i dowiadcze prawej
pkuli (Gazzaniga, 1985).
Przyjrzyjmy si, jak pacjent z rozszczepionym

mzgiem uywa lewej poowy mzgu do opisu aktywnoci lewej rki, kierowanej przez praw poow mzgu.
szczepionym mzgiem na opis sposobu dziaania normalnego mzgu. Czy mzg dziaa globalnie jako jednolity ukad centralnego sterowania, czy te jest on zorganizowany zgodnie ze specjalizacj funkcjonaln kadej
z pkul? Wielu naukowcw wyraa przekonanie, e
ludzki umys nie stanowi ani pojedynczej jednostki, ani
nawet podwjnej jednostki, ale raczej konfederacj
wielu moduw umysowych. Kady z tych miniumysw" jest wyspecjalizowany w automatycznym nieomal
przetwarzaniu specyficznego rodzaju informacji, jak
pisownia czy liczenie. Nastpnie informacje z tych licznych oddzielnych moduw s syntetyzowane i koordynowane przez centralne mechanizmy wykonawcze
(Fodor, 1983; Hinton i Anderson, 1981; Omstein, 1986).
Niektrzy naukowcy i praktycy poszli dalej i zaprojektowali techniki przeznaczone do usprawnienia funkcjonowania prawej pkuli, w nadziei na podniesienie
poziomu twrczoci (Buzan, 1976; Edwards, 1979).
Naley jednak zachowa ostrono przy uoglnianiu twierdze wynikajcych z bada pacjentw z roz-
Inni badacze ukadu nerwowego i psychologowie

odnosz si sceptycznie do znaczenia i zasadnoci spe-
Rysunek 3.24
Koordynacja oka i rki
Dopasowywanie
Brak dopasowania
Koordynacja rki i oka u pacjenta

z rozszczepionym mzgiem przebiega
normalnie, jeli uywa on lewej rki do
znajdowania odpowiednika dla obiektu
pojawiajcego si w lewym polu
wzrokowym Dzieje si tak. gdy oba sa
re|estrowane w prawei pkuli Jednak
gdy poprosimy go o wykorzystanie
prawej rki do dopasowania obtaktu
widzianego w lewym polu wzrokowym,
nie bdzie mg tego uczyni Przyczyn
tego jest takt, e informacje zmysowe
z prawe) rki dochodz do lewej pkuli
mzgowej, a nie ma poczenia
porrtfdzy obu pkulami
W przedstawionym na ilustracji
przypadku nieprawidowy wybr dotyczy
szkianki jako pasujcej do gruszki.
cjalizacji pkulowej. Pomimo zastanawiajcego faktu,

e mzg ludzki nie jest cakowicie symetryczny, nadal
sdz, e kada asymetria moe by wyjaniona w kategoriach wyspecjalizowanych procesw zlokalizowanych
w kadej pkuli (Ffron, 1990). Trzeba mie nadziej, e
spr pomidzy tymi dwoma pogldami doprowadzi do
peniejszego zrozumienia tak niezwykle skutecznego
dziaania naszego mzgu. Powinien take pomc nam
w wyjanieniu, czemu ludzki mzg czasami zawodzi, nie
dziaa racjonalnie czy mdrze.
Podsumowanie
Kora mzgowa stanowi podstaw wiadomoci. Gdyby
nie istniaa, lub gdyby bya choby nieznacznie inna,
nasze wiadome dowiadczanie wiata byoby te inne.
Kora mzgowa jest przedzielona ciaem modzelowatym
na dwie poowy czy pkule. Chocia pkule sq fizycznie
symetryczne, ich funkcje nie sq symetryczne. Jzyk,
pami sw i liczb, rozpoznawanie sw, uczucia lku
i negatywne emocje s regulowane przez lew pkul.
Prawa pkula kontroluje interpretacje przestrzenne,
rozpoznawanie twarzy, pami ksztatw i muzyki oraz
pozytywne emocje. Obie pkule mog zosta fizycznie
rozdzielone poprzez chirurgiczne przecicie ciaa modzeIowatego. Tak dugo jak bodce s kierowane do pl
wzrokowych lub suchowych obu pkul, mzg pracuje
jako zintegrowana cao. Jednak, gdy bodce s kierowane selektywnie do pl wzrokowych lub suchowych
tylko jednej pkuli, druga nie jest wiadoma ani tej sty-
mulacji, ani aktywnoci poznawczej zachodzcej w stjh

mulowanej pkuli. (Jednak lewa pkula czsto tworzy
wyjanienia i teorie dla reakcji wywoanych przez stymulowanie prawej). Zatem przecicie ciaa modzelowatego
tworzy dwa mzgi, z ktrych kady jest zdolny do wykonywania niezalenych funkcji.
asz reagujcy mzg

W rozdziale tym zajlimy si niewielkim kawakiem
wspaniaego 1350 gramowego wszechwiata, jakim jest
nasz mzg. Jedn spraw jest uznanie, e mzg kontroluje zachowanie i procesy umysowe, ale czym cakiem innym zrozumienie, jak peni te wszystkie funkcje,
ktre uwaamy za naturalne, gdy dziaa prawidowo, i co
dzieje si, gdy jego dziaanie ulega zakceniu. Badacze
ukadu nerwowego zajmuj si fascynujcymi poszukiwaniami nad wzajemnymi oddziaywaniami pomidzy
mzgiem, hormonami, zachowaniem, dowiadczeniem
i rodowiskiem.
Rozpoczlimy nasze rozwaania nad biologi zachowania od wykazania, e dotyk moe wywiera skutki biologiczne poprzez wywoywanie zmian w rozwoju wczeniakw (wicej o efektach dotyku w Brown, 1984 i Advances
andtouch..., 1990). Pozytywne skutki stymulacji fizycznej
dla rozwoju cielesnego dokonuj si za porednictwem
zmian w funkcjonowaniu mzgu. Masowane noworodki

przybieraj wicej na wadze ni nie stymulowane (pomimo takiego samego jakociowo i ilociowo karmienia),
staj si bardziej aktywne fizycznie i ich wzorce snu ulegaj zmianie. U stymulowanych dzieci stwierdza si istotnie wyszy poziom katecholamin, uwalnianie wikszej
iloci kilku neuroprzekanikw. Kluczem dla przybywania
na wadze tak wczeniakw ludzkich, jak i nowonarodzonych szczurw pozbawionych dotyku matki, jest stymulowanie aktywnoci specjalnego enzymu mzgowego
(ODC), ktry syntetyzuje wzrost protein niezbdnych dla
normalnego rozwoju. Podczas gdy pozbawienie kontaktu z matk obnia poziom wydzielania hormonu wzrostu,
masowanie niemowlt utrzymuje waciwy poziom uwalniania tego hormonu (Field i Schanberg, 1990). Stanowi
to dobitny przykad tego, jak funkcjonowanie mzgu jest
modyfikowane w znaczcym stopniu przez zewntrzn
stymulacj. Stwierdzono take, e terapeutyczny dotyk

znacznie poprawia zdrowie umysowe i fizyczne osb
w podeszym wieku (Fanslow, 1984).
l.iczne nowe badania, prowadzone u rnych gatunkw zwierzt i u ludzi, pokazuj, e mzg jest systemem
dynamicznym zdolnym do zmieniania samego siebie zarwno pod wzgldem funkcji, jak i struktury fizycznej
- w reakcji na rnego rodzaju stymulacj i wyzwania
rodowiskowe (lemald, 1984; Sapolsky, 1990). Kieruje
nas to ku odmiennemu spostrzeganiu natury mzgu.
Poza dobrze znanym dziaajcym mzgiem, ktry kontroluje zachowanie, jest take reagujcy mzg. ktry sam
ulega zmianom na skutek generowanego przez siebie
zachowania oraz stymulacji zewntrznej. Zdolno do
wewntrznych modyfikacji czyni zoony ludzki mzg
najbardziej dynamicznym, reagujcym systemem na caej
planecie (Rosenzweig, 1984b).
odstawowe terminy
owne zagadnienia
Gatunki pojawiaj si i zmieniaj z upywem czasu dzi-
Neuron, podstawowa jednostka ukadu nerwowego,
ki doborowi naturalnemu. W ewolucji gatunku ludzkiego
odbiera, przetwarza i przekazuje informacje do innych
za dalsze postpy, w tym jeyk i kultur, odpowiedzialne
komrek, gruczow i mini. Neurony przekazuj infor-
s: dwunono i encefalizacja. Podstawow jednostk
macje w cile okrelonym kierunku od dendrytu, przez
ewolucji jest gen. Geny determinuj zakres wpywu, jaki
ciao komrki i akson do kolbek synaptycznych. Neurony
mog mie czynniki rodowiskowe na przejawy cech
czuciowe otrzymuj przekazy od wyspecjalizowanych ko-
fenotypowych.
mrek receptorw i wysyaj je do orodkowego ukadu

nerwowego. Neurony ruchowe przenosz sygnay z orodkowego ukadu nerwowego do mini i gruczow. Inter-
Mzg i zachowanie
neurony przekazuj informacje od neuronw czuciowych
Naukowcy uywaj czterech metod do badania zwizkw

pomidzy mzgiem i zachowaniem: badania nad pacjentami z uszkodzeniami mzgu, wywoywanie lezji w specyficznych obszarach
mulowanie i
mzgowych, elektryczne sty-
rejestrowanie aktywnoci
mzgu oraz
skanowanie mzgu za pomoc skomputeryzowanych

urzdze. Mzg skada si z trzech zintegrowanych
warstw: pnia mzgu, ukadu limbicznego i kory mzgowej. Pie mzgu jest odpowiedzialny za oddychanie,
trawienie i akcj serca. Ukad limbiczny jest zaangaowany w procesy pamici dugotrwaej, agresj, jedzenie, picie i zachowanie seksualne. Kora mzgowa skada
si z dwch pkul - rne obszary kory przetwarzaj
odmienne rodzaje stymulacji, tworz skojarzenia lub
inicjuj ruchy.
do innych interneuronw lub neuronw ruchowych.

Informacja przechodzi z dendrytw do ciaa komrki
w postaci potencjaw generatorowych. Gdy potencja generatorowy przekroczy okrelony prg, wzdu aksonu, do
kolbk synaptycznych, wysyany jest potencja czynnociowy. Potencjay czynnociowe s wywoywane w momencie, kiedy otwarcie komrek jonowych pozwala na wymian
jonw dodatnich i ujemnych poprzez bon komrkow.
Neuroprzekaniki s uwalniane do szczeliny synaptycznej.
Po przejciu przez szczelin umiejscawiaj si na receptorach bony postsynaptycznej. O tym, czy neuroprzekaniki pobudzaj czy hamuj bon, decyduje rodzaj receptora.
Ukad nerwowy i wiadome dowiadczenie

Kora mzgowa stanowi podstaw wiadomoci. Jzyk,
Ukad dokrewny i nerwowy
pami sw i liczb, lk oraz negatywne emocje s regulowane przez lew pkul. Prawa pkula kieruje inter-
Ukad dokrewny produkuje i wydziela do krwiobiegu
pretacjami
hormony. Hormony pomagaj regulowa wzrost, pier-
pamici ksztatw i muzyki oraz pozytywnymi emocja-
wszorzdne i drugorzdne cechy pciowe, metabolizm,
mi.Jeeli pkule zostan chirurgicznie rozdzielone, kada
trawienie i wzbudzenie. Podwzgrze kontroluje ukad
z nich dziaa niezalenie od drugiej i nie jest wiadoma
dokrewny poprzez stymulowanie przysadki. Przysadka
stymulacji czy aktywnoci poznawczej tej drugiej.
wydziela waciwy hormon dla pobudzenia jednego lub

kilku gruczow dokrewnych.
Mzg i rdze krgowy tworz orodkowy ukad nerwowy. Obwodowy ukad nerwowy skada si z wszystkich
neuronw czcych ukad orodkowy z ciaem. Obwo-
przestrzennymi,
rozpoznawaniem
twarzy,
akson (axon)
asymetria pkulowa (cerebral dominant)
autonomiczny ukad nerwowy - ANS (autonomie nervous
system)
chromosom pciowy {sex chromosome)
ciao komrki (soma)
ciao migdaowate (amygdala)
ciao modzelowate (corpi/j callosum)
dendryt (dendrite)
dobr naturalny {natural seleetion)
dwunono (bipedalism)
dziedziczno (heredity)
elektroda (eketrode)
elektroencefalogram - liliG (electmencephalogram)
encefalizacja (encephalization)
endorfina (endorphin)
estrogen (estrogen)
ewolucja {evolution)
fenotyp (phenotype)
gen (gene)
genetyka (geneties)
genetyka ludzkiego zachowania (human bebavior genetks)
genotyp (genotype)
hipokamp (hippocampus)
homeostaza {homeoslasis)
hormon (hormone)
interneuron {interneuron)
kana jonowy {ion channel)
kolbka synaptyczna (terminal button)
komrki glejowe (glial cells, glia)
kora asocjacyjna (associatinn cortex)
kora czuciowo-somatyczna (somatosensory cortex)
kora mzgowa (cerebral cortex)
kora ruchowa (motor cortex)
kora suchowa (auditory corex)
kora wzrokowa (visual cortex)
lezja (lesion)
most (pons)
mdek (cerebellum)
MRI (magnetic resonance imaging)
neuromodulator (neummodulator)
neuron (neuron)
neuron czuciowy (sensory neuron)
neuron ruchowy (motor neuron)
neuroprzekanik (neurotransmitter)
obwodowy ukad nerwowy - PNS (peripheral nermus
system)
okres refrakcji (refractory period)
orodkowy ukad nerwowy - CNS (central nermus system)
pie mzgu (central core)
podwzgrze (hypotbalanws)
potencja czynnociowy (action potential)
potencja generatorowy (graded potential)
pkule mzgowe (cerebral hemispheres)
prawo jednokierunkowego przewodzenia (law offorward
conduetion)
prawo wszystko albo nic" (allor-none law)
przekanictwo synaptyczne (synaptic transmission)
przysadka (pituitary gland)
rdze przeduony (medulla)
sie neuronalna (neural network)
skaner CT (computerized tomography scanner)
skaner PRT (positron emission tomography scanner)
somatyczny ukad nerwowy (somatic nermus system)
synapsa (synaps)
testosteron (testosterone)
twr siatkowaty (reticular formation)
ukad dokrewny (endocrine system)
ukad limbiczny (limbie system)
ukad nerwowy (nermus system)
ukad parasympatyczny (parasympathetic division)
ukad sympatyczny (sympathetic dWision)
wzgrze (thalamus)
zaburzenie rozwojowe (dewlopmental disability)
Dziaajcy mzg inicjuje i kontroluje zachowanie. Funkcje

i struktury reagujcego mzgu s zmieniane przez stymulacj pochodzc ze rodowiska oraz z jego wasnego
dziaania.
dowy ukad nerwowy dzieli si na somatyczny ukad ner-
Nasz reagujcy mzg
wowy, ktry reguluje dziaanie mini szkieletowych,
Badania pokazay, e funkcjonowanie mzgu jest w istot-
oraz autonomiczny ukad nerwowy, ktry reguluje pro-
ny sposb modyfikowane przez zewntrzn stymulacj.
cesy yciowe. Ukad sympatyczny autonomicznego ukadu
Nowe badania wskazuj, e mzg jest ukadem dyna-
nerwowego jest aktywny w czasie stresu. Ukad parasym-
micznym, reagujcym na stymulacj rodowiskow oraz
patyczny dziaa w sytuacjach rutynowych.
zdolnym do samo-modyfikacji.

Broca Paul
Darwin Charles
Descartes Kene
Field Tiffany
Gazzaniga Michael
Grant Peter
Hebb Donald
Hess Walter
Kandel Eric
Kimura Doreen
Miillerjohannes
Penfield Wilder
Schanberg Saul
Sherrington Sir Charles
Sperry Rogcr
Psychika,
wiadomo
i stany
alternatywne
to, 99, 98..." liczya Karen, a w tym czasie rodek powodujcy narkoz pyn z igy do
jej yy. Figury geometryczne wiroway przed ni jak oszalae. Dziewidziesit dwa, 91, 9..."
Zapada ciemno. Wraenia i wiadomo zostay wyczone. Rozpocza si operacja Karen.
Karen nie musiaa martwi si operacj - by to tylko niewielki zabieg, usunicie torbieli
z jamy ustnej. Jednake chirurg po paru minutach od rozpoczcia operacji zawoa: Co podobnego! To moe nie by torbiel. To moe by rak!". Na szczcie, biopsja wykazaa, e nic mia racji.
W sali pooperacyjnej powiedzia Karen, ktra jeszcze chwiaa si na nogach i miaa lekkie mdoci,
e wszystko jest w porzdku; operacja zakoczya si penym sukcesem.
Tego wieczoru Karen odczuwaa niepokj i miaa kopoty z zaniciem. Bez adnego wyranego powodu zacza paka. Kiedy w kocu usna, nia o szczeniaku, ktrego nie moga mie
z powodu uczulenia na psy. Obudzia si smutna i przez cay dzie bya przygnbiona. Z pocztku Karen uwaaa ten sen za przyczyn
swego zego nastroju. Kiedy jednak zawiody
wszelkie
prby przywrcenia jej
zwykej
pogody ducha i depresja si pogbiaa, Karen

poszukaa profesjonalnej pomocy.
Terapeuta zahipnotyzowa Karen, a nastpnie poprosi, eby podniosa rk, jeli co
j zaniepokoi. Kiedy Karen uniosa rk, terapeuta zasugerowa, aby powiedziaa, co wywo117
119
Mzg, psychika i dusza

Problem relacji miedzy psychika, a ciaem
Psychologiczna koncepcja psychiki
Psychika w rnych kulturach
Natura wiadomoci
Funkcje wiadomoci
Poziomy wiadomoci
Struktury wiadomoci
Metody badawcze
Podsumowanie
134
143
:% .
124 Codzienne zmiany wiadomoci

Marzenia i fantazje
Sen a marzenie senne
.. . .
Podsumowanie
144

Przytomne sny
Hipnoza
Medytacja
Halucynacje
Ekstaza religijna
rodki zmieniaja.ee psychik
Postscriptum:
dlaczego wiadomo?
Gwne zagadnienia
uje jej niepokj. Karen wykrzykna: Torbiel

moe by rakowata!".
Po zapewnieniu, e torbiel nic bya zoliwa, depresja u Karen ustpia. wiadomie nie zdawaa
sobie sprawy ze rda swego lku. Jednake nawet w stanie niewiadomoci, pod narkoz, jaka
cz jej umysu zrozumiaa sowa chirurga. Straszny sens tej informacji wywoa uraz psychiczny.
Przypadek Karen nie jest niezwyky. Coraz wicej danych wiadczy o tym, e wielu pacjentw,
ktrych poddano penej narkozie i ktrzy wiadomie niczego nie pamitaj ze swojej operacji,
moe jednak sysze, co si dzieje w trakcie tego zabiegu. Nasza wraliwo suchowa zdaje si
pozostawa w gotowoci nawet przy naleycie przeprowadzonej narkozie. Przyczyny tej czujnoci
zmysu suchu mog by gboko zakorzenione w naszej ewolucyjnej historii - zwierzta yjce
145
Podstawowe terminy
w warunkach naturalnych musz szybko reagowa na dwiki informujce o moliwym niebez-
145
pieczestwie nawet wtedy, gdy pi. Z takiego czy innego powodu, wysoce wyspecjalizowane
Problem relacji midzy psychik a ciaem
komrki w nerwie suchowym sprawiaj, e przebiegajce nim sygnay s wyjtkowo wyrane

i trudne do zablokowania przez rodki powodujce narkoz. Ze wzgldu na t wraliwo nawet
przypadkowe uwagi w sali operacyjnej mog by grone. Myl, e naprawd mog one zabija
ludzi"- powiedzia pewien badacz na wydziale anestezjologii w kalifornijskim centrum medycznym. - Widziaem przypadki zatrzymania akcji serca podczas operacji, ktrych nie mona
wyjani inaczej ni uwagami czynionymi wok stou operacyjnego" (Rymer, 1987, s. 19).
Moliwo zachowania wiadomoci suchowej" przez pacjentw poddanych narkozie
dostarczya inspiracji do bada i wzbudzia oywion polemik wrd psychologw i lekarzy (Bitner, 1983; Cheek, 1979; Cherkin i Harrour, 1971; Guerra i Aldrete, 1984; Millar i Watkinson, 1983).
Wykazano, e negatywne informacje wywouj po operacji lk (Levinson, 1967), jak w przypadku
Karen. Natomiast pozytywne byo to, i podawanie podczas operacji informacji dodajcych odwagi wizao si z krtszym pobytem w szpitalu i mniejszym zapotrzebowaniem na pooperacyjne
leczenie rodkami przeciwblowymi (Hutchins, 1961; Pearson, 1961). Zjawisko to nie zawsze udaje
si wywoa ponownie przy replikacji, wymaga ono starannie zaplanowanych i dobrze kontrolowanych procedur badawczych w celu wykluczenia alternatywnych wyjanie.
rzypadek Karen pokazuje nam zoono ludzkiej wiadomoci. Stan wiadomoci Karen by zmieniany na wiele
sposobw: za pomoc rodkw farmakologicznych,
przez sen i marzenia senne oraz przy uyciu hipnozy. Na
jej myli i nastroje w stanie czuwania wpyway wspomnienia i impulsy, z ktrych nie zawsze potrafia zda
sobie spraw, takie jak niezaspokojone pragnienie posiadania pieska i strach przed rakiem. Nawet wtedy, kiedy
ciao byo unieruchomione narkoz, mzg nadal podwiadomie przetwarza bodce ze rodowiska. Karen pasuje
do przedstawionego przez francuskiego fizjologa Claude'a
Bernarda opisu pacjentw, ktrym podano substancj
paraliujc - kurar. Bernard nazwa ich wraliwymi
istotami zamknitymi w nieruchomych ciaach".
Czym jest zwyky stan wiadomoci? Co decyduje
o treci wiadomoci i dlaczego jest ona potrzebna? Co si
dzieje z bodcami wykrytymi przez nasze narzdy
zmysw, ale nie zauwaonymi przez nasze mzgi? Czy
niewiadome procesy psychiczne rzeczywicie mog
wpywa na nasze myli, emocje i zachowanie, jak zdarzyo
si to w przypadku Karen? Jak wiadomo zmienia si
w cigu cyklu dzie-noc i w jaki sposb moemy rozmylnie zmienia nasz stan wiadomoci? Dobrze zapowiadajcy si psycholog, jaki jest w kadym z nas, chciaby
chyba wiedzie, jak mona naukowo bada ukryte,
wewntrzne stany psychiki.
Kiedy szukamy odpowiedzi na te pytania, gwnym
przedmiotem naszego zainteresowanie staje si ludzka
zg, psychika i dusza

W caej historii rodzaju ludzkiego, ludzie prbowali wyjania swoje zachowanie. Nasi dawni przodkowie za przyczyny ludzkich dziaa uwaali dusz (anima), czyli
wewntrzn si yciow, oraz oddziaywanie zewntrznych si duchowych, boskich i demonicznych, ktre -jak
wierzyli - istniej w przyrodzie. Wedug tych animistycznych wyjanie zachowania, siy duchowe tego samego
rodzaju kieroway wszystkimi stworzeniami w naturze.
Zakadano, e duch jednostki, czyli dusza, jest odrbny od
ciaa i stanowi przyczyn tego wszystkiego, co czyni czowieka ludzkim - widzenia, mwienia, pamitania i odczuwania. Dusza rzdzia czowiekiem. Kiedy ze duchy wstpoway w ciao, mogy spowodowa chorob lub
dziwaczne zachowanie. Przekucie czaszki takiej osoby
uwalniao te ze duchy. Gdy dusza, dobra czy za, opucia
ciao, czowiek nie mg nic robi i ciao umierao. To pojcie duszy przypomina sposb, w jaki niektrzy ludzie
obecnie pojmuj psychik czy umys (mind).
W cigu wiekw filozofowie, zarwno w staroytnej
Grecji, jak i w renesansowej Europie, dyskutowali nad
relacj midzy mzgiem a psychik - rdem wszystkich dziaa i myli. Krtki przegld tych dyskusji i sporw bdzie uytecznym punktem wyjcia dla wiedzy
o ludzkiej wiadomoci.
psychika*.
Uwaga, wiadomo, stan czuwania oraz wiadome

i niewiadome przetwarzanie informacji s to wszystko
funkcje psychiczne, ktre zachodz gdzie w mzgu i wywieraj silny wpyw na wszystko, co mylimy, czujemy
i robimy.
Pod koniec poprzedniego rozdziau zaczlimy zapoznawa si z mechanizmami mzgowymi, jakie wchodz w gr w niektrych przypadkach zmiany wiadomoci.
Rozpatrzylimy wpyw, jaki na mzg maj leki psychotropowe oraz operacje polegajce na przeciciu pocze
midzy pkulami mzgowymi. W niniejszym rozdziale
bdziemy kontynuowa nasz eksploracj psychiki, przy
czym najpierw zastanowimy si nad odwiecznym problemem filozofw, psychologw i uczonych badajcych
ukad nerwowy: jaka jest relacja midzy mzgiem i psychik? Nastpnie bdziemy analizowa natur wiadomoci: jej funkcje, poziomy i rne struktury. Potem
zajmiemy si powszednimi zmianami wiadomoci,
jakich wszyscy dowiadczamy podczas marze na jawie,
fantazjowania, snu i marze sennych. Na koniec przekonamy si, jak dramatycznie zmienia si wiadomo pod
wpywem hipnozy, medytacji, obrzdw religijnych
i pewnych rodkw farmakologicznych.
* zob. przypis w Rozdziale 1, s. 11
Trepanacj - przekucie czaszki ostrym narzdziem uwaano przez dugi czas za sposb leczenia zaburze
psychicznych. Sdzono, e procedura ta wypdza zte duchy
wywoujce zaburzenia psychiczne.
Problem relacji midzy psychik a mzgiem od dawna

sprawia kopot powanym mylicielom i nie poddaje si
atwym rozwizaniom. Jedn ze stron w tym sporze
stanowi ci, ktrzy utrzymuj, e psychika nie istnieje:
sdz oni, e termin ten jest jedynie popularnym sposobem okrelenia tego, co czyni mzg. To tylko mzg,
mwi oni, jest tym, co myli o swoich czynnociach,
podobnie jak programy diagnostyczne komputera sprawdzaj jego wasne obwody i dziaanie. Drug stron
reprezentuj ci, ktrzy uwaaj, e psychika jest czym
wicej ni tylko dogodnym terminem dla mylowej refleksji;
s oni przekonani, e psychika i wiadomo s najwaniejszymi cechami decydujcymi o byciu czowiekiem.
Platon by jednym z pierwszych filozofw greckich,
ktrzy starali si dokona rozrnienia midzy pojciami
psychiki i ciaa. Jego zdaniem psychika i procesy psychiczne s czym absolutnie rnym od fizycznych aspektw ciaa i mzgu. Platon przyzna psychice szczeglne
miejsce. By przekonany, e psychika wykracza poza
wiat fizyczny odbierany bezporednio zmysami, aby
rozwaa abstrakcje i byty idealne"; przyjmowa te, e
psychika yje nadal po mierci ciaa. Pogld Platona znany
jest jako dualizm. Dualizm (dualism) gosi, e psychika jest
zasadniczo rna i niezalena od mzgu: psychika i mzg
s dwoma aspektami natury ludzkiej.
Po powstaniu Cesarstwa Rzymskiego tego rodzaju
filozoficzne analizy zarzucono na rzecz zagadnie z dziedziny wojskowoci, prawa i techniki. Pniej idee Platona
i innych mylicieli greckich zostay stumione jeszcze bardziej w wyniku rozprzestrzenienia si chrzecijastwa,
ktre podkrelao mocno, e przekonanie o istnieniu niematerialnej duszy jest kwesti niepodwaalnej wiary
a nie zagadnieniem nadajcym si do dyskusji. Dopiero
w czasach renesansu odrodzio si zainteresowanie
naukowymi, racjonalnymi dociekaniami, co spowodowao podjcie na nowo analiz zmierzajcych do zrozumienia natury psychiki.
W poowie XVII wieku francuski filozof i matematyk
Ren Descartes, zwany take Kartezjuszem, wysun now, radykaln teori, zgodnie z ktr ciao jest maszyn
zwierzc". Jej funkcjonowanie mona bada naukowo,
redukujqc wszelkie wraenia i dziaania do fizycznych
komponentw stanowicych ich podstaw. Wedug tego
mechanistycznego podejcia zachowanie zwierzt i niektre
podstawowe zachowania ludzi s odruchowymi reakcjami na energie fizyczne pobudzajce zmysy. Z teorii
Kartezjusza wynika, e ciao jako maszyna nie moe
podlega zasadom moralnym, tak wic inne zachowania
ludzkie - np. rozumowanie, podejmowanie decyzji
i mylenie o sobie samym - maj za podstaw dziaania
duszy, czyli psychiki ludzkiej. Dualistyczne stanowisko
Kartezjusza pozwolio mu rozwiza dylemat, przed
jakim stan jako arliwie pobony katolik (wierzcy
w niematerialn dusz), racjonalny myliciel (wierzcy

w efemeryczny umys) i badacz prowadzcy naukowe
obserwacje (wierzcy w mechanistyczn koncepcj percepcji i czynnoci odruchowych).
Przeciwiestwem dualizmu jest monizm (monism),
ktry utrzymuje, e psychika i mzg s tym samym - e
zjawiska psychiczne s tylko wytworami mzgu. Monici
twierdz, e psychika i stany psychiczne daj si w zasadzie sprowadzi do stanw mzgu, tzn. wszystkie myli
i dziaania maj fizyczn, materialn podstaw (Churchland, 1986).
Psychologiczna koncepcja psychiki

Nieustanna, zaarta wojna midzy dualistami i monistami toczya si przez ca krtk histori psychologii. Na
pocztku XIX w. psychologia, stopniowo oddzielajc si
od filozofii, staa si nauk o psychice". Wundt i Titchener stosowali introspekcj do ujawniania treci wiadomej psychiki, a William James obserwowa swj wasny
strumie wiadomoci. Istotnie, ju na pierwszej stronie
swego klasycznego podrcznika z 1890 r. James stwierdzi, e Psychologia (jest) opisywaniem i wyjanianiem
wiadomoci jako takiej".
Obiektywny behawioryzm Watsona odrzuci stosowane przez psychologw metody - introspekcj i badanie strumienia wiadomoci -jako nienaukowe, zastpujc je badaniem wyuczonych nawykw reagowania
i innych zachowa dajcych si obserwowa bezporednio. W cigu dziesicioleci, w ktrych behawioryzm
dominowa w psychologii amerykaskiej, psychologia
stracia" nie tylko psychik, ale i mzg, poniewa
behawioryci koncentrowali si wycznie na zachowaniu
zewntrznym,
W latach 60. XX w. psychologia podja na nowo
dyskusj nad relacj midzy psychik a ciaem. Psychologowie poznawczy i psycholingwici zajmujcy si myleniem i komunikowaniem si badali funkcjonowanie
umysu i jego wytwory. Psychologowie humanistyczni,
ktrzy koncentruj si na procesach samowiedzy i samorealizacji, w istocie uczynili badania nad ludzk psychik
podstaw caej swojej dyscypliny.
Jednake pojawienie si nauk zajmujcych si
mzgiem {brain sciences) skonio psychologw o orientacji biologicznej do opowiedzenia si za stanowiskiem
monistycznym. S oni przekonani, e w drzewie ycia
mzg zajmuje samotnie miejsce najwysze i e psychika
jest tym samym, co mzg. Psychika to nic innego, jak
mzg [...]. Moemy poda kompletny opis czowieka
w kategoriach czysto fizjochemicznych", wraz z czysto
elektrochemicznym opisem pracy mzgu", stwierdzi
pewien psycholog (Armstrong, 1968; wyd. poi. 1982).
Jeli jednak psychika nie odgrywa adnej roli w tym dramacie ycia, to wiadomo take musi zej ze sceny.
Laureat Nagrody Nobla, sir John Eccles (1964) owiadczy:
Moemy w zasadzie wyjani wszystkie nasze funkcje

wejcie-wyjcie w kategoriach czynnoci obwodw neuronowych, a zatem wiadomo wydaje si absolutnie
niepotrzebna!".
Ten wski sposb pojmowania wiadomoci zosta
zakwestionowany przez badania Rogera Sperry'ego
i Michaela Gazzanigi, w ktrych chirurgiczne przecicie
pocze midzy pkulami mzgowymi spowodowao
dwoisto wiadomych dozna u pacjentw (zob. Rozdzia 3). Z bada tych wywodzi si nowa perspektywa
rozwaa, znana jako teoria wyaniania si i interakcji
(emergent-interaction theory). Teoria ta gosi, e: (a) czynnoci mzgu wywouj stany psychiczne, lecz stany te s
czym rnym od stanw mzgu, s czym wicej i nie
daj si do nich sprowadzi; (b) psychika i wiadome
dowiadczenie s dynamicznymi, wyaniajcymi si (emergent) waciwociami czynnoci mzgu (podobnie jak
woda jest wyaniajc si" waciwoci moleku wodoru i tlenu); (c) zjawisko dowiadczenia wewntrznego" jest wyszego rzdu wyaniajc .si waciwoci
mzgowej hierarchicznej organizacji kontroli i regulacji;
(d) mzg i psychika oddziauj wzajemnie na siebie, tak e
i mzg oddziauje na psychik i psychika oddziauje na
mzg, rzdzc i kierujc procesami neuronowymi i chemicznymi; (e) wiadoma psychika wywiera na mzg wpyw
przyczynowy na najwyszym poziomie w zakresie kontroli zachowania i kierowania nim.
Chocia ta nowa forma dualizmu nie jest zgodna ze
sposobem mylenia wikszoci uczonych zajmujcych
si ukadem nerwowym, to jednak odpowiada ona
pogldom wielu psychologw i bdziemy z niej korzysta w naszej eksploracji wiadomoci i zjawisk psychicznych. Wedug Rogera Sperry'ego (1976,1987) pogld ten
czy nauk z naszym codziennym dowiadczeniem:
Mzgowi badanemu przez nauki eksperymentalne
zosta przywrcony umys [...]. To, co subiektywne,
nie pozostaje ju poza gwnym nurtem nauki obiektywnej, nie jest te czym, co ostatecznie bdzie
mona w zasadzie sprowadzi do neurofizjologii [...].
Teoria naukowa staje si w kocu zgodna z pogldem
wynikajcym z codziennego dowiadczenia: rzeczywicie uywamy umysu do inicjowania naszych fizycznych dziaa i kierowania nimi" (1986, s. 166).
Chocia bdziemy traktowa psychik jako wany
proces psychologiczny, powinno by oczywiste, e
istnienia psychiki nie mona naukowo czy te logicznie
ani dowie, ani obali. Poniewa psychika jest z definicji
czym, czego kady z nas dowiadcza subiektywnie,
badania mog tylko wykrywa jej odbicia w przypisywanych jej czynnociach. Badania nie mog wykry istnienia psychiki w aden bezporedni sposb. Chocia zdajemy sobie spraw z wytworw psychiki i wiadomoci, nie
moemy spostrzega procesw, ktre daj w rezultacie
nasz uwag, wiadomo i osobiste doznanie wiadomoci. Tak wic akceptacja istnienia psychiki - przynajmniej naszej wasnej - pozostaje kwesti wiary.
Psychika w rnych kulturach

Nasze nastawienie na idee Zachodu czsto sprawia, e
nie dostrzegamy idei zrodzonych w innych kulturach.
Zanim filozofowie greccy zaczli rozwaa zagadnienia
relacji midzy psychik a ciaem, rne pogldy na psychik istniay ju w systemach filozoficznych i religiach
wielu kultur. Zanim przejdziemy do poznawania natury
wiadomoci i rnych jej form, rozpatrzmy pokrtce
pogldy Chiczykw i Hindusw na psychik.
Staroytni Chiczycy nie wierzyli w dualizm psychiki
i ciaa; uwaali, e nie ma adnej psychiki, tylko ciao
skadajce si z rnych narzdw. Czynnoci psychiczne
i fizyczne przypisywano dziaaniu narzdw wewntrznych, choroby psychiczne i fizyczne za uwaano za skutek braku rwnowagi w tych narzdach. Leczenie
wszystkich chorb polegao na stosowaniu lekw zioowych i akupunktury, aby zmodyfikowa funkcjonowanie
specyficznych narzdw wewntrznych i przywrci
u danej osoby holistyczn rwnowag. To ograniczone
podejcie jest gboko zakorzenione w myli chiskiej,
a take w sposobie mylenia charakterystycznym dla
wielu innych kultur Azji Wschodniej.
Pogldy Hindusw na psychik s diametralnie rne.
Wedug nauk buddyzmu wszechwiat widzialny jest zudzeniem zmysw; wiat jest tylko psychik, a psychika
jednostki jest czci zbiorowej, uniwersalnej psychiki.
Nadmierna aktywno psychiczna odwraca uwag od skupienia si na dowiadczeniu wewntrznym - a skupienie
takie pozwala wznie si umysowi ponad dowiadczenie
zmysowe. Medytacja jest uprawianym przez cae ycie
wiczeniem si w odkrywaniu, jak uwolni psychik od
zudze i dystrakcji, co pozwala jej wdrowa swobodnie
i odkrywa mdro. Aby sta si istot owiecon, trzeba
panowa nad pragnieniami cielesnymi, powstrzymujc si
od zwykych dozna zmysowych i psychicznych,
i odkrywajc, jak widzie rzeczy w prawdziwym wietle.
atura wiadomoci
Powiedz mi, o czym mylisz?" W jaki sposb moemy
speni tak prob? Osoba proszca oczekuje, e
opiszemy aktualne treci swojej wiadomoci, tej czci
naszego ycia psychicznego, z ktrej zdajemy sobie
spraw. Wyobramy sobie wiadomo jako pierwsz
stron" psychiki oraz uwag (attention) jako najwaniej-
sz wiadomo dnia. Zdawanie sobie sprawy (awareness)

jest wiedz o tym, e wiadomo ta znajduje si w gazecie
naszej psychiki. Zwyka, czuwajca wiadomo zawiera
bezporednie doznania psychiczne skadajce si na
spostrzeenia, myli, uczucia i pragnienia w danym momencie - ca aktywno psychiczn, na ktrej skupiamy
uwag. Jestemy wiadomi skupienia uwagi nie tylko na
tym, co robimy, lecz take na fakcie, e my to robimy,
oraz niekiedy na uprzytomnieniu sobie, e inni obserwuj to, co robimy, oceniaj to i reaguj na to. Poczucie
swego ja (sense ofselj) jest wynikiem tego dowiadczenia
polegajcego na obserwowaniu siebie z takiej uprzywilejowanej pozycji osoby wtajemniczonej". W sumie te
rne czynnoci psychiczne tworz tre wiadomoci wszelkie doznania, z ktrych wiadomie zdajemy sobie
spraw w danym momencie.
wiadomo to nie tylko jej tre. Czasami uywamy
terminu wiadomo do okrelenia oglnego stanu psychiki, a nie jej specyficznej treci. W sumie wiadomo
(consciousness) moe po prostu znaczy, e zdajemy sobie
spraw z oglnego stanu swej psychiki lub ze specyficznych treci psychicznych, lub ze swego ja.
Jakie funkcje spenia wiadomo? Na jakich poziomach dziaa? Jaka jest struktura wiadomoci, ktra zawiera take wszystkie te procesy, z jakich nie zdajemy
sobie sprawy? Na koniec, w jaki sposb psychologowie
badaj takie osobiste, ukryte dowiadczenia jak wiadomo, uwaga i zdawanie sobie sprawy? Nad tymi pytaniami bdziemy si teraz zastanawia.
Funkcje wiadomoci
Dlaczego istnieje wiadomo - jakiemu celowi suy?
Oglne funkcje wiadomoci pomagaj nam utrzyma
si przy yciu i umoliwiaj tworzenie zarwno osobistych konstrukcji rzeczywistoci, jak i konstrukcji
wsplnych dla danej kultury.
Pomoc w przetrwaniu
Z biologicznego punktu widzenia wiadomo prawdopodobnie rozwina si dlatego, e pomaga jednostkom zrozumie informacje odbierane ze rodowiska
i wykorzystywa te informacje w planowaniu najwaciwszych i najskuteczniejszych dziaa. Zwykle mamy do
czynienia z przecieniem informacj sensoryczn.
Ogromn ilo informacji, jaka atakuje nasze receptory
zmysowe, William James opisa jako kwitncy, brzczcy chaos", ktry napastuje nas ze wszystkich stron.
wiadomo pomaga nam przystosowa si do naszego
rodowiska, nadajc sens tej obfitoci chaosu" trzema
sposobami.
Funkcja ograniczajca. Po pierwsze, wiadomo redukuje dopyw bodcw, ograniczajc to, na co zwracamy
uwag. Ta ograniczajca funkcja wiadomoci przytumia
wiele informacji, nie zwizanych z naszymi bezporednimi celami i zamiarami. Wszystko, co jest ocenione jako
nieistotne", staje si drugoplanowym szumem, ktry
ignorujemy, koncentrujc nasz wiadomo na istotnym" wejciu bodcowym, czyli sygnale, ktry zamierzamy przetwarza i zareagowa na.
Funkcja selektywnego przechowywania. Po drugie, wiadomo pomaga nam wybiera i przechowywa ze wszystkich napywajcych istotnych bodcw rodowiskowych
te, ktre s wane dla nas osobicie. Wybiera ona bodce
najbardziej priorytetowe w danym momencie. Kiedy strumie wszystkich odebranych bodcw sensorycznych
zosta ju przetworzony percepcyjnie na mniejsz liczb
rozpoznawalnych wzorcw i kategorii, wiadomo suy
jako pka w magazynie psychiki i stoisko wystawowe dla
tych szczeglnych bodcw, ktre chcemy analizowa
i interpretowa oraz reagowa na nie (Duncan
i Humphreys, 1989; Marcel, 1983). Ta funkcja wiadomoci
polegajca na selektywnym przechowywaniu pozwala nam
wytwarza i utrzymywa przez pewien czas umysow
reprezentacj - pami krtkotrwa - bodca, kiedy ju
nie jest on fizycznie obecny (Atlcinson i Shiffrin, 1969).
Funkcja planowania lub kontroli wykonania. Trzecia
funkcja wiadomoci powoduje, e zatrzymujemy si,
mylimy, rozwaamy alternatywy oparte na uzyskanej
w przeszoci wiedzy i wyobraamy sobie rne konsekwencje. Ta funkcja planowania lub kontroli wykonania
umoliwia nam tumienie silnych pragnie, gdy s one
sprzeczne z moralnymi, etycznymi lub praktycznymi
zasadami postpowania. Bez tego rodzaju wiadomoci
np. zjedlibymy natychmiast, gdybymy byli godni, soczysty i trujcy grzyb, jeli byby on pierwszym znalezionym przez nas pokarmem. Poniewa wiadomo daje
nam szerok perspektyw czasow do umiejscowienia w niej
potencjalnych dziaa, moemy przywoywa abstrakcyjne
reprezentacje przeszoci i przyszoci, ktre wpywaj
na nasze aktualne decyzje. Moemy przypomnie sobie
program telewizyjny o niebezpiecznych waciwociach
niektrych grzybw, co skania nas do ominicia grzyba
i kupienia kanapki w sklepie na rogu. Biorc to wszystko
pod uwag, naley stwierdzi, e wiadomo daje nam
o wiele wiksze moliwoci ni te, ktrymi dysponuj
inne gatunki, waciwego reagowania na zmieniajce si
potrzeby naszego ycia (Ornstein, 1986b; Rozin, 1976).
Osobiste i kulturowe konstrukcje rzeczywistoci
Nie ma dwojga ludzi, ktrzy by interpretowali kad
sytuacj w dokadnie ten sam sposb. Twoja osobista konstrukcja rzeczywistoci - to twoja, jedyna w swoim rodzaju, interpretacja aktualnej sytuacji, oparta na szerszym
schemacie czy modelu, ktry zawiera twoj wiedz ogln, pami przeszych dowiadcze, aktualne potrzeby,
wartoci, przekonania oraz przysze cele. Kada osoba
zwraca wiksz uwag na pewne cechy rodowiska bodcowego ni na inne, wanie dlatego, e jej osobista konstrukcja rzeczywistoci zostaa uformowana ze zbioru
wybranych, specyficznych informacji. Dziki temu, e osobista konstrukcja rzeczywistoci pozostaje wzgldnie staa,
poczucie wasnego ja ma zapewnion jedno i cigo
w czasie i w rnych sytuacjach. Niektrzy psychologowie sdz, e nasza osobista konstrukcja rzeczywistoci
stanowi rdze jedynej w swym rodzaju (unikatowej) osobowoci, ktra odrnia kadego z nas od innych ludzi.
dukty. Najwyszym poziomem wiadomoci jest samowiadomo (self-awareness), uprzytamnianie sobie, e

osobicie dowiadczane zdarzenia maj charakter autobiograficzny. Samowiadomo daje nam poczucie osobistej historii i tosamoci. Na tym poziomie wiadomoci, jeli osobicie dowiadczalimy uporzdkowanego,
przewidywalnego wiata, to bdziemy te oczekiwa
takiego wiata wok nas, a takie oczekiwanie przygotowuje nas do wybierania najlepszych aktualnie dziaa
i planw na przyszo (achman i Naus, 1984).
Rnice indywidualne w osobistej konstrukcji rzeczywistoci s jeszcze wiksze u ludzi, ktrzy dorastali w rnych kulturach, yli w rnych rodowiskach w obrbie
danej kultury lub stawali wobec rnych zada w swej
walce o przetrwanie. Odwrotne twierdzenie jest take
prawdziwe - poniewa ludzie yjcy w danej kulturze maj
wiele wsplnych dowiadcze - czsto te ich konstrukcje
rzeczywistoci s podobne. Kulturowe konstrukcje rzeczywistoci s to sposoby mylenia o wiecie, podzielane przez
wikszo czonkw okrelonej grupy ludzi. Kiedy czonek
jakiej kultury wytwarza osobist konstrukcj rzeczywistoci, ktra jest zgodna z konstrukcj kulturow, wwczas
konstrukcja osobista zostaje potwierdzona przez kultur,
a jednoczenie sama potwierdza konstrukcj kulturow.
Takie wzajemne potwierdzanie wiadomych konstrukcji
rzeczywistoci znane jest jako walidacja na podstawie jednomylnoci (konsensusu) (consensual validation) (Natsoulas, 1978; Rozin i Fallon, 1987).
Fascynujc ilustracj braku samowiadomoci jest

przypadek pacjenta N.N., ktry w wyniku urazu gowy
dozna uszkodzenia patw czoowych kory mzgowej.
(Przypomnijmy, e paty czoowe zawiaduj funkcjami
planowania i dowiadczeniami, w ktrych czas odgrywa
istotn rol).
N.N. jest wiadomy, pamita wiele wiadomoci dotyczcych wiata, potrafi rozwiza zadania w symboliczny sposb, ma dobre umiejtnoci jzykowe i wiedz ogln. Chocia ma poczucie czasu zegarowego,
nie ma poczucia osobistej perspektywy czasowej - nie
zdaje sobie sprawy ze swej wasnej autobiografii w czasie. Nie wie, co robi wczoraj ani co bdzie robi jutro.
Kiedy zadaje si mu pytania dotyczce jego czynnoci,
podaje, e jego umys jest pusty - czuje si tak, jakby
patrzy na jaki mebel w pustym pokoju. yje w stanie
permanentnej teraniejszoci)), bez adnego niepokoju
o sw niezdolno zdania sobie sprawy ze swej relacji
do przeszych i przyszych zdarze" (Tulving, 1984).
Poziomy wiadomoci
Co robisz w tej chwili? O czym mylae przed chwil?
Jaki jest skutek zadania ci tych pyta przeze mnie?
Zapewne zdajesz sobie spraw z tego, e czytasz fragment rozdziau o wiadomoci z podrcznika Psychologia
i ycie. A moe mylae o tym, e kto ci porzuci lub e
ty kogo odrzucie. Z pewnoci moje pytania uwiadomiy ci, e zdajesz sobie spraw z czego. Psychologowie
rozrniaj trzy poziomy wiadomoci. Odpowiadaj one
w przyblieniu: (a) podstawowemu poziomowi zdawania
sobie sprawy ze wiata; (b) drugiemu poziomowi refleksji nad tym, z czego zdajemy sobie spraw; (c) najwyszemu poziomowi zdawania sobie sprawy z nas samych
jako wiadomych, refleksyjnych jednostek (Hilgard, 1980;
Natsoulas, 1981; Tulving, 1985).
Na poziomie podstawowym, wiadomo to zdawanie sobie sprawy z tego, e odbieramy dostpn informacj percepcyjn i reagujemy na ni. Na drugim poziomie, wiadomo posuguje si wiedz symboliczn,
ktra uwalnia na od koniecznoci ograniczania si do
realnych obiektw i teraniejszych zdarze, obdarzajc
nas wyobrani. Moemy kontemplowa przedmioty,
ktre nie s obecne i manipulowa nimi, wyobraa
sobie nowe formy i zastosowania dla tego, co ju znamy,
planowa idealne spoeczestwa i wymyla nowe pro-
Struktury wiadomoci
wiadomo niewtpliwie odgrywa decydujc rol
w kierowaniu naszym zachowaniem. Ale czy zachowa-
Rysunek 4.1
A
A. Typowy bodziec figurato

B. Bodziec wieloznaczny
B
niem kieruj tylko te procesy psychiczne, z ktrych wiadomie zdajemy sobie spraw? Czy zdajesz sobie spraw
z bicia twojego serca w tej wanie chwili? Prawdopodobnie nie; kontrola nad nim naley do procesw niewiadomych. Czy mylisz o swoich ostatnich wakacjach lub
0 autorze Hamleta? Znw prawdopodobnie nie. Kontrola
nad tymi rodzajami myli jest udziaem wspomnie
przedwiadomych. Czy wiadomie odbierasz haasy w tle,
takie jak tykanie zegara, ruch uliczny lub brzczenie
neonwki? Nie mona zdawa sobie z nich sprawy, a jednoczenie zwraca w peni uwag na znaczenie materiau
przedstawianego w tym rozdziale, poniewa zdawanie
sobie sprawy z nieistotnych bodcw, jest czci podwiadomych procesw zdawania sobie sprawy. Na koniec, czy zdajesz sobie spraw z tego, jak niektre z twoich wczesnych
dowiadcze yciowych, twoje pragnienia seksualne
1 agresywne uczucia wpywaj na to, co mwisz i robisz tu
i teraz? Wedug psychoanalizy, zdawanie sobie sprawy
z tych silnych, zakcajcych emocji jest zablokowane
przez potne siy, ktre s czci niewiadomoci.
Procesy niewiadome
Procesy niewiadome (nonconscious processes) dotycz informacji, ktre nie s reprezentowane ani w wiadomoci, ani w pamici, lecz mimo to wpywaj na podstawowe czynnoci cielesne i psychiczne. Przykadem
dziaania procesw niewiadomych jest regulacja cinienia krwi, ta informacja fizjologiczna jest wykrywana bez
udziau naszej wiadomoci, a na jej zmiany organizm
reaguje nieustannie. Innym przykadem jest podstawowy
proces spostrzegania figury i ta, o czym mona si przekona, patrzc na rycin po lewej stronie rysunku 4.1.
Natychmiast oddzielamy figur od jej ta, lecz nie zdajemy sobie sprawy z procesw organizujcych t percepcyjn reakcj. My tylko zdajemy sobie spraw z faktu, e
takie procesy musz zachodzi gdzie za scen, gdy pa-
trzymy na wieloznaczny rysunek, taki jak napis po prawej

stronie rysunku 4.1, i mamy znale rozpoznawaln figur.
Wspomnienia przedwiadome
Wspomnienia dostpne wiadomoci dopiero wtedy,
gdy co zwrci na nie nasz uwag, znane s jako wspomnienia przedwiadome (preconscious memories). Magazyn
pamici jest wypeniony niewiarygodn liczb informacji, takich jak wiedza oglna z zakresu jzyka, sportu czy
geografii; wspomnienia wszystkich wydarze, jakich
dowiadczylimy osobicie; wreszcie procedury wykonania czynnoci wymagajcych pewnych umiejtnoci,
takich jak jazda na rowerze czy choby ubieranie si.
Przedwiadome wspomnienia tkwi spokojnie w tle
naszych umysw, dopki nie stan si potrzebne, lub
co ich nie oywi, nie zakci naszego zwykego dziaania, lub nie sprbujemy nauczy kogo czynnoci,
ktre sami potrafimy wykonywa automatycznie, takich
jak np. wizanie sznurowade.
Podwiadome zdawanie sobie sprawy
Wielu bodcw z otoczenia nie dopuszczamy do
naszego psychiki, aby skupi uwag na maej ich czci.
Niemniej jednak wiele bodcw zostaje zarejestrowanych
i ocenionych na pewnym poziomie poniej wiadomego
zdawania sobie sprawy. Podwiadome zdawanie sobie
sprawy (subconscious awareness), polega na przetwarzaniu
informacji, ktrej obecnie nie ma w wiadomoci, lecz
mona j wydoby z pamici dziki specjalnym procedurom przypominania lub przycigania uwagi. Wiele
bada wykazuje, e maj na nas wpyw bodce, ktrych
wiadomie nie spostrzegamy (Kihlstrom, 1987). Na
przykad, na haaliwej imprezie towarzyskiej mona mie
uwag skupion na atrakcyjnej partnerce lub partnerze,
pozornie nie zwaajc na toczc si w pobliu rozmow,
dopki nie usyszymy, e wspomniano w niej nasze imi.
Nagle zdajemy sobie spraw, e musielimy przez cay
czas prowadzi nasuch" tej rozmowy, aby wykry ten
szczeglny sygna wrd haasu. W przypadku opisanym
na wstpie niniejszego rozdziau, depresja Karen bya
wynikiem podwiadomego procesu; gdy pod wpywem
terapii hipnotycznej zosta on wprowadzony do jej wiadomoci, moga go rozpozna i poradzi sobie z nim
w odpowiedni sposb.
Niewiadomo
Aczkolwiek posugujemy si terminem niewiadomy"
dla okrelenia kogo, kto zemdla, zapad w piczk lub
zosta poddany oglnemu znieczuleniu (czyli narkozie),
to jednak termin ten ma w psychologii specjalne znaczenie. W teorii psychoanalitycznej, stworzonej przez Sigmunda Freuda, niewiadomo (unconsaous) oznacza
procesy psychiczne, ktre nie dopuszczaj do wiadomego zdania sobie sprawy z wszelkich informacji, ktre
wywoayby niezwykle silny lk, gdyby zostay rozpoz-
nane. Zakada si, e procesy takie wywodz si z potrzeby wyparcia (repression) traumatycznych wspomnie
i zakazanych pragnie. Freud by przekonany, e kiedy
tre pierwotnych, niemoliwych do zaakceptowania
myli czy motyww zostaje wyparta - wyrzucona ze
wiadomoci - to silne uczucia zwizane z tymi mylami
pozostaj i przejawiaj si w rnych postaciach. Jednym
z osigni Freuda byo odkrycie, jak duy wpyw na
zachowanie osb dorosych wywieraj procesy niewiadome, majce swj pocztek we wczesnym okresie
ycia.
Na marginesie musimy pokrtce wspomnie o tle
historycznym, na ktrym zostaa zaprezentowana Freuda teoria niewiadomoci. Od czasu, kiedy angielski filozof John Locke napisa (1690, wyd. poi. 1955) klasyczny
tekst o umyle Rozwaania dotyczqce rozumu ludzkiego,
wikszo mylicieli wierzya mocno, e istoty rozumne
maj dostp do wszystkich czynnoci swej wasnej psychiki. Wyjciowa hipoteza Freuda, dotyczca istnienia
niewiadomych procesw psychicznych, bya w owym
czasie czym szokujcym (Dennet, 1987).
Metody badawcze
Psychologowie opracowali wiele technik pozwalajcych
bada rne aspekty wiadomoci, uwagi i zdawania sobie
sprawy. Zapoznamy si tu z paroma technikami, eby
stworzy pewne pojcie o tym, jak mona bada takie
subiektywne zjawiska.
Badacze posuguj si now odmian introspekcji jako
procedur badawcz umoliwiajc ledzenie pracy
umysu. Badanych prosi si, eby zdawali gono spraw
z tego, co robi podczas rozwizywania amigwek,
prb obsugiwania nieznanej maszyny lub wykonywania
innych rodzajw zoonych zada. Opisuj oni jak najbardziej szczegowo cig myli, ktrych dowiadczaj
podczas rozwizywania problemu lub wykonywania zadania. Ich relacje, zwane protokoami gonego mylenia
{think-aloud protocols), su do udokumentowania strategii umysowych, stosowanych w celu wykonania zadania,
oraz sposobw reprezentowania wiedzy przez osob
badan, a takie do analizowania rozbienoci midzy
wykonywaniem zadania a zdawaniem sobie sprawy ze
sposobu jego wykonywania (Ericsson i Simon, 1984;
Newell i Simon, 1972).
W metodzie pobierania prbek dowiadczenia
{experience-sampling method) osoby badane, noszce przy
sobie elektroniczne pagery, prosi si, eby notoway lub
nagryway na przenonym dyktafonie opis tego, co czuj
i myl, kiedy tylko zabrzmi sygna pagera. Nadajnik
radiowy wcza pager w rnych losowo wybranych momentach kadego dnia przez tydzie lub duej (Emmons,
1987; Hurlburt, 1979). Za kadym razem, kiedy pager
podaje sygna osobie badanej, moe by take przekazana proba, by odpowiedziaa na pytania, np. Na ile
potrafisz si skoncentrowa?". W ten sposb badacze

mog prowadzi cigy zapis tego, co ludzie myl, z czego
zdaj sobie spraw i na czym skupiaj uwag, podczas
swych codziennych zaj (Csikszentmihalyi. 1996).
W zadaniu polegajcym na suchaniu dychotycznym
(dichotic listening task) osoba badana odbiera przez suchawki stereofoniczne dwa rne kanay komunikatw
sownych, po otrzymaniu instrukcji, aby zwracaa uwag
na jeden z nich (Broadbent, 1954). W celu zwikszenia
selektywnoci suchania, badanemu poleca si take, aby
powtarza na gos komunikat odbierany tym uchem, na
ktrym skupia uwag, tzn. aby ledzi" go, ignorujc
drugi komunikat. Nic dziwnego, e badani nie pamitaj
informacji podawanej do tego ucha, na ktre nie zwracaj
uwagi. Interesujce jest to. e nie zauwaaj oni nawet
powanych zmian w tym komunikacie - np. gdy tama
odgrywana jest wstecz lub jzyk komunikatu zmienia si
z angielskiego na niemiecki. Zauwaajq jednak zmiany
w wysokoci gosu - gdy gos spikera zmienia si z mskiego na kobiecy (Cherry, 1953) - oraz szczeglne sygnay,
takie jak ich wasne imi. Zasadnicze cechy fizyczne
komunikatu, na ktry nie zwraca si uwagi, podlegaj
analizie percepcyjnej, najwidoczniej na podwiadomym
poziomie zdawania sobie sprawy, lecz znaczenie komunikatu nie przedostaje si do wiadomoci.
W eksperymencie nad podwiadomym rozumieniem
zda, osoby badane w zadaniu polegajcym na suchaniu dychotycznym, odbieray w kanale, na ktrym skupiay uwag, zdania wieloznaczne, takie jak: Zgasi
(wystawi) latarni, aby da sygna do ataku" (He put
out the lantern to signal the attack"). W drugim
kanale, na ktrym nie skupiano uwagi, grupa eksperymentalna otrzymywaa informacj, redukujc wieloznaczno, np. Zgasi latarnie" (He extinquished the
lantern"). W grupie kontrolnej badani suchali w drugim kanale zda nie zwizanych ze zdaniami syszanymi w kanale, na ktrym skupiali uwag. Chocia
badani nalecy do grupy eksperymentalnej nie
potrafili powiedzie, co im prezentowano w kanale, na
ktry nie zwracali uwagi, to jednak wybierali te interpretacje znaczenia zda, ktre tam zasugerowano
istotnie czciej ni badani z grupy kontrolnej. Tak
^ wic, na przykad, mwili oni. e latarnia zostaa zga~^- szona, podczas gdy osoby z grupy kontrolnej czciej
podaway, te wystawiono j na zewntrz. Badacze
doszli zatem do wniosku, e sygna, na ktry nie
zwraca sie uwagi, jest jednak odbierany i przetwarzany
a do semantycznego poziomu rozumienia, ale nie
jest wiadomie rozpoznawany (Lackner i Carrctt,
1973).
W Rozdziale 1 wspomnielimy o tym, e specyficzny
wzorzec fali mzgowej, fala P-300, jest uywany jako
wskanik zdziwienia czy niezgodnoci z oczekiwaniem.
Sygnalizuje on, e jaki nowy, nieoczekiwany bodziec

jest rejestrowany przez mzg, zanim jeszcze dana osoba
wiadomie zda sobie spraw z jego obecnoci i moe
zareagowa na niego behawioralnie. Przedstawione tu
pokrtce metody, wraz z mnstwem innych nowych
technik, pozwalaj badaczom-psychologom speni ich
pragnienie poznawania tajemniczego wiata wiadomoci
innych ludzi - to samo pragnienie, ktre przed stu laty
motywowao do bada Wundta, Titchenera i Jamesa. Ci
trzej pionierzy psychologii z pewnoci zaaprobowaliby
nastpujc opini wyraon przez wspczesnego
badacza procesw mylenia u ludzi: Wrd wszystkich
tajemnic natury adna nie jest wiksza ni tajemnica
wiadomoci. Doskonale znana wszystkim nasza zdolno rozmylania nad wszechwiatem i pojmowania nieskoczonoci przestrzeni i czasu, oraz nasza wiedza
0 tym, e potrafimy to robi, nadal opiera si analizie
1 wymyka zrozumieniu" [Tulving, 1985).
Podsumowanie
W tym podrozdziale rozpatrzylimy funkcje, poziomy i struktury wiadomoci. Zapoznalimy si take z rnymi metodami bada nad wiadomoci. Pomaga nam ona w przetrwaniu na kilka sposobw. Dziki ograniczeniu dopywu
bodcw, selektywnemu przechowywaniu istotnej aktualnie
informacji oraz wykorzystywaniu dawnej i biecej wiedzy
do planowania przyszych dziaa, wiadomo umoliwia
nam reagowanie w sposb celowy i elastyczny. Pozwala te:
jednostkom konstruowa modele ich rzeczywistoci,
a spoecznociom - tworzy wsplne dla danej kultury reprezentacje rzeczyv,'istoci. Istniej co najmniej trzy rne
poziomy wiadomoci: (a) podstawowy poziom zdawania
sobie sprawy ze wiata; fbj poziom rejleksji o tym, z czego
zdajemy sobie spraw; (c) najwyszy poziom samowiadomoci. Struktury wiadomoci mog wpywa na nasze
zachowanie, myli i uczucia. Do struktur tych nale proctsy
niewiadome (ktre automatycznie reguluj funkcje organiczne i decyzje percepcyjne), wspomnienia przedwiadome,
podwiadome zdawanie sobie sprawy z informacji, ktre
mona wydoby z pamici jedynie za pomoc specjalnych
procedur oraz niewiadomo, ktra wedhig hipotezy Freuda
jest zarwno dynamicznym procesem powodujcym wyparcie, jak i skadem wszystkich wypartych myli. W badaniach
majcych na celu obserwowanie tych ukrytych zjawisk
wiadomoci stosuje si nowe odmiany introspekcji, takie jak
protokoy gonego mylenia i pobieranie prbek dowiadczenia. Zadanie polegajce na suchaniu dychotycznym
pozwala wykrywa wpyw skupienia uwagi na wiadomo,
podczas gdy miary fizjologiczne sq wskanikami sygnaw
mzg-psychika, wysyanych w trakcie snu, zdziwienia
i innych aspektw wiadomoci.
Marzenia i fantazje
(odzienne zmiany
wiadomoci
Kiedy zobaczysz dzieci stojce na gowie lub obracajce
si wok swej osi, aby dozna zawrotu gowy, zapytaj je,
dlaczego to robi. Bo wszystko wyglda miesznie". Bo
jest tak dziwnie". eby zobaczy, jak wszystko krci si
dookoa mojej gowy". Odpowiedzi takie, jak przytoczone powyej, potwierdzaj pogld, e istoty ludzkie
rodz si z popdem do dowiadczania innych rodzajw
wiadomoci ni normalna, jak mamy w stanie czuwania; od bardzo modego wieku dzieci eksperymentuj
z technikami zmieniania wiadomoci" (Weil, 1977, s. 37).
Niektrzy ludzie dorastajc kontynuuj te eksperymenty z psychik - przyjmuj narkotyki (wliczajc w to
alkohol i kofein), ktre zmieniaj ich zwyk wiadomo. Inni celowo zmieniaj swoj wiadomo za
pomoc ekstazy religijnej, medytacji lub hipnozy.
Wszyscy zmieniamy nasz wiadomo za kadym
razem, kiedy marzymy, fantazjujemy lub przechodzimy
z jawy w sen i marzenia senne. W tym podrozdziale
przyjrzymy si codziennym zmianom wiadomoci,
ktre s nieuniknione, wystpuj w sposb naturalny
i peni wane funkcje w naszym yciu.
Od malekoci dzieci eksperymentuj z rnymi sposobami

zmieniania wiadomoci
Wyobra sobie, e wanie wygrae na loterii milion

dolarw. Co by zrobi z ca t woln od podatkw
sum? Nastpnie wyobra sobie, e masz zdawa kocowe egzaminy i przystpujc do kadego z nich, przekonujesz si, e wszystkie pytania dotycz tematw,
ktre znasz naprawd dobrze. Zdajesz wietnie jeden
egzamin po drugim, majc na koniec same celujce
oceny i zbierajc zewszd pochway i wyrazy uznania.
Skoro ju bawimy si w takie gry psychiczne, wyobra
sobie, e osoba, ktr uwaasz za najbardziej atrakcyjn
na caym wiecie, odpowiada Tak, oczywicie" na kad
twoj prob.
Marzenie na jawie (daydreaming) jest agodn form
zmiany wiadomoci, ktra polega na odwrceniu uwagi
od aktualnej sytuacji czy zadania i skupieniu jej na
mylach wywoywanych w sposb pautomatyczny,
samorzutnie lub umylnie. Do marze zalicza si fantazje i myli koncentrujce si na sprawach aktualnych.
Marzenia wystpuj wtedy, gdy ludzie s sami, odpreni, zajci jakim nudnym czy mechanicznym zadaniem
lub gdy maj wkrtce zasn. Najrzadziej ludzie marz
tu po obudzeniu si i podczas jedzenia (Singer, 1966,
1975).
A czy ty marzysz? Jeli tak, to jeste w licznym towarzystwie sobie podobnych osb. W prbce 240 respondentw z wyksztaceniem wyszym lub niepenym wyszym, w wieku od 18 do 50 lat, 95% podao, e marzy
codziennie. Najwicej marzyy mode osoby dorose,
w wieku od 18 do 29 lat; z wiekiem nastpowa istotny
spadek marze na jawie (Singer i McCraven, 1961).
Chocia wielu ludzi lubi marzy i uwaa to za normaln ludzk funkcj, przez wiele lat specjalici uwaali
marzenie za zy nawyk - oznak lenistwa, infantylnego
zaspokajania pragnie i braku umiejtnoci oddzielania
rzeczywistoci od fantazji. Jeszcze w poowie XX w. psychologowie wychowawczy ostrzegali, e u dzieci, ktrym
pozwala si marzy, mog rozwija si nerwice lub nawet
schizofrenia!
Obecnie specjalici s przekonani, e marzenie
spenia wartociowe funkcje i e na og jest ono zdrowe
zarwno dla dzieci, jak i dla dorosych (Klinger, 1987).
Wspczesne badania, przeprowadzane przy zastosowaniu metody pobierania prbek dowiadczenia, sugeruj,
e tematem wikszoci marze s sprawy praktyczne
i aktualne codzienne zadania, przysze cele (bahe
i wane) oraz relacje interpersonalne. Marzenia przypominaj nam, eby planowa na przyszo, pomagaj
w rozwizywaniu problemw i daj twrcze chwile
wytchnienia od rutynowych czynnoci umysowych.
Co wywouje marzenia? Zwykle bodcem wywoujcym jest jaki sygna z otoczenia lub naszych wasnych
myli w postaci sw lub obrazw. Sygna ten automatycznie aktywizuje skojarzenie psychiczne z aktualnymi
sprawami. Sygnay zabarwione emocjonalnie najskuteczniej wywouj marzenia. Jednake moemy te je rozmylnie inicjowa, eby odetchn od nudnej lektury czy
pracy lub przygotowa si do jakiego konkretnego
zadania. Jedno z bada wykazao, e ponad 80% ratownikw i kierowcw ciarwek marzy czasami, aby zagodzi nud, jak odczuwaj w czasie swej pracy (Klinger,
1987). Psychologowie sportowi czsto polecaj sportowcom, eby umylnie marzyli w ramach treningu wizualizacji. onierze mog przygotowywa si do walki, przywoujc w fantazjach obraz wroga (Keen, 1986).
Zaskakujce jest, e marzenia na tematy seksualne
lub zwizane z przemoc stanowi tylko niewielki procent wszystkich marze. Poczone wyniki wielu bada
pokazuj, e wyranie seksualne marzenia to przecitnie
tylko okoo 5% wszystkich marze, fantazje za na temat
przemocy s jeszcze rzadsze. Jeszcze bardziej nieoczekiwane jest stwierdzenie, e fantazje seksualne wystpuj
najczciej podczas aktywnoci seksualnej. Najbardziej
typowa fantazja to odbywanie stosunku seksualnego
z kim innym ni rzeczywisty partner. Inne marzenia to
seks w bardziej romantycznej scenerii, z wicej ni jednym partnerem, a take zmuszanie do seksu partnera lub
bycie przeze zmuszanym (Pelletier i Herold, 1983).
Mczyni na og maj marzenia seksualne bardziej
oparte na rzeczywistoci, podczas gdy kobiety maj
wiksz skonno do cakowicie wymylonych sytuacji.
Oglnie biorc, miae fantazje seksualne wzmagaj
przyjemno seksualn.
Do badania rnic midzy typami marzycieli" stosuje si kwestionariusz marze, zwany Inwentarzem Procesw Wyobraeniowych (Imaginal Processes Inventory).
Inwentarz ten opracowa Jerome Singer, najbardziej wpywowy pionier wspczesnych bada nad marzeniami, ze
swoim wsppracownikiem, Johnem Antrobusem. Okazao si, e marzyciele rni si/midzy sob pod trzema wzgldami. Mianowicie tym, jak wiele ywych, przyjemnych marze miewaj regularnie, ile z ich marze
jest penych poczucia winy lub strachu, a take tym, jak
atwo si rozpraszaj lub przeciwnie -jak dugo potrafi
utrzyma skupion uwag (Singer i Antrobus, 1966).
Kiedy fantazjujemy na temat tego, co mogoby by, nie
musimy przez to ucieka od ycia. Moemy dziki takim
fantazjom podchodzi do tajemnic ycia z podziwem
i szacunkiem, rozpracowujc" rzeczywiste trudnoci. Bez
wzgldu na to, jak realistyczne i jak bardzo zwizane
z yciem mog by nasze fantazje, marzenia na jawie
rzadko s tak ywe i fascynujce, jak marzenia senne.
Sen a marzenie senne

W kadej dobie naszego ycia wiadomo podlega tylu
zmianom, e przypomina to nieco przejadk kolejk
grsk w lunaparku - przechodzimy od stanu czuwania
do sennoci, lekkiego snu, gbokiego snu, marze sen-
nych (wrd ktrych niekiedy zdarzaj si koszmary),

ponownie lekkiego snu, stanu prawie przebudzenia i, na
koniec, znowu penego czuwania. Trzeci cz ycia
spdzamy pic, kiedy minie s w stanie agodnego
paraliu", a mzg a huczy od rnorodnej aktywnoci.
Te codzienne dramatyczne zmiany wiadomoci uwaamy za co oczywistego, poniewa na og zachodz
spontanicznie.
To, e wchodzimy w rne stany wiadomoci i wychodzimy z nich, jest naturaln konsekwencj cyklicznych zmian wiata i regularnego ukadu nastpujcych
po sobie okresw snu i czuwania. Te zwyke fluktuacje
wiadomoci s czci rytmu natury i przejawiaj si na
mikropoziomie aktywnoci pojedynczych komrek mzgowych oraz sieci neuronowych, ktre kieruj procesami
snu i czuwania.
Rytmy dobowe
Rytmy natury wywieraj swj wpyw na wszystkie

stworzenia; ludzie s dostrojeni do cyklu czasowego
znanego jako rytmy dobowe (circadian rhythms), ukady
aktywnoci powtarzajce si w przyblieniu co 24 godziny. Rytm dobowy jednostki odpowiada codziennym
zmianom aktywnoci fizjologicznej jej ukadu nerwowego. Poziomy wzbudzenia, metabolizm, czstotliwo
akcji serca, temperatura ciaa oraz aktywno hormonalna wznosz si i opadaj zgodnie z tykaniem naszego
wewntrznego zegara. Te rodzaje aktywnoci ludzkiej
przewanie osigaj swj szczyt w dzie - zwykle po
poudniu - i spadaj do najniszego punktu w nocy,
kiedy pimy. Jednake zegar, ktrego nasze ciao uywa
do mierzenia czasu, nie jest tym samym zegarem,
ktrym posugujemy si, eby dotrzymywa terminw
naszych codziennych spotka. Nasz zegar spotka biegnie wedug rozkadu 24-godzinnego. Zegar biologiczny
kontrolujcy rytmy dobowe funkcjonuje w cyklu 25-godzinnym. Stwierdzono to w badaniach nad osobami,
ktrym nie pozwolono korzysta z urzdze mierzcych
czas. Gdyby wic odizolowa si od reszty wiata
w zaciemnionym pokoju i bez zegarka, twoje ciao
wkrtce dostosowaoby si do wasnego naturalnego
rytmu dobowego.
Rytmy dobowe s bardzo wraliwe na zmiany rodowiskowe. Wszystko, co zakca dziaanie naszych naturalnych zegarw biologicznych, wpywa na to, jak si
czujemy i jak dziaamy. Przypomnij sobie, jak si czujesz
po caonocnej nauce. By moe najbardziej drastycznym
przykadem tego, jak zmiany w ustalonym porzdku dnia
wpywaj na rytmy dobowe, jest podr samolotem,
Kiedy ludzie przelatuj przez wiele stref czasowych,
mog u nich wystpi zaburzenia po dugim locie (/et
lag); stan, do ktrego symptomw naley znuenie, nieodparta senno, a pniej niezwyke rozkady snu i czuwania. Zaburzenia po dugim locie wystpuj dlatego, e
wewntrzny rytm dobowy nie jest zgodny z normalnym
czasem w nowym rodowisku. Na przykad, twoje ciao

mwi ci, e jest godzina druga w nocy, podczas gdy
wedug czasu lokalnego jest poudnie. Zaburzenia po
dugim locie stanowi szczeglny problem dla zag
samolotw i s odpowiedzialne za bdy pilotw, powodujcych wypadki lotnicze (Coleman, 1986).
Jakie zmienne wpywaj na zaburzenia po dugim
locie? Kierunek podry oraz liczba stref czasu, przez
ktre przelecia samolot, to najwaniejsze zmienne. Lot
na wschd wywouje wiksze zaburzenia ni lot na zachd, poniewa nasze zegary biologiczne atwiej mona
spowolni ni przyspieszy, co jest konieczne w podry
na wschd (atwiej jest duej czuwa ni wczeniej
zasn). Kiedy zdrowe osoby badane, ktre zgosiy si
na ochotnika, przewoono samolotem w obie strony
midzy Europ a Stanami Zjednoczonymi, osigay one
maksymalne wyniki w standardowych zadaniach midzy
2 a 4 dniem po locie na zachd, lecz dopiero po upywie
9 dni od podry na wschd!
Technologia snu i marze sennych
Mniej wicej trzecia cz naszego rytmu dobowego
to okres ciszy i spokoju, zwany snem. Wikszo tego,
co wiemy o nie, dotyczy elektrycznej aktywnoci
mzgu. Przeom metodologiczny w badaniach nad snem
nastpi w 1937 r., kiedy opracowano technologi rejestrowania aktywnoci bioelektrycznej mzgu (tzw. fal
Powysza fotografia wykonana z zastosowaniem wielokrotnej

ekspozycji pokazuje szybkie ruchy oczu zwizane z marzeniami
sennymi
.
mzgowych) osoby picej w postaci elektroencefalogramu (EEG). EEG dostarcza obiektywnej, cigej miary
zmian zachodzcych w aktywnoci mzgu, kiedy ludzie
czuwaj lub pi. Posugujc si EEG, badacze odkryli, e
fale mzgowe zmieniaj swj ksztat z chwil zanicia
i wykazuj dalsze systematyczne, przewidywalne zmiany
w cigu caego okresu snu (Loomis i in., 1937).
Nastpnym wanym odkryciem w badaniach nad
snem byo ustalenie, e podczas snu wystpuj co
pewien czas serie szybkich ruchw oczu (REM - rapid eye
movement) (Aserinsky i Kleitman, 1953). Czas, w ktrym u
picego nie stwierdza si REM, okrela si jako sen nie-REM (NREM, czyli non-REM sleep). W jednym z bada
osoby pice budzono w czasie snu REM lub snu NREM
i proszono o opisanie ich aktualnej aktywnoci psychicznej. Relacje ze snw NREM byy pene krtkich opisw
zwykych codziennych czynnoci, czym przypominay
myli w stanie czuwania. Natomiast relacje REM byy
jakociowo rne; opisyway one ywe, skomplikowane,
dziwaczne sceny z niekompletnych wtkw fabularnych
- prawdziwe marzenia senne. W laboratoryjnych badaniach nad snem stwierdzono, e dorose osoby miay
kadej nocy cztery lub pi odrbnych marze sennych.
Tak wic szybkie ruchy oczu (REM) s wiarygodnymi
behawioralnymi sygnaami, e aktywno psychiczna
picego koncentruje si na marzeniu sennym. Wielu
badaczy byo zafascynowanych t now obiektywn
drog do ukrytej przedtem sfery aktywnoci ludzkiej
(Dement i Kleitman, 1957). Od tej pory w laboratoriach
prowadzcych badania nad snem uczeni na caym
wiecie staraj si wzbogaci nasz wiedz o tej nocnej
przemianie ludzkiej wiadomoci.
Cykl snu
Wyobra sobie, e przygotowujesz si do spania.
Kiedy si rozbierasz, EEG rejestruje, e twoje fale mzgowe przebiegaj w tempie okoo 14 okresw na sekund, czyli hercw (Hz). Gdy ju leysz wygodnie w ku,
zaczynasz si odpra, twoje fale mzgowe zaczynaj
zwalnia do tempa okoo 8 do 12 Hz. Wkrtce zasypiasz,
co znajdzie odbicie w dalszych zmianach EEG. Istotnie,
w cigu nocy cykl snu przechodzi przez kilka stadiw,
a kademu z nich odpowiada odmienny wzorzec EEG.
W pierwszym stadium snu EEG wykazuje fale mzgowe
o czstotliwoci okoo 3 do 7 Hz. W drugim stadium
charakterystyczne dla EEG s tzw. iglice snu (sleep spindles), krtkie serie aktywnoci elektrycznej o czstotliwoci od 12 do 16 Hz. W nastpnych dwch stadiach snu
(trzecim i czwartym) wchodzisz w stan bardzo gbokiego odprenia. Fale mzgowe zwalniaj do okoo
1-2 Hz, spada czsto oddychania i akcji serca. W stadium pitym aktywno bioelektryczna mzgu wzrasta;
twj EEG wyglda bardzo podobnie do zapisw ze
stadiw pierwszego i drugiego. W tym stadium dowiadczysz snu REM, w czasie ktrego twoje oczy bd poru-
Rysunek 4.2
Wzorce EEG odzwierciedlaj stadia

regularnego nocnego snu
Czuwanie - niskie napicie - nieregularne, szybkie
wpyw na sen i czuwanie (Maugh, 1982). Na przykad,

uwolnienie z szyszynki duej iloci hormonu melatoniny
sprzyja zapadniciu w sen (Binkley, 1979), a serotonina
wydaje si by zwizana ze zmianami w poziomach
wzbudzenia.
Gdybycie jakiej nocy zostali pozbawieni snu REM,
to okazaoby si, e nastpnej nocy mielibycie wicej
snu REM ni zwykle. By moe musimy spa tylko po to,
aby zapewni sobie sen REM, a nie po prostu po to, by
da odpocz naszym zmczonym ciaom i umysom.
Przyjmuje si, e sen REM przynosi nam wiele interesujcych, cho jeszcze nie w peni udowodnionych, korzyci. Na przykad, sdzi si, e w okresie niemowlctwa
sen REM jest odpowiedzialny za tworzenie drg midzy
nerwami i miniami, umoliwiajcych poruszanie oczami. Sen REM moe take ksztatowa struktury funkcjonalne w mzgu, takie jak struktury zwizane z uczeniem
si umiejtnoci ruchowych. Sen REM moe te odgrywa pewn rol w podtrzymywaniu nastroju i emocji
i moe by potrzebny do przechowywania wspomnie
--oraz dostosowywania ostatnich dowiadcze do sieci
uprzednich przekona czy wspomnie (Cartwright,
1978; Dement, 1976).
Wzorce snu
Adaptowane z Haurl, 1977
sza si szybko tam i z powrotem i zaczniesz mie

marzenia senne (zob. rys. 4.2). (Poniewa wzorzec EEG
podczas snu REM przypomina EEG osoby czuwajcej,
sen REM pocztkowo nazywano snem paradoksalnym).
Przejcie przez cztery pierwsze stadia snu, ktre s
snem NREM, wymaga okoo 90 minut. Nastpne, pite
stadium trwa okoo 10 minut. W cigu nocnego snu
przechodzisz przez ten 100-minutowy cykl cztery do
szeciu razy. W kadym kolejnym cyklu ilo czasu,
w jakim jeste pogrony w gbokim nie (stadia 3. i 4.),
maleje, a ilo czasu spdzana we nie REM wzrasta.
W ostatnim cyklu moesz spdzi we nie REM ca
godzin.
U ludzi i wikszoci zwierzt wystpuj regularne
cykle snu i czuwania, uporzdkowane stadia snu oraz pewien typowy stosunek czasu snu REM do czasu snu
NREM. Stwierdzono, e cykl snu i czuwania odpowiada
aktywnoci w okrelonych okolicach mzgu, takich jak
pewne neurony pnia mzgu i komrki we wzgrzu gwnych wrotach do kory mzgowej (Steriade i McCarley, 1990). Na cykle snu i czuwania oddziauje take
uwalnianie substancji chemicznych, ktre wywieraj
U modej osoby dorosej, yjcej zgodnie z konwencjonalnym cyklem snu i czuwania i nie majcej kopotw ze snem, wzorzec snu przebiega zgodnie z typowym rozkadem. Sen rozpoczyna si od snu NREM, po
upywie 80 do 90 minut nastpuje sen REM i te dwie fazy
zmieniaj si kolejno przez ca noc w 90-minutowych
cyklach. W pierwszej tercji nocy dominuje sen charakteryzujcy si falami mzgowymi o maej czstotliwoci;
sen REM przewaa w ostatniej tercji. Na kade z czterech stadiw snu NREM przypada inny procent czasu
zgodnie z nastpujcym wzorcem; stadium 1. - 2 do 5%;
stadium 2. - 45 do 55%; stadium 3. - 3 do 8%; stadium 4.
- 10 do 15%. Tak wic sen NREM zajmuje 75 do 80% oglnego czasu snu, podczas gdy sen REM - pozostae 20 do
25% (Carskadon i Dement, 1989).
Dugo nocnego snu zaley od wielu czynnikw.
Dwa najbardziej istotne, to zaprogramowana genetycznie u kadego gatunku potrzeba snu oraz - najwaniejsze
u ludzi - determinanty wolicjonalne. Ludzie aktywnie
reguluj dugo snu rnymi sposobami, np. nie kad
si spa do pna w nocy lub nastawiaj budzik. Czas
trwania snu jest te regulowany przez rytmy dobowe;
tzn. to, kiedy idzie si spa, wpywa na czas trwania snu,
poniewa ilo snu REM wzrasta wraz z dugoci snu.
Sen REM zaley od osignicia szczytowego punktu
czasu dobowego.
Co jest powodem rnic pod wzgldem iloci snu?
Stwierdzono, e osoby, ktre pi duej ni przecitnie,
s bardziej nerwowe i dokuczliwe, uzdolnione artystycznie, twrcze i niekonformistyczne. Osoby pice krcej
s na og bardziej energiczne i ekstrawertywne (Hartmann, 1973). Wytona aktywno fizyczna w cigu dnia
zwiksza ilo czasu spdzanego w 4. stadium snu charakteryzujcym si falami mzgowymi o niskiej czstotliwoci, lecz nie wpywa na czas trwania snu REM
(Horne,1988). Problemy psychiczne zdaj si mie duy
wpyw na przeduenie snu REM. Wyniki uzyskane
w laboratorium Rosalind Cartwright, wybitnej badaczki
w tej dziedzinie, wskazuj, e powana depresja psychiczna wpywa w rny sposb na wzorce snu.
W badaniach tych porwnywano wzorce snu i marze
sennych u ludzi rozwodzcych si, ktrzy byli z tego
powodu w depresji, z analogicznymi wzorcami u ludzi
rozwodzcych si, ale nie przejawiajcych depresji, i u
ludzi szczliwych w maestwie. U bdcych w depresji rozwodzcych si osb badanych wystpiy anomalie snu typowe dla ludzi cierpicych na powan
depresj: zbyt wczesne wystpienie pocztkowego
okresu REM (od 20 do 65 minut zamiast normalnych
okoo 90 minut od zanicia); zbyt dugo trwajcy sen
REM (20 do 30 minut zamiast 5 do 10 minut); a take

okresy snu REM, ktre rni si bardziej pod wzgldem czasu trwania i zawieraj wicej ni zwykle szybkich ruchw oczu. Tre ich marze sennych rwnie
rnia si w niezdrowy sposb od snw osb nie
majcych takich kopotw. Marzenia senne osb
badanych z objawami depresji byy uwizione
w przeszoci", co nie pozwalao na przepracowywanie" problemw, nowych rl i przyszych moliwoci,
jak to si zdarzao w marzeniach sennych ludzi
szczliwszych (Cartwright, 1984).
Interesujca jest take wyrana zmiana we wzorcach
snu, ktra zachodzi w cigu ycia jednostki (co przedstawia rysunek 4.3). Zaczynamy nasz pobyt na tym
wiecie, pic okoo 16 godzin na dob, przy czym prawie poow tego czasu spdzamy we nie REM. Gdy ju
jestemy starzy, pimy bardzo mao i spdzamy tylko
okoo 15% czasu we nie REM. Mode osoby dorose pi
zwykle 7 do 8 godzin, a okoo 20% tego czasu przypada
na sen REM.
Rysunek 4.3 Wzorce snu w cigu ycia ludzkiego

Wykres pokazuje zachodzce z wiekiem zmiany oglnego czasu trwania snu REM i NREM w cigu doby oraz procent snu REM.
Zwrcie uwag na to, e czas trwania snu REM zmniejsza si znacznie z upywem lat, podczas gdy dugo snu NREM maleje wolniej.
Dlaczego pimy?
U ludzi i innych ssakw wystpuj regularne cykle
snu i czuwania, uporzdkowane stadia snu oraz pewien
typowy stosunek snu REM do snu NREM, wydaje si
wic, e istnieje zarwno podstawa ewolucyjna, jak
i biologiczna potrzeba snu. Dlaczego pimy i jakie funkcje spenia sen?
Za dwie najbardziej oglne funkcje snu mona uzna
konserwacj i regeneracj. Sen mg si uksztatowa drog
ewolucji, poniewa umoliwia zwierztom zachowanie
energii wtedy, gdy nie musiay zdobywa pokarmu,
szuka partnera lub partnerki seksualnej czy pracowa
(Allison i Cicchetti, 1976; Cartwright, 1982; Webb, 1974).
Z drugiej strony, sen pozwala take organizmowi zaj
si funkcjami porzdkowymi i regenerowa si na kilka
sposobw. W czasie snu moe si odbywa synteza neuroprzekanikw, aby skompensowa ich zuycie w trakcie
codziennych czynnoci, a receptory postsynaptyczne
mog odzyskiwa optymalny poziom wraliwoci (Stern
i Morgane, 1974). Inn funkcj zasugerowali Francis Crick
(laureat Nagrody Nobla za rozszyfrowanie struktury DNA)
i matematyk Graeme Mithison, twierdzc, e sen i marzenia senne pomagaj mzgowi oczyci si z nagromadzonej w cigu dnia niepotrzebnych i bezuytecznych
informacji. Marzenia senne mog take suy do zredukowania fantazji i natrctw, minimalizujc w ten sposb
dziwaczne powizania midzy wieloma naszymi wspomnieniami (Crick i Mithison, 1983).
w pracy co najmniej raz w tygodniu. Istotnie, niedawne

badania wykazay, e niektre z najpowaniejszych
katastrof na wiecie - Three Mile Island, Czernobyl,
Bhopal i katastrofa w Valdez na Alasce - wydarzyy si
w pnych godzinach wieczornych. Przypuszcza si, e
do tych wypadkw doszo, poniewa pracownicy na
odpowiedzialnych stanowiskach nie funkcjonowali optymalnie z powodu niedoboru snu. Jakie s typy zaburze
snu, ktre mog doprowadzi do tragicznych nastpstw?
Niektre z tych zaburze s biologiczne, inne maj przyczyny o charakterze bardziej psychologicznym; przedstawimy prbk obu tych rodzajw zaburze, ze wzgldu
na ich znaczenie w yciu wielu studentw.
William Szekspir wysun hipotez ujt w nieco

bardziej wykwintn form: Sen naprawia postrzpiony
rkaw troski". W czasie snu postrzpiony materia nowe, nie pasujce informacje i nieuporzdkowane
szczegy - moe zosta zintegrowany lub wyeliminowany. Wedug badacza snu, Ernesta Hartmanna Rano
sen ju zrobi, co do niego naleao. Jeli jeste w dobrej
formie, twj rkaw zosta naprawiony na najbliszy
dzie" {Discovering Psychology, 1990, Program 13).
Bezsenno. Kiedy ludzie s niezadowoleni z iloci lub

jakoci swojego/Snu, oznacza to, e cierpi na bezsenno (irtsomma). Ten chroniczny brak zadowalajcego snu
charakteryzuje si niezdolnoci do szybkiego zasypiania,
czstym budzeniem si w trakcie snu i/lub wczesnym
budzeniem si rano (Bootzin i Nicasio, 1978). Bezsenno jest zaburzeniem zoonym, ktre powstaje wskutek dziaania rnych czynnikw - psychologicznych,
rodowiskowych i biologicznych (Borkovec, 1982). Kiedy
jednak osoby cierpice na bezsenno bada si w laboratoriach snu, okazuje si, e obiektywna ilo i jako
ich snu jest bardzo zrnicowana - od snu zaburzonego
do normalnego. Badania ujawniy, e wiele osb uskarajcych si na bezsenno, w rzeczywistoci wykazuje
zupenie normalne wzorce snu - stan taki okrela si
jako bezsenno subiektywn. Rwnie ciekawe jest stwierdzenie, e niektre osoby, ktre przejawiaj wykrywalne
zaburzenia snu, nie skar si wcale na bezsenno
(Trinder, 1988). Rozbienoci te mog wynika z tego, e
ludzie rnie pamitaj i interpretuj stan lekkiego snu.
Na przykad, mog pamita lekki sen jako znacznie
czstszy i bardziej przykry ni by w rzeczywistoci, a nie
maj adnych wspomnie o tym, e spali gboko.
Zaburzenia snu
Dla milionw Amerykanw zaburzenia snu stanowi
powan uporczyw dolegliwo, ktra moe zniszczy
maestwo, przeszkodzi w karierze, a nawet spowodowa mier. Ten alarmujcy wniosek przedstawi
niedawno na posiedzeniu Komisji w Kongresie Stanw
Zjednoczonych badacz snu, William Dement, przewodniczcy Narodowego Komitetu Bada nad Zaburzeniami
Snu {Associated Press, 26.09.1990). A jego kolega doda:
Brak wystarczajcej iloci snu jest wan przyczyn
ludzkich bdw, co najmniej tak istotn, jak narkotyki,
alkohol i defekty rnych urzdze" w wypadkach zdarzajcych si w miejscu pracy (Dinges, cytowany w Associated Press, 26.09.1990, San Francisco Chronicie", s. 2).
Ocenia si, e ponad 100 milionw Amerykanw cierpi
na niedobr snu. Wrd tych, ktrzy w swym rozkadzie
pracy maj nocne zmiany, wicej ni poowa drzemie
Narkolepsja i bezdech we nie. Dwa niezwyke zaburzenia

snu, ktre mog wywrze niszczcy wpyw na ycie osb
dotknitych nimi, to narkolepsja i bezdech w czasie snu.
Narkolepsja (narcolepsy) jest to zaburzenie snu charakteryzujce si okresowym przymusem spania w cigu dnia.
Czsto towarzyszy mu katapleksja, cakowita utrata kontroli nad miniami pod wpywem podniecenia emocjonalnego (jak miech, gniew, strach, zdziwienie lub gd), ktra
powoduje, e osoba dotknita tym schorzeniem nagle
upada. Narkoleptycy, kiedy zasypiaj, prawie natychmiast
przechodz do snu REM. To nage przejcie do REM powoduje, e dowiadczaj oni - i zdaj sobie z tego spraw ywych halucynacji, czyli obrazw z wasnych marze sennych, ktre przebijaj si do ich dziennej wiadomoci.
Niedawno wykryto, e pewne rasy psw take cierpi na
narkolepsj; oprcz nagego zapadania w sen, psy te
dowiadczaj powanych symptomw nagego paraliu
mini. Poniewa narkolepsja wystpuje czsto u czonkw tej samej rodziny, uczeni przypuszczaj, e ma ona
podoe genetyczne. Trwaj poszukiwania lekw, ktre
mogyby ograniczy objawy tej choroby, nie powodujc
niepodanych skutkw ubocznych, lecz dotychczas nie
udao si odkry ani wynale takiego leku. Tymczasem
najbardziej pomocne dla narkoleptykw moe by zapoznanie si z natur swojej choroby i przynaleno do
grupy spoecznego wsparcia. W Stanach Zjednoczonych
mniej wicej 10 osb na 10 000 jest dotknitych t chorob, a u wielu z nich pozostaje ona nie rozpoznana przez
dugi czas od chwili zauwaenia po raz pierwszy jej objaww (Guilleminault i in., 1989;Joyce, 1990).
Bezdech w czasie snu (sleep apnea) jest oddechowym
zaburzeniem snu, ktre polega na tym, e dotknita nim
osoba przestaje oddycha podczas snu. Gdy to si zdarzy,
poziom tlenu we krwi spada i wydzielane s hormony
sygnalizujce stan alarmowy, co powoduje, e picy budzi
si, znw zaczyna oddycha, a potem zasypia ponownie.
Chocia wikszo z nas ma par takich epizodw
bezdechu w cigu nocy, u osoby cierpicej na zaburzenie
zwane bezdechem w czasie snu mog wystpowa setki
takich cykli kadej nocy. Bezdech w czasie snu wystpuje czsto u wczeniakw, ktre czasami potrzebuj
fizycznej stymulacji, eby zacz ponownie oddycha. Ze
wzgldu na swj nie rozwinity w peni ukad oddechowy dzieci te musz pozostawa podczone do monitorw na oddziaach intensywnej opieki nad niemowltami dopty, dopki utrzymuje si to zaburzenie.
Czasami epizody bezdechu wywouj przestrach
u osoby picej, lecz czsto s tak krtkie, e nie uwaa
ich ona za powd swojej narastajcej sennoci (Guilleminault, 1989). Rozpatrzmy przypadek jednego z moich
kolegw.
Ten bardzo twrczy i znany badacz, zazwyczaj energiczny i bardzo oddany swej pracy, zacz myle, e
traci zainteresowanie psychologi, poniewa coraz
czciej zdarzao mu si drzema podczas zebra
naukowych i wykadw. Nie mg utrzyma oczu otwartych, gdy czyta sprawozdania z bada, a zwaszcza
prace studenckie. Cierpia on na nie wykryty bezdech
w czasie snu i swoj senno w cigu dnia bdnie
przypisywa znudzeniu (podczas gdy inni mogli j
uzna za oznak lenistwa lub obojtnego stosunku do
ich prac). Kiedy ona powiedziaa mu o niepokojcych
j objawach, jakie wystpoway u niego w nocy, uda si
do kliniki zaburze snu na obserwacj. Zaopatrzono go
w urzdzenie, ktre dostarczao mu wicej tlenu podczas snu, oraz drugie, ktre ustawiao jego szczk
w taki sposb, by mg lepiej oddycha w nocy. Na
szczcie, teraz pi lepiej, nie drzemie ju podczas
wykadw - moich i innych kolegw - wytrwale aktywizuje studentw, przeprowadza badania i publikuje.
Jego przypadek pokazuje, jak zaburzenie snu
o podou biologicznym moe zacz przynosi negatywne efekty psychologiczne i spoeczne w wielu dziedzinach ycia. W innych podobnych przypadkach ludzie
stracili prac, przyjaci, a nawet wspmaonkw, poniewa ich zachowanie w cigu dnia zostao tak bardzo
zakcone przez nocne zaburzenie snu (Zimbardo,
informacja osobista, 1991).
Senno w cigu dnia. Senno jest nieuniknionym nastpstwem zbyt maej iloci snu w nocy, co jest udziaem
wielu ludzi. Jednake nadmierna senno w cigu dnia jest
uporczywym problemem, ktry naley uzna za zaburzenie snu, poniewa jest to stan fizjologiczny, ktremu nie
mona zaradzi po prostu przez zapewnienie sobie wikszej iloci snu. Badania ankietowe wykazay, e okoo 4 do
5% oglnej populacji uskara si na nadmiern senno
w cigu dnia, przy czym zaburzenie to jest gwn dolegliwoci wikszoci pacjentw badanych w amerykaskich orodkach zaburze snu (Roth i in., 1989). Senno
ta powoduje zmniejszenie czujnoci, wyduenie czasu
reakcji oraz pogorszenie wynikw w zadaniach ruchowych i poznawczych. Nastpstwem tego moe by utrata
dobrego samopoczucia psychicznego i fizycznego, zagraajce yciu wypadki oraz niepoliczalne koszty zwizane
z utrat zdolnoci do pracy i wydatkami na leczenie. Prawie poowa pacjentw cierpicych na nadmiern senno
miaa wypadki samochodowe, wicej ni poowa - wypadki w pracy, niekiedy powane.
Psycholog James Maas podczas przygotowywania
filmu dokumentalnego na temat tego zaburzenia snu
pt. Sleep Alert [Alert sennyj pisa, e niektrzy ludzie s
dosownie chodzcymi ywymi trupami*". Dowiedzia si
o pilotach linii lotniczych, ktrzy podawali, e zasypiaj
w czasie pracy, a budzc si po krtkiej drzemce, stwierdzaj, e reszta zaogi te drzemie. Wykazano rwnie, e
bdne oceny funkcjonariuszy policji i lekarzy staystw s
nastpstwem nadmiernej sennoci. Rwnie uczniowie
szk rednich i studenci cierpi czsto na nadmiern senno. Przecitnie pi oni w nocy tylko sze godzin, chocia potrzebuj okoo dziesiciu godzin snu, aby funkcjonowa w sposb optymalny. Maas podaje, e a 30%
uczniw szk rednich zasypia w klasie raz w tygodniu.
Czy przyczyn ich sennoci nie mog by nudne lektury,
przegrzane sale, cikie posiki lub monotonne zadania?
Nie, odpowiadaj specjalici. Warunki te tylko ujawniaj
obecno fizjologicznej sennoci, ale nie powoduj jej
(Roth i in., 1989). Chocia przyczyn sennoci w cigu dnia
nie jest po prostu niedobr snu - czsto odpowiedzialne
s za ni zmartwienia, napicie, depresja, zdenerwowanie
- to jednak wiedza o tym, jak zapewni sobie duszy, bardziej kojcy sen, moe przyczyni si do zredukowania jej
niepodanych objaww. (Do encyklopedii hase dotyczcych snu, zaburze snu, ich teraoii, a take marze sennych
dotrze mana w internecie poprzez Sleep Home Pages:
<http://bisleep.medsch,ucla.edu:80/sleepsyllabus>).
Marzenia senne: teatr psychiki

Kadej nocy jeste wiadkiem najdziwniejszego
widowiska, jakie wystawia ludzki umys- marzenia sennego. Teatr twojego snu wypeniaj ywe, barwne,
zupenie nonsensowne halucynacje, charakteryzujce si
zoonymi miniwtkami fabularnymi, w ktrych czas,
przestrze i kolejno zdarze podlegaj rnym transformacjom. nicy mog pywa albo lata, albo czu si
tak nieruchawi, jak worek kartofli, gdy tymczasem zblia
si szybko jakie niebezpieczestwo. Mog mwi,
sysz dwiki i doznaj podniecenia seksualnego, lecz
nie czuj zapachu, smaku ani blu. Oglnie mwic,
marzenia senne najtrafniej mona scharakteryzowa jako
teatr absurdu - chaotyczne dramaty, ktre wydaj si
nielogiczne, kiedy analizujemy je z racjonalnym nastawieniem psychiki w godzinach czuwania.
w rodzaju harmonogramu rozwoju marze sennych;

rozwj ten przebiega w tych samych kierunkach i w tym
samym tempie, co rozwj inteligencji. Wniosek ten
wynika z bada, w ktrych dzieci w wieku od 3 do 9 lat
budzono w kolejne noce i pytano, co pamitaj. Najmodsze dzieci opisyway nieruchome sceny ze statycznych obrazkw, takich jak w ksikach z bajkami.
W wieku 5-6 lat dzieci maj ju marzenia senne, ktre
s opowieciami z akcj i ruchem. Jednake dopiero 7-8-letnie dzieci graj gwne role w swych snach, a nie
wczeniej ni w wieku 8-9 lat zaczynaj ni tak, jak
doroli. Niektrzy uczeni prowadzcy badania rozwojowe sdz, e ta kolejno rozwoju marze sennych
zaley od dojrzewania mzgu. Dojrzewanie to umoliwia posugiwanie si symbolami, analizowanie poj
i czenie ich w nowe konfiguracje.
Freud nazywa marzenia senne przemijajcymi psychozami" i modelami pojawiajcego si co noc szalestwa". Nazwa je take krlewsk drog do zrozumienia
niewiadomoci". W ostatnich paru dziesicioleciach wydeptano now ciek do zrozumienia interakcji biologii
mzgu i psychologii psychiki. Sny, niegdy domena prorokw, wrek i psychoanalitykw, stay si wan dziedzin bada naukowych. Badaniom nad marzeniami sennymi dostarczyy bodca wyniki uzyskane w laboratoriach
snu, wiadczce o istnieniu zwizku midzy szybkimi
ruchami oczu, specyficznymi wzorcami EEG i relacj osoby
picej, e miaa marzenie senne. Od tego czasu badacze
odkryli i opisali wiele fascynujcych aspektw tej zwyczajnej" odmiany wiadomoci. Chc oni wiedzie, skd
si bior sny i do czego su. Dlaczego nie potrafimy ich
lepiej zapamita? W jaki sposb moemy w naszych
snach wyranie widzie i sysze, a take porusza si
bez wysiku, bez stymulacji sensorycznej i zaangaowania aparatu ruchowego? Dlaczego w marzeniach sennych
posugujemy si symbolami i metaforami? Co sny mwi
nam o psychice nicego? Sprbujmy odpowiedzie na
niektre z tych pyta.
Zgodnie ze zrnicowanym wedug pci sposobem

wychowania w naszej kulturze, mczyni i kobiety na
og maj rn tre marze sennych. Sny mczyzn s
bardziej aktywne, jest w nich wicej bjek, przeciwnikw, mechanicznych urzdze, podry i miaego
seksu. Mczyznom czciej ni kobietom ni si, e
znajduj pienidze i e przebywajc w miejscu publicznym, s nadzy. Sny kobiet zawieraj wicej rozmw,
emocji, intymnych scen oraz sytuacji, w ktrych s one
cigane lub grozi im jakie niebezpieczestwo. Rewolucja seksualna przejawia si jednak w snach kobiet
w formie wikszej ich aktywnoci na wolnym powietrzu
oraz namitnego seksu (Begley, 1989).
Chocia marzenia senne s zjawiskami typowymi

przede wszystkim dla snu REM, to jednak troch snw
(o innym charakterze) wystpuje take w fazach NREM.
Sny zwizane ze stanami NREM rzadziej przyjmuj
posta dramatycznej opowieci. Duo jest w nich specyficznych myli, lecz mao wyobrae sensorycznych.
Osoby badane pamitaj duo wikszy procent snw
REM ni snw NREM, jak wykazano w dziesiciu rnych
badaniach, w ktrych posugiwano si rnymi definicjami marze sennych (Freeman, 1972). Sny NREM czciej
wystpuj u osb z zaburzeniami snu oraz w bardzo
pnych godzinach porannych u osb picych normalnie (Kondo i in., 1989) (zob. rys. 4.4).
Wpyw wieku i pci. Z przeprowadzonych ostatnio
bada nad snami wiemy, e marzenia senne s zalene
od wieku i pci osoby nicej. Wydaje si, e istnieje co
Freudowska analiza marze sennych. Sigmund Freud

w swej klasycznej pracy Objanienia marze sennych (1900,
wyd. poi. 1996) uczyni analiz snw kamieniem wgielnym psychoanalizy. Napisa: Kiedy praca interpretacyjna
zostanie zakoczona, stwierdzamy, e marzenie senne
jest spenieniem jakiego pragnienia". Freud uwaa sny
za symboliczn ekspresj silnych, niewiadomych,
wypartych pragnie. Pragnienia te przejawiaj si
jedynie w zamaskowanej postaci, poniewa s siedliskiem zakazanych dz, takich jak podanie seksualne
odnoszce si do rodzica przeciwnej pci. Tak wic dwie
dynamiczne siy, dziaajce w marzeniach sennych, to
pragnienie i cenzor- obrona przed pragnieniem. Cenzor
przetwarza ukryte znaczenie, czyli tre utajon (latent
content) snu, w tre jawn (manifest content), ktra ukazuje si osobie nicej po przejciu procesu znieksztacania, okrelonego przez Freuda jako praca marzenia
sennego (dream work). Tre jawna jest moliw do zaakceptowania wersj opowieci; tre utajona reprezentuje
wersj nie do przyjcia ze wzgldw spoecznych lub
osobistych, ktra jednak jest wersj prawdziw,
nieokrojon".
Wedug Freuda dwie gwne funkcje marze sennych
polegaj na tym, e chroni one sen i umoliwiaj spenienie pragnie. Chroni sen, rozadowujc napicia psy-
Rysunek 4,4
Sen i cykle marze sennych
lub haremie [...]. Jest wysoce prawdopodobne, e

wszystkie skomplikowane mechanizmy i aparaty pojawiajce si w snach przedstawiaj genitalia - z reguy
mskie [...]" (Freud, 1900, s. 354-356).
Teoria
aktywacji
i syntezy dotyczca
marze
sennych.
Najpowaniejsze wyzwanie dla freudowskich pogldw

stanowi obecnie nowa teoria biologiczna, ktra gosi, e
wszystkie marzenia senne zaczynaj si od przypadkowych wyadowa elektrycznych z gbi mzgu. Sygnay
te wychodz z pierwotnej czci mzgu, pnia mzgu,
i pobudzaj wyej rozwinite okolice kory mzgowej. Te
elektryczne wyadowania s aktywizowane automatycznie
mniej wicej co 90 minut, a ich aktywno utrzymuje si
przez okoo 30 minut - czas rwnowany okresom snu
REM. S one przesyane do przodomzgowia i pl kojarzeniowych kory, gdzie uruchamiaj wspomnienia
i zwizki z przeszymi dowiadczeniami osoby nicej.
W tych przypadkowych seriach sygnaw elektrycznych
nie ma logicznych powiza, immanentnego sensu ani
spjnych wzorcw czy konfiguracji. Jednake mzg/umys
radzi sobie z tym dziwnym zjawiskiem, czynic to, co
potrafi robi najlepiej: stara si nada sens wszystkim
odbieranym sygnaom, narzuci chaosowi porzdek i syntetyzowa odrbne serie stymulacji elektrycznej w spjn
opowie, tworzc marzenie senne.
Grupa komrek olbrzymich w pniu mzgu, zwana tworem

siatkowatym mostowym, bierze udzia w generowaniu snu
REM. Tu przed snem REM i podczas niego aktywno tych
komrek mostowych znacznie wzrasta i pobudza neurony
ruchw oczu. Zmniejsza si aktywno innej pobliskiej grupy
komrek miejsca sinawego (locus ceruleus), czyli komrek
LC, ktre poprzez kor mzgow wpywaj na napicie
miniowe. W czasie snu NREM i czuwania komrki LC
hamuj komrki mostowe, co sugeruje, e obie te grupy
komrek dziaaj w sposb wzajemnie przeciwstawny.
chiczne, jakie wytworzyy si w cigu dni,a ponadto

pozwalaj osobie nicej przepracowa" niewiadome
pragnienia. Terapeucie, ktry stosuje analiz snw w celu
zrozumienia i leczenia problemw pacjenta, marzenia
senne ujawniaj jego niewiadome pragnienia, obawy
zwizane z tymi pragnieniami oraz charakterystyczne
mechanizmy obronne, jakimi si posuguje dla uporania
si z konfliktem psychicznym midzy pragnieniami
i obawami.
We freudowskiej analizie marze sennych pojawiajce si w nich symbole i metafory interpretuje si
zawsze w kontekcie marzenia sennego danej osoby.
Niemniej jednak, Freud przedstawi pewne uniwersalne
symbole -wiele z nich o charakterze seksualnym - ktre

zwykle maj to samo znaczenie w rozmaitych marzeniach sennych. Na przykad, wszystkie wyduone przedmioty, takie jak kije, pnie drzew i parasole, reprezentuj
narzd mski.
Pudeka, szkatuki, skrzynie, szafki i piece, a take
wydrone przedmioty, okrty i naczynia wszelkiego
rodzaju reprezentuj macic. Pokoje w snach s to
zwykle kobiety; jeli przedstawione s one z rnych
stron, z wewntrz i z zewntrz, to interpretacja ta nastrcza niewiele wtpliwoci [-...]. Sen o przechodzeniu przez amfilad pokoi, to sen o domu publicznym
Twrcy tej kontrowersyjnej teorii, J. Allen Hobson

i Robert McCarley (1977) argumentuj, e gdy zewntrzne
bodce s odcite, sen REM dostarcza mzgowi wewntrznego rda aktywacji, co przyczynia si do
wzrastania i rozwoju mzgu. Nie twierdz oni, e tre
marze sennych jest bez znaczenia, tylko e ich rdem
jest przypadkowa stymulacja, nie za nieuwiadomione
pragnienia. Hobson (1988) utrzymuje, e sens zostaje
wprowadzony jako co w rodzaju pomysu uzyskanego
w wyniku burzy mzgu". Pisze on, e poniewa mzg
z takim zdecydowaniem upiera si, eby znale
znaczenie", nadaje sens zupenie przypadkowym
sygnaom. Znaczenie to pochodzi z aktualnych potrzeb
i zainteresowa nicego, z jego dawnych dowiadcze
i oczekiwa. Zwrcie uwag na zwizek midzy t
interpretacj marze sennych a przedstawionym
w poprzednim rozdziale pogldem Michaela Gazzanigi,
e u pacjentw z rozszczepionym mzgiem lewa pkula
mzgowa usiuje nada sens czynnociom kontrolowanym przez milczc praw pkul.
Teoria aktywacji i syntezy pomaga wyjani wiele
zaprezentowanych przez nas wczeniej tajemnic snu.
Surowcem" marze sennych moe by chemiczny neuroprekanik acetylocholina, ktra jest uwalniana przez
zbir neuronw w pniu mzgu w czasie REM. Neurony te
s wczane" tylko wtedy, gdy inne neurony, powodujce uwalnianie serotoniny i noradrenaliny, s wyczone".
Te chemiczne substancje przekanikowe s niezbdne
do przechowywania wspomnie. Zapominamy okoo 95%
naszych snw, poniewa s one przechowywane tylko

chwilowo w naszej pamici krtkotrwaej. Nie mog one
by wprowadzone do bardziej trwaej pamici, poniewa
w czasie marze sennych serotonina i noradrenalina nie
s uwalniane. Nasze marzenia senne s ywe i barwne,
lecz pozbawione zapachw i smakw, poniewa wyadowania elektryczne w czasie snu REM pobudzaj tylko
neurony wzrokowe. nimy takimi bogatymi ywymi
obrazami, poniewa mzg uywa symboli i metafor do
przechowywania wiedzy wyszego rzdu; marzenie
senne po prostu korzysta tylko z tego magazynu, aby
znale jakie znaczenie, kryjce si w szalestwie chaotycznych wyadowa w mzgu. W czasie snu REM, dziki dziaaniu grup komrek w pniu mzgu, ktre tworz
ukad siatkowaty mostowy (zob. rys. 4.4), nasze oczy
poruszaj si, lecz minie ciaa pozostaj w bezruchu.
Szczeglnie charakterystyczne dla tego stanu snu s
dwa jedyne w swoim rodzaju procesy, a mianowicie: rozproszona aktywacja caej kory mzgowej - ktra zwykle
zawiaduje reakcjami percepcyjnymi, poznawczymi
i ruchowymi w stanie czuwania - oraz silne zahamowanie
wej sensorycznych i proprioceptywnych. Wynikiem tych
procesw s myli i marzenia senne bez fizycznego
dziaania czy mowy. W nowych koncepcjach przyjmuje
si, e w mzgu istnieje wsplny ukad moduw przetwarzajcych, ktry produkuje zarwno spostrzeenia
wystpujce w marzeniach sennych, jak i spostrzeenia
w stanie czuwania (Steriade i McCarley, 1990). Dziki
lepszemu zrozumieniu mechanizmw marze sennych
moemy pogbi nasz wiedz o niektrych aspektach
wyobrani w stanie czuwania i o wiadomych procesach
mylowych (Antrobus, 1991).
Koszmary senne. Kiedy jaki sen nas przeraa, sprawiajc, e czujemy si bezradni, a sytuacja zdaje si
wymyka spod kontroli, wwczas dowiadczamy koszmaru sennego. Chocia koszmary senne s stosunkowo
rzadkie (na og zdarzaj si tylko par razy w roku), to
jednak mog by przeraajce, szczeglnie dla dzieci.
Przewanie koszmary senne wywouje stres, zwaszcza
obawa przed krzywd i porzuceniem. Kto dga ci
noem, strzela do ciebie, zrzuca z urwiska, goni ci
drapiene zwierz - oto niektre z przeraajcych
zdarze, jakich dowiadcza si w koszmarach sennych.
Ludzie po traumatycznych przejciach, takich jak gwat
czy wojna, mog mie powtarzajce si koszmary, ktre
zmuszaj ich do przeywania na nowo niektrych aspektw urazw. Chocia charakterystyczn cech wikszoci
koszmarw sennych jest poczucie nicego, e zagraa
mu jakie niebezpieczestwo, to koszmary osb, ktre
niedawno zostay rodzicami, dotycz ich dzieci.
Niektrzy psychologowie sdz, i koszmary senne
przypominaj zwyke sny pod tym wzgldem, e s one
odbiciem usiowa psychiki, by poczy rne dowiadczenia i rozwiza aktualne problemy. Ci, ktrym kosz-
mary senne dokuczaj czciej (co tydzie) s na og

wraliwi, atwo ich urazi, potrafi wczu si w pooenie innych, maj zdolnoci artystyczne, zdaj sobie spraw
ze swych ukrytych uczu i s bardziej podatni na niektre rodzaje chorb psychicznych. Ludzie ci wykazuj
take wiksz skonno do takiego zatapiania si
w swych marzeniach na jawie, e nie maj pewnoci, czy
s one realne czy nie.
Waciwego i trafnego wniosku na zakoczenie tego
podrozdziau dostarcza pogld Hobsona, e najwaniejsz rzecz jest to, i badania nad snem przypominaj
nam jeszcze raz, e psychika i ciao s jednoci. Nawet
we nie i w marzeniu sennym nie mona ich rozdzieli"
(przytoczone w pracy Kiestera, 1980, s. 43).
Podsumowanie
W tym podrozdziale omwilimy codzienne zmiany wiadomoci, ktre obejmuj marzenia na jawie, fantazje, sen,
marzenia senne i koszmary senne. Marzenie na jawie jest
powszechnie wystpujc, agodn zmian wiadomoci,
ktra polega na odwrceniu uwagi od aktualnej sytuacji
i skupieniu jej na osobistych, praktycznych sprawach lub
przyszych celach. Fantazje s to tywe wyobraenia upragnionych stanw rzeczy, np. e odnosimy sukcesy, e jestemy
bogaci, atrakcyjni seksualnie lub posiadamy wadz.
Wiele zmian wiadomoci odpowiada rozkadowi
czynnoci organizmu, czyli rytmowi dobowemu oraz procesom fizjologicznym zachodzcym w ukadzie nerwowym.
Codzienne stresy, wysiek fizyczny i podrowanie samolotem przez strefy czasowe to przykady czynnoci, ktre
mogq zaburzy rytmy dobowe. Dla nas wszystkich sen
stanowi wan zmian w wiadomoci. Sen charakteryzuje
si regularnym cyklem zmian aktywnoci elektrycznej
mzgu. Zmiany te mona opisa w kategoriach piciu
stadiw snu, przez ktre przechodzimy kilka razy w cigu
nocy. Stadium 5., sen REM, jest wane, poniewa wzrasta
w nim aktywno elektryczna mzgu, i poniewa marzenia
senne wystpuj przede wszystkim wanie wtedy. Uczeni
prowadzcy badania nad snem s przekonani, e moe on
peni rne funkcje: umoliwia zachowanie energii w okresach, gdy nie jest ona potrzebna oraz regeneracj substancji zuytych przez ukad nerwowy. Typowy cykl snu stosuje
si do regularnego wzorca wystpujcych na zmian przez
ca noc okresw snu REM i NREM. Czas trwania snu zaley
zarwno od zdeterminowanej genetycznie potrzeby snu,
jak i od czynnikw rodowiskowych, osobowociowych i nabytych. Zaburzenia snu, ktre s zaskakujco powszechne,
a take kosztowne dla jednostki i dla spoeczestwa, powoduj uskaranie si na niezadowalajc jako lub ilo
snu. Do gwnych typw zaburze snu nale: bezsenno,
narkolepsja, bezdech we nie i nadmierna senno w cigu
dnia.
Marzenia senne s najbardziej powszechn form

zmienionej wiadomoci. ywe marzenia senne wystpuj
podczas snu REM, ktry wywouj sygnay z komrek nerwowych w pniu mzgu. Marzenia senne s zalene od
wieku - ich tre staje si bardziej zoona, ma charakter
bardziej aktywny i osobisty w miar jak mzg danej osoby
dojrzewa. Wpywaj na nie take odmienne dla kadej pci
dowiadczenia zwizane z procesem socjalizacji. Wedug
freudowskiej interpretacji marzenia senne s przejawami
wanych psychologicznie niewiadomych pragnie. Cenzor
marze sennych pozwala na przejawianie si tych pragnie
jedynie w zamaskowanej formie. Alternatywna teoria
aktywacji i syntezy gosi, e marzenia senne maj podoe
biologiczne i s spowodowane przez przypadkow
aktywacj wyadowa nerwowych z pnia mzgu, ktrym
nastpnie umys stara si nada sens i zsyntetyzowa
w spjn opowie. Koszmary senne, ktrych najczstszymi
tematami s bezradno i utrata kontroli, wystpuj
w okresach stresu. Kiedy staj si uporczywe, oznacza to,
te wi si z czynnikami osobowociowymi i urazami.
tany rozszerzonej
wiadomoci
W kadym spoeczestwie s ludzie niezadowoleni ze
zwykych codziennych przemian swej wiadomoci.
Wymylaj oni rne techniki czy sposoby postpowania, ktre pozwalaj im wyj poza te znane formy
naszych dozna i dowiadczy stanw wiadomoci
rozszerzonej. Niektre z tych technik maj charakter
indywidualny, jak np. przyjmowanie narkotykw dla
rozrywki. Inne to zbiorowe prby przekroczenia normalnych granic wiadomego doznania, takie jak pewne
praktyki religijne, medytacja czy redukcja stymulacji sensorycznej. Psychologowie - badacze i terapeuci - take
opracowali procedury suce do rozmylnego zmieniania stanu wiadomoci, takie jak wiczenie ludzi w kierowaniu swymi marzeniami sennymi lub stosowanie hipnozy do modyfikowania zwykych procesw umysowych
i emocjonalnych.
P r z y t o m n e sny
Czy mona zdawa sobie spraw z tego, e si ni?
Rzecznicy teorii przytomnych snw (zwanych take
czsto snami jasnymi"; lucid dreaming) utrzymuj, i
wiadome zdawanie sobie sprawy z tego, e si ni, jest
umiejtnoci, ktrej mona si nauczy, doskonalc j
przez regularne wiczenia, i ktra pozwala nicym sprawowa kontrol nad kierunkiem ich marze sennych
(Carfield, 1975; LaBerge, 1985). W laboratoryjnych badaniach nad snem osoby nice maj naoone specjalnie
skonstruowane okulary typu gogli, ktre wykrywaj szybkie ruchy oczu w trakcie marzenia sennego. Gdy gogle te
wykryj sen REM, zaczynaj byska czerwonym wiatem
w oczy osoby badanej. Wczeniej badani dowiedzieli si,
e czerwone wiato jest dla nich sygnaem do wiadomego zdania sobie sprawy z tego, i ni. Procedur t
stosuje si zarwno w badaniach laboratoryjnych, jak
i wobec ochotnikw nicych w domu. Kiedy osoby pice
ju wiedz, e ni, a jednak mimo to si nie budz, przechodz w stan przytomnego snu", w ktrym mog obj
kontrol nad marzeniami sennymi, kierujc nimi zgodnie
z osobistymi celami i dopasowujc je do swych aktualnych
potrzeb. Badacze podaj, e zdolno do przytomnych
snw" wzrasta, gdy dana osoba ma zamiar mie taki sen,
jest przekonana, e wikszo ludzi moe to osign
dziki wiczeniom, uczy si wykrywa pierwsze oznaki
marzenia sennego i regularnie wiczy techniki wywoywania przytomnego snu" (LaBerge i Rheingold, 1990).
Idea wiadomego kierowania swoimi marzeniami
sennymi jest bardzo kontrowersyjna. Terapeuci, ktrzy
stosuj analiz marze sennych jako jedn z metod sucych zrozumieniu problemw pacjenta, s przeciwni
takim procedurom, poniewa sdz, e znieksztacaj
one naturalny proces marze sennych, Z drugiej strony,
tacy badacze, jak Stephcn LaBerge, argumentuj, e
uzyskanie kontroli nad zjawiskami, uwaanymi dotd
za niemoliwe do kontrolowania, jest zdrowe, poniewa zwiksza wiar danej osoby we wasne siy i dostarcza jej pozytywnych dowiadcze. (Informacje o badaniach nad snem znajduj si w internecie pod adresem:
<http://bisleep.medsch.ucla. cdaiHdocvbcds.html>).
Hipnoza
Wikszo ludzi uwaa hipnoz za zjawisko fascynujce.
W popularnych filmach hipnotyzer wypowiada tylko par
sw i ju wywouje powane zmiany w zachowaniu
hipnotyzowanej osoby. Czujemy si nieswojo, widzc
tak wadz hipnotyzerw nad osobami, na ktre oddziauj. Ale czy taki obraz hipnotyzera jest waciwy? Co to
jest hipnoza, jakie s jej istotne cechy i zastosowania?
Hipnoza (hypnosis) to termin pochodzcy od imienia
greckiego boga snu Hypnosa. Sen nie odgrywa jednak
adnej roli w hipnozie poza wygldem osoby hipnotyzowanej -jakby bya gboko zrelaksowana, a w niektrych
przypadkach w stanie podobnym do snu. Gdyby osoba ta
rzeczywicie spaa, to nie mogaby reagowa na hipnoz.
Szeroka definicja hipnozy okrela j jako zmieniony stan
wiadomoci wywoany za pomoc rnych technik
i charakteryzujcy si specyficzn zdolnoci niektrych
ludzi do reagowania na sugesti zmianami w percepcji.
pamici, motywacji i poczuciu samokontroli (Orne,

1980). Osoba w stanie hipnotycznym dowiadcza zwikszonej gotowoci do reagowania na sugestie hipnotyzera.
Nie tylko stosuje si do tych sugestii, lecz take czsto
ma poczucie, e wykonuje jak czynno bez takiego
zamiaru lub bez jakiegokolwiek wiadomego wysiku.
l1odatnoS na hipnoz
Najbardziej efektowne, estradowe pokazy hipnozy

stwarzaj wraenie, e sia hipnozy tkwi w hipnotyzerze.
Jednake prawdziw gwiazd jest osoba hipnotyzowana.
Hipnotyzer jest tylko trenerem czy dowiadczonym przewodnikiem, ktry pokazuje drog. W istocie rzeczy, niektre jednostki potrafi nawet hipnotyzowa si same,
czyli uprawia autohipnoz.
Najwaniejszym czynnikiem w hipnozie jest zdolno
czy talent danej osoby do tego, by da si wprowadzi
w stan hipnotyczny. Podatno na hipnoz (hypnotizability)
to stopie wraliwoci danej osoby na podawane jej
standardowe sugestie, by dowiadczya reakcji hipnostycznych. Istniej due rnice indywidualne pod wzgldem podatnoci na hipnoz - od zupenego braku wraliwoci do cakowitej gotowoci reagowania na kad
niemal sugesti. Osoba wysoce podatna na hipnoz
moe reagowa na sugestie, aby zmienia swe zachowanie ruchowe, dowiadczya halucynacji, doznaa amnezji
w odniesieniu do wanych wspomnie i staa si niewraliwa na silne bodce blowe.
Rysunek 4.5 pokazuje, jaki procent modych osb
badanych wykazywa okrelone poziomy podatnoci na
hipnoz, gdy po raz pierwszy poddano je testowi polegajcemu na prbie wywoania stanu hipnotycznego. Ta
obiektywna miara podatnoci na hipnoz jest najwa-
Rysunek 4.5 Poziom podatnoci na hipnoz przy pierwszej

prbie wywoania stanu hipnotycznego
Wykres przedstawia wyniki uzyskane przez 533 badanych
zahipnotyzowanych po raz pierwszy. Podatno na hipnoz
mierzono za pomoc Stanfordzkiej Skali Podatnoci na Hipnoz
(Stantord Hypnotic Susceptibi'ity Scal) skadajcej si
z 12 pozycji.
niejszym predyktorem gotowoci reagowania danej

osoby na rne zjawiska hipnotyczne. Na przykad, u
osb z wysokimi wskanikami podatnoci na hipnoz
jest bardziej prawdopodobne doznawanie pod wpywem
hipnozy umierzenia blu, czyli znieczulenia hipnotycznego
oraz reagowanie na sugesti hipnotyczn zaburzeniami
percepcyjnymi rnego rodzaju.
Podatno na hipnoz jest cech wzgldnie sta.
U osb dorosych wskaniki te pozostaj mniej wicej
takie same, gdy mierzy sieje w rnych odstpach czasu
w cigu 10 lat (Morgan i in., 1974). Co wicej, kiedy z 50
mczyznami i kobietami przeprowadzono retest po
upywie 25 lat od pierwszej oceny ich podatnoci na hipnoz (ktrej dokonano, gdy byli jeszcze studentami),
wyniki obu pomiarw wykazay do wysok korelacj
rwn 0,71 (Piccione i in., 1989). Dzieci na og s
bardziej podatne na sugesti ni doroli, a hipnotyczna
gotowo reagowania osiga szczyt tu przed okresem
dojrzewania, potem maleje. Istnieje nieco danych wiadczcych o genetycznych wyznacznikach podatnoci na
hipnoz, poniewa wyniki blinit jednojajowych s bardziej do siebie podobne ni wyniki blinit dwujajowych
(Morgan i in., 1970).
Chocia podatno na hipnoz jest wzgldnie staa,
to zaskakujce jest, i nie koreluje ona z adn cech
osobowoci. Nie jest wynikiem atwowiernoci czy konformizmu ani prb odegrania takiej roli czy reakcj na
ukryte wymagania sytuacji eksperymentalnej (Hipnosis...,
1979). Podatno na hipnoz to jedyna w swoim rodzaju
zdolno poznawcza - szczeglny aspekt wyobrani
ludzkiej. Rozwija si we wczesnym okresie ycia, wraz
z poczuciem, e jest si zdolnym do tego, by da si
cakowicie pochon jakiemu doznaniu. Osoba podatna na hipnoz jest zdolna do gbokiego zaangaowania
w wyobraeniowo-uczuciowe obszary dowiadczenia,
takie jak czytanie powieci lub suchanie muzyki. Podatno na hipnoz moe si take wiza z gotowoci do
oderwania si na pewien czas od zwykej rzeczywistoci.
Bdc w stanie hipnotycznym osoby wysoce podatne na
hipnoz potrafi tak ywo wyobrazi sobie sugerowan
im scen, e wydaje si im, jak gdyby rzeczywicie miaa
ona miejsce w tym momencie (J-R- Hilgard, 1970, 1979). /
Osoba podatna na hipnoz moe by zahipnotyzowana
przez kadego, na kogo zgadza si reagowa, podczas
gdy osoba niepodatna nie zareaguje na metody najbardziej wprawnego hipnotyzera.
Wywoywanie stanu hipnotycznego
Hipnoza zaczyna si od indukcji hipnotycznej, czyli
wstpnego zbioru czynnoci przygotowujcych uczestnika
do zmienionego stanu wiadomoci, ktry towarzyszy hipnozie. Do czynnoci tych naley podawanie sugestii, by
wyobrazi sobie pewne doznania, zdarzenia i reakcje.
Kiedy procedury indukcji hipnotycznej powtarza si wielokrotnie, funkcjonuj one jako wyuczony sygna. Indukcja
minimalizuje wpyw czynnikw odwracajcych uwag

i skania osob hipnotyzowan, by skoncentrowaa si
wycznie na sugerowanych jej bodcach i aby wierzya, e
wkrtce wejdzie w pewien szczeglny stan wiadomoci.
W typowej procedurze indukcji stosuje si sugestie
nakaniajce do gbokiej relaksacji, lecz niektre osoby
mona zahipnotyzowa przy uyciu indukcji aktywnej sugerujc nawet, eby dana osoba wyobrazia sobie, e
uprawia wanie jogging lub jedzie na rowerze. Dziecko
na fotelu dentystycznym mona zahipnotyzowa, gdy
jego uwaga jest skupiona na jakiej interesujcej opowieci lub gdy wyobraa sobie szczeglnie porywajce
przygody ulubionego bohatera telewizyjnego. Tymczasem
dentysta boruje i wypenia ubytki, nie stosujc adnego
znieczulenia, lecz mimo to dziecko nie czuje blu
(Banyai i E. Hilgard, 1976). Wraliwo na sugesti hipnotyczn mona nieco zwikszy za pomoc intensywnego
wiczenia, a take deprywacji sensorycznej lub narkotykw, takich jak LSD czy meskalina (Diamond, 1974;
Sanders i Reyhen, 1969; Sjoberg i Hollister, 1965). Procedury te jednak nie przeksztac osb niepodatnych na
hipnoz w reagujce na ni wysok gotowoci.
Zmiana rzeczywistoci osobistej pod wpywem hipnozy
Trzeba zachowywa naukowy sceptycyzm wobec
twierdze na temat hipnozy, zwaszcza wtedy, gdy opieraj si one na opisach indywidualnych przypadkw lub
na badaniach, w ktrych nie zapewniono odpowiednich
warunkw kontrolnych (Barber, 1969). Badacze nie s
zgodni co do mechanizmw psychologicznych dziaajcych w hipnozie (Hipnosis..., 1979). Niektrzy argumentuj, e hipnoza jest jedynie stanem zwikszonej motywacji (Barber, 1976), inni za sdz, e jest to tylko
odgrywanie roli spoecznej, rodzaj reakcji placebo wynikajcej z denia do spenienia oczekiwa hipnotyzera
(Sarbin i Coe, 1972). Jednake badania wykazay, e specyficzne skutki, ktre hipnoza wywouje u osb gboko
zahipnotyzowanych, mona odrni zarwno od spodziewanych efektw reakcji placebo, jak i od skutkw
oglnej podatnoci na sugesti (Evans, 1989).
Wiele wiarygodnych danych empirycznych, popartych
opiniami ekspertw, przemawia zdecydowanie za tym, e
hipnoza moe wywiera silny wpyw na wiele funkcji psychicznych i somatycznych (Bowers, 1976; Handbook of hipnosis..., 1980; E. Hilgard, 1968, 1973). Najbardziej wartociowe zastosowanie znajduje hipnoza w terapii pacjentw,
u ktrych wytworzya si osobowo wieloraka. (Zastosowanie to jest omwione w Rozdziale 18). Przedstawimy
teraz pokrtce par interesujcych aspektw hipnozy: kontrol nad blem i dysocjacj wiadomoci.
Kontrola nad blem
Jedn z najbardziej powszechnych i bezspornych
korzyci z hipnozy jest jej oddziaywanie na bl. Nasza
psychika moe wzmacnia bodce blowe przez antycypacj i strach; moemy take redukowa psychologiczny
komponent blu za pomoc hipnozy. Kontrol nad blem
osiga si dziki zastosowaniu rnych sugestii hipnotycznych, takich jak odwrcenie uwagi od bodca blowego, wyobraenie sobie dotknitej blem czci ciaa
jako nieorganicznej (zrobionej z drewna lub plastiku) lub
jako oddzielonej od reszty ciaa, zabranie swojej psychiki
na urlop" od ciaa oraz deformowanie czasu na rne
sposoby. Hipnoza okazaa si szczeglnie wartociowa
dla pacjentw, ktrzy nie toleruj narkozy podczas operacji chirurgicznych, dla pacjentw silnie poparzonych,
dla matek w czasie naturalnego porodu oraz dla chorych
na raka, uczcych si znosi bl zwizany z t chorob
i jej leczeniem. Najlepszym sposobem podejcia do kontroli nad blem jest autohipnoza, poniewa pacjenci
mog wwczas zredukowa bl, kiedy tylko si pojawia.
W przeprowadzonym niedawno badaniu 86 kobiet chorych na raka przerzutowego, pacjentki kontrolujce bl
za pomoc autohipnozy podaway, e odczuwaj bl dwa
razy sabszy ni inne pacjentki (Spiegel, 1989).
Aby wykaza, e hipnotycznej kontroli nad blem
nie mona wyjani efektem placebo lub zwikszon
motywacj, badacze przeprowadzili nastpujcy dobrze
kontrolowany eksperyment.
W tym pokazie hipnotycznej kontroli nad blem studentka, ktra

zahipnotyzowaa si sama, podaje, e nie odczuwa adnego blu
w rce zanurzonej w wodzie z lodem. U studenta bl wzmaga si
szybko, a w kocu nie moe go wytrzyma i wyciga rk z wody
(Discovering Psychology, 1990, Program 4).
U 24 studentw, ktrzy zgosili si na ochotnika,

wywoywano drczcy bl miniowy w trakcie trzech
posiedze eksperymentalnych: (a) z wysoce motywujc instrukcj, (b) po wywoaniu znieczulenia hipnotycznego oraz (c) po przyjciu kapsuki placebo
okrelonej jako lek przeciwblowy. Poowa badanych
bya wysoce podatna na hipnoz, a druga poowa
uzyskaa niskie wyniki na skali podatnoci na hipnoz.
Placebo podawano zgodnie z zasadami podwjnie

lepej procedury. Manipulowano take oczekiwaniami
eksperymentatora, wprowadzajc go w bd, tak e
by przekonany, i wszyscy badani s pod wpywem
znieczulenia hipnotycznego. Dokonano tego, stosujc
pretest, w ktrym poziom intensywnoci bodca
blowego potajemnie obniono dla badanych o niskiej
podatnoci na hipnoz. Kapsuka placebo skutecznie
redukowaa bl u wszystkich badanych, bardziej ni
motywujca instrukcja. Ponadto oczekiwanie, e hipnoza
zredukuje bl, take miao istotny wpyw na wszystkich badanych - by to efekt placebo spowodowany
oczekiwaniem hipnozy.
Jednake tolerancja na bl u badanych wysoce
podatnych na hipnoz w okresie wywoania znieczulenia hipnotycznego bya istotnie wysza ni u badanych mao podatnych na hipnoz, a take w porwnaniu zjakimikolwiek innymi warunkami. Autorzy ten
dodatkowy efekt hipnotycznej ko.ntroli nad blem
przypisuj zdolnoci osb badanych wysoce podatnych na hipnoz do dowiadczania dysocjacji (McGlashan i in., 1969).
Dysocjacja
Psychologowie okrelaj terminem dysocjacja (dissociation) funkcjonowanie wiadomoci na rnych poziomach,
to znaczy bez zdawania sobie sprawy z tego, co si dzieje
albo bez penego transferu informacji z jednego poziomu
funkcjonowania umysu na inny. Niektre osoby o wysokiej
podatnoci na sugesti potrafi w szczeglny sposb reagowa na przechowywan w pamici informacj, ktra nie
jest bezporednio dostpna w okresie wiadomego zdawania sobie sprawy. Kiedy s w stanie transu hipnotycznego,
funkcjonuj na dwch poziomach wiadomoci. S to:
(a) pena, lecz hipnotyczna wiadomo zasugerowanego
dowiadczenia oraz (b) ukryte, niewiadome zdawanie sobie
sprawy. Osoby wysoce podatne na sugesti mog czasami
ujawni ten ukryty poziom swej wiadomoci, jeli otrzymaj polecenie, by zajy si automatycznym pisaniem
(automatic writing) - polega to na pisaniu sensownych sw
bez wiadomego zdawania sobie sprawy z tego, co si
pisze. Automatyczne mwienie (automatic talking) za wystpuje wtedy, gdy system poznawczy danej osoby przekazuje
informacje o sobie samym bez wiadomego zdawania
sobie sprawy z tego, co si robi.
Pionier bada nad hipnoz, Ernest Hilgard (1977)
wprowadzi termin ukryty obserwator" (hidden observer)
dla okrelenia niewiadomego zdawania sobie sprawy
z osobistej wiedzy. Zjawisko to zaobserwowano najpierw
u osb zahipnotyzowanych, ktre podaway, e nie czuj
blu, gdy poddano je dziaaniu bolesnego bodca,
mwic im, e nie bd nic czuy Nastpnie powiedziano im, e ich ukryta cz wie, co si dzieje w ich
ciaach i potrafi opisa to dokadnie. Potem niektre
z tych osb przetworzyy informacj o dowiadczanym
blu i opisay poziom jego intensywnoci jako bliski

poziomowi wystpujcemu u osb, ktre nie byy zahipnotyzowane (zob. Kihlstrom, 1985).
Z poniszych wypowiedzi pewnego studenta uczestniczcego w badaniach nad ukrytym obserwatorem"
moemy si dowiedzie, jak wiadomo potrafi wdrowa po rwnolegych szlakach.
Zarwno ukryty obserwator, jak i cz zahipnotyzowana nale do mnie, lecz ukryty obserwator lepiej
zdaje sobie spraw z tego, co byo, i opisa to uczciwie. Zahipnotyzowana cz mojej osoby po prostu
nie zdawaa sobie sprawy z blu. W hipnozie utrzymywaem umys i ciao rozdzielone, mj umys wdrowa
do innych miejsc - nie zdawaem sobie sprawy z blu
w mojej rce. Kiedy ukryty obserwator zosta
wywoany, zahipnotyzowana cz musiaa cofn si
na chwil i pozwoli tej ukrytej czci powiedzie
prawd" (Knox i in., 1974, s. 845, 846).
Ta podwjna wiadomo, ktr ujawnia zjawisko
ukrytego obserwatora", powinna ci przypomnie badania nad rozszczepionym mzgiem, w ktrych lewa
pkula mzgowa informuje o czynnociach milczcej
prawej pkuli. Dysocjacja moe wystpowa take
u o s b doznajcych ekstazy religijnej, przyjmujcych
rodki psychodeliczne i cierpicych na pewne formy chorb psychicznych. Najbardziej godne uwagi przykady
dysocjacji mona znale w przypadkach zaburze
okrelanych jako osobowo wieloraka. Te zjawiska
dysocjacji ujawniaj zoone moliwoci ludzkiej psychiki, ktra potrafi funkcjonowa jednoczenie na dwch
poziomach - wiadomym i niewiadomym.
Medytacja
Wiele religii i tradycyjnych psychologii Wschodu dy do
odwrcenia wiadomoci od naglcych spraw tego wiata,
zewntrznych bodcw i dziaa. Zmierzaj one do osignicia wewntrznego zogniskowania na swym psychicznym i duchowym ,ja". Medytacja (meditation) jest form
zmiany wiadomoci, majc na celu zwikszenie samoy
wiedzy i polepszenie samopoczucia przez zredukowanie
samowiadomoci. W czasie medytacji dana osoba koncentruje si na oddychaniu i reguluje je, przyjmuje pewne
pozycje ciaa (pozycje jogi), minimalizuje zewntrzn stymulacj i albo wytwarza w swoim umyle specyficzne
obrazy, albo oczyszcza umys z wszelkich myli.
Jednym z nastpstw medytacji jest odprenie, czyli
relaksacja psychiczna i cielesna. Medytacja redukuje lk,
zwaszcza u tych, ktrzy funkcjonuj w rodowiskach
stresujcych (Benson, 1975; Shapiro, 1985). Jednake
wiczenia medytacyjne mog by take czym wicej ni
tylko cennymi chwilami wytchnienia od napicia. Niektre formy medytacji, praktykowane regularnie, umoli-
wiaj spotgowanie wiadomoci, osignicie iluminacji dziki temu, e pozwalaj jednostce zobaczy znane
rzeczy w nowym wietle, a take uwolni percepcj i myl
od ogranicze automatycznych, dobrze wyuczonych wzorcw. Sdzi si, e regularnie praktykowana medytacja
prowadzi do pogbionej wiadomoci (mindful awareness)
w yciu codziennym danej osoby. Zwaszcza uwane
wykonywanie rutynowej czynnoci oddychania stwarza
poczucie spokoju. Jeden z najsynniejszych buddyjskich
nauczycieli medytacji, Nhat Hanh (1991) zaleca zdawanie
sobie sprawy ze swojego oddychania, a take docenianie
tego, co nas otacza, jak te drobnych codziennych czynnoci, jako drogi do rwnowagi psychicznej.
Uprawianie medytacji stao si w krajach Zachodu
znacznie bardziej popularne, kiedy Beatlesi podyli za
pewnym guru do Indii i zaczli gosi zalety medytacji. Chocia wielu fanw tego zespou natychmiast ruszyo ladami
Wspaniaej Czwrki", to jednak dla praktykowania medytacji w celu osignicia spokoju umysu, poczucia cznoci
ze wiatem i duchowego przebudzenia nie jest konieczne
ani uczestnictwo w grupie, ani przywdca grupy. Kada
osoba, ktra ma wystarczajc motywacj, by stara si
zmodyfikowa standardowe procedury dziaania swojej
wiadomoci, moe z powodzeniem praktykowa medytacj. Istnieje rnica zda co do dajcych si zmierzy
efektw medytacji. Jej zwolennicy mwi o szerokim zakresie pozytywnych skutkw, podczas gdy przeciwnicy utrzymuj, e brak wiarygodnego, eksperymentalnego materiau
dowodowego, i regularna medytacja prowadzi do stanu
spotgowanej wiadomoci (Holmes, 1984).
Halucynacje
W niezwykych okolicznociach dochodzi do zaburzenia
wiadomoci polegajcego na tym, e dana jednostka
widzi lub syszy rzeczy, ktrych w rzeczywistoci nie ma.
Halucynacje (hallucination), zwane te omamami, to
ywe, wyraziste spostrzeenia, ktre maj miejsce przy
braku obiektywnej stymulacji; stanowi one umysow
konstrukcj zmienionej rzeczywistoci danej jednostki.
Rni si one od zudze, ktre s percepcyjnymi znieksztaceniami rzeczywistych bodcw, dowiadczanymi
przez wikszo ludzi.
Halucynacje mog wystpowa w czasie wysokiej
gorczki, napadw padaczki i migrenowych blw
gowy. Wystpuj one take w przypadkach powanych
zaburze psychicznych, gdy pacjenci reaguj na wewntrzne zjawiska psychiczne tak, jakby byy one zewntrznymi bodcami sensorycznymi. Halucynacje wi si
take ze stanami silnego pobudzenia, jak te z ekstaz
religijn. Co wicej, w niektrych kulturach i w pewnych
okolicznociach halucynacje interpretuje si jako mistyczny wgld, ktry nadaje wizjonerowi szczegln pozycj. Tak wic w rnych sytuacjach ta sama ywa percepcja bezporedniego kontaktu z siami duchowymi
moe by deprecjonowana jako objaw choroby psychicznej lub respektowana jako oznaka szczeglnego daru.
Ocena takich stanw psychicznych czsto zaley w tej
samej mierze od opinii obserwatorw, jak i od treci
samego doznania percepcyjnego.
Halucynacje mog by wywoane zayciem rodkw
psychotropowych, takich jak LSD i peyotl, a take odstawieniem alkoholu w powanych przypadkach alkoholizmu (halucynacje te znane s jako delirium tremens). Jednake halucynacji wywoanych chemicznie przewanie
nie uwaa si za prawdziwe" halucynacje, poniewa s
one bezporednim skutkiem dziaania narkotyku na
mzg, a nie czci tworzonego przez dan osob
nowego spojrzenia na rzeczywisto.
Niektrzy psychologowie zastanawiaj si, dlaczego
nie dowiadczamy halucynacji przez cay czas. Sdz oni,
e zdolno do tworzenia halucynacji jest zawsze obecna
w kadym z nas, lecz normalnie hamuje j interakcja
z bodcami sensorycznymi, cige sprawdzanie rzeczywistoci oraz informacja zwrotna ze rodowiska. Kiedy brak
bodcw sensorycznych i informacji zwrotnej, a take gdy
nie mamy adnego sposobu, by sprawdzi nasze myli
przez zestawienie ich z zewntrzn rzeczywistoci, halucynacje s bardziej prawdopodobne. Sprzyja im take
zwikszone pobudzenie, stany intensywnej potrzeby oraz
niezdolno stumienia zagraajcych myli.
Opisano wiele przypadkw wystpowania zmienionych stanw wiadomoci po nadmiernie pobudzajcych
dowiadczeniach, takich jak zamieszki, spotkania czonkw ruchu odrodzenia religijnego, dugotrway taniec
(taki jak praktykowany przez sekt religijn wirujcych
derwiszw"), silne przeraenie czy panika, stany transu
i momenty ekstremalnie silnych emocji.
Poniewa zoone funkcjonowanie mzgu wymaga
pewnego staego poziomu stymulacji zewntrznej, wic
gdy jej brak, mzg wytwarza swoj wasn. Niektre
z osb badanych przetrzymywanych w specjalnym rodowisku redukujcym do minimum wszelk stymulacj sensoryczn wykazuj tendencj do halucynacji. Izolacja sensoryczna (sensory isolation) destrukturalizuje rodowisko"
i moe zmusi badanych, by starali si przywrci sytuacji
sens i stabiln orientacj. Halucynacje mog by sposobem zrekonstruowania rzeczywistoci zgodnie z osobowoci i przeszymi dowiadczeniami danej osoby oraz
z wymaganiami aktualnej sytuacji eksperymentalnej
(Zubeck i in., 1961; Suedfeld, 1980).
Ekstaza religijna
Medytacja, modlitwa, post i duchowe komunikowanie si
- wszystko to przyczynia si do doznania przeycia religijnego (religious experience). Wedug Williama Jamesa
przeycie religijne stanowi jedyne w swoim rodzaju
dowiadczenie psychiczne (James, 1917). By on przekonany, e przeycie religijne charakteryzuje si poczuciem
jednoci i wzajemnego zwizku zdarze, realnoci

i ywoci dozna oraz niemonoci opisania w zwykym
jzyku istoty caego tego przeycia. Dla wielu ludzi przeycia religijne zdecydowanie nie s czci ich zwykej
wiadomoci, zwaszcza wtedy, gdy s one intensywne.
Niewiele jest przey religijnych bardziej intensywnych ni te, ktre staj si udziaem Ludu Ducha
witego z Appalachw (Holy Ghost People ofAppalachia).
Ich wierzenia i praktyki wytwarzaj jedyn w swoim
rodzaju form wiadomoci, dziki ktrej mog oni
robi niezwyke rzeczy - w czasie naboestw bior
w rce jadowite we, ktrych ukszenie jest miertelne,
pij trucizn (strychnin), wkadaj rce w ogie i mwi
wyimaginowanymi jzykami. Aby przygotowa si do
tych przey, suchaj dugich kaza, bior udzia w gonych bagalnych piewach, dzikim wirowaniu i tacu.
Entuzjazm moe graniczy z furi [...]. Uczestnicy
zawodz, trzs si, zaczynaj mwi niezrozumiaymi, ekstatycznymi nowymi jzykami* o charakterze
glosolalii (sztuczna mowa bez treci jzykowej). Kady
uczestnik czy uczestniczka ma swj wasny styl
mwienia [...]. Ekstaza szerzy si jak zaraliwa choroba [...]. Ich rce s zdecydowanie zimne, nawet gdy
przedtem trzymali je w ogniu. Jest to zgodne z badaniami nad stanami transu wystpujcymi w innych kultach religijnych. Tumaczy to take mglisto pamici,
niemal amnezj sensoryczn, ktr badacze stwierdzili
zarwno u osb biorcych w rce we, jak i u wkadajcych rce w ogie" (Watterlond, 1983, s. 53, 56).
Badania psychologiczne nad czonkami grupy religijnej biorcymi w rce we wykazay, e s to na og
ludzie dobrze przystosowani, ktrym przynaleno do
ich religijnej grupy daje silne oparcie spoeczne i psychiczne. Uczestnictwo w znakach duchw" daje im
osobist satysfakcj nie majc sobie rwnej w adnym
innym aspekcie ich ycia" (Watterlond, 1983).
rodki zmieniajce psychik

Od staroytnoci ludzie przyjmuj rodki, ktre zmieniaj
ich percepcj rzeczywistoci. Istnieje archeologiczny
materia dowodowy, wiadczcy o nieprzerwanym stosowaniu nasion sofora (zawierajcych meskalin) przez
ponad 10 000 lat w poudniowo-zachodnich stanach USA
i Meksyku, od IX tysiclecia p.n.e. do XIX wieku n.e.
Indianie palili nasiona sofora w celu wywoania ekstatycznych, halucynacyjnych wizji. Pniej sofora zastpiono
agodniejszym kaktusem peyotl, ktrego nadal uywa si
w obrzdach religijnych wielu plemion indiaskich.
Obecnie narkotyki kojarz si mniej ze spoecznymi
obrzdami religijnymi, a bardziej ze stosowaniem ich dla
przyjemnoci czy rozrywki. Ludzie na caym wiecie
przyjmuj rne rodki, aby si odpry, upora ze stre-
sem, unikn konfrontacji z przykrymi stronami rzeczywistoci, czu si swobodnie w sytuacjach spoecznych
lub dowiadczy zmienionych stanw wiadomoci.
Uywanie narkotykw w celu zmi.iny stanu wiadomoci
zostao spopularyzowane przez opublikowanie w 1954
roku ksiki Aidousa Huxleya 77ir Doors of l>erception
[Drzwi percepcji]. Huxley przyjmowa meskalino, eksperymentujc na wasnej wiadomoci. Chcia on sprawdzi
suszno twierdzenia poety Williama Blakea, zawartego
w utworze 77ie Marriage of eawn and Heli (Zalubiny
Niebios i Pieka] (1790):
Gdyby drzwi percepcji zostay otwarte, kada rzecz
wydawaaby si czowiekowi tak, jaka jest, nieskoczon.
Poniewa czowiek zanikn si w sobie, widzi
wszystko przez wskie szczeliny swych spraw".
Po upywie paru dziesicioleci od ukazania si ksiki
Huxleya. 55% uczniw ostatnich klas amerykaskich szk
rednich podao (w corocznej ankiecie obejmujcej ponad
16 000 uczniw), e w ostatnim roku zaywali przynajmniej jeden nielegalny narkotyk. Chocia wskanik ten
spada stale od 1982 roku (do okoo m w 1987 roku),
to jednak liczba modocianych narkomanw osigna
epidemiczne rozmiary (Johnston i in., 1989). Interesujce
jest to, e wikszy procent mczyzn ni kobiet bierze
narkotyki, a ponadto mczyni znaj wicej osb zaywajcych te rodki (Brunswick, 1980).
Zaywanie narkotykw dla rozrywki stao si powanym problemem spoecznym. Wraz z naogowym braniem nielegalnych rodkw nasila si przestpczo
i zwizane z ni problemy, ktre nkaj wszystkie klasy
spoeczestwa. Badanie opinii publicznej dorosych
Amerykanw, przeprowadzone przez Instytut Gallupa
w kwietniu 1990 roku, wykazao, e narkomani i naduywanie rodkw farmakologicznych uwaa si za najwaniejszy problem, przed jakim obecnie stoi kraj".
i uzalenienia jest nag [addiction). Osoba dotknita

naogiem wymaga obecnoci danego rodka w swym organizmie i cierpi na przykre objawy wycofania {wilhdrawal
symptoms) (dreszcze, poty, mdoci, a w przypadku odstawienia alkoholu - nawet mier), jeli rodek ten nie jest
dostpny.
Kiedy dana osoba uwaa zaycie jakiego rodka za
tak podane czy przyjemne, e rozwija si u niej niepohamowane jego pragnienie, okrela si to jako uzale-
kokaina zwikszaa zakres kontaktw z innymi, ale

osabiaa bliskie relacje, natomiast poczenie twardych" narkotykw i papierosw byo najbardziej
szkodliwe dla zdrowia psychicznego i fizycznego.
Jest zaskakujce, e nastolatki, ktre umiarkowanie uyway alkoholu i nie zayway adnych
innych narkotykw, wykazyway wiksz integra-
nienie psychiczne {psychologieal dependence). Moe ono
cj spoeczn i podwyszon samoocen". Ucznio-
wystpi w odniesieniu do kadego rodka psychotropowego - z kofein i nikotyn wcznie. W Rozdziale 3

wspomnielimy o tym, e nowy termin, neuroadaptacja", jest stosowany dla okrelenia obu rodzajw uzalenienia - fizjologicznego i psychicznego - poniewa
czsto trudno jest rozdzieli ich wzajemnie powizane
skutki. Uzalenienie od narkotyku sprawia, e styl ycia
danej osoby koncentruje si wok jego zaywania tak
cakowicie, i jej zdolno funkcjonowania jest ograniczona czy osabiona. W dodatku koszty zwizane z codziennym zaywaniem narkotyku - i to coraz wikszych
jego iloci - czsto popychaj narkomana do kradziey,
rozboju, prostytucji lub handlu narkotykami. Do najwikszych niebezpieczestw, grocych obecnie narkomanom, naley zaraenie si AIDS przez wsplnie uywane strzykawki - osoby wstrzykujce sobie narkotyk
doylnie mog mimowolnie wprowadzi do krwiobiegu
krople pynu organicznego pochodzcego od innego
narkomana, ktry cierpi na t mierteln chorob.
wie ci mogli by od pocztku lepiej przystosowani
Nastolatki zaywajce narkotyki, aby znale ulg

w cierpieniach emocjonalnych i upora si z codziennymi
stresorami, cierpi przez dugi czas wskutek negatywnych konsekwencji.
ni idi rwienicy (Newcomb i Bentler, 1988).
Rodzaje rodkw psychotropowych

W tabeli 4.1 przedstawiono krtkie zestawienie najbardziej rozpowszechnionych rodkw psychotropowych.
W poprzednim rozdziale wspomnielimy o tym, jak zrnicowany wpyw maj te substancje na orodkowy ukad
nerwowy, pobudzajc, hamujc lub modyfikujc przekazywanie nerwowe. Tu omwimy pokrtce niektre najwaniejsze doznania psychiczne wywoywane przez te
rodki oraz okolicznoci, w jakich sieje zaywa.
Najbardziej drastyczne zmiany w wiadomoci wywouj rodki halucynogenne, czyli psychodeliczne - zmieniaj
one zarwno percepcj rodowiska zewntrznego, jak
i witidomo wewntrzn. Jak wynika z ich nazwy, rodki
te czsto wywouj halucynacje i powoduj zatarcie
granicy midzy ja" a tym wszystkim, co nie jest ,ja".
rodki halucynogenne (takie jak LSD), dziaaj w mzgu
na specyficzne receptory chemicznego neurotransmitera
- serotoniny (Jacobs, 1987). Cztery najpowszechniej
znane rodki halucynogenne to: meskalina (otrzymywana
z kaktusw), psylocybina (z pewnego grzyba) oraz ISD
i PCP, syntetyzowane w laboratoriach chemicznych.
Spord tych substancji modzi ludzie najczciej naduywaj PCP, zwanego anielskim pyem" [angel dust);
wywouje siln reakcj dysocjacyjn, w ktrej wyniku
Tabela 4.1 rodki psychotropowe: zastosowania, czas dziaania, uzalenienia

Zastosowania medyczne
rodek przeciwblowy, powstrzymujcy

kaszel
3-6
Wysokie
Wysokie
Heroina
W badaniu
3-6
Wysokie
Wysokie
Kodeina
rodek przeciwblowy, powstrzymujcy

kaszel
3-6
Umiarkowane
Umiarkowane
Halucynogeny
8-12
Rny
8-12
4-6
Mdoci zwizane z chemoterapi
2-4
Nieznane
Umiarkowane
rodki uspokajajce, nasenne,
1-16
Umiarkowane-wysokie
Umiarkowane-wysokie
rodki przeciwiekowe, uspokajajce,
4-3
Ntskie-
Niskie-umiarkowane
rodek antyseptyczny
1-5
Umiarkowane
Umiarkowane
Hyperkineza, narkolepsja, regulacja wagi
2-4
Wysokie
Wysokie
1-2
Wysokie
Wysokie
Niskie-wysokie
Niskie-wysokie
Nieznane
Nieznane
Brak
Meskalina (peyotl)
Brak
Psylocybina
Brak
coroczne dane dla 739 osb badanych. Spord nich
Konopie indyjskie (marihuana)
mniej ni 10% zaywao narkotyki w sposb regularny
rodki obniajce aktywno

orodkowego ukadu nerwowego
Los Angeles),
zebrano
kompletne
czy chroniczny, lecz tylko niespena HA podao, e

nie uywa adnych narkotykw. Wyniki tych bada
mona przedstawi w postaci czterech gwnych
stwierdze:
Codzienne zaywanie narkotykw miao negatywny
wpyw na przystosowanie osobiste i spoeczne,
zaburzajc wzajemne relacje, zmniejszajc moliwoci ksztacenia si, zwikszajc przestpczo
(nie zwizan z przemoc) i przyczyniajc si do
dezorganizacji mylenia.
Narkolyki iwarde" [hord drugs), takie jak rodki
pobudzajce i oszaamiajce, nasilay myli samobjcze i autodestrtikcyjne, zmniejszajc jednoczenie poparcie spoeczne, co prowadzio do samotnoci osb zaywajcych te rodki.
fizjologiczne
Morfina
Weterynaryjny rodek znieczulajcy
rednich
Uzalenienie
psychiczne
Opiaty (rodki powodujce

oszoomienie)
PCP (fencyklidyna)
r. z udziaem 1634 uczniw modszych klas szk
Czas dziaania
(godz.)
\ LSD
W trwajcym osiem lat badaniu nad zaywaniem narkotykw przez modzie (rozpoczo si no w 1976
Uzalenienie i nag
rodki psychotropowe [psychoactive drugs) to substancje chemiczne, ktre wpywaj na procesy psychiczne
i zachowanie, zmieniajc na pewien czas wiadomo. Gdy
substancje te dotr do mzgu, mog oddziaywa na
receptory synaptyczne, blokujc lub stymulujc pewne
reakcje. Wskutek tego zmieniaj one znacznie system
komunikacyjny mzgu, wpywajc na percepcj, pami,
nastrj i zachowanie. Jednake cige zaywanie danego
rodka zmniejsza jego wpyw na ukad nerwowy. Zmniejszenie skutecznoci wskutek wielokrotnego zaywania
nazywa si tolerancj (lolerance) na dany rodek. W miar
wytwarzania si tolerancji potrzebne s coraz wiksze
dawki dla osignicia tego samego skutku. Z tolerancj
cile wie si uzalenienie fizjologiczne {physiological
dependence), proces, w ktrym organizm adaptuje si do
danego rodka i uzalenia od niego, po czci na skutek
niedoboru neuroprzekanikw, spowodowanego czsto
obecnoci tego rodka. Tragicznym rezultatem tolerancji
Skutki zaywania narkotykw zaleay od ich typu

i od tego, czy zaywano rne ich rodzaje - tak wic
Barbiturany (np. seconal)
znieczulajce, przeciwdrgawkowe
Benzodiazepmy (np valium)

Alkohol
nasenne, przeciwdrgawkowe
Brak
Nieznane
Nieznane
Wysokie
Brak
Nieznane
Nieznane
Nieznane
-umiarkowane
rodki pobudzajce (stymulanty)

Amfetaminy
ciaa
Kokaina
Miejscowo dziaajcy rodek

znieczulajcy
Nikotyna
Nikotynowa guma do ucia, uatwiajca

zaprzestanie palenia
Kofeina
Regulacja wagi ciaa, rodek

pobudzajcy w ostrej niewydolnoci
oddechowej, rodek przeciwblowy
Rny
4-6
zaywajcy PCP staje si niewraliwy na bl, zdezorientowany i czuje si oderwany od swego otoczenia.
Konopie indyjskie (Cannabis indica) to rolina oddziaujca na psychik. Jej czynnym skadnikiem jest THC, ktry
wystpuje zarwno w haszyszu (skrzepnita ywica tej
roliny), jak i w marihuanie (wysuszone licie i kwiaty). Doznania, jakich dostarcza wdychanie THC, zale od dawki mae dawki wywouj agodny, przyjemny rausz (haj"),
natomiast due dawki powoduj dugotrwae halucynacje.
Osoby regularnie zaywajce ten rodek relacjonuj pozytywne zmiany na poziomie sensorycznym i percepcyjnym
- w szczeglnoci eufori, dobre samopoczucie, znieksztacenia percepcji czasu i przestrzeni, a niekiedy doznanie przebywania poza ciaem, Jednake w zalenoci od
kontekstu spoecznego i innych czynnikw skutki bywaj
rwnie zdecydowanie negatywne - lk, strach i dezorientacja. Poniewa zaywanie marihuany upoledza koordynacj ruchow osb bdcych pod jej wpywem, jeli
pracuj lub prowadz samochd, czciej ulegaj one
wypadkom (Jones i Loninger, 1985). Kanabinoidy, aktywne
substancje chemiczne znajdujce si w marihuanie, wi
si ze specjalnymi receptorami w mzgu, ktre s aktywowane tylko przez ten rodek. Badacze stwierdzili, e
receptory te s szczeglnie liczne w hipokampie, okolicy
mzgu zwizanej z pamici. Ostatnio zosta wyodrbniony i sklonowany gen, odpowiedzialny za wytwarzanie
tych moleku receptorowych w mzgu, z ktrymi wi si
kanabinoidy. Odkrycie to powinno stanowi bodziec do
nowych bada nad konopiami indyjskimi, zwanymi
morderc modoci".
Opiaty, takie jak heroina, tumi wraenia fizyczne
i reakcje na bodce. Pocztkowym efektem doylnego
wstrzyknicia heroiny jest nagy przypyw przyjemnoci
- uczucie euforii usuwa wszelkie zmartwienia i odczuwanie potrzeb cielesnych. Nie powoduje to duych
zmian w wiadomoci, lecz gdy tylko dana osoba zaczyna wstrzykiwa sobie heroin, jest wielce prawdopodobne szybkie wytworzenie si naogu.
Do rodkw obniajcych aktywno orodkowego ukadu
nerwowego nale barbiturany, a zwaszcza alkohol. rodki
te na og tumi (spowalniaj) psychiczn i fizyczn aktywno organizmu, hamujc czy zmniejszajc przekazywanie
impulsw nerwowych w orodkowym ukadzie nerwowym. Wysokie dawki barbituranw wywouj sen, lecz
zmniejszaj ilo czasu spdzanego we nie REM. Po
wycofaniu podawanych przez duszy czas barbituranw
przeduone okresy snu REM s przerywane przez przeraajce koszmary senne. Przedawkowanie barbituranw
prowadzi do utraty wiadomoci i piczki. Nadmierne
dawki barbituranw, przyjmowane przypadkowo bd
w celach samobjczych, s przyczyn wikszej liczby zgonw ni jakakolwiek inna trucizna (Kolb, 1973). Jednym
z najsubtelniej uzaleniajcych rodkw obniajcych
aktywno orodkowego ukadu nerwowego jest valium,
zapisywane jako rodek uspokajajcy dla zagodzenia
chwilowego lku. Przyjmowanie valium czsto staje si

naogiem, z ktrym bardzo trudno jest zerwa.
Alkohol by zapewne jedn z pierwszych substancji
psychotropowych uywanych czsto przez naszych przodkw. Pod jego wpywem niektrzy ludzie staj si zabawni,
haaliwi, przyjani i gadatliwi; inni zmieniaj si w gwatownych i skonnych do agresywnych zachowa; jeszcze
inni pograj si w cichym smutku. Alkohol w maych
dawkach moe powodowa odprenie i nieco poprawia
szybko reakcji u osb dorosych. Jednake organizm
rozkada alkohol w tempie wynoszcym tylko okoo jednej
uncji (28,35 g) na godzin i wiksze iloci alkoholu spoyte
w krtkim czasie nadmiernie obciaj orodkowy ukad
nerwowy. Osobom majcym \%0 alkoholu we krwi wypadki samochodowe (take z ofiarami miertelnymi) zdarzaj
si sze razy czciej ni osobom, u ktrych zawarto
alkoholu we krwi jest dwa razy mniejsza. Odurzenie alkoholowe jest przyczyn wypadkw rwnie z tego wzgldu,
e alkohol powoduje rozszerzenie renic, stwarzajce
problemy z widzeniem w nocy, ktrych pijany kierowca nie
jest wiadomy. Poziom alkoholu we krwi sigajcy l,5%o
ma zdecydowanie negatywny wpyw na mylenie, pami
i zdolno osdu, a take na stabilno emocjonaln i koordynacj ruchow.
W naszej kulturze wydaje si miliony dolarw
rocznie na reklamy zachwalajce towarzyskie i osobiste
korzyci, jakie przynosi picie piwa i whisky. W caych
Stanach Zjednoczonych picie alkoholu jest bardzo wanym elementem ycia spoecznego dorosych modych
ludzi. Nic dziwnego, e mamy problem z nadmiern konsumpcj alkoholu. Zwizane z alkoholem wypadki samochodowe s gwn przyczyn zgonw osb w wieku
15-25 lat. Kiedy ilo wypijanego alkoholu i czsto
picia przeszkadza w wykonywaniu pracy, zaburza relacje
spoeczne i rodzinne oraz powoduje powane problemy
zdrowotne, wwczas postawiona diagnoza alkoholizmu
jest waciwa. W wyniku dugotrwaego, intensywnego
picia alkoholu rozwija si uzalenienie fizjologiczne,
tolerancja i nag. U niektrych osb problem alkoholizmu wie si z niemonoci powstrzymania si od
picia. U innych alkoholizm przejawia si w tym, e dana
osoba nie jest w stanie przesta pi, kiedy tylko wypije
par drinkw (Cloninger, 1987).
rodki pobudzajce (stymulanty), takie jak amfetamina
i kokaina, wywouj trzy gwne rodzaje reakcji, ktrych
poszukaj osoby zaywajce te rodki. S to: zwikszona
pewno siebie, wiksza energia i superpodniecenie oraz
zmiany nastroju sigajce euforii. Ci, ktrzy zaywaj ich
naogowo, doznaj przeraajcych halucynacji i nabywaj
przewiadczenia, e inni lud^je usiuj wyrzdzi im krzywd. Takie. przekonania s znane jako urojenia paranoidalne. Szczeglnym niebezpieczestwem zwizanym
Z zaywaniem kokainy jest kontrast midzy euforycznymi
szczytami" nastroju (highs), a bardzo depresyjnymi dokami" (Iows). Prowadzi to do niepohamowanego zwiksza-
nia dawki narkotyku i wzrostu czstoci jego zaywania.

W badaniu ankietowym przeprowadzonym z 1212 osobami zaywajcymi kokain, ktre z rnych powodw znalazy si w szpitalu, stwierdzono, e okoo 20% cierpiao
na powane zaburzenia funkcji psychicznych (Petit, 1987).
Nowym, szczeglnie destrukcyjnym narkotykiem
ulicznym" jest crack, wysoce oczyszczona posta
kokainy. Powoduje on natychmiastowe podniesienie nastroju (high), ktre szybko mija. Poniewa crack jest
sprzedawany w maych tanich porcjach, atwo dostpnych dla modziey i ubogich, oddziauje on destrukcyjnie na rodowisko spoeczne. Mimo duego rozgosu,
jaki w rodkach masowego przekazu nadano mierci
wybitnych sportowcw, ktrzy przedawkowali crack,
niewiele jest danych wiadczcych o tym, e obecnie
liczba osb zaywajcych ten narkotyk maleje.
Dwa rodki pobudzajce, o ktrych rzadko mylimy
jako o substancjach psychotropowych, to kofeina i nikotyna. Jak moe wiesz z wasnego dowiadczenia, dwie filianki mocnej kawy lub herbaty w cigu 10 minut dostarczaj do kofeiny, by wywara ona silny wpyw na serce,
krew i funkcje ukadu krenia. Mog take spowodowa
zaburzenia snu.
Niektrzy szamani indiascy stosowali wysokie
stenia nikotyny dla osignicia stanw mistycznych
czy transu. Jednake, w przeciwiestwie do wspczesnych palaczy, szamani ci uwaali, e nikotyna jest narkotykiem, i starannie wybierali czas, kiedy chcieli by pod
jej wpywem. Czy nikotyna jest wic narkotykiem? Zdecydowanie tak. Podobnie jak wszystkie narkotyki, nikotyna udaje" pewne naturalne substancje chemiczne uwalniane przez mzg. Substancje te pobudzaj receptory,
ktre sprawiaj, e czujemy si dobrze, kiedy zrobimy
co tak, jak naley - zjawisko to pomaga nam w przetrwaniu. Niestety, nikotyna pobudza te same receptory
mzgowe do reagowania w taki sposb, jak gdyby palenie byo dla nas dobre. Oszukujc nasze mzgi, nikotyna
oszukuje rwnie nas, skracajc nam ycie. Oglnie biorc, nikotyna ma bardziej szkodliwy wpyw na zdrowie
ludzi ni wszystkie inne rodki psychotropowe razem
wzite, z heroin, kokain i alkoholem wcznie. Publiczna
Suba Zdrowia Stanw Zjednoczonych [U.S. Public Health
Service) przypisuje paleniu papierosw 350 000 zgonw
rocznie. Chocia palenie jest gwn przyczyn chorb
i zgonw, ktrym mona by zapobiec, to jednak jest ono
nie tylko prawnie dozwolone, lecz ponadto aktywnie
popierane - na reklam i promocj papierosw wydaje
si rocznie 2,7 miliarda dolarw. Wprawdzie kampanie
przeciw paleniu do skutecznie obniyy oglny poziom
palenia papierosw w Stanach Zjednoczonych, mimo to
okoo 54 milionw Amerykanw pali nadal. Wrd miliona ludzi, ktrzy w Stanach Zjednoczonych zaczynaj
pali kadego roku, wikszo to modzie poniej 14
roku ycia, kobiety i czonkowie mniejszoci etnicznych
(Goodkind, 1989).
|ostscriptum:
dlaczego wiadomo?
Warto zastanowi si pokrtce nad zwyk, podstawow
natur ludzkiej wiadomoci, jak rwnie nad jej nadzwyczajnymi moliwociami. Dlaczego mamy wiadom
psychik i dlaczego czasami staramy si j zmieni?
Ewolucja naszego mzgu umoliwia przetrwanie
tym spord naszych przodkw, ktrzy potrafili poradzi
sobie z wrogim rodowiskiem, nawet wtedy, gdy ich
zdolnoci sensoryczne i fizyczne nie byy wystarczajce.
Wzgldny brak wysoce wyspecjalizowanych receptorw
zmysowych, siy, szybkoci, ubarwienia ochronnego czy
bezpiecznego rodowiska skompensowali, rozwijajc
jedyny w swoim rodzaju zbir umiejtnoci umysowych.
Ludzie stali si zdolni do wytwarzania symbolicznej reprezentacji wiata zewntrznego i swoich wasnych dziaa
- umoliwiajcej im zapamitywanie, planowanie,
przewidywanie i antycypowanie (Craik, 1943). Zamiast
tylko reagowa na aktualne bodce fizyczne lub na
potrzeby biologiczne, zoony mzg homo sapiens
potrafi skonstruowa model swego wiata i wyobrazi
sobie, jak aktualne realia mona by przeksztaci w alternatywne scenariusze.
Ta symboliczna reprezentacja staa si nowym potnym narzdziem przetrwania. Zdolno radzenia sobie
z obiektywn rzeczywistoci tu i teraz zostaa rozszerzona o zdolno przywoywania dowiadcze z przeszoci (pami) i wyobraania sobie przyszych moliwoci (przewidywanie). Mzg, ktry umie radzi sobie
zarwno z obiektywnymi, jak i subiektywnymi bytami,
potrzebuje mechanizmu sucego do ledzenia ogniska
uwagi. Musi wiedzie, czy rdem przetwarzanej stymulacji s zewntrzne przedmioty i zdarzenia, czy te
wewntrzne myli i pojcia. Tym mechanizmem jest
wiadomy umys (conscious mind).
Dominujce miejsce homo sapiens wrd wszystkich
innych stworze mona przypisa uksztatowaniu si
ludzkiej inteligencji i wiadomoci, ktre wytworzyy si
w rywalizacji z najbardziej wrog si w jego rodowisku
ewolucyjnym - innymi ludmi. Pocztki ludzkiej psychiki
mogy rozwin si w nastpstwie niezwykych skonnoci spoecznych naszych przodkw, by moe pierwotnie
sucych grupowej obronie przed drapienikami
i bardziej efektywnej eksploatacji zasobw naturalnych.
Jednake ycie w zamknitej grupie stwarzao nastpnie
nowe wymagania wobec rozwoju zdolnoci wsppracy
i rywalizacji z innymi ludmi. Dobr naturalny faworyzowa tych, ktrzy potrafili myle, planowa i wyobraa sobie alternatywne sytuacje, mogce przyczyni si
zarwno do zacienienia wizi krewniaczych, jak i do
zwycistwa nad przeciwnikami. Ci, ktrzy stworzyli
jzyk i narzdzia, zdobyli wielk nagrod w postaci
przetrwania najlepiej przystosowanej psychiki - i. na

szczcie, przekazali j nam (Lewin, 1987).
Jeli umys jest sum integracyjnych czynnoci,
ktrych podstaw s procesy zachodzce w mzgu, to
wiadomo jest aktywnym konstruowaniem przez umys
napywajcej informacji w spjny, stabilny, zorganizowany
ukad symboli. Pozwala to zrozumie skomplikowany
wiat, narzuca porzdek chaosowi i znajduje sens nawet
w bezsensownych zdarzeniach (Johnson-Laird, 1983).
Dlaczego wic zdarza si niekiedy, e przestaje nas
zadowala nasz zwyky, speniajcy swoje zadania umys
i staramy si zmieni nasz wiadomo? Zazwyczaj
jestemy nastawieni przede wszystkim na to, eby sprosta pilnym wymaganiom zada i sytuacji, przed jakimi
stoimy. To nastawienie zmusza nasz uwag, by suya
jako nieustannie poruszajcy si reflektor, owietlajcy

stosowne obszary naszego aktualnego dowiadczenia.
My jednak zdajemy sobie spraw z tych wizw, jakie
rzeczywisto narzuca naszej wiadomoci. Rozumiemy,
e ograniczaj one zakres i gbi dowiadcze i nie
pozwalaj nam zrealizowa naszego ogromnego potencjau intelektualnego. By moe wszyscy mamy czasem
ochot wyj poza granice zwykej codziennej rzeczywistoci (Targ i Harary, 1984). Ludzka potrzeba rozszerzania wiadomoci jest psychicznym rwnowanikiem
nauki chodzenia w wyprostowanej postawie, gdy atwiej
jest raczkowa oraz poszukiwania niepewnoci swobody,
zamiast zadowalania si bezpiecznym status quo. Rozszerzanie naszej wiadomoci wzbogaca uniwersalne
dowiadczenie - co to znaczy by mylc istot ludzk.
i skupiaj j na dowiadczeniu wewntrznym, co moe
Przytomne (czyli tzw. jasne) sny polegaj na zdawaniu

sobie sprawy z tego, e si ni, co ma na celu kierowanie
swoim marzeniem sennym.
Hipnoza jest
to
zmieniony stan
wiadomoci,
ktry
charakteryzuje si zdolnoci do reagowania na sugestie

hipnotyzera zmianami w percepcji, motywacji, pamici
i samokontroli. Jedn z gwnych korzyci z hipnozy jest
uzyskanie kontroli nad blem. Medytacja zmienia wiadome funkcjonowanie przez stosowanie rytualnych praktyk, ktre odwracaj uwag od spraw zewntrznych
zwikszy samowiedz.
Halucynacje s to ywe, wyraziste spostrzeenia, ktre
maj miejsce przy braku obiektywnej stymulacji. rodki
psychotropowe wpywaj na procesy psychiczne, zmieniajc na pewien czas wiadomo przez modyfikowanie
czynnoci orodkowego ukadu nerwowego. Do rodkw psychotropowych, ktre zmieniaj wiadomo,
nale rodki halucynogenne, pobudzajce, opiaty oraz
rodki tumice (obniajce aktywno orodkowego
ukadu nerwowego), a wrd nich alkohol, kofeina
i nikotyna.
... ,
odstawowe terminy
owne zagadnienia
Mzg, psychika i dusza
gonego mylenia, pobieranie prbek dowiadczenia oraz
W psychologii i filozofii toczy si nieustanna dyskusja nad

relacj midzy ciaem i psychik, czyli midzy fizycznym
mzgiem i efemerycznym umysem. Dualizm uwaa je za
odrbne; monizm postuluje, e s one jednym i tym
samym. Pogodzenie tych dwch stanowisk proponuje
teoria wyaniania si i interakcji (emergenl-inleraction heory),
ktra gosi, e czynnoci mzgu wywouj stany psychiczne, ktre s wyaniajcymi si (emergent) waciwociami hierarchicznej organizacji mzgu, e mzg i psychika
oddziauj wzajemnie na siebie, i e psychika moe wywiera wpyw przyczynowy na mzg w kierowaniu zachowaniem. W rnych kulturach istniej odmienne pogldy
na temat tego, czym jest psychika.
T-;
Natura wiadomoci
". .
" '
,TOI,
m::
wiadomo jest to /.dawanie sobie sprawy z funkcjonowania psychiki i z jej treci. Pomaga ona nam przetrwa i umoliwia tworzenie zarwno osobistych, jak i wsplnych dla
danej kultury konstrukcji rzeczywistoci. Rozrnia si trzy
poziomy wiadomoci: (1) podstawowe zdawanie sobie
sprawy ze wiata, (2) refleksja nad tym, z czego zdajemy
sobie spraw oraz (3) samowiadomo. Struktura wiadomoci obejmuje procesy niewiadome, wspomnienia
przedwiadome, podwiadome zdawanie sobie sprawy,
niewiadomo i wiadome zdawanie sobie sprawy. Do badania rozmaitych aspektw wiadomoci stosuje si wiele
rnych technik badawczych. Nale do nich: protokoy
zadania polegajce na suchaniu dychotycznym.
Codzienne zmiany wiadomoci

Do zwyczajnych zmian wiadomoci nale marzenia na
jawie, fantazje, sen i marzenia senne. Marzenie na jawie
jest powszechnie wystpujcym doznaniem, ktre polega
na odwrceniu uwagi od aktualnej sytuacji i skupieniu jej
na innych mylach, wywoywanych pautomatycznie. Dugo snu u ludzi zaley zarwno od czynnikw genetycznych, jak i wolicjonalnych. Wzorce snu zmieniaj si
z wiekiem. Niemowlta pi okoo 16 godzin na dob, przy
czym prawie poow tego czasu zajmuje im sen RHM.
W staroci sen moe trwa mniej ni 6 godzin (sen RHM
stanowi okoo 15%). We nie RHM, ktry sygnalizuj szybkie ruchy oczu, wystpuj ywe marzenia senne. Mniej
bezdech w czasie snu (sleep apnea)

bezsenno {insomnia)
dualizm (dualism)
dysocjacja (dissociation)
halucynacja ihallucination)
hipnoza {hypnosis)
marzenie na jawie (daydreaming)
medytacja (meditation)
metoda pobierania prbek dowiadczenia (experkncesampling method)
monizm {monism)
nag [addktion)
narkolepsja (narcolepsy)
niewiadomo (unamscious)
objawy wycofania (withdrawal symptoms)
'
podatno na hipnoz {hypnotizability)
podwiadome zdawanie sobie sprawy ifiubconscious
awareness)
v.Tv'
praca marzenia sennego (dream work)

procesy niewiadome {fionconscious processes)
protokoy gonego mylenia {think-aloud protocok)

przytomne sny (lucid dreaming)
'..$ .*&"
rytmy dobowe {circadian rhythms)
samowiadomo (self-awareness) '*"' "
sen nie-RHM (NRHM) (non-REM-sleep)
' ;. ; 4 i -<
szybkie ruchy oczu (RHM) [rapid eye movement)
rodki psychotropowe (psychoactive drugs)
wiadomo (consciousness)
teoria wyaniania si i interakcji (emergent-interaction
theory)
\!
tolerancja (tolerance)
tre jawna (manifest content)
tre utajona {latent content)
uzalenienie fizjologiczne {physiological dependence)
uzalenienie psychiczne (psychological dependence)
walidacja na podstawie jednomylnoci (konsensusu)
(consensual validation)
wspomnienia przedwiadome [preconscious memories)
zadanie polegajce na suchaniu dychotycznym [dichotic
listening task)
wicej jedna czwarta snu to sen RHM, pojawiajcy si w 4

lub 5 oddzielnych epizodach marze sennych. Zaburzenia
snu s bardziej rozpowszechnione, ni si zazwyczaj sdzi,
zwaszcza wrd osb nadmiernie aktywnych. Bezsenno,
narkolepsj i bezdech w czasie snu mona leczy poprzez
terapi medyczn lub psychologiczn.
Freud utrzymywa, e treci marzenia sennego jest

materia niewiadomy, stymulowany przez wydarzenia
dnia. Teoria aktywacji i syntezy podwaa psychodynamic/.ne podejcie Freuda, proponujc czysto biologiczne
wyjanienie marze sennych.
'
Cartwright Rosnlind
Dement William
Descartes Ren
Freud Sigmund
Hilgard Ernest
HobsonJ. Allen
LaBerge Stephen
McCarley Robert
Maas James
Singer Jerome
1984.
Rozwijajce sie
dziecko
Drobne osbki w powijakach nie maj jeszcze trzech miesicy. Le
w koysce na brzuszkach, w pozycjach stanowicych lustrzane odbicie - mae pistki niedaleko ust,
gowa jednego dziecka zwrcona jest w prawo, drugiego w lewo. Nicole budzi si pierwsza. Ley,
wyranie zadowolona, suchajc, jak jej matka krzta si w kuchni. Dziesi minut pniej budzi
si Alexis. Niemal natychmiast zaczyna paka. Matka wybiega z kuchni, podnosi Alexis i siga po
czyst pieluch.
Nicole i Alexis s genetycznie identyczne na skutek podzielenia si zapodnionego jaja w cigu
pierwszych dwch tygodni okresu prenatalnego. Jednake z powodu ich umieszczenia w oysku
Nicole zawsze pierwsza otrzymywaa rodki odywcze decydujce o rozwoju prenatalnym. W efekcie
po urodzeniu waya 1,8 kg; Alcxis waya nieco
mniej. Chocia nikt nie jest w stanie rozrni
dziewczynek, gdy s ubrane tak samo, to jednak
istniej midzy nimi wane rnice.
1985. Ku przeraeniu matki Alexis zacza
149 Pocztek cyklu yciowego

Genetyczne uwarunkowania
zachowania
Rozwj sensoryczny
Kontrowersja dziedziczenie-rodowisko
Zblienie: Dzieci uzalenione
od narkotykw
Wrodzone wyposaenie dzieci
do przetrwania
Cigo, stadia i okresy krytyczne
Podsumowanie
165
Przyswajanie jzyka
Wrodzone predyspozycje
do uczenia si jeyka
Umiejtno komunikowania si
Uczenie si sw
Skadajc to w cao:
przyswajanie gramatyki
Podsumowanie
179 Rozwj spoeczny i emocjonalny

Uspoecznienie
Role zwizane z pci
Stadia rozwoju psychospoecznego
wedug Eriksona
187 Podstawowe terminy
187
wspina si na krzesa, gdy tylko nauczya si

peza. Nicole idzie w jej lady po kilku dniach.
Alexis stawia swj pierwszy krok w dniu pierwszych urodzin. Przyjaciele i krewni klaszcz
i wiwatuj. Nicole przyglda si. W cigu
niecaego tygodnia chodzi i ona. Po porannych
patkach Alexis siada na kolanach ojca i szeroko otwiera usta w oczekiwaniu na jajecznic. Zdaje si, e nigdy nie ma do. Jeli kto czstuje
jajkami Nicole, ta odwraca si skrzywiona. Pozostaje przy patkach.
1986. Gdy Alexis i Nicole maj po 19 miesicy, ich matka wyjeda na cztery dni. Pierwszy raz
opuszcza crki na duej ni jeden dzie. Dziewczynki towarzysz ojcu w drodze do szpitala, gdzie
matka czeka na nie wraz z nowo narodzonym Mikeyem. Nicole wita si z mam radosnym
umiechem i uciskami, jak gdyby nic si nie stao. Alexis odwraca wzrok, jest niespokojna i nie
okazuje radoci.
1987. Obie dziewczynki szalej na punkcie strojw. Niekiedy wyrzucaj wszystko z szuflad
i szaf i zakadaj po kilka warstw skarpetek, bluzek, spdnic i czapek. Nastpnie staj przed
172
Rozwj poznawczy
Pogldy Piageta na rozwj umysowy
Wspczesne pogldy na rozwj
poznawczy
Podsumowanie
wielkim lustrem matki i podziwiaj swj wygld. Alexis twierdzi, e rowy i zielony s jej ulubionymi kolorami i wykazuje wielk ch posiadania rzeczy w tych kolorach. Nicole lubi purpur,
lecz pozwala Alexis zakada rzeczy w swoim kolorze", jeli ta ma na to ochot.
Nicole lubi sypia sama, natomiast Alexis czsto boi si, gdy ma wraenie, e stracia kontakt
z siostr - nawet we nie. Niekiedy budzi si w nocy i krzyczy: Miaam zy sen. Zgubiam Nicole
i nigdzie nie mogam jej znale". Razem czy osobno, pi w takich samych pozycjach, czasem
stanowicych lustrzane odbicie.
Gdy bawi si przy swoim stoliku, Alexis bazgrze na kartce papieru, piszc" listy i historie,
ktre potem opowiada matce. Nicole jest bardziej zainteresowana trjwymiarow sztuk - rzebieniem w plastelinie zawiych ksztatw i wykonywaniem kolay z przedmiotw, jakie znajduje
w domu i na dworze. Nicole wci ssie kciuk i lubi przebywa w pobliu mamy. Uwielbia huta si
na hutawce koo domu, proszc: Wyej, wyej". Alexis woli si temu przyglda.
1990. Chocia Alexis zjada czasem trzy razy wicej ni Nicole, waga sistr nigdy nie rni si
wicej ni pitnacie gramw (Nicole jest cisza). Nicole uwielbia owoce i warzywa, Alexis woli
miso i jaja. Nicole pobiera lekcje gry na skrzypcach i wiczy codziennie. AIexis chciaaby rwnie
bra lekcje, lecz nie chce wiczy. Gdy Nicole wiczy, Alexis czyta. Moe czyta cokolwiek, nawet
instrukcj obsugi nowego komputera. Gdy Nicole bierze ksik, najpierw oglda obrazki,
a nastpnie starannie czyta kade sowo.
Na wakacjach Alexis lubi sypia ze sw ciotk i babci. Nicole woli pozostawa z matk. Gdy
Nicole jest w pobliu, Alexis zachowuje si teatralnie i wylewnie, lecz kiedy jest sama, sprawia
wraenie wycofujcej si. Nicole zachowuje si z wiksz rezerw ni Alexis i wydaje si mniej
zalena od akceptacji spoecznej. Alexis reaguje natychmiast i intensywnie na wszystko, co si
wydarza, sprawiajc wraenie, jakby nie panowaa nad emocjami. Nicole czciej jest skonna
obserwowa i biernie czeka, nie ujawniajc uczu.
Pod koniec kadego dnia dziewczynki myj zby (ktre wyrosy im w tym samym czasie, lecz
w zwizku z przykadem Nicole i Alexis - pytaniami

o wpyw wywierany na rozwj przez genetyk, dojrzewanie mzgu, otoczenie psychologiczne i dowiadczenie.
W badaniach nad rozwojem zmienn niezalen jest
zwykle wiek; zmienn zalen za zachowanie badane
w rnym wieku. Jednake wiek jest w rzeczywistoci
wskanikiem lecych u podoa procesw fizjologicznych i psychologicznych, co do ktrych zakada si, e
zachodz i powoduj, lub umoliwiaj, zmiany w obserwowalnym zachowaniu. Wiek zatem nazywany te jest
zmienn wskanikow (index variable); zmienn, ktra pozwala wnioskowa o innych zmiennych, cho nie powoduje
ich wystpowania. Psychologowie odrniaj wiek
chronologiczny (chronological age) - liczb miesicy lub
lat od narodzin, ktrej zwykle uywaj jako zmiennej
niezalenej - od wieku rozwojowego (developmental age)
- wieku chronologicznego, w ktrym wikszo dzieci
przejawia okrelony poziom rozwoju fizycznego lub
umysowego. Na przykad, jeli trzyletnie dziecko posiada
sprawnoci werbalne typowe dla wikszoci piciolatkw,
jego wiek rozwojowy okrelany jest na 5 lat w zakresie
sprawnoci werbalnych.
Zajmiemy si tutaj rozwojem psychicznym w okresie
niemowlctwa i dziecistwa. To wanie w tym okresie
zmiany s szybkie i rnorodne. Naszym zamierzeniem
jest wyjanienie, w jaki sposb noworodek, ktry, jak si
wydaje, nic nie wie", staje si organizmem o tak rozlegej
wiedzy i wyrafinowanym umyle w tak relatywnie krtkim
czasie. Przeledzimy, jak dziecko funkcjonuje i zmienia si
w rnych aspektach - percepcyjnym, poznawczym,
jzykowym, spoecznym i emocjonalnym. Nastpny
rozdzia poszerza natomiast nasze spojrzenie na rozwj
poprzez analiz gwnych zmian psychologicznych
i wyzwa waciwych dla kolejnych okresw ludzkiego
ycia, od adolescencji poprzez doroso a do staroci.
po przeciwnych stronach jamy ustnej). Po wysuchaniu bajki na dobranoc Alexis i Nicole kad si
do swoich ek i ukadaj w identycznych, lecz stanowicych lustrzane odbicie, pozycjach. Ich
rodzice zastanawiaj si, jakie inne aspekty ich rozwoju oka si identyczne, a jakie zostan
uksztatowane przez rne dowiadczenia dziewczynek w szkole i poza domem.
hocia Alexis i Nicole rozwiny si z tego samego

jaja i plemnika, powysze fragmenty kroniki ich dziecicych lat ukazuj, jak bardzo rniy si od siebie ju
w trzy tygodnie po urodzeniu, jak odmienne cechy
osobowoci i zachowania przejawiay w sze lat
pniej. Jak to moliwe, e dwoje ludzi o identycznym
pocztku mogo rozwija si w tak rny sposb?
Ten rozdzia rozpoczyna nasze studia nad psychologi rozwojow (development psychology), gazi psycho-
logii, ktra zajmuje si zmianami w funkcjonowaniu fizycznym i psychicznym, zachodzcymi w trakcie procesw
i stadiw rozwoju, od poczcia przez cay bieg ycia.
Zadaniem psychologw rozwojowych jest odkrywanie,
jak organizmy zmieniaj si w czasie. Badaj oni okresy
chronologiczne i stadia rozwoju, w ktrych rne sprawnoci i funkcje pojawiaj si po raz pierwszy oraz obserwuj zmiany, jakim one podlegaj. Psychologowie rozwojowi zajmuj si wieloma pytaniami, jakie mona postawi
ocztek cyklu yciowego

Ruchliwy, energiczny plemnik znajduje gotow na jego
przyjcie komrk jajow. cz si i po dziewiciu miesicach spdzonych w matczynej macicy staj si nowo
narodzon istot ludzk. Ta cudowna transformacja
kierowana jest zasadami ewolucji i ksztatowana przez
indywidualne czynniki genetyczne. Zaczniemy od problemu zalenoci ludzkiego rozwoju od instrukcji genetycznych oraz od przeanalizowania danych sugerujcych, e
te instrukcje umoliwiaj rozpoczcie funkcjonowania
mzgu w okresie prenatalnym znacznie wczeniej, ni
wikszo z nas przypuszcza. Nastpnie rozwaymy, czy
wiksz rol w rozwoju czowieka odgrywa dziedzicze-
nie czy rodowisko - musz istnie jakie adaptacyjne

powody, dla ktrych niemowlta ludzkie pozostaj
zalene od swoich opiekunw duej, ni to jest w przypadku kadego innego gatunku.
Genetyczne uwarunkowania zachowania

Budowa twego ciaa, twoje zachowanie i rozwj zostay
zdeterminowane, do pewnego stopnia, w momencie,
w ktrym nastpio poczenie genetycznego materiau
zawartego w mskiej i eskiej komrce rozrodczej twoich
rodzicw. Twoje genetyczne dziedzictwo nakada na
ciebie pewne ograniczenia, lecz rwnie umoliwia pewne
zachowania, ktre nie s moliwe u przedstawicieli
innych gatunkw. Co jednak jest genetycznym dziedzictwem ludzi?
Chromosomy i geny
Chromosomy (chromosomes) to podwjne acuchy
DNA (kwasu deoksyrybonukleinowego) w jdrach komrkowych. DNA jest dug moleku o wygldzie przypominajcym skrcon drabink sznurow, technicznie okrelanym jako podwjna spirala. Kady szczebel drabiny DNA
skada si z pary zwizkw chemicznych wybranych
z nastpujcych czterech: adeniny (As), cytozyny (Cs), guaniny {Gs) i tyminy (Ts). Te pary nazywane s parami nukleocytowymi (nucleotide base pairs).
Wszystkie normalne komrki ludzkiego ciaa zawieraj po 46 chromosomw. W trakcie podziau komrki
acuch chromosomowy dzieli si tak, e w nowo powstaej komrce znajduje si poowa chromosomu. Kada
z nich spenia nastpnie rol szablonu dla brakujcej
poowy, ktra zostaje dobudowana z otaczajcej tkanki.
Jednake komrki rozrodcze (germ cells) - mskie plemniki i eskie jaja - po ostatnim podziale zawieraj jedynie po 23 chromosomy. Zatem, gdy komrki mska
i eska cz si, tworz 23 pary, z ktrych powstaje 46
chromosomw obecnych w komrkach ciaa dziecka.
W rezultacie tego procesu dziecko otrzymuje poow
(przypadkowo wybranych) chromosomw od kadego
z rodzicw. Zarwno w mskiej, jak i w eskiej komrce
rozrodczej 22 pary s takie same; dwudziesta trzecia
para determinuje pe dziecka. Mczyni maj jeden
chromosom X i jeden mniejszy chromosom Y, czyli par
XY, kobiety - dwa chromosomy X, czyli par XX.
Geny (genes) s segmentami acuchw chromosomowych zawierajcymi programy" lub instrukcje rozwoju naszych waciwoci fizycznych, a nawet niektrych
atrybutw psychicznych. Geny determinuj nie tylko
jakie waciwoci rozwiniemy, lecz take kiedy to nastpi.
Instrukcje te s wykonywane poprzez syntez biaek, gdy
geny rozmieszczaj w kolejnoci pary nukleocytowe,
ktre tworz kod wytwarzania biaek. Jeli ktre z tych
kodw s nieprawidowe, wwczas geny zsyntetyzuj
niewaciwy rodzaj biaka. Rezultatem nieprawidowych
kodw moe by choroba genetyczna upoledzajca normalne funkcjonowanie, czy nawet prowadzca do przedwczesnej mierci.
Dziecko urodzone z normalnym zestawem 46 chromosomw ma mniej wicej 100 000 genw w kadej
z komrek ciaa. Peny zestaw genw - czyli wszystkie
geny odziedziczone po obojgu rodzicach - stanowi genotyp organizmu. Zestaw waciwoci, jakie organizm rozwinie - obserwowalnych cech, takich jak budowa ciaa
czy kolor oczu - nazywana jest fenotypem. Wikszo
genetycznych komponentw dotyczy charakterystyk
specyficznych dla kadego gatunku, pozostae dotycz
indywidualnych rnic w obrbie gatunku. Nie zawsze
da si odrni genotyp od fenotypu, lecz jak zauwaylimy w Rozdziale 3 badania w zakresie genetyki behawioralnej d do wykrycia genetycznych podstaw waciwoci zachowania, takich jak inteligencja i osobowo
(Fuller, 1982).
Badania w zakresie genetyki behawioralnej doprowadziy do stwierdzenia, e wikszo waciwoci ludzkich,
w ktrych dziedziczno odgrywa rol, ma charakter poligenetyczny (polygenic), co oznacza, i zale od kombinacji
genw. Innymi sowy, sama obecno genu nie decyduje
o rozwiniciu si danej waciwoci czowieka. Natomiast
rozwj tej waciwoci moe by zdeterminowany przez
kombinacj tego genu z innym genem lub genami. Geny,
ktrych obecno zawsze si ujawnia (niezalenie od ich
kombinacji z innymi genami), nazywane s genami dominujcymi. Geny, ktre wywieraj wpyw tylko w poczeniu
z podobnymi genami, okrelane s jako geny recesywne. Na
przykad, jednostka posiadajca gen determinujcy
brzowy kolor oczu, ktry jest genem dominujcym,
bdzie miaa brzowe oczy niezalenie od tego, czy drugi
gen pary odpowiada za niebieski, czy rwnie za brzowy
kolor oczu. Natomiast osobnik posiadajcy recesywny gen
odpowiadajcy za niebieski kolor oczu bdzie mia
niebieskie oczy tylko w przypadku, gdy gen ten znajdzie
si w parze z innym recesywnym genem determinujcym
kolor niebieski. Cechy wzajemnie wykluczajce si, takie
jak kolor oczu, s kontrolowane albo przez pojedyncze
geny, albo przez pary genw zalenie od tego, czy cecha
jest dominujca czy recesywna. Cechy stopniowalne, takie
jak wzrost, traktowane s jako zalene od wikszej liczby
genw. Zoone cechy, wcznie z pewnymi waciwociami psychicznymi, takimi jak emocjonalno, z pewnoci
zale od wspdziaania wielu grup genw.
Jedynie okoo 10% dziedziczonych genw zostanie
wykorzystanych w cigu ycia. Nie wykorzystany potencja naszego genotypu peni rol podobn do funduszu
powierniczego, ktry dostpny jest tylko w razie istotnych zmian w naszym staym otoczeniu. Jeli otoczenie
to zmieni si, ci, ktrzy posiadaj genetyczny fundusz
powierniczy" z waciwymi zasobami, bd zdolni zaadaptowa si do zmian i przekaza geny odpowiednie
do tego rodowiska nastpnemu pokoleniu.
Jeli wymagania rodowiskowe s specyficzne i przewidywalne, geny w sposb sztywny programuj zachowanie. Rezultatem s stereotypowe, niewyuczone wzorce
zachowania. Zwierzta z wyszych szczebli rozwoju filogenetycznego (gatunkowego) musz sprosta bardziej zrnicowanym warunkom rodowiskowym. Poprzez dowiadczenie i uczenie si zastpuj one stereotypowe wzorce
zachowania, przejawiane przez zwierzta nisze, wzorcami
bardziej zoonymi i plastycznymi. W przypadku ludzi,
niemale nieograniczona rnorodno wzorcw zachowania moe pojawi si w postaci genetycznych predyspozycji i wchodzi w interakcje z dowiadczeniem gromadzonym w rozmaitych fizycznych, spoecznych i kulturowych
rodowiskach, w jakich funkcjonujemy.
Wiele zjawisk zachodzi w okresie po zorganizowaniu
przez geny moleku biaka, a zanim jeszcze wyksztaci si
struktura organu lub stanie si on zdolny do wykonywania
swej funkcji. Wpywy rodowiskowe - od biologicznych
poprzez fizyczne po spoeczne - pomagaj okreli wynik
kadego z tych zjawisk. Pierwszym takim zjawiskiem
w dugim procesie rozwoju jest regulacja przez ssiadujce
geny tego, czy dany gen zostanie uruchomiony" czy te
nie. W pierwszych miesicach ciy, oddziaujce na matk
czynniki rodowiskowe, takie jak ze odywianie si,
ekspozycja na promieniowanie radioaktywne lub leki
mog przeszkodzi normalnemu ksztatowaniu si organw i struktury ciaa. We wczesnych latach 60. kilkaset
kobiet przyjmowao lek uspokajajcy thalidomide we
wczesnym okresie ciy, co miao zapobiega porannym
nudnociom i bezsennoci. Nieprzewidzianym efektem
ubocznym tego leku okazao si zablokowanie" genu
odpowiedzialnego za rozwj koczyn podu. Matki te
urodziy dzieci z niedorozwinitymi kikutami rk i ng.
aczkolwiek wystpuj te pewne kulturowe zrnicowania. Niektre podstawowe zachowania umoliwiajce

noworodkowi przetrwanie, takie jak ssanie, s niewyuczone. Inne pojawiaj si dziki wewntrznym, wrodzonym predyspozycjom, lecz wymagaj udoskonalenia,
ktre dokonuje si poprzez dowiadczenie. Na przykad,
wikszo dzieci potrafi siedzie bez podpory okoo 7
miesica ycia, wstawa z uyciem podpory miesic lub
dwa pniej i chodzi krtko po pierwszych urodzinach.
Po dostatecznym wyksztaceniu si odpowiednich struktur
fizycznych osignicie penej sprawnoci tych zachowa
wymaga jedynie minimalnych warunkw rodowiskowych i niewielkiej praktyki. Z drugiej strony, wystpowanie tych zachowa nie moe zosta przyspieszone przez
wczeniejsze wiczenie. Rozwijaj si one jak gdyby od
wewntrz", podajc za wewntrznym, genetycznie
uwarunkowanym haromonogramem waciwym dla
danego gatunku.
Dojrzewanie (maturation) oznacza proces wzrostu
typowy dla wszystkich przedstawicieli gatunku, ktrzy
rozwijaj si w typowym dla tego gatunku rodowisku
[habitat). Dojrzewanie to systematyczne zmiany pojawiajce si z biegiem czasu w funkcjonowaniu ciaa
i w zachowaniu, ktre dokonuj si pod wpywem
(a) czynnikw genetycznych, (b) czynnikw chemicznych
Rysunek 5.1
oddziaujcych w rodowisku prenatalnym i postnatalnym (czynniki pokarmowe lub toksyczne) i (c) czynnikw
sensorycznych staych dla wszystkich przedstawicieli
gatunku - takich jak sia grawitacji lub podstawowe kontakty spoeczne (Hebb, 1969, wyd. poi. 1973)! Z takiego
ujcia dojrzewania wyczone s efekty zmiennych
dowiadcze sensorycznych, ktrych rodzaj i natenie s
odmienne w przypadku kadego przedstawiciela gatunku
oraz anormalne oddziaywania fizyczne i psychiczne,
okrelane jako traumatyczne (Rabinowitz, 1987).
Charakterystyczna sekwencja dojrzewania fizycznego
i umysowego zdeterminowana jest interakcj odziedziczonych biologicznych ogranicze i oddziaywa rodowiskowych waciwych dla danego gatunku. Na przykad,
w sekwencji rozwoju lokomocyjnego, jak pokazano na
rysunku 5.1, dziecko uczy si chodzi bez specjalnego
treningu. Rozwj chodzenia dokonuje si wedug ustalonej czasowej sekwencji typowej dla wszystkich fizycznie
sprawnych przedstawicieli naszego gatunku. W kulturach,
ktre dostarczaj dzieciom wicej stymulacji fizycznej,
zaczynaj one chodzi wczeniej. Obyczaj Indian pnocnoamerykaskich noszenia niemowlt na plecach w nosidekach, w ktrych s one ciasno zawinite, opnia
rozwj chodzenia, lecz kiedy tylko dziecko zostanie
uwolnione, przechodzi przez tak sam sekwencj roz-
Kolejno dojrzewania funkcji lokomocyjnych
Rozwj chodzenia nie wymaga specjalnego nauczania. Nastpuje w okrelonej kolejnoci typowej dla wszystkich fizycznie sprawnych
przedstawicieli naszego gatunku. W kulturach, ktre zapewniaj dzieciom wicej stymulacji, dzieci zaczynaj chodzi wczeniej (Shirley, 1931).
(2,8 miesicy)
Przewroty na boki
(5,5 miesicy)
Siedzenie bez
podpory
Zrozumienie powiza midzy uwarunkowaniami

genetycznymi, rodowiskiem i zachowaniem doprowadzio do odkrycia zaskakujco prostej kuracji jednego
z rodzajw upoledzenia umysowego wywoanego fenyloketonwi. Noworodek cierpicy na to schorzenie pozbawiony jest genetycznego materiau umoliwiajcego produkcj enzymu sucego metabolizie aminokwasu
fenylaniny. W rezultacie fenylanina odkada si w ukadzie
nerwowym noworodka i zaburza normalny rozrost i rozwj mzgu. Zmiana diety noworodka, polegajca na wyeliminowaniu z niej lub znacznym ograniczeniu pokarmw
zawierajcych fenylanin (takich jak zielona saata), przeciwdziaa tej genetycznej predyspozycji a rozwj intelektualny przebiega normalnie (Koch i in., 1963).
Rozwj fizyczny i dojrzewanie
Wzorzec genetyczny kieruje fizycznym rozwojem
organizmu wedug przewidywalnej sekwencji. Wzorzec
ten odpowiedzialny jest rwnie za pojawienie si
pewnych zachowa w tym samym mniej wicej czasie
u wszystkich normalnych przedstawicieli gatunku (jak
mona to byo zauway u bliniaczek Nicole i Alexis),
(9,2 miesicy)
Chodzenie
z przytrzymywaniem
si mebli
(2 miesice)
(4 miesice)
(5,8 miesicy)
(7,6 miesicy)
(10 miesicy)
Unoszenie gowy
pod ktem 45*
Siedzenie
z podpor
Stanie
z podpor
Samodzielne
wstawanie
Pezanie
i raczkowanie
(11,5 miesicy)
Stanie
samodzielne
(12,1 miesicy)
Chodzenie
samodzielne
Rysunek 5.2
Rozwj mzgu ludzkiego
35 dni
25 dni
5 miesicy
Najwczeniejszym przejawem zachowania wszelkiego

typu jest bicie serca. Rozpoczyna si w okresie prenatalnym, przed narodzeniem si dziecka, gdy embrion ma
okoo trzech tygodni i niecae p centymetra dugoci.
Reakcje na bodce stwierdzano ju w szstym tygodniu,
gdy embrion nie ma nawet dwch centymetrw. Spontaniczne ruchy obserwowano przed smym tygodniem
ycia prenatalnego (Carmichael, 1970; Humphrey, 1970).
40 dni
7 miesicy
6 miesicy
8 miesicy
woju tej sprawnoci, jak dzieci z innych kultur. Niemowl

musi doznawa frustracji w trakcie wczesnych prb
chodzenia, jednake ponawia je wytrwale. W rezultacie
osiga ewolucyjn nagrod w postaci wikszej plastycznoci i adaptatywnoci ni byo to moliwe na etapie
raczkowania.
Zakada si, e czynniki dziedziczne wywouj zmiany o charakterze dojrzewania. Zmiany te powoduj, e
jednostka staje si gotowa do nowych dowiadcze
i uczenia si. Jednake niektre rodzaje dowiadcze
100 dni
50 dni
9 miesicy
mog wpywa na funkcjonowanie fizjologiczne, a poprzez to na rozwj biologiczny (Gottlieb, 1983). Wpyw
dojrzewania jest widoczny szczeglnie we wczesnych
fazach rozwoju, lecz trwa przez cae ycie. Dojrzewanie
ukadu nerwowego wpywa na ilo i rodzaj snu, jakiego
potrzebujemy w rnych stadiach ycia; dojrzewanie
ukadu endokrynnego przynosi gwatowny rozwj
narzdw pciowych i drugorzdowych cech pciowych
w fazie pubertalnej. Rozwj rnych funkcji przebiega
wedug rnych rozkadw w czasie.
Rysunek 5.3
Rozwj tkanki nerwowej w pierwszym roku

ycia
Rozwj tkanki nerwowej dokonuje si bardzo szybko w pierwszym

roku ycia. Jest znacznie szybszy ni oglny rozwj fizyczny.
Dojrzewanie genitalne przeciwnie - nie zachodzi przed
osigniciem adolescencji.
Po smym tygodniu rozwijajcy si embrion nazywany

jest podem. Matka odczuwa jego ruchy mniej wicej od
szesnastego tygodnia po poczciu, aczkolwiek ruchy
podu daje si sysze przez stetoskop tydzie lub dwa
wczeniej. W szesnastym tygodniu pd ma okoo 20 cm
dugoci (przecitna dugo ciaa po urodzeniu wynosi
okoo 50 cm). W miar jak mzg ronie w trakcie ycia
wewntrzmacicznego, wytwarza 250 000 neuronw na
minut, osigajc peny zestaw ponad 100 miliardw
komrek w momencie narodzin (Cowan, 1979). U ludzi
oraz u wielu innych ssakw proces mnoenia si komrek
i ich migracja do miejsca przeznaczenia dokonuj si
w okresie prenatalnym, natomiast proces rozwoju aksonw i dendrytw zachodzi w przewaajcej mierze ju po
narodzinach (Kolb, 1989). Sekwencja rozwoju mzgu od
25 dnia do 9 miesica ycia prenatalnego przedstawiona
jest na rysunku 5.2.
Noworodek wydaje si skada wycznie z gowy.
W momencie narodzin wielko jego gowy to okoo 60%
wielkoci gowy dorosego czowieka i stanowi jedn
czwart dugoci caego ciaa noworodka (Bayley, 1956).
Tkanka nerwowa mzgu (cakowita masa komrek mzgowych) wzrasta w zdumiewajcym tempie, zwikszajc
si o 50% w cigu pierwszych dwch lat i o 80% ponad
poziom w momencie urodzenia w nastpnych dwch latach, ostateczn za wielko osiga okoo 11 roku ycia.
Waga ciaa niemowlcia podwaja si w cigu pierwszych
szeciu miesicy, a potraja do momentu pierwszych urodzin; tuw dwuletniego dziecka osiga okoo poowy
swojej dugoci w dorosoci.
Rozwj genitalny przebiega wedug bardzo odmiennego programu. Tkanki genitalne wykazuj niewielkie
zmiany a do okresu dorastania, a nastpnie rozwijaj
si raptownie do osignicia dorosych proporcji. Rysunek 5.3 przedstawia systematyczne, acz odmienne, przebiegi rozwoju tkanek nerwowych i genitalnych w porwnaniu z oglnym rozwojem ciaa.
Czynniki konstytucjonalne
Do narodzin, lub krtko po nich, czynniki genetyczne
i wczesne wpywy rodowiskowe wyznaczaj w efekcie
rozwj podstawowych fizycznych i psychicznych waciwoci, takich jak budowa ciaa i temperament (styl osobowoci) oraz predyspozycje do zapadania na pewne
fizyczne i umysowe choroby. Te czynniki konstytucjonalne (constitutional factors) s podstawowymi fizjologicznymi i psychicznymi tendencjami wynikajcymi z inter-
akcji genetycznie zdeterminowanych waciwoci, czyli

genetycznego wyposaenia, oraz wczesnych dowiadcze
yciowych i wpyww rodowiskowych. Poniewa czynniki konstytucjonalne s w wikszoci dziedziczne, pozostaj raczej niezmienne przez cae ycie jednostki. Czynniki konstytucjonalne s widoczne nawet w typie
budowy ciaa noworodka, w jego funkcjonowaniu fizjologicznym i w podstawowych tendencjach w reagowaniu
na bodce. Na przykad, niektre niemowlta s bardziej
wraliwe na stymulacj ni inne; niektre maj wyszy
poziom energii, a inne s spokojne i nieatwo wyprowadzi je z rwnowagi. Podstawowe tendencje w reagowaniu, takie jak wymienione powyej, mog wpywa na
sposb, w jaki wchodz one w interakcje z otoczeniem,
a poprzez to na zakres ich dowiadcze i przebieg rozwoju (Miyake i in., 1985).
Badacz z Uniwersytetu Harvarda, Jerome Kagan
wykaza, e okoo 10 do 15% niemowlt to urodzeni
niemiali" lub urodzeni miakowie" (Kagan i Snidman,
1991; Kagan i Reznick, 1986). Rni si one wraliwoci na stymulacj fizyczn i spoeczn - niemiae niemowl atwiej przestraszy i jest ono mniej reaktywne
spoecznie. Ludzie mniej chtnie kontaktuj si i bawi
z niemiaym niemowlciem, wzmacniajc przez to
pocztkow skonno dziecka. Jednake dowiadczenie
i specjalny trening mog zmieni sposb ujawniania si
tego konstytucjonalnego czynnika.
Genetycznie uwarunkowan niemiao u map bada
Steven Suomi (Discovering Psychology, 1990, Program 5).
Dostrzeg on wiele podobiestw midzy niemiaymi

mapami i niemiaymi dziemi ludzkimi. Postawione
wobec szczeglnych wyzwa niemiae mapy przejawiaj spjny wzorzec zachowania: przywieraj do matki,
nie
eksploruj
otoczenia, atwo przeraaj je
obcy,
przyjmuj bardzo napit postaw ciaa, s bardzo

ostrone i bardzo czujne. Wydaje si, e ich mzgowe
systemy alarmowe bardzo atwo wyzwalaj hormony do
krwiobiegu, wywoujc wzrost czstotliwoci bicia
serca i oddychania oraz rozszerzanie si renic. Badania
krwi wykazay, e cecha niemiaoci jest dziedziczna;
okazao si rwnie, e niemiae matki maj tendencj
do
wychowywania
niemiaych
dzieci.
Aby zmieni
wzorzec zachowania, zesp badaczy umieci niemiae

mapie
niemowlta
przy
wspierajcych,
spokojnych,
miaych zastpczych matkach i babkach, co umoliwio

modym mapkom pewniejsze radzenie sobie z zagroeniami spoecznymi.
Gdy psychologowie rozwojowi mwi o wpywach

rodowiskowych, czsto maj na myli czynniki takie, jak
kultura, sposoby wychowywania dzieci, postawy rodzicielskie i edukacyjne moliwoci, ktre ksztatuj rozwj umysowy i rozwj zachowania dziecka. Wszystkie te czynniki
rodowiskowe istniej niezalenie od dziecka i wpywaj
na jego rozwj w sposb, ktry relatywnie atwo daje si
modyfikowa. Rodzina moe przeprowadzi si do innej
okolicy lub innego kraju. Rodzice mog wyprbowywa
nowe sposoby dyscyplinowania dziecka lub jego uspoeczniania. Dziecko moe zmieni nauczycieli, klas lub szko.
Kady aspekt rodowiska prenatalnego jest uporedniony przez biologiczno-chemiczne powizania dziecka
z matk. Dowiadczenia wywoane bodcami dziaajcymi
z zewntrz na ciao matki (na przykad, ekspozycja na
ciepo w saunie lub konsumpcja mocno przyprawionej
ywnoci) zostaj uwewntrznione i przekazane rozwijajcemu si podowi. Uywanie przez matk narkotykw naley do najszkodliwszych z tych prenatalnych dowiadcze.
Rozwj sensoryczny
William James, czoowy amerykaski psycholog przeomu
wiekw, uwaa, e ludzkie niemowl jest cakowicie
bezradnym i zagubionym organizmem. Po dowiadczeniu
spokoju ycia w macicy, niemowl zostaje zaatakowane ze
wszystkich stron przez nagy wybuch stymulacji - wiat
staje si jednym wielkim rozkwitajcym haaliwym
chaosem". W 1928 roku John Watson, twrca behawioryzmu, opisa ludzkie niemowl jako ywy, wijcy si
kawaek misa, zdolny do wykonania kilku prostych reakcji". Jeszcze w 1964 roku autor medycznego podrcznika
gosi, e noworodek nie potrafi zogniskowa oczu lub
reagowa na dwiki oraz e nie posiada wiadomoci.
Autorzy ci mylili si bardziej ni mogli przypuszcza.
W cigu ostatniego dwudziestolecia wyniki bada psy-
chologicznych i medycznych prowadzonych w laboratoriach w Stanach Zjednoczonych i w wielu innych krajach

skaniaj do nieuniknionej konkluzji: dzieci przychodz
na wiat ze zdolnoci do wielu zaskakujcych wyczynw
percepcyjnych i umysowych. W chwil po opuszczeniu
macicy noworodki zaczynaj okazywa, e s wysoce
rozwinite, dowiadczone i przyjanie nastawione.
W kilka minut po narodzinach oczy noworodka s
czujne, odwracaj si w kierunku gosu i poszukuj
badawczo rda niektrych preferowanych dwikw.
Dziecko wyciga badawczo rk.
Dzieci rodz si rwnie z pewnymi uprzedzeniami.
Nowe badania wykazuj, e noworodki spostrzegaj
znacznie wicej ni kiedykolwiek przypuszczano oraz e
maj wyksztacone preferencje odnonie zapachw,
dwikw i widokw. Ju w 12 godzin po urodzeniu
przejawiaj rozmaite oznaki zadowolenia na smak osodzonej wody lub wanilii i umiechaj si, wchajc
esencj bananow. Wol osolone patki zboowe od nie
osolonych nawet wwczas, gdy nie miay jakiegokolwiek
uprzedniego dowiadczenia z osolon ywnoci (Bernstein, 1990; Harris i in., 1990). Natomiast niechtnie
odnosz si do smaku cytryny, krewetek oraz zapachu
zgniych jaj. Ich such funkcjonuje jeszcze przed urodzeniem, s wic przygotowane do reagowania na pewne
dwiki natychmiast po urodzeniu. Preferuj eskie
gosy; zwracaj uwag na brzki i trzaski; lepiej zasypiaj,

syszc bicie serca; rozpoznaj gos matki w kilka tygodni
po urodzeniu. Niektre z tych preferencji suchowych
wynikaj prawdopodobnie ze znajomoci pewnych
dwikw jeszcze z czasw ycia wewntrzmacicznego.
Widzenie jest mniej rozwinite w momencie narodzin ni inne zmysy; w istocie dzieci rodz si w duym
stopniu lepe, z ostroci wzroku okoo 20/500. Istniej
trzy powizane ze sob powody tego pocztkowo
zamazanego widzenia: saba optyka, niewystarczajca
ilo czopkw i niewystarczajca ilo neuronw. Dobre
widzenie - wraliwo na kontrast, ostro wzroku i rozrnianie kolorw - wymaga funkcjonowania o wiele
wikszej iloci fotoreceptorycznych czopkw w zagbieniu siatkwki oka oraz odpowiedniego poziomu rozwoju optyki oka. Utrata informacji na wejciu" spowodowana jest niedojrzaoci tych komponentw ukadu
wzrokowego noworodka. Na wyjciu" dobre widzenie
wymaga licznych pocze midzy neuronami w korze
wzrokowej mzgu. W momencie narodzin nie zostaa
jeszcze utworzona wystarczajca ich liczba. Jednake te
niedojrzae systemy rozwijaj si bardzo szybko,
a w miar ich rozwoju wzrokowe moliwoci dziecka
staj si widoczne (Banks i Bennett, 1988). Niemowlta
bardzo wczenie s zdolne spostrzega due przedmioty, skontrastowane z otoczeniem. Jednomiesiczne
dziecko potrafi zlokalizowa kontur gowy z niewielkiej
odlegoci; siedmiotygodniowe niemowl potrafi przyglda si matczynej twarzy w obrbie konturu, a gdy
matka mwi do dziecka - patrzy jej w oczy. Ju w drugim
miesicu ycia dziecko zaczyna spostrzega wiat
w kolorach, rozrniajc biay, czerwony, pomaraczowy
i niebieski. W wieku trzech miesicy niemowl dostrzega gbi i jest na najlepszej drodze do osignicia
wzrokowych kompetencji czowieka dorosego.
conych. Ludzie ci rozwaali prawdziw natur gatunku

ludzkiego, wpyw umysu na zachowanie i rnice
midzy ludmi a zwierztami. Po jednej stronie sporu
stali ci, ktrzy wierzyli, e ludzki noworodek przychodzi
na wiat bez wiedzy i sprawnoci - dowiadczenie
w postaci ludzkiego uczenia si zapisuje wiadomoci na
pustej tabliczce - tabula rasa - nieuformowanego umysu
niemowlcia. Pogld ten, zaproponowany przez brytyjskiego filozofa Johna Locke'a znany jest jako empiryzm.
Przypisuje on ludzki rozwj dowiadczeniu. Tym, co
kieruje ludzkim rozwojem jest stymulacja, otrzymywana
w trakcie nabywania dowiadcze i wychowania.
Wrd uczonych przeciwstawiajcych si empiryzmowi by francuski filozof Jean Jacques Rousseau. Przedstawi on natywistyczny pogld, e natura, lub to, co przynosimy na wiat z naszego ewolucyjnego dziedzictwa,
stanowi matryc ksztatujc rozwj. Ludzie w momencie narodzin s jego zdaniem szlachetnymi dzikusami",
ktrych atwo moe zepsu kontakt ze spoeczestwem
(Cranston, 1991).
Spr dziedziczenie-rodowisko zintensyfikowa si
pod wpywem odnalezienia dzikiego chopca, ktry, jak
si wydaje, zosta wychowany przez zwierzta w lasach
wok wioski Aveyron we Francji. To 12-letnie, niecywilizowane, dzikie Iferal) dziecko - znane jako Dziki Chopiec
z Aveyron - miao dostarczy odpowiedzi na istotne
kwestie dotyczce natury ludzkiej.
Mody doktor, Jean Marie Itard, podj wyzwanie
ucywilizowania i wychowania Dzikiego Chopca z Aveyron, ktremu nada imi Victor. Pocztkowo intensywny
program treningu wydawa si przynosi efekty: Victor
sta si przywizanym, dobrze wychowanym chopcem
oraz nauczy si wypenia polecenia. Jednake po piciu
latach postp uleg zatrzymaniu i nauczyciel niechtnie
ogosi koniec eksperymentu (Itard, przedruk, 1962).
Kontrowersja dziedziczenie-rodowisko
W jakim stopniu ludzkie zachowanie jest zdeterminowane przez dziedziczenie, a w jakim jest produktem
wyuczonego dowiadczenia? Kontrowersja dziedziczenie-rodowisko (nature-nurture contiwersy) to trwajca
od dawna debata midzy filozofami, psychologami i pedagogami nad relatywn wanoci dziedziczenia i uczenia
si. Czy niemowlta rodz si ze zdolnociami i sprawnociami, ktre doskonal si w dowiadczeniu, czy te
rodz si gupie", gotowe jedynie do tego, by zmdrze
w kontakcie ze spoeczestwem i na podstawie wyuczonego dowiadczenia? Przez stulecia obie strony tego
sporu miay wielu gorcych zwolennikw. Aby zrozumie
jeden z klasycznych elementw tej kontrowersji musimy
cofn si do dziwnego zdarzenia z 1800 roku.
Z kocem osiemnastego stulecia nowa nauka,
medycyna umysowa", wczesna wersja nowoczesnej
psychologii, zacza zajmowa uwag ludzi wykszta-
Victor, Dziki Chopiec z Aveyron
Uzalenienia
AIDS, poniewa ich matki w zamian

za narkotyk utrzymyway stosunki
seksualne z zaraonymi partnerami
lub uyway zakaonych igie.
W wieku szkolnym dzieci takie
wymagaj indywidualnego traktowania i czuj si przytoczone w warunkach rnorodnej aktywnoci lub
wrd zbyt wielu osb. Program
przeprowadzony w publicznych
szkoach Los Angeles przeznaczony

dla dzieci wystawionych na dziaanie
narkotykw pozwoli na wykrycie
kilku strategii pomocy takim dzieciom: wczesna interwencja, powolne
wprowadzanie nowych poj i dua
ilo oddziaywa wychowawczych
oraz indywidualne traktowanie ze
strony dorosych. Takie rodki s jednake bardzo kosztowne. W 1990
roku program ten kosztowa 15 000

dolarw rocznie na jedno dziecko,
natomiast koszt nauczania jednego
dziecka w zwykym programie szkolnym wynosi 4 000 dolarw (Hamilton, 1990). W zwizku z ciciami
w budetach edukacyjnych jest mao
prawdopodobne, by takie kosztowne
programy miay szans przetrwa.
zieci uzalenione od narkotykw

Na podstawie przeprowadzonych
w 1988 roku bada w 36 szpitalach,
dr Ira ChasnofT. dyrektor Narodowego Stowarzyszenia do Bada i Edukacji w Zakresie Uzalenie Okooporodowych [National Association for
l*erinatal Addiction Research and F.du-
cation) szacuje, e kadego roku

375 000 dzieci w okresie prenatalnym jest wystawionych na oddziaywanie niedozwolonych rodkw.
Liczba ta moe by zaniona, poniewa wiele matek nic chce zdradza
swych narkotycznych dowiadcze,
testy za wykrywajce narkotyki nie
s powszechnie stosowane na oddziaach pooniczych (ChasnofT
i in., 1989).
Federalny Departament Zdrowia ocenia, e do roku 2000 okoo
czterech milionw dzieci, ktrych
matki w okresie ciy zayway kokain, bdzie wymagao specjalnych
usug medycznych i edukacyjnych
kosztujcych miliardy dolarw (Hamilton, 1990). Od czasu pojawienia
si na rynku pochodnej kokainy,
crack, w niektrych miejskich szpitalach liczba dzieci o niskiej wadze
urodzeniowej wzrosa o 60% {The
Drug 1'olicy l.ettcr, 1990, s. 6).
Podobnie jak alkohol, heroina

i inne narkotyki, kokaina przedostaje si przez oysko i moe bezporednio oddziaywa na rozwj
podu. U dorosych kokaina powoduje zwenie naczy krwiononych; u ciarnych kobiet ogranicza
obieg krwi w oysku i dostarczanie
tlenu do podu. Powane ograniczenie iloci dostarczanego tlenu moe
doprowadzi do pkania naczy

krwiononych w mzgu podu. Rezultatem takich prenatalnych wyleww bywaj upoledzenia fizyczne
i umysowe trwajce przez cae
ycie (ChasnofF, 1985). Ograniczony
obieg krwi jest te prawdopodobnie przyczyn wysokiego odsetka
poronie i przedwczesnych porodw wrd matek zaywajcych
kokain; czterokrotnie czciej od
przecitnej ryzykuj one urodzenie

dziecka o niskiej wadze urodzeniowej. Wczeniaki o niskiej wadze
urodzeniowej zagroone s problemami w uczeniu si, deficytami poznawczymi i trudnociami w przystosowaniu si (Gross, 1990; Neligan
i in.. 1976; Scott, 1987). Te niepomylne konsekwencje wzmagaj si
w warunkach biedy i innych komplikacji zwizanych z zaywaniem
narkotykw. Od 25 do 30\ niemowlt wystawionych na dziaanie
narkotykw w okresie prenatalnym

zostaje urodzonych przedwczenie,
ma nisk wag urodzeniow i/lub
cierpi na opnienia rozwoju (Chasnoft, 1985).
Uzalenione matki czsto rodz
uzalenione dzieci. Uzaleniony od
kokainy noworodek pierwsze dwa
do trzech tygodni ycia przeywa
z objawami odstawienia narkotyku.
Niektre z tych niemowlt s ospae
i w depresji, inne s nerwowe i pobudliwe. Jeli zostan pobudzone,

niemale nie sposb je uspokoi.
W pniejszym okresie dziecko
moe przejawia symptomy takie,
jak nadpobudliwo, opnienie
umysowe, upoledzenie sprawnoci
motorycznych i umysowych, may
zakres pamici, problemy z mow,
apatia, agresja i chd emocjonalny
(Hamilton, 1990; Quindlen, 1990).
Co gorsza, niektre z tych uzalenionych dzieci zaraone s rwnie
Do dzi trwa spr, co waciwie wyjania to dziwne

studium przypadku. Czy zawiodo tu dziedziczenie czy
rodowisko? By moe Victor zosta porzucony, poniewa by rozwojowo upoledzony. Jeli tak byo, kady
trening mg mie jedynie ograniczone powodzenie. Jeli
nie, czy nowoczesne metody treningu pomogyby
chopcu bardziej od tych stosowanych przez Itarda?
[kspert od historii Victora, Harlan Lane (1976, 1986),
twierdzi, e jego przypadek jasno wskazuje na niszczycielski efekt spoecznej izolacji lub, odwrotnie, na
znaczcy wpyw wczesnego kontaktu spoecznego na
komunikowanie si i rozwj umysowy. Wedug Lane'a
poza spoeczestwem jestemy niczym wicej jak nieszlachetnymi dzikusami".
Dzisiaj, dziki pracy wielu badaczy i teoretykw
wiemy, e skrajne pogldy Locke'a i Rousseau s niesprawiedliwe wobec bogactwa ludzkiego zachowania. Niemal
kade zoone dziaanie jest ksztatowane zarwno przez
indywidualne dziedzictwo biologiczne, jak i przez osobiste dowiadczenie, wcznie z uczeniem si. Dziedziczno i rodowisko wywieraj cigy wzajemny wpyw na
siebie nawzajem: kade z nich czyni moliwymi pewne
dalsze postpy w drugim, aczkolwiek kade z nich ogranicza te wkad drugiego. Odnotowalimy ju negatywny
wpyw niskiej wagi urodzeniowej na rozwj fizyczny
i umysowy. Dwa rodzaje oddziaywa rodowiskowych
mog zmodyfikowa ten saby yciowy start: fizyczna stymulacja poprzez dotyk (zob. Rozdzia !t) oraz wczesna
edukacja i trening rodzicw. W pionierskich badaniach na
skal krajow, w ktrych prawie 1000 niemowlt o niskiej
wadze urodzeniowej obserwowano przez pierwsze trzy
lata ycia, dzieci losowo wybrane do programu intensywnej interwencji wykazay zdecydowane postpy w wyni-
kach testw inteligencji oraz zmniejszenie si problemw

w zachowaniu (Gross, 1990).
Dziedziczno ustanawia potencjalny zakres reakcji;
dowiadczenie wyznacza, gdzie w tym zakresie jednostka
faktycznie si znajdzie. Na przykad, dziedziczno wyznacza moliw wysoko, natomiast rzeczywisty osignity wzrost zaley czciowo od wyywienia, czynnika
rodowiskowego. Rysunek 5.4 przedstawia interakcj
midzy wzrostem a sprzyjajcym bd niesprzyjajcym
rodowiskiem dla grup dzieci o rnych genotypach
wzrostu. Podobnie poziom umysowy wydaje si zalee
zarwno od potencjau genetycznego, jak od wczesnej
stymulacji i warunkw rodowiskowych. W odniesieniu
niemal do kadej waciwoci i sprawnoci, jakie analizujemy, dziedziczno i rodowisko wchodz w interakcj ze
sob. Dziedziczno dostarcza surowego materiau,

a rodowisko wpywa na to. w jaki sposb geny rozgrywaj" swj potencja.
Okazao si rwnie, e wiele cech psychicznych
uzalenionych jest od wpyww genetycznych. Dotyczy
to, na przykad, niektrych trudnoci w czytaniu (De
1'ries i Decker, 1982). Prawdopodobiestwo wystpienia
dysleksji rozwojowej (developmental dyslexia), specyficznego zaburzenia czytania polegajcego na przestawianiu liter i trudnoci w odrnianiu strony prawej od
lewej i grnej od dolnej, jest czterokrotnie wiksze
u chopcw ni u dziewczt. (Wyniki bada odnoszcych
si do genetyki, osobowoci i inteligencji zostan przedstawione w Rozdziaach 14 i 15). Chocia debata trwa
nadal, wikszo badaczy jest teraz zainteresowana
raczej wykryciem, jak dziedziczno i rodowisko oraz
ich interakcja przyczyniaj si do rozwoju ni prbami
okrelenia ich relatywnej wanoci.
Rysunek 5.4
Zakresy reakcji dla wzrostu jako funkcja rodowiska
wszej grupie. Jednake gdy podano im wod. czstotliwo ssania bya mniejsza ni w grupie, ktra
otrzymywaa tylko wod. Dzieci z trzeciej grupy nie
tylko reagoway w rny sposb na rne smaki: take
dowiadczanie sodkiego smaku w cigu S minut
poprzedzajcych podanie wody osabio ich reakcj na
roztwr wodny (Kobr i Lipsitt, 1972).
Wydaje si, e noworodki przychodz na wiat zaprogramowane tak, by lubi i poszukiwa przyjemnych dozna, takich jak sodycz, a unika lub ucieka od nieprzyjemnych stymulacji, takich jak gone dwiki, jasne
wiato, silne zapachy i bodce wywoujce bl. Jednake
przed upywem trzeciego tygodnia ycia ludzkie noworodki nie reaguj na moliwe negatywne efekty ssania.
Ssanie wydaje si by celem samym w sobie, co potwierdza fakt, e dzieci s tak niewraliwe na zwizki, ktre
s gorzkie lub sone, e potrafi ssa nadal, wymiotowa,
a nawet umrze na skutek przypadkowej zamiany cukru
na sl (Blass i Teicher, 1980).
Dwugodzinny noworodek zaczyna wyrnia relacje
przyczynowo-skutkowe na podstawie dowiadczenia
z sygnaami, ktre w sposb stay poprzedzaj przyjemne zdarzenia, takie jak otrzymanie kilku kropel sodkiego pynu. Reakcja noworodkw na warunkowanie
dowodzi funkcjonowania u nich jakiego prostego systemu pamici oraz zdolnoci do wyksztacania oczekiwa
i wnioskw.
Wrodzone wyposaenie dzieci

do przetrwania
Badania z ostatnich dwudziestu lat zakwestionoway pogld l.ockea o umyle dziecka jako niezapisanej
tabliczce. Wydaje si, e dzieci rozpoczynaj ycie ju
wyposaone w znaczn wiedz typu know-how i e
potrafi wykorzysta swoje zmysy do uzyskania informacji oraz reagowania na nie. Mona je porwna do
wstpnie oprogramowanych przyjaznych" komputerw,
dobrze przygotowanycli do reagowania na dorosych
opiekunw i do wpywania na spoeczne otoczenie.
Jak niemowlta organizuj swoje wczesne dowiadczenia i co s w stanie robi? Pytania te odgrywaj zasadnicz rol w licznych badaniach nad okresem niemowlcym,
ktry trwa przez pierwszych 18 miesicy ycia, kiedy to
dziecko jest niezdolne do posugiwania si mow
(aciskie znaczenie angielskiego sowa infancy 'niemowlctwo' to: niezdolny do mwienia). Wikszo
tych bada dotyczy noworodkw, czyli dzieci do
ukoczenia pierwszego miesica ycia (zob. wczesne stadia rozwoju dziecka w tabeli 5.1).
Reagowanie i adaptacja
Noworodek, nawet w cigu pierwszych kilku godzin
ycia, jeli napotka na odpowiednie bodce, jest zdolny
przejawi rozmaite reakcje. Umieszczony na brzuchu

matki, zwykle wykonuje ruchy pezania. Obraca te gow
w kierunku przedmiotu, ktry dotknie jego policzka sutka lub palca - i zaczyna go ssa. Ssanie jest jedynym
zachowaniem wsplnym wszystkim ssakom (Blass i Teicher, 1980). Ssanie to ogromnie zoony i wysoce rozwinity
wzorzec zachowania, obejmujcy koordynacj mchw
jzyka i poykania, synchronizacj oddychania ze ssaniem
i poykaniem oraz dotykow stymulacj sutkiem. Niemniej
jednak wydaje si, e wikszo dzieci od samego
pocztku wie, jak to robi. Ssanie jest zachowaniem zdolnym do adaptacji, ktre moe ulec zmianie pod wpywem
swych konsekwencji. Szybko ssania, na przykad, zaley
od sodkoci otrzymywanego pynu. Im sodszy jest pyn,
tym rytmiczniej - a take silniej - noworodek ssie (Lipsitt
i in., 1976). Faktycznie tempo ssania zaley raczej od
rozkadu sodkoci w czasie, a nie od absolutnej wielkoci
sodkoci w danej chwili.
Grupa noworodkw, ktrym aplikowano roztwr
sacharozy przez automatyczne urzdzenie podajce,
reagowaa ssc przecitnie 55 razy na minut, w porwnaniu z noworodkami, ktrym podawano wod; te
ssay 46 razy na minut. Trzecia grupa, ktra otrzymywaa najpierw roztwr sacharozy, a nastpnie wod,
ssaa roztwr sacharozy z czstotliwoci, rwn pier-
Elliott Blass (1990) i jego zesp badawczy z Uniwersytetu Johnsa Hopkinsa rozpoczli badania nad zdolno-
Tabela 5.1 Stadia rozwoju we wczesne] fazie cyklu yciowego

Stadium
Prenataine
Wiek
Od poczcia
do narodzin
Niektre gwne
charakterystyki
Rozwj fizyczny
Niemowlctwo Od narodzin
w prawidowym
terminie do
ok. 18 miesicy
Lokomocja, podstawy
jzyka, spoeczne
przywizanie
Wczesne
dziecistwo
Odok. 18 miesicy
do ok. 6 lat
Dobrze opanowany
jzyk, zrnicowanie
pciowe, zabawy
grupowe, koczy si
.gotowoci" do
podjcia nauki
szkolnej
Pne
dziecistwo
Od ok. 6 lat
do ok. 13 lat
Wiele procesw
poznawczych osiga
.doros" posta
z wyjtkiem tempa ich
funkcjonowania;
zabawa w zespoach
ciami noworodkw od studiowania noworodkw szczurzych. Chcieli si dowiedzie, w jaki sposb nowo narodzone szczury, ktre przychodz na wiat lepe i guche,
ucz si odnajdywa matczyny sutek. Kluczem okaza si
zapach. Po umyciu matczyny sutek traci zapach i mode
szczury nie przywieraj do niego. Po wstrzykniciu pozbawionego smaku pynu o zapachu cytryny do pynu owodniowego w czasie ciy nowo narodzone szczury odnajdyway matczyny sutek, tylko jeli pachnia on cytrynami.
Jeszcze bardziej fascynujce jest odkrycie Blassa, e kiedy
szczury dorosy, wyuczona preferencja cytrynowego zapachu obejmowaa te wybr partnera seksualnego - wybieray one partnera pachncego cytrynami.
Po dowiadczeniach ze szczurami zesp rozpocz
badania nad noworodkami ludzkimi. Uczono noworodki
w okresie od 2 do 48 godzin po narodzinach antycypowa
przyjemne doznanie sodkiego smaku sacharozy.
Gdy gaskali czoo dziecka i podawali osodzon
wod, dziecko wysuwao jzyk i uspokajao si.
Wkrtce samo gaskanie wywoywao u dziecka
odwrcenie gowy w kierunku, skd podawano sodki
pyn - w oczekiwaniu na mie dowiadczenie z niedawnej przeszoci. Jak sdzicie, co stao si, jeli po
gaskaniu nie nastpio podanie sodkiego pynu?
Dzieci staway si niespokojne. Prawie wszystkie
(siedmioro na omioro) zaczynay paka, jeli po
gaskaniu nie podawano sodkiego pynu, podczas gdy
w grupie kontrolnej, nie warunkowanej na oczekiwanie sacharozy po gaskaniu, zdarzyo si to
niewielu (I na 16). Wygldao to tak, jak gdyby
noworodki reagoway emocjonalnie na pogwacenie
zasady, ktra zostaa ju ustanowiona.
Gdy badacze wyprbowywali jako sygna podania
sacharozy rne dwiki zamiast gaskania, z zaskoczeniem odkryli, e jedynie trzask kastanielw zosta poczony ze sodkim pynem. Dzieci ignoroway dwik psst
oraz brzk trjkta; staway si spokojne i zaprzestaway
aktywnoci na dwik szszsz. Mlanicia i cmoknicia s
naturalnymi dwikami syszanymi w otoczeniu na oddziaach pooniczych; noworodki s zatem przygotowane, by reagowa wycznie na pewne dwiki, jakie
zwykle wydaj opiekunowie (Blass, 1990).
Wydaje si, e dzieci zaczynaj budowa swoj
wiedz o wiecie przez wydobywanie relacji pomidzy
powizanymi wydarzeniami sensorycznymi. Poprzez
interakcje midzy odziedziczonymi tendencjami do
reagowania a wyuczonymi dowiadczeniami, dzieci
z czasem staj si zdolne do przeycia i do wyuczenia
si wielkich iloci informacji.
Interakcje spoeczne
Niemowlta s zaprojektowane" jako istoty towarzyskie. Wol ludzkie gosy od innych dwikw
Hofsten i l.indhagen, 1979). Niektrzy badacze stawiali

nawet wniosek, e dzieci rodz si ze zdolnoci do
rnicowania dowiadcze i umieszczania informacji
w oddzielnych kategoriach. Ta zdolno do kategoryzowania cigu wiadomego dowiadczenia jest istotna dla
budowania podstaw wiedzy (Masters. 1981).
Jak dowiadujemy si, co niemowlta mog robi,
czu i myle? S dwie odpowiedzi na to pytanie. Po
pierwsze, psychologowie rozwojowi prowadz badania,
w ktrych obserwuj, porwnuj i testuj dzieci
(i dorosych) w rnym wieku. Po drugie, wykorzystuj
fizyczne reakcje niemowlt jako wskaniki procesw
wewntrznych. Przyjrzyjmy si, w jaki sposb te metody
umoliwiaj zebranie danych, na ktrych opiera si
wspczesna psychologia rozwojowa.
Badania normatywne i podune
Noworodki reaguj na spojrzenia i wypowiedzi swoicfi rodzicw.
Wysyaj w odpowiedzi przekazy swoim opiekunom.
i ludzkie twarze od wikszoci innych wzorcw (Fantz,

l%3).Jti po upywie pierwszego tygodnia ycia niektre noworodki odrniaj glos matki od gosw
innych kobiet. Po nastpnym tygodniu s zdolne do
spostrzegania gosw i twarzy swoich matek jako czci wsplnej caoci i denerwuj si, gdy eksperymentatorzy cz twarz matki z gosem obcej osoby (Carpenter, 1973).
Niemowlta nie tylko reaguj na opiekunw, ale
take wchodz z nimi w interakcj. Badania prowadzone
za pomoc kamery o przyspieszonym przesuwie tamy
wykazay znaczny stopie synchronicznoci - utrzymywanie wzroku, wokalizacja, dotykanie i umiech matek
i niemowlt s cile skoordynowane ze sob (Martin,
1981; Trevarthen, 1977). Niemowlta odpowiadaj i ucz
si, ale te wysyaj przekazy do tych, ktrzy chc sucha i kocha je. Nie tylko zachowania matek i niemowlt s ze sob powizane w spoecznie dynamiczny
sposb, dotyczy to rwnie ich uczu (Fogel, 1991). Trzymiesiczne niemowl moe mia si, gdy jego matka si
mieje i marszczy si lub paka w odpowiedzi na
przejawianie przez ni negatywnych emocji (Tronick
i in., 1980).
Oglnie, psychologowie rozwojowi, badajcy zakres
moliwoci niemowlt, s pod coraz wikszym wraeniem tych moliwoci. Wydaje si, e noworodki s przygotowane do wypenienia trzech podstawowych zada
w zakresie przetrwania: (a) odywiania, (b) utrzymywania kontaktu z ludmi (dla ochrony i opieki) i (c) obrony
przed szkodliwymi bodcami. Zadania te wymagaj
sprawnoci percepcyjnych, pewnej zdolnoci do rozumienia dowiadcze z ludmi i przedmiotami oraz podstawowej sprawnoci mylenia, polegajcej na kombinowaniu informacji pochodzcej z rnych zmysw (von
Celem bada normatywnych {normalwe inwstigations) jest sporzdzenie charakterystyki okrelonego

wieku lub stadium rozwojowego. Drog systematycznego badania jednostek w rnym wieku mona
okreli rozwojowe osignicia, takie jak wymienione
w tabeli 5.2. Dane te dostarczaj nonn. standardowych
wzorcw rozwoju lub osigni, opartych na obserwacji
wielu dzieci w trakcie pierwszych omiu miesicy ycia
po urodzeniu. Wskazuj przecitny wiek, w jakim
okrelone zachowanie si pojawia. Zatem zachowanie
dziecka moe zosta zdiagnozowane poprzez okrelenie
jego pozycji w odniesieniu do standardu dla typowej jednostki w tym samym wieku. Skrajne odchylenia w przypadku niektrych zachowa wskazuj na anormalny
rozwj. W skrcie, norma dostarcza standardowej bazy
dla porwna nie tylko pomidzy jednostkami, lecz
take pomidzy grupami.
Psychologowie rozwojowi uywaj take innych
strategii badawczych opartych na kryterium czasu i sucych zrozumieniu moliwych mechanizmw zmiany
oraz czynnikw wpywajcych na zachowanie. Najbardziej charakterystyczne s badania podune (longitudional
design), w ktrych te same jednostki s obserwowane
i testowane wielokrotnie, czsto przez wiele lat. Poniewa rni badani yj w tym samym okresie spoeczno-ekonomicznym, stwierdzone w badaniach podunych
zmiany zwizane z wiekiem nie mog zosta pomylone
ze zmiennoci wynikajc ze zmiany warunkw spoecznych. Strategia porwna podunych ma jednak
rwnie wiele wad. Wyniki mog by uoglniane tylko
na bardzo ograniczon grup: na osoby urodzone
w okresie zbierania danych. Badania podune s rwnie kosztowne i bardzo trudno utrzyma kontakt ze
wszystkimi badanymi, zwaszcza jeli badania trwaj
wiele lat w spoeczestwie o duej ruchliwoci przestrzennej. Istnieje znaczne prawdopodobiestwo utraty
danych na skutek odpadania poszczeglnych jednostek
z badania.
Jednym z najambitniejszych bada podunych byy

studia nad geniuszami, rozpoczte przez I ewisa Termana krtko po I wojnie wiatowej i kontynuowane
jeszcze w 60 lat pniej przez psychologw z Uniwersytetu Stanforda. Do bada wybrano ponad 1500
chopcw i dziewczt z klas od trzeciej do smej
(urodzonych okoo 1910 roku) na podstawie wysokich wynikw w testach inteligencji (na poziomie
geniusza). Byli odtd testowani w regularnych odstpach czasu - najpierw, aby stwierdzi, jak wypadali
w porwnaniu z modzie w ogle, a pniej, aby
zobaczy, czy ich intelektualna przewaga utrzyma si
w cigu lat, a take aby odkry warunki i dowiadczenia, ktre przyczyniy si do satysfakcji z ycia
i do rnych stylw radzenia sobie z wanymi

yciowymi problemami. Okoto 75% wci yjcych
badanych odsya wypenione kwestionariusze
rozsyane co dziesi lat (Terman, 1925; Terman
i Ode. 1947, 1959).
Wikszo bada nad rozwojem wykorzystuje jednak strategi porwna poprzecznych [cross-sectional
design), w ktrej grupy badanych w rnym wieku
chronologicznym obserwuje si i porwnuje w tym samym
momencie. Badacz nastpnie wyciga wnioski na temat
rnic w zachowaniu, ktre mog pozostawa w zwizku
z rnic wieku. W eksperymentach wykorzystujcych
strategi poprzeczn badani w grupie eksperymentalnej
Tabela 5.2 Normy rozwoju umysowego i ruchowego niemowlt (na podstawie Skal Bayleya)
1 miesic
5 miesicy
Reaguje na dwiki
Odrnia znane osoby od oocych
Uspokaja si. gdy zostaje podniesione
Wokalizuje w zrnicowany sposb (np. gdy odczuwa

przyjemno, pragnienie czego, zadowolenie)
Poda wzrokiem za poruszajc si osob

Utrzymuje duy, atwy do uchwycenia przedmiot umieszczony
w jego rkach
Czyni wysiki, by siedzie samodzielnie
Niekiedy wydaje dwiki (wokalizuje)
Uywa czciowo kciuka przy chwytaniu
2 mleslt.ee
6 miesicy
Umiech spoeczny
Siga wytrwale, zrcznie podnosi klocek
Przejawia podniecenie antycypujce (przed karmieniem,

podniesieniem)
Przewraca si z plecw na bok
Przekada przedmioty z rki do rki

Podnosi filiank i uderza ni
Rozpoznaje matk
Umiecha si do swojego odbicia w lustrze I lubi dokazywa
Bada otoczenie
Siga jedn rk po mae przedmioty
Mruy oczy przed przedmiotem lub cleniem

Unosi gow i utrzymuje j pewnie
3 miesice
7 miesicy
Wokalizuje w odpowiedzi na umiech I mow dorosego
Wykonuje zabawne miny i gesty przed lustrem
Odwraca si w kierunku dwiku
Utrzymuje w rkach dwa z trzech podawanych mu klockw
Dokonuje antycypacyjnego przystosowania 8l do podniesienia
Siedzi samodzielnie, stabilnie i pewnie
Reaguje na zniknicie twarzy dorosego
Zgarnia kulki ze stou
Siedzi z podpor, utrzymujc prosto gow
4 miesice
8 miesicy
Odwraca gow za dyndajcym kkiem, znikajc yeczk

I pik toczc si po stole
Wokalizuje cztery rne sylaby (takie jak da-da, mi, no)
Bada swoje rce
Dzwoni dzwonkiem w zamierzony sposb
Przejawia wiadomo obcych sytuacji
Usiuje uchwyci trzy podawane klocki
Podnosi klocek, chwytajc doni
Przejawia wczesne prby chodzenia
Sucha wybirczo znajomych sw
Siedzi z niewielkim podparciem

T
a tabela przedstawia przecitny wiek. w jakim wymienione zachowania s wykonywane przez dzieci do 8 m es^ca ycia W tempie rozwoju wystpuj
znaczne rnice indywidualne, jednakie wikszo niemowlt rozwija si w tej wanie kolejnoci.
poddawani s jakiemu specjalnemu oddziaywaniu lub

warunkom bodcowym, podczas gdy badani z grupy
kontrolnej - o takim samym rozkadzie wieku - nie s
eksponowani na dziaanie tej zmiennej niezalenej.
Wykorzystujc strategi poprzeczn, naukowcy mog
bada cay interesujcy ich zakres wieku w jednym badaniu. Wad tej strategii jest porwnywanie jednostek,
ktre rni si nie tylko wiekiem chronologicznym, lecz
rwnie rokiem urodzenia. Zmiany zwizane z wiekiem
s pomieszane ze zmianami w spoecznych lub politycznych warunkach, jakich dowiadczaj rne grupy
pokoleniowe (birth cohorts; osoby urodzone w tym samym
roku). Zatem wyniki bada, w ktrych obecnie porwnuje si prby dziesicio- i osiemnastolatkw, mog rni
si od wynikw bada prb dziesicio- i osiemnastolatkw, ktrzy dorastali w latach 70. - zarwno z powodu rnicy w stadiach rozwojowych, jak i z powodu
rnych okresw historycznych.
Zalety bada poprzecznych i podunych czy
w sobie strategia porwna sekwencyjnych {seuenticil
design). W badaniach prowadzonych wedug tej strategii
rnica wieku pomidzy grupami badanymi jest niewielka. Badani pogrupowani s wedug roku urodzenia,
a grupy s obserwowane w staych kilkuletnich odstpach. Przykadowe badania wedug strategii sekwencyjnej mogyby zaczyna si w 2000 roku, wykorzystywa cztery grupy obejmujce dzieci w wieku lat 5
(urodzone w roku 1995), 4 (1996), 3 (1997) i 2 (1998),
badane co roku przez trzy lata. Wybierajc grupy, ktrych wiek bdzie pokrywa si w toku badania, badacz
omija problemy wynikajce ze stosowania zarwno
strategii poprzecznej, jak i podunej: rozrnienie efektw wieku i roku urodzenia oraz ograniczon moliwo
formuowania uoglnie.
Wskaniki procesw wewntrznych
Wspczeni badacze rozwoju odkrywaj, co niemowlta widz, myl i czuj poprzez rejestrowanie tego,
co dzieci robi a nastpnie interpretowanie znaczenia,
jakie pewne wzorce zachowa maj dla tych niemowlt.
Niemowlta poruszaj oczami, by patrze na rzeczy,
wycigaj rce, aby dotkn przedmiotw, a take ss.
Badacze wykorzystuj te proste zachowania jako wskaniki ich zdolnoci, moliwoci i stanw psychicznych. Jak
tego dokonuj?
Jednym z najbardziej uytecznych paradygmatw
badawczych jest wykorzystywanie habituacji. Eksperymentatorzy rejestruj, czy niemowl spoglda na dany
bodziec bardziej ni na inny, traktujc to jako wskanik,
e dziecko potrafi dostrzec rnic midzy nimi. Duga
ekspozycja tego samego bodca powoduje, e szybko
traci on sw atrakcyjno dla niemowlt, ktre przestaj
reagowa na niego. Zmniejszanie reakcji na powtarzajcy si bodziec zwane jest habituacj (habituation). Jest
to podstawowy proces wystpujcy u wikszoci gatun-
kw i szczeglnie widoczny u noworodkw. Dyshabituacja (dishabituation) pojawia si, gdy po habituacji znanego bodca, inny bodziec wywouje reakcj dziecka.
Przycignicie uwagi dziecka przez nowy bodziec wskakuje, e dziecko spostrzega go jako rny od poprzedjo. Badacze wykorzystuj czas, w jakim niemowl
spoglda na bodziec oraz wyciganie rk w jego kierunku jako zalene miary uwagi, preferencji lub zdolnoci percepcyjnych. Zmiany w czstoci ssania mog rwnie suy za wskazwk, e niemowlta potrafi
rozrnia smaki lub, w istocie, jakiekolwiek bodce sygnalizujce zbliajce si przyjemnoci, lub z nimi skojarzone. Oprcz rejestrowania tych prostych reakcji oraz
innych, takich jak umiech, pacz i wystawianie jzyka,
przyrzdy mog zapisywa elektryczne reakcje w rozmaitych okolicach mzgu, stopie rozszerzenia renicy
oka lub szybko bicia serca. Kady z tych wskanikw
mwi badaczowi co o reakcjach niemowlcia na rne
zdarzenia.
Na przykad, w 1958 roku Robert Fantz rozpocz
badania nad wzrokowymi preferencjami niemowlt oraz
ich fascynacj nowoci jako formami cichej mowy.
Zaobserwowa, e niemowlta wol patrze na obiekty
z konturami ni na gadkie, na obiekty zoone ni na
proste oraz na obiekty przedstawiajce kompletne twarze
ni te, na ktrych rne elementy twarzy rozrzucone byy
w nieadzie. Te przeomowe badania wkrtce doprowadziy innych badaczy do odkrycia, jak naprawd aktywne
s umysy niemowlt i maych dzieci.
Cigo, stadia i okresy krytyczne

Wanym zagadnieniem w psychologii rozwojowej jest
problem cigoci - niecigoci rozwoju. Niektrzy psychologowie s zdania, e rozwj jest zasadniczo procesem cigym; przyjmuj, e zachodzi on poprzez akumulacj zmian ilociowych. Zgodnie z tym pogldem stajemy
si coraz sprawniejsi w myleniu, mwieniu lub uywaniu naszych mini w mniej wicej taki sam sposb,
w jaki stajemy si wysi - poprzez kumulatywne
dziaanie tego samego procesu. Inni psychologowie traktuj rozwj jako cig reorganizacji - zachowanie staje
si jakociowo inne w rnych, zalenych od wieku okresach
ycia. Wedug tego pogldu poszczeglne aspekty rozwoju s niecige, aczkolwiek rozwj jako cao jest
procesem cigym. Tak wic noworodki s traktowane
nie jako mniej zalene od matki ni byy przed narodzinami, lecz jako zalene w inny sposb. Przejawiaj one
fizyczn zaleno, rn od tej w okresie prenatalnym,
oraz nowy wymiar zalenoci psychologicznej (zmiany
jakociowe).
Psychologowie opowiadajcy si za niecigoci
rozwoju poszukuj i tworz teorie stadiw rozwojowych (developmental stages), jakociowo rnych poziomw rozwoju. Uwaaj, e rne zachowania pojawiaj
Bodce wykorzystywane przez Fantza:

niemowlta wolay patrze na
kompletn twarz ni na elementy
twarzy przedstawione w nieadzie.
si w rnym wieku lub w rnych okresach ycia,

poniewa rne lece u ich podstaw procesy zachodz
w tych okresach. Termin stadium zarezerwowany jest dla
tych interwaw czasowych, w ktrych obserwuje si
jakociowe rnice w funkcjonowaniu fizycznym, umysowym lub behawioralnym.
Pojcie stadium zakada postp w kierunku oczekiwanego stanu finalnego (Cairns i Valsinger, 1984). Przyjmujc, e stadia rozwojowe wystpuj zawsze w tej
samej kolejnoci; kade stadium jest niezbdn podstaw pojawienia si nastpnego. Dzieci mog przechodzi przez stadia w rnym tempie, lecz zawsze
w tym samym porzdku. Niedawne badania sekwencyjne
nad aktywnoci pkul mzgowych wykazay istnienie
zarwno cigoci, jak i niecigoci, lecz kada z nich
wystpuje po innej stronie mzgu (Thatcher i in., 1987).
Zapisy aktywnoci EEG analizowano oddzielnie dla
pkuli prawej i lewej u ponad 500 badanych w wieku od
2 miesicy do wczesnej dorosoci. Jak mona zobaczy
na rysunku 5.5 lewa pkula rozwija si skokowo, podczas gdy zmiany w prawej pkuli zachodz stopniowo
i w sposb cigy w badanym okresie. Okresy gwatownych zmian w zapisie EEG w lewej pkuli pokrywaj
si z okresami stadiw rozwoju poznawczego w teorii
Piageta - stadiami, ktre mogyby wiza si z rnymi
stopniami rozwoju lewej pkuli.
Z pojciem stadiw rozwojowych zwizane jest pojcie okresu krytycznego. Okres krytyczny (critical period) to
okres szczeglnego uwraliwienia w trakcie rozwoju,
kiedy organizm jest optymalnie przygotowany do nabycia okrelonego zachowania, o ile pojawi si okrelone
bodce i dowiadczenia. Jeli te bodce i dowiadczenia

nie pojawi si, organizm nie rozwinie zachowania w tym
czasie i bdzie mia trudnoci w rozwijaniu go w okresie
pniejszym. W badaniach prbuje si okreli, czy
pewne dowiadczenia musz zaj we wczesnych latach
ycia, aby rozwj mg normalnie postpowa. Dane
eksperymentalne wspieraj pogld, e okresy krytyczne
wystpuj dla pewnych funkcji zarwno u zwierzt, jak
i u ludzi. Na przykad, kijanki salamandry zwykle zaczynaj pywa zaraz po przyjciu na wiat. Jeli uniemoliwi
im si pywanie w cigu pierwszych omiu dni (poprzez
przetrzymywanie ich w znieczulajcym pynie), zaczynaj
pywa normalnie, jak tylko zostan wypuszczone. Jednake jeeli trzymane s w pynie znieczulajcym cztery
lub pi dni duej, nigdy ju nie naucz si pywa; min
okres krytyczny (Carmichael, 1926). Podobnie psy i mapy
przez kilka miesicy po urodzeniu wychowywane w izolacji zachowyway si w dziwaczny sposb przez cae
ycie, nawet jeli pniej przebyway z innymi normalnymi zwierztami (Scott, 1963).
Trwale niekorzystny wpyw na zdolnoci umysowe
moe mie niedoywienie, jeli nastpi na krtko przed
urodzeniem i przez kilka miesicy potem (w okresie
kiedy mzg rozrasta si gwatownie), cho nie ma to
takiego wpywu, jeli wystpi w pniejszych okresach
ycia (Wurtman, 1982). Dzieci wychowywane w instytucjach opiekuczych, gdzie istniej minimalne tylko
warunki do wyksztacenia si przywizania do dorosych
opiekunw, maj problemy ze skupieniem uwagi i w nawizywaniu kontaktw spoecznych w szkole, nawet jeli
po ukoczeniu 4 lat zostay zaadoptowane przez rodziny
Rysunek 5.5
Aktywno EEG
w pkulach mzgowych
Podsumowanie
Rysunek przedstawia wyniki bada z udziaem

577 dzieci w wieku od 2 miesicy do wczesnej
dorosoci Elektryczna aktywno w prawej
pkuli (supki na pierwszym planie) i ewei
(supki na drugim planie) w kadym z okresw,
porwnywana jest z przecitnym poziomem
w dorosoci. Podczas gdy rozwj pkuli
prawej jest cigy, w rozwoju pkuli lewej
zachodz skoki i niecigoci we wczesnym
wieku, odpowiadajce stadiom rozwojj
poznawczego wedug teorii Piageta.
zastpcze (Tizzard i Hodgcs, 1978). Na podstawie

wynikw tych bada wydaje si uzasadniony wniosek, e
istniej okresy we wczesnej fazie ycia wikszoci organizmw, w ktrych optymalny rozwj jest naraony na
efekt okresu krytycznego. Istnieje jeden zaskakujcy
wyjtek od tej reguy w dziedzinie rozwoju intelektualnego. Chocia intelektualny rozwj dzieci jest wraliwy
na zmiany rodowiskowe, deprywacja zaznana we
wczesnych tatach niekoniecznie powoduje trwale
upoledzenia (zob. Rutter, 1979). Przypisujemy rozwj
inteligencji w niepomylnych warunkach plastycznoci"
lub zdolnoci do adaptacji ludzkiego mzgu (Kolb,
1989). Fascynujcy przypadek tragicznie zaniedbanej
dziewczynki, Cenie, dzikiego dziecka z Kalifornii", ilustruje zarwno efekt okresu krytycznego w rozwoju
jzykowym, jak i ludzk zdolno przezwyciania
wczesnych deficytw intelektualnych (Pines, 1981).
Psychologowie rozwojowi badaj procesy i zmiany, towarzyszce rnym okresom ycia i stadiom ludzkiego rozwoju
od poczcia poprzez niemowlctwo i dziecistwo oraz cay
cykl yciowy. Gwn zmienn niezalen jest czas lub wiek
badanego organizmu. Gwn trosk psychologw jest
zrozumienie wpywu czynnikw genetycznych na to, co czyni
nas ludmi, wyjtkowymi i rnymi od przedstawicieli
wszystkich innych gatunkw, oraz na zaburzenia funkcjonowania. Fizyczny wzrost i rozwj wiciu zdolnoci dokonuje
si wedug genetycznie uwarunkowanej kolejnoci dojrzewania, cho wczesne bodce chemiczne i sensoryczne take
odgrywaj pewn rol w dojrzewaniu. Wpywy rodowiskowe mog do pewnego stopnia modyfikowa odziedziczone
predyspozycje genetyczne, takie jak niemiao czy wzrost.
Systemy sensoryczne najlepiej rozwinite w momencie narodzin lub krtko potem, to such, smak i dotyk. Noworodek
zdolny jest do subtelnych rnicowali za pomoc kadego
z nich. Widzenie natomiast rozwija si wolniej.
wania si crk, bya zastraszona przez swego gwatownego meta, o wyranych zaburzeniach w zachowaniu. W kocu ucieka wraz z dzieckiem.
W czasie pierwszego testu Genie uzyskaa wyniki
na poziomie jednorocznego normalnego dziecka.
Lecz po intensywnym wiczeniu pod kierunkiem
modej badaczki z UCLA, Susan Curtiss, oraz innych
nauczycieli, Genie dokonaa gwatownych postpw
w zakresie wielu funkcji. Jej wyniki w wielu testach,
ktre nie wymagay zdolnoci werbalnych stale wzrastay w kolejnych latach; jej iloraz inteligencji niemal
podwoi si z 38 w 1971 roku do 74 w 1974 roku (co
jest wynikiem znacznie poniej przecitnej wynoszcej 100). Chocia nauczya si kilkuset sw i potrafia
skutecznie komunikowa si. Genie zdawaa si
przekroczy okres krytyczny dla przyswojenia jeyka.
Nigdy nie zadawaa pyta, a poniewa nic moga
zrozumie gramatycznych regu rzdzcych porzd-
W 1970 roku odnaleziono w Kalifornii zaniedban

13-letni dziewczynk. Bya trzymana przez ojca
w odosobnieniu, w maym ciemnym pokoju i od
wczesnego niemowlctwa nie miaa moliwoci syszenia ludzkiej mowy. Bya aosnym, le odywionym
i nieuspoecznionym stworzeniem wacym jedynie
25 kilogramw, niezdolnym do utrzymania pionowej
postawy ani do mwienia. Bya trzymana nago
w niemal cakowitej izolacji i zmuszona spa przywizana do posiania. Nie wolno jej byo robi adnych
haasw ani nikt nie mg do niej mwi. Jej matka,
niemal cakowicie niewidoma i niezdolna do opieko-
kiem sw i ich znaczeniem, jej mowa podobna bya

do stosowanej w telegramach. Dziaanie prawej
pkuli mzgu Genie nie zostao upoledzone przez
lata deprywacji, lecz rozwj lewej pkuli zosta
powanie ograniczony przez niemono uywania
jzyka w cigu wszystkich tych lat. Pomimo treningu
i praktyki normalny rozwj jzykowy jest bardzo mao
prawdopodobny. (Peny opis historii Genie mona
znale w Cenie: A Psytholinguistic Study ofa Modern-day
Wild Child" |Genie:
Psycholingwistyczne studium
wspczesnego dzikiego dziecka"] autorstwa Susan

Curtiss, 1977).
Kontrowersja dziedziczenie-rodowisko jest star, lecz

wci aktualn debat nad tym, co odgrywa wiksz rol
w ludzkim rozwoju: to, co przynosimy ze sob na wiat,
czy to, co wiat przynosi nam. Myliciele pocztkw XIX
wieku utrzymywali, e przypadek Dzikiego Chopca z Aveyron pokazuje, co oznacza brak ludzkiego wychowania. Inni
sdzili, e przypadek ten dowodzi dostarczania czowiekowi przez dziedziczno wielu sprawnoci niezbdnych do
przetrwania. Obecna wiedza sugeruje, e dziedziczenie
i rodowisko wsplnie wyznaczaj kady zoony wzorzec
zachowania. Noworodki rodz si z wieloma zdolnociami
oraz z aktywnymi umysami wyposaonymi odpowiednio,
aby przetrwa poprzez zdobywanie poywienia, obron
przed czynnikami szkodliwymi oraz nawizywanie spoecznych kontaktw z dorosymi opiekunami. Badacze studiowali zachowanie niemowlt w badaniach normatywnych,
ktre ustanawiaj standardy zachowania typowe dla
kadego przedziau wieku; w badaniach wykorzystujcych
strategie porwna podunych, poprzecznych i sekwencyjnych. Poddawali take badaniu zachowania obserwowalne,
jak ssanie, patrzenie i dotykanie, ktre s wskanikami
preferencji, uczu i umysowego funkcjonowania dziecka.
Podczas gdy cz psychologw rozwojowych twierdzi,
e rozwj jest procesem cigym, inni hoduj przekonaniu
o jego niecigoci, czyli e specyficzne funkcje s jakociowo
rne w rnym wieku. Ci ostatni sugeruj rwnie seri
stadiw, przez ktr wszystkie dzieci musz przej w tej
samej kolejnoci, aby osign optymalny poziom; istnieje
optymalny czas lub okres krytyczny, w ktryn\ organizm jest
najbardziej gotowy do skorzystania z odpowiedniej stymulacji, a jeli wtedy ulegnie powanej deprywacji w przyszoci
bdzie cierpia z powodu upoledzenia. Przypadek Genie
pokazuje co moe si sta z jednostk, ktrej nie dane byto
wykorzysta okresu krytycznego dla przyswajania jzyka.
rzyswajanie jzyka
Wyobra sobie, e znalaze si w kraju, w ktrym nikt
nie potrafi suy ci tumaczeniem ani nauczy ci miejscowego jzyka. Czy byby w stanie nauczy si tego
obcego jzyka - nazwijmy go jzykiem Z - samodzielnie?
Jak odkryby znaczenie sw jzyka Z oraz reguy gramatyczne, wedug ktrych jzyk ten jest zorganizowany?
Jak szybko opanowaby go biegle? Czy mgby nauczy
si regu uprzejmej konwersacji? Zrozumienie nowego
jzyka bez pomocy tumacza to problem na miar herosa.
Niemowlta, ktre nie znaj jzyka w ogle, stoj
wobec nawet wikszego problemu, a mimo to w cigu
zaledwie kilku lat, przy minimalnym instruktau, a czsto pomimo bdnej lub niekompletnej informacji, staj
si biegymi uytkownikami jakiegokolwiek jzyka, ktry
sysz wypowiadany w swoim otoczeniu, jeli tylko da im
si okazj do mwienia. Przed ukoczeniem szstego
roku ycia dzieci potrafi analizowa jzyk, wyodrbniajc w nim podstawowe jednostki dwikowe i znaczeniowe; uywa regu, ktre odkryy samodzielnie do
kombinowania dwikw w sowa, a sw w znaczce
zdania; oraz bra aktywny udzia w spjnych konwersacjach. Aby zdoby wszystkie te umiejtnoci w cigu
zaledwie kilku lat, niemowlta i mae dzieci musz by
wyjtkowo dobrymi uczniami.
Badania nad osobami, ktrych pierwszym jzykiem by
amerykaski jzyk migowy [American Sign l.anguage - ASI.)
wspieraj t tez. ASL jest jzykiem spoecznoci osb
o upoledzonym suchu w Stanach Zjednoczonych. Jest to
prawdziwy jzyk posiadajcy system symboli i gramatyk.
Wielu dorosych uywajcych ASL jako swego gwnego
jzyka, nauczyli si go, bdc w rnym wieku. Do niedawna ludzie o zaburzonym suchu nie byli powszechnie
uczeni ASI. - wielu zamiast tego uczono odczytywania
mowy z ruchu warg i uywania mowy dwikowej. Take
wiele dzieci niesyszcych ma syszcych rodzicw, ktrzy
nie znaj ASI.. Badacze wykorzystali fakt, e wielu
niesyszcych uczy si ASI. w rnym wieku do studiowania procesu przyswajania jzyka (zob. rys. 5.6).
Badacze wybrali do bada dorosych potraficych od
wielu lat pynnie posugiwa si ASL. Niektrzy z nich
stykali si z ASI. od urodzenia, inni nie mieli takiej
okazji do wieku piciu lat, jeszcze inni - a do okresu
dorastania. Chocia wszyscy z nich posugiwali si ASL
pynnie, wystpoway midzy nimi rnice w zdolnoci do uywania go w bardziej zoony sposb. Doroli,
ktrzy uywali ASL od urodzenia lub od wczesnego
dziecistwa, wykonywali zoone zadania jzykowe
znacznie lepiej od dorosych, ktrzy rozpoczli nauk
ASL pniej, pomimo tego, e wszyscy oni uywali ASL
od co najmniej 30 lat (Newport. 1990).
Rysunek 5.6
Dziewczynka uywajca ASL
W studiach stanowicych kontynuacj wyej cytowanych bada dokonano podobnej analizy osb, ktre
nauczyy si angielskiego jako drugiego jzyka. W przyswajaniu drugiego jzyka przewag maj ci, ktrzy
zaczli si go uczy we wczesnym wieku. Wydaje si
zatem, e niemowlctwo i wczesne dziecistwo jest
najlepszym okresem do uczenia si jzyka zarwno pierwszego, jak i drugiego (Newport, 1990).
Dlaczego niemowlta tak atwo ucz si jzyka?
Czciow odpowiedzi na to pytanie jest fakt, e dzieci
przychodz na wiat z pewnymi istotnymi zdolnociami
uczenia si jzykw. Jednake wrodzona gotowo do
nabywania jzyka dostarcza jedynie czciowego wyjanienia tego zagadnienia, poniewa czynniki spoeczne
oraz zdolnoci poznawcze dziecka do uczenia si nowych
regu rwnie odgrywaj du rol w przyswajaniu jzyka.
Wrodzone predyspozycje
do uczenia si jzyka
Zalenie od tego, gdzie rodzi si dziecko, zostanie ono
naturalnym uytkownikiem jednego z okoo 4000 jzykw wiata. Lingwici zgadzaj si, e zdolno do
uczenia si jzyka jest oparta na podstawach biologicznych - rodzimy si z wrodzon zdolnoci jzykow lub
uniwersaln gramatyk - cho nie istnieje aden uniwersalny jzyk. Oznacza to, e predyspozycja do uczenia si
jzyka musi by bardzo plastyczna i silna (Meier, 1991).

Wielu lingwistw rozwojowych wskazuje na pi czynnikw decydujcych o szybkim osiganiu przez dzieci
biegoci jzykowej: wysoki stopie zainteresowania
kontaktami spoecznymi, zdolnoci odbierania i produkowania mowy, mechanizm przyswajania jzyka i wreszcie czas spdzony na suchaniu gosu matki w czasie
ycia wewntrzmacicznego. Zobaczmy, jak kady z tych
czynnikw przyczynia si do stawania si przez dzieci
jzykowymi ekspertami w tak krtkim czasie.
od jednego do czterech miesicy wykazano, e potrafi

one wyrni wszystkie fonemy.
Zainteresowanie kontaktami spoecznymi

Niemowlta s istotami spoecznymi. Dla noworodkw ludzie s bardzo interesujcymi, emocjonalnie
wanymi bodcami i to w znacznie wikszym stopniu ni
cokolwiek innego, co noworodek napotyka w swym
otoczeniu. Na przykad, badania wykazay, e niemowlta wol bodce posiadajce wiele zaokrglonych
ksztatw i krawdzi, poruszajce si i wydajce dwiki
- innymi sowy - przedmioty wygldajce i dziaajce
podobnie do ludzi. Bez tego zainteresowania interakcjami spoecznymi i komunikowaniem si z innymi, dzieci
nie miayby motywacji do uczenia si jzyka. Co wicej,
przyswajanie jzyka zaley od uczestniczenia dziecka we
wspierajcym otoczeniu spoecznym. Ta zaleno przyswajania jzyka od spoecznej interakcji widoczna jest
w studium przypadku dotyczcym syszcego chopca,
ktry mia niesyszcych rodzicw.
habituacja), a tempo ssania spadao. Wtedy ekspono-
Rodzice posugiwali si jedynie amerykaskim jzykiem migowym, lecz codziennie umieszczali dziecko
przed telewizorem, tak by mogo ono widzie i sysze
mwicych ludzi. Jednake poniewa chopiec by chorowity i zmuszony czsto przebywa w domu, jedyny-
Niemowltom zakadano specjalne smoczki, ktre elektronicznie rejestroway czsto spontanicznego ssania
(dzieci w tym wieku ss, nawet jeli nie s karmione).
Nastpnie dzieci suchay sztucznie wygenerowanych
dwikw mowy, na przykad ba ba ba ba ba, ktre emitowano zgodnie z rytmem ich ssania, tzn. za kadym
wykonaniem reakcji ssania dziecko syszao dwik ba.
Po chwili dzieciom nudzi si ten dwik (nastpowaa
wano bodziec testowy: albo dwik ba ba ba, albo pa pa
pa. U niemowlt, ktre syszay pa pa pa zachodzia
dyshabituacja - zaczynay ssa szybciej, by moe, aby
usysze nowy dwik ponownie. Niemowlta, ktre
syszay ba ba ba jako dwik testowy, nie przyspieszay
ssania. Zatem wykazyway one wraliwo na zmian
fonemu (Eimas i in., 1971).
Co wicej, wspczesne badania pokazuj, e noworodki sysz rnice midzy dwikami, ktrych nie rozrniaj ich rodzice. aden jzyk nie wykorzystuje
wszystkich moliwych kontrastw midzy dwikami.
Dobrze znany jest przykad braku rozrnienia midzy
angielskim r i / w japoskim. Naturalni uytkownicy
japoskiego czsto maj ogromne trudnoci z usyszeniem rnicy midzy tymi dwoma dwikami, gdy ucz
si angielskiego. Naturalni uytkownicy angielskiego
rwnie napotykaj ten problem, uczc si jzykw
obcych; istnieje cay szereg kontrastw dwikowych
wykorzystywanych przez inne jzyki, ktrych usyszenie
sprawia anglojzycznym dorosym spore trudnoci. Kilka
takich kontrastw wystpuje w hindi.
mi ludmi, z ktrymi mia stay bezporedni kontakt,

byli jego rodzice. W trzecim roku ycia by w stanie
Janet Werker mierzya zdolno niemowlt uczcych
posugiwa si jzykiem migowym pynnie - nie potra-
si angielskiego i hindi oraz dorosych posugujcych
fi natomiast mwi ani rozumie mwionego angiel-
si tymi jzykami do rozrnienia fonemw wyst-
skiego. Ze studium tego wycignito wniosek, e
pujcych w hindi. Stwierdzia, e wszystkie niemowl-
dziecko jest w stanie nauczy si jzyka tylko wtedy,
ta, niezalenie od jzyka, jakiego si uczyy, potrafiy
jeli ma moliwo bezporedniej interakcji z osobami
dosysze rnice do 8 miesica ycia. Natomiast
mwicymi tym jzykiem (Moskowitz, 1978).
spord niemowlt starszych ni 8-miesiczne oraz

spord dorosych tylko badani uywajcy hindi
potrafili dosysze kontrasty charakterystyczne dla
Zdolno percypowania mowy

Z wyjtkiem dzieci urodzonych z deficytami suchu,
niemowlta mog sysze wiele kontrastw dwikowych,
jakie jzyk wykorzystuje dla oddania rnych znacze.
Sowa bi i pi maj rne znaczenia. Wiemy, e s to
rne sowa, poniewa syszymy rnic pomidzy
b- a p-, ktre s rnymi fonemami (phoneme), czyli najmniejszymi jzykowymi jednostkami dwikowymi.
W angielskim istnieje okoo 45 rnych fonemw.
W opartych na paradygmacie habituacji badaniach nad
percepcj dwikw mowy przez niemowlta w wieku
tego jzyka. Tak wic niemowlta trac pocztkow

wraliwo na kontrasty dwikw, jeli nie s one
wykorzystywane w ich ojczystym jzyku
(Werker
i Lalond, 1988).
dukowania mowy (narzdy mowy) jest wrodzony. Co

wicej, na dugo przed tym, zanim zaczn uywa
prawdziwych sw, niemowlta gaworz, wydajc dwiki podobne do dwikw mowy, takie jak mamama lub
bububu, a wiek, w ktrym zaczyna si gaworzenie, jest,
jak si wydaje, biologicznie zdeterminowany.
Poniewa gaworzenie skada si z sylabicznych sekwencji wokalnych, takich jak mamama lub bububu, brzmi
ono podobnie do mowy. Rozpoczyna si w cile
okrelonym wieku (midzy 7 a 10 miesicem ycia) oraz
przechodzi charakterystyczne stadia i ma specyficzne
waciwoci. Niektrzy lingwici utrzymuj, e gaworzenie jest bezporednim prekursorem mowy. Zwracaj oni
uwag, e na pocztku w gaworzeniu dziecka pojawiaj
si wszystkie dwiki wystpujce we wszystkich
jzykach, a z czasem ich repertuar zostaje ograniczony
do tych tylko, ktre wystpuj w jzyku, jakiego
dziecko si uczy (Mowrer, 1960). Pogld ten nie jest
w peni suszny, dziecko nie produkuje w gaworzeniu
pewnych dwikw mowy (wizek spgosek takich,
jak str w sowie strong i xtb w sowie sixth). Co wicej,
niektre dwiki (na przykad r i /) wystpuj
w gaworzeniu, natomiast nie wystpuj w pierwszych
sowach dziecka. Gaworzenie umoliwia dzieciom
uczcym si jzyka wiczenie produkowania dwikw
za pomoc aparatu gosowego, grupowanie dwikw
w sekwencje i dodawanie intonacji do tych sekwencji
(Ciarki Clark, 1977).
Nowe badania nad gaworzeniem dzieci z upoledzonym suchem, ktre od urodzenia miay kontakt z jzykiem migowym, przyniosy dowody na to, e gaworzenie
spenia bardziej istotne funkcje w rozwoju jzykowym.
Wie si ono nie tylko z dojrzewaniem odpowiedzialnych za mwienie strun gosowych i mini ust oraz
struktur mzgowych. Gaworzenie wie si take
z abstrakcyjn struktur jzyka i ze zdolnoci do
ekspresji, ktra przejawia si w zakresie rnych sygnaw, tak mwionych, jak i gestw. Niemowlta o upoledzonym suchu a majce niesyszcych rodzicw, gaworz za pomoc rk w taki sam rytmiczny, powtarzalny
sposb, jak czyni to wokalnie dzieci syszce.
Obserwowano picioro dzieci na trzech poziomach
wieku (10, 12 i 14 miesicy); dwoje z nich byo niesyszcymi dziemi niesyszcych rodzicw, uczcymi si
ASL, a troje syszcymi niemowltami syszcych rodzicw, nabywajcymi jzyka mwionego. Na tamie
magnetowidowej rejestrowano wszelkiego typu gesty
rk i wokalizacje wykonywane przez dzieci w trakcie
kilku sesji nagraniowych. Zapisy analizowano i kodo-
Zdolno wytwarzania mowy

Poza zdolnoci do percypowania dwikw mowy
niemowlta maj rwnie biologiczn predyspozycj do
wytwarzania pewnych dwikw, ktre pniej wykorzystywane bd w jzyku. Podstawowy aparat pro-
wano jako gesty (takie jak wskazywanie na rzeczy) lub

jako sylabiczne gaworzenie manualne (ograniczony
zbir kombinacji jednostek fonetycznych o organizacji widocznej tylko w jzykach migowych i pozbawionych zewntrznego odniesienia lub znaczenia).
Syszce i niesyszce dzieci wykonyway gesty

podobnych typw i w podobnej liczbie, lecz rniy
si znacznie pod wzgldem gaworzenia manualnego.
Niemowlta niesyszce uyway powtarzalnego zestawu 13 rnych gestw. To manualne gaworzenie stanowio do 1\% ich aktywnoci manualnej do wieku 14
miesicy, natomiast jedynie 15% aktywnoci niemowlt syszcych. Poniewa gaworzenie manualne ma
takie same podstawowe cechy jak gaworzenie wokalne, gaworzenie jest zatem mechanizmem, za pomoc ktrego niemowlta odkrywaj odniesienie midzy
struktur jzyka a rodkami sucymi do wytwarzania
tej struktury" (Petitto i Marentette, 1991, s. 1495).
LAD: Mechanizm przyswajania jzyka
Wielu badaczy zgadza si, e oprcz tych wrodzonych zdolnoci istnieje take biologicznie uwarunkowany mechanizm przyswajania jzyka (Language Acuisition
Device - LAD), ktry odgrywa ogromn rol w przyswajaniu jzyka przez dziecko. Psycholingwicta Noam Chomsky (1975, 1982), ktry pierwszy zaproponowa koncepcj LAD, dowodzi, e dzieci rodz si z biologicznie
uksztatowanymi strukturami umysowymi wspomagajcymi rozumienie i wytwarzanie mowy. LAD ogranicza liczb formuowanych przez dziecko hipotez na
temat gramatyki jzyka, zawa liczb moliwych opcji
jzykowych i uatwia dziecku odkrycie gramatycznych
wzorcw i relacji.
Istnienia LAD dowodz trojakiego rodzaju dane. Po
pierwsze, wszystkie ludzkie istoty (z wyjtkiem cierpicych na wyjtkowo cikie zaburzenia lub pozbawionych
kontaktu z innymi w pocztkowym okresie ycia) ucz
si jzyka bardzo szybko. Po drugie, ucz si go w oparciu o dostpne im dane, ktre nie dostarczaj informacji
wystarczajcej do wydobycia regu gramatycznych.
Wreszcie, sprzenia zwrotne ze strony rodzicw nie s
wystarczajce do nauczenia dzieci regu gramatycznych.
Rodzice skonni s korygowa wypowiedzi dzieci
raczej na podstawie ich prawdziwoci ni na podstawie
zgodnoci z reguami gramatyki. Jeeli dziecko powiada:
Jedna, dwie. Mam dwie nog!", matka moe odpowiedzie entuzjastycznie: Zgadza si! Naprawd umiesz ju
liczy". To, e matka skrzywi si i stwierdzi Nie, guptasie,
masz dwie NOGI, nie dwie nog!", jest bardzo mao prawdopodobne. Natomiast jeli dzieci wypowiadaj zdania
gramatycznie poprawne, lecz niezgodne z rzeczywistoci,
najprawdopodobniej zostaj skorygowane. Na przykad,
jeli dziecko nazwie bueczk ciasteczkiem z duym prawdopodobiestwem usyszy od matki: Nie, to nie jest ciasteczko. To jest bueczka" (Brown i Hanlon, 1970). Zatem
ani naladownictwo, ani rodzicielski instrukta nie wyjaniaj dobrze rozwoju gramatycznego. Co wicej, wiele
aspektw jzyka pojawia si i rozwija w okrelonych okresach - okresach krytycznych dla przyswajania jzyka bardziej odpowiadajcych dojrzewaniu fizycznemu i poz-
nawczemu ni okrelonym dowiadczeniom w zakresie

uczenia si (Lenneberg, 1969).
Dowiadczenia prenatalne w zakresie suchania
Jednym z ostatnich argumentw na rzecz wczesnego
przyswajania jzyka jest prenatalne dowiadczenie w suchaniu. Do niedawna badacze zakadali, e dowiadczanie jzyka zaczyna si od urodzenia. Wyniki wielu bada
zakwestionoway jednake to zaoenie, sugerujc, e
dziecko syszy dwiki ju w okresie prenatalnym. Wykorzystano czsto ssania jako miernik preferencji
dwikw syszalnych w macicy.
W pierwszym studium kobiety spodziewajce si dziecka czytay na gos opowiadania dwa razy dziennie
w czasie ostatnich dwch miesicy ciy. W dzie lub
dwa po narodzinach testowano preferencje opowiada
przez dzieci. Dawano im do ssania smoczek nie podajcy jedzenia. Jeli niemowl zwikszao tempo ssania,
opowiadanie byo odgrywane z tamy, natomiast jeli
zmniejszao tempo ssania, odtwarzano mu inne opowiadanie. Jednym z opowiada byo to, ktre niemowl
syszao w okresie prenatalnym, drugie natomiast byo
nowym opowiadaniem. Dla skontrolowania efektu
indywidualnego tempa ssania poowie dzieci odtwarzano znane" opowiadanie, gdy przyspieszay tempo
ssania, a poowie - gdyje zwalniali. Badacze wykryli, e
noworodki zmieniay tempo ssania tak, by sysze to
opowiadanie, ktre ich matki czytay na gos w czasie
ciy. Oznacza to, e wolay opowiadania syszane
w czasie wewntrzmacicznego okresu swego ycia, co
wskazuje na to, e ju wwczas suchay ich w jaki
sposb (DeCasper i Spence, 1986).
Co waciwie sysz dzieci w okresie prenatalnym?
S one przecie zanurzone w pynie, a w ich otoczeniu
wystpuj rne odgosy pochodzce z ciaa matki, ktre
mog zagusza napywajce dwiki. Wykorzystujc
metody podobne do opisanej, badacze poszukiwali
odpowiedzi na to pytanie, eksperymentujc z innymi
preferencjami suchowymi. Odkryli, e chocia niemowlta wol sucha gosw swoich matek ni gosw
innych kobiet, nie.wykazuj takiej preferencji dla gosw
ojcw (DeCasper i Prescott, 1983). Ta rnica zachodzi,
poniewa gos matki jest syszalny dla podu wewntrz
macicy, natomiast gosy pochodzce z zewntrz - nie.
W innym studium badacze porwnywali upodobanie do
mowy normalnej i przefiltrowanej w taki sposb, e
sowa byy nierozrnialne, cho zachowana bya intonacja. W przypadku, gdy mwc bya osoba nieznajoma
dla dziecka, wolao ono sucha niefiltrowanej wersji
nagrania. Jeli natomiast nagranie wykonane byo przez
matk dziecka, nie wykazywao ono preferencji do wersji
niefiltrowanej. Zdaniem badaczy niemowlta mog lubi
filtrowan mow matki na rwni z jej niefiltrowan
Tabela 5.3 Struktura jzyka

Gramatyka jest dziedzin opisujc sposb organizacji i uywania jzyka. Mona wyrni w niej inne obszary:
Fonologia - badania nad sposobami czenia dwikw w sowa.
Fonem jest najmniejsz jednostk jzyka, ktra umoliwia rozrnienie dwch wyrae. Na przykad, b i p rnicuj bi i pi.
Fonetyka to badania i klasyfikacja dwikw mowy.
Skadnia - sposb, w jaki sowa s czone w cigi tworzce zdania. Na przykad: podmiot (/-ja) + orzeczenie (like- lubi) +
dopenienie (you- ciebie) to standardowy porzdek sw w angielskim.
Morfem jest najmniejsz jednostk gramatyczn, ktrej nie mona podzieli bez utraty znaczenia. Sowo pili ma dwa morfemy,
pi\ li, ten drugi oznacza trzeci osob liczby mnogiej rodzaju mskoosobowego.
Semantyka - badania nad znaczeniami sw oraz ich zmian w czasie. Znaczenie leksykalne to znaczenie sownikowe wyrazu.
Znaczenie jest jednake czsto okrelane przez kontekst, w jakim sowo wystpuje w zdaniu (por. Pili wino" i Pili mnie o
poyczk") lub przez modulacj gosu (sprbuj zaakcentowa rne sowa we frazie biay domowy kot").
Pragmatyka - reguy uczestniczenia w konwersacji; spoeczne konwencje komunikowania si, ukadania zda w cigi oraz
odpowiadania w stosowny sposb innym.
wersj dlatego, e ta pierwsza brzmi podobnie do tego,

co syszay one in litero (Spence i DeCasper, 1987). Chocia jest prawd, e suchanie zaczyna si przed narodzeniem, mowa syszana w okresie prenatalnym moe by
znieksztacona, przez co nie zawiera wielu spord informacji dostpnych niemowltom ju po przyjciu na wiat.
Pomimo wszystkich tych wczesnych czynnikw przyczyniajcych si do relatywnej atwoci w opanowaniu
jzyka, niemowltom w okresie przedjzykowym pozostaje jeszcze wiele pracy do zrobienia. Nastpny podrozdzia przedstawia, czego jeszcze dzieci musz dokona:
wyksztacenie umiejtnoci komunikowania si, a take
przyswojenie sownictwa i regu gramatycznych. Te trzy
obszary zasadniczo odpowiadaj akademickim dyscyplinom: fonologii, skadni, semantyce i pragmatyce (zob.
tabela 5.3).
Umiejtno komunikowania si
Bez jzyka nie da si komunikowa abstrakcyjnych idei,
cho uywajc niewerbalnych gestw, mona wyrazi gd
lub zmczenie. W okresie przedjzykowym niemowlta
wykorzystuj niewerbalne rodki komunikacji. Pacz, gdy
s niezadowolone, a gaworz i miej si, kiedy s zadowolone. Pocztkowo komunikowanie si niemowlt
zaley w wielkim stopniu od rodzicw jako tumaczy, lecz
z czasem dzieci przejmuj coraz wicej obowizkw"
komunikacyjnych. Niemowlta wykorzystuj sowa, ktrych si ucz, do budowania bardziej wyrafinowanych
sposobw komunikowania si.
Rodzice staraj si utrzyma zainteresowanie dzieci
i wprowadzi je w wiat jzyka. Mwic do niemowlt
i maych dzieci, doroli uywaj specjalnej formy jzyka,
rnicej si od uywanej pomidzy dorosymi: przesadnej, o przerysowanej intonacji i wysokoci gosu, zwanej
mow matczyn (motherese). Ten sposb mwienia

wydaje si spenia wiele funkcji, wrd nich: zwrcenia
i utrzymania uwagi dziecka, komunikowania afektu i zaznaczania zmian kolejnoci wypowiadania si w dialogach rodzic-dziecko. Niedawno przeprowadzone badania wykazay, e niemowlta wol mow matczyn od
innych rodzajw mowy.
48 czteromiesicznych niemowlt suchao nagranych
na tamie, magnetofonowej prbek wypowiedzi innych
matek, mwicych do swoich niemowlt oraz wypowiedzi tych samych kobiet, skierowanych do. dorosych.
Miar preferencji niemowlt byo, ile razy odwrciy one
gow w kierunku jednego z tych dwch typw bodcw jzykowych. Wikszo niemowlt ujawnia wyran preferencj dla mowy matczynej przez odwracanie
gowy w kierunku jej rda (Fernald, 1985).
A zatem mowa matczyna pomaga niemowltom
w nabywaniu jzyka poprzez utrzymywanie ich zainteresowania i uwagi na tym, co rodzice do nich mwi. Co
wicej, intonacja mowy matczynej zawiera komunikaty
afektywne wyraane bez sw. Rodzice wykorzystuj
intonacj wznoszc do zwrcenia uwagi niemowlcia,
intonacji obniajcej si do ich uspokojenia, a krtkich
intonacji staccato jako zakazw. Badania Ann Fernald
i jej wsppracownikw pokazuj, e rodzice w wielu
rnych kulturach wykorzystuj te same schematy i e
niemowlta rozumiej je, nawet jeli nie s wypowiadane w ich ojczystym jzyku (Fernald i in., 1989).
Prawdopodobnie nie zdajc sobie z tego sprawy,
rodzice pracuj nad wprowadzeniem swoich dzieci
w jzyk przez angaowanie ich w proto-dialogi. Pocztkowo dialogi te s bardzo jednostronne: rodzice mwi
i robi pauzy w pewnych momentach, dajc niemowl-
tom okazj do odpowiedzi. Akceptuj jako poprawne

odpowiedzi wszystko, co niemowlta wwczas zrobi,
nawet czknicie czy kichnicie.
W miar jak dzieci rosn, rodzice staj si partnerami coraz bardziej wymagajcymi, dajc najpierw, by
dzieci werbalizoway, pniej, by uyway rzeczywistych
sw, a jeszcze pniej - by uyway sw odpowiednich
do tematu rozmowy. Ten schemat stopniowo wzrastajcych wymaga wobec dziecka i zmniejszajcego si
rodzicielskiego wsparcia, zwany jest rusztowaniem (scaffolding). Wraz z tym dowiadczeniem mae dzieci staj
si mniej zalene od rodzicw jako tumaczy". Niemowlta ucz si uywa gestykulacji (wskazywania) oraz
niewerbalnych wokalizacji (kwilenia) do komunikowania
swoich potrzeb i zainteresowa. Wreszcie, dzieci wykorzystuj pierwsze sowa do wyraania da i prb;
wydaje si, e uywaj swych pierwszych sw do przekazywania wiadomoci innym (Greenfield i Smith, 1976).
Aby sta si w peni kompetentnymi uczestnikami
procesw komunikacji, dzieci musz naby jeszcze innych
umiejtnoci i wiedzy. Doroli uytkownicy jzyka s
niewiadomi tego, e koordynuj wiele informacji rnego rodzaju, aby komunikowa si z innymi w skuteczny
sposb. Doroli znaj reguy" sownej wymiany - wiedz:
jak uczestniczy w rozmowie oraz e ludzie zamieniaj si
rolami mwcy i suchacza i e nowe wypowiedzenia powinny odnosi si do poprzednich. Dostrzegaj rwnie,
e reguy konwersacji rni si od regu wykadu czy
kazania. W dodatku, doroli potrafi uczyni swe prby
komunikowania si skutecznymi poprzez stosowanie
wielu rnych rodkw (takich jak jzyk ciaa, intonacja
i mimika). Wykorzystuj te otrzymywane od suchaczy
sprzenia zwrotne do ksztatowania strategii komunikowania si i usprawnienia w ten sposb caego procesu
porozumiewania si. Sprawno ta wymaga od mwicego umiejtnoci przyjmowania perspektywy suchajcego - dla przedszkolakw rozmowy s czsto oddzielnymi monologami, podobnymi do pocigw jadcych
zazwyczaj po rwnolegych torach i krzyujcych si
jedynie okazjonalnie (Stone i Church, 1957).
Uczenie si sw
Wanym zadaniem dziecka w pierwszych dwch latach
ycia jest nabycie podstawowego sownika. Wyobra
sobie prost sytuacj uczenia si: dziecko i jego ojciec
patrz na te same zabawki lece na stole; ojciec
wskazuje jedn z nich, mwic: To jest pika". Po pierwsze, dziecko musi zdecydowa, co jest nowym sowem.
Odwrotnie ni w jzyku pisanym, w jzyku mwionym
rzadko wystpuj przerwy pomidzy sowami. Zatem
okrelenie, czy jednostk dwikow stanowi to jest"
czy pika" nie jest prostym osigniciem. Gdy dziecko
wyodrbni ju nowe sowo, musi zdecydowa, do
ktrego fragmentu wiata si ono odnosi. Znowu, nie
jest to atwe. W opisanej powyej sytuacji zdanie To jest

pika" mogoby oznacza: st peen zabawek, czerwony(a),
wszystkie sq moje lub pobawimy si nimi?, jak rwnie ten
wanie przedmiot to jest pika.
Pomimo tych komplikacji mae dzieci znakomicie
ucz si sw. Do 6 roku ycia przecitne dziecko rozumie 14 000 sw (Templin, 1957). Zakadajc, e wikszo z tych sw jest opanowywana pomidzy 18 miesicem a 6 rokiem ycia, daje to redni 9 nowych sw
dziennie lub jedno sowo na godzin w okresie czuwania
(Carey, 1978). Kumulatywny wzrost sownika dziecka
przedstawiony jest na rysunku 5.7.
Pocztkowo, w fazie jednowyrazowej dzieci uywaj
jednego tylko sowa na raz. Tymi pierwszymi pojedynczymi sowami s zwykle konkretne rzeczowniki lub czasowniki. Dzieci uywaj ich do nazywania przedmiotw,
ktre poruszaj si, wydaj dwiki lub mog zosta
poddane manipulacji - takich jak mama, pika i pies.
W czasie tej jednowyrazowej fazy dzieci niekiedy nadmiernie rozszerzaj znaczenie sw, uywajc ich nieprawidowo do oznaczenia szerokiego zakresu przedmiotw. Na przykad, mog uywa sowa pies w odniesieniu
do wszystkich zwierzt lub sowa ksiyc w odniesieniu
do wszystkich przedmiotw okrgych, wcznie
z zegarami i monetami. By moe, gdy dzieci nadmiernie
rozszerzaj znaczenie sw, nie tyle nazywaj przedmioty, co wygaszaj komenterze na ich temat. Zatem
dziecko, ktre wskazuje zegar i mwi ksiyc", moe
nie mie na myli: To jest ksiyc", lecz: To wyglda jak
ksiyc" lub O, jakie to podobne do ksiyca!". Innym
moliwym wyjanieniem nadmiernego rozszerzania
znaczenia jest prba maksymalnego wykorzystania
swego ograniczonego sownictwa. Jeli dziecko nie zna
sw na oznaczenie krowy, owcy i wini moe uy sowa
pies nie dlatego, e myli, e krowy s psami, lecz dlatego, e jest to najblisze znaczeniowo sowo, jakim
potrafi nazwa czworonone zwierz; pasuje ono lepiej
ni st.
W wieku okoo 18 miesicy uczenie si sw przez
dzieci czsto nabiera zaskakujcego tempa. W tym wieku
dzieci mog wskazywa kady przedmiot znajdujcy si
w pokoju i pyta: Co to jest?". Badacze nazwali t faz
eksplozj nazywania, poniewa dzieci zaczynaj uczy si
nowych sw, zwaszcza nazw przedmiotw, w szybko
rosncym tempie.
Rodzice pomagaj dzieciom we wczesnym uczeniu
si sw. Dostarczaj im wielu okazji do poznawania
nowych sw. Charakter tych okazji jest rny w rnych
kulturach. Rodzice z amerykaskiej klasy redniej czsto
ucz swe dzieci nazw przedmiotw poprzez czytanie im
dziecicych ksieczek z obrazkami i bawic si z nimi
w nazywanie przedmiotw. W kulturze Kaluli w Papui
Nowej Gwinei rodzice ucz dzieci grzecznociowych
tytuw przysugujcych ich krewnym i terminw sucych spoecznej regulacji (Schieffelin, 1985). Przyjrzyjmy
si zadaniu, przed ktrym stoi dziecko chiskie: nauczenie si prawie 3000 chiskich znakw i ich kombinacji
w tysicach sw, a niektre z tych kombinacji opieraj
si na dwikach, inne za - na znaczeniu. Mechaniczne
zapamitywanie w cigu szeciu pierwszych lat szkoy
podstawowej jest jedyn pewn drog wiodc do
poprawnej wymowy i rozumienia (Stevenson, 1990).
Uczenie si nazw przedmiotw jest jedynie pierwszym
stadium uczenia si jzyka. W miar wzrastania dzieci
zaczynaj wyraa bardziej abstrakcyjne znaczenia,
wychodzc poza mwienie o swoim fizycznym otoczeniu, zaczynaj rwnie mwi o swoim wiecie psychicznym. Na przykad, w wieku okoo 2 lat dzieci zaczynaj
uywa sw takich, jak ni, zapomina, udawa, wierzy,
zgadywa i mie nadziej, mwic o swoich wewntrznych
stanach (Shatz i in., 1983). Odnosz si te do swoich
stanw emocjonalnych za pomoc sw takich, jak
szczliwy, smutny czy zy, rozzoszczony. Wreszcie,
w wyniku postpw w rozwoju poznawczym w pniejszym dziecistwie rozumiej sowa takie, jak prawda,
sprawiedliwo i idea.
Rysunek 5.7
Rozwj sownika dziecka
Liczba sw, ktrych dziecko potrafi uy, ronie gwatownie

w wieku od 1,5 do 6 lat. Badania pokazuj przecitny sownik
dzieci w interwaach szeciomiesicznych.
rdo: B. A. Moskovitz, The Acquisition of Language, Scientific
American", Inc., Wszelkie prawa zastrzeone. Przedruk za zgod.
Skadajc to w cao:
przyswajanie gramatyki
Jako doroli uytkownicy jzyka wiemy, jak zestawia
sowa w wiksze znaczce jednostki. Kombinowanie sw
znacznie zwiksza liczb znacze i poziom ich zoonoci.
Na przykad zdania: ,$amochd Jacka popchn Wacka"
i Wacek popchn samochd Jacka" skadaj si z tych
samych sw, lecz maj zupenie inne znaczenia. Kady,
kto uczy si obcego jzyka, potwierdzi, e jzyki rni
si znacznie pod wzgldem sposobu zestawiania wyrazw w gramatyczne i poprawne zdania. Na przykad,
w angielskim typowym porzdkiem jednostek w zdaniu
jest podmiot-orzeczenie-dopenienie, natomiast w japoskim - podmiot-dopenienie-orzeczenie.
W stadium jednowyrazowym dziecko aktywnie tworzy
hipotezy dotyczce sposobw kombinowania sw
w zdania. Po eksplozji nazywania, ktra wystpuje midzy 18 miesicem a kocem 2 roku ycia, dzieci zaczynaj skada swe jednowyrazowe wypowiedzi w pewne
sekwencje dla wyraenia bardziej zoonych znacze.
Poprzez kombinowanie sw w wypowiedzi dwuwyrazowe dzieci mog komunikowa wicej treci ni prosta
identyfikacja. Aby zrozumie wypowiedzi dwuwyrazowe,
doroli musz zna kontekst, w jakim sowa s wypowiadane. Na przykad Ania pika" moe oznacza Ania
chce pik" lub Ania rzuca pik". W stadium dwuwyrazowym dzieci z bardzo zrnicowanych spoecznoci
jzykowych maj tendencj do ujcia wiata w podobne
kategorie jzykowe za pomoc wypowiedze dwuwyrazowych. Na przykad, stwierdzono, e dzieci posugujce
si rnymi jzykami (angielskim, samoa, fiskim, hebrajskim i szwedzkim), mwi gwnie o rdach ruchu,
ruchomych przedmiotach i pooeniu w przestrzeni
(Braine, 1976). Kiedy na przykad Ania kopie pik,
rdem ruchu jest Ania a ruchomym przedmiotem pika.
Ania zatem werbalizuje sekwencj: Ania pika".
Dugo sekwencji sownych uywanych przez
dziecko ronie w miar jego rozwoju. Od stadium dwuwyrazowego a po wczesne zdania wielowyrazowe
mowa dzieci jest telegraficzna: wypeniona krtkimi,
prostymi sekwencjami lub zdaniami z uyciem wielu
sw zawierajcych konkretn tre, natomiast z pominiciem kocwek wskazujcych na czas gramatyczny
i liczb. W mowie telegraficznej brakuje te rodzajnikw
i spjnikw, takich jak ten, i, albo, ktre su wyraaniu
relacji pomidzy sowami i ktre uytkownik jzyka
dodaje w przewidywalnym porzdku, w miar jak dojrzewa. Na przykad Bili uderzy pika okno rozbi" jest
wyraeniem telegraficznym.
Poza uczeniem si penej formy gramatycznej zdania
dzieci musz nauczy si, jak zestawia ze sob sowa.
Na przykad, w wieku 2 lat angielskojzyczne dziecko
wie ju, e kolejno sw jest wana i e trzy elementy
o krytycznym znaczeniu to aktor-dziaanie-przedmiot,
zwykle umieszczone w tej wanie kolejnoci. Jednake

mae dzieci nadaj kolejnoci sw nadmiern wag z powodu pomijania sw funkcyjnych rozumiej bdnie
zdanie: Mary was followed by her liltle lamb to schooF
(Jagnitko Marysi poszo za ni do szkoy) jako Mary
(aktor) followed (dziaanie) her lamb (przedmiot). Dzieci
musz rwnie nauczy si, jak zmienia kolejno elementw w zdaniach pytajcych i przeczcych. Aby
zamieni zdanie na przeczce, mae dzieci po prostu
dodaj no na pocztku: No the sun is shining" (Nie soce
wieci). Pniej ucz si poprawnej negacji: The sun is
not shining" (Soce nie wieci).
Nastpn nabywan przez dzieci umiejtnoci gramatyczn jest uywanie morfemw, takich jak: -'s, -ed
i -ing, sucych wyraaniu pewnych rodzajw znaczenia
- posiadanie (Maha's - Marii), czas przeszy (danced taczyli) i d/.iaanie cige (still laughing - wci miali si,
wci mia si, wci miejc si). Z bada nad bdami
popenianymi przez dzieci w kolejnych stadiach rozwoju
jzykowego wynika, e prbuj one tworzy hipotezy co
do sposobw, w jakie morfemy gramatyczne powinny by
uywane. Niekiedy hipotezy te s oczywicie bdne.
Jednym z powszechnych bdw jest nadmierna
regularyzacja (overregularizalion), ktry polega na stosowaniu reguy zbyt szeroko, co prowadzi do powstawania
niepoprawnych form jzykowych. Na przykad, gdy
dziecko opanuje regu tworzenia czasu przeszego
(przez dodawanie kocwki -ed do czasownika), dodaje
-ed do wszystkich czasownikw, tworzc sowa, takie jak
doed i breaked'. Gdy opanuje regu tworzenia liczby
mnogiej przez dodanie kocwki -s lub -z, nadmiernie
rozszerzaj, tworzc sowa takie jak foots i mouses".
Nadmierna regularyzacja jest bdem szczeglnie
ciekawym dla psychologw, poniewa pojawia si ona po
opanowaniu przez dziecko poprawnych fonii czasownikw i rzeczownikw. Dzieci najpierw uywaj poprawnych form czasownika (na przykad came i went) przypuszczalnie dlatego, e nauczyy si ich jako odrbnych
elementw sownika, lecz kiedy naucz si oglnej reguy
tworzenia czasu przeszego, natychmiast rozszerzaj j na
wszystkie czasowniki, nawet na sowa stanowice wyjtek
od reguy - sowa poprzednio uywane poprawnie. Dla
badaczy takie bdy s dowodem, e uczenie si jzyka
zaley raczej od przyswajania oglnych regu gramatyki ni
od naladowania tego, co mwi doroli (Slobin, 1979).
A wic dla psychologw zainteresowanych przyswajaniem
jzyka, powszechne bdy popeniane przez dzieci s
czym wicej ni rdem rozbawienia: stanowi ekscytujc moliwo wejrzenia w zoone procesy umysowe,
lece u podoa ludzkiej mowy.
* Czasowniki te odmieniaj sie w sposb nieregularny:
do - did, brcak - broke (przyp. tum.).
** Rzeczowniki te posiadaj nieregularn liczb mnog:
foot feet, mouse - mice (przyp. tum.).
Podsumowanie
Chocia uczenie sie jzyka stawia przed dziemi wiele problemw, ktre musz rozwiza, dzieci atwo sobie z nimi
radz. Dzieje si tak dlatego, e przychodz one na wiat
wyposaone we wrodzone rodki przyswajania jzyka,
znajduj si we wspierajcym otoczeniu spoecznym oraz
posiadaj zdolnoci poznawcze, umoliwiajce im rozwizywanie problemw i uczenie si regu. Niektrzy psycholingwici zakadaj, e przyswajanie jzyka opiera si na
wrodzonym mechanizmie, podstawowej strukturze umysowej, ktra ogranicza liczb hipotez o moliwych zestawieniach sw i ich sekwencji. rodowisko dodaje do tych
dziedzicznych darw kulturow i rodzicielsk stymulacj
i wymian.
Dowiadczenie i praktyka pomagaj przeama zoono uczenia si specyficznych regu gramatyki jzyka
i regu rzdzcych konwersacj, liczenie si sw nastpuje w niezmiennej kolejnoci: od stadium przedsownego
gaworzenia przez stadia jedno- i dwuwyrazowe a do stadium nieograniczonych wypowiedzi zoonych z krtkich
zda w stadium telegraficznym. Psycholingwici poznaj
tworzone przez dzieci hipotezy i zoone procesy poznawcze, badajc bdy, jakie dzieci popeniaj w nadawaniu
i odbieraniu komunikatw werbalnych. Rozwj jzykowy
wie si w ten sposb z rozwojem poznawczym.
ozwoj poznawczy
Jak i kiedy dzieci zaczynaj rozumowa, myle, planowa i rozwizywa problemy? Jak zmienia si sposb
rozumienia przez dziecko rzeczywistoci fizycznej
i spoecznej, na rnych poziomach rozwoju? Psychologia rozwoju poznawczego (cogmtWe development) zajmuje si badaniem zmian, jakim procesy i wytwory umysowe podlegaj w miar upywu ycia czowieka. Chocia
w duym stopniu koncentruje si ona na badaniu inteligentnych aspektw wyszych procesw umysowych",
badania te s wystarczajco szerokie, by pomieci poznanie spoeczne i spoeczne komunikowanie si (myli
0 innych ludziach i sposb, w jaki odnosimy si do nich).
W polu zainteresowa psychologii rozwoju poznawczego znajduj si rwnie dziecice teorie umysu. Czy
dzieci wiedz, e przedmioty nadal istniej, kiedy przestaj by przez nie widziane? Czy wiedz, e mona wierzy w idee, ktre s nieprawdziwe i e ludzie maj pragnienia i marzenia, a przedmioty nie? Psychologowie
rozwojowi staraj si pozna sposb, w jaki dzieci myl
1 to, co one myl.
Istniej dwa dominujce pogldy na natur ludzkiego

systemu poznawczego. Podejcie opierajce si na przetwarzaniu informacji wykorzystuje komputerowe przetwarzanie informacji jako model ludzkiego przetwarzania czy
radzenia sobie z informacjami. Podejcie poznawczo-rozwojowe wykorzystuje pionierskie prace nieyjcego ju
szwajcarskiego psychologa Jeana Piageta.
Pogldy Piageta na rozwj" umysowy

Nikt nie przyczyni si w wikszym stopniu do naszej
wiedzy o tym, w jaki sposb d/.ieci myl, rozumuj
i rozwizuj problemy ni Jean Piaget. Przez prawie 50
lat obserwowa on rozwj intelektualny dzieci. By moe
zainteresowanie Piageta rozwojem poznawczym zainspirowane zostao jego wasn, intelektualnie czynn
modoci: jako dziecko bada miczaki, w 1910 roku
w wieku 14 lat opublikowa pierwsz prac, w wieku
16 lat zosta kustoszem muzeum, pniej za pracowa
jako biolog. Przygotowanie w zakresie biologicznych
metod obserwacji pomogo mu potem w badaniu ludzkiego poznania jako formy biologicznej adaptacji. Piaget
traktowa ludzki umys jako aktywny system biologiczny
poszukujcy, selekcjonujcy, interpretujcy i organizujcy pochodzce z otoczenia informacje, tak by pasoway
one do posiadanych struktur umysowych lub wywoyway zmian owych struktur.
Piaget rozpocz badania natury umysu dziecka od
drobiazgowych obserwacji zachowania swoich trojga
dzieci. Stawia je wobec rozmaitych problemw, obserwowa ich reakcje, zmienia nieco sytuacj i ponownie
obserwowa reakcje. Wykorzystywa te proste demonstracje i wywiady z wasnymi i innymi dziemi do budowania zoonych teorii wczesnego rozwoju umysowego.
Jak dziecko przeksztaca specyficzn, konkretn
informacj zgromadzon drog dowiadczenia sensorycznego w uoglnione, abstrakcyjne pojcia, ktre nie
s ograniczone do adnej bezporedniej sytuacji bodcowej? Aby odpowiedzie na to pytanie, Piaget studiowa sposoby, jak dzieci spostrzegaj pewne sytuacje
oraz jak dowiaduj si o rzeczywistoci fizycznej. Nie by
zainteresowany liczb informacji posiadanej przez
dzieci, lecz sposobami, jak ich mylenie i wewntrzne
reprezentacje zewntrznej rzeczywistoci zmieniay si
w rnych stadiach rozwoju.
Piagetowskie podejcie do rozwoju poznawczego
opiera si na trzech podstawowych skadnikach, ktrymi
s: (a) schematy, (b) asymilacja i akomodacja oraz (c) cztery stadia rozwoju poznawczego.
Schematy
Trzymiesiczne niemowl myli o wiecie i poznaje go

w bardzo praktyczny sposb: poprzez reakcje (manualne
i wykonywane za pomoc ust) na stymulacj sensoryczn.
To niemowlce poznanie opiera si raczej na inteligencji
sensomotorycznej ni na reprezentacjach symbolicznych.

Zdaniem Piageta, inteligencja sensomotoryczna skada si
ze schematw (schemes), umysowych struktur czy programw, ktre kieruj sensomotorycznymi sekwencjami,
takimi jak ssanie, patrzenie, chwytanie i popychanie.
Schematy s trwaymi zdolnociami i dyspozycjami do
wykonywania okrelonych rodzajw sekwencji dziaania,
ktre wspomagaj adaptacj dziecka do rodowiska z niewielkim lub adnym udziaem mylenia w takiej
postaci, jak znamy. W miar praktyki schematy elementarne s kombinowane, integrowane i rnicowane w coraz bardziej zoone i zrnicowane wzorce dziaania, jak
wwczas, gdy dziecko odpycha niepodany przedmiot,
by zdoby ukryty za nim podany przedmiot. Pocztkowo te sensomotoryczne sekwencje uzalenione s od
fizycznej obecnoci przedmiotw, ktre mona ssa,
chwyta lub na nie patrze. Pniej jednake struktury
umysowe w coraz wikszym stopniu wczaj symboliczne
reprezentacje rzeczywistoci zewntrznej. W miar postpowania tego procesu dziecko wykonuje coraz bardziej
zoone operacje umysowe (Callagher i Reid, 1981;
Piaget, 1981).
Asymilacja i akomodacja
Zdaniem Piageta rozwj poznawczy oznacza dziaanie dwch zasadniczych procesw: asymilacji i akomodacji. W procesie asymilacji nowo poddawana jest
zmianie, by pasowa do tego, co ju jest znane; w procesie akomodacji znane jest zmieniane tak, by pasowa do
nowego. Asymilacja {assimilation) polega na modyfikacji
nowej informacji pochodzcej z otoczenia tak, by pasowaa ona do informacji ju znanych. Dochodzce do
dziecka z zewntrz dane sensoryczne s zmieniane
zgodnie z istniejcymi ju wewntrznymi schematami
sensomotorycznymi. Akomodacja (accomodation) polega
na restrukturyzacji lub modyfikacji istniejcych ju schematw tak, aby nowa informacja moga do nich lepiej
pasowa. Rozwamy zmian, jakiej dziecko musi dokona, przechodzc od ssania matczynej piersi do ssania
smoczka butelki, a potem do picia przez somk z kubka.
Pocztkowo reakcja ssania jest czynnoci bezwarunkow obecn od urodzenia, musi jednake zosta nieco
zmodyfikowana, aby usta dziecka pasoway do ksztatu
i rozmiarw matczynego sutka. W adaptowaniu si do
smoczka butelki niemowl wci wykorzystuje wiele nie
zmienionych elementw sekwencji (asymilacja), lecz
musi uchwyci i wprowadzi do ust gumowy smoczek,
a take nauczy si utrzymywa butelk pod waciwym
ktem (akomodacja). Kroki od butelki poprzez somk
do filianki wymagaj wicej akomodacji, lecz nadal
opieraj si na wczeniejszej sprawnoci ssania i poykania pynw w okrelonym tempie.
Piaget ujmowa rozwj poznawczy jako rezultat
cigego przeplatania si asymilacji i akomodacji w postpujcym spiralnym procesie. Asymilacja utrzymuje
Chocia niemowl zaczyna ssa smoczek butelki w taki sam sposb,

jak ssao pier (asymilacja), szybko odkrywa, e pewne zmiany s
konieczne (akomodacja). Dziecko dokonuje jeszcze wikszej akomodacji,
przechodzc od picia z butelki przez picie przez somk do picia z kubka
i wzbogaca to, co ju istnieje, czc w ten sposb teraniejszo z przeszoci. Akomodacja zachodzi wobec
nowych problemw, ktre stawia dziecku otoczenie. Te
rozbienoci midzy znanymi dziecku ideami a nowymi
dowiadczeniami stanowi istotny czynnik motywujcy
zmiany w rozwoju poznawczym. Zmuszaj one dziecko
do rozwijania bardziej adaptacyjnych struktur i procesw
wewntrznych, co z kolei umoliwia bardziej twrcze
dziaania odpowiednie do przyszych wyzwa. Tak asymilacja, jak i akomodacja s niezbdne, musz jednake
pozostawa w rwnowadze. Poprzez te dwa procesy zachowanie i wiedza dziecka staj si coraz mniej zalene
od konkretnej rzeczywistoci zewntrznej, a w coraz
wikszym stopniu opieraj si na bardziej abstrakcyjnej
myli. Rozwj umysowy zawsze zmierza od obrazu percepcyjnego do regu, od tego, co konkretne i fizyczne, do
tego, co abstrakcyjne i symboliczne.
Stadia rozwoju poznawczego
Piaget wyrni cztery jakociowo odmienne stadia
rozwoju poznawczego: stadium sensoryczno-motoryczne
(niemowlctwo), stadium przedoperacyjne (wczesne dziecistwo), stadium operacji konkretnych (rednie dziecistwo)
i stadium operacji formalnych (adolescencja). W kadym
z tych stadiw pojawia si inny styl poznawczy, skadajc
si na przechodzenie od reakcji opartych na doznaniach
sensorycznych do refleksyjnej logicznej myli. Zakada si,
e wszystkie dzieci przechodz przez te stadia w takiej
samej kolejnoci, chocia niektrym dzieciom przejcie
danego stadium moe zaj wicej czasu ni innym.
Stadium sensoryczno-motoryczne (od urodzenia do
wieku okoo 2 lat). W cigu pierwszych dwch lat ycia
dziecka pojawia si tak wiele nowych osigni poznaw-
czych, e Piaget podzieli to pierwsze stadium na sze

podstadiw. Podsumujemy tutaj tylko dwa gwne trendy
tego okresu: zmiany w sposobie wchodzenia w interakcje
z otoczeniem i rozumieniu staoci obiektw.
W pierwszych miesicach niemowl wie tylko
w sensie rozpoznawania lub antycypowania znanych,
pojawiajcych si wielokrotnie przedmiotw i zdarze,
a myli tylko w sensie przejawiania wobec nich zachowa [...] przewidywalnych, zorganizowanych i czsto
adaptacyjnych" (Flavell, 1985, s. 13). W cigu pierwszego
roku ycia sensomotoryczne sekwencje s doskonalone,
kombinowane ze sob, koordynowane i integrowane (na
przykad, ssanie z chwytaniem, patrzenie z manipulowaniem). Staj si one bardziej zrnicowane, w miar jak
niemowl testuje rne aspekty otoczenia, odkrywa, e
jego dziaania maj skutki dla przebiegu zewntrznych
zdarze i zaczyna przejawia to, co jawi si nam jako
intencjonalne zachowanie ukierunkowane na osignicie
jasno okrelonych celw. Jednake w stadium sensoryczno-motorycznym dziecko jest cile zwizane ze swoim
bezporednim otoczeniem i ze schematami sensomotorycznymi, poniewa nie ma jeszcze zdolnoci do symbolicznego reprezentowania przedmiotw w umyle.
Najwaniejszym poznawczym nabytkiem okresu
niemowlcego jest zdolno do tworzenia umysowych
reprezentacji przedmiotw nieobecnych - tych, z ktrymi dziecko nie ma bezporedniego kontaktu sensomotorycznego. Pod koniec drugiego roku ycia dziecko rozwija
t zdolno. Stao obiektu (object permanence) odnosi
si do spostrzeenia, e przedmioty istniej i zachowuj
si niezalenie od dziaa czy wiadomoci dziecka.
W pierwszym miesicu ycia Nicole i Alexis poday
wzrokiem za przedmiotami, lecz gdy przedmioty znikay
z pola widzenia, dziewczynki odwracay wzrok, jak gdyby
przedmioty znikny rwnie z ich umysw. Jednake

okoo 3 miesica ycia dziewczynki spoglday nadal na
miejsce, w ktrym przedmiot znikn z pola widzenia.
Gdy matka wychodzia z pokoju dzieci jednymi drzwiami
a wracaa drugimi, przejawiay oznaki zdziwienia.
Wyranie co nowego zachodzio w ich umysach; nieobecne percepcyjnie przedmioty byy w aktywny sposb
reprezentowane umysowo. Obserwacje te znajduj
oparcie w wynikach znacznej liczby bada eksperymentalnych nad podaniem wzrokiem i reakcjami zdziwienia u dzieci w odpowiedzi na ruchy przedmiotw, ich
znikanie za ekranem oraz ponowne pojawianie si
w oczekiwanych lub nieoczekiwanych miejscach. Badania te wiadcz, e stao przedmiotu rozwija si stopniowo w trakcie pierwszego stadium rozwoju poznawczego i jest dobrze uksztatowana przed ukoczeniem
drugiego roku ycia (Flavell, 1985).
Stadium przedoperacyjne (od mniej wicej 2 do 7 lat).
Wielkim postpem poznawczym jest w tym stadium
rozwojowym konsolidacja reprezentacji mylowej zdolnoci do umysowego reprezentowania fizycznie
nieobecnych przedmiotw. Chocia zacztki reprezentacji umysowych ksztatuj si ju w okresie sensoryczno-motorycznym, zdolno ta zaczyna w peni
funkcjonowa w stadium przedoperacyjnym. Z wyjtkiem wspomnianej waciwoci, Piaget charakteryzowa
to stadium za pomoc tego, czego dziecko robi nie
moe, na przykad, rozwizywa problemw, stosujc
operacje logiczne. Trzy z najbardziej interesujcych
waciwoci dziecicego umysu w tym okresie to: egocentryzm (koncentracja na wasnym punkcie widzenia),
niezdolno do rozrnienia wiata fizycznego i psychicznego oraz centracja (koncentracja na jedynie centralnych waciwociach obiektu).
W stadium przedoperacyjnym dzieci mog wyobraa
sobie wiat z jednej tylko perspektywy - ze swojego wasnego, egocentrycznego punktu widzenia. Egocentryzm ten
jest widoczny w rozmowach z dziemi, w ktrych czsto
wydaje si, e mwi one raczej do siebie ni do rozmwcy. Egocentryzm (egocentrism) odnosi si do niezdolnoci
dziecka do przyjcia perspektywy innej osoby lub do
wyobraenia sobie sceny z innej ni wasna perspektywy.
Piaget pokazywa dzieciom trjwymiarowy model przedstawiajcy trzy gry proszc o opisanie, co zobaczy mi
umieszczony po przeciwnej stronie. Dzieci w wieku do lat
siedmiu nie potrafiy opisa poprawnie widoku rozcigajcego si z innej perspektywy (Piaget i Inhelder, 1967). Jednake w pniejszych badaniach, w ktrych uyto scen
lepiej znanych dzieciom, okazao si, e dzieci trzy- i czteroletnie potrafiy odwrci ruchome modele tak, by
przedstawiay one widok z innej perspektywy ni ich
wasna, cho przy zastosowaniu modelu nieruchomego,
podobnego do wykorzystywanego przez Piageta, nadal
osigay sabe wyniki (Borke, 1975).
Dzieci nie potrafi odrni wiata fizycznego od

wasnego wiata psychicznego. Wida to w ich tendencji
do fizykalizacji zjawisk psychicznych, np. gdy mwi, e
sny s obrazami na cianach, ktre kady moe zobaczy. Widoczna jest ona rwnie w myleniu animistycznym - przyznawaniu waciwoci ycia i psychiki nieoywionym przedmiotom i zdarzeniom fizycznym. I tak
chmury zakrywaj soce celowo", poniewa powinnimy i spa" (Piaget, 1969). Animizm charakteryzuje
take mylenie dorosych w zakresie wierze duchowych; w wielu kulturach pnocnoamerykaskich Indian
wszystko w naturze spostrzegane byo jako czci jednego wielkiego systemu w peni wiadomego i powizanego wewntrznymi relacjami ycia" (Cushing, 1974).
Dzieci na poziomie przedoperacyjnym zwykle pomijaj mniej wyraziste waciwoci .przedmiotw, poniewa
bardziej percepcyjnie uchwytne cechy pochaniaj ca
ich uwag. Koncentracja dziecka na pojedynczym czynniku percepcyjnym zwana jest centracj (centration).
Klasyczne dowiadczenie Piageta, pokazujce niezdolno dziecka do zrozumienia, e dana ilo substancji
nie zmienia si, jeli wlewa j do pojemnikw o rnym
ksztacie i wielkoci, ilustruje zjawisko centracji.
Jeeli taka sama ilo lemoniady zostanie wlana do
dwch szklanek, dzieci w wieku 5, 6 i 7 lat twierdz,
e szklanki zawieraj tak sam jej ilo. Jeli jednak
lemoniada z jednej szklanki zostanie przelana do
wysokiej, wskiej szklanki, dzieci wypowiadaj rne
sdy. Piciolatki wiedz, e lemoniada w wysokiej
szklance jest t sam lemoniad (tosamo jakociowa), lecz twierdz, e jako jej przybyo. Szeciolatki s niepewne co do natury zmienionej iloci, jednak rwnie twierdz, e w wysokiej szklance jest
wicej lemoniady. Siedmiolatki wiedz, e nie ma
rnicy w iloci lemoniady w obu szklankach. Modsze
dzieci wci wnioskuj w oparciu o wygld, starsze
opieraj si na regule. Bior te pod uwag dwa
wymiary - wysoko i szeroko - podczas gdy
modsze dzieci koncentruj si na pojedynczym, percepcyjnie wyrniajcym si wymiarze - wysokoci
szklanki - ktry jest zwykle wskazwk do stwierdzenia, e lemoniady jest wicej".
Stadium operacji konkretnych (od mniej wicej 7 do
11 lat). W tym stadium dziecko jest zdolne do przeprowadzania operacji umysowych, lecz wci nie potrafi rozumowa abstrakcyjnie. Deficyty charakterystyczne dla
wczeniejszych stadiw nie wystpuj, jeli dziecko ma
do czynienia z konkretnymi, percepcyjnie dostpnymi
obiektami. Na przykad, widzc, e Adam jest wyszy od
Piotra, a Piotr jest wyszy od Ani, dziecko jest w stanie
wywnioskowa, e Adam jest najwyszy z trjki dzieci.
Jeli jednak informacja o relacjach midzy wzrostem
poszczeglnych dzieci jest mu przekazana werbalnie
i nie ma ono moliwoci zaobserwowa tego bezporednio, nie potrafi wycign waciwego wniosku. Jednak
ju w tym stadium dzieci zaczynaj przeamywa centracj; decentracja polega na odejciu od koncentracji na
jednej, atwej do zauwaenia cesze fizycznej przedmiotu
i wziciu pod uwag take innych jego wasnoci.
Siedmiolatek w dowiadczeniu z lemoniad demonstruje opanowanie pojcia staoci (consen/ation): fizyczne
waciwoci przedmiotu nie zmieniaj si, jeli niczego
do nich si nie doda lub niczego z nich nie ujmie, nawet
jeli zmieni si ich wygld. Dowiadczenie z lemoniad
dowodzi opanowania pojcia staoci objtoci; dzieci
w tym stadium rozwijaj rwnie pojcia staoci
powierzchni, liczby i ksztatu.
Chocia dzieci ucz si uywa logiki i wnioskowa
w rozwizywaniu konkretnych problemw, to symbole,
jakich uywaj w rozumowaniu, nadal pozostaj symbolami konkretnych przedmiotw i zdarze, nie s natomiast abstrakcjami. Ograniczenia dziecicego mylenia
w tym stadium s dobrze widoczne w znanej grze
w dwadziecia pyta polegajcej na zidentyfikowaniu
przedmiotu poprzez zadanie moliwie najmniejszej liczby pyta osobie, ktra ma ten przedmiot na myli. Dzieci
siedmio- i omioletnie zwykle zadaj wycznie konkretne pytania W rodzaju: Czy to jest ptak?" lub Czy to
jest kot?". Dzieci w stadium operacji konkretnych zwykle
nie zadaj pyta abstrakcyjnych, takich jak: Czy to
lata?" lub Czy to poluje?".
Stadium operacji formalnych (od mniej wicej 11 lat).
W tym kocowym stadium rozwoju poznawczego mylenie staje si abstrakcyjne. Adolescenci (modzie w wieku
dorastania) zaczynaj dostrzega, e bdca ich udziaem
rzeczywisto jest tylko jedn z wielu moliwych do
wyobraenia i zaczynaj stawia gbokie pytania
o prawd, sprawiedliwo i byt. Wikszo modych adolescentw nabywa ju wszystkie struktury umysowe
niezbdne do przejcia od mylenia naiwnego do dojrzaego. Sposb postpowania adolescentw i dorosych
w grze w dwadziecia pyta pokazuje ich zdolno do
uywania abstrakcji i wykorzystywania strategii przetwarzania informacji, ktre nie sprowadzaj si do prostego
przypadkowego zgadywania. Nakadaj posiadane struktury wiedzy na zadanie, zaczynajc od szerokich kategorii, a nastpnie formuujc i sprawdzajc hipotezy
w wietle posiadanej wiedzy o kategoriach i relacjach.
Przechodz od pyta opartych na kategoriach oglnych
(Czy to jest zwierz?") poprzez pytania o podkategorie
(Czy to lata?") do konkretnych domysw (Czy to jest
ptak?") (Bruneri in., 1966).
Wspczesne pogldy na rozwj

poznawczy
Teoria Piageta o dynamicznym oddziaywaniu wzajemnym procesw asymilacji i akomodacji zostaa powszech-
nie zaakceptowana jako wyjanienie sposobu, w jaki rozwija si dziecicy umys. Ustalone przez niego sekwencje rozwojowe zostay potwierdzone przez innych
badaczy. Piagetowskie podejcie stadialne do rozwoju
poznawczego stao si modelem, na ktrym wielu psychologw opiera swoje rozumienie rozwoju innych procesw umysowych i behawioralnych. Wspominalimy ju
0 danych wskazujcych na raptowne zmiany w aktywnoci EEG w lewej pkuli mzgowej w okresach odpowiadajcych niektrym ze stadiw wyrnionych przez
Piageta (Thatcher i in., 1987).
Jednake wspczeni badacze wypracowali nowe
1 lepsze sposoby badania rozwoju zdolnoci poznawczych
dziecka. Badania te pokazay, e dzieci w kadym stadium s znacznie bardziej intelektualnie wyrafinowane
ni sdzi Piaget. Kwestionuj te jego teori o sensomotorycznych podstawach mylenia (J. Mandler, 1990)
i zwracaj si ku modelom rozwoju poznawczego opartym na przetwarzaniu informacji (Siegler, 1986). Te nowe
badania wykorzystuj bardziej zaawansowane technologie, rzetelniejsze wskaniki badanych zmiennych oraz
bardziej wyrafinowane ukady eksperymentalne z udziaem wielu dzieci.
Nowe pogldy na rozwj percepcyjny i pojciowy
Wspczesne badania eksperymentalne prowadz

do nastpujcych wnioskw na temat rozwoju percepcyjnego i pojciowego:
Dowiadczenie percepcyjne niemowlt i maych
dzieci charakteryzuje si wikszym stopniem uporzdkowania, organizacji i spjnoci ni sdzi
Piaget. Niemowlta s wraliwe na wiele wzrokowych, suchowych i dotykowych informacji
o przedmiotach i zdarzeniach w ich otoczeniu
fizycznym. S one zdolne do koordynowania sensorycznych dozna pochodzcych z rnych
zmysw.
Niemowlta potrafi rozwija wyobraenia
przedmiotw i zdarze, reprezentowa je pod
ich nieobecno oraz przypomina sobie przedmioty widziane w przeszoci a take mog
posiada zdolno mylenia wyobraeniowego,
nie opartego wycznie na schematach sensomotorycznych.
Piaget nie dokonywa rozrnienia pomidzy
wykonaniem (rzeczywistym dziaaniem) a kompetencj (wiedz) i, w ten sposb zakada, e niezdolno do wykonania zadania werbalnie lub
czynnociowo jest przejawem braku lecej
u jego podoa kompetencji poznawczej. W niektrych z jego zada mae dziecko mogo nie
zrozumie instrukcji werbalnych lub nie mie
wystarczajcej motywacji do wykonania oczekiwanego zoonego dziaania. Nowsze badania
wskazuj, e rnica pojciowego rozumienia
Rysunek 5.8 Bodce wykorzystywane do

zademonstrowania, e niemowlta
spostrzegaj przedmioty i ich granice
Trzymiesiczne niemowlta rozwijaj pojcie przedmiotu i granic
przedmiotu, na co wskazuj ich preferencje badane metod
habituacji. Habituowano przedstawiony w grnej czci ilustracji
widok prta poruszajcego si za klockiem drewna.
Nastpnie testowano dzieci za pomoc kadego z dwch
wariantw zadania przedstawionych niej: poruszajcy si prt
bez klocka przed nim oraz dwa kawaki poruszajcego si prta,
wygldajce jak prt widziany pod i nad klockiem w pierwszej
wersji. Niemowlta w dalszym cigu habituowaty cay prt,
preferujc patrzenie na nowy" przerwany prt. Nie przejawiay
preferencji dla adnego rodzaju nieruchomego prta po
zobaczeniu go za klockiem.
Czy moesz wyjani w kategoriach ksztatowania si pojcia
staoci obiektu w tym wieku, co oznacza ta preferencja?
midzy dziemi w stadium przedoperacyjnym

a dziemi na poziomie operacji konkretnych
moe w rzeczywistoci by rnic w zakresie
pamici krtkotrwaej (Case, 1985). Dzieci z poziomu przedoperacyjnego s niezdolne do wykonania zada, ktre przekraczaj pojemno ich
bardziej ograniczonego systemu pamici nawet
wwczas, gdy rozumiej podstawowe pojcia
wykorzystywane w zadaniu.
Badania przeprowadzone z zastosowaniem nowych
strategii badawczych oraz lepszych miar zmiennych
zalenych, takich jak habituacja - dyshabituacja
pokazuj, e niemowlta wiedz znacznie wicej,
ni mog nam powiedzie oraz e sposb mylenia
maych dzieci nie zawsze znajduje odzwierciedlenie w miarach testowych. Gdy sytuacja i zadanie
zostaj zmienione, okazuje si, e dzieci w stadium
przedoperacyjnym potrafi robi to, czego zdaway
si nie potrafi: przeamuj swj egocentryzm,
rozrniaj midzy wiatem fizycznym a psychicznym oraz decentruj swe spostrzeenia.
W jednym ze studiw habituowano reakcj
ssania jednomiesicznych niemowlt zalenie od
gadkiej lub nierwnej powierzchni smoczka,
przy czym nie widziay one smoczkw. Kiedy
pokazano im obydwa rodzaje smoczkw, niemowlta patrzyy duej na ten smoczek, ktry
poznay dotykowo, majc go wczeniej w ustach
(Meltzoff i Borton, 1979; Walker-Andrews i Gibson, 1986). Jest to jasnym dowodem bardzo
wczesnej koordynacji sensorycznej i wzrokowego
rozpoznawania przedmiotw poznanych dotykowo, lecz nigdy przedtem nie widzianych.
Niemowlta trzymiesiczne spostrzegaj
przedmioty jako trwae i majce granice: potrafi
wyrni przedmioty z ta.
Obserwowane zdarzenie
Prt poruszajcy si za klockiem
Bodziec testowy
Cay poruszajcy si prt
para poruszajcych si prtw
W innym eksperymencie poruszano wielokrotnie patykiem w obie strony za drewnianym klockiem a do czasu wystpienia habituacji. Nastpnie badanym dzieciom pokazano dwie wersje
patyka poruszajcego si jak poprzednio, lecz bez
klocka. W jednej wersji uyto pojedynczego patyka,
w drugiej uyto dwch patykw - jednego nad,
a drugiego pod miejscem, w ktrym poprzednio
znajdowa si klocek (zob. rys. 5.8). Ktr wersj
wolay niemowlta? Wolay t z przerwanym prtem od lepiej znanej wersji z caym patykiem, do
ktrej ju si przyzwyczaiy. Potrafi zatem okreli granice przedmiotu poprzez spostrzeenie
przemieszczania si obiektw wzgldem siebie
(Kellman i Spelke, 1983; Spelke, 1988).
Obecnie wiemy, e niemowlta w wieku 3 miesicy,
a by moe nawet modsze, rozwijaj pojcie staoci
przedmiotu. Najwidoczniej rozumiej podstawow
zasad, e stae przedmioty nie mog przenika przez
inne stae przedmioty; gdy myl, e spostrzegaj takie
wanie zdarzenie, daj zna eksperymentatorowi, e
jest to niemoliwe. To wane odkrycie demonstrowano
wielokrotnie z uyciem rnych zada zaprojektowanych przez badaczk z Uniwersytetu Illinois Renee Baillargeon (1987a, 1987b). W trakcie jednego z takich
zada badano u dzieci wystpowanie reakcji zdziwienia
w zalenoci od tego, czy obserwoway sekwencj
zdarze moliwych czy te niemoliwych.
Niemowlta byy sadzane przed duym pudem. Na
wprost nich znajdowa si niewielki ekran, a na lewo
od niego duga rampa. Niemowlta oglday nastpujce wydarzenie: ekran unosi si w gr (tak e mogy
zobaczy, e nic si za nim nie kryje) a potem opada
na swoje miejsce. Samochodzik stacza si po rampie
i przez pudo, znikajc z pola widzenia dzieci za ekranem, a nastpnie pojawiajc si ponownie, kiedy
wyjeda z pudla po prawej stronie (zob. rys. 5.9).
Po wytworzeniu habiluacji na to zdarzenie dzieci
oglday dwa wydarzenia testowe. Wydarzenia te byy
identyczne z uytym w fazie habitiiacji z wyjtkiem
tego, e w przypadku obydwu zdarze testowych za
ekranem umieszczone byo mae pudeko, widoczne dla
niemowlt, gdy ekran unosi si w gro. Jedyna rnica
miedzy zdarzeniami testowymi dotyczya pozycji pudeka za ekranem. W zdarzeniu moliwym pudeko znajdowao sie w gbi puda po/a tras przejazdu samochodzika, tak e mg on swobodnie przez nie przejecha.
W zdarzeniu niemoliwym pudeko ulokowane byo
dokadnie na trasie przejazdu samochodzika, jednake
w trakcie dowiadczenia dzieci widziay samochodzik
wyjedajcy z puda jak gdyby r.ic nie znajdowao si
na jego drodze. Niemowlta przejawiay wiksze zdziwienie i patrzyy duej na zdarzenie niemoliwe, (zob.
Dtscmtng Psythohgy, 1990, Program 5).
Dalsze dowody Funkcjonowania poj ju w stadium

sensoryc/.no-motoryc/.nym mona uzyska, obserwujc
dziewiciomiesiczne dzieci, naladujce dziaania ogldane dzie wczeniej. Zobaczywszy jednego dnia eksperymentatora wykonujcego niecodzienn czynno na
nowym przedmiocie - naciskanie przycisku wywoujcego sygna dwikowy w pudeku - potrafiy powtrzy
t czynno w 24 godziny pniej. Dzieci przypominay
Rysunek 5,9
sobie przebieg wydarze, ktrych nie przewiczyy praktycznie (Meltzoff. 1988).

Tego, e dzieci w fazie przedoperacyjnej nic s cakowicie egocentryczne, dowodzi ich zdolno do przyjcia
perspektywy innych osb, jeli zadanie zostanie uproszczone. Jeli pokae si im kart z wizerunkiem konia po
jednej stronie a sonia na odwrocie, potrafi one powiedzie, e siedzcy naprzeciwko eksperymentator widzi
sonia, gdy one widz konia (Masangkay i in., 1974). Dzieci
potrafi te dostosowa swoje komunikaty do rnych
typw suchaczy. Gdy czterolatek opowiada dwulatkowi
o zabawce, uywa krtszych i prostszych wypowiedze
ni wwczas, gdy opowiada o niej rwienikowi lub
dorosemu (Shatz i Gelman, 1973).
Dzieci w tym stadium potrafi odrnia wiat psychiczny od fizycznego, jeli stawia si im odpowiednie
pytania. Widzc na fotografii dwch chopcw, z ktrych
jeden myli o ciastku, a drugi trzyma je w rce, dzieci
potrafi powiedzie, ktry z chopcw moe rzeczywicie zje ciastko (Wellman i Kstes, 1986). W podobnych
badaniach stwierdzono, e dzieci w stadium przedoperacyjnym mog niekiedy decentrowa swoje spostrzeganie
poprzez koncentrowanie si na mniej wyrazistych
cechach fizycznych bodca - np. wol opisywa ludzi
raczej wedug stanw psychicznych ni dziaa fizycznych. Widzc rysunki przedstawiajce obydwie te jakoci, dzieci czciej wypowiaday zdania w rodzaju: Jest
mu smutno, bo rozla mleko" ni On wyciera rozlane
mleko" (Lillard i llavell, 1990).
Schematyczne przedstawienie zdarzenia pokazywanego w fazie habituacji i zdarze testowych

A. Zdarzenie pokazywane w fazie habituacji
Umys dziecka jako komputer

Niektrzy psychologowie rozwojowi modyfikuj
teori Piagc-ta tak, by pasowaa ona do tych nowych danych. Inni odrzucaj cakowicie podejcie stadialnc. Przyjmuj podejcie opierajce si na przetwarzaniu informacji,
w ktrym umys dziecka jest traktowany jako zoony system poznawczy, analogiczny do szybkich komputerw
(Siegler, 1986). /.godnie z tym modelem informacje pobierane s 7. otoczenia, rozpoznawane i chwilowo przechowywane w pamici krtkotrwaej. Cz z nich jest nastpnie przesyana do bardziej trwaego przechowywania
w pamici dugotrwaej, skd mog by przywoywane do
pniejszego uytku. 7. tego punktu widzenia gwna
rnica pomidzy dzieckiem a dorosym polega na funkcjonowaniu pamici. W miar przezwyciania pocztkowych jej ogranicze, dziecko staje si zdolne do
peniejszego demonstrowania zdolnoci umysowych.
Niektrzy badacze twierdz, e rozwj poznawczy jest
cigym procesem, poniewa ograniczenia pamici s
przezwyciane stopniowo, w sposb cigy, polepszajc
funkcjonowanie poznawcze. Inni uwaaj, e zmiany
w pojemnoci pamici nie s cige, lecz dokonuj si w
sposb niecigy, przypominajcy stadia (Case, 1985; Fischer, 1980). Podejcie opierajce si na przetwarzaniu
informacji prowadzi niektrych badaczy do studiowania
rodzajw regu, jakie dzieci stosuj przy rozwizywaniu
problemw pojciowych, wiedzy, jak posiadaj w okrelonych dziedzinach, oraz sposobw, w jakie organizuj
posiadan wiedz w spjne plany dziaania dla radzenia
sobie ze swoim wiatem percepcyjnym i poznawczym ((!hi
i Koeske, 1983; Havell. 1985; Rozin. 1976; J. Mandler,
1988, 1990). Badacze ci d do przeformuowania wielu
od dawna ugruntowanych pogldw psychologii rozwojowej na umys dziecicy i na sposb, w jaki rozwija si on
w najbardziej dynamiczn i twrcz maszyn mylc na
ziemi.
Podsumowanie
Na podstawie dokadnych, intensywnych obserwacji dzieci
w rnym wieku, Piaget sformuowa wane pogldy na
sposb, w jaki niemowlcy umys rozwija si i w jaki
wyaniaj si intelektualne zdolnoci dziecka. Kluczowe
idee Piagcta dotyczyy rozwoju schematw (sensoryczno-motorycznych programw kierujcych poszczeglnymi
zachowaniami), asymilacji (procesw wczania nowych
elementw W istniejce struktury umysowej, akomodacji
(procesw dostosowywania biecego sposobu mylenia do
nowo dochodzcych elementw) oraz czterostadialnej teorii
niecigego rozwoju poznawczego. W stadium najwczeniejszym, sensoryczno-motorycznym, niemowlta maj
bardzo ograniczon wiedz i myl w bardzo ograniczony
sposb, a zachowuj si raczej na podstawie spostrzee

nit mylenia wyobraeniowego. W stadium przedoperacyjnym zdolno do wyobraania sobie przedmiotw pod ich
nieobecno zostaje dobrze zorganizowana. W stadium
operacji konkretnych zanikaj wczeniejsze umysowe deficyty. Dziecko potrafi wykonywa szereg operacji umysowych w oparciu o konkretne, lei z nie symboliczne myli.
W ostatnim stadium operacji formalnych dziecko nabywa
wszystkich struktur umysowych niezbdnych do osignicia penej sprawnoci umysowej - logicznego i abstrakcyjnego rozumowania.
Wspczeni badacze kwestionuj wiele elementw
teorii Piageta i jego obserwacji. Za pomoc nowych technologii oraz ulepszonych strategii badawczych zgromadzono
dane wskazujce na to, e funkcjonowanie percepcyjne
i wyobraeniowe wystpuje w znacznie wczeniejszym wieku
oraz e stadium sensoryczno-motoryczne by moe nie jest
koniecznym pierwszym krokiem w rozwoju poznawczym.
Nadal trwa dyskusja nad zaletami niecigego, stadialnego
modelu rozwoju i modelu cigego, opartego na przetwarzaniu informacji.
ozwj spoeczny
i emocjonalny
Dziecko dysponujce umiejtnociami jzykowymi i poznawczymi byoby wci upoledzone bez odpowiednich
zdolnoci do reagowania spoecznego i emocjonalnego.
Dzieci rozwijaj si nie tylko poprzez zdobywanie wiedzy
0 naturze rzeczywistoci fizycznej. Ich przetrwanie zaley
od wyksztacenia znaczcych i skutecznych relacji z innymi ludmi. Musz nauczy si i zinternalizowa wiele
regu postpowania, uznanych za obowizujce w spoeczestwie, w ktrym wzrastaj. Musz rozpoznawa
swoje uczucia i reagowa odpowiednio na uczucia innych.
Jednym ze sposobw, w jakie dzieci wywieraj wpyw
na swoje otoczenie, jest umiech. Umiechnij si,
a wiat umiechnie si do ciebie" to aforyzm, do ktrego
stosowania w praktyce zachca dzieci wielu rodzicw
1 wychowawcw. Umiechamy si nie tylko dlatego, e
odczuwamy pozytywny afekt, lecz take z powodu
efektu publicznoci". Doroli umiechaj si bardziej
wyrazicie, wtedy gdy patrz na nich inne osoby ni
wwczas, gdy nikt nie widzi wyrazu ich twarzy (Fridlund,
1990). Podobnego spostrzeenia dokonano ostatnio
u dziesiciomiesicznych niemowlt.
Niemowlta bawice si zabawkami w laboratorium

nagrywano na tamie magnetowidowej w sytuacjach,
gdy matki przyglday si im uwanie i w sytuacjach,
gdy nie zwracay na nie uwagi (zajte czytaniem czasopism) w zaprogramowanej z gry kolejnoci. Uwaga
matek okazaa si wskazwk dla dzieci do umiechu:
jeli matka odpowiadaa na spojrzenie dziecka,
patrzc na nie, dziecko umiechao si, natomiast gdy
nie zwracaa na nie uwagi, dziecko zwykle odwracao
si do zabawek bez umiechu. Jedynym zachowaniem,
na ktre wpyw miaa uwaga matki, bya czstotliwo, z jak niemowl umiechao si w kierunku
matki. Wyniki tych i innych bada prowadz do
wniosku, e umiech zaley czciowo od tego, jak
dziecko ocenia kontekst spoeczny a czciowo nie
zaley od emocji ju w tym wczesnym etapie rozwoju"
(Jonesiin., 1991, s. 41).
Uspoecznienie
Uspoecznienie (socialization) jest trwajcym przez cae
ycie procesem ksztatowania sposobw zachowania jednostki, jej wartoci, standardw, sprawnoci, postaw i motyww, tak by byy one zgodne z podanymi w danym
spoeczestwie (Hetherington i Park, 1975). W proces
uspoecznienia (socjalizacji) wczonych jest wiele osb matka, ojciec, rodzestwo, krewni, przyjaciele i nauczyciele. Instytucje, takie jak szkoy, Kocioy i systemy
prawne wywieraj na jednostk naciski, aby przeja ona
spoecznie zaakceptowane wartoci i zachowywaa si
zgodnie z przyjtymi standardami. Jednake najwikszy
wpyw na uspoecznienie jednostki ma rodzina. Pomaga
uksztatowa podstawowe sposoby reagowania dziecka
na innych, co stanowi podstaw stylu, w jaki jednostka
przez cae ycie bdzie budowa relacje z innymi ludmi.
Rodzicielskie cele w zakresie uspoecznienia rozcigaj si od zgodnoci zachowania dziecka z okrelonymi
reguami spoecznymi - mwienie prosz" i dzikuj"
czy niemwienie z penymi ustami - po uwewntrznienie pewnych oglnych wartoci spoecznych, jak bycie
kooperatywnym, uczciwym i odpowiedzialnym. Oglnie
mwic, rodzice s zainteresowani wspomaganiem optymalnego rozwoju dzieci tak, aby jako doroli byy one
zdolne do funkcjonowania w ramach swojej kultury
i czasw. Nasze spoeczestwo, na przykad, wysoce ceni
zdolno do tworzenia intymnych i stabilnych wizi
z innymi (Maccoby i Martin, 1983).
Przywizanie i wsparcie spoeczne
Rozwj spoeczny zaczyna si od ustanowienia cisej
relacji emocjonalnej pomidzy dzieckiem a matk, ojcem
lub staym opiekunem. Ta intensywna, trwaa, spoeczno-emocjonalna relacja nazywana jest przywizaniem
(attachment). Zachowania wynikajce z przywizania wys-
tpuj u wielu gatunkw. Na przykad, u szczurw lizanie przez matk noworodkw lub zjadanie przez ni
oyska aktywizuje hormony sprawiajce, e dba ona
0 swoje mode (Pedersen i Blass, 1982). U innych gatunkw noworodek automatycznie ksztatuje przywizanie
wobec pierwszego poruszajcego si obiektu, jaki zobaczy lub usyszy Oohnson i Gottlieb, 1981). Jeeli przywizanie pojawia si raptownie i tylko w pewnym okresie
krytycznym, jeli nie moe atwo zosta zmodyfikowane
1 ma trway wpyw na pniejsze zachowania spoeczne,
nazywane jest wdrukowaniem (imprinting). Klasycznym
przykadem wdrukowania jest reakcja nowo wyklutych
kaczt na ruchy ich matki. Poniewa matka jest zwykle
pierwszym poruszajcym si obiektem, jaki piskl widzi,
wdrukowanie dokonuje si wobec odpowiedniego
dorosego przedstawiciela wasnego gatunku. Co si
dzieje, jeli osobnik wasnego gatunku nie pojawi si
okresie krytycznym? U maych gsi hodowanych przez
ludzi wdrukowanie nastpuje nie w stosunku do dorosego osobnika wasnego gatunku, lecz w stosunku do
hodujcych je ludzi, co zademonstrowa etolog Konrad
Lorenz (1937). Mapa wychowana przez psa rozwinie silniejsze przywizanie wobec swej psiej matki zastpczej
ni wobec innych map (Mason i Kenney, 1974).
niejsze badania wykazay, e kontakt fizyczny natychmiast po urodzeniu nie jest ani koniecznym, ani wystarczajcym warunkiem wytworzenia si przywizania
u ludzi, idea, e wczesny kontakt matki i dziecka zaraz
po urodzeniu jest dla nich dobry, zmienia standardowe
procedury poonicze w wielu szpitalach. Dzisiaj wikszo zdrowych noworodkw umieszczana jest na brzuchach matek dla wytworzenia wizi. Same hormony nie
mog wyjani przywizania, a ludzkie niemowlta nie
mog polega na wasnych moliwociach lokomocyjnych, aby osign fizyczn blisko swoich opiekunw
oraz zwrci ich uwag. Jednak rwnie ludzkie niemowlta zdaj si przejawia pewne wrodzone zachowania
zachcajce innych do reagowania na ich (niemowlt)
aktywno (Campos i in., 1983). Umiech, pacz i wokalizacja s przykadami sygnaw zachcajcych do bliskoci.
Oczywicie, udane przywizanie nie zaley wycznie od
zdolnoci niemowlcia do wysyania takich sygnaw,
lecz rwnie od tendencji dorosego do odpowiadania
na te sygnay. Kt oprze si umiechowi niemowlcia?
Wedug Johna Bowlby'ego (1973), wpywowego teoretyka ludzkiego przywizania, niemowlta wyksztacaj
przywizanie wobec jednostek, ktre konsekwentnie
i waciwie odpowiadaj na ich sygnay.
Ludzkie niemowlta i ludzcy opiekunowie mog przejawia podobne instynktowne zachowania, stanowice
wyraz przywizania. W latach 70. ogoszono, e matki
maj wiksze szans na rozwinicie wizi ze swymi
dziemi, jeli mog zobaczy i przytuli noworodka
zaraz po urodzeniu (Klaus i Kennel, 1976). Badacze
postawili hipotez, e urodzenie dziecka aktywizuje
u matki hormony odpowiedzialne za wi. Chocia p-
Wytworzenie ufnej wizi, ma silne, dugotrwae,

korzystne efekty: dostarcza psychologicznej bazy,
z ktrej jednostka moe eksplorowa otoczenie fizyczne
i spoeczne. Ufne przywizanie do wanych dorosych,
ktrzy dostarczaj niezawodnie wsparcia, umoliwia
dziecku uczenie si rozmaitych prospoecznych zachowa (zamienianie si rolami w interakcji, dzielenie si
z innymi, wsppraca), podejmowania ryzyka, wchodzenia w nowe sytuacje oraz poszukiwania i akceptowania
intymnoci w relacjach osobistych.
Pomiar przywizania. O przebiegu rozwoju przywizania u dziecka mona wnioskowa na podstawie wielu jego
zachowa. Dziecko dy do przebywania w pobliu opiekuna, wykorzystuje go jako bezpieczn baz w trakcie
eksplorowania nieznanych sytuacji, przywiera do niego,
kiedy jest przestraszone i protestuje przeciwko rozdzieleniu go z opiekunem (Brackbill, 1979). Psychologowie
wykorzystywali te zachowania do oceny relacji przywizania u bardzo maych dzieci. Jedn z najszerzej uywanych procedur oceniania przywizania jest Test Obcych
Sytuacji (Strange Stuation Test) opracowany przez Mary
Ainsworth i jej wsppracownikw (Ainsworth i in., 1978).
Konrad Lorenz, badacz, ktry prowadzi pionierskie badania nad

wdrukowaniem, demonstruje, co moe si zdarzy, gdy u modych
zwierzt wdrukowanie nastpi wobec kogo innego ni matka
W pierwszym z wielu standardowych epizodw

dziecko jest przynoszone do nie znanego mu pokoju
z wieloma zabawkami. W obecnoci matki zachca si
dziecko do eksplorowania pomieszczenia i do zabawy.
Po kilku minutach wchodzi nieznajoma osoba, mwi do
matki i zblia si do dziecka. Nastpnie matka wychodzi z pokoju. Po tej krtkiej separacji matka wraca do
pokoju, a obcy wychodzi. Badacze rejestruj zachowanie dziecka w czasie separacji i powrotu matki.
Okazao si, e reakcje dziecka mona podzieli na
trzy, lub moe cztery, kategorie. Dzieci, u ktrych rozwino si przywizanie ufne, przejawiaj niepokj, gdy
rodzic opuszcza pomieszczenie, a d do fizycznej
bliskoci, uspokojenia i kontaktu, gdy rodzic pojawia si
ponownie, po czym stopniowo powracaj do zabawy.
Przywizanie lkowe unikajce przejawia si w trzymaniu
si dziecka na uboczu oraz aktywnym unikaniu i ignorowaniu matki, gdy ta wraca do pokoju. Dzieci o przywizaniu lkowym ambiwalentnym s bardzo zaniepokojone
i przestraszone, gdy matka wychodzi, gdy wraca nie
mog si uspokoi i okazuj gniew i opr wobec niej,
rwnoczenie wyraajc potrzeb kontaktu. Ostatnio
dodano jeszcze jedn kategori - przywizania lkowego
zdezorganizowanego, przejawianego przez dzieci, ktre
wydaj si oszoomione i zmieszane, gdy matka powraca.
Mog one wwczas znieruchomie cakowicie lub przejawia sprzeczne zachowania, takie jak spogldanie
w innym kierunku w trakcie kontaktu z matk (Main i in.,
1985). Nierozwizanym problemem jest pytanie, czy te
typy zachowa obserwowane u niemowlt w wieku 12
i 18 miesicy s stabilne w czasie. Innymi sowy, czy niemowlta o przywizaniu lkowym staj si przedszkolakami o tym samym typie przywizania, a by moe
charakteryzuj si takim przywizaniem take w dorosoci? Niektrzy badacze znaleli dowody, e te rodzaje
przywizania odzwierciedlaj stae cechy osobowoci,
podczas gdy inni kwestionuj metody oceny przywizania tak w niemowlctwie, jak i w pniejszym dziecistwie, i w dorosoci.
Po co ksztatowa przywizanie? Ewolucyjne wyjanienie przywizania zakada, e niemowlta, ktre utworzyy
cise przywizanie do rodzica i otrzymay potrzebne
wsparcie spoeczno-emocjonalne miay wiksze szans
przetrwania i przekazania swoich genw nastpnym
pokoleniom ni niemowlta niezdolne do utworzenia
takiego chronicego przywizania. Dzieci o uksztatowanym przywizaniu s mniej naraone na zabicie przez
drapieniki, zagubienie si, ekspozycj na szkodliwe
czynniki, gd lub zranienie przez przedstawicieli
wasnego gatunku.
Podstawowe pierwsze przywizanie jest sposobem,
w jaki mode zwierzta osigaj identyfikacj z wasnym
gatunkiem. Sigmund Freud i wielu innych psychologw
dowodzio, e dzieci przywizuj si do swoich rodzicw,
poniewa rodzice dostarczaj im poywienia - zaspokajaj tym samym ich najbardziej podstawow potrzeb
fizyczn. Wyjanienie to nazywane jest kredensow teori
(cupboard theory) przywizania. Pomylcie o swoich
dowiadczeniach z niemowltami. Czy kredensowa teoria jest wyjanieniem zadowalajcym? Zapewne przy-
pomnicie sobie wiele przypadkw, gdy niemowlta

wydaway si bardzo zainteresowane rozwijaniem relacji
spoecznych i udziaem w zabawowych interakcjach
z osobami, ktre nigdy nie daway im poywienia.
Harry Harlow (1965) nie zgadza si z pogldem, e
teoria kredensowa cakowicie wyjania motywacj do
tworzenia przywizania oraz jego znaczenie. Teorii tej
przeciwstawi wasn hipotez, i niemowlta mog
rwnie rozwija przywizanie wobec osb, z ktrymi
kontakt daje im pocieszenie przez dotyk (contact comfort). Harlow odseparowa mode makaki od matek zaraz
po urodzeniu i umieci je w klatkach, w ktrych miay
dostp do dwch sztucznych matek": jedna wykonana
bya z drutu, a druga z aksamitnej tkaniny. Zauway, e
mapie niemowlta przytulay si najczciej do matki
wykonanej z materiau, natomiast niewiele czasu spdzay z matk drucian. Dziao si tak nawet wtedy, kiedy
jedynie od tej ostatniej otrzymyway mleko! Korzystay
te z aksamitnej" matki jako rda ukojenia, kiedy byy
przestraszone, oraz jako oparcia w eksploracji nowych
bodcw. Napotkawszy bodziec wywoujcy lk (na przykad mechanicznego niedwiadka grajcego na bbenku),
mapitka uciekay do aksamitnej" matki. W przypadku
nowych i intrygujcych bodcw stopniowo zbliay si
do nich, wracajc do matki z tkaniny przed podjciem
nastpnej prby. Gdy nowe bodce prezentowano pod
nieobecno matki z materiau, mapki czsto nieruchomiay skulone lub biegay od przedmiotu do przedmiotu,
krzyczc i paczc. Mae mapki rozwiny przywizanie
wobec matki", ktra dawaa im pocieszenie przez dotyk"
i wybieray kontakt z ni czciej ni z matk" dostarczajc im poywienia (Harlow i Zimmerman, 1958).
Obserwacje niemowlt ludzkich rwnie wykazay
krytyczn warto pocieszenia przez dotyk". Jak stwierdzono w wielu badaniach, brak bliskich, opartych na
mioci relacji w niemowlctwie osabia rozwj fizyczny,
a nawet szans przeycia. W roku 1915 lekarz ze Szpitala
Johnsa Hopkinsa stwierdzi, e pomimo odpowiedniej
opieki pod wzgldem bytowym, 90% sierot przyjmowanych do sierocicw w Baltimore umiera przed ukoczeniem pierwszego roku ycia. Badania prowadzone przez
ponad 30 lat nad hospitalizowanymi niemowltami
wykazay, e pomimo waciwego odywiania u dzieci
tych czsto wystpuj infekcje drg oddechowych
i gorczki o nieznanym pochodzeniu, dzieci te nie przybieray na wadze, a take byy widoczne u nich objawy
fizjologicznej deterioracji, takie jak biegunki, obnienie
napicia miniowego oraz brak apetytu (zob. Bowlby,
1969; Sherrod i in., 1978). Inne badania nad niemowltami w domach dla podrzutkw w Stanach Zjednoczonych
i w Kanadzie wykazay objawy powanych zaburze emocjonalnych i fizycznych oraz wysok miertelno pomimo
dobrego wyywienia i opieki medycznej (Spitz i Wolf,
1946). Negatywne efekty wczesnej instytucjonalizacji
potwierdziy si w wysoce stresujcych, wrogich
rodowiskach rodzinnych. W rodzinach charakteryzujcych si brakiem emocjonalnych wizi i wrogoci, dzieci

wa mniej a rozwj ich koca jest opniony. Zaczynaj
rosn po opuszczeniu wrogiego rodowiska, lecz proces
ten zostaje zahamowany, kiedy do wracaj - zjawisko to
nazywane jest skarleniem psychospoecznym (psychosocial
dwarfism) (Gardner, 1972). Nieprzyjazne rodowisko opnia nie tylko rozwj fizyczny, lecz rwnie spoeczny.
W badaniach dziesiciorga le traktowanych dzieci
w wieku od 1 do 3 lat badacze wykryli, e dzieci te nie
reagoway adekwatnie w obecnoci strapionego
rwienika. Jeli inne dziecko jest smutne i pacze,
dzieci w tym wieku normalnie okazuj zainteresowanie, empati lub smutek. Natomiast dzieci le traktowane - przeciwnie - czciej reaguj strachem,
zoci lub fizyczn agresj (Main i George, 1985).
Wedug teorii przywizania przedstawionej przez
Johna Bowlby'ego (1973) wczesna wi pomidzy matk
a dzieckiem jest niezbdna do rozwoju normalnych relacji spoecznych. Chocia przywizanie jest niezbdne,
nie jest wystarczajcym warunkiem rozwoju spoecznego
- potrzeba czego wicej. Dalsze badania Harlowa i jego
wsppracownikw wykazay, e wytworzenie przez
mod map silnego przywizania do matki" zastpczej
nie wystarczao do waciwego rozwoju spoecznego.
Pocztkowo badacze sdzili, e mapki wychowywane
przy matce" wykonanej z tkaniny rozwijay si normalnie, jednake gdy nadszed czas, aby mode mapy same
zostay matkami, okazao si, e jest inaczej. Jeli byy
one pozbawione moliwoci wchodzenia w interakcje
z odpowiednio reagujcymi osobnikami we wczesnej
fazie ycia, miay trudnoci w nawizywaniu normalnych
relacji spoecznych i seksualnych w dorosoci. Pomimo
wielu stara przez wiele miesicy nie zachodziy w ci;
z 18 udao si to tylko czterem.
Pierwsza z map wychowanych bez prawdziwej matki
po urodzeniu swojego dziecka zignorowaa je i usiada
niemal bez ruchu w przeciwlegym kcie klatki,
patrzc godzinami w przestrze. Jeli obserwator
zblia si i zagraa dziecku lub matce, nie wywoywao to u niej adnej reakcji. W miar jak dziecko
dojrzewao i stawao si ruchliwsze, podejmowao
cige prby nawizania kontaktu z matk. Prby te
byy konsekwentnie przez ni odrzucane. Odganiaa
dziecko lub powstrzymywaa, przygniatajc jego twarz
do prtw podogi klatki (Harlow, 1965, s. 256-257).
Gdy inne, pozbawione matek" mapy po sztucznym
zapodnieniu urodziy potomstwo, wikszo z nich bya
obojtna wobec swoich dzieci, nie reagowaa na nie lub
czasami nawet przejawiaa zachowania brutalne, odgryzay im palce u rk lub stp, biy je mocno - zapewne
miertelnie, gdyby nie interwencja opiekunw. Jednym

z najbardziej interesujcych odkry byo to, e pomimo
cigego karania, dzieci wytrwale prboway nawiza
kontakt z matk. W kocu by to przypadek adoptowania matki przez dziecko, nie dziecka przez matk" (Harlow, 1965, s. 259). Szczliwie wraz z kolejnymi ciami
zachowanie matek wobec modych poprawio si na tyle,
e brutalno przestaa by norm w tej grupie.
W nastpnych badaniach wykryto, e rozwj heteroseksualny map wychowywanych" przez matki z materiau by prawidowy, cho znacznie opniony, jeeli
miay one czste okazje do interakcji z innymi modymi
mapami (Harlow i Harlow, 1966). Modsze, normalnie
hodowane mapy suyy jako rwieniczy terapeuci"
w kontaktach z mapami, ktre dowiadczyy spoecznej
deprywacji i nie rozwiny przywizania, pomagajc im
osign bardziej normalny sposb spoecznego funkcjonowania (Suomi i Harlow, 1972).
Badacz naczelnych Stephen Suomi (1987; 1990)
pokaza, jak umieszczenie emocjonalnie wraliwych mapich niemowlt pod opiek wspierajcych matek zastpczych cakowicie odmienia ich ycie. Suomi zauway, e
mapy, umieszczone pod opiek szczeglnie kochajcych
i powicajcych dzieciom wiele uwagi matek, zmieniaj
si z marginalnych czonkw stada w miae, ekspansywne mode samce, ktre w okresie dojrzewania s wrd
najwczeniej opuszczajcych stado, aby zaoy swe
wasne. Takie krzyowe wychowanie (cross-fostering) daje
im umiejtnoci radzenia sobie oraz informacje istotne
dla zdobywania wsparcia u innych map a take dla utrzymywania wysokiej pozycji spoecznej w grupie (zob.
Discovering Psychology, 1990, program 5).
Rozwj normalnego uspoecznienia i komunikowania
si u dzieci mapich i ludzkich - uczenie si wanych
umiejtnoci spoecznych, stosowanie ich w praktyce
i otrzymywanie wzmocnienia za adekwatne ich stosowanie - zdaje si wymaga kontaktw z innymi przedstawicielami wasnego gatunku. Wiemy rwnie, e wczesne
przebywanie w bliskim kontakcie z biologiczn matk
dziecka nie jest konieczne dla rozwinicia si przywizania i dalszego prawidowego rozwoju spoecznego
(Rutter, 1979). Pozytywna wi moe uksztatowa si
wobec jakiegokolwiek opiekuna, ktry dziaa uspokajajco, aktywnie wchodzi w interakcje i reaguje na sygnay
wysyane przez dziecko (Ainsworth, 1973). W istocie
wi matki i dziecka jest silna, gdy te trzy warunki
wysokiej jakoci opieki" s spenione, a pozostaje saba
przy ich niespenieniu. Z drugiej strony, nie naley nie
docenia znaczenia wczesnego przywizania i silnych,
opartych na mioci relacji z matk lub innym opiekunem.
We wspczesnych instytucjach opiekuczych w Rumunii, gdzie 40 000 bezdomnych niemowlt i dzieci trzymano w najgorszych, jakie mona sobie tylko wyobrazi,
warunkach, rozgrywa si prawdziwa tragedia. Wiele
z tych dzieci okrelanych jest jako nieuleczalne"; bar-
dziej trafnym tumaczeniem byoby stracone na zawsze".

Totalitarny dyktator Nicolae Ceausescu (obalony w 1990
roku) prowadzi kampani zwikszenia populacji Rumunii
za wszelk cen. Kracowa ndza spowodowaa jednak,
e wiele matek porzucao dzieci poczte w odpowiedzi
na kampani Ceausescu. Wiele z dzieci pozostawionych
w instytucjach opiekuczych cierpi gwnie z powodu
izolacji i opuszczenia [...]. Dzieci mogy urodzi si normalne, lecz przybywaj do sierocicw cakowicie bierne,
co jest rezultatem tego, e nigdy nie spotkay si z uczuciem ani nie byy dotykane". Pracownicy zachodnich
organizacji pomocy humanitarnej znajdowali dzieci
przywizane do ek, godne i brudne. Czsto dzieci te
nigdy nie byy dotykane ani przytulane. Nikt do nich nie
mwi. Kiway si w przd i w ty, patrzc nieobecnym
wzrokiem lub kuliy si w obecnoci obcych" (Sachs,
1990, s.A-12). Jest wtpliwe, czy jakakolwiek forma interwencji moe przezwyciy t wczesn traum braku
wizi z troskliwym dorosym.
Wikszo badaczy wyranie wskazuje na to, e
chroniczny stres we wczesnej fazie ycia moe spowolni rozwj fizyczny, umysowy i spoeczny, wywoujc
upoledzenia (Kagan i Klein, 1973). Jednake zdarzaj si
dzieci zdolne przezwyciy konsekwencje cikiego
stresu yciowego i deprywacji (Garmezy, 1976; Skolnick,
1986). Dlaczego? Obecno silnych relacji przywizania
w yciu tych dzieci moe stanowi czciow odpowied.
W pewnych badaniach podunych ledzono rozwj
960 hawajskich dzieci z bardzo ubogich rodzin, od
poczcia do 20 roku ycia. yjc w biedzie, dzieci te
dowiadczyy wielu stresujcych zdarze, a jedno na
picioro cierpiao na powane zaburzenia zachowania
w jakim momencie tego dwudziestoletniego okresu.
U chopcw najczciej wystpoway choroby, trudnoci w uczeniu si i problemy w opanowywaniu
agresji; u dziewczt najczstsze byry uzalenienia.
Dzieci, ktre okazay si odporne na wpyw negatywnych czynnikw rodowiskowych, przejawiay efektywne sposoby radzenia sobie z problemami, byy silne
fizycznie, bardzo aktywne i wykazyway odpowiedzialno za innych. Co wicej, rozwino si u nich poczucie pewnoci siebie oraz spjne, pozytywne relacje
z rodzin. Silna wi czya je z opiekunami z wczesnego okresu ycia. Rzadko zdarzao si, by byy
odczone od swojej rodziny, otoczenie powicao im
wiele uwagi i stanowiy one cz wielopokoleniowej
sieci spoecznego wsparcia obejmujcej dziadkw,
rodzin i ssiadw (Werner i Smith, 1982).
Bliska wi z kochajcymi dorosymi jest pierwszym
krokiem na drodze waciwego rozwoju fizycznego
i uspoecznienia. W miar jak pierwotne przywizanie
do wczesnego opiekuna rozszerza si na innych
czonkw rodziny staj si oni rwnie modelami
nowych sposobw mylenia i zachowania. Z tych wczesnych wizi dziecko rozwija zdolno do przystosowywania si do potrzeb innych.
Kole zwizane z pci

Mczyni i kobiety rni si od siebie nie tylko cechami
fizycznymi, take czsto zachowuj si w rny sposb
oraz speniaj inne role w spoeczestwie. Podczas gdy
niektre / tych ronie zwizane s z biologi, wiele jest
wynikiem uspoecznienia. W jaki sposb chopcy i dziewczta ucz si rnych oczekiwa, jakie stawia wobec nich
kultura, w ktrej rozwijaj si i spdzaj ycie? Odpowied naley zacz od zrnicowania poj pci biologicznej, pci psychicznej, tosamoci pciowej i rl pci*.
Termin pe (sex) odnosi si do waciwoci biologicznych odrniajcych osobniki eskie od mskich.
Waciwoci te obejmuj rne funkcje reprodukcyjne
oraz rne hormony i anatomi. S one uniwersalne,
biologicznie zdeterminowane i niezalene od czynnikw
spoecznych. W cigu dziejw doprowadziy do wyksztacenia si tradycyjnych rl spoecznych - na przykad, poniewa jedynie kobiety mog karmi dzieci piersi, w spoecznociach prehistorycznych pozostaway
one blisko domu, zajmujc si dziemi, podczas gdy
mczyni zdobywali poywienie (Rossi, 1984).
Po okresie niemowlcym chopcy staj si bardziej
aktywni fizycznie i bardziej agresywni ni dziewczta. Na
caym wiecie chopcy czciej uczestnicz w brutalnych
zabawach. Rnica ta czciowo zwizana jest z hormonami pciowymi - czynniki biologiczne mog wywoywa predyspozycje behawioralne (Maccoby, 1980).
Wiemy, e hormony mog wpywa na zabawy, poniewa
obserwacje modych samcw i samic szczurw i map
ukazuj takie same rnice behawioralne, jak te zauwaone u ludzi (Meany, 1988). Samce bior udzia w aktywnych formach zabaw ruchowych wymagajcych znacznej
aktywnoci motorycznej. Samice uczestnicz w dziaaniach wymagajcych precyzyjnych sprawnoci ruchowych.
W przeciwiestwie do pci biologicznej, pe psychiczna {gender} jest zjawiskiem wyuczonym, zwizanym
z odmiennoci zachowa i postaw zwykle cechujcych
osoby o odmiennej pci biologicznej. Kultury rni si
stopniem, w jakim pe psychiczna wie si ze zrnicowaniem codziennych czynnoci i zakresem tolerancji
na zachowania spostrzegane jako niezgodne z wasn
* W jzyku angielskim (szczeglnie amerykaskim) ple

biologiczna i pe psychiczna okrelane s odmiennymi sowami: sex i gender. To drugie znaczy dosownie tyle, co rodzaj
gramatyczny" i cho w USA jest uywane do oznaczenia pici
w sensie psychicznym (gwnie pod wpywem ruchu feministycznego i politycznej poprawnoci"), w Polsce taka konwencja
dotd nie przyja si. Std te uywamy wyrazu .pe* w sensie tak biologicznym, jak i psychicznym (przyp. red. nauk.).
pci. Tosamo pciowa [gender identity) jest posiadanym przez jednostk poczuciem mskoci lub kobiecoci;
obejmuje wiadomo i akceptacj wasnej pci. Niektre
jednostki, takie jak transseksualici, odczuwaj konflikt
pomidzy wasn pci biologiczn a tosamoci seksualn. Poczucie tosamoci seksualnej jest wane dla psychicznego samopoczucia dziecka. Niektrzy teoretycy
uwaaj, e dzieci z natury ceni to, co jest do nich
podobne i dziki temu d do aktywnoci odpowiedniej dla ich pci (Kohlberg, 1966).
Role zwizane z pci, czy w skrcie - role pci Igender
wles) - to wzorce zachowa uwaanych za odpowiednie
dla mczyzn i kobiet w danym spoeczestwie. Dostarczaj
one podstawowych definicji mskoci i kobiecoci. Wikszo i. tego, co uwaamy za mskie i kobiece uksztatowane jest przez nasz kultur (Williams, 1983). Dzieci ucz
si na wiele rnych sposobw rl seksualnych istniejcych w ich kulturze. Doroli nagradzaj je za zachowania
odpowiednie dla pci dziecka a karz za dziaania nieodpowiednie. Zwaszcza chopcy spotykaj si z silnymi reakcjami negatywnymi ze strony ojcw, jeli przejawiaj niemskie" zachowania (Langlois i Downs. 1980). Dzieci take
czsto naladuj zachowania osb z otoczenia lub zaobserwowane w filmach czy ksikach. Wreszcie, dzieci
rozwijaj te przekonania dotyczce regu ograniczajcych
role seksualne (dziewczta nie mog by onierzami").
Uspoecznienie w zakresie rl seksualnych zaczyna
si od urodzenia. W jednym z bada rodzice opisywali
swoje nowo narodzone crki, uywajc sw takich, jak:
maa, delikatna, pikna i saba. Odwrotnie, swoich nowo
narodzonych synw rodzice opisywali jako mocnych,
dziarskich, silnych i skoordynowanych. Dzieci w rzeczywis-
toci nie rniy si wzrostem, wag ani stanem zdrowia

(Rubin i in.. 1974). Rnice w reakcjach rodzicw wydaj
si wynika ze stereotypw rl seksualnych. Rodzice ubie-
raj synw i crki w rny sposb, daj im inne zabawki

i komunikuj si z nimi w odmienny sposb (Reingold
i Cook, 1975). Na przykad, rodzice czciej bior na rce
synw, dostarczaj im wicej stymulacji fizycznej i zwracaj wicej uwagi na ich wokalizacje i sygnay dotyczce
jedzenia (Park i Sawin, 1976; Yarrow. 1975). Wyniki te
potwierdzono w badaniach kontrolnych.
Rodzice zdaj si odgrywa kluczow rol w wyuczaniu dziecka rl pci. Jednake ostatnio badacze zajli si
znaczeniem rwienikw w rozwoju i ksztatowania si
identyfikacji z pci. Wydaje si, e efekty etykietowania
zachowa jako mskich lub kobiecych s silniejsze w przypadku dzieci ni dorosych (Stern i Karraker, 1989).
Dzieci w wieku 2 do 6 lat maj bardziej skrajne i sztywne
pogldy dotyczce pci ni doroli. Skrajne reakcje dzieci
mog by zwizane z faktem, e w tym wieku prbuj
one ustanowi wasn identyfikacj seksualn.
Eleanor Maccoby (1988) twierdzi, e rodzice nie naznaczaj dzieci rolami seksualnymi. Znalaza ona dowody
na to, e style zabawy i wybierane zabawki niezbyt kore-
luj z preferencjami rodzicw lub ich rolami. Maccoby

uwaa, e wiele rnic w zachowaniu dzieci rnej pci
wynika z ich relacji z rwienikami. Z powodu uspoeczniania w zakresie rl pci chopcy i dziewczta wzrastaj
w rnych rodowiskach psychologicznych, ktre odmiennie ksztatuj ich pogldy na wiat oraz ich sposoby
radzenia sobie z problemami. Mae dzieci s segregacjonistami - poszukuj rwienikw tej samej pci, nawet
jeli nie pozostaj pod nadzorem dorosych oraz pomimo
zachcania przez dorosych do podejmowania zabaw
w grupach mieszanych pod wzgldem pci.
Rne rda socjalizacji - rodzice, nauczyciele,
rwienicy i media - spjnie i niepostrzeenie wzmacniaj stereotypy pci. Jeanne Bock (1983) konkluduje, e
rodzice daj dziewcztom korzenie" do budowy ich
domw i rodzin, natomiast chopcom daj skrzyda",
aby wzbijali si ku nowym wyzwaniom. Czy zwizane
z rol pci zachowania mog si kiedykolwiek zmieni?
Stadia rozwoju psychospoecznego

wedug Kriksona
Jako amerykaski imigrant w rednim wieku Frik Erikson
(1963) uwiadomi sobie, wobec jakich konfliktw stan
z powodu swego nowego statusu. Ta wiadomo popchna go do refleksji nad wieloma takimi konfliktami,
przed ktrymi staj wszyscy w cigu trwajcego cae
ycie procesu rozwoju. Refleksje te ostatecznie przyniosy nowy sposb mylenia o ludzkim rozwoju, ujty
w sekwencj konfliktw i wyzwa wyaniajcych si

w wielu stadiach cyklu yciowego od niemowlctwa do
staroci. Stadia rozwoju psychospoecznego {psychosocial
stages) s kolejnymi ukierunkowaniami na siebie samego

i na innych, ktre wpywaj na rozwj osobowoci
w cigu caego ycia. Kade stadium wymaga nowego
poziomu interakcji spoecznych: sukces lub niepowodzenie w osigniciu go moe zmieni przebieg dalszego
rozwoju w pozytywnym lub negatywnym kierunku.
W przeciwiestwie do innych teoretykw, ktrzy uwaali, e rozwj dokonuje si jedynie w niemowlctwie
i we wczesnym dziecistwie, Krikson ujmowa rozwj
jako proces obejmujcy cae ycie.
Hrikson wyrni osiem stadiw rozwoju psychospoecznego w cyklu yciowym. W kadym stadium okrelony konflikt zajmuje centraln pozycj, jak jest to
przedstawione w tabeli 5.4. Chocia konflikt cignie si
w rnych formach i nigdy nie zostaje rozwizany raz na
zawsze, musi zosta wystarczajco rozwizany w danym
stadium, jeeli jednostka ma skutecznie radzi sobie
z konfliktami w stadiach kolejnych.
Na przykad, w pierwszym stadium niemowl musi
rozwin podstawowe poczucie ufnoci wobec rodowiska
poprzez interakcje z opiekunami. Zaufanie jest naturalnym
towarzyszem silnej relacji przywizania do rodzica, ktry
dostarcza poywienia, ciepa i ukojenia w fizycznej bliskoci. Ii?cz dziecko, ktrego podstawowe potrzeby nie s
zaspokojone, ktre dowiadcza nieodpowiedniego traktowania, braku fizycznej bliskoci i ciepa oraz czstej
Tabela 5.1 Stadia rozwoju Dsychospoeczrego wedug Eriksona

Wiek w przyblieniu
Kryzys
Waciwe rozwizanie
Niewaciwe rozwizanie
0-1'/,
Ufno kontra nieufno
Podstawowe poczucie
bezpieczestwa
Niepewno, lk
17,-3
Autonomia kontra
zwtpienie w siebie
Postrzeganie siebie jako podmiotu

zdolnego do kontrolowania
wasnego ciaa i sprawc dziaania
Poczucie niezdolnoci kontroli

przebiegu zdarze
9-6
Inicjatywa kontra
poczucie winy
Zaufanie do siebie jako inicjatora

i twrcy
Poczucie braku wasnej wartoci.
6-okres dojrzewania
Kompetencja kontra
poczucie niszoci
Opanowanie podstawowych
umiejtnoci intelektualnych
i spoecznych
Brak pewnoci siebie, poczucie kieski
Adolescencja
Tosamo kontra
pomieszanie rl
Poczucie siebie jako osoby
Poczude fragmentacjl wasnego Ja",

niejasne poczucie siebie
Wczesna doroso
Intymno kontra izolacja
Zdolno do nawizywania bkskici

wizi i zaangaowania si wobec
innych
Poczucie osamotnienia
i separacji, zaprzeczanie potrzebie
bliskoci
rednia doroso
Produktywno kontra
stagnacja
Koncentracja troski poza j a ' - na

Troska o siebie, brak orientacji na
rodzinie, spoeczestwie, przyszych
przyszo
pokoleniach
. >.
Pna doroso
.
Integralno ego kontra
rozpacz
Poczucie peni, podstawowa

satysfakcja z ycia
Poczucie bezowocnoci ycia.

rozczarowanie
-,'
nieobecnoci troskliwego dorosego, moe rozwin

trwae poczucie nieufnoci, braku bezpieczestwa i lk.
Takie dziecko nie bdzie przygotowane do drugiego stadium, w ktrym wymaga si od niego przedsibiorczoci.
Wraz z rozwojem chodzenia i rozwojem mowy nastpuje ekspansja dziecicej eksploracji i manipulacji
przedmiotami (a czasami ludmi). Z tymi dziaaniami
powinno nadej poczucie autonomii oraz poczucie bycia
osoba, zdolna, i wartociow. Daleko idce restrykcje lub
krytycyzm w drugim stadium mog prowadzi do zwtpienia w siebie, wymagania za wykraczajce poza moliwoci dziecka, jak zbyt wczesny lub zbyt surowy trening
czystoci mog zniechci jednostk do wytrwaoci
w wykonywaniu nowych zada. Mog te prowadzi do
gwatownych scen konfrontacji zrywajcych blisk,
wspierajc relacj rodzic-dziecko, ktra jest potrzebna,
by zachci dziecko do zaakceptowania ryzyka i sprostania nowym wyzwaniom. Dwulatek, ktry upiera si przy
wykonaniu pewnego dziaania lub domaga si prawa
wykonania czego bez pomocy, dziaa z potrzeby potwierdzenia wasnej autonomii i skutecznoci. Pod koniec
okresu przedszkolnego dziecko, ktre wyksztacio podstawowe poczucie ufnoci najpierw wobec najbliszego
otoczenia a potem wobec samego siebie, staje si osob,
potrafic inicjowa dziaania zarwno motoryczne, jak
i intelektualne. Sposb, w jaki rodzice reaguj na samodzielne dziaania dziecka moe albo stymulowa poczu-
cie wolnoci i pewnoci siebie potrzebne w nastpnym

stadium, albo wytwarza poczucie winy i bycia niewanym intruzem w wiecie dorosych.
W latach szkoy podstawowej dziecko, ktre pozytywnie rozwizao kryzysy poprzednich stadiw, jest gotowe
do wykroczenia poza przypadkowe eksplorowanie
i sprawdzanie wiata ku systematycznemu rozwojowi
kompetencji. Szkoa i sport oferuj aren, na ktrej mona
uczy si intelektualnych i motorycznych sprawnoci,
a interakcje z rwienikami umoliwiaj rozwj umiejtnoci spoecznych. Inne moliwoci rozwijane s poprzez
specjalne lekcje, zorganizowane dziaania grupowe oraz
wytrwao w realizacji indywidualnych zainteresowa.
Uwieczone powodzeniem wysiki w tym zakresie przynosz poczucie kompetencji. Jednake niektrzy modzi
ludzie staj si raczej obserwatorami ni wykonawcami
lub dowiadczaj wystarczajcych niepowodze, aby wytworzy poczucie niszoci, czynice ich niezdolnymi do
spenienia wymaga nastpnych etapw ycia. Teoria triksona zostaa powszechnie zaakceptowana, poniewa dotyczy ycia ludzkiego w caoci, ujmujc w perspektywie
zarwno zmiany, jak i ogln cigo. Pierwsze cztery stadia s czci uspoecznienia dziecka; ostatnie cztery
stanowi kamienie milowe w dalszym uspoecznieniu
dorosego. Zajmiemy si nimi w nastpnym rozdziale, prbujc zrozumie istotne siy ksztatujce rozwj czowieka
w adolescencji, dorosoci i staroci.
wne zagadnienia
metod badawczych. Wci jednak odgrywaj one kluczow rol w naszym rozumieniu rozwoju poznawczego.
Rozwj spoeczny i emocjonalny

Uspoecznienie jest piocesem, poprzez ktry przyswajamy sobie normy, wartoci, sprawnoci, postawy i motywy
zgodnie z tym, co uwaane jest za podane w naszym
spoeczestwie. Uspoecznienie zaczyna si od przywi-
odstawowe terminy
akomodacja (accomodation)
pe [sex)
amerykaski jzyk migowy [Americal Sign Language, ASL)
pe psychiczna [gender)
pocieszenie przez dotyk [cnntact comfort)
pojcie staoci (conservation)
poligenetyczny [polygenic)
przywizanie [attachment)
asymilacja [aisimilation)
badania normatywne {normative inwsligations)
centracja (centraion)
chromosom (chromosome)
czynnik konstytucjonalny (constitutional factor)
skarlenie psychospoeczne [psychosocial dwarfism)
fonem (phoneme)
gen [gene)
stadia rozwoju psychospoecznego [psychosocial stages)
habituacja (habituation)
stao obiektu [object permanence)
komrka rozrodcza (germ celi)

kontrowersja dziedziczenie-rodowisko {nature-nurturc
strategia porwna podunych [longitudinal design)

strategia porwna poprzecznych [cross-sectional design)
strategia porwna sekwencyjnych (seuential design)
tosamo pciowa [gender identity)
stadia rozwojowe [developmental stages)
contiwersy)
mechanizm przyswajania jzyka (Language Acquisition
Psychologowie rozwojowi badaj ludzki rozwj w cigu

caego cyklu yciowego. Rozwj fizyczny i umysowy
zaley zarwno od czynnikw genetycznych, jak i rodowiskowych. Kontrowersja dziedziczenie-rodowisko jest
trwajc od dawna debat nad tym, czy dziedziczno,
czy te rodowisko odgrywa waniejsz rol w ludzkim
rozwoju. Istniej dwa podstawowe podejcia w teorii
rozwoju: pierwsze akcentuje cigo, drugie niecigo
rozwoju. Wiele aspektw rozwoju zaley od pojawienia
si odpowiedniej stymulacji w optymalnym czasie.
Przyswajanie jzyka
Dzieci s bardzo sprawne w uczeniu si jzyka. Niektrzy
badacze uwaaj, e posiadamy wrodzony mechanizm
przyswajania jzyka. Kultura i interakcje z rodzicami stanowi istotn cz procesu przyswajania jzyka. Uczenie si sw przebiega od przedsownego gaworzenia,
poprzez stadium jednowyrazowe, stadium dwuwyrazowe do formuowania krtkich zda. Rozwj mowy jest
cile zwizany z rozwojem poznawczym.
Rozwj poznawczy
Kluczowe idee Piageta dotyczce rozwoju poznawczego
obejmuj rozwj schematw, procesy asymilacji i akomodacji oraz czterostadialn teori niecigego rozwoju
poznawczego. Te cztery stadia to: stadium sensoryczno-motoryczne, przedoperacyjne, operacji konkretnych
i operacji formalnych. Wiele koncepcji Piageta jest obecnie kwestionowanych przy wykorzystaniu nowoczesnych
psychologia rozwojowa (developmental psychology)

rola pci [gender role)
rozwj poznawczy [cognitive devtlopment)
schemat [scheme)
dojrzewanie [maturation)
dyshabituacja (dishabituation)
dysleksja rozwojowa (developmental dyslexia)
egocentryzm (egocentrism)
Device, LAD)
Pocztek cyklu yciowego
zania niemowlcia do jego opiekuna. Niepowodzenie

w rozwoju wizi prowadzi do wielu problemw fizycznych i psychicznych. Pe psychiczna jest zjawiskiem psychologicznym dotyczcym zrnicowania zachowa
i postaw mczyzn i kobiet. Uspoecznienie w zakresie
pci dokonuje si od urodzenia. Wiele rde socjalizacji
wzmacnia stereotypy pci. F.rikson twierdzi, e uspoecznienie dokonuje si w serii stadiw rozwoju psychospoecznego od niemowlctwa po staro.
mowa matczyna (motherese)

nadmierna regularyzacja (overregularization)
okres krytyczny (critical period]
uspoecznienie [socializalion)
wdrukowanie [imprinting)
wiek chronologiczny [chronologieal age)

wiek rozwojowy [developmental age)
itorzy waniejszych prac

Ainsworth Mary
Baillargeon Renee
Rlass Clliot
Bock Jeanne
Bowlbyjohn
Chomsky Noam
F.rikson Erik
Fantz Robert
Fernald Ann
Harlow Harry
Itardjean Marie
Kagan Jerome
l.ocke John
Maccoby Fleanor
Piaget Jean
Rousseau Jean Jacques
Suomi Steven
Rozwj
w cigu
cafego
yc i a
I mio, przesta! Matki nie zadaj takich pyta". Brad przyglda si matce wakujcej
ciasto na paszteciki z dyni. Podchodzi do stou i nalewa sobie kubek kawy, Kada inna matka
daaby synowi troch pienidzy i powiedziaa, eby si dobrze bawi. Jego matka chce wiedzie, czy
uywa prezerwatyw.
Przepraszam". Matka Brada, Susan, przestaje wakowa i odgarnia kosmyk wosw znad
oczu. To dlatego, e twj ojciec by ostatnio tak zapracowany, e nie wiem, czy z tob o tym
rozmawia",
Mamo, to nie jest wasza sprawa".
Susan patrzy na Brada, a ten w kocu odwraca wzrok.
Czy ci si to podoba, czy nie - mwi spokojnie - twoje
ycic jest moj spraw. Oczywicie, czuj si skrpowana,
poruszajc ten temat, ale czuabym si o wiele gorzej, gdyby zachorowa na AIDS tylko dlatego, e nie bye
ostrony".
Suchaj, nie jestem gejem. Nie bior narkotykw. Ja
tylko spotykam si z miymi dziewczynami. Nie musisz si
martwi. W kadym razie ty nie bya taka ostrona, kiedy
191
196
203
211
Wczesne teorie rozwoju w cigu
caego ycia
Analiza historyczna rodzin
i stadiw ycia
Rodziny i modzie w niebezpieczestwie
Podsumowanie
Okres dorastania
Oznaki przejcia i obrzdy inicjacji
Mit burzy i naporu" wieku dorastania
Zadania okresu dorastania
Zblienie: Alkoholizm na uczelni
Podsumowanie
Doroso
Zadania okresu dorosoci
Stadia rozwoju w okresie dorosoci
Mylenie u osb dorosych
Rozwj moralny
Podsumowanie
Staro
Uprzedzenia i mity dotyczce ludzi
starszych
Metody bada nad starzeniem si
Nowe pogldy na starzenie si
Zmiany fizjologiczne
Zblienie: Twj projekt rodowiska
mieszkalnego dla osb
w podeszym wieku
Zmiany poznawcze
Zmiany spoeczne
Psychopatologia
Pod koniec ycia
220
Gwne zagadnienia
221
Podstawowe terminy
221
bya w moim wieku". Brad natychmiast zaczyna aowa,

e to powiedzia. Wic, e matka chodzia z nim w ciy,
kiedy bya w ostatniej klasie szkoy redniej.
Wtedy byy inne czasy" - mwi agodnie Susan. -Wiem, e musi ci mczy suchanie tego,
ale my nie mielimy do czynienia z podstpn mierteln chorob. Kady moe mie AIDS". Susan
obchodzi st dookoa i staje przed synem. Bez wzgldu na to, jak mio wyglda!"
Kiedy przyjeda Babcia?" - Brad pyta o cokolwiek, eby tylko skoczy t mczc rozmow.
Nie powiedziaam ci?" - Susan umiecha si. Ona take odczuwa ulg. - Babcia nie spdzi
z nami tego wita Dzikczynienia. Jest teraz w Chinach, prowadzi jedn ze swoich wycieczek dla
seniorw. auj tylko, e moja matka nie zrobia tego samego".
A co z Buni?"
Tylko siedzi przed pudem cay dzie. Nie pozwoli nam zabra si stamtd, dopki nie obejrzy
swoich seriali".
Bunia zawsze bya dusz towarzystwa!"
Kiedy Papa umar, jaka cz Buni odesza take" - wzdycha Susan. - Mwi, e nie ma po co
y, ale nie chce wyprowadzi si ze swojego domu, ani nawet porozmawia o innych moliwociach".
Susan ukada paszteciki na blasze, potem spoglda przelotnie na swoje odbicie w szklanych
drzwiczkach piekarnika. Nie, stanowczo nie jest tak moda, jak przywyka. Ma wicej zmarszczek
wok oczu, jak u Buni. Susan widzi twarz swojej matki jako map, pokazujc, dokd zmierza jej
wasna twarz, kontynent pokryty sieci rzek, strumieni i dopyww. Pewnie, kady si starzeje. Ale
tak szybko?
Brad chrzka. Ostatnio martwi si o Tat. Wydaje si taki smutny i jakby nieobecny".
Wiem. Mwi, e nie wierzy, aby jego ycie miao naprawd sens".
Moe przechodzi co w rodzaju kryzysu redniego wieku".
rzystnych, stresujcych warunkach; powrt do normalnego stanu po traumatycznych przeyciach czy klskach.
Rozdzia ten zaczyna si od omwienia pniejszych
stadiw trwajcego przez cae ycie rozwoju zgodnie
z psychospoecznym podejciem Eriksona. Przedstawimy
w perspektywie historycznej pojcie rodziny oraz stadia
ycia, a take zastanowimy si nad niebezpieczestwami, jakie zagraaj wielu wspczesnym rodzinom,
a zwaszcza dzieciom i dorosym, ktrzy musz przetrwa pomimo bytowania poniej poziomu ubstwa.
Nastpnie rozpatrzymy wybrane aspekty rozwoju
w okresie dorastania. Po przeanalizowaniu gwnych
zada rozwojowych stojcych przed dorosymi oraz rnych aspektw mylenia osb dorosych i ich rozumowania moralnego, przejdziemy do rozwaenia, co to znaczy
dobrze si starze".
Mwisz jak Babcia. Przed wyjazdem powiedziaa mi: Uwaj, Susan. On rzuci prac albo
bdzie mia romans. Tak czy owak - stracisz go. Ale ja tak nie myl".
A co mylisz"?
Myl, e czas na jak zmian. On wypali si jako prawnik. Ja wypaliam si w pracy
spoecznej. Moe powinnimy wstpi do Korpusu Pokoju".
tym dialogu midzy matk i synem poruszono wiele

tematw, ktre wyranie wykraczaj poza zakres spraw
dominujcych we wczesnych dziecicych fazach rozwoju.
Zadania, jakie stoj przed dojrzewajcymi modymi ludmi, rni si od zada stojcych przed dorosymi. Mody
czowiek w okresie dorastania, taki jak Brad, musi przej
proces ksztatowania poczucia osobistej tosamoci
i odrbnoci od rodzicw - proces, ktry doprowadzi do
dojrzaej niezalenoci, a w idealnym przypadku, do
nowej wizi z rodzicami. Ludzie doroli, tacy jak Susan,
musz dokona przejcia od wczeniejszej zalenoci od
rodzicw i oparcia ze strony instytucji (takich jak uczelnia),
do przyjcia odpowiedzialnoci za pomylno wasn
i pomylno innych osb, ktre mog sta si od nich
zalene. Musz take radzi sobie z bliskimi zwizkami
(takimi jak zwizki Susan z Bradem i Susan z mem),
ktre zmieniaj si z czasem. Wraz ze staroci albo
pojawia si sposobno samopoznania i refleksji, kierowanych poczuciem mdroci i przynoszcych zadowolenie
(jak w przypadku Babci, zajmujcej si prowadzeniem
wypraw turystycznych), albo te nadchodzi czas opakiwania nie zrealizowanych moliwoci, chorb, utraty bliskich
i zuboenia (w przedstawionym scenariuszu rodzinnym
postaw tak reprezentuje przesiadujca w domu Bunia).
Kade z tych stadiw ycia rozgrywa si na tle zmieniajcych si cigle wartoci i struktur spoeczno-ekonomiczno-politycznych. Na przykad, w Stanach Zjednoczo-
nych skrajny konformizm i konserwatyzm lat 50. XX wieku

zasia ziarna modzieowej rewolucji przeomu lat 60. i 70.
Swobod seksualn, ktra bya skutkiem tej rewolucji,
wspar rozwj technik kontroli urodzin; jednake w latach
90. swobod t ograniczy strach przed szerzcymi si
chorobami przenoszonymi drog pciow, a zwaszcza
. AIDS. Strach przed chorobami, powszechnym zaywaniem
narkotykw, wzrostem przestpczoci, ci nastolatek
i pojawieniem si nowej subklasy bezdomnych biedakw
moe wywoa konserwatywn reakcj na atmosfer swobodnego mylenia i eksperymentowania, dominujc
w latach 60. i 70. XX wieku (Shinn i Weitzman, 1990).
Gorczka patriotyczna, bezmylne podporzdkowanie
autorytetom, tradycyjne wartoci i wy urodze byy
charakterystyczne dla dziesicioleci nastpujcych po
zakoczeniu drugiej wojny wiatowej. My wszyscy
w swoim yciu przechodzimy podobne stadia rozwojowe,
jednake przejawy tych stadiw rni si bardzo
z pokolenia na pokolenie, poniewa prdy spoeczne, polityczne i ekonomiczne nadaj kierunek nurtowi rozwoju
czowieka. Istotn cech rozwoju czowieka w kadym
miejscu na wiecie jest indywidualna niezomno. Niezomno (resiliency) polega na udanym przystosowaniu si
w okolicznociach niezwykle trudnych lub zagraajcych
{The child in..., 1989). Przybiera ona trzy formy: wysokie
osignicia yciowe dzieci zagroonych i pochodzcych ze
le rokujcych rodowisk; dobre funkcjonowanie w nieko-
ozwj przez cae ycie

Badania nad rozwojem w cigu caego ycia (life-span
development) dotycz cigoci, staoci i zmian zachodzcych w procesach fizycznych i psychicznych, ktre charakteryzuj funkcjonowanie czowieka od poczcia a do
kocowych etapw ycia (Honzik, 1984). Chocia lata
dziecistwa wywieraj trway ksztatujcy wpyw, to jednak przez cae ycie zachowujemy znaczn zdolno
zmieniania si (Brim i Kagan, 1980). Dugotrwae skutki
wczesnych dowiadcze z okresu niemowlctwa i dziecistwa s bardzo zrnicowane i pozostaj pod wpywem
pniejszych dowiadcze (Henderson, 1980; Simmel,
1980).
Gdy minie dziecistwo, nadchodzi czas dokonywania
wyborw dotyczcych bliskich relacji z ludmi, partnerw seksualnych, edukacji, kariery zawodowej, maestwa, rodziny i czasu wolnego. Zadania i obowizki
mno si, a czasu zdaje si ubywa. Nigdy nie ma do
czasu, eby zrobi wszystko i nasz czas przeznaczamy
zwykle na to, co naszym zdaniem musimy robi, a nie na
to, co robi chcemy. Zaczynamy y dla przyszoci i tskni za oddalajc si wci przeszoci. Dla wielu z nas
rozkosz pochonicia teraniejszoci (ktr odczuwamy
jako dzieci) jest stracona na zawsze, gdy borykanie si
z codziennymi kopotami yciowymi staje si spraw pilniejsz. Staro przynosi nowe stresy albo nowe wyzwania; od sposobu radzenia sobie z nimi zaley retrospektywny obraz ycia danej osoby.
Wikszo teoretykw, ktrzy wywarli wpyw na
badania nad rozwojem indywidualnym, takich jak Sigmund Freud i Jean Piaget, koncentrowaa si tylko na
wczesnych okresach ycia. Zakadali oni, e ciar rozwoju dwiga si tylko do koca okresu dorastania -
potem czowiek i jego psychika s przygotowane do ycia

i podlegaj tylko nielicznym waniejszym zmianom.
Nowe badania podwaaj jednak te uznawane od dawna
koncepcje o braku istotnych zmian w wieku dojrzaym
i nieuchronnoci zaniku funkcji biologicznych i psychicznych u osb starszych. Z bada tych wyonia si
podstawowa przesanka psychologii rozwojowej obejmujcej okres caego ycia (life-span developmental psychology):
osobowo, funkcjonowanie umysowe i inne podstawowe aspekty natury ludzkiej nie przestaj rozwija si
i zmienia przez cay czas trwania cyklu yciowego.
Wczesne teorie rozwoju w cigu caego ycia

Najgortszym ordownikiem bada nad specyficznymi
cechami stadiw rozwojowych skadajcych si na ycie
ludzkie by Erik Erikson (1963). Dwoje innych wpywowych teoretykw zajmujcych si stadiami rozwoju,
trwajcego przez cae ycie, Carljung i Charlotte Biihler,
take wnioso wany wkad w t dziedzin.
Pniejsze stadia psychospoeczne Eriksona
Erikson, ktry by uczniem Anny Freud (crki Sigmunda), skoncentrowa si na relacji midzy psychik
a spoeczestwem - na ego w szerszym kontekcie,
jakiego dostarcza kultura, w ktrej yje dana osoba.
Odkrycia Eriksona dotyczce kryzysw tosamoci,
ktre ludzie przeywaj w trakcie dojrzewania, s
wynikiem jego dowiadcze jako imigranta w spoeczestwie Stanw Zjednoczonych i zostay udoskonalone
pod wpywem jego pracy z Indianami i z powracajcymi
kombatantami II wojny wiatowej.
Przypomnijmy, e Erikson wyrni osiem stadiw
rozwoju psychospoecznego, od urodzenia do pnej
dorosoci, w ktrych jednostka staje wobec specyficznych kryzysw czy konfliktw. Kade ze stadiw Eriksona jest okrelone przez zadania rozwojowe, ktre stawia
przed jednostk. Zadanie rozwojowe kadego ze stadiw polega na tym, eby upora si z obydwoma przeciwstawnymi wymaganiami danego stadium (dotyczcymi relacji midzy sob samym a wiatem), utrzymujc
midzy nimi rwnowag lub integrujc je. Przedstawia
to tabela 6.1 (Pena tabela znajduje si na s. 185).
Erikson jest przekonany, e podstawowy kryzys okresu
adolescencji polega na odkryciu przez dan jednostk jej
prawdziwej tosamoci wrd zamieszania i dezorientacji,
jakie powoduje odgrywanie przez ni wielu rnych rl dla
rnych widowni w rozszerzajcym si wiecie spoecznym. Rozwizanie tego kryzysu pomaga jednostce w wytwarzaniu zintegrowanego poczucia wasnej tosamoci;
brak zadowalajcego rozwizania moe da w rezultacie
obraz samego siebie, ktremu brak stabilnego rdzenia.
Podstawowy kryzys u modej osoby dorosej iyoung adult)
wymaga rozwizania konfliktu midzy intymnoci a izolacj
- rozwinicia zdolnoci ksztatowania penowartocio-
Tal.K";lri :;.1 Stadia rozwoju psychospoecznego wedug Eriksona (od okresu dorastania do pnej dorosoci)
wych zwizkw emocjonalnych, moralnych i seksualnych

z innymi ludmi. Stworzenie tego rodzaju zwizku wymaga od jednostki dziaania wbrew niektrym swoim
upodobaniom, przyjcia pewnych obowizkw i zrezygnowania w pewnym stopniu z prywatnoci i niezalenoci.
Nierozwizanie we waciwy sposb tego kryzysu prowadzi do izolacji i niezdolnoci do zbudowania psychicznie
wanych wizi /. innymi ludmi. (W trakcie caej dalszej lektury Psychologii i ycia przekonasz si, i wiele bada
potwierdza wniosek, e wszystko, co izoluje nas od rde
wsparcia spoecznego - od grupy niezawodnych przyjaci
i czonkw rodziny - naraa na wiele chorb fizycznych,
problemw psychicznych, a nawet patologii spoecznych).
Nastpna powana okazja do rozwoju wystpuje
w redniej dorosoci [adult midlife) i okrela si j jako produktywno igenerativity). Ludzie po trzydziestce i czterdziestce wykraczaj poza zainteresowanie sob samym
i swoim partnerem, angaujc si w zadania o szerszym
kontekcie - takie jak rodzina, praca, spoeczestwo czy
przysze pokolenia. Jednake ci, ktrzy we wczeniejszych stadiach ycia nie rozwizali kryzysu tosamoci
i intymnoci, mog przeywa kryzys wieku redniego.
Ludzie ci nadal pobaaj sobie, kwestionuj dawne
decyzje i cele, chc odrzucie swoje zobowizania dla jednego, ostatniego wyskoku i d do swobody kosztem
bezpieczestwa. (Rodzice Brada, ktrzy zastanawiali si
nad rezygnacj ze staej pracy, aby wstpi do Korpusu
Pokoju, przeywali kryzys wieku redniego).
wiadomo faktu, e jest si miertelnym oraz
zmiany w ciele, zachowaniu i rolach spoecznych stwarzaj warunki dla ostatniego stadium wedug koncepcji
Eriksona: pnej dorosoci (late adulthood). Kryzys w tym
stadium polega na konflikcie midzy integralnoci ego
(ego-integrity) i rozpacz. Rozwizywanie kryzysw w kadym z wczeniejszych stadiw przygotowuje starsz osob do rozwizania kryzysu pnej dorosoci, by moga
spoglda wstecz bez alu i cieszy si poczuciem spenienia. Jeli poprzednie kryzysy nie zostay rozwizane,
aspiracje pozostaj nie spenione i jednostka dowiadcza
uczucia daremnoci, rozpaczy i samoponienia. Oglny

wynik jest taki, e nie udaje si jej rozwiza rwnie
tego kryzysu, wystpujcego w ostatnim stadium rozwojowym. Wielu ludzi w podeszym wieku, w obliczu tej
ostatecznej klski woli raczej zakoczy swe ycie, ni
kontynuowa je, dowiadczajc takich cierpie (zob.
Rozdzia 7).
Model F.riksona, wyrniajcy osiem stadiw rozwoju psychospoecznego, powsta na podstawie jego bada
biograficznych, pogbionych wywiadw oraz osobistych
dowiadcze. W dalszych czciach tego rozdziau rozpatrzymy inne rda danych wiadczcych o trafnoci
jego modelu rozwoju w wieku dojrzaym. Jednake
formua Lriksona, ktra moe by odpowiednia w odniesieniu do spoeczestw Zachodu cenicych indywidualno i autonomi ego, niekonieczne opisuje rwnie
dokadnie ycie ludzi w spoeczestwach opartych na
zasadach organizacji kolektywnej, ktre minimalizuj indywidualn inicjatyw i koncentracj na sobie (Triandis,
1991). Podobnie kultury, w ktrych silne wartoci religijne powanie ograniczaj zakres dowiadcze kobiet,
na przykad niektre kultury muzumaskie lub hinduskie, zmuszaj kobiety do stawienia czoa innemu
zbiorowi kryzysw rozwojowych ni te, z jakimi maj do
czynienia mczyni w tych spoeczestwach (zob. Bond,
1988; Dhruvarajan, 1990; Schweder i Bourne, 1982).
Ukierunkowanie na zewnqtrz-do wewntrz wg Junga
Girl Custav Jung zakwestionowa pogldy swego
mentora, Sigmunda Freuda, wysuwajc hipotez, e wiek
dojrzay, a nie dziecistwo, stanowi najwaniejsz faz
psychicznego rozwoju wasnego j a " , czyli jani (sc/fl.
Jung sdzi, e poczucie wasnego ja" nie stabilizuje si
przed okresem dorastania, kiedy spoeczne zakazy
i ograniczenia s narzucane jednostce, ktra je kwestionuje, podporzdkowuje si im i uznaje je za swoje (internalizuje), i kiedy koliduj one z wyaniajcym si pojciem wasnego ,ja" (Jung, 1935). Jung zidentyfikowa dwa
gwne okresy rozwoju ,ja" - modo {youth - od pokwi-
tania do ok. 35 lat), kiedy nastpuje ekspansja wartoci na

zewntrz, oraz wiek dojrzay {adulthood - od 3540 lat do
staroci), kiedy przebiega koncentracja wartoci do
wewntrz.
W modoci jednostka musi stawia czoo problemom swej seksualnoci, zawiera znajomoci i znajdowa
sobie miejsce w wiecie - to wszystko skierowuje jej
uwag na zewntrz. Z wiekiem dojrzaym nastpuje
peen rozkwit potencjau ludzkiego. Jest to czas rozwijania bardziej subtelnego poczucia duchowoci, koncentrowania si na swoim yciu oraz na mniejszym krgu
osb kochanych. Jest to take czas dokadnego zapoznawania si z wasnymi wartociami, kultur, a nawet
mierci. Jung by przekonany, e zmiany zachodzce
w wieku dojrzaym, chocia nie tak oczywiste, s gbsze
i oglniejsze ni szybkie zmiany w niemowlctwie
i wczesnym dziecistwie.
Fazy reprodukcyjne Charlotty Riihler
Charlotte Biihler (1968) jest autork koncepcji cyklu
czynnoci reprodukcyjnych. Jej model trwajcego przez
cae ycie rozwoju zakada, e psychospoeczne fazy
ycia odpowiadaj fazom biologicznym. Po pocztkowych fazach psychicznej ekspansji we wczesnych
okresach ycia nastpuje kulminacja i cofanie si (kontrakcja) w wieku rednim. Podstaw tych faz psychospoecznych stanowi nastpujce fazy biologiczne:
progresywny wzrost (od urodzenia do 15 lat), pojawienie si zdolnoci reprodukcji seksualnej (15-25 lat), stabilizacja (25-45 lat), utrata zdolnoci reprodukcji (45-65
lat) oraz degradacja (decline) biologiczna (od 65 lat do
mierci).
Warto podejcia Charlotty Buhler polega na uznaniu, ze ycie wielu ludzi jest zorganizowane wok czynnoci reprodukcyjnych. Jednake taki sposb organizowania ycia zdaje si bardziej typowy dla kobiet ni dla
mczyzn i osb, ktre zdecydoway si y w celibacie.
Podane przez Biihler granice okresw biologicznych
take zmieniy si od czasu, gdy sformuowaa ona
swoj teori - obecnie dziewczta s zdolne do poczcia duo wczeniej ni w wieku 15 lat, mczyni nie
trac swoich zdolnoci reprodukcyjnych w wieku 65 lat,
a degradacja biologiczna rozpoczyna si sporo po
siedemdziesitce.
Wszystkie przytoczone teorie rozwoju w cigu
caego ycia s zgodne, e rozwj czowieka me jest
rwnoznaczny ze wzrostem. Najpierw przeywamy
dorastanie psychiczne (psychologieal adolescing), osigajc pen dojrzao i realizujc peen potencja naszego
czowieczestwa. Pod koniec ycia podlegamy biologicznemu starzeniu si (biological senescing). Badania nad
wiekiem dojrzaym uwzgldniaj t charakterystyczn
koegzystencj wzrastania i zanikania, a take stojce
przed jednostk trudne zadanie polegajce na przystosowywaniu si do cigych zmian.
Analiza historyczna rodzin i stadiw ycia

Podczas gdy psychologowie zajmujcy si badaniami nad
rozwojem dzieci i dorosych zbieraj swoje dane za
pomoc obserwacji, wywiadw, ankiet, analizy biografii
i kontrolowanych eksperymentw, nowe rdo materiaw dowodowych - analiza historyczna wzbogaca nasz
wiedz o wzorcach rozwoju czowieka. Dopiero niedawno
podejcie historyczne {histotical approach) stao si wanym sposobem uzyskiwania informacji o rozwoju. Interesujcym aspektem tego podejcia jest fakt, e w badaniach nad rozwojem czas jest najwaniejsz zmienn
niezalen, a wanie historycy maj szczeglne kwalifikacje do zaoferowania analiz z ujciem perspektywy czasowej.
Historia ujmuje sprawy ludzkie w perspektywie. Psychologowie rozwojowi na og przedstawiaj dziecko
jako jednostk wyizolowan dla celw swojego profesjonalnego badania. Natomiast analiza historyczna rozpatruje rozwj indywidualny w kontekcie spoecznym,
ekonomicznym i politycznym (Furstenberg, 1985). Analiza historyczna rodziny obejmuje zarwno badania
przekrojowe, jak i podune - historycy zajmuj si
zarwno pojedyncz, nuklearn" rodzin, jak jej
zwizkami z dalsz rodzin i wiksz spoecznoci. Historie rodzin pokazuj, jaki wpyw na rodziny maj
gwne siy spoeczne w pewnym okresie historycznym,
i z kolei, jak potem rodziny staj si aktywnymi czynnikami nastpnej zmiany spoecznej (Smuts i Hagen,
1985). Analiza historyczna ujawnia take, jak spoeczestwo i nauka wspdziaaj ksztatujc i stanowic dla
rnych stadiw ycia normy wpywajce na sposoby
postpowania w rodzinie, takie jak normy okrelajce
role matki i normy dotyczce opieki nad rodzicami
w podeszym wieku. Dziki perspektywie historycznej
mona si przekona, jak polityka spoeczna i polityka
prawna, ktre oddziauj na rodziny i ich czonkw,
same podlegaj wpywowi warunkw panujcych
w danej epoce historycznej. Na przykad, sztywne, autorytarne metody wychowywania dzieci wywodz si
z czasw ewangelicznego zapau religijnego. Wspczesne zjawisko dzieci z kluczem na szyi jest zoonym
nastpstwem wysokich wskanikw rozwodw, mniejszej liczebnoci rodziny, zaniku rodziny wielopokoleniowej oraz pracy obojga rodzicw.
Posugujc si perspektyw historyczn, psychologowie rozwojowi doszli do przekonania, e okresy przejcia z jednego etapu do innego (takie jak pjcie do
szkoy, podjcie pracy i zawarcie maestwa), charakteryzujce wzorce ycia jednostek, s zsynchronizowane
ze zmianami zbiorowymi zachodzcymi w strukturze
rodziny. Obecnie wiemy take, e przejcia z etapu do
etapu u jednostek i w rodzinach lepiej mona zrozumie
w szerszym historycznym kontekcie danych czasw. Na
przykad, pod wpywem aktualnych wartoci spoecz-
nych prawdopodobnie w pniejszym wieku ni rodzice

podejmiesz decyzj o zawarciu maestwa i posiadania
dzieci. Decyzja, by rozpocz studia lub poszuka pracy
w innym miecie, odzwierciedla obecne indywidualistyczne wartoci spoeczestwa Stanw Zjednoczonych
(wrd ktrych czoowe miejsce zajmuj osobiste osignicia); wywoa ona syndrom pustego gniazda" u rodzicw, kiedy bd w rednim wieku. Syndromu tego nie
stwierdza si w innych kulturach, w ktrych dzieci
pozostaj blisko rodzicw do koca ich ycia.
uznawane za kompetentne osoby, zasugujce na znaczn swobod (Horowitz, 1984).

Na zmiany w postawach Amerykanw wobec dzieci
wpyno wiele czynnikw: zjawiska gospodarcze, zmiany w postawach wobec pracy i wyksztacenia, lepsze
warunki rodzenia dzieci, nisze wskaniki miertelnoci,
zmieniajce si zainteresowania pastwa, decyzje podejmowane w sdach rodzinnych oraz rozwj zawodw
popierajcych prawa dzieci. Jednake w tym punkcie historii dalsze postpy w zapewnianiu dzieciom statusu
osoby wymagaj wikszego udziau ze strony psychologw. Psychologia jako nauka moe dostarczy empirycznych danych o gotowoci czy zdolnoci dzieci do
decydowania o sobie i opracowa najlepsze metody prowadzce do osigania przez nie samostanowienia w kontekcie wychowawczej opieki i ochrony. Jako zawd
sucy ludziom, psychologia jest zdolna do przeksztacenia wiedzy, bdcej jej podstaw, w oparcie dla pozytywnej ideologii dotyczcej dzieci, ktra wcza je
w ustanawianie ich praw. Psychologia ma szczeglny
obowizek pomagania osobom w osiganiu wyszych
poziomw samostanowienia i rozwoju osobowoci"
(Hart, 1991, s. 57-58).
Zmieniajce si koncepcje dziecistwa

Do XVI wieku dzieci w wieku ponad 6 lat uwaano
przewanie za maych dorosych i oczekiwano od nich,
e bd pracowa tak, jak doroli, gdy tylko pozwol na
to ich umiejtnoci. W tym ponurym okresie historii
rodzice i pracodawcy mieli prawie nieograniczon wadz
nad dziemi; dzieci byy wykorzystywane, porzucane,
sprzedawane jak niewolnicy, a nawet okaleczane (McCoy,
1988; Pappas, 1983).
Od XVI do koca XVIII wieku dzieci uwaano za
majtek ruchomy, wasno rodzinn przydatn do wykonywania prac na rzecz rodziny i do wspomagania rodzicw. W tych czasach wysokiej miertelnoci niemowlt
i dzieci, doroli uwaali mae dzieci za co zamiennego
i moliwego do zastpienia - nie uznawano indywidualnej tosamoci dzieci; liczya si tylko ich zdolno przyczynienia si do pomylnoci rodziny. Wymagano od
dzieci podejmowania obowizkw dorosych, gdy tylko
byy do tego fizycznie zdolne. Dopiero podczas XIX-wiecznej rewolucji przemysowej, gdy zwikszona
industrializacja zmniejszya zapotrzebowanie na dzieci
jako tani si robocz, wynaleziono" okres dorastania,
a nastpnie rozwijano t koncepcj tylko po to, by nie
dopuci modych ludzi do konkurencyjnego rynku pracy
(Krett, 1977). W kocu dzieci zaczy by traktowane
jako wartociowe same przez si, a take jako naraone na
krzywdy. Na pocztku XIX wieku ludzie zaczli dostrzega, e wiele warunkw zwizanych z industrializacj,
urbanizacj i imigracj zagraa dzieciom. Obawy te
doprowadziy do wprowadzenia praw ograniczajcych
prac dzieci, obowizkowego nauczania oraz systemu
sdw dla nieletnich.
Tradycyjnie psychologowie koncentrowali uwag na rozwijajcej si jednostce, w odrnieniu od spoeczno-ekonomiczno-zdrowotnego kontekstu, w ktrym dziecko
czy dorosy funkcjonuje. Wychodzili oni z zaoenia, e
rodowiska te w przypadku osb badanych s wzgldnie
normalne, czyli wystarczajco podobne, by mona byo
je ignorowa czy pomija jako nie przyczyniajce si
w istotny sposb do zmiennoci rozwoju psychicznego.
Zadanie polegajce na badaniu, jak rozpad rodziny,
ubstwo i alienacja spoeczna wpywaj na rozwj, przydzielono socjologom. Procesy, zachodzce obecnie
w Stanach Zjednoczonych i w wielu krajach na caym
wiecie, sprawiaj, e psychologowie rozwojowi nie
mog nie bra pod uwag wyjtkowych okolicznoci,
w jakich wiele dzieci, dorastajcej modziey i dorosych
zmuszonych jest y, i ktre nieustannie zagraaj ich
zdrowiu, bezpieczestwu i yciu (Dryfoss, 1990).
W pierwszej poowie XX wieku zaczto ceni dzieci

jako potencjalne osoby. Ukierunkowanie ycia rodzinnego na dziecko pojawio si razem z zewntrznymi
rdami oddziaywania na opiek nad dziemi, takimi
jak psychologia rozwojowa i sdy dla nieletnich. Jednake status dziecka jako osoby zosta uznany przez
spoeczestwo dopiero w drugiej poowie XX wieku. Ten
nowy status dziecka jako osoby umoliwi ustanowienie
przepisw prawnych zapewniajcych dzieciom ochron
przed wykorzystywaniem i zaniedbywaniem, sprawiedliwy proces w sdzie dla nieletnich oraz prawo do stanowienia o sobie (self-determination). Dzieci s obecnie
Analiza historyczna budzi nadziej, wykazuje

bowiem, e w cigu wiekw sposb traktowania dzieci
i dorastajcej modziey poprawia si nieustannie. Jednake wiele aktualnych wskanikw sugeruje, e dekada
lat 80. XX wieku bya bardzo niekorzystna dla jakoci
ycia modziey i wielu rodzin, i e warunki jeszcze si
pogorsz. Prawdopodobnie wicej (ni na pocztku lat
80.) amerykaskich dzieci yje obecnie w ubstwie, jest
w ciy, w wizieniu, godnych, bezdomnych, cierpi
wskutek problemw psychicznych lub stracio ycie
w wyniku przemocy i chorb, ktrym mona by zapobiec. Takie wnioski wynikaj z wielu oglnokrajowych
Rodziny i modzie w niebezpieczestwie
bada (Center for the Study of Social Policy, 1991;

National Center for Health Statistics, 1990; National
Association of Children's Hospitals and Related Institutions, 1989; Carnegie Foundation Study of the Condition of Teaching, 1988; The Health of America's Children,
1988).
Rozpatrzmy nastpujce dane, wiadczce o spadku
jakoci ycia amerykaskiej modziey i jej rodzin:
Niska waga przy urodzeniu, wystpujca u 270 000

noworodkw rocznie, zwiksza dwu- lub trzykrotnie zagroenie chronicznym upoledzeniem,
takim jak niedorozwj umysowy, guchota i lepota. Gwn przyczyn niskiej wagi przy urodzeniu jest brak opieki prenatalnej lub opnienia
w jej zakresie. W 1985 r. w Stanach Zjednoczonych trzy na dziesi kobiet wszystkich ras nie
zostao objtych waciw opiek prenataln;
wrd Murzynek proporcja ta bya wiksza
i wynosia pi na dziesi kobiet.
Setki tysicy dzieci, ktre doyj wieku szkolnego, bd cierpie na jaki rodzaj niepenosprawnoci rozwojowej wskutek jedzenia skaonych
oowiem barwionych chipsw lub dlatego, e
urodziy je matki zaywajce naogowo kokain.
Tysice bd niedoywione, maltretowane fizycznie lub wykorzystywane seksualnie. Liczba przypadkw maltretowania i zaniedbywania dzieci
wzrosa o 55% midzy rokiem 1981 a 1985. Szedziesit osiem procent amerykaskich nauczycieli stwierdzio, e w ich szkoach s dzieci
niedoywione, 69% - e zy stan zdrowia ich
uczniw stanowi problem w klasie, a 89% - e do
szk uczszczaj dzieci maltretowane lub
zaniedbywane.
Wyniki przeprowadzonego w latach 80. spisu
ludnoci wykazuj, e 20% dzieci w Stanach Zjednoczonych yje w rodzinach, ktrych dochody
sytuuj si poniej granicy ubstwa. Ubstwo
jest konsekwencj zmian spoecznych i ekonomicznych, ktre odczuwaj rodziny we wszystkich kategoriach dochodu (Bane i Ellwood, 1989).
Wskanik samobjstw nastolatkw - w porwnaniu z latami 60. - podwoi si. Liczba nastolatkw, ktrzy ponieli gwatown mier zwikszya
si o 12% midzy 1984 i 1988 rokiem; wskaniki
aresztowa modocianych wzrosy o 41% midzy
1979 a 1987 rokiem; ponad 50 000 modocianych
odbywa obecnie kar w rnego rodzaju zakadach penitencjarnych.
Liczba porodw u niezamnych kobiet wzrosa
dramatycznie; w 1985 22% wszystkich porodw
i 51% wszystkich porodw u niebiaych matek
miao miejsce wrd kobiet niezamnych, z ktrych wiele byo nastolatkami.
Co pite dziecko w wieku poniej 18 lat ma

powany problem emocjonalny, rozwojowy,
z nauk lub z zachowaniem - co badacze przypisuj postpujcemu zanikowi rodzin z obojgiem
rodzicw. Te powane problemy psychologiczne, ktrymi jest dotknitych w przyblieniu
10 milionw amerykaskich dzieci, wi si
przede wszystkim z negatywnymi sposobami
funkcjonowania rodziny", ktre obejmuj rozwd rodzicw, sytuacje wychowywania dziecka
przez niezamn matk (lub samotnego ojca),
rodowiska pene konfliktw, oraz gospodarstwa domowe poniej poziomu ubstwa, prowadzone przez samotn matk (lub ojca) o niskim poziomie wyksztacenia. U wielu dzieci
problemy te nie s rozpoznane, a kiedy nawet
s, to tylko co czwarte z dotknitych nimi dzieci
otrzymuje w szkole jak specjaln pomoc
edukacyjn.
Ocenia si, e jedn trzeci rosncej populacji
bezdomnych w miastach caych Stanw Zjednoczonych stanowi rodziny, ktre yj w przytukach lub na ulicach. W Stanach moe by a
750 000 bezdomnych dzieci. Obecnie bezdomni
s nie tylko liczniejsi ni dawniej; s take znacznie modsi i jest wrd nich wicej kobiet,
czonkw mniejszoci etnicznych, kombatantw
i byych pacjentw szpitali psychiatrycznych
(Shinn i Weitzman, 1990). Bezdomne dzieci cierpi wskutek specyficznych defektw fizycznych,
psychicznych i emocjonalnych oraz trudnoci
szkolnych, spowodowanych niestabilnymi, niesprzyjajcymi warunkami, ktre towarzysz bezdomnoci (Molnar i in., 1990).
Rozwj wielu ludzi w Stanach Zjednoczonych i na
caym wiecie jest zaburzony przez czynniki pozostajce
poza ich kontrol. Aktualne problemy, wobec ktrych
stoj dzieci, dorastajca modzie, doroli i rodziny, maj
niekorzystny wpyw na ich zdrowie fizyczne i psychiczne, przy czym wielkoci tego wpywu nie potrafimy
jeszcze zmierzy. Niewtpliwie potrzebne s powane
reformy, eby wprowadzi i koordynowa lepsze programy opieki zdrowotnej i spoecznej, a take lepsz
polityk spoeczn; jednake z tej statystyki wynika te
inny wany wniosek. Psychologowie rozwojowi z reguy
analizuj stadia ycia, koncentrujc uwag na jednostce
typowej czy przecitnej. Ich analiza zwykle nie obejmuje wyjtkw od tej normy, mimo e wzorce rozwoju
ludzi pozbawionych podstawowych warunkw do ycia,
le traktowanych i wykorzystywanych mog by bardzo
rne od wzorcw rozwoju ludzi, ktrzy s w systematyczny sposb badani przez psychologw. Tylko nowe
badania pozwol nam przekona si, czy tak jest rzeczywicie.
Podsumowanie
Dziedzina psychologii rozwojowej rozszerzya swoj perspektyw uznajc, e nieustanne zmiany i wyzwania
.Cechuj cay okres ycia czowieka. Erikson, twrca jednej
z teorii rozwoju w cigu caego tycia, zidentyfikowa zadania psychospoeczne, ktre wi si z kadym spord
czterech pniejszych stadiw ycia, od okresu dorastania
do pnej dojrzaoci. Jung kad nacisk na kontrast midzy
koncentrowaniem si na dowiadczeniu zewntrznym
w modoci i na dowiadczeniu wewntrznym w wieku
dojrzaym. Biihler skupia si na wykazaniu zgodnoci
midzy biologicznymi stadiami reprodukcyjnymi i stadiami
rozwojowymi.
Innym nowym kierunkiem W psychologii rozwojowej
jest wykorzystanie analizy historycznej w celu zapewnienia
peniejszego kontekstu dla zrozumienia indywidualnego
rozwoju dzieci i ycia rodzinnego. Dziki zastosowaniu
tego podejcia wiemy, e do niedawna dzieci uwaano za
wasno, ktrej rodzice i pracodawcy mogli uywa
i naduywa. Chocia warunki ycia dzieci zdecydowanie
poprawiy si od XVI wieku, to jednak krtki przegld obecnych warunkw ich ycia przynosi pesymistyczny obraz:
dzieci nadal sq naraone na wiele problemw psychicznych
i fizycznych.
kres dorastania
Okres dorastania (adolescence) definiuje si zwykle jako
stadium ycia, ktre zaczyna si wraz z pocztkiem
pokwitania [puberty), kiedy jednostka osiga dojrzao
pciow, czyli zdolno rozmnaania si. Nie jest jednak
rwnie jasne, kiedy koczy si okres dorastania i zaczyna
si wiek dojrzay. Trudno ustalenia czasu trwania okresu
dorastania przypisuje si w duej mierze rnicom
midzy kulturami - chocia zmiany fizyczne, ktre zachodz w tym stadium, maj charakter uniwersalny, to jednak
spoeczne i psychiczne aspekty dowiadcze dorastajcej
modziey s bardzo zalene od kontekstu kulturowego.
Oznaki przejcia i obrzdy inicjacji

Czy potrafisz okreli, kiedy zdae sobie spraw, e
wchodzisz w okres dorastania? W wikszoci spoeczestw nieindustrialnych nie wyrnia si okresu dorastania takiego, jaki my znamy. W wielu tych spoeczestwach istniej natomiast rytuay przejcia {rites of
passage), czyli obrzdy inicjacji linitmtion rites). Obrzdy
te, ktrym zwykle poddaje si modzie w okresie pokwi-
tania, stanowi publiczne uznanie przejcia z dziecistwa

do wieku dojrzaego. Obrzdy s bardzo zrnicowane od niezwykle bolesnych prb do okresw szkolenia
w praktykach seksualnych i zwyczajach kulturowych lub
okresw odosobnienia poczonych z prb przetrwania.
Obrzdy zwizane z operacjami genitalnymi lub rnymi
formami nacinania skry czy tatuowania powoduj, e jednostki przechodzce inicjacj uzyskuj trwae cielesne
oznaki statusu osoby dorosej. Odrbne obrzdy
przeprowadza si dla mczyzn i kobiet, co odzwierciedla
wyrane rozdzielenie w tych kulturach rl zwizanych
z pci. Niezalenie od formy, jak przyjmuj, obrzdy
takie s zwykle bardzo dramatycznymi i pozostawiajcymi
niezatarte wspomnienia ceremoniami, w ktrych modzi
ludzie symbolicznie odrzucaj swoje dziecice role i przyjmuj pene obowizki i przywileje wieku dojrzaego.
Dlaczego wiele obrzdw inicjacji wie si z jak
form przykrych prb czy tortur, zwaszcza w odniesieniu do chopcw? Midzykulturowe badania nad tymi
zwyczajami, prowadzone przez antropologw kulturowych, doprowadziy do wysunicia kilku interesujcych
hipotez o ich psychologicznym (czy psychoanalitycznym)
znaczeniu. Przed osigniciem statusu czowieka dorosego, chopcy musz rozwiza kilka rodzajw problemw
wadzy. Musz oni identyfikowa si z silnymi mczyznami, a nie ywi jakie agresywne impulsy w stosunku
do dorosych mczyzn, a zwaszcza swoich ojcw. Proces ten znany jest jako identyfikacja z agresorem".
Modzi mczyni musz take zrezygnowa z zalenoci od swych matek, a take od zbytniej fizycznej (lub
seksualnej) bliskoci z nimi, eby nie mieli ambiwalentnego stosunku do swego statusu mczyzny i eby nie
byo prawdopodobne pogwacenie przez nich tabu kazirodztwa (DeVos i Hippler, 1969). Inna hipoteza sugeruje,
e obrzdy inicjacji wi si z jak form okaleczenia
genitaliw, po to, eby dzieci obojga pci postrzegay
dojrzae narzdy pciowe jako symbole wadzy i popieray wadz dorosych tej samej pci, odmawiajc wadzy
drugiej pci (Bettelheim, 1962).
Tak wic w wielu tradycyjnych spoeczestwach okres
dorastania jako przejcie od dziecistwa do wieku dojrzaego trwa tylko par godzin lub par miesicy, tyle co
rytua przejcia. Kiedy jednostki maj ju ten okres za
sob. nie ma adnej wieloznacznoci co do ich statusu s dorosymi i ich wizi /. dziecistwem zostay zerwane.
W naszym spoeczestwie niewiele jest rytuaw przejcia, ktre pomagaj dzieciom wyranie zaznaczy swj
nowy status dorastajcego modzieca czy dziewczyny
lub dziki ktrym dzieci wiedz, kiedy staj si modymi
dorosymi mczyznami czy kobietami.
Stadium dorastania jest to czas, w ktrym dziecica
zaleno od rodzicw i innych dorosych zostaje zastpiona przez niezaleno i decydowanie o sobie. W spoeczestwie Stanw Zjednoczonych okres dorastania
moe trwa ponad dziesi lat, od wieku lat -nastu do
W wielu kulturach przeprowadza si obrzdy inicjacji, ktre sygnalizuj przejcie dziecka w wiek do|rzay. Po lewe| stronie pokazano bar
micw, ydowsk uroczysto obchodzon w 13 urodziny chopca Fotografia zamieszczona po prawej stronie przedstawia obrzdy
pokwitania u Apaczw z Biaych Gor w stanie Arizona.
dwudziestu kilku, dopki modzi ludzie nie zaczn peni

dorosych rl, i nie ma wyranie okrelonego pocztku
i koca. System prawny okrela status osoby dorosej
wedug wieku, lecz istniej rne progi penoletnoci dla
takich dorosych" czynnoci, jak picie alkoholu w miejscach publicznych, prowadzenie samochodu, uprawianie
seksu, zawieranie maestwa bez zgody rodzicw, wstpowanie do wojska i gosowanie w wyborach.
Rwnie wydarzenia o charakterze spoecznym, jak
ukoczenie szkoy redniej (albo uczelni), wyprowadzenie
si z domu rodzinnego, uzyskanie niezalenoci finansowej, zawarcie maestwa, s stosowane do okrelenia
pocztku wieku dojrzaego. Nawet obrzdy religijne, takie
jak protestancka konfirmacja lub ydowskie bar miewa (dla
mczyzn) i bat miewa (dla kobiet), nie s wystarczajcymi
wskanikami osignicia wieku dojrzaego przez trzynastolatkw, poddawanych tej formie inicjacji.
Mit burzy i naporu" wieku dorastania

We wspczesnych spoeczestwach Zachodu dorastajca
modzie stoi wobec wyboru spord szerokiego zakresu moliwych rl i wartoci. Chocia modzi ludzie
dowiadczaj naciskw ze strony rodzicw, rwienikw
i spoeczestwa, majcych nakoni ich do przyjcia
pewnych rl, to jednak wpywy te mog dostarcza im
rnych i czasami sprzecznych ze sob ideaw. Ostatecznie od kadej osoby zaley uksztatowanie indywidualnej tosamoci, wybr zasad i wartoci, a take kierunku ycia. Biorc pod uwag zoono zachodniego
spoeczestwa i charakterystyczn dla niego szybko
zmian spoecznych, trudno si dziwi, e ksztatowanie
stabilnej dojrzaej tosamoci moe by procesem
powolnym i trudnym. Uwiadomienie sobie tych trudnoci przyczynio si do powstania pogldu, e okres
dorastania jest czasem nieuniknionego stresu i dezorientacji. Chocia okres ten moe by peen stresu, to jednak
wikszoci dorastajcej modziey udaje si przej do

wieku dojrzaego bez nadmiernych cierpie.
Tradycyjny pogld na okres dorastania, charakteryzujcy go jako czas burzy i naporu", gosi, e jest to wyjtkowo niespokojny okres ycia, ktry cechuje skrajna
zmienno nastroju i nieprzewidywalne, nierozsdne zachowanie. Pogld ten mona znale ju u pisarzy epoki
romantyzmu z koca XVIII i pocztku XIX wieku, (m.in.
uJ. W. Goethego). Pniej koncepcj dorastania jako okresu burzy i naporu" zdecydowanie popiera G. Stanley
Hali, pierwszy psycholog ery wspczesnej, ktry pisa
obszernie o rozwoju dorastajcej modziey (1904). Po
Hallu gwnymi zwolennikami tego pogldu byli przedstawiciele teorii psychoanalitycznej, pracujcy w ramach
tradycji freudowskiej (np. Blos, 1967; A. Freud, 1946. wyd.
poi. 1997; 1958). Niektrzy z nich utrzymuj, e skrajna
dezorientacja nie tylko jest normaln cech okresu dorastania, lecz e nieprzejawianie takiej dezorientacji jest
oznak zahamowanego rozwoju. Anna Freud stwierdzia,
e bycie normalnym w okresie dorastania jest samo przez
si nienormalne" (1958, s. 275).
Dwie pionierki antropologii kulturowej. Margaret
Mead (1928) i Ruth Benedict (1938) dowodziy, e teoria
burzy i naporu" nie ma zastosowania do wielu kultur
innych ni kultura zachodnia. Opisay one kultury, w ktrych dzieci stopniowo przyjmuj coraz wicej obowizkw dorosych bez nagego, wywoujcego stres przejcia, czyli okresu niezdecydowania i dezorientacji.
Jednak dopiero wtedy, gdy podjto wielkie badania nad
reprezentacyjn prbk dorastajcej modziey w spoeczestwie amerykaskim, teoria chaosu i dezorientacji
zacza w kocu by kwestionowana przez wielu psychologw. Wyniki tych bada okazay si zgodne: niewielu
modych ludzi w okresie dorastania dowiadczao przypisywanej im wewntrznej dezorientacji i wykazywao
nieprzewidywalne zachowania (Offer i in., 198la; Oldham, 1978). Offer i jego wsppracownicy pytali ponad
20 000 dorastajcej modziey o ich osobiste dowiadczenia. Badacze doszli do wniosku, e normalni chopcy
i dziewczta w wieku dorastania funkcjonuj dobrze: s
zadowoleni z dobrycli stosunkw ze swymi rodzinami
i przyjacimi oraz akceptuj wartoci uznawane przez
wiksz spoeczno" (1981 a, s. 116). W tabeli 6.2 przedstawiono w skrcie niektre najwaniejsze wyniki tego
ambitnego przedsiwzicia.
Wydaje si take, i rozwj osobowoci od pocztku
okresu dorastania do wieku dojrzaego jest znacznie
bardziej konsekwentny ni wynikaoby to z przewidywa
tradycyjnej teorii chaosu i dezorientacji. Dobre przystosowanie w okresie dorastania pozwala zwykle przewidywa dobre przystosowanie w wieku dojrzaym i chocia
wielu modych ludzi przeywa okres dorastania jako peen
stresu, to jednak ci nieliczni, ktrzy maj powane problemy w tym okresie, czsto maj je nadal take wtedy,
gdy wejd w wiek dojrzay (Bachman i in., 1979; OfTer
i Offer, 1975; Vaillant, 1977). Przedstawione niej badanie wyranie ukazuje silny zwizek midzy zaburzeniami
zachowania w okresie dorastania a pniejsz przestpczoci w wieku dojrzaym.
W zakrojonym na du skal badaniu podunym nad
modzie w okresie dorastania (w wieku 10-13 lat),
uczszczajc do szkoy w typowym szwedzkim miecie
porwnywano jej zachowanie (na podstawie relacji nauczycieli) i funkcjonowanie biologiczne z prawdopodobiestwem popenienia przestpstwa lub innymi problemami w zakresie przystosowania w czasie, gdy byli ju
modymi osobami dorosymi (w wieku 18-26 lat). Ci
spord chopcw, ktrzy wczenie wykazywali agresywno, niepokj ruchowy (nadpobudliwo) i wysoki
poziom adrenaliny, jako doroli istotnie czciej byli
notowani jako sprawcy przestpstw kryminalnych.
Ponadto powaniejsze natenie wczesnego nieprzystosowania jest skorelowane take z innymi problemami
przystosowania w dorosoci, takimi jak naduywanie
Tabela 6.2 Przekonania o sobie normalnego modego

czowieka w okresie dorastania
Twlerdzanle
W normalnych okolicznociach
czuj si odprony
Ciesz si yciem
Zwykle panuj nad sob
Procent dorastajcych
modych ludzi
zgadzajcych tle
z danym twlerdzanlem
ai
w
w
Jestem zwykle szczliwy
88
88
Nawet gdy jestem smutny, potrafi

mia si z dobrego dowcipu
83
Czuj si silny i zdrowy
Rysunek 6.1 Agresja w okresie dorastania

a przestpczo w wieku dojrzaym
Wykres ten pokazuie. jaki procent osb, ktre w wieku 13 lat
uzyskay rne wskaniki agresywnoci, by notowany z powodu
popenienia przestpstw kryminalnych w wieku 18-26 lat.
alkoholu i znajdowanie si pod opiek psychiatryczn.

Rysunek 6.1 pokazuje, w jakim stopniu wczesna agresywno wie si z przestpczoci dorosych (Magnusson, 1987; Magnusson i Bergman, 1990).
Zadania okresu dorastania

Spord wszystkich spraw, ktre maj wane znaczenie
w okresie dorastania, skupimy si na trzech zadaniach
rozwojowych, ktre zwykle staj przed dorastajc
modzie w zachodnim spoeczestwie: (a) zaakceptowanie swej dojrzaoci fizycznej i dojrzaej seksualnoci;
(b) okrelenie od nowa swych rl spoecznych, w tym
osignicie niezalenoci od rodzicw; (c) dokonanie
wyboru zawodu. Kada z tych spraw jest komponentem
gwnego zadania polegajcego na uksztatowaniu zintegrowanej tosamoci. Zgodnie z podanym przez Eriksona (1968) opisem spoecznego kontekstu tosamoci,
kad z tych spraw mona uwaa za jeden ze sposobw
pozwalajcych modym ludziom okreli si w stosunku
do innych.
Pokwitanie i seksualno
Pierwszym konkretnym wskanikiem koca dziecistwa jest przyspieszenie tempa wzrostu w okresie pokwitania. Po upywie 2-3 lat od pocztku tego przyspieszenia jednostka osiga dojrzao seksualn (puberty).
(aciskie sowo pubertas oznacza pokryty wosami
i odnosi si do wystpienia owosienia rk i ng, pod

pachami, oraz w okolicy narzdw pciowych). Dojrzao pciowa u mczyzn zaczyna si z wytwarzaniem
ywych plemnikw, podczas gdy u dziewczt jej pocztkiem jest pierwsza miesiczka (menarche). W Stanach
Zjednoczonych przecitny wiek rozpoczcia miesiczkowania wypada midzy 12 a 13 rokiem ycia, chocia
normalny obszar zmiennoci rozciga si od 11 do 15
roku. U chopcw wytwarzanie ywych plemnikw,
z ktrym wie si zdolno do wytrysku nasienia,
rozpoczyna si przecitnie okoo 14 roku ycia, lecz tu
take zmienno jest dua.
Osignicie osobistej tosamoci polega po czci
na pogodzeniu si ze swoim fizycznym ,ja" przez uksztatowanie realistycznego, ale dajcego si zaakceptowa
obrazu wasnego wygldu fizycznego. Chocia stwierdzono, e atrakcyjno wpywa na sposb, w jaki patrzymy na siebie nawzajem w kadym wieku (Hatfleld
i Sprecher, 1986), w okresie dorastania jednostka staje
si coraz bardziej skoncentrowana na wasnym wygldzie. Termin obraz ciaa (body image) odnosi si do tego,
w jaki sposb dana osoba subiektywnie spostrzega
wasn powierzchowno. Obraz ten jest zaleny nie
tylko od dajcych si zmierzy cech, takich jak wysoko
i ciar ciaa, lecz take od ocen innych ludzi i od kulturowych standardw fizycznego pikna. W okresie dorastania dramatyczne zmiany fizyczne i przypisywanie
duego znaczenia akceptacji ze strony rwienikw
(zwaszcza rwienikw pci odmiennej) moe prowadzi do zwikszonego, jeli nie nadmiernego, zainteresowania obrazem wasnego ciaa.
Okoo 44% amerykaskich dorastajcych dziewczt
i 23% chopcw twierdzi, e czsto czuj si brzydcy
i nieatrakcyjni" (OfTer i in., 198la). Jeszcze bardziej
uderzajcy jest wynik innego badania, w ktrym stwierdzono, e wygld fizyczny by najwikszym rdem
zmartwie dla grupy 240 uczniw i uczennic szkoy
redniej (Eme i in., 1979). Rwnie w tej prbce wikszo dziewczt podaa, e s szczeglnie zatroskane
swoim wygldem. Samoocena u dziewczt jest cile
zwizana z postrzeganiem atrakcyjnoci fizycznej, podczas gdy chopcy zdaj si bardziej troszczy o sprawno fizyczn, uzdolnienia sportowe i skuteczno
(Lerner i in.. 1976). Rnice te prawdopodobnie
odzwierciedlaj kulturow fascynacj kobiec piknoci, i msk si, poniewa jednak nie wszyscy dorastajcy modzi ludzie mog by wcieleniem kulturowych
stereotypw atrakcyjnoci, nic wic dziwnego, e ta fascynacja moe sta si rdem powanych trosk.
Badacze stwierdzili jednak, e najwiksze nasilenie tych
zmartwie zdaje si wystpowa na pocztku okresu
dorastania, a z czasem dorastajca modzie zaczyna
bardziej akceptowa swj wygld. Niemniej jednak
osignicie moliwego do zaakceptowania obrazu ciaa
moe by trudnym zadaniem, zwaszcza dla dorastaj-
cych dziewczt. U niektrych rozwijaj si powane

zaburzenia odywiania, takie jak anoreksja, ktra polega
na godzeniu si, oraz bulimia, polegajca na objadaniu
si, a nastpnie wymiotowaniu.
Dojrzaoci fizycznej towarzyszy nowa wiadomo
odczu i pragnie seksualnych. W zakrojonych na du
skal badaniach nad amerykask modzie wikszo
dorastajcych chopcw i dziewczt stwierdzia, e czsto myl o seksie (OfTer i in., 198la). Chocia myl o seksie, to jednak wielu modym ludziom w okresie dorastania brak jeszcze wystarczajcej wiedzy lub maj oni
bdne pojcie o seksie i seksualnoci. Poniewa rodzice
uwaaj seks za temat, o ktrym trudno jest im rozmawia ze swoimi dziemi, dorastajca modzie skonna
jest trzyma w tajemnicy swoje odczucia i dowiadczenia
seksualne. Niewiele rodzin zachca do otwartej rozmowy o sprawach seksualnych. Edukacja seksualna
w modszych i starszych klasach szk rednich zwykle
koncentruje si jedynie na biologii seksu i na jego
negatywnych aspektach, takich jak choroby przenoszone
drog pciow oraz niepodana cia. Z tych wszystkich
powodw wczesne odczucia i dowiadczenia seksualne
u wielu dorastajcych modych ludzi wywouj zakopotanie i niepokj. Te przykre uczucia mog szczeglnie
utrudnia dorastajcej modziey rozwizywanie konfliktw midzy naciskami ze strony rodzicw i rwienikw.
Uksztatowanie tosamoci seksualnej, ktra okrela
orientacj seksualn i kieruje zachowaniem seksualnym,
staje si wic wanym zadaniem okresu dorastania.
We wczesnej fazie okresu dorastania najbardziej
rozpowszechnionym sposobem ekspresji impulsw seksualnych jest masturbacja. Okoo 50% chopcw i 37*
dziewczt w wieku 13 lat oraz 80% chopcw i 69*
dziewczt w wieku 18-19 lat podaje, e uprawia masturbacj (Hass, 1979; Sorensen, 1973). W okresie dorastania
rwnie czste s dowiadczenia homoseksualne. Od 14
do 17% nastoletnich chopcw podaje, e miao jakie
dowiadczenia homoseksualne, chocia rzeczywisty
wskanik moe by znacznie wyszy. U dorastajcych
dziewczt wskanik ten jest mniej wicej dwukrotnie
niszy (Hass, 1979, Sorensen, 1973). Ogromna wikszo
dorastajcej modziey, ktra miaa dowiadczenia
homoseksualne, ksztatuje wycznie heteroseksualn
orientacj.
Odczucia wycznie homoseksualne s na og
znacznie trudniejsze do zaakceptowania w okresie
dorastania. Chocia wikszo gejw i lesbijek po raz
pierwszy uwiadamia sobie swoj orientacj seksualn
we wczesnej fazie okresu dorastania, to jednak wiele
z nich osiga pozytywn tosamo seksualn dopiero
majc lat dwadziecia kilka lub blisko trzydziestki (Riddle
i Morin, 1977). Opnienie to niewtpliwie odzwierciedla wzgldny brak poparcia spoecznego dla orientacji
homoseksualnej i ilustruje donios rol spoeczestwa
we wszystkich aspektach ksztatowania tosamoci.
Uzalenienia
lkoholizm na uczelni
W miesic po rozpoczciu drugiego
roku studiw, pewien student Uniwersytetu Yale zmar wskutek zatrucia alkoholem (Cibson, 1990). Student Uniwersytetu llafstra, po
udziale w obrzdzie przyjmowania
kandydatw do korporacji studenckiej, podczas ktrego musia pi
przez ptorej godziny piwo, wypad z okna na pitym pitrze i poama sobie prawie wszystkie koci
(Associated
Press,
3.01.1991).
W gonym procesie sdowym
w New Hampshire, obecno alkoholu" uznano za istotny czynnik
obciajcy i uznano studenta
z Dartmouth za winnego seksualnego
napastowania
koleanki
(Weiss, 1991). Takie dramatyczne
przypadki nie s rzadkie; przeciwnie,
sygnalizuj one rozpowszechnienie
alkoholizmu wrd studentw.
Od poowy lat 70. XX wieku
Instytut Bada Spoecznych Uniwersytetu Michigan prowadzi badania
nad piciem alkoholu i zaywaniem
narkotykw wrd uczniw szk
rednich i studentw. Od 1975 do
1989 roku procent uczniw najstarszych klas szk rednich zaywajcych narkotyki obniy si nieco z 55
do 51, a palcych papierosy - z 74
do 66. Jednak konsumpcja alkoholu
przez cay ten okres pozostaa na
tym samym poziomie: od 91 do 93%
uczniw koczcych szko redni
podawao, e pili alkohol w cigu
poprzednich 12 miesicy. W 1989 r.
jedna trzecia powiedziaa, e w cigu ostatnich dwch tygodni wypili
pi lub wicej drinkw z rzdu
(University of Michigan, Institute for

Social Research, 1990).
Ci uczniowie szk rednich
przenieli swoje nawyki picia do
wyszych uczelni, gdzie 70 do 95i>
studentw pije, a 15 do 25% mona
sklasyfikowa jako pijcych naogowo" (Baer i in., 1991). Podczas gdy
u starszych osb dorosych problemy
alkoholowe wi si z dugotrwaym uzalenieniem fizycznym, u studentw naogowe picie alkoholu

czciej doprowadza do przyjcia
ich na oddzia intensywnej terapii
z powodu przedawkowania lub powanego wypadku (Morrison, 1990).
Wypadki pod wpywem alkoholu s
gwn przyczyn zgonw ludzi
w wieku od 16 do 24 lat (Report oj...,
1984).
Do niedawna wadze szk wyszych wolay nie zauwaa tego problemu. Poniewa alkohol jest tak
atwo dostpny, polityka abstynencji jest trudna do zrealizowania.

Uczelnie jednak nie byy skonne do
popierania programw zmierzajcych do nauczania umiarkowanego,
odpowiedzialnego picia - po czci
z powodu obaw, e spoeczestwo
uznaoby to za aprobat picia alkoholu przez nieletnich.
Wikszo uczelnianych programw antyalkoholowych spenia

wic funkcje czysto informacyjne.
Sama informacja jednak nie wystarcza, poniewa studenci rzadko uwaaj, i picie alkoholu stanowi dla
nich jaki problem (Goodstadt,
1986). Jeli nawet osiga si zmiany
w ich postawach i posiadanej wiedzy, nie ma to wpywu na zachowanie, tzn. ilo spoywanego alkoholu.
Na Uniwersytecie Waszyngtoskim, pewne rezultaty przynosi
praktyczny program wiczenia umie-
jtnoci picia. Badania wykazuj, e

cztery techniki pomagaj ludziom
powstrzyma si od picia lub zachowywa umiar: regularne kontrolowanie samego siebie (self-monitoring); zrozumienie, jaki wpyw na
zachowanie maj rne poziomy
alkoholu we krwi; ocena sytuacji,
w ktrych zwyczajowo pija si alkohol; planowanie strategii radzenia
sobie z potencjalnie niebezpiecznymi sytuacjami skaniajcymi do picia
alkoholu (Alden, 1988: Sanchez-Craig i in., 1984). Wykorzystujc te
dane jako podstaw dla swojego
programu, psycholog Alan Marlatt
i jego wsppracownicy zaczli
uczy studentw, jak zachowywa
umiar w piciu.
Program ten opiera si na
dwch zaoeniach: (a) zachowanie
umiaru w konsumpcji alkoholu
w istotny sposb zmniejsza ryzyko
wypadkw, kaca i zaenowania;

(b) w sytuacjach spoecznych skutki
picia alkoholu zale bardziej od
przekona danej osoby o takich
skutkach ni od jego waciwoci.
eby zademonstrowa prawdziwo
drugiego z tych zaoe, studentw
prowadzi si do uniwersyteckiego
laboratorium barowego" - w peni
wyposaonego baru z przymionym
wiatem, ktry znajduje si w budynku Wydziau Psychologii. S oni
przekonani, e maj tam by poddani testom wraliwoci na alkohol.
Kiedy osoby badane oczekuj na
efekt wypitych drinkw, w laboratorium wytwarza si atmosfera zabawy towarzyskiej i studenci podaj, e czuj si wstawieni".
Nastpnie informuje si ich, e drinki nie zawieray alkoholu.
Na innych posiedzeniach studenci wicz strategie radzenia
W ostatnich latach wzrs znacznie procent dorastajcej modziey podejmujcej wspycie seksualne.
Przyrost ten naley przypisa przede wszystkim dramatycznemu zwikszeniu liczby dorastajcych dziewczt, ktre rozpoczynaj aktywno seksualn. Wie
si z tym tendencja do akceptowania seksu w romantycznych zwizkach, bez zawarcia maestwa. Ocenia
si, e co najmniej poowa modych ludzi obojga pci
miaa stosunek seksualny przed 18 rokiem ycia, a 75%
przed ukoczeniem 20 lat (Chiiman, 1983; l.ondon i in.,
1989).
Okoo 60% mczyzn w wieku od 15 do 19 lat podaje, e miao stosunek pciowy, przy czym procent ten jest
wyszy u Murzynw ni u Latynosw i biaych, jak
pokazano w tabeli 6.3. Do 19 roku ycia od 82 do 96\
(zalenie od rasy i pochodzenia etnicznego) tych nieonatych mczyzn podao, e mieli stosunek pciowy.
Wiadomo, e pierwsze dowiadczenia seksualne kobiet i mczyzn znacznie si rni. Ogromna wikszo
kobiet zaczyna wspy seksualnie z mczyznami,
w ktrych s zakochane. Przeciwnie, dla wikszoci dorastajcych mczyzn wizi osobiste wydaj si mniej wane
sobie z naciskiem spoecznym,

stawiania granic, ustalania tempa
wasnego picia oraz obliczania poziomu alkoholu we krwi. Jeli pij
po to, eby si odpry, zachca
si ich do wyprbowania alternatywnych technik, takich jak wiczenia
fizyczne lub medytacja.
W eksperymentach pilotaowych
konsumpcja alkoholu pod koniec
8-tygodniowego kursu zmniejszya
si znacznie. Co waniejsze, studenci utrzymywali niszy poziom
konsumpcji alkoholu przez dwa lata
po zakoczeniu programu.
Jeli na twojej uczelni picie alkoholu jest problemem, mgby si
zastanowi nad wcigniciem innych
studentw i wadz uczelni w opracowanie podobnego programu, odpowiadajcego szczeglnym potrzebom studenckiej spoecznoci.
ni sam akt seksualny - przecitny mczyzna podaje, e

nie by zaangaowany emocjonalnie w stosunku do swojej
pierwszej partnerki seksualnej (Miller i Simon, 1980).
TiilK>ln li.M Procent nieonatych mczyzn w wieku 15-19 lat,

Ktrzy rrieti stosunek seksualny (dane z roku 1988)
Wiek
Wszyitk!
rasy
(N=1880)
Murzyni
(N=676)
Latynosi
(N=385)
Biali
(N=752)
15-19
60,4
80,6
59,7
56,8
15
32,6
68,6
32,8
25,6
16
49,9
70,1
47.2
46,7
17
65,6
89,6
87,6
59,1
18
71,6
82,5
52,8
71,4
19
85,7
95.9
87,2
84,5
Uwaga! Procenty dla poszczeglnych grup wiekowych w ramach

kategorii rasowych me s skjmukjwane Kategoria .Wszystkie rasy"
obejmuje Murzynw, biaych, Latynosw i innych Dla kadego wieku
z wyjtkiem 19 lal rnice m dzy rasami byty istotne na poziomie
p < 0,001 Ola kategorii .Wszystkie rasy" rnice midzy grupami
wiekowymi byty istotne na poziomie p< 0,001.
Wytworzenie tosamoci seksualnej wymaga czego

wicej ni rozpoznanie i zaakceptowanie swojej orientacji seksualnej oraz uzyskanie dowiadczenia seksualnego. Dorastajca modzie musi uksztatowa osobiste
wartoci, a nastpnie opiera si na nich przy kierowaniu
swoj aktywnoci seksualn. Uksztatowanie wartoci
moe wymaga dokonania od nowa oceny wartoci
moralnych rwienikw i rodzicw - wartoci, ktre poprzednio mogy by akceptowane bez zastanowienia.
Ci dorastajcy modzi ludzie, ktrzy decyduj si rozpocz aktywno seksualn, staj przed powanym wyzwaniem - jak w odpowiedzialny sposb pokierowa
zwizkami seksualnymi. Odpowiedzialno w sprawach
seksualnych wymaga brania pod uwag obecnych
i przyszych konsekwencji dziaa, jak rwnie wraliwoci na potrzeby partnera i swoje wasne. Jednym
z najpowaniejszych zada przy ksztatowaniu tosamoci seksualnej jest sformuowanie etyki seksualnej, majcej istotne znaczenie dla danej osoby, oraz postpowanie zgodnie z ni. Etyka taka odzwierciedla osobiste
normy, zasady moralne i preferencje danej jednostki
i jest oparta na realistycznym zrozumieniu konsekwencji
zachowa seksualnych. Chocia pena realizacja tego
zadania moe zaj wiele lat, to jednak fundamenty
zdrowej tosamoci seksualnej s budowane w okresie
dorastania. Czste cie u nastolatek oraz wysokie
wskaniki zapadania na choroby przenoszone drog
pciow sugeruj, e wiele dorastajcych dziewczt
i chopcw rozpoczyna aktywno seksualn, zanim s
w stanie przyj na siebie odpowiedzialno za swoje
postpowanie. Na przykad, ocenia si, e spord
dorastajcych dziewczt, ktre s seksualnie aktywne
(bez zawarcia maestwa), ponad jedna trzecia
zachodzi w ci przed ukoczeniem 19 roku ycia (Zelnick i Kantner, 1980).
Relacje spoeczne
Wizi rodzinne ulegaj rozlunieniu, poniewa

dorastajca modzie spdza wicej czasu poza
domem. W spoeczestwie amerykaskim zmiana ta na
og oznacza, e moda osoba w okresie dorastania ma
czas mniej organizowany przez dorosych i w mniejszym stopniu jest przez nich kierowana, podlega
oddziaywaniu nowych i czsto sprzecznych wartoci
i rozwija si u niej silna potrzeba poparcia i akceptacji
ze strony rwienikw. Dorastajcy modzi ludzie
podaj, e na rozmowach z rwienikami spdzaj
przeszo cztery razy tyle czasu, co na rozmowach
z dorosymi, i e wol rozmawia ze swoimi rwienikami (Csikszentmihalyi i in., 1977). To wanie w kontaktach z rwienikami dorastajcy modzi ludzie
doskonal swe umiejtnoci spoeczne i wyprbowuj
rne role i zachowania spoeczne. Dziki temu procesowi stopniowo okrelaj spoeczny komponent swojej
ksztatujcej si tosamoci, ustalajc, jakiego rodzaju
ludmi chc by, i jakiego rodzaju stosunki i kontakty

chc nawizywa i utrzymywa. Rwienicy staj si
coraz waniejszym rdem kontaktw spoecznych
i oparcia emocjonalnego; wydaje si jednak, e w miar
nasilania si potrzeb bliskiej przyjani i akceptacji ze
strony rwienikw, nastpuje take wzrost lku, ktry
moe wiza si z odrzuceniem przez nich. Konformizm wobec wartoci i zachowa rwienikw
osiga szczyt w wieku okoo 12-13 lat. Zainteresowanie akceptacj rwienikw i popularnoci wrd
nich jest szczeglnie silne u dziewczt, ktre zdaj si
powica wicej uwagi relacjom spoecznym ni
chopcy w ich wieku; jednake dziewczta rzadziej ni
chopcy podporzdkowuj si naciskom ze strony
grupy, by angaowa si w zachowania o charakterze
antyspoecznym (Bemdt, 1979). W tym okresie take
samotno staje si istotnym problemem; od 15 do 25\
dorastajcej modziey podaje, e czuje si bardzo
samotna (Offer i in., 198la). Niemiao osiga najwyszy poziom na pocztku okresu dorastania, kiedy
pragnienie akceptacji spoecznej wyranie wzrasta
(Zimbardo, 1994).
Angaowanie si w zachowania nie aprobowane
przez rodzicw moe by konkretnym sposobem ustanowienia niezalenoci od dorosych i potwierdzenia
solidarnoci z rwienikami. Chocia modzi ludzie
w okresie dorastania zazwyczaj rni si bardzo od
swoich rodzicw pod wzgldem upodoba dotyczcych
muzyki, mody i innych spraw bdcych kwesti osobistego gustu, to jednak ich podstawowe wartoci
pozostaj na og podobne do wartoci rodzicw (Conger, 1991). Kiedy dochodzi do konfliktu, czsto dotyczy
on stosunkowo powierzchownych aspektw kultury
dorastajcej modziey. Jednake czasami przedmiotem
konfliktu s powaniejsze problemy z zachowaniem,
takie jak picie alkoholu, zaywanie narkotykw czy aktywno seksualna. Richard Jessor, znany autorytet
w dziedzinie zaburze zachowania dorastajcej modziey, sugeruje, e pozytywne rozwizanie sprawy alkoholu, narkotykw i seksu stao si nowym zadaniem rozwojowym, przed ktrym, jako czci normalnego
procesu dorastania we wspczesnym spoeczestwie
Stanw Zjednoczonych, staj wszyscy modzi ludzie
(1982, s. 297).
Oddziaywania obu si - rodzicw i rwienikw - na
dorastajc modzie s czasami sprzeczne, a konflikt
ten moe podsyca dynamiczny proces odczania si od
rodzicw i coraz silniejszego identyfikowania si z rwienikami. Na og jednak mona uwaa, e rodzice
i rwienicy peni funkcje wzajemnie si uzupeniajce
i e zaspokajaj rne potrzeby w yciu dorastajcej
modziey (Davis, 1985). Ksztatowanie tosamoci polega w zasadzie na ustanawianiu niezalenych form zaangaowania, ktre s podatne na wpyw rodowiska
rodzicielskiego i rodowiska rwienikw, lecz nie s
odbiciem tylko jednego z nich. Jednake wrd ubogich

dzieci z wielkomiejskich dzielnic biedoty, te dzieci, ktre
dobrze sobie radz, maj przynajmniej jeden znaczcy
model roli osoby dorosej (Carnegie Foundation, 1990).
Podobnie poparcie rwienikw jest niezbdne dla
dorastajcych chopcw i dziewczt, ktrzy otrzymuj
niewiele wsparcia od rodzicw nieobecnych, zaniedbujcych ich, maltretujcych lub krytykujcych surowo.
Wybr zawodu
Wedug Eriksona podjcie decyzji o przyszym zawodzie stanowi kamie milowy w procesie ksztatowania
tosamoci dorastajcego chopca czy dziewczyny.
Wszechobecne pytanie: Kim bdziesz, gdy doroniesz?"
odzwierciedla powszechnie przyjmowane zaoenie, e
zawd w duej mierze okrela tosamo danego czowieka. Wybr zawodu wymaga realizacji zada o podstawowym znaczeniu dla wszystkich aspektw ksztatowania
tosamoci: oceny wasnych zdolnoci i zainteresowa,
uwiadomienia sobie realistycznych moliwoci oraz
zdolnoci dokonania i realizacji wyboru. Przed wstpieniem do szkoy redniej niewielu modych ludzi troszczy
si o takie sprawy, jak wybr zawodu. W cigu lat nauki
w szkole redniej zainteresowanie zawodami i stylami
ycia wzrasta. Dokonujc wyboru zawodu, dorastajcy
modzi ludzie mog zarwno zdystansowa si od wartoci uznawanych przez rodzicw i spoeczestwo, jak
i potwierdzi akceptacj tych wartoci. Wynikajce std
poczucie cigoci i wizi ze swoim rodowiskiem spoecznym ma decydujce znaczenie dla osignicia poczucia spjnej indywidualnej tosamoci.
Na aspiracje i osignicia zawodowe wpywa wiele
czynnikw osobistych, najwyraniej - pochodzenie
z okrelonej warstwy spoeczno-ekonomicznej. Dorastajcy modzi ludzie z rodzin o wyszej pozycji spoeczno-ekonomicznej czciej d do uzyskania wyszego
wyksztacenia i czciej kocz wysze uczelnie, a take
odznaczaj si wyszym poziomem aspiracji i osigni
zawodowych. Rodzice z klasy redniej i wyszej klasy
redniej zwykle popieraj wiksz motywacj osigni
u swych dzieci, a take peni funkcj modelw wikszego sukcesu w karierze zawodowej; maj rwnie
rodki finansowe pozwalajce zapewni dzieciom takie
moliwoci ksztacenia, jakie s niedostpne dla dzieci
z mniej uprzywilejowanych rodowisk.
Decyzje dotyczce wyksztacenia i zawodu, podejmowane pod koniec okresu dorastania, mog mie gboki wpyw na przysze moliwoci wyboru; jednake
tak samo, jak w przypadku wszystkich aspektw tosamoci, tosamo zawodow najlepiej rozpatrywa
w kontekcie caego cyklu yciowego. Kluczowe znaczenie ma elastyczno i gotowo wyprbowywania
nowych kierunkw, oparta na poczuciu pewnoci siebie,
ktre rozwija si w trakcie pomylnego radzenia sobie
z zadaniami okresu dorastania.
Podsumowanie
Okres dorastania jest w naszym spoeczestwie nieprecyzyjnie okrelonym stadium midzy dziecistwem i wiekiem
dojrzaym, ktre zaczyna si z pocztkiem pokwitania.
W innych spoeczestwach dramatyczne obrzdy inicjacji
wyraniej zaznaczaj przejcie od dziecistwa do wieku
dojrzaego, lecz w spoeczestwach tych jednostki w rzeczywistoci nie przechodz stadium dorastania. Wbrew
opiniom o chaosie i dezorientacji, jakie maja charakteryzowa okres dorastania, materia dowodowy oparty na
wypowiedziach dorastajcej modziey (w Stanach Zjednoczonych i w innych kulturach) o ich wasnych dowiadczeniach, niezbyt potwierdza tez, e okres ten jest czasem
burzy i naporu": wikszo modych ludzi podaje, e sq
wzgldnie zadowoleni ze swego ycia. Jednake wrd
dorastajcych modych ludzi czsto wystpuje nadmierna
troska o wygld zewntrzny i obawa przed odrzuceniem
spoecznym, podobnie jak niemiao, poczucie samotnoci
oraz zaburzenia odywiania.
Dorastajcy mody czowiek staje wobec wyzwania
polegajcego na koniecznoci rozwizania trzech zasadniczych kwestii: seksualnoci, relacji spoecznych z rodzicami
i rwienikami oraz wyboru zawodu, Naduywanie alkoholu jest jednym z problemw dotykajcych studentw,
gdy wielu z nich pije nadmiernie. Nowe programy terapeutyczne oparte na zasadach psychologicznych okazay
si skutecznym sposobem pozwalajcym nauczy studentw, jak uzyska kontrol nad piciem.
oroso
Przejcie do wczesnej dojrzaoci okrelaj decyzje dotyczce wyszego wyksztacenia, zawodu, intymnych relacji i maestwa. Jakie s zadania wieku dojrzaego i jak
form przyjmuje rozwj poznawczy w tym okresie ycia?
Zadania okresu dorosoci

Wedug Freuda, pomimo wielu odmian dojrzaych stylw
ycia, rozwojem w okresie dorosoci kieruj dwie podstawowe potrzeby: Lieben und Arbeiten, czyli kocha i pra-
cowa. Abraham Maslow (1968) okreli je jako gwne
potrzeby mioci i przynalenoci, ktre, kiedy s zaspoko-
jone, rozwijaj si w potrzeby sukcesu i szacunku. Inni

teoretycy opisuj te podstawowe potrzeby jako potrzeby afiliacji lub akceptacji spoecznej oraz potrzeby osigni
lub kompetencji. Przypomnijmy, e dla Eriksona podobne

potrzeby to intymno i produktywno.
Krikson okreli intymno [intimacy) jako zdolno

penego zaangaowania si - seksualnego, emocjonalnego i moralnego - wobec innej osoby. Intymno, ktra
moe wystpowa zarwno w przyjani, jak i w zwizkach romantycznych, wymaga otwartoci, odwagi, siy
etycznej oraz zwykle pewnego powicenia i postpowania wbrew swoim osobistym preferencjom.
Lrikson postrzega mode osoby dorose jako umacniajce wyrane i przyjemne poczucie swojej tosamoci w przygotowaniu do stawienia czoa niebezpieczestwom i moliwociom zwizanym z intymnoci.
Jednake opisywana przez Friksona sekwencja od
tosamoci do intymnoci moe nie odzwierciedla
dokadnie dzisiejszych realiw. W ostatnich latach zaznacza si trend polegajcy na tym, e modzi doroli
ludzie yj ze sob przed zawarciem maestwa.
W rezultacie na og eni si i wychodz za m
w pniejszym wieku, ni dziao si to w przeszoci.
Z tych przemian spoecznych wynika, e wiele osb musi
obecnie boryka si z problemami tosamoci, takimi jak
wybr zawodu, w tym samym czasie, w ktrym maj do
czynienia z problemami intymnoci.
Ponadto maestwo, ktre jest prototypem udanego rozwizania problemu poszukiwania intymnoci,
obecnie czsto zawiera si wicej ni raz. Istotnie,
ludzie doroli rozwodz si obecnie cztery razy czciej ni 50 lat temu. Rozpowszechnienie rozwodw
i separacji skania wielu dorosych w pniejszych
momentach cyklu yciowego do ponownego zastanowienia si nad swoim pojciem intymnoci i swoj
zdolnoci do niej. Wanym czynnikiem wpywajcym
na wzrost wskanika rozwodw jest to, e maonkowie maj wiksze oczekiwania wobec siebie nawzajem, a take wiksze wymagania co do idealnego
maestwa i idealnej struktury rodziny (Cleek i Pearson, 1985). S jednak dane wiadczce o tym, e porozumiewanie si i wi uczuciowa midzy wspczesnymi maonkami s istotnie lepsze, ni byy w czasach
dawniejszych (Caplow, 1982), Oczywicie, znaczenie
maj take czynniki spoeczne, takie jak zagodzenie
prawa rozwodowego, wiksza tolerancja wobec rozwodw oraz wiksze moliwoci dla mczyzn i kobiet
po rozwodzie. Jest to jeszcze jeden przykad pokazujcy, w jaki sposb zmiany spoeczne wpywaj na przebieg rozwoju psychospoecznego.
Ci, ktrzy dobrze radz sobie z wyzwaniami tosamoci i intymnoci, zwykle przechodz do fazy produktywnoci. Jest to zaangaowanie w sprawy wykraczajce
poza wasn osob - w sprawy rodziny, pracy, spoeczestwa lub przyszych pokole; zwykle jest to decydujcy
krok w rozwoju, dokonywany w wieku 30-50 lat. Ci,
ktrzy nie rozwizali z powodzeniem kryzysw tosamoci i intymnoci, mog nadal prbowa tego dokona
w tym wieku, czsto z nasilajcym si poczuciem niepewnoci i poraki.
. . .
Kryzys, ktry rozwija si w tym rodkowym stadium ycia, jest walk midzy pragnieniem bezpieczestwa, z jego przyjemn staoci i przewidywalnoci,
a pragnieniem swobody, z jej fascynujcym potencjaem przygody i nowych dowiadcze. W wielu tradycyjnych maestwach kobiety w znacznie wikszym
stopniu ni mczyni rezygnuj ze swej osobistej
swobody i autonomii, w nadziei osignicia bezpieczestwa, ktre jest czsto iluzoryczne i krtkotrwae.
Tabela 6.4 Stadia wieku dojrzaego wedug Levinsona

od 17 do 22 lat
Przejcie do wczesnego wieku dojrzaego

Pozostaw za sob okres dorastania, dokonaj wstpnego wyboru dotyczcego dorosego ycia.
Od 22 do 28 lat
Wejcie w wiat dorosych

Pocztkowe wybory dotyczce mioci, zawodu, przyjani, wartoci, stylu ycia.
Od 28 do 33 lat
Przejcie w lata trzydzieste

Zmiana w strukturze ycia. Albo umiarkowana zmiana, albo, czciej, powany kryzys wywoujcy stres.
Od 33 do 40 lat
Stabilizacja
Zna|d sobie miejsce w spoeczestwie, realizuj swoje plany, zarwno w odniesieniu do ycia rodzinnego,
|ak i kariery zawodowej.
od 40 do 45 lat
Przejcie do wieku redniego

Struktura ycia podawana w wtpliwo Zwykle czas kryzysu dotyczcego sensu, kierunku i wartoci yda
kadej osoby. Zaniedbywane czci .ja' (talenty, pragnienia, aspiracje) szukaj ekspresji.
Od 45 do 50 lat
Przejcie w redni wiek dojrzay

Trzeba dokona wyborw i uksztatowa now struktur ycia. Czowiek musi zaangaowa si w nowe
zadania.
od 50 do 55 lat
Przejcie w lata pidziesita

Dalsze kwestionowanie i modyfikowanie struktury ycia. Mczyni, ktrzy nie mieli kryzysu w wieku 40 lat
prawdopodobnie teraz przeywaj kryzys.
Stadia rozwoju w okresie dorosoci

Badacze wskazuj, e doroli nieustannie badaj moliwoci uzyskania bezpieczestwa, zaangaowania, pracy
i akceptacji spoecznej, przy rwnoczesnym poszukiwaniu wikszych zmian, ryzyka i otwartoci.
Rozpatruj ponownie swoje wczeniejsze wybory
w wietle nowej wiedzy, potwierdzajc je, modyfikujc
lub odrzucajc. Badacz rozwoju w cigu caego ycia,
Daniel Levinson (1978, 1986) przedstawia chronologiczny podzia dorosoci na okresy, odpowiadajce krytycznym przejciom (transitions), wystpujcym w trakcie
budowania, oceniania i przebudowywania struktur yciowych. Jak pokazuje tabela 6.4, przejcia wystpujce
w wieku dojrzaym obejmuj okresy kwestionowania,
wyboru i zmiany.
Systematyczne badania nad rozwojem osobowoci
w wieku dojrzaym rozpoczto stosunkowo niedawno
i nadal trwa likwidowanie biaych plam". Oprcz prac
Levinsona, moemy tu wspomnie o pracach Georgea
Vaillanta (1977), reprezentujcego orientacj psychoanalityczn.
U mczyzn lata dwudzieste ich ycia zdaj si by
okresem nadziei, optymizmu i niezalenoci, w ktrym
przyjmuj oni pen odpowiedzialno za siebie i za
wybr stylu ycia. Wkrtce po trzydziestce mog
przeywa okres rewizji swych ocen, kwestionowania
podstawowych kierunkw wytyczonych sobie w latach
dwudziestych i albo potwierdzaj je, albo dostosowuj
do nowych poszukiwa. Pne lata trzydzieste s czsto
czasem konsolidacji i satysfakcji. Midzy czterdziestk
i pidziesitk moe wystpi tzw. kryzys wieku redniego, w czasie ktrego kwestionuje si dawne wybory
oraz obecne zwizki i zobowizania. Poowa ycia mina
- czy swoboda zostaa powicona w zamian za bezpieczestwo? Czy intymno przehandlowano za sukces
w karierze zawodowej? Mczyni zaczynaj si troszczy o prawdziw tosamo - pniejsz wersj modzieczego poszukiwania tosamoci. W zalenoci od
tego, w jaki sposb przystosuj si oni do stresu spowodowanego tym wewntrznym zamieszaniem, doroli
mczyni mog odwiey swoje zwizki, dokona
zmian lub pogodzi si z niezadowalajcymi sytuacjami
yciowymi.
od 55 do 60 lat
Kulminacja redniego wieku dojrzaego

Buduj now struktur ycia. Moe to by czas wielkiego spenienia.
Od 60 do 65 lat
Przejcie w pny wiek dojrzay

Ponowna ocena ycia. Chwile dumy z osigni przeplataj si z okresami rozpaczy.
od 65 do 80 lat
Pny wiek dojrzay

Zawrzyj pokj z sob samym i innymi. Mniej zudze, szersze spojrzenie na ycie.
ponad 80 lat
Bardzo pny wiek dojrzay

Ostatnie przejcie Przygotowuj si na mier
Oorge Vtaillant bada rozwj osobowoci 95 mczyzn

o wysokim poziomic inteligencji, przeprowadzajc
z nimi wywiady i obserwacje przez 30 lat od czasu
ukoczenia przez nich uczelni w poowie lat 30. XX
wieku. U wiciu z tych mczyzn wystpiy z czasem due
zmiany, a ich pniejsze zachowanie byo czsto
zupenie rne od ich zachowania na uczelni. Tematyka
wywiadw obejmowaa zdrowie fizyczne, relacje spoeczne i osignicia w karierze zawodowej. Pod koniec
tego trzydziestoletniego okresu wybrano 30 mczyzn
z najlepszymi wynikami i 30 z najgorszymi wynikami, po
czym porwnano ich pod wieloma wzgldami, m.in.
dojrzaoci, okrelonej wedug stadiw psychospoecznych Eriksona. Tabela 6.5 przedstawia porwnanie
wynikw tych dwch grup w odniesieniu do kilku punktw ujawniajcych stopie dojrzaoci spoecznej.
W wieku rednim mczyni z najlepszymi wynikami wykonywali zadania typowe dla produktywnoci,
przyjmujc odpowiedzialno za innych i przyczyniajc si w pewien sposb do pomylnoci wiata. Ich
dojrzao wydawaa si nawet zwizana z przystosowaniem ich dzieci - dojrzalsi ojcowie lepiej potrafili
udziela dzieciom pomocy, ktrej potrzeboway, by
przystosowa si do wiata. W dodatkowym badaniu,

ktre objo 57 czonkw tej prbki, zostaa potwierdzona trwaa wano zdolnoci do intymnoci. Celem
tego badania byo przewidywanie przystosowania psy
chospoecznego w wieku rednim na podstawie pomiarw motywacji spoecznej dokonanych 17 lat wczeniej.
Najlepszym predyktorem przystosowania psychicznego bya motywacja do intymnoci, ponawiajca si
preferencja czy gotowo do dowiadcze polegaj.cych na bliskiej, ciepej i komunikatywnej wymianie
interpersonalnej" (Vaillant, 1977, s. 587). Dwoma obszarami przystosowania o najwyszej korelacji z motywacj do intymnoci byy zadowolenie z pracy i satysfakcja z maestwa (McAdams i Vaillant. 1982).
Oglnie biorc, mniej wiadomo o rozwoju osobowoci u dorosych kobiet. Wobec zachodzcych w cigu
ostatnich paru dziesicioleci zmian rl zwizanych
z pci, najwaniejsz spraw dla dorosych kobiet stal
si integracja aspiracji zawodowych i rodzinnych. Nic
dziwnego, e kobiety wyraaj wiksz niepewno co
do wyboru zawodu ni mczyni. U kobiet, zajmujcych
si wycznie prowadzeniem domu, w jednym z bada
.Doktorze Elmark, to naprawd me wyglda na zwyky przypadek

kryzysu wieku redniego".
stwierdzono poczucie izolacji spoecznej, frustracj oraz

pewne poczucie winy z powodu nierealizowania celw,
do ktrych przygotowao je odebrane wyksztacenie
(Sheehy, 1976). W innym badaniu stwierdzono, e kobiety,
ktre zarwno maj rodziny, jak i pracuj poza domem,
s na og bardziej zadowolone z ycia ni samotne
pracujce kobiety lub niepracujce gospodynie domowe
(Crosby, 1982).
Niektrzy badacze utrzymuj, e rozwj osobowoci
w wieku dojrzaym nadal przebiega inaczej u mczyzn
i u kobiet. Dzieje si tak z powodu ich zasadniczo odmiennej socjalizacji we wczeniejszym okresie ycia - nastawionej na odrbno u mczyzn i wi uczuciow u kobiet.
Kade z tych nastawie jest jednostronne, o czym wiadcz take dane wykazujce, e w wieku rednim wielu
mczyzn i kobiet stara si ustanowi lepsz midzy
nimi rwnowag, przy czym mczyni d do wikszej
wizi uczuciowej, kobiety za do silniejszego podkrelenia wasnej tosamoci (Gilligan, 1982).
Wielu teoretykw rozwoju utrzymuje, e jako
zwizkw z innymi i funkcjonowania spoecznego zaley
od jakoci kontaktw rodzice-dziecko, zwaszcza
w pierwszych latach ycia (Ainsworth, 1989; Hartup,
1989; Hazan i Shaver, 1987). Freud okreli jednostk
matka-dziecko jako najwaniejsz dla rozwoju w okresie
dorosoci: .jedyna w swoim rodzaju, nie majca sobie
rwnej, ustanawiana niezmiennie na cae ycie jako pierwszy i najsilniejszy obiekt mioci i jako prototyp wszystkich pniejszych zwizkw mioci - dla obu pci"
(1949, s. 45).
Aby oceni wpyw dowiadcze z wczesnego okresu
ycia na pniejszy rozwj w okresie dorosoci, konieczne
jest przeprowadzenie prospektywnych bada podunych,
w ktrych dane o wczesnych kontaktach zbiera si
wtedy, gdy osoby badane s jeszcze dziemi. Zamiast
tego, wiele bada miao charakter retrospektywny, gdy
wzorce wychowania z okresu dziecistwa oraz stosunki
midzy rodzicami a dzieckiem oceniano w nich na podstawie wypowiedzi dorosych osb badanych. Badania
takie mog dostarcza informacji tendencyjnych lub le
zapamitanych. Dopiero stosunkowo niedawno przeprowadzono prospektywne badania podune na duej
prbce dzieci, w celu dokadnego sprawdzenia wpywu
dziaajcych w dziecistwie czynnikw na pniejsze
spoeczne dokonania osb dorosych w rednim wieku.
Wskanikiem tych dokona bya zdolno do utrzymania
wasnego maestwa, rodziny oraz przyjani z osobami
spoza krgu ssiadw czy znajomych z pracy (zob. studium Vaillanta. 1977).
Tabela 6.6
Stadia rozwoju poznawczego wedug Wamera Schaie
f > I k* C m do 0
Wczesna dojrzos
redni wiek dojrzay
Pozna dojrzao
Nabywanie
(cztery stadia Piageta)
Osiganie
(uczenie si ukierunkowane
Odpowiedzialno
(troska o innych)
Reintegracja
(mdro)
na cel
Badania rozpoczy si w 1951 r. od wywiadw z 379
gaowani w prac, bdc dla nich wanym celem ycia
matkami na temat metod wychowawczych, jakie stoso-
(Franz i in., 1991).
way wobec swych 5-letnich dzieci. Dodatkowe dane

0 przystosowaniu spoecznym i osobistym kadego
dziecka (202 chopcw i 177 dziewczt, pochodzcych
zarwno z klasy robotniczej, jak i z klasy redniej) uzyskano od wychowawczy przedszkoli. Zanim dzieci
ukoczyy 18 lat, badacze dokonali take pomiaru
rde stresu w rodzinie, takich jak rozwd, mier,
hospitalizacja czy przeprowadzka.
Kiedy osoby badane ukoczyy 41 lat, przeprowadzono wywiady z tymi. z ktrymi mona si byo skontaktowa; wypeniy one take zestawy kwestionariuszy. Ostateczna prbka skadaa si z 33 biaych
mczyzn, onatych lub uprzednio onatych, oraz 43
biaych kobiet, zamnych lub uprzednio zamnych;
osoby te pochodziy przewanie z klasy redniej.
Miary przystosowania spoecznego zbierano w formie
relacji o rnych aspektach historii ycia kadej osoby
badanej, takich jak maestwo, rozwd, przyjanie
oraz jako osobistych kontaktw. Szacowano take
zdrowie fizyczne badanych, ich zadowolenie z ycia,
odczuwany stres bd dobre samopoczucie oraz produktywno psychospoeczn - troska o nastpne
pokolenie i wi uczuciow z nim.
Kluczowym wynikiem tych bada byo ustalenie, e
relacjonowane przez matki ciepe uczucia wobec 5-letniego dziecka byy w istotny sposb zwizane z jego
typowymi dokonaniami spoecznymi mierzonymi w po-
Tabela 6 5 Rnice midzy badanymi o n a|lepszych najgorszych wynikach w zakresie dojrzaoci psychospoeczne]
Najlepsze
wyniki
(30 mczyzn)
nad 30 lat pniej. Doroli, ktrzy mieli serdeczne
Najgorsze
wyniki
(30 mczyzn)
kochajce matki lub serdecznych kochajcych ojcw,

potrafili w wieku rednim utrzyma dugotrwae i stosunkowo szczliwe maestwa, wychowywa dzieci
17%
47%
1 mie dobrych przyjaci. Wbrew oczekiwaniom,
Pesymizm, brak wiary w siebie, bierno i obawy dotyczce seksu w wieku 50 lat
3%
50%
zgodne poycie rodzicw ani trudne dziecistwo nie
Integracja osobowoci oceniona w czasie studiw jako niska (w dolnym pitym centylu)
0%
33%
60%
27%
Zdominowanie przez matk w dorosym yciu
0%
40%
Nieonaci do 30 roku ycia
3%
37%
Nieumiejtno utrzymywania przyjani w wieku 50 lat
0%
57%
Praca bez obowizkw o charakterze kierowniczym
20%
93%
duktywnoci. Ponadto ci, ktrych maestwo i ycie
Dobre lub doskonae osiaaniecia wasnych dzieci
66%
23%
rodzinne ukadao si najlepiej, byli take bardziej zaan-
Ubogie rodowisko w dziecistwie
Wybr zawodu odzwierciedla identyfikacj z ojcem
Zarzdzanie
(troska o systemy spoeczne)
miao zwizku ze spoecznymi dokonaniami dorosych.

Dobrze przystosowani spoecznie doroli byli stabilni
emocjonalnie, aktywni, rzetelni i odznaczali si dyscyplin wewntrzn. W porwnaniu z badanymi, ktrzy
uzyskali niskie wyniki w tej mierze typowego przystosowania spoecznego, badani z dokonaniami spoecznymi wykazywali lepsze samopoczucie psychiczne.
mniejsze napicie emocjonalne i wiksze poczucie pro-
Mylenie u osb dorosych

Mylenie dorosych rni si od mylenia dorastajcej
modziey kilkoma charakterystycznymi cechami. Borykajc si z zadaniami wieku dojrzaego, doroli zmieniaj
swj styl mylenia w taki sposb, by stao si ono bardziej skoncentrowane i zwrcone w okrelonych kierunkach. Czciej musz bra pod uwag odmienne punkty
widzenia ludzi, reprezentujcych szerszy zakres wieku
i bardziej zrnicowane rodowiska, ni ci, z ktrymi
mieli do czynienia jako dorastajcy modzi ludzie. Musz
odkry, jak si negocjuje sporne kwestie i rozwizuje
konflikty przez kompromis, pertraktacje oraz wynajdywanie alternatywnych drg i celw.
Przypomnijmy, e wedug Piageta, ostatnim stadium
rozwoju poznawczego jest stadium operacji formalnych,
ktre osiga si w wieku dorastania dziki dojrzewaniu
i dowiadczeniom edukacyjnym. Mylenie formalne pozwala rozumowa logicznie, uywa abstrakcji do rozwizywania problemw oglnych i rozpatrywa hipotetyczne
moliwoci w okrelonych typach ustrukturalizowanych
systemw. Jednake wikszo codziennych, praktycznych
problemw dorosych wystpuje w niejednoznacznych,
nieustrukturalizowanych relacjach spoecznych. Mylenie
formalne jest zbyt ograniczone i sztywne, aby upora si
z tymi niewiadomymi i z tymi czciowymi prawdami.
ycie ludzi dorosych wymaga bardziej dynamicznego,
mniej abstrakcyjnego i mniej absolutnego sposobu mylenia, ktry poradziby sobie z niekonsekwencjami, sprzecznociami i wieloznacznociami. Ten pragmatyczny,
yciowy" styl poznawczy stosowany przez dorosych
okrela si jako mylenie postformalne (postformal
thought) (Basseches, 1984; Labouvie-Vief, 1985).
K. Warner Schaie (1982), jeden z wybitnych badaczy
mylenia osb dorosych, wysun sugesti, e w stylu
poznawczym dorosych istniej pewne stadia. Tabela 6.6
wymienia pi stadiw rozwoju poznawczego w cigu
ycia. W okresie dorastania mody czowiek nabywa takie
informacje i techniki rozwizywania problemw, ktre
maj charakter oglny i zwykle nie wi si z osobistymi sytuacjami yciowymi. We wczesnej dorosoci te
sztuki wyzwolone", czyli wiedza oglna, ustpuj miej-
sca stadium osigania, czyli skupieniu si na informacji

przydatnej do osignicia bardziej wsko zakrelonych,
istotnych dla danej osoby celw. Wraz ze rednim wiekiem
dojrzaym pojawia si stadium odpowiedzialnoci. Jest to
rozszerzenie tego przedsibiorczego" stylu, polegajcego na deniu do celw osobistych, w taki sposb, e
przedmiotem szczeglnej uwagi staj si obowizki wobec innych, zwaszcza rodziny i spoecznoci lokalnej.
U niektrych ludzi w tym okresie redniej dojrzaoci
poczucie odpowiedzialnoci rozszerza si, przyjmujc
posta gbszej, bardziej zoonej troski o dobrobyt spoeczestwa i zgod midzy grupami spoecznymi, politycznymi i zawodowymi. Schaie okrela ten gbszy
poziom jako stadium zarzdzania (executive stage),
w ktrym dana osoba myli w kategoriach obowizkw
i powinnoci wobec wikszych systemw. Na koniec,
w pnej dorosoci jednostka zmienia swj styl poznawczy, kierujc uwag do wewntrz, aby zrozumie
swoje ycie, a jednoczenie na zewntrz, by zajmowa
si szerszymi zagadnieniami, takimi jak sens ycia
i mierci, czy troska o przetrwanie naszej planety. W tym
stadium reintegracji jednostka rozwija styi mylenia, ktry
najlepiej mona scharakteryzowa jako wiadczcy
o mdroci.
Jedn z charakterystycznych cech mylenia dorosego jest uksztatowanie wyszych poziomw rozumowania moralnego. Chocia te wysze poziomy rozumowania moralnego s pod wzgldem poznawczym coraz
bardziej abstrakcyjne, to jednak uwaa si, e impulsu
do ich rozwoju dostarcza praktyczna konieczno przyjcia staej odpowiedzialnoci za pomylno innych,
a take przekonanie si na wasnych dowiadczeniach
o koniecznoci dokonania pewnych nieodwracalnych
wyborw moralnych (Kohlberg, 1973).
Rozwj' moralny
Moralno (nwrality) jest systemem przekona, wartoci
i podstawowych ocen o susznoci lub niesusznoci
ludzkich dziaa. Ksztatowanie zrozumienia i internalizacja moralnoci stanowi wan cz socjalizacji.
Rodzice i spoeczestwo chc, eby dzieci staway si
dorosymi, ktrzy akceptuj ich system wartoci moralnych i ktrych zachowaniem kieruj zasady moralne. Istnieje jednak wana rnica midzy rozumowaniem
i zachowaniem moralnym.
Rozumowanie moralne
Piaget (1960) prbowa powiza rozwj ocen

moralnych z oglnym rozwojem poznawczym d/.iecka
(omwionym w Rozdziale 5). Kiedy dziecko przechodzi
przez kolejne stadia rozwoju poznawczego, przypisuje
niejednakow wano konsekwencjom danego dziaania
oraz intencjom osoby dziaajcej. Na przykad, dla dziecka w stadium przedoperacyjnym kto, kto przypadkiem
stuk dziesi kubkw, jest bardziej niegrzeczny" ni

kto, kto stuk jeden kubek umylnie. Gdy dziecko staje
si starsze, intencje osoby dziaajcej maj wikszy
wpyw na formuowane przeze oceny moralnoci.
Najbardziej znan psychologiczn koncepcj rozwoju
moralnego stworzy Lawrence Kohlberg (1964, 1981).
Opierajc si na wczeniejszych pracach Piageta,
Kohlberg skupi si na stadiach rozwoju rozumowania
moralnego. Kade stadium charakteryzuje si inn podstaw dokonywania ocen moralnych. Tabela 6.7 przedstawia skrtowo siedem stadiw zaproponowanych
przez Kohlberga.
Jak mona si przekona, najniszy poziom rozumowania moralnego opiera si na interesie wasnym,
podczas gdy w wyszych stadiach podstaw ocen jest
Tabela 6.7 Stadia rozumowania moralnego wedug Kohlberga

Poziomy 1 stadia
Powody moralnego zachowania
1. Moralno prekonwencjonalna
Stadium 1. Orientacja na przyjemno i unikanie kary
Unikn kary lub nie da si przyapa
Stadium 2 Orientacja na koszty i korzyci; wzajemno oko za oko
Pozyska nagrod
II. Moralno konwencjonalna

Stadium 3. Orientacja .dobrego dziecka"
'
Stadium 4. Orientacja na prawo i porzdek

III. Moralno oparta na zasadach
Stadium 5. Orientacja na .umow spoeczn"
.
Przyczyni si do pomylnoci spoeczestwa
Stadium 6. Orientacja na zasady etyczne

Stadium 7. Orientacja kosmiczna
Uzyska akceptacj
Przestrzega regu i unikn krytyki ze strony autorytetw
Osign sprawiedliwo i unikn samopotplenla

'
By wiernym uniwersalnym zasadom i czu si czci

porzdku kosmicznego, ktry wykracza poza normy
spoeczne
dobro spoeczne, bez wzgldu na korzyci osobiste.

Orientacja kosmiczna stadium sidmego wystpuje bardzo rzadko, lecz zostaa zaprezentowana jako idealna
grna granica. Do mierzenia rnych rodzajw rozumowania moralnego, stosowanych przez ludzi na
poszczeglnych stadiach, Kohlberg uy szeregu dylematw moralnych, w ktrych przeciwstawione s sobie
rne zasady moralne.
W jednym z dylematw, mczyzna o nazwisku Heinz
usiuje pomc chorej na raka onie w uzyskaniu
niezbdnego lekarstwa. Pozbawiony skrupuw aptekarz zgadza si sprzeda je Heinzowi jedynie za sum
dziesi razy wiksz od tej, ktr sam zapaci. Jest
to duo wicej pienidzy, ni ma Heinz, i wicej, ni
moe poyczy. Zrozpaczony Heinz wama si do
apteki i ukrad lekarstwo dla ony. Czy Heinz powinien tak postpi? Dlaczego? Przeprowadzajcy
wywiad sonduje osob badan, wypytujc j o powody
decyzji, a nastpnie ocenia odpowiedzi.
Przyporzdkowanie osoby badanej do okrelonego

stadium zaley od podawanych przez ni powodw
decyzji, a nie od tego, jak decyzj podja. Na
przykad, osoba mwica, e czowiek ten powinien
ukra lekarstwo ze wzgldu na swoje obowizki
wobec umierajcej ony lub e nie powinien ukra
lekarstwa ze wzgldu na obowizek przestrzegania
prawa ustanowionego przez spoeczestwo (wbrew
swym osobistym uczuciom, skaniajcym go do ratowania ycia ony), wyraa trosk o dotrzymanie ustalonych
zobowiza i zostaje oceniona jako reprezentujca stadium 4.
Opracowany przez Kohlberga model stadiw moralnych opiera si na czterech zasadach: (a) jednostka
w danym czasie moe by w jednym i tylko w jednym
z tych stadiw; (b) kady przechodzi przez te stadia
w ustalonej kolejnoci; (c) kade stadium jest bardziej
rozbudowane i zoone ni poprzednie; (d) te same stadia wystpuj w kadej kulturze. Zasady te stosuj si
wyraniej do pierwszych trzech stadiw rozumowania
moralnego ni do ostatnich czterech. Stadia od pierwszego do trzeciego przechodz wszyscy ludzie
w trakcie normalnego rozwoju poznawczego; prawie
wszystkie dzieci osigaj stadium 3. do O roku ycia.
Stadia te przechodzi si po kolei i kade mona uzna
za bardziej wyrafinowane poznawczo ni poprzednie.
Osiganie tych stadiw przebiega na og rwnolegle
do ksztatowania si zaproponowanych przez Piageta
stadiw zdolnoci poznawczych. Z drugiej strony nie
wszyscy ludzie osigaj stadia od 4. do 7.; w istocie
wielu dorosych nigdy nie osiga stadium 5., a tylko
nieliczni wykraczaj poza nie. Wysze stadia nie s
zwizane z adnym okrelonym wiekiem czy typem
osigni poznawczych. Czasami doroli, ktrzy ju
osignli wysze stadium, w pewnych okolicznociach

cofaj si o jedno stadium lub dwa. Tre samych tych
stadiw wydaje si nieco bardziej subiektywna i trudniej jest interpretowa kade kolejne stadium jako
bardziej rozbudowane i wyrafinowane ni poprzednie.
Na przykad unikanie samopotpienia". podstawa
ocen moralnych w stadium 6., nie wydaje si wyranie
bardziej wyrafinowane, ni przyczynianie si do
pomylnoci spoeczestwa", ktre jest podstaw ocen
w stadium 5. Ponadto nie we wszystkich kulturach
stwierdza si wystpowanie tych wyszych stadiw
i wydaje si, e w naszej kulturze wi si one z wyksztaceniem i zdolnociami werbalnymi, cechami,
ktre nie wydaj si koniecznymi wyznacznikami
osigni moralnych (Rest i Thoma, 1986).
Zaproponowane przez Kohlberga stadia rozumowania moralnego wywoay wiele sporw i polemik. Niektre z nich wynikay z troski o uniwersalno stadiw,
zwaszcza wyszych, niekiedy nie stwierdzanych w ogle
w tych kulturach, ktre nie kad nacisku na wysoki
stopie abstrakcji czy wyksztacenia (Gibbs, 1977; Simpson, 1974). Szczeglnie kontrowersyjne jest twierdzenie, wysunite przez Kohlberga w pocztkowym okresie
jego pracy nad t problematyk, e w rozwoju moralnym
kobiety pozostaj w tyle za mczyznami, zatrzymujc
si zwykle w stadium mniej zaawansowanym. Na koniec,
wielu badaczy kwestionowao jego decyzj, by bada
rozumowanie moralne zamiast dziaania moralnego; krytycy ci sdz, e to, co ludzie mwi, czsto rni si od
tego, co robi w obliczu wyborw moralnych (Kurtines
i Greif, 1974). Zapoznajmy si bliej z dwoma ostatnimi
zarzutami.
.
.
. .
Kontrowersje wok rnic pci w ocenach moralnych
Kwestia rnic pci w rozumowaniu moralnym

wywoaa oywione spory. We wczesnych eksperymentach Kohlberg (1969) i inni badacze stosujcy jego metody pomiaru (AIker i Poppen. 1973) stwierdzili, e
wikszo mczyzn osiga stadium 4., orientacj na
prawo i porzdek, podczas gdy wikszo kobiet
pozostaje w stadium 3., gdzie rozumowanie moralne
opiera si na spenianiu oczekiwa innych. Wniosek ten
jest kwestionowany przez niektrych badaczy. Carol
Gilligan (1982) zasugerowaa, i uzyskany przez
Kohlberga wynik, zgodnie z ktrym moralno kobiet
jest mniej rozwinita ni moralno mczyzn, mona
wyjani tym, e jego schemat kodowania wypowiedzi
badanych jest tendencyjny i dziaa na korzy mczyzn. Jego pierwsza praca powstaa na podstawie
obserwacji, ktrymi objto wycznie chopcw. Gilligan sdzi, e kobiety nie s mniej moralne, lecz rozwijaj si inaczej. Sugeruje, e rozwj moralny kobiet
oparty jest na normie troski o innych i zda do stadium
samorealizacji, podczas gdy mczyni opieraj swe
rozumowanie na normie sprawiedliwoci. Inni badacze
kwestionuj w ogle realne istnienie zwizanych z pci

rnic w rozumowaniu moralnym (Baumrind, 1986).
Obszerny przegld prac empirycznych wykazuje, i
rnice te stwierdza si rzadko, a kiedy rzeczywicie
wystpuj, wwczas mona wyjani je faktem, e mczyni uczestniczcy w danym badaniu mieli wyszy
przecitny poziom wyksztacenia ni kobiety (Walker,
1984). Z drugiej strony, przeprowadzano rwnie badania wskazujce, e kobiety mog w wikszym stopniu
odwoywa si do takich uzasadnie swoich decyzji
moralnych, jakie wi si z utrzymaniem harmonii
w ich relacjach spoecznych. Mczyni czciej przywouj potrzeb dbania o sprawiedliwo; ponadto
mog wicej mwi o uczciwoci (Lyons, 1983). Te by
moe rne orientacje nie musz odpowiada rnym
wynikom uzyskiwanym przez kobiety i mczyzn
w skali Kohlberga lub w innych skalach rozumowania
moralnego (Cibbs i in., 1984; Lyons, 1983). Ta zoona
sprawa jest jeszcze daleka od rozstrzygnicia.
Dziaanie moralne
Oczywicie, te intrygujce rnice pci pod wzgldem oceny moralnej czy orientacji moralnej mog nie
mie absolutnie nic wsplnego z moralnym postpowaniem. W wikszoci bada nad rnicami pci w zachowaniu prospoecznym lub w zachowaniu moralnym nie stwierdzono konsekwentnych rnic tego
rodzaju (Eisenberg i Mussen, 1989; Radke-Yarrow i in.,
1983). Ponadto, bardzo rne wzorce rozumowania
czy wiedzy moralnej mog prowadzi do takich
samych zachowa moralnych. Co wicej, poziom
wiedzy moralnej danej osoby moe mie niewiele
wsplnego z przejawianym przez ni dziaaniem
moralnym.
W latach 20. XX w. zespl badaczy z Uniwersytetu Yale
postanowi bada wiedz z zakresu moralnoci i jej
zwizek z zachowaniem moralnym dzieci w wieku od
6 do 14 lat. Dali oni do wypenienia duej grupie
dzieci testy wiedzy moralnej, a take obserwowali
jest staa, cech ludzi; jest ono raczej reakcj, ktra
maestwa, rodziny i rozwodu. Gwna zmiana w myleniu
zmienia si wraz z wymogami iytuacji (Hartshornc
u osb dorosych polega na pojawieniu si mylenia postfor-
i May. 1928).
malnego,
Opracowana przez Kohlberga teoria rozwoju moralnego nie dotyczy motywacji ludzkiej do moralnego
dziaania, poniewa interesowa go aspekt poznawczy
rozumowania moralnego a nie zachowania. Jeli jednak
chcemy rozwj moralny zrozumie w sposb peniejszy,
musimy zastanowi si, co waciwie motywuje ludzi, by
zachowywali si uczciwie i altruistycznie, by wsppracowali ze sob. Kilka grup psychologw rozpoczo niedawno badania nad emocjonalnymi i spoecznymi rdami moralnoci. Na przykad Martin Hoffman (1987)
utrzymuje, e u dziecka emocje, a zwaszcza empatia,
mog dostarcza motywacji dla zachowania moralnego.
Badania obserwacyjne wykazuj, e dzieci dowiadczaj
empatii bardzo wczenie, a niektrzy badacze s przekonani, e empatia w rzeczywistoci moe by reakcj
wrodzon, tak jak ssanie lub pacz.
Empatia (empathy) jest to stan polegajcy na odczuwaniu emocji innego czowieka. Odczuwanie zmartwienia innej osoby moe wywoa reakcj wspczucia.
Najpierw dzieci odczuwaj zmartwienie wraz z inn
osob, a potem auj jej. Nastpnie dzieci mog chcie
zredukowa te nieprzyjemne uczucia i odkrywaj, e
pozytywne dziaania na rzecz strapionej osoby pomagaj
osign ten cel. Mae dzieci s zdolne do pozytywnych
zachowali spoecznych majcych dopomc osobom
wyranie strapionym lub pocieszy je. Wielu psychologw jest obecnie przekonanych, e te typy zachowania sygnalizuj pocztek rozwoju moralnego. Empatia
moe stanowi czciow podstaw przyszego zachowania moralnego.
Tak wic potrzebujemy nowej teorii rozwoju moralnego, integrujcej wzorce rozumowania moralnego
z warunkami motywacyjnymi i spoecznymi, w ktrych
zachowania moralne, takie jak altruizm, wystpuj
w rnych stadiach rozwoju czowieka (Zahn-Waxler
i Radke-Yarrow, 1982).
zachowanie dzieci w sytuacjach, w ktrych mogy

postpi
uczciwie
lub
nieuczciwie.
Uzyskano
nieoczekiwane wyniki. Dzieci przewanie byy uczciwe w niektrych sytuacjach, a nieuczciwe w innych.
Ich zachowanie, zamiast by sterowane przez ogln
cech uczciwoci lub nieuczciwoci, zdawao si
bardziej zalee od sytuacji - od atrakcyjnoci
nagrody i od prawdopodobiestwa, e zostanie si
przyapanym na nieuczciwoci. Ponadto moralne lub
niemoralne zachowanie wykazywao saby zwizek
z wiedz moraln, ktra byta na og dua; nie byo
te
danych
wiadczcych
podnoszeniu
si
Podsumowanie
Teoretycy podkrelajcy znaczenie rozwoju w ciqgu caego
tycia zaproponowali modele stadiw rozwojowych dojrzaej
osobowoci,
procesw
ktre jest
pragmatyczne,
ukierunkowane
na
rozwizanie problemu, wraliwe na wpyw czynnikw spo-
poznawczych
oraz
rozumowania
moralnego. Rni badacze zgadzaj si, te gwne potrzeby i zadania okresu dorosoci s zorganizowane wok
mioci, afiliacji, akceptacji spoecznej i intymnoci z jednej
z wiekiem poziomu rozwoju moralnego. Eksperymen-
strony oraz pracy, sukcesu, szacunku i produktywnoci
tatorzy doszli do wniosku, e chocia wiedza moralna
Z drugiej. Zmieniajce si wartoci i normy spoeczne pro-
moe by staa, to jednak zachowanie moralne nie
wadz do modyfikacji tradycyjnych pogldw na
temat
ecznych oraz tak elastyczne, by poradzi sobie z wieloznacznociami ycia ludzi dorosych.
Rozwj rozumowania
moralnego na
niszych pozio-
mach przebiega zgodnie z jasno sformuowanym modelem

stadialnym. cho nie stosuje si do niego na hipotetycznych
wyszych poziomach.
Nie
rozwizano
dotd problemu
rtnic
zwizanych
z pci w rozumowaniu moralnym; na wyniki bada sugerujce istnienie takich rnic, niektrzy badacze odpowiadaj,
wskazujc,
kobiety s
bardziej
wraliwe
na
obowizki spoeczne (co daje im nisze wyniki na skali

Kohlberga) nii mczyni, ktrzy koncentruj si bardziej
na
kwestii
moralnego.
sprawiedliwoci,
Potrzeba
wicej
moralnym - nad warunkami,

zachowuj si
w sposb
jako
regule
bada
nad
rozumowania
zachowaniem
w ktrych dzieci i doroli
moralny lub
niemoralny,
Uprzedzenia wobec ludzi starszych (okrelane- terminem

ageizm) prowadz do dyskryminacji osb w podeszym
wieku, ktra ogranicza dostpne dla nich moliwoci,
izoluje je i przyczynia si do powstawania u nich negatywnego obrazu samych siebie. Spoeczestwo amerykaskie ceni rozwj, si i wygld zewntrzny, a wic uwielbia modo; natomiast starzenie si cechuj oznaki
upadku i saboci (Butler i l.ewis, 1982). Nawet
podrczniki psychologii dla studentw nie s wolne od
uprzedze wobec ludzi starszych. Przegld 139 podrcznikw napisanych w cigu ostatnich czterdziestu lat
ujawni, e w wielu z nich nie uwzgldniono okresu
pnej dojrzaoci lub przedstawiono stereotypowe
opinie o ludziach w podeszym wieku (Whitbourne
i Hulicka, 1990). Z bardziej drastycznymi przykadami
tych uprzedze zetkna si osobicie pewna reporterka,
ktra umylnie postarzya si" na pewien czas.
bez
wzgldu na aspekty poznawcze stanowice p<xlstaw ich

rozumowania
Uprzedzenia i mity
dotyczce ludzi starszych
moralnego.
Pat Moore przebrana za 85-letnia. kobiet wdrowaa

ulicami ponad stu amerykaskich miast, aby przekona
si, co to znaczy by starym w Ameryce. Przymglone
soczewki kontaktowe i zatyczki w uszach osabiy jej
wzrok i such; opaski krepujce ruchy ng utrudniay
chodzenie, a owinite tam palce byy rwnie niesprawne, jak palce dotknite attretyzmem. Ta staruszka"
z trudem usiowaa przetrwa w wiecie przeznaczonym
dla modych, silnych i sprawnych. Nic moga otwiera
taro
Jedn z najszybciej rozwijajcych si szczegowych
dziedzin psychologii jest gerontnlogia bchawioralna
[behavioral gerontology), ktra zajmuje si wszelkimi psychologicznymi aspektami procesu starzenia si oraz
funkcjonowaniem osb w podeszym wieku. Jedn
z przyczyn szybkiego rozwoju tej dziedziny ujawnia
demografia, nauka o strukturze populacji ludzkich. Na
pocztku XX w. tylko 3\ ludnoci Stanw Zjednoczonych
miao ponad 65 lat. Obecnie wskanik ten wynosi okoo
13%, a kiedy zestarzeje si pokolenie wyu demograficznego, wwczas prawie czwarta cz populacji
Stanw Zjednoczonych znajdzie si w tej najstarszej
grupie. Prognoza na rok 2030 przewiduje, e ponad 80
milionw Amerykanw bdzie w wieku ponad 60 lat. Jest
to wicej, ni prognozowana na ten rok liczba osb
poniej 20 roku ycia. Oznacza to dramatyczne odwrcenie wszelkich dotychczasowych proporcji demograficznych (Our aging society..., 1986). Wobec tak drastycznych
zmian zachodzcych w rozkadzie wieku spoeczestwa,
jest bardziej istotne ni kiedykolwiek, ebymy poznali
natur procesu starzenia si, jak rwnie szczeglne
zdolnoci i potrzeby ludzi w podeszym wieku.
soikw, trzyma dugopisu, odczytywa napisw na

etykietkach ani wspina si po stopniach autobusu.
wiat szybkoci, haasu i cieni przeraa j. Kiedy potrzebowaa pomocy, niewiele osb j proponowao.
Po lewej Pat Moore; na ztijau po prawej jest ona przebrana

za staruszk (Discovennc Psychology, 1990, Program 18).
Czsto wymiewano j, e jest stara i niedona,
a nawet zostaa gwatownie zaatakowana przez band

nastolatkw (Moore w Discovering Psychology, 1990,
Program 18).
Staro rzeczywicie zwiksza podatno na choroby.

Niemniej jednak jest bardzo wane, aby odrnia zmiany
zwizane z normalnym starzeniem si - zmiany, ktrych
moe si spodziewa wikszo ludzi, kiedy si zestarzej - od zmian zwizanych z chorob. Dokonanie
takiego rozrnienia nie jest takie proste, jak si wydaje.
Kiedy powszechnie wierzono w mit, e kady stanie si
zgrzybiay, jeli bdzie y dostatecznie dugo. Obecnie
najpowaniejsze deficyty poznawcze uznaje si nie za
naturalne nastpstwa procesu starzenia si, lecz za skutek specyficznych chorb zwizanych z wiekiem - przy
czym niektrych z nich mona unikn lub wyleczy je.
Czy to prawda, e nie mona nauczy starego psa
nowych sztuczek", e starzy ludzie trac swoj seksualno" i e starzy ludzie s zwykle porzucani przez swe
dzieci"? Spord mitw dotyczcych starzenia si tylko
nieliczne znajduj czciowe potwierdzenie w danych
naukowych, natomiast wikszo okazuje si nie uzasadniona.
Granice midzy tym, co uwaamy za normalne zmiany zachodzce z wiekiem, a tym, co uznaje si za skutki
chorb, przesuwaj si wraz z rozwojem naszej wiedzy
medycznej. Istotnie, obecnie wiemy, e wikszo zdolnoci poznawczych nie wykazuje powanego czy istotnego zmniejszenia w zwykych okolicznociach starzenia
si. W tej ostatniej czci naszych studiw nad rozwojem zajmiemy si normalnym starzeniem si.
Metody bada nad starzeniem si

Kiedy zapoznajesz si z badaniami psychologicznymi
nad starzeniem si, zwr baczn uwag na rdo
danych, z ktrymi masz do czynienia. Najczciej
bdziesz zainteresowany zmianami zachodzcymi z wiekiem
- tym, w jaki sposb ludzie zmieniaj si, kiedy si

starzej. Zwykle jednak dane empiryczne ukazuj rnice
zwizane z wiekiem, a wic, w jaki sposb ludzie w rnym wieku rni si od siebie. Dlaczego tak si dzieje?
Badania przekrojowe przeprowadza si czciej ni
podune. Rnice zwizane z wiekiem, wykryte w badaniach przekrojowych (poprzecznych), czasami', "s
odzwierciedleniem zmian zachodzcych z wiekiem, cho
wcale tak by nie musi. Mog one bowiem wynika
z tzw. efektu kohorty (cohort ejfect), czyli efektu pokole-
niowego - rnic midzy ludmi urodzonymi w rnych

czasach, a nie rnic midzy tym, co potrafi zrobi ci
sami ludzie w rnym wieku.
Wyobra sobie hipotetyczne badania nad umiejtnoci obsugi komputera, jako przykad ukazujcy,
w jaki sposb wyniki bada mog wprowadza w bd.
Ludzi w rnym wieku sadzasz przed komputerem,

a nastpnie prosisz ich o wykonanie jakiego podstawowego zadania z zakresu przetwarzania tekstw. Odkrywasz, e im starsza jest osoba badana, tym gorzej je
wykonuje. Czy wycigniesz std wniosek, e kiedy ludzie
si starzej, trac umiejtnoci posugiwania si komputerem? Z pewnoci nie. Wiele osb ze starszego
pokolenia uzyskao dostp do tej technologii w najlepszym razie dopiero wtedy, gdy byy ju dawno w wieku
rednim. Natomiast jest bardziej ni prawdopodobne, e
ty potrafisz obsugiwa komputer. Jak moesz si przekona, decydujce znaczenie ma tu nie wiek danej osoby,
lecz rne dowiadczenia rnych pokole. Czy w opisywanym badaniu porwnywano jednostki z rnych grup
wiekowych? Jeli tak, informuje nas ono tylko o rnicach lub podobiestwach midzy modszymi ludmi
i starszymi ludmi. Czy w opisywanym badaniu porwnywano oceny tych samych jednostek w pewnych odstpach czasu? Jeli tak, moe ono nam ukaza, jak ludzie
zmieniaj si - czy te pozostaj tacy sami - w miar
starzenia si. Jest wane, eby zachowa ostrono przy
interpretowaniu danych dotyczcych starzenia si. Po
prostu dziki ustaleniu, czy w okrelonym badaniu zastosowano schemat poduny czy przekrojowy, bdziesz ju
wiedzia duo o uytecznoci zebranych danych. Wedug
K. Warnera Schaie (1989, s. 487): Tylko dane z bada
podunych umoliwiaj badanie rnic indywidualnych
pod wzgldem czynnikw, ktre mog powodowa, e
niektre osoby cierpi na wczesny zanik funkcji, a inne
utrzymuj wysoki poziom funkcjonowania do bardzo
pnego wieku".
Nowe pogldy na starzenie si

Starzenie si moe znaczy rne rzeczy, zalenie od
przyjtego punktu widzenia. Z perspektywy biologicznej
oznacza ono na og spadek: zasoby energii ulegaj
zmniejszeniu, komrki zanikaj, a napicie miniowe
sabnie. Jednake z psychologicznego punktu widzenia
starzenie si nie jest rwnoznaczne ze spadkiem. Wiele
aspektw kondycji ludzkiej poprawia si z wiekiem. Na
przykad, trwajce przez cae ycie gromadzenie
dowiadcze moe w staroci osign kulminacj
w postaci mdroci. Jedno ze wspczesnych podej do
badania zmiany i staoci, rozpatruje rozwj -w kadym
wieku - w kategoriach cznego wystpowania zyskw
i strat (Baltes, 1987). Na przykad, gdy dziecko zyskuje
umiejtno posugiwania si mow, w pewnym stopniu
traci mono otrzymywania tego, czego chce, po prostu
za pomoc paczu lub niespokojnego zachowania.
W staroci czowiek moe traci zasoby energii, lecz
zyska zdolno kontrolowania dozna emocjonalnych
i chronienia dziki temu energii. Przyjmujc ten punkt
widzenia, moemy oczekiwa dwch rodzajw zmian zyskw i strat - w miar starzenia si. Jeli dowiad-
czanie zarwno zyskw, jak i strat jest czym typowym,

to jak wygldaaby dobra strategia radzenia sobie ze
zmianami w yciu?
Dobre starzenie si mogoby polega na wyciganiu
jak najwikszych korzyci z zyskw, a jednoczenie minimalizowaniu wpywu strat, ktre towarzysz normalnemu starzeniu si. Ta strategia dobrego starzenia si,
zaproponowana przez psychologw Margaret Baltes
i Paiila Baltesa, nosi nazw selektywnej optymalizacji
poczonej z kompensacj (selective opthnization with
compensation) (Baltes M., 1986; Baltes R, 1987). Okrelenie selektywna" oznacza, e ludzie zmniejszaj liczb
i zakres stawianych sobie celw. Optymalizacja odnosi si
do tego, e ludzie wicz si lub szkol w dziedzinach,
ktre s dla nich najwaniejsze. Kompensacja oznacza, e
ludzie uywaj alternatywnych sposobw radzenia sobie
ze stratami, na przykad wybierajc rodowiska przyjazne dla starszego wieku. Chocia ta oglna strategia
przystosowywania si do strat i penego korzystania
z zyskw moe by uniwersalna, to jednak przystosowania kadej jednostki bd prawdopodobnie przybieray
zupenie odmienne formy.
Wielu starszych ludzi odkryo specyficzne strategie,
ktre pomagaj im dobrze si starze. A co z tymi,
ktrzy mog dowiadcza kopotw, zmartwie czy osobistych trudnoci zwizanych ze starzeniem si? W spoeczestwie amerykaskim, ktre tak bardzo ceni modo, wiele przekona dotyczcych starzenia si jest
opartych bardziej na wiedzy potocznej ni na solidnym
empirycznym materiale dowodowym. Co si dzieje, jeli
ludzie wchodz w okres staroci, wierzc w te mity? Czy
moe by jaki sposb wytworzenia bardziej pozytywnego podejcia do starzenia si? Wyobra sobie, e
jeste kim w rodzaju konsultanta. Co mgby doradzi
starszej osobie - dziadkowi, ssiadce lub sobie samemu
za 50 lat? Czy potrafiby zasugerowa, w jaki sposb
mona y dobrze, korzystajc z pozostaych zdolnoci
i zyskw, a jednoczenie minimalizujc wpyw strat? Jak
mgby zaprojektowa lub wyobrazi sobie wiat
bardziej przyjazny dla ludzi starszych? Jakiego rodzaju
strukturalne ulepszenia musimy wprowadzi w naszym
otoczeniu i w naszym spoeczestwie, aby stworzy lepsze rodowisko, w ktrym mgby dobrze si starze?
Zmiany fizjologiczne
Do najbardziej oczywistych zmian zachodzcych z wiekiem nale zmiany w powierzchownoci i sprawnoci
fizycznej. Kiedy si starzejemy, moemy si spodziewa,
e nasza skra si pomarszczy, nasze wosy przerzedz
si i posiwiej, a wysoko naszego ciaa zmniejszy si
o par centymetrw. Poniewa nasze serce i puca dziaaj z wiekiem mniej wydajnie, moemy oczekiwa
zmniejszenia energii i spadku wytrzymaoci fizycznej.
Moemy take si spodziewa, e niektre z naszych
zmysw ulegn przytpieniu. Zmiany te nie pojawiaj

si nagle w wieku 65 lat. Zachodz one stopniowo,
a rozpoczynaj si ju we wczesnym wieku dojrzaym.
Poniej przedstawiamy niektre powszechnie spotykane
zmiany sensoryczne i fizyczne, ich skutki oraz niektre
stosowane przez ludzi skuteczne sposoby radzenia
sobie z nimi.
Wzrok
Ogromna wikszo ludzi po 65 roku ycia doznaje
pewnego ubytku zdolnoci widzenia. Bez szkie korekcyjnych poow osb w podeszym wieku uznano by formalnie za niewidomych. Z wiekiem soczewki ludzkich
oczu staj si mniej elastyczne i kn. Sztywno
soczewek moe utrudnia widzenie na ma odlego.
Sztywno ta wpywa take na adaptacj do ciemnoci,
co sprawia, e starsi ludzie w nocy widz gorzej ni
modzi. knicie soczewek uwaa si za przyczyn
sabszego widzenia barw, jakie wystpuje u niektrych
ludzi w podeszym wieku. Szczeglnie trudno jest im
rozrnia barwy o mniejszych dugociach fal - fiolety,
bkity i zielenie. Maj oni take trudnoci z rozpoznawaniem przedmiotw, znajdujcych si w gbokim cieniu. W wikszoci zmian, jakie normalnie w staroci
wpywaj na wzrok, pomocne mog by soczewki korekcyjne. Osfeba w podeszym wieku moe si przekona, e
okulary pomagaj jej w prowadzeniu auta noc, a szka
dwuogniskowe s przydatne do pracy z bliska, takiej jak
czytanie.
Such
Ubytek suchu wystpuje powszechnie u ludzi

w wieku ponad 60 lat. Przecitny stary czowiek ma trudnoci ze syszeniem dwikw o wysokiej czstotliwoci
(defekt ten wystpuje w wikszym stopniu u mczyzn
ni u kobiet). Starsze osoby mog wic mie kopoty ze
zrozumieniem mowy - zwaszcza wtedy, gdy kto mwi
wysokim gosem. (Paradoksalnie, wskutek spadku elastycznoci strun gosowych, wysoko gosu u ludzi
wzrasta z wiekiem). Osabienie suchu moe przebiega
stopniowo, w sposb trudny do zauwaenia dla danej
osoby, dopki nie stanie si bardzo powane. Ponadto
nawet wtedy, gdy osoba ta zdaje sobie ju spraw z tego
faktu, moe nie chcie przyzna si do pogorszenia
suchu, poniewa uwaa je za niepodany sygna staroci.
Jednake ubytek suchu, ktry pozostaje nie wykryty
lub jest negowany, moe mie powane konsekwencje
(Maher i Ross, 1984; Manschreck, 1989). Osoba w podeszym wieku moe myle, e ludzie wok niej
szepcz po to, eby nie moga sucha ich rozmowy. Jeli
kto w ten sposb tumaczy swoj niemono zrozumienia wypowiedzi innych, to nietrudno wywnioskowa,
jak moe si rozwin agodna paranoja. Przejawianie
agodnych symptomw paranoidalnych nie jest niczym
niezwykym u pensjonariuszy domw opieki nad ludmi
rodowisko
wj projekt rodowiska mieszkalnego
dla osb w podeszym wieku
Mayc przygotowuje si do umieszczenia swojej matki cierpicej na
chorob Alzheimera w pobliskiej
prywatnej klinice dla osb w podeszym wieku. Chce, eby jej matka
miaa maksymaln swobod i bya
moliwie samowystarczalna, a jednoczenie otrzymywaa pomoc niezbdn z powodu wywoanych chorob
defektw
percepcyjnych,
poznawczych i fizycznych. Maye
przeczytaa opisy kilku bada, ktre
wykazay, jak wane jest zachowanie przez ludzi w podeszym wieku
poczucia kontroli i osobistej odpowiedzialnoci, zwaszcza wtedy, gdy
mieszkaj w obcym rodowisku kliniki dla osb starszych. Seniorzy,
ktrzy maj ma kontrol nad
swym rodowiskiem lub s cakowicie jej pozbawieni, zwykle czuj si
bezradni i przygnbieni, a tym negatywnym uczuciom czsto towarzyszy szybkie pogorszenie stanu
fizycznego (Schulz, 1976). W przypadku osb o zmniejszonej sprawnoci fizycznej i umysowej niewielkie ulepszenia w rodowisku mog
podnie jako ich ycia (Lawton,
1977). Maye chce wybra zakad
zorganizowany w taki sposb, by
zapewni matce poczucie samokontroli i kontroli nad rodowiskiem
(Rodin i Langer, 1977; Rodin i in.,
1982).
Wyobra sobie, e jeste projektantem wntrz. Twoja firma zawara
kontrakt na urzdzenie od nowa
pewnej prywatnej kliniki dla ludzi
w podeszym wieku. Niedawno projektowae orodek opieki dziennej
dla niemowlt i maych dzieci, wic

jeste przyzwyczajony do uwzgldniania w projekcie specjalnych
potrzeb. W ramach tego kontraktu
jeden z twoich wsplnikw przygotowa ju projekty jadalni i kuchenki.
Ty bdziesz odpowiedzialny za korytarze i sypialnie.
Dyrektor kliniki opisa ludzi,
ktrzy bd w niej przebywa i korzysta z udogodnie. Ich pami
jest tak saba, e kadego poranka

otoczenie w klinice moe im wydawa si nieznajome. Maj kopot ze
zoonymi zadaniami, poniewa nie
potrafi zapamita waciwej kolejnoci dziaa. Bkaj si i czsto
trac orientacj, wchodzc w lepy
zauek korytarza, kiedy udaj si na
posiek. S wraliwi na silny blask
i z reguy maj osabiony wzrok.
Czsto si denerwuj - pod wpywem haasu, zbyt duego ruchu do-
okoa czy frustracji spowodowanej

pogorszeniem si ich sytuacji.
Twoim wsplnikiem jest M. P.
Calkins, pionier w dziedzinie projektowania rodowiska mieszkalnego
dla osb w podeszym wieku i osb
cierpicych na otpienie (dementia) utrat sprawnoci intelektualnej
spowodowan organicznym zaburzeniem funkcji mzgu (1988).
Umieci on jadalni w jednym ko-
cu wielkiego hallu, na ktry wychodziy drzwi wszystkich sypialni danego oddziau kliniki. Jadalnia ta jest
wyodrbniona wzrokowo z wikszej
przestrzeni hallu niskimi murkami,
ktre pokrywaj kobierce, ogrodzeniem ze sztachet i filarami, co pozwala mieszkacom zorientowa si,
gdzie znajduje si miejsce przeznaczone na spoywanie posikw,
kiedy tylko wyjd ze swych pokojw.
Jasna barwa stow i krzese pozwa-
la atwo je odrni od ciemniejszej

podogi. Aby uatwi rozmow
w czasie posikw, a jednoczenie
utrzyma stymulacj na poziomie
moliwym do zniesienia, przy kadym stole siada od dwch do szeciu
osb, przy czym obszar przeznaczony dla kadej z nich jest wyranie
okrelony. Atrakcyjne, ciemne podstawki stwarzaj uyteczny kontrast
dla talerzy i misek o jasnych barwach, podniesionych brzegach i rozmiarach wikszych ni zwykle stosowane. Filianki maj po dwa uszka,
a sztuce s cikie, dobrze wywaone i wystarczajco due, by
mona byo mocno je uchwyci.
Midzy stoami jest duo miejsca dla
wzkw inwalidzkich i osb chodzcych. W pobliu jadalni znajduje si
kuchenka, w ktrej mieszkacy
mog przygotowywa sobie przekski i parzy kaw. Produkty spoywcze s wyranie oznaczone,
a dobrze widoczne, estetyczne diagramy informuj, gdzie si znajduj
talerze i naczynia kuchenne. Podoga jest pokryta wykadzin z winylu

w jednolitym kolorze - ciemnobordowym, ktry pozwala mieszkacom bez trudu dostrzec upuszczone
na podog przybory, pokarmy czy
rozlane pyny. Blaty kuchenne o zaokrglonych krawdziach s umieszczone 10 cm niej ni standardowe,
a do otwierania szafek znajdujcych
si pod blatami stu due wygodne
uchwyty. Aby wyeliminowa cienie,
pod zawieszonymi na cianach
grnymi szafkami umieszczono
jasne lampy. Kuchenne czasomierze
automatycznie wyczaj palniki.
Potencjalnie niebezpieczne przybory i urzdzenia trzyma si w szafkach zamykanych dyskretnie na
klucz. Brzczyka na brzegu blatu
mona uy do wezwania fachowego pomocnika, ktry pokieruje
wykonywaniem niebezpiecznych lub
skomplikowanych zada. Chocia
moliwoci mieszkacw s ograniczone, rodowisko mieszkalne jest
w podeszym wieku. Po przyjciu na pocztku faszywej

przesanki, e problem tkwi w interakcji spoecznej, a nie
w ich osabionym suchu, starsza osoba moe, logicznie
rozumujc, doj do przekonania, e inni chc j denerwowa. W kontrolowanym badaniu laboratoryjnym
podobne reakcje paranoidalne wystpiy u modych,
zdrowych studentw, kiedy dowiadczyli defektu suchu,
nie zdajc sobie sprawy z prawdziwej przyczyny swych
kopotw. Po wprowadzeniu badanych w stan hipnozy
zasugerowano im, e chwilowo bd dotknici czciow utrat suchu i e nie bd pamita treci sugestii
hipnotycznej. Kiedy osoby badane nie mogy wyranie
zrozumie, co mwi inni obecni w pomieszczeniu,
zaczy reagowa podejrzeniami, wrogoci, a w kocu
paranoidalnym myleniem. Reakcje te ulegy odwrceniu
po przeprowadzeniu z osobami badanymi posiedzenia
wyjaniajcego (Zimbardo i in., 1981).
Jest wic zupenie moliwe, e powszechne wystpowanie mylenia paranoidalnego wrd przebywajcych
w zakadach opiekuczych osb w podeszym wieku jest
nie tyle efektem zmian w funkcjonowaniu umysowym
spowodowanych starzeniem si, ile skutkiem nie wykrytego ubytku suchu. Ten ubytek suchu moe wywoa
zaprojektowane w taki sposb, by

zwikszy niezaleno i podnie
poczucie godnoci osb, ktre
w nim yj (Calkins, 1988).
Opis ten przedstawiony Maye
przez dyrektora kliniki, wywar na
niej pozytywne wraenie, ale nie
chce ona podj ostatecznej decyzji, dopki nie zapozna si z twoimi
planami. Traktujc to jako wiczenie w projektowaniu rodowiska, przedstaw, jak sypialnie
i korytarze bd dostosowane do
potrzeb mieszkacw cierpicych
na defekty fizyczne, poznawcze
i percepcyjne. Twoim celem jest
zmodyfikowanie rodowiska w taki
sposb, by dopasowa je do moliwoci i potrzeb osb w podeszym
wieku, ktre potem bd mogy
czerpa przyjemno z zamieszkiwania w tym rodowisku. Prosz,
powi troch czasu na przemylenie projektu i przedstawienie
go w zarysie.
spoeczno-poznawczy proces bdnego przypisywania

przyczyn zachowania innych osb ich zym intencjom.
Ubytek suchu atwiej jest jednak skorygowa w czasie
wystpienia pierwszych symptomw, stosujc terapif
wspomagania suchu ni pniej za pomoc psychoterapii.
Aparaty wspomagajce such mog skompensowa duy
ubytek suchu. Mwienie niszym gosem, wyrane
wymawianie sw oraz wyciszanie haasu w otoczeniu
take mog dopomc ludziom starszym w lepszym zrozumieniu wypowiedzi, zmniejszajc prawdopodobiestwo rozwinicia si paranoidalnego zachowania.
Funkcjonowanie seksualne
Jeden z mitw dotyczcych starzenia si gosi, e

starzy ludzie nie mog lub nie powinni uprawia seksu.
Chocia niektre zmiany zwizane z wiekiem wpywaj
na funkcjonowanie seksualne, to jednak wiara w tego
rodzaju mit moe by dla satysfakcjonujcego ycia
seksualnego przeszkod wiksz ni rzeczywiste ograniczenia fizyczne. Cho seks traci w staroci swe funkcje
reprodukcyjne, nadal jednak moe dostarcza partnerom
przyjemnoci. Istotnie, mio fizyczna jest jedn ze
zdrowych przyjemnoci" ycia, ktr powinno si regu-
Iarnie praktykowa, kiedy tylko jest to moliwe - seks

sprzyja dobremu starzeniu si, poniewa dziaa pobudzajco, stanowi namiastk wicze fizycznych, oywia
fantazj i jest form interakcji spoecznej (Ornstein
i Sobel, 1989). Nie ma takiego wieku - u kobiet i u mczyzn, w ktrym zanikaby orgazm. Najbardziej dostrzegaln zmian, jakiej dowiadczaj kobiety po menopauzie (ustanie miesiczkowania i owulacji) jest
zmniejszenie iloci naturalnej wydzieliny w pochwie oraz
tkanki tuszczowej otaczajcej pochw i echtaczk.
Zmiany te mogyby powodowa otarcia, lecz problem
atwo jest rozwiza, stosujc odpowiedni ma czy el.
Na og mniej wiadomo o tym, jak z wiekiem zmienia si
funkcjonowanie seksualne mczyzn. Starsi mczyni
zdaj si ka mniejszy nacisk na wytrysk nasienia, jako
gwny sposb osigania przyjemnoci seksualnej. S oni
w stanie duej utrzyma erekcj, co moe prowadzi do
wikszej satysfakcji seksualnej obojga partnerw. ycie
seksualne jest niewtpliwie dziedzin, w ktrej dowiadczenie i eksperymentowanie mog skompensowa drugorzdne zmiany fizyczne czy te oglny ubytek si fizycznych.
Zmiany poznawcze
Jednym z wielkich lkw dotyczcych starzenia si jest
obawa o utrat zdolnoci poznawczych: zdolnoci mylenia produktywnego i twrczego, pamitania, planowania
i podejmowania waciwych decyzji.
Inteligencja
Niewiele jest danych potwierdzajcych koncepcj,
wedug ktrej oglne zdolnoci poznawcze u osb w podeszym wieku ulegaj osabieniu. Tylko ok. 5% spord
nas zostanie w staroci dotknitych otpieniem starczym
i dozna powanych ubytkw funkcjonowania poznawczego. Wikszo z nas dowiadczy nieco trudnoci
w ksztatowaniu nowych skojarze, moemy take
oczekiwa, e nowe informacje bdziemy przyswaja
wolniej w wieku ponad 70 lub 80 lat, lecz naprawd nie
dowiadczymy dramatycznych zmian, jeli chodzi o sposb mylenia i pamitania. Jedna z najprostszych form
uczenia si, warunkowanie klasyczne (Pawowa), pogarsza si z wiekiem, poczynajc od mniej wicej 40 roku
ycia; podobne zjawisko stwierdza si take u innych
gatunkw, np. kotw i krlikw (Woodruf-Pak, 1988).
Istnieje natomiast materia dowodowy wiadczcy
o tym, e pewne aspekty funkcjonowania intelektualnego s na wyszym poziomie u ludzi starszych. Na
przykad, psychologowie obecnie badaj zwizane z wiekiem zwikszanie si mdroci {wisdom) - biegoci
w podstawowej praktycznej umiejtnoci ycia (Baltes,
1990). Kiedy wystpuje zwizane z wiekiem pogorszenie
funkcjonowania intelektualnego, zwykle jest ono ograniczone do niektrych jedynie zdolnoci. Wyniki testw
inteligencji istotnie obniaj si z wiekiem, lecz dzieje

si tak tylko dlatego, e wyksztacenie wpywa na wyniki 1.1., a kade kolejne pokolenie jest lepiej wyksztacone
- wspomniany poprzednio efekt pokoleniowy. Kiedy podzieli si inteligencj na komponenty, ktre skadaj si
na nasze zdolnoci werbalne, czyli inteligencj skrystalizowan, oraz komponenty bdce czci naszej zdolnoci
do szybkiego i dokadnego uczenia si, czyli inteligencji
pynnej, wwczas tylko inteligencja pynna wykazuje
niewielki spadek z wiekiem (Botwinick, 1977).
Jednostki rni si bardzo poziomem dokona
intelektualnych w pniejszym okresie ycia. Niektre
osoby w podeszym wieku, na przykad sdziowie Sdu
Najwyszego i starsi ludzie wnoszcy swj wkad w ycie
kulturalne i polityczne, nie wykazuj adnego pogorszenia funkcji intelektualnych a do wieku osiemdziesiciu
kilku lat lub duej. Ludzie w podeszym wieku, ktrzy
nadal zapewniaj sobie wysoki poziom stymulacji
rodowiskowej, wczajc w to zarwno edukacj formaln, jak i nieformaln, zwykle zachowaj wyszy
poziom zdolnoci poznawczych. Due rnice midzy
starszymi ludmi pod wzgldem funkcjonowania poznawczego skaniaj psychologw do odrzucenia twierdze, e pogorszenie funkcji poznawczych w staroci
jest spowodowane przez systematyczn degeneracj
orodkowego ukadu nerwowego. Wydaje si natomiast,
e to nieuywanie, a nie degeneracja, mog by odpowiedzialne za izolowane deficyty w funkcjonowaniu
intelektualnym. Uywaj lub utracisz", oto motto mdrych ludzi w podeszym wieku. Jak wykazuj badania,
mona nawet nauczy si, jak ponownie uywa swych
zdolnoci po okresie ich nieuywania.
Przez 14 lat oceniano funkcjonowanie poznawcze 229
osb w podeszym wieku (od 64 do 95 lat), ktre
cieszyy si dobrym zdrowiem i mieszkay wrd spoecznoci. Osoby te podzielono na dwie grupy: te,
u ktrych zdolnoci rozumowania indukcyjnego
i orientacji przestrzennej obniyy si (122), i te,
u ktrych pozostay one na staym poziomie (107).
Nastpnie osoby badane przydzielono do 5-godzinnych programw treningowych, w ramach ktrych
wiczono jedn z tych dwch zdolnoci. W badaniu
tym zastosowano schemat: pomiar pocztkowy oddziaywanie eksperymentalne - pomiar kocowy,
z grup kontroln. U wszystkich osb wykonano
pocztkowy i kocowy pomiar zarwno rozumowania
indukcyjnego, jak i orientacji przestrzennej, a kada
grupa treningowa suya jako kontrolna dla oddziaywania eksperymentalnego dla drugiej grupy. Wyniki
wykazay, e: (a) techniki treningu poznawczego mog
odwrci rzetelnie udokumentowan tendencj spadkow, wystpujc w okresie ponad 14 lat, u znacznej
liczby starszych osb dorosych (u prawie 50% osb
badanych nastpio cakowite wyrwnanie spadku
zdolnoci); (b) zmiany takie mona udokumentowa

zarwno w odniesieniu do rozumowania indukcyjnego, jak i orientacji przestrzennej; (c) procedury
treningowe poprawiaj take wyniki wielu starszych
ludzi, ktrych zdolnoci uprzednio pozostaway na
staym poziomie (Schaie i Willis, 1986).
Wykazanie, e spadek zdolnoci mona naprawd
odwrci, ma due znaczenie teoretyczne. Nasuwa
bowiem powane wtpliwoci co do powszechnoci
pogorszenia funkcji intelektualnych spowodowanego
degeneracj fizjologiczn w zaawansowanym wieku.
Przeciwnie, dane te oraz wiele podobnych bada
potwierdzaj pogld, e deficyty poznawcze u osb
w podeszym wieku wynikaj z nieuywania zdolnoci,
i mona je u wielu takich osb zmodyfikowa za pomoc
specjalnego treningu edukacyjnego.
Pami
Osoby w podeszym wieku powszechnie uskaraj
si na poczucie, e ich zdolno zapamitywania nie jest
tak dobra, jak niegdy. Prbujc oceni zasadno tych
skarg, psychologowie doszli do wniosku, e nie wszystkie systemy pamiciowe wykazuj ubytki z wiekiem. Jak
dotd nie potrafili oni take znale zadowalajcego
wyjanienia mechanizmw stanowicych podoe osabienia pamici w staroci (Light, 1991). Osoby w wieku
ponad 60 lat uzyskuj gorsze wyniki w wielu testach
pamiciowych ni mode osoby dorose w wieku od 20
do 30 lat (Hutsch i Dixon, 1990; West, 1986). Trudnoci
z pamici wystpuj przede wszystkim w czci systemu pamiciowego, zwanej pamici krtkotrwa lub
pamici operacyjn, w ktrej nowe informacje s przetwarzane i przechowywane przez czas krtszy ni minuta
(Poon, 1985). Wydaje si, e starzenie si nie pogarsza
pamici dugotrwaej (dostpu do magazynu pamiciowego, czyli informacji o zdarzeniach, ktre miay miejsce
dawno temu). W pewnym badaniu nad rozpoznawaniem
nazwisk i twarzy, doroli w rednim wieku po 35 latach
od ukoczenia szkoy redniej potrafili zidentyfikowa
na fotografiach w kronikach szk 90% swych kolegw
i koleanek z tej samej klasy, podczas gdy starsze osoby
dorose po upywie okoo 50 lat potrafiy jeszcze rozpozna 70-80% kolegw i koleanek z klasy (Bahrick i in.,
1975).
Wpyw wieku na pami prbuje wyjania wiele
teorii. Niektre z nich koncentruj si na rnicach midzy modymi i starszymi ludmi pod wzgldem wysiku,
wkadanego przez nich w organizowanie i kodowanie
informacji, ktr pniej trzeba bdzie sobie przypomnie, inne wskazuj na zmniejszony zakres uwagi u ludzi
starszych, jeszcze inne za sugeruj, e to przekonanie
osb w podeszym wieku o sabniciu ich pamici moe
pogarsza osigane wyniki. Jednake z dokonanego
niedawno przegldu wszystkich bada, majcych oceni
te alternatywne wyjanienia, wycignito wniosek, e

adne z nich nie tumaczy w zadowalajcy sposb istniejcego materiau dowodowego (Light, 1991).
Inne teorie szukaj rnic w funkcjonowaniu mzgu.
Zwizane z wiekiem zmiany neurobiologiczne mogyby
prowadzi do osabienia pamici na dwa sposoby. Pierwszym z nich jest utrata komrek lub degeneracja w obrbie samego mzgu. Drugi, to niedobory biochemicznych
substancji przekanikowych, czyli neuroprzekanikw,
ktre przepywaj przez mzg. Badania wykazuj, e
zarwno mechanizmy dziaania mzgu, jak i jego system
zasilania maj wpyw na zdolnoci pamiciowe. Jeli
mechanizmy mzgowe odpowiedzialne za pami s
u starszych ludzi nienaruszone, lecz ukady neuroendokrynologiczne nie zasilaj optymalnie tych mechanizmw, wwczas osabienie pamici mona by zmniejszy,
podnoszc poziom wydzielania neuroprzekanikw.
Przeprowadzone niedawno badania wykazay, e pami
dugotrwaa poprawia si u tych osb w podeszym
wieku, ktrym podawano napoje zawierajce glukoz
(pomagajc mzgowi wykorzysta neuroprzekaniki).
Sugeruje to, e ukady neuroendokrynologiczne mog
by odpowiedzialne za osabienie pamici i e leczenie
farmakologiczne moe poprawi pami u osb w podeszym wieku (Manning i in., 1990). Inne, kontrowersyjne, podejcie do przeciwdziaania osabieniu pamici
u osb starszych polega na przeszczepianiu mzgu
podowego Ifetal brain transplant). Bogat w neurony,
rozwijajc si tkank z mzgw usunitych podw
przeszczepia si bezporednio do mzgw osb
w podeszym wieku. T eksperymentaln technik stosuje si u pacjentw powanie dotknitych chorob Parkinsona w celu poprawienia przekazywania dopaminy
w okolicy mzgu pozbawionej tego neuroprzekanika
(Lindvall i in., 1990). Eksploracyjne badania przy zastosowaniu tej techniki przyniosy obiecujce rezultaty,
poprawiajc funkcjonowanie biorcw przeszczepu
(Gage, Discovering Psychology, Program 3, 1990). Jednake
jej uytecznojest ograniczona ze wzgldw etycznych
i politycznych, a ponadto potrzeba wicej udanych prb
eksperymentalnych, zanim transplantacj neuronw
bdzie mona uzna za dobrze rokujc metod leczenia
(Freed, 1990; Sladek i Shoulson, 1988).
Obecnie prowadzi si intensywne badania zarwno
nad poznawczymi, jak i nad neurobiologicznymi teoriami
zmian pamici zwizanych ze starzeniem si. Istnieje
nadzieja nie tylko na lepsze oglne zrozumienie natury
ludzkiej pamici i procesu starzenia si, lecz take na
opracowanie strategii i procedur zapobiegajcych osabieniu pamici.
Sze najwaniejszych zmiennych, o ktrych wiadomo,
e przyczyniaj si do dobrego starzenia si w zakresie
funkcji poznawczych to: (a) brak chorb ukadu krenia
i innych chronicznych chorb; (b) sprzyjajce rodowisko,
wspomagane przez wysoki status spoeczno-ekono-
miczny; (c) zaangaowanie w zoone i pobudzajce intelektualnie rodowisko; (d) elastyczny styl osobowoci
w wieku rednim; (e) posiadanie wspmaonka o wysokim poziomie funkcjonowania poznawczego; (f) utrzymanie pewnego poziomu szybkoci przetwarzania percepcyjnego (Schaie, 1989).
Zmiany spoeczne
Niefortunn konsekwencj dugiego ycia jest to, e
przeywa si wielu przyjaci i czonkw rodziny. Niektrym starszym ludziom trudno jest te wychodzi z domu,
by spotyka si z przyjacimi i rodzin, poniewa ich
ruchliwo jest ograniczona z powodu choroby lub
niepenosprawnoci. Biorc pod uwag te okolicznoci,
trudno si dziwi, e w staroci ludzie staj si mniej
aktywni towarzysko. Stwierdzenie to jest dobrze udokumentowane, oparte na wynikach zarwno bada przekrojowych, jak i podunych. Jednake spadek kontaktw
spoecznych w pnym okresie ycia jest zbyt duy, by
mona go byo wyjani jedynie mierci przyjaci
i najbliszych oraz zmniejszon ruchliwoci (jak w przypadku Buni, opisanym we wstpie do niniejszego rozdziau). W jednym z wczesnych wyjanie tego faktu
przyjto zaoenie, e ludzie w podeszym wieku dobrowolnie wycofuj si ze spoeczestwa, symbolicznie
przygotowujc si na mier (Cumming i Henry,1961). Ta
teoria wyczenia si sugerowaa, e osabienie wizi
emocjonalnych osb w podeszym wieku z innymi ludmi jest oglne, powszechne i nieuniknione.
Koncepcja ta, interpretujca spoeczny aspekt starzenia si w kategoriach wyczenia si, z paru powodw
zostaa w duej mierze zdyskredytowana. Po pierwsze,
nie uwzgldnia ona faktu, e chocia ludzie starsi ograniczaj wiele rodzajw kontaktw spoecznych, to jednak pozostaj silnie zwizani z niektrymi ludmi zwaszcza czonkami rodzin i starymi przyjacimi. Poczucie wizi spoecznej w tych relacjach moe w rzeczywistoci nasila si z wiekiem. Co ciekawe, stwierdzono,
i utrzymywanie jednej bliskiej relacji (z przyjacielem lub
z czonkiem rodziny) bardziej sprzyja zdrowiu, dobremu
samopoczuciu i dugowiecznoci starszych ludzi ni posiadanie wielu przypadkowych kolegw czy znajomych.
Trzymanie zwierzcia domowego zdaje si przynosi
podobne korzyci (Siegel, 1990). Drugim dowodem przeciw teorii wyczenia si jest to, e starsi ludzie nie s
pozbawieni uczu ani wycofani emocjonalnie, co implikuje ta teoria (Levenson i in., 1991; Malatesta i Kalnok,
1984). Jest nawet nieco danych wskazujcych, e w staroci emocje staj si bardziej istotnymi wyznacznikami
preferencji spoecznych (Fredrickson i Carstensen, 1990).
Pewna nowa teoria sugeruje, e starzejc si, ludzie podnosz wymagania przy wybieraniu swych partnerw
spoecznych; tzn. rozpatruj dokadnie rne zwizki
interpersonalne i podtrzymuj tylko te, ktre im dostar-
czaj najwicej satysfakcji. Taka selektywno moe

wyjania oglny spadek natenia kontaktw spoecznych. Zdaniem Laury Carstensen (1987, 1991), ktra
w swoich badaniach zajmuje si t problematyk, selektywno w interakcjach spoecznych moe by take praktycznym rodkiem regulacji wasnych dowiadcze
emocjonalnych i oszczdzania energii fizycznej.
Psychopatologia
Wikszo funkcjonalnych zaburze psychicznych zdaje
si najrzadziej pojawia po 65 roku ycia, by moe
z wyjtkiem depresji i rnych form otpienia, takich jak
choroba Alzheimera (Kay i Bergman, 1982). Normalny
przebieg starzenia si nie musi pociga za sob, ani te
zwykle nie pociga, pogorszenia zdrowia psychicznego.
Przez dugi czas przyjmowano, e depresja jest najczstszym zaburzeniem psychicznym u osb w podeszym
wieku, przy czym ryzyko jej wystpienia wzrasta stale
w miar starzenia si. Niedawne badania epidemiologiczne podaj jednak w wtpliwo to przypuszczenie.
Niektre badania sugeruj, e pocztek powanej depresji
stwierdza si u osb w wieku ponad 65 lat rzadziej ni
w modszych grupach (Robins i in., 1984). W kadym razie
depresja stanowi powany problem dla wielu starszych
ludzi: w staroci jest ona powodem numer jeden hospitalizacji psychiatrycznej. Depresja czsto towarzyszy
zalenoci i bezradnoci, ktrych powodem jest wiele
chorb. Odnosi si to jednak do ludzi w kadym wieku.
Ludzie starsi wydaj si natomiast mniej podatni na
depresj wynikajc z niepenosprawnoci fizycznej ni
ludzie w rednim wieku. By moe dzieje si tak dlatego,
e' starsze osoby zaczynaj oczekiwa, i w staroci bd
w jakim stopniu zalene od innych.
Wskanik samobjstw wrd starszych biaych
mczyzn jest wyszy ni we wszystkich innych grupach
wiekowych i rasowych. Wbrew rozpowszechnionym
pogldom, samobjcy w starszym wieku rzadko odbieraj sobie ycie dlatego, e s nieuleczalnie chorzy,
zadueni lub izolowani spoecznie. Za przyczyn wikszoci tych samobjstw mona uzna problemy z zakresu zdrowia psychicznego. W badaniu przeprowadzonym
niedawno w Cook County (okrgu obejmujcym Chicago i okoliczne osiedla podmiejskie) stwierdzono, e
chocia stosunkowo niewiele ofiar samobjstw
dowiadczyo na krtko przed mierci stresujcych
wydarze yciowych, to jednak 65% cierpiao na
depresj, a 19% byo alkoholikami. Mczyni ci zwykle
nie korzystali z leczenia psychiatrycznego. Ponadto
krewni samobjcw prawie zawsze wyraali zaskoczenie faktem samobjstwa, mimo e poowa ofiar mwia
o samobjstwie w cigu poprzednich szeciu miesicy
(badania D. Clarka, relacjonowane w Associated Press,
1991). Niewtpliwie depresj i wzmianki o samobjstwie u osb w podeszym wieku powinno si traktowa
jako powane sygnay niebezpieczestwa uzasadniajce

podjcie interwencji.
Choroba Alzheimera (Alzheimer's disease) jest najbardziej
rozpowszechnion form otpienia, ktr charakteryzuje
stopniowa utrata pamici oraz degradacja osobowoci. Jest
to chroniczny syndrom mzgowy o podou organicznym,
na ktry cierpi okoo 5% Amerykanw po szedziesitym
pitym roku ycia i 20% po osiemdziesitym roku ycia.
Przyczyny choroby Alzheimera nie s jeszcze okrelone, nie
znamy te na ni lekarstwa. Jej pocztek jest zwodniczo
agodny - we wczesnych stadiach jedynym dajcym si
zaobserwowa symptomem moe by osabienie pamici.
Jednake w miar trwania choroby Alzheimera obserwuje
si sta deterioracj: jej ofiary zaczynaj wykazywa stopniowe zmiany osobowoci, takie jak apatia, zanik spontanicznoci oraz wycofanie si z interakcji spoecznych.
W zaawansowanych stadiach ludzie dotknici chorob
Alzheimera mog sta si zupenie milczcy i nieuwani;
zapominaj nawet imiona swoich wspmaonkw
i dzieci. W ostatnich stadiach choroby pacjenci staj si
niezdolni do dbania o siebie, nie pamitaj take, kim s.
Pod koniec ycia

Nikt z nas nie moe unikn mierci; cho postpy medycyny nie mog obroni nas przed mierci, to jednak
zmieniy nasz sposb umierania. Gwn przyczyn
mierci stanowi obecnie choroby przewleke (chroniczne). Tak wic, dla wikszoci ludzi, umieranie bdzie
teraz procesem dugotrwaym. Przygotowanie si na
wasn mier oraz reagowanie na mier innych s to
aspekty ycia, ktre psychologowie chc zrozumie, aby
mc pomaga ludziom do koca.
Umrze dobr mierci
Wedug niektrych teoretykw, a zwaszcza Elisabeth
Kiibler-Ross, wszyscy umierajcy pacjenci przechodz
przez t sam sekwencj stadiw emocjonalnych (Kiibler-Ross, 1969, 1975). Pierwszym z nich jest zaprzeczanie. To
pocztkowe stadium moe rzeczywicie pomc danej osobie zachowa nadziej, dziki unikniciu przytaczajcego
alu i smutku. Drugim stadium jest gniew, ktry wynika
z utraty kontroli osobistej nad planami yciowymi na teraniejszo i przyszo. Trzeci etap to pertraktacje. W tym
stadium umierajca osoba mogaby, na przykad, pogodzi
si z Bogiem w zamian za troch wicej czasu. Czwartym
stadium jest depresja, ktra moe wynika z przewidywanego lub rzeczywistego pogorszenia. Ostatnie stadium
to akceptacja. Majc do czasu i emocjonalnego oparcia
w troskliwej rodzinie, przyjacioach lub instytucjonalnych
opiekunach, ludzie mog przepracowa" swoj udrk
i spokojnie zaakceptowa zbliajc si mier. Kiibler-Ross jest przekonana, e jeli ludzie akceptuj wasn
mier, to jest im atwiej umiera w spokoju i godnoci w istocie umiera dobr mierci".
Inni badacze studiujcy reakcje umierajcych ludzi

zaobserwowali wiksz zmienno i zoono tych reakcji, ni wynikaoby z przedstawionego modelu stadialnego. Zaprzeczanie, gniew i depresja mog wystpowa
wielokrotnie w rnych momentach procesu umierania,
zalenie od kontekstu danej mierci i od tego, czy wchodzi w gr choroba taka, jak rak lub AIDS (Kastenbaum,
1986). Te reakcje emocjonalne rni si w zalenoci od
postrzeganego pitna swojej choroby, oparcia spoecznego w trakcie leczenia, a take od tego, czy stan chorego
stale pogarsza si, czy te bywaj okresy poprawy. Jeszcze
inni sugeruj, e reakcje ludzi na wasn mierteln
chorob pozostaj do stae i w ogle nie przechodz
przez stadia. Mimo tych zarzutw, kwestionujcych uniwersalno piciostadialnego modelu Kiibler-Ross, jej
praca dostarcza uytecznego wgldu w psychologi umierania i pomaga profesjonalnym pracownikom opieki zdrowotnej wspczujco wspiera umierajcego w tym ostatnim w jego yciu przejciu.
Proces umierania mona te scharakteryzowa w inny
sposb - w kategoriach fizycznych i spoeczno-emocjonalnych potrzeb umierajcych ludzi (Schulz, 1978). Najwaniejsz potrzeb moe by zmniejszenie fizycznego blu.
Najbardziej rozpowszechnionym sposobem postpowania
jest leczenie farmakologiczne, chocia stosuje si take
metody chirurgiczne. Ludzie umierajcy (jak rwnie ich
rodziny i przyjaciele) maj take wiele potrzeb spoecznych
i emocjonalnych, ktre trzeba uwzgldni. Potrzeb zachowania poczucia godnoci i wasnej wartoci mona czciowo zaspokoi, pozwalajc umierajcym ludziom kontrolowa przebieg ich leczenia. Potrzeby bliskoci spoecznej
i oparcia emocjonalnego mona speni, wczajc czonkw rodziny w proces leczenia i umoliwiajc umierajcym
spdzenie wystarczajcej iloci czasu z kochanymi osobami
w warunkach prywatnoci. Potrzeby chronicznie chorych
czsto mona lepiej ni w szpitalach zaspokoi w hospicjach, ktre stwarzaj atmosfer zblion do domowej.
Gwnym celem tworzenia hospicjw (hospices) jest wanie
uczynienie umierania bardziej ludzkim, ni jest to moliwe
w warunkach szpitalnych.
aoba
Wpyw mierci nie koczy si wtedy, gdy kto umiera.
Rodzina i przyjaciele borykaj si ze swymi uczuciami
smutku i alu przez cae miesice, a nawet lata po mierci
bliskiej im osoby. Utrata wspmaonka po dziesitkach
lat trwania maestwa moe by szczeglnie traumatyczna; w istocie zwiksza ona znacznie wskaniki
zachorowa i umieralnoci. W porwnaniu z ogln
populacj, wdowy i wdowcy dwa razy czciej choruj
ni nie owdowiae osoby w tym samym wieku - samotne
lub majce yjcego wspmaonka (Stroebe i in., 1982).
Poniewa kobiety na og yj duej i polubiaj mczyzn starszych od siebie, utrata wspmaonka
znacznie czciej im si zdarza ni mczyznom. Jest
jednak nieco danych wiadczcych o tym, e strata taka

jest wikszym stresem dla mczyzn ni dla kobiet. Badania wskazuj take, e intensywny al moe rzeczywicie
wpywa na system odpornociowy.
Przeprowadzono badania nad funkcjonowaniem ukLiclu
odpornociowego u 15 zdrowych mczyzn (w wieku
od 33 do 76 lat), u ktrych on rozpoznano nieuleczalnego raka. Kunkcjonowanie limfocytw oceniano
wtedy, gdy ich ony jeszcze yy, a potem po upywie
dwch i czternastu miesicy od mierci ony. Zgodnie
z przewidywaniami, w porwnaniu z okresem przed
utrat ony, kady z mczyzn wykazywa zahamowanie funkcji limfocytw, zwaszcza w dwa miesice po jej
mierci. Wyniki te s zgodne z hipotez, e /.miany
w systemie odpornociowym po utracie bliskiej osoby
wi si ze zwikszon umieralnoci wdowcw
w tym okresie (Schleifer i in 1983).
Chocia podatno nn choroby na og wzrasta

w okresie iioby, liczba wdw i wdowcw, ktrzy zmarli,
bo im pko serce", jest w rzeczywistoci do maa. Wikszo wydobywa si z tego stanu smutku i alu i powraca
do swego normalnego, a niekiedy wrcz silniejszego ,ja".
Niektrzy badacze wyodrbniaj pewne stadia

aoby (Kalish, 1985). Po pierwszym stadium wstrzqsu
nastpuje faza tsknoty - pragnienia, eby by z osob
zmar. Trzeci wan reakcj jest faza depresji,
w ktrej dominuje rozpacz z powodu utraty, czasami
poczona z irracjonalnym gniewem i dezorientacj.
Ostatnim stadium aoby jest faza powrotu do rwnowagi, kiedy mier t umieszcza si w jakiej sensownej
perspektywie.
W przypadku mierci oczekiwanej (w przeciwiestwie do nagej) ludzie maj czas, by przygotowa si na
nieuniknione zakoczenie swoich wanych relacji z innymi i antycypowa aob. Przygotowywanie si do takiego zakoczenia moe oznacza take dzielenie si
najskrytszymi uczuciami i spdzanie ze sob czasu
w sposb najbardziej wartociowy. Jest nieco danych
wiadczcych o tym, e po mierci partnera te ostatnie
interakcje najlepiej reprezentuj to, co osoba pozostaa
przy yciu pamita o swoim zwizku z osob zmar
(Fredrickson, 1990).
Pami o zmarym czowieku yje we wszystkich
tych, na ktrych w jaki sposb wpyna jego obecno.
W tym sensie moemy powiedzie, e cykl ycia ludzkiego nie koczy si nigdy.
nego. Rozwj rozumowania moralnego u osb dorosych

przebiega na niszych poziomach zgodnie z jasno sformuowanym modelem stadialnym, cho nie stosuje si do niego
na postulowanych wyszych poziomach. Przedmiotem oywionego sporu s prawdopodobnie istniejce, zwizane
z pci rnice pod wzgldem rozumowania moralnego.
Staro
Przykadem dobrego starzenia si s ludzie optymalizujcy swoje funkcjonowanie w wybranych, najwaniejszych dla nich dziedzinach i kompensujcy straty za
pomoc zachowa zastpczych. Zwizane z wiekiem
ubytki w funkcjonowaniu poznawczym na og wystpuj wyranie tylko w przypadku niektrych zdolnoci;
poszczeglne jednostki bardzo si rni pod wzgldem
poziomu funkcjonowania intelektualnego w miar poste-
odstawowe terminy
otpienie (dementia)
choroba Alzheimera {Alzheimer's disease)
dojrzao seksualna (puberty)

dorastanie psychiczne (psychological adolescing)
empatia (empathy)
owne zagadnienia
Psychologowie rozwojowi uznaj obecnie, e rozwj
trwa przez cae ycie. Troje wybitnych psychologw,
Rrikson, Jung i Biihler, stworzyo teorie rozwoju w cigu
caego ycia. Peniejszy kontekst dla zrozumienia, jak siy
spoeczne przyczyniaj si do ksztatowania rozwoju jednostki, zapewnia analiza historyczna. Do niedawna
dzieci uwaano za wasno, ktrej mona uywa lub
naduywa. Wielu modych ludzi yje obecnie w nieprzyjaznym rodowisku ekonomiczno-spoecznym, naraajcym ich na liczne problemy psychiczne i spoeczne.
Okres dorastania
Okres dorastania to stadium midzy dziecistwem a wiekiem dojrzaym, o niezbyt dokadnie oznaczonych granicach, czsto zaczynajce si wraz z pocztkiem pokwitania. Badania wykazuj, e wikszo dorastajcych
modych ludzi jest zadowolona ze swego ycia, cho nadmiernie troszczy si o wygld zewntrzny i akceptacj
spoeczn. Do istotnych problemw modziey naley
czsto niemiao, samotno i zaburzenia odywiania.
Dorastajcy modzi ludzie musz rozwija osobist
tosamo przez zaakceptowanie swej seksualnoci,
ksztatowanie waciwych relacji spoecznych z rodzicami i rwienikami oraz przez wybr zawodu. Naduywanie alkoholu stao si czstym problemem wrd
uczniw szk rednich i studentw.
Doroso
Najwaniejsze problemy wieku dojrzaego dotycz dwch
grup potrzeb. Pierwsza to: mio, afiliacja, akceptacja
spoeczna i intymno. Do drugiej grupy nale: praca,
sukces, szacunek i produktywno. Mylenie osb dorosych charakteryzuje si pojawieniem mylenia postformal-
powania staroci. Spadek poziomu wykonania mona

czsto wyrwna za pomoc wicze edukacyjnych, co
sugeruje, e izolowane ubytki poznawcze s wynikiem
nieuywania posiadanych zdolnoci, nie za degeneracji
orodkowego ukadu nerwowego. W miar starzenia si
ludzie staj si coraz mniej aktywni spoecznie; wydaje
si, e utrzymuj tylko te relacje, ktre maj dla nich
najwiksze znaczenie. Blisko emocjonalna w tych
wybranych zwizkach moe nawet wzrasta z wiekiem.
Wikszo ludzi umrze w staroci na chroniczne choroby
0 dugim czasie trwania. Kiibler-Koss sugeruje, e proces
umierania dzieli si na pi stadiw emocjonalnych:
zaprzeczanie, gniew, pertraktowanie, depresj i akceptacj. Chocia stadiw tych nie naley uwaa za stae
czy uniwersalne, to jednak dostarczaj one wgldu
w psychiczne reakcje ludzi na wasn miertelno
1 zbliajc si mier.
gerontologia behawioralna (behavioral gerontology)

hospicjum (hospke)
intymno (inlimacy)
mdro (wisdom)
moralno (morality)
mylenie postformalne (postformal thought)
niezomno (resiliency)
obraz ciaa (body image)
obrzdy inicjacji (initiation rites)
pierwsza miesiczka (menarche)

podejcie historyczne [historical approach)
pokwitanie {puberty)
przeszczepianie mzgu podowego {/etal brain transplant)
psychologia rozwojowa obejmujca okres caego ycia
(life-span developmental psydwlogy)
rozwj w cigu caego ycia [life-span developmen)

rytuay przejcia (rites ofpassage)
selektywna optymalizacja poczona z kompensacj
[selective optimization with compensation)
starzenie si biologiczne (biologkal senescing)

uprzedzenia wobec ludzi starszych [ageism)
okres dorastania (adolescencc)

Baltes Margaret
Baltes Paul
Benedict Ruth
Biihler Charlotte
Carstensen Laura
Lrikson trik
Freud Anna
Gilligan Carol
Hali C. Stanley
Hoftmnn Martin
Jessor Kichard
Jung Carl Custav
Kohlberg Lawrence
Kiibler-Ross Rlisabeth
l.evinson Daniel
Marlatt Alan
Mead Margaret
Moore Pat
Schaie K. Warner
Vaillant George
Wraenia
elen Kellcr 5 miesicy przed swymi drugimi urodzinami zostaa dotknita tajemnicz
chorob, ktra pozbawia jq zarwno wzroku, jak i suchu. Inne jej zmysy silnie si rozwiny czego czsto doznaj osoby o trwaym upoledzeniu sensorycznym - a jej dowiadczenia zostay
wyrazicie udokumentowane. Nie jestem w stanie sobie przypomnie, co dziao si przez pierwsze
miesice mojej choroby. Pamitam tylko, e siedziaam na kolanach matki lub trzymaam si jej
spdnicy w czasie zaj domowych. Moje donie wyczuway kady przedmiot i ruch, w ten sposb
wicie si nauczyam. Czasami znajdowaam si pomidzy dwiema rozmawiajcymi osobami i dotykaam ich ust. Nic nie rozumiaam i dranio mnie to" (Keller, 1902, s. 26-27).
W sidmym roku ycia Helen Keller zostaa podopieczn Annie Sullivan, modej kobiety o czciowo upoledzonym wzroku. W listach do przeoonej Perkins School w Bostonie, ktr
ukoczya, Annie pisaa o radociach czerpanych przez Helen ze zmysw, jakie jej pozostay:
Kiedy wchodzia do cieplarni, rozpromieniaa si i wymieniaa nazwy kwiatw, ktre znaa tylko
225
234
Scnsoryczny obraz rzeczywistoci

Od energii fizycznej do zjawisk
umysowych
Psychofizyka
Konstrukcja skal psychofizycznych
Kodowanie sensoryczne
Adaptacja sensoryczna
Podsumowanie
System wzrokowy
Oko ludzkie
renica i soczewka
Siatkwka
Szlaki do mzgu
Widzenie barwne
Widzenie ksztatu, gbi i ruchu
Podsumowanie
248 Such
Fizyka dwiku
Psychologiczne wymiary dwiku
Fizjologia syszenia
Teorie percepcji wysokoci dwiku
Lokalizacja dwiku
Zblienie: Dwikowe
zanieczyszczenie rodowiska
Podsumowanie
255
Inne zmysy
Wch
Smak
Dotyk i zmysy skrne

Bl
262
Gwne zagadnienia
263
Podstawowe terminy
263 Autorzy waniejszych prac
na podstawie zmysu zapachu |...| cieszya si sam perspektyw poczucia

zapachu ry i fiokw; kiedy jej obiecywano bukiet tych kwiatw, jej twarz
rozwietlaa szczeglna rado |...|" (Sullivan, 1908, s. 294).
Sama Helen opisaa, w jaki sposb
zmys wchu pozwala jej przewidzie
burz. Najpierw odczuwaam lekki dreszcz
oczekiwania, skoncentrowany w nozdrzach. W miar jak burza si zbliaa,
moje nozdrza rozszerzay si, eby lepiej uchwyci napyw ziemskich zapachw, ktre zdaway si
mnoy i narasta, a nagle czuam pierwsz kropl deszczu na policzku. Kiedy burza odchodzia
coraz dalej, zapachy zanikay, staway si coraz sabsze i w kocu rozwieway si w przestrzeni"
(cyt. za: Ackerman. 1990, s. 44).
Annie Sullivan stwierdzia, e cae ciao Helen w swej subtelnej organizacji zdawao si by
dla niej medium bliszych kontaktw z innymi osobami". Annie bya zaskoczona niewytumaczaln zdolnoci Helen" do odbioru emocji i dozna fizycznych. Szybko jednak zdaa sobie
spraw, e dziewczynka wyksztacia w sobie wyjtkow wraliwo na zmiany napi miniowych
osb z jej otoczenia. Pewnego dnia, kiedy spacerowaa z matk, jaki chopiec rzuci petard,
ktra przestraszya pani Keller. Helen poczua natychmiast zmian w ruchach matki i spytaa:
Czy powinnymy si czego obawia?" (Sullivan, 1908, s. 294-295). W czasie badania suchu,
Helen zaskoczya sal pen obserwatorw, zwracajc gow, umiechajc si i zachowujc tak,
jakby syszaa, co si mwi. Jednak kiedy Annie pucia jej rk i odesza w inny koniec sali, Helen
pozostaa do koca testu bez ruchu (Sullivan, 1908, s. 295).
Cho Helen Keller nie widziaa ani nie syszaa, umiaa z otoczenia wydoby wielk ilo
informacji zmysowych. Nie spostrzegaa koloru, wiata ani dwiku w zwyczajny sposb. Natomiast suchaa" symfonii, przykadajc donie do radia, by poczu wibracje, i widziaa", gdzie jest
dana osoba odbierajc zapach jej ubrania. Jej zdolno do kompensacji upoledzenia sensorycznego wiele mwi o wewntrznej koordynacji ludzkiego systemu sensorycznego oraz
o wspdziaaniu procesw sensorycznych i mzgowych. Uwiadamia nam rwnie, do jakiego
stopnia zmysy dziaaj w zintegrowany sposb, by wple dowiadczenia wiata zewntrznego
w nasze ycie psychiczne.
zruszajca historia Helen Keller rodzi fundamentalne pytanie: W jaki sposb mzg - zamknity w ciemnej i guchej komorze czaszki - dowiadcza feerii barw
z pcien van Gogha, kulminacji melodycznej IX Symfonii
Beethovena, odwieajcego smaku arbuza w upalny
dzie, delikatnego dotknicia ust ukochanej osoby,
zapachu polnych kwiatw wiosn i blu w chorobach,
ktre od czasu do czasu dotykaj kadego z nas?
Zadaniem tego rozdziau jest wykrycie, w jaki sposb nasz mzg i ciao kontaktuj si ze stale obecnym
wok nas wiatem wrae. Dowiemy si, jak ewolucja
zaprojektowaa nasze receptory zmysowe, tak by wykryway rne typy rde energii w rodowisku zewntrznym i sygnay sensoryczne pojawiajce si w naszym
wasnym ciele, oraz w jaki sposb mzg orientuje si
w rnych typach i nateniach stymulacji, ktra stale do
nas napywa.
W rozdziale tym zajmiemy si procesami sensorycznymi (sensory processes), systemami zwizanymi z narzdami zmysowymi i peryferycznymi obszarami systemu
nerwowego, ktre zapewniaj nam bezporedni kontakt
ze rdami stymulacji. Wraenia obejmuj podstawowe
elementy dowiadczenia - oddolne procesy wykrywania
(detekcji) sygnaw na wejciu. Nastpny rozdzia jest
powicony procesom na wyszym poziomie aktywnoci
w orodkowym ukadzie nerwowym, procesom percepcyjnym - odgrnej identyfikacji, interpretacji, integracji
i klasyfikacji dowiadczenia sensorycznego.
Ten rozdzia rozpoczniemy od omwienia cech

przetwarzania sensorycznego wsplnych wszystkim
naszym zmysom. Dokonamy rwnie przegldu stosowanych przez psychologw metod pomiaru i kwantyfikacji dowiadcze zmysowych. Nastpnie rozpatrzymy
funkcjonowanie poszczeglnych modalnoci zmysowych (sensory modalities), takich jak wzrok czy such.
Jednak przed rozpoczciem tej podry do wiata
wrae zatrzymamy si na chwil na sprawie dwoistej
funkcji naszych zmysw: przetrwania i zmysowoci.
Zmysy pomagaj nam w przetrwaniu, alarmujc o zagroeniach, pozwalajc podj natychmiastowe dziaania
w celu uniknicia niebezpieczestw i kierujc nas ku wraeniom przyjemnym, jak smaczne jedzenie, ktre daje
zdrowie, lub pieszczoty seksualne, ktre sprzyjaj
prokreacji. Zmysowo (sensuality) jest to nastawienie na
przyjemnoci zmysowe, skonno do oddawania si
dowiadczeniom miym dla oka, ucha, dotyku i powonienia. Naszym celem akademickim jest szczegowy opis
mechanizmw lecych u podoa procesw sensorycznych. Twoim celem osobistym moe by wzbogacenie
satysfakcji w codziennym yciu, odkrywanie zdrowych
przyjemnoci zmysowych i nauczenie si nowych rozkoszy wiata dwikw, barw, zapachw, smakw i dotyku (Ornstein i Sobel, 1989). Wzorem moe by tu Helen
Keller, ktr uznano za jedn z osb o najbogatszych na
wiecie doznaniach zmysowych, poniewa umiaa czerpa z nich tak wiele radoci (Ackerman, 1990).
jensoryczny obraz
rzeczywistoci
Zwykle nasze dowiadczenie rzeczywistoci zewntrznej
jest wzgldnie dokadne i wolne od bdw - jest to
niezbdne dla przetrwania. Potrzebujemy poywienia by podtrzyma ycie, schronienia - by czu si bezpiecznie, interakcji z innymi ludmi - by zaspokoi nasze
potrzeby spoeczne i wiadomoci zagroe - by unika
czynnikw szkodliwych. eby zaspokoi te potrzeby,
musimy dysponowa rzetelnymi informacjami o wiecie,
w ktrym yjemy. Wszystkie gatunki wyksztaciy jaki
rodzaj wyspecjalizowanego aparatu gromadzenia informacji. My, ludzie, jestemy pozbawieni tak wyczulonych
zmysw, jakie wyksztaciy inne gatunki, np. jastrzbie wzrok, nietoperze - such, gryzonie - wch. Zamiast
tego wyksztacilimy zoone organy zmysowe i dodatkowy aparat nerwowy, ktry pozwala nam przetwarza
szerszy zakres i bardziej zoone pobudzenia zmysowe
ni jakiekolwiek inne stworzenie.
Zobaczy to uwierzy. Zakadamy automatycznie, e
to, co znajduje si przed naszymi oczami, rzeczywicie
istnieje w strukturze fizycznej wiata zewntrznego. Czy
nasze zmysy trafnie interpretuj rzeczywisto? Relacja
pomidzy tym, co istnieje, a tym, co widzimy lub syszymy, czego dotykamy, co czujemy wchem czy smakiem, nie jest prosta.
Wraenie (sensation) jest to proces, w ktrym pobudzony receptor zmysowy daje pocztek impulsom nerwowym, a ich wynikiem jest elementarne doznanie czucia, czyli wiadomo zjawisk na zewntrz lub wewntrz
organizmu. Percepcja (perception), czyli spostrzeganie, jest
to opracowanie, interpretacja i przypisanie znaczenia
dowiadczeniu sensorycznemu. Rozgraniczenie pomidzy
wraeniami i spostrzeeniami nie jest cakiem wyrane,
niemniej jednak wikszo psychologw traktuje wraenie jako doznanie prymitywne, sterowane danymi
zewntrznymi, powstajce za spraw aktywnoci receptorw, percepcj za -jako opart na dziaalnoci mzgu
interpretacj materiau dostarczanego przez wraenia.
Badania nad wraeniami i spostrzeeniami odgryway
wiodc rol ju w pocztkach psychologii eksperymentalnej. Jak wiemy z Rozdziau 1, Wundt (1896, 1907)
postawi tez, e wraenia i uczucia s to procesy elementarne, z ktrych zbudowane jest cae zoone dowiadczenie. E. B. Titchener (1898) rozpowszechni ten pogld
w Stanach Zjednoczonych, przyznajc wraeniom centralne miejsce w swych introspekcyjnych studiach nad
wiadomoci. Introspekcja zostaa zastpiona przez szersze, poznawcze podejcie do wrae, badajce to, w jaki
sposb przetwarzanie bodcw kieruje zachowaniem
osoby spostrzegajcej (Coren i Ward, 1989).
Obecnie psychologowie badajcy wraenia wsppracuj z fizjologami, biologami, genetykami i neurologami, by pozna proces, dziki ktremu energia fizyczna
ze wiata zewntrznego przetwarzana jest na wraenia
w naszych 10 zmysach: wzroku, suchu, zapachu, smaku,
dotyku, ciepa, zimna, rwnowagi, kinestetycznym
i blu. W dalszej czci tego rozdziau omwimy mechanizmy lece u podoa tych zmysw, najpierw jednak
rozpatrzymy, jak psychologowie badaj wraenia w oglnoci, bez podziau na modalnoci zmysowe.
Od energii fizycznej do zjawisk umysowych

W samej istocie wrae tkwi gboka tajemnica: w jaki
sposb energia fizyczna rodzi doznanie psychiczne?
Bodziec dociera do naszych receptorw w postaci
jakiego rodzaju energii fizycznej. Tam podlega przemianie na sygna elektrochemiczny, ktry ukad nerwowy
jest w stanie przewodzi -jest to cigle energia fizyczna, ale zakodowana przez ukad nerwowy, dziki czemu,
kiedy sygna dociera do kory mzgowej, doznajemy
wraenia okrelonego typu. Badanie wrae to badanie
przekadu energii fizycznej na procesy nerwowe.
Transdukcja (transduction) jest to proces przemiany
jednego rodzaju energii fizycznej, jak wiato, na inn,
jak impulsy nerwowe. Cho istota tej przemiany pozostaje
tajemnic, badania pozwoliy nam dowiedzie si bardzo
wiele o tym, jak i gdzie transdukcja wystpuje i jakie procesy fizjologiczne i psychiczne na ni oddziauj.
Istniej dwie gwne gazie psychologii wrae:
fizjologia wrae i psychofizyka. Fizjologia wrae (sensory
physiology) jest to badanie tego, w jaki sposb mechanizmy biologiczne przemieniaj zjawiska fizyczne w zjawiska nerwowe. Jej celem jest odkrycie, co w acuchu
wydarze wiodcych od energii fizycznej do doznania
sensorycznego dzieje si na poziomie neuronw. Psychologowie wrae s zainteresowani przede wszystkim
wyjanieniem dziaania transdukcji w samych receptorach. Staraj si ustali, w jaki sposb aktywno elektrochemiczna w systemie nerwowym rodzi wraenia rnej
jakoci (czerwone lub zielone) i rnego natenia
(gone lub ciche).
Wszystkie systemy sensoryczne maj co najmniej
trzy takie same skadniki: (a) jednostk detekcji, czyli
wykrywania bodcw, skadajc si z wyspecjalizowanych
neuronw odbiorczych; (b) wstpny orodek odbiorczy,
skadajcy si z neuronw, w ktrych zbierane s na
drodze konwergencji informacje dochodzce z jednostek detekcji; (c) jeden lub wicej wtrnych orodkw
odbiorczych integrujcych, w ktrych neurony otrzymuj
i przetwarzaj informacje z grup neuronw wstpnego
odbioru. Interakcja rnych orodkw wtrnych tworzy
doznanie percepcyjne. W nich te dochodzi czsto do
uzupenienia otrzymanych informacji danymi z innych
wrae oraz z uprzednich dowiadcze.
midzy intensywnoci bodca fizycznego - mierzon

w jednostkach fizycznych - a wielkoci doznania sensorycznego - mierzon w jednostkach psychologicznych
(Fechner, Elements of Psychophysics,
W nocnym polowaniu na mae stworzenia

latajce nietoperze poslugui si systemem
zmysowym ecrralokacji Wydaj z siebie
dwiki o wysokiej czstotliwoci, ktre
odbijaj si od owadw, zdradzajc
nietoperzom ich pooenie.
Tym, co uruchamia kady system wraliwoci zmysowej, jest wykrycie przez neuron sensoryczny jakiego
zdarzenia w rodowisku, czyli bodca. Taki detektor
bodcw przeksztaca form fizyczna, sygnau sensorycznego w potencja czynnociowy, czyli impuls nerwowy.
Potencja czynnociowy koduje nastpnie pobudzenie
sensoryczne w sygnay komrkowe, ktre mog zosta
przetworzone przez ukad nerwowy. Te sygnay komrkowe wdruj neuronem sensorycznym do orodka
wyspecjalizowanego w odbiorze poszczeglnych rodzajw wrae. Na tym etapie wydobywana jest informacja
o podstawowych wasnociach bodca, jak wielko,
natenie, ksztat i odlego. Orodki przetwarzania
wtrnego otrzymuj t informacj i ponadto tworz
bardziej zoone kody, ktre s przekazywane do sensorycznej i asocjacyjnej kory w mzgu. Sensoryczne systemy napywu informacji do mzgu nazywane s systemami aferentnymi (ajjirent systems), natomiast systemy
przetwarzania informacji motorycznych wychodzcych
7 mzgu do mini i gruczow nazywamy systemami
eferentnymi (efferent systems).
Istniej cztery podstawowe typy receptorw zmysowych - kady z nich jest przeznaczony do wykrywania
szczeglnego typu energii bodcw (tabela 7.1 przedstawia bodce i receptory dla wszystkich ludzkich
zmysw):
fotoreceptory - odbieraj wiato, co odpowiada
widzeniu,
chemoreceptory - odbieraj bodce chemiczne, co
odpowiada smakowi i zapachowi,
mechanoreceptory - odbieraj ruchy komrek
receptorw, co odpowiada wraeniom suchowym i dotykowym,

termoreceptory - odbieraj zmiany temperatury, co
odpowiada wraeniom ciepa i zimna.
Psychofizyka
Jak gony musi by alarm przeciwpoarowy, aby robotnicy mogli go dosysze wrd huku maszyn? Jakie musi
by natenie wiata ostrzegawczego na tablicy rozdzielczej pilota, aby byo odebrane jako dwukrotnie silniejsze od pozostaych wiate?Jaka powinna by gono
motocykla, aby oskary jego waciciela o zakcanie
porzdku? Wiele takich pyta praktycznych pojawia si
podczas ustalania norm bezpieczestwa, projektowania
poszczeglnych urzdze i rozwaania kwestii prawnych. eby na nie odpowiedzie, musimy umie w jaki
sposb mierzy natenie dozna zmysowych. Zadanie
to jest realizowane przez zestawienie dozna psychicznych z fizycznym nateniem bodcw. Podstawowe zadanie psychofizyki (psychophysics) polega na
badaniu regularnych korelacji midzy bodcem fizycznym a zachowaniem lub doznaniem psychicznym czy
umysowym, ktre ten bodziec wywouje. Psychofizyka
to najstarszy obszar badawczy w psychologii (Levine
iShefner, 1981).
Najwaniejsz postaci w historii psychofizyki by
niemiecki fizyk Gustav Fechner (1801-1887), ktry
wykada na Uniwersytecie Lipskim (tak jak Wilhelm
Wundt). Stworzy on sam termin psychofizyka oraz obiektywne miary i zestaw procedur do badania relacji
1860). Fechner
uwaa psychofizyk za klucz do zrozumienia relacji

midzy funkcjami cielesnymi - wykrywaniem bodcw
fizycznych przez receptory - a funkcjami psychicznymi odczuwanymi i relacjonowanymi poprzez wraenia
(Marshall, 1987).
Techniki psychofizyczne Fechnera suyy do pomiaru
siy wraenia doznawanego przez przytomny, normalny
organizm w reakcji na bodce o rnej sile. Niezalenie
od tego, czy byy to bodce wietlne, dwikowe, smakowe, zapachowe lub dotykowe, technika ich pomiaru
pozostawaa ta sama: ustalanie progw i konstruowanie
skal psychofizycznych odnoszcych si wraenia do siy
bodca. Te techniki mierzyy dwa rodzaje progw: progi
absolutne i progi rnicy.
Progi absolutne
Jaka jest najmniejsza, minimalna sia bodca, ktr

moe wykry dany organizm?Jak sabe moe by wiato,
by jeszcze byo widzialne? Jak cichy moe by dwik, by
go jeszcze usysze? Te pytania odnosz si do progu
absolutnego [absolute threshold) rnego typu bodcw minimalnej iloci energii fizycznej potrzebnej do wytworzenia doznania sensorycznego.
Badacze mierz absolutne progi psychofizyczne,
proszc badanych o wykonanie rnych zada detekcji,
na przykad dostrzeenia bladego wiata w ciemnym
pomieszczeniu albo cichego dwiku w pomieszczeniu
wytumionym dwikowo. W serii wielu prb prezentuje
si bodce o rnej intensywnoci, a w kadej prbie
badani stwierdzaj, czyje zauwayli. (Jeli kiedykolwiek
bye poddany badaniu suchu, to przeszede test progu
absolutnego).
Tabela 7.1
Wyniki bada progu absolutnego mona pokaza

w postaci funkcji psyciometrycznej (psychometricfunetion)
- wykresu, ktry przedstawia procent reakcji rozpoznania
(zaznaczony na osi pionowej, czyli osi Y) bodcw
o rnej sile (wykrelonych na osi poziomej, czyli osi X).
Typowa funkcja psychometryczna przedstawiona jest na
rysunku 7.1. Dla wiata bardzo bladego, ktre jest
wyranie poniej progu, wykrywanie wynosi 0%; dla
wiata jasnego, wyranie powyej progu, wykrywanie
wynosi 100V Gdyby istnia pojedynczy jednoznaczny prg
absolutny, oczekiwalibymy bardzo ostrego przejcia od
Odo 100% wykrywalnoci pojawiajcego si wiata
dokadnie w punkcie, w ktrym natenie osiga w prg,
ale tak si nie zdarza. Krzywa psychometryczna przybiera
zwykle raczej agodny ksztat litery S", z obszarem przejcia od braku wykrywania, poprzez wykrywanie sporadyczne, do wykrywania za kadym razem.
Zgodnie z klasycznymi pogldami na progi absolutne,
bodce poniej progu nie wywouj adnego wraenia,
bodce powyej niego - wywouj je. Poniewa jednak
bodziec nie jest jednoznacznie wykrywalny w konkretnym punkcie, prg absolutny dla danej osoby najtrafniej
zdefiniowa jako si bodca, przy ktrej jest on wykrywany w poowie duej liczby prb. Przyjt praktyk jest
arbitralne definiowanie progu jako poziomu intensywnoci bodca, na ktrym funkcja psychometryczna
przecina 50S detekcji. Zgodnie z definicj operacyjn
prg absolutny to poziom bodca, na ktrym sygna sensoryczny jest wykrywany w poowie prb. Tabela 7.2 ukazuje
progi absolutne dla kilku znanych bodcw naturalnych.

W pewnych okolicznociach ludzie zachowuj si
tak. jak gdyby co zobaczyli lub usyszeli, cho prba
detekcji tego bodca wskazywaaby, e jest on poniej
progu sensorycznego. To zjawisko znane jest jako percepcja podprogowa lub subliminalna {subliminal perception) (z ac. sub - pod, limen - prg). Niezalenie od
Ludzki system zmysowy: Dodstawowe cechy
Zmys
Bodziec
Narzd zmysu
Receptor
Wraenie
Wzrok
Fale wietlne
Oko
Czopki i prciki siatkwki
Kolory, wzorce, faktury
Such
Fale dwikowe
Ucho
Komrki wosowe bony

bbenkowej
Szumy, tony
Wraenia skrne
Kontakt zewntrzny
Skra
Kocwki nerww w skrze

(ciaka Ruliniego, pytki
Merkela, ciaka Pacin ego)
Dotyk, bl, ciepo, zimno
Wch
Substancje lotne
Nos
Komrki wosowe nabonka

wchowego
Zapachy (pima,
kwiatw, spalenizny,
mity)
Smak
Substancje rozpuszczalne
Jzyk
Kubki smakowe jzyka
Smaki (sodki, kwany,

sony, gorzki)
Rwnowaga
Siy mechaniczne
i grawitacyjne
Ucho wewntrzne
Komrki wosowe kanaw

pkolistych i przedsionka
Ruch w przestrzeni i sia

cienia
Rysunek 7.1
Wyznaczanie progu
absolutnego
Poniewa bodziec nie staje si nagle

wykrywalny w okrelonym momencie,
prg absolutny definiuje si jako takie
natenie Bodca, przy ktrym |est on
wykrywalny w poowie z wielu prb
Sta bodca (jednostki arbitralne)
popularnych pogldw psychologicznych, przekazy

podprogowe - poniej progu rozpoznania - nie maj
wyraniejszego wpywu na zachowanie. Przekaz podprogowy ukryty w reklamie telewizyjnej nie skoni nas do
kupienia danego produktu. Stosowanie podprogowych
bodcw wzrokowych, w celu uzyskania jakiego
wpywu spoecznego, ma znikomy walor praktyczny
(Moore, 1982). Niemniej jednak w precyzyjnie kontrolowanych badaniach laboratoryjnych wykazano wpyw
bodcw podprogowych na sdy o bodcach emocjonalnych (Greenwald i in., 1989; Marcel, 1983), na ocen
okrelonych ludzi i zdarze (F.rdley i D'Agostino, 1988;
Devine, 1980) oraz na wzrost leku badanych (Robles i in.,
1987). Bodce podprogowe wydaj si oddziaywa
poprzez torowanie {priming) wspomnie lub emocji
u niewiadomego ich dziaania odbiorcy, przez co reaguje on szybciej lub posuguje si wczeniejszymi dowiadczeniami w reakcji na aktualny bodziec.
Tabela 7.2 Przyblione progi dla znanych dozna"

Modalnoc zmysowa
Prg rozpoznania
wiato
Pomie wiecy widziany na 40 km w

czasie bezchmurnej nocy
Dwik
Tykanie zegarka w ciszy z odlegoci

7 metrw
Smak
yeczka cukru rozpuszczona

w 7 litrach wody
Zapach
Kropla perfum rwnomiernie

rozprzestrzeniona w 3-pokojowym
mieszkaniu
Dotyk
Podmuch skrzyda pszczoy

o centymetr od twojego policzka
Tendencyjno reakcji
Pomiary progw mog zosta zakcone przez tendencyjno reakcji {response bias), systematyczn skonno obserwatora do reagowania w okrelony sposb
z powodu czynnikw nie zwizanych z sensorycznymi
cechami bodca. Na przykad kto moe naduywa
odpowiedzi tak w zadaniu detekcji, poniewa chce
otrzyma prac wymagajc duej wraliwoci, kto
inny moe faworyzowa me, jeli pozwoli mu to unikn
niebezpiecznych zada zawodowych przydzielanych
tylko osobom o duej wraliwoci. Tendencyjno
reakcji powstaje najczciej w sytuacjach majcych
wane konsekwencje dla ycia badanego. (Tendencyjno reakcji nie jest tym samym, co artefakty
eksperymentalne, czyli proceduralne bdy powstajce
na skutek ukrytych wskazwek dla badanego, jak ma
reagowa - co byo powodem prawidowych reakcji
Helen Keller, gdy trzymaa za rk Annie Sullivan w czasie badania suchu i znacznie gorszych, gdy Annie si
oddalia).
Dlaczego prg detekcji sygnau moe zosta w ten
sposb znieksztacony? Wyrniono co najmniej trzy
rda tendencyjnoci: pragnienie, oczekiwanie i nawyk.
Kiedy pragniemy okrelonego stanu rzeczy, bardziej
prawdopodobne s wszelkie reakcje, ktre pozwalaj
na osignicie celu - odpowied nic nie widziaem,
panie wadzo" bdzie prawdopodobna, jeli chcemy
unikn powoania na wiadka; tak, to na pewno on"
bdzie bardziej prawdopodobn odpowiedzi, jeli
oczekujemy nagrody za wskazanie sprawcy. Nasze
oczekiwania i wiedza o prawdopodobiestwie wystpienia bodca mog rwnie wpywa na nasz gotowo wskazania bodca. Bardziej prawdopodobne, e
zidentyfikujemy saby odgos w echosondzie jako d
podwodn, jeli jestemy na krowniku w czasie
wojny, ni wwczas, gdy znajdujemy si na jachcie
w czasie pokoju. U ludzi wytwarzaj si pewne nawyki

w reagowaniu - niektrzy nagminnie odpowiadaj tak,
inni nie. Te utrwalone nawyki tendencyjnego reagowania oznaczaj, e w warunkach niepewnoci niektre
osoby bd obecno zdarzenia bodcowego przeceniay, inne bd jej nie doceniay.
W jaki sposb badacze mog wykrywa takie znieksztacenia w testach na progi absolutne? eby stwierdzi dziaanie tendencyjnoci reakcji w zadaniach
detekcji sensorycznej, stosuj oni prby podchwytliwe.
W niektrych prbach nie prezentuj w ogle bodca,
by wyodrbni osoby o nadmiernej skonnoci do
odpowiedzi tak. Nastpnie za, szacujc prg, bior
poprawk na czstotliwo takich faszywych alarmw.
A co by zrobi, eby wychwyci osoby naduywajce nie,
gdy bodziec faktycznie wystpuje?
Teoria detekcji sygnaw
Teoria detekcji sygnaw {theory ofsignal detection TSD) podchodzi do problemu tendencyjnoci reakcji
w sposb systematyczny. Teoria ta jest podejciem
konkurencyjnym wobec klasycznego podejcia w psychofizyce (Green i Swets, 1966). Zamiast skupia si
bezporednio na procesach sensorycznych, kadzie ona
nacisk na tworzenie sdw na temat obecnoci lub braku
bodca. Podczas gdy klasyczni psychofizycy opracowali
pojedyncze pojcie progu absolutnego, TSD rozrnia
w detekcji sygnaw dwa odrbne procesy: (a) wstpny
proces sensoryczny, ktry odzwierciedla wraliwo podmiotu na si bodca - si sygnau - oraz (b) nastpujcy
po nim, odrbny proces decyzyjny, ktry odzwierciedla
tendencyjno typow dla podmiotu. Znieksztacenia te
s rdem siy szumu w systemie i prowadz do
niedokadnego oszacowania sygnau. Celem jest tu wic
dokadne oszacowanie sygnau przez wykrycie znieksztacajcego wpywu szumu.
Rysunek 7.2
T5D proponuje procedur ustalania progw, dziki

ktrej mona zbada proces sensoryczny i decyzyjny za
jednym zamachem. Procedura ta jest w zasadzie prostym
rozwiniciem pomysu prb podchwytliwych. Podstawowy schemat przedstawia rysunek 7.2. W poowie
prb prezentuje si saby bodziec, w drugiej poowie nie
prezentuje si adnego bodca. W kadej prbie badani
odpowiadaj tak, jeli sdz, e bodziec wystpi, i me,
jeli sdz, e nie wystpi. Jak to pokazuje macierz A na
rysunku, reakcje klasyfikowane s jako trafna", pudo"
czyli chybienie, faszywy alarm" lub trafne odrzucenie", zalenie od tego, czy sygna zosta rzeczywicie
zaprezentowany i czy badany odpowiedzia waciwie.
Badany, ktry jest potakiwaczem (nagminnie odpowiada tak), uzyska du liczb trafie, ale take faszywych alarmw, jak to pokazuje macierz B; ten, ktry jest
negatywistq, bdzie mia mniejsz liczb zarwno trafie,
jak i faszywych alarmw, jak to pokazuje macierz C.
Kombinacja procentw trafie i faszywych alarmw
tworzy relacj matematyczn pozwalajc odrni
reakcj sensoryczn od jej znieksztace. Procedura ta
umoliwia stwierdzenie, czy dwaj badani dysponuj tak
sam wraliwoci pomimo znacznych rnic w tendencyjnoci ich reakcji.
Wedug teorii detekcji sygnaw kade zdarzenie
bodcowe (sygna lub szum) wzbudza pewn aktywno
nerwow w systemie sensorycznym. W podejmowaniu
decyzji, czy bodziec wystpuje czy nie, obserwator
porwnuje warto sensoryczn w systemie nerwowym
z osobistym kryterium reakcji. Jeli reakcja w systemie
sensorycznym przekracza wielko krytyczn, odpowiada tak; w przeciwnym wypadku nie. Tak wic w TSD
punkt progowy jest efektem procesu decyzyjnego, a nie
sensorycznego.
Kryterium reakcji odzwierciedla strategi reagowania badanego w poszczeglnych sytuacjach. Dostar-
Teoria detekcji sygnaw
Macierz A ukazuje moliwe wyniki badanego pytanego o to, czy w dane| prbie bodziec pojawia se, czy nie.
Macierze B i C ukazuj typowe reakcje potakiwaczy < neoatywtstw
czajc sposobu oddzielenia procesu sensorycznego od

tendencyjnoci reakcji, teoria detekcji sygnaw pozwala
eksperymentatorowi na identyfikacj wkadu bodca
sensorycznego i poziomu kryterium jednostki, czyli tendencyjnoci reakcji, w reakcj kocow.
Podejcie TSD dominuje obecnie w nowoczesnej
psychofizyce. Istotne jest rwnie to, e dostarcza ono
modelu podejmowania decyzji take w innych sytuacjach. W yciu codziennym wiele decyzji pociga za sob
rozmaite nagrody za kade trafienie i uzasadnione
odrzucenie, a kary za kade chybienie i faszywy alarm,
jest wic prawdopodobne, e decyzje te znieksztac
rozkad przewidywanych zyskw i strat. Tak matryc
detekcji zwie si macierz wypat (payoff matrix). Jeli
powiedzenie tak, kiedy bodziec jest rzeczywicie obecny, daje znaczny zysk, a powiedzenie w tej samej sytuacji
nie prowadzi do znacznych strat, to wystpi tendencyjno w kierunku tak.
Na przykad chirurg bdzie mia nadmiern skonno do decyzji o operacji w przypadku podejrzenia
zoliwego guza, jeli opata za operacj jest wysoka
i jeli obawia si, e pacjent moe umrze. Macierz
wypat jest odmienna dla pacjenta: jeli diagnoza jest
niesuszna, wwczas decyzja o operacji to kosztowny
faszywy alarm. Tak wic osoba podejmujca decyzj
musi rozway dostpne dowody, wzgldny koszt
kadego typu bdu i wzgldny zysk z kadego typu
trafnej decyzji. Decyzje bardziej konserwatywne podejmowane s w sytuacji wysokiego kosztu faszywego alarmu i niskiego kosztu chybienia. Czy moesz poda
przykad decyzji ryzykownej na podstawie macierzy
wypat, nawet jeli nie ma wspierajcych j przesanek?
Prg rnicy
Zamy, e jeste programist wymylajcym now
gr wideo. Postanowie uy paskw do reprezentacji
pochwycenia wrogiego statku kosmicznego - po
zestrzeleniu kadego statku pasek jego przeciwnika
troch si wydua. Chciaby, aby gracze byli w stanie
stwierdzi, ktry z dwch paskw jest duszy, tak by
byo wiadomo, kto wygrywa. Jednoczenie przyrosty
dugoci paskw musz by tak mae, by mogy przedstawia jak najwicej statkw kosmicznych. W tym celu
musisz ustali prg rnicy (dijjerence threshold), najmniejsz rnic fizycznej wartoci dwch bodcw,
ktra moe zosta dostrzeona.
Ustalanie progu rnicy odbywa si w znacznej
mierze w ten sam sposb, co ustalanie progu absolutnego, tyle e zamiast pyta o sam obecno bodca, dla
oszacowania progu rnicy stosuje si w kadej prbie
pary bodcw i prosi osoby badane o stwierdzenie, czy
one si rni. Na przykad w grze wideo pokazywalibymy badanym w kadej prbie dwa paski, jeden standardowej dugoci, a drugi troch duszy. Dla kadej
pary obserwator ma orzec: takie same lub rtne. Po wielu
takich prbach bdziemy w stanie wykreli funkcj psychometryczn, przedstawiajc graficznie procent odpowiedzi rne na skali pionowej jako funkcj rzeczywistych rnic dugoci, ktre zaznaczymy na osi poziomej.
Prg rnicy jest to rnica dugoci, przy ktrej
krzywa przekracza warto 50%. Std prg rnicy
definiuje si operacyjnie jako: punkt, w ktrym bodce sq
rozpoznawane jako rne w poiowie prb (w 50% prb).
Warto progu rnicy okrela si jako ledwo dostrzegaln rnic (just noticeable difference -JND).JND, opracowana przez Fechnera, jest ilociow jednostk do
pomiaru wielkoci wraenia, czyli odczuwanej rnicy
pomidzy dwoma wraeniami. W jaki sposb seria psychicznych JND zmienia si zalenie od fizycznych zmian
siy bodca? Jaka funkcja matematyczna moe przyporzdkowa wzajemnie zmiany fizyczne i psychiczne?
Zamy, e wykonujemy nasz eksperyment, uywajc standardowej dugoci paska 10 mm, stosujc przyrosty rnej wielkoci. Ustalamy prg rnicy na okoo
1 mm - stwierdzilimy, e w 50% przypadkw pasek 10-milimetrowy by rozpoznawany jako rny od 11-milimetrowego. Czy jestemy ju gotowi do zaprojektowania naszej gry wideo?
Niestety nie, poniewa prg rnicy nie jest taki sam
dla paskw dugich i krtkich. Na przykad dla paska
standardowego, czyli wzorcowego, dugoci 20 mm trzeba bdzie doda okoo 2 mm, by uzyska ledwo dostrzegaln rnic; natomiast dla paska 40-milimetrowego
potrzebowa bdziemy 4 mm. Rysunek 7.3 ukazuje
pewne przykady JND dla paskw rnej dugoci -JND
wzrasta wraz ze wzrostem dugoci paska wzorcowego.
Tym, co pozostaje takie samo dla paskw dugich
i krtkich, jest proporcja wielkoci przyrostu do dugoci
paska wzorcowego. Na przykad 1 mm : 10 mm = 0,1;
2mm : 20mm = 0,1. W 1834 r. relacj t odkry Ernst
Weber i stwierdzi, e obowizuje ona dla szerokiego
zakresu rnych bodcw. Jedyn rnic pomidzy rozmaitymi rodzajami bodcw stanowia warto poszczeglnych proporcji. Podsumowa swoje wyniki w rwnaniu zwanym obecnie prawem Webcra [Weber's law): JND
pomidzy bodcami jest staym uamkiem natenia bodca
wzorcowego. Std im wikszy lub silniejszy jest bodziec
wzorcowy, tym wikszy przyrost potrzebny jest do uzyskania ledwo dostrzegalnej rnicy; lub te im bodziec
wzorcowy jest mniejszy lub sabszy, tym mniejszy przyrost jest potrzebny do wykrycia JND. Bardziej prawdopodobne jest zauwaenie paru nowych kropel wody
w probwce ni w soiku. Jest to bardzo oglna waciwo wszystkich systemw sensorycznych. Formua
prawa Webera jest nastpujca:
M : I = k,
gdzie: / - natenie wzorcowe, Al - wielko przyrostu

potrzebna do ustalenia JND, k - staa proporcja dla
danego rodzaju bodca, czyli staa Webera.
Rysunek 7.3
Ledwie dostrzegalne rnice i prawo Webera
Im duszy jest odcinek standardowy, tym wiksz dugo musimy doda (AL), by zauway ledwie dostrzegaln rnic
Prg rnicy stanowi dodana dugo wykrywana w poowie prb W wykrelaniu tycn przyrostw dugoci odcinkw standardowych
proporcja pozostaje ta sama - doda trzeba zawsze jedn dziesit standardowej dugoci. Jest to relacja liniowa tworzca linie prost
na wykresie. Moemy przewidzie, e AL dla dugoci odcinka 5 wyniesie 0,5
Standardowa dtugoc odcinka (LJ w mlllmttrach
Prawo Webera jest dobrym przyblieniem, ale nie

pasuje idealnie do danych eksperymentalnych na temat
wzrostu JND wraz z nateniem bodca. W tabeli 7.3
\ widzimy, e staa Webera ma rne wartoci dla rnych
\ wymiarw sensorycznych - tym wiksza wraliwo, im
1
mniejsza warto. Tak wic moemy rozrni dwiki
o dwu czstotliwociach bardziej precyzyjnie od dwu
nate wiata, ktre s z kolei wykrywalne z mniejsz
JND ni przy modalnociach wchowych i smakowych.
(Aby upewni si, czy rozumiecie, co to jest JND i prawo
Webera oraz jak maj si one do siebie, przeanalizujcie
przykad z dugoci paska wykrelon na rysunku 7.3).
Konstrukcja skal psychofizycznych

Znamy dobrze skale fizyczne - metryczne skale dugoci
czy skale temperatury Celsjusza lub Fahrenheita, eby
wspomnie tylko niektre. Czy takie skale mog by
stosowane bezporednio do pomiaru wrae psychicznych? Wedug prawa Webera jest to niemoliwe, ponie-
Tabela 7.3 Stae Webera dla wybranych wymiarw

bodcowych
Wymiar bodca
Czstotliwo dwiku
wa rnica psychologiczna pomidzy 1 centymetrem

a 2 centymetrami jest duo wiksza ni midzy 101 i 102
centymetrami, podczas gdy rnica fizyczna jest taka
sama. Chocia czowiek bdzie duo atwiej wykrywa
rnic midzy 1 a 2" Celsjusza ni midzy 22 a 23,
prawdziwa rnica wynosi w obu wypadkach 1.
Jedno ze stanowisk w konstatowaniu skal psychofizycznych polega na traktowaniu JND jako rwnych
przedziaw. W kocu s one rwne w tym sensie, e s
dostrzegalnie rne w porwnaniu z bodcem ssiednim, tak wic przyjciejNO za psychologiczne jednostki
wraenia nie jest pozbawione podstaw. Odwoujc si do
naszego przykadu dugoci paska, rnica 1 mm pomidzy paskami 10- i 11-milimetrowymi jest spostrzegana
jako taka sama jak 1,5-milimetrowa rnica pomidzy
paskami dugoci 15 i 16,5 mm i 2-milimetrowa rnica
pomidzy paskami dugoci 20 i 22 mm. W poczeniu
z prawem Webera ustalenie to implikuje, e rwne przyrosty natenia fizycznego bodca tworz wraenia
rosnce najpierw szybko, a potem coraz wolniej, jak to
ukazuje rysunek 7.4. Relacj t przedstawi Fechner
w 1860 r. i wyrazi j matematycznie w rwnaniu znanym
jako prawo Fechnera (Fechner's law):
S = klog I,
Staa Webera
0,003
Natenie wiata
0,01
Stenie zapachu
0,07
Natenie nacisku
0,14
Natenie dwiku
0,15
Stenie smaku
0,20
gdzie: S - wielko doznania zmysowego, / - intensywno fizyczna, k - staa waciwa mierzonemu wymiarowi.
Zgodnie z prawem Fechnera natenie doznania sensorycznego wzrasta arytmetycznie (2, 3, 4), w miar jak
natenie bodca wzrasta geometrycznie (2, 4, 8). Tote
w pewnych granicach doznanie sensoryczne jest proporcjonalne do Iogarytmu natenia bodca. To rwnanie
logarytmiczne reprezentuje pewn form relacji mat-
Rysunek 7.4
Logarytmiczna skala psychofizyczna

Fechnera
Zgodnie z rwnaniem Fechnera. opartym na ledwie

dostrzegalnych rnicach (JND), jednostki wraenia naipterw
wzrastaj szybko wraz ze wzrostem siy bodca, potem za
wzrastaj coraz wolniej (Dodanie (edrej wiecy do dwu zwiksza
spostrzegane przez nas owietlenie duo bardziej ni dodane
jednej wiecy do stu)
matycznej pomidzy psychologi a fizyka - pomidzy

doznaniami zmysowymi a rzeczywistoci fizyczn. Wedug prawa psychofizycznego Webcra-Fechnera natenie subiektywnego wraenia wzrasta w postpie arytmetycznym, podczas gdy bodziec fizyczny ronie w postpie
geometrycznym.
Sto lat po pracach Fechnera nad skalami psychofizycznymi S. S. Stevens opracowa now metod ich tworzenia i uzyska odmienne wyniki. Stosujc metod zwan
szacowaniem wielkoci (magnitude estinwtion). prosi
osoby badane o przypisywanie swym wraeniom okrelonych liczb. Obserwatorom prezentowano bodziec
wyjciowy, np. wiato o ustalonym nateniu, i proszono
ich o przypisanie mu jakiej wartoci, powiedzmy 10.
Nastpnie prezentowano im inne wiato o odmiennym
nateniu i proszono o przypisanie mu wartoci 20, jeli
bdzie dwukrotnie janiejsze. Cidyby byo o poow mniej
jasne, powinni mu przypisa 5 itp. Kiedy Stevens skonstruowa w ten sposb skale psychologiczne, stwierdzi,
e wyniki mona opisa matematycznym rwnaniem
znanym jako funkcja potgowa:
S = klb,
gdzie 5 - (ponownie) wielko doznania sensorycznego,
/ - (ponownie) natenie fizyczne bodca, k - staa (ale
nie staa Fechnera), za b - wykadnik zmienny dla
rnych wymiarw zmysowych.
Rysunek 7.5 ukazuje krzywe psychofizyczne dla jasnoci i dranienia prdem, dla ktrych wykadniki s
cakiem rne. Podwojenie fizycznej intensywnoci
wiata zwiksza mniej ni podwjnie wraenie jasnoci,

co jest zgodne z prawem Fechnera. Jednak, jak moecie
zgadn, podwojenie natenia szoku elektrycznego
zwiksza wicej ni dwukrotnie korespondujce z tym
wraenie. Prawo Fechnera nie pozwalao na przewidzenie takiego rezultatu.
Podejcie Stevensa okazao si bardzo uyteczne, poniewa w ten sposb mona skalowa prawie kady wymiar
psychologiczny. Psychologowie uywali szacowania wielkoci bodca do bardzo rozmaitych zjawisk, od wysokoci
dwiku i dugoci - poprzez urod, wag przestpstwa do oceny szwedzkich monarchw (Stevens, 1%), 1962,
1975). Bezporednia metoda szacowania wielkoci opracowana przez Stevensa okazaa si bardzo wygodna, a take
bardziej uyteczna ni formua Fechnera w wypadku
danych spoza obszaru oszacowa czysto sensorycznych.
Jednake prawo potgowe Stevensa nie jest, jak utrzymywa, bezporedni miar wrae (Savage, 1970).
Cho relacj midzy bodcem i wraeniem dla
rnych modalnoci zmysowych wyraaj podobne rwnania, kady ze zmysw reaguje na odmienny rodzaj
energii bodca i za porednictwem wasnego, wyspecjalizowanego mechanizmu fizjologicznego dostarcza nam
wrae rnej jakoci. Zanim przejdziemy do analizy
cech specyficznych kadej z naszych rnych modalnoci zmysowych, rozwaymy jeszcze dwa aspekty wsplne
wszystkim procesom sensorycznym: kodowanie sensoryczne i adaptacj sensoryczn.
Rysunek 7.5
Prawo potgowe Stevensa
Zgodnie z rwnaniem Stevensa. opartym na bezporednich

ocenach wielkoci wraenia, krzywa psychofizyczna jest odmienna
dla rnych bodcw Dla jasnoci krzywa jest zbliona do
technerowskiei Jednak dla takich bodcw, jak szoki elektryczne
niewielki wzrost intensywnoci fizycznei prowadzi do znacznego
i coraz silniejszego doznania blu.
Kodowanie sensoryczne
W Rozdziale 3 stwierdzilimy, e mzg rnicuje sygnay
wiata i dwiku nie na podstawie ich odmiennych kodw
sensorycznych, lecz na podstawie stymulacji rnych
receptorw przez kady z typw energii fizycznej. Receptory te reaguj, wysyajc informacj sensoryczn do specyficznych obszarw sensorycznych w korze, len przyjty
obecnie pogld na biologi wraenia zosta sformuowany
po raz pierwszy w doktrynie specyficznej energii nerwowej przez Johannesa Miillera w 1825 i. W Rozdziale 3
stwierdzilimy take, i wszelkie informacje przychodzce
do mzgu i wychodzce z niego przyjmuj zawsze t sam
form: bioelektrycznego kodu wyadowa elektrycznych
dziaajcych jako seria sygnaw wczeniowych i wyczeniowych. W jaki sposb w takim razie mzg ujmuje jako
i intensywno dozna sensorycznych, ktre - jak wiadomo - s tak bardzo zrnicowane, i to zarwno w obrbie
jednego zmysu, jak i w rnych modalnociach?
Jaki mechanizm fizjologiczny jest odpowiedzialny za
to, e rejestrujemy rne jakoci i intensywnoci bombardujcych nas nieustannie bodcw? W jaki sposb Helen
Keller potrafia rnicowa subtelne niuanse zdarze na
podstawie zapachu i dotyku? Pierwotnym sposobem
kodowania intensywnoci w zakresie wszystkich wrae jest
zrnicowane tempo impulsw nerwowych. Na przykad lekki
dotyk skry wywoa seri impulsw elektrycznych we
wknach nerwowych znajdujcych si w tym miejscu.
W miar jak nacisk ronie, impulsy wzmagaj sw czstotliwo wyadowa, ale nie zmieniaj podstawowej formy. Tak
wic dla kadej modalnoci odbierane przez nas natenie
bodca jest funkcj tempa wyadowa nerwowych. Drugim
sposobem kodowania intensywnoci jest regularno
wzorca czasowego tych impulsw nerwowych. Przy niskich
nateniach wyadowania s rozproszone i nieregularne,
kiedy za natenie wzrasta, wzorce zyskuj nie tylko na
czstotliwoci, ale i na regularnoci.
Kodowanie jakoci sensorycznych przez nasze rne
modalnoci zmysowe odbywa si zgodnie z kodami
mzgowymi w specyficznych szlakach nerwowych pobudzanych przez kady ze zmysw. W obrbie kadego ze
zmysw zmiany jakoci zale zarwno od specyficznych neuronw aktywizowanych w receptorze tego
zmysu, jak i w specyficznych wzorcach aktywnoci nerwowej zwizanej z kadym typem wrae. Na przykad
pewne wkna nerwowe w jzyku reaguj silniej na
smaki gorzkie ni na sodkie, kwane i sone. Kodowanie
sensoryczne [sensory coding) zaley wic w rwnym stopniu od specjalizacji i od tworzenia specyficznych wzorcw.
Adaptacja sensoryczn
Gwn rol naszych detektorw bodcw jest informowanie o zmianach rnych cech wiata zewntrznego.
Kade nowe zdarzenie uzupenia oglny zbir informa-
Rysunek 7.6
Adaptacja zmysowa
Wstpna reakcja na po)awienie si bodca jest ywa. ale w miar

jak bodziec trwa, receptor adaptufe si do niego Adaptacja
polega na zmniejszajcej si aktywnoci wkna nerwowego.
Niski poziom aktywnoci (czsto poniej pfogu wiadomoci)
podlega natychmiastowej modyfikacji po ustaniu dziaania bodca
trwajcego duszy czas Krtkie, okresowo pojawiajce si
bodce powoduj za kadym razem pen reakcj receptora
bez procesu adaptacji.
t/)
cji, za pomoc ktrego interpretujemy stan pola sensorycznego w danym momencie. Wielka liczba napywajcych bodcw mogaby zaszkodzi naszej zdolnoci
przetwarzania poprzednich wrae, gdyby nie zostaa
wyksztacona specyficzna funkcja wszystkich systemw
sensorycznych: adaptacja. Adaptacja sensoryczn [sensory
adaptation) to zmniejszenie reaktywnoci systemw sensorycznych na przeduajc si stymulacj. Poniewa
nasza reakcja na stare bodce szybko zanika, stale oywia nas poszukiwanie nowych dozna sensorycznych
z otaczajcego wiata. Rysunek 7.6 ukazuje typowy proces adaptacji do utrzymujcego si bodca.
Podsumowanie
Wraenia vbejnuijq wszelkie procesy sensoryczne, ktre
zapewniajq nam bezporedni kontakt z energi fizyczna
otaczajcego wiata. Na pierwstym etapie oglnego procesu percepcji dokonuje si detekcja podstawowej intensywnoci i jakoci bodcw odbieranych przez wiele receptorw rozmieszczonych w organizmie. Przekad energii
fizycznej bodcw na kody nerwowe - transdukcja - jest
procesem odpowiedzialnym za powstawanie wrae.
Psychologia wrae zajmuje si powstawaniem dozna zmysowych. Psychojizycy poszukuj mierzalnych
relacji pomidzy reakcjami psychicznymi a bodcami fizycznymi. Pionierskie prace nad precyzyjn ocen wzajemnego przyporzdkowania procesw fizycznych i psychicznych w zakresie wrae byy dzieem Fechnera.
W badaniach nad wraeniami zasadnicze znaczenie ma
ustalanie progw absolutnych, progw rnicy oraz ledwie
dostrzegalnych rnic pomidzy bodcami. Teoria detekcji
sygnaw w celu korekty znieksztace reakcji stosuje
metod, ktra oddziela proces sensoryczny od procesu
decyzyjnego (w ktrego obrbie dziaa tendencyjno
reakcji). Prawo Webera twierdzi, e JND jest w staej proporcji do intensywnoci bodca wzorcowego, natomiast prawo Fechnera twierdzi, e doznanie sensoryczne w relacji do
intensywnoci opisuje funkcja logarytmiczna. Z kolei Stevens
zaproponowa szacowanie wielkoci, by wyprowadzi funkcj potgow odnoszc wielko wraenia do intensywnoci
bodca. Kodowanie sensoryczne w przekazywaniu intensywnoci bodca posuguje si czstotliwoci, czyli tempem
wyadowa nerwowych, oraz tworzeniem wzorcw impulsw nerwowych. Jakoci sensoryczne sq kodowane przez
specjalizacj pobudzanych neuronw w receptorach i przez
tworzenie specyficznych wzorcw impulsw nerwowych no
sensorycznych szlakach do kory. Adaptacja sensoryczna jest
uniwersalnym mechanizmem wszystkich systemw sensorycznych umoliwiajcym tkance sensoryczne} obnienie
reaktywnoci na przeduajcy si bodziec, co zapewnia
gotowo do przetwarzania nowych bodcw.
ystcm wzrokowy
System wzrokowy jest najbardziej zoonym, wysoko
rozwinitym i wanym zmysem czowieka i wikszoci
istot poruszajcych si - zwierzta o dobrym wzroku
maj ogromn przewag ewolucyjn. Dobry wzrok
pozwala im na wykrywanie ofiar lub drapienikw na
odlego. Ludziom wzrok zapewnia wiadomo
zmieniajcych si cech rodowiska Fizycznego, a w konsekwencji przystosowanie zachowania do tych zmian.
Za pomoc mikroskopw i teleskopw moemy poznawa tajemnice natury i obserwowa zarwno najmniejsze molekuy, jak i niezmierzone przestrzenie
galaktyk. Wzrok jest najlepiej zbadan z ludzkich modalnoci zmysowych.
Oko ludzkie
Oko jest dla mzgu kamer do odbioru filmu o otaczajcym wiecie (zob. rys. 7.7). Kamera widzi wiat przez
soczewk, ktra zbiera i skupia wiato. Oko rwnie
zbiera i skupia wiato - wiato wpada przez rogwk,

przezroczyst wypuko z przodu oka wypenion tzw.
pynem wodnistym; nastpnie przechodzi przez renic,
otwr w nieprzezroczystej tczwce. eby nastawi ostro
kamery, przesuwamy jej soczewk bliej lub dalej od
ogldanego przedmiotu. eby nastawi ostro oka, elastyczna, o ksztacie fasoli soczewka zmienia ksztat - staje si
ciesza dla przedmiotw dalszych, a grubsza dla bliszych.
Ilo wiata wpadajcego do kamery kontrolujemy, zmieniajc otwr soczewki (liczba przeson). W oku uminiony
dysk tczwki zmienia szeroko renicy, otworu, przez
ktry wiato wpada do oka. Z tyu kamery zniijduje si
wiatoczuy film, ktry rejestruje zmiany wiata wpadajcego przez soczewk. Podobnie w oku. wiato wdruje
przez ciao szkliste, dochodzc w koai do siatkwki,
cienkiej warstwy wycieajcej tyln cian gaki ocznej.
Rysunek 7.7
Budowa ludzkiego oka

Ciao szkliste
Plamka tt
Nerw wzrokowy
renica
Plamka lepa
Soczewka
Jak widzimy, procesy zachodzce w oku i w kamerze

s bardzo podobne. Omwimy teraz skadniki procesu
widzenia bardziej szczegowo.
\
Siatkwka
Miesme rzskowe
renica i soczewka
renica jest to otwr w tczwce, przez ktry wpada
wiato. Tczwka rozszerza lub zwa renic, aby
regulowa ilo wiata dochodzcego do gaki ocznej.
Jednake rozmiar renicy zmienia si nie tylko w odpowiedzi na zmiany wiata. Na jej rozszerzanie si mog
wpywa take czynniki psychologiczne - pozytywne
reakcje emocjonalne prowadz do rozszerzenia si
renicy, a negatywne do jej zwenia. Kiedy na przykad
patrzymy na bardzo atrakcyjne dla nas obrazy lub osoby,
renica moe si rozszerzy o okoo 30V Szeroko
renicy moe rwnie odzwierciedla wysiek umysowy,
malejc przy silnej koncentracji uwagi. Wszystkie te
zmiany renicy maj charakter mimowolny i odbywaj
si bez udziau naszej wiadomoci (Hess, 1972).
Soczewka oka skupia wiato na siatkwce, odwracajc wzorce wietlne. Rola soczewki jest szczeglnie
istotna z powodu jej zdolnoci skupiania si zarwno na
przedmiotach bliskich, jak i dalekich. Proces, w ktrym
minie rzskowe zmieniaj grubo soczewki, a wic
i jej waciwoci optyczne, nazywany jest akomodacj
(accommodalion).
Wiele osb cierpi na problemy zwizane z akomodacj. Na przykad osoby krtkowzroczne - z tzw. miopi
- nie mog odpowiednio skupi wzroku na przedmiotach odlegych, natomiast dalekowidze na bliskich.
Soczewka z pocztku jest czysta, przejrzysta i wypuka.
Z wiekiem jednak zabarwia si na to, mtnieje,
spaszcza si i traci na elastycznoci. Wynikiem niektrych z tych zmian jest niedostateczna do widzenia
z bliska grubo soczewki. Ho przekroczeniu granicy 45
lat najbliszy punkt, w ktrym osigamy dobre skupienie
wzroku, stopniowo oddala si. Kiedy to nastpuje,
osoby, ktre nigdy przedtem nie nosiy okularw, zaczy-
naj ich potrzebowa do czytania i innych zaj wymagajcych widzenia z bliska; osoby, ktre je wczeniej
nosiy, potrzebuj okularw dwuogniskowych, z krtk
ogniskow w dolnej poowie i z dug w grnej.
Siatkwka
Patrzymy oczami, ale widzimy mzgiem. Oko zbiera
wiato, skupia je i wysya sygna nerwowy do dalszego
przetwarzania w obraz wzrokowy. Hunkcj oka jest
przeoenie informacji o wiecie z fal wietlnych na sygnay nerwowe, ktre zostan przetworzone w mzgu.
Dzieje si to na siatkwce (retina), w tyle oka, tam rwnie zaczyna si integracja sygnau wejciowego. Pod
mikroskopem moemy zobaczy wysoce zorganizowan,
warstwow struktur siatkwki. Znajduje si w niej 5
typw neuronw (kady w osobnej warstwie): (a) prciki
i czopki; (b) neurony dwubiegunowe; (c) komrki zwojowe;
(d) komrki horyzontalne; (e) komrki amakrynowe. Pierwsze 3 typy neuronw ukadaj si hierarchicznie, co
pozwala na dywergencyjne przetwarzanie napywajcego wiata, maksymalizujc skuteczno jego detekcji.
Pozostae 2 typy neuronw to komrki hamujce, ktre
zapobiegaj nadmiernemu rozprzestrzenianiu si
sygnau wzrokowego na siatkwce.
Prciki i czopki
Podstawowa przemiana energii wietlnej na reakcje
nerwowe odbywa si w fotoreceptorach (photoreceptors)
siatkwki - komrkach receptorycznych wraliwych na
wiato. Te fotoreceptory. prciki i czopki, zajmuj

wyjtkowe miejsce w systemie wzrokowym - pomidzy
zalanym wiatem wiatem zewntrznym a wewntrznym, ciemnym wiatem procesw nerwowych i wrae
wzrokowych. Poniewa czasami dziaamy w ciemnoci,
a czasami w jasnym wietle, natura obdarzya nas
dwoma sposobami przetwarzania bodca wietlnego:
125 min cienkich prcikw {rods) widzi w ciemnoci"
i przekazuje to, co wykryje w systemie czarno-biaym;
7 min grubych czopkw [cones] widzi" jasny, wypeniony
kolorami wiat. Kady z czopkw jest wyspecjalizowany
w wykrywaniu jednej z S barw: niebieskiej lub czerwonej
i zielonej. Kiedy prciki i czopki wspdziaaj, otrzymujemy informacje o wielkoci, ksztacie, krawdziach, granicach i kolorze wszystkiego, na co padnie nasz wzrok
(zob. rys. 7.8). W samym rodku siatkwki znajduje si
niewielki obszar zwany plamk t \fovea), ktry zawiera wycznie gsto upakowane czopki - prcikw
tam nie ma. Plamka ta jest obszarem najostrzejszego
widzenia, zarwno barwy, jak i szczegy przestrzenne
tu wanie odbierane s najdokadniej.
Komrki dwubiegunowe i zwojowe
Reakcje wielu receptorw s przechwytywane przez
ssiadujce z nimi komrki dwubiegunowe i zwojowe
siatkwki. Komrki dwubiegunowe (bipolar cells) integruj impulsy z wielu receptorw i wysyaj rezultaty tej
integracji do komrek zwojowych. Maj one pojedynczy
dendryt z rozgazionymi kocwkami, jeden akson
i kocwk wyjciow. Kada komrka zwojowa [gan-
Rysunek 7.8
Szlaki siatkwki
Szlaki do mzgu
W tyle mzgu znajduje si okolica wyspecjalizowana
w przetwarzaniu zakodowanej nerwowo informacji
napywajcej z oczu. Jest to cz kory potylicznej zwana
pierwotn kor wzrokow (visual cortex) lub kor
prkowan. Kora wzrokowa wykazuje szczeglne,
warstwowe uporzdkowanie neuronw, nie spotykane w
innych czciach ukadu nerwowego. Podczas gdy reszta
kory mzgowej skada si z 6 warstw neuronw, kora
wzrokowa ludzi i map ma 12 odrbnych warstw umoliwiajcych bardzo zoone przetwarzanie informacji
wzrokowej. Znaczna cz neuronw w tych 12 warstwach jest ponadto zorganizowana w kolumny pionowe.
Kada kolumna zdaje si odgrywa specyficzne role
w przetwarzaniu, przekazujc swoje wytwory nastpnej
kolumnie korowej (za porednictwem pocze synaptycznych). O dziwo, kada kolumna pionowa - czy to
w mzgu mapy, kota, szczura czy czowieka - skada si
z tej samej, wzgldnie maej, liczby komrek. Wiksza
wydajno przetwarzania jest wrd tych gatunkw
wynikiem liczby kolumn korowych i wkien nerwowych
czcych je z innymi obszarami mzgu. U ludzi liczba ta
jest znacznie wiksza ni na przykad u szczurw.
Oto stylizowany i wielce uproszczony wykres

szlakw czcych trzy warstwy komrek nerwowych
w siatkwce. Wpadajce wiato przechodzi przez
te trzy warstwy, by dotrze do receptorw w tyle oka,
ktre skierowane s w stron przeciwn ni rdo
wiata. Zauwamy, e komrki dwubiegunowe
odbieraj impulsy z wicej ni jednej komrki
odbiorczej i wysyaj sygnay do kilku komrek
zwojowych. Impulsy nerwowe (niebieskie strzaki)
z komrek zwojowych wychodz z oka przez nerw
wzrokowy i wdruj do nastpnej stacji
przekanikowej.
Nerwy i pasma wzrokowe
glion cel!) integruje z kolei impulsy z wielu komrek dwubiegunowych w jedn czstotliwo wyadowa. Czopki
w plamce tej wysyaj impulsy do komrek zwojowych w tym samym obszarze, natomiast prciki i czopki
pooone bardziej peryferycznie zbiegaj si w komrkach dwubiegunowych i zwojowych na zasadzie konwergencji. Aksony komrek zwojowych docieraj do nerwu
wzrokowego, ktry przenosi informacj wzrokow poza
oko, w kierunku mzgu.
Znajd swoj lep plamk
Interesujca osobliwo w budowie siatkwki to
miejsce, gdzie nerw wzrokowy wychodzi z oka. Obszar
ten zwany lep plamk jest zupenie pozbawiony receptorw. Tego, e plamka jest naprawd lepa, doznajemy
jednak tylko w bardzo szczeglnych warunkach,
poniewa (a) plamki lepe w obu oczach s umieszczone
w ten sposb, e kada z nich rejestruje to, co pomija
druga; (b) mzg uzupenia luki odpowiednimi jakociami
sensorycznymi, podobnie jak to jest z cieniami naczy
krwiononych na siatkwce.
eby odnale swoj lep plamk, musisz spojrze
na rysunek 7.9 w specjalnych warunkach. Trzymaj
ksik na wycignicie rki, zamknij prawe oko
i powoli przybliajc ksik, skoncentruj wzrok na sylwetce banku. Znak dolara, kiedy padnie na lep plamk,
zniknie w polu twego widzenia, ale nie doznasz w nim
luki, poniewa system wzrokowy zapeni j biel ta.
Zobaczysz wic biel, ktrej nie ma, nie zobaczysz natomiast swoich pienidzy, ktre powiniene by zoy
w banku, zanim je utracie!
eby si przekona, e wysze procesy nerwowe
zapeniaj luk w polu widzenia waciw informacj,
zamknij jeszcze raz prawe oko i skoncentruj wzrok na
krzyyku z rysunku 7.9, przybliajc ksik. Tym razem
przerwa w linii zniknie i zostanie wypeniona lini, ktra
teraz wyda si ciga. Przynajmniej gdy w gr wchodzi
lepa plamka, to, co widzimy na wasne oczy, moe by
faszywym obrazem rzeczywistoci. (Niektrzy ludzie
dostrzegaj analogi pomidzy lep plamk w oku
a lepymi plamkami umysowymi i emocjonalnymi, jakimi s uprzedzenia; czy widzisz te podobiestwa?)
Rysunek 7.9
Odnajd swoj lep plamk
Impulsy nerwowe, opuszczajc siatkwk, docieraj

do co najmniej 6 czci mzgu pooonych w korze lub
w obszarach podkorowych. Poczone w wizki aksony
komrek zwojowych, tworzc nerw wzrokowy (optic neiye),
wdruj najpierw do podstawy podwzgrza, skd docieraj
wsplnie do skrzyowania wzrokowego, ktre przypomina
greck liter % (chi). U ludzi aksony w nerwie wzrokowym
dziel si w skrzyowaniu wzrokowym na dwie wizki wizki z wewntrznych powek obu gaek ocznych krzyuj si i kada kontynuuje podr ku tylnym partiom
mzgu po innej stronie, jak to ukazuje rysunek 7.10. Ze
skrzyowania wzrokowego wychodz osobne drogi z obu
stron. Wizki aksonw rozdzielaj si i tworz tzw. pasmo
wzrokowe. Informacja wzrokowa przechodzi przez dwie
stacje przekanikowe: ciao kolankowate boczne i wzgrek
grny.
Ciao kolankowate boczne. Gwne pasmo dochodzi najpierw do ciaa kolankowatego bocznego (lateral geniculate
nucleus) we wzgrzu, a nastpnie do wzrokowych okolic
kory w kadej pkuli mzgowej w tylnej czci mzgu.
Uwaa si, e w synapsach ciaa kolankowatego bocznego
dochodzi do interakcji impulsw z innych obszarw
mzgu, np. z aktywacyjnego ukadu siatkowatego, z impulsami dochodzcymi z oka, zanim zostan one ostatecznie
przesane do pierwotnych okolic wzrokowych kory.
Wzgrek grny. Ze skrzyowania wzrokowego biegnie niewielka cieka do wzgrka grnego (superior col-
liculus), wizki komrek nerwowych w midzymzgowym obszarze pnia mzgu. Odkryto ostatnio, e
wzgrek grny odgrywa bardzo wan rol, zapewniajc
organizmowi plastyczno orientacji pord mnogoci
stymulacji sensorycznej ze rodowiska. Wzgrek grny
stanowi orodek sensomotoryczny, ktry integruje
pobudzenia zmysowe rnego typu, jak dwik czy
wiato, z reakcjami motorycznymi - kierowaniem oczu,
uszu i gowy w stron rozmaitych sygnaw ze rodowiska (Meredith i Stein, 1985). Ponadto ta wizka
komrek nerwowych zawiaduje rozszerzaniem renic
w sabym wietle i zwaniem w jasnym.
Ostatnie odkrycia pewnych funkcji wzgrka grnego
nie rozstrzygny sporw na temat istnienia dwch
odrbnych, cho rwnolegych, systemw wzrokowych.
Niektrzy uczeni sdz, e wzgrek grny dziaa jako
wtrny system wzrokowy", penic funkcje wyranie
odmienne od pierwotnego systemu wzrokowego zlokalizowanego na drodze pomidzy ciaem kolankowatym
bocznym a kor wzrokow. W myl tego pogldu pier-
Rysunek 7.10 Szlaki w ludzkim systemie wzrokowym

Wykres ukazuje, w jaki sposb wiato z pola wzrokowego rzutuje
na dwie siatkwki, oraz drogi przesyania przekazu z siatkwki do
centrw wzrokowych kadej z pkul mzgu.
wszy system wzrokowy" zajmuje si rozpoznawaniem

obrazw - jak wygldaj rzeczy; wtrny system wzrokowy" jest odpowiedzialny za rozpoznawanie miejsca gdzie rzeczy si znajduj (Bridgeman, 1983; Poppel,
1977; Schneider, 1969).
Skd si wzi cay ten spr? Zacz si od odkrycia
zjawiska zwanego lepym widzeniem (blindsight) zachowania sterowanego wizualnie poza kontrol wiadomoci u pacjentw, ktrym usunito chirurgicznie
kor wzrokow. Osoby te wiedz, gdzie znajduj si
przedmioty, cho nie s w stanie ich rozpozna. Wiele
wskazuje na to, e za lepe widzenie odpowiada wzgrek
grny. Ponisze studium przypadku ilustruje dobitnie to
fascynujce zjawisko.
Kiedy Don mia 14 lat, zacz cierpie na cikie,
przeduajce si ble gowy. Przed pojawieniem si
blw Don widzia zwykle w lewym polu widzenia
wietlisty owal, a nastpnie pusty biay obszar z kolorowymi obwdkami. Po 15 minutach zaczyna si bl
po prawej stronie gowy. Po nim nastpoway wymioty i postpujca lepota w lewym polu widzenia oraz
bezsenno, ktra moga trwa nawet dwie doby.
Z wiekiem, pomimo wysikw lekarzy, ataki Dona
zdarzay si coraz czciej. W kocu, w wieku 34 lat,
zdecydowa si on na operacj, w ktrej neurochirurg
usun mu niewielk cz kory potylicznej.
Zabieg wyleczy cakowicie Dona z blw gowy,
ale uczyni go czciowo lepym w lewym polu widzenia, poniewa usunity obszar zawiera obsugujc je
pierwotn kor wzrokow. Na przykad, jeli prezentowano jasn
plam
wietln
punkcie
fiksacji
wzroku dla lewego pola, po prostu jej nie zauwaa.

Intuicja podpowiedziaa jednak grupie psychologw aby zbada Dona pod ktem wykrywania lokalizacji
wystpujce w korze wzrokowej to tylko kocowy etap
Dugo fali a odcienie barwy
caego procesu przemiany fal wietlnych na wiadome
wiato widzialne jest tym rodzajem energii, ktr

mog odbiera nasze receptory. wiato, ktre widzimy,
stanowi tylko niewielki uamek wymiaru fizycznego
zwanego widmem elekromagnetycznym, ktre obejmuje
take promienie rentgenowskie, mikrofale, fale radiowe
i telewizyjne. Poniewa nie mamy receptorw wraliwych na te dugoci fal, nie moemy odbiera ich bez
pomocy specjalnych instrumentw - aparatw rentgenowskich, odbiornikw radiowych i telewizyjnych ktre przeksztacaj je na sygnay widzialne lub syszalne
dla czowieka.
Nonikiem wszelkiej energii elektromagnetycznej s
malekie, niewidzialne jednostki zwane/otonom/.Jedyn
waciwoci fizyczn, ktra odrnia jeden foton od
drugiego, jest dugo fali mierzona w jednostkach
odlegoci falowego rozchodzenia si fotonu na jego
drodze. Dugoci fal widzialnego wiata mierzy si
w nanometrach (miliardowe czci metra). To, co widzimy
jako wiato, mieci si w zakresie od 400 do okoo 700
nanometrw. Barwy, ktre widzimy, s rezultatem
dziaania promieni o okrelonej fizycznej dugoci fali,
np. fiolet i niebieski - krtszej, a czerwony i pomaraczowy - duszej. Biae wiato soneczne czy w sobie
wszystkie te dugoci fal w tej samej iloci. Pryzmat
rozdziela je na odrbne dugoci fal. Tote wiato opisuje si fizycznie w kategoriach dugoci fal, a nie barw,
ktre istniej tylko w wiecie naszych dozna.
Wszystkie doznania barwne mona opisa w kategoriach trzech podstawowych wymiarw percepcji wiata:
jakoci barwy, jej nasycenia i jasnoci. Jako barwy (lnie)
to wymiar ujmujcy podstawow barw wiata
w kategoriach dugoci fali dziaajcej na oko. Przy wietle czystym, zawierajcym tylko jedn dugo fali (jak
spostrzeganie. Przypadek Dona odkrywa wczeniejsze,

niewiadome etapy przetwarzania, a - by moe take miejsce w mzgu, w ktrym mog one zachodzi. Od tego czasu uzyskano podobne wyniki w badaniach kilku innych pacjentw z podobnymi uszkodzeniami kory wzrokowej (Perenin ijeannerod, 1975).
Przeycia Dona nasuwaj fundamentalne pytanie

o sposb, w jaki ludzie i zwierzta kontaktuj si ze
swym rodowiskiem sensorycznym. U zwierzt niszych,
jak wiewirki, wzgrek grny to miejsce interpretacji
wszelkich informacji wzrokowych - nie maj one kory
wzrokowej. Kiedy usuniemy kor wzrokow innym
zwierztom, pozostan one zdolne wykonywa wiele
zada wizualnych, na podstawie bardziej prymitywnego
przetwarzania wzrokowego w orodku poniej poziomu
kory. Ten niszy orodek na pewno rozwin si
wczeniej w procesie ewolucyjnym i zachowa zdolnoci
sensoryczne, ktre utracili ludzie wraz z rozwojem bardziej zoonego mzgu. Cho ten niszy orodek wzrokowy dostarcza podstawowych informacji o pooeniu
przedmiotw, dziaa poniej poziomu wiadomoci.
Przeciwnicy hipotezy dwoistego systemu wzrokowego
twierdz, e zjawisko lepego widzenia mona przypisa
czynnikom innym ni podkorowe przetwarzanie sygnaw
wzrokowych (Campion i in., 1983). Utrzymuj oni take, i
informacja wzrokowa zarwno o wzorcu, jak i miejscu jest
przetwarzana albo w caoci przez kor wzrokow, albo
z towarzyszeniem mechanizmw korowych, ktre s konsekwencj jej dziaania, a nie dziaaj odrbnie.
Rozwizanie tej fascynujcej kontrowersji - czy widzimy
dziki jednemu, czy dziki dwm systemom wzrokowym wymaga nowych danych (Weiskrantz, 1990).
Sir Izaak Newton

(1642-1727)
Promienie (wiata) nie s, cile mwic, barwne. Nie

ma w nich nic wicej poza pewn si i dyspozycj do
pobudzania wraenia tej czy innej barwy. Tak samo jak
dwik - dzwonu lub struny instrumentu czy innego
ciaa wydajcego dwiki - to nic innego, jak ruch
drgajcy, a w powietrzu nie ma nic innego ni ruch
wychodzcy z przedmiotu [...] barwy przedmiotu to nic
innego ni dyspozycja do odbijania promieni takiego
lub innego rodzaju w wikszej obfitoci ni innych [...].
Newton, ktry odkry prawa ruchu i grawitacji, odkry

rwnie, e kiedy przepucimy biae wiato przez pryzmat, rozdziela si ono na tcz barw: widmo widzialne.
Barwa jest psychologiczn wasnoci naszych dozna zmysowych powstajc, kiedy mzg przetwarza
informacje zakodowane w rdle wiata. Cho zaangaowany w to proces jest bardzo zoony, widzenie barwne jest jednym z najlepiej poznanych aspektw
naszych dozna wzrokowych.
plamy wietlnej proszc go o wskazywanie jej palcem

wskazujcym lewej doni. Wyniki byy zadziwiajce.
Don prawie rwnie trafnie lokalizowa plam w lepym", lewym polu widzenia, co w prawym, w ktrym
widzia dobrze! Dalsze eksperymenty wykazay, e
Don potrafi odgadywa, czy linia w jego lepym polu
widzenia jest pionowa, czy pozioma i czy prezentowana figura to X, czy 0. W czasie testw by on cakowicie niewiadomy obecnoci plam, linii czy figur.
Utrzymywa, i po prostu zgadywa. Kiedy pokazano
mu nagrania bada na wideo, Don by cakowicie
zaskoczony, widzc siebie samego wskazujcego
wiato, ktrego nie widzia (Weiskrantz i in., 1974).
Wzrok" Dona zosta tfafnie nazwany lepym widzeniem - jest to zachowanie sterowane wizualnie, ktre
polega na lokalizacji bodca rzutowanego na lepy
obszar
siatkwki
oka,
bez
wiadomoci
widzenia
jakiegokolwiek przedmiotu. lepe widzenie" brzmi

jak termin sprzeczny wewntrznie, wiemy jednak, e
szczegowe
przetwarzanie
sygnaw
wzrokowych
Widzenie barwne
Jedn z najbardziej istotnych cech ludzkiego systemu
wzrokowego jest fakt, e nasze doznania ksztatu,
barwy, pooenia i gbi opieraj si na przetwarzaniu tej
samej informacji sensorycznej na rne sposoby. Gdybymy jednak mogli obserwowa impulsy nerwowe
przenoszce rne informacje na temat wiata zewntrznego, wygldayby identycznie. Jak dokonuje si ta
transformacja przetwarzania, ktra pozwala nam
widzie ksztaty, barwy, pooenie i gbi?
Obiekty fizyczne i promienie wiata wydaj si
wyposaone w cudown palet barw, jednake czerwone gogi, zielone igy jody, bkitne oceany i tcze,
ktrymi si zachwycamy, s w rzeczywistoci bezbarwne. Wbrew pozorom barwy nie istniej w przedmiotach, na ktre patrzymy - istniej tylko w naszym
umyle. Pierwszym, ktry dowodzi tego pogldu, by
w 1671 r. Sir Izaak Newton:
Izaak Newton wykaza, e biae wiato przechodzc przez pryzmat rozbija si si na tcz wszystkich kolorw w widmie.
Poczenie kadych dwch odrbnych barw tworzy trzeci kolor

dopeniajcy, ale poczenie fal wietlnych trzech dugoci tworzy
wiato biae.
w promieniu laserowym), psychiczne doznanie barwy

odpowiada bezporednio fizycznemu wymiarowi dugoci fali wietlnej. Nasycenie {saturation) to wymiar psychologiczny ujmujcy czysto i ywo doznania barwnego. Barwy nie zmieszane maj najwysze nasycenie.
Rysunek 7.11
Barwy zamane, brudne lub pastelowe cechuje redni

stopie nasycenia, a szaro ma nasycenie zerowe. Jasno (brightness) to wymiar zwizany z nateniem
wiata. Biel ma jasno najwysz, czer najnisz. Jeli
przeanalizujemy barwy na tych trzech wymiarach,
dokonamy godnego uwagi odkrycia: ludzie s potencjalnie zdolni do wzrokowego rozrniania 5 milionw
rnych barw. Jednak wikszo ludzi potrafi rozrni
tylko 150 do 200 barw.
Nasza percepcja barw jakiegokolwiek obiektu zaley
od porwnania go z barwami innych obiektw w polu
widzenia, od zapamitanych uprzednio barw pewnych
obiektw a take od nazw, ktrymi okrelamy rne
barwy. Cho istnieje znaczny stopie midzykulturowej
zgodnoci w nazywaniu barw, s take interesujce
rnice. Na przykad Japoczycy dopiero niedawno
wprowadzili do swego jzyka osobne sowo dla niebieskiego, wczeniej sowo aoi oznaczao cay zakres barw od
zielonej, poprzez niebiesk do fioletowej. Z kolei Maorysi z Nowej Zelandii posiadaj bardzo wiele nazw dla
rnych odcieni czerwieni, aby uchwyci subtelne
rnice w zmieniajcych si barwach owocw i kwiatw,
w miar jak dojrzewaj one i widn, oraz dla rnych
stanw krwi.
Jestemy ju gotowi powrci do zagadki tczy
w pryzmacie. Aby odpowiedzie na pytanie, w jaki
sposb wszystkie barwy mieszaj si tworzc biae
wiato, musimy si odwoa do koa barw z rysunku
7.11. Ukazuje ono barwy w kole zgodnie z ich spostrze-
Koto barw
Barwy ukadaj si wedug podobiestwa.

Barwy dopeniajce umieszczono naprzeciwko siebie.
Mieszanie barw dopeniajcych daje neutralne, szare lub
biae, wiato w centrum.
Liczby przy kadej barwie to wartoci dugoci fal dla
danej barwy w widmie; le one w zasigu naszej
wraliwoci wzrokowej.
Barwy pozawidmowe otrzymuje si przez mieszanie
dugich i krtkich dugoci fal widma.
ltozielony
ty
Zielony
Pomaraczowoty
(dopeniajcy niebieskiego)
Niebieskozielony
(dopeniajcy czerwonego)
Pomaraczowy
Czerwony
Niebieski
Fioletowo - niebieski
(dopeniajcy tego)
Czerwonopurpurowy
(dopeniajcy zielonego)
Niebieskopurpurowy
Rysunek 7.12 Powidoki barwne: Test Patriotyzmu

Wpatruj si w kropk w centrum zielono-czarno-tej flagi przez co najmniej 30 sekund.
Potem skup wzrok na biaej kartce przyczepionej do ciany.
:
t
- . . *
. ..-./:.
.>**.-
: * ' -
'
-",.!
."
"
""
'.-,-
L--, *' .n-.-.M--l-7t"-'.r'^.l'-:*-J.-* *

: '
...rt-tV.-=V'-V^W.--<V..s. .<.|
ganym podobiestwem - najbardziej podobne ssiaduj

ze sob. Ich porzdek odzwierciedla porzdek barw
w widmie sonecznym. S 4 barwy wyjtkowe - czerwona, ta, zielona i niebieska - poniewa nie stanowi one, tak jak caa reszta, mieszaniny innych barw. Te
wyjtkowe, czyste barwy zajmuj tyle samo powierzchni. Barwy bezporednio przeciwstawne to barwy
dopeniajce si (complementary colors); kiedy pobudzaj
one t sam cz siatkwki, ich zsumowanym efektem
bdzie biae wiato (w centrum koa barw). To zjawisko
nazywa si addytywn mieszanin barw. wiato te
i wiato niebieskie tworz addytywn mieszanin barw.
Jednake zmieszanie farby tej i niebieskiej tworzy
ziele. Kiedy mieszamy farby lub kredki, pewne dugoci fal wiata zostaj pochonite. Zjawisko to zwie si
substrakcyjn (lub absorbcyjn) mieszanin barw. Pozostaa
odbita dugo wiata, ktr widzi oko, daje pomalowanemu przedmiotowi barw przez nas spostrzegan.
Mamy teraz przesanki do zrozumienia, dlaczego
kombinacja barw widma tworzy biae wiato. Z powodu
zjawiska addytywnego mieszania barw poczenie ktrejkolwiek pary barw podstawowych utworzy dopenienie; np. czerwona i zielona dadz t. Ale zmieszanie
wszystkich barw podstawowych wytworzy wiato biae,
jak to ukazuje zdjcie na s. 240.
Innym interesujcym aspektem barw dopeniajcych

si jest zjawisko powstajce, kiedy patrzymy przez
pewien czas na przedmiot o ywej barwie, a potem skierujemy wzrok na przestrze neutraln. Zobaczymy wtedy
barw dopeniajc jako tzw. negatywny obraz nastpczy
albo powidok. Poniewa zobaczy to czasem uwierzy,
przed dalsz lektur sprawd si w Tecie Patriotyzmu
na rysunku 7.12. Jeste zaskoczony? Zrb to jeszcze raz,
ale tym razem po fiksacji wzroku na zielono-to-czarnej fladze, i sprawd, czy uwewntrznie" poczucie
patriotyzmu. Czy moesz wyjani, dlaczego to wanie
zobaczye?
Obrazy nastpcze (powidoki) mog by negatywne
lub pozytywne. Negatywne obrazy nastpcze (przeciwstawne do pierwotnego doznania jak w przykadzie
z flag) s czstsze i trwaj duej. Pozytywne obrazy
nastpcze s spowodowane przez kontynuacj przetwarzania nerwowego w receptorze po ustaniu dziaania
bodca; s one rzadsze i trwaj krcej. Przykadem pozytywnego obrazu nastpczego moe by to, co si dzieje
po tym, kiedy patrzymy w wiato arwki.
Nie wszyscy widz barwy w ten sam sposb - niektrzy urodzili si ze lepot na barwy. Jest to czciowa
lub cakowita niezdolno do rozrniania barw. Negatywny obraz nastpczy po ogldaniu zielono-to-czarnej
flagi nie wystpi u osoby lepej na barwy. lepota na
Rysunek 7.13 Test lepoty na barwy Ishihaniego

Osoba, ktra nie potrafi rozrni barw czerwonej i zielonej,
nie jest w stanie rozpozna liczby ukrytej w tej figurze.
A co ty widzisz?
barwy jest zalenym od pci defektem dziedzicznym,

zwizanym z pewnym genem w chromosomie X. U mczyzn ta cecha recesywna wystpuje czciej ni u kobiet, poniewa maj oni pojedynczy chromosom X. Aby
kobieta staa si lepa na barwy, upoledzenie powinno
wystpi w obu chromosomach X. Szacuje si, e lepota
na barwy wystpuje u okoo 10% mczyzn rasy biaej,
ale u mniej ni 0,5% kobiet.
Istniej rne formy lepoty na barwy. Ludzie
0 osabionym widzeniu barwnym nie s w stanie rozrni barw bladych, jak rowa czyjasnobrzowa. Bardziej
typowa lepota na barwy polega na trudnoci w odrnieniu czerwieni od zieleni, szczeglnie przy sabym
nasyceniu. Osoby mylce niebieski i ty wystpuj
rzadko -jest ich mniej wicej 2 na 1000. Najrzadsze s
przypadki osb, ktre zupenie nie widz barw, a tylko
rne natenia jasnoci. Odnotowano zaledwie okoo
500 przypadkw cakowitej lepoty na barwy.
eby sprawdzi, czy masz powaniejsze ubytki
widzenia barwnego, spjrz na rysunek 7.13 i zarejestruj, co widzisz. Jeli we wzorze punktw widzisz
liczb 26, twoje widzenie barw jest prawdopodobnie
normalne. Jeli widzisz co innego, jeste prawdopodobnie przynajmniej czciowo lepy na barwy.
(Wyprbuj ten test rwnie na innych - szczeglnie na
osobach, o ktrych wiesz, e s lepe na barwy,
1 sprawd, co one widz).
Teorie widzenia barwnego

Jakie teorie zaproponowali psychologowie dla wyjanienia widzenia barwnego? Rozpatrzymy dwa najbardziej znane modele: teori trzech barw (trichromatic)
i teori procesu przeciwstawnego (opponent process).
Pierwsz naukow teori widzenia barwnego przedstawi Sir Thomas Young okoo 1800 r. Postawi on tez,
e w oku normalnego czowieka istniej trzy typy receptorw, ktre wytwarzaj pierwotne wraenia barwne:
czerwonego, zielonego i niebieskiego (nie wzi pod
uwag tego). Uwaa, e wszystkie inne barwy s
kombinacj tych trzech pierwotnych. Teoria Younga
zostaa nastpnie udoskonalona i rozszerzona przez
Hermanna von Helmholtza i jest znana jako teoria trzech
barw {trichromatic theory) Younga-Helmholtza.
Teoria ta bya przez dugi czas szeroko akceptowana,
poniewa dostarczaa wiarygodnego wyjanienia powstawania ludzkich wrae barwnych i lepoty na barwy
(wedug niej osoby lepe na barwy maj tylko jeden lub
dwa rodzaje receptorw); jednak inne fakty i obserwacje
nie znajdoway w tej teorii tak dobrego wyjanienia.
Dlaczego adaptacja do jednej barwy wytwarza obrazy
nastpcze barwy dopeniajcej? Dlaczego osoby lepe na
barwy nie potrafi rozrni pary barw: czerwonej i zielonej lub niebieskiej i tej?
Odpowiedzi na te pytania stay si podwalin drugiej
teorii widzenia barwnego przedstawionej przez Ewalda
Heringa w kocu XIX w. Zgodnie z t teori procesu przeciwstawnego, wszystkie doznania barwne pochodz
z trzech systemw, z ktrych kady zawiera dwa elementy przeciwstawne: czerwie i ziele, niebieski i ty
oraz czer (brak kolorw) i biel (wszystkie barwy).
Wedug teorii Heringa dopeniajce si obrazy nastpcze
powstaj, poniewa jeden element systemu ulega
zmczeniu (z powodu nadmiaru stymulacji), co wzmacnia odpowiedni udzia elementu przeciwstawnego.
W teorii Heringa typy lepoty na barwy tworz pary,
poniewa system barw jest rzeczywicie zbudowany
z przeciwstawnych par, a nie z pojedynczych barw pierwotnych.
Przez wiele lat uczeni toczyli spory na temat tego,
ktra z teorii jest prawdziwa. Ostatecznie doszli do
wniosku, e teorie te nie s tak naprawd ze sob sprzeczne; po prostu opisuj dwa rne stadia przetwarzania,
odpowiadajce kolejnym strukturom fizjologicznym
w systemie wzrokowym (Hurvich i Jameson, 1957).
Wiemy w tej chwili, e istotnie istniej trzy typy czopkw - kady z nich jest bardziej wraliwy na wiato
o szczeglnej dugoci fali - i dziaaj one w duym stopniu tak, jak to przewiduje teoria trzech barw Younga-Helmholtza. Jeden typ reaguje najbardziej ywo na krtkie fale wietlne (widziane jako niebieski), drugi na
rednie dugoci fal (widziane jako ziele), a trzeci na
fale dugie (widziane jako czerwie). Reakcje tych trzech
typw czopkw odpowiadaj trzem barwom pierwot-
nym w teorii Younga-Helmholtza. Ludzie lepi na barwy

nie maj jednego lub wikszej liczby z tych trzech typw
receptorw czopkowych.
Nastpnie komrki zwojowe siatkwki cz pobudzenia z tych trzech typw czopkw w rny sposb,
zgodnie z teori procesu przeciwstawnego Heringa
(R. De Valois i Jacobs, 1968). Wedug nowoczesnej wersji
teorii procesu przeciwstawnego (opponent-process theory), ktrej zwolennikami s Leo Hurvich i Dorothea
Jameson (1974), dwie grupy receptorw dla kadej pary
barw dziaaj opozycyjnie za porednictwem hamowania
nerwowego. Jedne komrki s pobudzane przez wiato,
ktre daje wraenie czerwieni, a hamowane przez
wiato tworzce wraenie zieleni. Inne komrki tego
samego systemu robi co przeciwstawnego: s pobudzane przez wiato wywoujce ziele, a hamowane
przez czerwie. cznie te dwa typy komrek zwojowych s fizjologiczn podstaw procesu przeciwstawnego czerwie-ziele. Inne komrki zwojowe tworz
system opozycyjny niebieskity. System czer-biel
odpowiada za nasze spostrzeganie nasycenia i jasnoci
barw.
Podstawa molekularna widzenia barwnego
Ostatnie odkrycia w laboratoriach genetycznych
i neurobiologicznych potwierdzaj teorie psychologiczne
na temat funkcjonowania widzenia barwnego. Spostrzegamy rne barwy poprzez analiz pobudze z czopkw, ktre s wraliwe na wiato czerwone, zielone lub
niebieskie. Kady czopek zawiera pigment wykrywajcy
jeden z tych trzech rodzajw wiata. To, jakie kolory
widzimy, zaley od tego, jak silnie wiato pobudza
kady z trzech typw czopkw. Dziki moliwociom,
jakie daje genetyka molekularna, uczeni wyizolowali
i zidentyfikowali geny kierujce rozwojem trzech protein
widzenia barwnego (Nathans i in., 1986).
Widzenie ksztatu, gbi i ruchu

Widzenie wiata w barwach to tylko cz zoonego
zadania, ktre stoi przed systemem wzrokowym, musi on
rwnie wykrywa ksztat czy form przedmiotw, ich
gbi lub odlego i ich ruch w przestrzeni. Gwnym
powodem wytworzenia zoonego systemu wzrokowego,
ktry moe wykona te zadania w mgnieniu oka, nie jest
kontemplacja pikna zachodu soca lub oczu ukochanej
osoby, ale wzrokowa kontrola zbliania si ku obiektom
podanym i oddalania si od niepodanych. System
wzrokowy musi by rwnie skoordynowany z systemem
czynnoci ruchowych, tak bymy mogli sprawnie siga
i chwyta, ukada usta do pocaunku i biec we waciwym kierunku. W tym kocowym podrozdziale omwimy
skrtowo gwne osignicia nowych bada dostarczajcych odpowiedzi na pytania, nad ktrymi uczeni
i filozofowie przez wieki amali sobie gow.
Nasz system wzrokowy skada si z wielu odrbnych
podsystemw, ktre analizuj rne aspekty tego samego obrazu na siatkwce. wiadectwa podziau systemu
wzrokowego na podsystemy odpowiedzialne za
poszczeglne zdolnoci wzrokowe pochodz od pacjentw z urazami mzgowymi rnego typu. Niektrzy
z nich dotknici byli zaskakujco wybirczymi zaburzeniami wzroku, np. utrat rozrniania barw, ale nie
percepcji ksztatu, utrat percepcji ruchu, ale nie barwy
i ksztatu, niezdolnoci do rozpoznawania znajomych
twarzy bez utraty innych zdolnoci wzrokowych. Te
badania kliniczne wspieraj obecnie eksperymenty anatomiczne, fizjologiczne i psychologiczne. Wykazuj one
jasno istnienie podziau funkcji na wszystkich poziomach przetwarzania informacji na szlaku wzrokowym od
siatkwki do kory mzgowej. Odrbne ukady neuronw
Inni badacze wzroku opracowali techniki analizy

aktywnoci elektrycznej pojedynczej komrki czopkowej w siatkwce mapy makaka i czowieka (s one
cakiem podobne).
Pojedyncze komrki zasysano" do specjalnej rurki
o rednicy mniejszej ni 1/25 rednicy ludzkiego
wosa. Do rurki wpuszczano wiato o rnej dugoci
fal, a si sygnaw elektrycznych z czopka mierzono
po ich wzmocnieniu. Za pomoc tej techniki badacze
ustalili, e pewne komrki byy nastrojone na maksymaln reakcj przy dugoci fali wiata 435 nanometrw (komrki niebieskoci), inne na 535 nm (komrki
zieleni), a jeszcze inne na 570 nm (komrki czerwieni). Obecnie uczeni staraj si zidentyfikowa procesy biochemiczne w tych komrkach wyzwalane przez
wiato i inicjujce proces transdukcji energii zewntrznej w energi nerwow, ktra jest podoem
naszych wrae wzrokowych (Baylor, 1987).
Kiedy ten skrzydowy z uniwersyteckiej druyny futbolowej nosi

stale okulary przemieszczajce pole widzenia o ok. 20 jego
podania byy w tym samym stopniu niecelne. Po przystosowaniu
si do tego znieksztacenia wizualnego, zacz rzuca celnie.
Kiedy zdjto mu okulary, chybia o 20 w przeciwnym kierunku,
co byo objawem kompensacji ze strony mzgu i ukadu
kinestetycznego {Discovering Psychology, 1990, Program 7).
Rysunek 7,14
Kontrast jasnoci
Te cztery identyczne (obiektywnie) szare kwadraty umieszczono

na rnych ttach. Jak widzimy, im janiejsze to, tym ciemniejszy
wydaje si szary kwadrat.
Rysunek 7.15
Zudzenie konturu
Po owek wzdu centralnej linii dzielcej lew i praw cz

figury A Potem zrb to samo z figur B. Co dzieje si z rnic
pomidzy lew i praw czci kadej z tych figur?
intensywno
intensywno
maj unikatowe waciwoci tworzce percepcj barwy,

ksztatu, kontrastu, ruchu i faktury (Livingstone i Hubel,
1988). Cho ostateczny wynik spostrzegania to jednolite
caociowe obrazy, powstaj one w normalnych warunkach w wyniku doskonaej koordynacji wielkiej liczby
zupenie odrbnych kanaw w naszym systemie wzrokowym.
Rozpatrzymy teraz informacje, ktrymi posugujemy
si w spostrzeganiu ksztatu i formy obiektw w przestrzeni, oraz to, w jaki sposb system wzrokowy
pozwala nam przeoy bodce wyjciowe na waciwe"
kody nerwowe i zapewnia trafne rozpoznanie ich
wasnoci.
Efekty kontrastu
Typowe pole wzrokowe skada si z wielu ksztatw,
barw i faktur, ktre dochodz do siatkwki. W jaki
sposb widzimy to, co ma znaczenie? Przede wszystkim
musimy oddzieli figur od ta, tak by mc nastpnie
dokona szczegowej analizy ich waciwoci. To oddzielenie figury od tta dokonuje si w duym stopniu automatycznie na wczesnych etapach przetwarzania. Jednak
obraz wypeniony figurami jest nadal cakiem skomplikowany. Kluczem do spostrzegania rnych obiektw
w przestrzeni jest odnalezienie kontrastu jasnoci, by
utworzy zarys i wyrane krawdzie, ktre nadaj obiektom ksztat, rozmiar i pooenie. System wzrokowy
wyostrza krawdzie pomidzy obiektami, by dziki ich
wyrazistoci wzmocni kontrast.
Szara figura wydaje si janiejsza na czarnym tle ni
na jasnym, jak to ukazuje rysunek 7.14. Ten efekt kontrastu jasnoci sprawia, e reakcja na stae bodce jest
coraz silniejsza w miar wzrostu rnicy intensywnoci

midzy figur a tem. Ssiadujce ze sob obszary
siatkwki podlegaj dziaaniu efektu kontrastu jasnoci,
dziki czemu granice midzy powierzchniami zostaj
wyostrzone.
Wpyw krawdzi na struktur pola wzrokowego
widzimy w dwch powierzchniach prostoktnych na
rysunku 7.15. Prostokt A i prostokt B wydaj si podobne - prawe strony obydwu s ciemniejsze, lewe
janiejsze. Aby sprawdzi, czy prawa poowa prostokta
A jest ciemniejsza ni lewa, po owek wzdu granicy
midzy jego poowami. Po obu stronach owka dostrzeesz rnic jasnoci. eby si przekona, e twoja percepcja rzeczywistoci moe by znieksztacona, po
owek midzy powkami prostokta B. Magia wzrokowa? Rnica midzy lew a praw poow znikna (to
si zdarza rwnie w polityce). Miernik jasnoci, przesuwany wzdu prostokta A, rejestruje ostr zmian
natenia jasnoci porodku prostokta, lecz prostokt
dolny wykae na caej dugoci taki sam poziom jasnoci,
z wyjtkiem punktu centralnego pomidzy dwiema poowami, gdzie stwierdzamy skokow rnic jasnoci na
korzy lewej strony. Centralna granica tworzy faszywe
wraenie kontrastu. Dziki niemu twj system wzrokowy
bdnie spostrzega rnic, ktrej nie ma.
Pola odbiorcze i detektory cech
Komrki na kadym poziomie szlaku wzrokowego
reaguj wybirczo, tylko na specyficzn cz pola wzrokowego. Zauwaylimy wczeniej, e kada komrka
zwojowa siatkwki integruje informacje o wzorcach
wietlnych, ktre napywaj z wielu komrek receptorycznych. Po dokonaniu mikrozapisw aktywnoci elektrycznej pojedynczych komrek zwojowych stwierdzono
zmian tempa wyadowa, czyli czstotliwoci impulsw,
przy prezentacji bodcw wzrokowych o specyficznych
wasnociach. Pobudzany (lub hamowany) wybirczo
obszar komrki - przez specyficzn wasno bodca nazywany jest polem odbiorczym (receptivefield).
Istniej dwa typy pl odbiorczych komrek zwojowych siatkwki: (a) takie, ktrych stymulacja w centrum
powoduje pobudzenie, a stymulacja na obwodzie hamowanie oraz (b) pola o organizacji przeciwstawnej - z centrum hamujcym i obwodem pobudzeniowym. Komrki
zwojowe reaguj na rnice w stymulacji pomidzy centrum i obwodem. Najsilniej pobudzane s przez kontrast
bodcowy; te o centrum pobudzeniowym dostarczaj
najsilniejszych wyadowa na jasn plam otoczon
ciemnymi granicami, podczas gdy w tych o centrum
hamujcym najsilniejsze wyadowania zachodz na
ciemne plamy o jasnych granicach. wiato jednolite
powoduje wzajemne hamowanie aktywnoci centrum
i obwodu - komrka jest pobudzona w mniejszym stopniu przez jednolite wiato, ni kiedy dziaa plama lub
pasek wietlny.
Kiedy komrka odbiorcza jest pobudzana przez

wiato, przekazuje ona informacj w dwch kierunkach:
w gr do mzgu i na boki do ssiednich komrek
odbiorczych. Tym, co zostaje wysane do ssiednich
komrek, s impulsy, ktre hamuj przesyanie sygnaw.
To tumienie ssiednich komrek receptorycznych,
zwane hamowaniem obocznym (lateral inhibition), jest
podstaw efektu kontrastu jasnoci, o ktrym mwilimy wczeniej. Kiedy jeden receptor jest pobudzany
przez intensywne wiato, hamuje on pobudzenie przez
ten sam bodziec ssiednich komrek. Hamowanie
oboczne przesadnie uwypukla rnice, wysyajc do
mzgu przekazy, e kontrast jest wikszy ni w rzeczywistoci.
Pionierami bada pl odbiorczych komrek
w korze wzrokowej byli fizjologowie percepcji z Uniwersytetu Harvarda David Hubel i Thorsten Wiesel,
ktrzy otrzymali za swe prace nagrod Nobla w 1981 r.
Rejestrowali oni tempo wyadowa pojedynczych
komrek kory wzrokowej kotw w reakcji na ruchome
plamy i paski w polu widzenia. Tworzc map pl
odbiorczych tych komrek nerwowych, Hubel i Wiesel
odnaleli obszary pobudzajce i hamujce, podobnie
jak u komrek zwojowych siatkwki, stwierdzili jednak, e pola odbiorcze komrek korowych nie byy
okrge, lecz prawie zawsze podune. W rezultacie
komrki te podlegay silnemu pobudzeniu (lub
hamowaniu) przez paski wiata lub krawdzie pooone pod ich preferowanym" ktem (Hubel i Wiesel,
1962, 1979). Poniewa te komrki korowe byy bezporednio zwizane ze specyficznymi polami odbiorczymi, Hubel i Wiesel nazwali je komrkami prostymi.
Impuls z tych komrek jest nastpnie przetwarzany
przez bardziej zoone typy komrek korowych (zob.
rys. 7.16).
Rejestracja aktywnoci elektrycznej pojedynczych
komrek kory wzrokowej w reakcji na bodce rnego
typu doprowadzia do zaskakujcego odkrycia. Jedne
komrki reagoway na linie, inne na krawdzie, pewne
na okrelon pozycj czy kierunek bodca, inne na
okrelony ksztat, a jeszcze inne na ruch w okrelonym
kierunku. W ramach swoich pl odbiorczych te komrki
korowe reagoway tylko na specyficzne wzorce ksztatu
lub kta nachylenia.
Nasuwa si nastpujca interpretacja tego odkrycia:
mzg jest zaprogramowany na wydobywanie pewnych
prostych cech ze zoonych bodcw, ktre bombarduj
system wzrokowy. Linie, krawdzie i kty s waciwymi
bodcami dla poszczeglnych komrek korowych. Tak
te proste komrki kory wzrokowej mog reagowa na
trjkt przez detekcj jego bokw. Niektre komrki
zarejestruj linie poziome, inne linie proste pod ktem
60. Bardziej zoone komrki kory mog wykrywa
kty wielkoci 60. Nastpnie informacja z rnych
komrek zostanie zintegrowana jako bodziec sucy
Rysunek 7.16
badania wykazay, e wzorce jasnoci i ciemnoci przechwytywane przez receptory oka s przeksztacane
w sygnay elektryczne, ktre interpretuje mzg i uywa
ich do zainicjowania stosownego dziaania organizmu
spostrzegajcego. Stymulacja okrelonych obwodw
w polach odbiorczych neuronw kory wzrokowej nie
tylko pobudza je, ale rwnie powoduje pojawienie si
pewnych spostrzee (Newsome i Par, 1988).
Pola odbiorcze komrek

zwojowych i kory wzrokowej
Pole odbiorcze komrki jest to obszar w polu

wzrokowym, ktry odbiera pobudzenie. Pola
odbiorcze w komrkach zwojowych siatkwki
s okrge ( 0); prostsze komrki w korze
wzrokowej maj ksztat wyduony w okrelonym
kierunku (C, D, E, F). W obu przypadkach komrka
reagujca na pole odbiorcze jest pobudzana przez
wiato docierajce do obszarw zaznaczonych
plusami, a hamowana przez wiato docierajce
do obszarw zaznaczonych minusami.
U map rezusw wiczono specyficzne reakcje na wzrokow prezentacj kropek poruszajcych si w okrelonym kierunku na ekranie telewizyjnym. Jeli trafnie
rozpoznaway kierunek ruchu - np. do gry lub na d
- byy nagradzane. W czasie eksperymentu draniono
bezporednio neurony korowe wraliwe na okrelone
kierunki ruchu w polu wzrokowym. Kiedy draniono
elektrycznie komrki wraliwe na ruch w gr, mapy
czsto przypisyway ten rodzaj ruchu kropkom poruszajcym si w rzeczywistoci losowo. Tak wic, kiedy
do detekcji trjkta na wyszym poziomie przetwarzania w mzgu.

Hubel i Wiesel nazwali te komrki korowe komrkami detekcji cech (feature-detection cells), poniewa
reagoway one najsilniejszymi wyadowaniami, kiedy
okrelone cechy bodca pojawiay si w ich polu odbiorczym. Zaoyli oni, e kada komrka detekcji cech
wydobywa z pola wzrokowego ten aspekt caociowego
wzorca stymulacji, na ktry jest szczeglnie wraliwa..
Obecne badania wykazuj, e zarwno pojedyncze
komrki, jak i ich wizki na caym szlaku wzrokowym s
wraliwe na specyficzne pobudzenia wzrokowe - niektre na t, a nie inn barw, niektre na gbi, inne na
kierunek linii, jeszcze inne na ruch.
Model detekcji cech (feature-detection model) zakada,
e detektory cech s uporzdkowane hierarchicznie pojedyncze pobudzenia z niszych orodkw s czone
i rozbudowywane na kadym kolejnym etapie szlaku
wzrokowego. Cho istniej pewne dowody empiryczne
wspierajce ten pogld, teoria ta nie wyjania wszystkiego. Wikszo komrek korowych nie tyle reaguje po
prostu na paski o tym samym kontracie, co jest szczeglnie wraliwa na nastpujce po sobie kontrastujce
paski jasne i ciemne. Badania Russella De Valois i Karen
De Valois (1980) day pocztek modelowi czstotliwoci
przestrzennej (spatial-freuency model) spostrzegania
wzorcw i ksztatw. Model ten zakada, e nasz system
nerwowy konstruuje przedstawienia wzrokowe, przeksztacajc obrazy w wystpujce na przemian reprezentacje, co jest matematycznie rwnowane z opisem
w kategoriach jasnoci i ciemnoci. Kady obraz zoony
ze zmieniajcych si ukadw (wzorcw) ciemnoci i jasnoci mona analizowa wedug liczby cykli ciemne-jasne w danym obszarze przestrzeni wzrokowej -jest
to czstotliwo przestrzenna. Takie czstotliwoci przestrzenne mona analizowa matematycznie za pomoc
procedury zwanej analiz Fouriera; dostarcza ona miary

wraliwoci systemu wzrokowego (Campbell i Robson,
1968).
Wyniki bada wiadcz o tym, e ludzki system
wzrokowy moe rzeczywicie analizowa przedstawienia wzrokowe, dokonujc czego w rodzaju analizy
Fouriera na wykrywanych przez siebie wzorcach czerni
i bieli (Blakemore i Campbell, 1969). Zestawy komrek
korowych mog by zorganizowane w kanay nastrojone
na reagowanie na rne czstotliwoci przestrzenne.
Pewne kanay, przeznaczone do niskich czstotliwoci,
wychwytuj plamy wietlne, inne wykrywaj wysokie
czstotliwoci, jeszcze inne czstotliwoci porednie.
We wspdziaaniu dostarczaj wszystkich informacji
potrzebnych do reprezentacji sceny ujmowanej wzrokowo poprzez poczenie zakresw czstotliwoci
przestrzennych wyznaczonych przez dany wzorzec
ciemnoci i jasnoci. Kady wzorzec dwuwymiarowy od flagi amerykaskiej do fotografii Groucho Mara moe by przeanalizowany matematycznie i rozbity na
kody komputerowe jako suma czstotliwoci przestrzennych (mierzonych jako siatki sinusoidalne lub naprzemienne pasma jasne i ciemne). Rysunek 7.17 przedstawiajcy Groucho Marxa ukazuje, co widzielibymy
uywajc tylko niskich czstotliwoci przestrzennych oglny ksztat i zamazany obraz z A. Wysokie czstotliwoci przestrzenne s odpowiedzialne za ostre krawdzie i subtelne szczegy zarysu - B. To, co normalnie
widzimy, jest poczeniem wszystkich czstotliwoci
przestrzennych, jak na obrazie C.
Mzg spostrzega to, co widzi" neuron
Czy naprawd moemy by pewni, e to, na co
reaguj komrki nerwowe systemu wzrokowego, wpywa
na to, co spostrzega mzg i na nasze zachowanie? Kilka
ostatnich lat dostarczyo odpowiedzi twierdzcej. Nowe
mapom prezentowano kropki poruszajce si w sposb losowy, reagoway one tak, jak gdyby kropki
poruszay si w kierunku preferowanym przez pole
odbiorcze dranionych neuronw. Jeli draniono pola
kierunku ruchu w gr, mapy reagoway stosownie do
niego nawet wtedy, kiedy prawdziwy ruch kropek
odbywa si w d. Jest to pierwsze badanie wykazujce
zwizek przyczynowy pomidzy aktywnoci nerwow
komrek kory wzrokowej a ocenianym percepcyjnie
kierunkiem ruchu (Salzman i in., 1990).
Od uwagi do dziaania
Na koniec wrcimy do wczeniej poruszanych problemw zwizanych z przetrwaniem: w jaki sposb
dokonuje si wybr przedmiotw, na ktre zwracamy
Rysunek 7.17
uwag, i jak nasze oczy i rce koordynuj manipulacj

nimi? Pospolita zdolno wielu zwierzt - szczeglnie
ludzi - do sigania, chwytania i manipulowania
spostrzeganymi przedmiotami jest dzieem inynierii
biologicznej, ktrej nie mog dorwna sztucznie
tworzone roboty. Wszystko wskazuje na to, e jestemy
w stanie wykonywa te czynnoci dziki wyspecjalizowanym komrkom orodkowego ukadu nerwowego.
Jedne komrki angauj si w kierowanie naszej uwagi
na okrelone obiekty, inne kieruj na nie nasz wzrok,
jeszcze inne odpowiadaj za chwytanie przedmiotw
i manipulacj nimi.
Po pierwszym etapie przetwarzania, na ktrym dokonuje si oddzielenie figury od ta, nastpuje drugi polegajcy na wyborze interesujcych podmiot obiektw lub
ich cech specyficznych. W tej fazie uwagi percepcja dziaa
seryjnie, skupiajc si w danym momencie na jednym lub
dwch obiektach. Mona powiedzie, e uwaga na poziomie psychologicznym uatwia reakcje i cae zachowanie
oraz dostp do pamici (co zostanie omwione dokadnie w nastpnym rozdziale), a uwaga na poziomie neurofizjologicznym moe mie bardzo duy wpyw na reakcje
pojedynczych neuronw. Moe ona - w systemie wzrokowym, tak jak i w innych systemach sensorycznych wzmaga reakcj neuronaln na przedmiot uwagi,
a tumi reakcje na pozostae obiekty.
Dla uwagi przestrzennej wydaj si istotne specjalne neurony w tyle kory ciemieniowej. Neurony te reaguj
najsilniej, kiedy podmiot skupia uwag na okrelonych
miejscach w przestrzeni, lecz reaguj sabo, jeli podmiot ignoruje przedmioty preferowane przez ich pola
odbiorcze. To odkrycie skonio niektrych badaczy do
stwierdzenia, e komrki nerwowe maj nie tyle pola
odbiorcze, co pola uwagi (Wise i Desimone, 1988).
Lezja tych obszarw mzgu upoledza zdolno do
Wysokie i niskie czstotliwoci przestrzenne
Detekcja tylko niskich czstotliwoci przestrzennych da nam zamglony widok A Detekcja tylko wysokich czstotliwoci przestrzennych da
obraz konturowy B. Normalna detekcja wszystkich czstotliwoci da peny obraz C.
przenoszenia uwagi z jednego miejsca w przestrzeni

na inne.
W innym szlaku wzrokowym w korze skroniowej neurony maja. tak obszerne pola odbiorcze, e mog reagowa na wiele rnych bodcw. Kiedy badane mapy
skupiay uwag na jednym z tych bodcw, wanie ten
bodziec wyzwala reakcji; pola odbiorczego neuronu.
Jeli na przykad mapa skupiaa uwag na bodcu
zielonym, w sytuacji gdy bodce czerwony i zielony
pojawiay si rwnoczenie w rnych miejscach, to
w neuronie, ktry normalnie reagowa na bodce czerwone, powstaway tylko sabe wyadowania albo w ogle
ich nie byo. Tak wic neurony przetwarzaj selektywnie
informacje o bodcach stanowicych przedmiot uwagi,
ktre pojawiaj si w rnych miejscach, oraz o ich
cechach, wzmagajc reaktywno na nie kosztem pozostaych bodcw i cech.
Kiedy uwaga kieruje proces przetwarzania informacji w mzgu na dany obiekt, zachodzi szereg innych procesw. Kontrola kierunku patrzenia zawiaduje ruchami
oczu w celu dokadnego zbadania obiektu; kontrola
ruchw czonkw kieruje ruchami rk, doni i ust ku obiektowi; kontrola ruchw ciaa kieruje przemieszczaniem si
ku obiektom poza zasigiem rk i oddalaniem si od
obiektw budzcych strach. Te czynnoci s w znacznym
stopniu kierowane przez kor moloryczn, w ktrej
wykryto wyadowania impulsw przed rozpoczciem
aktywnoci mini poruszajcych czonkami. Neuroflzjologia takich reakcji motorycznych zostaa rwnie
dokadnie opisana.
Badacze zajmujcy si neurofizjologiq zachowania
opracowuj obecnie modele sieci neuronalnych zaangaowanych w ruchy sterowane wzrokowo. Ich gwnym
problemem jest wykazanie, w jaki sposb dowiadczenie
zgromadzone przez jednostk - uczenie si i pami tworzy i podtrzymuje spjno programw sensorycznych na wejciu i programw motorycznych na wyjciu.
Modele te pozwol nam na lepsze zrozumienie naszej
zdolnoci do trafnego dziaania na podstawie naszych
spostrzee. Bd rwnie uyteczne w praktyce klinicznej - w rehabilitacji pacjentw cierpicych na brak koordynacji wzrokowo-ruchowej (Wise i Desimone, 1988).
pobudzenia z kilku receptorw i komrek dwubiegunowych:

ich aksony tworz nerwy wzrokowe, ktre spotykaj si
w skrzyowaniu wzrokowym. Stamtd boczny szlak prowadzi do wzgrka grnego, gdzie przetwarzane s informacje
dotyczce pooenia obiektu li gdzie moe powstawa tzw.
lepe widzenie). Szlak gwny prowadzi przez ciao kolankowate boczne do kory wzrokowej, gdzie przetwarzana jest
informacja o barwie i cechach szczeglnych.
Bodcem dla barwy jest dugo fali wietlnej widzialne pasmo widma elektromagnetycznego. Wraenia
barwy rni si jakoci, nasyceniem i jasnoci. Wspczesne teorie widzenia barwnego s poczeniem teorii
trzech barw Younga-Helmholtza (przetwarzanie na poziomie receptorw) i teorii procesu przeciwstawnego (przetwarzanie na poziomie komrek zwojowych). Badacze wyHolowali i zidentyfikowali ostatnio geny ludzkie kierujce
wyksztaceniem trzech protein odpowiedzialnych za widzenie barwne. Kontrast jasnoci tworzy zarys i wyrane krawdzie, ktre nadaj obiektom wielko, ksztat i kierunek
w przestrzeni. Komrki zarwno w siatkwce, jak i w wyszych orodkach szlaku wzrokowego i kory mzgowej posiadaj pola odbiorcze, ktre reaguj maksymalnie na
specyficzne typy bodca.
Uczeni nie s zgodni co do tego, czy informacje
przestrzenne s przetwarzane przez detektory cech, czy
analizowane jako wzorce czstotliwoci przestrzennej.
Wykrywanie czstotliwoci przestrzennych bada si
poprzez analiz wzorcw cykli jasno-ciemno zwanych
siatkami sinusoidalnymi. Nowe badania wykazuj, e
rdem sdw percepcyjnych jest stymulacja pl odbiorczych neuronw wzrokowych; mzg spostrzega to. co
yWidzi" neuron. Badania nowej dyscypliny, neurofizjologii
'Zachowania, rzuciy nowe wiato na procesy zaangaowane w koncentracj uwagi na wybranych bodcach i koordynacj ruchw w kierunku okrelonych obiektw.
uch
Podsumowanie
System wzrokowy, najdokadniej zbadany ze wzyfkfcfi
svstemw sensorycznych. poznawano z wielu punktw widzenia: anatomicznego, fizjologicznego, neurofizjologicznego,
genetycznego i psychologicznego. W oku fotoreceptory siatkwki: prciki i czopki, dokonuj przemiany energii wietlnej
na impulsy nerwowe. Komrki zwojowe siatkwki integruj
Podobnie jak wzrok, such dostarcza nam rzetelnych

informacji przestrzennych na odlego. Such moe by
nawet waniejszy od wzroku w naszej orientacji
w odlegych wydarzeniach. Czsto zanim zobaczymy
jaki bodziec, syszymy go, szczeglnie jeli dziaa on za
naszymi plecami lub za nieprzezroczyst przeson, jak
np. ciana. Cho wzrok gruje nad suchem w rozpoznawaniu obiektu, ktry znajduje si w polu widzenia,
czsto widzimy obiekt tylko dlatego, e such pomg
nam skierowa wzrok we waciw stron.
Poza orientacj przestrzenn such odgrywa podstawow rol w rozumieniu mowy -jest to modalno zmysowa zasadnicza dla ludzkiej komunikacji. Ludzie pozbawieni zdolnoci suchu s usunici poza nawias wikszoci
normalnych ludzkich interakcji i mog mie wiele problemw psychologicznych prowadzcych do frustracji, odrzucenia i izolacji. Ludzie zwykle potrafi szybko stwierdzi,
e kto jest upoledzony wzrokowo i przystosowa do tego
swoje zachowanie (t/.n. opisywa sowami wydarzenia,
ktrych osoba upoledzona nie jest w stanie zobaczy);
natomiast upoledzenie suchu jeli dokonuje si stopniowo, czsto nie zostaje zauwaone nawet przez jednostk
upoledzon. Nie wykrytym uszkodzeniom suchu mog
towarzyszy depresja i zaburzenia paranoiczne (Post,
1980: Zimbardo i in., 1981). Poniszy, wymowny opis oddaje wag suchu i tragedi zwizan z jego utrat:
Rysunok 7.18
Fale dwikowe
Dla kogo, kto jest niewidomy, utraci reke lub jest pozbawiony wchu, wiat nadal ma sens. Ale kiedy utracimy such, gubi si ni przewodnia ycia i rozpada jego
logika. Zostajemy odcici od codziennego rytmu wiata
jak zagrzebany w ziemi kurze (Ackcrman, 1990, s. 175).
Fizyka dwiku
Klanij w donie. Zagwid. Stuknij pirem o st. Dlaczego te czynnoci tworz dwiki? Poniewa powoduj
drgania przedmiotw, linergia wibracji jest przenoszona
przez otoczenie - zwykle powietrze - poniewa drgajce przedmioty powoduj wibracje czsteczek otoczenia. Powstajce w ten sposb niewielkie zmiany
cinienia rozprzestrzeniaj si od drgajcych obiektw
w formie fal dwikowych przemieszczajcych si
w tempie okoo 330 metrw na sekund. Dwik nie
mgby powsta w prawdziwej prni (np. w kosmosie),
poniewa nie ma w prni czsteczek powietrza, ktre
mogyby zosta poruszone przez drgajce przedmioty.
Zmiany cinienia powietrza - zmiany gstoci jego
czsteczek - rozprzestrzeniaj si falowo, jak to pokazuje
rysunek 7.18. Te szczeglne fale, zwane sinusoidalnymi falami poprzecznymi, s podobne do omawianych przez nas
w zwizku z czstotliwociami przestrzennymi dla wzroku.
Fala sinusoidalna ma dwie podstawowe wasnoci fizyczne: czstotliwo i amplitud, ktre decyduj o tym,
jaki dwik odbieramy. Czstotliwo okrela liczb drga,
czyli cykli, w danej jednostce czasu. Na rysunku 7.18 cykl
ukazuje odlego od lewej do prawej dzielc szczyty ssiadujcych ze sob fal. Czstotliwo dwiku wyraa si zazwyczaj w cyklach na sekund, czyli w hercach (Hz, Hertz).
Amplituda jest miar siy fali dwikowej, co na wykresie
reprezentuje odlego na osi pionowej. Amplituda jest
okrelana w jednostkach cinienia lub energii dwikw.
Dwiki tworzce pojedyncz fal sinusoidaln, jak
dwik kamertonu, nazywamy tonami czystymi. Czysty
ton ma tylko jedn czstotliwo i jedn amplitud.

Wikszo rzeczywistych dwikw nie jest tonami
czystymi - tworz je zoone fale zawierajce kombinacj rnych czstotliwoci i amplitud. Syszymy zrnicowane dwiki (np. odrniamy klarnet od pianina),
poniewa wikszo dwikw zawiera zrnicowane
kombinacje czstotliwoci i amplitud.
Psychologiczne wymiary dwiku

Trzema wymiarami dwiku, ktrych dowiadczamy, s
wysoko, gono i jako. Cho wiemy ju co nieco
o cechach fal dwikowych tworzcych te dowiadczenia, musimy bliej przyjrze si sposobom odbioru
kadej z tych fizycznych waciwoci.
Wysoko
Wysoko {pitch) dwiku jest wyznaczona jego

czstotliwoci - wysoka czstotliwo tworzy dwiki
wysokie, niska - niskie. Peny zakres ludzkiej wraliwoci na tony czyste rozciga si od 20 (tony niskie) do
20 000 (tony wysokie) cykli na sekund. (Chocia czstotliwoci poniej 20 I Iz mog by odbierane nie jako
dwiki, lecz wibracje). W porwnaniu z penym zakresem czstotliwoci, na ktre jestemy wraliwi, zakres
pianina rozciga si od M do 4000 Hz.
Psychofizyczna relacja pomidzy wysokoci i czstotliwoci nie ma charakteru liniowego - na kracu niskich czstotliwoci skali zwikszenie czstotliwoci
zaledwie o par Hz zwiksza wyranie wysoko, ale na
kracu wysokim potrzebujemy duo wikszego wzrostu
czstotliwoci, by usysze rnic wysokoci. Na przy-
Rysunek 7.19
Skala gonoci dwikw
- jako ciche. Ludzki system suchowy jest wraliwy na

ogromny zakres nate. Jest on na tyle wraliwy, e
potrafi uchwyci tykanie zegarka rcznego z odlegoci
7 m - to prg absolutny systemu. Gdyby by bardziej
wraliwy, skazani bylibymy na syszenie krenia krwi
w naszych uszach. Na drugim kracu - dwik startujcego odrzutowca syszany z odlegoci niecaych 100 m
jest tak gony, e sprawia bl. W kategoriach fizycznych
jednostek cinienia dwikowego odrzutowiec wytwarza
fal dwikow ponad miliard razy silniejsz ni tykanie
zegarka.
Poniewa zakres syszalnoci jest tak wielki, fizyczne
natenie dwiku przedstawia si zwykle w proporcjach, a nie w wielkociach absolutnych. Gono mierzy
si w decybelach (dB, decibels). Rysunek 7.19 ukazuje
gono typowych dwikw naturalnych mierzon
w decybelach. Dla porwnania przedstawiono na niej
take odpowiednie wartoci cinienia dwiku. Zauwamy, e dwiki przekraczajce 90 dB mog prowadzi do
uszkodze suchu przy odpowiednio dugim dziaaniu.
Barwa dwiku
Barwa dwiku (timbre) odzwierciedla jako zoonej
fali dwikowej, ktra go tworzy. Dwik zoony mona
analizowa jako sum wielu rnych czystych tonw o rozmaitej amplitudzie i czstotliwoci. Na rysunku 7.20
przedstawiono zoone ukady fal odpowiadajce kilku
znajomym dwikom. Wykres na rysunku pokazuje widmo
dwikowe dla rodkowego C fortepianu - zakres wszystkich czstotliwoci i amplitud skadajcych si na ten ton.
W tonie tak zoonym jak rodkowe C, najnisza
czstotliwo (ok. 256 Hz) jest odpowiedzialna za wysoko i nazywana jest podstawow. Wysze czstotliwoci
nazywane s harmonicznymi lub alikwotami i stanowi
wielokrotno czstotliwoci podstawowych. Cay
dwik, ktry syszymy, jest wynikiem dziaania czstotliwoci podstawowej i czstotliwoci harmonicznych
ukazanych na wykresie. Gdyby zsumowa czyste tony
o tych czstotliwociach, zabrzmiaoby to dla nas jak
rodkowe C fortepianu. O dziwo ucho ludzkie rzeczywicie analizuje zoone fale, rozbijajc je na takie skadniki.
kad dwa najnisze tony fortepianu rni si tylko

o 1,6 Hz, podczas gdy dwa najwysze oddziela 235 Hz rnica ponad 140 razy wiksza. T relacj pomidzy
wysokoci i czstotliwoci dwiku dobrze opisuje
prawo logarytmiczne Fechnera.
Gono
Gono (laudness), czyli natenie fizyczne dwiku,
jest wyznaczona przez amplitud - fale dwikowe o wysokiej amplitudzie s odbierane jako gone, a te o niskiej
Rysunek 7.20
Ksztaty fal znanych dwikw
Poniej zoonych ksztatw fal dwikowych piciu znanych

dwikw przedstawiono widmo dwikowe dla rodkowego C
fortepianu. Podstawow dugo fali tworzy czstotliwo
podstawowa, w tym przypadku 256 cykli, ale struny wibruj take
w kilku wyszych czstotliwociach, co tworzy poszarpany
wzorzec dwiku. Te dodatkowe czstotliwoci zostay
uwzgldnione w widmie dwikowym.
Klarnet
Gos ludzki
rodkowe C fortepianu
Dwik, ktry nazywamy szumem, nie ma jasnej,

prostej struktury czstotliwoci podstawowej i czstotliwoci harmonicznych. Szum zawiera wiele czstotliwoci, ktre nie pozostaj w systematycznych wzajemnych
relacjach. Na przykad cigy szum, ktry syszymy midzy stacjami radiowymi, zawiera energi akustyczn
o wszelkich syszalnych czstotliwociach - odbieramy
go jako pozbawiony wysokoci, poniewa nie ma czstotliwoci podstawowej.
Fizjologia syszenia
Skoro wiemy ju co nieco o naszych psychologicznych
doznaniach dwikowych i ich psychofizycznych zwiz-
Czstotliwo
kach z bodcami, przyjrzyjmy si czynnociom fizjologicznym systemu suchowego, ktre le u podoa tych
dozna. Najpierw omwimy mechanizmy dziaania ucha,
nastpnie rozpatrzymy teorie kodowania dozna wysokoci w systemie suchowym.
System suchowy
Syszenie umoliwiaj cztery typy transformacji
energii: (a) rozchodzce si w powietrzu fale dwikowe
musz zosta przeoone na fale pynu w limaku ucha;
(b) fale pynu musz pobudzi mechaniczne wibracje
bony bbenkowej; (c) wibracje te musz zosta przeczone na impulsy elektryczne; (d) te impulsy musz
dotrze do kory suchowej. Przyjrzyjmy si bardziej
szczegowo kadej z tych transformacji.
W pierwszej z nich drgajce molekuy powietrza
wpadaj do ucha (zob. rys. 7.21). Niektre dwiki
wchodz do zewntrznego kanau bezporednio, niektre za po odbiciu si od maowiny ucha zewntrznego. Fala dwikowa wdruje kanaem w uchu zewntrznym, na ktrego kocu napotyka cienk bon, zwan
bbenkiem usznym lub bon bbenkow. Zmiany cinienia fali dwikowej wprawiaj w ruch bbenek. Ten
przekazuje drgania z ucha zewntrznego do rodkowego, bdcego komor, ktra zawiera najmniejsze
koci ludzkiego ciaa: moteczek, kowadeko i strzemiczko.
Ich dziaanie skada si na etap mechaniczny, ktry skupia i przekazuje drgania do pierwotnego narzdu suchu,
limaka, znajdujcego si w uchu wewntrznym.
W kolejnej transformacji odbywajcej si w limaku fale powietrza zmieniaj si w fale morskie".
limak (cochlea) jest wypenion pynem, krt rur,
zaopatrzon w swoim wntrzu w rozcigajc si
wzdu niej bon, zwan bon podstawow (basilar
membran). Kiedy drgania strzemiczka przenosz si
na okienko owalne w podstawie limaka, pyn limaka
podlega ruchom falowym. Fale te wdruj wzdu
krtej rury limaka i powracaj z drugiej strony bony
podstawowej, gdzie s przejmowane przez okienko
okrge. Ruch pynu powoduje falowy ruch bony podstawowej, co z kolei wygina poczone z ni mae
komrki wosowe.
Trzecia transformacja polega wanie na wyginaniu
komrek wosowych przez falowe ruchy bony podstawowej. Ich zginanie si powoduje stymulacj komrek
nerwowych, przeksztacajc mechaniczne drgania bony
podstawowej na aktywno nerwow.
Na koniec, w czwartej transformacji, impulsy nerwowe opuszczaj limak przez wizk neuronw, zwan
nerwem suchowym (auditory nerve). Neurony te spotykaj si wjqdrze limakowym pnia mzgu. Podobnie jak
krzyowanie si nerww w systemie wzrokowym,
pobudzenie z jednego ucha dochodzi do obu stron
mzgu. Sygnay dwikowe przechodz przez cay cig
jder do kory suchowej (auditory cortex) w patach skro-
Rysunek 7.21
Budowa ucha ludzkiego
Fale dwikowe przewodzone s przez ucho zewntrzne, zoone z maowiny usznej i zewntrznego przewodu suchowego, co powoduje
drganie bony bbenkowej. Drgania te pobudzaj kosteczki ucha wewntrznego - moteczek, kowadeko i strzemiczko. Ich mechaniczne
drgania przekazywane s z okienka owalnego do limaka, gdzie wprawiaj w ruch pyn w jego przewodach. Cienkie komrki wosowate,
wycieajce zwinit w limaku bon podstawow, wyginaj si pod wpywem ruchu pynu, pobudzajc czce si z nimi zakoczenia
nerwowe. W ten sposb energia mechaniczna przeksztacana jest w energi nerwow przesyan do mzgu przez nerw suchowy.
utrzymuje, e percepcja wysokoci dwiku zaley od

miejsca bony podstawowej, w ktrym pojawia si najsilniejsza stymulacja. Miejsce o najsilniejszym ruchu moe
wic by sygnaem wysokoci dla systemu nerwowego.
Druga teoria, teoria czstotliwoci (freuency theor
y) wyjania wysoko rozoeniem reakcji neuronalnych w czasie. Zgodnie z jej gwn hipotez neurony
wyadowuj si tylko w okrelonej fazie cyklu fali sinusoidalnej - prawdopodobnie u jej szczytw. Tempo
wyadowa jest zdeterminowane czstotliwoci tonu i
stanowi sygna czstotliwoci. Problemem dla tej teorii
jest fakt, e pojedyncze neurony nie mog wyadowywa si z czstotliwoci wystarczajc do tego, by
reprezentowa dwiki bardzo wysokie - maksymalna
czstotliwo ich wyadowa nie przekracza 2000 Hz.
To ograniczenie czyni pojedyncze neurony niezdolnymi
do rozrniania dwikw powyej 2000 Hz, co
cakiem sprawnie czyni nasz system suchowy. Ograniczenie to przezwycia zasada salwy (volley principle),
ktra wyjania, co moe si dzia, kiedy szczyty fali
dwikowej nastpuj zbyt szybko, by pojedynczy neuron mg zareagowa wyadowaniem na kady z nich.
Jak pokazuje rysunek 7.22, kilka neuronw w czasie
poczonej akcji, czyli salwy, moe wyadowywa si
z czstotliwoci odpowiadajc tonowi bodca
(Wever, 1949).
Podobnie jak teorie trzech barw i procesu przeciwstawnego, rwnie teorie miejsca i czstotliwoci byy
dugo uwaane za pozostajce w bezporedniej sprzecz-
Rysunek 7.22 Zasada salwy
niowych pkul mzgowych. Tam te zaczyna si wyszy

etap przetwarzania tych sygnaw.
Te cztery transformacje wystpuj we w peni funkcjonujcym systemie suchowym. Jednake miliony
ludzi s dotknite jak form upoledzenia suchu.
Wyrnia si jego dwa podstawowe typy - kady jest
spowodowany defektem jednego lub wikszej liczby
elementw systemu suchowego. Mniej powany rodzaj
upoledzenia to guchota przewodzenia, problemy
z przewodzeniem drga powietrza w limaku. Przy tym
typie upoledzenia czsto nie funkcjonuj waciwie
kostki ucha rodkowego; mona to naprawi metodami
mikrochirurgii - przez implantacj sztucznego kowadeka lub strzemiczka. Bardziej powany rodzaj upoledzenia stanowi guchota nerwowa, defekt mechanizmw nerwowych odpowiedzialnych za przesyanie
impulsw z ucha do kory suchowej. Oczywicie uszkodzenia kory suchowej mog rwnie prowadzi do
guchoty nerwowej. Jak dotd nie znamy sposobw jej
leczenia.
Teorie percepcji wysokoci dwiku

W celu wyjanienia, w jaki sposb system przetwarza
fale dwikowe na wraenia wysokoci, zaproponowano
dwie odrbne teorie: teori miejsca i teori czstotliwoci.
Teoria miejsca zostaa wstpnie zaproponowana

przez Hermanna von Helmholtza w XIX w., a nastpnie
zmodyfikowana, dopracowana i przetestowana przez
Georga von Bekesy'ego, ktry za te prace uzyska
nagrod Nobla w 1961 r. Wedug teorii miejsca (place theory) percepcja wysokoci dwiku zaley od tego, ktra
cz receptora podlega stymulacji. Opiera si ona na
fakcie, e bona podstawowa drga na skutek przewodzenia fali dwikowej w uchu rodkowym. Rnym
czstotliwociom odpowiadaj rozmaicie zlokalizowane
ruchy membrany. Przy tonach o wysokiej czstotliwoci
ruch falowy jest najsilniejszy u podstaw limaka, gdzie
znajduj si okienko owalne i okrge. Przy tonach
o czstotliwoci niskiej najsilniejszy ruch falowy wystpuje na przeciwlegym kracu. Tak wic teoria miejsca
Suma zbiorczej aktywnoci nerwu suchowego (linia czarna) tworzy

wzorzec odpowiadajcy fali dwikowej na wejciu (linia czerwona),
chocia wyadowania poszczeglnych wkien nie s wystarczajco
szybkie, by odtwarza peny wzorzec fali dwikowej.
noci. Ostatnio stao si jasne, e obydwie s suszne,

lecz kada z nich zdaje spraw tylko z czci zakresu
syszalnych czstotliwoci. Teoria czstotliwoci dobrze
oddaje kodowanie czstotliwoci poniej 5000 Hz; przy
wyszych czstotliwociach neurony nie s w stanie
dokonywa na tyle szybkich i precyzyjnych wyadowa,
by adekwatnie zakodowa sygna, nawet w formie salwy.
Teoria miejsca dobrze oddaje percepcj wysokoci przy
czstotliwociach powyej 1000 Hz. Poniej tej granicy
caa bona podstawowa drga tak intensywnie, e nie jest
w stanie przekaza receptorom nerwowym na tyle wyranego sygnau, by byy w stanie rozrni wysoko
dwiku. Pomidzy 1000 a 5000 Hz mog dziaa oba
mechanizmy. Podobnie jak rywalizujce teorie barw,
teorie wysokoci dwiku okazay si wzajemnie spjne.
Kada z nich pozwala uoy inne czci amigwki.
Zoone zadanie sensoryczne zostaje podzielone pomidzy dwa systemy, ktre wspdziaajc, zapewniaj precyzj nieosigaln dla kadego z nich z osobna.
Jakie moe by znaczenie ewolucyjne systemu suchowego zaprojektowanego do precyzyjnego odbioru
dwikw w zakresie od 1000 do 5000 Hz? By moe
ewolucja systemu suchowego miaa suy syszalnoci
ludzkiego gosu, poniewa jego czstotliwoci pokrywaj si w znacznym stopniu z tym zakresem generowanych dwikw, a w dodatku kana dwikowy wzmacnia
dwiki w zakresie ludzkiego gosu.
Lokalizacja dwiku
Morwiny i nietoperze nie musz posugiwa si wzrokiem, by zlokalizowa odlegy obiekt .w gbinach wd
lub gbinach pieczar. Uywaj w tym celu echolokacji wydaj dwiki wysokiej czstotliwoci, ktre odbijaj
si od poszukiwanych przez nie obiektw, co zapewnia
tym zwierztom informacj o odlegoci, pooeniu,
rozmiarach, fakturze i ruchach obiektu. Chocia my,
ludzie, nie dysponujemy t szczegln zdolnoci, uywamy dwikw do ustalania pooenia obiektw
W przestrzeni, szczeglnie kiedy s one trudno widzialne.
Su nam do tego dwa mechanizmy: czas docierania
dwiku do kadego z uszu i wzgldna wysoko docierajcych do nich dwikw.
Pierwszy z tych mechanizmw angauje neurony,
ktre porwnuj wzgldny czas docierania dwiku do
kadego z uszu. Zamy, e dwik emitowany z prawej
strony dociera szybciej do prawego ucha ni do lewego.
Neurony s uoone szeregowo w taki sposb, e co
drugi szereg podlega stymulacji przez jedno z dwojga
uszu. Inny zestaw neuronw porwnuje czas stymulacji
kadego z tych szeregw i przelicza wzgldny czas
dotarcia dwiku do kadego ucha. Mechanizm ten
wykazuje spor czuo-w idealnych warunkach wykrywa rnice czasu docierania impulsu rzdu jednej
dziesiciomilionowej sekundy.
rodowisko
Drugi mechanizm opiera si na tym, e rozprzestrzenianie si dwiku w niewielkim stopniu zmienia

jego wysoko. Kolejny zestaw neuronw detekcyjnych
porwnuje wzgldn wysoko z kadego ucha, co
stanowi drugie rdo informacji o lokalizacji dwiku.
Czy jeste w stanie wydoby saboci obu tych systemw lokalizacji dwiku? Co si dzieje, gdy dwik
dochodzi bezporednio z przodu lub z tyu w jednakowej odlegoci od twoich uszu? Z zamknitymi
oczami nie bdziesz w stanie dokadnie go zlokalizowa. Tote machinalnie poruszasz gow (waciwie
uszami), by zlokalizowa ten dwik w sposb zaprogramowany przez natur.
wikowe zanieczyszczenie rodowiska

W latach osiemdziesitych samorzdy Monterey, Beverly Hills i Del Mar
w Kalifornii zakazay uywania
dmuchaw do lici. W innych miastach mieszkacy nadal uywali tego
substytutu grabi, ktry dla przechodniw osiga gono 91 dB mniej wicej na poziomie gonoci
wodospadu Niagara (Carlton, 1990).
Dziewidziesit jeden decybeli to
poziom gonoci, ktry moe spowodowa zaburzenia suchu.
kilku godzin po wysuchaniu koncertu

rockowego. Muzycy rockowi mog
cierpie na bardziej trwae upoledzenia suchu z racji czstego naraenia
na dziaanie dwiku o wysokim nateniu.
Muzycy rockowi nie s jedynymi
czonkami wspczesnego spoeczestwa naraonymi na szkodliwe
dziaanie nadmiernego haasu. Pod-
W San Francisco problemy

z dwikowym zanieczyszczeniem
rodowiska stay si tak powane, e
w policji utworzono specjaln jednostk do walki z haasem. W wypadku skargi obywateli na haas
policjanci uywaj komputerw do
pomiaru decybeli. Jeli stwierdz 5
dB powyej szumu ta, udzielaj
ostrzeenia. Kolejne wykroczenie powoduje wezwanie na policj. Jeli
rdem haasu jest klub nocny, moe
nawet doj do cofnicia koncesji
(Krieger, 1990).
Skd tyle haasu wok haasu?
Przeduone dziaanie silnych dwi>kw moe spowodowa trwa utrat
suchu. Upoledzenie zaley od czasu
trwania i natenia dwiku. Nagy
wybuch o sile 200 dB moe spowodowa rozlege uszkodzenia w uamku
sekundy, ale stae naraenie na dziaanie dwikw o nateniu 100 dB,
a nawet niszym, moe rwnie doprowadzi do znacznego upoledzenia suchu. Wiele osb uskara si
na guchot stymulatyjn trwajc do
czas gdy wikszo siedemdziesiciolatkw yjcych na granicy Sudanu i Rtiopii potrafi usysze szept
z odlegoci 90 m (Krieger, 1990),
jeden Amerykanin na czterech w
wieku powyej 65 lat potrzebuje
aparatu suchowego, by usysze
szept z drugiego koca pokoju (Clayman, 1989).
Dugotrwae dziaanie haasu
uszkadza wraliwe komrki wosowe, ktre przekadaj ruchy bony
podstawowej na impulsy nerwowe.

Komrki te nie regeneruj si, nie
mona ich take naprawi chirurgicznie. Krtka ekspozycja na dziaanie bardzo gonego dwiku mota pneumatycznego z odlegoci
metra, silnika odrzutowego z odlegoci niewiele ponad 30 m, suchanie
koncertu rockowego w pierwszym
rzdzie - moe spowodowa uszkodzenia w cigu mniej ni p
godziny. Krtkie eksplozje dwikw gonych, ale o mniejszym
nateniu ni to, ktre wytwarza
elektryczna kosiarka (ok, 85 dB),
mog by bezpieczne, lecz zaleca
si zatyczki do uszu. Wadze federalne ureguloway prawnie dopuszczalny haas w miejscu pracy. Limit
dla omiogodzinnego dnia pracy
wynosi 90 dB, natomiast naraanie
pracownikw na haas o nateniu
110 dB przez czas duszy ni p
godziny jest bezprawne.
Silny haas przede wszystkim
uszkadza wraliwo na dwiki
wysokie (4000 dB i powyej).
Z wiekiem prawie kady w naszym
haaliwym spoeczestwie traci
cz zdolnoci syszenia tych
czstotliwoci. Dane z Afryki sugeruj, e te zaburzenia nie s wynikiem starzenia si, lecz skumulowanym skutkiem dziaania haasu
rodowiska. Jeli tak, to osoby
pragnce zachowa such powinny
sprzta ogrdki na tradycyjn
mod - grabiami.
Podsumowanie
Syszenie jest efektem dziaania fali dwikowej o zmiennej
czstotliwoci, amplitudzie i zoonoci. Nasze wraenia
dwikowe rni si wysokoci, gonoci i barw (jakoci). Fale dwikowe s przeksztacane w limaku na drgania pynu, ktre pobudzaj bon podstawow. Kiedy
cienkie woski bony podstawowej wyginaj si w reakcji na
ruch pynu, stymuluj przesyanie impulsw nerwowych do
kory suchowej.
Teoria miejsca najlepiej zdaje spraw z kodowania
wysokich czstotliwoci; teoria czstotliwoci w poczeniu
z zasad salwy lepiej wyjania kodowanie niskich czstotliwoci. Guchot przewodzenia mona wyleczy, natomiast
guchoty nerwowej, ktra polega na uszkodzeniu nerwowego przekazywania kodw suchowych, wyleczy si
nie da. Naraenie na dwiki o wysokim nateniu, jak
w czasie koncertu rockowego, powoduje czasow guchot.
Przeduajca si ekspozycja na dziaanie rde dwikowego zanieczyszczenia rodowiska pogarsza such i moe
powodowa jego trwae uszkodzenia. Lokalizowanie
dwikw w przestrzeni polega na wspdziaaniu dwch
mechanizmw nerwowych, ktre identyfikuj wzgldny czas
docierania dwikw do kadego ucha i wzgldn wysoko
tych dwikw.
nne zmysy
Wzrok i such s zmysami najdokadniej zbadanymi,
poniewa s one dla nas najwaniejsze. Niemniej jednak
inne zmysy peni take istotne funkcje. Omwienie
poszczeglnych modalnoci zmysowych zakoczymy
krtk analiz podstawowych cech ludzkiego zmysu

zapachu, smaku, dotyku i blu. Zanim jednak do tego
przejdziemy, rozpatrzymy krtko dwa inne istotne
zmysy, ktrych dziaania czsto nie jestemy wiadomi:
zmys rwnowagi i zmys kinestetyczny.
Aby prawidowo porusza si w otoczeniu, potrzebujemy staego dopywu informacji o pooeniu naszych
czci ciaa w stosunku do siebie samych i do obiektw
z otoczenia. Bez tej wiedzy nawet nasze najprostsze
czynnoci byyby pozbawione koordynacji. Zmys rwnowagi (vestibular sense) informuje nas, jakie pooenie
przyjmuje nasze ciao - szczeglnie gowa - wzgldem
siy cienia. Ten zmys mwi nam, w jakim kierunku si
poruszamy, a dokadniej rzecz biorc, w jaki sposb
zmienia si kierunek i tempo naszego ruchu.
Receptorami odbierajcymi t informacj s cienkie
woski w wypenionych pynem torebkach i kanalikach
ucha wewntrznego - woski wyginaj si, kiedy pyn
si porusza i wywiera na nie nacisk, co dzieje si wtedy,
gdy wykonujemy szybki obrt gowy. Mieszek i woreczek,
pokazane na rysunku 7.21, informuj nas o przyspieszeniu lub zwolnieniu ruchu. Trzy kanay, zwane przewodami pkolistymi, s pooone w stosunku do siebie
pod takim ktem, e mog nas informowa o ruchu
gowy w kadym kierunku - o obracaniu ni, kiwaniu
czy przechylaniu. Zmys rwnowagi pozwala nam rwnie zachowa postaw wyprostowan. Ludzie, ktrzy
go utracili z powodu wypadku lub choroby, s podatni
na upadki i zataczanie si. Ale wikszo z nich po
pewnym czasie kompensuje te trudnoci, odwoujc si
w wikszym stopniu do informacji wzrokowych. Kiedy
sygnay z systemu wzrokowego koliduj z sygnaami
z systemu rwnowagi, moe pojawi si choroba lokomocyjna. Mdoci w czasie czytania w jadcym samochodzie s spraw normaln, poniewa sygna wzrokowy przekazuje obraz statyczny, a sygna rwnowagi
informacj o ruchu. Kierowcy rzadko doznaj choroby
lokomocyjnej, poniewa zarwno widz, jak i odczuwaj ruch.
Nasz mzg potrzebuje dokadnej informacji o ruchu
i wzajemnym pooeniu naszych czonkw, kiedy stoimy
wyprostowani, jedzimy na rowerze, rysujemy, wycigamy drzazg pincetk czy te kochamy si. Zmys kinestetyczny (zwany take kinestezj, kinesthetic sense) dostarcza staych sensorycznych informacji zwrotnych na
temat tego, co dzieje si z ciaem w czasie aktywnoci
ruchowej. Bez tego bylibymy niezdolni do koordynacji
wikszoci ruchw dowolnych, ktre normalnie przychodz nam bez wysiku.
Dysponujemy dwoma bogatymi rdami informacji
kinestetycznej: receptorami w stawach oraz receptorami
w miniach i cignach. Receptory znajdujce si w stawach reaguj na cinienie towarzyszce rnym pooeniom czonkw i na zmiany cinienia towarzyszce ruchom staww. Receptory w miniach i cignach
spajajcych koci reaguj na zmiany napicia, ktre

towarzysz skracaniu si i wyduaniu mini i cigien.
S one zaangaowane w kontrol i koordynacj ruchow,
ale mwi nam niewiele o pozycji ciaa.
Wch
Zmys wchu obejmuje sekwencj czynnoci biochemicznych, ktre wyzwalaj wyadowania potencjaw
czynnociowych. Pierwszy etap polega na dziaaniu
zapachw na proteiny receptorw, tj. woskw znajdujcych si na membranie nabonka wchowego. Tylko 8
moleku danej substancji potrzeba do wywoania impulsu nerwowego, lecz do wyczucia przez organizm
zapachu tej substancji potrzeba pobudzenia co najmniej 40 kocwek nerwowych. Po pobudzeniu impuls
nerwowy przekazuje informacj o zapachu do opuszki
wchowej (olfactory bulb), zlokalizowanej bezporednio
nad receptorami, tu poniej patw czoowych kory
mzgowej. Bodce wchowe mog zainicjowa proces
ich odczuwania poprzez napyw substancji chemicznych do przewodw jonowych neuronw wchowych,
ktre, jak moe pamitasz z Rozdziau 3, wyzwalaj
wyadowania potencjaw czynnociowych (Restrepo
iin., 1990).
Orodkiem mzgu wyspecjalizowanym w przetwarzaniu informacji zapachowych jest wchomzgowie, jedna
z najstarszych czci mzgu. Kilka faktw doprowadzio
uczonych do wniosku, e wch jest najbardziej prymitywnym z naszych zmysw. Po pierwsze, ludzkie wchomzgowie wyglda bardzo podobnie do tej samej czci
mzgu u innych organizmw - np. jaszczurki - co sugeruje, e ten zmys wyewoluowa dugo przed powstaniem
zasadniczych rnic midzy organizmami. Po drugie, o ile
sygnay innych modalnoci zmysowych, zanim trafi do
miejsca przeznaczenia w korze sensorycznej, przechodz
przez stacj przekanikow we wzgrzu, o tyle z sygnaami wchowymi tak si nie dzieje. Wdruj one bezporednio do orodkw wchowych mzgu.
Wch prawdopodobnie rozwin si jako system
wykrywania i lokalizacji poywienia (Moncrieff, 1951).
Jest rwnie uywany do wykrywania potencjalnych rde niebezpieczestwa. Poniewa wch jest zmysem
dystalnym - organizm nie musi wchodzi w bezporedni
kontakt z innymi organizmami, by je wyczu - jest on
szczeglnie uyteczny w ostrzeganiu przed niebezpieczestwem. Ponadto wch moe by silnym rdem
aktywnej komunikacji. Przedstawiciele pewnych gatunkw komunikuj si wzajemnie przez wydzielanie i wykrywanie sygnaw chemicznych zwanych feromonami.
Feromony (pheromones) s to substancje chemiczne uywane do porozumiewania si w obrbie danego gatunku
jako sygna receptywnoci pciowej, niebezpieczestwa,
granic terytorialnych i rde poywienia. Mrwki
i pszczoy wydzielaj feromony jako sygnay do powiado-
mienia innych osobnikw z kolonii czy ula o rdle

ywnoci (Marler i Hamilton, 1966).
Znaczenie zmysu wchu jest w obrbie rnych
gatunkw bardzo zrnicowane. Psy, szczury, owady
i wiele innych stworze, u ktrych wch ma podstawowe
znaczenie dla przetrwania, dysponuj powonieniem
0 wiele doskonalszym od naszego, a wic take wzgldnie
wiksza cz ich mzgw zwizana jest z tym zmysem.
Wydaje si, e u ludzi wch jest uywany w poczeniu ze
smakiem do poszukiwania i prbowania poywienia, istniej jednak rwnie pewne wiadectwa wydzielania
1 wyczuwania feromonw pciowych. Zjawiskiem szczeglnie sugestywnym jest wykazanie stopniowej synchronizacji cyklw miesicznych przyjaciek zajmujcych t
sam sypialni. To zjawisko jest znane jako efekt McClintocka (McClintock, 1971). Ludzie wydzielaj zapachy, ktre
stanowi sygna dla innych ludzi wzbudzajcy ich reakcje
fizjologiczne. Wykazano w badaniach, e okoo jednej
czwartej osb z zaburzeniami wchu przestaje odczuwa
popd seksualny (Henkin, w: Ackerman, 1990).
W programie badawczym prowadzonym obecnie
przez Centrum Zmysw Chemicznych Monella i Szko
Medyczn Uniwersytetu Pensylwania stwierdzono, e
kobiety majce regularne stosunki pciowe maj czciej normalne cykle miesiczne, mniej problemw
z podnoci i agodniejsz menopauz ni kobiety
niezamne lub majce nieregularne stosunki pciowe.
Niewykluczone jednak, e to zapach mskiego potu,
a nie aktywno seksualna jest tajemnym skadnikiem
pobudzajcym kobiecy system hormonalny. Jedno
z bada wykazao, e posmarowanie grnej wargi badanych kobiet podpachow wydzielin msk miao pozytywne efekty zdrowotne podobne do stwierdzonych u
kobiet z regularnym wspyciem pciowym (Cutler i in.,
1986). W kolejnym badaniu kobiety, ktre w podobny
sposb poddawano dziaaniu potu kobiecego, synchronizoway cykle miesiczne w cigu paru miesicy.
W grupie kontrolnej nie stwierdzono takiej synchronizacji (Preti i in., 1986).
Rysunek 7.23
Przestrze smakowa
Poniej przedstawiono cztery podstawowe smaki i substancje,

w ktrych one dominuj. Chocia rne czci jzyka i jamy ustnej
s bardziej wraliwe na poszczeglne smaki, wydaje si,
e pojedyncze receptory smakowe reaguj na wszystkie smaki
w zmiennych proporcjach.
Gorzki
(chinina)
Kwany
(cytryna)
Kwany
(cytryna)
Sodki
(cukier)
Rysunek 7.24
Receptory smaku
strzeni barwnej), w ktrej smaki pierwotne s umieszczone w rogach czworocianu (jak to ukazuje rysunek
7.23), a rne kombinacje smakw mieszcz si w jego
granicach.
Komrki receptorw smakowych tworz skupiska
zwane kubkami smakowymi (taste buds). Ze szczytw
tych komrek wychodz brodawki, podobne do kiekw
roliny. Zawieraj one receptory smakowe, ktre s
rozmieszczone w jamie ustnej, szczeglnie w grnej
czci jzyka, jak to pokazuje rysunek 7.24. Wraliwo
na smak sodki jest najwiksza na czubku jzyka, na
kwany na jego brzegach, na gorzki w tyle. Wraliwo
na smak sony jest rozprzestrzeniona na caej jego
powierzchni. Na smak porednio wpywaj rwnie trzy
nerwy czaszkowe, ktre aktywizuj rne czci jzyka,
ust i garda.
Brodawki i ich receptory smakowe mog zosta uszkodzone przez rne substancje wprowadzane do ust,
np. alkohol, dym papierosowy i kwasy. Na szczcie
nasze receptory smaku podlegaj wymianie co par dni
- jeszcze czciej ni receptory wchowe. System smakowy jest w istocie najbardziej odporny na uszkodzenia
ze wszystkich systemw sensorycznych - bardzo rzadko
si zdarza, by kto zosta dotknity trwa, cakowit
utrat smaku (Bartoshuk, 1990).
Rejestracja dziaania pojedynczych komrek smakowych wykazaa, e receptory reaguj w jaki sposb na
wszystkie bodce smakowe. Kodowanie smakw polega
prawdopodobnie na wzgldnej aktywnoci rnych
typw receptorw. Na przykad we wszystkich neuronach zachodz wyadowania pod wpywem roztworw
zarwno sonych, jak i sodkich, ale jedne wyadowuj
Cz A ukazuje rozmieszczenie brodawek na grnej czci jzyka.

Cz B ukazuje pojedyncz brodawk powikszon w tym stopniu,
e widoczne s poszczeglne kubki smakowe. Cz C ukazuje
kubek smakowy w powikszeniu.
A. Widok jzyka z gry
B. Powikszony przekrj boczny brodawki
C. Kubek smakowy w powikszeniu

Komrka smakowa
Smak
Cho wielu smakoszy jest w stanie dokonywa zadziwiajco subtelnych i zoonych rozrnie smaku, wikszo
ich wrae tak naprawd nie ma charakteru smakowego,
lecz wchowy. Smak i zapach wspdziaaj cile ze sob
w trakcie jedzenia. Kiedy jestemy przezibieni, jedzenie
wydaje si pozbawione smaku, poniewa mamy zatkane
przewody nosowe i nie moemy poczu go wchem.
Sprawd t zasad na samym sobie: zacinij nos i sprbuj
rozrni potrawy o podobnej konsystencji i rnych
smakach, jak kawaki jabka i surowego kartofla.
Istniej tylko cztery prawdziwe, czyli pierwotne,
jakoci smakowe: sodki, kwany, gorzki i sony. Jakoci
te okrelaj przestrze smakow (analogiczn do prze-
si silniej pod wpywem jednego, a inne - drugiego roztworu (Pfaffman, 1959).

Wraliwo na smak jest szczeglnie dua w dziecistwie i zmniejsza si z wiekiem. Wiele skarg osb starszych na to, e jedzenie utracio dla nich smak, oznacza
w rzeczywistoci utrat przez nie znacznej czci sensorycznych zdolnoci wykrywania rnic w smakowych
i wchowych cechach potraw.
Dotyk I zmysy skrne

Skra jest organem wyjtkowo wielofunkcyjnym. Poza
tym, e chroni nas przed powierzchownymi uszkodzeniami, zatrzymuje w sobie pyny ciaa i pomaga regulowa jego temperatur, zawiera take kocwki nerwowe
dostarczajce w kontakcie z obiektami zewntrznymi
wraenia nacisku, ciepa i zimna. Wraenia te s zwane
zmysami skrnymi (cutaneous senses). Ich waga dla przetrwania organizmu jest oczywista.
Wraliwo skry na nacisk jest wielce zrnicowana
zalenie od okolicy ciaa. Na przykad koniuszki palcw
s dziesiciokrotnie bardziej dokadne w lokalizacji
bodca ni plecy. Zrnicowanie wraliwoci poszczeglnych obszarw ciaa opiera si na wikszej gstoci
kocwek nerwowych i wikszej powierzchni kory sensorycznej powiconej danemu obszarowi. Z Rozdziau 3
dowiedzielimy si, e nasza wraliwo jest najwiksza
tam, gdzie jest nam najbardziej potrzebna - na twarzy,
jzyku i doniach. Precyzyjna informacja zwrotna z. tych
czci ciaa zapewnia skuteczno czynnociom jedzenia,
mwienia i chwytania.
Jeden z aspektw wraliwoci skrnej - dotyk odgrywa gwn rol w stosunkach midzyludzkich,
emocjach i zachowaniach seksualnych. Poprzez dotyk
komunikujemy pragnienie dawania lub otrzymywania
otuchy, wsparcia, mioci i namitnoci. Mowa odzwierciedla wag dotyku - pena jest metafor z nim zwizanych*. Dobrze jest by w kontakcie z wasnymi odczuciami" (to be in touch with yourfeelings), by poruszonym
czyj grzecznoci" (to be touched by kindness), wykaza
pitno klasy" (touch ofclass) i mie podejcie cakowicie
osobiste" (personal touch); ale niedobrze jest by przewraliwionym" (touchy), a by pariasem" {untouchabk) to
okropne. Dotyk jest dla ludzi pierwotnym bodcem seksualnym. Podstawow spraw jest miejsce dotyku - te
obszary powierzchni skry, ktre s szczeglnie wraliwe na stymulacj i daj pocztek doznaniom erotycznym i seksualnym, nazywane s strefami erogennymi
(erogenous zones). Inne wraliwe erotycznie na dotyk
obszary s zrnicowane indywidualnie pod wzgldem
* W jzyku angielskirh jest to czstsze ni w polskim, tote
przykady opatrzono dodatkowymi wyjanieniami. Najczstszym
polskim odpowiednikiem metaforycznego uycia sowa touch
jest kontakt" (przyp. tum.).
potencjau pobudzajcego, zalenie od wyuczonych skojarze i koncentracji receptorw dotykowych.

W Rozdziale 3 omwilimy badania Tiffany Field nad
pozytywnym wpywem dotyku (w formie masau) na mae
dzieci - dzieci poddane masaowi nie tylko rosy szybciej,
ale dotyk przyspiesza rwnie ich rozwj intelektualny.
Podobne badanie na szczurach wykazao, e intensywna
stymulacja dotykowa prowadzi do wydzielania hormonu
wzrostu i enzymu wzrostowego ODC (dekarboksylazy onitynowej) do mzgu i innych istotnych organw. Wykazano
hamujcy wpyw deprywacji dotykowej na wzrost modych
szczurw i ludzkich dzieci. Ponadto w badaniach na Uniwersytecie McGill, stwierdzono u szczurzt branych
codziennie na rce trwajc cae ycie popraw wielu
aspektw zdrowia. W porwnaniu ze zwierztami kontrolnymi, stymulowane mode byy bardziej odporne na
stres, a proces ich starzenia przebiega bardziej agodnie,
pozostawiajc wicej ywych komrek mzgowych
i lepsz pami ni u nie poddawanych stymulacji w dziecistwie (Meany i in., 1988). Wniosek praktyczny jest
jasny: dotykaj jak najczciej tych, ktrymi si opiekujesz,
i zachcaj innych do dotykania ciebie - jest to nie tylko
przyjemne, ale i zdrowe dla ciebie i dla nich (Lynch, 1979;
Montague, 1986).
Bl
Ostatni zmys, ktrym si zajmiemy, to najbardziej
zagadkowy ze wszystkich zmys blu. Bl jest uniwersaln niedol ludzkiego losu - od blu zwizanego
z narodzinami, poprzez okresowy bl zbkowania, skaleczenia, choroby, menstruacj i migreny, do blw chronicznych w artretyzmie, blw krzya i tych nieznanego
pochodzenia. Szacuje si, e poowa Amerykanw cierpi
na chroniczne lub regularne ble (Wallis, 1984). Od 60 do
90% chorych na raka odczuwa bardzo silne ble. 100 min
Amerykanw uskara si na ble plecw, 90 min dotykaj
ble artretyczne, a ponad 40 min rocznie cierpi na ble
gowy. Koszt leczenia blw i zwizanych z nimi opuszczonych dni w pracy szacuje si na 55 mld dolarw
rocznie w samych tylko Stanach Zjednoczonych (Kraus,
1990). Efektem chronicznego przejmujcego blu moe
by depresja, a nawet samobjstwo.
Czym jest bl? Skoro jest tak okropny, do czego jest
nam potrzebny? Co mona zrobi, eby nad nim zapanowa? Bl (pain) jest reakcj ciaa na dziaanie bodcw
szkodliwych - na tyle silnych, e mog spowodowa
uszkodzenie tkanki albo przynajmniej tworz takie
zagroenie. Reakcja blowa jest zoona, wspdziaaj
w niej reakcje chemiczne w siedzibie bodcw blowych, impulsy nerwowe biegnce w obie strony pomidzy rdzeniem krgowym a mzgiem oraz szereg czynnikw psychologicznych i kulturowych. Ujmujc rzecz
prociej, bl jest to uszkodzenie, ktre odczuwamy. Jest
to zawsze co wicej ni nieprzyjemne wraenie.
Uytecznie jest myle o blu jako doznawaniu nieprzyjemnego wraenia przez jednostk - tote morale i nastrj mog by dla stopnia blu rwnie istotne, co natenie samego doznania" (Brody, 1986, s. 1).
Ostry bl jest przedmiotem bada eksperymentalnych
prowadzonych w laboratoriach na patnych ochotnikach.
Poddawani s oni dziaaniu rnych nate precyzyjnie
regulowanych bodcw, jak np. gorca dziaajcego
krtko na niewielki obszar skry. Ta procedura ma
sprawdza tolerancj badanych na bl oraz mierzy reakcj sensoryczn i subiektywn, nie powodujc jakichkolwiek uszkodze tkanki skry. Czasami ludzkie impulsy
nerwowe s kontrolowane bezporednio dziki wprowadzeniu przez skr, do samej tkanki nerwowej cienkiego
sensora rejestrujcego. Pozwala to badaczom ledzi
sygnay wysyane przez komrki obwodowego ukadu
nerwowego do mzgu. Bl chroniczny badany jest
zazwyczaj w szpitalach klinicznych, w ramach programw leczenia, w celu znalezienia sposobw usunicia go.
Prawie wszystkie zwierzta dysponuj jakimi wrodzonymi blowymi systemami obronnymi, ktre wyzwalaj odruchy unikania na pewne bodce. Kiedy natenie
bodca przekracza prg, organizm reaguje ucieczk jeli jest w stanie to uczyni. Ponadto bardzo szybko
uczy si rozpoznawa sytuacje bodcowe niosce bl,
unikajc ich, jeli to tylko moliwe.
Mona by pomyle, e byoby bardzo mio nie
dowiadcza adnego blu. W rzeczywistoci byoby to
miertelnie niebezpieczne. Ludzie o wrodzonym braku
wraliwoci na bl nie cierpi, ale ich ciao czsto ulega
zranieniom, a czonki s zdeformowane przez uszkodzenia, ktrych mogliby unikn, gdyby mzg potrafi
ostrzec ich przed niebezpieczestwem. Z powodu nieumiejtnoci dostrzeenia i zareagowania na bodce
uszkadzajce tkank, ludzie ci czsto umieraj modo
(Manfredi i in., 1981). Ich dowiadczenia uwiadomiy
nam, e bl odgrywa rol zasadniczego sygnau zagroenia - ostrzega przed potencjalnym niebezpieczestwem. Dziki temu pomaga nam przetrwa we wrogim
otoczeniu i "Walczy z chorobami i zranieniami.
Mechanizmy blu
Ustalenie dziaania systemu blowego nie byo atwe
z powodu zoonoci powiza i szlakw zaangaowanych w jego percepcj oraz udziau w wikszoci dozna
blowych nie tylko samych bodcw, ale take czynnikw psychologicznych. Dopiero niedawno udao si
uczonym rozpozna specyficzne grupy nerww reagujce na bodce blowe. Stwierdzili oni, e pewne nerwy
reaguj tylko na temperatur, inne na czynniki chemiczne, inne na bodce mechaniczne, a jeszcze inne na
kombinacj bodcw tworzcych bl. Nerwy te uruchamiaj impulsy, ktre docieraj do mzgu. Gsta sie
wkien nerwowych pokrywa cae ciao - w rogwce oka
jest ich okoo 6000 na jednym milimetrze kwadratowym.
Cho uczeni nie wiedz dotd, w jaki sposb mzg
interpretuje sygnay nerwowe, ktre odbiera jako bl, s
jednak w stanie odtworzy proces pobudzania mzgu.
Silnie dziaajce substancje chemiczne s zgromadzone
w zakoczeniach nerwowych lub w ich okolicy. Kiedy
substancje te wydzielaj si w miejscu uszkodzenia,
nerwy przewodz impuls do rdzenia krgowego. Obwodowe wkna nerwowe wysyaj sygna do orodkowego
Ludzie mog odczuwa dwa rodzaje blu: nociceptywny i neuropatyczny. Bl nociceptywny (nociceptive pain) to
nieprzyjemne uczucie powodowane przez szkodliwe

bodce zewntrzne: na przykad to, czego doznajemy,
dotykajc doni gorcego piecyka elektrycznego.
Wyspecjalizowane kocwki nerww w skrze przesyaj sygna w gr rki do mzgu, ktry wydaje rozkaz
cofnij do". Dziki cofniciu rki moemy ten rodzaj
blu zahamowa. Bl neuropatyczny (neuwpathic pain)
jest efektem nienormalnego funkcjonowania lub nadmiernej aktywnoci nerww. Jego rdem jest uszkodzenie lub choroba nerww spowodowana na przykad
przez wypadek lub nowotwr. Leki i inne typy terapii
agodzce dziaanie nerww mog usun wikszo
blw tego rodzaju.
U gry mikroskopowy obraz wkna nerwowego - wypeniono je

barwnikiem fluorescencyjnym, co umoliwio fotografi.
Poniej komputerowa symulacja wkien nerwowych. Kady kolor
odpowiada innemu bodcowi blowemu.
szej matce wikszego poczucia kontroli nad sytuacj

blow. Badania wykazay, e takie techniki zwikszaj
odporno na bl take w innych sytuacjach. Na przykad
kobiety w ciy poddane treningowi Lamaze byy
w stanie duej trzyma donie w lodowatej wodzie ni
przed treningiem (Worthington i in., 1983).
Jedn z najskuteczniejszych metod walki z blem
jest terapia placebo (Fish, 1973). Bl mog usuwa leki
uwaane za przeciwblowe, podczas gdy s one pozbawionymi dziaania leczniczego substancjami. Wiara
w skuteczno danej terapii w znoszeniu blu wystarczy
wielu ludziom do uzyskania znacznej ulgi psychologicznej i fizjologicznej. Wydaje si, e wiara ta, podobnie
ukadu nerwowego dwiema drogami: przez szybko przewodzce wizki wkien nerwowych w osonce mielinowej i powolniejsze wkna nerwowe pozbawione
takiej osonki. Impulsy s przekazywane z rdzenia krgowego do wzgrza, a stamtd do kory mzgowej,
gdzie dokonuje si identyfikacja miejsca i natenia
blu, ocena tego, jak powane jest uszkodzenie, oraz
planowanie dziaa zapobiegawczych (McKean, 1986).
Obecnie w badaniach nad blem stosuje si zarwno
skanery PET, jak i odwzorowanie za pomoc rezonansu
magnetycznego (magnetic-resonance imaging - MRI) w celu
wykrycia mzgowej reprezentacji blu. W badaniach

eksperymentalnych na zdrowych, przytomnych ochotnikach poddawanych blowi nociceptywnemu pod wpywem wysokiej temperatury stwierdzono, e informacja
0 blu nie rozchodzi si po znacznych obszarach kory.
Sygnay o nateniu blu przetwarzane s w okrelonych
miejscach patw ciemieniowych i czoowych. Natomiast
reakcja emocjonalna na bl jest przetwarzana w innej
okolicy - w systemie limbicznym (Talbot i in., 1991).
Jedn ze strategii stosowanych przez mzg jest
wysyanie biaych ciaek krwi do uszkodzonego obszaru
w celu zwalczania infekcji. Mzg wydziela rwnie endorfiny - wasny rodzaj morfiny (zob. s. 101). Endorfiny powoduj analgezj (redukcj blu), zmniejszajc wraliwo
na bodce blowe. Wydaje si, e s one odpowiedzialne za ulg w blu pod wpywem akupunktury i bezporedniej stymulacji elektrycznej pnia mzgu (Hosobuchi i in., 1979). Ludzie cierpicy na ble chroniczne,
ktrych nie usuwaj standardowe metody leczenia, maj
wyjtkowo niski poziom endorfiny w pynie mzgowo-rdzeniowym (Akil, 1978).
Jedn z teorii doznawania :blu jest teoria tamy
{gate-control theory) przedstawiona przez Ronalda Melzacka (1973,1980), ktra zakada, e system nerwowy jest
w stanie przetwarza tylko ograniczon ilo informacji
w danym czasie. Jeli nadchodzi zbyt wiele informacji,
okrelone komrki w rdzeniu, krgowym dziaaj jak
neurologiczna tama, dopuszczajc d przesania do
mzgu tylko niektre sygnay blowe. Niewielkie wkna
w rdzeniu otwieraj tam, kiedy dochodz sygnay
z uszkodzonej tkanki, natomiast due wkna zamykaj
j, blokujc sygnay blowe. Terapia blu chronicznego
polega niekiedy na elektrostymulacji pobudzajcej czynno zamykania tamy przez due wkna nerwowe.
Innym bodcem zamykajcym tam blu moe by
masa uszkodzonej okolicy, pobudzenie emocjonalne
towarzyszce rywalizacji oraz czynnoci umysowe
odwracajce uwag od blu.,,..
Psychologia blu
Nasze reakcje emocjonalne, czynniki kontekstowe

1 interpretacja sytuacji mog mie rwnie duy wpyw na
doznawany bl, co dziaajcy bodziec fizyczny. Wraenie
blu moe w istocie nie mie w ogle bezporedniego
Doznanie blu nie musi zalee bezporednio od natenia

bodca. Osoby uczestniczce w rytuaach religijnych takich,
jak chodzenie bosymi stopami po rozarzonych wglach s
w stanie stumi uczucie blu.
zwizku z nateniem bodca szkodliwego, a nawet

moe by niezalene od jego wystpowania.
Wano orodkowych procesw nerwowych w doznawaniu blu ukazuj dwie sytuacje skrajne -jedna, kiedy
to bl wystpuje bez obecnoci odpowiedniego bodca
fizycznego, i druga, kiedy bl nie wystpuje mimo
dziaania silnego bodca blowego. Na przykad prawie
10% osb po amputacji koczyn uskara si na skrajnie
silne lub chroniczne ble koczyn, ktrych ju nie maj jest to zjawisko blw fantomowych [phantom limb phenomenon). Ich regularne doznawanie dowodzi, e niepowtarzalne dowiadczenia kadej jednostki zwizane
z wasnym ciaem maj swj wymiar emocjonalny i znaczenie poznawcze (Melzack, 1989). W przeciwiestwie do
tego, niektrzy ludzie biorcy udzia w rytuaach religijnych s w stanie blokowa bl, uczestniczc w czynnociach o intensywnej stymulacji, jak np. chodzenie po
rozarzonych wglach lub wbijanie igie w ciao.
Wiele bada prowadzi do wniosku, e na odczuwany
bl wpywa znaczenie przywizywane przez nas do
danego dowiadczenia, nawyki kulturowe, spoeczne
wsparcie i zainteresowanie oraz wyuczone role zwizane
z pci (Weisenberg, 1977). Poniewa bl jest po czci
reakcj psychologiczn, mona na wpywa za pomoc
terapii, ktra odwouje si do procesw psychicznych,
takiej jak hipnoza, gboka relaksacja i procedury odwracania uwagi. Metoda Lamaze przygotowania do porodu
bez anestezji redukuje silne ble porodowe kobiety
czc kilka takich procedur. wiczenia oddechowe
pomagaj w relaksacji i odwrceniu uwagi od obszaru
blu. Zastosowanie odwracajcych uwag, przyjemnych
obrazw, masau, ktry stwarza delikatn przeciwstymulacj, oraz wsparcie ze strony pomagajcego w treningu wspmaonka lub przyjaciela dostarczaj przy-
jak samo doznawanie blu, moe wyzwala wydzielanie

przeciwblowych endorfin w mzgu. Ostatnie badania
wskazuj, e jedna trzecia populacji, ktra reaguje pozytywnie na placebo, moe dysponowa wyszym od
innych ludzi steniem endorfin (Levine i in., 1978).
Sposb, w jaki odczuwamy bl, to co na jego temat
przekazujemy innym, a nawet nasza reakcja na terapi
przeciwblow mog powiedzie wicej o naszym stanie
psychicznym - o uywanych przez nas sposobach wnioskowania - ni o nateniu bodca blowego. To co
spostrzegamy moe si rni, a nawet by niezalene
od tego, co dzieje si w naszych narzdach zmysowych
-jak to zobaczymy w rozdziale o psychologii percepcji.
odstawowe terminy
owne zagadnienia
Sensoryczny obraz wiata zewntrznego
Wraenie jest pierwszym etapem procesu percepcji;
dochodzi w nim do przeoenia energii fizycznej bodcw na kody nerwowe poprzez transdukcj. Psychofizyka bada reakcje psychiczne na bodce fizjologiczne.
W badaniu wrae uczeni mierz progi absolutne, progi
rnicy i ledwie dostrzegalne rnice midzy bodcami.
Detekcja sygnaw koryguje znieksztacenia reakcji, ktrymi obciony jest pomiar progw. Weber, Fechner
i Stevens zaproponowali odmienne sposoby pomiaru
wielkoci wraenia.
W czasie kodowania sensorycznego, tempo wyadowa
neuronalnych i wzorzec impulsw nerwowych przenosz
informacj o nateniu bodca. Jakoci sensoryczne s
kodowane przez specjalne neurony pobudzane w receptorach zmysowych oraz przez wzorce impulsw nerwowych w sensorycznych szlakach do kory mzgowej.
Adaptacja sensoryczna zapewnia zmniejszenie reaktywnoci wkien odbiorczych na bodce o przeduajcym
si dziaaniu i odbir bodcw nowych.
systemw barwnych zoonych z elementw opozycyjnych. Wykrywanie cech bodca odbywa si za porednictwem czynnoci komrek detekcji cech w siatkwce
i wyszych orodkach wzrokowych oraz na analizie
przestrzennych czstotliwoci cykli jasno-ciemno.
Badania dowodz, e stymulacja pl odbiorczych neuronw wzrokowych powoduje zudzenie percepcji.
Such
Syszenie jest efektem dziaania fal dwikowych zrnicowanych pod wzgldem czstotliwoci, amplitudy
i zoonoci. W limaku fale dwikowe przeksztacane
s na fale pynu, ktre poruszaj bon podstawow.
Komrki wosowate bony podstawowej wysyaj impulsy
nerwowe do kory suchowej. Teoria miejsca wyjania
kodowanie wysokich czstotliwoci, a teoria czstotliwoci - czstotliwoci niskich. Guchota przewodzeniowa moe zosta skorygowana, natomiast guchota nerwowa nie. Naraenie na dziaanie gonych dwikw
moe spowodowa czasowe upoledzenie suchu. Dwa
mechanizmy neuronalne przetwarzaj wzgldny czas
i wysoko dwiku docierajcego do kadego z uszu.
System wzrokowy
Fotoreceptory siatkwki, prciki i czopki, przeksztacaj
energi wietln na impulsy nerwowe. Komrki zwojowe
siatkwki integruj pobudzenie z kilku receptorw
i komrek dwubiegunowych. Ich aksony tworz nerwy
optyczne, ktre spotykaj si w skrzyowaniu wzrokowym. Pewne informacje na temat pooenia obiektw
przetwarzane s we wzgrku grnym. Informacja o barwach i szczegach przestrzennych przetwarzana jest
w korze wzrokowej.
Dugo fal wietlnych jest bodcem dla barwy. Wraenia
barwy rni si jakoci, nasyceniem i jasnoci. Kontrast jasnoci tworzy zarys i wyrane krawdzie, co nadaje obiektowi wielko, ksztat i pooenie.
Teoria widzenia barwnego jest poczeniem teorii trzech
barw, zakadajcej istnienie trzech receptorw barw,
z teori procesu przeciwstawnego zakadajc istnienie
Inne zmysy
Zmys rwnowagi informuje o kierunku i tempie ruchu
ciaa. Zmys kinestetyczny dostarcza informacji o pozycji
czci ciaa i pomaga w koordynacji ruchowej. Wch i smak
reaguj na chemiczne waciwoci substancji i wsppracuj w poszukiwaniu i prbowaniu jedzenia. Wch
dziaa za spraw wraliwych na zapach komrek w gbi
przewodw nosowych. Feromony s to sygnay chemiczne wykrywane wchem. Receptory smaku to kubki
smakowe umieszczone w brodawkach, gwnie na jzyku.
Zmysy skrne (powierzchniowe) dostarczaj wrae
nacisku i temperatury. Bl jest reakcj ciaa na bodce
potencjalnie szkodliwe. Reakcja fizjologiczna na bl
skada si z reakcji chemicznych w siedzibie blu i impulsw nerwowych przebiegajcych pomidzy mzgiem
i rdzeniem krgowym. Bl jest po czci reakcj psychologiczn, ktr mona modyfikowa terapi kadc
nacisk na procesy umysowe i odwracanie uwagi.
adaptacja zmysowa [sensory adaptation)

akomodacja (accommodation)
barwa dwiku (timbre)
barwy dopeniajce si [complementary colors)
bona podstawowa (basilar membran)
bl (pain)
bl fantomowy (phantom limb phenomenon)
bl neuropatyczny (neuropathic pain)
bl nociceptywny (nociceptive pain)
ciao kolankowate boczne (lateral genkulate nuclcus)
czopki {cones)
decybel, dB (decibel, db)
feromony (phemmones)
fizjologia zmysw {sensory physiology)
fotoreceptory (photoreceptors)
funkcja psychometryczna (psychometric fimetion)
gono (loudness)
hamowanie oboczne (lateral inhibition)
herc Hz (Hertz. Hz)
jako barwy (hue)
jasno (brightness)
kodowanie sensoryczne [sensory coding)
komrki detekcji cech (jcature-detection cells)
komrki dwubiegunowe (bipolar cells)
komrki zwojowe [ganglion celi)
kora suchowa (auditory cortex)
kora wzrokowa (visual cortex)
kubki smakowe (taste buds)
ledwie dostrzegalna rnica {just noticeable difference,
JND)
modalnoci zmysowe {sensory modalities)
model czstotliwoci przestrzennej (spatial-frequency
model)
model detekcji cech \featurc-detcction model)
nasycenie (saturation)
nerw suchowy (auditory nerve)
nerw wzrokowy (optic nerve)

opuszka wchowa (olfactory bulb)
percepcja (perception)
percepcja podprogowa (subliminal perception)
plamka ta (jrnea)
pole odbiorcze (receptive field)
prawo Fechnera (Fechner's law)
prawo Webera (Weber's law)
prciki (rods)
procesy sensoryczne (sensory processes)
prg absolutny (absolute threshold)
prg rnicy (difference threshold)
psychofizyka (psychophysics)
siatkwka (retina)
strefy erogenne (erogenous zones)
systemy aferentne (afferenl systems)
systemy eferentne (efferent systems)
szacowanie natenia (magnitude estimation)
lepe widzenie (blindsight)
limak (cochlea)
tendencyjno reakcji (response bias)
teoria czstotliwoci (freuency theory)
teoria detekcji sygnaw (theory ofsignal detectionJSD)
teoria miejsca (place theory)
teoria procesu przeciwstawnego {opponent-process theory)
teoria tamy (gate<onrol iheory)
teoria trzech barw (trichromatic theory)
transdukcja (transduction)
wraenie (sensation)
wysoko dwiku (pitch)
wzgrek grny (superior colliculus)
zasada salwy (volley principle)
zmys kinestetyczny {kinesthetic sense)
zmysowo (sensuality)
zmys rwnowagi (vestibular sense)
zmysy skrne (cutaneous senses)

Bekesy Ceorg von
De Valois Karen
De Valois Russell
Helmholtz Hermann von
Fechner Gustav
Hering F.wald
Hubel David
Hurvich Leo
Jameson Dorothea
Keller Helen
Melzack Ronald
Miiller Johannes
Newton Izaak Sir
Stevens S. S.
Weber F.rnst
Weisel Thornsten
Spostrzeganie
od koniec 1965 r. Boeing 727 United Airlines rozpocz nocne ldowanie na chicagowskim
lotnisku 0'Hare z wysokoci 7000 metrw. 30 kilometrw od brzegu jeziora Michigan samolot
pogry si w wodzie.
Miesic pniej, take noc, Boeing 727 American Airlines, przygotowujc si do ldowania
na lotnisku hrabstwa Boone w Kentucky, lecia wzdu rzeki Ohio w kierunku pasa, ktry rozpoczyna si na stromym poudniowym brzegu rzeki. Samolot nie wyldowa. Rozbi si o brzeg 4 metry
poniej pasa.
Pewnej nocy na pocztku 1966 r. Boeing 727 Al Nippon Airlines lecia w stron Zatoki Tokijskiej. Pilot wyranie widzia wiata Tokio i Yokohamy. Zada pozwolenia na ldowanie, opierajc
si na sygnaach wzrokowych, a nie tylko
na wskazaniach instrumentw pokado-
266 | Zadanie percepcji

267
279
287
Odbir wrae, percepcja, identyfikacja

i rozpoznawanie
Interpretowanie obrazw na siatkwce
Rzeczywisto, wieloznaczno
i znieksztacenia
Nauki pynce ze zudze
To, co nabyte i wrodzone
w spostrzeganiu
Podsumowanie
Procesy uwagi
Przetwarzanie mimowolne
Funkcje uwagi
Mechanizmy uwagi
Podsumowanie
Procesy organizujce percepcj
Podzia na regiony
Figura i to
Zamykanie
Zasady grupowania percepcyjnego
Ramy odniesienia
Integracja przestrzenna i czasowa
Spostrzeganie ruchu
Spostrzeganie gbi
Stao spostrzegania
Podsumowanie
300

Procesy oddolne i odgrne
Rozpoznawanie przez skadniki
Wpyw kontekstu i oczekiwa
Rola czynnikw osobowociowych
i spoecznych
Twrcze gry percepcyjne
Nauki kocowe

307
Podstawowe terminy
307
wych, i otrzyma je. Pilot nie zdy

nawet wystawi k ani wysun klap,
kiedy 10 kilometrw od pasa samolot
pogry si w Zatoce Tokijskiej z szybkoci 240 wzw.
Wstpne analizy tych i podobnych
wypadkw wykazay, e wszystkie zdarzyy si noc przy dobrych warunkach
pogodowych, a samoloty leciay nad ciemnym obszarem wody lub ldu. Za kadym razem dla
pilotw widoczne byy odlege, nieregularne ukady wiate (odmienne od sieci wyranie przecii',-
najcych si wiate ulicznych).
' '
'
tiV|V"
' '
W pewnym sensie odpowiedzialny za wypadki by po czci nowy model Boeinga 727

z powodu swojej doskonaej konstrukcji. We wczeniejszych, mniej stabilnych modelach informacje zwrotne w postaci drga i dwikw ostrzegyby pilotw, e samolot opada zbyt szybko. Ale
przyczyn wypadkw nie by tylko udoskonalony model samolotu.
Psycholog inynieryjny Conrad Kraft, posugujc si symulatorem lotu, ustali, e te wszystkie
wypadki spowodowa bd w percepcji wzrokowej pilota. Piloci, kierujc si w podchodzeniu do
ldowania w ciemnym terenie wskazwkami wzrokowymi, przy okrelaniu wysokoci polegali na
wzgldnie staym kcie midzy samolotem a odlegym ukadem wiate. Kiedy podchodzili do
terenu paskiego, ich oszacowanie wysokoci byo zasadniczo poprawne, ale jeli teren wznosi si
w kierunku lotu i bardziej oddalone wiata znajdoway si wyej ni blisze, nawet najbardziej
dowiadczeni piloci schodzili niebezpiecznie nisko. Bez informacji wzrokowej z czarnej dziury"
pod sob piloci przeceniali odlego od ziemi i przyjmowali niewaciwy kt podchodzenia do
ldowania.
Dlaczego piloci nie uywali wysokociomierzy? Podchodzc do ldowania, pilot musi kontrolowa rwnolegle kilka funkcji - szybko, moc silnikw, wysoko, kierunek - reagujc
jednoczenie na wskazwki kontrolera lotu i uwaajc na inne samoloty. Przy takim
obcieniu, zwaszcza kiedy widoczno jest dobra, piloci mog zignorowa wskazania
wysokociomierzy.
Kiedy dr Kraft rozwiza tajemnic wypadkw, spki lotnicze na caym wiecie poinstruoway
pilotw o warunkach, w jakich mog le oceni wysoko, podchodzc do ldowania. Tacy psychologowie, jak dr Kraft badaj spostrzeganie (percepcj), by dowiedzie si, w jaki sposb nasze
podstawowe systemy sensoryczne pomagaj nam (a czasem nas zwodz) w zbieraniu informacji na
temat rodowiska, w ktrym yjemy i pracujemy.
jaki sposb organizujemy i interpretujemy ca

mnogo rde pobudzenia docierajcego z systemw
sensorycznych do mzgu? W jaki sposb tworzymy
reprezentacje umysowe obiektw zewntrznych i rozgrywajcych si zdarze? Oko jest czym wicej ni
kamer fotografujc wiato; ucho czym wicej ni
mikrofonem rejestrujcym dwiki. Wszystko zaczyna
si od wrae, ale potrzeba czego jeszcze, by stay si
one dla nas znaczce i interesujce, i - co waniejsze pozwoliy reagowa bardziej skutecznie. Moemy
patrze oczami i sucha uszami, ale widzimy i syszymy
mzgiem i umysem.
Na og odbir wrae i spostrzeganie odbywa si
na tyle bez wysiku, nieprzerwanie i automatycznie, e
traktujemy je jako co oczywistego. Zazwyczaj dostarczaj nam one trafnego, realistycznego obrazu rzeczywistoci. Zaburzenia percepcji u pechowych pilotw to
wyjtek od reguy wiarygodnoci spostrzegania. W tym
rozdziale zajrzymy za kulisy aparatu percepcyjnego, by
odkry, w jaki sposb jest on w stanie tak sprawnie
kierowa spostrzeganiem. Dowiemy si przy tym, w jaki
sposb wydobywamy znaczenie z masy przekazw przesyanych przez receptory zmysowe do mzgu i z mzgu
do systemu ruchowego. Dowiemy si take, w jaki sposb umys interpretuje rzeczywisto i wykracza poza
fizyczny aspekt wrae, by stworzy wasn, twrcz
i osobist wizj rzeczywistoci.
adanie percepcji
Rozejrzyj si po pokoju, w ktrym jeste, najpierw obracajc gow wolno, potem szybko. Czy jakie przedmioty poruszyy si? Zamknij t ksik, przekr i otwrz
ponownie. Trzymaj j na odlego wycignitej rki,
a potem przybli j do twarzy. Czy jakie obrazki
w ksice zmieniy ksztat lub wielko? Prawdopodobnie nie, ale skd bierze si nasza pewno? Wedug informacji sensorycznej z siatkwki wiele przedmiotw
poruszyo si i zmienio. Skd bierze si nasza pewno,
e ruch by funkcj naszego ciaa i oczu, a nie waciwoci ogldanych przedmiotw? Skd wiemy, e ani
ksika, ani nasza rka nie doznay przemiany rozmiaru
i ksztatu odpowiadajcej zmianie obrazu rzutowanego
przez nie na siatkwk w trakcie ruchu? Czy w czasie
tego wiczenia ty patrzye na wiat, czy wiat patrzy na
ciebie?
Mona by powiedzie, e rol percepcji jest nadanie
sensu wraeniom*. Nadanie sensu oznacza wykroczenie
poza przetwarzanie czysto sensoryczne, by stworzy
wasne rozumienie dowiadczanej przez nas rzeczywistoci fizycznej. Skada si na to wiele rnych procesw
* Nieprzetumaczalna gra sw to make sens of sensation
(przyp. tum.).
psychicznych, takich jak syntetyzowanie czci w caoci,

ocena wielkoci, ksztatw, odlegoci, intensywnoci
i wysokoci dwikw; szacowanie tego, co nieznane
i niepewne na podstawie cech znanych; przypominanie
dawnych dowiadcze z aktualnie dziaajcym bodcem,
porwnywanie rnych aktualnie dziaajcych bodcw;
kojarzenie spostrzeganych cech bodcw z odpowiednimi sposobami reagowania. Kada czynno percepcyjna
staje si wic dla osoby spostrzegajcej bardzo zoonym problemem obliczeniowym (komputacyjnym) do
rozwizania.
Zadaniem percepcji jest wydobywanie nieustannie
zmieniajcego si pobudzenia sensorycznego z zewntrznych rde energii (np. fal wietlnych i dwikowych)
i organizowanie go w stabilne, uporzdkowane spostrzeenia obiektw znaczcych, istotnych dla spostrzegajcego. Spostrzeenie (percept), to co jest spostrzegane to doznawany, czyli tzw. fenomenologiczny, efekt procesu
spostrzegania. Nie jest to ani obiekt fizyczny, ani jego
obraz w receptorze, lecz raczej wytwr psychiczny
aktywnoci percepcyjnej. Spostrzeganie musi wykry
stae, niezmienne cechy rzeczywistoci za pomoc
pobudzenia zmysowego, ktre jest zmienne, oraz za
pomoc oczu i ciaa spostrzegajcego, ktre s czsto w
ruchu.
Psychologowie badajcy spostrzeganie trafili do tej
dziedziny z wielu kierunkw (Banks i Krajicek, 1991).
Niektrzy z nich interesuj si ni z perspektywy neurologicznej, przeprowadzajc analiz na poziomie molekularnym. ledz drog bodca zmysowego od receptorw,
poprzez szlaki w mzgu, do obszarw kory zaangaowanych w odbir wrae, ich kojarzenie i reakcje sensoryczne. Inni pragn zrozumie spostrzeganie w szerszym
zakresie, poszukujc zasad rzdzcych okrelonymi zjawiskami percepcyjnymi, jak np. spostrzeganie ruchu i gbi.
Badacze z dziedziny sztucznej inteligencji (artificial intelligence - AI) dostarczyli nowych narzdzi pojciowych do
badania percepcji dziki rozrnieniu biologicznych
podstaw (hardware) spostrzegania i regu specyficznych
dla dziaania rnych procesw percepcyjnych. Trzecie
podstawowe podejcie do spostrzegania jest dziedzictwem psychologii postaci, ktre wpywa na wspczesn
psychologi percepcji. Zwizani z nim uczeni badaj
prawa organizacji percepcji i jednostki spostrzegania.
Omwimy dokonania tych rnych podej.
Psychologowie s te zainteresowani zwizkami
midzy spostrzeganiem a innymi procesami, ktre na nie
wpywaj (jak uwaga, pami, mylenie i motywacja) lub
pozostaj pod jego wpywem (jak uczenie si i interakcje
spoeczne). Na przykad uczeni wykryli zwizek midzy
kopotami ze wzrokiem w dziecistwie i modoci i wynikajcymi z tego problemami w nauce a przestpczoci
modocianych (Dowis, 1984; Harris, 1989; Snw, 1983).
Poniewa spostrzeganie jest podstaw naszego kontaktu ze wiatem fizycznym i spoecznym, wielu psycho-
logw wykorzystuje wiedz i teorie na temat spostrzegania w rozwijaniu rnych technologii. Psychologowie
wsppracowali z inynierami przy tworzeniu symulatorw lotu, robotw i stacji kosmicznych NASA, pomagajc zastosowa wiedz o ludzkim spostrzeganiu w ich
projektach. Rwnie ulepszenia odbioru telefonicznego
i telewizyjnego oraz aparatw dla osb o upoledzonym
suchu i wzroku wiele zawdziczaj wiedzy z psychologii
suchu i wzroku.
I dbir wrae, percepcja,

identyfikacja i rozpoznawanie
W tym podrozdziale wyrnimy trzy odrbne etapy procesu spostrzegania oraz omwimy sposoby interpretacji
obrazw pojawiajcych si niespodziewanie na siatkwce,
ktre potrafi wprowadzi w bd spostrzegajcy umys.
Termin spostrzeganie (percepcja) w szerokim sensie
oznacza rejestracj (uchwycenie) przedmiotw i zdarze
rodowiska zewntrznego: ich odbir sensoryczny,
zrozumienie, identyfikacj i okrelenie werbalne oraz
przygotowanie do reakcji na nie. Najlepiej zrozumiemy
proces percepcji, jeli podzielimy go na trzy etapy:
odbir wrae, spostrzeganie i identyfikacj czy rozpoznawanie obiektw.
Odbir wrae (sensation) to pierwszy etap, w czasie
ktrego energia fizyczna, np. fale wietlne i dwikowe,
podlega transdukcji (transformacji) na aktywno nerwow komrek kory mzgowej, ktre koduj informacj
na temat rodzaju stymulacji organw receptorycznych.
Nawet na tym wczesnym etapie drogi nerwowej dochodzi do selekcji i transformacji bodcw. Komrki siatkwki uwypuklaj granice, krawdzie i rnice jasnoci, kiedy
nie s pobudzane przez niezmienn, sta stymulacj.
Jednoczenie komrki kory wydobywaj z pobudzenia
otrzymywanego z komrek zwojowych siatkwki informacj o cechach i czstotliwoci przestrzennej.
Percepcja lub spostrzeganie (perception) w wskim
znaczeniu odnosi si do nastpnego etapu, na ktrym
ksztatuje si wewntrzna interpretacja obiektu i powstaj spostrzeenia bodcw zewntrznych. Reprezentacja ta dostarcza roboczego opisu zewntrznego
rodowiska podmiotu. Bodce rejestrowane przez
detektory niszego rzdu s organizowane i modyfikowane przez procesy mzgowe wyszego rzdu,
tworzc caociowe, rozpoznawalne wzorce i formy. Na
przykad trzy proste linie tej samej dugoci zidentyfikowane w komrkach kory mzgowej mog szybko
zosta rozpoznane jako percepcje: 1-1, H, A lub III,
zalenie od innych informacji pyncych z kontekstu.
Procesy percepcyjne mog obejmowa rwnie

ocen prawdopodobnej wielkoci, ksztatu, ruchu,
odlegoci i pooenia. Podstaw tych ocen stanowi
procesy obliczeniowe umysu, ktre integruj nasz
przesz wiedz z biecym wiadectwem zmysw i
kontekstem bodca. Spostrzeganie opiera si na syntezie
(integracji i kombinacji) prostych cech sensorycznych,
jak barwy, krawdzie i linie w spostrzeenie obiektu,
ktry moe zosta nastpnie rozpoznany.
Lepiej zrozumiemy dziaanie percepcji, kiedy rozpatrzymy zadziwiajcy przypadek dra Richarda, u ktrego
uszkodzenie mzgu nie dotkno w najmniejszym stopniu wrae, ale odmienio procesy percepcyjne.
lemem bya synteza percepcyjna - taka integracja elementw informacji sensorycznej, ktra zapewniaby
jednolit, spjn percepcj kadego obserwowanego
wydarzenia. Ten przypadek uwypukla rozrnienie
pomidzy procesami sensorycznymi i percepcyjnymi.
Uwiadamia nam rwnie, e zarwno analiza sensoryczna, jak i synteza percepcyjna musz wystpowa bez
przerwy, nawet jeli nie uwiadamiamy sobie ich toku,
a nawet samego faktu ich istnienia. (Inne przypadki
wpywu uszkodze neurologicznych na rne aspekty
percepcji mona pozna, czytajc fascynujce opowieci kliniczne dra Olivera Sachsa w ksice Mczyzna, ktry pomyli swoj on z kapeluszem, 1985, wyd.
poi. 1994).
Dr Richard by psychologiem o znacznej praktyce i dowiadczeniu w introspekcji, co pozwolio mu wnie

wyjtkowy i cenny wkad do psychologii. Nieszczliwie dozna uszkodzenia mzgu, ktre odmienio
jego wzrokowy odbir rzeczywistoci. Uszkodzenie
nie dotkno na szczcie orodkw mzgu odpowiedzialnych za mow, tote by on w stanie jasno opisa
swoje niezwyke doznania wzrokowe. Oglnie rzecz
biorc, uszkodzenie mzgu prawdopodobnie upoledzio jego zdolno do waciwej integracji danych
sensorycznych. Na przykad dr Richard twierdzi, e
kiedy patrzy na obiekt zoony, jak np. osoba ludzka,
a w polu widzenia znajdoway si inne osoby, widzia
niekiedy poszczeglne czci obrazu oddzielnie, nie
ukaday mu si one w jeden ksztat. Kiedy osoba
poruszaa si i odrbne czci poruszay si w jednym
kierunku, dr Richard spostrzega je jako ca osob.
Bez wsplnego czynnika - takiego jak ruch - ktry
pomaga zebra wszystko do kupy", chory widzia
pltanin osobnych obiektw obecnych jednoczenie
w polu widzenia, ale nie odbiera ich jako spjnych
caoci, tak jak przed wystpieniem uszkodzenia neurologicznego.
Czasami spostrzeenie elementu wsplnego tworzyo absurdalne konfiguracje. Czsto widzia obiekty
tego samego koloru, np. banana, cytryn i kanarka
razem, cho byy one oddalone od siebie w przestrzeni. Ludzi w tumie spostrzega jako grup, jeli
byli ubrani w tym samym kolorze. Dr Richard miewa
rwnie trudnoci w czeniu odgosu i widoku tego
samego zdarzenia. Kiedy kto piewa, Richard widzia
ruch warg i sysza piosenk, ale mia uczucie, jak
gdyby kto bdnie podoy dubbing do zagranicznego filmu. W czasie takich epizodw jego doznania
ze rodowiska byy nie powizane, pokawakowane
i dziwaczne - w przeciwiestwie do dozna z czasu
przed uszkodzeniem (Marcel, 1983).
Trzeci etap tej sekwencji, identyfikacja i rozpoznawanie (identifwation and recognition), przypisuje znaczenie naszym spostrzeeniom. Obiekty okrge staj si"
pikami do koszykwki, monetami, zegarami, pomaraczami lub ksiycami; ludzie mog zosta zidentyfikowani jako przyjaciele lub wrogowie, adni albo brzydcy, gwiazdy filmu lub rocka. Na tym etapie pytanie
percepcyjne: jak wyglda ten przedmiot?" zostaje
zastpione przez pytanie identyfikacyjne: czym jest ten
przedmiot?" oraz pytanie rozpoznawcze: jaka jest
funkcja tego przedmiotu?" Produktem rozpoznania jest
uwiadamiane spostrzeenie podmiotowe, ktre stanowi
jedyn dostpn nam podstaw oceny doznania percepcyjnego. Identyfikacja i rozpoznawanie, czym co jest,
jak si nazywa i jak na to naley zareagowa, wymaga
procesw poznawczych, na ktre skadaj si nasze
teorie, wspomnienia, wartoci, pogldy i postawy dotyczce obiektu.
Nic nie brakowao oczom dra Richarda i jego zdolnoci do analizy cech obiektw bodcowych - spostrzega on trafnie czci i waciwoci obiektw. Jego prob-
Spostrzeganie i poczone procesy identyfikacji i rozpoznawania dziaaj tak pynnie i pozornie automatycznie, e zazwyczaj splataj si gadko ze sob w naszym
yciu codziennym, ale s to osobne procesy. Rozpoznawanie to kwestia przypisywania obiektowi nazwy, podejmowania decyzji, czym on jest, i porwnywania go z reprezentacj w pamici. Podzia caego procesu percepcji
na etapy - odbioru wrae, spostrzegania i identyfikacji
oraz rozpoznawania - wyodrbnia skadniki tego zoonego procesu. W pozostaej czci tego rozdziau
bdziemy posugiwali si pojciem spostrzegania
w wszym znaczeniu - wykraczania poza informacje
sensoryczne w celu uzyskania sensownej wiadomoci
i wiedzy o wiecie przedmiotw, osb i epizodw. Skupimy si wicna drugim i trzecim etapie globalnego procesu spostrzegania (percepcji).
Rysunek 8.1
Interpretacja obrazu na siatkwce
A. Obraz fizyczny (bodziec dystalny)
B. Obraz optyczny (bodziec proksymalny)
(Obrazek)
Interpretowanie obrazw na siatkwce

Wyobra sobie, e jeste osob z rysunku 8.1. Siedzisz
na fotelu z podcignitymi nogami. Od przedmiotw
znajdujcych si w pokoju odbija si wiato i pewna
jego ilo wpada do twoich oczu, tworzc obraz na
(Blat stou)
(Okno)
siatkwce. Na rysunku tym mona take zobaczy obraz,

ktry pojawiby si w twoim lewym oku, gdyby siedzia
w tym pokoju. (Wybrzuszenie z prawej strony to twj
nos, a do i noga na dole s twoje wasne). Jak si ma
ten obraz na siatkwce do otoczenia, ktre jest jego
rdem?
Jedn z istotnych rnic jest ta, e obraz na siatkwce w tyle gaki ocznej jest dwuwymiarowy, podczas gdy
otoczenie jest trjwymiarowe. Ta rnica daje pocztek
innym rnicom, ktrych moesz nie zauway, jeli nie
przyjrzysz si dokadnie obrazowi. Porwnajmy na przykad ksztaty przedmiotw w rzeczywistoci zewntrznej z ksztatami odpowiadajcych im obrazw na siatkwce. Spjrzmy ponownie na rysunek 8.1. St, dywan,
okno i obrazek na cianie w wiecie rzeczywistym s
prostoktne, ale tylko obraz okna tworzy prostokt na
siatkwce. Obrazek tworzy na siatkwce trapezoid,
obraz blatu stou jest nieregularnym czworobokiem,
natomiast obraz dywanu to dwa odrbne obszary
o ponad dwudziestu odrbnych bokach! W jaki sposb
jestemy w stanie widzie wszystkie te przedmioty jako
zwyke, standardowe prostokty, skoro ich obrazy na
siatkwce s tak odmienne?
Zauwamy rwnie, e wielu elementw, ktre
spostrzegamy w pokoju, nie ma w ogle w obrazie na
siatkwce. Na przykad spostrzegamy pionow krawd
pomidzy cianami jako biegnc do samej podogi, ale
jej obraz na siatkwce urywa si na blacie stou. Podobnie na obrazie siatkwki czci dywanu s zasonite
przez st, co nie przeszkadza spostrzega go jako pojedynczego, nie znieksztaconego prostokta. Prawd
mwic, jeli rozpatrzymy wszystkie rnice midzy
obiektami otoczenia a ich obrazem na siatkwce, fakt e
spostrzegamy je tak dokadnie moe si wydawa
zaskakujcy.
Rnice pomidzy obiektami fizycznymi w wiecie
zewntrznym i ich optycznymi obrazami na siatkwce s
tak gbokie, e psychologowie rozrniaj je jako dwa
odrbne rodzaje bodcw spostrzeeniowych. Rzeczywisty obiekt fizyczny nazywa si bodcem dystalnym
(odlegym od obserwatora, distal stimulus), a obraz optyczny na siatkwce bodcem proksymalnym (bliskim
obserwatora, proximal stimulus), jak to pokazuje rysunek
8.2.
Krytyczny punkt naszego omwienia mona teraz
przeformuowa w sposb bardziej zwizy: to, co
spostrzegamy, odpowiada bodcowi dystalnemu - rzeczywistemu obiektowi z otoczenia" - natomiast bodcem,
z ktrego musimy wydoby t informacj, jest bodziec
proksymalny - obraz na siatkwce. Podstawowe zadanie
obliczeniowe percepcji mona okreli jako proces ustalenia bodca dystalnego na podstawie informacji zawartej w bodcu proksymalnym. Rozrnienie bodcw dystalnych i proksymalnych stosuje si do wszystkich
rodzajw percepcji, nie tylko do wzroku. Obrazy akusty-
Rysunek 8.2
Bodziec dystalny i proksymalny
Bodziec dystalny
Bodziec proksymalny
czne - ukady fal dwikowych, ktre wpadaj do ucha s czym innym ni produkujce je przedmioty. Nawet
obrazy dotykowe - ukady naciskw i temperatur, ktre
czujemy na skrze, kiedy aktywnie badamy przedmioty
domi - nie s tym samym, co fizyczne obiekty stanowice ich rdo. Za kadym razem spostrzeganie zawiera
proces, ktry w jaki sposb posuguje si informacj
z bodca proksymalnego do przekazania nam cech bodca
dystalnego.
Jednake wytworzenie przedstawienia percepcyjnego to o wiele wicej ni ustalenie cech fizycznych bodca dystalnego. Widzimy przedmioty jako znane nam i
znaczce: okno, obrazek, st i dywan. Oprcz trafnego
spostrzegania ksztatw i barw obiektw, interpretujemy
je w kategoriach naszych przeszych dowiadcze
z podobnymi obiektami. Ten proces identyfikacji i rozpoznawania jest take czci naszych czynnoci automatycznych i niemal bezustannych, kiedy spostrzegamy
rodowisko.
eby zilustrowa rozrnienie pomidzy trzema
fazami spostrzegania, zanalizujmy jeden z przedmiotw
z rysunku 8.1: wiszcy na cianie obrazek. W fazie
odbioru wrae obrazkowi temu odpowiada dwuwymiarowy trapezoid na siatkwce; bok grny i dolny zbiegaj
si na prawo, a bok prawy i lewy rni si dugoci.
W fazie percepcji widzimy ten trapezoid jako prostokt
obrcony od nas pod ktem w trjwymiarowej
przestrzeni. Spostrzegamy grny i dolny bok jako rwnolege, ale oddalajce si w prawo; prawy i lewy bok
widzimy jako rwnej dugoci. W fazie rozpoznawania
rozpoznajemy ten prostoktny obiekt jako obrazek.
Rysunek 8.3 to schemat blokowy ilustrujcy t sekwencj zdarze. Procesy przenoszce informacje z jednej fazy do nastpnej ukazane s jako strzaki midzy
blokami. Odbir danych sensorycznych przez receptory
i przesyanie ich wyej w celu wydobywania i analizy
istotnych informacji nazywane jest przetwarzaniem oddolnym lub wstpujcym (bottom-up processing). Procesy
oddolne s zakotwiczone w rzeczywistoci empirycznej,

zajmuj si elementarnym poziomem informacji i przeksztacaniem konkretnych, fizycznych cech bodcw na
kody fizjologiczne i ostatecznie na reprezentacje abstrakcyjne. W tym samym czasie jednak dziaa proces przeciwstawny; w przetwarzaniu odgrnym lub zstpujcym
(top-down processing) bior udzia nasze przesze dowiadczenia, wiedza, oczekiwania, pami, motywacja, zaplecze
kulturowe i jzyk, dokonujc interpretacji przedmiotu
percepcji. W przetwarzaniu odgrnym wysze procesy
umysowe wpywaj na nasze rozumienie natury spostrzeganych obiektw i zdarze. Te dwa typy przetwarzania zwykle wspdziaaj ze sob w czasie naszego
spostrzegania otoczenia.
Rzeczywisto, wieloznaczno
i znieksztacenia
Podstawowym celem spostrzegania jest uzyskanie trafnego, stabilnego obrazu wiata - rozpoznawania drapienikw i zwierzyny oraz rde niebezpieczestwa
i przyjemnoci, co pozwala we waciwy sposb kierowa zachowaniem. Przetrwanie zaley od trafnej percepcji obiektw i zdarze w naszym rodowisku, ale nie
zawsze rodowisko jest atwe do odczytania". Spjrz na
fotografi skadajc si z czarnych i biaych plam
(rysunek 8.4). Co to takiego? Sprbuj wydoby figur
z ta. Sprbuj dostrzec dalmatyczyka na spacerze. Pies
jest trudny do odnalezienia, poniewa mao rni si od
ta. (Podpowiedz: pies jest po prawej stronie obrazka,
jego gowa jest skierowana ku rodkowi).
wiat peen jest wieloznacznych danych, ktre s
rdem niepewnoci, niekiedy za zagroenia. Potencjalna ofiara ukrywa si za zason barw ochronnych,
podobnie jak onierze maskuj swoj obecno. Niektre pokarmy maj przyjemny smak, jak cukier lub sl,
ale nie s zdrowe; inne wygldaj niewinnie, ale mog
by miertelnie trujce, jak pewne grzyby lub jagody.
Uczymy si nie wierzy do koca pozorom i uzupenia
to, co mwi zmysy, tym, co podpowiada nasza wiedza.
Na przykad, kiedy jedziemy rozgrzan socem szos,
moemy widzie przed sob lnice kaue wody. Kaue
znikaj, kiedy dojedamy do miejsca, w ktrym, jak
nam si zdawao, byy. Obraz kau jest spowodowany
odbijaniem si fal gorca od czarnej powierzchni asfaltu,
ktra zakrzywia promienie wietlne docierajce do
siatkwki.
Kiedy zmysy oszukuj nas, powodujc wyranie nietrafne doznania ukadu bodcw, dowiadczamy zudzenia, iluzji (illusion). aciski rdze sowa iluzja pochodzi
od illudere, co znaczy wykpiwa. Twoj bdn interpretacj podziela w tej samej sytuacji percepcyjnej wikszo ludzi, poniewa jest ona funkcj znieksztace
informacji otrzymywanych przez nas z wzorca sensorycznego. Zudzenia wystpuj czciej, jeli sytuacja
Rysunek 8.3 Fazy wrae, percepcji i identyfikacji/rozpoznawania

Wykres przedstawia procesy transformacji napywajcych informacji w fazie wrae, percepcji i identyfikacji/rozpoznawania.
Przetwarzanie oddolne wystpuje wtedy, kiedy reprezentacja percepcyjna wydobywana jest z informacji dostpnych na wejciu
sensorycznym. Przetwarzanie odgrne wystpuje wtedy, kiedy na reprezentacj percepcyjna wpywaj wczeniejsza wiedza, motywacja,
oczekiwania i inne aspekty wyszego funkcjonowania umysowego podmiotu.
Przykady
Rozpoznawany jako czonek

kategorii obrazkw
Figura widziana jako obrcony prostokt
Obraz na siatkwce
(tylko fragmenty wrae ktw i linii)
Rysunek 8.4
Obraz wieloznaczny
normie. Psychologowie maj nadziej dowiedzie si

z tych bada czego na temat procesw percepcyjnych
w normalnych warunkach, w udany sposb prowadzcych do trafnej percepcji bodcw dystalnych.
Rysunek 8.5
Krata Hermanna
W kracie Hermanna zachodzi rzutowanie pl odbiorczych dwu

komrek zwojowych. Jest to przykad zudzenia w fazie wrae.
Nauki pynce ze zudze

Psychologowie badajcy spostrzeganie ze szczeglnym
upodobaniem zajmuj si powstajcymi w tym procesie
wieloznacznociami i zudzeniami. Od pierwszej naukowej analizy zudze opublikowanej przez J. J. Oppela
w 1854 r. napisano dosownie tysice artykuw na temat
roli zudze w przyrodzie, odbiorze wrae, spostrzeganiu i sztuce. Skromny wkad Oppela w badanie zudze
by to zwyky cig kresek, ktry wydawa si duszy przy
podziale na czci, ni kiedy pokazane byy tylko skrajne
paski:
bodcowa jest wieloznaczna, brakuje kluczowych informacji, skadniki s w nieoczekiwanych relacjach i nie
wystpuj znane nam wzorce.
Nasz obraz rzeczywistoci moe ponadto zosta
znieksztacony przez trzy inne procesy. Halucynacja (hallucination) jest to faszywa percepcja stanowica znieksztacenie jednostkowe, ktrego nie podzielaj inni w tej
samej sytuacji. Osoba halucynujca syszy gosy i widzi
obrazy, ktre nie maj podstawy sensorycznej. Halucynacje pojawiaj si w szczeglnych stanach wiadomoci spowodowanych przez pewne zaburzenia psychiczne,
takie jak schizofrenia, choroby mzgu, zatrucie alkoholowe, dziaanie rodkw psychodelicznych, sugestia
hipnotyczna i ekstaza religijna.
Urojenie (delusion) jest to uporczywe, faszywe
przekonanie, ktre opiera si zmianom mimo dowodw
swej irracjonalnoci. Urojenia mog by znieksztaconymi pogldami na temat samego siebie, innych osb lub
otoczenia. Urojenia przeladowcze, zazdroci i wielkoci
wystpuj w stanach paranoidalnych oraz w pewnych
typach przesdw rasowych.
Ostatni typ znieksztacenia wynika ze skonnoci
umysu do blokowania informacji zagraajcych samoocenie. Takie samooszukiwanie si {self-deception) jest
form okamywania samego siebie na rzecz podtrzymania pozytywnego obrazu wasnej osoby. W skrajnych
wypadkach takie samooszukiwanie si przybiera form
zaprzeczenia potencjalnym zagroeniom dla zdrowia
i dobrostanu jednostki, z ktrymi mona by byo poradzi sobie lepiej na drodze bezporedniej konfrontacji
(Goleman, 1987).
Badajc halucynacje, urojenia i samooszukiwanie si,
psychologowie uzyskuj pewne informacje o osobowoci,
konfliktach i motywacjach jednostek, ktre ich dowiadczaj. Moemy ustali, kiedy, dlaczego i w jaki sposb
wysze funkcje umysowe ulegaj zaamaniu. To z kolei
pozwala uczonym na wgld w natur funkcjonowania w
Dylemat waza czy twarze i szecian Neckera to przykady wieloznacznoci w fazie percepcji. Istniej dwie
moliwe percepcje obiektw znajdujcych si w przestrzeni przed obserwatorem. Figura waza lub twarze"
moe by widziana jako biay obiekt porodku na
czarnym tle lub jako dwa czarne obiekty z biaym obszarem pomidzy nimi. Szecian Neckera mona widzie
jako trjwymiarow przezroczyst figur poniej obserwatora, obrcon na lewo od niego albo ponad obserwatorem, obrcon w prawo. Zarwno w wypadku wazy,
jak i szecianu alternatywne spostrzeenia to odmienne
uporzdkowanie fizyczne w przestrzeni trjwymiarowej
wynikajce z tego samego obrazu bodcowego.
Rysunek 8.6
A. Zudzenia percepcji
B. Zudzenia rozpoznawania
porwnaj z
Oppel nazwa swoj prac badaniem geometrycznych
zudze wzrokowych. Zudzenia wskazuj na rozdwik
pomidzy spostrzeeniami a rzeczywistoci - pomidzy cudownie zoonymi procesami odbioru wrae
i spostrzee bdcymi arcydzieem ewolucji a atwoci, z jak mona je wprowadzi w bd za pomoc
zwykego uporzdkowania kresek. Zudzenia mog
ukaza naocznie realno abstrakcyjnego rozrnienia
odbioru wrae, percepcji i identyfikacji oraz pomc
nam zrozumie podstawowe waciwoci spostrzegania
(Cohen i Girgus, 1978).
Przyjrzyjmy si najpierw zudzeniu dziaajcemu na
poziomie wrae: kracie Hermanna na rysunku 8.5. Kiedy
patrzymy w rodek kraty, na skrzyowaniach biaych
pasw pojawiaj si ciemne, rozmyte plamy. Teraz skupmy wzrok na jednym ze skrzyowa - plama znika. Kiedy
przenosimy wzrok, sprawiamy, e plamy poruszaj si
i migaj. Jak to si dzieje? Odpowied ley w zjawisku,
o ktrym bya mowa w poprzednim rozdziale - hamowaniu obocznym. Zamy, e bodziec jest rejestrowany
przez komrki zwojowe siatkwki, z ktrych dwie maj
pola odbiorcze zaznaczone w prawym dolnym rogu kraty. Pole odbiorcze w centrum skrzyowania dysponuje
dwoma biaymi otaczajcymi je paskami, podczas gdy
ssiednie pole odbiorcze tylko jednym. Dziki temu
komrka w centrum otrzymuje wicej wiata i moe reagowa na niszym poziomie z powodu wikszego
hamowania obocznego na obrzeu. Kiedy skupiamy
wzrok na skrzyowaniu, obraz pada na rodek plamki
tej, ktra jest miejscem najwikszej wraliwoci siatkwki (z powodu koncentracji czopkw). Plamka ta
dysponuje take wieloma komrkami zwojowymi, ale
rni si one od pozostaych na siatkwce. Pola odbiorcze plamki tej s mniejsze, tote obejmuj one cae
skrzyowanie - zarwno centrum, jak i okolice. Nie powstaje hamowanie oboczne powodowane przez czarne
kwadraty - czarne plamy wic si nie pojawiaj. Zudzenia na tym poziomie pojawiaj si, poniewa uoenie
bodca pobudza procesy w receptorze w niezwyky
sposb, co powoduje znieksztacenie obrazu.
W badaniach zudze ujawniajcych dziaanie spostrzegania w wskim znaczeniu i identyfikacji psychologowie sigaj po figury wieloznaczne - ukady bodcw,
ktre mog by spostrzegane na dwa lub wicej odmiennych sposobw. Wieloznaczno (ambiguity) jest
wanym pojciem w rozumieniu percepcji, poniewa
ukazuje, w jaki sposb pojedynczy obraz na poziomie sensorycznym moe prowadzi do wielorakich interpretacji na
poziomach percepcji i interpretacji.
Czasem wieloznaczno pojawia si w fazie percepcji, gdy obiekt mona interpretowa jako dwa lub
wicej rnych przedmiotw z otoczenia. Moe si ona
pojawi take w fazie identyfikacji i rozpoznawania,
kiedy to moemy zinterpretowa spostrzegany przedmiot jako nalecy do rnych kategorii.
Rysunek 8.6 ukazuje trzy przykady figur wieloznacznych. Kadej z nich towarzysz dwie jednoznaczne, lecz pozostajce w konflikcie interpretacje.
Popatrz na kady obrazek tak dugo, a wykryjesz dwie
moliwe interpretacje. Zauwa, e po ich wykryciu
spostrzeganie przeskakuje w czasie patrzenia na figury
wieloznaczne od jednej interpretacji do drugiej. Ta percepcyjna niestao figur wieloznacznych jest jedn
z waniejszych waciwoci.
Waza czy twarze?
Szecian Neckera: z gry czy z dou?
Kaczka czy krlik?
Poniewa system percepcyjny nie moe rozpoznawa

dwu moliwych percepcji jednoczenie, przeskakuje on
od jednej decyzji percepcyjnej do drugiej na podstawie
koncentracji na pewnych cechach lokalnych.
Figura kaczka lub krlik" to przykad wieloznacznoci na poziomie rozpoznawania. W obu interpretacjach jest spostrzegana jako ten sam ksztat fizyczny,
Rysunek 8.7
dwuznaczno pojawia si w momencie ustalania, jaki

obiekt ten ksztat przedstawia i jak go zaklasyfikowa,
majc do dyspozycji rne informacje dodatkowe.
Jedn z najbardziej fundamentalnych waciwoci
normalnej percepcji ludzkiej jest tendencja do przeksztacania wieloznacznoci i niepewnoci pyncych z otoczenia w jasne interpretacje, ktrymi moemy posugiwa si
Sze irytujcych zudze
A. Uyj linijki do odpowiedzi na kade z pyta.

Co jest wiksze:
rondo ozy szczyt cylindra?
Czy linia ukona jest amana?
B. Ktre z pudeek s tych samych rozmiarw co wzorzec?

Ktre s zdecydowanie mniejsze lub wiksze? Zmierz je,
by wykry sit tego zudzenia.
z penym zaufaniem. W wiecie penym zmiennoci zadaniem naszego systemu spostrzeeniowego jest odkrywanie niezmiennoci i staoci.
Zudzenia percepcyjne uwiadamiaj nam dwa zjawiska: aktywn rol, jak odgrywa umys w strukturalizacji obrazu wiata, oraz wpyw kontekstu na sposb,
w jaki spostrzegamy pojawiajce si na jego tle bodce.
Odwoajmy si do klasycznego zudzenia przedstawionego na rysunku 8.7. Psychologowie odkryli wiele takich
zudze nie tylko w odniesieniu do wzroku, ale i do
innych modalnoci zmysowych (Bregman, 1982; Shepard i Jordan, 1984). Zudzenia te powstaj, poniewa
orodkowy ukad nerwowy nie dokonuje po prostu rejestracji zdarze. Posuguje si on natomiast zoonymi
procesami detekcji, integracji i interpretacji informacji
0 wiecie w kategoriach tego, co ju wiemy i czego
oczekujemy; tak wic to, co widzimy", wykracza poza
fizyczne cechy dziaajcego bodca. Fakt, i te procesy
przebiegaj zazwyczaj bez wysiku i skutecznie odczytuj otaczajcy nas wiat, nie oznacza, e s one proste
1 bezbdne.
Zudzenie gry cylindra
opiera si na odwrceniu relacji figura - to podobnym

do waza czy twarze". W Niebie i wodzie stworzy on
wieloznaczn mozaik zachodzcych na siebie ryb
i ptakw, w ktrej centrum skonni jestemy widzie
ryby albo ptaki, ale nie obie figury naraz. Figury u gry
i u dou obrazu staj si coraz mniej dwuznaczne. Zauwamy, e po patrzeniu na jednoznaczne ptaki u gry
mamy skonno widzie w dwuznacznej czci rodkowej raczej ptaki ni ryby; z kolei po patrzeniu na jednoznaczne ryby u dou, zobaczymy w czci centralnej
raczej ryby ni ptaki. Tendencja ta demonstruje wpyw
kontekstu na nasz percepcj, ktry to temat omwimy
pniej bardziej szczegowo.
Ostatni przykad to Targ niewolnikw ze znikajcym
popiersiem Woltera autorstwa SaWadora Dali. To dzieo
przedstawia bardziej zoon wieloznaczno, w ktrej
Wieloznaczno w sztuce
Przedstawiane przez psychologw figury wieloznaczne stay si impulsem dla wielu wybitnych artystw
nowoczesnych, ktrzy ulegli fascynacji zoonymi, dynamicznymi doznaniami, ktrych one dostarczaj. Artyci
ci w wielu dzieach zastosowali wieloznaczno percepcyjn jako gwne narzdzie kreacji. Na tej stronie znajdziemy trzy przykady takich obrazw. Na pierwszym,
autorstwa Victora Vasarely'ego, stworzono odwrcenie gbi
podobne do szecianu Neckera. Kty powierzchni mona
widzie jako wysuwajce si w kierunku patrzcego lub
odchodzce od niego. Kolejny obraz, M. C. Eschera,
Zudzenie Poggendorfa
Ktre z centralnych k jest wiksze?
Wzorzec
Zudzenie Ebbinghausa
Ktra z linii poziomych jest dusza?
Czy linie pionowe s rwnolege?

3
Zudzenie Miillera-Lyera
Zudzenie Zoellnera
Obrazy Vasarely'ego (na grze), M. C. Eschera (z lewej)

i Salvadora Dali
w przestrzeni (Hochberg, 1988). Zaczniemy od podejcia do percepcji dominujcego od okoo stu lat w teorii
Hermanna von Helmholtza kadcej nacisk na dowiadczenie. Dla kontrastu omwimy kilka nowszych pogldw - teori Jamesa Gibsona i podejcie psychologii
postaci - ktre proponuj natywistyczne podejcie do
percepcji. Na koniec rozwaymy najnowsze pogldy teoretyczne na percepcj, goszone przez badaczy sztucznej inteligencji.
naley radykalnie przeorganizowa i zreinterpretowa

cay fragment dziea, by umoliwi percepcj ukrytego"
popiersia francuskiego filozofa i pisarza Woltera. Biae
niebo pod niszym ukiem to czoo i wosy Woltera, biae
fragmenty strojw dwu dam to jego policzki, nos i podbrdek. (Jeli trudno ci go dostrzec, sprbuj spojrze
z ukosa, wycigajc ksik na odlego rki, albo zdejmij okulary). Kiedy ju dostrzeesz na obrazie popiersie
Woltera, nie bdziesz w stanie patrze na niego bez
wiadomoci, gdzie ukry si ten Francuz.
Zudzenia w rzeczywistoci
Czy zudzenia to osobliwe uporzdkowania linii,
barw i ksztatw wykorzystywane przez artystw i psychologw do gnbienia naiwnych ludzi? W niewielkim
stopniu. Zudzenia s istotn czci ycia codziennego.
S nieuniknionym aspektem rzeczywistoci subiektywnej, ktr kady z nas tworzy na podstawie dowiadczenia osobistego, uczenia si i motywacji. Nawet jeli
jestemy w stanie rozszyfrowa zudzenie, moe ono
pojawia si wci na nowo i stale wprowadza nas
w bd.
Widzimy wschd i zachd soca, cho wiemy, e
soce tkwi absolutnie bez ruchu w centrum ukadu sonecznego. Moemy na tej podstawie doceni, jak
wielkim aktem odwagi ze strony Krzysztofa Kolumba
i innych podrnikw byo przeciwstawienie si narzucajcemu si zudzeniu paskoci Ziemi i eglowanie
w kierunku jednego z jej pozornych brzegw. Kiedy
ksiyc w peni jest nad nasz gow, zdaje si on
poda za nami z kadym naszym ruchem, nawet jeli
wiemy, e ksiyc nas nie ciga. Nasze doznanie polega
na zudzeniu tworzonym przez wielk odlego pomidzy naszymi oczami a ksiycem. Promienie ksiyca
docieraj do Ziemi przewanie rwnolegle i prostopadle
do naszego kierunku ruchu, bez wzgldu na to, jak si
poruszamy.
Ludzie s w stanie panowa nad zudzeniami, by
osign podane skutki. Architekci i projektanci
wntrz posuguj si zasadami percepcji do tworzenia
obiektw w przestrzeni, ktre wydaj si wiksze lub
mniejsze, ni s w rzeczywistoci. Mae mieszkanie staje
si bardziej przestrzenne, jeli pomalowa je na jasne
kolory i oszczdnie umeblowa niskimi, maymi kanapami, krzesami i stoami, ustawionymi raczej porodku
pokoju ni pod cianami. Psychologowie wsppracujcy
z NASA przy amerykaskim programie kosmicznym
badali wpyw otoczenia na percepcj w celu zaprojektowania kabin o przyjemnym oddziaywaniu sensorycznym. Dekoratorzy i owietleniowcy filmowi i teatralni tworz wiadomie zudzenia na planie filmowym i na
scenie.
Ze zudze robimy uytek w naszym codziennym
yciu - wyborze kosmetykw i ubra (Dackman, 1986).
Kupujemy ubrania o jasnych kolorach w poziome pasy,
Psychologowie badali wpyw rodowiska na percepcj w celu

zaprojektowania kabiny kosmicznej o przyjemnym oddziaywaniu
sensoryoznym.
by nasze ciao wydawao si tsze, a ciemne ubrania

w pasy pionowe, by wydawao si szczuplejsze.
Zudzenia pojawiaj si take w bardziej dramatycznym
kontekcie, jak to przedstawiono we wstpnym studium
przypadku. W nieustannym procesie rozstrzygania rozbienoci pomidzy bodcami dystalnymi (rzeczywisto
zewntrzna) a proksymalnymi (rzeczywisto receptoryczna) tworzymy percepcje osobiste (rzeczywisto
fenomenologiczna), ktre - z wikszym lub mniejszym
powodzeniem - kieruj naszymi decyzjami i zachowaniem. Sposb, w jaki rozstrzygamy t rozbieno, jest
od dawna przedmiotem sporu psychologw.
To, co nabyte I wrodzone w spostrzeganiu

Przypomnijmy sobie spr pomidzy natywistami, ktrzy
utrzymywali, e kada wiedza o wiecie zewntrznym
pochodzi ze zmysw i jest zdeterminowana przez
mechanizmy wrodzone - pogld zwolennikw dziedzicznoci - i empirycystami, ktrzy utrzymuj, e wikszo wiedzy spostrzeeniowej ma charakter wyuczony
i opiera si na dowiadczeniach w rodowisku - zwolennikami wychowania. Te alternatywne pogldy na rozwj
psychiki odegray take wan rol w teoriach percepcji.
Zarwno zwolennicy dziedzicznoci, jak i rodowiska zakadali, e pewne atrybuty percepcji, jak barwa
czy jasno s wbudowane w system sensoryczny. Spr
dotyczy mechanizmw spostrzegania waciwoci relacyjnych, takich jak wielko i pooenie obiektw
Klasyczna teoria Helmholtza

Hermann von Helmholtz (1866) dowodzi wagi
dowiadczenia w percepcji. Jego teoria kada nacisk na
rol procesw umysowych w interpretowaniu czsto wieloznacznych ukadw bodcw pobudzajcych system
nerwowy. Obserwator wyawia sens z bodcw proksymalnych, odwoujc si do swej uprzedniej wiedzy o rodowisku. Na podstawie tego dowiadczenia obserwator
stawia hipotezy lub wnioskuje o prawdziwej naturze
rzeczy. Spostrzeganie jest wic procesem indukcyjnym,
wychodzcym od konkretnych obrazw ku wnioskom
(racjonalnym intuicjom) na temat oglnej klasy obiektw
lub wydarze, ktre te obrazy mog reprezentowa.
Poniewa proces ten odbywa si poza kontrol wiadomoci, Helmholtz nazwa go wnioskowaniem niewiadomym [unconscious inference). Zazwyczaj takie procesy
wnioskowania dziaaj sprawnie i tworz wiarygodny
obraz rzeczywistoci. Jednake mog powsta zudzenia
percepcyjne, jeli niezwyke okolicznoci w ukadzie
bodca lub w punkcie widzenia dopuszczaj rne interpretacje lub faworyzuj tradycyjn, znan interpretacj,
kiedy potrzebna jest nowa.
Klasyczna teoria Helmholtza rozbija spostrzeganie
na dwie fazy. W fazie pierwszej, analitycznej, organy
zmysowe analizuj wiat fizyczny, tworzc podstawowe
wraenia. W fazie drugiej, syntetycznej, integrujemy i syntetyzujemy te elementy sensoryczne w spostrzeenia
obiektw i ich cech. Teoria Helmholtza zakada, e uczymy si interpretacji wrae na podstawie dowiadcze
ze wiatem - nasze interpretacje s w efekcie hipotezami na temat naszych spostrzee.
Ta koncepcja spostrzeenia jako hipotezy jest obecnie czci oglnej klasy teorii spostrzegania opartych na
strategiach przetwarzania informacji wzrokowych. Jedna
z takich teorii kadzie nacisk na wag ludzkich transakcji
ze rodowiskiem jako podstaw rozwoju hipotez percepcyjnych. Dlatego te nazywa si j teori percepcji
transakcyjnej (transactional perception) (Ames, 1951).
Optyka ekologiczna Gibsona
Nowoczeni natywici, podajc ladem synnych brytyjskich filozofw, Locke'a, Berkeleya i Hume'a, dowodz
istnienia procesu sensorycznego zdeterminowanego
w sposb wrodzony, ktry pozwala podmiotowi spostrzega wielko, ksztat i oddalenie obiektu. Jeden z gosicieli
tego pogldu, James Gibson (1966,1979), poszukiwa tych

aspektw bodca proksymalnego, ktre dostarczaj informacji o bodcu dystalnym. Zdaniem Gibsona odpowied
na pytanie W jaki sposb powstaje wiedza o wiecie?" jest
prosta. Informacje o niezmiennych waciwociach
otoczenia docieraj do nas bezporednio. Nie ma potrzeby
analizy surowych wrae ani istnienia wyszych poziomw
systemu wnioskowania percepcyjnego - spostrzeganie jest
bezporednie. Dysponujemy nie tylko informacj z siatkwki o barwie, wielkoci i ksztacie kadego obiektu, ale
rwnie informacj o wzgldnych pozycjach, wielkociach
tych obiektw, a nawet o naszym wzgldem nich pooeniu. Kiedy na siatkwce wielko i ksztat kadego
obiektu zmienia si zalenie od jego odlegoci i kta
widzenia, nie dzieje si to w sposb losowy. Zmiany te s
systematyczne, a pewne cechy obiektw pozostaj niezmienne przy wszystkich zmianach kta widzenia i odlegoci. Nasz system wzrokowy jest nastawiony na wykrywanie takich niezmiennikw, poniewa ewoluowalimy
w rodowisku, w ktrym byy one wane dla naszego
przetrwania (Palmer, 1981).
Wiele wczeniejszych bada laboratoryjnych nad
percepcj polegao na usytuowaniu badanych w jednym
miejscu i ekspozycji prostych, nieruchomych bodcw
w bardzo ograniczonych i sztucznych warunkach. Gibson
i inni argumentowali, e systemy percepcyjne ewoluoway u organizmw bdcych w cigym ruchu .poszukujcych poywienia, wody, partnera seksualnego
oraz schronienia - w zoonym i zmiennym rodowisku
(Gibson, 1979; Pittenger, 1988; Shaw i Turvey, 1981; Shepard, 1984). Gibson postulowa, by zamiast rozumie
spostrzeganie jako wynik struktury organizmu, prbowa je zrozumie raczej dziki analizie bezporednio
otaczajcego rodowiska (czyli jego ekologii). Jak to sformuowa jeden z autorw, podejcie Gibsona byo nastpujce: Nie pytaj, co jest wewntrz gowy, ale wewntrz
czego jest gowa" (Mace, 1977). W efekcie teoria optyki
ekologicznej (theory ofecological optics) Gibsona zajmuje
si bardziej spostrzeganymi bodcami ni naszymi
mechanizmami ich spostrzegania. Byo to radykalne odejcie od wszystkich wczeniejszych teorii. Gibson kad
nacisk na spostrzeganie jako aktywn eksploracj rodowiska. Kiedy obserwator porusza si w wiecie, wzorzec
stymulacji na siatkwce zmienia si nieustannie w czasie
i w przestrzeni. Gibson podkrela bogactwo tego strumienia optycznego w kadym dowiadczeniu percepcyjnym. Teoria optyki ekologicznej prbowaa wyodrbni
informacje o rodowisku dostpne dla oczu obserwatora
bdcego w ruchu. Nie mwia wiele o zudzeniach wzrokowych, poniewa - zdaniem Gibsona - pojawiaj si
one tylko w ograniczonych i nienaturalnych warunkach
spostrzegania, kiedy bodce s sztucznie skonstruowane
w laboratorium. W wiecie rzeczywistym badani maj
dostp do duo wikszej iloci informacji na temat
wieloznacznych bodcw.
Psychologia postaci
Powstaa w drugiej dekadzie naszego wieku psychologia postaci (Gestalt psychology) opieraa si na zaoeniu, e zjawiska psychiczne mona zrozumie tylko jako
zorganizowane, ustrukturalizowane caoci, nie za
w rozbiciu na proste elementy percepcyjne (w analizie
introspekcyjnej). Synonimami terminu posta (Gestalt)
mog by z grubsza forma, cao, konfiguracja lub istota.
Kierunek ten rzuci wyzwanie podejciu atomistycznemu

w psychologii, proponowanemu przez strukturalislw
i behawiorystw, dowodzc, e cao jest czym wicej
ni sum swych czci. Na przykad poszczeglne
melodie s spostrzegane jako caoci, mimo e skadaj
si z odrbnych nut.
Psychologowie postaci twierdzili ponadto, e
spostrzegamy wiat przedmiotw w kategoriach kompletnych caoci, poniewa kora mzgowa jest uksztatowana do funkcjonowania w ten sposb - koordynuje nadchodzce bodce, ktre podlegaj dziaaniu zoonych si
pola. To natywistyczne podejcie postulowao, e organizujemy informacje sensoryczne w taki a nie inny
sposb, poniewa jest to najbardziej prosty i ekonomiczny sposb organizacji materiau wejciowego
w mzgu przy takiej jego strukturze i fizjologii. Gwnymi przedstawicielami psychologii postaci byli Kurt Koflka
(1935), Wolfgang Khler (1929) i Max Wertheimer (1923).
Cho psychologia postaci przestaa istnie jako odrbna szkoa w psychologii, niektre z jej podstawowych idei
i pyta s nadal przedmiotem aktywnych studiw badaczy
percepcji i innych dziedzin psychologii. Zauwamy, e Gibsonowsk teori percepcji ekologicznej czy z punktem
widzenia gestaltystw pogld o bezporednim zdeterminowaniu spostrzegania przez konfiguracj bodca prezentowanego obserwatorowi; oba podejcia odrzucaj te
pogld, i w percepcji porednicz konstrukcje budowane
z elementw sensorycznych.
Teoria sztucznej inteligencji
Zwolennicy sztucznej inteligencji, czyli podejcia Al

[Al appnwch), dziel badanie percepcji na trzy poziomy
analizy: hardware. czyli mechanizmy neuroflzjologiczne,
reguy i algorytmy operacji specyficznych dla procesw
percepcyjnych oraz zesp zada, ktre musi speni percepcja, czyli analiza waciwoci fizycznych wiata, ktre
pozwalaj nam na jego spostrzeganie (Banks i Krajicek,
1991). cznie te trzy poziomy tworz caociow teori
spostrzegania. Jednak jak dotd nie s one wystarczajco
zintegrowane. Pierwszym poziomem zajmuj si neurologowie, kontynuatorzy Gibsona funkcjonuj na trzecim,
natomiast wikszo prac badaczy Al koncentruje si na
poziomie drugim, obliczeniowym. Modele spostrzegania
Al skupiay si przede wszystkim na percepcyjnym
przetwarzaniu informacji bodcowej, bez odwoywania
si do jego podstaw biologicznych. Modele te odnosz si
do dwch podstawowych problemw: jakie mechanizmy
s niezbdne do wydobycia informacji zawartej w bodcu

oraz jakich wnioskowa i oszacowa prawdopodobiestwa uywa podmiot do interpretacji i wnioskowania na
temat przedmiotu spostrzegania (Bennet i in., 1989).
Wspczesne pogldy na percepcj integruj to, co
najlepsze w tych podejciach. Za Gibsonem wielu
badaczy bierze pod uwag potrzeb uwzgldniania ekologicznych ogranicze spostrzegania i dynamiczn
natur informacji sensorycznej dochodzcej do mzgu
(Shaw i Turvey, 1981; Cutting, 1981; Pittenger, 1988).
Lecz wikszo uczonych, w odrnieniu od Gibsona
i niektrych psychologw postaci, nie wierzy, by percepcja bya bezporednia i natychmiastowa. Porwnuj
oni proces spostrzegania do mylowego rozwizywania
problemw (Beck, 1982; Kanitza, 1979; Pomerantz
i Cubovy, 1986; Rock, 1982, 1986; Shepp i Ballisteros,
1989). Nowe podejcia kad nacisk zarwno na rol
przeszego dowiadczenia (podobnie jak Helmholtz), jak
i rol prostoty i ekonomii (jak psychologowie postaci)
w organizacji percepcji, doceniajc jednoczenie zasugi
podejcia Al w tworzeniu testowalnych modeli waciwoci funkcjonalnych procesu spostrzegania.
Podsumowanie
Spostrzeganie wydobywa informacje z nieustannie zmiennego, czsto chaotycznego materiau wejciowego, pochodzcego z zewntrznych rde energii, i organizuje je
w stabilne, uporzdkowane spostrzeenia przedmiotw znaczcych. Bodziec proksymalny jest to wzorzec aktywnoci
neuronalnej w receptorze; bodziec dystalny to rzeczywisty
obiekt fizyczny w realnym wiecie. Procesy percepcyjne
pozwalaj nam konstruowa, identyfikowa i rozpoznawa
obiekty fizyczne (bodce dystalne) na podstawie informacji
dostpnych w formie aktywnoci nerwowej w receptorach
(bodce proksymalne). Termin spostrzeganie" uywany
jest czsto w odniesieniu do caociowego procesu odbioru
przedmiotw i zdarze wiata zewntrznego; proces ten
mona podzieli na trzy czci: odbir wrae, w ktrym
energia fizyczna przeksztacana jest na aktywno nerwow komrek kory mzgowej, spostrzeganie lub percepcj (w wszym znaczeniu), w trakcie ktrej cechy
zakodowane na poziomie sensorycznym podlegaj organizacji i czeniu w spostrzeenia oraz faz identyfikacji i
rozpoznawania, angaujc pami i dostarczajc nam
reprezentacji umysowej znanych przedmiotw znaczcych.
Cho percepcja jest zazwyczaj trafna, moe zawodzi,
jeli dane sensoryczne s niepene lub wieloznaczne. Kiedy
zmysy wprowadzaj nas w bd na podstawie mylnego
wzorca bodcowego, pojawiaj si zhidzenia. Psychologowie
badaj je, poniewa niepowodzenia ludzkiego systemu percepcji s rdem istotnej wiedzy o mechanizmach, ktre
normalnie dostarczaj trafnej percepcji. Niektre ze zudze

mona wyjani na podstawie prostych mechanizmw sensorycznych; inne powstaj dziki moliwoci interpretacji
^tego samego obrazu jako dwch (lub wicej) obiektw
!>* otoczenia, co wymaga wyjanienia na poziomie organiza'\iji spostrzegania lub na poziomie identyfikacji. Zudzeniami
posuguj si artyci, projektanci i inni, by zmodyfikowa
wraenie wywierane przez kompozycj bodcw.
Helmholtz dowodzi wagi dowiadczenia w spostrzeganiu. Zaj on stanowisko empirycystyczne goszce, e
uczymy si wydobywa sens z bodcw proksymalnych na
podstawie wczeniejszych dowiadcze z rzeczywistoci.
Gibson jako natywista uwaa, e informacja dostpna
w bodcach proksymalnych w sposb jednoznaczny i bezporedni okrela bodce dystalne, poniewa jestemy nastrojeni" na wykrywanie pewnych niezmiennikw w naszym
rodowisku.
Psychologowie postaci uwaali, e organizujemy informacj bodcow w jednolite caoci, a nie odbieramy pojedynczych elementw sensorycznych, poniewa do takiego
Zintegrowanego, skoordynowanego funkcjonowania jest
laprogramowany mzg ludzki. Podejcie Ai rni si od
pogldw Gibsona i gestaltystw przez wyrnienie trzech
odrbnych poziomw analizy i nacisk na zoone procesy
wnioskowania i szacowania prawdopodobiestwa, zachodzce w procesie spostrzegania.
rocesy uwagi
Kiedy nauczyciel prosi o uwag, o co waciwie dokadnie mu chodzi? Oczywicie termin uwaga stosowany
w codziennej mowie jest nam dobrze znany. Wierzymy,
e zwracanie na co uwagi jest w pewnym stopniu pod
kontrol woli - moemy z wyboru zwraca na co uwag.
Zauwaye pewnie, e w szkole lepiej rozumiae materia, kiedy uwaae na lekcji. Wiesz rwnie, e czasami
moesz stawa na gowie, a i tak nie uda ci si skupi
uwagi -jeste rozproszony. Rozproszenie uwagi (distraction) oznacza niezdolno do skupienia si na widokach
i dwikach istotnych dla zada wynikajcych z biecej
sytuacji z powodu wpywu nie zwizanych z nimi myli,
obrazw i bodcw sensorycznych.
Co waciwie daje nam uwaga i w jaki sposb ten
proces si odbywa?Jednym ze sposobw ustalenia funkcji uwagi jest sprawdzenie, co wiemy o przedmiotach
i zdarzeniach, kiedy me zwracamy na nie wiadomie
uwagi. Dlaczego uwaga poprawia rozumienie materiau?
Jaki dokadnie jest wkad uwagi w przetwarzanie infor-
macji? Te pytania rozpatrzymy w dwu pierwszych czciach tego podrozdziau. Potem przejdziemy do nastpnego zestawu pyta: W jakim stopniu jestemy w stanic
kontrolowa nasz uwag? Czemu czasami trudno o skupienie uwagi? Jak skuteczni jestemy w kierowaniu
uwagi lub dzieleniu jej pomidzy rne zadania?
Wydaje si, e uwaga peni rne funkcje zwizane
ze spostrzeganiem, poznawaniem i wiadomoci.
Obecnie niektrzy badacze sdz, e dysponujemy kilkoma rodzajami uwagi, z ktrych kady ma wasne mechanizmy i funkcje (Posner, Discovering Psychology, 1990,
Program 10). Problem ten nie zosta jak dotd rozwizany, po czci z powodu rnych metod stosowanych
przez badaczy uwagi. Omwimy niektre z tych metod,
rozwaajc podstawowe zagadnienia zwizane z natur
uwagi, a szczeglnie z jej dziaaniem w spostrzeganiu.
Przetwarzanie mimowolne
Gdyby zastosowa si do rady nauczyciela i uwaa na
lekcji, jak wiele byby w stanie powiedzie o rozmowie
siedzcych obok ciebie kolegw lub o osobie przechodzcej za oknem, gdyby ci nagle o to zapytano? Nie
znaby prawdopodobnie treci rozmowy, ale byby
w stanie powiedzie, czy byy to gosy mskie czy eskie. Podobnie nie zapamitaby przechodzcej osoby
i nie byby w stanie jej rozpozna, ale byby wiadomy
faktu ruchu za oknem.
Chocia wiadome przypominanie sobie i rozpoznawanie przedmiotw wymaga uwagi, cakiem skomplikowane przetwarzanie informacji odbywa si poza nasz
wiadomoci i mimowolnie. Te wczeniejsze fazy przetwarzania nazywa si przetwarzaniem mimowolnym
[preallentive processing), poniewa dziaa ono na wejciu
sensorycznym, zanim skupimy uwag, od razu po dotarciu sygnaw z receptorw do mzgu.
Rysunek 8.8 daje przyblione pojcie o tym, co
moe by przetwarzane bez skupienia uwagi, a co nie
(za Rock i Gutman, 1981). Z pokazanych figur pamitamy duo lepiej ksztaty (czerwone), na ktre zwracamy uwag, ni pozostae. Ale pamitamy take pewne
podstawowe cechy tych drugich, jak ich barwa i to, czy
narysowane s lini cig, czy przerywan. Wydaje si,
e nasz system wzrokowy wydobywa pewne proste
cechy z obiektw, na ktre nie zwracamy uwagi, ale nie
do koca jest w stanie zoy je w caociowe spostrzeenia.
Na wczesnym etapie przetwarzania z ukadw
energii wietlnej padajcej na siatkwk wydobywany
jest surowy materia podstawowych cech bodca - krawdzie, linie, kontury i barwy. Nastpnie cechy te czone
s w spostrzeenia, ktie dochodz do wiadomoci.
Wielu badaczy sdzi obecnie, e zoenie tych cech
w caociowe spostrzeenie wymaga uwagi (Treisman,
1988. 1986; Treisman i Gelade, 1980).
Rysunek 8.8
Rysunek 8.9
Przykad zachodzcych na siebie figur
Lokalizacja granic pomidzy regionami w polu widzenia
Przykryj praw cz ryciny kartk. Spjrz na obrazy zachodzce na siebie, kolorowych ksztatw po lewej stronie. Postaraj si skupi
uwag tylko na czerwonych ksztatach i oceni, ktre s dla ciebie najbardziej wyrane. Nastpnie zakryj lew stron, a odkryj praw.
Sprawd teraz, jak pamitasz czerwone figury (na ktre zwracae uwag), a jak figury niebieskie i zielone (na ktre nie zwracae uwagi).
Postaw znaczek przy kadej figurze, co do ktrej jeste pewny, e widziae j z lewej strony. Ktre figury zapamitae lepiej:
czy te bdce przedmiotem uwagi czy pozostae.
kiedy przez chwil
linii trjkta; w pewnej fazie przetwarzania percep-
(krcej ni jedn pit sekundy) popatrzymy na trzy
cyjnego linie bkaj si nie powizane i jedna z nich
Zudne zwizki
pojawiaj si,
barwne litery z cyframi po obu stronach.
Znaczenie uwagi w integrowaniu cech w kompozycje, ktre rozpoznajemy jako odrbne caoci, ilustruj
eksperymenty (na podstawie bada Becka, 1982; Julesz,
1982; Treisman, 1988). Kiedy poprosi badanych o zlokalizowanie granic pomidzy rejonami pola widzenia,
twierdz oni, e granice te zjawiaj si natychmiast, jeli
okrelaj je rnice w zakresie pojedynczej, prostej
cechy, jak barwa, ksztaty zarysowane liniami prostymi
czy krzywymi lub kierunek linii (pionowe albo poziome),
jak to pokazuje przykad A na rysunku 8.9. Granice
midzy czerwonym i niebieskim oraz V" i O" w przykadzie B s wyrane. W przeciwiestwie do tego, dostrzeenie granic midzy czerwonymi.V" a niebieskimi O"
oraz czerwonymi O" a niebieskimi V" w przykadzie C
wymaga wysiku umysowego. Granice oparte na poje-
5XOT7
dynczej cesze wychwytujemy w sposb mimowolny, natomiast granice zdefiniowane przez kombinacj cech
wymagaj skupienia uwagi.
Kiedy tylko szybko rzucimy okiem na taki obraz jak
na rysunku 8.9, duo dokadniej zlokalizujemy granice
oparte na jednej cesze ni oparte na kombinacji cech.
Jeeli nawet pozostawimy obraz w polu widzenia i zmierzymy czas reakcji, lokalizacja granic opartych na pojedynczych cechach okae si szybsza.
Bardziej dobitn demonstracj roli uwagi we waciwej kombinacji cech znajdziemy w badaniach nad odwracaniem uwagi lub jej przecianiem. W takich warunkach
bdy w kombinacji cech zdarzaj si czsto - tego typu
bdy percepcyjne nazywamy zudnymi zwizkami {illu-
nawet wtedy, kiedy eksponowano S" i trjkty. Wynik
sory
ten wskazuje, e badani nie cz ze sob natychmiast
conjunctions).
Zadaniem badanych jest najpierw podanie cyfr,

a potem wszystkich pocze barwa - litera. W jednej
trzeciej prb badani popeniaj bdy w tym drugim
zadaniu. Na przykad mwi o czerwonym X zamiast
o niebieskim X lub czerwonym O. Rzadko natomiast
popeniaj bdy polegajce na podawaniu liter lub
barw, ktre nie byy eksponowane, np. tego X czy
niebieskiego Z.
Badani czsto te rozpoznawali symbol dolara ($)
przy krtkiej ekspozycji obrazka zawierajcego S" i linie,
pokazanego na rysunku 8.10. Ten sam efekt uzyskano
moe zosta wypoyczona" przez system wzrokowy

jako pionowa linia w symbolu dolara (Treisman i Gelade,
1980).
Wyniki te wiadcz rwnie o tym, e kombinacje

cech wymagaj duszego czasu przetwarzania, poniewa - poza mimowolnymi procesami uywanymi do
identyfikacji poszczeglnych cech - angauj one
rwnie uwag. Jeli selektywna uwaga w stosunku do
przedmiotw zostanie zakcona lub zablokowana,
ludzie najczciej popeniaj bdy okrelonego typu raczej udaje im si prawidowo rozpozna pojedyncze
cechy, ale tworz z nich zudne kombinacje.
Jeli popeniamy tak wiele bdw, syntetyzujc
cechy bez koncentracji uwagi w laboratorium, dlaczego
nie popeniamy duej liczby tego typu bdw, kiedy
nasza uwaga podlega zakceniu lub przecieniu
Rysunek 8,10
mentatorowi tylko jeden z tych dwch przekazw,

ignorujc wszystko, co jest nadawane do drugiego
ucha. Procedura ta jest zwana maskowaniem (shadowing) przekazu stanowicego przedmiot uwagi (zob.
rys. 8.11).
Kombinacje cech
Rzeczywicie obserwowane
w wiecie rzeczywistym? Ann Treisman uwaa, e wikszo bodcw, ktre przetwarzamy, to bodce na tyle
znane i rnice si wzajemnie, e istnieje ograniczona
liczba sposobw sensownego poczenia ich cech.
Nawet jeli nie skupiamy uwagi w stopniu wystarczajcym do integracji cech, nasza wiedza o znanych bodcach pozwala odgadn, w jaki sposb powinny one
zosta poczone. Takie odgadnicia, czyli hipotezy
percepcyjne, s zazwyczaj prawidowe, co oznacza, e
konstruujemy cz naszych spostrzee przez czenie
mimowolnej percepcji pojedynczych cech bodca ze
wspomnieniem znanej, podobnej figury.
Funkcje uwagi
Pogld Triesman, i uwaga jest niezbdna w integrowaniu cech, jest popularny, ale nie przez wszystkich akceptowany. Niektrzy uczeni uwaaj, e kombinowanie
pojedynczych cech odbywa si bez angaowania uwagi.
Twierdz, e uwaga tylko doprowadza ju utworzone
spostrzeenia do wiadomoci i umoliwia wybr odpowiedniej reakcji na spostrzegany bodziec.
Psychologowie przedstawili kilka istotnych funkcji
uwagi w zoonych, penych wzajemnych powiza procesach spostrzegania, reagowania i wiadomego zapamitywania informacji sensorycznych i percepcyjnych.
Rozpatrzymy trzy z tych funkcji: filtr bodcw, selektor
reakcji i wrota do wiadomego przetwarzania informacji.
Uwaga jako filtr bodcw: wstpna selekcja cech
Eksperymenty wspomniane w podrozdziale powiconym przetwarzaniu mimowolnemu przemawiaj silnie
za tym, e jedn z funkcji uwagi jest selekcja do dalszego
przetwarzania pewnej czci wejcia sensorycznego.
Nowoczesn wersj tego pogldu przedstawi brytyjski
Odtwarzane ze zudnym $
psycholog Donald Broadbent w swojej pracy Perception

and Comnumication, opublikowanej w 1958 r.
Broadbent jako pierwszy stwierdzi, e umys jest
kanaem komunikacyjnym - podobnym do linii telefonicznej lub pocze komputerowych - ktry aktywnie przetwarza i przesya informacje. Ilo informacji, ktre kana
moe prawidowo przyj i przesa, jest znacznie ograniczona. Z tego powodu ludzie musz skupia si na jednym rdle informacji naraz. Kiedy maj uwaa na
wicej ni jedno rdo, skuteczno przetwarzania
informacji pomniejszona zostaje przez ograniczon zdolno uwagi do przeczania si z jednego rda na inne.
Wyobra sobie, e suchasz wykadu, a osoby po
twoich obu stronach s pogrone w rozmowie. Co usyszysz, zrozumiesz i zapamitasz z wykadu? Prawdopodobnie uda ci si utrzyma uwag na tym, co mwi
wykadowca, jeeli materia jest interesujcy lub
potrzebny do jutrzejszego egzaminu - zignorujesz ssiadw, o ile nie bd rozmawia zbyt gono. Jeli jednak
wykad jest nudny i nieistotny dla twoich celw, a jedna
z rozmw dotyczy twojego najlepszego przyjaciela,
druga za spraw seksu, s due szans, e zgubisz wtek
wykadu i skierujesz uwag na najblisze otoczenie. Nie
uda ci si jednoczenie uwanie sucha informacji ze
wszystkich trzech rde, a nawet z dwch. Jeli chcesz
cokolwiek dobrze zrozumie i zapamita, musisz kierowa uwag selektywnie tylko na jedno rdo informacji.
Broadbendt i wielu innych badaczy symulowali zjawisko uwagi selektywnej w laboratorium za pomoc techniki zwanej syszeniem dychotycznym (dichotic listening).
Badany ze suchawkami na uszach sucha dwch
nagra magnetofonowych puszczanych rwnoczenie
- do kadego z uszu dochodzi odmienny przekaz.
Badany jest poinstruowany, by powtarza ekspery-
Badani w takich eksperymentach pamitaj przekaz,

na ktry zwracali uwag, nie pamitaj za drugiego.
Zazwyczaj nie zauwaaj oni nawet powanych zmian
w tym drugim, jak zmiana jzyka z angielskiego na
niemiecki lub puszczenie tamy od tyu. Jednake badani
zauwaaj wyrane zmiany fizyczne, np. znaczne podniesienie wysokoci gosu przez zmian gosu mskiego
na kobiecy (Cherry, 1953).
Wyrane cechy fizyczne przekazu ignorowanego podlegaj analizie percepcyjnej i dzieje si to poniej progu
wiadomoci, ale wiksza cz ich znaczenia nie zostaje
odebrana. Pierwsze eksperymenty nad uwag dotyczyy
modalnoci suchowej; badania bardziej wspczesne
wykazay podobne zjawisko dla modalnoci wzrokowej.
Przykady tych ostatnich byy ju podane w podrozdziale
powiconym przetwarzaniu mimowolnemu (Rock i Gutman, 1981; Beck, 1982; Treisman i Gelade, 1980).
W wietle takich wynikw bada, Broadbent przedstawi koncepcj uwagi jako filtra selekcyjnego, ktry
radzi sobie z zalewem napywajcych informacji sensorycznych przez blokowanie niepodanych pobudze
sensorycznych, a zajmowanie si pobudzeniami podanymi. Ten filtr przypomina strojenie radia lub telewizora,
Rysunek 8.11
Zadanie suchania dychotycznego
Podmiot sucha rnych liczb podawanych rwnolegle do obydwu

uszu: 2 (lewe), 7 (prawe), 6 (lewe), 9 (prawe), 1 (lewe) i 5 (prawe).
Podaje prawidowo liczby 261 i 795. Jeli jednak poleci mu
suchanie tylko prawym uchem, powtrzy prawidowo tylko 795.
ktre pozwala nam odbiera tylko jeden z wielu dostpnych programw naraz. Przycisk strojenia zapewnia
dostp do kadego programu, ktry znajduje si np. na
kanale 10, ale nie gwarantuje, e nadawany bdzie akurat mecz futbolowy. Podobnie filtr uwagi Broadbenta
dokonuje selekcji na podstawie wyranych cech fizycznych - takich jak fakt, czy przekaz dopywa do lewego,
czy do prawego ucha albo czy jego rdem jest gos
eski, czy mski - nie moe jednak automatycznie
selekcjonowa przekazw na konkretny temat. Aspekty
przekazu zwizane bliej z myleniem, jak jzyk, w jakim
jest sformuowany lub jego znaczenie, musz by ustalane w trakcie bardziej zoonego przetwarzania, po tym
jak przekaz przedostanie si do wiadomoci.
Wedug teorii Broadbenta, poniewa umysowe
kanay komunikacyjne maj ograniczon pojemno penego
przetwarzania, uwaga musi cile regulowa napyw
informacji ze zmysw do wiadomoci. Jest ona wskim gardem" dopywu informacji do systemu poznawczego, odrzucajc jedne z nich, a dopuszczajc do dalszej obrbki inne. Teoria filtra uwagi zakadaa, e ta
selekcja odbywa si na wczesnych etapach procesu,
zanim podmiot uzyska dostp do znaczenia materiau
wejciowego.
Teoria selekcji zostaa zakwestionowana, kiedy odkryto, e pewne osoby spostrzegaj rzeczy, ktrych nie
mogyby spostrzega, gdyby uwaga cakowicie eliminowaa materia ignorowany.
W zadaniu syszenia dychotycznego badani czasami
zauwaali wasne nazwisko i inne, znaczce z osobistego punktu widzenia informacje zawarte w przekazie, ktry polecono im ignorowa (Cherry, 1953).
Kiedy tekst, na ktry naleao zwraca uwag,
przeczano do ucha ignorowanego i zastpowano go
innym, niektrzy z badanych nadal powtarzali sowa
tekstu oryginalnego, dochodzce ju wtedy kanaem,
na ktry polecono nie zwraca uwagi. Badani postpowali tak, nawet jeli stosowali si do instrukcji
o tym, ktre ucho ignorowa (Treisman, 1960).
Najwyraniej osoby badane zaintrygowao szczeglnie znaczenie i cigo przekazu maskowanego, co
natychmiast odwrcio ich uwag od ledzonego przekazu. Musiay one dokonywa jakiej analizy znaczenia
kanau ignorowanego - w innym wypadku nie zdayby
sobie sprawy, e przekaz w tym kanale jest kontynuacj
przekazu w kanale gwnym.
Badania tego typu skoniy uczonych do wniosku, e
uwaga nie dziaa jednokierunkowo, jak to zakadaa teoria filtra. Nastpnie Ann Treisman przedstawia teori
osabiania (attenuationj uwagi jako modyfikacj teorii filtra (Treisman, 1964b; Norman, 1968). W teorii osabiania
znaczenie informacji ignorowanych jest przedmiotem
pewnej analizy na wyszym poziomie, ale jest ona frag-
mentaryczna, nie ugruntowana i czsto nie przekracza

progu wiadomoci. Kana, na ktry zwracamy uwag,
jest nadal przedmiotem duo intensywniejszego przetwarzania - uwaga jest niezbdn gwarancj waciwej
integracji elementw wejcia sensorycznego w znaczce
spostrzeenia. Ta zmodyfikowana wersja staa si najpowszechniej podzielanym pogldem na wczesn,
wstpn selekcj cech.
Rysunek 8.12
Sprawd swoje mechanizmy uwagi
Najpierw przeczytaj na gos czerwone litery w kolumnie pierwszej

jak najszybciej potrafisz, nie zwracajc uwagi na zielone.
Nastpnie przeczytaj szybko czerwone litery w kolumnie drugiej,
rwnie nie zwracajc uwagi na zielone. Co zajo ci wicej czasu?
Kolumna pierwsza
Kolumna druga
Uwaga i selekcja reakcji: pna selekcja cech
Jakie s dowody, e informacje nie bdce przedmiotem uwagi nie s w peni przetwarzane? Jedyny
wniosek, jaki moemy wycign z tego, co demonstruje rysunek 8.8 (i z wspierajcych go bada), jest taki, e
ludzie nie sq wiadomi ksztatw figur, na ktrych nie skupiaj uwagi. Skd jednak wiemy, e nasz system wzrokowy nie integruje w peni i prawidowo tych ksztatw
poza nasz wiadomoci? Wedug pewnych nowszych
bada moe zachodzi niewiadoma rejestracja informacji, na ktrych nie skupiamy uwagi (Allport i in., 1985).
Spjrz na rysunek 8.12. Sprbuj odczyta czerwone
litery w kadej kolumnie. Nie zwracaj uwagi na zachodzce na nie litery zielone. Czy zauwaye, e jedna
z kolumn jest trudniejsza do odczytania? Ktra? Teraz
przyjrzyj si dokadnie zielonym literom. W pierwszej
kolumnie nie ma zwizku pomidzy literami zielonymi
a czerwonymi. Ale w drugiej kolumnie, poczwszy od
drugiego rzdu, kada czerwona litera jest taka sama
jak litera zielona powyej niej. Wiele bada wykazao,
e odczytanie drugiej listy zajmuje wicej czasu (Tipper
i Driver, 1988; Driver i Tipper, 1989).
Wedug autorw takich eksperymentw, badanym

wicej czasu zabiera odczytanie drugiej kolumny, poniewa w rzeczywistoci przetwarzaj oni niewiadomie
zielone litery i musz hamowa reakcje na nie. Kiedy po
takim zahamowaniu danej litery, badani s proszeni
0 zareagowanie na ni, potrzebuj wicej czasu,
poniewa musz odblokowa (odhamowa) t liter, by
reakcja na ni staa si dostpna. Na przykad, kiedy czytasz pierwsz czerwon liter w drugiej kolumnie,
musisz zignorowa lub zahamowa zielone H. Ale drug
czerwon liter w tej kolumnie jest akurat H. A wic kiedy
starasz si odczyta czerwone H, musisz odblokowa,
czyli odhamowa liter H. Nic takiego si nie zdarza,
kiedy czytasz pierwsz kolumn liter - tutaj czerwone
litery nigdy nie pojawiaj si jako litery zielone.
Ten i podobne eksperymenty pokazuj, e nieprzedostanie si jakiego materiau do naszej wiadomoci
nie oznacza, e w ogle nie podlega on przetwarzaniu.
Koncepcja pnej selekcji opiera si na hipotezie, e
kady wejciowy materia sensoryczny moe zosta
cakowicie przetworzony bez udziau uwagi (Deutch
1 Deutch, 1963; Driver i Tipper, 1989).
Wedug koncepcji pnej selekcji nasze ograniczenia

pyn nie tyle ze strony bodcw na wejciu, co reakcji
na wyjciu. Gdyby ci kazano wzi do rki cztery przedmioty naraz, miaby problemy, poniewa twoj reakcj
ogranicza posiadanie tylko dwu rk. Tak wic ograniczony charakter twoich reakcji nie oznacza, e nie
zauwaye wszystkich czterech przedmiotw. Nie
jestemy w stanie reagowa jednoczenie na wiele bodcw - przetrwanie opiera si na zdolnoci do waciwej
i szybkiej reakcji tylko na najistotniejsze bodce. Z koncepcji pnej selekcji wynika, e uwaga jest nam
potrzebna nie z powodu ograniczonej pojemnoci
przetwarzania informacji, lecz z powodu ograniczonej
liczby reakcji w jednostce czasu.
Istnienie selekcji reakcji, czyli pnej selekcji, nie
ulega wtpliwoci, szczeglnie jeli bodcw jest
niewiele, s one znane i byy przetwarzane wielokrotnie
w przeszoci (Posner, 1986). Im bardziej zaznajomieni
jestemy z bodcem, tym bardziej prawdopodobne, e

bdziemy go przetwarzali automatycznie, bez udziau
wiadomoci i uwagi. Im mniej bodcw dziaa na nasz
wzrok lub such, tym wiksza szansa, e bdziemy je
w peni przetwarza. Pytanie, czy i kiedy wystpuje
selekcja na wejciu, czyli wstpna selekcja, pozostaje
otwarte (Lambert, 1985; Treisman, 1988; Yantis i Jonides,
1990)). Wielu badaczy zastanawia si obecnie, co skada
si na wstpne, a co na pne przetwarzanie selektywne
i oczekuje na wyniki nowych bada, ktre pomogyby
sprecyzowa to rozrnienie.
Uwaga jako wrota wiadomoci
Ze wszystkiego, co dzieje si wok nas, wiadomi
stajemy si tylko tego, na czym skupimy uwag. Kiedy
wybieramy przedmiot naszej uwagi - albo z powodu jego
uderzajcych waciwoci, albo poniewa jest wany
z punktu widzenia naszych celw - jestemy zmuszeni
pomin wiele innych moliwoci. Uwag moemy sobie
wyobrazi jako most, przez ktry elementy wiata
zewntrznego - elementy, na ktrych si skupilimy przechodz do subiektywnego wiata wiadomoci (Carver i Scheier, 1981; Posner, 1982, 1986). Uwaga jest
rwnie czsto opisywana jako wiato reflektora, ktre
wyawia z mroku pewien fragment otoczenia (Briand
i Klein, 1988; Eriksen i Yeh, 1985).
Co nam daje wiadome przetwarzanie ze skupion
uwag? Jego najbardziej istotn funkcj jest otworzenie
spostrzeeniom dostpu do wiadomoci i umoliwienie
zmagazynowania ich jako wspomnie, ktre bd mogy
w przyszoci zosta wiadomie odtworzone. Jakkolwiek
informacje, ktre nie docieraj do wiadomoci, mog
rwnie by magazynowane, a nawet mog wpywa na
zachowanie, to mamy wielkie trudnoci w ich jawnym
zapamitywaniu i odtwarzaniu (Jacoby i in., 1989; Richardson-Klavem i Bjork, 1988; Schacter, 1989). Tak wic takie
informacje nie bd dostpne jako wiadome wspomnienia, ktrymi mona si posugiwa w aktualnym myleniu, planowaniu i komunikacji. Natomiast przetwarzanie
wiadome pozwala na opracowywanie nowych idei na
temat materiau, ktry jest przedmiotem uwagi (Baddeley,
1986; Mullin i Egeth, 1989; Nissen i Bullimer, 1987).
MecSianizmy uwagi
Rozwaylimy trzy moliwe funkcje uwagi: selekcj na
wejciu do dalszego przetwarzania, wybr reakcji oraz
tworzenie wiadomego dostpu do niektrych wejciowych informacji sensorycznych. Popatrzmy teraz, jak
dziaa uwaga. Po pierwsze, uwaga moe uatwia przetwarzanie bodca, wybr reakcji i dostp wiadomoci do
informacji istotnych. Po drugie, uwaga moe tumi przetwarzanie niepodane - moe hamowa przetwarzanie,
dostp wiadomoci do informacji nieistotnych oraz reakcje na nie. Wikszo autorw uwaa, e uwaga posuguje
si tymi obydwoma mechanizmami, ale zapewne w rnych momentach procesu przetwarzania, a take zalenie
od zadania (Posner, Discovering Psychology, 1990, Program
10). Te dwa mechanizmy dziaaj automatycznie w procesie rozdziau zasobw (resource allocation).
Rozdzia zasobw
To, w jaki sposb kierujemy wybirczo uwag i na

ile j kontrolujemy, zaley od wielu czynnikw zewntrznych i wewntrznych. Zwracamy uwag na te bodce
ze rodowiska, ktre s intensywne, nowe, zmienne
i nieoczekiwane, lub na te, ktre s wyraziste i szczeglne (Berlyne, 1950, 1951, 1958; Kahneman, 1973; Yantis i Jonides, 1984). Rozwamy techniki stosowane regularnie przez autorw reklam, by przyku nasz uwag.
Zauwamy na przykad, e dwik w reklamach telewizyjnych jest czsto goniejszy ni w normalnym programie. Autorzy reklam wiadomi s regu habituacji
i dehabituacji, ktrymi tak bardzo interesuj si psychologowie rozwojowi badajcy wiedz maych dzieci (zob.
Rozdzia 5). Ju u niemowlt wystpuje habituacja,
ktra polega na tumieniu znanych obiektw i zdarze
powtarzajcych si i akcentowaniu wszystkiego, co
nowe. Jest wiele przesanek pozwalajcych przyj, e
ludzie i wikszo zwierzt s zaprogramowani do
zwracania uwagi na wszelkie bodce ze rodowiska,
ktre zawieraj informacje istotne dla ich przetrwania by poda do tego, co dobre, unika lub ucieka od
tego, co ze. Bodce znane, ktre ju nie powoduj
istotnych konsekwencji, s spychane na margines
uwagi. Umoliwia to nieskrpowany dostp nowych
i znaczcych zdarze do gwnej, ekspresowej" linii
uwagi. Dziki temu przekazy reklamowe, ktre s
goniejsze od innych programw, maj wiksze szans
zwrcenia naszej uwagi.
Uwag mog kierowa nie tylko bodce nieznane,
ale take nasz aktualny stan fizjologiczny. Na przykad
gd moe powodowa, e zwracamy wiksz uwag
na te ogoszenia w gazecie, ktre dotycz jedzenia
i restauracji. Suchanie charyzmatycznego mwcy,
ogldanie ekscytujcego filmu, czytanie wcigajcej"
powieci, gry wideo - wszystko to pochania uwag,
a jednoczenie ograniczaj. Ponadto minione dowiadczenia, zainteresowania i biego, zwizane z dan
dziedzin, prowadz nie tylko do obszerniejszej
wiedzy na jej temat, ale rwnie do wikszej
wraliwoci na szczeglne bodce, zdarzenia i relacje.
Tak wraliwo moemy znale w zadziwiajcych
dokonaniach detektywistycznych Sherlocka Holmesa,
ktry dostrzega znaczenie szczegw ignorowanych
przez inne osoby, lub w umiejtnoci dowiadczonego
obserwatora ptakw, ktry potrafi wypatrzy, rzadki
okaz, podczas gdy inni go nie widz. Psycholog per-'
cepcji James Gibson (1966) nazwa ten rodzaj
wraliwoci uwag wyuczon".
Kiedy kto robi kilka rzeczy naraz, skupienie uwagi

na jednym zadaniu przeszkadza w wykonywaniu drugiego (Navon. 1979; llirst i in., 1980). Moesz na wasn
rk zademonstrowa to zjawisko. Uprawiajc jogging
z przyjacielem, popro go o podzielenie 86 przez 14
albo zapytaj, ile okien jest w jego domu. Prawdopodobnie przyjaciel, prbujc odpowiedzie na te pytania,
zwolni lub zatrzyma si. Pokazuje to, e wanym mechanizmem uwagi jest wybr zadania do wykonania oraz
powstrzymywanie si od przejcia do nowego zadania,
zanim zadowalajco wypenimy poprzednie. Nasza zdolno do wypeniania kilku zada naraz jest ograniczona
- wida to zarwno w naszym dowiadczeniu osobistym,
jak i w omawianych tu badaniach.
Z tego powodu niektrzy uczeni okrelaj uwag jako
ograniczone zasoby przetwarzania (Kahneman, 1973; Navon
i Gophcr, 1979). Podobnie jak zasoby naturalne, zasoby

przetwarzania informacji s w danym momencie ograniczone. Kade zadanie zuywa ich okrelon ilo. Kiedy
staramy si wykona kilka zada jednoczenie, wymagane
przez nie zasoby przetwarzania informacji mog
przekroczy to, co dostpne. Musimy wic dzieli uwag
pomidzy te zadania. Przyznanie wikszej iloci zasobw
jednemu z zada odbywa si kosztem innych. Kiedy
wiczymy wykonywanie danego zadania i dochodzimy do
wprawy, zwalniamy pewn ilo zasobw przetwarzania
dla innych zada. Istniej jednak rne rda zasobw. To,
czy moliwe jest wykonanie dwch zada w tym samym
czasie bez wzajemnych zakce, zaley od tego, czy ich
wykonanie angauje te same rda zasobw. Zjawisko to
ilustruje eksperyment dokonany na sekretarce jego autora.
Sekretark, osob biegy w maszynopisaniu, poproszono o wykonanie kilku zada naraz. Miaa jednoczenie powtarza syszany tekst mwiony i zapisywa na maszynie sowa prezentowane wzrokowo.
Kiedy tekst mwiony nie mia zwizku z pisanym,
moga bez trudu wykonywa jednoczenie oba zadania. Jednake kiedy mowa skadaa si z pojedynczych
liter, trudno jej byo je powtarza, cho pisanie na
maszynie przebiegao bez zakce. Sekretarka miaa
te trudnoci z literowaniem stw nadawanych przez
suchawki w czasie pisania (Shafier, 1975).
Te wyniki wyjania teoria zasobw uwagi. Poniewa

badana bya bardzo biega w pisaniu na maszynie, a powtarzanie tekstu mwionego i pisanie nie korzystaj prawdopodobnie z tego samego rda zasobw, badana bya
w stanie wykonywa oba te zadania jednoczenie. Poziom
wykonania pogarsza si, kiedy zadania odwoyway si do
tych samych rde zasobw poznawczych - kiedy ten
sam proces przetwarzania informacji musia by uywany
i do pisania, i do zadania konkurencyjnego. Poniewa
sekretarka bya bardziej biega w pisaniu ni w powtarzaniu tekstu, powtarzanie ucierpiao bardziej od pisania.
Auomayzmy
Psychologowie badajcy uwag bardzo si interesuj
dobrze wywiczonymi czynnociami poznawczymi i ruchowymi, takimi jak pisanie na maszynie, czytanie
czy jazda na rowerze. Z pocztku nauczenie si tych
czynnoci wymaga wielkiego wysiku. Pocztkujcy
w czytaniu, pisaniu na maszynie, jedzie na rowerze czy
prowadzeniu samochodu musi skupia uwag na najdrobniejszych szczegach. Automatyzm [automaticity)
polega na spenieniu jednego lub wicej z poniszych
warunkw w wykonywaniu czynnoci: (a) przetwarzanie
zdaje si odbywa bez wysiku; (b) moe zosta uruchomione, wykonane i zakoczone bez udziau wiadomej
uwagi; (c) mona wykonywa jednoczenie inne czynnoci bez zakcenia podstawowej (l.ogan, 1980; Shiffrin
i Schneider, 1977).
Dobrym przykadem automatyzmu w czytaniu jest
zadanie Stroopa, w ktrym badany musi okreli barw, w
jakiej zapisano sowo, nie czytajc samego sowa. Zadanie Stroopa ukazuje rysunek 8.13. Zastosuj si do
instrukcji. Prawdopodobnie zauwaysz, e nie jeste
w stanie powstrzyma si od odczytywania sw, cho
czytanie zakca zadanie nazywania barw. W zadaniu
Stroopa czytanie spenia dwa z trzech kryteriw automatyzmu - odbywa si mimowolnie - i jak si wydaje bez wysiku. Jednake trzecie kryterium nie jest spenione - czytanie zakca nazywanie barw. Badania nad
automaiyzmami wykazuj, e wiele czynnoci, ktre normalnie wymagaj uwagi, moe si odbywa rwnie
mimowolnie. By moe nie ma ostrej granicy midzy
przetwarzaniem mimowolnym a dowolnym, a na pewnym poziomie wywiczenia moliwe jest zoone
przetwarzanie mimowolne (Schiffrin i Schneider, 1977).
Rysunek 8.13
Zadanie Stroopa
Wykonaj nastpujce zadanie:

1. Zmierz swj czas czytania na gos wszystkich sw, nie
zwracajc uwagi na kolor, w jakim s wydrukowane.
2. Zmierz swj czas wymieniania kolorw wszystkich sw bez
zwracania uwagi na ich tre
Prawdopodobnie wykonae zadanie pierwsze szybko i bez
wysiku, wcale albo tylko minimalnie zastanawiajc si nad nim.
Zadanie drugie wymagao twej penej, wiadomei uwagi, poniewa
trzeba byo poradzie sobie z interferencj poznawcz
PURPUROWE
POMARACZOWE
NIEBIESKIE
NIEBIESKIE
CZERWONE
TE
POMARACZOWE
CZARNE
NIEBIESKIE
ZIELONE
TE
BRZOWE
Podsumowanie
Uwaga to nasza zdolno do wybirczego skupiania si na
Czci wejciowego materiau sensorycznego. Zaley od niej
przetrwanie - musimy umie radzi sobie z napywajcymi
bodcami, ktre sq dla nas wane i znaczce, pomijajc wiele
bodcw pozbawionych bezporedniego znaczenia. Przetwarzanie mimowolne jest to wczesna faza przetwarzania mae' riau percepcyjnego na wejciu bez skupienia na nim uwagi.
Przetwarzanie mimowolne wydaje si ograniczone do rejestracji prostych cech elementarnych, jak barwy, kierunek linii
i krawdzie. Waciwa kombinacja takich cech elementarnych
Spostrzeganych obiektw nie moe si odby bez skupienia
}uwagi. Zudne zwizki to bdy percepcyjne polegajce na
< niewaciwym poczeniu przez system wzrokowy podstawowych cech obiektw, takich jak barwa czy ksztat.
1
t_
Uwaga moe peni jedn lub wicej z nastpujcych

\fiinkcji: syntezy prostych cech percepcyjnych w caoci spostrzeeniowe, procesu waciwego wyboru reakcji, kontroli
dostpu wiadomoci do informacji sensorycznych i percepcyjnych zmagazynowanych w pamici. Spenian przez
uwag funkcj filtra sensorycznego (pierwszy opisa j Broadbentj badano metod suchania dychotycznego. W teoriach
wstpnej selekcji bodcw uznawano uwag za warunek
konieczny waciwej syntezy informacji sensorycznych i penego przetwarzania semantycznego materiau wejciowego.
Teorie pnej selekcji utrzymuj, e informacje, na ktre nie
zwracamy uwagi, mog by w peni przetwarzane, ale
uwaga jest niezbdna w dostosowaniu reakcji do waciwego
bodca, poniewa zwykle nie jestemy w stanie reagowa jednoczenie na wicej ni jedno rdo stymulacji. Wreszcie
uwaga moe spenia rol wrt wiadomoci, umoliwiajc
jej dostp do jednych informacji, a blokujc inne.
Uwaga spenia te funkcje albo poprzez hamowanie przetwarzania, reagowania lub dostpu wiadomoci do materiau nie bdcego przedmiotem uwagi albo przez uatwianie
przetwarzania, reagowania lub dostpu wiadomoci do
materiau nie bdcego przedmiotem uwagi, albo przez
uatwienie przetwarzania, reagowania lub dostpu wiadomoci do bodcw stanowicych przedmiot uwagi. Te dwa
jnechanizmy s prawdopodobnie stosowane w rnych
fazach przetwarzania i dla rnych celw. Kontrola wolicjonalna nad uwag umoliwia kierowanie jej na dowolne
zjawisko percepcyjne, lecz pewne fizyczne waciwoci obiektu,
jak np. wyjtkowa jasno czy nagy ruch, przykuwaj nasz
uwag automatycznie. Uwaga jest take pomocna przy
rozdziale naszych ograniczonych zasobw przetwarzania.
Wysoki stopie wywiczenia w wykonywaniu danego zadania
zapewnia automatyzm i poprawia dostp do ograniczonych
zasobw. W wypadku automatyzmow przetwarzanie przebiega bez wysiku, z niewielkim udziaem uwagi lub w ogle
bez niej i nie zakca wypeniania mwnoczesnych zada.
rocesy organizujce
percepcj
Wzrok jest najwaniejszym i najbardziej zoonym systemem percepcyjnym czowieka i wikszoci innych ssakw. W tym rozdziale omawiamy przede wszystkim wzrok,
poniewa by on badany czciej od innych modalnoci
zmysowych, ponadto w daiku atwiej przedstawi przykady wizualne. W tym podrozdziale omwimy wiedz
na temat rnego rodzaju procesw, ktre przeksztacaj informacj sensoryczn na spostrzeganie obiektw
wiata rzeczywistego.
Wyobramy sobie, jak chaotyczny byby wiat, gdybymy nie potrafili integrowa i organizowa informacji
wejciowych otrzymywanych przez miliony receptorw
siatkwki. Mielibymy do czynienia z kalejdoskopem nie
powizanych barwnych plam poruszajcych si i wirujcych przed naszymi oczami. (Dr Kichard by w stanie
czy czci w cao, cho czasami robi to nieprawidowo). Procesy integrowania informacji sensorycznych, tak
by utworzyy spjny obraz, okrela si mianem procesw
organizacji percepcyjnej (perceplual organization). Wiemy
ju, e tym, czego dowiadcza podmiot w wyniku takiego
przetwarzania percepcyjnego, s spostrzeenia.
Na przykad spostrzeeniem dwuwymiarowego
wzoru geometrycznego na rysunku 8.14 bd prawdopodobnie trzy trjwymiarowe rzdy figur - pierwsza
zoona z kwadratw, druga z grotw, a trzecia z rombw. Nie wida w tym nic szczeglnego, dopki nie
przeanalizujemy caego przetwarzania organizujcego,
ktre musimy wykona, aby spostrzec ten wzr w taki
wanie sposb. Wiele procesw organizujcych omawianych przez nas w tym podrozdziale zostao po raz
pierwszy opisanych przez psychologw postaci, ktrzy
dowodzili, e to, co spostrzegamy, zaley od praw organizacji, czyli prostych regu percepcji ksztatw i form.
Podzia na regiony
Rozwamy wstpn reakcj sensoryczn na rysunek 8.14.
Poniewa siatkwka skada si z wielu odrbnych receptorw, oko reaguje na ten ukad bodcw mozaik milionw niezalenych reakcji nerwowych kodujcych ilo
wiata padajcego na poszczeglne punkty siatkwki.
Na rysunku 8.14 ukazano rwnie taki wzr mozaikowy.
Pierwszym zadaniem organizacji percepcyjnej jest ustalenie powiza midzy punktami. Innymi sowy, musi si
dokona poczenie wyj poszczeglnych receptorw
w szersze regiony o jednolitych waciwociach.
Pierwotna informacja dla tego podziau na regiony
dotyczy barwy i faktury. Naga zmiana barwy (jakoci
barwy, nasycenia i jasnoci) wyznacza granic midzy
Rysunek 8.14
Spostrzeenie dwuwymiarowego wzoru

geometrycznego
Jakie jest twoje spostrzeenie wzoru geometrycznego Al

B przedstawia wzr mozaikowy tworzony przez bodziec A
na twojej siatkwce.
dwoma regionami. Nage zmiany faktury mog rwnie

wyznacza granice midzy wyranie rnymi regionami.
Odnalezienie tych granic to pierwszy krok w przetwarzaniu organizujcym.
Wielu uczonych sdzi obecnie, e w ten proces
podziau na regiony zaangaowane s komrki w korze
wzrokowej, odkryte przez Hubela i Wiesela (zob. Rozdzia 7; Marr, 1982). Niektre komrki maj wyduone
pola odbiorcze, idealnie dostosowane do wykrywania
granic midzy regionami rnicymi si barw. Pola
odbiorcze innych wykrywaj, jak si wydaje, niewielkie
paski lub linie, typowe dla murawy, sojw drewna i tkanin. Te wykrywajce linie komrki korowe odpowiadaj,
by moe, za nasz zdolno do wyodrbniania regionw
o odmiennej fakturze (Beck, 1972, 1982; Julesz, 1981).
Figura I to
Rysunek 8.15
Kontury subiektywne dopasowane do ktw umysowych"
W wyniku podziau na regiony bodziec z rysunku 8.14

zosta podzielony na 10 regionw: 9 maych czarnych i 1
duy biay. Moemy teraz potraktowa je jako jednolit
cao, jako 10 odrbnych kawakw szka w witrau. Inny
proces organizujcy dzieli regiony na figur i to. Figura
{figur) jest spostrzegana jako region tworzcy obiekt
wysunity do przodu, a to (ground) jest spostrzegane jako
mniej zrnicowane podoe, z ktrego wyania si figura.
Na rysunku 8.14 spostrzegasz prawdopodobnie ciemne
regiony jako figur, a jasny jako to. Jednak mona spojrze na ten wzorzec odmiennie, zamieniajc miejscami
figur i to, podobnie jak w znanym ju rysunku wazy
i twarzy lub w grafice Eschera. W tym celu sprbuj ujrze
biay region jako du kartk papieru z dziewicioma
wycitymi dziurami, przez ktre wida czarne to.
Zauwamy, e kiedy spostrzegamy region jako figur,
granice midzy jasnoci i ciemnoci s interpretowane
jako krawdzie lub kontury nalece do figury. Natomiast to zdaje si nie zatrzymywa na tych granicach,
lecz rozciga poza nie.
Tendencja do spostrzegania figury jako znajdujcej
si z przodu ta jest bardzo silna. Na tyle, e moemy
uzyska ten efekt nawet wtedy, kiedy spostrzegana figura tak naprawd nie istnieje! Na pierwszym obrazku
rysunku 8.15 widzisz prawdopodobnie symbol drzewka
na tle zawierajcym 3 czerwone kka na biaej
powierzchni. Ale zauwa, e ksztat trjktny nie istnieje
- obrazek skada si tylko z 3 czerwonych figur i linii u
podstawy. Widzisz z przodu zudny biay trjkt,
poniewa linie proste i kty w czerwonych ksztatach s
tak zestawione, e sugeruj istnienie jednolitego biaego
trjkta. Kiedy spojrzysz na drugi obrazek, zobaczysz
zudn gwiazd szecioramienn.
Jak si zdaje, w tym przykadzie istniej 3 poziomy organizacji figura i to": biay trjkt, czerwone kka i szersza
biaa powierzchnia jako podoe obydwu elementw.
Zauwamy, e dzielimy biay obszar bodca na 2 regiony biay trjkt i biae to. Dokonujc takiego podziau,
spostrzegamy iluzoryczne kontury subiektywne (subjective
contours), ktre w rzeczywistoci nie istniej w bodcu dystalnym, a tylko w naszym dowiadczeniu subiektywnym.
Zamykanie
Spostrzeganie biaych trjktw w tych figurach to demonstracja jeszcze innego wanego procesu organizujcego:
zasady zamykania. Zamykanie (closure) sprawia, e widzimy
figury niepene jako pene. Cho bodziec zawiera tylko
kty, nasz system percepcyjny wypenia luki midzy nimi
krawdziami, ktre tworz peny trjkt. Regua zamykania jest odzwierciedleniem wrodzonej tendencji do spostrzegania bodca jako penego, zrwnowaonego i symetrycznego, pomimo luk, zakce rwnowagi i asymetrii.
Zasady grupowania percepcyjnego

Na rysunku 8.14 spostrzegamy 9 odrbnych regionw
figuralnych zgrupowanych w 3 odrbnych rzdach,
z ktrych kady zoony jest z uszeregowanych, identycznych ksztatw. W jaki sposb nasz system wzrokowy
dokonuje grupowania percepcyjnego (perceptual grouping) i jakie czynniki na to wpywaj?
Pierwszym, ktry dogbnie bada problem grupowania, by psycholog postaci Max Wertheimer (1923).
Prezentowa on badanym zestawy prostych figur geometrycznych. Dziki zmianom pojedynczych czynnikw
i obserwacji dziaania tego zabiegu na spostrzeganie
zestaww bodcowych, sformuowa on zbir praw grupowania. Kilka z nich ilustruje rysunek 8.16. W czci
A przedstawiono zestaw jednakowo odlegych od siebie
kek, ktre s dwuznaczne z punktu widzenia grupowania - moemy rwnie dobrze grupowa je w rzdy, jak
w kolumny. Jednake kiedy zmienimy nieco ich rozmieszczenie w przestrzeni - w ten sposb, e poziome
odstpy midzy ssiadujcymi kkami bd mniejsze ni
odstpy pionowe, jak na rysunku B - ujrzymy ten zestaw
jednoznacznie jako zorganizowany w poziome rzdy.
Kiedy rozmieszczenie zmieni si w ten sposb, e
odstpy pionowe s mniejsze, jak na rysunku C, zobaczymy pionowe kolumny. Te trzy uporzdkowania ilustruj prawo bliskoci (law ofproximity) Wertheimera: przy
nie zmienionych innych warunkach, najblisze (ssiadujce ze sob) elementy podlegaj grupowaniu.
Na obrazku D nie zmieniono odlegoci midzy kropkami, lecz ich barw. Mimo e odlego midzy nimi jest
identyczna, system wzrokowy automatycznie grupuje je
w rzdy na podstawie podobnej barwy. Kka z obrazka E
widzimy jako zgrupowane w kolumny z powodu podobnej
wielkoci, a elementy obrazka F jako zgrupowane w rzdy
z powodu podobnego ksztatu i ukierunkowania. Zjawiska
grupowania moe podsumowa prawo podobiestwa
(law of similarity): przy nie zmienionych innych warunkach, najbardziej podobne elementy czone s w grupy.
Kiedy elementy w polu widzenia poruszaj si,
podobiestwo ruchu jest take silnym bodcem do grupowania. Wedug prawa wsplnego losu (law ofcommonfate),
przy nie zmienionych innych warunkach, elementy poruszajce si w tym samym kierunku i w tym samym tempie
czone s w grupy. Jeli elementy z co drugiej kolumny
poruszayby si do gry - jak to zaznaczono ogonkami
na rysunku G - pogrupowalibymy je wedug kolumn na
podstawie podobiestwa ruchu. Doznajemy tego efektu,
ogldajc balet, kiedy kilku tancerzy porusza si wedug
wzorca odmiennego od pozostaych. Przypomnijmy sobie
obserwacj dra Richarda - obiekt w polu widzenia zostaje
prawidowo zorganizowany, kiedy porusza si jako cao.
Jego doznania s przekonujcym wiadectwem istotnych
konsekwencji organizujcych wsplny los.
Postaciowe prawa grupowania dziaaj tylko wtedy,
gdy w polu widzenia prezentowane s dwa lub wicej
bodcw. Gestaltyci interpretuj takie wyniki jako
dowd determinowania przez caociowy ukad bodca
organizacji jego czci; innymi sowy, spostrzeenie
caociowe jest czym innym ni zwyk sum wasnych
czci. Spostrzeganie caoci (postaci, Gestalt) jest
bardziej podstawowe i zachodzi w tym samym czasie lub
wczeniej ni spostrzeganie jej elementw.
Kiedy dokona si wydzielenia i wyboru danego
regionu jako figury na tle, jej granice musz zosta zorganizowane w specyficzne ksztaty. Mona by pomyle,
e to zadanie wymaga po prostu wyodrbnienia krawdzi figury, ale psychologowie postaci wykazali, e
organizacja wzrokowa jest czym znacznie bardziej
zoonym. Gdyby ksztat by zwyk sum krawdzi,
wszystkie ksztaty o tej samej liczbie krawdzi byyby
rwnie atwo spostrzegalne. W rzeczywistoci procesy
organizujce w spostrzeganiu ksztatu s wraliwe na
co, co gestaltyci nazwali dobr figur (postaci, figural
Rysunek 8.16
Zjawisko grupowania
Spostrzegamy kady ze zbiorw od Bdo Gjako zorganizowane

w szczeglny sposb zgodnie z rnymi zasadami grupowania
psychologii postaci.
e ksztaty dobrych" figur mog by kodowane szybciej

i bardziej ekonomicznie przez system wzrokowy ni
ksztaty zych" figur. W rzeczywistoci system wzrokowy ma skonno do widzenia pojedynczych zych"
figur jako skomponowanych z dwu zachodzcych na
siebie figur dobrych", jak to pokazano na rysunku 8.18.
Czy istnieje moliwo bardziej oglnego ujcia
omwionych powyej rnych praw grupowania? Wymienilimy prawo bliskoci, prawo podobiestwa, prawo
wsplnego losu i prawo symetrii lub dobrej postaci. Psychologowie postaci uwaali, e wszystkie te prawa s
szczeglnymi przypadkami zasady oglnej, prawa pregnancji (law of pragnanz), wedug ktrego dominacj
zyska zawsze organizacja najprostsza, wymagajca najmniej wysiku. By moe najbardziej oglna zasada
gestaltystw jest nastpujca: spostrzegamy najprostsze
organizacje, ktre pasuj do wzorca bodcowego -jest
Rysunek 8.19
Ramy odniesienia
to zasada minimum percepcji.
Ramy odniesienia
Wysze poziomy organizacji maj miejsce wwczas,
kiedy spostrzegamy ksztaty figur na tle ram odniesienia
(reference frames) wyznaczanych przez kontekst przestrzenny i czasowy. Efekty percepcyjne ram odniesienia
demonstruje rysunek 8.19 - gdyby ujrza tylko obraz
A po lewej stronie, przypominaby on trapez, a obraz po
prawej stronie przypominaby kwadrat. Jeli jednak
widzisz te obrazy jako elementy rzdw po przektnej,
jak w B, ksztaty odwracaj si: szereg utworzony z rombw przypomina przechylon kolumn kwadratw,
goodness), w ktrym to pojciu mieci si spostrzeganie

prostoty, symetrii i regularnoci. Rysunek 8.17 przedstawia kilka figur, ktre, mimo tej samej liczby bokw, s
w zrnicowanym stopniu dobrymi postaciami. Figura
A tworzy najlepsz" posta (czyli wygldajc najbardziej standardowo), a figura E najgorsz" (czyli wygldajc najmniej standardowo).
Eksperymenty wykazay, e dobre" figury s spostrzegane, zapamitywane i opisywane atwiej i bardziej
dokadnie ni ze" (Garner, 1974). Rezultaty te wskazuj,
Rysunek 8.17
Dobre figury - 1
Rysunek 8.18
Dobre figury - 2
a szereg zoony z kwadratw przypomina przechylon

kolumn rombw. Ksztaty wygldaj odmiennie, kiedy
tworz ukone rzdy, poniewa pooenie kadego
z nich jest spostrzegane w relacji do ramy odniesienia,
ktr stanowi cay rzd (Palmer, 1984, 1989). W efekcie
widzisz ksztaty tak, jakby rzdy byy pionowe, a nie
ukone (obr ksik o 45 zgodnie ze wskazwkami
zegara, a ujrzysz to zjawisko).
S inne sposoby ustalania kontekstowych ram
odniesienia, ktre mog przynie ten sam efekt. Takie
same zmiany pojawi si wewntrz ram prostoktnych
przechylonych o 45 w czci C rysunku 8.19. Po zasoniciu tych ram, lewy ksztat bdzie przypomina romb,
a prawy kwadrat. Po ich naoeniu lewy zmieni si
w kwadrat, a prawy w romb.
Integracja przestrzenna i czasowa
Bodziec
Zla figura
Percepcja
Dobre figury
Ramy odniesienia s tylko jednym z przykadw tendencji systemu wzrokowego do organizacji poszczeglnych czci w relacji do szerszego kontekstu przestrzennego. W rzeczywistoci cae pole wzrokowe rzadko
spostrzegane jest jako koczce si na granicach pola
widzenia. Spostrzegamy je raczej jako ograniczony
wycinek szerszego wiata wizualnego rozcigajcego si
we wszystkie strony niewidocznego ju otoczenia.
Musimy umie integrowa nasze spostrzeenia z tych

ograniczonych fragmentw wiata apanych z chwili na
chwil. Kiedy skupiamy wzrok na rnych czciach tej
samej figury, to, co widzimy w aktualnej fiksacji wzroku,
integruje si odpowiednio z tym, co widzielimy przed
chwil, a to z kolei integrowao si z poprzedzajc je fiksacj i tak dalej. Gdyby to zjawisko nie zachodzio, nie
spostrzegalibymy tych samych obiektw w kolejnych
spojrzeniach - widzielibymy galimatias nie powizanych, zachodzcych na siebie ksztatw.
Proces integracji informacji wzrokowych z kolejnych
fiksacji, zarwno w czasie, jak i w przestrzeni, jest absolutnie podstawowy dla skutecznej percepcji. wiat
otaczajcy jest na tyle obszerniejszy od pojedynczego
pola widzenia, e bez procesw organizujcych, ktre
integruj informacje wzrokowe z wielu fiksacji w jeden
cigy epizod powizanych obrazw, nie znalibymy
przestrzennego ukadu otaczajcego nas rodowiska
(Hochberg, 1968, Parks, 1965).
Obiekty zoone czsto wymagaj kilku fiksacji
wzroku, zanim stworzymy ich caociow interpretacj
przestrzenn, nawet jeli s na tyle mae, e mona je
obj jednym rzutem oka. Jedn z interesujcych konsekwencji uywanych przez nas sposobw skadania
informacji z rnych fiksacji wzroku jest nasza zdolno
do spostrzegania obiektw niemoliwych", jak te na
rysunku 8.20. Na przykad kada fiksacja na ktach
i bokach dostarcza interpretacji obiektu jako trjwymiarowego trjkta (obrazek A); lecz kiedy prbujemy zin-
Rysunek 8.20
Figury niemoliwe
tegrowa je w spjn cao, czci nie pasuj do siebie

(obrazek B). Na obrazku C widzimy dwa ramiona, ktre
w jaki sposb przeksztacaj si na naszych oczach
w trjzb, natomiast wieczne schody z D bd zawsze
jednoczenie prowadzi w d i do gry.
Spostrzeganie ruchu
Cho wikszo widzialnego otoczenia pozostaje zwykle
nieruchoma, niektre przedmioty poruszaj si. Te,
ktre si poruszaj, s zazwyczaj szczeglnie wane,
poniewa mog to by potencjalni drapienicy, zwierzyna owna, wrogowie, partnerzy seksualni lub obiekty
niebezpieczne. Zdolno spostrzegania ruchu jest decydujca dla przetrwania.
Istnieje pokusa, by ca odpowiedzialno za spostrzeganie ruchu przypisa komrkom detekcji ruchu"
w mzgu, opisanym w poprzednim rozdziale. Niestety
spostrzeganie ruchu jest spraw duo bardziej zoon,
wymagajc integracji i interpretacji, na wyszych
poziomach organizacji percepcyjnej w mzgu, reakcji
rnych komrek siatkwki zachodzcych w czasie.
Podobnie do pooenia, ruch nie jest spostrzegany
w sposb absolutny, lecz relatywnie do ram odniesienia.
Jeli usidziesz w zaciemnionym pokoju i skupisz wzrok
na plamie wiata znajdujcej si wewntrz owietlonego
kwadratu, ktry porusza si bardzo powoli w t
i z powrotem, zobaczysz poruszajc si w t i z powrotem
plam wewntrz nieruchomego kwadratu. To zudzenie,
zwane ruchem indukowanym {induced motion), pojawia si
nawet wtedy, kiedy oczy pozostaj bez ruchu, a wzrok jest
zafiksowany na plamie. Komrki detekcji ruchu nie
reaguj na nieruchom plam, ale prawdopodobnie na
poruszenia bokw kwadratu, co powoduje spostrzeganie
ruchu. Widzenie plamy jako poruszajcej si wymaga
wyszego poziomu organizacji percepcyjnej, dziki ktrej
plama i jej rzekomy ruch spostrzegane s na tle ram
odniesienia tworzonych przez kwadrat.
W systemie wzrokowym istnieje silna skonno
traktowania wikszej, otaczajcej figury jako ramy
odniesienia dla mniejszej figury wewntrz niej. Prawdopodobnie dowiadczye wielokrotnie ruchu indukowanego, nie zdajc sobie z tego sprawy. Ksiyc (ktry jest
prawie nieruchomy) czsto sprawia wraenie, jakby
porusza si w chmurach, kiedy w rzeczywistoci to
chmury przesuwaj si przed ksiycem. Otaczajce
chmury indukuj spostrzeganie ruchu ksiyca tak samo
jak kwadrat - ruchu plamy wietlnej (Rock, 1982, 1986).
Czasami kiedy si poruszasz, moesz dozna zudzenia ruchu elementw pola widzenia. Czy siedziae kiedykolwiek w pocigu, ktry rusza bardzo wolno? Czy nie
wydawao ci si, e to filary na peronie lub nieruchomy
pocig na ssiednim torze poruszaj si do tyu? Inne
zudzenie ruchu, dowodzce istnienia procesw na
wyszym poziomie organizacji w spostrzeganiu ruchu,
nazywamy ruchem pozornym (apparent motion). Najprostsza forma ruchu pozornego, tzw. zjawisko (p (phi phenomenon), nastpuje wtedy, kiedy dwie nieruchome plamy
wietlne znajdujce si w rnych miejscach pola
widzenia bdziemy na zmian wcza i wycza w tempie okoo 4-5 razy na sekund. Efekt ten jest wykorzystywany w reklamach ulicznych i w dyskotekach. Nawet przy
tak wzgldnie powolnym rytmie zmian wydaje si, e
wiato przeskakuje z jednego punktu do drugiego.
Drog prowadzc od jednej pozycji wiata do drugiej
mona sobie wyobrazi na wiele sposobw. Ale obserwujcy to zjawisko ludzie widz drog najprostsz: lini
prost (Shepard, 1984; Cutting i Proffitt, 1986).
Wszystkie omwione dotd procesy wyjaniaj,
w jaki sposb ludzie s w stanie dostrzec jednolity wiat
w nastpujcych po sobie, czciowych i nie zorganizowanych ukadach bodcw dziaajcych na organ
zmysowy. W przeciwiestwie do dra Richarda, jestemy
w stanie syntetyzowa ca mnogo otrzymywanych
przez nas informacji sensorycznych w caoci posiadajce znaczenie. Nie ulega wtpliwoci, e mzg wietnie
radzi sobie z tak syntez, lecz psychologowie percepcji
cigle zastanawiaj si, w jaki sposb to si dzieje.
Spostrzeganie gbi
Jak dotd omawialimy tylko dwuwymiarowe wzorce na
paszczynie. Jednake codzienne spostrzeganie obejmuje obiekty w przestrzeni trjwymiarowej. Spostrzeganie trjwymiarowe jest dla nas absolutnie niezbdne,
zapewnia bowiem zblianie si do obiektw podanych, jak smaczne jedzenie czy interesujcy ludzie i unikanie tego, co niebezpieczne, jak pdzce samochody.
Takie spostrzeganie wymaga dokadnych informacji
0 gbi (odlegoci midzy podmiotem a spostrzeganym
obiektem) oraz o kierunku. Uszy zapewniaj ustalenie
kierunku, ale niewiele pomagaj w ustaleniu gbi.
Spostrzeganie odlegoci obiektu moe nie wydawa
si wielkim problemem, ale czy kiedykolwiek prbowae sobie wyobrazi, w jaki sposb system wzrokowy
sobie z tym radzi? Pamitaj, e posuguje si on obrazami z siatkwki, ktre maj tylko dwa wymiary - pionowy
1 poziomy. System wzrokowy nie dysponuje osobnym
wymiarem dla gbi.
Dla ilustracji problemu, jaki ma dwuwymiarowa
siatkwka przy wypenianiu zadania trjwymiarowego,
rozpatrzmy sytuacj ukazan na rysunku 8.21. Kiedy
plama wiata pobudza siatkwk w punkcie a, w jaki
sposb wiemy, e nadeszo to z pozycji o,, a nie a2?
Prawd mwic, pobudzenie mogo nadej z kadego
punktu na linii A, poniewa kady z nich rzutuje na t
sam komrk siatkwki. Podobnie wszystkie punkty na
linii B rzutuj na jeden punkt b siatkwki. Co gorsza, linia
prosta czca jakikolwiek punkt z linii A z punktem z
linii B (np. z a, do b2 lub z a2 do b}) utworzy taki sam
Rysunek 8.21
Wieloznaczno gbi
obraz na siatkwce. Wynika z tego, e obraz na siatkwce jest wieloznaczny, jeli chodzi o gbi - mgby
zosta utworzony przez obiekty pochodzce z wielu
rnych odlegoci. Z tego powodu ten sam obraz na
siatkwce moe uzyska rne interpretacje percepcyjne.
Wieloznaczno szecianu Neckera (zob s. 273)
bierze si wanie z takiego dylematu gbi. Fakt, i
w pewnych okolicznociach moemy zosta oszukani,
dowodzi tego, e percepcja gbi wymaga interpretacji
wejciowego materiau sensprycznego, ktra moe
okaza si bdna. Nasze interpretacje opieraj si na
wielu rdach informacji na temat odlegoci (nazywanych czsto wskanikami gbi), m.in. na wskanikach
dwuocznych, wskanikach ruchu i wskanikach obrazowych.
Wskaniki dwuoczne
Czy zastanawiae si kiedykolwiek, dlaczego masz
dwoje oczu, a nie tylko jedno? Drugie oko to duo
wicej ni rezerwa - dostarcza ono najlepszych,
najbardziej przekonujcych informacji na temat gbi.
Dwoma rdami informacji o gbi s dwuoczna roz-
odlegoci obiektu od ciebie. Na przykad, kiedy przestawie si z jednego oka na drugie, bliszy palec przesun si bardziej na bok ni dalszy.
Kiedy patrzymy na wiat obojgiem otwartych oczu,
wikszo obiektw, ktre widzimy, stymuluje rne
punkty na obu siatkwkach. Obiekt, na ktrym bezporednio skupiamy wzrok, pada na dwie plamki te.
Kady inny obiekt, ktry przypadkiem znajdzie si w tej
samej odlegoci, bdzie take rzutowany na odpowiadajce mu punkty siatkwek obojga oczu, ale wszystkie
pozostae przedmioty wytworz obrazy w rnych
miejscach obu siatkwek z powodu rozbienoci dwuocznej. Jeli rozbieno midzy odpowiadajcymi sobie
obrazami na obu siatkwkach jest niewielka, system
wzrokowy jest w stanie poczy je w spostrzeenie
pojedynczego obiektu w gbi. Jeli jednak obrazy s
zbyt od siebie oddalone, jak wtedy, gdy robimy zeza,
wwczas widzimy je podwjnie.
Waciwie to, czego dokonuje nasz system wzrokowy, jest naprawd zadziwiajce - zbiera on dwa rne
obrazy z siatkwek, porwnuje je pod wzgldem poziomego przemieszczenia odpowiadajcych sobie elementw (rozbieno dwuoczna) i tworzy jednolite spostrzeenie pojedynczego obiektu w gbi. W efekcie system
wzrokowy interpretuje wzajemne poziome przemieszczenie dwch obrazw jako gbi w trjwymiarowym
wiecie.
Inna informacja o gbi pochodzi z konwergencji.
Kiedy oczy koncentruj si na przedmiocie, zwracaj si
Rysunek 8.22 Wskaniki konwergencji dla gbi
bieno i konwergencja.
Kt konwergencji
(maty)
Poniewa oczy oddalone s od siebie o okoo 5 do

7 cm w linii poziomej, otrzymywany przez nie obraz
wiata rni si nieznacznie. Aby si o tym przekona,
przeprowad nastpujcy eksperyment. Najpierw
zamknij lewe oko i posugujc si prawym, skieruj oba
palce wskazujce na jaki may, odlegy przedmiot,
trzymajc jeden palec na wycignicie ramienia, a drugi
okoo 30 cm od twarzy. A teraz, utrzymujc palce w tej
samej pozycji, zamknij prawe oko i otwrz lewe,
zachowujc fiksacj na tym samym odlegym obiekcie.
Co si stao z pooeniem twoich dwch palcw?
Drugie oko nie widzi ich jako wskazujcych odlegy
przedmiot, poniewa otrzymuje ono nieco inny obraz
ni pierwsze.
To poziome przemieszczenie odpowiadajcych sobie
obrazw w obu oczach nazywa si rozbienoci dwuoczn. Dostarcza ona informacji o gbi, poniewa
wielko rozbienoci, czyli rnicy, zaley od wzgldnej
Kt konwergencji
(duy)
Plamka tta
Plamka tta
Plamka ta
Plamka ta
do rodka (zob. rys. 8.22). Kiedy przedmiot jest blisko kilkanacie centymetrw przed twarz - oczy musz
wykona znaczny ruch dorodkowy, eby uzyska ten
sam obraz na obu tych plamkach. Najatwiej dostrzeesz konwergencj wzroku obserwujc, jak twj przyjaciel skupia wzrok na odlegym obiekcie, a potem na
czym oddalonym o jakie 30 cm.
Informacja o konwergencji wysyana do mzgu
z mini oka jest jednak przydatna w percepcji gbi
tylko na odlego do okoo 3 metrw. Przy wikszych
odlegociach rnice ktowe s za mae do wykrycia,
poniewa kiedy fiksujemy wzrok.na odlegym obiekcie,
oczy s ustawione prawie rwnolegle.
Wskaniki mchu
Aby sprawdzi, w jaki sposb ruch dostarcza informacji o gbi, wykonaj nastpujce dowiadczenie. Zamknij
jedno oko, jak poprzednio wyceluj oba palce wskazujce
w jaki odlegy przedmiot, a nastpnie porusz gow na
bok, fiksujc wzrok na przedmiocie i trzymajc palce
nieruchomo. Kiedy poruszasz gow, widzisz ruch obu
palcw, ale bliszy wydaje si wychyla dalej i szybciej od
bardziej odlegego. Natomiast przedmiot fiksacji nie
porusza si w ogle. To rdo informacji o gbi nazywamy wzgldn paralaks ruchu (relative motion paral\ax).
Paralaksa ruchu dostarcza informacji o gbi, poniewa kiedy si poruszamy, wzgldne odlegoci obiektw
wiata rzeczywistego determinuj wielko i kierunek
ich wzgldnego ruchu w obrazie siatkwkowym danej
sceny. Kiedy poruszamy si w nieruchomym otoczeniu,
szybko i kierunek ruchu punktw obrazu na siatkwce
zaley od ich pooenia w gbi (odlegoci) wzgldem
przedmiotu fiksacji (ktry si nie porusza).
Rysunek 8.23
Przykady gradientu powierzchni

jako wskanika gbi
Pole pszenicy jest naturalnym przykadem stosowania gradientu

powierzchni jako wskanika gbi. Zauwa, jak ukada si
przenica. Wzr geometryczny oparty jest na tej samej zasadzie.
Wskaniki obrazowe
Dalsze rda informacji o gbi dostpne s nawet dla
pojedynczego oka przy nieruchomej gowie. Nazywamy je
wskanikami obrazowymi, poniewa zawieraj one te rodzaje informacje o gbi, ktre spotykamy na obrazach. Artyci, ktrzy tworz obrazy sprawiajce wraenie trjwymiarowych (na dwch wymiarach papieru lub ptna), czyni
zrczny uytek ze wskanikw obrazowych.
Rysunek 8.24
Zudzenie Ponzo
Zbiegajce si linie dodaj wymiar gbi, tote wskanik

odlegoci sprawia, e wysza linia wydaje si dusza od niszej,
cho w rzeczywistoci s one tej samej dugoci.
Nakadanie si (interposition), czyli okluzja, powstaje

wtedy, kiedy nieprzezroczysty obiekt przesania wiato
docierajce do oka od obiektu znajdujcego si za nim, tak
e tylko obiekt z przodu jest w caoci odzwierciedlany na
siatkwce. Nakadanie si daje informacje o gbi - o tym,
e obiekt przesaniany jest dalej ni obiekt przesaniajcy.
Powierzchnie nieprzezroczyste blokuj wiato, tworz cienie i dostarczaj w ten sposb informacji o gbi o ksztatach trjwymiarowych i pooeniu rda wiata.
Istniej ponadto trzy dodatkowe rda obrazowych
informacji o gbi zwizane z tym, w jaki sposb wiato
z rzeczywistoci trjwymiarowej jest rzutowane na
powierzchni dwuwymiarow, tak jak siatkwka:
wzgldna wielko, perspektywa liniowa i gradient
powierzchni. Wzgldna wielko opiera si na podstawowej regule rzutowania obrazw rnej wielkoci na
siatkwk. Obiekt bliszy rzutuje wikszy obraz, a dalszy
mniejszy. Regua ta zwie si stosunkiem wielkoci do
odlegoci. Stosunek ten czyni ze wzgldnej wielkoci wskanik gbi. Perspektywa liniowa jest wskanikiem gbi
rwnie zalenym od stosunku wielkoci do odlegoci.
Kiedy linie rwnolege (z definicji rwno odlege od
siebie) oddalaj si, na siatkwce cz si one w jeden
punkt na horyzoncie. Ten bardzo wany fakt zosta odkryty okoo 1400 r. przez woskich malarzy renesansowych,
jej wskanikw istniejcych w bodcu proksymalnym. Innymi sowy, nie spostrzegamy podwjnych obrazw, zrnicowanych ruchw, nakadania si, cieni, wzgldnej wielkoci czy zbienoci linii rwnolegych, nawet jeli wszystkie
te czynniki s stale obecne we wzorcach wietlnych
napywajcych do naszych oczu (wyjtkiem s studenci
malarstwa i grafiki szczeglnie wraliwi na wykrelanie
perspektywy). Nasz system wzrokowy posuguje si tymi
rdami informacji przewanie automatycznie, bez uwiadamia ich sobie, dokonujc zoonego przetwarzania,
dostarcza percepcji gbi w trjwymiarowym otoczeniu i to
wanie staje si przedmiotem wiadomego doznania.
Moliwe, e procesy spostrzegania gbi dziaaj
nawet wtedy, kiedy wiadomie gbi nie dowiadczamy.
Tym zjawiskiem zwykle tumaczy si zudzenie Ponzo (zob.
rys. 8.24). Linia znajdujca si powyej wydaje si
dusza, poniewa niewiadomie interpretujemy zbiegajce si boki zgodnie z perspektyw liniow jako oddalajce si linie rwnolege podobne do szyn kolejowych.
Przeto niewiadomie przetwarzamy wysz lini jak
gdyby znajdowaa si ona dalej, a wic widzimy j jako
dusz - przedmiot bardziej odlegy bdzie duszy od
bliszego przy tej samej dugoci ich obrazu na siatkwce.
Zudzenie tworz wskanik odlegoci oraz zbiegajce
si linie, ktre dodaj wymiar gbi.
Stao spostrzegania
ktrzy dziki temu po raz pierwszy byli w stanie oddawa

przekonywajco gbi na obrazach (Vasari, 1967, wyd.
poi. 1985-1988). Przed jego odkryciem malarze uwzgldniali w swych dzieach informacje z nakadania si cieni
i wzgldnej wielkoci, ale nie byli w stanie realistycznie
przedstawia przedmiotw w rnej odlegoci. Zastosowanie teorii geometrycznej Euklidesa do stworzenia iluzji
gbi (co jako pierwszy opracowa Brunelleschi) miao
wielki wpyw na histori sztuki Zachodu (Kemp, 1990).
Trzeci rodzaj obrazowych wskanikw gbi pynie
z Gibsonowskich gradientw powierzchni. Obrazy o jednolitej fakturze wydaj si mniejsze z wikszej odlegoci,
poniewa s one rzutowane na mniejszy obszar siatkwki. Pole pszenicy z rysunku 8.23 jest przykadem posugiwania si faktur jako wskanikiem gbi. Gradient wynika ze stosunku wielkoci do odlegoci stosowanego
jednak nie tyle do krawdzi, co do faktur powierzchni.
Cho faktura powierzchni - j a k na dywanie lub pododze
wyoonej kafelkami - j e s t w rzeczywistoci jednolita, ze
stosunku wielkoci do odlegoci wynika, e odlege elementy faktury wydaj si mniejsze od bliskich.
Wiemy ju, e istnieje wiele rde informacji o gbi.
Jednak w normalnych warunkach widzenia informacje
z tych rde integruj si w jednolit, trjwymiarow interpretacj otoczenia. Dowiadczamy gbi, a nie rnych
Celem percepcji jest uzyskanie informacji o otaczajcym

nas wiecie, a nie o obrazach w naszych narzdach
zmysw. Przedstawilimy ju szereg sposobw osigania przez system wzrokowy tego celu, polegajcych na
wykraczaniu poza bezporednio dane informacje. Innym
sposobem wypeniania tego zadania jest spostrzeganie
wiata jako niezmiennego, pomimo nieustannych zmian
warunkw percepcji, tworzcych odmienne wzorce stymulacji na siatkwce.
Po t ksik na stole i pochyl nad ni gow na
odlego parunastu centymetrw. Nastpnie cofnij gow
na odlego normaln dla czytania. Chocia ksika stymulowaa duo wiksz cz siatkwki, kiedy bya
blisko ni z wikszej odlegoci, spostrzegae wielko
ksiki jako sta.
Teraz ustaw ksik pionowo i sprbuj pochyla
gow zgodnie z kierunkiem ruchu wskazwek zegara.
Kiedy to robisz, obraz ksiki na siatkwce obraca si
w przeciwnym kierunku, ale wci widzisz ksik jako
nieruchom - jej spostrzegane pooenie jest stae. Tak
wic oglnie rzecz biorc, spostrzegamy wiat jako niezmienny, stay i stabilny, mimo zmian stymulacji narzdw
zmysowych. Psychologowie okrelaj to oglne zjawisko
jako stao spostrzee (perceptual constancy). Oznacza
to z grubsza, e spostrzegamy waciwoci bodca dystalnego, ktre s zasadniczo stae, a nie bodca proksymalnego, ktre zmieniaj si za kadym razem, kiedy
ruszamy oczami lub gow. Z punktu widzenia przetrwania spostrzeganie przez nas staych waciwoci odrbnych obiektw rzeczywistoci, mimo ogromnej zmiennoci waciwoci wzorcw wietlnych pobudzajcych
nasze oczy, jest spraw decydujc. Bez staoci nie
mielibymy zbyt wiele poytku z naszych oczu, poniewa nie widzielibymy wiata zewntrznego, lecz obrazy
z dna oka. Zadaniem percepcji jest odkrywanie niezmiennych waciwoci otoczenia mimo zmiennoci tworzonych
przez nie obrazw na siatkwce.
W warunkach ekstremalnych stao spostrzeeniowa moe ulega powanym zaburzeniom. Na przykad kiedy patrzymy na ludzi ze szczytu wieowca, przypominaj oni mrwki. Ale w normalnych warunkach
stao prawie wszystkich jakoci wzrokowych zostaje
zachowana. W tym punkcie omwimy tylko trzy takie
waciwoci, ktrych stao przebadano najdokadniej:
wielko, ksztat i pooenie.
Stao wielkoci i ksztatu
Co determinuje nasze spostrzeganie wielkoci obiektu? Czciowo spostrzegamy rzeczywist wielko obiektu
na podstawie jego obrazu na siatkwce. Jednake nasz
pierwszy przykad z ksik wskazuje, e wielko obrazu
na siatkwce zaley zarwno od wielkoci rzeczywistej,
jak i od odlegoci od oka. Z powodu tego stosunku pomidzy wielkoci i odlegoci (tego samego, ktry omawialimy w podrozdziale dotyczcym percepcji gbi), system
wzrokowy musi ustali rzeczywist wielko obiektu,
czc informacj o wielkoci obrazu na siatkwce z innymi informacjami o jego odlegoci. Jak wiemy, informacja
o odlegoci pochodzi z wielu wskanikw gbi. System
wzrokowy czy t informacj z informacjami o obrazie na
siatkwce, aby wyoni spostrzeenie wielkoci obiektu,
ktre zazwyczaj odpowiada rzeczywistej wielkoci bodca
dystalnego. Stao wielkoci (size constancy) to zdolno
spostrzegania prawdziwej wielkoci obiektu mimo zmiennoci wielkoci jego obrazu na siatkwce.
Teori, e stao wielkoci jest kompromisem midzy
wielkoci na siatkwce a odlegoci, jako pierwszy
zaproponowa Helmholtz (Cutting, 1987). Nazwa on ten
percepcyjny
proces
porwnywania
wnioskowaniem
niewiadomym. Jest to proces wnioskowania, poniewa system wzrokowy musi wydedukowa, czyli wywnioskowa
wielko obiektu na podstawie informacji rnego rodzaju. Jest on niewiadomy, poniewa obserwator nie zdaje
sobie sprawy ze swej wiedzy o stosunku wielkoci do
odlegoci i z posugiwania si ni w spostrzeganiu obiektywnej wielkoci. Niewiadome wnioskowanie na temat
prawdziwej wielkoci obiektw wydaje si przebiega
byskawicznie, automatycznie i bez adnego odczuwalnego wysiku -jest to gwne osignicie naszego systemu przetwarzania informacji percepcyjnych.
Jeli wielko obiektu spostrzegamy na podstawie
wskanikw odlegoci, to wtedy, kiedy one zawodz,
moemy zosta wprowadzeni w bd. Jedno z takich

zudze ukazuje pokj Amesa z rysunku 8.25. W porwnaniu ze swoj mierzc metr dwadziecia crk Tanij,
autor, o wzrocie ponad metr osiemdziesit wydaje si
cakiem may w lewym rogu pokoju, ale w prawym staje si
olbrzymi. Powodem tego zudzenia jest spostrzeganie
pokoju jako kwadratowego, o rwnej odlegoci tylnych
cian od obserwatora. Tak wic widzisz wielko mojej
osoby wedug wielkoci jej obrazu na siatkwce. Jednak
w rzeczywistoci nie jestem rwno oddalony, poniewa
pokj Amesa tworzy sprytne zudzenie. Wydaje si
kwadratowy, lecz w rzeczywistoci jest zbudowany z niekwadratowych przestrzeni pooonych pod rnymi
ktami, jeli chodzi o gbi i wysoko - ktre moesz
ujrze na rysunku towarzyszcym fotografiom. Ktokolwiek
znajdzie si z prawej strony, wywoa wikszy obraz na
siatkwce, poniewa jest dwukrotnie bliej obserwatora.
Innym sposobem wnioskowania systemu percepcyjnego
o obiektywnej wielkoci jest odwoanie si do uprzedniej
wiedzy na temat charakterystycznej wielkoci przedmiotw o podobnym ksztacie. Na przykad, kiedy rozpoznajemy ksztat domu, drzewa lub psa, zyskujemy dobre pojcie o ich wielkoci nawet bez znajomoci ich odlegoci od
nas. W wikszoci przypadkw nasze spostrzeenia s
trafne, lecz - o czym dobrze wiedz reyserzy filmowi miniaturowa scenografia zachowujca waciwe proporcje
moe zapewni spostrzeganie obiektw normalnej
wielkoci. Studia Universal w Hollywood uywaj pewnego
triku przy krceniu westernw. Scenografia przedstawia
przecitn ulic w miasteczku na Dzikim Zachodzie. Jednak drzwi po jednej stronie ulicy s duo mniejsze ni po
drugiej. Podczas krcenia reyserzy ustawiaj mczyzn po
stronie ulicy z maymi drzwiami. Dziki temu powstaje
wraenie, jakby mczyni ci byli wiksi. Natomiast aktorki s filmowane po drugiej stronie ulicy na tle wikszych
drzwi, co sprawia, e wydaj si mniejsze.
Rysunek 8,25
Pokj Amesa
Czasami informacje o ksztatach nie wystarczaj do

trafnej percepcji wielkoci, szczeglnie gdy uprzednie
dowiadczenie nie dostarczao nam wiedzy o obrazach
znanych przedmiotw z duej odlegoci. Co takiego
przydarzyo si mczynie imieniem Kenge z plemienia
Pigmejw yjcego w Afryce Rwnikowej. Kenge spdzi
cae ycie w gstej dungli tropikalnej. W polowaniu
nauczy si polega na sygnaach dwikowych. Pewnego
dnia antropolog Colin Turnbull zabra Kengego na przejadk samochodem po otwartej rwninie. Oto jak
antropolog opisa pniej reakcj Kengego.
Kenge popatrzy na rwnin, na ktrej par kilometrw dalej paso si stado liczce okoo 100 bawow.
Zapyta mnie, c to s za owady. Kiedy powiedziaem,
e s to bawoy z gatunku dwa razy wikszego ni te,
ktre zna z dungli, zamia si gono i powiedzia,
ebym przesta opowiada gupstwa, po czym znowu
zapyta mnie, co to za owady. Potem zacz mwi do
siebie, widocznie w poszukiwaniu bardziej inteligentnego rozmwcy, i prbowa zakwalifikowa bawoy
jako rne znane sobie owady i mrwki.
Nie przestawa tego robi nawet wtedy, kiedy
wsiedlimy do samochodu i podjechalimy tam, gdzie
pasy si zwierzta. Obserwowa, jak staway si coraz
wiksze, i cho by odwany jak kady Pigmej, przesiad
si bliej mnie i mrucza, e to s czary [...] kiedy wreszcie zda sobie spraw, e s to prawdziwe bawoy,
przesta si ba, ale cigle zastanawia si, czy rzeczywicie byy tak mae i nagle urosy, czy te by to jaki
trik (Turnbull, 1961, s. 305).
Cho nie sprawiaj takiego wraenia, obaj mali ludzie s dokadnie

tego samego wzrostu. Wikszo osb spostrzega ludzika
z prawej jako mniejszego, poniewa w ocenie wielkoci znanego
ksztatu posuguj si odlegoci.
W nie znanym sobie rodowisku percepcyjnym Kenge

najpierw prbowa dopasowa nie spotykane dotd
spostrzeenia do znanego kontekstu, zakadajc, e
malekie, odlege punkty to owady. Bez wczeniejszych
dowiadcze widzenia bawow z duej odlegoci nie
wyksztaci w sobie staoci wielkoci, i kiedy szybko
jadcy samochd zblia si do nich, a obraz na siatkwce
Kengego powiksza si, dozna zatrwaajcego zudzenia, e zwierzta zmieniay wielko. Mona jednak
zaoy, e w miar dalszych dowiadcze Kenge by
w stanie spostrzega bawoy tak samo jak Turnbull.
Obserwator
Pokj Amesa
B
Stao ksztatu (shape constancy) jest cile zwizana

ze staoci wielkoci. Spostrzegamy prawidowo rzeczywisty ksztat przedmiotu, nawet jeli jest on z naszego
punktu widzenia obrcony, co sprawia, e obraz na siatkwce jest zasadniczo odmienny od wiernego obrazu
przedmiotu. Na przykad koo widziane pod ktem rzutuje na siatkwk obraz eliptyczny, prostokt widziany
pod ktem rzutuje obraz trapezoidu (zob. rys. 8.26).
Zazwyczaj jednak spostrzegamy te ksztaty waciwie,
jako obrcone koo i prostokt. Kiedy dysponujemy
dobr informacj o gbi z rozbienoci dwuocznej,
paralaksy ruchu, a nawet wskanikw obrazowych, nasz
system wzrokowy potrafi ustali prawdziwy ksztat
przedmiotu, biorc pod uwag odlego od jego poszczeglnych czci.
Stao pooenia
Kiedy przechylae na bok gow patrzc na
ksik, nie widziae wiata jako przechylonego wiedziae, e to twoja gowa si przechylia. Stao
pooenia to nasza zdolno rozpoznawania prawdziwego pooenia figury w rzeczywistym wiecie, nawet
jeli pooenie jej obrazu na siatkwce zmienio si.
Rwnie ta forma staoci powstaje za spraw wnioskowania niewiadomego. O pooeniu obiektu wnioskujemy z pooenia jego obrazu na siatkwce. Ponadto
bierzemy pod uwag ruchy gowy, przede wszystkim
dziki systemowi rwnowagi w uchu wewntrznym
(omwionemu w Rozdziale 7). Wykorzystujc pobudzenia wyjciowe z systemu rwnowagi cznie z pooeniem na siatkwce, nasz system wzrokowy jest zazwyczaj w stanie zapewni nam spostrzeganie pooenia
przedmiotw otoczenia.
Zaleno i niezaleno od pola. W znanym rodowisku uprzednia wiedza dostarcza nam dodatkowych
informacji o rzeczywistym pooeniu. Chocia jestemy
sprawni w rozpoznawaniu obiektw prostych i znanych,
figury zoone i nieznane nie s tak atwe w rozpoznawaniu, szczeglnie jeli ich pooenie jest niezwyke.
Czy moesz rozpozna ksztat na rysunku 8.27?
Rysunek 8.26
Rysunek 8.27
Afryka po rotacji o 90
Krtr zdjcie wykonano po rezygnacji Margaret Tatcher?

Obr ksik by zmieni pooenie zdj.
Kiedy figura jest zoona i skada si z podczci,

kada z nich musi zosta poddana rotacji umysowej.
Rotacja wielu czci w tym samym czasie nie zawsze jest
moliwa (Rock, 1986). Tote gdy jedna cz podlega
rotacji, druga moe by nadal spostrzegana w nie zmienionym pooeniu. Zanim zaczniesz czyta dalej, popatrz na dwie wydrukowane do gry nogami fotografie
byej premier Wielkiej Brytanii, Margaret Thatcher. Prawdopodobnie dostrzeesz, e jedna z nich jest nieco znieksztacona wok ust i oczu, ale wygldaj cakiem
podobnie. A teraz obr ksik do gry nogami i popatrz jeszcze raz. Te same obrazki wygldaj teraz zupenie
inaczej. Jeden to cigle Margaret Thatcher, ale drugi to
jaki straszny wampir, ktrego trudno byoby kocha
nawet jego wasnej mamusi! Twoje niepowodzenie
w dostrzeeniu tej oczywistej rnicy przed obrceniem
ksiki do gry nogami moe by wynikiem niezdolnoci do rotacji wszystkich czci twarzy w tym samym czasie. Jest to take funkcj lat treningu percepcyjnego
w widzeniu wiata we waciwym pooeniu - take
Stao ksztatu
W miar rotacji monety jej obraz tworzy elips, Ktra staje si coraz wsza, potem jest cienkim prostoktem, nastpnie znowu elips,
a potem znw koem Jednak w kadym pooeni j jest ona spostrzegana jako okrga moneta.
twarzy. Wyprbuj ten test na maych dzieciach, eby

ustali, czy wykryj one wampira szybciej od dorosych.
Istniej znaczne rnice indywidualne midzy ludmi
w godzeniu sprzecznych danych - niektrzy polegaj
w wikszym stopniu na wewntrznej informacji z narzdu
rwnowagi, inni na informacji wzrokowej z otoczenia
zewntrznego. Czy jeste osob o silnej orientacji interpersonalnej i otwart emocjonalnie? Czy te wolisz raczej
odosobnienie, w ktrym atwiej zachowa ci swe emocje
dla siebie? Psychologowie odkryli, e twoj odpowied
mona przewidzie z pewnym prawdopodobiestwem na
podstawie wyniku w tecie percepcyjnym zwizanym ze
spostrzeganiem pooenia. Wyodrbniono wymiar osobowoci zwany zalenoci od pola [field dependence), oddajcy preferencje danej osoby do polegania na zewntrznych albo wewntrznych rdach informacji, zarwno
w sytuacjach percepcyjnych. jak spoecznych (Witkin
i Goodenough. 1977).
Pierwotny test zalenoci od pola wymaga od badanych oceny, czy linie s poziome (zgodne z grawitacj)
w sytuacji konfliktowych informacji wzrokowych. W jednej
z wersji testu - tecie prta i ramy - osobom badanym pokazuje si przechylony prt wewntrz przechylonej ramy
bez innych informacji wzrokowych. Prosi sieje o ustawienie
prta w pionie wzgldem grawitacji. Niektre osoby s
w stanie uczyni to cakiem prawidowo mimo nachylenia
ramy. Tych badanych nazywamy niezalenymi od pola,
poniewa w ustalaniu pionu zdaj si polega prawie
wycznie na wewntrznych informacjach o pooeniu ciaa
pochodzcych z narzdu rwnowagi i systemu kinestetycznego oraz zdolni s ignorowa sprzeczne informacje
z nachylonej ramy. Natomiast inne osoby ustawiaj prt
w ten sposb, e jest silnie nachylony zgodnie z pooeniem ramy. Tych nazywamy zalenymi ixl pola. wydaj si
oni polega w wikszym stopniu na informacji z zewntrznego pola (ramy), a w mniejszym na informacji wewntrznej.
W licznych badaniach studiowano relacj midzy
zalenoci i niezalenoci od pola w sytuacjach percep-
cyjnych i spoecznych. W jednym z takich bada proszono

badanych o wypowiedzi na interesujcy ich temat. W jednej sytuacji badajcy w czasie wypowiedzi badanych nic
nie mwi; w innych dostarcza informacji zwrotnych
(mhm" lub tak"). Produkcja werbalna osb zalenych od
pola bya nisza w warunkach milczenia ni w warunkach
informacji zwrotnych, podczas gdy reakcje badajcego nie
miay zbytniego wpywu na badanych niezalenych od
pola. Nastpnie w czasie wypeniania kwestionariusza
badani zaleni od pola czciej zgadzali si z twierdzeniem: Sdz, e wypadbym troch lepiej, gdyby badajcy
mwi mi czasami, jak mi idzie", natomiast niezaleni od
pola czciej zgadzali si z twierdzeniem: Nie sdz, by
to, e badajcy nie mwi, jak mi idzie w wywiadzie, miao
jaki wpyw na to, jak wypadem" (Cates, 1971).
Interesujce potwierdzenie tego wyniku w relacji
terapeuta - pacjent pochodzi z analizy zapisw sesji
terapeutycznych. Terapeuci zadaj wicej pyta szczegowych i daj wicej wsparcia na sesjach z pacjentami
zalenymi od pola ni z niezalenymi, nawet jeli nie
zdaj sobie sprawy z rnic percepcyjnych midzy
dwoma rodzajami pacjentw (Witkin i in.. 1977).
Caa seria tego typu bada wykazaa, e ludzie,
u ktrych wykryto zaleno od pola w zadaniach percepcyjnych, maj skonno do: (a) czstszego polegania na
spoecznych informacjach zwrotnych w sytuacjach wieloznacznych; (b) wikszej wraliwoci na wskazwki spoeczne; (c) wikszego zainteresowania innymi ludmi;
(d) otwartoci emocjonalnej; (e) upodobania do sytuacji
spoecznych; (f) wybierania zawodw zwizanych z opiek
spoeczn i pomoc humanitarn. Natomiast ludzie niezaleni od pola maj skonno do: (a) mniejszego polegania
na spoecznych informacjach zwrotnych; (b) oglnie
mniejszej wraliwoci na wskazwki spoeczne; (c) bardziej bezosobowych zachowa; (d) zachowywania swoich
emocji dla siebie; (e) mniejszej towarzyskoci; (f) wybierania zawodw zwizanych z matematyk, nauk i czynnociami analitycznymi (Witkin i Goodenough, 1977).
Zgodno ludzkich preferencji spoecznych z wynikami w tecie prta i ramy sugeruje posiadanie przez nas
osobistych stylw poznawczych okrelajcych, w jaki
sposb poszukujemy, przyjmujemy i oceniamy informacje z otoczenia - zarwno fizycznego, jak spoecznego.
Podsumowanie
Procesy, ktre integruj informacje sensoryczne w celu
stworzenia spjnych spostrzee w polu wzrokowym, nazywamy procesami organizacji percepcyjnej. W fazie sensorycznej nagle zmiany barwy i faktury prowadz do podziau
na regiony - decydujqc o tym, ktre czci pola wzrokowego
naley poczy. Kolejne rozrnienie to figura (regiony
tworzce obiekty) i to (podoe, z ktrego wyodrbnia si

figura). Niekiedy spostrzegamy figury nie istniejce - jak
iluzoryczne kontury. Iluzoryczne kontury wskazuj na
jeszcze jedn zasad organizacji percepcyjnej - zasad
zamykania. Mamy skonno do spostrzegania caych figur,
uzupeniania luk w krawdziach i czci zasonitych. Kilka
nie powizanych figur lub czci moe by spostrzeganych
jako grupa, jeli sq pooone blisko siebie (prawo bliskoci),
podobne do siebie (prawo podobiestwa), poruszaj si
razem (prawo wsplnego losu) albo jeli tworz dobr"
figur (prawo symetrii), ftychologowie postaci zaproponowali zasad lec u podoa praw grupowania: zasad
prostoty lub pregnancji. wedug ktrej spostrzegamy
najprostsze konfiguracje wymagajce najmniejszego
wysiku poznawczego.
Kontekst przestrzenny i czasowy, w ktrym pojawiaj
si figury, tworzy ich ramy odniesienia. Rola ram odniesienia
jest szczeglnie wyrana w spostrzeganiu ruchu. Zakadamy, e wiksze obiekty pozostaj bez ruchu, i spostrzegamy ruch maych obiektw wzgldem obiektw wikszych. Ruch pozorny powstaje wtedy, gdy dwa nieruchome
punkty wietlne zapalaj si i gasn w rnych miejscach
pola widzenia w okrelonym tempie. Zarwno efekty ram
odniesienia, jak i ruch pozorny s wiadectwem wpywu
wyszych poziomw przetwarzania percepcyjnego na
spostrzeganie ruchu.
Najbardziej uderzajc rnic midzy obrazem na
siatkwce a spostrzeeniem jest dwuwymiarowo tego
pierwszego i trjwymiarowo drugiego, l^rcepcja gbi
wymaga interpretacji materiau percepcyjnego na wejciu.
Opiera si ona na kilku wskanikach gbi, jak wskaniki
dwuoczne, paralaksa ruchowa i wskaniki obrazowe. Czynniki te wpywaj na obraz obiektu na siatkwce, cigle jednak prawidowo spostrzegamy nie zmieniajce si obiekty
dystalne - ten paradoks to zjawisko staoci spostrzegania.
Dysponujemy staoci wielkoci, ksztatu i pooenia oraz
innych aspektw percepcji, takich jak np. jasno. Nasza
zdolno do rozpoznawania figur ograniczona jest przet
stopie ich znajomoci, a szczeglnie przez zoono danej
figury. W nieznanym pooeniu atwiej rozpoznajemy figury
proste, w wypadku figur zoonych jest to trudniejsze.
Jeeli figura skada si z wielu czci, ludzki system percepcyjny nie jest w stanie dokona rotacji wszystkich czci
w tym samym czasie. Istniej rnice indywidualne w zakresie ludzkiej zalenoci od pola w spostrzeganiu bodca.
Ta rnica osobowociowa wykazana w zadaniach percepcyjnych wykrywana jest take w reakcjach spoecznych
i emocjonalnych.
Rysunek 8.28
rocesy identyfikacji
i rozpoznawania
Wszystkie opisane dotd procesy percepcyjne moemy
traktowa jako rdo wzgldnie trafnej wiedzy o fizycznych wasnociach bodcw dystalnych - pooeniu,
wielkoci, ksztacie, fakturze i barwie trjwymiarowych
obiektw w trjwymiarowym otoczeniu. Dysponujc
tylko tak wiedz i podstawowymi zdolnociami ruchowymi bylibymy w stanie chodzi, nic wpadajc na sprzty, manipulowa obiektami na tyle maymi i lekkimi, e
mona nimi porusza i tworzy trafne modele spostrzeganych obiektw. Nie wiedzielibymy jednak, czym s te
obiekty i czy widzielimy je ju wczeniej. Nasze
dowiadczenie przypominaoby wizyt na obcej planecie, na ktrej wszystkie przedmioty s dla nas nowe nie wiedzielibymy, co je, co woy na gow, od
czego ucieka i do kogo si zaleca.
Aby uzyska informacje o spostrzeganych obiektach,
konieczna jest zdolno ich identyfikacji i rozpoznawania jako czego, co widzielimy wczeniej, i jako egzemplarzy znaczcych kategorii, ktre znamy z dowiadczenia. Identyfikacja i rozpoznawanie nadaje znaczenie
spostrzeeniom.
Droodle
Czy widzisz kobiet szorujc podog (A) i szyj yrafy (fl) 7

Kad z tych tigjr mona ujrze jako przedstawiajc co
znajomego, cho zazwyczai to rozpoznanie percepcype
rie poiawi si bez pewnej intormac|i identyfikacyjnej
Rozpoznawanie przez skadniki
Procesy oddolne i odgrne

Identyfikacja obiektw zakada dopasowywanie tego, co
widzimy, do zgromadzonej wiedzy. Procesy pobierania
i organizacji informacji ze rodowiska zwie si czsto
sterowanymi danymi (data-driven) lub oddolnymi (bottom-up), poniewa kieruj nimi informacje sensoryczne surowe dane bezporedniego dowiadczenia. Wraenia
cech wzrokowych i spostrzeenia zorganizowanych
przedmiotw s w znacznym zakresie rezultatem przetwarzania oddolnego. Ale nawet ten poziom twardych"
wiadectw obrazw sensorycznych, to, co wykrywaj
zmysy z caej dostpnej stymulacji rodowiskowej,
pozostaje pod znacznym wpywem uwagi, jak to opisalimy wczeniej.
Procesy, ktre bior pocztek w umyle (mzgu)
i wpywaj na selekcj, organizacj lub interpretacj
danych, nazywamy sterowanymi pojciowo (conceplually-driven), inaczej sterowanymi przez hipotezy lub
odgrnymi (top-down). Myli abstrakcyjne, wczeniejsza
wiedza, przekonania, wartoci i inne aspekty wyszych
procesw umysowych jednostki kontroluj sposb
posugiwania si napywajc stymulacj, a nawet to, co
uzna si w niej za istotne (wr do rys. 8.3).
Wag procesw odgrnych mog zilustrowa rysunki znane jako Droodles (Price, 1953, 1980). Bez podpisw
rysunki te mona spostrzega jako pozbawione znacz-
tym etapie do percepcji docza koncepcja - aktywno

umysowa, a do faktw - znaczenie.
Psychologowie staraj si odtworzy proces, ktry
prowadzi od skoczonego spostrzeenia, do rozpoznania i identyfikacji konkretnego obiektu. Ponadto interesuj si sposobami klasyfikowania wzorcw spostrzeeniowych do poszczeglnych kategorii oraz wpywem na
identyfikacj oczekiwa, kontekstu oraz czynnikw
z zakresu osobowoci i motywacji spoecznej.
W jaki sposb rozpoznajemy przedmioty? Co wpywa na

nasz decyzj, e szary obiekt o nieregularnych ksztatach, redniej wielkoci i pokryty sierci to w rzeczywistoci kot? Prawdopodobnie posiadamy reprezentacj
pamiciow kota i proces identyfikacji polega na dopasowywaniu takiej reprezentacji pamiciowej do wieo
skonstruowanego spostrzeenia oraz na podjciu decyzji, e s one takie same. Poniewa specjalici od komputerw staraj si nauczy skomputeryzowane roboty rozpoznawania obiektw, to interesuj si oni szczeglnie
tym, w jaki sposb dokonuje si takie dopasowanie.
Jedn z moliwoci jest to, e konstrukcj reprezentacji
w pamici rnych obiektw tworz skadniki i sposoby
ich wzajemnego wizania. Istnieje wiele teorii na temat
natury takich skadnikw (Biederman. 1985, 1987;
Cooper, 19H9; Marr i Nishihara, 1978) (zob. np. rys. 8.29).
Po skonstruowaniu spostrzeenia z cech elementarnych, takich jak barwy i krawdzie, zostaje ono podzielone na skadniki, jak walce, szeciany i ostrosupy rnej
wielkoci. Nastpnie skadniki reprezentacji pamiciowej obiektu s dopasowywane do skadnikw spostrzeenia. Jeli dopasowanie jest dobre, obiekt zostaje
zidentyfikowany i rozpoznany.
Wpyw kontekstu i oczekiwa

nia bazgroy (rysunki konferencyjne" - droodles). Jednak
po identyfikacji mona atwo odnale ich znaczenie
(zob. rys. 8. 28). Psychologowie kliniczni wykorzystuj
nasz zdolno stosowania etykietek do organizacji
spostrzee. Jednym z uderzajcych tego przykadw s
wieloznaczne obrazy utworzone z plam atramentowych
w tecie Rorschacha, ktrym ludzie nadaj znaczenia
podyktowane ich aktualnymi motywami i konfliktami
(zob. Rozdzia 15, rys. 15.6).
Identyfikacja i rozpoznawanie nadaj naszym doznaniom cigo w czasie i w zmieniajcych si sytuacjach. Trzeci faz percepcji stanowi proces, w ktrym
pami, analiza pojciowa, oczekiwania, motywacja, cechy
osobowoci i dowiadczenie spoeczne wspuczestnicz w zrozumieniu tego. co zostao spostrzeone. Na
Czy kiedykolwiek przeye dowiadczenie spotkania

z ludmi, ktrych znasz, w miejscach, gdzie ich si nie
spodziewasz, w innym miecie lub w grupie spoecznej,
w ktrej ich wczeniej nie spotykae? W takiej sytuacji
rozpoznanie ich wymaga duo wicej czasu, a czasami
nie jeste nawet pewien, czy s to znajomi. Nie chodzi
o to, e ich wygld jest w jakikolwiek sposb zmieniony,
ale o to, e zmieniony jest kontekst - nie oczekiwae, e
ich tam spotkasz. Czasowy i przestrzenny kontekst rozpoznawania obiektw jest istotnym rdem informacji
klasyfikujcych, poniewa w wyniku jego identyfikacji
tworz si twoje oczekiwania odnoszce si do prawdopodobiestwa ujrzenia lub nie rnych przedmiotw
(Biederman, 1989).
Identyfikacja percepcyjna zaley w tym samym stopniu od oczekiwa co od fizycznych waciwoci widzianych obiektw - identyfikacja obiektu jest procesem kon~
Rysunek 8.29 Rozpoznawanie poprzez skadniki

Proponowane skadniki obiektw trjwymiarowych i przykady ich
moliwych kombinacji. W grnej czci ryciny kady
z trjwymiarowych obiektw jest skonstruowany z walcw
rnych rozmiarw. W dolnej czci ryciny kilka rnych
segmentw poczono, by utworzy znane przedmioty.
Schematy
eby zrozumie efekty kontekstu, zaoono, e

interpretacja danych percepcyjnych zaley od zoonych
struktur informacyjnych w pamici. Magazynowanie
informacji w pamici nie odbywa si w izolowanych porcjach, lecz w zintegrowanych blokach - pakietach"
informacji zwanych schematami. Schemat (schema) jest to
struktura poznawcza reprezentujca wiedz o pojciu
lub jakim typie bodca, ktra zawiera atrybuty (waciwoci) i relacje midzy nimi (Fiske i Taylor, 1991). Schematy odzwierciedlaj wan funkcj umysu ludzkiego.
Ujawniaj one, w jaki sposb percepcja rzeczywistoci
jest konstruowana aktywnie na drodze wspdziaania
zewntrznej informacji bodcowej i osobistego dowiadczenia oraz wiedzy, ktr wnosimy do kadej sytuacji
percepcyjnej. Budulcem schematw s informacje
z rnych rde, zorganizowane wok rnych tematw, wtkw i typw. Mamy na przykad schematy dotyczce zalotw, wykadw uniwersyteckich, restauracji
i dobrych przyjaci. Schematy mog organizowa informacje o przedmiotach, czynnociach, osobach lub ideach,
ktre zwykle wystpuj razem lub maj wsplne cechy.
Schematy stanowi nie tylko rdo wiedzy o faktach
wystpujcych w istotnych sytuacjach, ale take rdo
oczekiwa. Kiedy ju si uksztatuj, wywieraj silny
wpyw na to, w jaki sposb przewidujemy prawdopodobiestwo wystpienia poszczeglnych obiektw w danym
kontekcie. Tak wic w rozpoznawaniu obiektw w polu
wzrokowym posugujemy si zarwno oczekiwaniami,
jak i informacjami sensorycznymi i percepcyjnymi.
Wszystko to dzieje si bardzo szybko, automatycznie
i na poziomie przedwiadomym. W nastpnych rozdziaach przyjrzymy si bliej wpywowi schematw na zapamitywanie i mylenie.
strukcyjno-interpretacyjnym. Twoje identyfikacje bd

rne w zalenoci od tego, co ju wiesz, gdzie si znajdujesz, co jeszcze widzisz w otoczeniu i od oczekiwa
wyniesionych z kontekstu. Przeczytaj ponisze sowa:
To THE CAT, prawda? A teraz spjrz ponownie na rodkowe litery kadego sowa. Fizycznie s one identyczne,
ale spostrzege pierwsz jako H a drug jako A.
Dlaczego? Najwyraniej na twoje spostrzeganie wpyno to, co wiesz o sowach jzyka angielskiego. Kontekst tworzony przez T E czyni prawdopodobnym H
a mao prawdopodobnym A, a dla kontekstu C T sytuacja jest odwrotna (Selfridge, 1955).
Nastawienie percepcyjne
Innym aspektem wpywu kontekstu i oczekiwa na
spostrzeganie (i reakcje) jest nastawienie. Nastawienie
(set) jest czasow gotowoci do spostrzegania i reagowania na bodziec w okrelony sposb. Istniej trzy typy
nastawie: ruchowe, umysowe i percepcyjne. Nastawienie ruchowe to gotowo do wykonania szybkiej, przygotowanej reakcji. Trening biegacza polega na doskonaleniu nastawienia ruchowego, eby ruszy jak najszybciej
po strzale startera. Nastawienie umysowe to gotowo do
zmierzenia si z takimi sytuacjami, jak rozwizywanie
problemu czy gra wedug wyuczonych regu, instrukcji,
oczekiwa i skonnoci nawykowych. Jak zobaczymy
przy omawianiu czynnoci rozwizywania problemw
w nastpnym rozdziale, nastawienie umysowe moe
oddali nas od rozwizania problemu, kiedy stare reguy
wydaj si nie pasowa do nowej sytuacji. Nastawienie
moe te jednak uatwia dziaanie, hamujc reakcje nieistotne lub bdne. Uczestnicy teleturniejw wykazuj
zwykle takie nastawienie. Nastawienie percepcyjne jest to
gotowo do wykrywania okrelonych bodcw w danym kontekcie - moda matka jest nastawiona percepcyjnie na syszenie paczu swojego dziecka. Czsto nastawienie percepcyjne prowadzi do spostrzegania bodca
wieloznacznego jako tego, ktrego si spodziewamy.
Rysunek 8.30A Panna moda
a. FOX; OWL; SNAKE; TURKEY; SWAN; D?CK

b. BOB; RAY; DAVE; BILL; HENRY; D?CK*
Spjrz na seri sw w wierszu a. Niech twj przyjaciel spojrzy w tym samym momencie na sowa w wierszu
b. Gdybycie obaj mieli powiedzie, jakiej litery brakuje
w dwuznacznym bodcu D?CK, czy rnica waszych
nastawie percepcyjnych doprowadziaby do odmiennych reakcji? Na pewno. Sprawd to sam.
Etykietki mog by rdem kontekstu tworzcego
nastawienie percepcyjne w odbiorze figur wieloznacznych. Przyjrzyj si uwanie obrazkowi kobiety z rysunku
8.30/1 na tej stronie; popro koleg o przyjrzenie si
rysunkowi 8.30B na stronie 304. A potem razem obejrzyjcie rysunek 8.30C na stronie 305 - co widzicie? Czy
wczeniejsze ogldanie obrazkw jednoznacznych z ich
nazwami miao jaki wpyw na wasze spostrzeganie
obrazka wieloznacznego?
Ten przykad pokazuje, jak atwo ludzie spostrzegaj
w sposb odmienny te same osoby lub przedmioty
w sytuacji uprzedniego wytworzenia odmiennych nastawie. Nastawienia umysowe i percepcyjne mog take
stanowi cz postaw spoecznych, mog rwnie
znieksztaca nasze interpretacje pewnych fragmentw
rzeczywistoci.
Rola czynnikw osobowociowych

I spoecznych
Kady z nas wnosi do aktu spostrzegania wiata wicej
ni same receptory zmysowe - wyposaeni jestemy
w jednostkow histori ycia, zestaw dowiadcze osobistych, potrzeb, strategii yciowych i w osobowo. Te
waciwoci spoeczne oddziauj na nasz percepcj
dokonujc si w kontekcie spoecznym. Zmienne te
uczestnicz rwnie w procesach odgrnych, ktre mog
wpywa na spostrzeganie, szczeglnie jeli bodziec jest
w jaki sposb wieloznaczny czy niejasny.
Zmienne spoeczne mog wpywa na spostrzeganie
na wiele sposobw. Szerokie wpywy kulturowe tworz
podstawowe, akceptowane kategorie spoeczne okrelajce standardy pikna, strachu, tego co stosowne, tego
co naganne. Wyuczone spoecznie postawy mog funk-
* Pierwszy wiersz zawiera nazwy ptakw (poza fox - lis

i snake - w) i narzucajcym si uzupenieniem luki jest U,
tworzce DUCK - kaczka; drugi wiersz zawiera imiona i narzucajcym si uzupenieniem luki jest 1, tworzce DICK - Rysiek
(przyp. tum.).
cjonowajako punkty zakotwiczenia" czy te standardy,

za pomoc ktrych dokonuje si oceny nowych bodcw, czsto bez wiadomoci ich znieksztacajcego
wpywu (Deregowski, 1980). To, e na klasyfikacj przedmiotw i zdarze rodowiska przez jednostk moe
wpywa sposb ich klasyfikacji przez osoby jej podobne,
nie jest niczym dziwnym. W kocu my, ludzie, jestemy
istotami spoecznymi, zalenymi od interakcji z innymi
w wielu naszych najwaniejszych dowiadczeniach
i w wikszoci uzyskiwanych informacji.
Tragicznym przykadem moliwoci wpywu dowiadcze osobistych na funkcjonowanie wzrokowe moe by
przypadek 30 kobiet - uciekinierek z Kambody - ktre
wydaway si niewidome, ale badanie nie wykazao u nich
adnej podstawy fizjologicznej do utraty wzroku. Cierpiay one na lepot psychosomatyczn spowodowan traumatycznymi przeyciami wojennymi. Dziewidziesit
procent z tych kobiet stracio od 1 do 10 czonkw
bliskiej rodziny, a wszystkie doznay pracy przymusowej,
godu i niebezpiecznej ucieczki do obozu uchodcw
w Tajlandii. Przeciwstawiay si swemu dowiadczeniu
stresowemu czciowo przez zablokowanie percepcji
wzrokowej wiata zewntrznego (Rozee i Van Boemel,
1989).
T dramatyczn reakcj na dowiadczenie traumatyczne mona uzna za ekstremaln na pewnym wymiarze
osobowoci - wyrwnywanie czy wyostrzanie - ktr psychologowie powizali z rnymi zadaniami percepcyjnymi. Wyrwnywanie i wyostrzanie to dwa bieguny jednego wymiaru - stylu poznawczego. Wyrwnywacze"
maj skonno do ignorowania tego, co wydaje si
nieregularne, nowe lub niezwyke i pomija szczegy,
aby uzyska bardziej homogeniczn i spjn interpretacj zdarze bodcowych. S take bardziej skonni do
przeoczenia subtelnych rnic - ich spostrzeenia s
Rysunek 8.30B
Teciowa
Twrcze gry percepcyjne

Dziki naszej zdolnoci do wykraczania poza moliwoci
(zreszt zadziwiajce) odbioru wrae, ktrymi obdarzya nas ewolucja, moemy w spostrzeganiu wiata by
bardziej twrczy. Naszym wzorem do naladowania nie
jest doskonale zaprogramowany skomputeryzowany
robot o wyjtkowej ostroci zmysw - wzorem tym jest
Pablo Picasso. Geniusz Picassa mona po czci przypisa jego niezwykemu talentowi do gier percepcyjnych". Artysta ten potrafi uwolni si z wizw nastawie percepcyjnych i umysowych, by widzie nie stare
w nowym, lecz nowe w starym, nieznane w znanym,
ukryte figury na znajomym tle.
dominowane przez podobiestwa zapewne dlatego, e

ich przetwarzanie percepcyjne pozostaje pod zbyt silnym wpywem pamici tego, co zdarzyo si wczeniej.
W przeciwiestwie do tego wyostrzacze", wykonujc
zadanie zawierajce sekwencj stopniowo zmieniajcych si bodcw, spostrzegaj elementy kolejnych
wariantw bodca jako niezalene od wariantu poprzedniego, akcentujc, czasem przesadnie, szczegy. Maj
oni skonno do spostrzegania elementw sytuacji bardziej prawidowo ni wyrwnywacze", ale nie widz
lasu, skupiajc si zbytnio na pojedynczych drzewach".
Ludzie, ktrzy zazwyczaj reaguj na zagroenie
zaprzeczaniem jego potencjalnego znaczenia lub ktrzy
unikaj dostrzeenia ich czy zaklasyfikowania jako
zagroe, okrelani s mianem wypierajcych (repressors).
Na drugim biegunie tego kontinuum znajduj si
wyostrzajcy wraenia (sensitizers), ktrzy maj skonno
do szczeglnej czujnoci, dostrzegania subtelnych,
zamaskowanych oznak nadchodzcego zagroenia. Kontinuum wypierajcy - wyostrzajcy powizane jest z wieloma zachowaniami poznawczo-percepcyjnymi (Ericksen,
1966). Na przykad przy prezentacji obrazkw o treci
jawnie seksualnej wypierajcy niewiele na nie patrz
i pamitaj je duo gorzej ni wyostrzajcy (Luborsky
i in., 1965). Rnice maj prawdopodobnie rdo w odmiennym sposobie posugiwania si procesami uwagi:
uwaga wyostrzajcych jest bardziej aktywna (poszukujca informacji) ni uwaga wypierajcych.
Prby zrozumienia procesu percepcji jako pochodnej
waciwoci podmiotu, czyli przywrcenia znaczenia
osobie postrzegajcej", zaowocoway wieloma interesujcymi ustaleniami. Jednak kompletna teoria integrujca zoon sie powiza spostrzegania, mylenia
i osobowoci to wci zadanie przyszoci.
Kreatywno percepcyjna opiera si na dowiadczaniu

wiata w sposb peen fantazji, zabawy i wzbogacajcy
osobowo (co ilustruje oryginalna praca Herberta Leffa,
1984). Moesz j osign, w peni wiadomie kierujc
uwag na przedmioty i czynnoci wok siebie. Twoim
celem jest wiksza plastyczno w spostrzeganiu i myleniu, otwarto na rozmaito reakcji w danej sytuacji.
Nie przychodzi mi do gowy lepsza puenta tej raczej
akademickiej prezentacji psychologii spostrzegania ni
podanie 10 rad dotyczcych zwikszenia potencjau
spostrzegania przez gry percepcyjne:
Wyobra sobie, e kady, kogo spotykasz, jest tak
naprawd maszyn imitujc czowieka, a wszystkie maszyny to w rzeczywistoci ludzie imitujcy
twory nieoywione.
Czy taka figura moe istnie?
Patrz na wszystkie caoci jako bliskie rozpadu na

odrbnie funkcjonujce czci zdolne do samodzielnoci.
Wyobra sobie, e twj zegar umysowy jest podczony do wideo, ktre moe cofa si, przewija szybko do przodu i zatrzymywa obraz.
Postaraj si znale w wikszoci otaczajcych ci
przedmiotw podobiestwo rodzinne" do
innych przedmiotw.
Spjrz na wiat, jak gdyby by zwierzciem lub
sprztem domowym.
Rozwa nowe zastosowanie kadego widzianego
przedmiotu (uyj rakiety tenisowej do odsczenia
ugotowanego makaronu).
Zawie prawo przyczynowoci - to, co si dzieje,
po prostu si dzieje - przypadek dominuje nad
zwizkami przyczynowo-skutkowymi.
Sprbuj wymyli nowe znaczenia dla przedmiotw i zdarze w twoim yciu.
Odkryj co prawdziwie interesujcego w czynnociach uwaanych wczeniej za nudne lub ludziach,
ktrzy przedtem wydawali ci si mao interesujcy.
Zachowaj si wbrew ktrym z przyjtych przez
ciebie i innych ludzi zaoe na temat tego, co
moesz, a czego nie moesz zrobi (bez angaowania si w dziaalno niebezpieczn).
Nauki kocowe
Podsumujmy teraz oglne nauki pynce z klasyfikacji
wymiarw caego dowiadczenia percepcyjnego. Wszystkie odgrne efekty oczekiwa, osobowoci i zmiennych
wpywu spoecznego wskazuj na jeden wany fakt:
dowiadczenie percepcyjne jako reakcja na wydarzenia
bodcowe to reakcja osoby jako caoci. Ostateczny wynik spostrzegania zaley nie tylko od informacji powstaej z pobudzenia receptorw, ale i od tego, kim
jestemy, z kim przebywamy, czego oczekujemy, pragniemy, co cenimy.
Wspdziaanie procesw odgrnych i oddolnych
oznacza rwnie, e percepcja jest aktem konstruowania
rzeczywistoci tak, by pasowaa ona do zaoe na temat
tego, jaka ona jest i jaka by powinna. Spostrzegajcy
odgrywa czsto dwie rne role, ktre moemy porwna do gry hazardowej i projektowania wntrz. Jako
hazardzista spostrzegajcy zakada, e obecne pobudze-
Rysunek 8.30C
A co teraz widzisz?
nie wejciowe moe by zrozumiane w kategoriach przeszej wiedzy i osobistych teorii. Ale hazardzista moe nie
wiedzie, kiedy podwoi stawk, a kiedy spasowa"
(when to hold'em and when to fold'em", jak mwi
sowa piosenki). Spostrzegajcy moe rwnie przypomina kompulsywnego dekoratora wntrz, bez przerwy reorganizujcego bodce tak, by byy lepiej zestrojone
i bardziej spjne. Niespjnoci i spostrzeenia chaotyczne odrzucane s na korzy ksztatw czystych,
wyranych i spjnych.
Gdyby spostrzeganie byo cakowicie sterowane danymi, bylibymy skazani na identyczn, przyziemn rzeczywisto tu i teraz". Moglibymy rejestrowa dowiadczenie, lecz nie bylibymy w stanie korzysta z niego
przy kolejnych okazjach, nie widzielibymy te wiata
odmiennie, zalenie od rnych okolicznoci osobistych.
Jednake gdyby przetwarzanie percepcyjne byo cakowicie sterowane hipotezami, wszyscy bylibymy pogreni
w wiecie fantazji zbudowanym z tego, czego oczekujemy i co pragniemy zobaczy. Waciwa rwnowaga
midzy tymi dwoma ekstremami pozwala osign podstawowy cel percepcji: doznawanie wiata zewntrznego
w sposb sucy maksymalnie naszym potrzebom jako
istot biologicznych i spoecznych poruszajcych si
w rodowisku fizycznym i spoecznym i adaptujcych si
do niego.
odstawowe terminy
owne zagadnienia
Zadanie percepcji
Nasz system percepcyjny nie tylko dokonuje prostej
rejestracji informacji o wiecie.zewntrznym, ale take
aktywnie organizuje j i interpretuje. Wiedza o zudzeniach percepcyjnych moe da nam wskazwki na temat
normalnej organizacji przetwarzania. Percepcja jest procesem konstrukcyjnym polegajcym na wykraczaniu
poza stymulacj sensoryczn w celu odkrycia przedmiotw istniejcych w otaczajcym nas wiecie. Jej zadaniem
jest ustalenie bodca dystalnego na podstawie informacji
zawartej w bodcu proksymalnym (zmysowym).
Wraenia, percepcja, identyfikacja

i rozpoznawanie
Na sensorycznym poziomie spostrzegania energia fizyczna jest wykrywana i przetwarzana na energi neuronaln
i doznania sensoryczne. Na poziomie percepcyjnym procesy mzgowe organizuj wraenia w spjne obrazy
i zapewniaj nam spostrzeenia przedmiotw i ich ukadw. Na poziomie identyfikacji spostrzeenia obiektw
porwnywane s ze wspomnieniami w pamici w celu
rozpoznania jako znane i znaczce. Spostrzeganie jest
trjfazowym procesem skadajcym si z fazy sensorycznej, fazy organizacji percepcyjnej oraz fazy identyfikacji
i rozpoznawania. Wieloznaczno moe si pojawi, gdy
ta sama informacja sensoryczn jest organizowana
w rne spostrzeenia. Moliwe s take odmienne
interpretacje lub identyfikacje tych samych spostrzee.
macji o tosamoci obiektu do wiadomoci. Nasza zdolno do kierowania uwagi na rne bodce jednoczenie
jest znacznie ograniczona. Zaley ona od tego: (a) czy
realizowane zadania angauj te same kanay przetwarzania; (b) w jakim stopniu zadania te mona wykona
automatycznie.
Procesy organizujce w spostrzeganiu

Procesy organizujce zapewniaj spostrzeeniom zgodno z danymi percepcyjnymi. Procesy te dziel nasze
spostrzeenia na regiony i scalaj je w figury na tle.
Mamy skonno do widzenia figur niekompletnych jako
caoci, do grupowania elementw na zasadzie podobiestwa i atwiejszego dostrzegania dobrych" figur.
Zazwyczaj organizujemy i interpretujemy czci w relacji
do przestrzennego i czasowego kontekstu, w ktrym ich
dowiadczamy. Mamy take skonno do spostrzegania
ram odniesienia jako nieruchomych, a czci jako poruszajcych si, bez wzgldu na rzeczywist stymulacj
sensoryczn. Przy przeksztacaniu dwuwymiarowej informacji z siatkwki na percepcj przestrzeni trjwymiarowej, system wzrokowy szacuje wielko i odlego
przedmiotu - odlego interpretuje si na podstawie
znajomoci wielkoci, a wielko na podstawie rnych
wskanikw odlegoci. Mamy skonno do spostrzegania przedmiotw jako zachowujcych t sam wielko,
ksztat i pooenie. Uprzednia wiedza zazwyczaj wspiera
te i jeszcze inne rodzaje staoci; w sytuacjach skrajnych
staoci spostrzeeniowe mog zawodzi.
automatyzm (automaliciiy)
bodziec dystalny (distal stimulus)
bodziec proksymalny (pnmmal stimulus)
dobra figura (figural goodness)
figura (figur)
grupowanie percepcyjne (perceptual grouping)
halucynacja (hallucination)
identyfikacja i rozpoznawanie (idenLyficalion and recogniLion)
kontury subiektywne (subjectne contours)
nakadanie si {interposilion)
nastawienie (set)
odbir wrae (sensation)
organizacja percepcyjna (perceptual organization)
percepcja (perception)
percepcja transakcyjna (transactional perception)
podejcie Al (Al approach)
prawo bliskoci (law of proximity)
prawo podobiestwa (law of similarity)
prawo pregnancji (law ofpragnanz)
prawo wsplnego losu (law of common fale)
przetwarzanie mimowolne (preattentive processing)
przetwarzanie oddolne (bottom-up processing)
przetwarzanie odgrne (top-ciown processing)
psychologia postaci (Gestalt psychoiogy)

ramy odniesienia (reference frames)
rozproszenie uwagi (dislraclion)
ruch indukowany (induccci moiion)
ruch pozorny (apparent inotion)
samooszukiwanie si (selfdeception)
schemat (schema)
syszenie clychotyczne (dichotic listening)
spostrzeenie (percept)
stao ksztatu (shape consLancy)
stao spostrzee (perceplual constancy)
stao wielkoci (size conslancy)
teoria optyki ekologicznej (iheory ofecological oplics)
to (ground)
urojenie (deluskm)
wieloznaczno (ambiguily)
wnioskowanie niewiadome (unamscious inference)
wzgldna paralaksa ruchu (rclaine nmtion parallax)
zaleno od pola (fiekl dependence)
zamykanie (closure)
zjawisko (p (j)hi phenomenon)
zudne zwizki (illusory conjunctions)
zudzenie (illusion)
Procesy uwagi
Uwaga to zdolno selekcji czci wejcia sensorycznego
z pominiciem reszty. Uwaga moe spenia rne funkcje. Moe by niezbdna w syntezie informacji sensorycznej w obiekty spostrzeeniowe (wczesna selekcja)
w zapewnieniu reakcji tylko na najbardziej wane bodce
(pna selekcja) w zapewnieniu dostpu wiadomoci do
najwaniejszych bodcw. Uwaga moe wykonywa
swoje zadania albo przez tumienie przetwarzania pomijanych bodcw nieistotnych (hamowanie), albo przez
uatwianie przetwarzania bodcw wanych stanowicych jej przedmiot (facylitacja). Bez skupiania uwagi do
naszej wiadomoci docieraj tylko proste fizyczne cechy
przedmiotw, jak barwa, gono czy wysoko dwiku.
Uwaga zapewnia rwnie prawidow integracj prostych cech fizycznych i przekaz tej informacji oraz infor-

W finaowej fazie przetwarzania percepcyjnego - identyfikacji i rozpoznawania przedmiotw - spostrzeeniom
nadawane s znaczenia z wykorzystaniem pamici, oczekiwa, motywacji i cech osobowociowych. Oczekiwania,
schematy i nastawienia percepcyjne mog kierowa rozpoznawaniem danych niekompletnych lub wieloznacznych w jednoznaczny sposb, z pominiciem innych
moliwoci. Cechy osobowoci, motywy i oddziaywania
spoeczne wpywaj na znaczenie danych spostrzeeniowych i mog prowadzi do ich znieksztacania. Tak wic
spostrzeganie zaley od tego, kim jestemy, co wiemy
i czego oczekujemy, oraz od natury bodca sensorycznego.

Broadbent Donald
Gibson James
Herman Helmholtz von
Koffka Kurt
Kohler Wolfgang
Kraft Conrac!
OppelJ.J.
Richard, doktor
Treisman Ann
Wertheimer Max
Uczenie si
i analiza
zachowania
odczas badania okresowego lekarka stwierdza, e twoje cinienie krwi jest niebezpiecznie
wysokie. Wyjania, e nie leczone nadcinienie moe prowadzi do wady serca, uszkodzenia nerek,
uszkodzenia siatkwki, pknicia naczyka krwiononego w mzgu, a nawet ataku paraliu. Nie
masz nadwagi ani cukrzycy i zapewniasz lekark, e nie palisz i nie pijesz. Tak, ycie jest troch
stresujce, zwaszcza odkd musisz jako godzi ze sob nauk, prac oraz obowizki rodzinne, ale
na razie niewiele moesz na to poradzi. Lekarka mwi, e zapisze ci lek przeciw nadcinieniu.
Wyraasz obaw o skutki uboczne - znasz kogo, kto mia powane problemy z potencj seksualn, kiedy bra to samo lekarstwo. Lekarka uspokaja ci, e nie masz powodu do zmartwie - po
upywie pierwszych paru tygodni skutki uboczne nie powinny sprawia ci wikszego kopotu.
Po krtkim czasie z ulg stwierdzasz, e twoje cinienie krwi wraca do normy.
Po upywie paru tygodni od rozpoczcia kuracji lekarka bez twojej wiedzy, zamiast prawdziwego lekarstwa, zapisaa ci placebo - to znaczy
310
314
325

Czym jest uczenie si
Behawioryzm i analiza zachowania
Podsumowanie
Warunkowanie klasyczne - uczenie si
przewidywalnych sygnaw
Zadziwiajce odkrycie Pawowa
Procesy podstawowe
Doniose znaczenie warunkowania klasycznego
Rola zbienoci i wartoci informacyjnej
Zblienie: Uczenie si, jak by
narkomanem
Podsumowanie
Warunkowanie sprawcze
- uczenie si o konsekwencjach
Prawo efektu
Eksperymentalna analiza zachowania
Zbienoci midzy zachowaniem
a wzmocnieniem
Waciwoci czynnikw wzmacniajcych
Modelowanie i wizanie zachowa
Rozkady wzmacniania
Biologiczne sprzenie zwrotne
- wspomaganie sygnaw sabych reakcji
Wyuczona bezradno
Podsumowanie
338 | Uczenie si, biologia i procesy

poznawcze
Biologiczne ograniczenia uczenia si
Wpyw procesw poznawczych na
uczenie si
Koneksjonistyczne modele uczenia si
Stosowana analiza zachowania
349
Podstawowe terminy
349
rodek, ktry nie ma rzeczywistego fizjologicznego oddziaywania. Stosowanie placebo

jest obecnie jednym z najbardziej obiecujcych
kierunkw dziaania w nowoczesnej medycynie. Po przeprowadzeniu serii eksperymentw badacze Robert Ader i Anthony Suchman
stwierdzili ostatnio, e pacjenci z nadcinieniem, u ktrych odstawiono lekarstwo, stosujc nadal placebo, utrzymywali prawidowe
cinienie krwi duej ni pacjenci, ktrym nie podawano placebo (Ader i Suchman, 1991; Suchman
i Ader, 1989).
W jaki sposb nieczynna chemicznie piguka moe leczy nadcinienie? Po wielokrotnym
zaywaniu prawdziwego lekarstwa zwizany z tym rytua zosta skojarzony ze zmianami fizjologicznymi przyczyniajcymi si do obnienia cinienia krwi. Pacjenci nie musieli uczy si wiadomie,
e przyjmowanie lekarstwa zmniejsza si skurczw serca, zwiksza ilo rnych soli i wody
wydzielanych w moczu lub rozszerza naczynia krwionone. Wskutek wielokrotnego kojarzenia tych
skutkw z aktem przyjmowania leku organizmy osb badanych uwarunkoway si tak, e zaczy
reagowa odpowiednio nawet po odstawieniu czynnych skadnikw. Sam rytua zaywania lekarstwa inicjowa te uwarunkowane reakcje organizmu. Jednake dziao si tak tylko wtedy, gdy lek by
zaywany z przekonaniem, e jest skuteczny, a caa procedura przyjmowania leku (farmakoterapia)
staa si czci efektu placebo. Jakkolwiek na placebo mogy uwarunkowa si zarwno zmiany
pozytywne, jak i skutki uboczne, to jednak te skutki uboczne prawdopodobnie zanikay z czasem,
w miar jak inne, silniejsze bodce wywoyway reakcje nie dajce si z nimi pogodzi.
We wczeniejszym eksperymencie Ader i jego wsppracownik Nathan Cohen wykazali, e
niektre funkcje ukadu odpornociowego mog by sterowane przez czynniki psychologiczne
(Ader i Cohen, 1981). Nauczyli oni jedn grup szczurw kojarzy sodki smak sacharyny
z obnion odpornoci, podajc im po spoyciu sacharyny rodek hamujcy dziaanie ukadu
odpornociowego. Grupa kontrolna otrzymywaa tylko sacharyn. Kiedy pniej obu grupom
szczurw dawano tylko sacharyn, zwierzta, ktre przedtem otrzymyway i sacharyn, i rodek
hamujcy, nadal wytwarzay istotnie mniej przeciwcia w reakcji na obce komrki ni te szczury,
ktre otrzymyway tylko sacharyn. Samo wyuczone skojarzenie wystarczyo, by spowodowa
zahamowanie systemu immunologicznego, co czynio zwierzta podatnymi na wiele chorb. Ten
efekt uczenia si by tak silny, e w dalszym cigu bada niektre z tych szczurw zdechy, chocia
piy ju tylko roztwr sacharyny (zob. Discovering Psychology, 1990, Program 8).
Do niedawna przyjmowano, e reakcje obronne - szybkie wytwarzanie przeciwcia neutralizujcych szkodliwe substancje, ktre wnikny do organizmu - s automatycznymi, biologicznymi
procesami, przebiegajcymi bez adnego udziau orodkowego ukadu nerwowego. Obecnie
wiadomo, e ten niezwykle wany ukad odpornociowy znajduje si zarwno pod kontrol biologiczn, jak i psychologiczn. Innymi sowy, nasze mzgi i nasze ciaa ucz si przekazw ze
rodowiska, ktre mog wzmocni lub osabi nasze zdrowie. Takie uczenie si zwykle przebiega
niewiadomie, lecz badajcy je psychologowie, dziki poznaniu tego procesu, mog opracowa
metody pozwalajce nauczy nas, w jaki sposb mamy przyswaja sobie waciwe przekazy dotyczce przeciwstawienia si chorobie i jak blokowa niewaciwe - dotyczce poddawania si jej.
Firmy farmaceutyczne nie bd zadowolone z tych wynikw. Okresowe podawanie placebo, zamiast czynnego lekarstwa, mogoby pozwoli pacjentom na utrzymywanie pozytywnych efektw
terapii przy podawaniu jedynie minimalnych dawek leku i przy znacznie zredukowanych skutkach
ubocznych. Moliwe, e wkrtce nowoczesna medycyna bdzie stosowa podstawowe zasady
teorii uczenia si, aby pomc nam nauczy nasze ciaa, jak zachowa zdrowie.
adania nad uczeniem si

Psychologowie od dawna interesowali si warunkowaniem, czyli rnymi sposobami wytwarzania si skojarze midzy zdarzeniami, bodcami i zachowaniem.
Chocia studia nad warunkowaniem maj swe historyczne rda w eksperymentach nad zachowaniem
zwierzt, to jednak badania przeprowadzane w cigu

ostatnich dwch dziesicioleci wykazuj, e warunkowanie w rwnej mierze dotyczy ludzi.
Psychologowie badaj dwa podstawowe typy warunkowania: warunkowanie klasyczne i warunkowanie
sprawcze. W warunkowaniu klasycznym dwa bodce

zostaj skojarzone w taki sposb, e wystpienie jednego umoliwia zasadne przewidywanie wystpienia
drugiego z nich. W przykadzie przytoczonym na
pocztku niniejszego rozdziau zaycie lekarstwa a pniej placebo - zostao skojarzone z brakiem fizjologicznych objaww zwizanych z wysokim cinieniem
krwi. Placebo byo bodcem, ktry zacz wpywa na
zmiany w organizmie, poprzednio wywoywane tylko
przez lek. W warunkowaniu sprawczym zachowanie
zostaje skojarzone ze swymi konsekwencjami. U naogowych palaczy wdychanie dymu papierosowego jest skojarzone z przyjemnymi doznaniami, a te reakcje ukadu
nerwowego s skojarzone z nikotyn. Trudno zerwa
z tym naogiem ze wzgldu na owe uwarunkowane skojarzenia, a take na fizjologiczne uzalenienie si od
bezporedniego dziaania danego rodka - kiedy palacz
pozostaje przez duszy czas bez papierosa, zapalenie
go umierza przykre objawy odstawienia. Behawioralny
akt palenia zostaje skojarzony zarwno w wyuczonymi
przyjemnymi doznaniami, jak i z redukcj negatywnych
objaww zwizanych z odstawieniem nikotyny. Palenie
papierosw staje si w ten sposb wyuczonym naogiem, polegajcym na uzalenieniu psychicznym i fizjologicznym.
W niniejszym rozdziale rozpatrzymy rne sposoby
przeprowadzania bada naukowych nad tymi dwoma
rodzajami warunkowania oraz wynikajce z nich wnioski
o tym, jak uczymy si wanych informacji, ktre pomagaj nam utrzyma si przy yciu i dobrze dawa sobie
rad. Omwimy take coraz liczniejsze dowody wiadczce o zoonoci tych rodzajw uczenia si, ktre
uwaamy za proste. Na koniec zwrcimy uwag na to,
jak procedury stosowane przy badaniu procesu uczenia
si stay si potnymi narzdziami, uywanymi take
do badania wpywu wielu rnych zmiennych na zachowanie i procesy psychiczne.
Zanim rozpoczniemy na serio nasze studia nad uczeniem si, zastanwmy si nad doniosym znaczeniem
uczenia si z ewolucyjnego punktu widzenia. Uczenie si
jest w takiej samej mierze wytworem naszego wyposaenia genetycznego, jak kady inny fenotyp. Podobnie
jak fenotypy fizyczne, uczenie si podlega wpywowi
dowiadczenia; oznacza to, e natura nie obdarzya nas
sta, niezmienn skonnoci do uczenia si tylko niektrych rzeczy. Zamiast tego dziedziczymy zdolno do
uczenia si. Od jednostki zaley, czy ta zdolno jest
realizowana i w jakim stopniu. Chocia wikszo z nas
ma podobne zdolnoci do uczenia si, uczymy si
rnych rzeczy i w rnym stopniu, gdy mamy jedyne
w swym rodzaju, indywidualne dowiadczenia yciowe.
Socjolog David Barash przedstawi t kwesti obrazowo,
piszc: Moe to by prawd, e rodzimy si zdolni do
tysica rnych rodzajw ycia, lecz jest take prawd,
e umieramy przeywszy tylko jedno ycie" (1979, s. 1).
Nie ulega wtpliwoci, e nasza zdolno do uczenia

si jest tym, co odrnia nas od innych stworze. Zdolno uczenia si u rozmaitych gatunkw zwierzt jest
rna, zalenie od ich planu genetycznego (Mayr, 1974).
Niektre stworzenia, takie jak gady i pazy, nie korzystaj wiele ze swych interakcji ze rodowiskiem. Dla nich
ycie jest szeregiem sztywnych ukadw bodziec reakcja. Ich przetrwanie zaley od przebywania w stosunkowo staym rodowisku, w ktrym ich reakcje na specyficzne bodce z otoczenia prowadz do tego, czego
potrzebuj, lub oddalaj od tego, czego musz unika.
U istot znajdujcych si na wyszych szczeblach drabiny
ewolucyjnej, takich jak mapy i ludzie, geny odgrywaj
znacznie mniejsz rol w wyznaczaniu okrelonych
interakcji midzy zachowaniem a rodowiskiem i pozwalaj na wiksz plastyczno, czyli zmienno, w uczeniu
si. Istoty te potrafi uczy si stosownie do tego, jakie
zmiany ich zachowanie wywouje w rodowisku.
Od pocztku biecego stulecia psychologowie amerykascy byli zafascynowani uczeniem si, prawdopodobnie dlatego, e odzwierciedla ono demokratyczny
i kapitalistyczny idea, zgodnie z ktrym ludzie mog
swoimi dziaaniami (tzn. cik prac) ksztatowa swoje
ycie, nie s ograniczeni czynnikami, takimi jak biologia
i historia rodziny, i mog aspirowa do lepszego ycia
niezalenie od swego pochodzenia. Taki sposb patrzenia na uczenie si jest specyficzny dla psychologii w Stanach Zjednoczonych. Psychologowie na caym wiecie
zdawali sobie spraw, e uczenie si moe by zwizane
z nabywaniem zachowa nieprzystosowawczych. Ta sama
osoba, ktra nauczya si posugiwa reguami logiki,
moga te nauczy si wierzy w przesdy, wytworzy
fobie lub przyj irracjonalne przekonania, bdce
podoem obdu. Tak wic psychologia uczenia si ley
u podstaw wielu aspektw natury ludzkiej - i tych
dobrych, i tych zych.
Czyni jest uczenie si

Uczenie si (leaming) jest procesem, ktry prowadzi do
wzgldnie trwaej zmiany zachowania lub moliwoci
(potencjau) zachowania i ktry opiera si na dowiadczeniu. Przypatrzmy si dokadniej trzem zasadniczym
czciom tej definicji.
Zmiana zachowania lub potencjau zachowania
Jest oczywiste, e uczenie si miao miejsce, gdy
potrafisz zademonstrowa jego rezultaty, takie jak
prowadzenie samochodu lub uzyskanie dobrego wyniku
w tecie. Uczenia si nie mona zaobserwowa bezporednio, lecz wnioskuje si o nim na podstawie zmian
w widocznym zachowaniu. O uczeniu si wiadczy podniesienie si twojego poziomu wykonania (performance),
Czsto jednak wykonanie czego przez ciebie nie ujawnia tego wszystkiego, czego si nauczye. Pytania testu
mogy by niewaciwie dobrane, mogo ci te sabo

pj dlatego, e przeszkadza ci lk egzaminacyjny.
Kiedy masz albo bardzo sab, albo bardzo siln motywacj, wtedy wykonanie moe nie by dobrym wskanikiem uczenia si. Ponadto przyswajasz sobie czasami
takie oglne postawy, jak zainteresowanie sztuk nowoczesn lub rozumienie filozofii Wschodu, ktre mog si
wcale nie przejawia w twoich dajcych si zmierzy
dziaaniach. W takich wpadkach uzyskae moliwo
(potencja) zmiany zachowania, poniewa przyswoie sobie
postawy i wartoci, ktre mog wpywa na przykad na
to, jakiego rodzaju ksiki czytasz lub w jaki sposb
spdzasz wolny czas. Zmian potencjau zachowania
zalicza si do uczenia si, poniewa moemy nauczy si
wielu rzeczy, ktre nie przejawiaj si w konkretnie
wykonywanych dziaaniach. Jest to przykad rozrnienia
midzy uczeniem si a wykonaniem (learning-performance distinction) - rnicy midzy tym, co wyuczone,
a tym, co przejawia si w zachowaniu zewntrznym.
Jeli wykonanie (zachowanie) jest podstawowym
wskanikiem uczenia si, to jak moemy wykry, co
umiej niemowlta i zwierzta, ktre nie potrafi nam
tego powiedzie, co umiej pacjenci psychotyczni,
ktrzy nie chc powiedzie, i co umiej osoby niemiae,
ktre boj si nam powiedzie? Badacze musz
wymyla specjalne procedury pomiarowe, aby t niem
wiedz i ukryte w organizmie uczenie si uzewntrzni,
uczyni obserwowalnym i mierzalnym. Dla wikszoci
badaczy w dziedzinie psychologii znalezienie sposobw
mierzenia i kwantyfikacji zewntrznych wskanikw
zmian zachodzcych wewntrz organizmw, ktre
badaj, jest zadaniem twrczym.
Uczenia si nie mona obserwowa bezporednio,
lecz wnioskuje si o nim na podstawie zmian w zachowaniu zewntrznym. Powinnimy jednak uwaa, eby
nie ze wszystkich zmian w zachowaniu lub w potencjale
zachowania wyciga wnioski o wystpieniu uczenia si.
Czasami zmiany zachowania maj przyczyny inne ni
uczenie si. Niektre zmiany wynikaj z fizycznego
dojrzewania lub rozwoju mzgu z wiekiem. Inne zmiany
s spowodowane niedomaganiem, chorob, uszkodzeniem mzgu lub wpywem rodkw farmakologicznych
czy narkotykw. Na pewno te zauwaye, i w wielu
sytuacjach zmczenie, znudzenie i lk obniaj twj
poziom wykonania, podczas gdy zachta ze strony kolegw, sowa otuchy, a zwaszcza atrakcyjne podniety czy
nagrody znacznie go podnosz. Te biologiczne i motywacyjne zmienne wpywaj na wykonanie tego, czego si
nauczye, ale nie na sam wyuczon umiejtno.
Wzgldnie trwaa zmiana
eby zmian zachowania lub potencjau zachowania
sklasyfikowa jako wyuczon, musi by ona wzgldnie
trwaa. Kiedy raz nauczye si pywa, prawdopodobnie
zawsze bdziesz potrafi to robi. Jednake niektre
zmiany zachowania s krtkotrwae i nie wyuczone. Na

przykad twoje renice rozszerzaj si lub zwaj, gdy
zmienia si jasno wiata. Ta zmiana zachowania jest
odruchem, zalenym od wpywu, jaki dany bodziec
wywiera na twj ukad nerwowy. Z drugiej strony wiele
rzeczy, ktrych si nauczye, zwaszcza wiadomoci
werbalne, w kocu zostaje zapomnianych lub zmienionych przez to, czego uczye si pniej; wyuczone
zmiany nie musz trwa wiecznie.
Proces oparty na dowiadczeniu
Uczenie si moe zachodzi tylko przez dowiadczenie. Dowiadczenie obejmuje zbieranie informacji (a
take jej ocenianie i przetwarzanie) oraz wykonywanie
reakcji, ktre oddziaywaj na otoczenie. Psychologowie
interesuj si szczeglnie wykrywaniem tych aspektw
zachowania, ktre mog si zmienia w wyniku dowiadczenia, oraz sposobu zachodzenia takich zmian. Niektre
trwae zmiany w zachowaniu wymagaj jednoczenie
dowiadczenia i gotowoci wynikajcej z dojrzewania.
Na przykad rne s okresy, kiedy niemowl osiga
gotowo do pezania, stania, chodzenia, biegania i treningu czystoci. adna liczba wicze nie jest wystarczajca do wytworzenia tych zachowa, jeli dziecko nie
osigno jeszcze wystarczajcego poziomu dojrzaoci.
W wikszoci wypadkw mona stwierdzi, e uczenie si miao miejsce wtedy, gdy istniej trzyt podane
wyej warunki. Czasami jednak dla danej osoby lub
obserwatorw nie jest oczywiste, e te warunki istniej.
Na przykad zmiany w reakcjach fizjologicznych, takich
jak reakcje w ukadzie immunologicznym, mog by
obserwowane jedynie przy zastosowaniu urzdze technicznych. Uczenie si o charakterze nie specyficznym,
lecz oglnym - takie jak przyjcie systemu wartoci
opartego na szacunku dla autorytetu lub mioci
ojczyzny - jest bardzo trudne do zmierzenia. Poza tym
dowiadczenia poszczeglnych osb maj rny charakter. Mwimy, e czowiek uczy si uprzedze przez
dowiadczenie, lecz dowiadczenie to moe polega na
przyjciu stronniczych pogldw wyznawanych przez
innych ludzi, a nie na osobistych negatywnych kontaktach z obiektami tego uprzedzenia. Podobnie fobia, taka
jak obawa przed wami, moe by wyuczona, cho nie
oparta na realnym dowiadczeniu z wami. Te wyjtki,
czy te rozszerzenia definicji uczenia si, wskazuj na
konieczno cisego okrelania warunkw zwizanych
z rnymi typami uczenia si.
Behawioryzm i analiza zachowania

Wiele pogldw na uczenie si, przyjmowanych we
wspczesnej psychologii, ma swe rdo w pracy Johna
Watsona (1878-1958). Jak moe pamitasz z Rozdziau 1,
Watson by twrc szkoy psychologicznej znanej jako
behawioryzm. Tradycja behawiorystyczna, ktr zapo-
John B. Watson
(1878-1958)
cztkowa artyku Watsona z 1913 r. Psychology as the

behaviorist views it |wyd. poi. 1990, Psychologia, jak widzi
j behawiorysta] dominowaa w psychologii amerykaskiej przez niemal 50 lat. Watson wywar duy wpyw,
wprowadzajc zaoenia i metody teorii zachowania do
wielu dziedzin bada psychologicznych - zwaszcza
w zakresie uczenia si. W swojej wczesnej pracy
zmierzajcej do ustalenia, w jaki sposb szczury ucz si
znajdowa wyjcie z labiryntu, zastosowa metod,
z ktrej chtnie zaczli korzysta inni badacze; pniej
przyj reakcj warunkow Iwana Pawowa, jako jednostk wyuczonego nawyku (o czym wkrtce powiemy
wicej).
tego, czy zasadne jest traktowanie ich jako danych, ile

tego, czy zasadne jest uznawanie ich za przyczyny zachowania (Skinner, 1990).
Wedug Skinnera zjawiska psychiczne, takie jak myli
i wyobraenia, nie s przyczynami zachowania. S to
raczej przykady zachowania, ktre jest spowodowane
przez bodce rodowiskowe. Przypumy, e nie dajemy
gobiowi pokarmu przez 24 godziny, po czym umieszczamy ptaka w urzdzeniu, w ktrym moe otrzyma
pokarm, dziobic may krek, i stwierdzamy, e wkrtce
zaczyna go dzioba. Skinner powiedziaby, e pozbawienie ptaka pokarmu (deprywacja pokarmowa), zdarzenie
wynikajce z manipulacji rodowiskowej, wyjania jego
zachowanie. Powiedziaby take, i stwierdzenie, e ptak
dzioba krek, poniewa by godny lub chcia otrzyma
pokarm, nic nie dodaje do naszego wyjanienia. Zachowanie zwierzcia mona wyjani zdarzeniem rodowiskowym - deprywacja. Subiektywne uczucie godu, ktrego nie mona bezporednio zaobserwowa ani
zmierzy, nie jest przyczyn zachowania, lecz wynikiem
deprywacji. A wic take zachowanie polegajce na
dziobaniu krka, wraz z konsekwencj tego zachowania
w postaci uzyskania pokarmu, jest wynikiem pocztkowej deprywacji, po ktrej nastpuj rodowiskowe konsekwencje dziaa zwierzcia.
W swej najbardziej chyba wpywowej pracy Psychology

from the Standpoint ofa Behaviohst [Psychologia ze stanowiska behawiorysty] Watson (1919) dowodzi, e
introspekcja - sprawozdania sowne o wraeniach,
wyobraeniach i uczuciach - nie jest moliw do zaakceptowania metod badania zachowania, poniewa jest
zbyt subiektywna. Ostatecznie psychologia jest nauk,
a probierzem nauki jest obiektywna metodologia. Co
wic powinno by przedmiotem psychologii? Odpowied
Watsona brzmiaa: dajce si zaobserwowa zachowanie.
Wedug jego sw: Stany wiadomoci, podobnie jak
tzw. zjawiska spirytystyczne, nie daj si obiektywnie
zweryfikowa i z tego powodu nigdy nie mog sta si
danymi naukowymi" (Watson, 1919, s. 1). Tak wic,
zdaniem Watsona, zachowanie - nie stany psychiczne stanowi jedyny moliwy do zaakceptowania przedmiot
psychologii.
Behawioryzm stanowi filozoficzny kamie wgielny

analizy zachowania (behavior analysis), dziedziny psychologii, ktra skupia si na wykrywaniu rodowiskowych wyznacznikw uczenia si i zachowania. Analitycy
zachowania utrzymuj na og, e natur ludzk mona
w peni zrozumie, stosujc wycznie metody i zasady
bdce rozwiniciem metod i zasad nauk przyrodniczych, a zwaszcza fizyki. Zadanie polega na wykrywaniu
w dziaaniu ludzkim takich prawidowoci, ktre s uniwersalne, wystpuj w porwnywalnych sytuacjach
u wszelkich typw ludzi i u rnych gatunkw zwierzt.
Chocia dowiadczenie zmienia dziaania ludzi, to jednak
zmiany te zachodz zgodnie z systematycznymi reguami. Wyodrbnienie tych regu stanowi realizacj podstawowego celu analizy zachowania: wyjanienia zachowania w kategoriach oddziaujcych na nie zmiennych.
Behawiorystw interesuje zwizek midzy zachowaniem
a zdarzeniami zchodzcymi w rodowisku, ale nie zwizek
midzy zachowaniem a zjawiskami psychicznymi. Przyczyny zachowania znajduj si jedynie w rodowisku.
Pogldy Watsona wywary bezporedni wpyw na

pewnego modego czowieka, ktry mia zosta jednym
z najsynniejszych psychologw swych czasw. B. F. Skinner (1904-1990) rozpocz swe podyplomowe studia
w dziedzinie psychologii na Uniwersytecie Harvarda po
przeczytaniu wydanej w 1924 r. ksiki Watsona Behaviorism [Behawioryzmj. Skinner zosta pionierem nowej
odmiany behawioryzmu znanej jako behawioryzm radykalny. Krytyka Skinnera odnoszca si do stanw
wewntrznych i zjawisk psychicznych dotyczy nie tyle
Analitycy zachowania przyjmuj w swej pracy dwa

podstawowe zaoenia: (a) uczenie si jest w duej mierze wynikiem procesw, ktre zachodz w warunkowaniu klasycznym i sprawczym; (b) zachowanie ludzi i rnych gatunkw zwierzt mona wyjani tymi samymi
oglnymi prawami uczenia si. Po pierwsze, dwa typy
warunkowania wystarcz do wyjanienia wikszoci
zachowa ludzkich i zwierzcych. Po drugie, posugujc
si jzykiem warunkowania klasycznego i sprawczego,
mona stwierdzi, e uczenie si zachodzi w dwch
sytuacjach: (a) kiedy dwa bodce rodowiskowe wspwystepuj w taki sposb, e obecno jednego umoliwia zasadne przewidywanie obecnoci drugiego; (b) gdy
zachowanie wywouje zmian w rodowisku danego organizmu.
Chocia stanowisko behawiorystyczne dostarczyo
wielu wartociowych wyjanie natury ludzkiej, przekonamy si, e jest ono krytykowane przez innych psychologw, ktrzy podkrelaj, e ciao i jego zachowanie
pozostaje pod kontrola, mylcego mzgu i racjonalnego
umysu.
f.
^Podsumowanie
Uczenie si mona zdefiniowa jako wzgldnie trwa

zmian zachowania lub potencjau zachowania, wynikajc z dowiadczenia. Nasza zdolno do uczenia si zaley
zarwno od naszego wyposaenia genetycznego, jak i od
charakteru naszego rodowiska. Badania nad uczeniem si
zostay zdominowane przez behawiorystyczny sposb
podejcia, przedstawiony w pracach Watsona, Pawowa,
a w nowszych czasach Skinnera. Behawioryzm stanowi filozoficzn podstaw analizy zachowania, dziedziny psychologii, ktra skupia si na wykrywaniu rodowiskowych wyznacznikw uczenia si i zachowania. Analitycy zachowania
w swojej pracy wychodz z dwch oglnych zaoe. Po
pierwsze, uczenie si mona wyjani w kategoriach procesw, ktre wystpuj w warunkowaniu klasycznym i spraw}j,czym. Po drugie, zachowanie wszystkich organizmw
mona opisa za pomoc tych samych oglnych praw uczenia si. Stanowisko zwolennikw analizy zachowania stao
si przedmiotem ostrej krytyki ze strony innych psychologw, ktrzy wykazali, e uczenie si jest zdeterminowane
nie tylko przez czynniki rodowiskowe, lecz take przez
czynniki biologiczne i poznawcze.
|arunkowanie klasyczne uczenie si przewidywalnych

sygnaw
Z opowieci, ktra otwiera niniejszy rozdzia, dowiedzielimy si, jak organizm zosta uwarunkowany w taki
sposb, e reagowa na pewne bodce na podstawie skojarzenia z okrelonymi zdarzeniami. Korzystne skutki
dziaania lekarstwa zostay skojarzone z czynnoci
zaywania piguki, bez wzgldu na to, czy ta piguka
zawieraa czy te nie czynne z medycznego punktu

widzenia skadniki. Ten typ warunkowania znany jest
jako warunkowanie klasyczne [classical conditioning),
jedna z podstawowych form uczenia si, w ktrym jeden
bodziec czy zdarzenie pozwala przewidzie wystpienie
innego bodca czy zdarzenia. Dany organizm uczy si
nowego skojarzenia midzy dwoma bodcami - bodcem
neutralnym (obojtnym), ktry poprzednio nie wywoywa tej reakcji, i jakim silniejszym bodcem, ktry j
wywoywa. W efekcie warunkowania bodziec poprzednio obojtny wywouje now reakcj, ktra jest
bardzo podobna do tej reakcji pierwotnej. Takie proste
poczenie zdarze, ktrych dowiadczamy w naszym
rodowisku, ma doniose znaczenie.
Iwan Paww
(1849-1936)
Zadziwiajce odkrycie Pawowa

Rosyjski fizjolog Iwan Paww (1849-1936) wsawi si
odkryciem podstawowych zasad warunkowania klasycznego. Paww nie zamierza bada warunkowania klasycznego ani adnego innego zjawiska psychologicznego.
Warunkowanie klasyczne odkry przypadkiem, prowadzc badania nad trawieniem, za ktre w 1904 r. otrzyma Nagrod Nobla.
Paww wymyli technik badania procesw trawiennych u psw, polegajc na implantowaniu w ich gruczoach i narzdach trawiennych rurek odprowadzajcych
wydzieliny tych gruczow do naczy umieszczonych na
zewntrz ciaa zwierzt, dziki czemu mona byo mierzy ilo wydzielin i analizowa je. Aby spowodowa
wytwarzanie tych wydzielin, asystenci Pawowa wprowadzali psom do pyska proszek misny. Po kilkakrotnym
powtrzeniu tej procedury Paww zaobserwowa u swych
psw nieoczekiwane zachowanie - liniy si, zanim
umieszczono im proszek w pysku! Zaczynay wydziela
lin na sam widok pokarmu, pniej na widok asystenta,
ktry przynosi pokarm, lub nawet na odgos jego krokw.
W istocie kady bodziec, ktry regularnie poprzedza
podanie pokarmu, zaczyna wywoywa linienie. Zupenie przypadkowo Paww odkry, e uczenie si moe
by wynikiem skojarzenia dwch bodcw.
Dla Pawowa odkrycie to byo niezrozumiae, przynajmniej z czysto fizjologicznego punktu widzenia.
W gruncie rzeczy dlaczego bodce nie zwizane z danym
bodcem (pokarmem) miayby zacz wywoywa ten
sam rodzaj zachowania (wydzielanie liny) co ten bodziec (pokarm)? Na przykad linienie si na odgos krokw nie miao adnego widocznego znaczenia dla przetrwania. Paww by przekonany, e musz tu dziaa
jakie inne zasady. Mwi si, e przypadek daje pierwszestwo umysowi przygotowanemu", a Paww by
przygotowany do tego, by zda sobie spraw z doniosego znaczenia tych psychicznych wydzielin", jak je
nazywa. Zignorowa rad wielkiego fizjologa tego okresu, sir Charlesa Sherringtona, e powinien zaniecha
tych niemdrych bada. Paww, ktry w tym czasie by

ju wybitnym fizjologiem w rednim wieku, powici si
bez reszty swemu niezwykemu odkryciu. Zrezygnowa
ze swych prac nad trawieniem i dziki tej decyzji zmieni
na zawsze kierunek rozwoju psychologii (Paww, 1928).
Rodzaj zachowania, jaki Paww bada, zwany jest
odruchem. Odruch {reflex) jest reakcj niewyuczon, tak
jak wydzielanie liny, zwenie renicy, odruch kolanowy
czy mruganie powiek; zazwyczaj wywouj go specyficzne
bodce, ktre maj znaczenie biologiczne dla danego
organizmu. Krtko mwic, odruch jest zachowaniem
wywoanym, ktre sprzyja biologicznemu przystosowaniu
do zmieniajcego si rodowiska. Na przykad linienie,
odruch badany przez Pawowa, pomaga w trawieniu.
W wyniku warunkowania organizmy wykonuj reakcje
odruchowe na bodce, nie majce pierwotnie dla nich
znaczenia biologicznego.
Paww by jednym z najlepszych wczesnych badaczy. Wiedzia, e aby wykry, co powoduje linienie
u jego psw, bdzie musia manipulowa rnymi aspektami sytuacji eksperymentalnej i obserwowa, czy i jakie
pociga to za sob skutki. Jego strategia bya prosta i ele-
gancka. Najpierw umieszcza psa w uprzy krpujcej

jego ruchy. W regularnych odstpach czasu dwicza ton
i dawano psu odrobin pokarmu. Jak si zapewne
domylasz, pierwsz reakcj psa na ton bya tylko reakcja
orientacyjna - pies nastawia uszy i porusza gow, eby
zlokalizowa rdo dwiku. Jednake po wielu powtrzeniach cznie tonu i pokarmu reakcja orientacyjna przestaa wystpowa i pojawio si linienie. To, co Paww
zaobserwowa w swych wczeniejszych badaniach, nie
byo przypadkiem, lecz zjawiskiem, ktre mona wywoywa wielokrotnie w warunkach kontrolowanych. Bodziec
obojtny, ton, kiedy zestawia si go z innym, bardziej
adekwatnym bodcem, pokarmem, zaczyna w kocu
wywoywa reakcj bardzo podobn do pierwotnego
odruchu - wydzielanie liny.
Gwne elementy zastosowanej przez Pawowa procedury warunkowania klasycznego ilustruje rysunek 9.1.
Kady bodziec, taki jak pokarm, ktry z natury wywouje
zachowanie odruchowe, nosi nazw bodca bezwarunkowego (Sb) (unconditional stimulus, UCS), poniewa uczenie si nie jest warunkiem koniecznym, aby bodziec ten
sprawowa kontrol nad zachowaniem. Zachowanie wywoane przez bodziec bezwarunkowy nazywa si reakcj
bezwarunkow (R6) (unconditional response, UCR). W czasie prb warunkujcych wielokrotnie zestawia si jaki
bodziec obojtny, na przykad ton, z bodcem bezwarunkowym w taki sposb, e po bodcu obojtnym regularnie nastpuje bodziec bezwarunkowy. Po kilku prbach '
podaje si sam ton. Teraz wywouje on t sam reakcj.'
co Sb - w tym wypadku linienie. Bodziec w postaci tonu
uzyska cz tej zdolnoci wpywania na zachowanie,
ktr poprzednio mia tylko bodziec bezwarunkowy.
Bodziec obojtny, skojarzony z bodcem bezwarunkowym, nazwano bodcem warunkowym (Sw) {conditional
stimulus, CS), poniewa jego zdolno wywoywania
zachowania jest uwarunkowana jego skojarzeniem z Sy
Zachowanie odruchowe wywoane przez Sw nosi nazw
reakcji warunkowej (K ) [conditional responce). Innymi
Aby bada warunkowanie klasyczne.

Paww umieszcza psa w uprzy
ograniczajce) jego ruchy Nastpnie
psu podawano bodziec obojtny, taki
jak ton. Dziki skojarzeniu z pokarmem
bodziec obojtny staje si bodcem
warunkowym, wywoujcym linienie.
Rysunek 9.1
Podstawowe cechy warunkowania

klasycznego
Przed warunkowaniem bodziec bezwarunkowy (S 6 ) w naturalny

sposb wywouie reakcj bezwarunkow (fl) Bodziec obojtny,
taki jak ton. nie wywouje tej reakcji. Podczas warunkowania
zestawia si bodziec obojtny z So Wskutek skojarzenia z S^.
bodziec obojtny staje si bodcem warunkowym (S) i wywouje
reakcj warunkow (Rw), ktra jest podobna do R
sowy, natura dostarcza zwizkw Sb-Rh, natomiast uczenie si przez warunkowanie klasyczne wytwarza zwizek
Staranne eksperymenty laboratoryjne Pawowa
wykazay, e skdind obojtne bodce mog zacz
wywiera znaczny wpyw na zachowanie odruchowe.
Stosowa on wiele bodcw, takich jak tykanie metronomu. wiata i tony, aby udowodni, e waciwie kadym
z nich mona zastpi biologicznie istotne bodce bezwarunkowe. Praca Pawowa miaa doniose znaczenie,
poniewa wykazaa istnienie nieznanego dotd zjawiska
z zakresu zachowa organizmw ywych. Paww jednak nie zadowoli si tym i nie zaprzesta bada. Przez
reszt ycia kontynuowa poszukiwanie zmiennych,
ktre wpywaj na zachowanie w warunkowaniu klasycznym. W swoich badaniach wykry wiele wanych procesw, ktre zachodz w trakcie warunkowania klasycznego; wikszo z nich jest nadal przedmiotem bada
wspczesnych psychologw. Warunkowanie klasyczne
bywa te nazywane warunkowaniem pawowoskim,
poniewa to Paww odkry zjawiska warunkowania
i powici si poszukiwaniu zmiennych, ktre na nie
wpywaj. Obecnie przejdziemy do omawiania tych
zjawisk.
Procesy podstawowe
Jakie warunki s optymalne dla warunkowania klasycznego?
To oglne pytanie stawiano na wiele rnych sposobw
i poszukiwano na nie odpowiedzi dosownie w tysicach
rnych bada. Odpowiedzi dostarczaj informacji
o podstawowych procesach stanowicych fundament
uczenia si. W niniejszym podrozdziale przedstawimy
pokrtce to, co wiadomo o tych procesach.
Rysunek 9.2
Nabywanie, wygaszanie i samorzutne odnowienie

w warunkowaniu klasycznym
Podczas nabywania (S+ S) sHa Rw szybko

wzrasta W czasie wygaszania, gdy po S
nie nastpuje ju S^ sia Rw spada do zera.
Rw moe pojawi si znowu po krtkim
Okresie odpoczynKu. nawet wtedy, gdy nadal
me poda|e si . Takie ponowne pojawienie
Si Rm nazywamy samorzutnym
Odnowieniem'.
Nabywanie
Na og trzeba kilka razy zestawi Sw i Sb, zanim Sw
bdzie regularnie wywoywa R^. Nabywanie [acquisition)
oznacza proces zachodzcy na pocztku eksperymentu
nad warunkowaniem, w ktrego wyniku Rw zostaje
wywoana po raz pierwszy, a w miar powtarzania prb
jej czsto stopniowo wzrasta. Lewa cz rysunku 9.2
przedstawia faz nabywania w hipotetycznym eksperymencie. Pocztkowo Sw wywouje bardzo niewiele Rw,
kiedy jednak dalej eksponuje si cznie S^ i Sb, Rw
pojawia si coraz czciej i reakcja warunkowa zostaje
nabyta.
W badaniach nad warunkowaniem eksperymentator
moe zmienia rne aspekty procedury Pawowa, takie
jak liczba prb, ktre stosuje si wobec danego organizmu, odstp czasu midzy kolejnymi prbami, odstp
czasu midzy Sw i S^ oraz sia lub rodzaj jednego albo
obu bodcw. Zmiany tych i innych aspektw sytuacji
stanowi zmienne niezalene. Cztery gwne zmienne
zalene, ktre s miarami skutecznoci warunkowania,
to: (a) amplituda (czyli sia) Rw; (b) latencja (czyli czas utajenia) reakcji, tzn. czas, jaki upywa midzy pojawieniem
si Sw a wystpieniem R^; (c) tempo reagowania, czyli
czsto wykonywania Rw oraz (d) trwao Rw (czyli jak
dugo S^ wywouje nadal Rw mimo niepodawania Sfc). Ta
ostatnia miara odgrywa bardzo wan rol w warunkowaniu; jest take znana jako odporno na wygaszanie
{resistance to extinction).
W warunkowaniu, jak przy opowiadaniu dobrego

dowcipu, istotne znaczenie ma ukad bodcw w czasie.
Sw i Sfc musz by podawane wystarczajco blisko siebie
w czasie, aby dany organizm spostrzega je jako powizane ze sob. Bada si cztery ukady tych dwch bodcw w czasie, przedstawione na rysunku 9.3. Najczciej
stosowany typ warunkowania nosi nazw warunkowania
nastpczego, w ktrym S^ pojawia si przed Sb i trwa do
podania tego ostatniego, zachodzc na niego w czasie.
W warunkowaniu ladowym Sw przestaje dziaa tu przed
podaniem Sfc. Termin ten nawizuje do ladu pamiciowego Sw, ktry musi istnie w organizmie, gdy bodziec
ten nie jest ju obecny w chwili pojawienia si Sfc.
W warunkowaniu rwnoczesnym Sw i Sh podaje si w tym
samym czasie. W warunkowaniu wstecznym Sw nastpuje
poS.
Warunkowanie zwykle przebiega lepiej przy krtkim

odstpie czasu midzy S^ i Sb. Zakres odstpw midzy
Sw i S,,, ktry sprzyja najlepszemu warunkowaniu, zaley
od rodzaju warunkowanych reakcji. Dla reakcji ruchowych i reakcji mini prkowanych (np. mruganie) najlepszy jest krtki odstp trwajcy sekund lub krcej.
Dla reakcji trzewiowych, takich jak tempo pracy serca
i wydzielanie liny, najlepsze efekty daj dusze
odstpy, od 5 do 15 sekund. Wytworzenie warunkowych
reakcji strachu wymaga zwykle duszych odstpw
trwajcych wiele sekund lub nawet minut.
Warunkowanie rwnoczesne daje na og sabe

wyniki, a warunkowanie wsteczne - bardzo sabe. Oznaki
warunkowania wstecznego mog pojawi si po paru
zestawieniach bodcw, lecz znikaj po duszym
wiczeniu, gdy zwierz uczy si, e po Sw nastpuje
okres, w ktrym nie ma S6. W obu wypadkach warunkowanie jest sabe, poniewa Sb w rzeczywistoci nie
sygnalizuje pojawienia si Sb.
Warunkowanie przebiega najszybciej, gdy Sw rni
si wyranie od wielu innych bodcw, ktre s take
obecne. Tak wic bodziec bdzie tym atwiejszy do zauwaenia, im jest silniejszy i im bardziej kontrastuje z innymi bodcami. Do skutecznego warunkowania prowadzi
zarwno silny, nowy bodziec w znanej sytuacji, jak
i silny, znany bodziec w nowym kontekcie (Kalat, 1974;
l.ubow i in., 1976). Mwic oglnie, cech Sw najbardziej
uatwiajc warunkowanie jest jego warto informacyjna
- jego niezawodno w zapowiadaniu pojawienia si Sb
(Rescorla. 1972; Rescorla i Wagner, 1972). W realnym
yciu, podobnie jak w laboratorium, kluczem do wytworzenia silnej reakcji warunkowej jest zwikszenie stosunku sygnau do szumu przez uczynienie Sw sygnaem
Rysunek 9.3
Cztery rodzaje ukadu S - S6w czasie

w warunkowaniu klasycznym
silniejszym ni wszystkie inne rywalizujce z nim zdarzenia - drugoplanowe bodce z otoczenia lub dodatkowy
szum.
Wygaszanie i samorzutne odnowienie
Czy reakcja warunkowa jest nabywana raz na
zawsze? Kiedy po Sw nie nastpuje ju Sb, Rw w miar
upywu czasu sabnie i w kocu przestaje zachodzi.
Kiedy na pojawienie si Sw (przy nie pojawianiu si Sb)
nie wystpuje ju Rw, mwimy, e doszo do wygaszenia
(extinction) tej reakcji (zob. rys. 9.2, cz rodkowa).
Reakcje warunkowe nie musz wic by staymi skadnikami repertuaru zachowa danego organizmu. Jednake
Rw pojawi si znw w nieco sabszej formie, kiedy
ponownie zostanie podany sam Sw (zob. rys. 9.2, cz
po prawej stronie). Takie nage pojawienie si R^ po
okresie odpoczynku czy przerwy, bez dalszego eksponowania Sb, Paww okreli jako samorzutne odnowienie
(spontaneous recovery).
Po okresie wygaszania, w miar dalszego wiczenia
(dalszego zestawiania Sw i Sb) sia Rw ronie szybko. Jest
to przykad oszczdnoci (savings) przy ponownym uczeniu si: ponowne nabycie danej reakcji wymaga mniej
czasu ni nabycie jej za pierwszym razem, a wic pierwotne warunkowanie musi by czciowo przechowane
przez organizm nawet wtedy, gdy wydaje si, e
wygaszanie eksperymentalne wyeliminowao ju R^.
Innymi sowy, wygaszanie osabio tylko wykonanie tej
reakcji, a nie usuno pierwotnego uczenia si.
R y s u n e k 9.4
Generalizacja bodca
Kiedy Rw zostaa ju uwarunkowana na okrelony Sw,
podobne bodce rwnie mog wywoywa t reakcj.
Jeli na przykad uwarunkowano j na ton o wysokiej
czstotliwoci, to moe by wywoywana take przez
ton niszy. Dziecko, ktre ugryz duy pies, bdzie prawdopodobnie reagowa strachem nawet na mniejsze psy.
Takie automatyczne rozszerzenie reakcji warunkowej na
bodce, ktre nigdy nie byy zestawiane z pierwotnym
Sb, nosi nazw generalizacji bodca (stimulus generalization). Im bardziej nowy bodziec jest podobny do pierwotnego Sw, tym silniejsza bdzie reakcja. Gdy mierzymy
si reakcji na kolejne bodce, coraz mniej podobne do
bodcw pierwotnych wzdu pewnego wymiaru (zob.
rys. 9.4), wwczas otrzymujemy tzw. gradient (czyli
nachylenie) generalizacji.
Poniewa w przyrodzie rzadko si zdarza, by wane
bodce wystpoway za kadym razem w dokadnie tej
samej postaci, generalizacja bodca czyni z podobiestwa pewien margines bezpieczestwa, rozszerzajc
zakres uczenia si poza pierwotne, specyficzne
dowiadczenie. Dziki tej waciwoci nowe, lecz
podobne zdarzenia mog by traktowane, mimo
widocznych rnic, jako majce to samo znaczenie czy
wano, pod wzgldem swej zdolnoci wywoywania
podanych zachowa. Na przykad drapienik moe
wydawa inny dwik lub by widziany pod innym
ktem, a mimo to potencjalna ofiara rozpozna go
i szybko zareaguje.
Gradienty generalizacji b o d c a
W wyniku warunkowania na bodziec barwy zielonej o redniej jasnoci badany organizm reaguje niemal tak samo silnie na bodce
o podobnym odcieniu barwy, o czym wiadczy spaszczony gradient generalizacji w czci A. Gdy badanemu organizmowi podaje si
szerszy zakres barwnych bodcw, reakcje wyranie sabn, w miar jak barwa staje si coraz bardziej niepodobna do bodca stosowanego
podczas wiczenia. Gradient generalizacji staje si bardzo stromy, jak pokazano w czci B. Eksperymentator moe te zmieni gradient
generalizacji przedstawiony w czci A tak, by przyj ksztat gradientu z czci C, poddajc badany organizm wiczeniu rnicowania.
W tym przypadku bodziec barwy zielonej o redniej jasnoci jest stale zestawiany z Sb, natomiast bodce o wszystkich innych odcieniach
nie s zestawiane z Sb.
A. Spaszczony gradient generalizacji
Wymiar bodca (odcienie barwy)
B. Stromy gradient generalizacji
C. Rnicowanie bodcw
Rnicowanie bodcw
Chocia bodce podobne do pierwotnego Sw mog
wywoywa na og podobn reakcj, to jednak jest
moliwe, aby organizm reagowa tylko na jeden okrelony Sw i nie reagowa na inne bodce, bez wzgldu na
to, jak bardzo s one podobne do Sw. Rnicowanie
bodcw (stimulus discrimination) jest procesem, w ktrego
wyniku organizm uczy si reagowa inaczej na bodce,
ktre rni si od Sw na pewnym wymiarze (np. barw
czy wysokoci dwiku). Rnicowanie przez dany
organizm podobnych bodcw (np. tonw o czstotliwoci 1000, 1200 i 1500 Hz) staje si ostrzejsze
w wyniku wiczenia rnicowania, w ktrym tylko jeden
z nich (np. 1200 Hz) zapowiada Sb. Na pocztku warunkowania bodce podobne do S^ bd wywoywa
podobn, cho sabsz reakcj. W miar jak wiczenie
rnicowania postpuje, reakcje na inne, odmienne
bodce staj si coraz sabsze: organizm stopniowo uczy
si, ktry sygna zapowiada pojawienie si Sb, a ktre
sygnay go nie zapowiadaj.
W celu optymalnego przystosowania, pocztkowa
percepcyjna tendencja do generalizowania i reagowania
na wszystkie jako podobne bodce musi ustpi miejsca
ich rnicowaniu, aby reagowa tylko na te bodce, po
ktrych rzeczywicie nastpuje S^. Tak wic w idealnej
sytuacji warunkowanie jest procesem, w ktrym rnicowanie odnosi ostateczne zwycistwo nad generalizacja;
jest to jednak nieatwe zadanie utrzymywania rwnowagi midzy tymi dwiema przeciwstawnymi skonnociami
- do nieuzasadnionego reagowania i do nadmiernej
selektywnoci.
Doniose znaczenie
warunkowania klasycznego
Prace Pawowa pomagaj nam zrozumie wiele wanych
codziennych zachowa. Warunkowaniem klasycznym
mona wyjani rne emocje, jakich dowiadczamy,
i wiele naszych postaw. Przyjrzyjmy si dokadniej, w jaki
sposb warunkowanie klasyczne moe pomc nam zrozumie proces tworzenia si emocji i postaw.
Warunkowanie strachu
Przeprowadzane przez Pawowa warunkowanie przy
uyciu proszku misnego jest przykadem warunkowania
apetytywnego - warunkowania, w ktrym S,, ma pozytywn warto dla organizmu, gdy wie si z jego
apetytami". Jednake w warunkowaniu klasycznym
mona stosowa take awersyjny, przykry Sb. Warunkowanie awersyjne ma miejsce wtedy, gdy Sw zapowiada
pojawienie si awersyjnego Sb, takiego jak wstrzs elektryczny. Naturaln reakcj organizmu na takie bodce
jest zachowanie odruchowe, ktre zmniejsza si Sb lub
usuwa go cakowicie. Dziki skojarzeniu z Sb, take Sw
zaczyna wywoywa tego rodzaju reakcje, gdy pniej
W warunkowaniu reakcji mrugania dmuchnicie w oko [Sb)

wywouje mrugnicie, czyli zamknicie na chwil powiek (Rb).
Kiedy z dmuchniciem zestawia si ton ( S J , wkrtce zaczyna on
wywoywa mrugnicie (Rw).
podaje si go niezalenie od S^. W warunkowaniu reakcji

mrugania dmuchnicie w oko (Sb) powoduje mrugnicie,
czyli zamknicie na moment powieki (Rb). Kiedy z dmuchniciem zestawia si ton (Sw), wkrtce on te zaczyna
wywoywa mrugnicie (Rw).
T prost procedur warunkowania klasycznego
reakcji mrugania stosuje si w badaniu neurobiologicznych obwodw struktur mzgowych, zaangaowanych
w kadym z komponentw caej tej reakcji, takich jak
reakcja na dmuchnicie, na ton oraz - w miar rozwoju
warunkowania - na przechowywany w pamici lad
zwizku Sw - Rb (Thompson, 1986). Uywa si jej take
do porwnywania wpywu wieku na uczenie si i pami
u ludzi, krlikw i innych ssakw (Woodruf-Pak i Thompson, 1988).
Badania nad warunkowaniem awersyjnym doprowadziy do wanego odkrycia - e dany organizm uczy si
nie tylko specyficznej warunkowej reakcji miniowej,
lecz take uoglnionej reakcji strachu. Badany uczy si
okrelonej reakcji na pewien bodziec i dokonuje przewartociowania tego bodca, uznajc go za negatywny
afektywnie. Wyzwoleniu si spod dziaania tego negatywnego bodca towarzysz reakcje autonomicznego
ukadu nerwowego - zmiany tempa pracy serca, oddychania i elektrycznej opornoci skry (reakcja skrno-galwaniczna, czyli RSG). Zmiany te staj si czci oglnej warunkowej reakcji strachu.
Ciekawe, e gdy strach jest silny, warunkowanie
moe nastpi po jednym tylko zestawieniu bodca obojtnego z Sb. Traumatyczne wydarzenia w naszym yciu,
ktre przewanie spotykaj nas tylko raz, mog nas tak
uwarunkowa, e bdziemy przejawia silne fizyczne,
emocjonalne i poznawcze reakcje, bardzo odporne na

wygaszanie. Uwarunkowany strach zwykle jest atwo
naby, a trudno wygasi. Na przykad ja miaem przyjaciela, ktry przey powany wypadek samochodowy
podczas ulewnej burzy. Teraz za kadym razem, kiedy
zaczyna pada, gdy on prowadzi auto, ogarnia go paniczny strach, czasami do tego stopnia, e musi zjecha
z szosy i przeczeka burz. Pewnego razu wpezn
nawet pod tylne siedzenia i lea na pododze, twarz
w d, dopki deszcz riie usta.
Klasyczne badanie nad warunkowaniem strachu
u czowieka przeprowadzili psychologowie John Watson
i Rosalie Rayner z niemowlciem imieniem Albert.
Watson i Rayner (1920) nauczyli Alberta ba si biaego
szczura (ktrego pocztkowo lubi), zestawiajc jego
pojawienie si z awersyjnym Sb - gonym uderzeniem
Pitnacie lat po zakoczeniu II wojny wiatowej weterani

marynarki nadal reagowali na bodce suchowe, ktre przypominay
dwiki gongu wzywajce na stanowiska bojowe, w taki sposb,
jak gdyby byy to aktualne sygnay niebezpieczestwa.
w gong, umieszczony tu za dzieckiem. Bezwarunkowa

reakcja wzdrygnicia si i wstrzs emocjonalny spowodowany przykrym haasem stay si podstaw procesu
uczenia si przez Alberta reagowania strachem na pojawienie si biaego szczura. Strach ten wytworzono
w zaledwie 7 prbach warunkujcych. Warunkowanie
emocjonalne rozszerzono nastpnie na warunkowanie
zachowania, gdy Albert nauczy si ucieka od wzbudzajcego strach bodca, Ten wyuczony strach niemowlcia
zgeneralizowal si nastpnie na inne wochate przedmioty, takie jak krlik, pies, a nawet maska witego
Mikoaja! (W tym wczesnym okresie rozwoju psychologii nie wykazywano czasem naleytej troski o moliwy
niekorzystny wpyw eksperymentw na osoby badane.
W rzeczywistoci matka Alberta,
zatrudniona jako
mamka w szpitalu, gdzie przeprowadzono to badanie,

zabraa dziecko, zanim badacze zdoali usun ten
eksperymentalnie uwarunkowany strach. Nie wiemy
wic, co stao si z maym Albertem. Harris, 1979).
Wiemy, e uwarunkowany strach jest bardzo odporny na wygaszenie. Nawet jeli zewntrzne komponenty
reakcji miniowej w kocu znikn, reakcje autonomicznego ukadu nerwowego utrzymuj si nadal. Wskutek
tego dana jednostka pozostaje wraliwa na stare sygnay,
czasami nie uwiadamiajc sobie, dlaczego tak reaguje,
Jeli nawet ju nigdy nie dowiadczy pierwotnego, przeraajeego S,,, to warunkowe reakcje strachu mog
utrzymywa si latami, jak wykazay przedstawione niej
badania,
Podczas II wojny wiatowej sygnaem uywanym do
wzywania marynarzy amerykaskich na stanowiska
bojowe by dwik gongu uderzajcego w tempie 100
razy na minut. Zaodze okrtu dwik ten skojarzy
si z niebezpieczestwem, a zatem sta si Sw dla silnego pobudzenia emocjonalnego. 13 lat po wojnie
przeprowadzono badanie nad reakcjami emocjonalny*
mi
przebywajcych
ldowej
szpitalu
weteranw
lub marynarki na 20 rnych
armii
bodcw
dwikowych. Chocia aden z tych dwikw nie by

ju sygnaem niebezpieczestwa, to jednak dwik
starego wezwania Na stanowiska bojowe!" nadal
zestawiane z bodcami bezwarunkowymi, wywoujcymi

reakcje emocjonalne. Sowa, symbole i obrazy reprezentujce te rzeczy i zdarzenia, ktre w naturalny sposb
wywouj silne pozytywne reakcje, bd si staway
bodcami warunkowymi wzbudzajcymi podobne reakcje pozytywne. T zasad stosuj specjalici zajmujcy
si reklam i promocj, ktrzy chc, ebymy mieli do
ich produktw nastawienie wystarczajco przychylne,
aby je kupowa.
W jednym z bada eksperymentatorzy wykazali, e
zestawienie sw oznaczajcych pokarmy z bezsensownymi sylabami trzyliterowymi, takimi jak jik czy daz,
prowadzio do wytworzenia bardziej pozytywnych
postaw wobec takich sylab u tych studentw college'u,
ktrzy przez pewien czas byli pozbawieni pokarmu, ni
u tych, ktrzy niedawno jedli (Staats i in., 1972).
W innym badaniu sylaby trzyliterowe zestawiano ze
sowami, ktre miay negatywne znaczenie dla badanych studentw. Oceniali oni potem te sylaby jako
nieprzyjemne (Staats i in., 1973). Liczne badania wykazuj, e zachowanie spoeczne - agresj, altruizm, perswazj, wspdziaanie, rywalizacj - mona analizowa
jako system reakcji uksztatowany za pomoc warunkowania klasycznego (Lott i Lott, 1985; Weiss i in., 1971).
wywoywa silne pobudzenie emocjonalne u wetera-
Ta waciwo bodcw obojtnych, a mianowicie

nabywanie przez nie drog warunkowania zdolnoci
wywoywania silnych reakcji, automatycznie czyni nas
wszystkich wraliwymi na wpyw naszych emocji
i postaw. Chocia s pewne ograniczenia tego procesu ktre omwimy pniej - to jednak nie powinno si
przeoczy ogromnie istotnych implikacji wynikajcych
z atwoci, z jak zachodzi to warunkowanie. Bardzo
wany wniosek nasuwa si po wielu latach bada psychologicznych. Niemal kady bodziec, jaki potrafisz
dostrzec, moe by skojarzony z prawie kad reakcj w taki
sposb, e moesz nauczy si go ceni, pragn lub obawia.
(Godne uwagi wyjtki przedstawimy w ostatniej czci
tego rozdziau, w podrozdziale powiconym ograniczeniom biologicznym). Uczymy si wykorzystywa informacje o nadchodzcych zdarzeniach, pomaga nam to
wykonywa reakcje przygotowawcze; przygotowujemy
si do przyszoci na podstawie naszej historii warunkowania. Warunkowanie klasyczne wpywa nawet na nasz
ukad odpornociowy, jak wynika z opowieci otwierajcej niniejszy rozdzia; moe te zabi, co pokazano
w Uczeniu si, jak by narkomanem" na s. 322.
Rola zbienoci i wartoci informacyjnej
Wszyscy zachowalimy wyuczon gotowo do reagowania strachem, radoci lub innymi emocjami na
stare sygnay (czsto z okresu dziecistwa), ktre
w naszej obecnej sytuacji ju nie wystpuj ani nie s
wane. Te niegdy racjonalne reakcje strachu, gdy ju nie
zdajemy sobie sprawy z ich pochodzenia, moemy
odczuwa jako niepokj i wyprowadzaj nas jeszcze bardziej z rwnowagi, gdy wydaje si nam, e reagujemy
irracjonalnie bez waciwego powodu (Dollard i Miller,
1950; wyd. poi. 1967). Warunkowanie awersyjne stosowano take jako element programw terapeutycznych,
majcych na celu wyeliminowanie niepodanego zachowania, jak przekonamy si, czytajc Rozdzia 18.
Dotychczas opisywalimy warunkowanie klasyczne, lecz

jeszcze go nie wyjanialimy, Paww sdzi, e warunkowanie klasyczne jest wynikiem jedynie zestawiania czy
czenia ze sob S^ i Sb, Wedug niego, aby warunkowa
klasycznie jak reakcj, S^ i Sb musz wystpowa
blisko siebie w czasie, tzn, musz by styczne w czasie.
Teoria Pawowa dominowaa w tej dziedzinie do poowy
lat szedziesitych biecego stulecia, kiedy to Robert
Rescorla (1966) przeprowadzi bardzo pouczajcy eksperyment, w ktrym badane byy psy. Rescorla umieszcza
psy w jednej przegrodzie skrzynki wahadowej (zob.
rys, 9.5). Od czasu do czasu przez podog z prtw
aplikowano im nie sygnalizowane wstrzsy elektryczne.
Rescorla nauczy swoje zwierzta przeskakiwa barierk,
ktra dzielia skrzynk na poowy. Jeli nie przeskakiway, otrzymyway wstrzs; jeli przeskoczyy, wstrzs
nie nastpowa. Czsto, z jak psy przeskakiway ba*
nerk, Rescorla przyj za miar siy warunkowania stra*
chu. Im czciej j przeskakiway, tym silniejsze byo
uwarunkowanie strachu,
Uwarunkowane zgchowaiw spoeczne

Wiele naszych postaw zostao uksztatowanych
przez procesy warunkowania, ktre przebiegaj bez
naszej wiadomoci (Staats i Staats, 1958). Postawy
definiuje si na og jako wyuczone skonnoci do reagowania behawioralnie, emocjonalnie i poznawczo na
pewne szczeglne bodce, takie jak ludzie, pojcia czy
przedmioty, przy czym towarzyszy temu dodatnia lub
ujemna ocena. Rne bodce mog uzyskiwa zdolno
wywoywania tego rodzaju reakcji dziki temu, e s
Kiedy psy skakay ju regularnie przez barierk,

Rescoiia podzieli losowo badane zwierzta na dwie
grupy i podda je innej procedurze wiczeniowej.
W kadej z grup zastosowano inn relacj midzy ,
i Sb, przy czym Sw by to ton, a S t - wstrzs elektryczny. W grupie losowej" (random group) Sb podawano w sposb losowy, niezalenie od ,, Tak wic
byo rwnie prawdopodobne, e b zostanie podany
zarwno pod nieobecno sw, Jak i w Jego obecnolei,
nw marynarki, ktrzy uprzednio dowiadczyli tego

skojarzenia, Ich reakcja na ten dawny sygna niebezpieczestwa, badana za pomoc reakcji skrno-galwanicznej, bya istotnie silniejsza ni u weteranw armii
ldowej (Edwards i Acker, 1962).
Specjalici od reklamy wiedz, jak posugiwa si obrazami

skojarzonymi z silnymi Bb, ktre wywouj silne pozytywne reakcje.
Narkomania
co oznacza, e Sw nie mia adnej wartoci prognostycznej. Natomiast w grupie zbienoci" [conlmgency
gmup) po S^ zawsze nastpowa Sb. W tej grupie
zatem pojawienie si tonu byo wiarygodn zapowiedzi zaaplikowania wstrzsu.
Gdy wiczenie to zostao zakoczone, psy znw
umieszczano w skrzynce wahadowej, tym razem jed-
Rysunek 9.6
Rola zbienoci w warunkowaniu

klasycznym
Rescorla wykaza, e psy wiczone w warunkach istnienia relacji

zbienoci S i S skakay czciei (a wic wykazyway silniejszy
uwarunkowany strach) niz psy wiczone w grjpie, w ktrej midzy
S i Sb istniaa tylko relacja stycznoci, a nie byto relacji zbienoci.
Strzaki wskazuj czas wczenia i wyczenia S (toru).
nak wprowadzono pewn zmian. Od czasu do czasu

rozlega si ton stosowany w drugiej procedurze, syg-
czenie si, jak by narkomanem
nalizujc wstrzs, jak powinny zachowa si psy?

Wedug Rescorii. jeli Paww mia racj, to obie grupy
psw powinny w obecnoci tonu przejawia mniej
Ciao mczyzny leao na jednej

z uliczek Manhattanu, a oprniona
do poowy strzykawka zwisaa z jego
ramienia. Przyczyna mierci? Koroner uzna, e byo ni przedawkowanie, lecz w mczyzna zazwyczaj
wstrzykiwa sobie dawki znacznie
wiksze od tej. ktra rzekomo go
zabia. Wypadki tego rodzaju zdarzay si ju wczeniej i wprawiay
badaczy w zakopotanie. W jaki sposb narkoman o duej tolerancji na
narkotyk mg umrze wskutek
przedawkowania, skoro nie wstrzykn sobie nawet penej dawki?
Psycholog Shepard Siegel wysun hipotez, e by moe zachodzi
tu jaki inny proces. Badania nad
szczurami przekonay go, e tolerancja - zmniejszona wraliwo na
narkotyk po jego wielokrotnym
uyciu - polega nie tylko na fizjologicznych zmianach w mzgu. Uwaa
on, e uczenie sie - kojarzenie narkotyku z fizycznym otoczeniem i rytuaami zwykle zwizanymi z jego
zaywaniem - take przyczynia si
do wytworzenia tolerancji.
Wiele lat temu Paww (19271,
a pniej jego wsppracownik
Bykw (1957) wykazali, e tolerancja
na opiaty moe wytworzy si wtedy,
gdy dana jednostka przewiduje farmakologiczne dziaanie narkotyku.
By moe dziki wczeniejszemu
ostrzeeniu - ktrego dostarcza
bodziec warunkowy zwizany z rytuaem wstrzykiwania - organizm
w jaki sposb uczy si chroni
siebie, nie dopuszczajc do tego, by
narkotyk dziaa z waciw sobie si.
W sytuacjach kojarzcych si zwykle
ze stosowaniem narkotyku organizm

przygotowuje si fizjologicznie na
oczekiwane skutki jego dziaania.
Z czasem potrzebne s wiksze
dawki, by uzyska podany efekt.
W jednym z bada Siegel posuy si procedur warunkowania
klasycznego, by wytworzy u szczurw oczekiwanie zastrzyku heroiny
(Sfc) w jednej sytuacji (Sw/), a zastrzyku roztworu dekstrnzy (sodki cukier)
w innej sytuacji (Swi)
(Siegel i in., 1982).
W pierwszej fazie
wiczenia u wszystkich szczurw rozwina si tolerancja
na heroin. W dniu
przeznaczonym na
prby
kontrolne
wszystkim zwierztom wstrzyknito
prawie dwukrotnie
wiksz dawk heroiny ni zwykle.
Poowa z nich otrzymaa j w sytuacji, w ktrej oczekiway heroiny;
druga poowa - w sytuacji, w ktrej
podczas warunkowania wstrzykiwano im roztwr dekstrozy. Ponad
dwa razy wicej szczurw (82%) zgino z grupy, ktra bdc w sytuacji
wstrzykiwania dekstrozy, nie spodziewaa si wstrzyknicia heroiny,
w porwnaniu z grup, ktra spodziewaa si tego, znajdujc si
w zwykej sytuacji wstrzykiwania
heroiny (31%)! Te zwierzta, ktre
otrzymay jak zwykle heroin, miay
trafne oczekiwania i byy lepiej
przygotowane na to potencjalnie
niebezpieczne zdarzenie, by moe
dziki wystpowaniu u nich reakcji

fizjologicznej
przeciwdziaajcej
typowym skutkom przyjcia tego
narkotyku.
Aby przekona si, czy podobny
proces moe zachodzi u ludzi, Siegel i jego wsppracownicy przeprowadzili wywiady z narkomanami
przyjmujcymi heroin, ktrzy byli
kiedy bliscy mierci wskutek do-
mniemanego przedawkowania. W 7
z 10 przypadkw narkomani ci przedawkowali w nowej i nieznanej sytuacji (Siegel, 1984). Chocia ten
eksperyment naturalny nie dostarcza
rozstrzygajcych danych, to jednak
sugeruje on, e dawka, wobec ktrej
u narkomana wytworzya si tolerancja w jednej sytuacji, moe sta si
dawk zbyt wysok w jakiej nieznanej sytuacji. Bodce warunkowe
mog mie potny wpyw na pojawienie si wyuczonej reakcji tolerancji. Bez tej ochronnej reakcji skutki
dziaania narkotyku mog by silniejsze ni zwykle, co naraa narkomana
na przedawkowanie i mier.
wicej tak samo silny uwarunkowany strach - psy

w obu grupach powinny przeskakiwa barierk
z mniej wicej tak sam czstoci, poniewa styczno w czasie Sw i S6 bya taka sama w obu grupach.
Jeli jednak warunkowanie klasyczne jest oparte nie
tylko na stycznoci w czasie, lecz take na relacji
zbienoci czy wspwystpowania midzy S^ i Sb,
wwczas psy w grupie zbienoci" powinny skaka
z wiksz czstoci ni psy w drugiej grupie.
Wyniki eksperymentu Rescorii, przedstawione na

rysynku 9.6, wskazuj, e podane przez Pawowa
wyjanienie warunkowania klasycznego jest niewystarczajce. Psy, ktre miay do czynienia z relacj przewidywalnej zbienoci czy wspwystpowania midzy Sw
i Sy skakay w obecnoci tonu czciej ni psy, ktre
zetkny si tylko z relacj stycznoci (skojarzenia)
midzy S^ i Sb. Wydaje si wic, e aby nastpio warunkowanie klasyczne, to oprcz stycznoci musi istnie
taka zbieno midzy S^ i Sb, i Sw zawsze zapowiada
pojawienie si Sfc. Wniosek ten wydaje si bardzo sensowny (Rescorla, 1988). Ostatecznie w sytuacjach natu-
Rysunek 9.5
Skrzynka wahadowa
Czsto z jak psy przeskakiway barierk, Rescorla przyj jako

miar siy warunkowania strachu.
ralnych, w ktrych uczenie si pozwala organizmom

przystosowa si do zmian w rodowisku, bodce nie
pojawiaj si pojedynczo, w czystej, prostej postaci, jak
w tradycyjnych eksperymentach laboratoryjnych, lecz
caymi wizkami. Aby utrzyma si przy yciu, zwierz
musi by zdolne do wykrycia, ktre spord wszystkich
dostpnych dla niego bodcw sygnalizuj nagrody,
a ktre niebezpieczestwo.
Chocia prace Rescorii wykazay, e zbieno czy
wspwystpowanie odgrywa decydujc rol w warunkowaniu klasycznym, to jednak inni badacze zastanawiali si, czy nie wchodzi tu w gr co wicej. Jednym
z tych badaczy by Leon Kamin, ktry przeprowadzi
eksperyment rwnie pomysowy, jak eksperyment
Rescorii (zob. rys. 9.7).
W badaniach ICamina szczury podzielono na dwie
grupy. Grup eksperymentaln wiczono najpierw
w naciskaniu dwigni na pojawienie si tonu ( S J ,
dziki czemu zwierzta mogy unikn wstrzsu elektrycznego (Sk). Potem dodano drugi S^, - wiato; teraz
Sb poprzedzay dwa Sw: ton (S^,,) i wiato [Swi). Grupie
kontrolnej podawano tylko sekwencj ton - wiato wstrzs: w tej grupie sygnaem zapowiadajcym zaaplikowanie wstrzsu nigdy nie by sam ton. Nastpnie
Kamin sprawdza w obu grupach si strachu uwarun-
Rysunek 9.7
Procedura uyta przez Kamina

do wywoywania zjawiska blokowania
Szczury w grupie eksperymentalnej wiczono najpierw

w reagowaniu na ton (Swl). Nastpnie wiczono je. podajc
zarwno ton (S,), jak i wiato (Sw2). Szczury w grupie kontrolnej
wiczono tyko w reagowaniu na sekwenq skadajc si z tonu
i wiata. Gdy sprawdzono si strachu uwarunkowanego na samo
wiato i na sam ton. okazao si, ze tyl<o w grupie kontrolnej
szczury reagoway na oba bodce Wedug Kamina szczury
w grupie eksperymentalnej nie reagoway na wiato, poniewa
nie dostarczao ono adnej nowej infornacji, zapowiadajcej
pojawienie si Sb Wpyw tonu zablokowa oddziaywanie wiata
nie miay uprzednich dowiadcze z adnym z tych

bodcw, w ktrych wyniku jeden z nich zredukowaby warto informacyjn drugiego.
Warunkowanie klasyczne jest wic procesem
znacznie bardziej zoonym, ni wynikaoby to z oryginalnej teorii Pawowa. Samo tylko zestawianie bodca
obojtnego z Sb nie da w wyniku warunkowania klasycznego. Aby bodziec obojtny sta si S^,, musi oprcz
stycznoci spenia jeszcze dwa kryteria. Po pierwsze,
musi w wiarygodny sposb zapowiada pojawienie si St
(musi istnie relacja zbienoci midzy Sw a Sfc). Po drugie,
S^ musi mie take warto informacyjn. Jeli dwa Sw s
jednakowo prognostyczne, jak to byo w przypadku szczurw w grupie eksperymentalnej u Kamina, to ten bodziec, ktry ma wiksz warto informacyjn, stanie si
silniejszym Sw. Eksperyment Kamina wykaza, e kiedy
dany organizm dowiaduje si o Sb na podstawie jednego
niezawodnego sygnau, to nie dba on o to, eby uczy si
innych bodcw, ktre take zapowiadaj konsekwentnie
Sb - przypuszczalnie dlatego, e zawarta w nich informacja jest redundantna (zbdna). Zdolno danego bodca
obojtnego do przeksztacenia si w S^ zaley wic od
obecnoci innych bodcw, ktre take mogyby suy
jako potencjalne sygnay.
Podsumowanie
kowanego na samo wiato bd na sam ton. Gdyby
sama zbieno (wspwystpowanie) wystarczya do
wyjanienia warunkowania klasycznego, to szczury
w obu grupach powinny reagowa w rwnej mierze
na wiato i na ton.
Co ciekawe, Kamin uzyska inny wynik. Szczury
w grupie eksperymentalnej reagoway na ton, ale nie
na wiato, podczas gdy w grupie kontrolnej reagoway jednakowo na ton i na wiato. Kamin wyjani te
rezultaty. odwoujqc si do wartoci informacyjnej
bodcw warunkowych. U szczurw w grupie eksperymentalnej wczeniejsze uwarunkowanie na ton
w pierwszej fazie eksperymentu zablokowao pniejsze moliwe warunkowanie na wiato. Innymi sowy,
uprzednie dowiadczenia z tonem zredukoway znaczenie wiata jako sygnau zapowiadajcego pojawienie si S6. Z punktu widzenia szczura wiata tego
rwnie dobrze mogoby nie by - nie dostarcza ono
adnej dodatkowej informacji poza ta, ktr ju
przynis ton. T zdolno pierwszego S^ do redukowania wartoci informacyjnej drugiego Sw z powodu
uprzednich dowiadcze z S6 nazywa si blokowaniem (blocking). Dla szczurw w grupie kontrolnej
i wiato, i ton byy rwnie informujce - zwierzta te
Warunkowanie klasyczne jest jedn z procedur szeroko stosowanych w badaniach nad uczeniem si, zwaszcza w celu
dowiedzenia si, jak organizmy ucz si zwizkw midzy
zdarzeniami bodcowymi w ich rodowisku. W procedurze
tej, opracowanej przez Pawowa, bodziec wany z biologicznego punktu widzenia, zwany bodcem bezwarunkowym
(SJ, wywouje odruch, zwany reakcj bezwarunkow (RJ.
Bodziec obojtny, zestawiany potem wielokrotnie z S^ staje
si bodcem warunkowym (SJ, ktry wywouje podobn
reakcj, zwan reakcj warunkow (RJ. Jeli jednak po Sw
nie nastpuje ju Sb, dochodzi do wygaszenia, czyli zaniknicia tfH, Ale po okresie odpoczynku moe nastpi samorzutne
odnowienie - Rw powraca w nieco sabszej postaci, kiedy
ponownie zostanie podany sam S^ Bodce podobne do Sw
take wywouj R^; zjawisko to nazywa si generalizacj
bodca. Jeli po tych bodcach nie nastpuje S^ to zachodzi
rnicowanie bodcw - organizm przestaje reagowa na
niewaciwe bodce i reaguje tylko na pierwotny S^ Aby
miao miejsce warunkowanie klasyczne, musz by spenione
dwa kryteria. l'o pierwsze, jak wykazay badania Rescorli,
musi istnie relacja zbienoci (wspwystpowania) midzy
Sw i Sp a mianowicie Sw musi niezawodnie zapowiada
wystpienie Sh. l'o drugie, Sw musi mie take warto informacyjn. Jeli dwa S s jednakowo prognostyczne, jak to
byo w eksperymencie Kamina, to Sw o wikszej wartoci

informacyjnej stanie si sygnaem skuteczniej zapowiadajcym podanie S^ a reakcje organizmu bd ukierunkowane
tylko na ten Sw. Warunkowanie klasyczne jest potnym
rodkiem, dziki ktremu uczymy si reagowa emocjonalnie
na mnstwo przyjemnych lub przeraajcych bodcw;
rwnie niektre postawy ksztatuj si w ten sposb.
pazurami wszystko, czego dosignie. |...| Nie zwraca

zbyt duej uwagi na pokarm znajdujcy si na zewntrz
skrzynki (nagrod dla godnego kota), lecz zdaje si po
prostu dy instynktownie do ucieczki ze swego
uwizienia, linergia, z jak usiuje tego dokona, jest
nadzwyczajna. Przez 8 lub 10 minut nieustannie drapie,
gryzie, przeciska si przez kraty. |...| Niezalenie od
tego, czy impuls skaniajcy kota do tych usiowa wynika z instynktownej reakcji na uwizienie, czy z jakiego
skojarzenia, zwykle prowadzi go do wydostania si ze
skrzynki. Kot, ktry w swych impulsywnych usiowaniach chwyta pazurami wszystko, co znajduje si
w skrzynce, prawdopodobnie zahaczy sznurek, ptelk
|arunkowanie sprawcze uczenie si o konsekwencjach

W tym samym mniej wicej czasie, kiedy Paww za
pomoc warunkowania klasycznego skania rosyjskie
psy do wydzielania liny na dwik dzwonka, Edward L.
Thomdike (1898) obserwowa amerykaskie koty, ktre
staray si wydosta ze skrzynek problemowych (zob.
rys. 9.8). Swoje obserwacje i wnioski dotyczce tego
rodzaju uczenia si, jakie jego zdaniem wystpowao
u badanych zwierzt, przedstawi) w sposb nastpujcy:
Kot umieszczony w skrzynce wykazuje wyrane oznaki
niepokoju i usiuje wydosta si z zamknicia. Prbuje
przecisn si przez kady otwr; gryzie i drapie prty
czy druty; przepycha apy przez kady otwr i chwyta
Rysunek 9.8
Skrzynka problemowa Thomdike'a
Aby wydosta si ze skrzynki problemowej i otrzyma pokarm,

kot Thorndikea musia przesun rygiel, zasuwk lub ptelk,
ktre zwalniay ciarek blokujcy otwarcie drzwiczek.
lub przycisk w taki sposb, e otworzy skrzynk. Stopniowo wszystkie inne nieskuteczne impulsy bd
tumione, a tylko jeden szczeglny impuls, ktry prowadzi do skutecznej czynnoci, bdzie si utrwala dziki
wynikajiicej ze przyjemnoci. Wreszcie, po wielu
prbach, kot umieszczony w skrzynce bdzie natychmiast chwyta pazurami przycisk lub ptelk w okrelony sposb (Thomdike, 1898, s.13).
Czy koty Thorndike'a uczyy si czego innego ni

psy Pawowa? Uczenie si w procedurze Thomdike'a
polegao na wytworzeniu skojarzenia nie midzy dwoma
bodcami, lecz midzy bodcami dziaajcymi w danej
sytuacji a reakcj, ktr badane zwierz nauczyo si
wykonywa, czyli zwizku bodziec - reakcja (S - R).
Thomdike by przekonany, e reakcje, po ktrych
wielokrotnie nastpuje nagroda, przynosz satysfakcj
i s wzmacniane, czyli utrwalane, podczas gdy reakcje
nie nagradzane s osabiane czy tumione. Zastosowana
przez Thomdike'a procedura warunkowania pozwalaa
zwierzciu na swobodne reagowanie, lecz tylko jedna
z jego reakcji miaa satysfakcjonujce je konsekwencje.
Prawo efektu
Wedug koneksjonistycznej" teorii Thorndike'a, uczenie
si wzmacnianych zwizkw S - R nastpuje stopniowo
i automatycznie, w sposb mechaniczny, w miar jak
zwierz dowiadcza konsekwencji swych dziaa, prowadzonych metod lepych prb i bdw". Stopniowo
wzrasta czsto tych zachowa, ktre maj satysfakcjonujce konsekwencje; w kocu staj si one reakcjami
dominujcymi wtedy, gdy zwierz zostanie umieszczone
w skrzynce problemowej. T relacj midzy zachowaniem a jego konsekwencjami Thomdike nazwa prawem
efektu (law ofeffect).
Odpowiednikiem pojciowym prawa efektu jest
w teorii ewolucji dobr naturalny (Skinner, 1981). W obu
wypadkach rodowisko dziaa jako czynnik selekcji.
W doborze naturalnym rodowisko decyduje o tym,
ktre geny bd wystpowa czciej w przyszych populacjach. Podobnie prawo efektu okrela, jak zmiany
w rodowisku, wywoane przez dane zachowanie, zwikszaj czsto tego zachowania w przyszoci. Wybierane s zachowania, ktre przynosz satysfakcjonujce
czy nagradzajce konsekwencje; prawdopodobnie
w przyszoci bd one wystpowa czciej ni
zachowania, ktre prowadz do niezadowalajcych czy
przykrych konsekwencji.
Thorndike sdzi, e prawo efektu ma take zastosowanie w uczeniu si ludzi. Jego koncepcje miay
powany wpyw na wczesn psychologi wychowawcz, aczkolwiek by on przekonany, e uczenie si polega na prbach i bdach bez udziau wiadomej myli. Do
lat pidziesitych biecego stulecia co roku publikowano ponad tysic sprawozda z bada nad czynnikami
wpywajcymi na uczenie si zwierzt. Badacze ci na
og zakadali, e elementarne procesy uczenia si s
wsplne dla wszystkich gatunkw, co oznacza, i od najniszych do najwyszych gatunkw zwierzt podstawowe
cechy tych procesw s porwnywalne. Zoone formy
uczenia si stanowi kombinacje lub rozwinicia tych
prostszych procesw. Badanie uczenia si u zwierzt
byo atwiejsze i umoliwiao dokadniejsz kontrol
istotnych zmiennych ni badanie uczenia si u ludzi.
W wikszoci wypadkw spodziewano si przede wszystkim tego, e takie podstawowe badania na niszych
zwierztach rzuc wicej wiata na tajemnice uczenia
si ludzi - na to, w jaki sposb przyswajamy sobie liczne
nawyki, ktre tworz nasz repertuar zachowa.
czcymi zachowania, ktre wyprowadzaj ze swych

teorii, natomiast empirycy, tacy jak Skinner, opowiadaj
si za podejciem wstpujcym" - zaczynaj od zbierania i oceny danych w ramach eksperymentu. Skinner nie
chcia wyciga wnioskw o tym, co dzieje si wewntrz
organizmu. Nie postulowa te adnych zmiennych
poredniczcych; w jego analizie warunki wewntrzne,
takie jak gd, definiuje si operacyjnie, w kategoriach
procedur, ktre moe zastosowa eksperymentator, np.
pozbawi pokarmu przez 24 godziny. Zblianie si do
pokarmu i zjadanie go mona obserwowa i rejestrowa,
podania pokarmu ani przyjemnoci towarzyszcej
spoywaniu go - nie mona.
Eksperymentalna analiza zachowa wymagaa od
Skinnera opracowania procedur warunkowania sprawczego (operant conditioning), za ktrych pomoc mg on
manipulowa konsekwencjami zachowania organizmu,
aby przekona si, jaki to ma wpyw na pniejsze

zachowanie. Terminem zachowanie sprawcze (operant)
okrela si kade zachowanie danego organizmu, ktre
mona scharakteryzowa w kategoriach dajcych si
zaobserwowa efektw jego wpywu na rodowisko.
Dosownie sprawczy" znaczy tyle, co wpywajcy na rodowisko, czyli oddziaujcy na nie (Skinner, 1938). Zachowania sprawcze, w odrnieniu od zachowa uwarunkowanych klasycznie, nie sq wywoywane przez okrelone
bodce. Gobie dziobi, szczury szukaj pokarmu,
niemowlta pacz i gaworz, niektrzy ludzie mwic
gestykuluj, a inni jkaj si lub czsto uywaj takich
zwrotw, jak prosz ciebie" lub rozumiesz". Prawdopodobiestwo, e zachowania te wystpi w przyszoci,
mona zwikszy lub zmniejszy, manipulujc wpywem,
jaki maj one na rodowisko. Warunkowanie sprawcze
modyfikuje zatem prawdopodobiestwo rnych czstoci wystpienia zachowania sprawczego w zalenoci
od ich konsekwencji w danym rodowisku.
Zwykle manipulacja ta ma miejsce w wysoce kontrolowanym rodowisku w postaci specjalnego urzdzenia wynalezionego przez Skinnera, a mianowicie w komorze sprawczej (operant chamber) (Baron i in., 1991). Rysunek 9.9
pokazuje, jak dziaa komora sprawcza.
W wielu eksperymentach nad warunkowaniem
sprawczym stosuje si przyrzd do rejestrowania kumulatywnego, zapisujcy reakcje zwierzcia i czas podawania czynnikw wzmacniajcych. Kada reakcja powoduje
przesunicie pisaka o jeden krok ku grnemu brzegowi
papierowej tamy, ktra si odwija z obracajcego si
bbna. Im szybsze tempo reagowania zwierzcia, tym
bardziej strom lini rysuje pisak. Momenty podawania
wzmocnienia s oznaczone malutkimi zbkami" na tej
linii, skierowanymi wierzchokiem ku doowi.
Naukowcy zajmujcy si analiz zachowania badaj je,

manipulujc zbienoci zachowania i wzmocnienia.
Zbieno zachowania i wzmocnienia (reinforcement contingency) jest to stay zwizek midzy dan reakcj a zmia-
Rysunek 9,9
Komora sprawcza i kumulatywny przyrzd rejestrujcy
W komorze sprawczej" tego typu, ktry stosuje si w eksperymentach ze szczurami, po pewnej liczbie nacini dwigni
(lub po upywie pewnego czasu) zwierz otrzymuje gak pokarmu. Kada reakcja powoduje posunicie pisaka o jeden zbek ku grnej
krawdzi przesuwajcej si szerokiej papierowej tamy. Im wiksze tempo reagowania, tym bardziej stromy zapis reakcji.
Eksperymentalna analiza zachowania

B. F. Skinner przyj pogld Thorndike'a, e rodowiskowe konsekwencje wpywaj na poprzedzajce je
reakcje, lecz odrzuci wszelkie zaoenia dotyczce
satysfakcji i wyuczonych nawykw S - R, a take wszelkie interpretacje, ktre uciekaj si do wnioskowania
o intencjach, zamiarach czy celach danego organizmu.
To, czego zwierz chce, nie ma znaczenia.
W nauce o zachowaniu naturalnymi danymi s prawdopodobiestwa, e okrelone elementy zachowania
wystpi w okrelonym czasie, Analiza eksperymentalna rozpatruje te prawdopodobiestwa w kategoriach czstoci lub tempa reagowania. [...] Analiza
eksperymentalna ma za zadanie wykrycie wszystkich
zmiennych,
ktrych
funkcj jest
prawdopodobie-
stwo reakcji (Skinner, 1966, s. 213-214).
Eksperymentalna analiza zachowania (experimental

analysis ofbehavior) oznacza wykrywanie, za pomoc systematycznego zmieniania warunkw bodcowych, jak
rne rodzaje warunkw wpywaj na prawdopodobiestwo wystpienia danej reakcji. Analiza skinnerowska ma
charakter bardziej eksperymentalny ni teoretyczny teoretycy kieruj si wnioskami i przewidywaniami doty-
Zbienoci midzy zachowaniem

a wzmocnieniem
Komora sprawcza dla szczurw
Laboratorium warunkowania sprawczego.
nami w rodowisku, wywoywanymi przez t reakcj. Na

przykad po dziobaniu przycisku przez gobia (reakcja)
na og pojawia si ziarno (odpowiednia zmiana w rodowisku). Temu staemu zwizkowi, czyli zbienoci
midzy zachowaniem a wzmocnieniem, towarzyszy
zwykle wzrost tempa dziobania. Aby podawanie ziarna
zwikszyo tylko prawdopodobiestwo dziobania, musi
by zbiene tylko z reakcj dziobania - musi nastpowa
regularnie po tej reakcji, ale nie po innych reakcjach,
takich jak obracanie si czy drapanie.
Opierajc si na pracach Skinnera, wspczeni analitycy zachowania staraj si wyjania zachowanie
wycznie w terminach zbienoci midzy nim a wzmocnieniem. Najwaniejszym celem tej analizy jest zrozumienie zoonego zachowania w kategoriach tych
zbienoci, ktre wywouj je i podtrzymuj. Analitycy
zachowania z powodzeniem stosuj swoj wiedz
o zbienoci midzy zachowaniem a wzmocnieniem
w odniesieniu do szerokiego zakresu rnych codziennych sytuacji, takich jak programowane uczenie si
w szkoach, modyfikacja zachowania w terapii, a nawet
tresura morwinw i delfinw w ogrodach zoologicznych. Zapoznajmy si dokadniej, jak owe zbienoci
midzy zachowaniem a wzmocnieniem funkcjonuj.
Konsekwencje zachowania
Istotne zdarzenia, ktre mog nasila reakcje organizmu, jeli s z nimi zwizane relacj zbienoci
(wspwystpowania), okrela si jako czynniki wzmacniajce (reinforcers). Czynniki wzmacniajce zawsze definiuje
si empirycznie - w kategoriach ich wpywu na zmian
prawdopodobiestwa reakcji. Czynniki wzmacniajce
w warunkowaniu sprawczym rni si od bodcw
bezwarunkowych stosowanych w warunkowaniu klasycznym gwnie pod wzgldem procedur stosowanych
w kadej z tych form warunkowania, a nie pod wzgldem jakich szczeglnych waciwoci samych bodcw.
Pozytywnym czynnikiem wzmacniajcym (positwe reinforcer) jest kady bodziec, ktry - gdy powie si jego
podawanie z wystpieniem okrelonego zachowania zwiksza z czasem prawdopodobiestwo tego zachowania. Podawanie pozytywnego czynnika wzmacniajcego,
zbiene z wystpieniem okrelonej reakcji, nosi nazw
wzmacniania pozytywnego. Gaka pokarmu wzmacnia
pozytywnie naciskanie dwigni przez szczura. miech
suchaczy wzmacnia pozytywnie opowiadanie dowcipw
przez dan osob. Skupiona uwaga studenta pozytywnie
wzmacnia prowadzenie wykadu przez profesora.
Poniewa zachowanie, ktre przynosi podane
konsekwencje, jest wzmacniane i powtarzane, moemy
posuy si t zasad w celu ustalenia, co jest podane
dla tych organizmw, ktre nie potrafi nam o tym
powiedzie, takich jak nowo narodzone niemowlta.
Wykazano, e noworodki nie majce jeszcze 3 dni ucz
si okrelonej reakcji (ssania w pewien sposb smoczka
nie dostarczajcego im poywienia), ktra umoliwia im

suchanie gosu ich matki, a nie gosu innej kobiety.
Uzyskany materia dowodowy wiadczy o tym, e noworodki potrafi rozrnia mwice osoby i preferuj gos
wasnej matki, oraz o tym, e za pomoc warunkowania
sprawczego mona szacowa takie percepcyjne i motywacyjne zdolnoci (DeCasper i Fifer, 1980). (W Rozdziale 5
opisalimy wiele zastosowa, jakie analiza zachowania
znalaza w psychologii rozwojowej, kiedy to badacze
posuguj si paradygmatem habituacji, mierz tempo
ssania lub tempo pracy serca).
Negatywnym czynnikiem wzmacniajcym (negative
reinforcer) jest kady bodziec, ktry - gdy si go po
jakiej reakcji usunie, zredukuje lub zapobiegnie jego
wystpieniu - zwiksza z czasem prawdopodobiestwo
tej reakcji. Usunicie, redukcja lub niedopuszczenie do
wystpienia negatywnego czynnika wzmacniajcego po
jakiej reakcji zwane jest wzmocnieniem negatywnym.
Uycie parasola w celu uchronienia si przed zmokniciem podczas ulewyjest przykadem czsto spotykanego
zachowania, ktre jest podtrzymywane przez wzmocnienie negatywne. Dziki parasolowi unika si negatywnego
czynnika wzmacniajcego - deszczu. Brzczyk przy pasie
bezpieczestwa w samochodzie take peni funkcj
negatywnego czynnika wzmacniajcego; jego przykry
dwik ustaje, kiedy kierowca zapnie pas.
Aby dobrze odrnia wzmocnienie pozytywne od
negatywnego, postaraj si zapamita, e zarwno
wzmocnienie pozytywne, jak i negatywne zwikszaj
prawdopodobiestwo reakcji, ktra je poprzedza.
Wzmocnienie pozytywne zwiksza prawdopodobiestwo reakcji przez podanie po niej pozytywnego bodca;
wzmocnienie negatywne osiga ten sam skutek w sposb odwrotny, przez usunicie, redukcj lub niedopuszczenie do wystpienia negatywnego bodca po danej
reakcji. W przykadzie z parasolem pozostanie suchym
jest bodcem pozytywnym, ktry wzmacnia pozytywnie
uycie parasola; deszcz jest bodcem negatywnym,
ktry wzmacnia negatywnie uycie parasola.
Pozytywne i negatywne wzmocnienia wyjaniaj,
w jaki sposb przyswaja si nowe zachowania i podtrzymuje stare. Przypumy jednak, e chcesz wyeliminowa
jakie ju przyswojone zachowanie sprawcze. Jak mgby tego dokona? Jednym ze sposobw byoby
wygaszanie zachowania sprawczego (operant extinction),
procedura, w ktrej przestaje si podawa pozytywny
czynnik wzmacniajcy. Jeli dane zachowanie nie przynosi adnych skutkw, to powraca ono do poziomu, na
ktrym byo przed warunkowaniem sprawczym - innymi
sowy, zostaje wygaszone. Na przykad umiechanie si
i potakujce kiwanie gow s to zachowania, ktre
mog wzmacnia czste spogldanie profesora na ciebie.
Zaprzestanie tych czynnikw wzmacniajcych zmniejszy
prawdopodobiestwo, e profesor bdzie tak czsto na
ciebie spoglda. Czy zdarzyo ci si kiedy wrzuci par
monet do automatu ze sodyczami i napojami i nie

dosta nic w zamian? Gdyby kopn automat, po czym
dosta swoj wod sodow lub baton, kopanie zostaoby
wzmocnione. Gdyby jednak kopanie automatu nie
spowodowao wydania wody sodowej ani batonu, lecz
tylko bl stopy, zostaoby szybko wygaszone.
Niepodana reakcja zostaje wygaszona tylko wtedy,
gdy rzeczywicie mona wyeliminowa wszelkie czynniki
wzmacniajce. Kompletne ich wyeliminowanie jest trudne
do zrealizowania poza laboratorium, kiedy to wiele aspektw rodowiska danej osoby nie da si sprowadzi do
atwo rozpoznawalnych czynnikw wzmacniajcych.
Wygaszenie niepodanej reakcji jest wic pewniejsze
wtedy, gdy wycofanie czynnikw wzmacniajcych poczymy z zastosowaniem wzmocnienia pozytywnego
w celu zwikszenia prawdopodobiestwa podanej
reakcji. Baznowanie na lekcji, majce na celu zwrcenie
na siebie uwagi, najatwiej jest wyeliminowa, jeli niesforny ucze stwierdzi, e nie przynosi ju ono podanego skutku (wygaszanie), a ponadto odkryje, e innym
bardziej aprobowanym spoecznie zachowaniem jednak
zwraca na siebie uwag (wzmocnienie pozytywne).
Karanie
Inn technik pozwalajc zmniejszy prawdopodobiestwo danej reakcji jest karanie. Czynnikiem karzcym (punisher) jest kady bodziec, ktry - gdy uzaleni
si jego podawanie od wystpienia okrelonej reakcji zmniejsza z czasem prawdopodobiestwo tej reakcji.
Karanie to podawanie czynnika karzcego po danej reakcji. Na przykad dotknicie gorcej kuchenki powoduje
bl, ktry karze poprzedzajc go reakcj, na skutek
czego jest mniej prawdopodobne, eby nastpnym
razem dotkn tej kuchenki. Czsto wystpowania
reakcji karanych natychmiast na og zmniejsza si,
natomiast te reakcje, ktre powoduj odroczone przykre
konsekwencje, zostaj tylko stumione. Kiedy jaka
karana poprzednio reakcja nie pociga ju za sob
przykrych konsekwencji, jej czsto zwykle wzrasta do
takiego poziomu, jaki by przed karaniem.
Chocia karanie i wzmacnianie negatywne s operacjami cile ze sob zwizanymi, to jednak rni si one
pod wanymi wzgldami. Dobrym sposobem ich rozrnienia jest mylenie o nich w kategoriach wpywu na
zachowanie. Karanie, co wynika z samej definicji, zawsze
zmniejsza prawdopodobiestwo, e dana reakcja wystpi
ponownie; wzmacnianie negatywne, na mocy definicji,
zawsze zwiksza prawdopodobiestwo ponownego
wystpienia reakcji. Na przykad niektre osoby po napiciu si napoju zawierajcego kofein dostaj silnego
blu gowy. Bl gowy jest bodcem, ktry karze zachowanie polegajce na piciu kawy i zmniejsza jego czsto. Jednake ludzie, kiedy boli ich gowa, czsto przyjmuj aspiryn lub inny rodek przeciwblowy, aby
pozby si blu gowy. To umierzajce bl dziaanie
aspiryny jest bodcem, ktry dostarcza negatywnego

wzmocnienia dla przyjmowania aspiryny.
Warto przytoczy tu par przestrg dotyczcych
stosowania i naduywania kar w rodzinie i w rnych
instytucjach. Aby wyeliminowa niepodane zachowania, zawsze lepiej jest wzmacnia alternatywne, podane zachowanie ni kara zachowanie niepodane.
Kiedy wzmacnianie nie jest moliwe lub nie powstrzymuje wystarczajco szybko negatywnego zachowania,
karanie staje si czsto jedynym wyjciem. Jak wykazuj
badania psychologiczne, kara powinna spenia pewne
warunki. Powinna by szybka i krtka; wymierzona zaraz
po wystpieniu danej reakcji; ograniczona pod wzgldem intensywnoci; odnosi si do reakcji, a nigdy do
charakteru danej osoby; ogranicza si do tej sytuacji,
w ktrej wystpuje ta reakcja; nie dostarcza niejasnych
informacji osobie karanej; polega na sankcjach, a nie na
blu fizycznym (Walters i Grusec, 1977).
Posugiwanie si karami w celu kierowania zachowaniem ludzi powoduje powane i dugotrwae problemy, poniewa rozgniewani rodzice i zdenerwowani nauczyciele rzadko przestrzegaj podanych wyej zalece.
Dzieci s karane czsto i ciko - badania przeprowadzone na zlecenie rzdu federalnego wykazuj, e
w szkoach amerykaskich kara cielesna jest wymierzana
3 miliony razy w cigu roku - gwnie chopcom w szkoach podstawowych i nieproporcjonalnie czciej Afroamerykanom przez nauczycieli lub wychowawcw
dziercych drewniane prty do walenia uczniw po
poladkach" (Schmidt, 1987). Chocia rodzice i kierownicy szk twierdz, e kary cielesne s nieodzowne dla
utrzymania dyscypliny i porzdku w domu i w szkole, to
jednak stosowanie tych kar oznacza, i nie wiedz oni,
jak pozytywnie motywowa czy nagradza dzieci.
Karanie czsto przynosi rezultaty przeciwne do
zamierzonych, tumic karan reakcj tylko w obecnoci
przeoonego i powodujc uszkodzenia cielesne, blizny
emocjonalne, napitnowanie (gdy kara jest wymierzana
publicznie) oraz nienawi do instytucji, w ktrej ma si
takie przeycia. Co najgorsze, karane fizycznie dziecko
uczy si, e agresja fizyczna jest akceptowanym sposobem wpywania na zachowanie innych (Bongiovani,
1977; Hyman, praca cytowana u Schmidta, 1977).
Zwolennicy analizy zachowania przyjmuj, e z kadym zachowaniem, ktre si powtarza, dzieje si tak
dlatego, i zachowanie to jest wzmacniane. Dowodz, i
kade zachowanie, nawet irracjonalne czy dziwaczne,
mona wyjani, wykrywajc, na czym polega jego
wzmocnienie, czyli jaki przynosi ono zysk. Niekiedy
zachowania mog si utrzymywa dziki czynnikom
wzmacniajcym innym ni te, ktre dziaay podczas
pierwotnego warunkowania. Na przykad objawy zaburze psychicznych lub fizycznych czasami utrzymuj si
wskutek tego, e dziki nim dana osoba uzyskuje uwag
i wspczucie ze strony otoczenia i jest zwolniona z nor-
malnych obowizkw. Te uboczne korzyci wzmacniaj

nieracjonalne i niekiedy autodestrukcyjne zachowanie.
Czy potrafisz zrozumie, w jaki sposb niemiae zachowania mog by podtrzymywane przez wzmocnienie,
mimo e niemiaa osoba wolaaby nic by niemiaa?
Zbieno
trjczlonowa
Organizmy ucz si nie tylko rnych zachowa, lec?

take tego, jak zachowa si w okrelonych sytuacjach.
Dziki skojarzeniom ze wzmocnieniem lub kar, pewne
bodce poprzedzajce specyficzn reakcj, tzw. bodce
dyskryminacyjne (discriminatwe stimuli), zaczynaj pniej stwarza okazj" do tego zachowania. Bodce
rnicujce nie sygnalizuj innych bodcw, jak to czyni
bodce warunkowe (SJ w warunkowaniu klasycznym.
Organizmy ucz si, dziki dowiadczeniom z rnymi
bodcami, e w obecnoci takich a nie innych bodcw
ich zachowanie bdzie prawdopodobnie miao okrelony
wpyw na rodowisko.
Na przykad przy zielonym wietle sygnalizacyjnym
czynno polegajc na przejechaniu samochodem przez
skrzyowanie jest wzmacniana. Kiedy jednak pali si
wiato czerwone, zachowanie takie moe zosta
ukarane - moe spowodowa wymierzenie mandatu lub
doprowadzi do wypadku. (O tym, e dyskryminacyjne
znaczenie barw wiate sygnalizacyjnych ma charakter
wyuczony, przekonaem si w Neapolu, kiedy niewiele
Tabela 9.1
brakowao, eby przejechali mnie kierowcy, ktrzy po

prostu nie zatrzymywali si ani nawet nie zwalniali przy
czerwonym wietle, jeli na rogu nie byo policjanta - ich
bodca dyskryminacyjnego).
T sekwencj: bodziec dyskryminacyjny - zachowanie - skutek" Skinner nazywa zbienoci trjczonow
{three-term contingency) i by przekonany, e moe ona
wyjani wikszo dziaa ludzkich (Skinner. 1953).
Tabela 9.1 pokazuje, w jaki sposb zbieno trjczonow moe wyjani kilka rnych rodzajw zachowania
czowieka.
Pogld Skinnera, e zachowanie czowieka mona
wyjani za pomoc zbienoci trjc/onowej, opiera
si na wynikach jego prac ze szczurami laboratoryjnymi
i gobiami. W warunkach laboratoryjnych manipulowanie konsekwencjami zachowania w obecnoci
bodcw dyskryminacyjnych moe wywiera silny wpyw
na to zachowanie (Mazur, 1990). Na przykad gobiowi
daje si ziarno, gdy dzioba przedtem przycisk przy
zielonym wietle, natomiast nie daje mu si ziarna przy
czerwonym wietle. Zielone wiato jest bodcem
dyskryminacyjnym, ktry stwarza okazj do dziobania,
czerwone wiato jest bodcem dyskryminacyjnym,
ktry stwarza warunki dla niedziobania. Zielone wiato
Organizmy ucz si szybko dokonywa rozrnie

midzy tymi dwoma warunkami i reaguj regularnie
w obecnoci SD, a nie reaguj w obecnoci S\ Manipulujc skadnikami trjczonowej zbienoci, moemy za
porednictwem tych bodcw kierowa skutecznie
zarwno zachowaniem wasnym, jak i zachowaniem
innych.
Organizmy ucz si take generalizowa reakcje na
inne bodce, ktre przypominaj Su. Skoro jaka reakcja
bya wzmacniana w obecnoci jednego bodca dyskryminacyjnego, podobny bodziec moe sta si bodcem
dyskryminacyjnym dla tej samej reakcji. Na przykad
gobie, ktre nauczono dzioba krek przy zielonym
wietle, bd take dzioba ten krek przy wietle
0 janiejszym lub ciemniejszym odcieniu zieleni ni pierwotny bodziec dyskryminacyjny. Ten typ generalizacji
bywa powodem pewnych bardzo kopotliwych sytuacji
w yciu codziennym. Czy zdarzyo ci si kiedy, e idc
ulic pomylae, i widzisz kogo znajomego? Dopiero
kiedy pomachae do niego lub zawoae go, zdae
sobie spraw, e jest to kto zupenie obcy.
jest pozytywnym bodcem dyskryminacyjnym, czyli 5". Czerwone wiato jest negatywnym bodcem dyskryminacyjnym,
czyli S A .
Zbieno trjczonow okrela warunki, w ktrych zachowanie (czy na skutek rnicowania, czy te generalizacji)
znajduje si pod kontrol okrelonych bodcw. Kontrol tak osiga si przez wielokrotne kojarzenie - dziki powtarzaniu w obecnoci tych bodcw zachowania,
ktre pociga za sob konsekwencje w postaci wzmocnienia lub kary.
Czynniki wzmacniajce maj szereg interesujcych
1 zoonych waciwoci. Mog by pocztkowo sabe i zyskiwa na sile, mog by wyuczone przez dowiadczenie,
a nie zdeterminowane biologicznie i mog by czynnociami, a nie przedmiotami. W niektrych sytuacjach
nawet silne czynniki wzmacniajce mog nie wystarczy
do zmiany jakiego dominujcego w/.orca zachowania
(w takim wypadku powiedzielibymy, e konsekwencje
nie byy w rzeczywistoci czynnikami wzmacniajcymi).
Czynniki wzmacniajce i karzce odgrywaj decydujc rol w warunkowaniu sprawczym - to one zmieniaj lub podtrzymuj zachowanie. Konsekwentne
wzmacnianie zwiksza si reakcji; konsekwentne karanie tumi reakcj. Gdy bodce podaje si bez zwizku
z zachowaniem, ich obecno ma niewielki wpyw na to
zachowanie - np. kiedy twj ojciec czy matka chwali ci
zarwno za sabe, jak i za dobre wyniki lub gdy nauczyciel jest zbyt krytyczny bez wzgldu na jako twoich
prac. Takie niezalene od zachowania {noncontingent)
konsekwencje mwi nam wicej o cechach kochajcego
rodzica lub wrogo usposobionego nauczyciela, ni
o twoich dokonaniach.
Zbieno trjczonowa zwizki midzy bodcami dyskryminacyjnymi, zachowaniem i konsekwencjami
(S)
Bodziec dyskryminacyjny
Reakcja emitowana
(fl)
Konsekwencje bodcowe
(S)
1. Wzmocnienie pozytywne: reakcja

w obecnoci efektywnego sygnau (SD)
powoduje podane konsekwencje.
Czsto tej reakcji wzrasta
2. Wzmocnienie negatywne (ucieczka):
dziki reakcji sprawczej .ucieka si"
z nieprzyjemnej sytuacji. Czsto tej
reakcji ucieczki wzrasta
Automat do sprzeday
napojw
Wrzucenie monety
do otworu
Otrzymanie napoju
Gorco
Wachlowanie si
Ucieczka od gorca
3. Wzmocnienie negatywne (unikanie):

bodziec sygnalizuje danemu
organizmowi, e wkrtce nastpi jakie
nieprzyjemne zdarzenie. Odpowiecnia
reakcja pozwala umkn tego
zdarzenia. Czsto reakcji unikania
wzrasta
Dwik brzczyka przy

pasie bezpieczestwa
w samochodzie
Zapicie pasa
Uniknicie przykrego
dwiku
4. Wygaszanie: po reakcji sprawczej nie

nastpuje czynnik wzmacniajcy.
Czsto tej reakcji maleje
aden lub S'1
Baznowanie
Nikt nie zwraca uwagi
5. Karanie: po reakcji nastpuje przykry

bodziec Reakcja ta zostaje
wyeliminowana lub stumiona
Atrakcyjne pudeko
zapaek
Zabawa zapakami
Oparzenie si lub
otrzymanie klapsa
zachowania nie s natychmiastowe, lecz opnione.

Informacj zwrotn o wynikach sprawdzianu pisemnego
dostajesz na og dopiero po upywie kilku dni od czasu,
gdy uczye si do tego sprawdzianu i pisae go, jeli
jednak informacja ta jest pozytywna, to zachowanie
polegajce na uczeniu si do nastpnego sprawdzianu
prawdopodobnie /.ostanie wzmocnione. Chocia wynik
uzyskany przez ciebie w sprawdzianie jest czynnikiem
wzmacniajcym zainteresowanie sytuacjami egzaminacyjnymi, napisanie sprawdzianu ma take inne konsekwencje. Na przykad nie musisz czeka, a oddadz ci
twj sprawdzian, aby zorientowa si, e odpowiedziae poprawnie na niektre pytania. Fakt, e potrafisz
odpowiedzie na pytania sprawdzianu szybko i bez dugiego namysu, suy wzmacnianiu twojego zachowania
polegajcego na uczeniu si i pisaniu sprawdzianu. Gdyby mia pisa inny sprawdzian przed otrzymaniem
wynikw poprzedniego, prawdopodobnie bdziesz
uczy si do niego w taki sam sposb, jak uczye si do
tamtego.
Warunkowe czynniki wzmacniajce
Waciwoci czynnikw w/.inacninj;|cych
I.udzie, w odrnieniu od wikszoci innych gatunkw, potrafi uczy si nawet wtedy, gdy konsekwencje
W warunkowaniu sprawczym bodce skdind obojtne, zestawiane z pierwotnymi czynnikami wzmacniajcymi, takimi jak pokarm i woda, mog sta si warunkowymi czynnikami wzmacniajcymi {conditioned
reinforcers) dla re.ikcji sprawczych. Kiedy si nimi stan,
mog suy jako cele same w sobie. W istocie czynniki
wzmacniajce, wane z biologicznego punktu widzenia,
maj mniejszy wpyw na wiele zachowa ludzkich ni
rne warunkowe czynniki wzmacniajce. Pienidze,
oceny szkolne, pochwaa, umiechy uznania, odznaczenia i rne rodzaje symboli statusu spoecznego - oto
przykady wybrane spord wielu skutecznych warunkowych czynnikw wzmacniajcych, ktre czsto wpywaj na nasze uczenie si i zachowanie. Gdy jaki warunkowy czynnik wzmacniajcy kontroluje szeroki
zakres reakcji, okrela si go jako zgeneralizowany
warunkowy czynnik wzmacniajcy. Na przykad pienidze
kontroluj tak wiele ludzkich zachowa dlatego, e

w zamian za nie mona uzyska wiele rzeczy wanych
dla nas w yciu. Pienidze s czynnikiem wzmacniajcym, ktry moe podtrzyma szybkie tempo reagowania
nawet wtedy, gdy dana osoba gromadzi je i nigdy ich nie
wymienia na rne dobra i przyjemnoci ducha lub ciaa.
Waciwie kady bodziec moe sta si warunkowym
czynnikiem wzmacniajcym na skutek zestawiania go
z pierwotnym czynnikiem wzmacniajcym. W jednym
z eksperymentw nad uczeniem si zwierzt uyto
prostych etonw jako warunkowych czynnikw wzmacniajcych.
Najpierw wiczono szympansy w rozwizywaniu
problemw, stosujc rodzynki jako pierwotne czynniki wzmacniajce. Potem razom z rodzynkami dawano
a kiedy pacjenci przejawiaj je, personel paci im etonami. Pniej pacjenci mog wymienia te etony na
rne nagrody i przywileje (Ayllon i Azrin, 1965; Holden,
1978). Te systemy wzmacniania s szczeglnie skuteczne
przy modyfikowaniu zachowa pacjentw w zakresie
samoobsugi, dbaoci o otoczenie i - co najwaniejsze pozytywnych interakcji spoecznych.
Preferowane czynnoci
jako pozytywne czynniki wzmacniajce
Pozytywnymi czynnikami wzmacniajcymi w laboratorium s zwykle substancje, takie jak pokarm lub woda.
Jednake poza laboratorium dziaa znacznie wicej czynnikw wzmacniajcych zachowanie. Wiemy, e dzieci
przedszkolne o wiele bardziej lubi biega i krzycze ni
siedzie spokojnie i sucha tego, co kto mwi. Co by
si stao, gdyby moliwo biegania i krzyczenia uzaleni od siedzenia najpierw spokojnie przez pewien czas?
Czy nastpiby przyrost zachowa polegajcych na
siedzeniu spokojnie? Odpowied brzmi: tak. W klasycznym studium nauczycielka, kiedy bagania, kary i krzyk
okazay si nieskuteczne, zaprogramowaa zbienoci,
ktre miay obowizywa w jej klasie. Procedura zastosowana przez nauczycielk moe wydawa si niezwyka,
lecz przyniosa dobre rezultaty.
Niejadalne etony mog by dla zwierzt warunkowymi
czynnikami wzmacniajcymi. W jednym z bada szympansy
wkaday etony do szympansomatu", wymieniajc je na rodzynki.
im etony. Kiedy w kocu uyto samych tylko

etonw, szympansy nadal pracoway, aby uzyska te
swoje pienidze", poniewa pniej mogy w specjalnie w tym celu skonstruowanym szympansomacie"
wymieni swoje ciko zapracowane etony na
rodzynki (Cowles, 1937).
Nauczyciele i eksperymentatorzy czsto dochodz
do wniosku, e wtrne warunkowe czynniki wzmacniajce s skuteczniejsze i atwiejsze w uyciu ni pierwotne czynniki wzmacniajce, poniewa: (a) niewiele
pierwotnych czynnikw wzmacniajcych jest dostpnych w klasie szkolnej, podczas gdy niemal kady
bodziec, ktrym moe posuy si nauczyciel, nadaje
si na warunkowy czynnik wzmacniajcy; (b) mona je
szybko podawa; (c) mona je mie zawsze pod rk;
(d) ich oddziaywanie wzmacniajce moe by szybsze,
poniewa zaley tylko od percepcji odbierajcych je
osb, a nie od biologicznego procesu przetwarzania, tak
jak to jest z pierwotnymi czynnikami wzmacniajcymi
(np. z pokarmem).
W niektrych szpitalach psychiatrycznych stosuje
si tzw. ekonomi etonow", opart na tych zasadach.
Okrela si dokadnie podane zachowania (np. utrzymywanie czystoci osobistej lub przyjmowanie lekarstw),
Po krtkich okresach, w czasie ktrych dzieci siedziay spokojnie na swych miejscach twarz do tablicy, od czasu do czasu rozlega si dwik dzwonka
i padao polecenie: Biegajcie i krzyczcie". Uczniowie
natychmiast zrywali si z miejsc i biegali wok klasy,
krzyczc i bawic si wietnie. Po paru minutach inny
sygna nakazywa zakoczenie zabawy i powrt na
miejsca. W pniejszej fazie tego studium dzieciom
umoliwiono zarabianie etonw za zajmowanie si
czynnociami o niskim prawdopodobiestwie wystpienia, takimi jak wykonywanie wicze z arytmetyki.
Dzieci mogy za te etony kupi sobie moliwo
uczestniczenia w czynnociach o wysokim prawdopodobiestwie wystpienia, takich jak bawienie si
zabawkami. Dziki zastosowaniu takiego sposobu
postpowania, po paru dniach nauczycielka zdoaa
niemal zupenie zapanowa nad zachowaniem dzieci
(Homme i in., 1963).
Zasada, zgodnie z ktr czynno bardziej preferowana moe posuy do wzmocnienia czynnoci mniej
preferowanej, nosi nazw zasady Premacka (Premack
principle), od nazwiska swego odkrywcy - Davida
Premacka (1965). Stwierdzi on, e szczury pozbawione
wody nauczyy si wicej biega w koowrocie do wicze, gdy po bieganiu miay sposobno si napi. Inne
szczury, ktre nie byy spragnione, lecz pozbawione
wicze, nauczyy si pi wicej, gdy po tej reakcji miay
okazj pobiega. Wedug zasady Premacka czynnikiem
wzmacniajcym moe by kade zdarzenie lub czynno,

ktre s cenne dla danego organizmu.
Zasad Premacka czsto stosuj rodzice i nauczyciele,
aby nakoni dzieci do zajmowania si czynnociami
o niskim prawdopodobiestwie wystpienia. U dziecka,
ktre lubi utrzymywa kontakty spoeczne z rwienikami,
zabawa z kolegami moe by wzmocnieniem dla mniej
przyjemnego zadania polegajcego na skoczeniu
najpierw pracy domowej. U dziecka niemiaego lektura
nowej ksiki moe posuy jako wzmocnienie mniej
preferowanej czynnoci - zabawy z innymi dziemi.
Kada ceniona czynno moe by uyta jako czynnik
wzmacniajcy i w ten sposb zwikszy prawdopodobiestwo zajmowania si czynnoci, ktra aktualnie nie
jest preferowana. Istnieje moliwo, e z czasem te
mniej faworyzowane czynnoci zaczn by cenione,
kiedy zaznajomienie si z nimi doprowadzi do odkrycia
ich rzeczywistej wartoci.
Zasada Premacka jest niezwykle uyteczna w kierowaniu samym sob. Jeli chcesz pouczy si wczesnym
wieczorem, zanim poczujesz si zmczony, lecz trudno
ci si skupi, sprbuj obieca sobie pgodzinn przerw
na zajcie si jak czynnoci, na ktr naprawd masz
ochot - ale dopiero wtedy, gdy ju pouczysz si przez
okrelony czas lub przeczytasz okrelon liczb stron.
Z zasady Premacka wynika mora, e przyjemno przed
nauk czyni nauk kar; przyjemno po nauce czyni
nauk czynnoci zyskown.
Modelowanie i wizanie zachowa

Podobnie jak warunkowanie klasyczne, tak i warunkowanie sprawcze na og nie zachodzi w jednej prbie.
Wzmocnienie zachowania tylko raz czy dwa razy w obecnoci bodca dyskryminacyjnego zwykle nie wystarczy,
by nastpio uczenie si. Analitycy zachowania ucz
w laboratorium zwierzta nowych zachowa, stosujc
metod zwan modelowaniem za pomoc kolejnych
przyblie (shaping by successive approximations), co
oznacza wzmacnianie tych reakcji, ktre stopniowo
zbliaj si, a w kocu cakowicie upodabniaj do reakcji
podanej.
Przypumy, e chcesz nauczy zwierz - szczura naciskania dwigni w komorze sprawczej. Szczur ten
umie ju posugiwa si apami na rne sposoby, lecz
prawdopodobnie nigdy przedtem nie naciska dwigni.
Najpierw nie dawaj szczurowi pokarmu przez jeden
dzie (bez takiej deprywacji pokarm nie ma szans peni
funkcji czynnika wzmacniajcego). Nastpnie naucz go
je z podajnika w komorze sprawczej. Gdy szczur ma
ju odpowiedni motywacj i nauczy si, gdzie znajduje
si pokarm, moesz rozpocz waciwy proces modelowania. Przede wszystkim uzaleniasz podawanie
pokarmu od okrelonych aspektw zachowania szczura,
takich jak zwrcenie si w kierunku dwigni. Potem
dostarczasz pokarm tylko wtedy, gdy szczur zblia si

coraz bardziej do dwigni. Wkrtce warunkiem uzyskania wzmocnienia jest dotknicie dwigni. W kocu
szczur musi nacisn dwigni, aby otrzyma pokarm.
Teraz szczur jest ju gotw sam si utrzyma; nauczy
si, e moe produkowa ywno, naciskajc dwigni.
Modelowanie jest procedur polegajc na zmienianiu
zachowania maymi krokami, ktre stopniowo przybliaj podan ostateczn form wykonania. Na pocztku
modelowania wzmacnia si jaki element reakcji
docelowej. Kiedy ten element wystpuje ju regularnie,
wzmacnia si tylko reakcje coraz bardziej podobne do
ostatecznej, docelowej reakcji. Starannie czc wzmacnianie rnicowe (differential reinforcement) reakcji poprawnej aktualnie (ale ju nie adnej z poprzednich reakcji) ze
stopniowym podnoszeniem kryterium podanego jej
wykonania, eksperymentator moe modelowa podane
dziaanie na wyszym poziomie.
Modelowanie jest skuteczne nie tylko w odniesieniu
do zwierzt; ma ono wane praktyczne implikacje take
dla zachowania ludzkiego. Rozpatrzmy nastpujcy przykad, ktry dotyczy maego dziecka chorego na schizofreni.
Pacjentem by 3-letni chopczyk, u ktrego rozpoznano schizofreni dziecic. Nie przejawia on normalnych zachowa spoecznych ani sownych, natomiast wystpoway nie dajce si opanowa wybuchy
zego humoru oraz akty autodestrukcji. Po operacji
zamy nie chcia nosi okularw, ktre byy niezbdne
dla rozwoju normalnego widzenia. Wobec tego
najpierw dawano mu cukierek lub kawaek owocu
w czasie, gdy rozlega si dwik klekotki; na skutek
skojarzenia z pokarmem dwik ten sta si warunkowym czynnikiem wzmacniajcym. Nastpnie rozpoczto wiczenie z oprawk okularw bez szkie.
Pocztkowo klekotano, gdy tylko dziecko chwycio
oprawk okularw. Wkrtce jednak podawano ten
dwik dopiero wtedy, gdy dziecko trzymao
oprawk, a pniej - gdy nosio j w rku. Powoli,
przez kolejne przyblienia, doszo do tego, e chopca
nagradzano za zblienie oprawki do oczu. Po paru
tygodniach zakada pust oprawk na gow pod
dziwnymi ktami, a w kocu zacz nosi j we waciwy sposb. W wyniku dalszego wiczenia dziecko
nauczyo si nosi okulary do 12 godzin dziennie
(Wolf i in., 1964).
W yciu codziennym rzadko moe ci wystarczy pojedyncza reakcja jako odpowied na dan sytuacj. Zwykle
musisz wykonywa dugie sekwencje czynnoci, by
w sumie zoyy si one na jednostk zachowania. Piszesz
referaty czy prace kontrolne, ktre skadaj si z wielu
cigw reakcji, twj profesor wygasza wykad zawierajcy wiele rnych reakcji, a kada sportowa umiejtno,
jak sobie przyswoie, jest zoona z mnstwa komponentw. Aby nauczy kogo sekwencji czynnoci, mona
uy techniki zwanej wizaniem (chaining), w ktrej po
kadej reakcji wchodzcej w skad tej sekwencji nastpuje warunkowy czynnik wzmacniajcy, a po ostatniej reakcji - pierwotny czynnik wzmacniajcy. W procedurze
wizania ostatnia reakcja w sekwencji jest wzmacniana
(pierwotnym czynnikiem wzmacniajcym). Staje si ona
wwczas warunkowym czynnikiem wzmacniajcym dla
reakcji, ktra wystpuje tu przed ni. Kade ogniwo
w acuchu zachowa suy jako bodziec dyskryminacyjny
dla nastpnej reakcji w szeregu i jako warunkowy czynnik
wzmacniajcy dla reakcji poprzedniej.
Rozpatrzmy na przykad acuch zachowa zwizanych z jedzeniem. W jaki sposb zabraby si do nauczenia dziecka, jak ma je, posugujc si odpowiednimi sztucami? Trzy odrbne czynnoci skadaj si na ten
acuch sprawczy: nabranie pokarmu na yk, podniesienie yki do ust i woenie yki do ust. Najpierw, dziki
wzmacnianiu ostatniego zachowania w tym acuchu,
umieciby pokarm na ustach dziecka. Nastpnie
nagradzaby podniesienie yki (przedtem umieciwszy
na niej pokarm dla dziecka). Wprowadzenie pokarmu do
ust wzmacnia czynno podnoszenia yki i suy jako
bodziec dyskryminacyjny dla ucia. Dopiero gdy dziecko
nauczy si podnosi yk i wkada j do ust, wiczy si
je w nabieraniu pokarmu na yk.
Kiedy w czasie zaj na uczelni podnosisz rk,

prowadzcy wiczenia albo udzieli ci gosu, albo nie.
Najlepsi zawodnicy w baseballu uzyskuj w cigu caego
sezonu wskanik skutecznoci rwny 0,300, co oznacza,
e ich prby uzyskania punktu s udane tylko w 3 rzutach na 10, mimo e w danym dniu mog nawet zdoby
4 punkty w 4 rzutach. Niektrzy amatorzy automatw do
gry wci wrzucaj monety do tych jednorkich
bandytw", chocia wzmocnienia otrzymuj rzadko. Nie
ulega wtpliwoci, e po zachowaniu nie zawsze nastpuje wzmocnienie lub kara. Zwizek midzy zachowaniem a wzmocnieniem moe by rny, stosownie do
rozmaitych wzorcw czy rozkadw, z ktrych cztery
omwimy poniej.
Istnieje anegdota o tym, w jaki sposb mody B. F. Skinner odkry przypadkiem pierwszy rozkad wzmacniania.
Podobno siedzia on samotnie w swym laboratorium
podczas dugiego weekendu, nie majc do pokarmu na
nagrody dla swych ciko pracujcych szczurw. Gospodarowa nim oszczdnie, dajc zwierztom kulk pokarmu nie po kadej, lecz po co drugiej poprawnej reakcji.
Z punktu widzenia szczura w poowie wypadkw dostawa on nagrod za swoje reakcje, a w poowie - nie.
W tych warunkach czciowego, czyli sporadycznego,
wzmacniania szczury nadal nabyway reakcje sprawcze,
chocia wolniej ni zwykle. Jak sdzisz, co si zdarzyo,
Rozkady wzmacniania
Rysunek 9.10
Analitycy zachowania stosuj w swych laboratoriach

modelowanie i wizanie, aby nauczy badane organizmy
nowych zachowa. Za pomoc systematycznego manipulowania konsekwencjami zachowania organizmu
w obecnoci bodcw dyskryminacyjnych mona wytwarza i bada nowe wzorce reagowania, w tym do zoone. Wszystkie podstawowe zasady zachowania sprawczego, ktre omawialimy dotychczas - wzmacnianie,
karanie i wygaszanie - najpierw odkryto, a potem badano
za pomoc rnych odmian tego prostego sposobu
podejcia.
Rne wzorce zachowania wytworzono, stosujc cztery proste

rozkady wzmacniania. Krtkie kreseczki na wykresach pokazuj,
kiedy byo podawane wzmocnienie.
Najczciej stosowana odmiana polega na poddawaniu badanych rnym rozkadom wzmacniania {schedules
ofreinforcement), w ktrych wzmocnienie (lub kara) zaley
albo od liczby wykonanych reakcji, albo od wykonania
jednej reakcji po upywie okrelonego czasu. Tak wic,
zamiast dawa za kadym razem jednostk nagrody za
jednostk reakcji, wymagane s rne wzorce reagowania jako warunek otrzymania tej samej jednostkowej
nagrody. Czasami trzeba wielu reakcji, aby j uzyska,
a czasami ju jedna reakcja przyniesie tak nagrod, ale
tylko wtedy, gdy upyn okrelony czas od poprzedniej
nagrody. Rne rozkady wzmacniania maj rny wpyw
na zachowanie. Przypatrzmy si dokadniej, na czym
polegaj te rozkady i jak oddziauj na zachowanie.
Rozkady wzmacniania
kiedy zwierzta poddano prbom wygaszajcym i po

wykonanych reakcjach nie otrzymyway w ogle kulek
pokarmu? Jak wygldaa krzywa wygaszania u tych
szczurw, wobec ktrych zastosowano wzmacnianie
czciowe, w porwnaniu ze szczurami, ktre otrzymyway wzmocnienie wedug rozkadu jeden do jednego?
Zwierzta wiczone w warunkach wzmacniania czciowego reagoway duej i z wikszym wigorem ni szczury,
ktre dostaway wypat" po kadej reakcji. Dwukrotnie
mniej dowiadcze zbienoci reakcji z czynnikiem
wzmacniajcym wytworzyo bardziej trwa reakcj! Ten
efekt wzmacniania czciowego (partial reinforcement
effect) jest obecnie dobrze udowodnion zasad: reakcje
nabywane przy zastosowaniu rozkadw wzmacniania
czciowego s bardziej odporne na wygaszanie ni
reakcje nabywane przy wzmacnianiu cigym (Bitterman,
1975). Aby sprawi, e wyuczona reakcja bdzie wykonywana przez dugi czas bez stosowania nagrd,
badacze w trakcie wiczenia podaj wzmocnienie nie
w kadej prbie, lecz od czasu do czasu.
Odkrycie skutecznoci wzmacniania czciowego
doprowadzio do podjcia wielu bada nad wpywem
rnych rozkadw wzmacniania na zachowanie ludzi
i zwierzt (zob. rys. 9.10). Wzmocnienia mona podawa
wedug rozkadu stosunkowego (ratio schedule), po pewnej
liczbie reakcji albo wedug rozkadu interwaowego (interval schedule), po pierwszej reakcji, ktra wystpia po
upywie okrelonego czasu. W kadym wypadku rozkad
wzmacniania moe by regularny, czyli stay, albo nieregularny, czyli zmienny, co w sumie daje cztery gwne typy
rozkadw. Nawet wtedy, gdy liczba i rodzaj wzmocnienia s takie same, a deprywacja pozostaje niezmienna,
przebieg uczenia si bdzie bardzo rny, w zalenoci
od rozkadu, zgodnie z ktrym podaje si czynniki
wzmacniajce (Ferster i in., 1975).
Rozkady wzmacniania wedug staych proporcji
W rozkadach wzmacniania wedug staych proporcji (FR
-fixed-ratio schedules) czynnik wzmacniajcy podaje si po
wykonaniu przez dany organizm pewnej ustalonej liczby
reakcji. Kiedy wzmocnienie nastpuje po kadej reakcji,
rozkad taki oznacza si skrtem FR-1. Kiedy pierwszych
24 reakcji nie zostaje wzmocnionych i wzmocnienie
podaje si tylko po kadych 25 reakcjach, mamy do
czynienia z rozkadem FR-25. Rozkad FR-1, czyli rozkad
wzmacniania cigego, jest najbardziej skuteczny, gdy
chodzi o szybkie uksztatowanie i nabycie przez zwierz
nowej reakcji. Rozkady wzmacniania wedug staych
proporcji wywouj szybkie tempo reagowania ze wzgldu na bezporedni zwizek midzy reagowaniem
a wzmocnieniem - im wicej reakcji, tym czciej podaje
si wzmocnienie. Kiedy pracownikom paci si za wyprodukowanie lub sprzedanie okrelonej liczby jednostek,
wtedy wchodz w gr rozkady wzmacniania wedug
staych proporcji. Im wysza proporcja, tym wiksza
FR 251 Podaj dalej"
szybko reagowania, lecz take tym dusza przerwa po

kadym wzmocnieniu. Zbytnie rozcieczanie" proporcji
- tzn. wymaganie bardzo wielu reakcji za jedno wzmocnienie - bez wczeniejszego stopniowego modelowania
zachowania danego organizmu w taki sposb, by wykonywa a tyle reakcji, moe prowadzi do wygaszenia.
Rozkady wzmacniania wedug zmiennych proporcji
W rozkadzie wzmacniania wedug zmiennych proporcji
(VR - variabe-ratio schedule) liczba reakcji wymagana do
uzyskania wzmocnienia jest dla poszczeglnych wzmocnie rna. Rozkad VR-10 oznacza, e wzmocnienie jest
podawane przecitnie co 10 reakcji, lecz moe pojawi
si ju po pierwszej reakcji lub po 20 reakcjach.
Rozkady wzmacniania wedug zmiennych proporcji daj
najszybsze tempo reagowania i najwiksz odporno na
wygaszanie, zwaszcza wtedy, gdy warto VR jest dua.
Gob wiczony przy zastosowaniu rozkadu VR-110
reagowa w tempie 12 000 dziobni na godzin, kontynuujc reagowanie godzinami nawet bez adnego
wzmocnienia. Pamitajmy jednak, e zachowanie tego
gobia byo modelowane - najpierw zastosowano mae
wartoci VR (np. VR-5), a nastpnie coraz wiksze. Wydaje si, e gry hazardowe podlegaj rozkadowi VR.
Reakcj polegajc na wrzucaniu monet do automatw
do gry utrzymuj na wysokim, staym poziomie wygrane,
dostarczane po wprowadzeniu do automatu nieznanej,
zmiennej liczby monet. Rozkady VR zmuszaj nas do
zgadywania, kiedy pojawi si nagroda - gramy
spodziewajc si, e uzyskamy j po najbliszej reakcji,
a nie znacznie pniej.
Rozkady wzmacniania o staych odstpach czasowych
W rozkadach wzmacniania o staych odstpach czasowych (Fl - fixed-interval schedule) czynnik wzmacniajcy
podaje si po pierwszej reakcji wykonanej po upywie
okrelonego czasu od poprzedniego wzmocnienia. Przy
rozkadzie Fl-10 badany organizm po otrzymaniu czynnika wzmacniajcego musi czeka co najmniej 10 sekund,
zanim nastpna reakcja zostanie wzmocniona. Inne

reakcje, wystpujce przed upywem ustalonego czasu,
nie maj a, adnych zaprogramowanych konsekwencji nie maja. wpywu na uzyskanie wzmocnienia. Rozkady
wzmacniania o starych odstpach czasowych daj. krzywe reakcji w ksztacie schodkw. Bezporednio po
kadej wzmocnionej reakcji zwierz wykonuje bardzo
mao reakcji lub nie wykonuje ich wcale - robi sobie
przerw i zajmuje si czym innym. W miar upywu
czasu zwierz wykonuje coraz wicej waciwych reakcji,
a wreszcie nadchodzi moment wypaty".
Rozkady wzmacniania o zmiennych odstpach czasowych
W rozkadach wzmacniania o zmiennych odstpach czasowych (VI - vaiiable-interval schedules) wzmacniana jest pierwsza reakcja wykonana po upywie pewnego czasu od
ostatniego wzmocnienia, przy czym odstp ten jest zmienny. Przy rozkadzie Vl-20 czynniki wzmacniajce podaje si
przecitnie co 20 sekund. Tak wic czynnik wzmacniajcy
pojawia si niekiedy po reakcji wykonanej po upywie 10
sekund, lecz czasami moe upyn 30 sekund, zanim
reakcja zostanie wzmocniona. Reakcje wykonane w trakcie
danego odstpu czasowego nie maj adnego wpywu na
wzmocnienie. Nic dziwnego, e rozkad ten daje mae, lecz
bardzo stae tempo reagowania. W rozkadach VI wygaszanie jest stopniowe i znacznie wolniejsze ni przy stosowaniu rozkadw o staych odstpach czasowych. Chocia po
zaprzestaniu wzmacniania nastpuje stay spadek tempa
reagowania, to jednak zwierzta wiczone przy zastosowaniu rozkadu o dugich i zmiennych odstpach czasowych kontynuuj reagowanie przez dugi czas. Zdarzyo
si, e gob dziobn 18 000 razy w cigu pierwszych 4
godzin po zakoczeniu wzmacniania i musiao upyn 168
godzin, zanim te jego reakcje zostay cakowicie wygaszone (l^rster i Skinner, 1957). Taka trwao zachowania
w okresie wygaszania jest jednym z najbardziej wyrazistych efektw stosowania rozkadw wzmacniania czciowego.

- wspomaganie sygnaw sabych reakcji
Wyobra sobie, e twoim zadaniem jest pomc komu
nauczy si wrzuca pik do kosza z linii rzutw osobistych. Zadanie to wydaje si stosunkowo proste; jest
jednak pewna trudno: masz zawizane oczy. Jak dostarczysz swemu uczniowi informacji zwrotnych, potrzebnych do skorygowania bdw lub do wzmocnienia
trafnych rzutw? A teraz zdejmij opask z oczu. Czy jest
jaka rnica, jeli chodzi o sposb postpowania lub
osigane wyniki? Teraz moesz powiedzie, co trzeba
zrobi, by twj ucze lepiej trafia do kosza.
Jak rozwin t metafor treningu rzutw osobistych, by dotyczya take wiczenia si w regulowaniu
tempa pracy serca, cinienia krwi i czynnoci bioelek-
Sue Strong po piciu lata", pobyto w szpitalu, gdzie musiaa lee

przez cay czas, posuya si biologicznym sprzeniem
zwrotnym, dziki czemu nauczya si zwiksza cinienie krwi
do poziomu, przy ktrym moga siedzie Pomagaa je] te mapka.
ktr przy zastosowaniu metody modelowania nauczono czesa
Sue. karmi j. odwraca kartki ksiki i wykonywa inne reakcje,
jakich Sue z powodu paraliu nie moga wykona sama.
trycznej mzgu? Mona nauczy si sterowania czynnociami mimowolnymi, ktre skdind s kontrolowane
przez autonomiczny ukad nerwowy. wiczenie przy
zastosowaniu biologicznego sprzenia zwrotnego
[biofeedback training) jest sposobem postpowania majcym dostarczy wyranych zewntrznych sygnaw informujcych o sabych, wewntrznych reakcjach, dziki
czemu dana jednostka staje si wiadoma tych reakcji.
Kiedy masz zawizane oczy, trudno ci zwikszy skuteczno wykonywania przez koszykarza rzutw osobistych.
Kiedy jednak widzisz, e rka, ktr gracz rzuca pik,
nie jest po rzucie zupenie wyprostowana, moesz mu
udzieli niezbdnych wskazwek. Podobnie w wiczeniu
przy zastosowaniu biologicznego sprzenia zwrotnego
badany moe widzie" reakcje swojego organizmu,
wykrywane i wzmacniane przez specjalne urzdzenie,
ktre przeksztaca je w sygnay wietlne i dwikowe
o zmieniajcym si nateniu. Zadanie badanego polega
wic na sprawowaniu kontroli nad poziomem tych
zewntrznych sygnaw; np. badany moe stara si, by
nadal palia si lampka w przyrzdzie pomiarowym lub
by utrzymaa si okrelona intensywno tonu. Czynnikiem wzmacniajcym jest uzyskanie kontroli nad
poziomem tych sygnaw. W biologicznym sprzeniu
zwrotnym, podobnie jak w koszykwce, czynnik wzmacniajcy rzadko ma posta materialn, czciej jest to
duma z siebie lub poczucie dokonania czego, ktre
towarzyszy osigniciu wyznaczonego kryterium.
Biologiczne sprzenie zwrotne, ktrego pionierem
by psycholog Neal Miller (1978), pomogo wielu ludziom
uzyska kontrol nad rnymi niewiadomymi procesami
biologicznymi. W poczeniu z innymi technikami behawioralnymi, biologiczne sprzenie zwrotne jest uyteczne
w leczeniu wielu dolegliwoci, takich jak ble gowy,
zaburzenia neurominiowe, nadcinienie, zbyt niskie
cinienie, choroba Raynauda. niemono utrzymania stolca (Olton i iii., 1980). Biologiczne sprzenie zwrotne pozwolio uzyska uderzajce zmiany u pacjentw z powanymi schorzeniami, jak w przypadku Sue Strong. Cierpiaa
ona na chorob fizyczn, na skutek ktrej nie moga podnie si i usi w ku, nie tracc przytomnoci; kiedy
prbowaa tego dokona, gwatownie spadao jej cinienie
krwi. Biologiczne sprzenie zwrotne pozwolio Sue
Strong obserwowa swoje cinienie krwi i uczy si zwiksza je stopniowo do poziomu, przy ktrym nie mdlaa.
Dziki biologicznemu sprzeniu zwrotnemu pacjenci od
lat zmuszeni do leenia na plecach mog teraz siada
i funkcjonowa bardziej efektywnie (Miller, 1985).
Wyuczona bezradno
Stwierdzilimy, e zbieno reagowania i wzmocnienia
nasila podane reakcje, podczas gdy zbieno reakcji
z kar tumi niepodane reakcje. Co si dzieje, kiedy
dana jednostka karana jest w sposb nieregularny, przypadkowy, niezalenie od tego, jak zareaguje? Wyobra
sobie, e po wielu latach podnoszenia rki na lekcjach
i zajciach w celu zwrcenia na siebie uwagi nauczyciela
lub wykadowcy bierzesz udzia w wiczeniach, na ktrych
wykadowca podkpiwa sobie z tego, i podnosisz rk,
pytajc czy nadal jeszcze uwaasz si za ucznia podstawwki. Ponadto nigdy nie udziela ci gosu, bez wzgldu na to, jak usilnie sygnalizujesz, e chciaby o co
zapyta lub odpowiedzie na pytanie. Co zrobisz? Oto
prosta odpowied: zrezygnujesz, przestaniesz stara si
zwrci na siebie uwag wykadowcy. Poniewa konsekwencje twego zachowania nie wydaj si zwizane
w logiczny czy sensowny sposb z tym, co robisz, przestajesz stara si sprawowa nad nimi kontrol. T biern
rezygnacj, ktra nastpuje po dugotrwaym, niezalenym od zachowania, nieuniknionym karaniu, okrela si
jako wyuczon bezradno (learned helplessness).
Wyuczon bezradno odkryli Martin Seligman
i Steven Maier (1967) w badaniach nad psami, ktre
otrzymyway bolesne, nieuniknione wstrzsy elektryczne.
Niektre ze zwierzt mogy unikn tych wstrzsw,
uczc si naciska klawisz, ktry wycza prd (wzmocnienie negatywne). Inne jednak nadal otrzymyway
wstrzsy bez wzgldu na to, jak reakcj wykonyway
(kara niezalena od zachowania). W nastpnej fazie
kadego psa umieszczano w skrzynce wahadowej
(podobnej do tej, ktr stosowa Rescorla, zob. s. 323).
Psy mogy uciec od wstrzsw, aplikowanych im przez
podczon do prdu krat podogow, przeskakujc
przez barierk rozdzielajc dwa pomieszczenia skrzynki. Tu przed wczeniem prdu rozbrzmiewa ton
(bodziec warunkowy). Niektre z psw - te, ktre przedtem nauczyy si ucieka" od wstrzsw, naciskajc
klawisz - wkrtce nauczyy si, e ton wiarygodnie
zapowiada wstrzs, i uciekay do bezpiecznej czci
skrzynki, gdy tylko pojawi si ten sygna, jednake psy,

ktre poprzednio poddawano niezalenym od zachowania karom, nie uciekay przed bolesnymi wstrzsami
nawet wtedy, gdy byo to moliwe i atwe do wykonania.
Zamiast tego kuliy si, szczekay lub trzsy ze strachu;
wygldao na to, e zrezygnoway.
W zaburzonym funkcjonowaniu psw przejawiajcych biern rezygnacj mona wyrni trzy komponenty: deficyty motywacyjne - nie kwapiy si z podjciem
znanych sobie dziaa; deficyty emocjonalne - wydaway
si sztywne, apatyczne, przestraszone i smutne; oraz
deficyty poznawcze - przejawiay sabe uczenie si
w nowych sytuacjach, w ktrych proste nowe reakcje
byyby wzmacniane. Nawet wtedy, kiedy te smutne psy
wielokrotnie przecignito nad barierk do bezpiecznej
czci skrzynki, nie nauczyy si przeskakiwa nad ni
samodzielnie (Maier i Seligman, 1976).
S pewne wyrane analogie midzy wyuczon
bezradnoci u zwierzt i depresj u ludzi (Seligman,
1975). Jednake u ludzi musimy bra pod uwag czynniki poznawcze - to, w jaki sposb interpretuj oni sytuacje braku zbienoci zachowania ze wzmocnieniem.
Czy ludzie przypisuj niepowodzenie czynnikom osobistym czy sytuacjom? Jak wane jest dla nich posiadanie
poczucia kontroli nad uzyskiwanymi przez siebie rezultatami (Abramson i in., 1978)? Odpowiemy na te pytania
w Rozdziale 17 przy omawianiu depresji klinicznej.
Podsumowanie
Opierajc si na wynikach przeprowadzonych przez siebie
bada nad kotami w skrzynkach problemowych, Tlwrndike
sformuowa prawo efektu: zachowanie, ktre przynosi
zadowalajce" rezultaty, prawdopodobnie bdzie powtarzane. Skinner uwzgldni prawo efektu w badaniach nad
warunkowaniem sprawczym. Zachowania wytwarzane przez
organizm okrela si jako zachowania sprawcze, poniewa
oddziauj one na rodowisko i zmieniaj je. Analityczne
podejcie Skinnera koncentruje si na manipulowaniu
zbienociami zachowania i wzmocnienia oraz na obserwowaniu ich wpywu na zachowanie. Pozytywnym czynnikiem wzmacniajcym jest kady bodziec, ktry - gdy
uzaleni si jego podawanie od wystpienia okrelonego
zachowania - zwiksza z czasem prawdopodobiestwo
tego zachowania. Negatywnym czynnikiem wzmacniajcym jest kady bodziec, ktry - gdy si go po jakiej reakcji
usunie, zredukuje lub zapobiegnie jego wystpieniu zwiksza z czasem prawdopodobiestwo tej reakcji.
Dwa sposoby zredukowania lub wyeliminowania jakiego zachowania to wygaszanie, czyli zaprzestanie podawania pozytywnego lub negatywnego czynnika wzmacniajcego, oraz karanie, czyli podawanie awersyjnego bodca
.. '.,\;;.m '1ir-,''.i-'n1v1i,''i'i!!*Sv,i,wifci;'1|li
po danej reakcji. Na podstawie wynikw swych prac Skinner

twierdzi, te zachowanie mona wyjani w kategoriach
zbienoci trjcztonowej: manipulowanie konsekwencjami
zachowania w obecnoci bodcw dyskryminacyjnych
umoliwia skuteczn kontrol zachowania.
Pierwotne czynniki wzmacniajce s bodcami wanymi z biologicznego punktu widzenia, funkcjonuj one jako
czynniki wzmacniajce nawet wtedy, gdy dany organizm
nie mia przedtem z nimi adnych dowiadcze. Warunkowe czynniki wzmacniajce s wyuczone; u ludzi obejmuj
one pienidze, pochway i symbole statusu spoecznego.
Nowych zoonych reakcji mona uczy przy zastosowaniu
procedur modelowania i wizania zachowa. Podan
reakcj mona modelowa, wzmacniajc kolejne zachowania coraz bardziej do niej zblione. Sekwencji reakcji
mona nauczy, czynic z wykonania kadego ogniwa
w tym acuchu warunkowy czynnik wzmacniajcy dla
poprzedniej reakcji i bodziec dyskryminacyjny dla reakcji
nastpnej. Wzmacnianie czciowe, czyli sporadyczne,
prowadzi do wikszej odpornoci na wygaszanie ni
wzmacnianie cige.
Wpyw na zachowanie maj te rozkady wzmacniania,
ktre mog by stale lub zmienne, o rnej liczbie reakcji lub
rnych odstpach czasu midzy wzmocnieniami. W rozkadach stosunkowych czynniki wzmacniajce podaje si po
pewnej liczbie reakcji, ktra moe by staa lub zmienna.
W rozkadach interwaowych - po upywie okrelonego
odstpu czasu, ktry take moe by stay lub zmienny.
Biologiczne sprzenie zwrotne jest sposobem postpowania umoliwiajcym zmian zachowania. Dostarcza
ono danej osobie informacji o jej zwykle sabych lub niemoliwych do zaobserwowania reakcjach, dziki czemu
mog one by wzmacniane. Biologiczne sprzenie zwrotne
stosuje si z powodzeniem w celu dopomoenia ludziom
w uzyskaniu kontroli nad tempem pracy serca, cinieniem
krwi oraz migrenowymi blami gowy.
Gdy kara nie jest zalena od zachowania, lecz nastpuje
bez wzgldu na to, co dany organizm czyni, moe wystpi
stan wyuczonej bezradnoci. Zesp wyuczonej bezradnoci
obejmuje trzy rodzaje deficytw - motywacyjne, emocjonalne i poznawcze; wykazuje te analogie do stanw
depresji u ludzi.
UJczenie si, biologia

i procesy poznawcze
Ogromna wikszo dotychczasowych bada nad uczeniem si zwierzt koncentrowaa si na arbitralnie
wybranych reakcjach na dogodne w uyciu bodce,
w sztucznych sytuacjach laboratoryjnych. Ten laboratoryjny sposb podejcia przyjli celowo badacze przekonani, e odkrywane przez nich prawa uczenia si s
potnymi, oglnymi zasadami zachowania, ktre
odnosz si do wszystkich organizmw i wszelkich
typw uczenia si. Krytycy tego stanowiska podkrelaj,
e tradycyjna teoria zachowania nie dopuszcza koncepcji, zgodnie z ktr ludzie sami kieruj swoim
yciem; autonomia osobista, zinternalizowane cele
i wartoci czy dziaania oparte na rozsdku nie znalazy
nalenego miejsca w tym pogldzie na uczenie si
(Schwartz i Lacey, 1982). Ponadto w sposobie podejcia
przyjtym przez badaczy zajmujcych si warunkowaniem sprawczym istotne byo zaoenie, e stosowane
w ich badaniach specyficzne reakcje, bodce dyskryminacyjne i czynniki wzmacniajce byy dobierane arbitralnie jedynie w celu zademonstrowania siy oglnych
zasad uczenia si. Nie miay one jakiej szczeglnej
wartoci dla danego organizmu, lecz wyznaczano je
operacyjnie w zalenoci od ich przydatnoci do laboratoryjnej kontroli zachowania.
Ciekawe, e wspczesny pogld, zgodnie z ktrym
jedna oglna asocjacjonistyczna zasada uczenia si dotyczy zarwno ludzi, jak i wszystkich zwierzt, zosta zaproponowany po raz pierwszy setki lat temu w 1771 r. przez
angielskiego filozofa Davida Hume'a. Hume dowodzi, e
kada teoria, za pomoc ktrej wyjaniamy czynnoci
umysu lub rda i zwizki namitnoci u czowieka, uzyska dodatkow warto jeli stwierdzimy, e ta sama teoria
wystarcza do wyjanienia tych samych zjawisk u wszystkich innych zwierzt" (Hume, 1977, 1951, s. 104).
Pocigajca prostota takiego pogldu staa si przedmiotem atakw w cigu ostatnich 40 lat, poniewa psychologowie wykryli pewne ograniczenia oglnoci stwierdze dotyczcych warunkowania. Jedne ograniczenia
narzuca biologiczna struktura organizmu oraz warunki
rodowiskowe, do ktrych dany gatunek musi si zwykle
przystosowa (Leger, 1992). Inne ograniczenia wynikaj
z faktu, e uczce si zwierzta potrafi myle, rozumowa, interpretowa oraz przypisywa znaczenie i przyczynowo zdarzeniom bodcowym i zachowaniu. Dziaanie
tych procesw poznawczych sprawia, e waainkowanie
jest mniej mechaniczne, a bardziej elastyczne, ni pierwotnie sdzono - co umoliwia bardziej zoone rodzaje
uczenia si ni te, ktre brano pod uwag w prostszych
koncepcjach warunkowania.
Biologiczne ograniczenia uczenia si

Organizmy, ktre utrzymuj si przy yciu mimo specyficznych zagroe, z jakimi borykali si ich przodkowie,
przekazuj swoje genotypy przyszym pokoleniom. Aby
przystosowa si do danej niszy ekologicznej, kady
gatunek musi wytworzy pewne repertuary zachowa,
ktre pomagaj mu przetrwa. Na przykad ptaki zamiesz-
kujce strome urwiska musz budowa gniazda w taki

sposb, eby skadane w nich jajka nie wypaday; potomstwo tych ptakw, ktre budoway niewaciwe gniazda,
gino i nie przekazywao dalej swoich genw. U niektrych zwierzt rozwijaj si okrelone modalnoci
zmysowe (ory maj wspaniay wzrok, a nietoperze znakomity such), u innych za - szczeglne zdolnoci
w zakresie reagowania, takie jak szybko lub sia, co
sugeruje, e rne gatunki mog mie rne moliwoci
uczenia si w danej sytuacji - biorc pod uwag rodowisko, w ktrym okrelony gatunek zwykle yje. Niektre
zwizki midzy bodcami warunkowymi i bezwarunkowymi, lub midzy zachowaniem i jego konsekwencjami,
mog by dla jakich organizmw trudniejsze do wyuczenia si ni inne w zalenoci od znaczenia tych zwizkw
dla przetrwania.
Biologiczne ograniczenia uczenia si (biological constraints on learning) wynikaj z genetycznego wyposaenia
danego gatunku. Mog dotyczy sensorycznych, behawioralnych i poznawczych zdolnoci zwierzcia. Ograniczenia
te podwaaj zaoenia tradycyjnej analizy zachowania;
sugeruj one, e zasad warunkowania nie mona stosowa
uniwersalnie do wszystkich gatunkw we wszystkich sytuacjach i e u danego gatunku nie wszystkie rodzaje
zbienoci zachowania i wzmocnienia rwnie skutecznie
prowadz do uczenia si. Jeli prawa uczenia si musz
uwzgldnia naturalne rodowiska rnych gatunkw i ich
genetyczn struktur, to prawa te nie s ani uniwersalne,
ani nawet naprawd oglne. S dwie dziedziny bada,
ktre wykazuj, e na zwizki midzy zachowaniem
a rodowiskiem moe mie wpyw genotyp danego organizmu: badania nad zachowaniem specyficznym dla
gatunku oraz badania nad uczeniem si awersji do smaku.
Zachowanie specyficzne dla gatunku
Widziae zapewne zwierzta wykonujce rne sztuki w telewizji, w cyrku, w ogrodach zoologicznych lub na
jarmarkach. Niektre zwierzta graj w baseball lub
w ping-ponga, a inne prowadz malutkie auta wycigowe.
Przez wiele lat Keller Breland i Marion Breland stosowali
techniki warunkowania sprawczego, wiczc tysice
zwierzt rnych gatunkw w opanowywaniu szerokiego
zakresu zachowa. Brelandowie byli przekonani, e
oglne zasady wyprowadzone z bada laboratoryjnych,
w ktrych uywa si niemal dowolnych rodzajw reakcji
czy nagrd, mona zastosowa bezporednio do sterowania zachowaniem zwierzt poza laboratorium.
Jednake w pewnym okresie po treningu niektre z ich
zwierzt zaczynay le si zachowywa". Na przykad
pewnego szopa z wielkim trudem nauczono podnosi
monet, wkada j do skarbonki i uzyskiwa co do jedzenia jako czynnik wzmacniajcy. Szop ten jednak nie wrzuca monety do skarbonki od razu. Pniej, kiedy byy dwie
monety do wrzucenia, warunkowanie zaamao si
zupenie - szop w ogle nie pozbywa si monet. Zamiast
tego pociera monety jedn o drug, wkada je do otworu

skarbonki i wyciga z powrotem. (Zachowanie takie wydaje si dziwne, jeli nie wemie si pod uwag faktu, e
szopy czsto wykonuj czynnoci polegajce na pocieraniu
i zanurzaniu w wodzie zdobyczy, kiedy usuwaj pancerz
z raka, ich ulubionego przysmaku). Podobnie, kiedy winiom postawiono zadanie tego rodzaju, e swoje ciko
zarobione" etony miay wkada do duej skarbonki
w ksztacie winki, to zamiast tego upuszczay je na ziemi, trcay je ryjami i podrzucay w powietrzu. (winie
ryj i otrzepuj swj pokarm, co jest u nich naturaln czci wrodzonego sposobu zdobywania poywienia).
Dowiadczenia te przekonay Brelandw, e nawet
wtedy, gdy zwierzta nauczyy si doskonale wykonywa
reakcje sprawcze, to wieo wyuczone zachowanie
przechodzi z czasem w zachowanie instynktowne".
Nazwali oni to zjawisko tendencj do przesuwania si w
kierunku instynktu (insUnctual dnft) (Breland i Breland,
1951, 1961). Zachowania tych zwierzt nie mona wyjani w kategoriach zbienoci trjczonowej; jest ono jednak zrozumiae, jeli uwzgldnimy specyficzne dla
danego gatunku tendencje wynikajce z wrodzonego
genotypu - w naturalnym rodowisku szopy pocieraj
zowione obiekty jeden o drugi, zanim je zjedz, a winie ryj w poszukiwaniu pokarmu. Tendencje te bior
gr nad czasowymi zmianami w zachowaniu, wywoanymi przez warunkowanie sprawcze. W gruncie rzeczy
wrodzony wzorzec zachowania jest tu niezgodny z zadaniem narzuconym przez warunkowanie sprawcze.
etony mog wywoywa u zwierzcia jego naturaln
reakcj na pokarm w taki sposb, w jaki bodziec warunkowy wywouje reakcj warunkow. Ze zachowania"
zwierzt byy przejawem wczenia warunkowania klasycznego (obejmujcego naturalne, biologicznie istotne
zwizki) w procedur warunkowania sprawczego zmierzajc do wyuczenia nowych zbienoci, jakie wystpuj w sekwencji reakcja - eton - pokarm. Do wtargnicia rywalizujcych zbienoci dochodzi wtedy, gdy
zwierz reaguje na eton (bodziec warunkowy) tak, jak
gdyby by to pokarm (bodziec bezwarunkowy), a nie po
prostu warunkowy czynnik wzmacniajcy poprzedni
reakcj sprawcz.
Jak zmian mgby zaproponowa trenerowi
zwierzt, aby wykaza, e zasady warunkowania sprawczego odnosz si nawet do wi? Gdyby etony skojarzono z nagrod w postaci wody dla spragnionej wini,
to czy wwczas te trcaaby je ryjem jak pokarm, czy
zoyaby je w skarbonce jako wartociowe przedmioty powiedzmy, jako pynne aktywa"?
Uczenie si awersji do smaku
Bdc jeszcze dzieckiem pewnego razu zachorowaem po zjedzeniu w stowce szkolnej wieprzowiny z fasol. Chocia nikomu innemu posiek ten nie zaszkodzi,
ja natychmiast przypisaem swoj chorob tej potrawie
o silnej woni i wstrtnym smaku, a nie jakiemu wirusowi atakujcemu odek czy innemu czynnikowi
dziaajcemu w rodowisku stowki. Przez wiele lat sam
zapach wieprzowiny i fasoli wywoywa u mnie reakcj
mdoci. Moja odraza do fasoli nie jest niczym dziwnym
- ludzie (i wiele zwierzt) atwo wytwarzaj skojarzenie
midzy chorob a do wsk kategori prawdopodobnych przyczyn: pokarmem. Czy uczymy si takiej odrazy,
czy te jest ona czci wyposaenia genetycznego?
Poszukajmy odpowiedzi na to pytanie w laboratorium.
Uczenie si awersji do smaku (taste-aversion learning),
czyli skonno do kojarzenia smaku danej substancji
z chorob spowodowan zjedzeniem tej substancji, ujawnia genetyczn tendencj w uczeniu si. Istotnie, wyniki
bada nad awersj do smaku zdaj si narusza zwyke
zasady warunkowania, lecz maj sens, kiedy rozpatruje
si je jako cz zdolnoci przystosowywania si danego
gatunku do rodowiska. Przypumy, e szczur zjad
zatrut przynt i po wielu godzinach zachorowa, lecz
przey. Po tej jednej tylko prbie i mimo dugiego
odstpu czasu (do 12 godzin) midzy skosztowaniem
pokarmu (S ) i wystpieniem choroby spowodowanej trucizn (Sb), szczur uczy si unika innych pokarmw o tym
szczeglnym smaku. Nie ma w warunkowaniu klasycznym zasady, ktra mogaby zadowalajco wyjani,
dlaczego uczenie si zachodzi w jednej prbie i dlaczego
reakcja warunkowa zostaje wywoana mimo tak dugiego
odstpu czasu midzy Sw i Sb.
Jest do interesujce, e - jak wykaza psycholog
John Garcia, ktry pierwszy odkry zjawisko uczenia si
awersji do smaku - szczur unika tylko bodcw skojarzonych ze smakiem, a nie innych bodcw wystpujcych w tym samym czasie.
Garcia i jego wsppracownik, Robert Koelling
(1966), zaplanowali pomysowe badanie w celu wykazania, e jedne kombinacje Sw-Sb dadz si uwarunkowa
klasycznie u okrelonego gatunku zwierzt, a inne nie.
W badaniu tym wykazano, e szczury ucz si
kojarzenia smaku pynu z pniejsz chorob, ale nie
smaku z jednoczesnym blem. Wykazano take, e
szczury potrafi kojarzy bodce dwikowe i wietlne
z blem spowodowanym przez wstrzs elektryczny, ale
nie z chorob.
W fazie 1 spragnione szczury zapoznano najpierw
z sytuacj eksperymentaln, w ktrej
powodowao
lizanie rurki
podawanie trzech bodcw warunko-
wych: wody osodzonej sacharyn, haasu i jasnego

wiata. W fazie 2, kiedy szczury lizay rurk, poowie
z nich podawano tylko smaczn wod, a poowie tylko haas, wiato i zwyk wod. Kad z tych dwch
grup podzielono jeszcze raz: poowie kadej grupy
aplikowano jeszcze wstrzsy elektryczne, ktre powodoway bl, a poow poddano dziaaniu promieni
rentgena, ktre wywoyway nudnoci i chorob.
Ilo wody wypitej przez szczury w fazie 1 porwnano z iloci, jak wypity w fazie 2, kiedy wizao si
to z blem lub chorob (zob. rys. 9.11). Dua redukcja
iloci wypitej wody wystpia wtedy, gdy smak by skojarzony z chorob (awersja do smaku), a take wtedy,
gdy haas i wiato wizay si z blem. Natomiast
niewielka zmiana wystpia w dwch innych warunkach - kiedy smak zapowiada bl i kiedy woda ze
wiatem i haasem" zapowiadaa chorob. Z przedstawionego tu eksperymentu wynika wniosek, e szczury
przejawiaj awersj do smaku, unikajc osodzonej
sacharyn
wody
(zwykle
przez
nich
preferowanej),
kiedy zapowiada ona chorob. Ukad wynikw sugeru-
Ten kojot, u ktrego uwarunkowano awersj do smaku misa jagnit, demonstruje specyficzne dla gatunku reakcje wstrtu wobec martwego
ciaa zwierzcia.
je, e szczury maj wrodzon tendencj do kojarzenia

okrelonych bodcw z okrelonymi konsekwencjami
(Garcia i Koelling, 1966).
Nawet bez warunkowania wikszo zwierzt wykazuje ostrono wobec przynty, nie wyuczon niech do
prbowania nowych pokarmw lub nawet znanego
pokarmu w obcym rodowisku. Spord wszystkich
dostpnych dla nich bodcw zwierzta zdaj si korzysta z tych sygnaw sensorycznych - smaku, zapachu lub
wygldu - ktre w ich naturalnych rodowiskach s
najbardziej przystosowawcze, jeli chodzi o reagowanie
Rysunek 9.11
Wrodzona tendencja
Wyniki bada Garcii i Koellinga (1966) wykazay, e szczury maj

wrodzon tendencj do kojarzenia pewnych bodcw z pewnymi
skutkami. Szczury unikay wody osodzonej sacharyn,
gdy zapowiadaa ona chorob, lecz nie unikay jej, gdy
zapowiadaa wstrzs. Podobnie szczury unikay wody ze wiatem
i haasem", gdy zapowiadaa wstrzs, natomiast nie unikay jej,
gdy zapowiadaa chorob.
na potencjalnie jadalne lub niebezpieczne pokarmy.

Ewolucja zaopatrzya organizmy w mechanizm przetrwania, pozwalajcy unika pokarmw, ktre s toksyczne,
a wic wywouj chorob - by moe na wszystkie nieznane pokarmy organizmy reaguj jak na potencjalnie
toksyczne, dopki nie okae si, e jest inaczej.
Kilka wspczesnych programw badawczych jest
przykadem tego, jak wykryte zasady uwarunkowanej
awersji do pokarmu znajduj praktyczne zastosowanie
w odniesieniu do kojotw i pacjentw chorych na raka.
Aby powstrzyma kojoty od zabijania owiec (a hodowcw
owiec od zabijania kojotw), John Garcia i jego wsppracownicy wykadali na obrzeach ogrodzonych pastwisk
toksyczne lambburgery" z misa jagnit owinitego
w owcz skr. Kojoty, ktre zjady lambburgery",
choroway, wymiotoway i natychmiast wytwarza si u nich
wstrt do misa jagnit. Odraza, jak u tych drapienikw
wywoywa sam widok owiec, sprawiaa, e kojoty staray
si trzyma od nich z daleka zamiast je atakowa. Ten typ
uczenia si awersji do smaku opiera si na silnym sprzeniu zwrotnym z ukadu nerwowego zwierzcia, ktre to
sprzenie dziaa w sposb niewiadomy, a jego skuteczno nie zaley nawet od pamici. W innym eksperymencie
zwierzta dostaway pewien szczeglny pokarm, po czym
usypiano je pod gbok narkoz i podawano rodek
powodujcy mdoci. Kiedy po obudzeniu dano im pokarm,
ktrego prboway tu przed narkoz, zwierzta cofay si
i unikay z nim kontaktu (Garcia, 1990).
U chorych na raka czsto rozwijaj si awersje do normalnych pokarmw wchodzcych w skad ich diety,
w takim stopniu, e zapadaj na anoreksj i niedoywienie.
Ich awersje s po czci powan konsekwencj
chemioterapii, ktra powoduje mdoci, a czsto przeprowadza si j po posikach. Badacze staraj si zapobiec
wytwarzaniu awersji do poywnych pokarmw - niezbdnych w diecie dzieci chorych na raka - polecajc, eby
posikw nie podawano tu przed chemoterapi, oraz wytwarzajc u dzieci faszyw" awersj (scapegoat" aversion
- dosownie awersj bdc kozem ofiarnym"). Daje si
im do zjedzenia przed terapi cukierki lub lody o nie-
zwykych smakach, dziki czemu awersja do smaku zostaje uwarunkowana na te szczeglne smaki. Upowszechnienie tego praktycznego rozwizania moe uratowa ycie
niektrym pacjentom chorym na raka. (Bernstein, 1988).
Tak wic w niektrych wypadkach warunkowanie
zaley nie tylko od zwizku midzy bodcami a zachowaniem, jak sdzono przez dugi czas, lecz take od genetycznej predyspozycji danego organizmu do reagowania
na bodce z jego rodowiska {Learning..., 1978). O tym,
czego organizm moe, a czego nie moe si atwo nauczy
w danej sytuacji, decyduje w rwnej mierze jego historia
ewolucyjna, jak i zbienoci zachowania i wzmocnienia.
Wpyw procesw poznawczych

na uczenie si
Chocia Skinner kad duy nacisk na zbudowanie psychologii uczenia si opartej wycznie na zjawiskach
obserwowalnych, to jednak w wielu rodzajach uczenia
si wan rol odgrywaj procesy poznawcze. Proces poznawczy to kada czynno umysowa, ktra wie si
z reprezentacj i przetwarzaniem informacji. Do czynnoci poznawczych naley mylenie, zapamitywanie,
spostrzeganie i posugiwanie si mow. Aczkolwiek psychologii poznawczej powicone s nastpne dwa
rozdziay, tutaj omwimy pokrtce, jak procesy poznawcze wpywaj na uczenie si.
Uczenie si przez obserwacj
Jeli wane bodce nios nam informacje, to musimy
by zdolni do tego, by zwraca na nie uwag i dekodowa ich znaczenie. Reakcje obserwacyjne mog by
wykonywane przy uyciu kadej modalnoci zmysowej
i s wzmacniane przez otrzymywan informacj. Kiedy
jest najbardziej prawdopodobne, e bdziesz raczej
obserwowa ni dziaa? Jeeli nie lubisz ryzyka, to s
szans, e rozejrzysz si uwanie, zanim wpakujesz si"
w nowe przedsiwzicia i niepewne sytuacje. Rozpoznawanie waciwych sygnaw pozwala ci zachowywa
si odpowiednio i unikn kopotw.
Proces uczenia si spoecznego czsto przebiega

w sytuacjach, w ktrych nie mona go przewidzie na
podstawie tradycyjnej teorii warunkowania, poniewa
uczcy si nie wykonuje adnej aktywnej reakcji ani nie
otrzymuje adnego konkretnego czynnika wzmacniajcego. Dana jednostka po prostu obserwuje zachowanie
innej osoby, ktre jest wzmacniane lub karane i pniej
sama zachowuje si dokadnie w taki sam sposb lub
powstrzymuje si od takiego zachowania. Uczenie si
przez obserwacj (observational learning) jest to rodzaj
uczenia si, ktre zachodzi wtedy, gdy kto wykorzystuje obserwacje czynnoci innej osoby i ich konsekwencji
do kierowania swymi przyszymi czynnociami. Uczenie
si przez obserwacj prowadzi do powstania pewnych
oczekiwa. Istotnie, po obserwacji modela moesz sobie
pomyle: Jeli zrobi dokadnie to samo, co on, to
otrzymam ten sam czynnik wzmacniajcy lub unikn
tego samego czynnika karzcego". Na przykad 3-letni
chopczyk, ktry naladuje swoj matk piekc ciasteczka, czyni tak, poniewa oczekuje, e sprawi mu to
tak sam frajd, jak mamusi".
Klasyczny przykad uczenia si przez obserwacj
zademonstrowa w swym laboratorium Albert Bandura.
Po obejrzeniu dorosych osb bijcych i kopicych du
nadmuchiwan plastikow lalk BoRo" dzieci w tym
eksperymencie wykazay pniej wiksz czsto tych
samych zachowa ni dzieci w grupie kontrolnej, ktre
nie obserwoway agresywnych modelw (Bandura i in.
1963). Pniejsze badania wykazay, e dzieci naladoway takie zachowania modelw take po obejrzeniu ich
na filmie, nawet wtedy, gdy modelami byy postacie
z komiksw.
Obecnie nie ulega wtpliwoci, e wielu zachowa zarwno prospoecznych (udzielanie pomocy), jak antyspoecznych (wyrzdzanie krzywdy) - uczymy si przez
obserwacj modelw. Pozostaje jednak do rozstrzygnicia pytanie: jakie zmienne decyduj o tym, ktre modele
najczciej wywieraj na nas wpyw? Chocia jest to
zoony problem, kilka oglnych wnioskw wydaje si
uzasadnionych (Baldwin i Baldwin, 1986; Bandura,
1977a). Obserwowane zachowanie modela bdzie najsilniej wpywa wtedy: (a) gdy wida, e ma ono nagradzajce konsekwencje; (b) gdy model jest oceniany pozytywnie, jest lubiany i szanowany; fc) gdy s spostrzegane
podobiestwa miedzy cechami i waciwociami modela
i obserwatora; (d) gdy obserwatora nagradza si za zwracanie uwagi na zachowanie modela; (e) gdy zachowanie
modela jest widoczne i wyrniajce si - gdy wystpuje jako wyrana figura na tle rywalizujcych modelw;
(f) gdy naladowanie tego zachowania mieci si w zakresie umiejtnoci obserwatora.
Zdolno uczenia si na podstawie obserwacji, a nie
tylko przez dziaanie, jest niezmiernie uyteczna.
Pozwala nam nabywa due, zintegrowane wzorce
zachowania bez przechodzenia przez mudny proces
prb i bdw - stopniowego eliminowania niewaciwych reakcji i nabywania waciwych. Uczenie si przez
obserwacj pozwala nam take korzysta z pomyek
i sukcesw innych osb. Jak rozpoznawa jadowite we
i trujce grzyby lub jak chroni swoje oczy podczas
zamienia soca - oto przykady niebezpiecznych lekcji,
ktre pokazuj, e czasem lepiej zdobywa wiedz
z obserwacji ni z dowiadczenia.
Jak mona si byo spodziewa, biorc pod uwag
wyniki uzyskane przez Bandur oraz czas, jaki wikszo
z nas spdza na ogldaniu telewizji, wiele bada psychologicznych powicono ocenie wpywu zachowania
modelw przedstawianych w telewizji na zachowanie
widzw (Huston, 1985; Williams, 1986). Ze wzgldu na
due natenie przemocy w spoeczestwie amerykaskim, istnieje zainteresowanie moliwym wpywem
pokazywania przemocy w telewizji. Czy ogldanie aktw
przemocy - morderstw, gwatw, napaci, rozbojw, terroryzmu i samobjstw - zwiksza prawdopodobiestwo, e widzowie bd je naladowa? Z bada psychologicznych wynika, e tak - w odniesieniu do niektrych
ludzi prawdopodobiestwo to jest wysokie (Milavsky
i in., 1982; Sprawozdanie Narodowych Instytutw Zdrowia Psychicznego - National Institutes of Mental Health
Report, 1982). W kontrolowanych badaniach laboratoryjnych dwa gwne oddziaywania sfilmowanej przemocy polegay na zmniejszeniu pobudzenia emocjonalnego
i przykroci doznawanej przy ogldaniu przemocy, czyli
kierujce naszymi dziaaniami w szerszym zakresie sytuacji, zwaszcza tych, ktrych nigdy nie obserwowalimy
osobicie. Kegufy s wytycznymi, ktre dotycz zachowania w rnych sytuacjach i s wyraane sownie jako
instrukcje, sugestie, rozkazy, wskazwki, przysowia
i opowieci z moraem. Reguy s w gruncie rzeczy bodcami dyskryminacyjnymi. Uczenie si regu (rule learning)
wie si z rozpoznaniem okolicznoci, w ktrych reguy
maj zastosowanie, oraz z uwiadomieniem sobie konsekwencji podporzdkowania si im i ich przekroczenia.
Za porednictwem regu spoeczestwo przekazuje
przyszym pokoleniom nagromadzon mdro i uprzedzenia. Reguy pomagaj czonkom spoeczestwa
zachowywa si odpowiednio, tak aby mogli uzyskiwa
czynniki wzmacniajce i unika czynnikw karzcych.
Najskuteczniejszymi reguami s jednak reguy zintemalizowane - autoinstrukcje okrelajce, co mona, a czego
nie mona robi. Dziaania zmierzajce do zmiany negatywnych wzorcw zachowania u ludzi nieudolnych, niemiaych, agresywnych lub neurotycznych czsto polegaj na nauczeniu ich, jak modyfikowa ukady
ograniczajcych regu, ktre ludzie ci sami sobie narzucaj (Martin i Pear, 1983). Behawioryci dowodz, e
zachowanie zgodne z reguami dostarcza wzmocnie,
ktre podtrzymuj formuowanie regu i stosowanie si
do nich, a zatem nie podwaa to ich koncepcji (Zettle,
1990).
na odrtwieniu" czy znieczuleniu psychicznym {psychic
Mapy poznawcze
numbingl, oraz na wzrocie prawdopodobiestwa wystpienia agresywnego zachowania (Murray i Kippax, 1979).
Poniewa na wiele zachowa maj wpyw myli i zintemalizowane wyobraenia, poznawcza analiza zachowania wywara duy wpyw na powstanie nowych form
terapii. Poznawcza modyfikacja zachowania polega na
zastosowaniu zasad poznawczych do zmiany tych wzorcw zachowania, ktre s niepodane dla pacjentw.
Praca Bandury (1986) przyczynia si do przeksztacenia
dotychczasowych sposobw podejcia (ograniczonych
pierwotnie do zasad zmiany zachowania) w szersz koncepcj, integrujc zmiany poznawcze i zmiany zachowania. Okazuje si, e nakonienie pacjentw do restrukturyzacji ich sposobu mylenia o stresowych sytuacjach,
stosunkach z innymi ludmi, dawnych dowiadczeniach
i osobistych celach pomaga im w skutecznym przezwycieniu pewnych rodzajw zaburze psychicznych.
W Rozdziale 18 opiszemy t terapi szczegowo.
Donios rol procesw poznawczych w uczeniu si

ukaza psycholog Edward C. Tolman (1886-1959). Przyjmowa on ide behawiorystw, e psychologowie musz
bada zachowanie dajce si obserwowa, lecz stwarza
wiele sytuacji eksperymentalnych, w ktrych proste,
mechaniczne skojarzenia midzy poszczeglnymi bodcami i reakcjami nie mogy stanowi wyjanienia zaobserwowanych przez niego zachowa. Tolman (1948)
utrzymywa, e w procesie uczenia si nabywane s dwa
komponenty: mapa poznawcza (cognitive map), czyli wewntrzna reprezentacja sytuacji uczenia si jako caoci,
oraz oczekiwanie dotyczce konsekwencji dziaa.
Uczenie si regu
Palenie jest niebezpieczne dla zdrowia; nie pal. Aby

zmniejszy ryzyko AIDS, uprawiaj bezpieczny seks. To
tylko dwa z wielu zalece, ktre maj wpyn na nasze
zachowanie. Obserwowanie modeli moe pomc nam
w przyswojeniu sobie pewnych informacji szybciej lub
lepiej, lecz instrukcje sowne mog suy jako reguy
Edward C. Tolman
(1B86-1959)
Rysunek 9.12
Wykorzystanie map poznawczych

w uczeniu si labiryntu
Badane szczury wybieray najczciej prost drog do pokarmu

(drog 1). kiedy bya otwarta Gdy w punkae A umieszczono
przegrod, preferoway drog 2 Kiedy przegrod ustawiono
w punkcie B, szczury wybieray zwykle drog 3 Ich zachowanie
zdaje si wiadczy o tym, e dysponuj one map poznawcz
pozwalajc wybra najlepsz drog do pokarmu.
Aby dowie, e zwierzta potrafi nauczy sic

czego wicej ni staej, niezmiennej reakcji zafiksowanej przez wzmocnienie, Tolman i jego uczniowie przeprowadzili szereg bada nad uczeniem si miejsca.
Wykazali oni, e kiedy w labiryncie zostanie zablokowana pierwotna droga do celu, zwierz wybierze najkrtsz drog okrn pozwalajc omin przegrod,
nawet jeli reakcja ta nie bya nigdy wzmacniana (Tolman
i Honzig, 1930). Rysunek 9.12 przedstawia plan jednego
z takich labiryntw. Szczury zachowyway si w taki
sposb, jakby reagoway na wewntrzn map poznawcz, a nie przeszukiway na olep rnych czci labiryntu metod prb i bdw. Pniejsze eksperymenty nad
mapami poznawczymi u szczurw, szympansw i ludzi
potwierdziy wyniki uzyskane wczeniej przez Tolmana
(Menzel, 1978; Moar, 1980; Olton, 1979). Organizmy
ucz si oglnej topografii swego rodowiska, badajc
je, nawet jeli nie otrzymuj wzmocnienia za uczenie si
poszczeglnych drg. Kiedy zwierzta poszukujce
pokarmu znajd go w jakim miejscu, to szukaj go
potem gdzie indziej i przez pewien czas nie wracaj w to
miejsce.
Wyniki bada Tolmana wiadcz o tym, e uczenie

si nie jest procesem prostym ani automatycznym.
Warunkowanie to co wicej ni tylko tworzenie skojarze midzy zbiorami bodcw lub midzy reakcjami
i czynnikami wzmacniajcymi. Obejmuje ono take uczenie si oczekiwa, przewidywa oraz oceny informacji czynnikw poznawczych - a take uczenie si innych
aspektw oglnego kontekstu zachowania (ConteKt...
1985).
Uczenie si przez wgld
Na podstawie eksperymentw z kotami Thorndike
doszed do wniosku, e wszelkie uczenie si polega na
prbach i bdach. Ta jego konkluzja przemawiaa na
korzy wczesnej praktyki pedagogicznej, ktra kada
nacisk na mechaniczne uczenie si na pami, a nie na
to, co uczniowie z tego zrozumiej. Mody niemiecki
psycholog reprezentujcy kierunek zwany psychologi
postaci, Wolfgang Khler, zakwestionowa pogldy
Thorndike'a na uczenie si. Zwrci on uwag na fakt, e
chocia koty mogy uwolni si ze skrzynki problemowej
tylko w taki sposb, jaki zademonstroway, to jednak
w yciu wiele problemw charakteryzuje si takimi
relacjami wewntrznymi, ktre dostarczaj wskazwek
pozwalajcych wybra waciwe reakcje. Czasami problemy te wymagaj zestawienia znanych faktw w nowy
sposb; czasami umoliwiaj sformuowanie hipotez
w celu sprawdzenia nowych teorii, ktre nadaj sens
wiedzy czstkowej.
W czasie I wojny wiatowej Kohler przebywa na
wyspie Teneryfie nieopodal wybrzey Afryki. Poniewa
na tej wyspie nietrudno byo spotka szympansy, Kohler
posuy si nimi w swych badaniach nad rozwizywaniem problemw. Szympansa umieszczano w ogrodzeniu, gdzie poza zasigiem zwierzcia znajdowa si jaki
smakowity ksek - wisia wysoko lub by na zewntrz
ogrodzenia, w odlegoci kilkudziesiciu centymetrw.
Zazwyczaj szympansy najpierw usioway bezskutecznie
dosign pokarmu bezporednio, po czym zaprzestaway tych stara i baday sytuacj. Po pewnym czasie,
czsto nagle, wyprbowyway jaki nowy sposb wykorzystania dostpnych przedmiotw: wloky skrzynk pod
owoc i wspinay si na ni, aby dosign nagrody (pniej, kiedy owoc wieszano wyej, dosigay go, ustawiajc skrzynki jedna na drugiej), przycigay kijem pokarm
umieszczony poza ogrodzeniem lub posugiway si
krtkim, atwo dostpnym kijkiem do przycignicia
duszego kija, ktrym mogy strci owoc (Kohler,
1925).
Kohler doszed do wniosku, e to, czy dany organizm bdzie rozwizywa problem metod prb i bdw, czy przez wgld (insight) - nage zrozumienie relacji
midzy elementami w danej sytuacji, istotnych dla osignicia okrelonego celu - zaley od tego: (a) czy w sytuacji problemowej wystpuj relacje, dajce si wykry
oraz (b) czy wchodz one w zakres zdolnoci poznawczych danego organizmu. Gdyby nawet zapadka
w skrzynkach problemowych Thorndike'a bya dobrze
widoczna, to i tak koty mogyby nie by zdolne do tego,
by przygldajc si tej zapadce, zrozumie mechanizm
jej dziaania.
Warunkowanie w laboratorium daje badanym niewiele sposobnoci do wykorzystywania w peni ich wyszych procesw poznawczych, lecz nawet tam badany
jest niewtpliwie aktywnym prztwarzaczem" informacji,
analizujcym otoczenie w poszukiwaniu istotnych zdarze, magazynujcym dowiadczenia w pamici, integrujcym i organizujcym t przechowywan informacj na
rne uyteczne sposoby oraz wykorzystujcym waciwe czci tej informacji do podjcia decyzji, jaka reakcja
jest najlepsza w aktualnej sytuacji. Wedug koncepcji
poznawczej zmiany w zachowaniu s przejawami procesw poznawczych, zmieniajcych take sposb mylenia danego organizmu o swym rodowisku i rozumienia
samego siebie.
W cigu ostatnich 30 lat nastpia wrd psychologw istotna zmiana orientacji od pogldu behawiorystycznego ku poznawczym ujciom procesu uczenia si.
W tym samym czasie lepiej sobie uwiadomiono
doniose znaczenie ewolucyjnych i neurologicznych
aspektw uczenia si (Garcia i Garcia y Robertson, 1985;
McGaugh i in., 1985; Thompson, 1986).
Koneksjonistyczne modele uczenia si

Innym dziaem teorii uczenia si, w ktrym w ostatnich
latach nastpi szybki postp, jest opracowywanie modeli
uczenia si, hipotetycznych systemw majcych na celu
cisy, rygorystyczny opis procesw i struktur zwizanych
z uczeniem si. Modele te mog by uyte po to, aby
zrozumie i przewidywa, czego i jak ludzie i zwierzta
bd si uczy w rnych sytuacjach. Zainteresowanie
tym, jak przebiega uczenie si, jest jedn z cech odrniajcych te modele od behawiorystycznych paradygmatw uczenia si, ktre na og okrelaj tylko, czego
i kiedy ucz si badane organizmy. Poniewa obecnie te
modele uczenia si stanowi hipotezy dotyczce tego,
w jaki sposb zachodzi uczenie si, badacze mog pisa
programy komputerowe symulujce postulowane procesy uczenia si. Ten nowy sposb podejcia umoliwia
wiksz elastyczno zarwno przy sprawdzaniu, jak
i przy modyfikowaniu hipotetycznych modeli. Chocia
koncepcje stanowice podstaw niektrych wspczesnych modeli uczenia si nie s nowe, to jednak zastosowanie komputerw w psychologii zwikszyo ostatnio
intensywno bada nad modelami uczenia si.
Jeden z gwnych rodzajw badanych obecnie modeli
uczenia si, znany jako koneksjonizm (connectionism),
rozpatruje uczenie si powiza czy pocze (connections) midzy skadnikami mylenia, takimi jak pojcia
i wraenia. Modele koneksjonistyczne skadaj si ze

zbioru jednostek - reprezentujcych pojcia, elementy
poj lub wraenia oraz powiza czy pocze midzy
tymi jednostkami - reprezentujcych zwizki midzy
rnymi pojciami i wraeniami. Kademu poczeniu
przypisana jest pewna sia, odpowiadajca sile zwizku
midzy poczonymi jednostkami. Jeli sia poczenia
midzy jednostk odpowiadajc pojciu czekolada i jednostk, ktra odpowiada wraeniu smaczna, jest dodatnia, to czekolada i smaczna s ze sob pozytywnie zwizane - innymi sowy, czekolada implikuje smaczna.
Z drugiej strony, jeli sia poczenia midzy jednostk
odpowiadajc wieprzowinie z fasol a jednostk smaczna
jest ujemna, to istnieje negatywny zwizek midzy tymi
dwoma pojciami i wieprzowina z fasol implikuje niesmaczna. Im wiksza jest sia dodatnia lub ujemna poczenia, tym silniejszy zwizek midzy dwoma pojciami.
Jeli sia poczenia midzy jednostk woda a jednostk
smaczna jest rwna zeru, to nie ma adnego okrelonego
zwizku czy implikacji midzy wod a tym, jak ona
smakuje.
Model koneksjonistyczny moe zawiera wiele
takich jednostek pojciowych z poczeniami o rnej
sile midzy nimi, ujmujc w ten sposb zwizki i implikacje w zbiorze reprezentowanym w tym modelu poj
i wrae. Koneksjonistyczny model uczenia si okrela
take, jak nabywane s poczenia o rnej sile. Najprostszy
typ reguy uczenia si, jak moglibymy wymyli, aby
zmienia si pocze midzy jednostkami pojciowymi
w naszym modelu, jest czysto skojarzeniowy, dokadnie
taki, z jakim zapoznalimy si przy omawianiu warunkowania klasycznego. Tak wic jeeli dwie jednostki s
wczone" jednoczenie - tzn. odpowiadajce im dwa
pojcia s prawdziwe w tym samym mniej wicej czasie
- to zwiksza si sia pozytywnego poczenia midzy
nimi. Na przykad, gdy jemy czekolad, ktra jest smaczna,
zwikszamy si pozytywnego poczenia midzy tymi
dwoma pojciami. Wkrtce nauczymy si, e czekolada
jest rzeczywicie smaczna.
Tego rodzaju uczenie si czsto bywa nazywane
uczeniem si hebbowskim od nazwiska Donalda Hebba,
ktry przedstawi je w oglnej postaci (Hebb, 1949). Jeli
zastosujemy ten typ modelu uczenia si do eksperymentu z dzwonkami, brzczykami i wstrzsami elektrycznymi, to bdziemy mogli atwo wymodelowa" sposb,
w jaki zwierz mogo wytworzy skojarzenia midzy
bodcami warunkowymi (dzwonek lub brzczyk),
a bodcami bezwarunkowymi (wstrzs) i swoj bezwarunkow reakcj.
Chocia hebbowskie uczenie si" jest uytecznym
punktem wyjcia dla symulowania pewnych form warunkowania, to jednak niesuszne jest przyjcie zaoenia,
e buduje ono skojarzenia midzy wszelkimi jednostkami pojciowymi, ktre przypadkiem s wczone"
w tym samym mniej wicej czasie. Wyobra sobie, e
Rysunek 9.13
Koneksjonizm
W przypadku zoonej sieci koneksjonistycznej badane zwierz

moe reagowa oczekiwaniem pokarmu, kiedy pojawi si bodziec
wietlny lub bodziec w postaci dwiku dzwonka, lecz nie
reagowa w ten sposb, kiedy pojawi si oba te bodce.
Taka zoona sie zawiera w centrum jednostk i", ktra wtacza
si, kiedy zostaje odebrane zarwno wiato, jak i dwik
dzwonka, i wycza jednostk oczekiwania pokarmu (tak wic
istnieje silne ujemne poczenie od jednostki i" do jednostki
oczekiwanie pokarmu"). Aby byo moliwe uczenie si waciwych
pocze w takiej sieci, niezbdna jest rozwinita wersja uczenia
si korygujcego bd (uoglniona regua delta).
Oczekiwanie pokarmu
Bodziec wiato"
Bodziec dwik dzwonka"
razem podaje si ton i wstrzs elektryczny. Model uczenia si stosujcy Hebbowsk regu uczenia si skojarzy,
jak oczekiwano, te dwa wraenia ze sob. Teraz wyobra
sobie, e ton i wiato podaje si razem ze wstrzsem.
Hebbowskie uczenie si bdzie zachodzi nadal, tym
razem zwikszajc take si zwizku midzy wiatem
a wstrzsem, poniewa pojawiaj si one blisko siebie
w czasie. Model ten bdzie wic przewidywa, e ton
implikuje wstrzs oraz e wiato implikuje wstrzs. Jak
jednak przekonalimy si w eksperymentach nad blokowaniem, zwierzta nie ucz si tego drugiego skojarzenia - przyswajaj sobie jedynie pierwsze skojarzenie.
Hebbowski model uczenia si zwierzt zawodzi w tym
wypadku i musimy znale jak now regu uczenia
si, eby wyjani t sytuacj blokowania.
Nasza nowa regua uczenia si wywodzi si z pojcia

informacyjnoci bodca warunkowego, ktra - jak si
przekonalimy - odgrywa decydujc rol w warunkowaniu klasycznym. Musimy wic zmieni troch interpretacj wzajemnego oddziaywaniajednostekwtym modelu;
teraz, zamiast tylko kojarzy pary poj lub wrae,
bdziemy wykorzystywa poczenia midzy jednostkami do przewidywania jakiego pojcia lub wraenia, jeli
wystpuj ju inne pojcia lub wraenia. Poczenie
miedzy jednostk ton" i jednostk wstrzs" reprezentuje przewidywanie dotyczce tego, czy po tonie nastpi
wstrzs; jeli istnieje silne dodatnie poczenie midzy
tymi dwiema jednostkami, to ton bdzie zapowiada
wstrzs, jeli jednak poczenie midzy nimi ma si
rwn zeru, to usyszenie tonu ani nie implikuje
wstrzsu, ani nie gwarantuje, e go nie bdzie. Regua
uczenia si, ktr bdziemy si posugiwa, gosi, e sia
poczenia midzy dwoma pojciami lub wraeniami
wzrasta wtedy, gdy przewidywanie wystpienia drugiego
z nich jest bdne (zob. rys. 9.13).
Wyobramy sobie, e w modelu tym pocztkowo sia
pocze midzy jednostk ton" i jednostk wstrzs"
oraz midzy jednostk wiato" i t sam jednostk
wstrzs" jest rwna zeru. Jeli zaprezentujemy modelowi ton", to sia poczenia midzy jednostk ton"
a jednostk wstrzs" rwna si zeru i model nie bdzie
przewidywa, e nastpi wstrzs. Kiedy jednak po
wczeniu tonu pojawia si wraenie wstrzsu, wwczas
model zdaje sobie spraw" z tego, e popeni bd
w swym przewidywaniu, a nowa regua uczenia si
spowoduje, i sia poczenia midzy jednostk ton"
i jednostk wstrzs" wzronie.
Po kilkakrotnym podaniu tonu i wstrzsu sia poczenia midzy dwiema odpowiadajcymi im jednostkami bdzie wystarczajco dua, aby nastpnym razem,
kiedy podamy modelowi ton, przewidzia on wstrzs.
Kiedy jednak w wstrzs nastpi, nie bdzie niespodziank i dalsze uczenie si nie bdzie miao miejsca.
Jeli nastpnie podamy ton i wiato razem, to poczenie ton - wstrzs bdzie nadal zapowiada wstrzs
i kiedy ten wstrzs zastosujemy, nie nastpi uczenie si
i nie zmieni si sia poczenia midzy jednostk wiata
i jednostk wstrzsu. W tym wypadku wraenie wiata
nie dostarcza informacji i dlatego zwizek midzy
wiatem a wstrzsem nie zostaje wyuczony. W ten sposb dziki naszej nowej regule uczenia si uzyskalimy
blokowanie (blocking) i zwikszylimy o jeszcze jeden
stopie realizm naszego modelu uczenia si (Rescorla
i Wagner, 1972).
Poniewa ta nowa regua uczenia si powoduje
zmian w sile pocze (co stanowi istot uczenia si)
tylko wtedy, gdy model popenia bd w swym przewidywaniu dotyczcym wiata, proces ten znany jest jako
uczenie si korygujce bd (error-correcting learning) lub
minimalizujce bd. Opisana wyej regua czsto jest
nazywana regu delta, poniewa dotyczy ona rnicy

(oznaczanej liter delta) midzy przewidywaniami
a rzeczywistoci (Rumelhart i McClelland, 1986).
Regua delta moe modelowa rne sytuacje uczenia
si, lecz nadal zakres jej zastosowania jest do ograniczony.
Wyobra sobie, e chcesz nauczy jakie zwierz, by
reagowao oczekiwaniem pokarmu, kiedy albo zapali si
wiato, albo zadwiczy dzwonek, ale eby nie reagowao, kiedy oba te bodce zadziaaj razem. Nie moesz
zadowoli si modelem koneksjonistycznym stosujcym
regu delta, ktry uczy dodatniego poczenia od jednostki wiato" do jednostki pokarm" i od jednostki
dzwonek" do tej samej jednostki pokarm", poniewa
model ten bdzie przewidywa pokarm zarwno w wypadku dziaania ktregokolwiek z tych bodcw, jak
i w wypadku dziaania ich obu. Tak wic potrzebujesz silniejszej reguy uczenia si, ktra potrafi tworzy nowe
jednostki pojciowe, pomagajce rozwiza trudne sytuacje uczenia si. Na przykad, gdyby dysponowa regu
uczenia si zdoln wytworzy now jednostk pojciow, ktra zostaje wczona" tylko wtedy, gdy i dzwonek dzwoni, i pali si wiato, i ktra ma silne ujemne
poczenie z jednostk pokarm", to model ten przewidywaby brak pokarmu w wypadku zabrania obu bodcw - dwiku dzwonka i wiata.
Do niedawna nie znano reguy uczenia si, ktra
mogaby rozwiza tego rodzaju problem - problem restrukturyzacji pojciowej. Obecnie jednak uoglniona regua
delta (Rumelhart i McClelland, 1986) obejmuje m.in.
rwnie ten bardziej elastyczny typ uczenia si. Rozbudzio to od nowa zainteresowanie koneksjonistycznymi
modelami uczenia si. Te nowe, silne modele umoliwiaj
nam dokadniejsze poznanie sposobu, w jaki ludzie
i zwierzta ucz si swego wiata. Pozwalaj nam lepiej
zrozumie i oceni wyniki dotychczasowych bada,
a nawet mog wskaza nowe, przysze kierunki.
Stosowana analiza zachowania

Na zakoczenie tego rozdziau naley stwierdzi, e
metod analizy zachowania stosuje rutynowo wiele
rnych kategorii badaczy do studiowania szerokiego
zakresu tematw. Metoda analizy zachowania jest
narzdziem umoliwiajcym:
badanie zdolnoci uczenia si danego gatunku
przez okrelenie zmiennych i warunkw, ktre
sprzyjaj lub nie sprzyjaj uczeniu si, oraz wykorzystanie wynikw do wnioskowania o moliwociach okrelonego typu organizmu;
badanie zdolnoci pamiciowych gatunku przez
ocenianie poziomu osigni w zadaniach wymagajcych rozpoznawania i w innych testach behawioralnych;
okrelanie zdolnoci sensorycznych i percepcyjnych danego gatunku za pomoc zada polegajcych na uczeniu si rnicowania oraz przy
zastosowaniu paradygmatw habituacji - dyshabituacji;
uzyskanie informacji o tym, co zwierzta, niemowlta i ludzie nie umiejcy mwi wiedz
i dowiadczaj wtedy, gdy informacje takie s
w inny sposb niedostpne;
odkrywanie zalenoci midzy budow mzgu,
funkcjami mzgu i zachowaniem.
Nasza wiedza o tym, jak ucz si ludzie i zwierzta,
poczynia znaczne postpy od wczesnych bada
Pawowa, Thorndike'a i Skinnera. Podstawowe zasady
warunkowania i uczenia si obejmuj wiele nowych,

fascynujcych kierunkw. Rozwijaj si poszukiwania
biologicznych podstaw uczenia si, ronie te zainteresowanie poznawczym wymiarem uczenia si u ludzi.
Nowe ewolucjonistyczne ujcie wzbogacio badania
0 jeszcze jeden wymiar. Jestemy take wiadkami szerszego praktycznego wykorzystania teorii uczenia si
w psychoterapii, w programach redukcji stresu
1 ochrony zdrowia. Ponadto teoria uczenia si (LTE learning theory) ma wiele zastosowa w sytuacjach,
ktre wystpuj w yciu codziennym. LTE jest stosowana w rodzinie, na arenach sportowych, w przedsibiorstwach, supermarketach, przemyle, systemach
komunikacyjnych, w telewizji i w systemach szkolnych
(Krasner, 1985).
odstawowe terminy
owne zagadnienia
Zdolno uczenia si zaley od wyposaenia genetycznego
i wpyww rodowiskowych. Badania nad uczeniem si
zostay zdominowane przez behawioryzm. Behawioryci
s przekonani, e uczenie si mona wyjani w kategoriach procesw, jakie zachodz w warunkowaniu
klasycznym i warunkowaniu sprawczym. Sdz oni take,
i te same zasady uczenia si maj zastosowanie do
wszystkich organizmw. Ostatnio przeciwnicy stanowiska behawiorystycznego wykazali, e uczenie si
jest zdeterminowane przez kombinacj czynnikw biologicznych, poznawczych i rodowiskowych.
Warunkowanie klasyczne
Warunkowanie klasyczne, odkryte przez Pawiowa, stosuje si powszechnie do badania zwizkw midzy zdarzeniami bodcowymi. W warunkowaniu klasycznym
bodziec bezwarunkowy (Sb) wywouje reakcj bezwarunkow (Rb). Bodziec obojtny podawany cznie z Sb staje
si bodcem warunkowym (Sw), ktry wywouje podobn
reakcj, zwan reakcj warunkow (Rw). Wygaszanie zachodzi wtedy, gdy po Sw nie nastpuje ju Sb. Generalizacja bodca jest zjawiskiem, dziki ktremu bodce
podobne do Sw wywouj Rw. Aby warunkowanie klasyczne nastpio, musi istnie relacja zbienoci Sw i Sb.
Bodziec warunkowy musi zapowiada pojawienie si Sy
a take mie warto informacyjn.
Warunkowanie sprawcze
Prawo efektu Thorndike'a gosi, e zachowanie przynoszce
zadowalajce rezultaty ma tendencji; do powtarzania si.
Podejcie Skinnera, zwane analiz zachowania, koncentruje
si na manipulowaniu zbienociami zachowania i wzmocnienia oraz na obserwowaniu ich wpywu na zachowanie. S
dwa rodzaje czynnikw wzmacniajcych: negatywne i pozytywne. Zaprzestanie podawania czynnika wzmacniajcego
oraz karanie, to dwa sposoby wyeliminowania danego zachowania. Wedug Skinnera zachowanie mona wyjani
w kategoriach zbienoci trjczonowej: bodziec dyskryminacyjny - zachowanie - konsekwencja.
Pierwotne czynniki wzmacniajce s bodcami, ktre
funkcjonuj jako czynniki wzmacniajce nawet wtedy, gdy
dany organizm nie mia przedtem z nimi adnych dowiad-
cze. Warunkowe czynniki wzmacniajce s wyuczone.

Zoonych reakcji mona uczy przy zastosowaniu procedur wizania lub modelowania zachowa. Wzmacnianie
czciowe, czyli sporadyczne, prowadzi do wikszej
odpornoci na wygaszanie ni wzmacnianie cige. Wpyw
na zachowanie maj te rozkady wzmacniania, ktre
mog by stae lub zmienne, i n te rwao we lub stosunkowe.
Biologiczne sprzenie zwrotne jest sposobem postpowania, umoliwiajcym zmian zachowania przez dostarczanie danej osobie informacji o jej sabych czy niemoliwych do zaobserwowania reakcjach, dziki czemu mog
by one wzmacniane. Wyuczona bezradno wystpuje
wtedy, gdy konsekwencje rodowiskowe nie s zalene od
zachowania.
Uczenie si, biologia i procesy poznawcze

Rne rodzaje bada dostarczaj dowodw na to, e uczenie si jest zalene od dziedzicznego wyposaenia genetycznego i od zdolnoci poznawczych. Specyficzne dla
poszczeglnych gatunkw repertuary zachowa przystosowawczych w ich naturalnych rodowiskach sprawiaj, e
niektre zwizki Sw - Sb oraz reakcji wzmocnienia s
atwiejsze do wyuczenia si ni inne. Predyspozycje genetyczne mog nawet uniemoliwi warunkowanie w sytuacjach laboratoryjnych. Wpyw czynnikw poznawczych na
uczenie si wykazano w uczeniu si przez obserwacj,
w uczeniu si regu i w uczeniu si przez wgld. Ludzie
(i niektre zwierzta) potrafi uczy si przez obserwacj.
Liczenie si regu to inny rodzaj uczenia si poznawczego.
Najskuteczniejsze s reguy zinternalizowane, przyjte jako
wasne.
Wspczesne badania nad warunkowaniem i uczeniem si
wykazuj, e organizmy potrafi duo wicej, ni tylko
nauczy si okrelonych reakcji i skojarze midzy
konkretnymi zdarzeniami. Potrafi one rwnie nauczy
si abstrakcyjnych, symbolicznych skojarze, oglnych
wzorcw reakcji, regu, a take nauczy si rozumie
znaczenie zwizkw czcych bodce z reakcjami. Procedury analizy zachowania maj wiele zastosowa poza
laboratorium, w yciu codziennym. Naukowcy obecnie
posuguj si tymi procedurami i paradygmatami w badaniach nad pamici, wraeniami, percepcj, jzykiem oraz
budow i funkcjonowaniem mzgu.
analiza zachowania (behavior analysis)

biologiczne ograniczenia uczenia si (biological constraints on learning)
blokowanie (blocking)
bodziec bezwarunkowy (Sb) (unconditional stimulus, UCS)
bodziec warunkowy (SJ (conditional stimulus)
bodce dyskryminacyjne (discriminative stimuli)
czynnik karzcy (punisher)
wiczenie przy zastosowaniu biologicznego sprzenia
zwrotnego (biofeedback training)
efekt wzmacniania czciowego (partial reinforcement
effect)
eksperymentalna analiza zachowania [experimenal analysis ofbehavior)
generalizacja bodcw (stimulus feneralization)
koneksjonizm (conneetionism)
mapa poznawcza (cognitWe map)
modelowanie za pomoc kolejnych przyblie (shaping
by successive approximations) ,
nabywanie (acuisition)
negatywny czynnik wzmacniajcy (negative renforcer)
odporno na wygaszanie [resistance to extinction)
odruch (rejlex)
oszczdno (savings)
pozytywny czynnik wzmacniajcy {posilive reinforcer)
prawo efektu (law ofejfecl)
reakcja bezwarunkowa (Rk) {unconditional response UCR)

reakcja warunkowa (R J (conditional response CR)
rozkady wzmacniania (schedules of reinforcement)
rnicowanie bodcw (stimulus discrimination)
samorzutne odnowienie [spontaneous recovery)
tendencja do przesuwania si w kierunku instynktu
{instinctual drifl)
uczenie si (learning)
uczenie si a wykonanie [learning-perfonnance distinetion)
uczenie si awersji do smaku (taste-aversion learning)
uczenie si przez obserwacj (observational learning)
uczenie si regu (rule learning)
warunkowanie klasyczne (classical conditioning)
warunkowe czynniki wzmacniajce (conditioned reinforcers)
wgld (insight)
. v ' .!- '.:..' '
wizanie zachowa (chaining)
wygaszenie (extinction)
wygaszanie zachowania sprawczego (operant extinction)
wykonanie (performance)
wyuczona bezradno (learned helplessness)
zachowanie sprawcze (operant)
zbieno zachowania i wzmocnienia {reinforcement contingency)
zbieno trjczonowa (three-term contingency)
zasada Premacka (Premack principle)
Ader Robert
Bandura Albert
Breland Keller
Breland Marion
darcia John
Hebb Donald
Kamin Leon
Kohler Wolfgang
Maier Steven
Miller Neal
Paww Iwan
Premack David
Rescorla Robert
Seligman Martin
Siegel Shepard
Skinner Burrhus Irederic
Thorndike L:dward Lee
Tolman Edward C.
Watson John
Pamitanie
i zapominanie
1960 r. Nick A., mody technik z obsugi radaru lotnictwa wojskowego Stanw Zjednoczonych, odnis niezwyk ran, ktra na stae zmienia jego ycie. Nick siedzia przy swym
biurku, podczas gdy jego kolega, mieszkajcy w tym samym pokoju, bawi si miniaturow szpad.
Nagle Nick wsta i odwrci si - akurat w chwili, gdy jego kolega wykonywa pchnicie. Ostrze
szpady przedziurawio prawe nozdrze Nicka i utkwio w lewej czci jego mzgu.
Wypadek ten spowodowa u Nicka powane zaburzenia. Najwikszym problemem bya dla
niego amnezja, dugotrwaa niewydolno pamici. Mia kopoty z przypomnieniem sobie
czegokolwiek, co wydarzyo si od czasu odniesienia rany - niewydolno pamici w odniesieniu
353
Czym jest pami?

Typy pamici
libbinghaus wprowadza ilociow
miar pamici
Pami utajona i pami jawna
Kodowanie, przechowywanie
i wydobywanie
Metody wydobywania: przypominanie
i rozpoznawanie
Pami jako przetwarzanie informacji
Trzy systemy pamiciowe
Podsumowanie
377
364
369
Pami dugotrwaa
Kodowanie w pamici dugotrwaej
Przechowywanie w pamici dugotrwaej
Wydobywanie z pamici dugotrwaej
Dwa rodzaje pamici czy wiele
poziomw przetwarzania
Podsumowanie
grade amnesia). Nick nic pamita te niczego, co wydarzyo si w cigu dwch lat przed wypadkiem - niewydolno pamici w odniesieniu do zdarze, ktre miay miejsce przed urazem
Dlaczego zapominamy
Zanikanie ladw pamiciowych
Interferencja
Nieskuteczne wydobywanie
Motywowane zapominanie
Podsumowanie
niepokojce byo chyba to, e kiedy Nick

opowiada o swojej sytuacji, wyraa si
w sposb cakowicie obiektywny i bezosobowy,
mwic o sobie jako o zranionej osobie".
Po rocznym pobycie w szpitalu Nick
Pami sensoryczna
Kodowanie w pamici sensorycznej
Przechowywanie: ile i jak dugo?
Przekazywanie do pamici krtkotrwaej
Podsumowanie
Pami krtkotrwaa
Kodowanie w pamici krtkotrwaej
Przechowywanie w pamici krtkotrwaej
Przetwarzanie w pamici krtkotrwaej
Wydobywanie z pamici krtkotrwaej
Podsumowanie
do zdarze, ktre nastpiy po urazie powodujcym amnezj, zwana jest amnezj nastpcz (antero-
bdcym przyczyn amnezji, zwana jest amnezj wsteczn (retrograde amnesia). Najbardziej
381
384
360

Schematy
Zeznania naocznych wiadkw
Podsumowanie
Anatomia pamici
Choroba Alzheimera
Komrkowe mechanizmy pamici
Integrowanie biologii i psychologii
pamici
zamieszka u swojej matki. W cigu pani lat

jego funkcjonowanie intelektualne poprawio
si radykalnie. Stopniowo wracaa mu pami
wielu zdarze, ktre miay miejsce midzy
1958 i 1960 r, lecz nie mg sobie przypom-
388
Gwne zagadnienia
389
Podstawowe terminy
389
nie, co si wydarzyo - jemu i na wiecie - od czasu jego wypadku. Wspomnienia z odlegej

przeszoci, ktre normalnie zanikaj z czasem, dla Nicka byy ywsze ni wszystko, co zdarzyo
si po jego zranieniu.
. . . ..... M.
. ; .
Obecnie Nick ma nadal duo problemw. 7. powodu amnezji zapomina o wielu zdarzeniach
natychmiast po ich wystpieniu. Po przeczytaniu paru akapitw tekstu pierwsze zdania uchodz
mu z pamici. Nie moe przypomnie sobie akcji ogldanego wanie filmu telewizyjnego, jeli
podczas przerwy na reklamy nie powtarza sobie aktywnie w myli tego, co widzia przed chwil.
Gotowanie jest dla Nicka trudnym zadaniem - powiada on: Jeli mam na kuchni dwie potrawy, to
nie mog sobie przypomnie, jak dugo kada z nich ma si gotowa ani jak dawno je nastawiem".
Jak atwo odgadn, Nick czsto jada patki z zimnym mlekiem.
Nick nadal pamita, jak robi rne rzeczy (tzw. wiedza proceduralna, czyli operacyjna), lecz nie
moe zapamita co, czyli poszczeglnych faktw (tzw. wiedza deklaratywna). Na przykad pamita,
jak miesza skadniki wymienione w przepisie, wyrabia je i piec, ale zapomina, co to s za skadniki. Przechowywanie w pamici wiedzy proceduralnej umoliwia Nickowi nabywanie pewnej iloci
informacji przez wizanie ich z procedurami czy umiejtnociami ruchowymi - wypracowa on
rutynowe sposoby postpowania, stwarzajc zudzenie, i dysponuje rodzajem pamici, ktrego
nie przejawia od przeszo trzydziestu lat.
Poniewa nieszczliwy wypadek Nicka dostarczy psychologom i psychiatrom godnego
ubolewania naturalnego" eksperymentu, sta si on przedmiotem intensywnych studiw;
szczeglnie duy udzia mia w nich badacz pamici, Larry Suire. Nick uzyskuje wyniki powyej
przecitnej w testach inteligencji, a na normalnym poziomie w testach zdolnoci percepcyjnych,
rozwizywania problemw, funkcji rachunkowych, jzykowych i motorycznych. Jego pami jest
jednak bardzo selektywna, przy czym najgorzej funkcjonuje ona w odniesieniu do materiau
sownego (Kaushall i in., 1981; Squire, 1986; Squire i in. 1989).
Badania mzgu u Nicka wskazyway pocztkowo, e uszkodzenie jest ograniczone do maego
obszaru w lewej pkuli mzgu. Ostatnio jednak MR1 (badanie przy uyciu jdrowego rezonansu
magnetycznego) ujawnio trzy wiksze obszary uszkodze. Jedno z nich, w prawym pacie skroniowym, prawdopodobnie powstao podczas operacji chirurgicznej przeprowadzonej wkrtce po
wypadku. Po porwnaniu uszkodze mzgu u Nicka z uszkodzeniami u innych pacjentw cierpicych na amnezj neurologowie wysunli hipotez, e utrata pamici, taka jak u Nicka, moe
wystpi wtedy, gdy jednoczenie zostanie uszkodzonych kilka struktur mzgowych. Nie potrafi
jednak powiedzie, czy taka powana amnezja moe by wynikiem uszkodzenia mzgu w jednym
tylko miejscu (Suire i in., 1989).
Od 1982 r. Nick mieszka sam, chocia jego matka nadal mu pomaga. Pomimo tego, e od
czasu wypadku jest bez pracy i yje samotnie, zachowuje on pozytywn postaw. Poniewa nie
moe przechowywa nowych wspomnie w mzgu, zbiera fotografie i pamitki swych przey. Za
pomoc tych fizycznych reprezentacji swoich wycieczek, i miejsc, ktre odwiedza, Nick tworzy
pami zewntrzn - dokumentacj wydarze yciowych - utrwalajc fragmenty ycia, jakie jego
mzg przesta rejestrowa, gdy mia zaledwie 22 lata.
r rzypadek Nicka pozwala nam zrozumie, jak potny

wpyw na nasze ycie ma taki zwyky proces, jak zapamitywanie. Wszystko, co zakca normalne funkcjonowanie naszej pamici, zmienia nie tylko nasz sposb
mylenia i zachowania, lecz take nasze emocje,

a nawet osobowo. Sprbujcie sobie wyobrazi, jak by
to byo, gdybycie nagle utracili pami o swej
przeszoci - gdybycie nie pamitali ludzi, ktrych
znalicie, ani zdarze, ktre wam si przytrafiy. Bez

takiego zakotwiczenia w czasie" w jaki sposb
zachowalibycie poczucie tego, kim jestecie - poczucie
wasnej tosamoci? Przypumy, e - tak jak Nick stracilibycie zdolno zapamitywania nowych faktw.
Jak zmienioby to wasze ycie?
Badania nad ludmi cierpicymi na amnezj s tylko
jednym ze sposobw stosowanych przez psychologw
starajcych si zrozumie zoone mechanizmy pamici.
Czciej badaj oni, w jaki sposb ludzie o normalnej
pamici przechowuj ogromn ilo odbieranych przez
siebie informacji, jak wydobywaj dan informacj
z pamici, kiedy jej potrzebuj, i jak to si dzieje, e czasami nie potrafi znale tego, co zmagazynowali w swej
ogromnie pojemnej pamici.
Kiedy kto nie moe sobie przypomnie jakiego
dawnego zdarzenia, to czy rzeczywicie utraci to
wspomnienie, czy te po prostu nie jest ono w tym czasie dostpne? Niemono wydobycia informacji
o dawnym zdarzeniu moe by spowodowana albo czynnikami psychologicznymi, albo somatycznymi. Kiedy byy
prezydent Ronald Reagan powiedzia przed komisj ledcz Kongresu, e nie pamita rozmw, ktre prowadzi
ze swym personelem o sprzeday broni Iranowi i o funduszach dla nikaraguaskich Contras, wiele osb kwestionowao sprawno jego pamici. Pewien lekarz
w podeszym wieku napisa, e kopoty Reagana mog
by naturaln konsekwencj staroci: U starszych ludzi
wiea pami zaczyna zawodzi. Nawet jeli jego personel przedstawi mu spraw bezporednio przed konferencj prasow, po paru minutach mg on naprawd
zapomnie prawie wszystko z tego, co zostao przygotowane: w moim wieku (74 lata) czsto id po co do
ssiedniego pokoju, a kiedy si tam znajd, okazuje si,
e zapomniaem, po co poszedem" (cyt. za: Reston,
The New York Times", 24 grudnia 1986). Oczywicie jest
te zupenie moliwe, e w defekt pamici u Reagana
by motywowany psychologicznie - by moe chcia on
zapomnie o wydarzeniach, ktre byy dla niego stresujce.
Defekty pamici nasuwaj pytania o to, czym jest
pami i jak rol odgrywa w naszym yciu. Na co by si
zdaa caa nasza nauka, gdyby nie mzg, ktry potrafi
przechowywa przyswojone wiadomoci, i system umysowy, ktry potrafi przywoywa je na danie, np.
w trakcie rozwizywania testu z odpowiedziami do
wyboru? Ocenia si, e przecitny umys ludzki moe
przechowywa 100 bilionw bitw informacji, a jednak
czasami nie moemy sobie przypomnie, gdzie pooylimy klucze, lub zapominamy o danej obietnicy, e zadzwonimy do domu. Wszyscy chcielibymy poprawi
swoj pami- zwykych, banalnych informacji, nazwisk,
twarzy, melodii, dowcipw - wic niektrzy psychologowie zajmuj si opracowywaniem technik majcych
zwikszy sprawno pamici.
Dla psychologw i neurologw prowadzcych badania naukowe pami ma gbsze znaczenie, poniewa
stanowi podoe tak wielu naszych zachowa i tylu
naszych ludzkich cech. Sprbujcie pomyle o jakiej
czynnoci, ktra nie wymaga posugiwania si pamici
w tej czy innej postaci. Nieatwo jest znale jaki
przykad, prawda? Pami stwarza wiele rnych problemw dla badaczy reprezentujcych najrozmaitsze
gazie psychologii. Psychologowie, ktrzy badaj stosunki spoeczne, analizuj, jak ludzie zapamituj cechy
i zachowania innych osb, aby uksztatowa w swym
umyle spjne reprezentacje rodowiska spoecznego.
Psychologowie badajcy mylenie i rozumowanie musz
wiedzie, jak pami wpywa na zdolno ludzi do
rozwizywania problemw czy logicznego mylenia. Psychologowie rozwojowi interesuj si tym, kiedy w yciu
czowieka pami zaczyna pomaga w strukturalizowaniu jego wiata; chc take znale sposoby pomagajce
starszym osobom radzi sobie z malejc sprawnoci
pamici. Poniewa tak wiele naszych czynnoci zaley od
pamici, pami staa si odrbn dziedzin bada. Psychologowie doszli do wniosku, e nasze myli i sny,
a take nasze poczucie, kim jestemy, s wynikiem
naszych wspomnie o dawnych przeyciach.
Z tego rozdziau dowiecie si o odkryciach psychologii dotyczcych pamici, i o tym, jak ona funkcjonuje.
W rezultacie powinnicie uwiadomi sobie, jak cudown
zdolnoci jest pami.
zym jest pami?

Pami jest to zdolno umysu do przechowywania,
a pniej przypominania sobie lub rozpoznawania
zdarze, ktrych si uprzednio dowiadczyo. Dla wikszoci psychologw poznawczych pami (memory) jest
aktywnym systemem umysowym, ktry odbiera, koduje,
modyfikuje i wyszukuje informacj. Sowo pami"
odnosi si take do tego, co jest przechowywane - ogu
zapamitanych dowiadcze, jak rwnie specyficznego
zdarzenia, ktre zostao przypomniane*. Terminem
pamitanie (remembering) posugujemy si do okrelenia
zarwno przechowywania, jak i przypominania.
Behawioryci badaj wejcie bodcowe i wyjcie
w postaci reakcji, lecz nie zajmuj si tym, co dzieje si
midzy tymi dwoma procesami. Wytworzone skojarzenia midzy zdarzeniami bodcowymi i reakcjami s
wanie jednostkami pamici. Organizm nie majcy
pamici nie moe posugiwa si skojarzeniami - nie
* W tym znaczeniu memory tumaczy si czsto jako
wspomnienie" (przyp. tum.).
potrafi wykorzysta swego dowiadczenia, ani tego

czego si uczy, do przewidywania, co si zdarzy.
Pami tym si rni od fotografii czy filmu dokumentalnego, e wspomnienia rzadko s dokadnymi
kopiami wczeniejszych dowiadcze, jak fotografie czy
klatki filmu. Na to, co pamitacie, ma wpyw wiele czynnikw: niektre dziaaj w czasie pierwotnego zdarzenia, inne - kiedy przechowujecie informacj do pniejszego uytku, a jeszcze inne - kiedy przypominacie
sobie pierwotn informacj. Na wasze wspomnienia
moe take oddziaywa zdrowie fizyczne, uwaga, emocje i uprzedzenia. Wynik netto tych licznych wpyww
dziaajcych na wasz pami jest taki, e pamitacie co
w rodzaju kolau, na ktry skadaj si zdarzenia,
ktrych sami dowiadczylicie, zaczerpnite z drugiej
rki opisy zdarze, wasze oczekiwania, fantazje, a nawet
poczucie tego, co jest spoecznie podane. Tak wic
wasze najywsze wspomnienia mog by w istocie
znieksztaconymi obrazami rzeczywistych zdarze. By
moe pamitacie nawet, e bylicie gdzie, gdzie
naprawd nigdy nie bylicie, lecz tylko syszalicie o tym
miejscu. Zamiast traktowa swoj pami jako katalog
zdarze, mylelicie o niej jako o zbiorze ksig o waszych osobistych dziejach. Jak sugeruje wypadek Nicka,
wspomnienia pomagaj okreli siebie, wi wasze
obecne myli i dziaania z tym, co byo wane w waszej
przeszoci, i przygotowuj do tego, co bdzie istotne
w przyszoci.
W niniejszym rozdziale przedstawiamy koncepcj,
zgodnie z ktr pami polega na przetwarzaniu informacji.
W podejciu tym rozrnia si trzy typy procesw psychicznych, ktre przeksztacaj bodce sensoryczne,
myli i uczucia, jakich dowiadczamy, w zapamitane
bity informacji. Ponadto przyjmuje si, e kady z nas ma
niejeden, ale trzy rne systemy pamiciowe. Bdziemy
take zastanawia si nad tym, jak s konstruowane
wspomnienia, oraz nad tym, jak i dlaczego zapominamy.
Na koniec przyjrzymy si biologicznej stronie pamici,
przedstawiajc w zarysie pewne nowe odkrycia neurobiologw, ktrzy staraj si pozna struktur mzgu
i chemizm pamici. Tak wic, od czego mielimy zacz?
Aha, no tak...
Typy pamici
Pami dugotrwaa przechowuje nie tylko informacj
sensoryczn o wiecie; przechowuje take informacj
generowan wewntrznie, jak myli twrcze, opinie
i wartoci. W jaki sposb caa ta informacja jest reprezentowana w magazynie pamici? W rzeczywistoci s
dwie gwne odmiany pamici - proceduralna i deklaratywna - ktre rni si rodzajem przechowywanej
informacji.
Czy pamitacie, jak selektywna bya amnezja Nicka?
Po wypadku mg przechowywa w pamici wiedz pro-
ceduraln - jak robi si rne rzeczy, np. myje zby czy

gotuje. Nie mg przechowywa wiedzy deklaratywnej faktw dotyczcych wydarze, jakie zaszy po wypadku,
zwizkw midzy tymi zdarzeniami, oraz ich znaczenia.
Przypadki takie jak Nicka prowadz do wniosku, e
wiedza proceduralna (umiejtnoci) i wiedza deklaratywna (fakty) musz by przechowywane w odmienny
sposb.
memory) przechowuje informacj autobiograficzn wasne dowiadczania percepcyjne danej jednostki razem z pewnymi kodami czy znacznikami czasowymi,
pozwalajcymi okreli,, kiedy to zdarzenie wystpio,
oraz z kodami treciowymi okrelajcymi, gdzie miao
ono miejsce. Na przykad wspomnienia o najbardziej
radosnym dniu urodzin lub o pierwszym romansie s
przechowywane w pamici epizodycznej. Nick cierpia
na niewydolno pamici epizodycznej w odniesieniu do
zdarze, ktrych dowiadczy po wypadku.
Pami epizodyczna moe take przyczynia si do
skutecznego przypominania informacji dotyczcej wielu
faktw, o ktrych uczylicie si w szkole, czy na uczelni,
poniewa wiele zdarze, wzorw i poj jest przechowywanych w pamici po czci dziki ich powizaniu
z istotnymi dla danej osoby elementami sytuacyjnymi.
Na przykad starajc si odpowiedzie na okrelone
pytanie testowe, przypominacie sobie; z ktrego kursu
pochodzi dany materia, czy informacj t usyszelicie
na wykadzie, przeczytalicie w podrczniku, czy omawialicie j w grupie wiczeniowej i czy zapisalicie j
w swoich notatkach.
Pami proceduralna
Pami proceduralna (procedura/ memory) jest to
sposb pamitania tego, jak wykonuje si rne czynnoci. Uywamy jej przy nabywaniu, przechowywaniu
i wykorzystywaniu umiejtnoci percepcyjnych, poznawczych i ruchowych (Anderson, 1982; Tulving, 1983). Przechowywane w pamici umiejtnoci dotycz czynnoci,
takich jak jazda na rowerze czy wizanie sznurowade.
Umiejtnoci te nabywa si przez wiczenie i obserwacj
modeli, trudno si ich nauczy, lecz jeszcze trudniej
zapomnie (Bandura, 1986). Przechowywane w pamici
umiejtnoci przypominamy sobie wiadomie tylko we
wczesnych fazach wiczenia. Osoby, ktre opanoway
biegle jak skomplikowan czynno (eksperci),
wykonuj j bez wiadomego przypominania jej sobie.
Czsto nie mog nawet wiadomie myle o tym, co
robi, bez obnienia poziomu wykonania - sprbujcie
wyjani, jak wie si sznurowada lub jak si pywa.
atwiej jest wykona tak czynno ni opisa, jak to si
robi.
Pami deklaratywna
W odrnieniu od pamici proceduralnej, pami
deklaratywna (declarative memory) - sposb, w jaki
pamitamy informacj o okrelonych faktach - wie
si z pewnym stopniem wiadomego wysiku. Jest te
inna wana rnica midzy tymi dwoma typami
pamici.
Pami proceduraln uwaa si za funkj okolic podkorowych w ewolucyjnie starszej czci mzgu. System
pamici deklaratywnej rozwin si pniej, uksztatowany na tym pierwotnym podou. Rnica ta moe
wyjania fakt, e zarwno u maych dzieci, jak i u modych zwierzt pami umiejtnoci rozwija si wczeniej
ni pami faktw.
Mode mapy badano w rnych okresach stosujc
zadanie polegajce na nabywaniu umiejtnoci oraz
proste zadanie, wymagajce kojarzenia w pamici.
W wieku 3 miesicy rwnie sprawnie jak osobniki
dorose wykonyway one zadanie polegajce na nabywaniu umiejtnoci, lecz nie potrafiy wykona
drugiego zadania, dopki nie ukoczyy 6 miesicy
ycia, a sprawno tak, jak u zwierzt dorosych
osigny dopiero wtedy, gdy miay prawie 2 lata
(Mishkin, 1982).
Ebbinghaus wprowadza
ilociow miar pamici
Istniej dwa rodzaje pamici deklaratywnej: semantyczna i epizodyczna. Rozrnienie to zaproponowa

jako pierwszy kanadyjski psycholog Endel Tulving
(1972).
Pami semantyczna. Jest to pami dotyczca kategorii oglnych, ktra przechowuje podstawowe znaczenia sw i pojt bez odniesienia ich do czasu i miejsca
w dowiadczeniu danej osoby. Bardziej przypomina
encyklopedi ni autobiografi. Zwizki znaczeniowe
w pamici semantycznej s zorganizowane wok informacji o charakterze abstrakcyjno-pojciowym. Pami
semantyczna oprcz innych informacji zawiera prawa
oglne (prawdziwe take dla innych, bez wzgldu na
dowiadczenie osobiste) dotyczce gramatyki, utworw
myzycznych oraz zasad naukowych. Na przykad wzr
E = mc2 jest przechowywany w pamici semantycznej.
Uszkodzenia mzgu u Nicka nie miay, jak si zdaje,
ujemnego wpywu na jego pami semantyczn
w odniesieniu do informacji przyswojonych przed
wypadkiem, a jedynie w niewielkim stopniu wpyny na
ni, jeli chodzi o informacje przyswajane po wypadku.
Pami epizodyczna. Ten drugi rodzaj pamici deklaratywnej umoliwia pamitanie zdarze, znanych z osobistego dowiadczenia. Pami epizodyczna (episodic
Pierwsze znaczce badania, ktre dostarczyy prawdziwie ilociowej miary pamici, zostay opublikowane
w 1885 r. przez niemieckiego psychologa Hermanna
Ebbinghausa. By on pionierem bada eksperymentalnych nad pamici werbaln u ludzi. Sposb prowadzenia przez niego bada jest rwnie interesujcy, jak
uzyskane w nich wyniki.
Ebbinghaus posugiwa si sylabami bezsensownymi pozbawionymi znaczenia trzyliterowymi jednostkami,
skadajcymi si z dwch spgosek i umieszczonej
midzy nimi samogoski, np. CEG lub DAK. Stosowa
on sylaby bezsensowne zamiast sensownych trzyliterowych sw, poniewa spodziewa si, e uzyska
w ten sposb czyst" miar pamici, nie skaon
uprzednim uczeniem si czy skojarzeniami, ktre
dana osoba mogaby wnie do eksperymentalnego
zadania pamiciowego.
Ebbinghaus by nie tylko badaczem, lecz take
wasn osob badan. Wykonywa sam wszystkie zadania
badawcze i nastpnie mierzy uzyskiwane przez siebie
wyniki. Zadania, jakie wyznacza sobie, polegay na uczeniu si szeregw, czyli na zapamitywaniu zbioru elementw. Ebbinghaus stosowa w tym celu uczenie si mechaniczne - przez powtarzanie.
Ebbinghaus zaczyna eksperyment od dokadnego
przeledzenia listy bezsensownych sylab. Czyta te sylaby jedn po drugiej, dopki nie skoczy listy. Wtedy
czyta j od nowa w tej samej kolejnoci, tyle razy, a

w kocu potrafi powtrzy wszystkie sylaby we waciwym porzdku - osign tzw. kryterium wyuczenia.
Potem, aby przeszkodzi sobie w powtarzaniu tej listy
w myli, uczy si wielu innych list. Nastpnie, zamiast
stara si przypomnie sobie wszystkie sylaby z pierwszej listy, Ebbinghaus mierzy swoj pami, sprawdzajc, ile prb bdzie potrzebowa, aby nauczy si ponownie tej pierwszej listy. Jeli ponowne wyuczenie si tej
listy wymagao mniej prb, ni byo potrzebnych za pierwszym razem, to mona przyj, e oszczdzi on cz
informacji uzyskanej w trakcie pierwotnego uczenia si.
Na przykad, jeli Ebbinghaus potrzebowa 12 prb,
aby nauczy si jakiej listy, a 9 prb, eby nauczy si
jej ponownie po kilku dniach, to wskanik oszczdnoci dla takiego upywu czasu wynosi 25% (12 prb
- 9 prb = 3 prby; 3 prby: 12 prb =25%).
Posugujc si t metod zaoszczdzania, Ebbinghaus
rejestrowa, w jakim stopniu ilo przechowywanej
w pamici informacji zmniejszaa si w miar upywu
czasu. Rysunek 10.1 przedstawia uzyskan przez
niego krzyw. Jak atwo mona si przekona, stwierdzi on, e krzywa pocztkowo opada gwatownie, po
czym spadek jest stopniowo coraz wolniejszy. Krzywa
Ebbinghausa jest typowa dla wynikw eksperymentw nad mechanicznym zapamitywaniem materiau
bezsensownego.
Idc za przykadem Ebbinghausa, psychologowie

przez wiele dziesitkw lat badali uczenie si materiau
werbalnego, obserwujc osoby uczce si sylab bezsensownych. Badania te opieray si na zaoeniu, e jest
tylko jeden rodzaj procesw pamiciowych. Badajc
pami w jak najczystszej", nie skaonej znaczeniem
postaci, ekperymentatorzy mieli nadziej znale podstawowe zasady, ktre nastpnie mogyby by przydatne
Rysunek 10.1 Krzywa zapomnienia Ebbinghausa

Krzywa ta pokazuje, ile bezsensownych sylab pamitaj osoby
posugujce si metod zaoszczdzania, gdy bada si je w okresie
30 dni. Krzywa opada szybko, a nastpnie osiga plateau.
dla zrozumienia bardziej zoonych przykadw funkcjonowania pamici.

Chocia oglnie rzecz biorc, eksperymentalne
podejcie Ebbinghausa do badania pamici okazao si
wartociowe, to jednak mogo ono take zaszkodzi
psychologii, degradujc znaczenie do roli zakcajcej
zmiennej, zamiast uzna je za najwaniejszy aspekt
pamici. Badania nad pamici materiau sensownego
byy zaniedbywane a do lat pidziesitych XX w., kiedy
teoretycy zaczli stosowa komputery do symulowania
procesw psychologicznych w takich dziedzinach, jak
pami, rozumienie jzyka i zrozumienie czytanego tekstu. Obecnie ten typ analizy sta si wan gazi bada
nad pamici.
Pami utajona i pami jawna
pomnie sobie swych dawnych dowiadcze, niemniej

jednak dowiadczenia owe wpywaj na te osoby, a ich
zachowanie wiadczy, e z nich korzystaj. Czego waciwie si ucz? Psychologowie maj rne zdania na temat
podoa pamici utajonej. Niektrzy sdz, e jest ona
odzwierciedleniem szcztkowej aktywacji systemu
pamiciowego i tylko chwilowo podnosi poziom wykonania zada wymagajcych pamici. Inni s przekonani,
e moe ona by efektem dziaania odrbnego systemu
pamiciowego, ktry koduje zdarzenia percepcyjne
i pomaga po tym danej osobie spostrzega szybciej
i dokadniej (Tulving i Schacter, 1990).
Nastpna faza kodowania polega na powizaniu nowego sygnau wejciowego z inn informacj, jak ju
posiadamy, lub z celami - zewntrznymi bd wewntrznymi - dla ktrych mgby on pniej okaza si przydatny. Proces ten nazywa si opracowaniem (elaboration).
Przechowywanie jest lepsze, gdy moecie powiza
now informacj z tym, co ju wiecie. Niektrzy badacze
sdz, e pamita si relacje midzy pojedynczymi faktami przechowywanymi w pamici dziki tworzeniu sieci
poj, ktre wi midzy sob znane ju wiadomoci.
Zapamitane fakty, ktre mona powiza z innymi wiadomociami, s duo bardziej uyteczne ni pojedyncze
fakty izolowane w pamici.
Kodowanie, przechowywanie
i wydobywanie
Przechowywanie polega na utrzymaniu zakodowanej

informacji przez pewien czas w pamici. Mona j
utraci, jeli nie da si jej powiza z informacj zmagazynowan wczeniej, lub jeli nie jest co jaki czas powtarzana lub wykorzystywana. Im czciej powtarza si
jak informacj, tym wiksze prawdopodobiestwo jej
zapamitania. W ostatnich latach badacze odkryli zmiany
neurofizjologiczne w synapsach neuronw oraz inne
procesy biochemiczne, ktre wi si z przechowywaniem informacji.
Umys, podobnie jak biblioteka, aby by uyteczny,
musi zapewnia waciwe kodowanie i systematyczne
przechowywanie. Kiedy czytacie dla przyjemnoci, nie
staracie si specjalnie organizowa przyswajanych informacji w taki sposb, by mona je byo potem atwo
wydoby z pamici. Jeli stosujecie t sam procedur
wobec jednostek informacji zawartych w tym tekcie,
nie starajc si zorganizowa tego, co odbieracie, to
bdziecie mie kopoty, gdy przyjdzie czas pisania
sprawdzianu. Dobre kodowanie i przechowanie organizuje informacj tak, aby atwo byo j odnale, kiedy
bdzie potrzebna.
Pami semantyczna i epizodyczna s tym, co zwykle

mamy na myli, kiedy mwimy o pamici - wiadomym
przypominaniem sobie przyswojonej wiedzy i naszych
uprzednich dowiadcze. Jednake to, czego nauczylimy si z dawnych dowiadcze, moe czasami by
wyraone niewiadomie. W ostatnich latach powicono
wiele uwagi badaniom nad tak niewiadom pamici.
Pami utajona {implicit memory) jest to wiedza wynikajca z dowiadcze, z ktrych pozytywnego wpywu na
wykonanie przez siebie jakiego zadania nie zdajecie
sobie sprawy (Roediger, 1990). Jest to niewiadoma
forma pamici, poniewa nie pamitacie wyranie pierwotnego faktu uczenia si, ktry wpywa na aktualne
wykonanie zadania.
Niezalenie od tego, jaki rodzaj pamici wchodzi w gr,

przypomnienie sobie jakiego dowiadczenia po pewnym czasie wymaga funkcjonowania trzech procesw
umysowych: kodowania, przechowywania i wydobywania. Kodowanie (encoding) jest to przeksztacanie energii
odbieranych bodcw w specyficzny kod neuronowy,
ktry mzg potrafi przetwarza. Przechowywanie (storage) polega na magazynowana^ przez pewien czas
zakodowanego materiau. Wydobywanie {retrieval) to
odzyskanie pniej tej przechowywanej informacji.
W terminologii komputerowej kodowanie, przechowywanie i wydobywanie s to procesy, ktre sprowadzaj
informacj na twardy dysk komputera, utrzymuj j tam,
a pniej pozwalaj osobie obsugujcej komputer
uzyska do niej dostp.
Przykadem zadania, stosowanego czsto do badania pamici utajonej, jest uzupenianie brakujcych czci
sowa. Osobom badanym pokazuje si sowo z brakujcymi literami, np. -or-er-a, i prosi si je o wpisanie
w puste miejsca liter, tak aby powstao sowo. Badacze
stwierdzili, i ludzie znacznie czciej rozwizuj to
zadanie poprawnie, jeli niedawno widzieli na jakiej licie sowo morderca", niezalenie od tego, czy pamitaj, e je widzieli, czy nie. Tego rodzaju poprawa w rozwizywaniu zadania znana jest jako efekt torowania
(priming effect; Schacter, 1987).
Jest interesujce, e osoby cierpice na amnezj,
takie jak Nick, wykazuj normaln pami utajon.
Inaczej mwic, osoby te korzystaj ze swych sprzyjajcych nowemu uczeniu si dowiadcze tak samo, jak
osoby zdrowe, kiedy ich pami bada si za pomoc
takich zada, jak uzupenianie sw (Graf i in., 1984).
Pami utajon zademonstrowano nawet u skdind
normalnych pacjentw, cierpicych na amnezj nastpcz (dotyczc nowych zdarze), ktra zostaa spowodowana narkoz - wiadczy to przekonujco o rnicy
midzy pamici jawn, czyli wiadom, a pamici utajon, czyli niewiadom (Kihlstrom i in., 1990). Chocia
osoby dotknite amnezj nie potrafi wiadomie przy-
Kodowanie wymaga, abycie najpierw wybrali jakie

zdarzenie bodcowe spord ogromnego mnstwa sygnaw wejciowych (inputs), jakie prawie zawsze na was
oddziauj. Nastpnie musicie zidentyfikowa cechy charakterystyczne tego bodca. Wchodzi tu w gr zarwno
przetwarzanie wstpujce, jak i zstpujce: reagujecie
na cechy sensoryczne bodca oraz uwzgldniacie
wszystko, co wiecie o podobnych bodcach, a take
przekonania i postawy, jakie wobec nich wytworzylicie
(zob. omwienie przetwarzania wstpujcego i zstpujcego w Rozdziale 8).
Czy bodziec ten jest dwikiem, obrazem wzrokowym czy zapachem? Jeli jest dwikiem, to czy jest
gony czy cichy, agodny czy zgrzytliwy? Czy czy si
z innymi dwikami w pewien ukad - imi, melodi lub
woanie o pomoc? Czy jest to dwik, ktry syszelicie
przedtem? W trakcie kodowania staracie si oznaczy
to dowiadczenie rozmaitymi etykietami. Niektre
z tych etykiet s specyficzne i jedyne w swoim rodzaju
- To jest Adam Z.". Inne umieszczaj dane zdarzenie
w jakiej oglnej kategorii czy klasie - On jest
muzykiem rockowym". Ten proces kodowania jest zwykle tak automatyczny i szybki, e nie uwiadamiacie
sobie, i to robicie.
Wydobywanie jest zapat za wszystkie wasze wczeniejsze starania. Gdy dziaa, wwczas pozwala uzyska
dostp - czasami w uamku sekundy - do informacji,
ktr zapamitalicie wczeniej. Czy pamitacie, co
zachodzi przed przechowaniem: dekodowanie czy
kodowanie? Odpowied teraz jest atwa do wydobycia,
ale czy bdziecie nadal umieli j wydoby (kodowanie")
tak szybko i z tak du pewnoci, kiedy za par dni czy
tygodni bdziecie egzaminowani z treci tego rozdziau?
Wykrycie tego, jak wydobywany jest jeden okrelony bit
informacji spord ogromnej iloci informacji przechowywanych w magazynie pamici, jest ambitnym zadaniem wyznaczonym sobie przez psychologw, ktrzy
chc wiedzie, jak funkcjonuje pami i jak mona j
polepszy.
Z Rozdziau 8 dowiedzielimy si, e procesy percepcyjne mog powodowa zmiany informacji sensorycznej,
a dawne wspomnienia mog czasami znieksztaca percepcj. Czytajc ten rozdzia, przekonamy si, e istnieje
nieustanne wzajemne oddziaywanie midzy tym, co
spostrzegamy, a tym, co pamitamy. Ta interakcja midzy

kodowaniem, przechowywaniem i wydobywaniem z pamici jest zoona, zakcenia za, ktre wystpuj
w trakcie kadego z tych procesw, bd mie wpyw na
to, co pamitamy. Cay ten system jeszcze bardziej komplikuje fakt, e procesy kodowania, przechowywania
i wydobywania zachodz w kadym z trzech podstawowych systemw pamiciowych. Zanim przejdziemy do
rozpatrywania funkcji tych systemw, znajdcie troch
czasu, by odpowiedzie na nastpujce pytania:
1. Jaki jest numer twojego dowodu osobistego?
Jaki jest numer dowodu twojego najlepszego
przyjaciela?
2. Jak si nazywaa twoja nauczycielka w pierwszej
klasie i jaki miaa kolor oczu? Jak si nazywa asystent, ktry obecnie ma z tob zajcia z psychologii, i jaki jest kolor jego oczu?
3. Podaj tytu, wydanie i autora niniejszego podrcznika.
4. Czy potrafisz wytworzy w myli obraz tej strony,
kiedy zamkniesz oczy?
5. Kiedy po raz pierwszy dowiadczye(a) poczucia
winy? Kiedy po raz ostatni powiedziae(a)
swoim rodzicom, e ich kochasz?
6. Czy wiesz, na czym polega rnica midzy ikonicznym i echoicznym przechowywaniem informacji sensorycznej?
7. Co oznacza sowo Rosebud w filmie Obywatel Kanel
8. Co ma wsplnego dawna gwiazda zespou Red
Sox (Czerwone Skarpetki") Ted Williams (wspczynnik skutecznoci 0,406) z krawatami?
Czy odpowiedzi na niektre pytania dalicie szybko
i bez wtpliwoci, na inne za byy one niekompletne
i mtne? Czy byy jakie odpowiedzi, ktrych nie pamitalicie, chocia moglicie je kiedy zna? Czy byy jakie
zdarzenia, ktrych dowiadczylicie, lecz nie zapamitalicie, poniewa nie uwaalicie ich wwczas za
wane? Czy wasza pami negatywnych dowiadcze
emocjonalnych jest podobna do waszej zdolnoci pamitania dat i miejsc? Czy inne sformuowanie pyta
pomogoby wam lepiej przypomnie sobie odpowied?
Czy s odpowiedzi, co do ktrych macie pewno, e ich
nie znacie? Dowiadczenie to miao na celu poznanie
wasnej pamici i mechanizmw wydobywania, pozwoli
ono lepiej zrozumie niektre abstrakcyjne rozwaania
nad procesami i typami pamici, przedstawione poniej.
ciej stosowane metody testowania - przypominanie

i rozpoznawanie - daj zupenie inne rezultaty.
Przypominanie (recall) oznacza odtwarzanie informacji, z ktr zetknlicie si wczeniej. Jak nazywaj
si trzy systemy pamiciowe?" - to pytanie wymagajce
przypominania. Rozpoznawanie (recognition) oznacza
uwiadomienie sobie, e pewne zdarzenie bodcowe
jest tym, ktre widzielicie lub syszelicie przedtem.
Ktry z nastpujcych terminw odnosi si do wzrokowej pamici sensorycznej: (a) echo, (b) engram, (c) obraz,
(d) kod abstrakcyjny?" - to pytanie wymagajce rozpoznawania. Dziki podawaniu odmiennych wskazwek
wydobycia (retrievai cues) kada z tych dwch metod
wywouje odmienne procesy umysowe.
Starajc si zidentyfikowa przestpc, policja
posuguje si metod przypominania, jeli prosi poszkodowanego, by opisa z pamici jakie charakterystyczne
cechy zoczycy: Czy zauway Pan moe u napastnika
co niezwykego?" Policjanci zastosowaliby metod
rozpoznawania, gdyby pokazywali ofierze, jedn po
drugiej, fotografie z kartoteki podejrzanych przestpcw lub gdyby polecili jej zidentyfikowa napastnika
w grupie kilku osb.
Zarwno przypominanie, jak i rozpoznawanie wymagaj poszukiwania w pamici przy uywaniu wskazwek,
jakimi dysponujemy. Jednake pytania wymagajce przypominania zwykle dostarczaj nie tak licznych i mniej
specyficznych wskazwek ni pytania wymagajce rozpoznawania. Istnieje jeszcze inna wana rnica midzy
przypominaniem a rozpoznawaniem. Kiedy co rozpoznajecie, musicie po prostu porwna zapamitany bodziec
z aktualnym spostrzeeniem; zarwno ten bodziec, jak
i spostrzeenie obecne s w waszej wiadomoci. Natomiast gdy sobie co przypominacie musicie odtworzy
z pamici co, czego nie ma w obecnym rodowisku,
a nastpnie opisa to wystarczajco dobrze, by obserwator na podstawie waszych sw czy rysunkw mg by
pewny, e naprawd macie to w swej gowie.
Nic wic dziwnego, e zwykle potraficie duo wicej
rozpozna ni przypomnie sobie, e wikszo studentw uwaa testy typu prawda-fasz i testy z odpowiedziami do wyboru (rozpoznawanie) za atwiejsze ni
testy wymagajce wpisywania odpowiedzi w wolnych
miejscach (przypominanie) i e w testach polegajcych
na rozpoznawaniu zwykle uzyskuje lepsze wyniki. Trzeba
jednak podkreli, e kiedy niepoprawne odpowiedzi s
podobne do odpowiedzi poprawnej, wwczas rozpoznawanie staje si trudniejsze, i w gruncie rzeczy przypominanie moe sprawi mniej kopotu.
Metody wydobywania:
przypominanie i rozpoznawanie
Pami jako przetwarzanie informacji
Sdzicie by moe, e albo co wiecie, albo nie wiecie,

i e kada metoda testowania waszych wiadomoci
przyniesie takie same wyniki. Tak nie jest. Dwie najcz-
Dawniej psychologowie zwykli zadawala si analizowaniem zachowania jedynie w kategoriach jego zwizkw
z bodcami na wejciu, a bardzo mao dbali o to, co
dzieje si w czarnej skrzynce" naszego umysu, do ktrej

wchodz bodce, a wychodz reakcje. Obecnie psychologowie badajcy pami i inne procesy umysowe traktuj umys jako system przetwarzajcy informacj. S
przekonani, e warto opisywa procesy umysowe
w jzyku programowania i funkcjonowania komputerw,
gdy pozwala to im rozoy skomplikowany proces
pamitania na prostsze subprocesy czy stadia.
Posugujc si t analogi midzy mzgiem a komputerem, psychologowie sugeruj, e jednostki informacji s przechowywane w naszych mzgach jako wspomnienia w podobny sposb, jak bity informacji s
przechowywane w banku danych komputera. Mzg czowieka dziaa jednak w sposb bardziej zoony i subtelny ni jakikolwiek komputer. Komputer cyfrowy,
w ktrym stosuje si tranzystory reagujce tylko na dwa
sygnay: 1 (wczony) i 0 (wyczony), przetwarza w danym momencie jeden bit informacji. Mzg natomiast
czyni uytek ze stopniowalnych i zmieniajcych si
sygnaw, a ponadto przetwarza wiele rnych rodzajw
informacji w tym samym czasie. Przetwarzanie jednego
elementu informacji na raz w danej jednostce czasu, jak
to czyni komputer cyfrowy, nosi nazw przetwarzania
szeregowego. Przetwarzanie rnych rodzajw informacji
jednoczenie, jak to czyni czowiek, znane jest jako przetwarzanie rwnolege. (Inynierowie skonstruowali ju
komputery o przetwarzaniu rwnolegym).
Ludzie i komputery rni si take pod wzgldem

staoci swych wspomnie. Komputer nie dodaje
niczego samorzutnie do przechowywanej w swej
pamici informacji ani jej nie modyfikuje. Tryliony
synaps w mzgu, rnicych si pod wzgldem swej
zdolnoci pobudzania lub hamowania, umoliwiaj
przetwarzanie znacznie bardziej zoone od tego,
jakie dotychczas zapewnia jakikolwiek komputer (Sinclair, 1983). Z drugiej strony jednostki pamiciowe
mzgu nie s tak stabilne i niezmienne, jak jednostki
pamici komputera. Sam akt przypominania przechowywanej w pamici informacji zmieniaj w pewien
sposb.
Niewtpliwie istniej istotne rnice midzy komputerem a mzgiem czowieka. Niemniej jednak znajomo informatyki pomoga badaczom sformuowa hipotezy dotyczce pamitania i zapominania u ludzi, ktre
mona sprawdza eksperymentalnie.
Trzy systemy pamiciowe

Jest wiele rzeczy, ktrych psychologowie cigle nie wiedz o pamici. S jednak do pewni, e w obrbie
caego systemu pamitania i przypominania sobie informacji istniej trzy systemy pamiciowe: pami sensoryczna, pami krtkotrwaa i pami dugotrwaa.
Pami sensoryczna przechowuje ulotne wraenia bod-
Rysunek 10.2 Model systemu pamiciowego czowieka

Uwaga i rozpoznawanie obrazw
cw zmysowych - widoki, dwiki, zapachy i tekstury tylko przez jedn lub dwie sekundy. Pami krtkotrwaa
zawiera wspomnienia o tym, co spostrzegalimy przed
chwila.. Informacja ta utrzymuje si w niej tylko do 20
sekund, o ile nie powicamy jej szczeglnej uwagi.
Pami dugotrwaa przechowuje informacj, ktr mona
wydobywa w dowolnym czasie - nawet przez cae
ycie. Informacja w pamici dugotrwaej stanowi nasz
wiedz o wiecie.
Wyobracie sobie, e mijajc kino, czujecie zapach
praonej kukurydzy i syszycie dobiegajce z wewntrz
gone dwiki (ulotne wraenia sensoryczne). Po powrocie
do domu postanawiacie si dowiedzie, kiedy bdzie
nastpny seans, wic znajdujecie w ksice telefonicznej
numer telefonu kina, a nastpnie wykrcacie ten numer.
Wasza pami krtkotrwaa przechowuje go przez krtki
czas midzy spojrzeniem na a wykrceniem; jeli linia
jest zajta, musicie postara si przypomnie go sobie
po chwili lub jeszcze raz zajrze do ksiki telefonicznej.
Gdy automatyczna sekretarka kina podaje godziny seansw, powtarzacie je w myli. Nastpnie moecie ju
polega na swej pamici dugotrwaej, aby nie spni si
na seans.
Te trzy systemy pamiciowe uwaa si take za stadia w sekwencji przetwarzania informacji. Rni si
one nie tylko tym, ile informacji potrafi przechowa
i jak dugo mog j przechowywa, lecz take pod
wzgldem sposobu przetwarzania informacji. Informacja, ktra dostaje si do pamici dugotrwaej, przesza
najpierw przez stadium pamici sensorycznej i krtkotrwaej. W kadym stadium informacja jest przetwarzana w taki sposb, by nadawaa si dla nastpnego
stadium. Wraenia zmysowe staj si mylami i wyobraeniami; te z kolei s organizowane we wzorce,
ktre pasuj do sieci istniejcych w pamici dugotrwaej.
Trzeba podkreli, e pami nie jest rzecz, lecz procesem. To rozrnienie wyjania, dlaczego lepiej posugiwa si terminem pamitanie ni pami. Trzy systemy czy
stadia pamitania s to modele teoretyczne przedstawiajce, w jaki sposb - zdaniem psychologw - przetwarzamy odbieran informacj, przechowujemy j,
a pniej z niej korzystamy. Psychologowie nie wiedz,
czy stadia te wi si z oddzielnymi anatomicznie okolicami mzgu. Stadia owe wydaj si funkcjonalnie odrbnymi subsystemami wchodzcymi w skad oglnego systemu pamitania i przypominania sobie informacji.
Psychologowie maj nadziej, e ustalenie, w jaki sposb informacja jest przetwarzana w kadym subsystemie,
pozwoli im zrozumie, dlaczego w pewnych warunkach
atwo jest nam zapamitywa nawet bahe zdarzenie
podczas gdy w innych warunkach, zapominamy nawet
wane dowiadczenia. Rysunek 10.2 przedstawia hipotetyczny przepyw informacji do tych systemw i midzy
nimi.
Podsumowanie
Stwierdzilimy, e pami jest procesem, dziki ktremu
przechowujemy, a pniej odtwarzamy informacj. Pami
moe by proceduralna lub deklaratywna. Z kolei pami
deklaratywna dzieli si na pami semantyczn i epizodyczn. Pami utajona to niewiadoma forma pamici, przejawiajca si w uzyskiwaniu lepszych wynikw w rnych
zadaniach poznawczych pod wpywem uczenia si, z czego
nie zdajemy sobie sprawy.
Akt pamitania mona podzieli na trzy stadia.
Kodowanie jest procesem, dziki ktremu informacja
0 bodcu zostaje przeksztacona w specyficzny kod neuronowy. Proces ten wie nowe dowiadczenia z tymi, ktre ju
si znajduj w pamici. Przechowywanie jest procesem polegajcym na utrzymaniu informacji w pamici przez pewien
czas - procesem aktywnym, w ktrym dowiadczenia nieustannie s reorganizowane, redagowane" i aktualizowane.
Wydobywanie to proces uzyskiwania dostpu do przechowywanej w pamici informacji. Dwie najczciej stosowane metody wydobywania z pamici to przypominanie
1 rozpoznawanie. W wielu badaniach nad pamici psychologowie posuguj si modelem przetwarzania informacji.
Model ten wyrnia trzy systemy pamiciowe: pami sensoryczn, pami krtkotrwa i pami dugotrwa.
amic sensoryczna
Pami sensoryczna (sensory memory) - zwana take
rejestrem sensorycznym (sensory register) - przechowuje
wraenia utworzone z bodcw, ktre odbieramy wszystkimi naszymi zmysami. Pami sensoryczna reprezentuje pierwotny rodzaj pamici, ktry dziaa po odebraniu
bodca, ale przed zaliczeniem go do pewnej kategorii
w procesie rozpoznawania obrazw. Psychologowie
sdz, e pami sensoryczna (pierwsze stadium w wikszoci modeli przedstawiajcych pami czowieka jako
proces przetwarzania informacji) jest dla kadego
zmysu swego rodzaju urzdzeniem rejestrujcym, ktre
przechowuje przez krtki czas dane - przychodzc
informacj bodcow. Przechowuje j w formie bdcej
wiern reprodukcj danego bodca. Forma ta nosi nazw
prekategorialnej', poniewa wystpuje przed procesem
kategoryzacji (Crowder i Morton, 1969).
Psychologowie wiedz wicej o pamici wzrokowej
i suchowej ni o innych rodzajach pamici sensorycznej
(chocia zmysy smaku i wchu maj oczywicie due
znaczenie dla przetrwania u zwierzt yjcych na swobodzie). Informacja przechowywana w pamici wzroko-
wej, czyli tzw. ikoniczny obraz pamiciowy, utrzymuje si

przez czas rwny mniej wicej p sekundy. Informacja
przechowywana w pamici suchowej, czyli tzw. echo
(echo), utrzymuje si kilka sekund (Neisser, 1967). Moecie
atwo zademonstrowa sobie samym t rnic midzy
czasem przechowywania wzrokowej i suchowej informacji
sensorycznej. Kiedy zgasicie radio, dwiki muzyki
dosownie rozbrzmiewaj echem w waszych gowach przez
pewien czas po zamilkniciu odbiornika, ale kiedy spucicie aluzje, widok za oknem znika prawie natychmiast.
Co by si stao, gdyby nie byo ikonicznych obrazw
pamiciowych i ech? Bez nich moglibymy widzie
i sysze bodce tylko w tym momencie, w ktrym s one
fizycznie obecne, co nie dawaoby do czasu na rozpoznanie. Te rne rodzaje pamici sensorycznej s niezbdne do tego, eby przechowywa informacj wejciow, dopki nie zostanie rozpoznana i przekazana do
dalszego przetwarzania.
Kodowanie w pamici sensorycznej

Aby bodce fizyczne, ktre oddziauj na nasze receptory
zmysowe, mogy by wprowadzone do pamici sensorycznej, musz zosta zakodowane w postaci procesw biochemicznych, wywoujcych wraenia i spostrzeenia. Nawet
w tym pierwszym stadium dokonuje si selekcja. Bodce
o ywotnym znaczeniu dla organizmw maj pierwszestwo przed innymi bodcami, ktre nie s tak wane - np.
onierze, ktrzy koncentruj si na wykryciu stanowisk
artylerii nieprzyjacielskiej, czsto nie czuj blu z odniesionych ran. Dziki filtrowaniu sensorycznemu (sensory
gating), ktrym kieruj procesy zachodzce w mzgu, informacja w jednym kanale jest uprzywilejowana, podczas gdy
informacja w innym kanale jest tumiona czy ignorowana.
Przechowywanie: ile i jak dugo?

Chocia tak nietrwaa, pami sensoryczna ma du
pojemno - wiksz ni wszystkie zmysy mog przetworzy w danym czasie. Dawni badacze, z powodu stosowanej przez nich metody, nie doceniali iloci bodcw,
ktre w rzeczywistoci mog by przechowywane
w cigu tego krtkiego czasu. Prosili oni badanych, aby
przez uamek sekundy obejrzeli obraz skadajcy si
z dziewiciu elementw, a nastpnie przypomnieli sobie
jak najwicej tych elementw. Przy zastosowaniu tej
metody, zwanej procedur sprawozdania caociowego
(whole-report procedur), badani potrafili wymieni tylko
okoo czterech elementw spord obejrzanych dziewiciu. Psychologowie przyjmowali, e wyniki te odzwierciedlay ograniczenia zakresu pamici bezporedniej.
Mody badacz George Sperling podejrzewa, e liczba

przypomnianych elementw moe nie by dokadnym
wskanikiem liczby elementw, ktre faktycznie zostay
wprowadzone do pamici sensorycznej. W 1960 r. opracowa on pomysow metod - tzw. procedur sprawozdania czciowego (partial-report procedur) - w celu
sprawdzenia swej hipotezy.
Sperling eksponowa te same ukady- trzy rzdy po trzy
spgoski w kadym - przez taki sam czas (jedn
dwudziest sekundy), ale prosi badanych, aby odtworzyli tylko jeden rzd, a nie cay ukad. Natychmiast po
ekspozycji danego ukadu podawano sygna w postaci
tonu o wysokiej, redniej lub niskiej czstotliwoci,
wskazujcy, ktry rzd z caego ukadu badani maj odtworzy. Sperling stwierdzi, e niezalenie od tego,
o ktry rzd prosi, badani przypominali go sobie niemal bezbdnie. Jego zdaniem wskazywao to, e wszystkie elementy musiay by wprowadzane do pamici sensorycznej. Kiedy nastpnie eksponowa innym badanym
trzy rzdy po cztery elementy w kadym, sprawozdania
badanych byy poprawne w 76% - co znowu wskazuje,
e w pamici sensorycznej byo dziewi elementw
(9:12 = 75%) dostpnych dla natychmiastowego przypominania (Sperling, 1960, 1963).
. .
.
Rysunek 10.3
Przypominanie przy uyciu metody

sprawdzania czciowego
Kropki na linii cigej wskazuj przecitn liczb elementw, jak

przypomniay sobie cztery osoby badane przy uyciu metody
sprawdzania czciowego, natychmiast po ekspozycji i po krtkich
odstpach czasu. Dla porwnania linia przerywana pokazuje
przecitn liczb elementw, jak osoby badane przypomniay
sobie, kiedy zastosowano metod sprawdzania caociowego.
(Adaptowane wg Sperlinga).
Co si dzieje, gdy sygna okrelajcy rzd nie jest

natychmiastowy, lecz troch spniony? Rysunek 10.3
pokazuje, e w miar jak opnienie wzrasta od zera do
jednej sekundy, liczba poprawnie wymienionych elementw stale spada. Eksperymenty Sperlinga dowodz, e
bezporednia pami wzrokowa jest cakiem dokadna,
lecz obraz czy lad pamiciowy zanika bardzo szybko.
Przy stosowaniu metody sprawozdania caociowego
krtki czas trwania obrazu pamiciowego zostaje
wyczerpany w momencie, gdy osoba badana odtworzy
trzy czy cztery litery. Po upywie tego czasu informacja
0 pozostaych literach, ktre zostay zarejestrowane
w pamici sensorycznej, zostaje utracona
Psychologowie przypuszczali, e utrata informacji
przechowywanej w tej pamici nastpuje dlatego, e po
zakoczeniu dziaania bodca wzrokowego treci ladu
pamiciowego zaczynaj zanika. Jednake pniejsze
badania nad pamici ikoniczn ujawniy, e trwanie
bodca wzrokowego po tym, gdy fizycznie nie jest on ju
obecny, wynika z zachodzcych procesw neuronowych,
ktre s wyzwalane przez pocztek stymulacji i utrzymuj
si w cigu okrelonego, krtkiego czasu wynoszcego
okoo 100 ms (DiLollo, 1980). Inni badacze, stosujc procedur Sperlinga, wykazali, e take w pamici suchowej dostpnych jest wicej informacji, ni na og ludzie
potrafi odtworzy w swych sprawozdaniach (Darwin
1 in., 1972). Echa utrzymujce si w suchowej pamici
sensorycznej wydaj si niezbdne dla przetwarzania
wielu subtelnych, wystpujcych jednoczenie aspektw
mowy, takich jak intonacja i akcent.
Czy byoby lepiej, gdyby informacja przechowywana
w pamici sensorycznej bya trwalsza, dziki czemu
mielibymy wicej czasu na jej przetwarzanie? Z pewnoci nie. Nieustannie napywa nowa informacja i j
take trzeba przetwarza. Informacja jest przechowywana w pamici sensorycznej wystarczajco dugo, by
zapewni poczucie cigoci, lecz nie tak dugo, by interferowaa z nowymi wraeniami zmysowymi.
Szybkie zanikanie informacji przechowywanej w pamici sensorycznej udostpnia t pami dla nowych
bodcw. Jest jeszcze inny sposb oczyszczania rejestrw sensorycznych: nowe, podobne bodce mog
wymazywa ikoniczne i echoiczne reprezentacje.
W jednym z bada eksponowano krtko dwa rzdy
liter, a 100 ms pniej eksponowano kko w tym
miejscu, gdzie przedtem byta jedna z liter. Normalnie
wszystkie litery byyby widziane po upywie 100 ms
od ekspozycji, ale badani, zamiast dostrzec wszystkie
litery z kkiem otaczajcym jedn z nich, zobaczyli
dwa rzdy liter z kkiem na miejscu jednej z nich
(Averbach i Coriell, 1961).
W badaniu tym bodziec nastpujcy po innym,

podobnym bodcu wymaza go czy zamaskowa -
Rysunek 10.4
Kolejno zdarze w maskowaniu

wstecznym
W maskowaniu wstecznym bodziec, ktry pojawia si w tym

samym miejscu co bodziec wanie spostrzegany (tu litera O),
maskuje go, czyli uniemoliwia jego dostrzeenie. Anomalia
polega tu na tym, e zdarzenie pniejsze niejako przestania
wczeniejsze.
Ukad bodcw wczony:
AXQPNBLM
VTCHREVK
Uktad bodcw wyczony:
Bodziec maskujcy wczony:
Co widzi osoba badana:

(Q zostao zamaskowane)
O
A XQP N B LM
V T C H R E VK
zjawisko to jest znane jako maskowanie wsteczne (backward masking) (zob. rys. 10.4). Maskowanie wsteczne jest
po prostu interferencj z przebiegajcym wanie procesem spostrzegania. Doznanie to jest niezwyke z tego
powodu, e co, co pojawia si pniej, nie dopuszcza
do rozpoznania i zapamitania czego, co pojawio si
wczeniej.
W tym pierwszym stadium przetwarzania informacji
odbywa si wycig z czasem, aby zakoczy rozpoznawanie obrazw i inne rodzaje kodowania, zanim informacja przechowywana w pamici sensorycznej zniknie.
Z powodu zanikania ladu pamiciowego bodca
i z powodu maskowania wstecznego wikszo wejciowej informacji sensorycznej przegrywa ten wycig i nie
udaje si jej przej do pamici krtkotrwaej lub
dugotrwaej.
Przekazywanie do pamici krtkotrwaej

Chocia filtrowanie sensoryczne nie dopuszcza do przeksztacenia czci napywajcych bodcw we wraenia
i spostrzeenia, to i tak odbieracie znacznie wicej
informacji sensorycznej ni potraficie zapamita i ni
moglibycie wykorzysta, gdybycie nawet zapamitali.
W rzeczywistoci tylko maleka cz tego, co odbieracie swymi zmysami, pozostaje na stae, o czym moe
przekonalicie si, kiedy usiowalicie przypomnie
sobie wszystko, co widzielicie i syszelicie na atrakcyjnej wycieczce. W jaki sposb informacja z pamici sensorycznej przechodzi do pamici krtkotrwaej?
Jedynym sposobem przeniesienia do pamici krtkotrwaej informacji przechowywanej w pamici sensorycznej jest zwracanie uwagi na t informacj. Z ogromnej iloci wrae zmysowych, jakich dowiadczacie
i jakie zatrzymujecie na krtko w swej pamici sensorycznej, tylko te, na ktre zwracacie uwag, kwalifikuj
si do pamici trwalszej. Uwag selektywn (selective

attention), czyli wybircz - zdawanie sobie sprawy tylko
z czci dostpnych bodcw wejciowych - dobrze znacie z wasnego dowiadczenia. Na spotkaniu towarzyskim moecie bra udzia w sposb inteligentny tylko
wjednej rozmowie na raz; potraficie wyciszy" inne rozmowy prowadzone wok was. W akademiku moe gra
jednoczenie kilka odbiornikw stereofonicznych, ale
chocia receptory w waszych uszach wykrywaj wszystkie dwiki, potraficie sucha tej muzyki, ktrej chcecie
sucha. Jeli nawizalicie z kim oywion rozmow,
potraficie skupia wybirczo uwag na tej rozmowie,
usuwajc muzyk na dalszy plan, chocia jest gona jak
zawsze. Podobnie rodzice potrafi usysze pacz swego
dziecka przez gwar domu penego goci, ktrzy czsto
wcale nie sysz paczu. Dziki uwadze selektywnej
moemy wybiera, na jakich bodcach wejciowych
skupimy uwag. Tylko te bodce, ktre jako przycigaj
uwag, kwalifikuj si do dalszego przetwarzania i przechowywania w pamici krtkotrwaej.
Jak stwierdzilimy w poprzednich rozdziaach, cay
proces odbioru sensorycznych bodcw wejciowych
dzieli si na trzy stadia: przeksztacanie energii bodcowej w dane sensoryczne (odbieranie wrae), organizowanie danych z poszczeglnych receptorw w konfiguracje (spostrzeganie) oraz klasyfikowanie nowej
informacji w pamici dugotrwaej w wyniku procesw
zstpujcych. To trzecie stadium percepcyjne obejmuje
rozpoznawanie obrazw i poddaje ci wpywom oczekiwa czy osobistych potrzeb.
Jakie rodzaje informacji maj najwiksze szans
przycignicia uwagi i dostania si do pamici krtkotrwaej? Na og informacja dobrze nam znana najatwiej
osiga to stadium przetwarzania. Na przykad sztuczne
sowo takie jak eyktzlra nie bdzie przetwarzane rwnie
atwo, jak prawdziwe sowo talerzyk, mimo e oba skadaj si z tych samych liter. Podobnie ludziom wychowanym w kulturze zachodniej trudno jest zapamita
melodi skomponowan w skalach tonalnych tradycyjnej
muzyki Azji Poudniowej. Jednake ta zasada znajomoci
nie zawsze obowizuje. Kiedy co jest powtarzane tak
czsto, e staje si nudne - kiedy znajomo powoduje
lekcewaenie informacji - przyzwyczajamy si do tego
i reagujemy znacznie sabiej na taki bodziec.
Przypominacie moe sobie badanie Donchina
(przedstawione w Rozdziale 1), w ktrym fala EEG okrelana jako P-300 wiadczya o tym, e mzg przygotowuje si do odebrania oczekiwanego niewiadomie bodca.
Czy nie wynika std, e atwiej zapamituje ywe, dziwaczne warianty znanej, utrwalonej struktury - purpurowego psa, dwugowe ciel, dowcip z zaskakujc
puent? Ponadto, poniewa jestecie subiektywnymi,
ludzkimi" procesorami informacji, czy nie jest bardziej
prawdopodobne, e zauwaymy i zapamitamy zdarzenia, ktre maj dla nas osobiste znaczenie?
Reprezentacja informacji przechowywana w zakodowanej postaci w pamici nosi nazw kodu pamiciowego
(memory code). Gdy w pamici dugotrwaej nie ma kodu
pamiciowego, ktry pasuje do nowego bodca czy
wie si z nim, wwczas kodowanie w pamici krtkotrwaej jest trudniejsze, trwa duej, i jest mniej prawdopodobne, e w ogle nastpi. A zatem atwiej zapamitamy now informacj, jeli moemy powiza j
z czym, co ju wiemy, lub skojarzy j z czym dziwacznym. Pojcie kodu pamiciowego moe pomc wyjani,
dlaczego prawdopodobnie mamy tak niewiele wspomnie z pierwszych lat ycia - byo wtedy bardzo mao
przechowywanych w pamici informacji, ktre mogyby
dopomc w zakodowaniu nowych dowiadcze.
ff
Podsumowanie
;^||
Pami sensoryczn jest pierwszym stadium przetwarzania

informacji w procesie pamitania. W pamici Lej kady
zmys przechowuje przez krtki czas napywajce bodce.
Informacja przechowywana we wzrokowej pamici sensorycznej nosi nazw ikonicznego obrazu pamiciowego,
a informacja w suchowej pamici sensorycznej - to echo.
Zarwno ikoniczny obraz pamiciowy, jak i echo przechowuj informacj sensoryczn w postaci nie przeanalizowanej, prekategorialnej. Gdy bodce fizyczne oddziauj na
receptory zmysowe, informacja jest kodowana w pamici
sensorycznej. Filtrowanie sensoryczne jest procesem, dziki
ktremu nasz aparat sensoryczny reaguje silniej na wane
bodce, a sabiej na bodce nieistotne dla danej osoby,
Pami sensoryczn nie przechowuje informacji dugo, lecz
ma du pojemno, o czym wiadcz wyniki uzyskane
przy zastosowaniu procedury sprawozdania czciowego
Sperlinga i podobnych technik. W ikonicznej pamici sensorycznej informacja zanika w cigu mniej wicej jednej
sekundy, natomiast w pamici suchowej moe utrzymywa,
si do czterech sekund. Ponadto nowe sygnay wejciowa
mog zajmowa miejsce starych, co powoduje jeszcze szyw
sz utrat informacji.
;:;
Tylko maa cz informacji przechowywanej w pamici
sensorycznej moe by przekazana do pamici krtkotrwali
ej. Aby jaki bodziec wejciowy zosta przekazany, trzeb'0
na niego zwrci uwag. Selektywn uwag mona skierowa tylko na nieliczne bodce, aby przekaza je do pami^
ci krtkotrwaej. Trzeba te rozpozna dany bodziec weN,
ciowy, aby wydoby go z pamici sensorycznej. Znajonief
atwe do rozpoznania obrazy maj najwiksze szans
osignicia pamici krtkotrwaej. Jak si przekonamy,
pami krtkotrwaa jest krytycznym stadium proceM
pamitania, poniewa stanowi ona swego rodzaju wa
sztat pracy umysu.
\y$
-^f-
-V-
ami krtkotrwaa
Bodziec, ktry zosta rozpoznany, prawdopodobnie
zostanie przekazany do pamici krtkotrwaej (STM short-term memory). STM ma swoje miejsce midzy ulotnymi zjawiskami pamici sensorycznej a trwalszym przechowaniem w pamici dugotrwaej. Szereg interesujcych waciwoci wyrnia t faz przetwarzania
pamiciowego.
Pami krtkotrwaa ma bardzo Ograniczon pojemno. Znacznie mniej informacji jest przechowywanych
w tym stadium ni w ktrymkolwiek z pozostaych
dwch stadiw. Ma ono take krtki czas przechowywania: znajdujca si w nim informacja zostaje utracona
po okoo 18-20 s, o ile nie jest na ni skierowana
nasza wiadomo. Jednake pami krtkotrwaa jest
jedynym stadium pamiciowym, w ktrym zachodzi
wiadome przetwarzanie zawartego w nim materiau,
a materia ten zostaje zachowany dopty, dopki jest
objty wiadom uwag - znacznie poza limit 20 s,
obowizujcy wtedy, gdy na dany materia nie zwraca
si uwagi. Dlatego wanie pami krtkotrwaa zwana
jest take pamici operacyjn lub robocz (working
memory) - materia przekazany do niej z pamici sensorycznej lub dugotrwaej (obie s niewiadome)
moe by przepracowany, przemylany i zorganizowany.
Pami krtkotrwaa jest czci naszej psychologicznej teraniejszoci. To ona zapewnia kontekst dla
nowych zdarze i wie oddzielne epizody w cig histori. Umoliwia nam utrzymanie i nieustanne aktualizowanie reprezentacji zmieniajcej si sytuacji oraz trzymanie si tematu podczas rozmowy.
Pami krtkotrwaa dostarcza kontekstu umoliwiajcego zrozumienie nowych spostrzee. Przypumy, e
kelner nioscy tac pen oprnionych talerzy przechodzi koo waszego stolika, kiedy jestecie mocno
pochonici rozmow. Po chwili syszycie okropny huk.
Wiecie, e nie jest to odgos padajcego drzewa ani
wypadku samochodowego; natychmiast interpretujecie
ten dwik jako odgos tukcych si talerzy z tacy kelnera. W tym przykadzie pami krtkotrwaa wykorzystuje informacj z niedawnego zdarzenia i z pamici
dugotrwaej o odgosach rnych rodzajw zdarze,
pomagajc zinterpretowa nowe, aktualne spostrzeenie
(Baddeley i Hitch, 1974).
Kodowanie w pamici krtkotrwaej

Informacja jest wprowadzana do pamici krtkotrwaej
w postaci zorganizowanych obrazw i wzorcw, ktre
zwykle s rozpoznawane jako znane i majce znaczenie.
Wydaje si, e wzorce sowne wprowadzane do pamici
krtkotrwaej s tam zazwyczaj przechowywane w formie akustycznej - wedug ich brzmienia - nawet wtedy,
gdy wchodz przez oczy, a nie uszy danej osoby. Wiemy
o tym z bada, w ktrych osoby badane proszono
0 przypominanie sobie list liter natychmiast po ich obejrzeniu. Bdy w przypominaniu polegay przewanie na
myleniu liter o podobnym brzmieniu, a nie tych, ktre
wygldaj podobnie. Na przykad liter D mylono raczej
z podobnie brzmicym T ni ze znacznie podobniejszym
wygldem 0 (Conrad, 1964). Posugiwanie si przez nas
kodem akustycznym w pamici krtkotrwaej moe
wiza si z nasz preferencj do sownego powtarzania
przyswojonej informacji w celu jej utrwalenia. Oczywicie cecha ta nie odnosi si do systemu pamici krtkotrwaej u stworze nie posugujcych si mow.
Zastanawiacie si moe, jak radz sobie ludzie z powanie upoledzonym suchem, skoro pami krtkotrwaa korzysta z kodu akustycznego. Wydaje si, e
ludzie ci stosuj dwa sposoby, alternatywne wobec kodowania akustycznego uywanego przez wikszo osb
syszcych. Posuguj si oni kodowaniem wzrokowym
(identyfikowanie liter, wyrazw i znakw jzyka migowego) oraz, w mniejszym stopniu, kodowaniem semantycznym (identyfikowanie kategorii czy klas, do ktrych
nale zdarzenia obserwowane za pomoc wzroku).
Podstaw takiego wniosku jest charakter bdw, jakie
ludzie z powanie upoledzonym suchem popeniaj
w kontrolowanych prbach eksperymentalnych: myl oni
elementy podobne pod wzgldem wygldu lub znaczenia, a nie pod wzgldem brzmienia (Bellugi i in., 1975;
Frumkin i Anisfeld, 1977). Chocia osoby syszce posuguj si na og kodowaniem akustycznym w pamici
krtkotrwaej, to jednak s dane wiadczce o tym, e
one rwnie czasami stosuj kodowanie wzrokowe
1 semantyczne (Conrad, 1972).
Przechowywanie w pamici krtkotrwaej

Ograniczona pojemno krtkiego przechowywania
w pamici krtkotrwaej jest okrelana jako zakres
pamici bezporedniej (immediate memory span). Gdy elementy, ktre naley zapamita, s nie powizane ze
sob, pojemno pamici krtkotrwaej zdaje si
wynosi od piciu do dziewiciu jednostek informacji okoo siedemiu (plus lub minus dwa) znanych elementw: liter, sw, liczb lub innych sensownych elementw
niemal kadego rodzaju. Kiedy usiujesz upchn
w pamici krtkotrwaej wicej ni siedem elementw,
wczeniejsze elementy zostaj usunite, by zrobi
miejsce dla nastpnych. Ten proces zastpowania przypomina ukadanie 1-stopowych (1 stopa to 0,3048 m przyp. red.) cegie na 7-stopowym stole. Kiedy z jednej
strony wpycha si sm ceg, cega na przeciwlegym
kocu zostaje zepchnita ze stou. C jest takiego
szczeglnego w liczbie SIEDEM?
Moc liczby siedem nie zna adnych kulturowych granic. Na przykad, kiedy afrykascy historycy plemienni
opowiadaj o dziejach ich przodkw, potrafi wyrecytowa z pamici opowieci liczce 12 000 sw, takie
jak poemat epiczny Mwindo (The Mwindo Epk). Jednake te opowieci o dziejach przodkw zwykle obejmuj tylko siedem pokole wstecz. Antropolodzy
stwierdzili, e historycy ci zwykle przerywaj po przeledzeniu swych korzeni przez siedem pokole,
z wyjanieniem, e pierwsze pokolenie, Pierwszy
Przodek, zstpi z nieba" (D'Azevedo, 1962).
Szczeglne znaczenie sidemki z naszego punktu
widzenia polega na tym, e liczba ta zdaje si wyraa
ograniczenia pamici ludzkiej. Przeczytaj jeden raz
ponisz list przypadkowych cyfr, zakryj je i napisz
ich tyle, ile potrafisz, w takim porzdku, w jakim bd
ci przychodziy na myl.
8 1 7 3 6 4 9 4 2 8 5
Ile cyfr odtworzye(a) poprawnie?
Teraz przeczytaj ponisz list przypadkowych
liter i przeprowad tak sam prb pamici.
Ile liter odtworzye(a) poprawnie?

Jeli twoja pami krtkotrwaa jest podobna do
pamici wikszoci ludzi, to prawdopodobnie przypomniae(a) sobie okoo siedmiu cyfr i siedmiu liter.
Niektrzy ludzie przypomn sobie pi elementw,
niektrzy a dziewi - tzn. siedem plus lub minus
dwa. Moesz si przekona, e ta sama zasada obowizuje w odniesieniu do przypominania sobie list
przypadkowych sw lub imion.
Przetwarzanie w pamici krtkotrwaej

S dwa wane sposoby zwikszenia ograniczonej pojemnoci pamici krtkotrwaej, tak eby wicej informacji
mona byo przekaza do pamici dugotrwaej. Te dwie
metody to porcjowanie i powtarzanie. Ju si nimi posugiwalicie, a teraz odkryjcie, dlaczego s pomocne.
Porcjowanie
Porcja (chunk) jest jednostk informacji majc

pewne znaczenie. Porcj moe by pojedyncza litera lub
cyfra, grupa liter lub innych elementw, a nawet grupa
wyrazw lub cae zdanie. Na przykad sekwencja 1-9-8-4
skada si z czterech cyfr, ktre mog tworzy cztery
porcje - mniej wicej poow tego, co potrafi przechowa pami krtkotrwaa. Jeli bdziesz jednak
postrzega te cyfry jako rok lub jako tytu powieci
George'a Orwella - 1984 - to tworz one tylko jedn
porcj, zostawiajc duo wicej miejsca na inne porcje
informacji. Porcjowanie (chunking) jest to proces polegajcy na ponownym zakodowaniu pojedynczych ele-
mentw przez grupowanie ich na podstawie podobiestwa lub jakiej innej organizujcej zasady, a take przez
czenie ich w wiksze konfiguracje na podstawie informacji przechowywanej w pamici dugotrwaej.
Sprawdcie, ile porcji znajdziecie w nastpujcej
sekwencji 20 cyfr: 19411914186518121776. Moecie
odpowiedzie dwadziecia", jeli widzicie t sekwencj
jako list nie powizanych ze sob cyfr, lub pi", jeli
podzielacie t sekwencj na daty najwaniejszych wojen
w historii USA. Jeli zrobicie to drugie, to z atwoci
odtworzycie wszystkie cyfry we waciwej kolejnoci, raz
tylko rzuciwszy na nie okiem. Nie byoby moliwe, abycie zapamitali je wszystkie po krtkiej ekspozycji, gdybycie traktowali je jako 20 nie powizanych ze sob elementw. Zawsze moecie powikszy, i to znacznie,
zakres swojej pamici, jeli potraficie odkry, jak zorganizowa dostpn ilo informacji w mniejsze porcje.
Synny ze swej pamici badany, S. R, potrafi zapamita
84 cyfry, grupujc je jako czasy osigane w biegach
(S. F. by zapalonym biegaczem). Jego ogromny zakres
pamici dotyczy jednak tylko cyfr i nie odnosi si do
liter lub innego materiau.
Napywajc informacj moecie take strukturalizowa wedug jej znaczenia dla was osobicie (np.
wic j z wiekiem przyjaci i krewnych); moecie te
zestawia nowe bodce z rnymi kodami, ktre przechowujecie w pamici dugotrwaej. Tak wic twoja zdolno zapamitywania sekwencji ERAWCIAFBIGMUSA
bdzie wiksza, jeli podzielicie t sekwencj na nastpujce porcje: ERA-TV-CIA-FBI-GM (skrt nazwy firmy
General Motors) - USA (Bower, 1972). Jeli nawet nie
udaje wam si powiza nowych bodcw z reguami,
znaczeniami czy kodami w swojej pamici dugotrwaej,
to moecie posuy si porcjowaniem. Mona po prostu
pogrupowa te elementy w rytmiczny wzorzec, czyli ukad
czasowy (181379256460 mona by przeksztaci w 181,
przerwa, 379, przerwa, 256, przerwa, 460).
Powtarzanie
Wspomnielimy ju o uytecznoci powtarzania cyfr
numeru telefonu, jeli chce si utrzyma je w pamici. Ta
technika zapamitywania zwana jest powtarzaniem
podtrzymujcym (maintenance rehearsal). Los informacji,
ktrej nie powtarzano, ukazuje opisany niej pomysowy
eksperyment.
Osoby badane syszay trzy spgoski, np. F, C i V. Miary
one przypomnie sobie te spgoski po usyszeniu sygnau, ktry podawano po upywie zmiennego odstpu
czasu, wynoszcego od 3 do 18 s. Aby zapobiec powtarzaniu spgosek wprowadzono zadanie dystrakcyjne
midzy usyszeniem spgosek a sygnaem do ich przypomnienia - badanym podawano liczb trzycyfrow
i polecano liczy od niej wstecz co trzy, dopki nie
zabrzmi sygna przypominania. Podawano duo rnych
Rysunek 10.5
Przypominanie materiau przechowywanego

w pamici krtkotrwaej bez powtarzania
Kiedy odstp czasu midzy prezentacj bodcw a przypominaniem

by wypeniony wykonywaniem krtkiego zadania odwracajcego
uwag osoby badanej, wyniki przypominania pogarszay si w miar
przeduania tego odstpu czasu.
^waruj j.y_w pamicLdugotrwae[. Proces ten zachodzi

wtedy, gdy zauwaacie, e numer telefonu 3589211
mona take uj jako 3 + 5 = 8, a 9 + 2 = 11. Opracowanie to zaley od przechowywanych w pamici
dugotrwaej i przekazywanych z niej do pamici operacyjnej regu dodawania oraz sum. Jeli speniacie ten
warunek, to potraficie odnale konfiguracje i znaczenia
w skdind nie powizanych i pozbawionych sensu elementach. Podobnie, odkd nauczylicie si regu skadni
-jak naley zestawia wyrazy, by tworzy poprawne zdania - moecie grupowa w porcje wyrazy zda w swym
ojczystym jzyku. Bdziemy mieli wicej do powiedzenia o powtarzaniu opracowujcym pniej, przy omawianiu kodowania w pamici dugotrwaej.
Ograniczona pojemno pamici krtkotrwaej jest
jedn z podstawowych i staych cech systemu pamiciowego czowieka. S jednak mistrzowie pamici, ktrzy
potrafi zapamita dugie szeregi cyfr po jednorazowej
prezentacji lub w cigu paru sekund pomnoy w myli
dwie wielkie liczby. Sekret ich wyczynw zdaje si w czci polega na tym, e nauczyli si oni przemieszcza informacj tam i z powrotem midzy pamici krtkotrwa
i dugotrwa. Aby dowiedzie si, w jaki sposb mona
rozwija tak umiejtno, psycholog poznawczy William
Chase pracowa ze studentem okrelanym jako S. F.
Pocztkowo S. F. potrafi powtrzy we waciwej
kolejnoci tylko typowe siedem cyfr, ale po 2,5-letnich
wiczeniach (godzina dziennie, dwa do piciu dni
zestaww spgosek, stosujc kilka krtkich odstpw

czasu w szeregu prb z wieloma osobami badanymi.
Wyniki
przypominania,
pokazane na rysunku
10.5, pogarszay si, w miar jak wydua si czas,
tygodniowo) potrafi przypomnie sobie do 80 cyfr

lub odtworzy bezbdnie macierz zoon z 50 liczb
- i robi to szybciej ni specjalici wiczcy sw
pami przez cae ycie.
przez ktry trzeba byo przechowa w pamici infor-
S. F. nie przechodzi jakiego specjalnego szkole-
macj. Nawet po 3 s utrata przechowywanej informa-
nia czy treningu. Spdza po prostu setki godzin na
cji bya znaczna, a po 18 s - niemal cakowita. Gdy nie
suchaniu przypadkowych cyfr, odczytywanych w tem-
prze-
pie jedna na sekund, a nastpnie na ich odtwarzaniu
chowywanej w pamici krtkotrwaej, przypominanie
w tej samej kolejnoci. Kiedy powtrzy je poprawnie,
jej w miar upywu czasu byo coraz sabsze (Peterson
w nastpnej prbie dodawano jedn cyfr; jeli si
byo
moliwoci
powtarzania
informacji
i Peterson, 1959).
pomyli, liczb cyfr w nastpnej prbie zmniejszano

o jedn. Po kadej prbie S. F. skada sprawozdanie
Przypominanie pogarszao si wskutek niemonoci

powtarzania nowej informacji. Pogarszao si take na
skutek interferencji rywalizujcej informacji z zadania
dystrakcyjnego. (Interferencja jako przyczyna zapominania zostanie omwiona w dalszej czci tego rozdziau).
Powtarzanie utrzymuje informacj w pamici operacyjnej i zapobiega usuniciu jej przez rywalizujce sygnay wejciowe; jednake powtarzanie podtrzymujce
nie jest skutecznym sposobem przekazywania informacji
do pamici dugotrwaej. Aby zapewni przekazanie
informacji, musisz uciec si do powtarzania opracowujcego (elaborative rehearsal), procesu, ktry nie polega
tylko na powtarzaniu informacji, lecz na jej aktywnym
przeanalizowaniu i powizaniu z wiedz przechowy-
sowne (protok) ze swego procesu mylowego.

Protokoy S. l:. dostarczyy klucza do jego pamiciowej magii. Poniewa S. F. uprawia biegi dugodystansowe, zauway, e wiele przypadkowych cyfr mona
pogrupowa tak, aby odpowiaday czasom biegw na
rnych dystansach. Na przykad sekwencj 3, 4, 9, 2,
5, 6, 1, 4, 9, 3, 5 zakodowaby jako 3:49,2, niemal
rekord na mil; 56:14, czas na 10 mil; 9:35, dwie mile
w wolnym tempie". Pniej S. K do porcjowania przypadkowych cyfr uywa take wieku osb bliskich, dat
szczegowych wydarze oraz specjalnych ukadw
cyfr. W ten sposb potrafi wykorzysta swoj pami
dugotrwa do przeksztacania dugich szeregw
przypadkowych bodcw wejciowych w moliwe do
opanowania i majce sens porcje. Zakres pamici S. F.
W kadej z wielu prb dawano badanym do zapami-
w odniesieniu do liter nadal wynosi tylko 7 2,
tania zbir zawierajcy od jednego do szeciu ele-
poniewa nie wypracowa on adnych strategii por-
mentw - np. cyfry 5, 2, 9, 4, 6. Z prby na prb
cjowania umoliwiajcych zapamitywanie szeregw
zmieniay si cyfry oraz ich liczba na licie. Po pokaza-
liter (Chase i Ericsson, 1981; Ericsson i Chase, 1982).
niu kadego zbioru Sternberg natychmiast podawa

tzw. bodziec testowy czy sondujcy (probe) - cyfr,
TWydobywanie z paiîcMcrtkotrwaej.
Wiecie ju teraz co o tym, jak wprowadzi mniej wicej
siedem porcji informacji do swojej pamici krtkotrwaej, ale jak je stamtd odzyska? Dotarcie do nich to
problem wydobycia (retheval). Wydobywanie z pamici
krtkotrwaej bada eksperymentalnie Saul Sternberg
(1966, 1969). Chocia zadanie, jakie dawa do wykonania
osobom badanym, byo zupenie proste, to jednak wyniki jego bada ujawniy w szczegach, w jaki sposb
prawdopodobnie wydobywa si rne elementy
z pamici krtkotrwaej.
o ktrej badani musieli powiedzie, czy bya elementem przedstawionego przed chwil zbioru, czy te nie.
Poniewa wielko zbioru bya mniejsza ni pojemno pamici krtkotrwaej, badani z atwoci
potrafili wykona bezbdnie to zadanie.
Zmienn zalen bya wic nie dokadno, lecz
szybko rozpoznawania. Jak szybko badani
potrafili
nacisn przycisk tak oznaczajcy, e widzieli bodziec

testowy w zapamitanym zbiorze, lub przycisk nie
oznaczajcy, e z pewnoci go nie widzieli? Posuono si czasem reakcji, aby wykry, jakie czynnoci
umysowe zachodziy wtedy, gdy badani przeszukiwali
Rysunek 10.6 Wydobycie z pamici krtkotrwaej

Czas reakcji przy wydobywaniu z pamici krtkotrwaej wzrasta wraz z liczebnoci zbioru przechowywanego w pamici
i jest taki sam dla reakcji tak i nie, zgodnie z przewidywaniem zakadajcym szeregowe przeszukiwanie wyczerpujce.
swoj pami krtkotrwa. Przyjto zaoenie, e na

czas reakcji skadaj si trzy komponenty procesu
wydobywania: osoba badana (a) spostrzegaa i kodowaa bodziec testowy (to jest szstka"), (b) porwnywaa bodziec testowy z elementami zbioru przechowywanego w pamici krtkotrwaej (5, 2, 9, 4, 6),
(c) wykonywaa reakcj rozpoznawania, naciskajc
albo przycisk tak (w tym przykadzie), albo przycisk nie
(gdyby zbir zawiera np. cyfry 5, 2, 9, 4, 9).
Sternberg przypuszcza, e pami krtkotrwaa
moe by przeszukiwana przy uyciu jednej z trzech
moliwych strategii (por. rys. 10.6):
1. Przeszukiwanie rwnolege (parallel-ptocessing scanning). Cay przechowywany zbir byby traktowany jako zoona cao, a poszczeglne cyfry
byyby sprawdzane jednoczenie, czyli rwnolegle. Przy tej strategii- przeszukiwanie duych
zbiorw nie trwaoby duej ni maych, a czas
reakcji byby taki sam bez wzgldu na liczb
przeszukiwanych cyfr.
2. Przeszukiwanie szeregowe samokoczce (serial self-terminating scanning). Poszczeglne cyfry byyby
sprawdzane po jednej, dopki nie zostaaby
znaleziona cyfra odpowiadajca bodcowi testowemu. Wtedy wyszukiwanie zostaoby zakoczone. W przypadku tego procesu dusze listy
wymagayby duszego wyszukiwania. Ponadto
zajmowaoby ono wicej czasu dla reakcji nie ni
dla reakcji tak, poniewa osoba badana przerywaaby przeszukiwanie natychmiast po znalezieniu stosownej cyfry (tak), musiaaby jednak
sprawdzi wszystkie cyfry w zbiorze przed podjciem decyzji, e nie.
3. Przeszukiwanie szeregowe wyczerpujce (serial-exhaustive scanning). Cyfry w przechowywanym
w pamici zbiorze byyby sprawdzane po jednej,
ale cay zbir zostaby przeszukany przed wykonaniem reakcji tak lub nie. W tym przypadku
dusze listy byyby zwizane z duszym czasem
reakcji, natomiast reakcje tak i nie wymagayby
tyle samo czasu.
Jak mona si przekona, zapoznawszy si
z rysunkiem 10.6, wyniki zgodne s z przewidywaniem
zakadajcym przeszukiwanie szeregowe wyczerpujce.
Rozpoznanie bodcw testowych w wikszych zbiorach
przechowywanych w pamici zabierao badanym wicej
czasu, natomiast wykonanie reakcji tak i nie wymagao
tyle samo czasu. Sternberg obliczy, e zakodowanie
bodca testowego i wykonanie reakcji trwao okoo
400 ms, a ponadto potrzeba byo okoo 35 ms na porwnanie tego bodca z kadym elementem przechowywanego w pamici zbioru. W cigu jednej sekundy osoba
badana moga dokona okoo 30 takich porwna. Przy

tak szybkim tempie sprawdzania stacj byo na powicenie chwili potrzebnej na przeprowadzenie przeszukiwania wyczerpujcego przed podjciem decyzji, co
naprawd pamita.
Aczkolwiek inni badacze sugerowali, e wyniki
uzyskane przez Sternberga mona zinterpretowa take
w kategoriach modelu rwnolegego (Townsend, 1972;
Wingfield, 1973), to jednak praca Sternberga wywara
duy wpyw na nasze zrozumienie procesu wydobywania
informacji z pamici krtkotrwaej. Jego prace nie tylko
pokazay, jak rne elementy s wydobywane z pamici
krtkotrwaej, ale take zademonstroway efektywno
eksperymentw z czasem reakcji do testowania teorii
odnoszcych si do procesw umysowych.
Podsumowanie
Dowiedzielimy si, e pami krtkotrwaa jest ogniweiiik

porednim midzy szybko zmieniajc si pamici senscn
ryczn a staym przechowaniem wiedzy dugotrwaej,]
Pami krtkotrwaa ma jednak bardzo ograniczon},
pojemno, a przechowywana w niej informacja zostaje?,
utracona po 20 s., o ile nie jest aktywnie powtarzana. Pa-,
mi krtkotrwaa zwana jest take pamici operacyjn^
poniewa jest to stadium, w ktrym zachodzi wiadome}
przetwarzanie materiau. Informacja jest wprowadzana do'
pamici krtkotrwaej w postaci zorganizowanych wzr-,
cw (obrazw) z pamici sensorycznej. Informacja sownik
jest zwykle kodowana w formie akustycznej, nawet gdy,
odczytuje siej bezgonie z monitora wizualnego. Ludzie,
s zdolni rwnie do kodowania informacji w formie^
wzrokowej i semantycznej. Ograniczona pojemno pami^
krtkotrwaej nosi nazw zakresu pamici bezporedniej?,
obejmuje ona okoo siedmiu porcji plus lub minus dwieA
Porcja jest spjnym, majcym pewien sens wzorcem infor
mocji.
Pojemno pamici krtkotrwaej mona zwikszy przez;

porcjowanie i powtarzanie informacji. Porcjowanie jest pro
cesem polegajcym na czeniu pojedynczych elementw^
w wiksze, sensowne grupy, ktre sq przechowywane w pamici krtkotrwaej jako jednostki. Powtarzanie podtrzy-;,
mujce jest to zwyke powtarzanie elementw znajduj%
cych si w pamici krtkotrwaej i suy utrzymaniu w nieji
informacji przez czas nieograniczony. Aby jednak prze-\
kaza informacj z pamici krtkotrwaej do dugotrwaej,\
dana osoba musi uciec si do powtarzania opracowuj^
cego, procesu, dziki ktremu informacja jest analizowana';
i wizana z treciami wiedzy oglnej. Wydobywanie z pa-}
mici krtkotrwaej jest procesem szeregowego przeszuki-
wania wyczerpujcego. Ustali to jako pierwszy Sternberg'-',-,
kta'v stwierdzi,., g czs,,,potrzbnyvdanej,,p$cl}i..,ina-\
i1.:i.' T n . ' U _ , U , i
'-.
-.
...
\i
'
u".''
J U
;''
; ..
L i . ..*f' , i , ' . < . l i l i i ? >/..- . ( ' T i i . i i L . i i 1 * . i J i !
wyszukanie jakiego elementu z pamici krtkotrwaej

wzrasta wraz z liczb elementw przechowywanych w tej
pamici, bez wzgldu na to, czy bodziec testowy naley czy
nie naley do przechowywanego zbioru.
VMii
z wieloma innymi przechowywanymi elementami; (b) wiedza w pamici dugotrwaej jest przechowywana w dobrze
zorganizowany, uporzdkowany sposb; (c) jest w niej
przechowywanych wiele alternatywnych wskazwek,
ktre pomagaj w wydobyciu dokadnie tego, czego si
szuka, spord wszystkiego, co si tam znajduje.
Kodowanie w pamici dugotrwaej
ami dugotrwaa
W pamici babci mojej ony ywe jest wspomnienie
trzsienia ziemi i poaru, ktre zniszczyy San Francisco
w 1906 r. Pamitaa dokadnie, jak si czua, kiedy wraz
z innymi dziemi zbiegaa do zatoki, aby zmoczy grube,
due worki. Jej ojciec odbiera namoczone worki
i rozkada je na dachu, w nadziei uchronienia domu
przed arocznymi pomieniami. Niezbyt za poruszyo
t 96-letni kobiet trzsienie ziemi, ktre miao miejsce
w San Francisco w 1989 r. Nic nie potrafio raz jeszcze
wzbudzi w niej takiego przeraenia i podniecenia, jakie
odczuwaa, kiedy jako moda dziewczyna obserwowaa
zrwnanie z ziemi swojego miasta.
W jaki sposb, mimo rnych dowiadcze i myli,
ktre miaa w cigu 84 lat, jakie upyny od owego
trzsienia ziemi, babcia mojej ony zachowaa swoje
wspomnienia z 1906 r.Jest to cud pamici dugotrwaej,
naszego trzeciego systemu pamiciowego. Pami
dugotrwaa (LTM - long-term memory) jest magazynem
wszystkich dowiadcze, zdarze, informacji, emocji,
umiejtnoci, sw, kategorii, regu i ocen, ktre zostay
przeniesione do niej z pamici sensorycznej i pamici
krtkotrwaej. Pami dugotrwaa stanowi ca wiedz
danej osoby o wiecie i o sobie samej. Ten system pamiciowy umoliwia znacznie wicej ni tylko przechowanie
zapisu dawnych zdarze czy myli. Materia zawarty
w pamici dugotrwaej pomaga przez przetwarzanie zstpujce upora si z now informacj i zapamita j.
Umoliwia take rozwizywanie nowych problemw,
rozumowanie, dotrzymywanie wyznaczonych terminw
oraz stosowanie rnych regu do operowania abstrakcyjnymi symbolami - mylenie o sytuacjach, ktrych
nigdy nie dowiadczyo si, czyli tworzenie.
Jeli wzi pod uwag ilo informacji przechowywanej w pamici dugotrwaej, to fakt, e jest ona tak
dostpna, stanowi prawdziwy cud. Czsto w uamku
sekundy mona uzyska dokadn informacj, ktra jest
potrzebna: Kto odkry warunkowanie klasyczne? Wymie
jak sztuk Szekspira. Odpowiedzi na te pytania prawdopodobnie przychodz na myl bez adnego wysiku,
dziki kilku szczeglnym cechom pamici dugotrwaej:
(a) sowa i pojcia s w niej przechowywane czy zakodowane wedug ich znacze, co zapewnia im powizania
Przekonalimy si, e pami krtkotrwaa jest podobna

do puda w urzdzie, do ktrego wkada si napywajce
podania. W pamici krtkotrwaej poszczeglne elementy
s umieszczane kolejno, wedug czasu ich wpynicia.
Natomiast pami dugotrwaa bardziej przypomina
zbir szaf z aktami lub bibliotek. Poszczeglne elementy s przechowywane wedug ich znacze, przy czym
wszystkie s skatalogowane i zaopatrzone w odsyacze.
Jest wic wiele skorowidzw, ktre pomagaj w wydobyciu z pamici wikszoci elementw.
Organizacja wedug znaczenia
Rola, jak organizowanie materiau wedug znaczenia odgrywa w pamici dugotrwaej, wychodzi na jaw
wtedy, gdy zamiast rzeczywicie usyszanego zdania,
przypominamy sobie istot czy sens danej myli. Na
przykad jeli usyszymy zdanie: Maria wybraa t
ksik", a potem Ta ksika zostaa wybrana przez
Mari", to moemy uzna, e drugie zdanie jest takie
samo jak usyszane wczeniej, poniewa jego znaczenie
jest to samo, chocia forma rna. Badania wykazay, e
bardziej prawdopodobne jest przechowywanie informacji o znaczeniach zda ni dokadnych struktur tych zda
(Bransford i Franks, 1971). Co wicej, jeli nie rozumiecie
znaczenia zdania czy akapitu, to nie bdziecie w stanie
zorganizowa go w moliw do zapamitania jednostk
informacji. Nawet opisw zwykych wydarze nie mona
waciwie zrozumie i zapamita bez odpowiednich
wskazwek organizujcych. Przeczytajcie poniszy fragment, a nastpnie napiszcie, co udao wam si z niego
zapamita. Potem przeczytajcie tytu tego fragmentu,
zamieszczony na nastpnej stronie. Moecie take
zbada, ile wasi koledzy zapamitaj z tytuem, a ile bez
tytuu (Bransford i Johnson, 1972, 1973).
Procedura jest w rzeczywistoci cakiem prosta. Najpierw rozkadasz poszczeglne elementy na rne
grupy. (Oczywicie jedna moe wystarczy, w zalenoci od tego, ile jest do zrobienia). Jeli musisz pj
z tym gdzie indziej z powodu braku odpowiednich
udogodnie, lepiej zrb to; w przeciwnym razie jeste
ju cakiem dobrze przygotowany. Jest wane, eby
nie przesadzi. Innymi sowy, lepiej zrobi za mao ni
za duo na raz. Na krtk met moe to nie wydawa
si wane, ale atwo mog pojawi si komplikacje.
Bd moe by te kosztowny. Pocztkowo caa proce-
dura bdzie si wydawaa skomplikowana. Wkrtce

jednak stanie si ona po prostu czci ycia. Trudno
jest przewidywa, czy w najbliszej przyszoci
zadanie to przestanie by koniecznoci, ale pniej nie wiadomo. Po zakoczeniu procedury roz znw
materiay na rne grupy. Nastpnie moesz umieci
je w odpowiednich dla nich miejscach. W kocu
zostan one uyte jeszcze raz i cay cykl trzeba bdzie
powtrzy; jednake jest to cz ycia.
Porcjowanie i powtarzanie opracowujce pomagaj

przygotowa materia do przechowania w pamici
dugotrwaej, poniewa organizuj go i czyni bardziej
sensownym. Kiedy dysponujemy czasem duszym ni
20 s, jakie daje pami krtkotrwaa, oraz chcemy zapamita materia, ktry mamy przed sob, to jest kilka
innych sposobw, jakimi mona si posuy, aby zorganizowa materia i uczyni go sensownym.
Na przykad mona nada znaczenie nowej informacji, umieszczajc j w jakiej znanej ju kategorii, przeksztacajc j w co znanego lub organizujc j w jaki
inny sposb, ktry ma dla nas znaczenie. Przypumy na
przykad, e polecono nauczy si nastpujcej listy
sw, z tym e mona odtworzy je w dowolnej kolejnoci. (Zadanie takie nosi nazw przypominania swobodnego -free recall).
dom
drzewo
ptak
pies
trawa
purpurowy
ko
ty
zielony
gniazdo
tygrys
namiot
podkowa
Od czego by tu zacz? Mona najpierw zauway,

e lista skada si z 13 elementw, a nastpnie sprawdzi, ile z nich pasuje do rnych kategorii: zwierzta - 4,
miejsca zamieszkania - 4, jeli zaliczy tu drzewo; barwy
- 3, itd. Mona te zakodowa te bodce wejciowe,
grupujc je w pary: drzewo - dom; ptak - gniazdo;
zielony - trawa, ko - podkowa; ty - tygrys.
Wedug badaczy starsze dzieci zapamituj takie
listy lepiej ni modsze, poniewa czciej organizuj
elementy w pary lub grupuj je wedug kategorii. Wikszo trzecioklasistw stosuje tylko powtarzanie podtrzymujce - po prostu powtarzajc te elementy. Kiedy
modsze dzieci nauczymy szuka sposobw organizowania tych elementw, ich zapamitywanie staje si rwnie
dobre, jak u starszych dzieci (Ornstein i Naus, 1978).
Zwykle materia mona organizowa sensownie na
wicej ni jeden sposb. Czasami koduje si go,
Tytu fragmentu przytoczonego na s. 369-370 brzmi:
Instrukcja prania odziey".
uwzgldniajc struktur ju narzucon temu materiaowi,

np. tak, jak rne poziomy tytuw w tym rozdziale.
Kiedy indziej mona wprowadzi wasn organizacj,
oddzielajc gwne i drugorzdne zagadnienia lub dopasowujc nowe elementy do struktury wiedzy, jak ju
posiadamy. Moemy take organizowa materia na podstawie odpowiednich dowiadcze osobistych lub
konkretnych przedmiotw uatwiajcych przypominanie.
Jak zapewne pamitacie, Nick kolekcjonowa pamitki
jako konkretne przedmioty przypominajce mu o jego
przeyciach.
Mnemonika
' :
Aby wspomc swoj pami, mona posuy si
specjalnymi strategiami umysowymi zwanymi mnemonik (od greckiego sowa oznaczajcego pamita).
Mnemonika (nmemonics) polega na stosowaniu krtkich
werbalnych konstrukcji, ktre su do zakodowania
dugich szeregw faktw przez skojarzenie ich ze znan
i ju wczeniej zakodowan informacj. Mnemonika jest
szczeglnie uyteczna w przypadku uczenia si mechanicznego. Pewien student ostatnich lat psychologii na
Kansas State University ustanowi rekord wiatowej Ksigi Guinessa zapamitujc 31 811 cyfr liczby pi. Uczy si
on a 6000 cyfr dzienne, przy czym potrafi powtrzy
wszystkie bez wiczenia po dziewiciu miesicach, a po
wiczeniu - jeszcze po kilku latach. Jak tego dokona?
Wprawa i mnemonika. Rozpatrzmy trzy rodzaje technik
mnemonicznych, ktre stosowa w student: naturalne
porednictwo (mediatory) jzykowe, metod miejsc oraz
wyobrani wzrokow.
Naturalne porednictwo jzykowe to znaczenia sw lub
wyrazy w formie pisanej przechowywane ju w pamici

dugotrwaej, ktre mona skojarzy z now informacj.
Na przykad mona zakodowa par nonsensownych
sylab vol - tur, kojarzc je ze sowem wlture (sp). Mona
zapamita bardziej zoony materia, jak np. lista nie
powizanych ze sob sw, wymylajc historyjk, ktra
poczy te elementy w spjn cao. Rwnie skojarzenia wytwarzane za pomoc rymowanek (jingle
nmemonics) mog dopomc w zapamitywaniu. Jeli
nawet zakodowany element jest potem duszy od pierwotnego, to jednak pamita si go lepiej, poniewa
atwo sobie przypomnie te mediatory, a one z kolei
prowadz do materiau, ktry naley wydoby (Montague i in., 1966).
Inn czsto stosowan strategi mnemoniczn jest
metoda miejsc (method ofloci). Jest to sposb zapamita-
nia kolejnoci listy nazwisk czy przedmiotw przez

skojarzenie ich z jak sekwencj znanych miejsc. Aby
zapamita list ludzi, z ktrymi mamy si spotka,
moemy w myli umieci ich kolejno w poszczeglnych
pokojach swego domu; aby przypomnie sobie ich nazwiska, przechodzimy w myli przez swj dom i znajdujemy nazwiska skojarzone z poszczeglnymi miejscami.
Specyficzno kodowania
Wybitny badacz pamici Gordon Bower bada wpyw wyobrani

wzrokowej na pami (Discovering Psychology, 1990, Program 9).
Wyobrania wzrokowa (visual imagery) jest jedn

z najskuteczniejszych form kodowania, by moe dlatego,
e dostarcza jednoczenie kodw zarwno dla przechowywanej w pamici informacji wzrokowej, jak i sownej
(Paivio, 1968). Zapamitujemy sowa, kojarzc je
z wyobraeniami wzrokowymi - im bardziej ywe i niezwyke te wyobraenia, tym lepiej. Gdybymy na przykad chcieli zapamita par sw kot - rower, to mona
by wyczarowa obraz kota jadcego na rowerze na czele
wycigu kolarskiego. Przypominanie po upywie duszego czasu jest lepsze, jeli odrbne jednostki informacji zakoduje si, czc je w twrcz, niezwyk historyjk (Bower, 1972).
Inne techniki mnemoniczne posuguj si schematami czy strategiami organizujcymi, ktre odwouj si
do skojarze sownych lub dwikowych albo ukadaj
elementy we wzr atwy do zapamitania. S dwa
gwne typy technik mnemonicznych, w ktrych stosuje si strategie organizujce. W mnemonice akrostychowej
(acrostic-like mnemonics) pierwsza litera kadego sowa
wskazuje odpowied. Na przykad zdanie Every Good
Boy Does Fine" jest mnemonik akrostychow pomagajc zapamita nazwy tonw klucza wiolinowego: E,
G, B, D, !*.
W mnemonice akronimicznej {ciemnym mnemonics)
kada litera sowa reprezentuje jak nazw lub inn jednostk informacji: sowo HOMES" (domy) jest akronimem dla Wielkich Jezior: Huron, Ontario, Michigan, Erie,
Superior. Jeli chcemy zapamita je w kolejnoci, od
zachodu ku wschodowi, sprbujmy posuy si akrostychem: Sergeant Major Hates Eating Onions"**.
* Polski odpowiednik mgby brzmie: Elegancki Grajek

Biegnie Do Filharmonii (przyp. tum.).
** Polskim odpowiednikiem mogoby by: Starszy
Mczyzna Handluje Egzotycznymi Owocami" (przyp. tum.).
Przyjta przez nas metoda organizowania materiau

w stadium kodowania wpywa bezporednio nie tylko na
przechowanie tego materiau, lecz take - co jest rwnie
wane - na to, jakie wskazwki bd skuteczne wtedy,
gdy zechcemy go wydoby. Ta cisa zaleno midzy
kodowaniem, przechowaniem i wydobywaniem nazywa
si zasad specyficznoci kodowania (encoding speciflcity
phnciple) (Tulving i Thomson, 1973). Im wiksza zgodno midzy zastosowanym przez was sposobem zorganizowania materiau do kodowania a wskazwkami,
ktre prawdopodobnie zostan podane pniej, tym lepiej sobie przypomnicie ten materia. Na przykad, jeli
zapamitalicie sowo jam w kontekcie traffic jam (zator
w ruchu drogowym), to bdziecie mieli trudnoci z rozpoznaniem go, gdy jego kontekst zmieni si na strawberry
jam (dem truskawkowy). Jeli w zapowiedzianym sprawdzianie oczekujecie pyta otwartych, to podczas kodowania powinnicie wybiera i stara si zapamita
oglne wiadomoci o abstrakcyjnych zalenociach, implikacjach i analizie pojciowej, poniewa prawdopodobnie to wanie polec wam wydoby z pamici. Jeli
oczekujecie pyta z odpowiedziami do wyboru, to
powinnicie zwrci wiksz uwag na szczegowe,
konkretne fakty, porwnania i rozrnienia.
Zasada specyficznoci kodowania oznacza take, e.
w trakcie nauki nowego materiau, kodujecie te szczegy dotyczce okolicznoci, w jakich si w tym czasie
znajdujecie -jest to zasada zalenoci od kontekstu {contexl dependence). Dostarcza to dodatkowych wskazwek
do wydobywania z pamici, zwaszcza jeli znajdziecie si
w podobnych okolicznociach w momencie, gdy bdziecie
si starali wydoby z pamici materia, ktrego si uczylicie. O sile takiej zalenoci od kontekstu wiadcz wyniki
bada: nurkowie, ktrzy nauczyli si pewnego materiau
pod wod, pamitali go lepiej, jeli test przeprowadzano
rwnie pod wod, nawet wtedy, gdy materia ten nie mia
nic wsplnego z wod ani nurkowaniem (Baddeley, 1982).
Zaleno od kontekstu jest jednym z powodw, dla
ktrych uczenie si w haaliwym otoczeniu moe nie by
pomocne przy wydobywaniu z pamici informacji, gdy
bdziecie pisa sprawdzian w cichym pomieszczeniu.
(Jeden z moich studentw wzi sobie t zasad do serca
i uczy si do kocowego egzaminu w sali wykadowej,
w ktrej mia zdawa egzamin).
To, czego si uczymy, bdc w jakim szczeglnym
stanie emocjonalnym czy fizycznym, przypomnimy sobie
najlepiej, kiedy znajdziemy si znw w tym samym
stanie. Zasada ta znana jest jako zaleno od stanu
(state dependence). Innymi sowy, wydobycie bdzie lepsze,
jeli midzy czasem uczenia si a czasem wydobycia nie
nastpi dua zmiana w stanie fizycznym czy psychicznym. Naley jednak doda, e materia dowodowy,
jakiego dostarczyy badania nad zalenym od stanu uczeniem si i pamitaniem, nie jest jednoznaczny.
Przechowywanie w pamici dugotrwaej

Magazyn pamici dugotrwaej jest peen nazw wrae,
faktw dotyczcych wiata, opinii i wartoci, a take dat
i miejsc wanych dla danej osoby. Jest to osobiste
muzeum. W jaki sposb te wszystkie, tak rne rodzaje
informacji s reprezentowane czy odwzorowywane
w pamici dugotrwaej?
Reprezentowanie informacji
Wiemy, e w pamici dugotrwaej informacja jest
przechowywana w strukturach zorganizowanych, za
pomoc sieci powizanych znaczeniowo poj oraz
licznych pocze dla wielu - by moe wszystkich - porcji wiedzy. Na podstawie rnic funkcjonalnych midzy
trzema typami pamici - pamici proceduraln, semantyczn i epizodyczn - domylamy si, e prawdopodobnie porcje te s przechowywane w rny sposb lub w rnych miejscach. Ponadto jedna zdolno
pamiciowa moe zosta utracona, a inna zachowana,
a wic musz by one rne zarwno pod wzgldem
funkcjonalnym, jak i strukturalnym. Wiemy, e w pamici
dugotrwaej musz by take reprezentacje przeszych
dowiadcze sensorycznych (np. widokw, dwikw
i zapachw), przey emocjonalnych, ruchw (jak przy
nabywaniu umiejtnoci), a nawet epizodw dowiadcze interpersonalnych. Te reprezentacje s po prostu
przechowywane nie same, lecz we wzajemnych powizaniach (Forgas, 1982). Ze wzgldu na ogromn zoono tego zagadnienia niewiele wiemy o tym, w jaki
sposb wszystkie formy dowiadcze, ktre pamitamy,
s faktycznie reprezentowane w pamici dugotrwaej.
Psychologowie wysunli trzy hipotezy okrelajce, w jaki
sposb pojcia i dowiadczenia ludzi s reprezentowane
w tej pamici. Te trzy hipotezy to przechowywanie sdw
(pmpositional storage), podwjne kodowanie w pamici
(dual-code memory) oraz wyobrania ejdetyczna (eidetic
imagery).
Przechowywanie sdw. Liczeni, ktrzy badaj zrozumienie i zapamitywanie materiau sownego, wysunli
hipotez, e kod pamiciowy jest kodem werbalnym e ludzie przechowuj reprezentacje poj w swego
rodzaju kodzie jzykowym. Najmniejsza jednostka
znaczenia przechowywana przez ludzi zwana jest sdem
(proposition). Sd to myl wyraajca pewien zwizek
midzy pojciami, przedmiotami czy zdarzeniami; aby
wyrazi ten zwizek, sd skada si z podmiotu i orzeczenia. Ludzie pij wod", Dziadkowie psuj dzieci" to przykady sdw. Jak atwo mona si przekona, sdy
nie s faktami - s jedynie twierdzeniami, ktre mona
oceni jako prawdziwe lub faszywe.
Chocia przed chwil zdefiniowalimy sd w kategoriach jzykowych, psychologowie przyjmuj, e w naszej
pamici sdy s reprezentowane w postaci niejzykowej.
Psychologowie ci sdz, e jeden sd (gbok struktur

znaczeniow) mona wyrazi w wielu formach jzykowych (powierzchniowe struktury znaczeniowe), ale sd atom znaczeniowy", czyli najmniejsza jednostka znaczenia -jest w rzeczywistoci kodem abstrakcyjnym. Na
przykad znaczenie, ktre jest przekazywane przez
zdanie Oni pili wod", przekazuj take zdania: Oni
przyswajali H2O" oraz Oni poykali pyn, ktry leci
z kranu". Kade z tych zda jest inne, lecz wszystkie
znacz to samo, poniewa wszystkie s oparte na tym
samym abstrakcyjnym sdzie. Nie mamy adnego innego
sposobu wiadomej reprezentacji tego sdu, jak tylko za
pomoc jzyka.
Wedug niektrych teoretykw sieci zoone z sdw s blokami konstrukcyjnymi tworzcymi pami
dugotrwa. Te sieci semantyczne (znaczeniowe) umoliwiaj nam zlokalizowanie przechowywanej informacji,
modyfikowanie jej lub uzupenianie (Anderson, 1976).
Jednak nie zawsze atwo jest wydoby informacj przechowywan w pamici dugotrwaej. Zrozumienie znaczenia zdania zawierajcego wiele sdw wymaga
duszego czasu, nawet jeli liczba sw w tym zdaniu
jest taka sama jak w zdaniach o mniejszej liczbie sdw
(Kintsch, 1974). Wykazano take, e kiedy osobom
badanym poleci si zapamita zbir powizanych ze
sob zda, wwczas im wicej sdw wie si z danym
pojciem, tym duej trwa przypomnienie sobie kadego
z tych sdw (Anderson i Bower, 1973). Te dwa fakty
wiadcz o doniosej roli sdw w naszych procesach
mylowych.
Podwjne kodowanie w pamici. Inni badacze sdz, e
ludzie do przechowywania informacji w pamici uywaj
oprcz kodw werbalnych take kodw wzrokowych.
Hipoteza ta znana jest jako model podwjnego kodowania {dual-code model) w pamici (Begg i Paivio, 1969; Paivio,
1983). Zgodnie z tym pogldem informacja sensoryczna
i zdania konkretne s zwykle przechowywane w postaci
obrazw, podczas gdy zdania abstrakcyjne s kodowane
werbalnie. Kody werbalne nie mog peni roli indeksw
czy odsyaczy do kodw wzrokowych. Jedna z wersji tej
teorii podwjnego kodowania gosi, e obrazy s
zlokalizowane we wzrokowej pamici buforowej orodku przestrzennym - gdzie mog by obrabiane
i przeksztacane na rne sposoby (np. obracane lub
przeszukiwane) przez inne procesy poznawcze (Kosslyn,
1983).
Badacze nadal dyskutuj nad tym, jakie kody s stosowane do reprezentowania (odwzorowywania) informacji. Niektrzy dowodz, e w sieciach sdw stosowany
jest jeden kod (Anderson, 1978). Inni sdz, e system
pamiciowy uywajcy tego samego kodu dla wszystkich
wejciowych informacji nie byby sprawny (Kosslyn,
1983). Niektrzy psychologowie wysunli hipotez, e
pami posuguje si rnymi typami kodw do repre-
zentowania rnych rodzajw informacji (Day, 1986) np. sieci sdw s stosowane do kodowania informacji
tekstowej (Anderson i Bower, 1973), obrazy umysowe za
s stosowane w odniesieniu do map (B. Tversky, 1981)
i obracanych w myli zoonych figur (Cooper i Shepard,
1973). Wydaje si, i rozwizaniem tego sporu byby
wniosek, e zarwno sdy, jak i obrazy reprezentuj
informacje, w zalenoci od sytuacji i wymaga co do
sposobu przetwarzania.
Wyobrania ejdetyczna. W pamici mog by przechowywane rzeczywiste obrazy. Wiemy o tym dziki
zjawisku pamici fotograficznej, ktr w terminologii
naukowej okrela si jako wyobrani ejdetyczna (eidetic
imagery). Osoby badane, ktre utrzymuj, e maj wyobrani ejdetyczna, podaj, i przy zamknitych oczach
widz cay obraz bodcowy, jak gdyby dowiadczay go
bezporednio, a nie szukay jego ladw w pamici.
Zamiast prosi badanych, by opisywali pokazane im
uprzednio obrazy, obecnie badacze stosuj bardziej
rygorystyczny test wyobrani ejdetycznej. Pokazuj
badanym kolejno dwa obrazy, z ktrych kady sam
w sobie jest pozbawiony znaczenia, lecz razem skadaj
si w sensown cao. Badani musz utrzyma te dwa
obrazy w pamici wzrokowej w sposb wystarczajco
dokadny, aby obrazy te poczyy si, tworzc jeden
obraz, ktrego nie mona odgadn na podstawie tylko
jednej czci. W czasie przeprowadzania tego testu
badanym podaje si coraz bardziej skomplikowane
obrazy. Gdy ludzi badano t metod, tylko nieliczni
zakwalifikowali si jako prawdziwi ejdetycy" (Gummerman i in., 1972; Leask i in., 1969) -jedynie okoo 5%
badanych (Gray i Gummerman, 1975).
Szczeglny jest tu przypadek pewnej kobiety, Elizabeth, ktra zdawaa si posiada w niezwykym stopniu wyobrani ejdetyczna. Przesza ona pomylnie
wszystkie prby obmylone przez badaczy starajcych
si zakwestionowa istnienie jej fotograficznej pamici.
W najtrudniejszym tecie obejrzaa ona jednym okiem
specjaln konfiguracj zoon z miliona kropek,
a nastpnie, nawet po kilku godzinach, ogldaa inny,
pozornie przypadkowy ukad kropek. Potrafia ona
poczy wczeniejszy obraz z aktualnie spostrzeganym, tak e utworzyy one obraz trjwymiarowy.
Normalnie mona tego dokona, tylko ogldajc jednoczenie dwa obrazy przez specjalne stereoskopowe
okulary. Elizabeth musiaa mie zdolno przechowania pierwszego obrazu w pamici dugotrwaej
i wydobycia go na danie. By moe s inni ludzie
posiadajcy ten szczeglny typ pamici, ktrzy nie
byli dotychczas badani, lecz nawet ten jeden rzadki
przypadek zmusza do uznania moliwoci wystpowania ywej pamici wzrokowej (Stromeyer i Psotka,
1970).
Dodatkowego materiau dowodowego wiadczcego

o istnieniu wyobrani ejdetycznej dostarczaj zwyke
pszczoy. Dla wikszoci zwierzt zapamitywanie wskazwek, ktre identyfikuj rdo podanego pokarmu,
ma ogromne znaczenie; uczenie si specyficznych wskazwek prowadzcych do pokarmu jest niezbdne dla
przetrwania. Informacj o swoich rdach pokarmu
pszczoy przechowuj w konstelacjach skojarzonych
cech. Jeli jedna cecha rda pokarmu ulega zmianie
(np. zapach kwiatu), pszczoy musz zapomnie wszystko inne, co wiedz o tym kwiecie, aby nauczy si od
nowa jego ksztatu, barwy i innych cech, nawet jeli te
inne cechy si nie zmieniy (Gould i Marler, 1984).
W pewnym dobrze kontrolowanym badaniu pszczoom
dawano nagrod w postaci cukru, kiedy reagoway
w rny sposb na skomplikowane barwne wzorce.
Wyniki wykazay, e pszczoy pamitaj ksztaty fotograficznie". Potrafi one przechowywa w pamici
zoone wzorce niejako izolowane cechy, lecz jako ejdetyczne obrazy (o niskiej rozdzielczoci) caego wzorca
barwnych ksztatw. Dane te sugeruj, e pszczoy
pamitaj ukad przestrzenny elementw w kadym
wzorcu (Gould, 1985).
Jeszcze wiele nie wiemy o strukturach i sieciach,
ktre umoliwiaj przechowywanie informacji w pamici.
Jest jednak oczywiste, e proponowane dotychczas modele komputerowe pamici s o wiele prostsze od bogatej rzeczywistoci pamici kadego z nas.
Rozpoznawanie zapachw
Moe to by zapach piekcego si chleba, lub kasztanw przypiekanych na ognisku; dla mnie jest to wo
sosu pomidorowego do spaghetti, gotujcego si powoli
na niedzielny obiad. Jaki zapach przywodzi wam na myl
wspomnienia z dziecistwa? W odrnieniu od wspomnie wzrokowych i suchowych, wspomnienia zapachowe
w szczeglny sposb wskrzeszaj dawne epizody z naszego ycia. W swym cyklu powieciowym W poszukiwaniu straconego czasu" francuski pisarz Marcel Proust
opisuje, jak aromat i smak ksa pokarmu wywoay dawno
zapomniane wspomnienia z jego dziecistwa: Kiedy nic
si nie zachowao z odlegej przeszoci [...] zapach
i smak rzeczy [...] nios ze sob w najdrobniejszej i niemal niewyczuwalnej czsteczce ich treci, niezachwian,
ogromn budowl wspomnienia".
Chocia jestemy wyposaeni w zdolno ywego,
dugotrwaego rozpoznawania zapachw, to jednak nasza
zdolno przypominania sobie zapachw jest w najlepszym razie ograniczona. Moecie przypomnie sobie
wielko, barw i ksztat banana, lecz nie potraficie przywoa wraenia jego zapachu. Nie istnieje dajce si
skontrolowa przypominanie spostrzee zapachowych,
poniewa podstawowa funkcja zmysu wchu polega na
natychmiastowym reagowaniu na zapach wtedy, kiedy
si go dowiadcza - a nie na umoliwieniu pniejszego
Rysunek 10.7 Szczeglna sita pamici zapachw

Wzgldna trwao zdolnoci rozpoznawania danego zapachu
wystpuje wyranie, gdy porwnuje si j z rozpoznawaniem
obrazkw. Zdolno rozpoznawania zapachw epizodycznych
(skojarzonych z wanymi dowiadcze ami) pozostaje zbliona do
wartoci pocztkowej mimo upywu czasu. Dla porwnania
zdolno rozpoznawania obrazkw, przejawiana przez osoby
badane w eksperymencie laboratoryjnym, chocia pocztkowo tak
samo dua jak zdolno rozpoznawania zapachw, zmniejsza si
szybko. Rozpoznawanie zapachw stosowanych w laboratorium
nie jest tak dobre po upywie bardzo krtkiego czasu, lecz na
dalsz met wykazuje tylko niewielkie pogorszenie.
Bodce, ktrymi dysponujemy, szukajc w pamici

jakiej informacji, nosz nazw wskazwek sucych
wydobywaniu {retrieval mes). Wskazwki te jnog by
dostarczane z zewntrz, np. pytania na egzaminie
(jakie prawa dotyczce pamici wi iTf badaniami
Sternberga i Spcrlinga?") lub generowane wewntrznie
(Gdzie j spotkaem przedtem?"). W taki sam sposb,
w jaki poprawny numer katalogowy zapewnia nam otrzymanie w bibliotece potrzebnej ksiki, odpowiednia
wskazwka suca wydobywaniu udostpni nam t
szczegln, przechowywan w pamici informacj,
ktrej szukamy. Wspomnielimy ju o doniosym znaczeniu, jakie dla wydobycia ma specyficzno kodowania zapamitany materia jest znacznie bardziej dostpny,
jeli zosta zakodowany w sposb zgodny ze wskazwkami sucymi wydobywaniu, ktre mamy do dyspozycji. Jak wiemy, wskazwek moe dostarcza zarwno
tre bodca, jak i kontekst (okolicznoci) podczas
kodowania. Jeli tre i kontekst s takie same w czasie
uczenia si i wtedy, gdy szukamy informacji w pamici,
to bdziemy mie lepszy dostp do tego, czego si
nauczylimy.
Poniewa informacja przechowywana w pamici dugotrwaej jest zorganizowana, nic dziwnego, e wskazwki oparte na tej organizacji take mog dopomc
w wyszukiwaniu tego, co ju si wie.
W pewnym
eksperymencie
poproszono
wiemy a nazbyt dobrze. W odniesieniu do znanej,

dobrze przyswojonej informacji, przechowywanych jest
wicej jej aspektw, a ponadto zostao wytworzonych
wicej pocze midzy ni a rnymi czciami sieci
pamiciowej, dziki czemu wiele wskazwek moe j
udostpni. Z drugiej strony, gdy usiujemy znale ten
jeden, jedyny klucz, ktry otworzy dostp do sabiej
przyswojonej informacji, wwczas moemy by zmuszeni do zastosowania specjalnych strategii poszukiwawczych.
Dwa rodzaje pamici

czy wiele poziomw przetwarzania
Wikszo informacji w tym rozdziale o pamici opiera
si na jednej teorii dotyczcej pamici krtko- i dugotrwaej: tzw. podwjnej, teorii pamici (duplex theory of
memory). Teoria ta zakada przepyw informacji z ulotnej pamici sensrycznej do pamici krtkotrwaej
f "na "koniec do * pamici dugotrwaej (Atkinson
i Shiffrin, 1968), a koncentruje si gwni..na..rni-.
cach midzy_p.a'micikrtkotrwa^.L.dugotrwa.
Rysunek 10.8 przedstawia starannie opracowan wersj tej teorii, wraz z podsumowaniem gwnych omwionych przez nas cech poszczeglnych rodzajw
pamici.
Chocia ta podwjna" teoria pamici ma wielu

zwolennikw, bywa te kwestionowana. Jedna z alternatywnych teorii gosi, e moe istnie jeden ukad pamiciowy z rnymi potTnam!"przetwarzania: -gbsze
"prretWaTzanTe wymaga wicej analiz, interpretacji;
' porwna i opracowa, co daje w wyniku lepsz i bardziej dugotrwa pami. Pogld ten zwany jest teori
poziomw przetwarzania (levels-of-p'rocessig Lheory Craik i I.ockhart, 1972; Lockhart i Craik, 1990).
Wedug teorii poziomw przetwarzania sowo pami
{memory) moe by przetwarzane na trzech poziomach:
(a) fizycznym, w kategoriach jego wygldu oraz wielkoci
i ksztatu liter; (b) akustycznym, uwzgldniajcym kombinacje dwikw, ktre odrniaj to sowo od sw
brzmicych podobnie, takich jak pamitnik (memo); (c) semantycznym, stosownie do znaczenia tego sowa. Zwolennicy teorii poziomw przetwarzania utrzymuj, e te
procesy rni si pod wzgldem gbokoci. Przetwarzanie sygnaw wejciowych na poziomie fizycznym wymaga niewiele pracy umysowej, na poziomie akustycznym
- wicej, a jeszcze wicej na poziomie semantycznym.
Ponadto w obrbie kadego z tych trzech poziomw
przetwarzania take mog wystpowa rnice w gbokoci tego procesu. Na przykad dokoczenie zdania
Pami to jest..." powinno obecnie wymaga gbszego
przetwarzania, ni wymagao przed rozpoczciem lek-
badanych
o zapamitanie listy sw, ktre potem mieli odtwa-
Rysunek 10.8
Najwaniejsze waciwoci podwjnego systemu pamiciowego
rza w dowolnej kolejnoci. Stwa byty uoone wedug
przypominania do celw analizy poznawczej (Engen,

1987). Rysunek 10.7 przedstawia porwnanie niezwykej
siy pamici zapachw - zarwno naturalnych zapachw epizodycznych" (tzn. skojarzonych z wanymi
dowiadczeniami), jak i zapachw podawanych w laboratorium - z pamici wzrokow obrazkw.
Wykazano, e myszy maj system rozpoznawania
zapachu, nabywany w wyniku uczenia si w jednej tylko
prbie. Pami feromonu pozwala samicy rozpozna
wo jej samca, co pomaga utrzyma ci (Brennan i in.,
1990).
kategorii;
nazw.
kad
O
kategori
nazwach
sw
kategorii
poprzedzono jej
nie
wspomniano
w instrukcji - badanym powiedziano po prostu, eby

zapamitali te sowa. Podczas testu przypominania
poowie badanych podano nazwy kategorii jako wskazwki
suce
wydobywaniu,
podczas
gdy
innych
badanych proszono tylko, eby przypomnieli sobie jak

najwicej sw z listy. Wyniki przypominania byy
o wiele lepsze u tych badanych, ktrym podano nazwy
kategorii jako wskazwki suce wydobywaniu.
W drugim
tecie przypominania obu
grupom
podano nazwy kategorii i w obu przypominanie byo
Wydobywanie z pamici dugotrwaej

Niektrzy badacze sdz, e informacja w pamici
dugotrwaej nigdy nie zostaje utracona. Utrzymuj oni,
e wszystkie informacje zakodowane w pamici dugotrwaej s przechowywane tam na stae. Niepowodzenia
przy wydobywaniu zdarzaj si jednak wtedy, gdy
zapomni si waciwej lokalizacji, czyli drogi do przechowywanej w pamici specyficznej informacji (I.inton,
1975). Proces wydobywania oraz sygnay, ktre najskuteczniej lokalizuj okrelone treci wrd olbrzymiej
iloci informacji przechowywanej w pamici dugotrwaej, stanowi przedmiot wielu bada.
rwnie dobre. Informacje te osigalne byy najwyraniej w pamici dugotrwaej wszystkich badanych,
lecz nie byy rwnie dostpne bez wskazwek sucych
wydobywaniu,
ktre
pomagay
poszczeglne elementy listy (Tulving
zlokalizowa
i
Pearlstone,
1966).
Inne badania wykazay, e organizowanie pomaga

w przypominaniu niezalenie do tego, czy jest narzucone przez eksperymentatora, czy wytworzone przez
osob badan (Mandler, 1972).
Nawet przy uyciu dobrych wskazwek nie wszystkie przechowywane treci s rwnie dostpne, o czym
Reakcja
<
Przechowywanie:
w formie akustycznej, wizualnej, semantycznej
Pojemno:
maa (7 2 porcje) nie dajca si powikszy,
wielko porcji mona zwikszy
Czas przechowania:
do krtki (do 20 s bez powtarzania)
Utrata spowodowana:
interferencj, brakiem powtarzania,
w pewnym stopniu zanikaniem
Przechowywanie:
sieci semantyczne
(zorganizowane wedug znaczenia)
Pojemno:
teoretycznie nieograniczona
Czas przechowania:
by moe przez cale ycie
Utrata spowodowana:
niewaciwym zakodowaniem, zanikaniem
z czasem, interferencj, nieudan kosolidacj,
motywowanym zapominaniem, nieskutecznym
wydobyciem
tury tego rozdziau, poniewa sowo to jest teraz

powizane ze znacznie wiksza liczb poj i skojarze.
Jeden ze sposobw wykazania, e poziom przetwarzania wpywa na pami, stanowi badania nad osobami wykonujcymi zadania, ktre wymagaj bd przetwarzania na niskim poziomie, bd przetwarzania
gbokiego. Ci badani, ktrzy po prostu czytali zdania
i oceniali, w jakim stopniu s one zabawne (przetwarzanie gbokie), przypominali sobie na ogl wicej sw
z tych zda ni badani, ktrzy czytali te same zdania,
lecz koncentrowali si na liczeniu, ile razy w nich wystpuje litera e (przetwarzanie powierzchowne) (Jenkins,
1978).
Koncepcja poziomw przetwarzania jest wana,
poniewa kadzie nacisk na fakt, e gboko przetwarzania informacji moe by rna. Nie jest jednak prawdopodobne, aby zaja miejsce podwjnej teorii pamici.
Gwny problem z teori poziomw przetwarzania polega
na tym, e czsto trudno jest z gry okreli, czy jakie
zadanie bdzie wymagao przetwarzania gbokiego czy
powierzchownego. Ponadto podwjna teoria pamici
znajduje potwierdzenie w wynikach bada nad amnezj,
czynnoci bioelektryczn mzgu oraz wpywem miejsca
w szeregu na zapamitywanie. Rozpatrzmy teraz
pokrtce te dane.
Pierwszym z dowodw jest fakt, e osoby cierpice
na amnezj, takie jak Nick, zachowuj pami dugotrwa w odniesieniu do zdarze sprzed uszkodzenia
mzgu, a pami krtkotrwa - do zdarze zachodzcych aktualnie, lecz nie mog przenosi nowej informacji z pamici krtkotrwaej do dugotrwaej. Inne osoby
dotknite amnezj wykazuj wiksze uszkodzenie
pamici dugotrwaej ni krtkotrwaej, co sugeruje, e
s to dwa systemy pamiciowe (Milner, 1966; Wingfield
iBymes, 1981).
Drugim rdem danych potwierdzajcych teori, e
istnieje odrbny system pamici krtkotrwaej, s badania fizjologiczne nad reakcjami mzgu podczas testu
przypominania. Stwierdzono, e pewna szczeglna
forma fali mzgowej", czyli czynnoci bioelektrycznej
mzgu (specyficzny rodzaj potencjau wywoanego) jest
zwizana z przypominaniem w trakcie standardowego
zadania, mierzcego pami bardzo niedawnych zdarze,
jakie obejmuje pami krtkotrwaa. Badacze zinterpretowali ten wynik jako wiadczcy o istnieniu systemu
pamiciowego, ktry przez krtki czas przechowuje
napywajc informacj (Chapman i in., 1978). Ponadto
w dalszej czci tego rozdziau przekonamy si, e przy
chwilowym przechowywaniu zdaj si zachodzi inne
procesy biochemiczne ni przy przechowywaniu
trwaym.
Trzeci rodzaj materiau dowodowego przemawiajcego za istnieniem podwjnego systemu pamiciowego
pochodzi z bada nad wpywem miejsca w szeregu
{serial position ejfect) na zapamitywanie w przypadku
pamici epizodycznej. Gdy osoba badana odtwarza

z pamici w dowolnej kolejnoci nie zwizane ze sob
elementy, ktre dano jej do zapamitania, wwczas najlepiej przypomina sobie elementy z pocztku i z koca
listy, jak to widzimy na rysunku 10.9. Osoba badana
powinna przecie przetwarza wszystkie elementy na
tym samym poziomie. Wiksz liczb przypomnianych
elementw z pocztku i z koca listy mona by jednak
wytumaczy istnieniem dwch systemw pamiciowych. W czasie przypominania elementy z pocztku listy
zostay ju przeniesione do pamici dugotrwaej, a elementy z koca listy pozostaj jeszcze w pamici
krtkotrwaej. Rlementy ze rodka nie s w aden sposb uprzywilejowane, a w ich przypominaniu przeszkadzaa jeszcze interferencja ze strony elementw poprzedzajcych je i nastpujcych po nich. Ta interpretacja
wynikw zostaa potwierdzona, gdy osobom badanym
po ekspozycji listy, lecz przed sprawdzianem zapamitania, dawano zadania odwracajce ich uwag od wyuczonego materiau: badani wwczas przypominali sobie elementy z kocowej czci listy rwnie sabo jak te ze
rodka, podczas gdy elementy pocztkowe pamitali
rwnie dobrze jak zawsze (Glanzer i Cunitz, 1966; Postman i Phillips, 1965).
Rysunek 10.9 Wpyw miejsca w szeregu

Poniszy wykres ukazuje wpyw zadania rozpraszajcego uwag,
ktre osoba badana wykonuje midzy prezentacj listy
a poleceniem przypomnia jej. Elementy na pocztku listy
s przypominane najlepiej, bez wzgldu na wielko opnienia
poczonego z rozproszeniem uwagi. Elementy na kocu listy
s przypominane dobrze, gdy nie ma opnienia i rozpraszania
uwagi, lecz coraz gorzej w miar wyduania opnienia,
wypenionego zadaniem rozpraszajcym uwag. Sabsze
przypominanie rodka listy jest spowodowane wpywem miejsca
w szeregu (wg Glanzera i Cunitza, 1966).
Gorsze zapamitywanie rodkowych pozycji wszelkich szeregw jest zjawiskiem powszechnym, ktre
wystpuje nawet wtedy, gdy prezentuje si materiay
rnego rodzaju i gdy stosuje si rne typy prezentacji
(Roediger i Crowder, 1976). Kiedy dzieci ucz si alfabetu, popeniaj najwicej bdw w odniesieniu do
rodkowych liter (od / do M). Wikszo bdw ortograficznych take wystpuje w rodku sw. Studenci odpowiadaj niepoprawnie na wicej pyta dotyczcych materiau ze rodkowej czci wykadu ni odnoszcych si
do materiau z jego pocztku lub koca (Holen i Oaster,
1976;Jensen, 1962). Teraz wic wiecie, e trzeba powici troch dodatkowego czasu i wysiku, eby - trafi
w samo sedno! (Zauwaylicie moe, e ten rozdzia znajduje si mniej wicej w rodku Psychologii i ycia, co
sprawia, e trudniej bdzie zapamita jego tre do
egzaminu kocowego, ktry obejmuje cay materia
kursu psychologii).
Podsumowanie
pami dugotrwaa jest magazynem przechowujcym na
\state dowiadczenia, wiedz i umiejtnoci danej osoby,
informacja przekazywana z pamici krtkotrwaej zostaje
.Zakodowana w pamici dugotrwaej wedug swego znaczenia oraz skojarze z innymi jednostkami informacji,
^ktreju si tam znajduj. Dlatego zachowujemy w pamici
\raczej znaczenie zda ni uyte faktycznie sowa czy struk0ry zda. Kodowanie uatwiaj specjalne strategie organizujce zapamitywany materia. Mylenie o zwizkach
]midzy odrbnymi pojciami jest dobrym sposobem zapewnienia sobie, by kade z nich dostao si do pamici
dugotrwaej. Mnemonika to specjalne strategie suce do
Skojarzenia nowej informacji z informacj ju znan.
[Sposb kodowania jakiego materiau take wpywa na
jego wydobycie. Zasada specyficznoci kodowania gosi, e
ikjedy istnieje zgodno midzy sposobem zorganizowania
materiau do kodowania, a wskazwkami sucymi do
\wydobycia, wwczas wyniki przypominania bd lepsze.
\'A zatem przypominanie u danej osoby poprawia si w ta\kim stopniu, w jakim potrafi ona odtworzy sposb zorganizowania materiau, zastosowany w czasie kodowania.
IV'. Istnieje kilka teorii majcych wyjani, w jaki sposb
Informacja jest reprezentowana w pamici dugotrwaej.
\}dna z nich utrzymuje, e myli (idee) s przechowywane
"jako sdy, ktre wyraaj zwizki midzy pojciami. Sdy
mog by organizowane w wielkie sieci, ktre przechowuj
\qgromne iloci informacji. Teoria podwjnego kodowania
'gosi, e istniej dwie formy przechowywania, kod werbalny i kod wzrokowy. Informacja abstrakcyjna moe by
przechowywana w postaci sdw, ale informacja wzrokowa, iprzstrzenna w formie wypbra Pami zapachw,.
jest' "znacznie trwalsza ' m' pami ' WtokoW, chocia

w przeciwiestwie do tej ostatniej ogranicza si do funkcji
ich rozpoznawania. Teoria poziomw przetwarzania utrzymuje, e istnieje jeden system pamiciowy, lecz rne sq
poziomy przetwarzania bodcw wejciowych: materia
moe by analizowany na poziomie fizycznym, akustycznym lub semantycznym. Trwao przechowania i atwo
wyszukania danej informacji w pamici jest wiksza wtedy,
gdy informacja ta zostaa pierwotnie przetworzona na
gbszym poziomie. Aczkolwiek teoria poziomw przetwarzania susznie zwraca uwag na fakt, e pami jest procesem, to jednak materia dowodowy z bada nad osobami
dotknitymi amnezj oraz z bada nad wpywem miejsca
w szeregu na zapamitywanie zdaje si przemawia za
podwjn teori pamici.
[amitanie jako proces

wytwrczy
Dotychczas opisywalimy pami w taki sposb, jakbymy po prostu przechowywali i przypominali sobie
rne iloci otrzymywanej przez nas informacji. Czasami
jednak to, co pamitamy, jest albo czym wicej, albo
czym rnym od tego, czego rzeczywicie dowiadczylimy. Wyniki bada laboratoryjnych, w ktrych starano si ustali, w jaki sposb ludzie przetwarzaj
i zapamituj sensowny materia, zmusiy psychologw,
by zaczli pojmowa pamitanie jako kontynuacj aktywnego, konstruktywnego procesu percepcji. Zgodnie
z tym nowym pogldem, kiedy organizujemy materia,
aby uczyni go sensownym, czsto dodajemy jakie
szczegy, eby by bardziej kompletny, lub zmieniamy
go, eby lepiej pasowa do innej informacji, ktra ju si
znajduje w naszym osobistym magazynie pamiciowym.
Jak to pierwszy zauway psycholog Jerome Bruner,
kiedy konstruujemy wspomnienia, wychodzimy poza
dostarczon informacj" (1973).
Dodawanie nowej informacji do tego, co otrzymujemy, jest procesem konstruktywnym, wytwrczym, ktry
zachodzi wtedy, gdy dana informacja wydaje si niekompletna, a my uzupeniamy j tak, by otrzyma dobr figur". Spotkalimy si ju z tym zjawiskiem wtedy, gdy
studiowalimy spostrzeganie niekompletnych figur
wzrokowych. Ten proces uzupeniania moe polega na
umieszczaniu danego materiau w kontekcie, ktry
czyni go dla nas sensownym, albo na wysnuwaniu
wnioskw, ktre dotycz zdarze poprzedzajcych
obserwowan akcj, nie ujawnionych motyww osb
dziaajcych lub oczekiwanych wynikw. Na przykad

widzicie dwch kolegw rozstajcych si ze sob i sy00
30
szycie, e jeden z nich mwi: Midzy 8 a 8 ". Pniej
moecie pamita", e syszelicie, jak ci koledzy planowali nastpne spotkanie, chocia wtedy, gdy to syszelicie, jeden z nich mg informowa drugiego, kiedy listonosz oprnia skrzynk pocztow.
Zmienianie informacji w taki sposb, by dopasowa
j do wiedzy ju znajdujcej si w pamici, jest procesem powodujcym znieksztacenie zapamitywanego
materiau. Gdy nowa idea lub dowiadczenie s nie do
pogodzenia z waszymi wartociami, przekonaniami lub
silnie odczuwanymi emocjami, wwczas moecie zmieni je tak, eby byy bardziej zgodne z waszym wiatopogldem czy wyobraeniem o sobie. Dokonujecie te
rekonstrukcji swych wspomnie w taki sposb, by dostosowa je do Waszego aktualnego stanu emocjonalnego czy nastroju.
Wybitny badacz pamici Gordon Bower (1981) wykaza, e ludzie przygnbieni na og pamitaj wicej
smutnych wydarze z przeszoci ni ludzie szczliwi.
Podobnie ludzie szczliwi zwykle pamitaj wicej
przey radosnych ni smutnych. Tendencja ta po czci
wynika z zasady specyficznoci kodowania. Kiedy jestemy
szczliwi czy radoni, nastrj suy jako wskazwka dla
radosnej informacji, a to ukierunkowuje przypominanie
pozytywnych zdarze.
Znieksztacenie moe nastpi w stadium kodowania (kiedy materia jest przetwarzany po raz pierwszy),
w stadium wydobywania, a by moe nawet midzy jednym a drugim stadium, podczas przechowywania, gdy
staramy si upora z wyranymi niekonsekwencjami
i sprzecznociami. Zwykle zupenie nie zdajemy sobie
sprawy z takich zmian i z caym zaufaniem wierzymy, e
to, co pamitamy, jest dokadnym zapisem tego, co si
zdarzyo (Spiro, 1977).
Schematy
Badania procesw konstruktywnych nale do najbardziej fascynujcych nowych kierunkw w badaniach
pamici. Gwnym ich przedmiotem jest sposb, w jaki
ludzie organizuj, interpretuj i przechowuj sensowne
bodce wejciowe. Badacze kieruj si nastpujc ogln
zasad: O tym, jak i co pamitasz, decyduje to, kim jeste i co
ju wiesz. Innymi sowy, dana osoba wnosi do kadej
sytuacji co wicej ni tylko pamiciowe urzdzenie"
rejestrujce. To, co spostrzega i pamita, zaley od historii jej ycia, wyznawanych wartoci i oczekiwa na
przyszo, a take od charakteru bodca przekazywanego do pamici.
Wydaje si, e znaczna cz tego, co wiemy, jest
przechowywana w postaci schematw (schemas) - oglnych struktur pojciowych czy ukadw wiadomoci i wyobrae dotyczcych pewnych przedmiotw, ludzi i sytua-
cji. Schematy s to pakunki wiedzy", ktre dostarczaj

oczekiwa odnoszcych si do cech, jakie napotkamy
w przyszoci w przypadku rnych poj i kategorii. Na
przykad u studenta okrelenie dzie rejestracji prawdopodobnie wywouje schemat, w skad ktrego wchodz
sceny ktni i zamieszania, dugie kolejki, strata czasu
i frustracja. Jednake dla polityka kandydujcego na stanowisko prezydenta schemat dnia rejestracji mgby obejmowa uczucia zdenerwowania i podniecenia, sceny
z fotografami, ogromne tumy i plakaty wyborcze.
Wiele uzupenie i znieksztace wystpujcych przy
zapamitywaniu nowej informacji, jest wynikiem jej
interpretowania w wietle oczekiwa, ktre utworzylimy na podstawie istniejcych schematw. Odbierane
aktualnie bodce wejciowe kieruj nas do okrelonego
schematu i przystpujemy do wypeniania reszty obrazu
informacj zwizan z tym schematem.
Wan rol schematw, ktre pomagaj nam organizowa, nadawa sens i zapamitywa rne detale wykazano w wielu badaniach; kilka z nich tutaj opiszemy.
W jednym z bada osoby suchay opowiadania,
zawierajcego nastpujce zdania: Teraz trzy miae
siostry szukay dowodu. Posuway si naprzd, czasami przez spokojne pustkowie, jednak czciej przez
wzburzone szczyty i doliny, dni staway si tygodniami, a wielu wtpicych szerzyo przeraajce pogoski
o kracu..."
Ci badani, ktrym nie podano tytuu tego opowiadania, mieli duo wiksze trudnoci z zapamitaniem go ni badani, ktrzy przed wysuchaniem opowiadania dowiedzieli si, e jego tytu brzmi: Kolumb
odkrywa Ameryk". Ta ostatnia grupa przypomniaa
sobie znacznie wicej szczegw z tego opowiadania,
niewtpliwie dlatego, e tytu ten przywoywa na myl
dobrze znany schemat, ktry dostarczy sensownego
kontekstu dla informacji przedstawionej w sposb
wieloznaczny (Dooling i achman, 1971).
Wicej ni poowa badanych, ktrym podano

tytu mwicy o wyprawie kosmicznej, zapamitaa to
zdanie, lecz tylko paru zapamitao je z opowiadania
o marszu pokoju". Tytuy te zdaway si aktywizowa
rne schematy. Do jednego schematu krytyczne
zdanie dobrze pasowao, byo wic interpretowane
jako odpowiednie i zostao zapamitane; w przypadku drugiego nie miao ono sensu i zostao utracone
lub trudno je byo wydoby z pamici (Bransford
ijohnson, 1972).
Mamy take schematy dotyczce ludzi, ktre mog
wpywa na to, jak ich spostrzegamy i jakie informacje
zapamitamy o osobach, ktre kto nam opisuje (Cantor
i Mischel, 1976b). Na przykad wikszo z nas ma
schematy dotyczce komunistw, przywdcw sekt religijnych, obrocw rodowiska i sprzedawcw uywanych samochodw. Jeli osoba, ktrej nie znamy, zostanie okrelona jako naleca do jednej z tych kategorii,
nasze schematy skaniaj nas do przyjcia zaoenia, e
osoba ta ma okrelone cechy osobowoci, i przyczyniaj
si do wywoania w nas pozytywnej lub negatywnej
reakcji emocjonalnej na t osob. Ponadto kiedy syszymy szczegowe informacje o kim, kogo nie znamy,
to zapamitamy wicej tych szczegw, jeli powiemy je z odpowiednim schematem organizujcym.
Badanym przedstawiono list zachowa (takich jak
zjad lunch w parku, wynaj mieszkanie blisko pracy).
Tytuy opowiada dostarczaj nam schematw, ktre

pomagaj nada sens elementom fabuy i zapamita
odpowiednie czci danego opowiadania. Kiedy elementy nie pasuj do tytuu, pami odtwrcza ma kopot,
o czym wiadczy nastpujce badanie.
Niektrym badanym powiedziano, e jest to eksperyment nad pamici i e powinni stara si zapamita
jak najwicej tych zachowa. Innym powiedziano, e
przedmiotem eksperymentu jest sposb, w jaki ludzie
ksztatuj swoje wyobraenia (czyli schemat) o osobie, ktra rzekomo przejawia wszystkie wymienione
zachowania.
Po krtkiej przerwie poproszono wszystkich
badanych, by przypomnieli sobie jak najwicej owych
zachowa. Ci badani, ktrzy przetwarzali informacj
w kategoriach schematu dotyczcego osoby pewnego
rodzaju (a wic na gbszym poziomie), zapamitali
wicej ni ci, ktrzy starali si zapamita te informacje jako nie zwizane ze sob pozycje na licie (Hamilton i in., 1980).
Cz badanych przeczytaa opowiadanie zatytuowane Patrzc na Marsz Pokoju z czternastego pitra",

inni przeczytali dokadnie to samo opowiadanie, lecz
z tytuem Wyprawa kosmiczna na nie zamieszkan
planet". Znaczna cz opowiadania bya wystarczajco wieloznaczna, by pasowaa do kadego z tych
tytuw, lecz jedno zdanie nadawao si tylko do
tytuu dotyczcego wyprawy kosmicznej: Ldowanie
byo agodne, atmosfera za na szczcie taka, e nie
trzeba byo wkada specjalnych kombinezonw".
Kiedy staramy si przypomnie sobie informacj,

ktra nie jest zgodna ze schematem, jaki uksztatowalimy w odniesieniu do pewnych osb, nasza pami
moe znieksztaci dane wejciowe, aby uczyni je
bardziej zgodnymi ze schematem. Jeli na przykad
powiedziano nam, e dwoje ludzi kcio si bardzo
w okresie, kiedy byli zarczeni, lecz po upywie roku
syszymy, e s oni szczliwym maestwem, to prawdopodobnie albo zapomnimy o ich ktniach, o ktrych
syszelimy, albo odniesiemy si podejrzliwie do ich
szczliwego maestwa". Kade z tych znieksztace

pozwala uzyska zgodno midzy tym, co pamitamy,
a naszym schematem. Jeli po informacji o ktniach
otrzymamy wiadomo, e maestwo owej pary jest
nieszczliwe, to na og bdziemy pamita o tych
ktniach zupenie dobrze (Spiro, 1977).
Ten sam proces znieksztacania dziaa prawdopodobnie wtedy, gdy ludzie maj trudnoci z poznaniem
i rzetelnym przedstawieniem punktu widzenia przeciwnika. W sporach politycznych obie strony skonne s
pamita przeciwny punkt widzenia jako zbyt uproszczony, mniej racjonalny i bardziej skrajny od wasnego,
dziki czemu uzyskuj bardziej zadowalajcy dla siebie
oglny obraz problemu oraz swego stosunku do niego.
Chocia studiowanie procesw wytwrczych w systemie
pamiciowym dopiero niedawno stao si popularnym
kierunkiem w badaniach nad pamici, to jednak
w rzeczywistoci zapocztkowa je ponad 60 lat temu
brytyjski psycholog Sir Frederic Bartlett, ktry opisa
swoje prace w klasycznej ju ksice Remembering
(1932). Bartlett skupi si na tych rodzajach wytwarzania,
ktre maj miejsce wtedy, gdy ludzie staraj si zapamita nie znany im materia. Obserwowa, w jaki sposb
brytyjscy studenci przekazuj i zapamituj proste
opowiadania, ktrych tematy i uyte wyraenia zostay
zaczerpnite z innej kultury. Nasynniejszym z tych
opowiada bya Wojna duchw", ba amerykaskich
Indian.
Bartlett stosowa dwie procedury w celu zbadania,
w jaki sposb osoby badane przeksztacay to opowiadanie w spjn histori, ktra miaa dla nich sens.
W odtwarzaniu szeregowym (serial reproduction) jedna osoba
czytaa opowiadanie i odtwarzaa je z pamici drugiej
osobie, ktra przekazywaa je trzeciej, itd. W odtwarzaniu wielokrotnym (repeated reproduction) ta sama osoba
powtarzaa dane opowiadanie na wielu posiedzeniach
(w niektrych przypadkach oddzielonych kilkoma latami).
W obu sytuacjach pami bya bardzo niedokadna:
opowiadanie, ktre pojawiao si w wyniku odtwarzania,
czsto byo zupenie rne od pierwotnego, przeczytanego opowiadania.
Bartlett stwierdzi, e midzy wejciem a wyjciem
zachodziy procesy wytwrcze. Pierwotna wersja opowiadania bya niewtpliwie niejasna dla osb badanych,
ze wzgldu na ich brak wiedzy o danej kulturze. Badani
niewiadomie zmieniali szczegy, dopasowujc je do
wasnych schematw, tak aby opowiadanie miao dla
nich sens.
Stwierdzone przez Bartletta znieksztacenia wynikay z trzech rodzajw procesw wytwrczych, jak:
(a) wyrwnywanie (leveling) - upraszczanie opowiadania;
(b) wyostrzanie (sharpening) - uwypuklanie i nadmierne
podkrelanie pewnych szczegw; (c) asymilowanie
(assimilation) - zmienianie szczegw, aby lepiej pasoway do dowiadcze lub wiedzy osoby badanej.
Nasza selektywna i wytwrcza pami jest czci

podstawowego ludzkiego denia, aby mie sensown
i moliw do zaakceptowania przeszo, histori, ktra
mwi nam, kim jestemy, skd pochodzimy. [...] Na to,
jak i co pamitamy, wpywa nasze rodowisko, czyli kultura. 1 na odwrt, wspomnienia jednostek s czci
tego, co skada si na kultur, s zarodkami historii
i mitu" (Pearce, 1988, s. 17).
Zeznania naocznych wiadkw

Sdziowie skonni s przywizywa du wag do zezna
wiadkw, ktrzy byli na miejscu zdarzenia" i mwi
o tym, co widzieli na wasne oczy". Jeli jednak to, co
pamitamy, jest rekonstruowane w taki sposb, by
pasowao do naszych schematw, to w jakim stopniu
mona mie zaufanie do pamici takich wiadkw?
Badania laboratoryjne Elizabeth Loftus (1979, 1984) i jej
wsppracownikw wykazay przekonujco, jak atwo
mona nas doprowadzi do przypomnienia" sobie
faszywej informacji. W czasie tych bada udao si
skoni zdolnych studentw college'u odznaczajcych
si dobr pamici, eby przypomnieli sobie", i na
miejscu wydarzenia" znak drogi podporzdkowanej by
znakiem stop, e bya tam nie istniejca stodoa, i e
zielone wiato sygnalizacyjne byo czerwone.
Podstawowy schemat badawczy zastosowany w tych
badaniach przewidywa z reguy dwie grupy studentw,
ktre oglday te same materiay bodcowe w postaci
filmu lub przezroczy. Czonkowie grupy eksperymentalnej otrzymywali nastpnie informacj majc skazi"
ich p a m i - byy to porednie sugestie, e miay miejsce
pewne wydarzenia czy dziaania. Mogli oni na przykad
sysze, jak inny wiadek" zeznaje co na temat wsw
mczyzny, podczas gdy w rzeczywistoci mczyzna
ten nie mia wsw. Aczkolwiek wielu badanych nie dao
Sposb pytania wiadka o jakie zdarzenie moe mie wpyw na

to, co wiadek sobie przypomni.
'
si wprowadzi w bd, znaczna ich cz wczya t

now informacj do swych reprezentacji pamiciowych
i bez wahania opisywaa nie istniejce wsy, stodo
i znak stop" jako fragmenty tego, co rzeczywicie
widzieli na wasne oczy".
Sposb pytania wiadka o jakie zdarzenie moe
mie wpyw na to, co on sobie przypomni. Czasami
sowa uyte w pytaniach sugeruj okrelon interpretacj. Sowa te peni wic funkcj mylcych wskazwek
sucych wydobyciu z pamici.
W jednym z bada pokazano ludziom film o wypadku
drogowym i poproszono, by ocenili szybko samochodw, ktre bray udzia w wypadku. Jednak niektre osoby zapytano: Jak szybko jechay te samochody, kiedy zderzyy si ze sob?", podczas gdy
innym zadano pytanie: Jak szybko jechay te samochody, kiedy zetkny si ze sob?". Kiedy w pytaniu
uyto sowa zderza si, naoczni wiadkowie podali, e
samochody jechay z szybkoci 40 mil (ok. 64 km) na
godzin. Ci naoczni wiadkowie, ktrym zadano
pytanie ze sowem zetknq si, szybko tych samych
samochodw ocenili jako wynoszc 30 mil (ok. 48 km)
na godzin. Mniej wicej tydzie pniej wszystkich
naocznych wiadkw zapytano: Czy widziae stuczon szyb?" W rzeczywistoci w filmie tym nie
wystpowaa adna zbita szyba. Jednak mniej wicej
trzecia cz naocznych wiadkw, ktrym tydzie
wczeniej zadano pytanie ze sowem zderzy, stwierdzia, e bya tam stuczona szyba. Tylko 14? naocznych wiadkw zetknicia powiedziao, e widzieli
stuczon szyb. Najwyraniej rodzaj czasownika
uytego w pytaniu zmienia przechowywan w pamici informacj o tym, czego byli wiadkami. Ponadto
wiadkowie ci wypeniali luki szczegami, ktre
wydaway si prawdopodobne i pasoway do oglnego kontekstu, zasugerowanego przez uyty czasownik (Loftus, 1979).
Ten kierunek bada ma warto praktyczn, stosowan, a take przyczynia si do wzbogacenia wiedzy podstawowej. Problem, ktry wchodzi tu w gr, ma istotne
znaczenie zarwno dla psychologw, jak i dla specjalistw
zatrudnionych w systemie wymiaru sprawiedliwoci. Proces, dziki ktremu czowiek spostrzega jakie zdarzenie,
koduje t informacj i przypomina j sobie pniej,
stanowi centrum zainteresowania psychologii uczenia si
i pamici. Z punktu widzenia prawnikw ograniczenia
procesu pamiciowego oraz znieksztacenia percepcyjne
i poznawcze, jakie tu czsto wystpuj, mog mie
doniose implikacje dla wykorzystania zezna naocznych
wiadkw w procesach sdowych. Badacze pamici
posuguj si tym paradygmatem badawczym w celu ustalenia, jak informacj przechowywan w pamici zmienia
pniejsza informacja - czy ta wczeniejsza zostaje utra-
cona, stumiona czy pomieszana z pniejsz? Badacze

sprawdzaj take wpyw tych zmiennych, ktre rozszerzaj lub ograniczaj oglny wniosek, e mylce sugestie
mog skazi informacje przechowywane w pamici" (zob.
Bekerian i Bowers, 1983; McCloskey i Egeth, 1983). Znieksztacenie pamici stanowi trudny problem w przypadku
zezna dzieci, zwaszcza wtedy, gdy istnieje podejrzenie
wykorzystywania seksualnego, i mona wysun zarzut,
e osoby przeprowadzajce pniej z nimi rozmowy podsuwaj im odpowiedzi. Ponadto prawnicy mog wykorzysta wiedz o znieksztaceniach pamiciowych, aby
nauczy si, jak wydobywa od wiadkw takie zeznania,
jakich chc.
Zdolno ludzi do posugiwania si pamici wytwrcz nie tylko utrudnia uzyskanie dokadnych zezna
od naocznych wiadkw, lecz take chroni ludzi przed
pewnymi prawdami, ktrych nie chc zaakceptowa czyni fanatykw jeszcze bardziej fanatycznymi, poniewa informacja korygujca zostaje znieksztacona.
Sprawia te, e my wszyscy na og nie zwracamy uwagi
na nowe szczegy w znanych nam kontekstach i pamitamy raczej to, czego oczekujemy, a nie to, co istnieje
w rzeczywistoci.
Mimo swych wad pami wytwrcza jest niezwykle
pozytywn cech twrczych umysw. Zazwyczaj pomaga nam nadawa sens niepewnemu wiatu, dostarczajc
waciwego kontekstu, dziki ktremu mona zrozumie, zinterpretowa, zapamita i dziaa na podstawie
minimalnego lub fragmentarycznego materiau dowodowego. Bez tego rola naszej pamici niewiele wykraczaaby poza funkcje urzdzenia rejestrujcego, ktre nie
byoby zdolne przypisa szczegowego znaczenia wielu
naszym dowiadczeniom.
^Podsumowanie
W-
' -
[podkrelilimy, e pamitanie jest procesem konstruktywnym, wytwrczym. Kiedy informacja, ktrej nam pierwotWie dostarczono, jest niekompletna lub nie w peni zrozuIfiiiaa, czsto dodajemy co do niej; wycigamy wnioski
\i przyjmujemy zaoenia, dziki ktrym moemy przechowywa w pamici materia bardziej kompletny i lepiej zoryganizowany. Schematy s to struktury poznawcze, ktre
ttanowi podsumowanie naszej wiedzy w okrelonej dziedzinie. S one stosowane do interpretowania zdarze
i su jako rdo oczekiwa, gdy uczymy si czego
inowego. Pomagaj nam take w przypominaniu informacji, dostarczajc ukadu odniesienia, ktrym posugujemy
si przy ocenianiu nowych dowiadcze. Schematy czsto
'Wywouj trzy procesy powodujce znieksztacenie zapamitywanego materiau: wyrwnanie, czyli upraszczanie,
^wyostrzanie, czyli uwydatnianie, oraz asymilowanie, czyli
'zmienianie' zegfti tak',' aby pasoway 'd"schertiatw

danej osoby. Ten konstruktywny (wytwrczy) charakter
pamici ma doniose implikacje dla wykorzystania zezna
naocznych wiadkw. Ludzie sq skonni do znieksztacania
przechowywanych w pamici informacji, gdy staraj si
przypomnie minione zdarzenia, a zwaszcza szczegy tych
zdarze. Na przypominanie wpywa informacja, jak
ludzie otrzymuj po danym zdarzeniu. Przypominanie
zaley take w duej mierze od wskazwek sucych
wydobyciu z pamici, ktre prawnicy w swych pytaniach
podsuwaj wiadkom.
Iaczego zapominamy
Wszyscy pamitamy ogromn ilo informacji przez
dugi czas. Studenci potrafi dokadnie przypomnie
sobie szczegy dotyczce urodzenia si modszych braci
i sistr nawet wtedy, gdy wydarzenia te miay miejsce 16
lat wczeniej (Sheingold i Tenney, 1982). Dyrygent Artura
Toscanini, nawet w podeszym wieku, podobno zna na
pami kad nut kadego instrumentu w okoo 250
utworach symfonicznych, a take sowa i muzyk okoo
100 oper" (Marek, 1975).
Wiedz w pamici semantycznej wyszukuje si
nawet lepiej ni w pamici epizodycznej, bez wzgldu
na czas, jaki upyn od uzyskania tej wiedzy. W pamici
semantycznej duej przechowujemy uoglnienia
wnioskw ni szczegy. Kluczem do dugotrwaego
przechowywania, podobnie jak do skutecznego kodowania i wydobywania, zdaje si by sensowna organizacja.
Jednak niekiedy wydobycie, nawet dobrze wyuczonego materiau, po pewnym czasie bywa niemoliwe.
Zapominamy wiele z tego, czego si nauczylimy.
Dlaczego? W tym podrozdziale poznamy cztery pogldy
na zapominanie (kady z nich oferuje wyjanienie tego,
co dzieje si z przechowywan w pamici informacj,
kiedy nie moemy jej sobie przypomnie): (a) zanikanie przechowywana informacja zostaje z czasem utracona,
podobnie jak barwy obrazu blakn na socu; (b) interferencja - przechowywana informacja jest blokowana
przez analogiczne bodce wejciowe, podobnie jak wielokrotne nawietlanie negatywu niweczy ostro pierwotnego obrazu; (c) nieskuteczne wydobywanie - przechowywana informacja nie daje si zlokalizowa, podobnie jak
wtedy, gdy nie mona znale swojego samochodu na
ogromnym parkingu; (d) motywowane zapominanie - przechowywana informacja zostaje z jakiego powodu ukryta przed wiadomoci, jak wtedy, gdy zapominamy
nazwisko kogo, kogo nie lubimy.
Zanikanie ladw pamiciowych

Niektrzy dawni psychologowie przyjmowali teori,
zgodnie z ktr zapominamy na skutek stopniowej
utraty przechowywanych w pamici treci; lady pamiciowe zanikaj z czasem, podobnie jak baterie z czasem
same si rozadowuj. Aby jednak dowie, e to
zanikanie jest przyczyn zapominania, badania musiayby wykaza, e: (a) midzy pierwotnym uczeniem si
a przypominaniem nie wystpuje adna aktywno
umysowa, ktra mogaby zmieni lub zakci informacj przechowywan w pamici; (b) informacja, ktra ulega
zanikowi, rzeczywicie nie znajduje si ju w mzgu,
a nie tylko jest niedostpna z jakiego powodu. Chocia
wydaje si prawdopodobne, e zanikanie jest po czci
odpowiedzialne za niemono przypomnienia sobie
materiau wyuczonego dawno temu, to jednak z pewnoci moemy powiedzie tylko tyle, e zanikanie jest
wanym czynnikiem w utracie informacji z pamici sensorycznej, a take z pamici krtkotrwaej, kiedy cakowicie uniemoliwione jest powtarzanie podtrzymujce.
Faktycznie, niektre przechowywane w pamici treci
wydaj si nie sabn z czasem. Przypomnijcie sobie, e
przyswojone umiejtnoci motoryczne zachowuje si
przez wiele lat, nawet bez adnych wicze. Gdy raz
nauczylicie si pywa, nigdy ju nie zapomnicie, jak to
si robi. W dodatku informacje bahe i nieistotne, takie
jak tytuy piosenek i wierszyki reklamowe, zdaj si
trwa w pamici tak, jak wspomnienia zapachw
z dziecistwa.
Interferencja
Nigdy nie uczymy si w prni; mamy take inne
dowiadczenia i przed uczeniem si nowego materiau,
i potem. Te interferencje, czyli zakcenia ze strony
innych dowiadcze, oddziaywaj zarwno na uczenie
si, jak i na przechowanie nowego materiau. wiadczy
o tym zjawisko zwane wpywem miejsca w szeregu",
w ktrym pozycje z koca listy zakcaj przypominanie
rodka listy. Termin interferencja proaktywna (pvoactive
interference) (tzn. dziaajqca do przodu) odnosi si do zjawiska wystpujcego wtedy, gdy lista sw, ktrej uczylicie si wczoraj, przeszkadza w nauczeniu si dzisiejszej listy. Termin interferencja retroaktywna (retroactive
interference) (tzn. dziaajca wstecz) opisuje to, co dzieje
si wtedy, gdy uczenie si listy dzisiejszej przeszkadza
w przypomnieniu sobie listy wczorajszej.
S trzy oglne zasady rzdzce interferencj. Po
pierwsze, im wiksze podobiestwo midzy dwoma zbiorami materiaw, tym wiksza interferencja midzy nimi
- dwie listy sw tego samego obcego jzyka interferowayby ze sob bardziej ni lista sw i zbir wzorw
chemicznych. Po drugie, materia bezsensowny jest
bardziej wraliwy na interferencj ni materia majcy
znaczenie. Po trzecie, im trudniejsze zadanie odwracajce

uwag, wykonywane midzy uczeniem si a przypominaniem, tym bardziej bdzie ono interferowa z pamitaniem materiau wyuczonego wczeniej.
Ebbinghaus po wyuczeniu si dziesitkw list
bezsensownych sylab stwierdzi, e zapomina okoo 65%
nowych list, ktrych si uczy. Pidziesit lat pniej studenci Northwestern University, ktrzy uczyli si list
Ebbinghausa, dowiadczyli tego samego - po wielu prbach z wieloma listami to, czego nauczyli si wczeniej,
interferowao proaktywnie z przypominaniem nowych
list (Underwood, 1948, 1949).
Najbardziej oczywiste przewidywanie, jakie wynika
z teorii interferencji, gosi, e przypominanie bdzie
najlepsze wtedy, gdy informacja nie jest zakcona przez
nowy materia. Klasyczne badania Jenkinsa i Dallenbacha
(1924) potwierdziy t hipotez. Badani, ktrzy poszli
spa natychmiast po nauczeniu si nowego materiau,
nastpnego ranka przypominali go sobie lepiej ni ci,
ktrzy t sam ilo czasu po uczeniu si spdzili na
wykonywaniu swych zwykych czynnoci. Z bada nad
interferencj (interference) wynika take, e pami
krtkotrwaa wydaje si najbardziej wraliwa na interferencj. Dowody zebrane w badaniach nad wpywem
miejsca w szeregu sugeruj, e gdy dany materia zosta
ju solidnie zakodowany w pamici dugotrwaej, jest on
mniej podatny na interferencj ze strony materiau
pniejszego.
Nieskuteczne wydobywanie
Pozorna utrata informacji przechowywanej w pamici
czsto okazuje si tylko nieudanym wydobywaniem.
Pytanie sformuowane nieco inaczej moe doprowadzi
nas do tej informacji, a sprawdzian wymagajcy jedynie
rozpoznawania ujawni wiedz, do ktrej nie moglimy
dotrze ani odtworzy w drodze przypominania. Studenci Northwestern University, ktrzy mieli kopoty
z przypominaniem list Ebbinghausa, czsto pamitali je
lepiej, gdy dostarczono im wskazwek sucych
wydobyciu. Jednak nawet najlepsze wskazwki nie
pomog, jeli dana osoba nie przechowuje materiau
w sposb waciwy, podobnie jak nie uda si odszuka
ksiki nie wpisanej do katalogu, nawet jeli stoi ona
gdzie na pce w bibliotece. W kadym razie zdaje si
nie ulega wtpliwoci, e wiele naszych niepowodze
w przypominaniu wynika z marnego kodowania lub
nieodpowiednich wskazwek, a nie z utraty informacji.
Niemono odszukania w pamici jakiej informacji nie
jest nigdy rozstrzygajcym dowodem, e tej informacji
tam nie ma.
Dlaczego zapominamy nazwiska wielu kolegw ze
szkoy redniej, lub nawet wykadowcw, ktrych spotykamy w miecie, z dala od uczelni? Jedn z przyczyn
jest to, e kontekst spoeczny, w ktrym uprzednio spo-
tykalimy tych ludzi, zmieni si, i na skutek tej zmiany

utracilimy zwizane z danym kontekstem spoecznym
wskazwki, jakimi posugiwalimy si tworzc przechowywane w pamici informacje o tych znajomych
(Reiser i in., 1985). Informacje o ludziach s formowane
wok kontekstw spoecznych, w ktrych spotyka si
tych ludzi, i dopiero pniej, w wyniku wikszej liczby
interakcji z nimi, dodajemy wtrne wskazwki oparte na
cechach osobowoci i osobistych przymiotach tych ludzi
(Bondi Brockett, 1987).
Motywowane zapominanie
Dnia 22 wrzenia 1969 r. omioletnia Susan Nason,
mieszkajca w pnocnej Kalifornii, znikna bez ladu.
Przez 20 lat nikt nie wiedzia, co si z ni stao. Dopiero
w 1989 r. przyjacika Susie, Eileen FranklinLipsker,
skontaktowaa si z rejonowym wydziaem ledczym.
Powiedziaa tam, e w wyniku psychoterapii przypomniaa sobie dawno wyparte, przeraajce wspomnienie
o tym, co przydarzyo si Susan. Wrcia do Kalifornii ze
Szwajcarii, swego nowego miejsca zamieszkania, eby
zoy zeznanie przeciw mordercy Susan.
Owego jesiennego dnia przed dwudziestu laty Eileen
bya wiadkiem, jak jej ojciec napastowa seksualnie jej
przyjacik, a nastpnie zatuk j kamieniem na mier
(Marcus, 1990). Zagrozi Eileen, e i j zabije, jeli
kiedykolwiek powie o tym komu. Eileen przypomniaa
sobie, e jej ojciec ukry ciao w odlegym lesie. Po
tygodniach poszukiwa ekipa ledcza znalaza szcztki
dziewczynki niedaleko miejsca, w ktrym - wedug
Eileen - wydarzya si ta zbrodnia.
Pod koniec 1990 r. w sdzie w Redwood City Eileen
skadaa zeznania o morderstwie, ktrego bya wiadkiem. Zeznaa take, e kiedy bya dzieckiem, jej ojciec
bi j i molestowa seksualnie, a pewnego razu nawet
trzyma j, gdy bya gwacona przez jego przyjaciela.
Powiedziaa, e pami o tym morderstwie wrcia jej na
skutek krtkiego, gbokiego kontaktu wzrokowego ze
sw creczk, ktra przypomniaa jej Susie. Patrzc
w oczy dziewczynki, nagle przypomniaa sobie wyraz
oczu Susie podczas brutalnej napaci swego ojca.
Gazety relacjonoway, e zeznania biegych w dziedzinie pamici odegray kluczow rol w tym procesie,
ktry zdaniem wielu moe nada wiksz wiarygodno
innym ofiarom przemocy, u ktrych nastpio wyparcie
wspomnie..." (Workman, 1990). Po naradach trwajcych
okoo omiu godzin sd przysigych uzna ojca Eileen za
winnego. Zosta skazany na doywotnie wizienie przez
sdziego, ktry nazwa go zdeprawowanym i nikczemnym czowiekiem" (San Francisco Chronicie", 30 stycznia 1991).
W przypadkach amnezji spowodowanej przez czynniki natury psychologicznej, takich jak opisany powyej,
zapomniany materia jest przechowywany, lecz wydoby-
cie go zostao zablokowane. Traumatyczne wspomnienie

powraca dopiero wtedy, gdy natrafi si na efektywn
wskazwk. Czasami zapominamy dlatego, e nie chcemy pamita pewnych wspomnie, ktre s dla nas przeraajce, bolesne lub osobicie upokarzajce.
Sigmund Freud (1923) jako pierwszy uwaa pami
i zapominanie za procesy dynamiczne, ktre umoliwiaj
nam utrzymanie poczucia integralnoci naszego ja.
W badaniach nad wspomnieniami z dziecistwa u osb
dorosych stwierdzono, e na og zdarzenia nieprzyjemne zapomina si czciej ni przyjemne (Waldvogel,
1948). Wszyscy zapominamy o pomysach, ktrych nie
chcemy uzna za wasne, o spotkaniach, na ktre nie
mamy ochoty pj, zapominamy nazwiska ludzi, ktrych nie lubimy, i zdarzenia, ktre zagraaj naszemu
podstawowemu poczuciu wasnego ,ja" lub naszemu
poczuciu bezpieczestwa. Ten proces, dziki ktremu
chronimy si przed niemoliwymi do zaakceptowania
lub przykrymi wspomnieniami, wypychajc je ze wiadomoci, Freud nazwa wyparciem (repression).
Nasze potrzeby motywacyjne nie tylko chroni przed
wydobyciem pewnych wspomnie, lecz take zmieniaj
zabarwienie i tre tych wspomnie, ktre wydobywamy.
Badanie nad wczesnymi wspomnieniami wykazao, e
wiele wspomnie, ktre badacze ocenili jako traumatyczne, zostao podczas przypominania przekodowanych
selektywnie przez osoby badane jako neutralne lub nawet
przyjemne. Niewtpliwie potrafimy tak zrekonstruowa
nasze wczesne dziecistwo, e dawne dobre czasy" pamitamy nie takimi, jakimi byy w rzeczywistoci, lecz takimi, jakimi powinny by (Kihlstrom i Haradkiewicz, 1982).
Podsumowanie
Niektrzy dawni psychologowie przyjmowali teori, zgodnie z ktr zapominanie jest wynikiem stopniowego zanikania z czasem przechowywanej w pamici informacji. Jednak w badaniach nie uzyskano nigdy danych wiadczcych
o tym, e ludzie zapominaj take wtedy, gdy midzy uczeniem si a przypominaniem nie zachodzi adna aktywno
umysowa. Bez takich danych teorii tej nie mona udowodni. Bardziej rozpowszechnione sq pogldy, wedug ktrych
przyczyn zapominania jest interferencja. Interferencja
proaktywna to negatywny wpyw, jaki na pami wywiera
wczeniejsze uczenie si; interferencja retroaktywna to
negatywny wpyw pniejszego uczenia si. Teorie te znajduj potwierdzenie w wynikach bada, ktre wykazay, e
kiedy midzy uczeniem si a przypominaniem ludzie sq
aktywni, wwczas zapominaj wicej ni wtedy, gdy w tym
czasie pi. Zapominanie nie zawsze wynika z utraty informacji z pamici; czasami moe by spowodowane nieskute.cznymjtiwydbmankm,^
udao si przypomnie, mog w kocu zosta przypomniane w obecnoci skuteczniejszych wskazwek. Freud by
przekonany, e w niektrych przypadkach niepowodzenie
wydobycia moe by motywowane przez ch uniknicia
przykrych wspomnie. Wedug jego teorii wyparcie jest
procesem, ktry nie dopuszcza do wiadomoci niemoliwej do zaakceptowania informacji.
' - "M
eurobiologia pamici
Psychologowie badaj pami na poziomic makro, jako
zachowanie caociowe. Tworz oni modele teoretyczne
organizmu przetwarzajcego informacje, ktry ksztatuje, kojarzy i przechowuje wyuczone dowiadczenia.
Sprawdzaj swoje teorie za pomoc danych dotyczcych
zachowania, uzyskiwanych w rnych eksperymentach
laboratoryjnych. Uczeni badajcy budow i funkcje
ukadu nerwowego take usiuj rozwika tajemnice
pamici. Ich oglna strategia zmierzajca do zrozumienia mechanizmw pamici polega na badaniu, jak
dowiadczenie modyfikuje rne komponenty ukadu
nerwowego. Dwa spord wielu sposobw postpowania, ktre reprezentuj ten bardziej molekularny poziom
analizy, to studiowanie anatomii pamici - dociekanie,
gdzie mzg tworzy i przechowuje wspomnienia - oraz
analizowanie zmian w synapsach i neuronach, ktre to
zmiany przypuszczalnie skadaj si na pami. Rozpatrzmy niektre fakty wykryte przez uczonych badajcych
ukad nerwowy.
Anatomia pamici
Oprcz kodowania informacji genetycznej w DNA
kadego jdra komrkowego, natura koduje w neuronach mzgu informacj uzyskan dziki dowiadczeniu.
Oglnym terminem sucym do okrelenia tego kodowania w mzgu nabytej informacji jest engram (engram),
czyli lad pamiciowy (memory trac). Cay zasb engramw danej osoby jest biologicznym podoem ludzkiej
pamici oraz podstaw niepowtarzalnej indywidualnoci
kadej istoty ludzkiej.
Gdzie naley szuka tych ladw pamiciowych
w niezmierzonej galaktyce mzgu? Czy s one zlokalizowane w okrelonych okolicach mzgu, czy rozrzucone
w wielu rnych obszarach? Poszukiwania engramu
rozpocz wiele lat temu psychofizjolog Karl Lashley
(1929, 1950). W badaniach swych wiczy szczury, ktre
uczyy si labiryntw, nastpnie usuwa im fragmenty
kory mzgowej i sprawdza, w jakim stopniu pamitaj
po tej operacji drog w labiryncie. Stwierdzi on, e

defekt pamici spowodowany uszkodzeniem mzgu by
proporcjonalny do iloci usunitej tkanki. Defekt by tym
powaniejszy, im wiksza cz kory zostaa usunita.
Jednak na pami nie miao wpywu to, gdzie uszkodzono tkank mzgow. Rozczarowany Lashley da za
wygran, przedwczenie dochodzc do wniosku, e
nieuchwytny engram nie istnieje w adnym okrelonym
obszarze, lecz jest rozrzucony po caym mzgu.
Obecnie wiemy, e Lashley po czci mia suszno
- a po czci jej nie mia. Uczenie si labiryntu, w ktrym
wchodz w gr sygnay przestrzenne, wzrokowe
i wchowe, stanowi zoony proces, a pami zoonych
zbiorw informacji jest rozdzielona midzy wiele systemw neuronowych. Jednak kady specyficzny typ
informacji sensorycznej oraz informacje nalece do
odrbnych rodzajw wiedzy s przetwarzane oddzielnie
i przechowywane w okrelonych okolicach mzgu.
Wspczeni uczeni badajcy budow i funkcje ukadu
nerwowego potrafi ustali, ktre obwody neuronowe
s konieczne i wystarczajce do okrelonego typu uczenia si i do zapamitania jego efektw.
Cztery najwaniejsze struktury mzgowe zwizane
z pamici to: (a) mdek (cerebellum) - niezbdny dla
pamici proceduralnej, informacji nabywanej przez powtarzanie, oraz reakcji przyswajanych drog warunkowania
klasycznego; (b) ciao prkowane (striatum) - kompleks
struktur w przedmzgowiu, ktre prawdopodobnie
stanowi podstaw tworzenia nawykw oraz zwizkw
bodziec - reakcja; (c) kora mzgowa (cerebra! cortex) nieodzowna dla pamici sensorycznej oraz skojarze
midzy wraeniami; (d) ciao migdaowate (amygdala)
i podwzgrze (hypothalamus) s w duym stopniu odpowiedzialne za pami deklaratywn, obejmujc fakty, daty
i nazwiska, a take za wspomnienia wane ze wzgldw
emocjonalnych. Inne czci mzgu, takie jak wzgrze
(thalamus), podstawa przodomzgowia (basal forebrain)
i kora przedczoowa [prefrontal cortex), take bior udzia
(jako stacje porednie) w formowaniu poszczeglnych
typw zapamitywanych treci (zob. rys. 10.10).
Kliniczny i eksperymentalny materia dowodowy nie
pozostawia wtpliwoci, e pami jest umiejscowiona
w tkance mzgowej. Wyniki bada wykazuj, e gdy co
zostaje wyuczone i zapamitane, wwczas zachodzi
trwaa zmiana w danym procesie mzgowym, zlokalizowanym w jednej okolicy mzgu lub w wikszej ich liczbie. Jednym z przykadw takiego materiau dowodowego s wyniki uzyskane przez neurochirurga Wildera
Penfielda podczas badania kilkunastoletniej pacjentki
cierpicej na epilepsj. Penfield przeprowadza na tej
modej dziewczynie zabieg chirurgiczny majcy na celu
opracowanie mapy jej kory mzgowej. Za pomoc elektrody w postaci sondy drani impulsami elektrycznymi
rne okolice jej mzgu. Gdy Penfield dotkn pewnego
punktu jej mzgu, pacjentka krzykna z przeraenia.
Rysunek 10.10 Struktury mzgowe zwizane z pamici
Wzgrze
Ten uproszczony rysunek przedstawia niektre najwaniejsze

struktury mzgowe, odgrywajce istotn rol w tworzeniu,
przechowywaniu i wydobywaniu zapamitywanych treci.
Ciao prkowane
Kora przedczoowa
Mdek
Ciao migdaowate
Hipokamp
Chirurg oywi przeraajce wspomnienie z jej dziecistwa impulsami prdu elektrycznego przepywajcymi
przez pewne komrki nerwowe.
Neuropsycholog Richard Thompson (1987) bada
anatomi pamici przez 20 lat i twierdzi, e znalaz engram
- a przynajmniej jeden z nich. Posuguje si on warunkowaniem klasycznym reakcji mrugania u krlikw jako
modelem dla adaptacyjnych reakcji behawioralnych organizmu, regulowanych przez znane obwody neuronowe
mzgu. Thompson warunkowa krliki tak, by mrugay,
syszc ton, ktry sygnalizowa, e podmuch powietrza
uderzy je w oczy. Ustali on, e usunicie tylko jednego
milimetra szeciennego tkanki komrkowej z mdku
krlika powoduje trwa utrat tej uwarunkowanej reakcji
mrugania (stwierdzono, e mdek odgrywa istotn rol
zarwno w uczeniu si, jak i w pamitaniu charakterystycznych reakcji warunkowych na wydarzenia o charakterze awersyjnym). Ten defekt pamici jest wysoce specyficzny i dotyczy tylko tego wyuczonego skojarzenia zwierz nadal syszy ton, reaguje na dmuchnicie i uczy si
tej reakcji warunkowej w drugim oku, lecz nie potrafi
nauczy si ponownie tej reakcji w pierwszym oku.
Ustalono cay schemat obwodu neuronowego, zawiadujcego uczeniem si i przechowaniem tej prostej
reakcji warunkowej, ktry obejmuje specyficzne jdra
w mdku i wok mdku. W warunkowaniu bardziej
zoonym, np. kiedy zwierz uczy si pamita, e jest
pewien odstp czasu midzy tonem a dmuchniciem,
wchodz w gr take obwody w hipokampie (McCormick
i Thompson, 1984).
Obecnie przyjmuje si, e hipokamp i ciao migdaowate odgrywaj wan rol w kodowaniu odbieranych
Pie mzgu
bodcw, podczas gdy kora mzgowa jest prawdopodobnie gwnym magazynem pamici dugotrwaej
(McGaugh i in., 1985). Badania nad ludmi cierpicymi na
amnezj wykazay due znaczenie hipokampa dla kodowania informacji o nowych faktach. Podobne defekty
pamici stwierdza si u map, u ktrych dokonano lezji
w hipokampie i ciele migdaowatym (Mishkin i in., 1984).
Niektrzy uczeni badaj pami w sieciach korowych,
stymulujc lub blokujc pami wchow. Ukad wchowy
zajmuje wrd zmysw szczegln pozycj, ma bowiem
do proste poczenia z hipokampem, ciaem
migdaowatym i wzgrzem. Fakt ten moe wyjania zdolno niektrych zapachw do wywoywania u ludzi ywych
wspomnie z dziecistwa. Istniej godne uwagi analogie
midzy pamici wchow szczurw i ludzi. I.ezje oddzielajce ukad wchowy od hipokampa powoduj u szczurw
zapominanie wyuczonych zapachw podobne do amnezji
u ludzi, takich jak Nick, ktrzy doznali uszkodzenia patu
skroniowego i hipokampa (Lynch, 1986).
Inne badania dostarczaj poparcia dla teorii zakadajcych, e mzg tworzy funkcje pamiciowe wok
dwch rnych systemw przechowywania informacji.
Rozrnienie midzy wiedz proceduraln (umiejtnoci) i wiedz deklaratywn (fakty), z ktrym spotkalimy si ju wczeniej, znajduje potwierdzenie w rnych eksperymentach przeprowadzanych na pacjentach
z chwilowo uszkodzon pamici w wyniku leczenia
elektrowstrzsami, oraz na mapach, u ktrych dokonywano lezji mzgowych (Squire, 1986; Thompson, 1986;
Mishkin i Appenszeller, 1987).
W ewolucji systemw uczenia si nabywanie nawykw bodziec - reakcja i umiejtnoci zdaje si by
bardziej pierwotne ni uczenie si faktw, czyli uczenie

si poznawcze. Uczenie si umiejtnoci moe by
zwizane ze zbiorem specyficznych zdolnoci, ktre s
przechowywane w strukturach jeszcze bardziej pierwotnych pod wzgldem ewolucyjnym ni ukad rbkowy
(obejmujcy ciao migdaowate i hipokamp). Uszkodzenie wyszych orodkw mzgowych nie wpywa na te
struktury. W zakrojonej na szerok skal serii dobrze
kontrolowanych eksperymentw na mapach Mortimer
Mishkin i jego wsppracownicy przekonujco wykazali,
e podoem pamici informacji i pamici prostych
nawykw s rne systemy neuronowe (Mishkin i Petri,
1984). Podczas gdy uczenie si faktw zdaje si koncentrowa w hipokampie i ciele migdaowatym, uczenie si
umiejtnoci jest zapewne zlokalizowane w ciele prkowanym zwojw podstawy (grupa cia komrkowych
w przodomzgowiu).
Hipokamp wie si take z innym wanym aspektem pamici, o ktrym nie wspominalimy dotychczas ze sposobem czenie nowej i starej informacji. Zapamitywana informacja nie jest utrwalana w czasie uczenia
si, lecz stopniowo przeksztacana w stabilny kod pamici dugotrwaej przez dynamiczny proces zwany konsolidacj (consolidation) (Hebb, 1949; McGaugh i Herz, 1972).
Takie stabilizowanie si czy konsolidowanie przechowywanych w pamici informacji moe odbywa si
u ludzi nawet przez kilka lat, a u zwierzt przez kilka
tygodni. Jest to mechanizm przekazywania z pamici
krtkotrwaej do dugotrwaej, ktre wedug wysunitej
ostatnio hipotezy zachodzi w hipokampie.
Choroba Alzheimera
Dalszych dowodw wiadczcych o doniosej roli, jak
odgrywa hipokamp w procesach pamici, dostarczaj
badania nad tragiczn chorob Alzheimera. Na chorob
t cierpi ponad 10% ludzi, ktrzy przekroczyli 65. rok
ycia, oraz prawie poowa ludzi w wieku ponad 85 lat.
Chorob t charakteryzuje stopniowe pogarszanie si
zdolnoci intelektualnych i pamici, co w kocu doprowadza do powanej degradacji. Symptomy choroby
Alzheimera s alarmujce: osoby jeszcze niedawno
samodzielne i kompetentne zaczynaj traci zdolno
dbania o siebie. W duej mierze wynika to z uszkodzenia
pamici krtkotrwaej, gdy pacjenci dotknici t
chorob zapominaj wszystko zaledwie po paru minutach. Podobnie jak Nick, pacjenci ci nie potrafi dziaa
zgodnie z planem, zapominaj, co maj zrobi w trakcie
danej czynnoci, i maj kopoty z uczeniem si nowej
informacji. Jednak cierpi oni take wskutek utraty
dawnych wiadomoci, co obnia coraz bardziej ich moliwoci umysowe. Pacjenci ci powoli zapominaj, jak si
wykonuje czynnoci, ktre wykonywali przez wiksz
cz swego ycia, m. in. jak si prowadzi samochd,
gotuje, dba o siebie. W pnych stadiach choroby czsto
nie potrafi sobie przypomnie czonkw swej rodziny

lub nawet trac wasn tosamo. Utrata dawnych
wiadomoci i umiejtnoci w poczeniu ze zniszczeniem pamici krtkotrwaej jest tym, co odrnia chorob Alzheimera od innych syndromw amnezji.
Choroba Alzheimera wyranie czy si z degeneracj hipokampa i zwizanych z nim okolic rdmzgowia. Sekcje zwok wykazay, e u osb cierpicych za
ycia na chorob Alzheimera moe w tych okolicach
mzgu ulec zniszczeniu trzy czwarte neuronw, a pozostae s uszkodzone. W ciaach komrkowych pojawiaj
si zwarte pltaniny wkien i wystpuje spadek wytwarzania neuroprzekanikw niezbdnych do przekazywania impulsw midzy neuronami. Taka degeneracja
hipokampa nie jest nieodczn cech starzenia si,
a choroba Alzheimera moe mie przyczyn genetyczn.
Jednak zaburzenie to wiadczy o wanej roli ukadu
hipokampa w kodowaniu i przechowywaniu nowych
informacji. Ponadto wskazuje ono, e struktury te mog
take odgrywa pewn rol w czynnoci wydobywania,
poniewa choroba Alzheimera wywiera niszczcy wpyw
na dawne wiadomoci i umiejtnoci.
Rysunek 10.11
W jaki sposb tworz si lady pamiciowe
Kolec nerwu w hipokampie zmienia ksztat po otrzymaniu stymulacji, ktra wystpuje w czasie uczenia si. Na rysunku poniej po lewej,
pierwsze z kilku wyadowa elektrycznych powoduje wydzielenie z ssiedniego neuronu neurochemicznej substancji przekanikowej (mediatora)
na receptory pokazanego tu kolca dendrytu. Wap wnika do komrki i aktywizuje kalpain (oran), nieczynny dotychczas enzym, ktry zaczyna
rozkada fodryn, biako stanowice materia, z jakiego zbudowany jest kolec. Pod wpywem dalszych wyadowa proces rozpadu fodryny
postpuje i pojawia si wicej receptorw (rysunek poniej po prawej). Wiksza liczba receptorw powoduje wikszy napyw wapnia, a zatem
wiksz aktywizacj kalpainy i jeszcze wikszy rozpad fodryny. Wraz ze znacznym ubytkiem materiau, z ktrego zbudowany jest kolec,
jego ksztat si zmienia. Nowy kolec moe take zacz si rozbudowywa poprzez bon. Te trwae zmiany prowadz do powstawania
nowych pocze midzy neuronami w mzgu, co stanowi prawdopodobne wyjanienie pamici.
Komrkowe mechanizmy pamici

Uczeni zajmujcy si dziaaniem ukadu nerwowego
przyjmuj obecnie do powszechnie pogld, e pami
ludzka wie si ze zmianami w fizjologii i (lub) budowie
bon synaptycznych (Lynch, 1986) - impulsy nerwowe,
ktre sygnalizuj specyficzne dowiadczenia, modyfikuj
pewne podgrupy spord wielu miliardw synaps
w korze mzgowej (zob. rys. 10.11). Zgodnie z tym
pogldem chemiczne procesy pamici musz by zdolne
do nieodwracalnego modyfikowania struktury maej
grupy kontaktw synaptycznych na pojedynczej komrce
- bez wpywania na jednostki ssiednie.
Badacze doszli do tego wniosku stymulujc prdem
wysokiej czstotliwoci wkna nerwowe wchodzce do
hipokampa. Stymulacja taka zwikszaa si pamici
w odniesieniu do nowych informacji na okres 32 miesicy. Stwierdzono, e technika ta, zwana dugotrwaym
potgowaniem (long-term potentiation), powoduje zmiany
w ksztacie synaps, prowadzi do tworzenia nowych kontaktw synaptycznych na komrkach nerwowych i do
zwikszenia liczby receptorw glutamatu (glutamate),
neurohumoralnej substancji przekanikowej uwalnianej
w hipokampie (McGaugh i in., 1985).
Ten efekt dugotrwaego potgowania wywouje
zmiany w synapsach korowych za porednictwem kilku
procesw chemicznych wyzwalanych przez impulsy nerwowe (lub przez eksperymentaln stymulacj prdem
wysokiej czstotliwoci). Jeden z tych procesw zdaje
si polega na nagym wzrocie zawartoci wapnia
w neuronach. Wap aktywizuje specjalny rodzaj enzymu
zwanego kalpain, ktry powoduje rozkad czci bony
komrkowej oddziaujc na pewne biako, fodryn,

w kolcu neuronu. Wynikiem jest zmiana ksztatu kolcw
dendrytowych, na bonie tworz si nowe receptory,
dziki czemu staje si ona bardziej wraliwa na sygnay
z kontaktujcych si z ni neuronw. Skutki dziaania
enzymu kalpainy s trwae i nieodwracalne, co sprawia,
e nadaje si on idealnie do wywoywania dugotrwaych
zmian zarwno w procesach chemicznych zachodzcych
w komrce, jak i w jej anatomii.
Ponadto sygnay odbierane za porednictwem neuronw zwikszaj take poziom neurochemicznych substancji przekanikowych, ktre zapewniaj komunikacj
midzy neuronami. Z ostatnich bada wynika, e w neuronach wystpuje wiele neuroprzekanikw, z ktrych
kady jest regulowany niezalenie od innych (Black i in.,
1987). Uczenie si modyfikuje poziomy zawartoci
poszczeglnych przekanikw.
Integrowanie biologii i psychologii pamici

Zrozumienie ludzkiego umysu jest gwnym celem wielu
bada psychologicznych. Uczenie si i pami przeytych dowiadcze wypeniaj nasz umys mylami
i pomysami, ktre nadaj sens naszemu istnieniu i cel
naszym dziaaniom. Nie moe by umysu bez pamici
i ani poczucia wiadomoci bez umysu. Badania psycho-
logiczne nad pamici, prowadzone w laboratorium

i w yciu realnym, dostarczyy nowych informacji pozwalajcych lepiej pozna liczne systemy i operacje zwizane
z przetwarzaniem informacji w kody pamiciowe. Teoretyczne spekulacje psychologw poznawczych dotyczce
podwjnego kodowania w pamici krtkotrwaej
i dugotrwaej oraz rozrnie midzy pamici proceduraln, semantyczn i epizodyczn znalazy obecnie
potwierdzenie w badaniach neurobiologw i neuropsychologw. Uczeni ci badaj mzg jako biologiczne
podoe psychiki, a pami jako nieodzown mzgow
podstaw wszystkich wyszych procesw umysowych"
(Thompson, 1984). Pomimo rnic w sposobie podejcia
kadej z tych dyscyplin do bada nad pamici, istnieje
nowa paszczyzna ich wsppracy i integracji. Ostatecznym celem psychologw poznawczych, neurobiologw
i neuropsychologw jest mono podania formalnych
opisw procesw poznawczych, ukadw mzgowych
stanowicych podstaw tych procesw oraz neuronw
i zjawisk komrkowych w obrbie tych ukadw (Suire,
1986). Pami moe by podatna na znieksztacenia
i ubytki, wynikajce z upywu czasu, i my wszyscy moglibymy ulepszy stosowane przez nas sposoby przekazywania informacji do pamici; jednake dla psychologw
pami jest Krlow Nauk Poznawczych", a dla poetw
sam istot czowieczestwa.
nymi wskazwkami sucymi do wydobycie, tym skuteczniejsze bdzie pniej wydobycie, o ile bd wtedy
dostpne te same wskazwki. Podobiestwo kontekstu
uczenia si i wydobywania take uatwia wydobycie.
owne zagadnienia
Czym jest pami
W zalenoci od rodzaju przechowywanej treci wyrnia

si trzy odmiany pamici: pami proceduraln, semantyczn i epizodyczn. Pami proceduralna jest pamici
umiejtnoci - jak robi si rne rzeczy. Pami semantyczna jest pamici podstawowych znacze sw i poj.
Pami epizodyczna dotyczy zdarze, ktrych dowiadczylimy osobicie; przechowuje informacj biograficzn.
>: ':îj r
Psychologowie poznawczy badaj pamitanie jako sposb przetwarzania informacji. Rozpatruj je jako proces
trjetapowy, w ktrym informacja napywajca przez
nasze zmysy jest kodowana, przechowywana, a nastpnie wydobywana. Przyjmuje si, e istniej trzy odrbne
systemy pamiciowe: pami sensoryczna, krtkotrwaa
i dugotrwaa.
Badacze nie s zgodni co do liczby kodw pamiciowych

- czy istniej tylko kody werbalne, czy werbalne i wzrokowe, czy te jaka inna ich kombinacja. Brak take zgody
co do tego, czy w rzeczywistoci istniej trzy rne systemy pamiciowe (pami sensoryczna, krtkotrwaa i dugotrwaa), czy te istnieje tylko jedna pami, a my po
prostu przetwarzamy informacj na rnych poziomach,
stosujc rozmaite gbokoci przetwarzania.
Pami sensoryczna
W trakcie kodowania w pamici sensorycznej energia
bodca zostaje przeksztacona w kod neuronowy. Pami
sensoryczna ma du pojemno, lecz bardzo ma
trwao. Uwaga i rozpoznawanie obrazw pomagaj informacji sensorycznej dosta si do pamici krtkotrwaej.
:',i : .*V -
Pami krtkotrwaa
Pami dugotrwaa
Pami dugotrwaa (l.TM) zawiera ca nasz wiedz
o wiecie i o nas samych; jej pojemno jest prawie nieograniczona. Podstaw kodowania w pamici dugotrwaej jest organizowanie materiau wedug znaczenia: im
bardziej znany materia i im lepiej zorganizowany, tym
lepsze przechowanie. ; ....,,. ,... .
Im wiksza zgodno midzy specyficznym sposobem
zorganizowania zapamitywanego materiau a oczekiwa-
"
' -
Pamitanie nie jest tylko rejestrowaniem, lecz procesem

wytwrczym i wybirczym. Pamitamy to, co chcemy
pamita, i do pamitania czego jestemy przygotowani
przez nasz histori kulturow i osobist. Wan rol
w procesach pamici wytwrczej odgrywaj schematy.
Schematy s to struktury poznawcze zbudowane z wczeniejszych dowiadcze, ktre dostarczaj oczekiwa i kontekstu dla interpretowania nowej informacji, a zatem
wpywaj na to, co pamitamy.
Pami krtkotrwaa (STM) ma ograniczon pojemno

(7 2 elementy) i przechowuje informacj tylko przez
krtki czas, o ile nie jest ona powtarzana. Pami krtkotrwaa, jako cz naszej psychicznej teraniejszoci,
zwana jest take pamici operacyjn. Materia jest przekazywany do niej albo z pamici sensorycznej, albo dugotrwaej; informacja moe by przetwarzana w sposb
wiadomy jedynie w pamici krtkotrwaej.
Informacja sowna wprowadzona do pamici krtkotrwaej z pamici sensorycznej jest zwykle kodowana akustycznie. Pojemno pamici krtkotrwaej mona zwikszy przez porcjowanie, polegajce na czeniu nie
zwizanych elementw w grupy majce pewien sens.
Powtarzanie podtrzymujce przedua czas przechowywania materiau w pamici krtkotrwaej w sposb nieograniczony; powtarzanie opracowujce przygotowuje
go do przekazania do pamici dugotrwaej.
y.y.1 V>
i * "
' .'
Informacja lub dezinformacja podana w czasie wydobywania moe znieksztaci to, co sobie przypominamy, chocia nie zdajemy sobie z tego sprawy; tak wic zeznania
naocznych wiadkw nie s wiarygodne, gdy ich pami
zostaa skaona przez informacje uzyskane po fakcie.
e pami moe wiza si z trwaymi zmianami w bonach neuronw w niektrych synapsach, a take z poziomem stenia neuroprzekanikw. Hormony, takie jak
adrenalina, mog spenia pewne funkcje w regulowaniu
procesw pamici. Psychologowie poznawczy i neurobiolodzy pracuj wsplnie nad rozwikaniem tajemnic pamici,
co bdzie jednym z wikszych dokona wspczesnej nauki.
fizjologicznych, ktre reguluj czy modyfikuj przechowywanie w pamici.

Wykazano, e rne struktury mzgowe (m.in. hipokamp,
ciao migdaowate, mdek i kora mzgowa) odgrywaj
istotn rol w rnych typach pamici, w tworzeniu nowych i przechowywaniu starych wspomnie. Wydaje si,
odstawowe terminy
te
Alzheimera choroba (Alzheimer's disease)

amnezja nastpcza (anterograde amnesia)
.;.- -v :-v-.
amnezja wsteczna (retrograde amnesia)
' "
dugotrwae potgowanie (long-tenn potentation)
echo (echo)
efekt torowania [priming effect)
engram (engram)
filtrowanie sensoryczne (sensory gating)
......... ,-.......
ikoniczny obraz pamiciowy (icon)
-!':'_ ':'
:
interferencja proaktywna (proactive interferece)
interferencja retroaktywna (retroactiye interferece)
kod pamiciowy fmemory code) '.'.\i-if.-i.t.'v':i.
kodowanie (encoding)
'''"''V,' : ... .^r.;
k o n s o l i d a c j a (consolidation) .'':'>-'.": '.i < .;..; ,.' ;' //
m a s k o w a n i e w s t e c z n e (backward masking)
.....;,
m e t o d a o s z c z d n o c i (savings method),...
',-'.?#&''
mnemonika (mnemonics)
\A^:%/
model podwjnego kodowania (dual-code model).-,,..
opracowanie (elaboration)
pami (memory)
pami deklaratywna (dedarative memory)
pami dugotrwaa (LTM - long-term memory)
pami epizodyczna (episodic memory)
podwjna teoria pamici (duplex theory of memory)

porcja (chunk)
porcjowanie (chunking)
powtarzanie opracowujce (elaborative rehearsal)
powtarzanie podtrzymujce (maintenance rehearsal)
procedura sprawozdania caociowego (whole-report
procedur)
procedura sprawozdania czciowego (partial-report
procedur)
przechowywanie (storage)
przypominanie (recall)
rejestr sensoryczny (sensory register)
>';'';&' - v ^
rozpoznawanie (recognition)
sd (proposition)
'-.':,$&>,.
schemat (schema)
lad pamiciowy (memory trac)
teoria poziomw przetwarzania (levels-of-processing
theory)
, ;,
uwaga selektywna (selective attention)
';'
wpyw miejsca w szeregu (serial position effect)
wskazwki suce wydobywaniu (retrieval cues)
wydobywanie z pamici (retrieval)
'' ' ,
'
wyobrania ejdetyczna (eidetic imagery)
wyparcie (repression)
zakres pamici bezporedniej (immediate memory span)
zaleno od kontekstu (context dependence)
zaleno od stanu (state dependence)
-,':..''. '
zasada specyficznoci kodowania (encoding specificity
principie)
pami krtkotrwaa (STM - short-Lerm memory) ''' -.
pami operacyjna (working memory)

pami proceduralna (procedural memory)
.A;1/;,'"''
p a m i s e m a n t y c z n a (semantic memory)
Dlaczego zapominamy
'^/^^'Wlv3^.''.
Zapominanie wyjania si m.in. zanikaniem ladw

pamiciowych, interferencj, nieskutecznym wydobywaniem oraz motywowanym zapominaniem. Wykazano, e
kade z tych zjawisk odgrywa rol w pewnych specyficznych przypadkach zapominania.
%,.'., >; '.' ;.V;. .";
p a m i sensoryczna (sensory memory)

.
...'.;.
p a m i utajona (implicit memory)
."':''-.'
p a m i t a n i e (remembering)
Badania z zakresu neurobiologii pamici koncentruj si
w trzech dziedzinach: ustalanie, jakie struktury mzgowe
bior udzia w tworzeniu i przechowywaniu wspomnie,
analizowanie zmian w synapsach i neuronach, uznawanych za podoe pamici, oraz wykrywanie systemw
Bartlett Frederic
Bower Cordon
Bruner Jerome
Ebbinghaus Hermann
Freud Sigmund
: L a s h l e y KarI
'
; Loftus Elizabeth
Mishkin Mortimer
Penfield Wilder
; Sperling Gebrge
;
Squire Larry r>;'~'\'

Stenberg Saul
Thompson Richard
Tulving Endel
Procesy ' .
iedy Edith Eva Eger miaa szesnacie lat, jej wiat wywrci si do gry nogami. Wraz
z rodzin zostaa nagle aresztowana i osadzona w hitlerowskim obozie koncentracyjnym
|5%nawcze
w Owicimiu. Wkrtce po ich przybyciu do obozu jej matka zgina w komorze gazowej. Zanim
j zabrano, wyrazia ostatni wol, by Edith i jej siostra yy peni ycia.
Pamitajcie" -
powiedziaa - tego, co sobie woycie do gowy, nikt wam nigdy nie odbierze" (Eger, 1990, s. 6).
W wypenionej koszmarem egzystencji obozu koncentracyjnego Edith odkrya cakowite
odwrcenie podstawowej logiki rzdzcej wiatem. Pojcie dobrego zachowania, ktre wpajano
jej w dziecistwie zastpio co w rodzaju zwierzcej czujnoci, nieustanne wypatrywanie niebezSdzenie i podejmowanie decyzji
.
.
'
'
Odnajdowanie sensu w wiecie
Uporczywo faszywych przekona
;
% :.- rda irracjonalnoci
'
'
' S#\Cv.:''. '.-T,Q\
' Znieksztacenia poznawcze ';..' .V
Mierzenie umysu
;..
' ;'
Psychologia podejmowania decyzji
'
' .., S Zblienie: Podejmowanie decyzji
Introspekcja i protokoy gonego
:
ekologicznych
.V
mylenia
-" .
Obserwacje zachowania
.. . . ;
. -V,! . , . . ; \ -v;; ^ ' ; - 4 * x ; '"
432 Gwne zagadnienia '&&:' ":1i'U
Pomiar czasu reakcji
. *.. .-. .
Analiza bdw
...
.".O
Rejestracja ruchw oka
' '
^.-.:
433 Podstawowe terminy : . î,-,.;.'
Obraz umysu w falach mzgowych
':"' .'
Obrazowanie mzgu
.. .
;.....
433 Autorzy waniejszych pra^,;
-V^v;
P o d s u m o w a n i e .{-y-/. ':'/"'
392 Badanie mylenia

rda psychologii poznawczej
Narodziny i rozwj nauki o poznawaniu
Podsumowanie
396
422
>"<i*1.'1,"'-.
403
Struktury mylenia
. '&.
''\
Pojcia i tworzenie poj
' ' ]} .
Schematy i skrypty
Wyobrania wzrokowa i mapy umysowe
Podsumowanie
- v.
413
'.,:..
' .,.,-.-. '..-.;
;
Rozumowanie i rozwizywanie
.
;
problemw
Rozumowanie dedukcyjne
Rozumowanie indukcyjne
Rozwizywanie problemw
....
';
Najlepsze strategie rozwizywania: .
algorytm czy heurystyka?
Wiedza metapoznawcza
w-
Perspektywa psychologii
.
."-,'
ewolucjonistycznej
Podsumowanie
.
;..
''' :"'
'
pieczestwa i natychmiastowe dziaanie, by mu umkn. Sprawy ycia i mierci decydoway si

z kaprynoci rzutu monet - mona byo zosta wysanym pod prysznice mierci" za le
zawizane sznurowado.
Po latach znoszenia cierpie winiowie

obozu tsknili za wolnoci, ale i paradoksalnie obawiali si jej. Kiedy przybyli wyzwoliciele, niektrzy winiowie ruszyli im na
spotkanie, inni wycofali si, a nawet pochowali
w barakach..;
,'
' ' v' =-v' \'i<'-^ -\'-$'.-;~
".:'
Edith szczliwie udao si przey.
Pniej wysza za m, wyemigrowaa do

Stanw Zjednoczonych i zostaa psychologiem
klinicznym. Siedemdziesicioletnia obecnie,
dr Eger z potrzeby zrozumienia spaczonej
rzeczywistoci obozw wrcia do Owicimia.
Pojechaam by opaka zmarych i uczci ywych. Chciaam take formalnie pooy kres negowaniu tego, e byam ofiar i obciy win przeladowcw" (Eger, 1990, s. 6). Przez wiele lat
zaprzeczaa ona koszmarnym prawdom swych dowiadcze obozowych, lecz w kocu to
zaprzeczanie stao si dla niej nie do zniesienia. Dr Eger uwaa, e dziki ponownemu spotkaniu
z wydarzeniami w obozie i zmuszeniu si do przemylenia tego koszmaru, staa si bardziej zdolna do pomocy innym w zrozumieniu dowiadcze, ktre wydaj si niewytumaczalne w wietle
ich ycia c o d z i e n n e g o .
^.# ; -':.'.'" "M:^--.-;.-.
.';'r-.- J':v.- . V, -K-'-.: ' v" W - ' $ ^ ' : V . - . A ^ 1 - ^ . . - ; ;
Fundamentalne ludzkie pragnienie zrozumienia natury wasnej egzystencji, ktrego doznaa

dr Eger, opisa te inny wizie Owicimia, ktry przey, woski pisarz Primo Levi. Pisze on:
Moe wyda si zaskakujce, e jednym z najczciej doznawanych w obozie stanw umysu byo
Rysunek 11.1
Zakres psychologii poznawczej
zaciekawienie. Sponiewierani, upokorzeni i zrozpaczeni bylimy godni nie tylko chleba, ale
i zrozumienia tego, co si dzieje. Otaczajcy nas wiat by postawiony na gowie i kto musia go
na gowie postawi... wykrzywi to, co proste, splugawi to, co czyste" (Levi, 1985, s. 99).
Edith wzia sobie do serca ostatnie sowa matki. Nikt nie moe jej odebra tego, co woya
sobie do gowy". Zawd psychoterapeutki, ktry wybraa, polega na pomaganiu innym w radzeniu
sobie z tymi aspektami ich ycia, ktre umykaj racjonalnemu wyjanieniu. Widzc, jak niewielka
jest wiedza wspczesnych studentw na temat Holocaustu, ma nadziej, e: pewnego dnia moje
wnuki przejawi ciekawo i spytaj babk o czasy, kiedy wiat by postawiony na gowie. Tak, by
gdy zacznie si znowu przechyla, one same i miliony innych ludzi mogy przywrci mu
rwnowag, zanim bdzie za pno" (Eger, 1990, s. 9).
1 ilozof Ren Descartes powiedzia Cogito ergo sum myl, wic jestem. Historia dr Eger skania nas do dodania postscriptum: Jestem czowiekiem, a zatem musz
myle". Nawet w piekle obozu koncentracyjnego umys
ludzki upiera si, by pozna przyczyny otaczajcego go
za. Wydaje si, e jestemy obdarzeni podstawowym
popdem do dociekania natury naszej egzystencji
i podejmowania prb zrozumienia przyczyn naszych
myli, uczu i dziaa. Omawialimy ju wiadomo,
uczenie si i pami. Teraz jestemy przygotowani do
zrozumienia, w jaki sposb ludzie myl, rozumuj,
osdzaj, podejmuj decyzje, rozwizuj problemy
i amigwki, ktre stawia przed nimi ycie.
Z badania funkcjonowania umysu pynie wicej korzy-
ci ni samo zaspokojenie ciekawoci naukowej. Jak

powiedzia zdobywca
Nagrody Nobla,
psycholog,
badacz symulacji komputerowych i sztucznej inteligen-
cji, Herbert Simon: umys ludzki jest zasobem, ktrym

istoty ludzkie posuguj si w wiecie pracy, jest zatem
niezbdny do wzrostu wydajnoci w wiecie postindustrialnym"(1985, ss. 2, 9).
adanie mylenia
Mylenie przeksztaca pogwacenie kodeksw moralnych
w poczucie winy, gupie lub niestosowne postpki we
wstyd, a osignicia w dum. Tylko istoty ludzkie maj
zdolno do wykraczania poza percepcj tego, co tu
i teraz, i mylenia o tym, co byo, bdzie, moe i powinno

by. Dostarcza kontekstu naszej percepcji, celw naszemu
uczeniu si, a naszym wspomnieniom znaczenia. Myli
rozgrywajce si w wewntrznym wiecie naszego umysu
umoliwiaj nam tworzenie abstrakcyjnych, a zarazem
skutecznych, modeli wiata fizycznego i spoecznego. Stosujemy nastpnie owe osobiste reprezentacje umysowe
rzeczywistoci do przeksztacania, a niekiedy do ulepszania pewnych aspektw tego wiata (Hunt, 1982).
Mamy skonno do traktowania mylenia jako
czego zwykego, poniewa czynnoci tej dokonujemy
bez przerwy przez wiksz cz ycia na jawie. Jednak
kiedy obserwujemy rado dziecka po uoeniu
amigwki lub czytamy opowiadanie kryminalne,
w ktrym detektyw skada fragmentaryczne i pozornie
bahe wskazwki w byskotliwe wyjanienie zbrodni,
musimy doceni intelektualn potg mylenia. Staje si
ona rwnie wyrana, kiedy widzimy zakcenia myli
pod wpywem narkotykw, skrajnego stresu lub pewnych
form chorb psychicznych, albo ich rozpad na skutek
uszkodzenia mzgu.
Badanie mylenia to badanie wszystkich wyszych
procesw umysowych. Poznanie (cognition) to termin
oglny odnoszcy si do wszystkich procesw zwizanych z tworzeniem wiedzy. Jak to ukazuje rysunek 11.1,
w ich skad wchodz uwaga, pami, rozumowanie,
wyobrania, planowanie, podejmowanie decyzji, sdzenie i rozwizywanie problemw.
Jednostka poznania to porcja informacji, myl lub
idea. Na poznanie skadaj si zarwno treci, jak i procesy. Treci procesw poznawczych to pojcia, fakty,
sdy (propositions), reguy i wspomnienia. Pewne procesy
poznawcze s umysow reprezentacj otaczajcego nas
wiata -jak te, ktre klasyfikuj informacje i interpretuj

dowiadczenia - inne s zorientowane wewntrznie jak sny, czy fantazje. Oparte na wiedzy procesy umysowe
nadaj sens kodowanym neuronalnie sygnaom z oka
i innych systemw zmysowych.
Rozpoczniemy od analizy rnych sposobw stosowanych przez badaczy w prbach mierzenia wewntrznych, prywatnych procesw zaangaowanych w funkcjonowanie poznawcze. Nastpnie zarysujemy niektre
z modeli i podstawowych pogldw na temat przetwarzania informacji stosowanych w wyjanianiu naszego
mylenia, rozumienia i rozumowania, krtko mwic
tego, w jaki sposb dochodzimy do zrozumienia samych
siebie. Na koniec dokonamy przegldu podstawowych
tematw psychologii poznawczej, stanowicych obecnie
rdo wikszoci bada podstawowych i stosowanych:
rozumowania, rozwizywania problemw, podejmowania decyzji oraz sdzenia.
rda psychologii poznawczej

Psychologia poznawcza (cognitive psychology) to naukowe
badanie procesw i struktur umysowych. Studiuje ona
sposb odbioru i przetwarzania informacji oraz manipulowania nimi przez ludzi. Badanie procesw poznawczych wystpuje w wielu dziedzinach psychologii, przez
co psychologia poznawcza znalaza si w samym sercu
nowoczesnej psychologii.
Cho wydaje si oczywiste, e mylenie i posugiwanie si wiedz powinno zajmowa w psychologii miejsce
centralne, nie zawsze tak byo. Przez cae dziesiciolecia
dominacji belwwioryzmu nauka ta skupiaa si na badaniu
zachowa, bdcych reakcjami organizmu na wiat

zewntrzny; mylcy umys zosta wygnany z laboratoriw behawiorystycznych. Powstanie nauki o umyle stao
si moliwe w latach 50., kiedy badacze i uczeni z rnych dziedzin podjli prby zrozumienia wewntrznego,
prywatnego przetwarzania informacji, ktre jest niedostpne zewntrznej obserwacji, lecz nadaje obserwowalnemu zachowaniu kierunek, znaczenie i spjno. To
przesunicie zainteresowa rozpoczo si od niespodziewanej zbienoci nowych podej w dziedzinie komputerw, psychologii dziecka i nauk o komunikacji.
Nowoczesn koncepcj komputera jako uniwersalnej
maszyny logicznej z wbudowan inteligencj, zdolnej do
plastycznego operowania instrukcjami wewntrznymi,
zawdziczamy wizji znakomitego modego matematyka,
Johna Von Neumana. W roku 1945 przeprowadzi on
miae porwnanie pomidzy obwodami elektronicznymi
powstaego wanie komputera cyfrowego a neuronami
mzgu oraz pomidzy programem komputera a pamici
mzgu. Swoj wizj opar na pracach neurofizjologa Warrena McCullocha, ktry wanie opublikowa opis
funkcjonowania mzgu ludzkiego (Heppenheimer, 1990).
Herbert Simon i Allen Newell opracowali programy komputerowe symulujce rozwizywanie problemw przez
czowieka, otwierajc w ten sposb nowe drogi badania
procesw umysowych (Newell, Shaw i Simon, FJements of
a Theory oflluman Problem Sohing, 1958). Simon zasyn
obwieszczeniem w 1955 roku swoim studentom z Carnegie Institute of Technology, e wraz z Newellem w czasie
przerwy boonarodzeniowej wynaleli maszyn mylc.
W nastpnym roku ich komputer, nazwany Johniac na
cze Johna Von Neumana, opracowa dowd twierdze-
tacja - sposb, w jaki system komputerowy konstruuje,

adaptuje i uywa swych wewntrznych zapisw do interpretacji i zmiany swego wiata. Zaprogramowany komputer AI mona nawet traktowa jako system subiektywny,
podatny na zudzenia i bdy, tak samo jak czowiek.
nauka o poznawaniu czerpie wiedz z trzech zachodzcych na siebie dyscyplin: psychologii poznawczej, nauki
0 komputerach i nauki o ukadzie nerwowym (Farah,
1984). Swj wkad w ni maj rwnie filozofia, ekonomia i antropologia kulturowa. Opracowano take naukowe metody poznawczo-literackiej analizy tworzenia
1 rozumienia przez umys ludzki opowieci, dramatw,
mitw i rytuaw - aktw wyobrani, ktre nadaj znaczenie ludzkiej egzystencji (Bruner, 1986). Nauka o poznawaniu dy do rozstrzygnicia klasycznej kwestii myli
zachodniej: Czym jest wiedza i jak jest ona reprezentowana w umyle (Gardner, 1985)?
Noam Chomsky
nia matematycznego. Skoro komputery potrafi przetwarza symbole w zadaniu na rozumowanie, to ludzkie
umysy, ktre je zaprogramoway, psychologowie powinni bada jako urzdzenia przetwarzajce symbole.
Mniej wicej w tym samym czasie psycholog rozwojowy Jean Piaget prowadzi pionierskie badania nad
dotarciem do procesw umysowych, ktre pozwalaj
dzieciom na osignicie rozumienia rzeczywistoci fizycznej (Piaget, The construction ofreality in the child, 1954*).
Z Rozdziau 5. wiemy, e jego koncepcja stadiw rozwoju poznawczego oparta bya na obserwacji typw zada,
ktre dzieci w rnym wieku s w stanie rozwiza.
Wreszcie, rwnie mniej wicej w tym samym czasie,
jzykoznawca Noam Chomsky bada jzyk jako cz
unikatowego systemu poznawczego, ktry rozumie i produkuje symbole (Chomsky, Syntactic Structures, 1957).
Postawi on tez, e wrodzony mechanizm przyswajania
jzyka LAD (Language Acuisition Device), umoliwia
maym dzieciom nabywanie podstawowych regu jzykowych bez jakiegokolwiek przygotowania formalnego ani
systematycznych procedur wzmacniania.
Te trzy nowe podejcia do ludzkiego mylenia,
zwizane z nauk o komputerach, psychologi dziecka
i komunikacj, byy rdem naukowej prawomocnoci
badania wszelkich form wyszych procesw umysowych.
Od tamtej pory nauka o poznawaniu rozwina si tak
bardzo, e staa si podstaw psychologii lat 90. (Mayer,
1981; Solso, 1991).
Narodziny i rozwj nauki o poznawaniu
Model przetwarzania informacji

Uczeni badajcy sposoby reprezentowania i przetwarzania informacji staraj si zrozumie procesy poznawcze
poprzez tworzenie modeli poznawczych. Model poznawczy
(cognitwe model) to metafora wyjaniajca i opisujca,
w jaki sposb ludzie i maszyny wykrywaj informacje
i posuguj si nimi. W takim hipotetycznym wyjanieniu
stosuje si znane metafory do zrozumienia zoonych
procesw umysowych. Modele poznawcze specyficznych
zjawisk s uyteczne, poniewa stanowi rdo nowych
bada, a take nadaj nowy sens istniejcej ju wiedzy.
Jednak niezalenie od tego, jak adekwatny wydaje si
model, trzeba go skonfrontowa z danymi empirycznymi. Nowe badania mog spowodowa jego modyfikacj
lub odrzucenie.
Podstawowe podejcie przyjmowane przez wikszo psychologw badajcych procesy poznawcze
reprezentuje model przetwarzania informacji (information-processing model). Model ten zakada, e mylenie
i wszystkie inne formy poznania, jak pami, percepcj
lub struktur wiedzy, mona zrozumie poddajc analizie ich czci skadowe. Napywajce informacje przechodz seri stadiw tworzcych hierarchi przetwarzania - od prostych do bardziej zoonych. W miar
przechodzenia informacji przez cay system mzg/umys
Rysunek 11.2
Zakres nauki o poznawaniu
Zakres nauki o poznawaniu (cognitive science) obejmuje pole

wsplne psychologii poznawczej (cognitive psychology), nauk
komputerowych (computer science) sztucznej inteligencji (artificial
inteligence) i nauki o ukadzie nerwowym (neuroscience).
Nauki komputerowe
(Al)
Nauki o ukadzie nerwowym

(nauki o mzgu)
Nauka o poznawaniu (cognitwe science) jest dziedzin

interdyscyplinarn, ktra rozwina si jako szerokie
podejcie do badania rnorodnych systemw i procesw
przetwarzania informacji. Jak to ukazuje rysunek 11.2,
* Oryg. wyd. franc. La construction du real chez 1'enfant, 1937,
brak poi. tum. (przyp. red. nauk.).
Nauki o poznawaniu
Psychologia
poznawcza
Niedobrze. Wci go nie obchodzi, co si z nim dzieje"
poszczeglne podsystemy przetwarzaj je w sposb

umoliwiajcy dekodowanie, upraszczanie i rozumienie
zoonego przekazu we wasnych kategoriach systemu,
a nastpnie odpowiednie zareagowanie - poprzez
tworzenie myli, wspomnie, uczu i/lub dziaa. Poznanie mona porwna do montowania samochodu,
cz po czci, na tamie montaowej. Jest to przechodzenie od faz prymitywnych, takich jak elementarne
wraenia i spostrzeenia, do bardziej zoonych, jak
nazywanie, klasyfikowanie, wnioskowanie, rozumowanie,
podejmowanie decyzji i rozwizywanie problemw. Jednake, w odrnieniu od tamy montaowej, umys ludzki pracuje jednoczenie rwnolegymi torami. Jest on
ponadto zdolny do dokonywania odlegych skojarze
pomidzy jednostkami mylenia oraz do tworzenia
nowych poj i zupenie nowych powiza midzy nimi.
Poznawcza nauka o ukadzie nerwowym

Obecna eksplozja bada w wielu dziedzinach, midzy innymi w nauce o ukadzie nerwowym, spowodowaa
postp w naszym rozumieniu struktury mzgu na poziomie komrkowym i molekularnym. Nadal nie wiemy jednak, jak funkcjonuje ukad nerwowy na poziomie makro
czyli systemowym, by zapewni nam widzenie, syszenie,
uczenie si, pamitanie i mylenie. Przedstawiciele nauki
o poznawaniu byli skonni odwoywa si do modelu
przetwarzania symboli opartego na komputerze cyfrowym, abstrahujc od tego, co wiadomo o neuronalnych
procesach przetwarzania sygnaw w mzgu. Z drugiej
strony, badacze ukadu nerwowego opracowali analiz
funkcjonowania mzgu na poziomie mikro. Obecnie
badania jednych i drugich czy si w jedn dziedzin poznawcz nauk o ukadzie nerwowym, ktra prbuje
zintegrowa nasz wiedz o mikroskopowym i molekularnym poziomie pojedynczego neuronu i sieci neuronalnej z poziomem systemowym, ktry przejawia si
w zachowaniu (Churchland i Sejnowski, 1988).
Badacze ukadu nerwowego o nastawieniu poznawczym opracowuj i sprawdzaj modele mzgu, ktre
upraszczaj zoone procesy uczestniczce w wykonywaniu przez mzg konkretnych zada przetwarzania
informacji. Modele te mog pozwoli badaczom odkry
reguy i zasady rzdzce rozwizaniami obliczeniowymi,
stosowanymi przez mzg w odniesieniu do rnych
problemw.
Wrd takich uproszczonych modeli mzgu znajduj
si te opisane ju w Rozdziale 9. jako modele koneksjonistyczne. Wiele teorii utrzymuje, e umys przetwarza informacje w sposb seryjny, czyli sekwencyjny.
Natomiast podejcie koneksjonistyczne zakada, e
Sztuczna inteligencja
Przedstawiciele nauki o komputerach, ktrzy staraj
si, by maszyny wykonyway takie same czynnoci, jak
umys ludzki, pracuj w dziedzinie sztucznej inteligencji, czyli AI (artificial intelligence). Teorie AI to programy
komputerowe - software" - testowane za porednictwem wynikw generowanych w konsekwencji uycia
programu przez komputer. AI to jednak nie tyle badanie
komputerw, ile badanie inteligencji w myleniu
i w dziaaniu. Komputery to tylko narzdzia, ktrych
badacze AI uywaj do badania ludzkiego umysu. Przedmiotem bada AI jest mylenie w oglnoci, sposoby
manipulacji symbolami i kombinowanie ich zgodnie
instrukcjami wyraonymi w jzyku programw komputerowych.
Gwnym konstruktem teoretycznym Al jest reprezen-
David Rumelhart
umys jest zbudowany z bardzo obszernych zbiorw

prostych jednostek przetwarzania, czyli wzw, zorganizowanych w potn sie, ktra moe przetwarza
rne informacje w tym samym czasie. Modele rozproszonego przetwarzania rwnolegego (PDP parallel distributed processing), ktre take zaliczaj si do koneksjonistycznych, wykazuj, e informacja przetwarzana
jest w znacznie rozproszonym, interakcyjnym, rwnolegym systemie, zdolnym wykonywa jednoczenie rozmaite czynnoci przez pobudzanie lub hamowanie
powiza (koneksji) pomidzy jednostkami przetwarzania. Model PDP opracowa i zbada David Rinnelliart ze
wsppracownikami (Rumelhart i in., 1986).
Podsumowanie
Podstawow funkcj umysu ludzkiego jest tworzenie
abstrakcyjnych reprezentacji fizycznego i spoecznego
wiata, w ktrym yjemy. Psychologia poznawcza obejmuje
badanie procesw i struktur umysowych umoliwiajcych
mylenie, rozumowanie, wnioskowanie, podejmowanie
decyzji, rozwizywanie problemw i posugiwanie si jzykiem. Poznanie jest ogln nazw wszelkich form wiedzy.
Psychologowie poznawczy przyjmuj na og podejcie
przetwarzania informacji w celu wyodrbnienia skadnikw informacji przetwarzanych stadialnie i sekwencyjnie.
Psychologia poznawcza zastpia behawioryzm i zajmuje
centralne miejsce w psychologii amerykaskiej. Zacza si
rodzi w latach 50. wraz z rozwojem trzech dziedzin: komputerw cyfrowych i programw, ktre potrafi operowa
symbolami, bada nad drogami rozwoju wiedzy dziecka
oraz analizy nabywania jzyka jako wrodzonego systemu
manipulacji symbolami.
Nauka o poznawaniu jest now, interdyscyplinarn
dziedzin bada, ktra posuguje si zdobyczami psychologii poznawczej, nauk o mzgu oraz nauki komputerowej
do studiowania sposobu, w jaki mzg i umys uywaj
wiedzy w myleniu i dziaaniu. Badacze sztucznej inteligencji opracowuj programy symulujce pewne aspekty
ludzkiego mylenia i innych wyszych procesw przetwarzania informacji. Kolejn obiecujc now dziedzin
bada jest poznawcza nauka o ukadzie nerwowym. Prbuje
ona wypeni luk w naszym rozumieniu poznania pomidzy molekularnym poziomem analizy funkcjonowania neuronu a poziomem systemowej makroanalizy
funkcjonowania behawioralnego. Realizuje to po czci
przez tworzenie uproszczonych modeli mzgu, ktre
ukazuj sposb, w jaki rozwizuje on konkretne problemy
obliczeniowe oraz przez testowanie ich za porednictwem
symulacji komputerowej.
-W
,
ierzenie umysu
Jeli mylenie danej osoby jest procesem wewntrznym,
subiektywnym, ktrego tylko ona moe dowiadczy, to
jak w ogle mona je bada naukowo? Wypracowano
szereg podej oglnych i metod specyficznych pomiaru
tego, co bezporednio nieobserwowalne. W pewnym
sensie wsplnym celem tych wszystkich podej i metod
jest narzucenie jakich miar umysowi, czyli rzucenie
wiata na ludzkie mylenie. W tym podrozdziale omwimy pokrtce kilka najwaniejszych metod tradycyjnych oraz par najnowszych sposobw badania umysu.
W ich skad wchodz: ulepszona metoda introspekcji,
obserwacja zachowania, pomiar czasu reakcji, analiza
bdw, rejestracja ruchw oka i mini, pomiar wzorcw fal mzgowych oraz wizualizacja mzgu.
Introspekcja i protokoy
gonego mylenia
Jak dowiedzielimy si w Rozdziale 1., introspekcja
zostaa wprowadzona przez Wilhelma Wundta pod
koniec XIX w. Polegaa ona na trenowaniu ludzi w analizowaniu treci ich wasnej wiadomoci, rozbitych na
takie skadniki jak wraenia, wyobraenia i uczucia.
Cho dziki introspekcji powstay klasyfikacje elementw wiadomoci, podejcie to nie rozstrzygao, jak
naprawd przebiegaj procesy umysowe w codziennych
sytuacjach yciowych. Kiedy introspekcje dwu osb w tej
samej sytuacji rniy si, nie byo empirycznego
sposobu ustalenia przyczyn tej rozbienoci. Ponadto
wiele naszych procesw umysowych nie jest w ogle
dostpnych wiadomej obserwacji. Czsto po prostu nie
jestemy wiadomi procesu mylenia, tylko jego wytworu,
tak wic prba introspekcji procesu mylenia przypomina zagldanie pod mask unieruchomionego samochodu, kiedy si nie wie, jak dziaa silnik. W cigu okoo
piciu sekund, ktre zajo wam przeczytanie ostatniego
zdania, zidentyfikowalicie litery i sowa, odnalelicie
w pamici znaczenie kadego z nich oraz zrozumielicie
(mam nadziej!) znaczenie zdania. Zaczlicie nawet
magazynowa t jednostk informacji pod swoist etykietk rozpoznawcz, aby mie do niej atwy dostp,
gdyby pojawia si na egzaminie. Czy wiecie, w jaki
sposb dokonalicie tego tak skutecznie?
Âby pozna przykad metody introspekcji,
zwrcie uwag na swoje myli w toku jak najszybszego
odpowiadania na nastpujce pytania. (Odpowiedzi s
na stronie 397).
Nazwy jakich zwierzt zaczynaj si na liter I?
Jaka seria liter powinna nastpi po BCZYMCDYXN?
(podpowiedz: pierwszy czon koczy si na liter M).
Jak odkrylicie odpowied na oba pytania? Czy bylicie

w stanie ledzi swoje myli w obu przypadkach? Jeli
wasze procesy mylowe byy w kadym z nich inne, to
dlaczego? HHNIMNiiiiHHHHHHBHaBHHiMMaBi
Introspekcje mona stosowa jako dodatek do
innych metod, ale nigdy nie bdzie ona skuteczn technik badania poznania. Ostatnio jednak badacze znaleli sposb jej zastosowania jako procedury eksploracyjnej, ktra pomaga zaplanowa bardziej precyzyjne
badania. Podczas procesu rozwizywania jakiego zadania badani opisuj, co robi i dlaczego. Badacze za
uywaj ich sprawozda, zwanych protokoami gonego mylenia (Ihink-aloud protocol), do wnioskowania
na temat strategii zastosowanych przez badanych przy
wykonywaniu tego zadania i sposobw reprezentowania przez nich wiedzy.
Przykad protokou gonego mylenia znajduje si
w Rozdziale 10., w opisie przypadku badanego, ktry by
w stanie zapamita sekwencj 80 cyfr. Inny przykad z bada nad sposobami planowania przez ludzi codziennych zakupw-jest nastpujcy:
Badanym przedstawiono plan miasta z zaznaczonymi
sklepami i punktami handlowymi. Polecono im kupienie wielu rnych towarw i zaplanowanie caodniowych zakupw; podczas tego planowania caty czas
mieli myle na gos. Protokoy wykazay, e planowanie nie jest procesem ani logicznym, ani hierarchicznym. Jest natomiast procesem od okazji do
okazji". Badany poda wieloma tropami mylowymi
rwnoczenie, przeskakujc tam i z powrotem
w miar odkrywania informacji istotnych dla tego lub
innego tropu mylowego (Hayes-Roth i Hayes-Roth,
1979).
Takie bkanie si silnie kontrastuje z modelami planowania wbudowanymi w roboty lub skomputeryzowane poirloce decyzyjne dla biznesmenw. Modele te
tworz plany w sposb bardzo systematyczny, zawieraj
liczne punkty i podpunkty rozpoznawane i realizowane
w sposb logiczny. Protokoy gonego mylenia pokazuj, jak ludzie rzeczywicie postpuj, a nie jak powinni
si zachowywa, zgodnie z zaoeniami podejcia czysto
logicznego. Takie protokoy zbierano w badaniach rnego typu. Okazay si one szczeglnie uyteczne w badaniu procesw poznawczych zaangaowanych w rozwizywanie problemw.
Obserwacje zachowania
Podstawowym zadaniem wikszoci bada psychologicznych jest wnioskowanie o wewntrznych stanach
i procesach na podstawie obserwacji zachowania
zewntrznego. Jeli znamy kontekst pojawienia si
Judy DeLoache {Discovering Psychology, 1990, Program b;.
danego zachowania, moemy stawia hipotezy na temat

jego wyznacznikw afektywnych, motywacyjnych lub
poznawczych. Pacz na pogrzebie jest przejawem blu,
natomiast pacz na ceremonii rozdania nagrd przejawem wielkiej radoci.
^ ^ ^ H O d p o w i e d z i na pytania ze strony 396.
Nie ma wielu zwierzt, ktrych nazwy zaczynaj

si na I - dwa z nich to iguana i ibis.
Kolejn seri liter powinno by DliXW0. Niektre
z liter s wstpujce, inne zstpujce w porzdku
alfabetycznym. ^ ^ ^ ^ ^ B M B B H H M i M H ^ ^ M
W tecie nabywania wczesnych form rozumienia

symbolicznego prowadzono obserwacj dzieci podczas
poszukiwania ukrytego przedmiotu w pokoju po tym,
jak obserwoway one jego ukrycie w modelu pokoju
w maej skali. Badacze chcieli ustali, w jakim wieku
dziecko osiga rozumienie tego, e model reprezentuje,
czy te jest symbolem czego innego. Judy DeLoache
(1987) stworzya pomysow metod uzyskiwania tej
informacji.
Dziecko znajduje si w sytuacji eksperymentalnej
wymagajcej dwu reakcji. Najpierw musi wydoby z
pamici zabawk, ktrej schowanie obserwowao
(Snoopy jest ukryty pod poduszk na kanapie). To
zadanie jest prostym aktem pamiciowym. Potem
odnale analogiczny przedmiot wikszych rozmiarw w odpowiednim miejscu pokoju normalnych
rozmiarw. Tutaj zadanie polega na poczeniu
wspomienia pierwszego wydarzenia z wnioskami na
temat symbolicznej rwnowanoci pomniejszonego
modelu i rzeczywistego pomieszczenia.
Dwuiplatki radz sobie rwnie dobrze jak trzylatki
w zadaniu pamiciowym, ale wikszo z nich nie radzi
sobie w drugim, symbolicznym zadaniu, przeszukujc

bezadnie pokj. Natomiast prawie wszystkie o p roku
starsze trzylatki s w stanie rozwiza problem posugujc si reprezentacj symboliczn przy poszukiwaniu
w rzeczywistych okolicznociach (DeLoache, Discovering
Psychology, 1990, Program 5).
Pomiar czasu reakcji

Czas upywajcy midzy prezentacj jakiego bodca lub
sygnau a reakcj na badanego zwany jest czasem
reakcji {reaction time). W Rozdziale 10. dowiedzielimy
si, e Robertowi Sternbergowi (1969) pomiar czasu
reakcji posuy za podstaw wniosku, i w odtwarzanie
z pamici krtkotrwaej zaangaowane jest szeregowe
przeszukiwanie wyczerpujce {serial exhaustive search)
wszystkich elementw z zapamitanej listy. Czas reakcji
jest jednym z podstawowych pomiarw uywanych
przez psychologw poznawczych do oceny reakcji
umysowych na rne zadania. Nastpnie wnioskuj oni
o rnicach midzy procesami umysowymi zaangaowanymi w wywoanie tych reakcji, przy zaoeniu, e
duszy czas reakcji jest wskanikiem bardziej zoonego
przetwarzania umysowego.
Na przykad ustalono, e czas reakcji prostej, pojedyncza reakcja na pojedynczy bodziec, jest krtszy ni
czas reakcji dyskryminacyjnej, kiedy prezentowane s
rne bodce, a badany ma reagowa tylko na jeden z
nich. Czas reakcji z wyborem, kiedy na kady z kilku
rnych bodcw musi by wykonana inna reakcja, jest
najduszy. Przyjmujc zasad, e zoone procesy
umysowe wymagaj duszego czasu, wspczeni
badacze w wielu badaniach uywaj go jako podstawy
do wnioskowania o pojawieniu si rozmaitych procesw
umysowych.
Technika czasu reakcji bya rwnie wykorzystywana
do oceny poszczeglnych krokw w rozumieniu znaczenia sw podczas czytania.
W jednym z bada osoba siedzca przed ekranem
widziaa na nim pojawiajce si kolejno pary sw
i miaa zdecydowa, najszybciej jak to moliwe, czy
nale one do tej samej kategorii semantycznej (znaczeniowej). Badany mg nacisn jeden guzik, oznaczajcy ta sama" lub drugi - rna". Pomiar czasu
reakcji rozpoczyna si z pojawieniem si drugiego
sowa z pary, a koczy si z reakcj badanego. Na
przykad, jeli pojawiaa si para krowa-tygrys badany
odpowiada ta sama", co wymagao okoo trzech
czwartych sekundy.
Po zareagowaniu na wiele par, na ekranie pojawiao si pojedyncze sowo banan, po czym po mniej
ni sekundzie jabko. Reakcja badanych ta sama"
trwaa o jedn pit sekundy krcej ni przy rwnoczesnej prezentacji par sw (Hunt, 1982).
Badacze wycignli z tego faktu wniosek, e jednym

z procesw umysowych, odbywajcych si w czasie
reakcji, byo poszukiwanie znaczenia kadego ze sw
w sowniku umysowym" przechowywanym w pamici
dugotrwaej. Kiedy pierwsze ze sw pojawiao si
wczeniej, jego znaczenie zostawao odnalezione zanim
pojawio si drugie, co skracao czas potrzebny do zdecydowania o podobiestwie sw.
Analiza bdw
Psychologowie poznawczy zakadaj, e bdy, takie jak
dochodzenie do niewaciwych konkluzji, nielogiczne
wnioskowanie lub niedokadne zapamitanie czego, nie
maj prawdopodobnie charakteru losowego, lecz odzwierciedlaj systematyczne waciwoci odpowiednich
procesw mylowych. Analiza bdw mylenia moe
nam dostarczy wskazwek na temat tych waciwoci.
Pionierem analizy bdw mowy by Freud (1904; wyd.
poi. 1997). Analizowa on przejzyczenia, aby dotrze do
ukrytych impulsw seksualnych lub wrogoci. Na przykad, wasz rywal udajc, e was lubi, moe powiedzie
I'm pleased to beatyoi/" zamiast ,,1'm pleased to meet you"
(mio pana pokona" zamiast mio pana pozna"). W takich przypadkach prawdziwa intencja przemyka si przez
cenzur, ktrej wszyscy uywamy do stumienia myli
spoecznie niestosownych.
Wspczeni badacze rozszerzaj freudowski nacisk
na motywacyjn podstaw w interpretacji bdw, zajmujc si take ich podstaw poznawcz. Uwaaj, e
niektre przejzyczenia maj rdo w zwykych wahaniach skupienia uwagi na tym, co si mwi; inni
wskazuj na rywalizacj pomidzy podobnymi wyborami
werbalnymi. Ludzie czsto mwi, I'd be interesting in...
(Bybym interesujcy...") zamiast I'd be interested in...
(Bybym zainteresowany..."). Struktura zdania umoliwia zamian dwu kocwek -ing i -ed, jeli uwaga podmiotu nie jest wystarczajco skupiona (i jeli jest on
nieco egocentryczny).
Spuneryzm polega na zamianie pocztkowych elementw fonetycznych jednego lub dwch sw w zdaniu.
Termin pochodzi od nazwiska Wielebnego W. A. Spoonera z Uniwersytetu Oksfordzkiego, ktry popenia wiele
takich specyficznych bdw. Kiedy dawa reprymend
studentowi, ktry zmarnowa cay semestr, Wielebny
Spooner powiedzia: You have tasted the whole worm!
(ZamiastYou have waisted the whole term; w efekcie wyszo:
Sprbowae caego robaka"). Spuneryzmy pokazuj, e
przed wypowiedzeniem planowane s cae zdania. Psychologowie poznawczy dokonuj szczegowych analiz
warunkw oraz struktur myli i jzyka, ktre sprzyjaj
powstawaniu takich bdw (Norman, 1981, 1983).
Przejzyczenia wiadcz rwnie o tym, w jaki sposb ludzki umys reprezentuje struktury jzykowe. Na
przykad osoba anglojzyczna moe zamieni poczt-
kowe spgoski - tips of the slung na slips of the tongue

(polski przykad mgby tu brzmie: wady i zalety na zady
i walety - przyp. red.) - ale nigdy nie powiedziaaby stip
the of tlung, poniewa byoby to pogwaceniem kilku
regu gramatycznych (Errors in..., 1980). Pomyki sowne
nigdy nie s uwaane za losowe; dostarczaj one wskazwek co do struktury i funkcji umysu.
Inny pogld na sposb powstawania bdw jzykowych - oraz inne wnioski z ich badania - gosi teoria
rozprzestrzeniajcej si aktywacji (spreading activation
theory). Zgodnie z t teori, sownik umysowy zorganizowany jest w sie w taki sposb, e kade sowo jest
powizane z wieloma innymi, podobnymi pod wzgldem
znaczeniowym, dwikowym i gramatycznym. Gdy kto
przygotowuje si do mwienia, odpowiednie czci sieci
zostaj zaktywizowane, powodujc wibracj" sieci rozprzestrzeniajc si na sowa blisko powizane. Nastpnie wybrane zostaje sowo o najwyszej aktywacji cakowitej. Problemy powstaj w przypadku prawie rwnych
poziomw aktywacji rywalizujcych ze sob wyborw
(Hillis, 1985).
Rejestracja ruchw oka

Nasze mylenie to w duej mierze zbieranie informacji
z otoczenia. Robimy to gwnie za pomoc oczu. Monitorowanie ruchu ludzkich oczu - na co patrz ogldajc
jaki obraz, osob lub fragment tekstu i jak dugo moe by rdem bogatych danych na temat towarzyszcych temu procesw mylowych. Rejestracja fiksacji
wzrokowych czytajcego dostarcza informacji o procesach poznawczych wystpujcych w procesie rozumienia
treci przekazu werbalnego.
gaek ocznych w czasie czytania zda. Stwierdzili, e

wikszo dodatkowego czasu przy czytaniu drugiej
pary zda zajmowaa dusza fiksacja wzroku na sowach zabjca i mier. Ten wzorzec ruchw oka wspiera
hipotez, e dokonywao si wnioskowanie na temat
znaczenia sowa zabjca przy czytaniu drugiej pary
zda, co nie wystpowao przy pierwszej parze. Ruchy
oczu badanych byy oknem", przez ktre mona byo
zajrze do wntrza pracujcego umysu (Just i Carpenter, 1981).
W innej demonstracji stosowanych przez psychologw sposobw opisu i oceny wewntrznych reprezentacji umysowych, czytajcy musia nieustannie koordynowa percepcje liter, sw i zda z wydobywanymi
z pamici informacjami poznawczymi o znaczeniach
sw, gramatyce i o tym, co autor chce przekaza. Jednoczenie czytajcy kodowa materia do przyszego uycia
go. Jeden z modeli rozumienia czytanego tekstu zosta
przetestowany przy zastosowaniu aparatu, ktry w sposb niekrpujcy rejestrowa ruchy i fiksacje oka w czasie czytania (Just i Carpenter, 1982, 1987).
Kiedy studeci czytali teksty naukowe z Newsweeka"
i Time'a", rejestrowano ruchy ich oczu. Dane stanowi
czas fiksacji na kadym sowie, wyraony w milisekundach. Wyniki potwierdziy zaoenia modelu poznawczego: istnieje wiksze obcienie przetwarzania,
kiedy czytajcy natykaj si na niezwyke sowa, musz
zintegrowa informacj z wanych czci zdania i dokona wnioskowania na jego kocu. Prbk rejestracji
u jednego ze studentw pokazano na rysunku 11.3.
Widzimy tu czas powicany kademu sowu.
W pewnych badaniach posuono si takimi dwoma

podobnymi zbiorami zda:
I. Dzie zabjstwa milionera by mroczny i burzowy.
Zabjca nie pozostawi adnych ladw, ktre mogaby
podj policja.
II. Dzie mierci milionera by mroczny i burzowy.
Zabjca nie pozostawi adnych ladw, ktre mogaby
podj policja.
Proszono osoby badane o przeczytanie pierwszej
lub drugiej pary zda. Mierzono potrzebny do tego
czas. Stwierdzono, e druga para wymagaa okoo p
sekundy duszego czasu ni pierwsza, gdy czytajcy
musia dokona pewnego wnioskowania. Poniewa
w pierwszym zdaniu drugiej pary przyczyna mierci nie
zostaa podana, czytajcy musia powiza zabjc
z drugiego zdania ze mierci z pierwszego wnioskujc, e zaszo zabjstwo. Takie wnioskowanie nie byo
potrzebne w pierwszej parze, poniewa sowo zabjstwo implikuje udzia zabjcy.
W uzupenieniu tej analizy czasu reakcji badacze
zastosowali specjaln aparatur do rejestracji ruchw
Obraz umysu w falach mzgowych

Bodce zmysowe wywouj elektryczne fale mzgu,
ktre mona mierzy na powierzchni czaszki. Takie fale
wywoywane przez wydarzenia bodcowe nazywamy
potencjaem wywoanym (evoked potential) lub potencjaem towarzyszcym zdarzeniu (event-related potential - ERP),
dla odrnienia od spontanicznej aktywnoci elektrycznej mzgu, ktra w ywym mzgu toczy si nieustannie.
Wydaje si, e ERP odzwierciedla przede wszystkim
waciwoci bodca, takie jak natenie, ale dodatkowo
rwnie procesy poznawcze, takie jak ocenianie bodca
przez podmiot. Na przykad, potencja wywoany w zdaniu Pocign yk ze swojego komputera" jest najwyszy
dla ostatniego sowa, poniewa jest ono bardziej niezwyke i nieoczekiwane, ni byoby w tym miejscu sowo
kubek (Donchin, 1975; Woods i in., 1980). Jednym ze
skadnikw mierzonego ERP jest reakcja mzgu zwizana z uwag i detekcj zdarze o niskim prawdopodobiestwie - niespodzianek. Jest ona mierzona rwnie
Rysunek 11.3
Rysunek 11.4
Fiksacja wzroku podczas czytania
Rysunek ukazuje fiksacj wzroku studentw czytajcych fragment naukowego tekstu. Nad sowami widniej kolejne numery fiksacji,
oraz liczby oznaczajce czas ich trwania (w milisekundach).
Ze wzgldu na to, e rozkad czasw fiksacji zaley zarwno od konkretnego tekstu jak i od osoby czytajcej, zdania przykadu
pozostawiamy w jzyku oryginau. W tumaczeniu na jzyk polski brzmi one nastpujco: Koa zamachowe to jedne ze starszych urzdze
mechanicznych znanych czowiekowi. Kady silnik wewntrznego spalania zawiera mae koo zamachowe przeksztacajce szarpany ruch
tokw w pynny przepyw energii, ktry zasila wa napdu" (przyp. tum. i red. nauk.).
Mapy EEG mzgu stosowane do diagnozy
Na rysunku s mapy utworzone z wielokrotnych rejestracji EEG czaszki, urednionych dla duej prby osobnikw normalnych,
a nastpnie porwnanych z rejestracjami EEG dla tych samych okolic mzgu u osobnikw cierpicych na rozmaite zaburzenia umysowe
i dysfunkcje mzgu. W trzech kolumnach pokazano rne czstotliwoci fal mzgowych, natomiast w czterech rzdach podano dane EEG
dla kadej z tych czstotliwoci u normalnych dorosych oraz alkoholikw, schizofrenikw i osb upoledzonych umysowo. Odstpstwa
od ciemnego koloru wzorcowego dla grupy osb normalnych przedstawiaj janiejsze obszary czerwone i niebieskie.
Diagnozy jednostki mona dokona przez porwnanie jej wzorca EEG z wzorcami rnych prbek uzyskanych od osb
z zaburzeniami mzgowymi lub umysowymi.
Grupa
redni
wynik Z
Norma
jako wskanik obcienia umysowego przy wykonywaniu pewnych zada -jak te, ktre wykonuj kontrolerzy
ruchu powietrznego. T reakcj mzgu zwie si
skadnikiem P-300, poniewa jest to fala pozytywna
0 szczycie 300 milisekund po zdarzeniu bodcowym
(Donchin, 1985).
Fale mzgowe pozwalaj nam na wgld w umys
w jeszcze inny sposb. Elektroencefalogramy (EEG), opisane w Rozdziale 3., stosuje si w celu sprawdzenia funkcjonowania obu pkul mzgowych przy zadaniach
umysowych. Na przykad stwierdzono, e zadania skupienia uwagi przejawiaj si w EEG falami alfa o rednich
czstotliwociach (8 do 15 Hz), natomiast zadania poznawcze i emocjonalne falami beta o wyszej czstotliwoci (16 do 24 Hz). Co wicej, aktywno fal alfa jest
wraliwa na typ zadania wymagajcego skupienia uwagi.
Jest wysza przy takich zadaniach jak liczenie w pamici,
ktre wymagaj skupienia na procesach wewntrznych,
ni przy zadaniach wymagajcych ledzenia bodcw
rodowiskowych (Ray i Cole, 1985).
Jest jeszcze sporo innych zastosowa pomiaru
aktywnoci elektrycznej mzgu jako wskanika procesw umysowych. W pewnym programie badawczym
stwierdzono, e kada z pkul mzgowych odpowiada
za odmienne reakcje emocjonalne. Obszar lewy czoowy
jest zaangaowany w emocje pozytywne, natomiast
prawy czoowy w emocje negatywne. Styl radzenia sobie
z trudn sytuacj przez osoby tumice polega na tym, i
ich werbalnym deklaracjom, e czuj si dobrze"
1 spokojnie" przecz autonomiczne reakcje wzbudzenia
zwizane ze stresem. Osoby tumice mog trwa w tej
dysocjacji poznawczo-emocjonalnej z powodu niedostatecznego przesyania informacji afektywnej z prawej
pkuli do lewej (Davidson, 1983).
Inny program badawczy stosuje rejestracj z wielu

elektrod rozmieszczonych na czaszce w celu pomiaru
szybko zmieniajcych si wzorcw elektrycznej aktywnoci
mzgu wystpujcych przed reakcj badanego na dan
wskazwk. Wydaje si, e ludzki mzg programuje" swe
rne obszary czy podsystemy, antycypujc potrzeb
przetwarzania pewnych typw informacji i podjcia pewnych typw dziaa. Analiza wzorcw fal mzgowych
takich nastawie przygotowawczych pozwala badaczom
przewidzie, czy reakcja bdzie adekwatna, czy nie. Szans
nieadekwatnego zachowania s due, jeeli owe nastawienia przygotowawcze s niekompletne lub niewaciwe
- kiedy umys nie jest odpowiednio przygotowany do
kierowania waciwymi reakcjami (Gevins i in., 1987).
E. R. John wraz ze wsppracownikami opracowali
praktyczny sposb wgldu w mzg za porednictwem
wzorcw EEG (1988). Porwnujc elektryczn aktywno
mzgu ludzi zdrowych w wieku od 6 do 90 lat z wynikami
jednostek cierpicych na zaburzenia w funkcjonowaniu
mzgu, choroby psychiczne i upoledzenie umysowe,
mona dokona trafnej diagnozy natury i gbokoci
wielu typw dysfunkcji mzgu. Rysunek 11.4 ukazuje
seri map gowy" dla rednich EEG u normalnych badanych i EEG badanych porwnawczych, cierpicych na
alkoholizm, schizofreni i umiarkowane upoledzenie
umysowe. Si kadego z trzech zakresw fal EEG przeksztacono na kod barwny w ten sposb, e normie
odpowiada kolor ciemny, a odstpstwom od niej przesunicie w kierunku niebieskiego lub w kierunku przeciwnym, czyli czerwonego. Z takich map porwnawczych
mona odczyta zasig i lokalizacj mzgow kadego
typu dysfunkcji. Zatem wzorzec EEG kadego nowego,
nie zdiagnozowanego pacjenta mona porwna z tymi
normami grupowymi, a nastpnie dokona diagnozy.
Alkoholizm
(/? = 30)
Schizofrenia
(n=20)
Umiarkowane
upoledzenie
umysowe
(n = 76)
Obrazowanie mzgu
W ostatnim dziesicioleciu dokona si przeom technologiczny umoliwiajcy tworzenie map struktur i funkcji
mzgowych ludzi normalnych podczas wykonywania
przez nich zada umysowych. Te techniki obrazowania
mzgu obejmuj omawiane w Rozdziale 3. skanowanie
CAT i PET oraz rezonans magnetyczny (MRI). Michael
Posner (Discovering Psychology, 1990, Program 10) stosuje
PET do badania podstawowego przetwarzania poznawczego podczas czytania i wyobraania sobie. Posugujc
si nauk o poznawaniu tworzy hipotezy, a nastpnie
lokalizuje przewidywane operacje w specyficznych strukturach i procesach mzgowych dajcych si wizualnie
przedstawi w trakcie pracy osoby badanej nad konkretnym zadaniem poznawczym.
zada: mylenie o zdarzeniach z pamici epizodycznej,

a nastpnie z pamici semantycznej. Podczas gdy pewne
obszary mzgu s aktywne w czasie pierwszego zadania,
to w czasie drugiego z nich ich aktywno zmniejsza si
i przewag zyskuj inne obszary. Te wyniki s potwierdzeniem na poziomie mzgowym modelu poznawczego
Tulvinga, ktry omawialimy w poprzednim rozdziale,
zakadajcego istnienie dwch rnych typw pamici.
Podsumowanie
Michael Posner (Discovering Psychology, 1990, Program 10).
Inny badacz procesw poznawczych, Endel Tulving

(1989) stosuje odmienn technik wizualnego przedstawiania funkcji mzgu, wykorzystujc wzorzec przepywu
krwi w rnych obszarach mzgu. Do krwiobiegu przytomnej osoby wstrzykuje si radioaktywny znacznik",
a specjalne czujniki rejestruj jego przepyw w mzgu.
Kady niewielki obszar w mzgu otrzymuje kod barwny
wedle tempa przepywu krwi, co zostaje przedstawione
na utworzonej przez komputer mozaice wizualnej.
Rysunek 11.5 przedstawia dwa obrazy miejscowych obiegw krwi w mzgu u osoby wykonujcej dwa rodzaje
Rysunek 11.5
Badacze procesw poznawczych uywaj rozmaitych techn

do testowania swych modeli i hipotez. Ich celem jest uczyniS*
nie publicznym i widzialnym prywatnego umysowego wiata
myli, obrazw i reprezentacji rzeczywistoci. Dokonano
rewizji introspekcji nadajc jej posta bardziej uyteczn:protokow gonego mylenia. W Lej technice wymaga si od
badanych werbalizowania swoich myli w trakcie pracy nad
jakim zadaniem poznawczym. Tak jak i w innych dziedzinach psychologii, stosuje si obserwacje zachowania jako
wskaniki procesw wewntrznych. Obserwuje si zachowaj
nia poszukiwawcze, ekspresj twarzy i kierowanie uwagi
w celu zbadania takich zoonych procesw, jak symboliczna
reprezentacja rzeczywistoci. Rejestracja ruchw ifiksacji oka
jest przydatna w wykrywaniu trudnoci czytania, pozwala:
te na testowanie modeli czytania. Czas reakcji jest jedne
z najpowszechniejszych zmiennych zalenych w psychologii
poznawczej. Zakada si, e duszy czas reakcji odzwiercied-
Obrazowanie miejscowego obiegu krwi w mzgu
Wzorce mzgowego obiegu krwi podczas aktywnoci pamici epizodycznej i semantycznej s odmienne. Obraz mzgu po lewej ukazuje
stan po otrzymaniu nowej wiedzy semantycznej (wiadomoci na temat wyborw). Obraz mzgu po prawej ukazuje stan po bezporednim
dowiadczeniu epizodu osobistego (mylenie o wieczorze sprzed paru dni).
'Ja wiksz zoono poznawcz. Analiz bdw stosuje si

{do badania regu poznawczych i jzykowych, jakie zostaj
pogwacone przez bdy mowy.
K\. Poszukujc zrozumienia funkcjonowania umysowego
'^badacze ukadu nerwowego o nastawieniu poznawczym
zwrcili si bezporednio ku badaniu mzgu w celu stworzenia mapy jego struktur i aktywnoci w czasie wykonywania zada umysowych. Pojedynczy potencja moe by
ôznak niespodzianki lub innych aspektw przetwarzania
'informacji, natomiast zbiorcze wzorce EEG mog ujawni,
'jak mzg przygotowuje si do reakcji, a take zaburzenia
jego funkcjonowania. Nowe techniki obrazowania mzgu,
jak skanowanie PET lub rejestrowanie przepywu krwi
W mzgu, pozwalaj uczonym dosownie zajrze do pra%ijqcego mzgu, kiedy ten uczy si, myli i zapamituje.
truktury mylenia
Przypomnijmy sobie z poprzedniego rozdziau, e akt zapamitywania zwykle zawiera odgrne (top-down) przetwarzanie przechowywanych informacji. Materia sensoryczny
jest dopasowywany do naszych struktur czy wewntrznych
reprezentacji. To dopasowywanie pozwala nam orzec, czy
materia jest nowy czy ju znany, niebezpieczny czy
podany, przydatny czy nieistotny - w celu kierowania
naszymi dziaaniami. Ten proces podstawowego rozpoznawania wzorca pomaga nowemu materiaowi przej
z rejestru sensorycznego do pamici krtkotrwaej. Kiedy
to si uda, kolejne procesy organizujce pomagaj nam
przechowa go w sposb bardziej permanentny w pamici
dugotrwaej. Z kolei rozpoznawanie wzorcw i pniejsze
organizujce przetwarzanie stanowi pierwszy etap
naszych wyszych procesw umysowych - pocztek mylenia. Wykracza ono poza informacje zawarte w materiale
sensorycznym, uywajc zmagazynowanej wiedzy do
zinterpretowania go (Bruner, 1973, wyd. poi. 1978).
Ludzkie procesy mylowe to najwysze pitro caej
sekwencji przetwarzania informacji, zbudowane na bardziej fundamentalnych skadnikach poznawczych niszego
rzdu, takich jak rozpoznawanie wzorcw, analiza percepcyjna i pami. Co si dzieje, kiedy osigamy t ostateczn
faz przetwarzania informacji zwan myleniem? Mylenie
(thinking) jest to zoony proces umysowy, polegajcy na
tworzeniu nowych reprezentacji za pomoc transformacji
dostpnych informacji. Transformacja ta obejmuje interakcj wielu operacji umysowych, takich jak wnioskowanie,
abstrahowanie, rozumowanie, wyobraanie sobie, sdzenie, rozwizywanie problemw i, niekiedy, twrczo.
Z perspektywy psychologii poznawczej mylenie ma trzy
oglne cechy: dokonuje si w umyle, lecz wnioskuje si

o nim z obserwowalnego zachowania, jest procesem polegajcym na manipulacji wiedz w ludzkim systemie poznawczym i jest nakierowane na znajdowanie rozwiza dla
problemw, ktre dana jednostka napotyka (Mayer, 1983).
W miar jak magazynujemy informacje stykajc si
z ludmi, przedmiotami, zdarzeniami i rodowiskiem,
budujemy w naszych umysach abstrakcyjny model roboczy reprezentujcy ich istotne cechy. Zaczynamy te
tworzy uoglnienia na podstawie konkretnych przykadw, a take reguy i zasady funkcjonowania naszego
wiata fizycznego, biologicznego i spoecznego. Banalne
przykady takich uoglnie to: Nie jedz deseru przed
drugim daniem" albo: Kto, kto si umiecha, jest bardziej przystpny ni osoba naburmuszona".
Mylenie opiera si na wielu strukturach umysowych. Nale do nich pojcia, schematy, skrypty i wyobrania wzrokowa. Przyjrzyjmy si temu, jak posugujemy si nimi, by tworzy myli.
Pojcia i tworzenie poj

Wyobracie sobie, e bierzecie rodek, ktry wci od
nowa oczyszcza wasz mzg z wszelkich myli, tote
kady przedmiot i kade zdarzenie wydaje si wam
czym nowym i nie zwizanym z niczym, co zdarzyo si
wczeniej. rodek ten zapewniby wam wci nowe spojrzenie na wiat. Jednake tracilibycie informacje istotne
dla przeycia i szczcia osobistego, nie odrnialibycie
rde niebezpieczestwa od rde przyjemnoci, przyjaci od wrogw i nastpstw wyimaginowanych od bazujcych na rzeczywistoci, prawdopodobnych. W wiecie
nieustannej nowoci, bez rodkw klasyfikowania informacji nie bylibycie w stanie budowa dowiadcze jednego dnia, tak by suyy skuteczniejszemu zachowaniu w
dniu nastpnym. Na szczcie, jestecie obdarzeni zdolnoci reagowania na bodce jako na przykady kategorii,
ktre utworzylicie sobie w toku dowiadczenia. Zdolno do kategoryzowania dowiadcze jednostkowych - do
podejmowania wzgldem nich tego samego dziaania lub
nadawania im tej samej nazwy - uwaana jest za jedn
z najbardziej podstawowych zdolnoci organizmw
mylcych (Mervis i Rosch, 1981).
Kategorie, ktre tworzymy, stanowice umysowe
reprezentacje powizanych ze sob zjawisk pogrupowanych w pewien sposb, zwiemy pojciami (concepts). Pojcia s cegiekami" mylenia. Pozwalaj nam organizowa
wiedz w sposb systematyczny. Pojcia mog reprezentowa przedmioty, czynnoci lub organizmy ywe. Mog
take reprezentowa waciwoci, takie jak czerwony lub
duy, abstrakcje, takie jak prawda lub mio oraz relacje,
takie jak zdolniejszy ni, ktre mwi o rnicy pomidzy
dwoma obiektami, ale nie mwi nic o adnej z porwnywanych jednostek (Smith i Medin, 1981). Poniewa nigdy
nie moemy obserowa ich bezporednio, pojcia jako
Cechy istotne versus prototypy

Jaka jest jednostka informacji magazynowanej
w pamici, kiedy tworzymy pojcie? Psychologowie nie
s dotychczas na ten temat zgodni. Obecnie dwie rywalizujce teorie staraj si odtworzy form, w jakiej przechowywana jest informacja.
Podejcie akcentujce cechy istotne (critical feature)
postuluje, e przechowujemy definicje lub list cech
istotnych, ktrych wystpowanie jest konieczne i wystarczajce, by wczy jakie pojcie do danej kategorii.
Pojcie naley do tej kategorii, wtedy i tylko wtedy, gdy
posiada wszystkie cechy z listy.
Podejcie akcentujce rol prototypu (prototype) postuluje, e kategorie tworz struktur wok idealnego lub
najbardziej reprezentatywnego egzemplarza zwanego
prototypem (Rosch, 1973). Pojcie zostaje zaklasyfikowane jako nalece do danej kategorii, jeli jest bardziej
podobne do prototypu tej kategorii ni do prototypu
jakiejkolwiek innej. Teorie prototypw zakadaj, e prototyp o cechach urednionych jest przechowywany razem
z jakimi dozwolonymi wariantami swych cech. Bodziec
moe nie pasowa dokadnie do przechowywanej kategorii, ale bdzie nadal klasyfikowany jako nalecy do
niej, jeli jego odstpstwa od prototypu mieszcz si
w akceptowalnym zakresie. Na przykad, chocia przedstawione poniej litery znacznie si rni midzy sob,
nadal rozpoznajemy je jako nalece do tej samej kategorii litery Z.
Pojcie jest to zapis umysowy, ktry reprezentuje kategori lub
klas obiektw. Pojcie kwiatu obejmuje wiele rnych kwiatw.
struktury umysowe trzeba odkrywa w badaniach lub

wymyla w teoriach psychologicznych.
Podstawowym zadaniem mylenia jest uczenie si lub
tworzenie poj (concept formcition) - wyodrbnianie tych
waciwoci bodcw, ktre s wsplne jakiej klasie
przedmiotw lub idei. yjemy w wiecie wypenionym
niezliczon iloci zdarze jednostkowych i nieustannie
wydobywamy z nich informacje pozwalajce na czenie
ich w coraz mniejsze i prostsze zbiory, ktre jestemy
w stanie opanowa umysowo. Umys rzdzi si zasad
ekonomii poznawczej (cognitive economy), minimalizujc
ilo czasu i wysiku koniecznego do przetworzenia informacji. Uczymy si nie tylko cech, ktre tworz pojcia, jak
np. kolory wiate ulicznych, ale i regu pojciowych, za
pomoc ktrych cechy te s ze sob powizane. Rozpatrzmy na przykad reguy funkcjonowania wiate ulicznych. Jeli czerwone - stj, jeli te - zwolnij i przygotuj si do zatrzymania, jeli zielone - id naprzd. Jest
zadziwiajce, jak wielu regu pojciowych uczymy si,
przechowujemy je, odtwarzamy na danie i uywamy ich
do kierowania naszymi interakcjami z ludmi i rodowiskiem (Haygood i Bourne, 1965).
Wydaje si, e stosujemy obydwie metody przechowywania poj - cechy istotne i prototypy - lecz do
odmiennych rodzajw poj. Pojcia naukowe s czsto
oparte na definicjach poprzez cechy istotne. Na przykad, ssaki definiowane s jako krgowce karmice mlekiem swoje mae. Rozgraniczenie midzy ssakami i niessakami jest dobrze zdefiniowane, a lista cech istotnych
pozwala je rozrnia. Jak definiowane jest pojecie ptak?
Sownik definiuje ptaka jako ciepokrwistego krgowca
majcego pira i skrzyda". Jednak ptak jest pojciem

rozmytym, poniewa nie ma dobrze zdefiniowanego rozgraniczenia pomidzy niektrymi czonkami swej klasy
(Zadeh, 1965). Pewne aspekty definicji nie pasuj do
kadego typu ptaka (bird) (szczeglnie Larry Bird
z Boston Celtics). Gdyby kazano wam zbudowa klatk
dla ptaka, powstaaby zapewne klatka o wiele za maa
dla strusia lub pingwina. Wasze pojcie ptaka wydaje si
zawiera co z typowoci - najbardziej typowego czonka
klasy- co wykracza poza list cech istotnych, ktra kwalifikuje do bycia ptakiem.
Wiele naszych poj z ycia codziennego ma wanie
taki charakter. Jestemy w stanie zidentyfikowa wizki
cech wsplne dla rnych egzemplarzy pojcia, ale moe
nie by adnej cechy, ktr wykazywayby wszystkie te
egzemplarze. Uznajemy pewne z nich za bardziej reprezentatywne dla jakiego pojcia - bardziej podobne do
naszego umysowego prototypu - od innych.
Badania wykazuj, e ludzie reaguj szybciej na
typowych czonkw jakiej kategorii ni na bardziej niezwykych. Czas reakcji potrzebny do ustalenia, czy drozd
jest ptakiem, jest krtszy ni czas reakcji potrzebny do
ustalenia, czy ptakiem jest stru, poniewa drozd bardziej przypomina prototyp ptaka ni stru (Kintch, 1981;
Rosch i in., 1976). Jednym z powodw szybkiego czasu
Rysunek 11.6
reakcji na prototyp jest fakt, e zosta on utworzony na

podstawie czstoci wystpowania jego cech w dowiadczeniu. Cechy te i relacje midzy nimi s przechowywane
w pamici i im czciej s one postrzegane, tym silniejsza jest ich caociowa pami. Tote dostp do prototypu i przypomnienie go sobie s atwiejsze.
Policja stosuje ogln zasad prototypu pomagajc
wiadkom rozpozna podejrzanych o przestpstwo. Prototyp tworzy si z warstw przezroczystego plastiku,
przedstawiajcych rne cechy twarzy (z przygotowanego profesjonalnie zestawu rysunkw). Nastpnie prosi
si wiadka o stopniow modyfikacj prototypu, a stanie si on najbardziej podobny do twarzy podejrzanego.
Psychologowie posuyli si t technik nakadania
obrazw w badaniu pamici prototypw. Badani studiowali seri twarzy egzemplarycznych" rnicych si
od prototypu, jak to pokazano na rysunku 11.6.
Badanym pokazywano zbir dwunastu twarzy egzemplarycznych utworzonych z trzech twarzy prototypowych. Nastpnie ogldali oni drug grup twarzy:
niektre z nich byy wyjciowymi twarzami egzemplarycznymi, inne byy nowe i odmienne od prototypu;
byta wreszcie twarz prototypowa, ktrej nigdy wczeniej nie widzieli. Zadaniem badanych byo oszacowanie
A. Twarze prototypowe i twarze egzemplaryczne

B. Szacowanie pewnoci przypomnie prototypw, obiektw ju znanych i obiektw nowych
75-procentowa twarz ma wszystkie cechy prototypu (P 100%) z wyjtkiem ksztatu ust; 50-procentowa ma inne oczy i wosy;
25-procentowa ma wsplne z P 100% tylko oczy, a 0-procentowa nie ma adnych cech wsplnych.
swej pewnoci co do tego, czy widzieli dan twarz podczas pierwszej prezentacji. Jak wida na rysunku 11.6,
wyranie zaznaczyy si trzy wyniki.
Pewno przypomnienia bya rwnie wysoka dla
wszystkich widzianych wczeniej zdj, nawet jeli ich
podobiestwo do prototypu wynosio tylko 25%.
Nowe twarze byy trafnie identyfikowane jako nieznane, ale faszywe poczucie pewnoci, e dana twarz
bya ju pokazywana, byo tym wysze, im bardziej
twarz ta przypominaa prototyp. Wreszcie najwyszy
poziom pewnoci odnosi si do twarzy prototypowej,
mimo i badani nigdy jej nie widzieli.
Reakcja tych badanych znana jest pod nazw
pseudopamici (pseudomemory) - przypominanie sobie
nowych bodcw, poniewa ich atrybuty s przechowywane w pamici (Solso i McCarthy, 1981). Rwnie mae
dzieci przypisuj specjalny status prototypom rozpoznajc prototypowych czonkw kategorii, nawet kiedy
ich wczeniej nie widziay - jest to przypadek pseudopamici dziecicej" (Younger i Gotlieb, 1988).
Skoro mamy skonno do atwiejszego spostrzegania i zapamitywania twarzy prototypowych ni nietypowych, to ktre z nich ocenimy jako bardziej atrakcyjne? W niedawnych badaniach testowano nieoczywist
hipotez, e wolimy przecitne twarze prototypowe od
atrakcyjnych indywidualnych.
Rysunek 11.7
Badacze sfotografowali setki studentek i studentw.

Nastpnie wybrali losowo z tych fotografii 96 twarzy.
Uyto kadej twarzy indywidualnej do stworzenia za
pomoc obrbki komputerowej twarzy zbiorczej [composite). Stworzono je przez poczenie 2, 4, 8, 16 lub 32
twarzy. Fotografie jednostkowe i utworzone z nich twarze zbiorcze prezentowano w porzdku losowym 300
sdziom-studentom obu pci (zob. rys. 11.7). Ich zadaniem bya ocena osb z fotografii pod wzgldem atrakcyjnoci fizycznej.
Wyniki byy takie same zarwno dla twarzy obu pci,
jak i dla sdziw obu pci. Twarze zbiorcze byy oceniane
jako znaczco bardziej atrakcyjne ni twarze jednostkowe. Ten efekt pojawia si, kiedy twarz zbiorcza
skadaa si rednio z 16 i 32 twarzy, nie wystpi przy
mniejszej liczbie skadnikw. Rzadko tylko jaka twarz
jednostkowa bya oceniana jako bardziej atrakcyjna ni
zbiorcza. Autorzy badania dowodz, e te rezultaty s
zgodne zarwno z presj ewolucji, ktra faworyzuje
raczej cechy bliskie przecitnym ni cechy dewiacyjne",
jak i z procesami poznawczymi faworyzujcymi czonkw kategorii prototypowej (Langlois i Roggman, 1991).
Hierarchie i poziomy podstawowe
Pojcia s czsto zorganizowane w hierarchie od poziomu oglnego do bardziej szczegowych, jak to
ukazuje rysunek 11.8. Szeroka kategoria zwierz ma kilka
Twarze zbiorcze
Twarze od lewej do prawej przedstawiaj sze rnych zestaww twarzy zbiorczych. Twarze od gry do dou przedstawiaj poziomy
zoonoci - z omiu, szesnastu i trzydziestu dwu twarzy.
Rysunek 11.8
Zorganizowana hierarchicznie struktura poj
subkategorii, jak ptak i ryba, ktre z kolei dziel si na

wasne podklasy, takie jak kanarek, stru, czy rekin i oso.
Kategoria zwierz sama z kolei jest subkategori jeszcze
szerszej kategorii istot ywych. Te pojcia i kategorie
uporzdkowane s w hierarchi poziomw, z najbardziej
oglnym i abstrakcyjnym na szczycie, a najbardziej szczegowym i konkretnym u podstawy. S one take
powizane z wieloma innymi pojciami: pewne ptaki s
jadalne, pewne zagroone jako gatunki, niektre s symbolami narodowymi.
Wydaje si, e w takich hierarchiach istnieje poziom,
na ktrym ludzie najlepiej kategoryzuj przedmioty
i myl o nich. Ten poziom - poziom podstawowy (basie
level) - mona najszybciej odnale w pamici i najskuteczniej go uywa. Na przykad, krzeso przy waszym
biurku naley do trzech oczywistych poziomw w hierarchii pojciowej: mebli, krzese i krzese biurowych. Kategoria niszego poziomu, krzeso biurowe, zawiera w sobie
wicej szczegw ni potrzebujemy zazwyczaj, podczas
gdy kategoria z poziomu wyszego, mebel, nie jest do
precyzyjna. Przy spontanicznym rozpoznawaniu bardziej
prawdopodobne byoby nazwanie tego przedmiotu
krzesem, a nie meblem czy krzesem biurowym. Gdyby
przedstawiono wam obrazek tego przedmiotu z prob
o rozpoznanie, to czas odpowiedzi na pytanie Czy to
jest krzeso?" byby krtszy ni na pytanie Czy to jest
mebel?" (Rosch, 1978). Uwaa si obecnie, e nasze
odwoywanie si do poziomu podstawowego poj jest
kolejnym zasadniczym aspektem mylenia.
Schematy i skrypty
Znamy ju wane pojcie schematu {schema), oglnej
wizki przechowywanej wiedzy reprezentujcej pojcie
lub typ bodca wraz z jego atrybutami i relacjami wystpujcymi pomidzy bodcami. Dowiedzielimy si ju,
w jaki sposb schematy wpywaj na to, co spostrzegamy
i zapamitujemy poprzez odgrn, czyli kierowan pojciowo facylitacj przetwarzania informacji. W jaki sposb
schematy funkcjonuj jako struktury mylenia?
Schematy zawieraj oczekiwania co do tego, jakie
atrybuty i skutki s typowe dla poszczeglnych poj lub
kategorii. Nowa informacja, czsto niepena lub wieloznaczna, staje si bardziej zrozumiaa, jeli moemy j
odnie do wiedzy istniejcej w naszych przechowywanych w pamici schematach. Moemy wic powiedzie,
e schematy poza funkcj kodowania nowych informacji
(ich interpretowania i organizowania) i wpywu na
pami uprzednich informacji, pozwalaj nam te wnioskowa o informacjach brakujcych. Co mona wywnioskowa ze zdania: Tania bya za, kiedy otwierajc koszyk
odkrya, e zapomniaa soli"? Bez adnych dodatkowych
informacji mona o tym zdarzeniu powiedzie mnstwo
rzeczy nie podanych wprost. Sl sugeruje, e chodzi
o koszyk piknikowy. To, e Tania jest za z powodu braku
soli sugeruje, e w koszyku jest jedzenie, ktre zwykle
si soli, takie jak jaja na twardo i warzywa. Wiecie
automatycznie, jakie mog tam by jeszcze inne rodzaje
jedzenia i - co rwnie wane - czego tam na pewno nie
ma: adnej rzeczy z tego wiata, ktra jest wiksza ni

kosz piknikowy i adnej, ktra nie nadawaaby si na piknik - od boa-dusiciela po buty dziecice z klamerkami.
Zestaw informacji, ktry mamy teraz, zosta zorganizowany wok schematu koszyk piknikowy". Przez odniesienie zdania na temat Tani do waszego uformowanego
wczeniej schematu koszyka piknikowego, lepiej je
rozumiecie.
Wedug Davida Rumelharta i Dona Normana, schematy s pierwotnymi jednostkami znaczenia w ludzkim
systemie przetwarzania informacji (1975). Ich zdaniem
umys stanowi sie wzajemnie powizanych schematw,
w ktrej czci schematw same s schematami. Rozumienie nowej informacji wydaje si opiera na integracji
nowego materiau tak, by by spjny z tym, co ju wiemy
oraz/lub na przezwycianiu rozbienoci pomidzy
nowym materiaem a przechowywanymi schematami
poprzez zmian w strukturze wiedzy albo przez zmian
lub zignorowanie nowego materiau.
Co znacz nastpujce zdania?
The notes were sour because the seam was split*.
Stg siana by wany, poniewa ptno si rozdaro.
Brane z osobna, zdania te s niezbyt zrozumiae. Co
oznaczaj notes, co to jest seam i w jaki sposb split seam
moe powodowa sour notes? Dlaczego rozdarte ptno
miaoby czyni wanymi stogi siana?
A teraz, w jaki sposb zmieni si wasze mylenie po
dodaniu dwu sw: kobza" (bag pipes) i spadochron"
(parachute)? Bingo! Zdania staj si nagle zrozumiae.
Nuty byy zgrzytliwe, poniewa szew w miechu kobzy by
nieszczelny. Jeli kto spada na rozdartym spadochronie,
stg siana moe ocali mu ycie. Zdania staj si zrozumiae, kiedy jestecie w stanie zintegrowa je z tym, co
ju wiecie - z waciwymi schematami. Dla kogo, kto
nie wie, co to jest kobza lub spadochron, pozostayby
niezrozumiae.
Mylenie, podobnie jak spostrzeganie i zapamitywanie, jest procesem konstruktywnym, w ktrym odwoujemy
si do naszych istniejcych struktur umysowych, aby
uczyni nowe informacje tak zrozumiaymi, jak to tylko
moliwe. Kiedy ju zinterpretujemy informacj jako
nalec do konkretnego schematu, moemy bezwiednie zmieni j w toku naszej wewntrznej interpretacji.
Aby zobaczy jak moe nastpowa taka transformacja,
przeczytajcie nastpujcy fragment:
* Trudno przetumaczalne zdanie oznaczajce mniej wicej:

Nuty brzmiay zgrzytliwie poniewa szew by nieszczelny". Po
angielsku notes (nuty), seam (szew), i sour (zgrzytliwe) maj
znacznie wicej znacze ni ich polskie odpowiedniki, tote
przykadowe zdanie jest bardziej wieloznaczne ni jego polskie
tumaczenie (przyp. tum.).
Ordynator Jones poprawi mask na twarzy przygldajc si z obaw bladej postaci przytwierdzonej pasami do dugiego, lnicego stou. Jedno szybkie cicie
jego maym, ostrym narzdziem i pojawia si cienka,
czerwona linia. Wtedy pilny, mody asystent ostronie
rozszerzy przecicie, a drugi pomocnik rozepchn
lnic warstw tuszczu podskrnego, tak e odsoniy
si odpowiednie organy. Wszyscy patrzyli z przeraeniem na paskudn narol, zbyt wielk, by j usuwa.
Jones wiedzia ju, e nie ma nic wicej do zrobienia.
Stop! Bez patrzenia na tekst wykonajcie nastpujce
wiczenie:
Otoczcie kkiem sowa, ktre wystpiy w powyszym fragmencie.
pacjent
rak
skalpel
pielgniarka
krew
choroba
guz
chirurgia
Wikszo badanych, ktrzy czytali ten fragment

zakrelia sowa pacjent, skalpel i guz. Jednake nie byo tam
adnego z tych sw! Interpretacja tej historii jako medycznej czyni j bardziej zrozumia, ale prowadzi rwnie
do nieprawidowych przypomnie (achman i in., 1979).
Kiedy badani odnieli t histori do swego schematu
zabiegu chirurgicznego, zapamitali" nalece do niego
etykietki, ktrych nie byo w czytanym tekcie. Odwoanie
si do schematw nie tylko zapewnio im struktur
umysow, z ktr mogli powiza nowy materia, ale
take doprowadzio do zmiany informacji, aby uczyni j
bardziej spjn z ich opartymi na schemacie oczekiwaniami.
Mamy nie tylko schematy przedmiotw, ale take
osb, rl i samych siebie (swojego ja"). Schematy osb
zawieraj informacje o konkretnych ludziach oraz o ludziach w ogle i ich cechach, celach, a take pogldy na
temat przyczyn ich takich a nie innych zachowa. Schematy rl zawieraj zachowania oczekiwane, odpowiednie
dla osb o danej pozycji spoecznej, jak np. lekarz, kelner lub rodzic. Schematy ja s to nasze koncepcje na
temat nas samych, ktre kieruj przetwarzaniem informacji istotnych dla ja" - takich, jak niemiao, hojno
czy kobieco (Fiske i Taylor, 1991).
Schemat zdarzenia, czyli skrypt (script), to wizka
informacji o sekwencjach powizanych wzajemnie specyficznych zdarze i dziaa, ktrych pojawienia si
oczekujemy w okrelonych sytuacjach spoecznych.
Skrypt jest tym dla wiedzy proceduralnej (wiedzy o tym,
Jak"), czym schemat dla wiedzy deklaratywnej (wiedzy
o tym, co"). Posiadamy skrypty wizyty w restauracji,
korzystania z biblioteki i pierwszej randki. W innych kulturach pewne skrypty rni si od naszych - na
przykad skrypty kierujce dawaniem i przyjmowaniem
podarkw, pogrzebami i sposobami traktowania kobiet.
Podobnie jak scenariusz (script) sztuki teatralnej,
skrypt okrela waciw" sekwencj oczekiwanych dzia-
a i reakcji w danej sytuacji spoecznej. Kiedy uczestnicy danej sytuacji przestrzegaj podobnych skryptw,
wszyscy czuj si usatysfakcjonowani, poniewa rozumiej znaczenie" sytuacji w ten sam sposb i maj wzajemnie wobec siebie te same oczekiwania (Abelson, 1981;
Schank i Abelson, 1977). Natomiast jeli nie wszyscy
uczestnicy przestrzegaj podobnych skryptw, pogwacenie" skryptu sprawia, e czuj si nieswojo i moe im
by trudno zrozumie, dlaczego dana scena zostaa le
odegrana". W pewnych przypadkach skrypty s tak rozbiene, e prowadzi to do sytuacji traumatycznych, czy
wrcz zagraajcych yciu. Na przykad, w przypadku
gwatu na randce, skrypt sprawcy tego czynu sugeruje
mu, e ofiara mwic nie myli tak i e chce zosta uwiedziona i poddana przymusowi fizycznemu, by nie czu
si odpowiedzialn za stosunek seksualny. Jednake
skrypt ofiary mwi, e sprawca napada na ni wbrew jej
woli, e znajduje si ona w niebezpieczestwie, a cae to
dowiadczenie jest dla niej traumatyczne i przeraajce.
Mamy trudnoci ze zrozumieniem sytuacji, do
ktrych nie pasuj wzorce posiadanych skryptw. Czujemy si nieswojo stykajc si z sytuacjami, ktre albo nie
daj si atwo dopasowa do naszych struktur umysowych, albo s z nimi sprzeczne. Jednym ze sposobw
zredukowania rozbienoci pomidzy nowymi bodcami
a istniejcymi strukturami jest rozszerzenie i zmiana
naszych struktur umysowych we waciwy sposb, tak by
zwikszy zakres rozumienia. Ten proces akomodacji zaczyna si we wczesnym dziecistwie i trwa tak dugo, jak
dugo powikszamy nasz wiedz i kompetencj w jakiejkolwiek dziedzinie. Otwieranie si na nowe moliwoci,
ktre podwaaj stare nawyki", to sposb dojrzewania
umysu. Gitko umysowa oznacza dostosowywanie
schematw i skryptw tak, by pasoway do nowych idei
i dowiadcze. I przeciwnie, sztywno umysowa oznacza
wtaczanie nowego w stare formy i traktowanie zdarze
nie pasujcych do schematu jako wyjtku, ktry potwierdza regu", bez jakiejkolwiek prby zmiany podstawowej
zasady stosowania samego schematu lub skryptu.
Wyobrania wzrokowa
i mapy umysowe
Czy mylicie tylko sowami, czy te czasem obrazami
i stosujecie relacje przestrzenne? Cho moecie nie przechowywa wspomnie obrazowych w kodzie wzrokowym, to na pewno jestecie zdolni do posugiwania si
wyobrani w myleniu. Wzrokowa wyobrania umysowa
polega na ogldzie informacji uprzednio spostrzeganych
i przechowywanych w pamici. Wystpuje w sytuacjach
braku bezporedniego dostpu do danych sensorycznych
i opiera si na wewntrznych reprezentacjach zdarze
i poj w formie obrazowej. Wielu psychologw uwaa,
e mylenie obrazowe jest czym odmiennym od mylenia werbalnego (Kosslyn, 1983; Paivio, 1983).
Historia pena jest przykadw synnych odkry

dokonanych dziki wyobrani wzrokowej. Na przykad
odkrywca struktury chemicznej benzenu, F. A. Kekule,
czsto zabawia si w wyobrani obrazami taczcych
atomw, ktre czyy si w acuchy moleku. Odkrycie
piercienia benzenu objawio mu si we nie, w ktrym
acuch molekuy podobny do wa nagle pokn
wasny ogon, tworzc w ten sposb piercie. Albert Einstein twierdzi, e myli wycznie za pomoc obrazw,
przekadajc swe odkrycia na symbole matematyczne
dopiero po skoczeniu wizualnego opracowania danego
odkrycia. Michael Faraday, ktry odkry wiele waciwoci
magnetyzmu, o matematyce mia niewielkie pojcie stosowa jednak metod umieszczania zakadanych
waciwoci pola magnetycznego w wyobraonej wizualnie sieci relacji (Roger Shepard, 1978).
Dowodw realnoci psychologicznej obrazw umysowych dostarczaj ponisze badania, ukazujce behawioralne konsekwencje tych obrazw.
Kademu badanemu studentowi pokazywano przykady litery R i jej lustrzanego odbicia, nastpnie poddawano je rotacji o rnym zakresie - od 0 do 180 stopni
(zob. rys. 11.9). Po ponownym pojawieniu si litery
badany mia orzec, czy widzi normalne R, czyjego lustrzane odbicie. Czas reakcji potrzebny do podjcia tej
decyzji by tym duszy, im wiksza bya rotacja figury.
Ten efekt wskazuje, e badany widzia figur oczami
duszy" i rotowa jej obraz z powrotem do pozycji pionowej, zanim zdecydowa, czy to R, czyjego lustrzane
odbicie. Te wyniki przemawiaj na rzecz pogldu, e
procesy mylowe przy uyciu wyobrani wzrokowej s
podobne do procesw zaangaowanych w spostrzeganie wzrokowe przedmiotw wiata rzeczywistego
(Shepard i Cooper, 1982).
Rysunek 11.9
Rotacja litery R stosowana w badaniach

wyobrani wzrokowej
Badanym pokazano te figury w porzdku losowym i proszono

o jak najszybsze stwierdzenie, czy przedstawiaj normalne R,
czy te lustrzane odbicie litery R. Im wikszy byt stopie rotacji
figury od pozycji pionowej, tym duszy byt czas reakcji.
Rysunek 11.10
Wizualne skanowanie obrazw

umysowych
Badani ogldali obrazki odzi, a nastpnie proszono

o skoncentrowanie si na silniku w swoim wyobraeniu odzi.
Wtedy pytano ich, czy d posiada przedni szyb albo czy
posiada kotwic. Szybsz odpowied na pytanie o szyb, ktra
znajdowaa si bliej silnika ni kotwica, uznano za dowd
skanowania przez badanych obrazu umysowego.
Podobne s nie tylko oba te procesy (uywanie wyobrani wzrokowej i percepcja wzrokowa przedmiotw
wiata rzeczywistego), ale take sposb skanowania
przez ludzi umysowych obrazw przedmiotw i skanowania przedmiotw rzeczywicie spostrzeganych.
W pewnych badaniach osoby badane najpierw zapamityway obrazki przedstawiajce zoone obiekty,
jak motorwka (zob. rys. 11.10). Nastpnie proszono
je o przypomnienie sobie obrazu motorwki i o skupienie si na jednym miejscu - na przykad na silniku. Kiedy pytano, czy obrazek zawiera inny przedmiot, na przykad przedni szyb lub kotwic (obie
byy na obrazku), wicej czasu zajmowao badanym
zobaczenie" kotwicy ni szyby, ktra bya w o poow mniejszej odlegoci od silnika ni kotwica.
Badacze uznali rnic czasw reakcji za wskanik
czasu skanowania wzrokowego potrzebnego do
sprawdzenia umysowych obrazw przedmiotw
pooonych w rnej odlegoci fizycznej (Kosslyn,
1980).
Wyobrania wzrokowa nie jest w stanie rozwiza
wielu problemw, o czym przekonacie si prbujc
sprosta nastpujcemu wyzwaniu (Adams, 1979):
Wyobracie sobie, e macie duy kawa papieru.

W wyobrani zcie go na p (tworzc dwie warstwy), potem jeszcze raz na p (cztery warstwy),
i skadajcie dalej a do pidziesiciu razy. Jak gruby,
mniej wicej, bdzie papier, kiedy skoczycie?
Prawidowa odpowied to okoo 50 milionw mil
50
(2 x 0,028, grubo tego papieru), w przyblieniu poowa
odlegoci od Ziemi do Soca. Wasze oszacowanie byo
prawdopodobnie dalekie od prawdy. Dlaczego? Zapewne
dokonalicie wizualizacji kawaka papieru, wyobrazilicie
sobie skadanie go raz i drugi i przeprowadzilicie
ekstrapolacj na 50 zoe. Jednake efekt 50-krotnego
skadania papieru z podwojeniem za kadym razem gruboci jest tak wielki, e aby rozwiza ten problem,
naley go przeoy na symbole matematyczne.
Przetwarzanie wizualne przydaje naszemu myleniu
zoonoci i bogactwa, podobnie jak formy mylenia
angaujce inne zmysy: such, smak, zapach i dotyk.
Mylenie wizualne moe by bardzo uyteczne w rozwizywaniu problemw, w ktrych relacje mona atwiej
uchwyci w formie wykresu ni w sowach. Takie mylenie jest na przykad uyteczne w przypadku relacji
przestrzennych lub geograficznych. Reprezentacja poznawcza przestrzeni fizycznej nazywana jest map
umysow (mental map) albo map poznawcz. Teoretyk
uczenia si Edward Tolman jako pierwszy postawi
hipotez, e ludzie tworz mapy umysowe swego otoczenia w miar, jak ucz si drg przez labirynty ycia,
i te mapy wewntrzne kieruj ich przyszymi dziaaniami
skierowanymi ku podanym celom (zob. Rozdzia 9.).
Mapy poznawcze pomagaj ludziom dosta si tam,
dokd zmierzaj. Pozwalaj te wskazywa drog innym
osobom. Uywajc map poznawczych ludzie mog porusza si po wasnych domach z zamknitymi oczami albo
dotrze do znanego punktu przeznaczenia, nawet jeli
normalna droga jest zablokowana (Hart i Moore, 1973;
Thorndyke i Hayes-Roth, 1978).
Sprbujcie odpowiedzie na nastpujce pytania:
Co jest bardziej na pnoc: Seattle czy Montreal?
Co jest bardziej na zachd: wejcie do Kanau
Panamskiego od Atlantyku (strona Karaibw) czy
wejcie od Pacyfiku (strona Zatoki Panamskiej)?
eby znale odpowied na te pytania, musicie
posuy si umysowymi reprezentacjami rodowiska
przestrzennego, tak jak go osobicie dowiadczylicie,
pamitajc mapy, ktre widzielicie lub dokonujc
rekonstrukcji na podstawie odrbnych fragmentw
informacji, jakie posiadacie. Cho wydaje si, e
wszyscy tworz mapy poznawcze, aby porusza si
w zoonym rodowisku yciowym, mapy te mog by
niekiedy mylce. Czy wiecie, e Seattle jest dalej na
pnoc ni Montreal? Wikszo osb nie jest tego
wiadoma, poniewa myl o Kanadzie jako o kraju

pooonym na pnoc od Stanw Zjednoczonych i nie
zdaj sobie sprawy, jak bardzo granica schodzi na
poudnie przy Wielkich Jeziorach. Czy wiedzielicie, e
Atlantyk u wejcia do Kanau Panamskiego jest w rzeczywistoci bardziej na zachd ni Pacyfik? Wikszo ludzi
jest tym zaskoczona, poniewa ich mapy umysowe
Ameryki rodkowej nie doceniaj ostrego wygicia na
wschd obu linii brzegowych, przedstawiajc je bardziej
pionowo (B. Tversky, 1981). Podobnie, na mapach umysowych Paryan zakrty Sekwany s duo agodniejsze
ni w rzeczywistoci, tote niektrzy z nich bdnie
lokalizuj pewne miejsca lece na prawym brzegu
Sekwany jako lece na jej lewym brzegu (Milgram
ijodelet, 1976).
Wydaje si, e mapy umysowe odzwierciedlaj nasz
subiektywny odbir rzeczywistoci fizycznej. Czsto
zawieraj znieksztacony obraz wiata, powstay z egocentrycznej perspektywy osobistej i kulturowej. Wida
to w przypadku map poznawczych obejmujcych ca
kul ziemsk. Gdyby poproszono was o narysowanie
Rysunek 11.11
Chicagocentryczny obraz wiata
mapy wiata, od czego bycie zaczli i jak przedstawili

rozmiar i ksztat rnych krajw oraz relacje pomidzy
nimi? Takie zadanie postawiono przed prawie 4000 uczniw z 71 miast w 49 krajach w ramach midzynarodowego studium sposobw wizualizacji wiata przez
mieszkacw rnych pastw. Celem byo poszerzenie
rozumienia rnic kulturowych i promowanie pokoju
wiatowego. W badaniach stwierdzono midzy innymi,
e wikszo map przedstawia europocentryczny punkt
widzenia - Europa znajdowaa si w centrum mapy,
a inne kraje rozmieszczano wok niej (prawdopodobnie z powodu wielowiekowej dominacji europocentrycznych map w podrcznikach geografii). Jednake
studium to dostarczyo take wielu przykadw map
stronniczych kulturowo, takich jak mapa pewnego ucznia z Chicago na rysunku 11.11 albo ucznia z Australii
na rysunku 11.12. Ponadto, uczniowie amerykascy sabo
radzili sobie z tym zadaniem, podczas gdy uczniowie ze
Zwizku Radzieckiego i Wgier sporzdzali mapy najdokadniejsze i najbardziej szczegowe (Saarinen,
1987).
Rysunek 11.12
Australocentryczny obraz wiata (napis u gry obrazka: Pamitajcie: to Australia jest na szczycie wiata,
a nie USA!! A zwaszcza nie Rosja)
|ozumowanie
i rozwizywanie problemw
Nasze myli zawieraj si midzy dwoma biegunami:
autystycznym i realistycznym. Mylenie autystyczne
(autistic thinking) to osobisty, idiosynkratyczny proces
obejmujcy fantazje, marzenia, reakcje niewiadome
i idee niesprawdzalne przy uyciu kryteriw rzeczywistoci zewntrznej. Ten typ zindywidualizowanego
mylenia jest czci najbardziej twrczych aktw.
Jeli jednak prowadzi do uroje i halucynacji, moe
by wiadectwem utraty przez jednostk kontaktu
z rzeczywistoci i dotknicia jej jakim rodzajem
choroby psychicznej. Mylenie autystyczne jest
zawsze przetwarzaniem odgrnym. W przeciwiestwie do tego, mylenie realistyczne (realistic thinking)
wymaga, by idee byy dostosowane do rzeczywistoci,
do wymogw sytuacyjnych, ogranicze czasowych
i moliwoci osobistych. Czsto odwouje si ono do
rzeczywistoci jako sprawdzianu, co pozwala oceni
stosowno i poprawno czyich idei wobec jakich
akceptowalnych standardw.
Rozumowanie (reasoning) jest procesem ukierunkowanego na cel mylenia realistycznego, w ktrym ze
zbioru faktw wyciga si wnioski. W rozumowaniu
uywa si informacji z otoczenia i informacji przechowywanych w pamici zgodnie ze zbiorem regu (formalnych
i nieformalnych) przetwarzania informacji. Istniej dwa
typy rozumowania: dedukcyjne i indukcyjne.
Podsumowanie
W myleniu sylogistycznym naley odrnia prawomocno i prawd. Jeli jedna z przesanek jest faszywa, to
konkluzja musi by take faszywa, nawet jeli wyprowadzono j w sposb prawomocny. Jeli konkluzja nie jest
wyprowadzona logicznie z przesanek, jest nieprawomocna nawet kiedy jest prawdziwa. Rozpatrzmy nastpujce przykady mieszania prawdy i prawomocnoci.
Przesanka wiksza:
Niektrzy psychologowie
studiuj myli
Przesanka mniejsza:
Niektre myli dotycz kobiet
Konkluzja prawdziwa,
Niektrzy psychologowie s
ale nieprawomocna:
kobietami
Przesanka wiksza:
Wszystkie kobiety maj myli
Przesanka mniejsza:
Wszystkie myli s
inteligentne
Konkluzja faszywa,
prawomocna:
Wszystkie kobiety maj

inteligentne myli
Wszystkie koty maj cztery apy

Ja mam cztery \apy.
Mylenie jest procesem umysowym wyszego rzdu,

wykraczajcym poza informacje dostarczane przez przetwarzanie sensoryczne. Mylenie przeksztaca dostpne.,
informacje w nowe, abstrakcyjne reprezentacje. Myl ludz\
ka opiera si na wielu typach struktur umysowych. Jednej
z podstawowych zdolnoci organizmw mylcych jest;
kategoryzowanie dowiadcze jednostkowych. Pojcia, ce*.
'gitki" mylenia, sq to reprezentacje umysowe, grupujce)
powizane ze sob obiekty w szczeglny sposb. Tworzymy^
pojcia identyfikujc te waciwoci, ktre s wsplne
klasie obiektw lub idei. Proces ten jest elementem denia
umysu do ekonomii poznawczej - minimalizacji czasu
i wysiku przetwarzania, jeli tylko jest to moliwe. Reguy
pojciowe okrelaj nasze mylenie o tym, w jaki sposb
powizane s cechy obiektw. Przechowujemy ich cechy
istotne jako definicje pewnych typw poj, takich jak
dobrze zdefiniowane pojcia naukowe. Wydaje si, e w
przypadku poj o le okrelonych granicach, przechowujemy prototypowe lub urednione przykady danego pojcia,
reagujemy na prototypy szybciej i przypominamy je sobie
Jeli konkluzja nie jest wyprowadzona zgodnie

z reguami logiki, jest nieprawomocna, jak to pokazano
w drugiej konkluzji przykadu. Od razu zorientowalicie
si, e druga konkluzja jest nieprawomocna - jest to
dowd, e rozumowanie dedukcyjne stanowi fundamentaln cz zdolnoci rozumowania (Rips, 1983).
Rozumowanie dedukcyjne
\z wiksz pewnoci ni przykady nietypowe. Pojcia s
\czsto uporzdkowane w hierarchie od oglnych do
szczegowych, istnieje te optymalny poziom opisu
'Zoonego pojcia, poziom podstawowy, na ktry reagujemy w sposb najbardziej efektywny.
- Inne struktury umysowe, ktre kieruj myleniem, to
porcje wiedzy tworzce schematy i skrypty. Pomagaj one
kodowa i przechowywa informacje w pamici, a take
tworzy oczekiwania co do odpowiednich atrybutw i waciwoci poj. Skrypty to schematy zdarze, zorganizowana
\Wiedza o oczekiwanych sekwencjach dziaa w danym
potoczeniu spoecznym. Oprcz tych werbalnych struktur
mylenia posugujemy si wyobrani wzrokow, ktra
nasze mylenie jeszcze bardziej wzbogaca. Mapy umysowe
s poznawczymi reprezentacjami przestrzeni fizycznej:
romagaj w uczeniu si drg w naszym najbliszym otoczeniu, odzwierciedlaj te nasz osobist i kulturow wizj
geografii. Razem wzite, te rne struktury umysowe s
podstaw tak wysokiej skutecznoci naszego mylenia.
Rozumowanie dedukcyjne (deductive reasoning) to wyciganie wnioskw, czyli konkluzji wynikajcych logicznie,
zgodnie z ustalonymi reguami, z dwch lub wikszej
liczby twierdze, czyli przesanek. Ponad 2000 lat temu
Arystoteles przedstawi form rozumowania dedukcyjnego zwan sylogizmem (syllogism), ktry ma trzy skadniki: przesank wiksz, przesank mniejsz i konkluzj.
Opracowa on rwnie reguy rozumowania sylogistycznego -jeli reguy s przestrzegane, konkluzja zostanie
wywiedziona z przesanek w sposb prawomocny. Rozpatrzmy nastpujcy przykad:
Przesanka wiksza:
Wszyscy ludzie to istoty

mylce
Przesanka mniejsza:
Konkluzja prawomocna:
Kartezjusz by czowiekiem
Zatem Kartezjusz by istot
mylc
Konkluzja nieprawomocna: Zatem wszystkie istoty

mylce s Kartezjuszem
Zatem jestem kotem.
Psychologowie badaj bdy popeniane przez ludzi

w rozumowaniu logicznym i sylogistycznym w celu zrozumienia ich umysowych reprezentacji przesanek i konkluzji (Johnson-Laird i Byrne, 1989). Pewne bdy spowodowane s odstpstwami od logiki osobistych przekona
o przesankach i konkluzjach. Ludzie maj skonno do
oceniania jako prawomocnych tych konkluzji, z ktrymi
si zgadzaj, a jako nieprawomocnych tych, z ktrymi si
nie zgadzaj (Janis i Frick, 1943). Ten efekt tendencyjnoci
przekona (belief-bias effect) pojawia si, kiedy uprzednia
wiedza, postawy czy wartoci jednostki zakcaj proces
rozumowania, wpywajc na akceptacj przez ni jako
prawomocnych wnioskw nieprawomocnych, lecz
uwanych za prawdziwe, i na przyjmowanie za nieprawomocne tych, ktre s prawomocne, ale uwaane za
faszywe.
Rozumowanie indukcyjne
Rozumowanie indukcyjne (inductive reasoning) jest to
taka forma rozumowania, ktra w celu wypracowania
konkluzji na temat prawdopodobiestwa jakiego zjawiska odwouje si do dostpnych faktw. Proces
rozumowania indukcyjnego obejmuje skonstruowanie
hipotezy na podstawie ograniczonych faktw i przetestowanie jej poprzez odniesienie do innych dowodw.
Hipoteza nie wyania si nieuchronnie z logicznej struktury wnioskowania, jak w rozumowaniu dedukcyjnym.
Rozumowanie indukcyjne wymaga raczej przeskoku od
danych do decyzji. Przeskokw tych dokonuje si dziki
integracji przeszego dowiadczenia, wraliwoci percepcyjnej, przypisaniu okrelonej wagi kademu elementowi danych oraz dziki szczypcie twrczoci. Rozumowania naukowe maj przewanie charakter indukcyjny.
Po rozwizaniu trudnej zagadki Sherlock Holmes
zwyk by poucza swego totumfackiego: To wszystko
dziki dedukcji, drogi Watsonie". W rzeczywistoci
rozwizania Holmesa polegay na przemylnej indukcji ze strzpw danych skada on nieodpart sie dowodw, ktre ostatecznie potwierdzay jego hipotezy na
temat sprawcy i motywu zbrodni. Rozumowanie indukcyjne odgrywa kluczow rol w rozwizywaniu problemw, przed ktrymi stawia nas ycie.
Co o poranku chodzi na czterech nogach, w poudnie na
dwch nogach, a na trzech o zmierzchu? Wedug mitologii greckiej bya to zagadka stawiana przez Sfinksa,
zowrog istot, pod tyrani ktrej cierpia lud Teb do
czasu, kiedy Edyp zagadk t rozwiza. Aby zama
szyfr, Edyp musia odczyta elementy zagadki jako metafory. Poranek, poudnie i zmierzch reprezentoway rne
okresy ludzkiego ycia. Niemowl raczkuje, a wic porusza si na czterech nogach, dorosy chodzi na dwch
nogach, a osoba starsza do chodzenia uywa laski, co

daje w sumie trzy nogi. Rozwizanie Edypa brzmiao
wic: Czowiek.
Cho nasze codzienne problemy mog nie wydawa
si tak dramatyczne, jak ten, z ktrym zmierzy si
mody Edyp, czynno rozwizywania problemw jest
podstawowym elementem naszego codziennego dowiadczenia. Stale napotykamy problemy wymagajce
rozwizania: jak wykona dan prac i zadania w ograniczonych ramach czasowych, jak pomylnie przeby
rozmow wstpn szukajc pracy, jak zerwa intymny
zwizek, jak zachowa energi, jak unikn chorb
przekazywanych drog pciow - to tylko kilka pierwszych z brzegu" przykadw. Dla psychologw
rozwizywanie problemw (problem soMng) to mylenie przechodzce od stanu wyjciowego do stanu
docelowego za porednictwem pewnego zbioru operacji umysowych.
Wiele problemw polega na rozbienoci pomidzy
tym, co wiemy, a tym, co wiedzie potrzebujemy. Rozwizujc problem redukujemy t rozbieno dziki
znalezieniu sposobu uzyskania brakujcych informacji.
Aby wej w istot rozwizywania problemw, sprbujcie rozwiza problemy z rysunku 11.13 (rozwizania
znajduj si na nastpnej stronie).
W kategoriach przetwarzania informacji problem
dzieli si na trzy czci: (a) stan wyjciowy - niepene
informacje, od ktrych zaczynamy, z czym moe si
wiza jaki niezadowalajcy stan rzeczy; (b) stan
docelowy - zbir informacji lub stan rzeczy, ktry mamy
nadziej osign; (c) zbir operacji - kroki, jakie musimy
podj, aby przej od stanu wyjciowego do docelowego (Newell i Simon, 1972). Te trzy czci cznie
okrelaj przestrze problemu. Moemy sobie wyobrazi rozwizywanie jakiego problemu jako wdrwk
przez labirynt od wejcia (stan wyjciowy) do wyjcia
(stan docelowy), poprzez przejcie szeregu zakrtw
(dozwolone operacje).
Problemy dobrze i le zdefiniowane
Istnieje bardzo wane rozrnienie pomidzy problemami dobrze i le zdefiniowanymi (Simon, 1973).
Problem dobrze zdefiniowany podobny jest do problemu
algebraicznego, w ktrym stan wyjciowy, stan docelowy
oraz operacje s jasno okrelone. Zadanie polega po
prostu na odkryciu, w jaki sposb zastosowa dozwolone operacje, by uzyska odpowied. W przeciwiestwie do tego, problem le zdefiniowany jest podobny do
projektowania domu, pisania powieci albo poszukiwania lekarstwa na AIDS - stan wyjciowy, stan docelowy
oraz/lub operacje mog by niejasne i okrelone nieprecyzyjnie. W takich przypadkach gwnym zadaniem rozwizujcego problem jest przede wszystkim dokadne
zdefiniowanie samego problemu - tak, by ujawni si
punkt wyjcia, optymalne rozwizanie i moliwe rodki
Rysunek 11.13A
Czy potraficie to rozwiza?
A. Czy potraficie poczy wszystkie kropki czterema cigymi liniami - bez odrywania pira?
B. Jaki psotnik wrzuci trzy pieczki pingpongowe do rurki dugoci 1 metra osiemdziesiciu centymetrw, znajdujcej si w kcie pracowni
fizycznej i przytwierdzonej do podogi. W jaki sposb wydobdziecie te pieczki?
C. W przedstawionej szachownicy wycito dwa skrajne pola, pozostao ich wic 62. Macie do dyspozycji 31 kostek domina, z ktrych kada
pokrywa dokadnie 2 pola szachownicy. Czy potraficie pokry nimi ca szachownic?
D. Znajdujecie si w przedstawionej na rysunku sytuacji i waszym zadaniem jest zwizanie dwch sznurkw. Kiedy trzymacie jeden,
nie moecie dosign drugiego. Czy potraficie je zwiza?
E. Macie do dyspozycji pokazane przedmioty (wiec, pinezki, pudeko z zapakami) Zadanie polega na przymocowaniu zapalonej wiecy do
drzwi. Czy potraficie to zrobi?
F. Stoicie przed problemem trzech naczy". Czy przy uyciu tylko tych trzech naczy (dostp do wody jest nieograniczony) potraficie
uzyska w kadym przypadku dokadnie okrelon objto?
jego osignicia. Gdy to nastpi, zadanie staje si problemem dobrze zdefiniowanym, ktry mona rozwiza,
znajdujc sekwencj operacji pozwalajc rzeczywicie
osign zadowalajce rozwizanie.
W miar jak gromadzimy wiedz, opanowujemy
nowe umiejtnoci i lepiej rozumiemy, jak mona rozwizywa problemy, niektre z nich mog wci pozostawa
dla innych le zdefiniowane, podczas gdy dla nas stay si
ju dobrze zdefiniowane. Bezradne nie potrafi" trzyletniego dziecka w obliczu problemu przeniesienia szklanki
wypenionej pynem po brzegi, przeksztaca si w atwizn dla dziecka starszego: To pestka! Wezm tac."
Rozumienie problemu
Utworzenie wewntrznej reprezentacji przestrzeni
problemu - wyszczeglnienie wszystkich jej elementw
- nie jest procesem automatycznym. Wymaga to czsto
odnalezienia odpowiedniego schematu spord analogicznych uprzednich zada lub sytuacji. Z drugiej strony,
kiedy nowy problem wymaga nowych rozwiza, istniejce schematy mog mie wpyw ograniczajcy.
Jeli rozwizalicie problemy z rysunku 11.13, doceniacie wag waciwej wewntrznej reprezentacji
przestrzeni problemu. Aby poczy dziewi kropek,
musicie zda sobie spraw, e nic w instrukcji nie kae
wam ogranicza si do obszaru samych kropek. Aby
wydoby pieczki pingpongowe z rurki, musicie sobie
uwiadomi, e rozwizanie nie przewiduje sigania
w gb rurki. W problemie z szachownic musicie zda
sobie spraw, e moecie uy domina pod dowolnym
ktem, by pokry jakiekolwiek dwa kwadraty bez wzgldu na ich kolor. Aby powiza dwa sznurki, musicie
spostrzec jeden z przedmiotw lecych na pododze
jako ciarek. Aby przymocowa wiec do drzwi, musicie porzuci zwyky punkt widzenia i postrzega pudeko
zapaek jako podstaw, a nie jako pojemnik, a take
postrzega wiec jednoczenie jako narzdzie i jako
przedmiot, ktry trzeba przymocowa do drzwi.
Rysunek 11.13B
omwienie sposobw uczenia si bycia bardziej twrczym w rozwizywaniu problemw - zob. Adams, 1979;
Rozwizania problemw
Everyday problem..., 1989).
Inne podejcie do postpw w rozwizywaniu problemw przeciwstawia mylenie deskryptywne - jak ludzie
i komputery rozwizuj problemy - myleniu preskryptywnemu -jak ludzie powinni rozwizywa problemy (Levine,
1987). Ludzi trzeba uczy sposobw unikania puapek
w rozumowaniu oraz wraliwoci na tendencyjno
nastawie i na znieksztacenia percepcyjne. Powinni si
oni take stosowa do poniszych, preskryptywnych
zasad rozwizywania problemw - cho niektre z nich
wydaj si oczywiste, rzadko stosuje sieje rutynowo. Ich
stosowanie moe zwikszy powodzenie w rozwizywaniu problemw.
Nastawienia umysowe: pomoc i przeszkoda
Ostatnie dwa problemy ilustruj zjawisko fiksacji

funkcjonalnej (Duncker, 1945; Maier, 1931). Fiksacja funkcjonalna lfunctionalfixedness) jest to blok umysowy, wpywajcy negatywnie na rozwizywanie problemw i twrczo poprzez hamowanie dostrzeenia nowych funkcji
przedmiotu skojarzonego wczeniej z jakim innym
celem. Macie umysowe klapki na oczach" i stosujecie
tylko dobrze znane schematy, co jest kolejnym
wiadectwem siy schematw nie tylko w ukierunkowywaniu, ale i w zwodzeniu percepcji rzeczywistoci.
Sztywno umysowa innego typu moga utrudni
wam rozwizanie problemu z wod i naczyniami. Jeli
w dwch pierwszych problemach wykrylicie regu
B-A-2(C) = odpowied, to prawdopodobnie zastosowalicie j rwnie do trzeciego problemu i stwierdzilicie,
e nie daje ona podanego rezultatu. W rzeczywistoci
po prostu napenienie naczynia A i odlanie z niego tyle,
ile potrzeba do napenienia C, pozwolioby otrzyma
waciw ilo wody. Jeli stosowalicie poprzedni
formu, to prawdopodobnie nie zauwaylicie tej prostszej moliwoci - pomylne dotd stosowanie pierwszej
reguy wytworzyo w was nastawienie umysowe. Nastawienie umysowe (mental set) jest to istniejcy wczeniej stan
umysu, nawyk lub postawa, ktre mog podnosi jako
i szybko percepcji i rozwizywania problemw
w pewnych warunkach, ale hamowa i zakca jako
naszej aktywnoci umysowej, kiedy stare sposoby mylenia i dziaania przestaj by w nowych sytuacjach produktywne. Nastawienie umysowe lub gotowo do
reagowania na nowe problemy przez zastosowanie tych
procedur, regu i formu, ktre sprawdziy si w przeszoci, znane jest jako efekt Einstellung (Luchins, 1942). Termin ten zosta ukuty przez psychologw postaci, ktrzy
badali rozwizywanie problemw w kategoriach sposobw percypowania zadania i jego elementw. Rozwizanie problemu czsto wymaga przeamania nastawienia" - czasowego zawieszenia zaufania do czynnikw
przeszego uczenia si i nawykw umysowych w celu
peniejszego wgldu w ukad bodcw aktualnych, co
pozwala zobaczy istniejce moliwoci z nowej perspektywy.
Innym ograniczajcym nastawieniem umysowym
jest skonno do trzymania si bezpiecznych ram
i wyprbowanych sposobw, uniemoliwiajca spojrzenie na sprawy wieym okiem, a w efekcie znalezienie
lepszych sposobw postpowania. Czasami ta skonno
to zwyky nawyk, czasem jednak wynika ze strachu przed
popenieniem pomyki i naraeniem si na krytyk.
Dzieci s niekiedy bardziej twrcze w rozwizywaniu
problemw ni doroli, poniewa nie ograniczaj ich
uprzednie nastawienia i schematy poznawcze, a socjalizacja nie stumia w nich jeszcze fantazji na rzecz logicznych, linearnych form mylenia. (Bardziej szczegowe
Sformuujcie plan. Niech bdzie wystarczajco

konkretny, by przekada si na dziaanie i wystarczajco abstrakcyjny, aby pynce ze uoglnienia
wykraczay poza dorane zastosowania.
Pracujcie w sposb zorganizowany.
Zaczynajcie prac od prostszych wersji zoonych
problemw.
Wyprbujcie w wyobrani waciwe dziaanie. Jest
to szczeglnie poyteczne, kiedy uczycie si
nawykw ruchowych.
Podchodcie do problemu w sposb osobisty
i z entuzjazmem; nie szczdcie mu czasu ani
energii.
Starajcie si przezwyciy niekonstruktywne
podejcie, na przykad wstpne poczucie, e nie
nadajecie si do tego zadania ("Nie jestem dobry
w liczeniu", Kobiety nie radz sobie z maszynami", Mczyni nie s dobrzy w problemach
interpersonalnych").
W tabeli 11.1 zaproponowano dodatkowe rady ku
poprawie funkcjonowania umiejtnoci poznawczych.
Najlepsze strategie rozwizywania:

algorytm czy heurystyka?
Kiedy znana jest ju przestrze problemu i jest on
dobrze zdefiniowany, ale jeszcze nie rozwizany, to jego
rozwizanie wymaga zastosowania odpowiednich operacji, by przej ze stanu wyjciowego na drog do stanu
docelowego.
Jedn ze strategii poszukiwania rozwizania jest
algorytm (algorithm), metodyczna procedura rozwizywania problemu krok po kroku", ktra gwarantuje kocowy sukces pod warunkiem wystarczajcej iloci czasu
i cierpliwoci. Na przykad istnieje 120 moliwych kombinacji liter otrhs: mona wyprbowa kad z nich,by
odnale t jedyn, ktra tworzy sowo: short ("krtki").
Dla grupy omiu liter, jak na przykad teralbay takich
moliwych kombinacji bdzie 40 320 ( 8 x 7 x 6 x 5 x 4 x

3 x 2 x 1 ) . Sprawdzenie ich wszystkich doprowadzioby
w kocu do rozwizania, ale byoby czasochonne i nudne.
Na szczcie istnieje inne podejcie, ktre moemy stosowa do rozwizania ogromnej liczby codziennych
problemw. W rozwizywaniu problemw, tak jak w formuowaniu sdw, moemy posuy si heurystyka
(heuristic), ktra jest nieformaln regu kciuka" pozwalajc i na skrty, redukujc rozwizywanie zoonych
problemw do prostszych operacji osdzania. Heurystyki
s to strategie oglne, ktre czsto sprawdzay si w przeszoci w podobnych sytuacjach i mog take sprawdzi
si w biecym przypadku. Na przykad heurystyka, ktra
moe pomc w rozwizaniu zbitki liter teraby brzmi:
Poszukaj krtkich sw, ktre mona utworzy z czci
liter, a potem sprawd, czy da si do nich dopasowa
pozostae litery". Przy uyciu tej strategii mona utworzy
ably (tearaW/?), able (raytaWe?) i tray (laCraybe?). Stosujc
Tabela 11.1 Jak poprawi umiejtnoci poznawcze

Zastosowanie podstawowych zasad rozwoju umiejtnoci
poznawczych mona podsumowa nastpujco (Anderson,
1981,1982):
1. Rozkadaj wiczenia w czasie. Uczc si nowej umiejtnoci,
wicz codziennie przez krtki czas, starajc si zakoczy
jedn jednostk uczenia si lub jeden wzorzec dziaania za
jednym razem. Jedno z dawniejszych bada wykazao, e
cztery godziny dziennie wiczenia alfabetu Morse'a day takie
same efekty, co siedem godzin dziennie (Bray, 1948).
2. Pracuj nad umiejtnociami skadowymi. Wiele umiejtnoci
mona rozbi na czci. wicz je, a stan si
zautomatyzowane i nie bdzie trzeba im powica uwagi.
Wtedy skup si na wyszym poziomie, a w kocu na caej
umiejtnoci.
3. Przyswj sobie model idealny. Obserwuj prawidowe
wykonanie czynnoci przez eksperta, aby wyrobi sobie
waciwy obraz tego, do czego zmierzasz. Nastpnie obserwuj
wasne wykonanie porwnujc je z zachowaniem modelowym.
Kiedy dzieci ucz si gry na skrzypcach metod Suzukiego,
suchaj muzyki, oswajaj si z tym, jak powinna ona brzmie,
a potem staraj si dopasowa swoje wykonanie do wzorca.
4. Poszukuj bezporednich informacji zwrotnych i stosuj si do
nich. Na bieco zasigaj opinii o jakoci swego dziaania jeli to moliwe, kiedy jeszcze pamitasz jego subiektywne
odczucie. Staraj si korzysta z informacji zwrotnych, kiedy
pozostaj jeszcze w twej pamici roboczej. Nauka gier wideo
jest tak szybka dziki natychmiastowej elektronicznej
informacji zwrotnej i moliwoci dostosowania do niej swoich
reakcji. Nagrywanie na wideo wasnych wicze fizycznych
jest kolejn metod stosowania informacji zwrotnej do.poprawy
umiejtnoci.
5. Przygotuj si na pocztkowe niepowodzenia, zahamowania
i brak postpw. Przezwycienie ich wymaga wytrwaoci,
treningu, ponawiania wysikw i poczucia wasnej skutecznoci
w osiganiu postawionych sobie celw.
t konkretn strategi, prawdopodobnie ju po wyprbowaniu paru moliwoci uzyskacie rozwizanie: betrayal

(zdrada") (Glass i in., 1979).
Zastosowanie heurystyki nie gwarantuje znalezienia
rozwizania; zastosowanie algorytmu, jakkolwiek by
byo mudne, gwarantuje je. Heurystyki s czsto skuteczne - w miar ich stosowania uczymy si stopniowo,
ktra jest godna zaufania i w jakich sytuacjach. Jedn
z korzyci pyncych z dowiadczenia przy rozwizywaniu problemw jest wanie wiedza, kiedy i jak stosowa
waciwie heurystki. Jeeli istnieje niewiele moliwych
kombinacji elementw, zastosujcie algorytm, by znale
rozwizanie. Jeli jest ich bardzo duo, posucie si
heurystyk. To ostatnie twierdzenie samo w sobie jest
rodzajem heurystyki, ktra moe kierowa racjonalnymi
strategiami rozwizywania problemw.
Wiedza metapoznawcza
O jednej z rnic pomidzy ekspertami a nowicjuszami
w rozwizywaniu problemw decyduje wiedza metapoznawcza tych pierwszych. Wiedza metapoznawcza
(metacognitive knowledge) to wiadomo ju posiadanej
wiedzy - poziom rozumienia biecych informacji
0 zadaniu, sytuacji i moliwych wyborw - oraz samoocena jednostki w zakresie wasnych moliwoci zmierzenia si z postawionym problemem. Procesy metapoznawcze pozwalaj ludziom kontrolowa ich wasn
aktywno umysow - to, czego si ucz i co staraj si
zrozumie w danej sytuacji. Pozwalaj im analizowa to,
czego powinni si dowiedzie, przewidywa rezultaty
rnych strategii (a pniej je sprawdza) oraz ocenia
wasne postpy. Uywacie swej wiedzy metapoznawczej
inaczej przygotowujc si do egzaminu testowego
z odpowiedziami do wyboru ni do egzaminu z odpowiedziami otwartymi, lub, kiedy decydujecie, co
uwzgldni w tych odpowiedziach otwartych i ile czasu
powici kademu problemowi proporcjonalnie do jego
wanoci.
Kiedy przystpujecie do jakiego zadania, aktywizacja waszej wiedzy metapoznawczej prowadzi do: (a) oceny
wasnych umiejtnoci oraz stanu fizycznego i umysowego, a take stanw innych zaangaowanych osb;
(b) poszukiwania w magazynie pamici rnych moliwych strategii i ich oceny; (c) decyzji czy i jak posiadacie
wiedz i jak wiele jej jeszcze potrzebujecie; (d) oceny, jak
duo uwagi powica napywajcym informacjom. Te
cztery zmienne - osoba, wiedza o zadaniu, strategia
1 wraliwo - mog oddziaywa na wasze decyzje
z osobna, lecz czciej s one ze sob powizane (Brown
i DeLoache, 1978).
John Flavell (1979, 1981) jest pionierem teorii
i bada w dziedzinie metapoznania. Uwaa on, e lepsze
rozumienie tego, jak rozwija si wiedza metapoznawcza
i jak jest uywana (oraz naduywana) moe by nieoce-
nion pomoc w uczeniu dzieci i dorosych gromadzenia

informacji i strategii ich stosowania.
Wiedza metapoznawcza moe obejmowa samowiedz oraz wiedz o naturze rnych zada, rnych sytuacji, rnych typw ludzi i o rnych moliwych strategiach. Wiedza ta jest przekadana na waciwe dziaania
po uzupenieniu przez: (a) wiadomo rozsdnych
celw poznawczych dla podejmowania rozwaanych
dziaa, (b) obranie produktywnych strategii przejcia od
wiedzy do osignicia celu oraz (c) stosowanie samokontroli w czasie dziaania, aby wiedzie, czy znajdujemy si
na waciwej drodze.
Badania nad procesami metapoznawczymi maj
gbokie implikacje. Biego wymaga wykroczenia poza
szczegow wiedz i umiejtnoci. Musimy sta si
wiadomi - i stale t wiadomo podtrzymywa - tego,
co wiemy i co moemy zrobi, w ktrym miejscu sekwencji czynnoci si znajdujemy i kiedy naley zmodyfikowa procedury, aby sprosta specyficznym wymogom
problemu. Naley wczenie motywowa dzieci do podchodzenia do problemw z zastosowaniem analizy tego,
co ju wiedz na temat problemw podobnych, jakie maj
braki i jak moe wyglda pomylne rozwizanie. Trzeba
je take uczy samokontroli wasnych postpw (lub ich
braku), wykrywania niejasnoci we wasnym myleniu lub
w rdach informacji oraz rozeznania w zapotrzebowania na nowe informacje lub zasoby. Nowicjusze staj si
ekspertami a uczniowie staj si wasnymi nauczycielami,
kiedy przejmuj odpowiedzialno za samodzielne
poszukiwanie wiedzy (Scardamalia i Bereiter, 1985).
Perspektywa psychologii ewolucjonistycznej

Zawsze gdy analizujemy zachowanie, mylenie lub rozwizywanie problemw jako racjonalne lub irracjonalne,
mamy due szans przeoczy ich podstaw funkcjonaln: to, czy s one przystosowawcze, czy nie. Umys
ludzki ewoluowa, aby wspiera przetrwanie i reprodukcj. Traktowanie naszych saboci poznawczych tylko
jako odstpstwa od czysto logicznego, racjonalnego
ideau uniemoliwia nam zrozumienie ich funkcji przystosowawczych.
Zaoenie, e umys dziaa w sposb racjonalny,
zgodny z reguami logiki, znalazo wsparcie w modelu
obliczeniowym (computational) poznania. Badacze pisali
programy, ktre symuloway umys i nastpnie posugiwali si tymi programami rozwizywania rnych problemw obliczeniowych - od arytmetyki liter w wyrazach po gr w szachy. Z punktu widzenia modelu
obliczeniowego, ludzkie popadanie w irracjonalno
byo traktowane jako wynik rnych ogranicze obliczeniowych, jak zbyt may zakres pamici lub zbyt krtki czas przetwarzania - podobnych do ogranicze twardego dysku komputera osobistego. Zakadano, e
gdyby nie te ograniczenia, umys byby zdolny do cako-
Rysunek 11.14
Zaleta bycia nieprzewidywalnym upem
Nieprzewidywalny, zygzakowaty wzorzec ucieczki jest typowy

dla zajca umykajcego przed drapienikiem.
wicie logicznego przetwarzania informacji, do jakiego

zosta stworzony.
Szybko jednak stao si jasne, e napisanie racjonalnego, oglnego programu rozwizywania problemw
jest niewykonalne. Potrzeba byo zbyt wielu- chwytw
i technik rozumowania w dziedzinach specyficznych, ktrych transfer do innych dziedzin okazywa si niemoliwy. I rzeczywicie, niezbdna jest ogromna ilo informacji do stworzenia modelu poznawczego zdolnego do
operowania w tylko jednej, cile ograniczonej dziedzinie, jak gra w szachy, czy zaprogramowanie robota, ktry
wybieraby okrelony przedmiot z jakiego zbioru.
Badacze z dziedziny sztucznej inteligencji i nauki o poznawaniu, ktrzy starali si stworzy programy rozumowania oglnego przeznaczenia, porzucili poszukiwanie
systemu inteligencji oglnej i skoncentrowali si na ograniczonych, specyficznych dla danej dziedziny modelach
posugujcych si w znacznej mierze informacjami zalenymi od danego zadania.
Podobne wnioski pyn z ewolucjonistycznego
podejcia do ludzkiego poznania: nasze umysy nie ewoluoway, by sta si przetwarzaczami informacji oglnego
zastosowania, ktre byyby w stanie rozwiza kady
napotkany problem. Jak ustalili programici komputerowi, stosowanie podejcia oglnego po prostu nie jest
praktycznym sposobem rozwizania wielkiej rozmaitoci
problemw specyficznych. W zwizku z tym umys
ewoluowa jako zbir odrbnych, specyficznych dla
rnych dziedzin moduw przetwarzania informacji,
z ktrych kady jest przeznaczony do zastosowania tylko

w pewnych sytuacjach, wanych do przetrwania lub
reprodukcji. Ponadto kady modu w celu wytworzenia
zachowania przystosowawczego posuguje si zestawem
informacji specyficznych tylko dla tych sytuacji.
Zgodnie z tym nowym pogldem, ludzki umys przypomina konfederacj pautonomicznych moduw, ktre
mog pracowa na wasn rk w ramach centralnie zorganizowanego planu dziaania. Te multiumysfy zostay zaprojektowane tak, by dziaa pynnie i automatycznie, jak
utrwalone reakcje, talenty specjalne i umiejtnoci praktyczne w reakcji na bardzo specyficzne sytuacje bodcowe. Robi, co do nich naley, zanim zdymy to przemyle, jak dobrze wywiczony program gimnastyczny
lub arpeggio na fortepianie. Ten nowy pogld na umys
opracowano w rnych dziedzinach, takich jak filozofia
(Dennet, 1978; wyd. poi. 1997), sztuczna inteligencja
(Hinton i Anderson, 1981), nauka o poznawaniu (Fodor,
1983), lingwistyka (Chomsky, 1984), nauka o ukadzie
nerwowym (Gazzaniga, 1985) i psychologia (Ornstein,
1986).
Sprawdmy, jak moe dziaa jeden z takich postulowanych moduw rozwizujc problemy pewnego typu.
Algorytmy darwinowskie (Darwinian algorithms), jak
nazwaa je Cosmides (1989), s to skrtowe rozwizania
zakodowane w umyle, zwizane z pewnymi aspektami
przetrwania i reprodukcji. Niektre z nich zostaj uruchomione, kiedy prbujemy negocjowa wymian zasobw
z innym osobnikiem. Zupenie inny zostanie zastoso-
Rysunek 11.15
Zalety nieprzewidywalnej strategii ataku
Mangusta jest w stanie zabi kobr dziki szybkim,

nieprzewidywalnym skokom wok niej, ktre uniemoliwiaj
kobrze zadania zaplanowanego ciosu.
- 7
wany, jeli szukamy kryjwki uciekajc przed niebezpieczestwem. W pierwszym przypadku bdziemy uywa
specyficznych informacji zwizanych z targowaniem si,
aby oceni, jak wiele partner chce z tego, co my mamy
i jak ocenia to, co sam posiada. W drugim przypadku
uyjemy informacji o ciekach, drogach, bezpiecznych
miejscach i szybkoci pogoni.
Z tego ewolucjonistycznego punktu widzenia,
zachowanie, ktre wydaje si irracjonalne, moe by
wynikiem dziaania algorytmw darwinowskich w sytuacjach, do ktrych nie zostay one przystosowane ewolucyjnie. Na przykad moduy radzenia sobie z agresj
innych ludzi wyewoluoway setki tysicy lat temu, kiedy
najwikszym zagroeniem bya zapewne dugotrwaa,
zacita walka na pici, kamienie lub kije. W jej trakcie
zdarzay si prawdopodobnie okazje do przerw, oceny,
w co si wpakowalimy i rezygnacji lub negocjacji rozwizania. Jednake w spoeczestwie nowoczesnym,
w ktrym dostpna jest rczna bro palna, moduy agresywnej konfrontacji mog si okaza wysoce nieprzystosowawcze i drobne nieporozumienie moe doprowadzi
do mierci.
Zachowanie pozornie irracjonalne moe rwnie
przy bliszej analizie okaza si strategi przystosowawcz. Rozwamy dziaanie zajca uciekajcego przed lisem
przez pole. Wydaje si, e najbardziej racjonalnym"
zachowaniem zajca byoby pdzi prosto do najbliszych krzakw i nie zbacza z drogi, dopki do nich nie
dotrze. Jedake zajce uciekajce przed drapienikiem
biegn zakosami o nieprzewidywalnym ukadzie, co przy-
blia je do schronienia wolniej ni bieg w linii prostej

(rysunek 11.14). Dlaczego zajce uywaj tego
nieprzewidywalnego wzorca zwanego strategiq proteuszowq? Ich zachowanie jest w rzeczywistoci bardziej
przystosowawcze ni droga w linii prostej. Gdyby zajc
poda prosto, cigajcy go drapienik byby w stanie
precyzyjnie ustali miejsce, w ktrym mona pochwyci
uciekajc ofiar. Dziki obraniu nieprzewidywalnej drogi
do bezpiecznego miejsca, zajc uniemoliwia drapienikowi przewidzenie swojej trasy i w efekcie unika
zasadzki. Pozornie irracjonalne zachowanie zajca okazuje si reakcj przystosowawcz, ktrej wytworzenia
mona oczekiwa po doborze naturalnym. (Inny przykad
natury selekcjonujcej nieprzewidywalny wzorzec reakcji
pokazano na rysunku 11.15).
Przystosowawczy charakter zachowania pomaga
rwnie, wyjani, dlaczego nasze podejcie do rozwizywania problemw logicznych nie zawsze wydaje si
racjonalne. Jeli nasze umysy byyby racjonalnymi, oglnego zastosowania procesorami informacji, potrafilibymy rozumowa logicznie rwnie sprawnie w kadej
dziedzinie, poniewa reguy logiczne s niezalene od
znaczenia stosowanych symboli. Jednake istniej
dowody eksperymentalne lepszego rozwizywania przez
nas problemw tego samego typu w jednej dziedzinie
ni w innych.
Wyobracie sobie na przykad nastpujcy problem.
Zostalicie zatrudnieni w barze do kontroli przestrzegania ograniczenia wieku przy sprzeday alkoholu. Jeli
kto pije piwo, musi mie ukoczone 21 lat. W barze s
cztery osoby i kada z nich ma kart z informacj o jej

wieku po jednej stronie oraz o tym, co pije, po drugiej.
Widoczne strony poszczeglnych kart informuj: pije
wod mineraln", pije piwo", 26 lat" i 17 lat". Ktre
z tych kart naley odwrci, by sprawdzi, czy kto nie
amie prawa? Tylko dwie: karty oznaczone pije piwo"
i 17 lat". Zorientowa si, dlaczego wanie tak wyglda
rozwizanie, jest wzgldnie atwo.
Rozwamy teraz inny, cho podobny, problem. Tym
razem zatrudnilicie si w szkole, aby sprawdza oceny
uczniw, przy czym obowizuje nastpujca regua:
jeeli kto jest oceniany na 4 (zapisane z wierzchu karty
ocen), naley t ocen zakodowa jako D (na odwrocie
karty). Macie oceny czworga uczniw, z ktrych kady
ma na jednej stronie ocen liczbow, na drugiej
odpowiadajcy jej kod literowy. Na widocznych dla was
stronach ich kart ocen moecie przeczyta: 4, 2, F
i D. Ktre z tych czterech kart musicie odwrci, eby
sprawdzi, czy nie zostaa zamana kontrolowana przez
was regua? Odpowied w tym przypadku brzmi: pierwsz i trzeci, czyli oznaczenia 4 i F. Problem ten ma
form logiczn: jeeli P, to Q - szukaj zatem P po jednej
stronie, a potem Q po drugiej. Prowadzi to do sprawdzenia, czy po drugiej stronie 4 jest D. Jednake problem implikuje rwnie, e jeeli nie Q, (o nie P. Ta implikacja prowadzi do sprawdzenia F, eby si upewni, czy
po drugiej stronie jest cyfra inna ni 4. Nie sprawdzacie
przestrzegania reguy odkrywajc kart 1), poniewa
inne oceny mog by take powizane z D - regua gosi
tylko, e 4 implikuje D, a nie, e D implikuje wycznie
4. Jeeli jestecie podobni do osb badanych w wielu
badaniach nad podobnymi problemami, drugi problem
mg wam sprawi wicej trudnoci ni pierwszy.
Dlaczego?
Struktura drugiego zadania na rozumowanie logiczne,

znanego powszechnie jako zadanie selekcyjne Wasona, bya
dokadnie taka sama, jak pierwszego. Tylko dziedziny byy
odmienne. A jednak ludzie uznaj pierwsze za duo
atwiejsze. Psycholog Leda Cosmides (1989) przeanalizowaa to zadanie w wielu dziedzinach, znanych i nieznanych, i dosza do wniosku, e ludzie uwaaj ten problem za atwiejszy, jeeli odnosi si on do kontraktu
spoecznego, w ramach ktrego poszukujemy oszustw.
Dlaczego? Poniewa takie sytuacje aktywizuj algorytm
darwinowski, ktry wyewoluowa specjalnie na uytek
rozumowania uywanego w wymianie spoecznej: algorytm
ten jest nastrojony na osiganie pewnoci, e wymiana
odbywa si uczciwie (przynajmniej z naszego punktu
widzenia), i e nie jestemy oszukiwani. Zapobieganie
temu, by inni uzyskiwali nad nami przewag w sytuacjach
spoecznych, jest powanym problemem przystosowawczym, ktry nasi przodkowie musieli cigle rozwizywa;
naley wic oczekiwa uformowania si specyficznego
mechanizmu umysowego, ktry kieruje naszym zachowaniem w takich okolicznociach. Pierwszy z pokazanych
problemw odnosi si do wymiany spoecznej: szukamy
ludzi amicych kontrakt spoeczny, ktry ustala, komu
wolno pi. Natomiast drugi problem jest tylko sytuacj
abstrakcyjn, w ktrej szukamy pomyek, tote nasz darwinowski algorytm wykrywania oszustw nie zostaje uruchomiony i radzimy sobie znacznie gorzej. Z punktu widzenia
psychologii ewolucjonistycznej rnice w efektywnoci
rozwizywania problemw w rnych dziedzinach, cho
nie speniaj definicji racjonalnoci, s cakowicie zrozumiae w kategoriach funkcji przystosowawczych specyficznych dla okrelonych dziedzin.
Podsumowanie
Biegunami ludzkiego rozumowania sq autyzm i realizm. Pierwszy jest idiosynkratyczny i pozbawiony sprawdzianu trafnoci zewntrznej. Drugi przestrzega ogranicze rzeczywistoci. Pomidzy nimi ley obszar, na ktrym rozgrywa si
wikszo ludzkich rozumowa. Rozumowanie dedukcyjne
polega na wyprowadzaniu konkluzji z przesanek na podstawie regu logicznych. Jeeli rozumujemy prawidowo, to
prawomocne konkluzje z sylogizmw wynikajq w sposb nieuchronny z przesanki wikszej i niniejszej. Prawomocno
i prawdziwo konkluzji nie sq tym samym; czasem nasze
przekonania znieksztacajq rozumowanie w ten sposb, e
niesusznie bierzemy za prawomocne te twierdzenia, ktre
nam odpowiadajq, a za nieprawomocne te, ktre sq
sprzeczne z naszymi przekonaniami. Rozumowanie indukcyjne polega na wywodzeniu konkluzji z faktw na bazie
prawdopodobiestwa. Tworzenie i testowanie hipotez
w nauce opiera si zazwyczaj na.rpzumpwaniu indukcyjnym,
p
Rozwizujc problemy musimy zdefiniowa stan wyjciowy, stan docelowy i operacje, ktre pozwol nam
przej od pierwszego do drugiego -jest to trudne w przypadku problemw le zdefiniowanych. Fiksacja funkcjonalna i inne nastawienia umysowe mog utrudnia twrcze
Rozwizywanie problemw -jeli nie zostan przeamane.
Algorytmy gwarantuj rozwizanie kocowe, jeli takie istnieje, ale w wielu wypadkach s niepraktyczne. Heurystyki
fo umysowe drogi na skrty. Odwoujemy si take do
wiedzy metapoznawczej, ktra zapewnia gbszy wgld
w wykonywane zadanie i nasze moliwoci rozwizania go.
Psychologia ewolucjonistyczna dowodzi, e bardziej uyteczne jest badanie moliwych funkcji adaptacyjnych,
ktrym pierwotnie suyy procesy poznawcze, ni etykietowanie ich jako racjonalnych lub irracjonalnych. Zachowanie nieprzewidywalne moe by cakiem racjonalne, jak
w przypadkach, kiedy pomaga ono zwierzciu uciec przed
[drapienikiem lub drapienikowi schwyta ofiar. Psychologia ewolucjonistyczna sugeruje rwnie, e umys rozwin
si nie jako oglny procesor informacji, lecz jako siedlisko
specyficznych moduw, z ktrych kady zaprogramowany
jest do penienia specyficznej funkcji przystosowawczej
zwizanej z przetrwaniem i reprodukcj.
i ludzi na podstawie dostpnych informacji. Produktem

lub konkluzj tych procesw umysowych s sdy. Czsto
formuujemy sdy spontanicznie, bez adnej sugestii
z zewntrz. Natomiast podejmowanie decyzji (decision
making) to proces wyboru spord alternatyw, selekcji
i odrzucania dostpnych moliwoci. Procesy sdzenia
i podejmowania decyzji s ze sob wzajemnie powizane. Na przykad moecie pozna kogo na przyjciu
i po krtkiej dyskusji i wsplnym tacu osdzi t osob
jako inteligentn, interesujc, uczciw i szczer. Wtedy
moecie zdecydowa, e spdzicie z ni wikszo przyjcia i umwicie si z ni na nastpny weekend na randk.
Za pozornie zwyczajnymi, rutynowymi interakcjami
spoecznymi kryje si cay szereg procesw i strategii
poznawczych. Moemy z wielu tych procesw nie zdawa
sobie sprawy, gdy na to, co mylimy i jak postpujemy,
wpywaj w sposb pynny i subtelny. Jednake w pewnych okolicznociach te procesy poznawcze mog nas
skierowa na bdn drog. W tych szczeglnych przypadkach moemy wyciga bdne wnioski z faktw,
tworzy mylne sdy lub stosowa procesy, ktre oddalaj
podejmowan decyzj od obiektywnie idealnej alternatywy. wiadomo istnienia takich puapek jest pierwszym krokiem do ich unikania.
Odnajdowanie sensu w wiecie
dzenie
i podejmowanie decyzji
yjemy w wiecie niepewnoci. Nigdy nie moemy mie
penego zaufania do naszych przewidywa co do zachowania innych ludzi i biegu wydarze. Pomimo tej niepewnoci, jestemy nieustannie stawiani przed koniecznoci
podejmowania osobistych, ekonomicznych i politycznych
decyzji, ktre maj ogromny wpyw na nasze ycie. Czy
istniej przyjte wzorce lub modele podejmowania
dobrych decyzji? Jakie procedury stosuj w celu osignicia najlepszych efektw uczeni, lekarze, prawnicy, politycy, agenci giedowi i rodzice podejmujc decyzje? W tym
podrozdziale przekonamy si, e podejmowanie decyzji
jest zawsze subiektywne, czsto naraone na bdy, czasem irracjonalne. Ponadto zobaczymy, e ludzka intuicja
moe by zawodna i czasem moe prowadzi do oczywistych pomyek. Jednake dziki przyjrzeniu si mechanizmom poznawczym kierujcym naszymi wyborami,
moemy ulepszy nasze podejmowanie decyzji.
Psychologowie czsto czyni rozrnienie midzy
sdzeniem a podejmowaniem decyzji. Sdzenie (judgment)
to proces, dziki ktremu tworzymy opinie, dochodzimy
do wnioskw i dokonujemy krytycznej oceny zdarze
Nasz codzienny wiat to miejsce skomplikowane i czsto,

kierujc swym zachowaniem, musimy polega na odpowiedniej wiedzy zgromadzonej uprzednio. Inaczej ni dla
dr Eger, ktrej dowiadczenia w piekle obozu koncentracyjnego nie miay adnych odpowiednikw w jej przeszym
dowiadczeniu, wikszo sytuacji, w ktrych si znajdujemy, ma cechy wsplne ze zdarzeniami napotkanymi wczeniej. Teorie, ktre wypracowalimy na podstawie wielu rozmaitych dowiadcze, mog nam pomc w zrozumieniu
nowych zdarze i nowych informacji. Na przykad w szkole
musielicie uczszcza na wiele lekcji i wasza pami tych
dowiadcze wskazuje, jak zachowywa si na pierwszych
zajciach z nowego przedmiotu. Odwoanie do uprzedniej
wiedzy uatwia ycie - nie musicie uczy si od nowa zasad
zachowania na lekcji za kadym razem, kiedy zaczynacie
nauk nowego przedmiotu.
Nasze sdzenie oparte jest na wnioskowaniu (inference),
procesie rozumowania polegajcym na wywodzeniu konkluzji z prbki danych lub uprzednich przekona i teorii.
W celu uproszczenia tego procesu stosujemy rozmaite
strategie wnioskowania. Zazwyczaj strategie te dobrze nam
su. Jednak w pewnych okolicznociach bdnie stosujemy je do nowych danych. Szczeglnie w obliczu informacji nowych, niespjnych z uprzedni wiedz, czsto
pochopnie prbujemy je dopasowa do posiadanej
teorii, zamiast rozway moliwo potrzeby jej zmiany.
Niektrzy psychologowie uwaaj, e ludzie s
skpcami poznawczymi", starajcymi si zawsze zmini-
malizowa wysiek, gdy tylko wymagane jest dusze

natenie uwagi, zrozumienie lub analiza (Taylor, 1980).
Ludzie przywykli do uywania skrtw mylowych, by doj
do konkluzji szybko, atwo i z maksymaln pewnoci
{judgment..., 1982). Czsto zbyt atwo daj si zwie
wasnym teoriom na temat tego, jak powinno by oraz
wyznawanym wartociom, ignorujc dane na temat tego,
jak jest naprawd (Nisbett i Ross, 1980). Zwolennicy tego
pogldu uwaaj, e ludzki procesor informacji jest
zawodny - podatny na systematyczne bdy, ktrych
badanie pozwala ustali, jakie procesy umysowe zaangaowane s w sdzenie i podejmowanie decyzji.
nowoci przez asymilowanie ich do posiadanych struktur

umysowych i akomodacj posiadanych struktur do nowych informacji. Rwnie umys dorosego musi wci
od nowa decydowa, czy nowe dane podtrzymuj stare
teorie (a przynajmniej daj si do nich nagi), czy te
stare teorie trzeba zmieni, poniewa nowe dane po
prostu do nich nie pasuj. Waciwa rwnowaga pomidzy procesem akomodacji i asymilacji pozwala nam czyni optymalny uytek z wczeniejszej wiedzy, dowiadczenia i osobistych teorii bez marnowania okazji do
nauczenia si czego nowego o tym, jak dziaa nasz
wiat fizyczny, biologiczny i spoeczny.
Warto uwiadomi sobie, e niekiedy ludzie mog

da si zwie dokadnie tym samym procesom poznawczym, ktre spisuj si bardzo skutecznie w wikszoci
sytuacji. Jednak z tego, e owe procesy mog nas doprowadzi do pozornie irracjonalnych konkluzji, nie wynika,
e s one same w sobie irracjonalne. By moe, na
przykad, bardziej rozsdnie jest stosowa skrty mylowe, ktre zazwyczaj si sprawdzay, ni uywa strategii idealnych, ktre gwarantuj wprawdzie prawidow
odpowied, ale za cen wielkiego nakadu czasu i wysiku umysowego. Podobnie jak proces uczenia si moe
doprowadzi do wyuczenia si fobii lub przesdw, proces tworzenia sdw przez wnioskowanie moe prcz
zyskw prowadzi do pewnych kosztw.
Czsto uporczywie trwamy przy pogldach, teoriach

i sposobach postpowania, poniewa asymilujemy dane
lub nowe dowiadczenia w sposb stronniczy czy tendencyjny (biased) (Ross i Lepper, 1980). Powicamy niewiele
uwagi danym zgodnym z naszymi przekonaniami, nie s
one przetwarzane umysowo, gdy s zgodne z oczekiwaniami. Kada wieloznaczno danych jest rozwizywana,
czsto bez penego udziau wiadomoci, w kategorich
naszych utrwalonych przekona. W sposb cakiem naturalny nasz uwag przycigaj niespjne aspekty danych,
ktre mog podway nasze teorie, ale powicamy wiele
wysiku, eby te informacje zreinterpretowa i wyjani
w kontekcie naszych teorii. Proces ten jest znany jako
stronnicza czy tendencyjna asymilacja (biased assimilation). Uywanie posiadanych teorii do wyjaniania nowych
danych jest postaw rozsdn -w istocie nie bylibymy w
ogle zdolni do rozumienia nowych informacji bez interpretowania ich w kategoriach uprzedniej wiedzy. Problem
w tym, e jeli nasze wstpne przekonanie jest bdne,
nowa informacja, ktra powinna nam pomc w skorygowaniu pomyki, moe zosta potraktowana jako fakt
podtrzymujcy pierwsze wraenie.
Wyodrbnienie kilku istotnych, staych cech, wok

ktrych organizuj si nasze wstpne reakcje na inne
osoby, jest skuteczne poznawczo, lecz istnieje niebezpieczestwo powstania nadmiernie uoglnionych
stereotypw opartych na minimalnych, faszywych lub
bdnych informacjach. Te stereotypy mog wpywa na
nasze zachowanie wobec innych i zwrotnie na ich
zachowanie wobec nas. Na przykad, jeli dowiecie si,
e kto, kogo macie wanie pozna, jest schizofrenikiem, prawdopodobnie odniesiecie wraenie emocjonalnie odmienne, ni gdybycie nie dysponowali tak informacj - niezalenie od zachowania tej osoby (Fiske
i Pavelchak, 1986; wyd. poi. 1993).
Tworzenie takich wstpnych wrae na podstawie
minimalnych informacji nie stanowioby problemu, gdybymy je nastpnie rewidowali zgodnie z nowymi informacjami na temat obiektu naszego sdzenia. Zwykle jednak nasze teorie s odporne na zmiany pod wpywem
nowych danych. Dlaczego pierwsze wraenia s tak
trwae i odporne na nowe informacje lub sprzeczne
z nimi dane? Jakie siy wywieraj znieksztacajcy wpyw
na interpretowanie wiadectwa naszych zmysw, przywoywane wspomnienia i podejmowane decyzje?
Uporczywo faszywych przekona

W Rozdziale 5. dowiedzielimy si, e Piaget opisywa
rozwj poznawczy dziecka jako interakcj dwojakich
procesw asymilacji i akomodacji. Dziecko interpretuje
Dochodzi do tego jeszcze fakt, e jestemy w stanie

kontrolowa to, jakie informacje do nas docieraj.
Moemy zadawa pytania w taki sposb, by musiay
wywoa tak odpowied, jak chcemy usysze (Snyder
i Swann, 1978a). Jak odpowied uzyska prowadzcy
rozmow z kandydatem desperacko potrzebujcym
pracy, kiedy zapyta: Czy jeste gotw pracowa ciko
na tej posadzie?" Czy moecie sobie wyobrazi, by
ktokolwiek odpowiedzia nie"? Ponadto zwykle utrzymujemy kontakty z osobami podzielajcymi nasze
pogldy i poszukujemy takich osb. Szukamy kontaktu
z ludmi (i informacjami), ktrzy umacniaj nasze
przekonania (Pestinger, 1957; Olson i Zanna, 1979).
W rezultacie tego kontaktu selektywnego (selective exposure) dostrzegamy wicej danych, ktre podtrzymuj
nasze przekonania ni takich, ktre je podwaaj.
Pochodzce z naszych osobistych teorii przekonania
mog take suy za samospeniajce si proroctwo
przyszych zdarze; staj si one prawdziwe, poniewa
sami stworzylimy okolicznoci czynice nieuniknionym
ich spenienie (Snyder, 1984).
Nasze przywizanie do raz przyjtych teorii moe

prowadzi do nadmiernego zaufania (overconfidence) do
prawdziwoci naszych przekona, poniewa powoduje
niedocenianie prawdopodobiestwa ich bdnoci.
Rozpatrzmy badania, w ktrych proszono studentw
mieszkajcych w akademikach o przewidzenie zachowania swoich wsplokatorw - na przykad, czy zatrzymaliby dla siebie, czy te zwrcili, znaleziony na pododze stowki banknot piciodolarowy, lub te ktre
z dwch czasopism wybraliby do prenumeraty. Po porwnaniu z rzeczywistymi odpowiedziami wsplokatorw okazao si, e przewidywania badanych obarczone byy nadmiernym zaufaniem do siebie - badani
wierzyli w trafno swoich przewidywa znaczco czciej, ni byy one trafne w rzeczywistoci (Dunning i in.,
1990).
Nadmierne zaufanie moe rwnie prowadzi do

przeceniania wasnych moliwoci. Na przykad, ludzie
pytani o umiejtno bezpiecznego prowadzenia samochodu zazwyczaj oceniaj siebie jako kierowcw lepszych ni 85% wszystkich znanych sobie osb. Wszyscy
badani uwaali, e prowadz bezpieczniej ni wikszo,
co ze statystycznego punktu widzenia jest niemoliwe
(Svenson, 1981). Podobnie 94% profesorw college'w
uwaa, e jako ich pracy przewysza przecitn (Cross,
1977). Psychologowie dyskutuj obecnie zawzicie, czy
takie nadmierne zaufanie przynosi wicej szkd, czy
korzyci (Taylor i Brown, 1988). Z jednej strony przerost
wiary we wasne siy moe sprzyja wytrwaoci i pomaga w dokonaniach, ktrych normalnie moglibymy si
w ogle nie podj. Z drugiej jednak, niedocenianie
szans zostania ofiar napadu albo zaraenia si chorob
przenoszon na drodze pciowej moe uniemoliwi
podjcie dziaa w celu uniknicia tych niepodanych
wydarze. Nierealistyczny optymizm na temat przyszych zdarze yciowych moe wpdzi nas w kopoty,
jeeli nie mamy predyspozycji, by skutecznie sobie
z nimi radzi (Weinstein, 1980).
rda irracjonalnoci
W jaki sposb nauki spoeczne wyjaniaj jawne
popadanie w irracjonalno? Przedstawiono co najmniej
trzy wyjanienia: tum, namitnoci i znieksztacenia.
Staroytny filozof grecki Platon i bliszy wspczesnoci socjolog LeBon (1895-1960) uwaali, e rozumowanie jednostki zostaje zakcone pod wpywem powszechnego wpywu mas. Pod wpywem tumu jednostka
przestaje myle logicznie i poddaje si zaburzonemu
myleniu waciwemu psychologii motochu".
Inny pogld jest konsekwencj rozrnienia ludzkiego rozumu i zwierzcych pragnie czy namitnoci.
Pod wpywem pragnie, ktre domagaj si natychmias-
towej gratyfikacji, ludzie przestaj by racjonalni. Teoria

Freuda gosi, e instynkty seksualny i agresywny oraz
podwiadomo wywieraj potny wpyw motywacyjny
na percepcj i mylenie. Racjonalno rozbija si
0 emocjonalno i umys skupia si na natychmiastowym
zaspokojeniu pragnie jednostki. Zadaniem spoeczestwa, czsto realizowanym poprzez religi i wychowanie, jest stumienie tych prymitywnych" impulsw
1 zastpienie ich bardziej wzniosymi zasadami i reguami
postpowania.
Trzeci pogld na irracjonalno pochodzi z nowoczesnej psychologii poznawczej i spoecznej. Z tej perspektywy bdne sdy s wynikiem nietrafnego zastosowania normalnych, racjonalnych procesw. Sugeruje
si, e niepowodzenia ludzkiej intuicji i dokonania
ludzkiego umysu wywodz si z tej samej, bogatej tkanki procesw poznawczych. Rozwamy t trzeci koncepcj ludzkiej irracjonalnoci bardziej szczegowo.
Znieksztacenia poznawcze
Stosowane przez nas umysowe strategie i skrty mog
prowadzi do znieksztace poznawczych (cognitwe
bias), czyli systematycznych bdw w naszym wnioskowaniu z faktw, w sdach opartych na tym wnioskowaniu i w decyzjach podejmowanych na podstawie tych
sdw. Niekiedy owe znieksztacenia to nie bdy, ale ze
rozoenie akcentw i perspektyw przyjtych w naszej
prbie zrozumienia jakiej sytuacji. To, e procesy, ktre
stosujemy, prowadz do znieksztaconych konkluzji,
moe oznacza nie tyle, e one same s nieprawidowe,
ile e w danym momencie nie odrniamy stosownych
od niestosownych warunkw ich uycia.
Z dowiadczenia osobistego pynie wiele poytecznych nauk i w sposb oczywisty nadaje ono sens otaczajcemu wiatu. Jednake wykazano, e w rozlicznych
okolicznociach konkluzje oparte wycznie na osobistej
intuicji s mniej warte ni konkluzje wywiedzione z
przestanek statystycznych, zgromadzonych obiektywnie na
podstawie analizy przypadkw podobnego typu, czyli z
prawdopodobiestwa bezwarunkowego (base rat) przecitnego zdarzenia (Dawes i in., 1989; Dawes, 1979; Meehl,
1954). Niemniej czsto ufamy prawomocnoci naszych
intuicji i w rezultacie moemy zignorowa lub zlekceway przesanki obiektywne, ktre s mniej naraone
na subiektywne bdy.
Badacze zidentyfikowali szereg rnych znieksztace sdzenia. Na przykad jestemy skonni postrzega
zdarzenia losowe jako nielosowe, zdarzenia skorelowane jako powizane przyczynowo, ludzi jako podmioty sprawcze zamiast jako zmienne sytuacyjne.
Obserwacje takich znieksztace su psychologom do
lepszego zrozumienia procesw poznawczych i strategii
uywanych przez ludzi w wydawaniu sdw w zoonych
sytuacjach.
Zauwaylimy ju, e heurystyki s skrtami mylowymi uytecznymi w rozwizywaniu problemw poprzez

bezporedni redukcj zakresu moliwych rozwiza.
Heurystyk przydatn na egzaminie testowym z odpowiedziami do wyboru z psychologii mogoby by:
Wybieraj najdusze odpowiedzi", poniewa odkrycia
psychologiczne s zazwyczaj raczej zoone ni proste.
W jaki sposb heurystyk pomocna w jednych okolicznociach - jak wypenianie testu - moe by szkodliwa
w innych? Niekiedy stosowanie skrtw mylowych
powoduje przeoczenie istotnych informacji, z ktrych
mogaby wynika inna konkluzja. Zaufanie do pewnych
heurystyk - heurystyki dostpnoci i heurystyki reprezentatywnoci (zob. Tversky i Kahneman, 1973, 1980) - moe
prowadzi do systematycznych znieksztace naszych
sdw.
Rzu kotwic!
Wyprbujcie ten interesujcy eksperyment na grupie
przyjaci i krewnych. Najpierw podzielcie swoich badanych arbitralnie na dwie grupy. Po ich wzajemnym odizolowaniu dajcie czonkom pierwszej grupy pi sekund
na oszacowanie nastpujcego iloczynu:
1x2x3x4x5x6x7x8.
Nastpnie dajcie czonkom drugiej grupy t sama ilo
czasu na oszacowanie tego samego mnoenia, ale
w odwrotnym porzdku:
8x7x6x5x4x3x2x1.
Po zebraniu wszystkich oszacowa obliczcie median dla
kadej grupy - to znaczy liczb, powyej i poniej ktrej
wypadaj obie poowy oszacowa.
Jeli wasze wyniki s podobne do tych, ktre otrzymali Amos Tversky i Daniel Kahneman (1973), dwaj pionierzy bada nad sdzeniem i podejmowaniem decyzji,
stwierdzicie, e czonkowie pierwszej grupy podawali
Amos Tversky i Daniel Kahneman (Giscovering Psychobgy, 1990,

Program 11).
nisze oszacowania ni czonkowie drugiej. Badacze ci

w swym oryginalnym eksperymencie uzyskali median
wynoszc zaledwie 512 w pierwszej grupie i a 2250
w drugiej (przypadkiem adna z nich zupenie nie przypomina prawidowej odpowiedzi wynoszcej 40 320!).
Badacze wyjanili te wyniki znieksztaceniem zakotwiczania (anchoring bias), niedokadnym dopasowaniem w gr lub w d - wyjciowej wartoci pocztkowej przy
osdzaniu prawdopodobnej wartoci jakiego zdarzenia
lub wyniku. Poniewa czonkowie pierwszej grupy zaczynali szacowa iloczyn od niskich cyfr, ich oszacowania
zostay zakotwiczone w niskich liczbach. Natomiast czonkowie grupy drugiej zaczli od wysokich cyfr, zatem
zostali zakotwiczeni w liczbach wzgldnie wyszych.
Zakotwiczanie nie ogranicza si do dziedziny liczb.
Na przykad losowo dobrane zakotwiczenia mog
wpywa na opinie o traktacie o redukcji broni, SALT-I1
(Quattrone i in., 1984). Zakotwiczenie moe zmienia
szacowanie osobistej skutecznoci, co z kolei wpywa na
nasz wytrwao w wykonywaniu rnych zada (Cervone i Peake, 1986).
Efekt zakotwiczenia nie znika, nawet jeli badani
wiedz, e oszacowanie wyjciowe suce zakotwiczeniu zostao wybrane w sposb losowy.
W pewnym eksperymencie grup badanych poproszono o oszacowanie szeregu wartoci liczbowych,
takich jak procent pastw afrykaskich-czonkw ONZ.
W obecnoci osb badanych krcono koem ruletki
i pytano je, nim poday wasne oszacowania, czy liczba,
o ktr chodzi, bdzie wysza, czy nisza od wskazanej
przez koo. Ich oszacowania pozostaway pod silnym
wpywem zakotwiczenia dostarczanego przez koo
ruletki - oszacowania byry tym wysze, im wyszy
numer pojawia si na kole (Tversky i Kahneman, 1973).
Co zaskakujce, efekt zakotwiczania nie zanika

rwnie przy niewiarygodnie wysokich wartociach wyjciowych. W innym eksperymencie pytano badanych, czy
liczba nagra Beatlesw, ktre osigny Top-Ten wynosi
powyej, czy poniej 100 025; czy rednia cena podrcznika uniwersyteckiego to wicej czy mniej ni 7128,53
dolara; czy rednia temperatura w San Francisco to wicej
czy mniej ni 558 stopni Farenheita? Po uzyskaniu odpowiedzi badacze poprosili badanych o oszacowanie
dokadnej liczby przebojw Beatlesw z Top-Ten, redniej
ceny podrcznika i redniej temperatury w San Francisco.
Stwierdzono, e zamiast zlekceway nieracjonalnie wysokie wartoci zakotwicze, badani ulegali ich wpywom
w tym samym stopniu, co zakotwiczeniom bardziej prawdopodobnym, podawanym we wstpnej fazie pyta
(Quattrone i in., 1984). Wpyw zakotwiczenia wzrasta do
pewnego momentu wraz ze wzrostem rozbienoci pomidzy zakotwiczeniem a rednim oszacowaniem dokonywanym bez zakotwiczania, po czym osiga plateau.
W niedawnych badaniach ponad tysica studentw

okazao si, e zakotwiczanie miao silny wpyw na
oszacowania zarwno prawdopodobiestwa wojny
jdrowej, jak i skutecznoci obrony strategicznej. Studenci, ktrych wstpnie zapytano, czy prawdopodobiestwo wojny nuklearnej jest wysze czy nisze ni
1%, stawiali potem na prawdopdobiestwo 10%, podczas gdy pytani najpierw o to, czy prawdopodobiestwo jest wysze czy nisze ni 90%, podawali oszacowania rednio 26%. Podobnie studenci; ktrym
w sondau na temat obrony strategicznej stworzono
niskie zakotwiczenie, szacowali, e w najlepszych
warunkach, okoo jednej czwartej (24%) radzieckich
gowic przeniknie amerykask obron strategiczn,
natomiast studenci o wysokim zakotwiczeniu szacowali, e wikszo (57%) wszystkich gowic dotrze do
celu (Plous, 1989).
Z tych wynikw wyaniaj si intrygujce pytania dla
przyszych bada. Przede wszystkim sugeruj one
moliwo, e biece lub wyjciowe stanowisko moe
mie znaczny wpyw na pogldy pniejsze, wywoujc
znieksztacenie status quo" (Samuelson i Zeckhauser,
1988), przez co biecy stan rzeczy ma wiksze szans
na trwanie ni na zmiany. Na przykad - czy wyjciowe
stanowisko w sprawie kontroli zbroje mimowiednie
zakotwicza si w stosunku do pniejszych? Dziki zrozumieniu, w jaki sposb zakotwiczenie wpywa na decyzje innych ludzi, nasze wasne decyzje mog by bardziej
kompetentne.
Heurystyka dostpnoci
Czy w jzyku angielskim jest wicej sw zaczynajcych si na liter k ni sw z liter k wystpujc jako
trzeci? Jeli jestecie podobni do osb badanych przez
Tversky'ego i Kahnemana (1973), to prawdopodobnie
sdzicie, e k znajduje si czciej na pocztku wyrazu.
W rzeczywistoci litera k pojawia si okoo dwukrotnie
czciej jako trzecia.
Jak si ma liczba ofiar tornada w Stanach Zjednoczonych do liczby ofiar astmy i jaki jest stosunek zgonw na
skutek wypadkw do zgonw na skutek chorb? Osoby
badane pytane o czstotliwo zgonw z wszelkich moliwych przyczyn, przeceniay przyczyny rzadkie, lecz
drastycznie nie doceniay czstszych, ale dziaajcych
w prywatnych, zwyczajnych okolicznociach (Slovic,
1984). Astma powoduje okoo dwudziestokrotnie wicej
zgonw ni tornada, a choroby zabijaj szesnastokrotnie
wicej ludzi ni wypadki. Niemniej jednak badani szacowali wypadki i choroby jako w rwnym stopniu miertelne, a tornada jako wywoujce trzykrotnie wicej ofiar
ni astma.
Kiedy stosujemy heurystyk dostpnoci (availability
heuristic), szacujemy prawdopodobiestwo jakiego zjawiska na podstawie tego, jak atwo podobne lub iden-
tyczne zjawisko moe zosta przywoane z pamici lub

wyobraone. Heurystyka ta sprawia, e zdarzenia atwiej
dajce si wyobraa lub przywoywa z pamici oceniamy
jako czstsze lub bardziej prawdopodobne. atwiej na
przykad przypomnie sobie sowa zaczynajce si na
liter k ni szuka sw z k na trzecim miejscu, tote
sowa z k na pocztku wydaj si liczniejsze. atwo,
z jak moemy sobie przypomnie lub wyobrazi pewne
wydarzenia, jest zazwyczaj dobr wskazwk do tworzenia sdw o ich czstoci i prawdopodobiestwie.
Ponadto rzadkie, dramatyczne lub sensacyjne zdarzenia
s atwiej zapamitywane, std nasza skonno do
bdnego przekonania, e s one czste.
Radzieckiemu dyktatorowi Stalinowi przypisuje si
powiedzenie: mier jednego rosyjskiego onierza to
tragedia, mier miliona to statystyka". Dziennikarze
koncentruj si zwykle na ywych, dramatycznych przypadkach indywidualnych kosztem bardziej informacyjnych
danych o szerszej skali. Czsto taka wska perspektywa
dla czytelnikw jest bardziej zajmujca od perspektywy
syntetycznej. Na przykad artyku w New Yorkerze"
przedstawiajcy pojedynczy, rzekomo typowy" przypadek dziaania opieki spoecznej mia wikszy wpyw na
zmiany postaw czytelnikw wobec opieki spoecznej ni
przedstawienie zasadniczo tych samych istotnych
danych w formie zbiorczej (Hamill i in., 1980).
wzilicie pod uwag faktu, e znacznie wiksza liczba

profesorw naucza psychologii, a zatem istnieje wiksze
prawdopodobiestwo statystyczne, e mj przyjaciel
jest psychologiem. Nie wzilicie take pod uwag faktu,
e jako psycholog mam wiksze szans mie przyjaciela
z mojej dziedziny studiw (Nisbett i Ross, 1980). W rzeczywistoci mj wyej opisany przyjaciel jest profesorem
psychologii.
Poleganie na reprezentatywnoci i ignorowanie
istotnej informacji o prawdopodobiestwach bezwarunkowych - statystycznego prawdopodobiestwa danego
zjawiska lub zestawu danych - moe prowadzi do
szczeglnego zaufania do wasnych predykcji, nawet
jeli s one bardzo mao prawdopodobne. Na przykad
badani, ktrym przedstawiono opis osoby pasujcy do
stereotypu inyniera, byli jednakowo pewni, e ta osoba
jest inynierem, bez wzgldu na to, czy zostali przed
ocen poinformowani, e opis zaczerpnito losowo
z listy obejmujcej w 70% inynierw czy z listy obejmujcej tylko 30% inynierw (Kahneman i Tversky,
1973). Powinni mie mniejsz pewno, e ta osoba jest
inynierem, kiedy byy na to tylko trzy szans na dziesi, ni w przypadku siedmiu szans na dziesi, ale
zostali wprowadzeni w bd przez heurystyk reprezentatywnoci.
Heurystyka reprezentatywnoci
Inn heurystyka tworzenia sdw, ktra upraszcza
zoone zadanie osdu spoecznego w warunkach niepewnoci, jest heurystyka reprezentatywnoci (representatwenes heuristics). Jest ona oparta na zaoeniu, e przynaleno do konkretnej kategorii pociga za sob
posiadanie cech uwaanych za typowe dla czonkw tej
kategorii. Kiedy szacujemy prawdopodobiestwo tego,
e jaki konkretny egzemplarz jest czonkiem danej kategorii (Czy ta pizza jest z Domino's? Czy to moliwe, eby
ten Dustin to by Hoffman?), staramy si ustali, czy
egzemplarz ma cechy waciwe typowemu czonkowi
kategorii. Ten proces powinien przypomnie omawian
wczeniej w tym rozdziale teori prototypw. Podejcie to
wydaje sie rozsdne: jest bardziej prawdopodobne na
przykad, e uznamy Dustina za Hoffmana, jeli posiada
on pewne cechy, ktrych posiadania spodziewamy si po
osobie Hoffmarta. Jednake heurystyka reprezentatywnoci moe nas zawie, jeeli dla danego sdu wane s
czynniki inne ni typowo.
Rozwamy nastpujce pary scenariuszy: (la) wielka

powd w przyszym roku gdzie w Ameryce Pnocnej,
w ktrej utonie ponad 1000 osb; (Ib) trzsienie ziemi
w Kalifornii w przyszym roku spowoduje powd,
w ktrej utonie ponad 1000 osb; (2a) cakowite zawieszenie stosunkw dyplomatycznych midzy Stanami
Zjednoczonymi a Zwizkiem Radzieckim w przyszym
roku; (2b) rosyjska inwazja na Polsk i cakowite zawieszenie stosunkw dyplomatycznych pomidzy Stanami
Zjednoczonymi a Zwizkiem Radzieckim w przyszym
roku. Pomimo e w obu parach scenariusz (a) zawiera
moliwo scenariusza (b), a zatem jest bardziej prawdopodobny, osoby badane przez Tversky'ego i Kahnemana
(1983) oszacoway (b) jako bardziej prawdopodobne,
poniewa dodane szczegy sprawiy, e scenariusz
wydawa si bardziej prawdopodobny. Poleganie na
reprezentatywnoci moe wic doprowadzi do pogwacenia podstawowych regu prawdopodobiestwa. Efekt
ten nie obcia wycznie nowicjuszy- badanymi oceniajcymi oba scenariusze byli zawodowi analitycy' polityczni, uczestniczcy w konferencji na temat prognozowania przyszoci!
Zastanwcie si nad nastpujcym pytaniem: Mam

przyjaciela, ktry jest profesorem college'u. Jest wietnym ogrodnikiem, czyta poezj, jest niemiay i jest
drobnej budowy. Czy, waszym zdaniem, jest on pracownikiem (a) japonistyki, czy (b) psychologii?".
Jeli uznalicie, e mj przyjaciel pracuje na japonistyce, dopasowalicie jego opis do swoich stereotypw
przedstawicieli obu dziedzin. Prawdopodobnie nie
Dostpno i reprezentatywno to podstawa tylko

dwu spord wielu heurystyk stosowanych przez nas na
co dzie w tworzeniu sdw o rzeczywistoci. Tendendyjne sdy powstajce w wyniku tych i innych regu
kciuka" mog znieksztaca nasze pogldy na rzeczywisto, a my moemy im ulega, nawet jeli znamy prawdziwy stan rzeczy. Stosujemy te heurystyki, poniewa
pozwalaj nam tworzy szybkie, akceptowalne sdy,
ktre w wikszoci przypadkw niele si sprawdzaj.

Czsto sta nas jedynie na nie ze wzgldu na ograniczenia i niepewno sytuacji.
Psychologia podejmowania decyzji

Klasyczna teoria ekonomiczna oparta na modelu racjonalnego aktora" wychodzi z zaoenia, e ludzie dziaaj
na rzecz maksymalizacji zysku, minimalizacji straty i skutecznej alokacji swoich zasobw. Stanowi to podstaw
modelu normatywnego tego, w jaki sposb powinni zachowywa si ludzie racjonalni w idealnym wiecie. Zakada
on, e ludzie najlepiej jak potrafi wykorzystuj dostpne
informacje i e wikszo z nich posiada ten sam zestaw
informacji i postpuje, jak gdyby rozumiaa i umiaa waciwie stosowa prawa prawdopodobiestwa. Jednake
dokonywana przez psychologw analiza deskryptywna
rzeczywistych ludzkich wyborw i podejmowanych decyzji
wykazuje, e zaoenia teorii ekonomicznej czsto nie
obowizuj (Simon, 1955; Tversky i Kahneman, 1986).
Ludzie nie zawsze rozumiej i prawidowo stosuj prawa
prawdopodobiestwa i czsto zmuszeni s podejmowa
decyzje w warunkach niepewnoci, w ktrych istotne prawdopodobiestwa w ogle nie s znane.
Gdy ju rozumiemy, jak ludzie rzeczywicie si
zachowuj, przypadki nieprzestrzegania przez nich regu
normatywnych s mniej zaskakujce. Dwie linie krytyki
modelu racjonalnego wyboru wywodz si z (a) wykazania, e alternatywne opisy tego samego problemu
decyzyjnego mog prowadzi do odmiennych wyborw
oraz (b) analizy preferencji ryzyka.
Ramy decyzyjne
W podejmowaniu decyzji preferencje wyborw
powinny by takie same, niezalenie od sposobu prezentacji decyzji. Zasada inwariancj7 jest istotnym skadnikiem
normatywnego modelu wyboru. Jednake decyzje
pozostaj pod wpywem ram, czyli sposobu, w jaki
formuuje si problem decyzyjny, nawet kiedy alternatywy s formalnie rwnowane lub tosame technicznie.
Rozwamy, na przykad, wybr pomidzy zabiegiem
chirurgicznym a nawietlaniem w leczeniu raka puc.
Informacj statystyczn o rezultatach obu terapii mona
przedstawi albo w terminach wskanikw przeycia,
albo wskanikw miertelnoci. Przeczytajcie najpierw
sformuowanie z punktu widzenia przeycia i wybierzcie
preferowan przez was terapi; nastpnie -przeczytajcie
sformuowanie z punktu widzenia miertelnoci i zastanwcie si, czy nie macie ochoty zmieni swego
wyboru.
Punkt widzenia przeycia
Chirurgia: Na 100 osb po zabiegu chirurgicznym
90 doywa okresu pooperacyjnego, 68 yje po
upywie roku, a 34 po upywie 5 lat.
Nawietlanie: Na 100 osb po terapii nawietlaniem wszystkie przeywaj terapi, 77 yje po upywie roku, a 22 po upywie 5 lat.
Co wybierasz: zabieg chirurgiczny czy nawietlanie?
Punkt widzenia miertelnoci
Chirurgia: Na 100 osb poddanych zabiegowi
chirurgicznemu
10 umiera w czasie operacji lub
Strategie ryzyka
Ludzie maj okrelone postawy wobec ryzyka, ktre
odzwierciedlaj si w wikszoci sytuacji decyzyjnych.
Postawy te wpywaj na to, czy wybory bd poszukujce, czy unikajce ryzyka (konserwatywne) - niekiedy
pozostajc w wyranej sprzecznoci z oczekiwan wartoci poszczeglnych opcji. Rozpatrzmy nastpujce
przykady.
w okresie pooperacyjnym, 32 umiera przed upywem

roku, a 66 przed upywem piciu lat.
Nawietlanie: Na 100 osb poddanych nawietlaniu adna nie umiera w trakcie tych zabiegw, 23
umieraj przed upywem roku, a 78 przed upywem 5
lat.
Co wybierasz: zabieg chirurgiczny czy nawietlanie?
Zauwamy, e dane w obu sformuowaniach s

obiektywnie takie same. Jednake kiedy badanych poproszono o decyzj, wyniki pokazay, e sformuowanie
miao wyrany wpyw na wybr terapii. Nawietlanie
wybrao tylko 18% badanych, ktrym przedstawiono
punkt widzenia przeycia, ale 44% tych, ktrym przedstawiono punkt widzenia miertelnoci. Ten wpyw
sformuowania wystpi w rwnym stopniu w grupie
pacjentw klinicznych, biegych w statystyce studentw biznesu i dowiadczonych lekarzy (McNeil i in.,
1982).
Wytniemy tylko 72%, poniewa badania wykazuj,

e 28% wszystkich zabiegw chirurgicznych jest zbdne".
1. Ktr z nastpujcych moliwoci wybierasz?

a. Masz 85% szans wygra 100 dolarw.
b. Masz pewny zysk 80 dolarw.
2. Ktr z nastpujcych moliwoci wybierasz?
a. Masz 85% szans straci 100 dolarw.
b. Masz pewn strat 80 dolarw.
Wikszo ludzi przedkada 1b nad la - strategia
unikania ryzyka - pewny zysk nad prawdopodobny wikszy zysk. Przedkadaj te 2a nad 2b - strategia poszukiwania ryzyka - hazard nad pewn strat (Tversky i Kahneman, 1986).
Na percepcj potencjalnego ryzyka wpywaj take
inne czynniki psychologiczne - to, czy ryzyko jest spostrzegane jako kontrolowalne, podejmowane dobrowolnie,
potencjalnie zagraajce, dzielone z innymi, opnione
w czasie lub nieznane. Eksperci, ktrzy oceniaj stopie
ryzyka zawarty w rnych zagroeniach (takich jak azbest,
terroryzm, energia nuklearna, promienie rentgenowskie
w medycynie czy pojazdy silnikowe), trzymaj si cile
statystyk aktuarialnych, dotyczcych znanych oszacowa
wystpienia mierci i obrae na skutek ryzyka kadego
typu. Te rezultaty statystyczne okrelaj wag ryzyka. Na
podstawie wynikw statystycznych eksperci ustalili, e
promienie rentgenowskie nios wiksze ryzyko ni energia nuklearna. Mimo to, kiedy badani wyksztaceni, lecz
nie specjalici, oceniaj potencjalne ryzyko 30 moliwych zagroe, stawiaj na pierwszym miejscu energi
nuklearn, a promienie rentgenowskie na jednym z ostatnich (Slovic, 1984). Ludzie oceniaj take ryzyko nieznane lub potencjalnie zagraajce jako powaniejsze
ni dobrze znane lub o opnionych skutkach. W ocenianiu przez ekspertw takie psychologiczne zrnicowanie nie wystpuje (Slovic, 1984). Ta rnica pomidzy
percepcj ryzyka przez ekspertw i laikw stwarza problemy w sytuacji, gdy eksperci rzdowi lub ekonomiczni
chc przekona spoeczestwo, e jakie dziaania s
niezbdne, by unikn powanego ryzyka. Argumenty
statystyczne nie s przekonujce dla opiniii publicznej,
natomiast eksperci ignoruj psychologiczn realno pozastatystycznych estymatorw ryzyka (Vaughan, 1986).
Uczeni odkryli ostatnio, e kiedy ludzie szacuj ryzyko osobiste, pojawia si znieksztacenie optymistyczne
(optimistic bias). Wikszo osb pytanych o ich wasne
szans ucierpienia w wyniku podjtego ryzyka, ocenia
takie prawdopodobiestwo jako nisze, ni w przypadku
blinich. To znieksztacenie optymistyczne ujawnia si,

kiedy poprosi losow prbk badanych o oszacowanie,
czy plasuj si poniej, czy powyej redniej pod wzgldem szans doznania szkody z rnych rde, takich jak
astma, zatrucie pokarmowe, narkomania, zapalenie puc
i rak puc. W 25 z 32 rde ryzyka stwierdzono znaczce
znieksztacenie optymistyczne (Weistein, 1991). Wystpuje ono zarwno w odniesieniu do zagroe niebezpiecznych dla ycia, jak i w przypadku mniej gronych
chorb. Wystpuje nawet wrd osb zdecydowanie
nalecych do grupy podwyszonego ryzyka. Znieksztacenia optymistyczne s bdami poznawczymi korzystnymi dla niektrych ludzi, poniewa zapewniaj im oglne
poczucie optymizmu, ktre ma wiele pozytywnych stron
(Seligman, 1991; wyd. poi. 1993). Ujemn stron takiej
bdnej percepcji ryzyka osobistego jest jednak hamowanie dziaa na rzecz promowania zachowa redukujcych ryzyko, jak uprawianie bezpiecznego seksu.
Inne czynniki wpywajce na podejmowanie decyzji
Kiedy stajemy w obliczu skomplikowanych osdw
i decyzji, odwoujemy si do heurystyk, ktre pomagaj
nam uproci problem. Jednake kiedy te strategie znieksztacaj nasz percepcj informacji. prowadzcych do
optymalnego toku dziaania, podejmujemy czasem bdne
decyzje. Ale bdne dycyzje moemy podejmowa nie
tylko pod wpywem znieksztace poznawczych. Moemy,
na przykad, pozostawa pod wpywem nieracjonalnych
czynnikw psychologicznych, takich jak mylenie yczeniowe". Kiedy bardzo silnie czego pragniemy, moemy nie
docenia prawdopodobiestwa nastpstw negatywnych,
a przecenia prawdopodobiestwo pozytywnych. Taka niepoprawna ocena szans moe odgrywa istotn rol w zachodzeniu w ci przez nastolatki. Ich decyzja o rezygnacji z antykoncepcji opiera si na niedocenianiu ryzyka
wbrew posiadanej wiedzy" (Luker, 1975).
Takie same bdy mog popenia grupy nawet a
najwyszych szczeblach podejmowania decyzji politycznych. Katastrofalna inwazja na Kub w Zatoce wi
w 1960 roku zostaa zatwierdzona przez prezydenta
Kennedy'ego po naradach jego gabinetu, na ktrych
doradcy chtni inwazji minimalizowali lub eliminowali
informacje jej niesprzyjajce. Irvingjanis (1982) uku termin mylenie grupowe (group think), oznaczajcy skonno grup podejmujcych decyzje do tworzenia barier
umysowych nie przepuszczajcych niepodanych informacji, aby uatwi konsensus, szczeglnie jeli jest on
zgodny z punktem widzenia przywdcy.
Nowe spojrzenie na negocjacje ujmuje je jako proces
sdzenia, w ktrym negocjujcy eksperci uywaj niekiedy heurystyk niestosownych do danej sytuacji, maj
kopoty z interpretacj wieloznacznych informacji zwrotnych i czsto nie przywizuj wystarczajcej wagi do
perspektywy drugiej strony. Szans sukcesu negocjatorw mona zwikszy poddajc ich treningowi rozumie-
Kennedy zatwierdzi katastrofaln inwazj w Zatoce wi na Kubie

w 1960 roku po spotkaniu gabinetu, na ktrym kontrargumenty
byty minimalizowane lub odpierane przez zwolennikw tej misji.
nia wpywu heurystyk decyzyjnych na ich wybory

i oddziaywania podobnych procesw na strategie
przyjmowane przez drug stron (Neale i Bazerman,
1985; Raiffa, 1982). Czoowi przedstawiciele nauk
o zarzdzaniu, jak Max Bazerman (1990), analizuj
negocjacje jako wielostronn czynno podejmowania
decyzji opart na indywidualnych procesach poznawczych kadej ze stron i dynamice interakcji spoecznej
midzy stronami. Wynika std, e aby negocjowa efektywniej, negocjatorzy musz wiedzie, jak podejmowa
bardziej racjonalne decyzje. Podejmowanie takich
decyzji wymaga, by negocjatorzy rozumieli i redukowali
bdy poznawcze, ktre obciaj ich procesy decyzyjne"
(Neale i Bazerman, 1991, s. 1).
Analiza podejmowania decyzji tradycyjnie rozbijaa
ten temat na skadnik prawdopodobiestwa i skadnik
wartoci (uytecznoci). W skrcie oznacza to, e kiedy
podejmujemy decyzj, bierzemy pod uwag prawdopodobiestwo rnych moliwych wynikw i ich warto
dla nas. Wikszo bada nad podejmowaniem decyzji
koncentrowaa si gwnie na oszacowaniach prawdopodobiestwa i zwizanych z tym zjawiskach. Dotychczasowe prace zakaday, e bdy w podejmowaniu decyzji
wynikaj gwnie z nietrafnych oszacowa prawdopodobiestw a nie wartoci. Jednake ostatnio psychologowie
rodowisko
odejmowanie decyzji ekologicznych
Pitnacie lat temu genetyk Russ
Hoelzel nie musiaby wystpowa
0 pozwolenie wykonania biopsji
harpunowej na orkach (drapienych
waleniach). adne przepisy nie reguloway bada na waleniach
1 w ogle nikt nie zawraca sobie
gowy waleniami drapienymi. Jednake w latach 80. zamiar Hoelzela,
by pobra prbki tkanek, wywoa
nie koczcy si spr midzynarodowy. W batalii dotyczcej wartoci
nauki i prawa zwierzt yjcych na
wolnoci ekolodzy stanli przeciw
badaczom (z ktrych wielu te byo
ekologami).
Podejmowanie decyzji jest wystarczajco trudne, gdy dostpne s
wszystkie fakty, lecz w tym i w innych problemach ekologicznych decyzje negocjuje si na podstawie
prawdopodobiestwa niepewnych
przyszych zdarze; wiele faktw
jest po prostu niedostpnych. Od
czasu pierwszej proby Hoelzela
p pozwolenie na badanie w 1985
roku wiele organizacji, od Greenpeace po National Marin Fishers
Service, zajo oficjalne stanowisko
na ten temat. Aby je sformuowa,
organizacje te prowadziy negocjacje odwoujc si do fragmentarycznych danych, zaoe, przekona
i wartoci, ktre wydaway si istotne dla ich decyzji.
Informacje dostpne tym organizacjom podsumowano poniej. Po
rozwaeniu wszystkich za" i przeciw" obu stanowisk sformuujcie wasne konkluzje na temat tego problemu. Czy udzielilibycie Hoelzelowi
pozwolenia? Dlaczego tak, lub dlaczego nie?

To: Hoelzel wystpi
o pozwolenie pobrania prbek
tkanki od 45 orek w Puget
Sound. Zamierza ledzi
zwierzta z odzi, aby
w momencie, kiedy wybrana
orka znajdzie si-w dogodnej
odlegoci, wystrzeli
specjalnie zaprojektowany
harpun. Wysterylizowany
czubek harpuna by wydrony
i delfinw. Cho zaobserwowano

u nich chwilowy przestrach
i reakcj unikania, nie
stwierdzono trwaych efektw.
Orki w rejonie Puget Sound
uczestnicz w dugotrwaym
badaniu podunym, w ktrym
znana jest tosamo i historia
reprodukcyjna kadego
zwierzcia. Dane z biopsji
pozwol na precyzyjne ustalenie
zwizkw genetycznych
midzy nimi. Ponadto mona
bdzie zmierzy poziom
na jeden cal, a gumowa

nakadka miaa zapobiega
jego gbszemu wbiciu si.
Kiedy harpun trafi w walenia,
odbija si wraz z prbk
biopsji w wydreniu na
czubku i zostaje odcignity
przez yk, przywizan do
jego koca" (Osborne, 1987).
toksyn ze rodowiska zwierzt.

Biolog John Calambokidis
utrzymuje, e znajomo
poziomu toksyn u tych zwierzt
stwarza wyjtkow okazj
zbadania korelacji pomidzy
reprodukcj a toksynami"
(Calambokidis, 1986).
Argumenty za: Technika ta bya

stosowana w badaniach
licznych gatunkw waleni
jest psychofizjologiem, ktrego

eksperymenty na orkach
w niewoli przemieniy
Argumenty przeciw: Paul Spong
z akwaryjnego badacza"
w arliwego rzecznika praw
zwierzt. Zarzuca on
Hoelzelowi, e jego propozycja
,jest obraliwa i bezlitosna dla
orek" (Spong, 1988). Po ponad
dwu dekadach obserwacji orek
na wolnoci Spong uwaa, e
ich wzorce wdrwek
i odywiania si mog zosta
powanie zakcone przez
program wykonywania biopsji
i obawia si, e mog one
opuci swj rejon, co bdzie
efektem dugofalowym, a moe
nawet nieodwracalnym.
Mieszkacy wyspy, koo ktrej

eruj orki (odywiajce si
ososiami i ssakami morskimi)
podzielaj obawy Sponga.
Grupy obrocw rodowiska
dowodz, e dane z prbek
tkanki nie powinny mie
adnego wpywu na
sformuowanie rozsdnej
polityki rodowiskowej.
Spong si z tym zgadza:
Czy naprawd potrzebujemy
wicej dowodw, by podj
dziaania przeciwko odpadom
przemysowym zatruwajcym
Puget Sound?" (Spong, 1988).
skierowali uwag na komponent wartoci i postawili

pewne fascynujce pytania.
Jednym z problemw budzcym szczeglne zainteresowanie jest to, jak dugo i po jakiej liczbie dowiadcze z czym utrzymuje si nasze upodobanie do tego
czego. Gusta si zmieniaj - w przyszoci moe nam
si nie podoba co, co lubimy dzi, moe nam si te
przesta podoba co, z czym dugo stykamy si na co
dzie. W podejmowaniu decyzji powinno si bra pod
uwag takie czynniki. Na przykad, gdybycie sdzili, e
szybko przyzwyczaicie si do nieudanej nowej fryzury,
atwiej podjlibycie ryzyko wizyty u fryzjera. Moe
mniej chtnie kupilibycie due opakowanie produktu
sprbowanego w sklepie spoywczym, gdybycie sdzili,
e szybko si nim znudzicie. Wyniki ostatnich bada
sugeruj, e ludzie nie zawsze dobrze przewiduj zmiany
Czy opierajc si na tej ograniczonej iloci informacji poparlibycie plan Hoelzela, czy przeciwstawilibycie si mu? Zastanwcie si
nad wasnym procesem decyzyjnym. Jakich dokonalicie wnioskowa? Czy wytworzylicie jakie
sdy na temat motyww osb
popierajcych oba punkty widzenia? Jakie byy racjonalne aspekty
waszej decyzji, a jakie czynniki
emocjonalne lub obcione wartociowaniem, ktre mogy znieksztaci wasz ostateczn decyzji
swoich gustw (Kahneman i Snell, 1990) oraz e ich

teorie na temat zmian wasnych gustw prowadz do
decyzji, ktrych pniej auj. Moecie, na przykad,
kupi dom przy autostradzie w nadziei, e przyzwyczaicie si do haasu, podczas gdy faktycznie taka adaptacja
jest niemoliwa (Weinstein, 1982).
Moemy unikn wielu powszechnych puapek
w podejmowaniu decyzji dziki poprawie naszego sposobu przetwarzania informacji. wiadomo znieksztacajcego wpywu przekona i teorii, nadwraliwoci na
informacje wyraziste, trudnoci w braniu pod uwag informacji o prawdopodobiestwach bezwarunkowych,
niewaciwego stosowania heurystyk i ram decyzyjnych
przy formuowaniu problemu decyzyjnego oraz osobistej
postawy wobec ryzyka, moe pomc ulepszy proces
podejmowania decyzji.
odstawowe terminy
owne zagadnienia
a l g o r y t m (algorithm)
:
Badanie mylenia - '# ' ''"'$? >'"."'''' "
v v
Badania psychologii poznawczej obejmuj procesy i struktury umysowe pozwalajce na mylenie, rozumowanie,
wnioskowanie, podejmowanie decyzji, rozwizywanie
problemw i posugiwanie si jzykiem. Psychologowie
poznawczy stosuj na og podejcie przetwarzania
informacji, ktre gosi, e informacja rozkadana jest na
skadniki, ktre nastpnie s przetwarzane stadialnie
i sekwencyjnie. Psychologia poznawcza jest gwnym
obszarem badawczym psychologii amerykaskiej po
wyparciu z tej pozycji behawioryzmu. Nauka o poznawaniu czerpie z bada psychologw, przedstawicieli nauk
o mzgu oraz sztucznej inteligencji i nauk komputerowych, w celu ustalenia, w jaki sposb mzg i umys reprezentuj wiedz i posuguj si ni. Now, obiecujc
dziedzin jest poznawcza nauka o ukadzie nerwowym,
ktra stara si wypeni luk pomidzy nasz wiedz
o molekularnym poziomie neuronw a wiedz z poziomu makro, dotyczc funkcjonowania behawioralnego.
Struktury mylenia
i.';;, '
Mylenie jest to proces umysowy wyszego rzdu, ktry

tworzy nowe, abstrakcyjne reprezentacje poprzez przeksztacanie dostpnych informacji. Podstawowymi jednostkami mylenia s pojcia: tworzymy je opierajc si na
wsplnych cechach jakiej klasy obiektw lub idei. Przechowujemy pojcia dobrze zdefiniowane w formie definicji, a pojcia rozmyte w formie prototypw. Pojcia s
czsto zorganizowane hierarchicznie - od oglnych do
szczegowych. Do innych struktur umysowych kierujcych myleniem nale schematy i skrypty. W myleniu
odwoujemy si take do wyobrani wzrokowej, ktrej
przykadem s mapy umysowe.
':.
lv.
;*;.. . . - . . . - .
:;f
Rozumowanie i rozwizywanie problemw

Rozumowanie dedukcyjne polega na wyprowadzaniu
konkluzji z przesanek za pomoc regu logicznych. Rozumowanie indukcyjne polega na wnioskowaniu na podstawie danych opartych na prawdopodobiestwie. Rozwizujc problem musimy zdefiniowa stan wyjciowy,
stan docelowy oraz operacje, ktre pozwol przej od

stanu wyjciowego do docelowego. Heurystki s to
umysowe drogi na skrty", ktre pomagaj nam szybko
rozwiza problem. Wiedza metapoznawcza tworzy
obraz umysowy biecego zadania oraz ocenia umiejtnoci i dowiadczenia niezbdne do rozwizania go. Psychologia ewolucjonistyczna wykazuje, e korzystniej jest
bada moliw funkcj adaptacyjn penion przez dany
proces poznawczy, ni szufladkowa go jako irracjonalny.
Sdzenie i podejmowanie decyzji

Podejmowanie decyzji jest zawsze subiektywne i podatne
na bdy. wiadomo puapek umysowych to pierwszy
krok do ich uniknicia. Strategie wnioskowania zazwyczaj su nam dobrze, ale niekiedy uywamy ich
niestosownie do nowych danych - moemy nie zdawa
sobie sprawy, e nowe dane, niespjne z uprzedni wiedz, wskazuj na potrzeb rewizji wyznawanej teorii na
dany temat. Trzymamy si pewnych wierze i teorii oraz
trwamy przy pewnych sposobach postpowania, poniewa asymilujemy dane i nowe dowiadczenia w sposb
znieksztacony. Uczeni zaproponowali trzy wyjanienia
takich zelizgw w irracjonalno: psychologi tumu,
rol namitnoci oraz znieksztacenia poznawcze. Uwaa
si obecnie, e rdem decyzji irracjonalnych s znieksztacenia poznawcze. Znieksztacenie zakotwiczania
pojawia si w przypadku niedokadnego dopasowania w gr lub w d - do pierwotnej wartoci wyjciowej.
Heurystyka dostpnoci prowadzi do szacowania wyniku
wedle atwoci wyobraenia sobie wyniku identycznego
lub podobnego. Heurystyka reprezentatywnoci opiera
si na zaoeniu, e przynaleno do jakiej kategorii
implikuje posiadanie cech uwaanych za typowe dla
wszystkich jej czonkw. Psychologia podejmowania
decyzji wykazuje, e ludzie czsto nie przestrzegaj normatywnych regu zachowania. Na decyzje wpywa sposb
sformuowania problemu, nawet jeli alternatywy s
technicznie rwnie dostpne. Na podejmowanie decyzji
wpywaj take ludzkie postawy wobec ryzyka. Moe na
nie wpywa rwnie znieksztacenie optymistyczne.
'
:.'''.. "\-'
algorytm darwinowski (Darwinian algorithm) .'.'.'. :"''".;";

asymilacja tendencyjna (biased assimilation)
: '.'.- .;>'.;
cecha istotna (critical feature)
czas reakcji (reaction time)
efekt treci przekona (belief-bias effect)
ekonomia poznawcza (cognitive economy)
fiksacja funkcjonalna Ifunctional fixedness)
' v-'x.
heurystyka (heuristic)
....:. . ;.>'
heurystyka dostpnoci (availability heuristic)

':':.: y:"\
heurystyka reprezentatywnoci {representatweness heuristic)
kontakt selektywny (sekctive exposure)
mapa umysowa (mentol map)
model poznawczy (cognitWe model)
model przetwarzania informacji (information-processing
model)
model rozproszonego przetwarzania rwnolegego (PDP)
(parallel distributed processing model - PDP)
mylenie (thinking)
m y l e n i e a u t y s t y c z n e (autistic thinking)
- .....-. .-, _;
m y l e n i e g r u p o w e (group think)
''
'
mylenie realistyczne [realistic thinking)
nastawienie umysowe (mentol set)
'j&
. -^
nauka o poznawaniu (cognitive science)
poznawcza nauka o ukadzie nerwowym (cognitive neuroscience)
. . .
podejmowanie decyzji (decision making) . /; '

pojcie (concept)
'.'.' ;;,. ;V<
potencja wywoany (evoked potential) -. >';,;,;
poziom podstawowy (basie level)
'
"' '
poznanie (cognition)
protok gonego mylenia (think-aloud protocol)
prototyp (prototype)
pseudopami (pseudomemory) -\''fysj.-"1 ' '.''
psychologia poznawcza [cognitive psychlogy)
rozumowanie (reasoning)
rozumowanie dedukcyjne (deductive reasoning)
rozumowanie indukcyjne (inductive reasoning)
rozwizywanie problemw (problem solying)
',''.':''
sd (judgment)
%' ."' /..',
.;.
schemat (schema) .
...
'
skrypt (script)
/ ' ';'- S-]'-'--^.sylogizm (syllogism)
sztuczna inteligencja (Al) (artificial intelligence-Al)
teoria rozprzestrzeniajcej si aktywacji (spreading actiyation theory)
. ,,-.,;..,,.;,;
tworzenie poj (concept formation) ''^Wf

...,, ,,,.,..
wiedza metapoznawcza (metacognitiw knowledge)
''';7:$:?';
wnioskowanie (inference)
.>#'*;>'.*
znieksztacenie optymistyczne (oplimistic bias) ^V:1V-.V:1" >!
znieksztacenie poznawcze (cognitwe bias)
znieksztacenie zakotwiczenia (anchoring bias)
'.^l
utorzy waniejszycfi prac

,1
Bazerman Max
Chomsky Noam
Cosmides Leda
DeLoacheJudy
Flavell John
Janis Irving
:
h:- v'
. John E. R.
. '
Kahneman Daniel
%v;
Newell Allen
Piaget Jean
,. Posner Michae!
Rumelhart David
Shepard Roger
Simon Herbert
Tolman Edward '
Tulving Endel
Tversky Amos
Von Neuman John
Motywacja
ike, zrbmy El apitln!"

...
r : > v ; : ;;;.;
Wielu wspinaczy marzy o pokonaniu tej majestatycznej ciany skalnej wysklepionej na 960 m
ponad kalifornijsk dolin Yosemite, ale udao si to tylko nielicznym. Mark Wellman mia do
pokonania wicej przeszkd ni inni. W roku 1982 upadek z innego szczytu w Yosemite
doprowadzi do paraliu jego obu ng. A jednak siedem lat pniej Mark owiadczy, e zdobdzie
E l Capitan.
^ ^ ^ . - ^ - : : ^
Przez p roku 29-letni Mark wzmacnia minie grnych partii ciaa na siowni i przez
wiczebne wspinaczki przy uyciu samych rk. Wreszcie by gotw do tego, co wikszo osb
uznaaby za niemoliwe. W lipcu 1989 Mark popatrzy w gr nagiej, skay ku odlegemu szczytowi.
Przed nim szed przyjaciel Mik Corbett, mocujc liny, ktre pomc miay Markowi w tej mudnej
wspinaczce.
Mark chwyci pierwsz lin
i podcign si - 15 cm bliej do ostatecznego

celu. Nastpny uchwyt, nastpne pocignicie,
436
!>,...;
440
, '
|; ,
f,'
^
Funkcje poj motywacyjnych
''>
Pojcia motywacyjne w badaniach
Podsumowanie
460
v|.';.:: Sf,
Przegld poj ^ ' ; - M
Teoria instynktu
Teoria popdw a uczenie si
Teoria pobudzenia
Humanistyczna teoria motywacji wzrostu
Spoeczno-poznawcze teorie motywacji
Podsumowanie
.,.,>;,
,,..A$}f;v-v......
447
450
*'&
468
Gwne zagadnienia
469
Podstawowe terminy
Gd i jedzenie
"*.
.'
';^0:' 469
Co reguluje ludzkie wzorce jedzenia?
Otyo i odchudzanie si
Podsumowanie
Motywacja seksualna
Pobudzenie seksualne u zwierzt^K,.Seksualno czowieka
"'"
Gry doboru pciowego: strategie
inwestycji seksualnych
Zblienie: Uzalenienie seksualne
Podsumowanie
,,...,,v.-.-, .i^..>--
Motywacja do osigni i pracy

Potrzeba osigni
Kultury indywidualistyczne
i kolektywistyczne
Atrybucja sukcesu i niepowodzenia
Style atrybucyjne: optymizm
przeciwko pesymizmowi
Motywacja wewntrzna i zewntrzna
Psychologia pracy i organizacji
kolejne 15 cm. Przez tydzie Mikc mocowa

liny, a Mark podciga si - setki podcigni
dziennie, 15 cm za jednym razem.
\";'.'
W niektre popoudnia temperatura
przekraczaa 40 stopni. Upa jednak nie by tak

uciliwy jak wiatr, ktry d zawzicie od
jedenastej do smej wieczorem. Zdarzao si, e wiatr odpycha ich od ciany zbocza na trzy metryk
ale nie poddawali si (The New York Times", 1989).
\'~ ', Y--., ;1-'"i''V
'
,*-;i'.\.':-.w-:s..\-}p\
"* W;
smej nocy wyprawy Mark i Mik przywizali si w piworach i biwakowali na wskiej pce <;'
' -vi
skalnej. Nastpnego ranka mieli rozpocz ostatni etap wejcia: 90 m dla Mike'a, 600 podcignici
dla Marka. Po ogem ponad 7000 podcigni ciao Marka byo obolae w miejscach, o ktrych '.';
nawet nie wiedzia, e istniej. Ale nastpnego dnia bl ustpi euforii, gdy pokona ostatnie cen-l$
tymetry wspinaczki - osign szczyt gry, gra El Capitan. Dokona niemoliwego. *...')>.;
: "-;.
Co wtedy czu? To wielkie, to fantastyczne. To bya naprawd wielka, pikna wspinaczka ^

".^'î^lii1.^
i naprawd cudowne dowiadczenie" (The New York Times", 1989).
''"jl
:>
Dziennikarz spyta Mike'a Corbetta o najgroniejszy moment. Byo ich wiele: wiatr odepchn v
go od hakw; ktrego ranka obudzi si w piworze oddalonym zaledwie o centymetry od

dziewisetmetrowej przepaci; kiedy indziej straci uchwyt na skale i wylizgna mu si lina ."
l
z przyjacielem (Los Angeles Times", 1989).
. .iV/-:" '.-V-::i it !W,'ur --.
'*:?'^.\'-
Co motywuje kogo do prbowania tego, co inni skazuj na niepowodzenie? Dlaczego Mark

podj jeszcze raz ryzyko, bdc sparaliowanym po jednym upadku? Co rni go od nas, ktrzy
majc sprawne wszystkie czonki, ledwie moemy wychyli si rano z ka, eby wyczy budzik?
A Mik? Co sprawio, e podj si tego ogromnie odpowiedzialnego zadania - pomocy przyjacielowi?
Przed wiekami dzielny Sir Walter Raleigh, przebywajc w towarzystwie krlowej Elbiety
napisa na zaparowanej szybie okiennej: Wspinaczka mnie kusi, lecz spa si boj". Krlowa
odpowiedziaa: Gdy sabego serca, porzu t myl" (Fuller, 1952).
istoria Marka i Mike'a przywouje fundamentalne

pytania o ludzkie motywy, ktre przeanalizujemy w tym
rozdziale. Co sprawia, e ludzie dziaaj tak a nie
inaczej? Co daje biernym istotom energi do dziaania?
Co kae nam wytrwale dy do pewnych celw pomimo
kosztw w postaci wielkiego wysiku, blu czy po prostu nakadw finansowych? Dlaczego ocigamy si zbyt
dugo z zabraniem si do niektrych zada albo zbyt
szybko si zniechcamy i rezygnujemy w przypadku
innych?
Uywamy czsto terminu motywacja na okrelenie
bardzo zoonych zjawisk psychicznych: Nie wypadem
dobrze w tym tecie, poniewa nie lubi nauczyciela.
Nigdy nie potrafi mnie wystarczajco zmotywowa".
Syszymy od sprawozdawcw sportowych: Wygrali, poniewa bardziej chcieli wygra ni ich zbyt pewni siebie, sabo
zmotywowani przeciwnicy". Kiedy czytamy kryminay,
staramy si odgadn ukryty motyw zbrodni, ktry podpowie nam tosamo sprawcy. Miliony wielbicieli seriali
telewizyjnych dzie po dniu tkwi przed telewizorami,
zagldajc pod pokrywk wrzcego kota motyww - chciwoci, wadzy, dzy - skpanych w namitnych emocjach
mioci, nienawici, zazdroci i zawici.
Wspczeni psychologowie uwaaj, e ludzkie
dziaania motywuje wielka rozmaito potrzeb - od podstawowych potrzeb fizjologicznych do psychologicznych
potrzeb mioci, osigni i, duchowoci. Nawet proste
popdy biologiczne, jak gd, mog si wiza
z potrzeb kontroli osobistej i akceptacji spoecznej, co
moe si przerodzi w zaburzenia w jedzeniu.
Pierwsza cz tego rozdziau przedstawia natur
motywacji. Najpierw poznamy teorie, badania i ich zastosowania. W drugiej czci przyjrzymy si dokadniej
trzem typom motywacji, z ktrych kada jest wana
w odmienny sposb i w rny sposb dziaaj w nich
czynniki biologiczne i psychologiczne. Te motywy to:
gd, seks oraz osignicia i praca.
ozumienie motywacji
Motywacja (motivztion) to oglny termin na okrelenie
wszystkich procesw zaangaowanych w rozpoczcie,
kierowanie i podtrzymywanie aktywnoci fizjologicznych i psychicznych. Jest to szerokie pojcie, ktre obejmuje ca gam wewntrznych mechanizmw zaangaowanych w: (a) preferencje jednej aktywnoci ponad inn;
(b) wigor, czyli si reakcji; (c) wytrwao dziaania wedug
zorganizowanego wzoru, skierowanego na istotne cele.
Osoba silnie zmotywowana przedkada jedne aktywnoci
nad inne, wiczy zachowania i doskonali zdolnoci wymagane do osignicia celu oraz, pomimo frustracji, powica energi dla osignicia celu.
Sowo motywacja pochodzi z aciskiego movere, co
oznacza rusza si. Dziaanie jest fundamentaln wasnoci wszystkich istot ywych. Wszystkie organizmy d
do pewnych bodcw a unikaj innych, tak jak to dyktuj
ich apetyty i awersje. Ewolucja faworyzuje organizmy,
ktre s w stanie poda ku temu, co jest im niezbdne
do przetrwania i uzyskiwa to, a unika lub przeciwstawia si temu, co im zagraa. Pewne apetyty wyradzaj
si w manie i uzalenienia, dominujc nad innymi systemami motywacyjnymi. Pewne awersje przeksztacaj
si w patologiczne lki i paraliuj nasze moliwoci.
Pomidzy ekstremami szalonej aktywnoci i bezruchu
pyn, prdy motywacyjne, ktre kieruj strumieniem
naszego ycia codziennego.
Psychologia dynamiczna (dynamie psycholog/) jest
terminem na okrelenie wszystkich teorii psychologicznych, ktre staraj si rozumie zachowanie w kategoriach motywacji. Motywacja jest pojciem abstrakcyjnym, nie mona jej obserwowa bezporednio.
Zachowanie jest natomiast obserwowalne. eby wyjani obserwowalne zmiany zachowania, musimy dokona
wnioskowania o lecych u jego podstaw zmiennych
psychologicznych i fizjologicznych, ktre wpywaj na te
zmiany. Wanie to wnioskowanie o celach, potrzebach,

pragnieniach i intencjach jednostki zostao sformalizowane w pojciu motywacji.
Dwa terminy, ktrymi czsto posuguj si badacze
to popd i motyw. Psychologowie uywaj zazwyczaj terminu popd (drwe) w stosunku do motywacji z zaoenia
pierwotnie biologicznej, takiej jak gd. Motyw (motive)
odnosi si do potrzeb zakorzenionych psychicznie
i spoecznie, ktre z zaoenia s zasadniczo wyuczone
poprzez dowiadczenie osobiste. Motywy mog by
wiadome lub niewiadome, ale nie zawsze atwo odrni
jedne od drugich - jak ustali, czy za mozolnym
deniem Marka do zdobycia szczytu sta wiadomy
motyw rywalizacji czy niewiadomy motyw kompensacji
nieprzystosowania, ktre jego upoledzenie wytworzyo
w innych sferach ycia?
Psychologowie nie zawsze s zgodni, jak naley
uywa terminw zwizanych z motywacj. Niektrzy
z nich, na przykad, postuluj uywanie terminu potrzeba tylko w zwizku z wymogami biologicznym (ciao
odczuwa potrzeb wody i tlenu). Inni sdz, e termin
potrzeba ma take zastosowanie w odniesieniu do
wymogw psychicznych (jak w przypadku potrzeby
samoaktualizacji lub wadzy). Inna kontrowersja czsto
wyaniajca si w dysputach psychologw dotyczy tego,
czy rdo motywacji jest zlokalizowane w osobie czy te
zlokalizowane w rodowisku. Czy pochodzi ona z wntrza
jednostki - z czynnikw biologicznych lub uwewntrznionych we wczesnym uczeniu si - czy te z zewntrz
- z kultury, interakcji spoecznych i dziaania biecych
bodcw.
Stany deprywacji wyzwalaj te mechanizmy, ktre

z kolei motywuj nas, poprzez doznania godu,
pragnienia czy zimna, do dziaania w celu przywrcenia rwnowagi organizmu.
Wnioskowanie o prywatnych stanach z dziaa pu-
blicznych. Istniej dwa sposoby reagowania na

czyje zachowanie. Moemy si odnie do niego
wprost albo potraktowa je jako znaczcy symptom stanu emocjonalnego lub motywacyjnego.
Innymi sowy, moemy reagowa na powierzchniowe lub na ukryte znaczenie zachowania. Pogld Sigmunda Freuda, e ukryte motywy kieruj wiksz
czci naszego zachowania, wywar gboki
wpyw na psychologiczne badania motywacji.
Przedstawiciele psychologii badaj wnioskowanie
ludzi na temat wewntrznych i zewntrznych
determinant zachowania. Jak interpretujemy
nasze wasne dziaania i dziaania innych?
Ustalanie odpowiedzialnoci za dziaania. Pojcie
odpowiedzialnoci osobistej jest kluczowe dla

prawa, religii i etyki. Odpowiedzialno jednostkowa zakada motywacj wewntrzn i zdolno
do kontroli wasnych dziaa. Ludzi ocenia si
jako mniej odpowiedzialnych za ich dziaania,
jeeli: (a) nie mieli zych intencji; (b) siy
zewntrzne byy tak znaczne, e wymusiy
okrelone zachowania; (c) dziaania pozostaway
pod wpywem narkotykw, alkoholu, silnych
emocji lub innych wpyww wewntrznych. Pojcie odpowiedzialnoci osobistej traci racj bytu
bez pojcia motywacji wiadomie kierowanej.
Wyjanianie wytrwaoci pomimo przeciwnoci. Na
Funkcje poj motywacyjnych

Psychologowie posuguj si pojciem motywacji w piciu podstawowych celach:
Wyjanienie zmiennoci zachowania. Dlaczego jed-
nego dnia wypeniamy jakie zadanie, a innego

dnia zupenie nie moemy sobie z nim poradzi?
Dlaczego jedno dziecko wypada duo lepiej
w zadaniach rywalizacyjnych ni inne, pomimo
podobnych zdolnoci i wiedzy? Odwoujemy si
do wyjanie motywacyjnych, kiedy zmiennoci
poziomu wykonania w tych samych sytuacjach nie
mona przypisa rnicom zdolnoci, wprawy,
historii wzmocnie lub przypadkowi. Gdyby
zachowania nie cechowaa zmienno, nie potrzebowalibymy poj motywacyjnych - a waciwie
psychologii jako takiej!
Ustalenie zwizkw biologii i zachowania. Pojcie
motywacji przypomina nam, e jestemy organizmami biologicznymi wyposaonymi w zoone

mechanizmy wewntrzne regulujce funkcjonowanie cielesne i umoliwiajce przetrwanie.
koniec, konstrukty motywacyjne pomagaj nam

zrozumie, dlaczego organizm zachowuje si
spjnie pomimo znacznej zmiennoci warunkw
bodcowych. Motywacja prowadzi nas w wyznaczonym czasie do pracy lub szkoy, nawet jeli
jestemy zmczeni, Gorce pragnienie Marka, by
udowodni sobie i innym, e jest w stanie dokona miaego wyczynu wspinaczkowego, byo
wynikiem dziaania silnej motywacji. Motywacja
pomaga walczy wytrwale w zawodach i dawa
z siebie wszystko, nawet jeli przegrywamy i zdajemy sobie spraw, e zapewne nie mamy szans
na zwycistwo.
Podczas maratonu na Igrzyskach Olimpijskich 1984

roku cafy wiat patrzy zdumiony jak ostatnia zawodniczka, zataczajc si, wbiega na stadion, dugo po
przekroczeniu mety przez zwyciczyni. Udawao jej
si jako przebiera odmawiajcymi posuszestwa
nogami. Twarz biegaczki wykrzywia bl, ciao wyginao si i skrcao, ale uparcie brna naprzd, w kierunku mety odmawiajc proponowanej pomocy,
zanim wypenia sw misj: ukoczya bieg.
Po prostu nie znosz rezygnowa", powiedziaa

pniej dziennikarzom. W czasie wywiadw wyraaa
al, e upa nie zmg jej przed stadionem, co
zaoszczdzioby jej wstydu nieporadnoci na bieni
(Los Angeles Times", 1984).
Pojcia motywacyjne w badaniach

Poniewa motywacja jest nieobserwowalna, pojcie
motywacji jest ryzykowne i trzeba uwaa, by nie posugiwa si nim na zasadzie bdnego koa. Nie moemy, na
przykad, twierdzi: On je, poniewa jest godny", a nastpnie przedstawia dowodu w postaci: Musia by
godny, poniewa jad". (Pojcie motywacji, by byo uyteczne naukowo, musi by powizane zarwno z zewntrznymi wskanikami zachowaniowymi (zmienne
zalene), ktre mona mierzy na wyjciu" jak i z obserwowalnymi operacjami (zmienne niezalene), ktre
badacz moe wykona lub stwierdzi ich wystpowanie
na wejciu".
W swoim dasycznym tekcie Zachowanie celowe u zwierza i ludzi (1932, wyd. poi. 1995), teoretyk uczenia si,
Edward Tolman pierwszy opisa motywacj jako proces
poredniczcy midzy bodcowym wejciem i reakcj
organizmu na wyjciu. Nalega, by badacze zakotwiczali" pojcia obserwacyjne w konkretnych manipulacjach i pomiarach. W ten sposb, zamiast czy kady
odrbny aspekt jakiego zachowania ze specyficznym
oddziaywaniem bodcowym, psychologowie motywacji
postuluj wprowadzenie caociowej zmiennej poredniczqcej, jak gd, seks czy potrzeba osigni, ktra wie
ze sob poprzedniki i nastpstwa. Ponadto badacze czsto
rozpoczynaj od konstruktu motywacyjnego wywiedzionego z teorii i poszukuj trafnych sposobw manipulo-
Rysunek 12.1
wania nimi i sposobw pomiaru. Rysunek 12.1 przedstawia schematycznie, jak motywacja jako zmienna poredniczca wie wejcie bodcowe z reakcjami na wyjciu.
Behawioralne wskaniki motywacji
Jako wskanikw motywacji uywano wielu rnych
zachowa. Midzy innymi byy to: (a) poziom aktywnoci;
(b) tempo uczenia si (przy traktowaniu wprawy jako
staej); (c) osignity poziom wykonania; (d) odporno
reakcji na wygaszanie; (e) zakcanie biecej aktywnoci
(zakcajcy wpyw silnej motywacji); (f) wybory zada,
celw, nagrd; (g) zachowania konsumpcyjne (na przykad ilo spoytego pokarmu).
Szokujca opowie. W kocu lat 20., psycholog z Uniwersytetu Columbia C. J. Warden ocenia wzgldn si
rnych popdw za pomoc skrzynki przeszkd (obstructwe box). W tym urzdzeniu zdeprymowany szczur by
oddzielony utrzymywan pod napiciem elektrycznym
siatk od przynty, ktr widzia po drugiej stronie siatki.
Przynty stanowiy: pokarm, woda, seksualnie receptywna
samica i mode szczurw. Behawioralnym wskanikiem
siy popdu bya liczba przej badanego zwierzcia
przez naelektryzowan krat w okrelonej jednostce
czasu. (Innym waciwym wskanikiem mgby by
najwyszy poziom napicia szokw, ktre szczur jest
w stanie znie, by osign cel). Rysunek. 12.2 ukazuje
typowe dane otrzymane t metod.
Efekt motywujcy pragnienia (i godu) by najwikszy
po krtkim okresie deprywacji, a potem spada wraz ze
wzrostem deprywacji. Ta zaleno nie potwierdzia si
w dwch innych przypadkach. W przypadku seksu jako
nagrody, zdeprywowane seksualnie szczury wykazay t
sam czstotliwo przebiegania kraty (po pierwszych
Motywacja jako zmienna poredniczca
Zakada si, e kada konkretna motywacja, jak na przykad gd, jest wynikiem dziaania pewnej liczby zmiennych fizjologicznych
i/lub psychologicznych. Motywacja moe prowadzi do jednego lub wicej rodzajw reakcji na wyjciu. Zmienna poredniczca wie
warunki na wejciu z obserwowalnymi, manipulowalnymi lub mierzalnymi konsekwencjami na wyjciu.
Reakcje na wyjciu
Wejcie bodcowe
Zmienne fizjologiczne:
Wyposaenie genetyczne
Deprywacja
Aktywno hormonalna
Bodce szkodliwe
Zmienne psychologiczne:
Liczenie si
spoeczno-kulturowe
Deprywacja wzmocnie
wyuczonych
Podniety
Zmienna poredniczca
MOTYWACJA
Godu, seksualna, osigni
Aktywno autonomicznego ukadu

nerwowego
Aktywno instrumentalna
(nastawiona na cel)
Wytrwao bez nagrody
Aktywno konsumpcyjna
(osiganie celu)
Aktywno przemieszczona,
zamaskowana, zaburzona
(fantazja, dziaanie na celach
zastpczych, sny, objawy)
Rysunek 12.2
Behawioralny pomiar wzgldnej siy

popdw pierwotnych
W reakcji na rne podniety po drugiej stronie szczury przechodz

naelektryzowan krat w skrzynce przeszkd. Poziomem deprywacji
manipulowano przez jej czas. Dla pragnienia i godu reakcje
osigay szczyt, a potem spaday i zwierzta staway si otpiae.
Motywacja seksualna szybko prowadzi do szczytowego nasilenia
reakcji, ktre pozostaje na tym samym poziomie przez cale badanie.
Matki oddzielone od potomstwa wykazay najwyszy poziom
motywacji, naraajc si na najwicej szokw elektrycznych,
eby si dosta do dzieci po bardzo krtkim okresie deprywacji.
paru godzinach). Natomiast oddzielona od modych matka

doznaa najwicej cierpienia, najczciej przebiegajc
przez naelektryzowan krat nawet przy minimalnym
okresie deprywacji spoecznej. Zostao to zinterpretowane
jako dowd istnienia silnego popdu macierzyskiego.
Samoopisy i testy projekcyjne. Motywacj ludzi mona
diagnozowa na podstawie samoopisw i testw projekcyjnych. Badacz prosi badanych o wypenienie kwestionariuszy oceny wasnych potrzeb, pragnie oraz lkw
i uywa ich jako wskanikw siy motywacji. Nastpnie
bada si korelacj tych wynikw z miarami zachowaniowymi. W innych badaniach ich uczestnicy ukadaj
historyjki na temat wieloznacznych obrazkw, a badacze
za pomoc analizy treci tych wytworw wykrywaj
rne typy potrzeb.
W badaniu korelacji samoopisw i zachowania Janet
Taylor (1951) mierzya poziom lku studentw za
pomoc standaryzowanego testu, a potem poddawaa
ich warunkowaniu na odruch mrugania, gdzie bodcem
by skierowany na oko podmuch powietrza. Osoby, ktre
miay wysze wyniki w kwestionariuszowym pomiarze
lku warunkoway si szybciej ni osoby o niszych
wynikach. Badaczka interpretowaa to w ten sposb, e
wysoki poziom lku podwysza intensywno, a co za
tym idzie - motywacyjn warto awersyjn bodca
bezwarunkowego. Spowodowao to silniejsz reakcj
badanych o wysokim poziomie lku ni tych o niskim
poziomie (zob. rys. 12.3).
Manipulacja popdami i motywami

Badanie nad zwizkiem rnic indywidualnych w poziomie lku zawartych w samoopisie z szybkoci warunkowania byo badaniem korelacyjnym. Czsto jednak badaczy motywacji interesuje raczej to, w jaki sposb zmiany
motywacji powoduj zmiany zachowania. W tym celu
musz stosowa schematy eksperymentalne, ktre zakadaj manipulacj warunkami, eby wywoa stan motywacji,
wzmocni go lub osabi. Trzy stosowane do wywoania
lub zmiany popdu procedury to: lezja, deprywacja i stymulacja.
Lezja (lesioning) to operacyjne zniszczenie wybranej
tkanki mzgowej uznawanej za odpowiedzialn za jaki
aspekt motywacji. Na przykad w badaniach nad mechanizmami godu u zwierzt, po lezji jednej czci podwzgrza, najedzone szczury jady dalej, podczas gdy
lezja czci ssiedniej powodowaa powstrzymywanie
si od jedzenia przez szczury skrajnie wygodzone.
Deprywacja badanych zwierzt moe polega na
pozbawieniu ich poywienia, wody, moliwoci kopulacji
lub specyficznych substancji, jak sl czy wap. Rne
popdy badane w skrzynce przeszkd wywoywane byy
przez deprywacj. W przypadku badanych ludzi deprywacja moe polega na pozbawieniu podanych warunkw psychologicznych. Na przykad zakada si, e
deprywacja spoeczna jest stanem awersyjnym, ktry
motywuje ludzi do jego redukcji (Schachter, 1957).
Stymulacja {stimulation) w celu wzbudzenia motywacji
moe polega na podawaniu bodcw awersyjnych, takich
jak szoki elektryczne, haas, gorco lub zimno, ktre wywouj reakcje unikania, ucieczki lub zakcenia wykonania biecego zadania. Motywacj wyzwala moe take
bezporednia, elektryczna lub chemiczna stymulacja specyficznych obszarw mzgu. (W badaniach nad godem
stymulacja wybranych obszarw podwzgrza daje efekt
odwrotny ni lezja). Mona take bada bodce wywoujce pozytywne stany afektywne - na przykad prezen-
Rysunek 12.3
Wpyw lku na warunkowanie
Badani o wysokim poziomie lku warunkowali si na odruch

mrugania szybciej ni ci o nskim poziomie lku.
tacja wizualnych bodcw erotycznych pobudza popd

seksualny. Przeszkody, nierozwizywalne zadania i wspzawodnictwo to inne warunki bodcowe, ktre stosowali
psychologowie w badaniach ludzkiej motywacji.
Podniety motywacyjne
Bodce zewntrzne mog motywowa nas niezalenie od naszych stanw wewntrznych. Widok lodwki,
reklama napoju w telewizji, pikna osoba, zapach pewnych pokarmw - pobudzaj nas do podjcia stosownych dziaa, nawet jeeli nie drczy nas popd pragnienia, godu czy seksualny. Takie zewntrzne bodce,
ktre wywouj w nas antycypacj nagrody, nazywamy
podnietami (incentwes).
Motywacja przez podniet (incentive motivation)
oznacza pobudzajcy i energetyzujcy wpyw, jaki
wywiera na nas mog bodce poprzez obietnic
nagrody. O ile w badaniach na zwierztach podniety
zawsze skadaj si z bodcw zewntrznych, to u ludzi
podnieta motywacyjna moe powsta w wyobrani. Dla
Marka i Mike'a podniet motywacyjn bya po czci percepcja malejcego dystansu midzy nimi a szczytem.
Motywacj mog rwnie pobudza podniety negatywne,
na przykad kara za branie narkotykw, wstyd z powodu
odpadnicia w maratonie albo wstyd z powodu zataczania si na ostatnim okreniu maratonu.
Podsumowanie
Motywacje to oglne, dynamiczne pojcie, ktre pomaga
wyjani procesy uczestniczqce w uruchamianiu, kierowaniu, podtrzymywaniu i przerywaniu zachowania. Waciwe
jej mechanizmy dziaaj na preferencje celw i aktywnoci,
intensywno reakcji i wytrwao w utrzymywaniu okrelonych wzorw zachowania skierowanych na cel. Analiza
motywacji suy w psychologii rnym celom, jak na przykad, ustalanie wzajemnego odniesienia procesw biologicznych i zachowania oraz wyjanianie ludzkiej wytrwaoci w realizacji celw pomimo przeszkd.
W badaniach motywacja traktowana jest jako zmienna
poredniczca, ktra czy ca gam mierzalnych, manipulowalnych zmiennych niezalenych z obserwowalnymi reakcjami, ktre tworz zmienne zalene^Si motywacji mierzy si
takimi wskanikami, jak: poziom aktywnoci, tempo i szybko uczenia si, odporno reakcji na wygaszanie, preferencje
i zachowania konsumpcyjne.\W przypadku ludzi, motywacj
: pozwalaj oceni samoopisy i testy projekcyjne. W badaniach
manipuluje si motywacj za porednictwem lezji, stymulacji
i deprywacji. Motywacja przez podniety dziaa, kiedy organizm jest pobudzony przez bodce zewntrzne w postaci
obiektu podanego albo awersyjnego.
erspektywy teoretyczne
Psychologowie starali si wyjani zachowanie ludzi
i zwierzt na wiele rnych sposobw. Dokonamy teraz
przegldu najwaniejszych teorii (niekiedy take przyczyn ich upadku), a najistotniejszym teoriom motywacji
przyjrzymy si dokadniej (Cofer, 1988).
Przegld poj
Filozofowie od wiekw czyni rozrnienie pomidzy
ludmi, ktrych postpkami kieruje rozum i wolna wola,
a innymi istotami, ktrymi kieruj nagie apetyty". Teoria ewolucji Darwina zachwiaa t dychotomi, wytyczajc szlak dla teorii, w ktrej instynkty kieruj w tym
samym stopniu ludmi co i zwierztami. Teoria ewolucji
wywara trway wpyw na psychologi motywacji:
sprawia, e poszukiwaa ona adaptacji i przystosowania
wszystkich istot do rodowiska, jako czynnika motywacyjnego. Ten pogld zosta przejty przez psychologi
funkcjonaln, ktra wprowadzia do psychologii pojcie
motywacji. Psychologw tych interesowa sposb dziaania umysu w interesie dobrostanu organizmu - czyli
jego funkcje adaptacyjne.
Teoria instynktu psychologw funkcjonalistycznych
popada z wielu powodw w nieask i zostaa w latach
30. i 40. zastpiona \teoriq popdu. Wedug niej bierny
organizm w poszukiwaniu rwnowagi homeostatycznej
kierowany jest popdami^ Zarwno zwierzta, jak
i ludzie ucz si nowych reakcji, kiedy ich dziaanie
redukuje si motywujcych je popdw. Jednak teoria
popdw zostaa zarzucona, poniewa nie bya w stanie
wyjani dziaa, w ktrych pobudzenie wzrasta, a nie
maleje.
Akceptacja istnienia popdw niehomeostatycznych, takich jak poszukiwanie stymulacji lub ciekawo
doprowadzia do pojcia optymalnego poziomu pobudzenia
i do [teorii pobudzenia, w ktrej rdem motywacji jest
indywidualnie zmienny poziom pobudzenia./Saboci
teorii pobudzenia ograniczay jej stosowalno, lecz
miaa ona duy wpyw na teorie pniej powstajce.
Psychologowie spoeczni, czerpicy z tradycji psychologii postaci, tacy jak Kurt Lewin, zaproponowali analiz
motywacji jako systemu napi wynikajcych z rozbienoci
pomidzy miejscem osoby w przestrzeni yciowej
a postrzeganymi przez ni odlegymi celami. Inny psycholog spoeczny, Fritz Heider, wzbogaci teori motywacji
0 pojcie atrybucji przyczynowoci zachowania wasnego
1 innych osb. Zorientowani poznawczo psychologowie,
tacy jak Julian Rotter, rozszerzyli teori motywacji o wewntrzne lub zewntrzne poczucie umiejscowienia kontroli.
Podczas gdy wikszo tych teorii koncentrowaa si
na braku i napiciach odczuwanych przez czowieka jako
bierny podmiot, teorie humanistyczne kady nacisk na

motywacj wzrostu. Opisowa analiza hierarchii potrzeb
humanisty Abrahama Masowa przypisaa naturze ludzkiej wewntrzny imperatyw penego rozwoju wasnego
potencjau, kiedy podstawowe potrzeby zostan zaspokojone.
I jedne, i drugie w okrelonym wieku (2-4 miesice

u rezusw, 7-9 miesicy u dzieci ludzkich) wykazuj lk
przed obcymi. Dziki eksperymentom i jedne i drugie
doskonal swe rozumienie niebezpieczestwa, reagujc
bardziej wybirczo.
Pamitajc o tym wszystkim, przyjrzyjmy si teraz

bliej piciu gwnym teoretycznym spojrzeniom na
motywacj: teorii instynktw, teorii popdu, teorii pobudzenia, humanistycznej teorii wzrostu i teorii spoeczno-poznawczej.
W badaniach laboratoryjnych nad zachowaniami

obronnymi modych rezusw wykryto trzy wzorce
zachowania, kontrolowane przez odmienne neuroprzekaniki. Oddzielone od matek mtode wydaway
z siebie gone wycie, sygna pomagajcy matce je
zlokalizowa. W obliczu zagroenia ze strony milczcego napastnika - czowieka, ktry nie nawizywa
kontaktu wzrokowego - mode rezusy zastygay
w bezruchu. Taka reakcja redukuje niebezpieczestwo
w rodowisku naturalnym, gdzie ruch jest bodcem
do ataku napastnika. Kiedy czowiek patrzy na odizolowanego modego rezusa, ten szczeka na niego, prezentujc agresywno, ktra czsto zniechca napastnikw. Podawanie rnych lekw, wpywajcych na
odpowiednie neuroprzekaniki, blokowao selektywnie kade z tych zachowa obronnych (Kalin i Shelton,
1989).
Teoria instynktu
^Wedug teorii instynktu organizmy rodz si z pewnymi
zaprogramowanymi tendencjami niezbdnymi do przetrwania gatunku. Niektrzy teoretycy instynktu uznawali
te siy biologiczne za mechanistyczne.^Wedug nich zachowanie nie ma charakteru celowego i odbywa si poza
kontrol jednostki, podobnie jak zoone odruchy. Inni
uwaali, e instynkty pozostawiaj organizmowi pewien
wybr w zakresie sposobw dziaania.
Zwierzta angauj si w regularne cykle dziaania,
ktre sprzyjaj przetrwaniu ich gatunkw. ososie pyn
tysice mil pod prd, skaczc w gr kaskad, dokadnie
do tego strumienia, w ktrym przyszy na wiat. Te spord nich, ktrym uda si dotrze do waciwego miejsca, oddadz si rytualnym zalotom i parzeniu si. Jaja
zostan zoone, rodzice umr, mode w swoim czasie
popyn w d strumienia, by y w oceanie. A po kilku
latach przyjdzie czas, aby i one odegray sw rol w odwiecznym dramacie ycia. Podobnie zadziwiajc aktywno mona zaobserwowa u innych gatunkw zwierzt.
Pszczoy komunikuj pooenie jedzenia innym pszczoom, armie mrwek wdruj na wysoce zsynchronizowane wyprawy owieckie, ptaki buduj gniazda, a pajki
snuj skomplikowane sieci - dokadnie w ten sam sposb, jak ich rodzice i przodkowie.
iZ pocztku teoretykw instynktw zadowalao opisywanie ich jako tajemniczych si wewntrznych zmuszajcych do podjcia pewnych dziaa. Obecnie instynkty
u zwierzt bada si jako sztywne schematy dziaaniaj
lfixed-action patterns). Etologowie badaj szczegowo
bodce wzbudzajce, warunki rodowiskowe, stadia rozwojowe i specyficzne sekwencje reakcji u rnych gatunkw zwierzt w naturalnym dla nich otoczeniu.
Jednake badanie wewntrznych mechanizmw
odpowiedzialnych za pewne zachowania suce przetrwaniu wymaga niekiedy od badaczy stosowania eksperymentw pozwalajcych na kontrol i mierzenie krytycznych zmiennych. Na przykad eby przetrwa
naczelne musz szybko wykrywa niebezpieczestwo
i uruchamia odpowiednie zachowania obronne. Zachowania te wydaj si wynika z zaprogramowania genetycznego i s podobne u dzieci rezusw i dzieci ludzkich.
Podobne eksperymenty pozwoliy badaczom lepiej

zrozumie wspdziaanie neurochemicznych mechanizmw mzgowych i bodcw rodowiskowych w organizacji wzorcw zachowania niezbdnych do przetrwania. Te wzorce zachowania badao trzech psychologw
funkcjonalistycznych: William James, William McDougall
i Sigmund Freud.
Zdaniem Williama Jamesa, ktry tworzy w latach
90. XIX wieku, dziaaniem ludzi kieruje jeszcze wicej
instynktw ni dziaaniem niszych zwierzt. Do
instynktw wsplnych ze zwierztami dochodzia caa
gama wycznie ludzkich, jak sympatia, skromno,
towarzysko i mio. Wedug Jamesa instynkty
zarwno ludzkie, jak i zwierzce maj charakter celowy su wanym celom w adaptacji organizmu do rodowiska.
Ten pogld o ywotnej roli ludzkich instynktw
rozszerzy psycholog William McDougall (1908). Definiowa on instynkty jako dyspozycje dziedziczne
o trzech komponentach: aspekt oglnie energetyzujcy,
aspekt dziaania oraz nakierowanie na cel. Cho uznawa
natur ludzk za zasadniczo niemoraln i egoistyczn,
uwaa moralizacj" przez spoeczestwo za niezbdn
podstaw spoecznej kontroli nad natur jednostki.
Pogld Sigmunda Freuda (1915) na instynkty by
nieco odmienny, lecz take niezbyt dla czowieka
pochlebny. Freud uwaa, e instynkty - instynkty ycia
(w tym seksualizm) i instynkty mierci (wczajc w to
agresj) - nie maj wiadomych celw i wyznaczonego
kierunku, a organizm moe si wyuczy wielu sposobw
ich zaspokajania. Uwaa, e impulsy instynktowne ist-
ciekawoci, zajmoway si zaspokajaniem godu i pragnienia (Zimbardo i Montgomery, 1957; Berlyne, 1960;
Fowler, 1965). Podobny typ motywacji, uznany za popd
manipulacyjny, wykryto w serii bada nad modymi mapami, ktre wikszo czasu i energii powicay manipulacji gadetami i nowymi przedmiotami, wyranie dla
czystej przyjemnoci mapowania", bez adnych nagrd
zewntrznych (Harlow i in., 1950).
Teoria pobudzenia
Ludzie i zwierzta czsto podejmuj aktywno, by zwikszy stymulacj.
niej dla zaspokojenia potrzeb cielesnych i tworz energi

psychiczn. Powstae w ten sposb napicie kieruje nas ku
dziaaniom i obiektom, ktre owo napicie redukuj.
Cho Freud zakada, e instynkty dziaaj znacznie
poniej progu wiadomoci, uznawa ich wpyw nie tylko
na dziaanie, ale i na wiadome myli i uczucia, oraz upatrywa w nich przyczyny naszego popadania w konflikt
z wymogami spoecznymi. W istocie jednostka u Freuda
pozostaje w cigym konflikcie intrapsychicznym. Z tego
wzgldu teori t mona uzna za najbardziej dynamiczn z teorii motywacji.
W latach 20. psychologowie zestawili list ponad
10 000 ludzkich instynktw (Bernard, 1924). Wyszo
ludzi nad zwierztami uzasadniano - oprcz wadzy
rozumowania - wiksz liczb instynktw. Jednak w tym
samym czasie pojcie instynktu jako uniwersalnego wyjanienia ludzkiego zachowania znalazo si w ogniu krytyki.
Badacze wskazywali, e wyjanianie przez instynkt jest
pseudowyjanianiem, e jest ono tylko pozornie uniwersalne, a poprzez zbytni nacisk na sztywne, wrodzone
mechanizmy staje si nieprzydatne, poniewa wikszo
zachowa daje si wyranie modyfikowa na mocy uczenia. Teoretycy instynktw, chcc wyjani w ten sposb
kade zachowanie, w istocie tylko nazywali je, nie wyjaniajc niczego (Beach, 1955).
Tymczasem antropologowie badajcy kultury porwnawczo, tacy jak Ruth Benedict (1959) czy Margaret Mead
(1939), stwierdzili ogromne rnice midzykulturowe
w zachowaniu. To odkrycie stao w sprzecznoci z teoriami instynktw, dla ktrych wane byy tylko uniwersalne,
wrodzone motywy. Najbardziej jednak grone dla wczesnych teorii instynktw okazay si empiryczne dowody
behawiorystw na to, e istotne zachowania i emocje s
raczej wyuczone ni wrodzone. Wszystkie teorie prcz
Freudowskiej umary mierci naturaln. Jego teoria
instynktw przetrwaa, poniewa stanowia cz teorii
psychoanalitycznej, ktr, czsto bezkrytycznie, stosowali
psychologowie w terapii zaburze psychicznych.
Teoria popdw a uczenie si

Pojcie motywacji jako wewntrznego popdu, ktry determinuje zachowanie zostao do psychologii wprowadzone
przez Roberta Woodwortha (1918), koleg Jamesa ze
studiw. Woodworth definiowa popd w kategoriach
biologicznych jako\.energi wyzwalan przez organizm;
bya to energia niespecyficzna, bezkierunkowa. Popd by
paliwem do dziaania, wzbudzanym przez bodce inicjujce, wykorzystywanym w dziaaniach skierowanych na

cel. Inne mechanizmy, jak percepcja i uczenie si, kieruj
zachowaniem we waciwy sposb.j
Teoria popdu zostaa w peni rozwinita przez
uczonego z Uniwersytetu Yale, Clarka Hulla (1943, 1952).
Hull uwaa, e motywacja jest niezbdna do pojawienia
si uczenia, ono za jest niezbdne do pomylnego przystosowania do rodowiska. Podobnie jak Freud, Hull kad
nacisk na rol napicia w motywacji, uwaa, e redukcja
napicia ma znaczenie wzmacniajce. W jego teorii popdy
pierwotne miay charakter biologiczny i byy wzbudzane
w okresie deprywacji organizmuNP_opdy aktywizuj organizm, po ich zaspokojeniu lub zredukowaniu, organizm
zaprzestaje dziaania^ Ta homeostatyczna, oparta na
redukcji popdw, teoria motywacji i uczenia si bya
bardzo popularna do lat 50., kiedy to zakwestionoway j
nowe, niezgodne z ni dane. Wykazano, e ludzie
i zwierzta czsto robi rne rzeczy pod nieobecno
jakiejkolwiek deprywacji, popdw homeostatycznych czy
ich redukcji, aby wzmocni stymulacj - bawi si albo
wykazuj zachowania eksploracyjne lub manipulacyjne.Przypomnijmy sobie szczury ze skrzynki przeszkd
na Uniwersytecie Columbia. Zwierzta te bez adnej
deprywacji przekraczay kilkakrotnie naelektryzowan
krat. Naraay si na cierpienie, cho po drugiej stronie
bariery nie czekao je nic prcz zmiany otoczenia.
W nowszych badaniach nad motywacj ciekawoci,
szczury pozbawione pokarmu lub wody, umieszczone w
nowym rodowisku obfitujcym w pokarm lub wod
wybieray zawsze eksploracj. Dopiero po zaspokojeniu
Pobudzenie jest wskanikiem oglnej reaktywnoci orga1

nizmu na aktywacj ukadu siatkowatego w pniu mzgu.'
Teoria pobudzenia wyonia si z kilku zbienych rde.
Jednym z nich bya koncepcja reakcji na stres. Wedug
psychofizjologa, Waltera Cannona, pewne emocje, takie
jak strach lub gniew, przygotowuj nas lub motywuj do
dziaa w obliczu niebezpieczestwa. Reakcji pobudzenia towarzyszy szereg zmian fizjologicznych, ktre
mona mierzy. Innym rdem teorii pobudzenia byy
badania nad mechanizmami mzgowymi z szerokim zastosowaniem zapisw EEG w czasie snu, ktre zwrciy
uwag psychologw na sposoby przygotowania przez
mzg reakcji jednostki na bodce. Trzecim rdem byy
wyniki serii bada nad zalenoci pomidzy poziomem
motywacji a poziomem wykonania. W badaniach godnych i spragnionych szczurw w skrzynce przeszkd
stwierdzono, e wraz ze wzrostem motywacji krzywa
wykonania podnosia si, po czym spadaa. Ten wzr,
odwrcona litera U, sugeruje, e niedobr lub nadmiar
motywacji mog upoledza wykonanie. Wynika z niego
rwnie, e dla osignicia wysokiego poziomu wykonania konieczny jest optymalny poziom pobudzenia.K
Pojcie pobudzenia optymalnego (optima! arousal)

stosowano na wiele rnych sposobw. Najpierw uywano
go do okrelenia zmiennoci poziomu motywacji i wykonania w zadaniach o rnym stopniu trudnoci. Nastpnie
zastosowano je do wytumaczenia faktu, e niektrzy
ludzie (i zwierzta) dziaaj niekiedy na rzecz zwikszenia
pobudzenia, poszukuj stymulacji, a nie jej redukcji.
Niektre zadania najlepiej wykonywa przy wysokim
poziomie motywacji, inne na poziomie umiarkowanym.
W przypadku pewnych zada wykonanie jest najlepsze,
kiedy motywacja jest stosunkowo niska. Klucz do waciwego poziomu motywacji to trudno zadania. W przypadku zada trudnych lub zoonych, sukces zapewnia
niski poziom motywacji. W miar spadku trudnoci i zoonoci zadania, ronie natenie optymalnego poziomu
motywacji, czyli poziomu gwarantujcego najwiksz
skuteczno dziaania. Ten zwizek ujmuje formalnie
prawo Yerkesa-Dodsona, ktre mwi, e wykonanie
zada trudnych spada wraz ze wzrostem pobudzenia,
podczas gdy poziom wykonania zada atwych wzrasta
ze wzrostem pobudzenia (Yerkes i Dodson, 1908). T
zasad ilustruje rysunek 12.4.
W zakresie optymalnego poziomu pobudzenia czyli wielkoci pobudzenia, ktrego czowiek potrzebuje do najbardziej optymalnego funkcjonowania wystpuj znaczne rnice indywidualne. Niektrzy ludzie
zdaj si potrzebowa wysokiego poziomu stymulacji
i dziaaj najlepiej w otoczeniu penym napicia, w ktrym wikszo innych osb ulegaby dezorganizacji.
Mog oni nawet sami pobudza w sobie napicie, aby
podnie poziom pobudzenia, wiedzc, e jest to niezbdne do osignicia sukcesu. Synny gracz futbolowy
Cool", Joe Montana ze zwyciskiej druyny San Francisco
Rysunek 12.4 Prawo Yerkesa-Dodsona

Poziom wykonania zmienia si wraz z motywacj i trudnoci zadania. W przypadku zada atwych i prostych wyszy poziom motywacji
podnosi skuteczno wykonania. Jednak w przypadku zada trudnych i zoonych optymalny jest niszy poziom motywacji. Umiarkowany
poziom motywacji jest zasadniczo najlepszy dla zada o umiarkowanym stopniu trudnoci. Ponisze funkcje o ksztacie odwrconego U"
pokazuj, i poziom wykonania jest gorszy zarwno przy motywacji skrajnie niskiej, jak i skrajnie wysokiej.
ZADANIA
PROSTE I ATWE
ZADANIA
UMIARKOWANIE TRUDNE
ZADANIA
TRUDNE I ZOONE
Forty-Niners jest przykadem zachowywania zimnej krwi

w ostatnich minutach wielu trzymajcych w napiciu
gier, w ktrych prowadzi przegrywajcy pocztkowo
zesp do zwycistwa. Pewne osoby w wikszym stopniu
ni inne poszukuj wrae (Zuckerman i in., 1980). Jednostki, ktre lubi wyszy poziom stymulacji, podejmuj
dziaania bardziej ryzykowne, takie jak szybownictwo
czy wycigi motocyklowe, mog take siga po narkotyki w celu dostarczenia sobie silniejszych wrae. S
one jednak podatne na naogi i skonne do zachowa
destrukcyjnych zapewniajcych du intensywno
reakcji.
Rysunek 12.5
Masowa hierarchia potrzeb
Wedug Masowa tak dugo, jak potrzeby nisze w hierarchii nie s

zaspokojone, dominuj one motywacj jednostki. Kiedy zostan
zaspokojone, uwaga jednostki zwraca si ku potrzebom wyszym.
Nasze reagowanie na stymulacj jest uzalenione od

dowiadczenia. Pod wpywem rutyny to, co zwykle nas
pobudzao, moe ju tylko by obojtne lub nudne.
Z czasem wikszo wydarze staje si mniej stymulujca, motywujc nas do poszukiwania wyszego poziomu
pobudzenia i bardziej ekscytujcych bodcw (Zuckerman, 1979). Z drugiej strony, kiedy pobudzenie jest zbyt
wysokie, staramy si zredukowa poziom stymulacji
(Maddi, 1980). Dla kadego organizmu istnieje pewien
optymalny poziom pobudzenia - poniej niego poszukuje
si stymulacji, powyej - unika si jej.
Teoria pobudzenia otworzya nowe perspektywy
badawcze, ale jako teoria oglna nie utrzymaa si,
poniewa rne pomiary pobudzenia fizjologicznego
w zbyt maym stopniu koreloway ze sob. Ponadto
wykryto intensywn aktywno mzgu w fazie snu RHM,
ktra bya uwaana za punkt kracowo niski na kontinuum pobudzenia organizmu.
Humanistyczna teoria motywacji wzrostu

Psycholog humanistyczny Abraham Maslow (1970) sformuowa teori ludzkiej motywacji, ktra wyjaniaa
zarwno dziaania redukujce napicie, jak i wzmagajce
je. Maslow przeciwstawi motywacj braku (deficiency
motivation), w ramach ktrej organizm stara si odzyska
rwnowag psychiczn, motywacji wzrostu (growth
motwalion), kiedy jednostce chodzi o co wicej ni
Abraham Maslow
redukcja deficytu i poszukuje ona penej realizacji swego

potencjau. Ludzie motywowani wzrostem reaguj pozytywnie na niepewno, wzrost napicia, a nawet bl, jeli
jest to droga do peniejszej realizacji wasnego potencjau i osignicia celw osobistych. I tak, na przykad
osoba, ktra cierpi dobrowolnie w sprawie religijnej lub
politycznej, moe akceptowa bl i upokorzenie jako
niezbdny etap zmiany istniejcych postaw i instytucji.
Cierpi ona, aby osign istotne cele zgodne z wyznawanymi przez siebie wartociami.
Zgodnie z teori Masowa nasze potrzeby podstawowe tworz hierarchi potrzeb {needs hierarchy), jak to
przedstawia rysunek 12.5. Wrodzone potrzeby ukadaj
si w pewn sekwencj od prymitywnych do zaawansowanych. U dou tej hierarchii znajduj si podstawowe
popdy biologiczne, takie jak gd i pragnienie. Musz one
zosta zaspokojone, zanim zaczn dziaa jakiekolwiek
inne potrzeby. Pod naciskiem potrzeb biologicznych
inne potrzeby usuwaj si w cie i raczej nie wpywaj
na nasze dziaania. Kiedy zostaj zaspokojone, motywuj
nas potrzeby z innego poziomu - potrzeby bezpieczestwa. Kiedy nie zagraa nam niebezpieczestwo, podlegamy motywacji potrzeb przynalenoci - jak potrzeba
uczestnictwa, afiliacji, kochania i bycia kochanym. Kiedy
jestemy syci, bezpieczni i mamy poczucie przynalenoci spoecznej, aktywizuj si potrzeby szacunku. Skada
si na nie pragnienie sympatii do samego siebie, postrzegania siebie jako osoby kompetentnej i skutecznej oraz
umiejtnoci zaskarbienia sobie szacunku innych ludzi.
Ludzie s istotami mylcymi, o zoonych mzgach,
ktre wymagaj stymulacji intelektualnej. Motywuj nas
silne potrzeby poznawcze - chcemy zna sw przeszo,
rozumie amigwki biecej egzystencji i przewidywa
przyszo. To wanie sia tych potrzeb pozwala uczonym spdza ycie w pogoni za wiedz. Na kolejnym
poziomie hierarchii potrzeb Masowa znajduje si
ludzkie pragnienie pikna i harmonii, potrzeby estetyczne,
ktre stanowi o twrczej stronie czowieczestwa. Na
szczycie hierarchii znajduj si ludzie, ktrzy s syci,
bezpieczni, kochani i kochajcy, pewni siebie, mylcy
i twrczy. Ludzie ci wznosz si ponad potrzeby podstawowe w poszukiwaniu peniejszego rozwoju swego
potencjau, czyli samoaktualizacji. Pord innych zalet
osoby samoaktualizujce si cechuje samowiadomo,
samoakceptacja, wraliwo spoeczna, twrczo, spontaniczno oraz otwarto na nowe wyzwania. Hierarchia
Masowa zawiera take moliwo, by pj jeszcze dalej
ni cakowite spenienie potencjau jednostki. Potrzeby
transcendencji mog wie do wyszych stanw wiadomoci i kosmicznej wizji stopienia jednostki z wszechwiatem. Tylko u nielicznych rozwija si pragnienie przekroczenia jani w celu osignicia jednoci z siami
ducha.
Zdaniem Masowa potrzeby na kadym z poziomw
s wrodzone, cho wartoci kulturowe wpywaj na sposb ich wzbudzania i ekspresji. Patologia moe powsta
w przypadku frustracji potrzeb na kadym z poziomw.
1 tak, na przykad frustracja potrzeby mioci moe
prowadzi do wrogoci i perwersji seksualnych, podczas
gdy frustracja potrzeb szacunku moe zaowocowa
patologiczn niemiaoci lub skonnoci do zachowa
autodestrukcyjnych.
Teoria Masowa wywara wikszy wpyw na terapi
i ksztacenie ni na badania psychologiczne. Dla Masowa, jak i dla innego wybitnego przedstawiciela psychologii humanistycznej, Carla Rogersa (1959), centraln
ludzk si motywacyjn jest wrodzona potrzeba wzrostu i penej aktualizacji potencjau jednostki. Inni psychologowie sugerowali, e motywacja do samoaktualizacji to
zasadniczo motywacja do otwartoci na nowe dowiadczenia, idee i uczucia oraz do eksploracji zewntrznego
i umysowego rodowiska jednostki. Poniewa lk
i poczucie winy hamuj t pozytywn motywacj wzrostu, uwolnienie od motywacji braku jest- istotnym warunkiem ujawnienia osobistych kompetencji i spenie.
Ta wzniosa wizja znalaza poklask u wielu psychologw wygodzonych na diecie wczeniejszych koncepcji
podkrelajcych negatywne aspekty motywacji. Nacisk
na to, co pozytywne, narzuci orientacj na pomaganie
ludziom w realizacji ich potencjau w miejsce skupiania

si na zaburzeniach.
Psychologowie z Ilarvardu, Henry Murray i David
McClelland stworzyli specjaln technik projekcyjn,
zwan testem apercepcji tematycznej (thematic apperception test, TAT), do identyfikacji ograniczonej liczby motyww najistotniejszych w ludzkim yciu. Osoby badane
prosi si o ukadanie historyjek na podstawie wieloznacznych rysunkw. Wnioskowanie z tak utworzonych
projekcji czy wtkw przewodnich potrzeb osobistych,
pozwolio wykry wiele ludzkich motyww pozytywnych,
podobnych do tych, ktre opisywa Maslow. Niemniej te
potrzeby pozytywne wystpoway w poczeniu z motywami dziaajcymi na przekr naturze ludzkiej, takimi
jak potrzeba ponienia, samooskarania i upokorzenia.
Tematy wielu historyjek ogniskoway si wok potrzeb
wadzy, dominacji i agresywnoci. Ma to niewiele wsplnego z Maslowowskimi najwyszymi poziomami ludzkiego potencjau.
Spoeczno-poznawcze teorie motywacji

Rozwamy opowie o Czarnoksiniku z Krainy Oz jako
psychologiczne studium motywacji. Dorota i jej troje
przyjaci staraj si ze wszystkich si dosta do Szmaragdowego Miasta, pokonujc przeszkody, stawiajc
czoo wszelkim przeciwnikom. Czyni tak, poniewa
oczekuj, e otrzymaj od Czarnoksinika to, czego
potrzebuj; mdry Czarnoksinik zawsze umie ich jednak przekona, e to oni sami s w stanie przezwyciy
swoje wady i speni yczenia. Dla Doroty, dom nie oznacza konkretnego miejsca, lecz poczucie bezpieczestwa
i bliskoci z kochanymi osobami, jest siedzib serca.
Odwaga, ktr chce posi Lew, inteligencja, za ktr
tskni Strach na Wrble, emocje, o ktrych marzy Blaszany Czowiek to atrybuty ju przez nich posiadane,
musz tylko myle o nich w inny sposb - nie jako
0 wewntrznych warunkach, lecz jako o pozytywnych
napiciach midzy sob a innymi ludmi. Czy nie wykazali tych cech w swej podry do Krainy Oz, podry
kierowanej zasadniczo przez oczekiwania, wyobraenie
przyszoci, w ktrej dostan to, czego pragn? Doprawdy,
Czarnoksinik z Krainy Oz by pierwszym psychologiem
poznawczym.
Podejcie poznawcze jest obecnie szeroko stosowane do zrozumienia motywacji wieki zachowa osobistych i spoecznych. Jest w nim stosowany punkt widzenia
Czarnoksinika z Krainy Oz: rdem ludzkiej motywacji
nie s warunki obiektywne, lecz ich subiektywna interpretacja. Wzmacniajcy efekt nagrody nie wystpi, jeli nie
postrzegamy go jako wyniku wasnych dziaa. Nasza
wiedza jest najczciej uwarunkowana przez to, co uwaamy za odpowiedzialne za nasze przesze sukcesy
1 poraki, to, co uznajemy za moliwe do wykonania oraz
przewidywane przez nas skutki dziaania. Podejcie poz-
Na znaczeniu oczekiwa w motywacji zachowania,

skoncentrowa si Julian Rotter w swej teorii spoecznego
uczenia si (1954). Jego zdaniem prawdopodobiestwo
zaangaowania si przez nas w jakie zachowanie (uczenie si do egzaminu zamiast chodzenia na imprezy) jest
zdeterminowane oczekiwaniami osignicia celu (otrzymania dobrej oceny) wskutek danej aktywnoci i osobistej
wartoci tego celu. Oczekiwania przyszych wydarze s
uwarunkowane nasz histori wzmocnie, ktra z kolei
wyksztacia w nas poczucie umiejscowienia kontroli.
Poczucie umiejscowienia kontroli (locus ofcontrol orienLation) to przekonanie, e wyniki naszych dziaa zale
od nas samych {poczucie kontroli wewntrznej) lub od
zdarze pozostajcych poza nasz kontrol osobist
(poczucie kontroli zewntrznej).
Fritz Heider (1958) przedstawi tez, e wynik
naszego zachowania (na przykad niska ocena) mona
przypisa siom dyspozycyjnym, takim jak zaniedbania
w nauce lub niedostatek inteligencji albo siom sytuacyjnym, jak nieuczciwy egzamin lub uprzedzony nauczyciel.
Takie atrybucje wpywaj na nasz sposb zachowania.
Jeli spostrzegamy nisk ocen jako wynik zaniedba
w nauce, bdziemy prawdopodobnie w przyszoci uczy
si bardziej pilnie, ale jeli spostrzegamy j jako wynik
niesprawiedliwoci lub braku zdolnoci - raczej zrezygnujemy (Dweck, 1975). Te pomysy zostay w peni rozwinite w teorii atrybucji (omawianej w Rozdziale 16).
Czarnoksinika z Krainy Oz mona interpretowa jako
psychologiczne studium motywacji.
nawcze do motywacji zwraca uwag gwnie na wysze

procesy psychiczne zawiadujce jani w dziaaniu a nie na pobudzenie fizjologiczne, mechanizmy biologiczne i fizyczne waciwoci bodca. Podejcie to wyjania, dlaczego istoty ludzkie s czsto motywowane
w wikszym stopniu przez wyobraone przysze wydarzenia ni przez czynniki bodcowe z bezporedniego
otoczenia.
Niemiecki psycholog spoeczny Kurt Lewin (1936) jest
autorem koncepcji, w ramach ktrej spostrzegana rozbieno pomidzy aktualnym pooeniem jednostki a takimi czynnikami, jak zadanie do wykonania, podany cel
lub standard grupowy, moe mie efekty motywacyjne.
Zdaniem Lewina, takie spostrzeganie rozbienoci tworzy
napicie wewntrzne, ktre dostarcza motywacji do jego
usunicia poprzez wypenienie zadania, osignicie celu
lub zachowanie zgodne z normami grupy.
Ucze Lewina, Leon Festinger wprowadzi pojcie
rozbienoci do swej teorii dysonansu poznawczego (1957).
Wedug tej teorii rozbieno pomidzy przekonaniami,
postawami i zachowaniem tworzy motywacyjny stan dysonansu, ktry skania nas do zmiany jednego lub wikszej
liczby elementw pozostajcych w sprzecznoci.
Przyjrzelimy si dotd pewnej prbie oglnych teorii

motywacji. W dalszej czci rozdziau rozwaymy bliej
trzy rne motywy silnie wpywajce na nasze ycie: gd,
motywacj seksualn oraz motywacj do pracy i osigni.
Podsumowanie
i\
Psychologowie stworzyli wiele rnych teorii motywacji,

ale adna z nich nie jest w peni satysfakcjonujca. Rewolucja darwinowska zainspirowaa teori instynktu, ktra
miaa obj zarwno zoone wzorce reakcji zwierzt
niszych, jak i czowieka. Wedug teorii instynktw motywacja ma charakter wrodzony, mechanistyczny i pozbawiony kontroli mylowej.
^l
Pod ostrzaem krytyki ze wszystkich stron, teoriainstynktu ustpia pola teorii popdu, popularnej w erze
behawioryzmu, kiedy to w modzie byo badanie uczenia si
zwierzt. Centraln ide tej teorii byo uczenie si przez
organizm nowych reakcji w oparciu o napicie wynikajce
z pierwotnych lub nabytych popdw. Reakcje, ktre prowadz do redukcji napicia, zostaj utrwalone. Ta teoria
homeostatyczna nie bya jednak w stanie wyjani zachowania motywowanego poszukiwaniem pobudzenia i takick
niehomeostatycznych dziaa, jak aktywno motywowana'
ciekawoci czy zabawa. Teoria pobudzenia opisaa zjawisko
polegajce na powszechnie stwierdzanym poszukiwaniu

przez ludzi i zwierzta optymalnego poziomu pobudzenia.
Prawo Yerkesa-Dodsona gosi, i poziom pobudzenia i po<ziom wykonania pozostaj w zalenoci krzywoliniowej.
^ Humanistyczne podejcie do motywacji, ktrego reprezentantem jest Abraham Maslow, postuluje istnienie hierarchii potrzeb -jej fundament stanowi potrzeby najbardziej podstawowe, konieczne do przetrwania, wiecz za
j potrzeby typowe dla czowieka - spoeczne, poznawcze
i estetyczne. W miar jak jednostka poszukuje spenienia
swego czowieczestwa i potencjau, do gosu dochodz
coraz to wysze potrzeby, takie jak potrzeba szacunku,
aktualizacji i transcendencji. Psychologowie spoeczni
i poznawczy wzbogacili teorie motywacji przez nacisk na
jednostkowe spostrzeganie sytuacji i subiektywn interpretacj przyczyn zachowania. Te atrybucje przyczynowe mog
motywowa lub tumi reakcje w stopniu niekiedy wikszym
ni rzeczywiste, oparte na bodcach, rdo przyczynowe.
d i jedzenie
Popdy pierwotne, takie jak gd i pragnienie, zapewniaj
organizm, e przedstawienie trwa", nawet jeli nie
wszyscy maj czas opanowa swoje role. Z mechanizmw
homeostatycznych, dziki ktrym ciao podtrzymuje optymalne warunki wewntrzne, te zwizane z godem nale
do najbardziej zoonych. W tym wypadku regulacja biologiczna, za ktr odpowiadaj okrelone obszary mzgu,
neuroprzekaniki, hormony i organy cielesne wspdziaa
z procesami umysowymi, zachowaniowymi i spoecznymi,
ktre kontroluj motywacj organizmu do inicjowania
lub do zaniechania odywiania si.
Co reguluje ludzkie wzorce jedzenia?

Dla efektywnego odywiania si organizm musi by wyposaony w mechanizmy speniajce cztery zadania: (a) wykrycie wewntrznej potrzeby jedzenia; (b) zainicjowanie
i organizacja zachowania konsumpcyjnego; (c) dozorowanie iloci i jakoci spoywanego pokarmu; (d) powstrzymanie si od jedzenia po skonsumowaniu waciwej iloci
pokarmu. Badacze starali si zrozumie te procesy przez
odniesienie ich do obwodowych mechanizmw ciaa, takich
jak skurcze odka, lub do centralnych mechanizmw mzgowych, jak funkcjonowanie podwzgrza. Cho gd jest
jednym z najgbiej studiowanych mechanizmw, jego zrozumienie - szczeglnie u ludzi - pozostawia cigle wiele
do yczenia. C wiemy o motywacyjnej dynamice godu?
Bodce obwodowe: skurcze godowe

Skd bierze si wraenie godu? Czy po prostu czujemy burczenie w brzuchu i odbieramy sygnay frustracji:
skurcze odka? Fizjolog Walter Cannon (1934) uwaa,
e zlokalizowane doznania aktywnoci gastrycznej pustego odka s jedyn podstaw odczucia godu. Jego
zdaniem pusty odek dostarcza nieprzyjemnej stymulacji - skurczw - ktre wyzwalaj aktywno majc na
celu wypenienie odka i zlikwidowanie tych nieprzyjemnych bodcw.
Cannon sprawdza hipotez pobudzenia obwodowego
interesujc metod na swym studencie nazwiskiem
Washburn. Washburn wytrenowa si w poykaniu nie
nadmuchanego balonika przyczepionego do wentyla.
Drugi koniec wentyla by podczony do urzdzenia
rejestrujcego zmiany cinienia powietrza. Nastpnie
Cannon pompowa balonik znajdujcy si w odku
Washburna. W miar jak odek studenta wypenia si,
powietrze uchodzio z balonika i poruszao pisak rejestrujcy cinienie. Dane o skurczach godowych Washburna koreloway z okresami silnego zacinicia, nie koreloway natomiast z fazami rozkurczowymi. Cannon uwaa,
e dowid w ten sposb odpowiedzialnoci skurczw
odka za uczucie godu (Cannon i Washburn, 1912).
Jego nastpnym krokiem byo uznanie stymulacji lokalnej
za podstaw wszystkich popdw biologicznych. Cannon by zwolennikiem wyjaniania natury godu, pragnienia, seksu i innych popdw podstawowych w oparciu o mechanizmy obwodowe.
Jednake Cannonowi udao si ustali jedynie korelacj, a nie zwizek przyczynowy. Chocia skurcze godowe towarzysz zaciskaniu si odka, jaki inny czynnik
moe stanowi przyczyn obu tych reakcji. 1 rzeczywicie, kolejne badania wykazay, e skurcze odka nie
stanowi nawet warunku koniecznego doznania godu.
Wstrzyknicie cukru do krwiobiegu powstrzymuje skurcze odka, lecz nie powstrzymuje godu zwierzt
0 pustym odku. Ludzie po cakowitej resekcji odka
nadal dowiadczaj skurczw godowych (Janowitz
1 Grossman, 1950), a szczury pozbawione odkw s
w stanie uczy si drogi w labiryncie w oparciu o nagrody
pokarmowe (Penick i in., 1963). Tote, cho wraenia
z odka odgrywaj zapewne istotn rol w naszym
dowiadczaniu godu, nie wyjaniaj one, w jaki sposb
organizm wykrywa potrzeb jedzenia i zostaje do tej
czynnoci zmotywowany.
Podejcie wielosystemowe
Przez lata badacze stosowali modele regulacji centralnej, starajc si zidentyfikowa mzgowe orodki
godu" odpowiedzialne za pobudzenie i wygaszanie godu
oraz mechanizmy odywiania si. Jednak to podejcie
rwnie okazao si zbyt ograniczone. Wspczesne
pogldy na gd i odywianie si odwouj si do zoonego modelu psychologicznego i biologicznego. To podej-
cie wielosystemowe przyjmuje za punkt wyjcia zaoenie,

e mzg wspdziaa z wieloma innymi systemami,
zarwno biologicznymi, jak i psychicznymi, aby zgromadzi informacj o wymogach energetycznych organizmu,
poziomie nasycenia pokarmem, godach wyuczonych
i preferencjach pokarmowych oraz informacje o socjo-kulturowych wymogach wobec jednostki. Mzg wysya
sygnay do systemu nerwowego, hormonalnego, do czonkw i mini, ktre inicjuj lub powstrzymuj poszukiwanie i spoywanie pokarmu.
Obszarem mzgu pierwotnie zaangaowanym w kontrol jedzenia jest boczne podwzgrze, podczas gdy odrbny obszar pooony w pobliu, podgrze brzuszno-przyrodkowe, zawiaduje zahamowaniem lub zaprzestaniem
odywiania si. Ten podwjny mechanizm podwzgrzowy
wraz z procesami na wejciu i wieloma zwizanymi z nim
procesami uruchamia i hamuje nasze odywianie si.
Tabela 12.1 zawiera podsumowanie licznych czynnikw uznawanych za istotne dla zoonej regulacji
detekcji godu, odywiania si i nasycenia. Oglnie biorc, system biologiczny reaguje na potrzeby energetyczne organizmu i jego stan nasycenia poywieniem.
System psychologiczny odpowiada za nabyte preferencje
pokarmowe i reaguje na spoeczne, emocjonalne i rodowiskowe bodce do jedzenia w oglnoci, oraz atrakcyj-
no i awersyjno specyficznych pokarmw. W tym

miejscu moemy tylko skrtowo przedstawi rol
poszczeglnych czynnikw.
Cukier (w postaci glukozy we krwi) i tuszcz s rdami energii w metabolizmie. Oczywicie, dwa podstawowe sygnay inicjujce jedzenie pochodz z receptorw
nadzorujcych poziom cukru i tuszczu we krwi. Kiedy
poziom glukozy jest niski, lub jest ona niedostpna metabolizmowi, z komrek receptorowych wtroby zostaj
wysane sygnay do bocznego podwzgrzn, w ktrym pewne
neurony, dziaajce jako detektory glukozy, zmieniaj sw
aktywno pod wpywem tej informacji. U zdrowych osb
dorosych spadek poziomu glukozy ma bezporedni wpyw
na subiektywne odczucie godu. Inne neurony podwzgrzowe wykrywaj zmiany w poziomie wolnych kwasw
tuszczowych i insuliny we krwi. Neurony te zdaj si
wsplnie aktywizowa system apetytu w bocznej strefie
podwzgrza i inicjowa czynno jedzenia (Thompson
i Campbell, 1977).
Przy swobodnym dostpie do ywnoci dorose zwierzta i ludzie zachowuj sta, odpowiedni wag ciaa
w cigu ycia. Wikszo organizmw jest wyposaona
w sztywny i efektywnie kontrolowany proces rwnowaenia pochaniania ywnoci z wydatkami energetycznymi.
Wewntrzna skala biologiczna sprawdza wag tuszczu
Tabela 12.1 Wielosystemowy model czynnikw kontrolujcych gd i odywianie si

Mechanizmy kontrolujce jedzenie
(integrowane przez boczne podwzgrze)
Czynniki pochodzenia biologicznego
v Deficyty ywnociowe
'jfi: niski poziom glukozy (cukru) we krwi
.;; wysoki poziom kwanych tuszczw we krwi
>Jj - oba pobudzaj boczne podwzgrze
k.: Punkt (poziom) krytyczny zmagazynowanych tuszczw
.> - inicjacja poszukiwania jedzenia poniej punktu
'.
krytycznego
Mechanizmy kontrolujce zaprzestanie jedzenia

(integrowane przez podwzgrze brzuszno-przyrodkowe)*
Czynniki pochodzenia biologicznego
Sygnay metaboliczne
wysoki poziom glukozy we krwi
niski poziom kwasw tuszczowych
Sygnay obwodowe
peny odek, kontrolowany przez detektory cinienia
pobudza podwzgrze brzuszno-przyrodkowe
sygnay smakowe z niesmacznego jedzenia pobudzaj
odruch wymiotny
Sygnay punktu krytycznego
poziom tuszczu zmagazynowanego w ciele osiga
. CQ b u d z a d
k
w nas
rze
boczno-przyrodkowe
Czynniki pochodzenia psychicznego

,;.<:
specyficzny
o, - wyuczone preferencje pokarmw zawierajcych
substancje (np. soi, wap), ktrych organizmowi brakuje
Jedzenie pod wpywem stresu
Jedzenie stymulowane spoecznie
Czynniki pochodzenia psychologicznego
- rodzinne i kulturowe rytuay jedzenia; pokarmy
Strach
o symbolicznym znaczeniu
Uwarunkowana awersja na pewne pokarmy
Uwarunkowane poczucie sytoci
Czynniki pochodzema mieszanego
,
N a c i s k ku|
na gz
|wetk
o d c n u d z a n i e si
Wskazwki sensoryczne
Zaburzenia psychiczne, jak anoreksja
- pobudzenie sensoryczne orodkowego ukadu nerwowego
wywouje odruchy aktywujce autonomiczny ukad
nerwowy, przygotowujce trawienie, metabolizm
i magazynowanie substancji
- dobry smak pokarmu podtrzymuje czynnoci jedzenia,
wyzwalajc w mzgu odruchy pobudzajce boczne
podwzgrze
Czynnoci antycypacyjne
Mechanizmy kontroli krtkoterminowej (przerwanie jedzenia) i dlugo- jedzenie na zapas"
terminowej (powstrzymywanie si od jedzenia pomidzy posikami)
i przesya odpowiednie informacje do orodkowego ukadu

nerwowego. Kiedy tylko poziom tuszczu zgromadzonego
w wyspecjalizowanych komrkach spada poniej pewnego
poziomu, zwanego krytycznym punktem zapasw (critical
set point), wysyane s sygnay do odywiania si (Keesey
i Powley, 1975). Ten punkt krytyczny ma podstawowy wpfyw
na ilo jedzenia spoywanego przez ludzi i ich wag.
Prcz jedzenia dla zaspokojenia godu jemy, by mu
zapobiec. Obserwacja yjcych na swobodzie, w naturalnym otoczeniu zwierzt uczy, e postpuj one prawdopodobnie tak samo, jak my: jedz, zanim dopadnie je
gd. Drapieniki inwestuj ogromn ilo energii w polowanie, zanim osabn z godu. Podobnie wiele gatunkw gromadzi i skaduje zapasy jedzenia. Ta strategia
pozwala zapobiega wyczerpaniu zapasw, zamiast zmaga si z ich niedostatkiem, kiedy on ju si pojawi (Collier i in., 1972). Wiele mechanizmw hamujcych jedzenie jest podobnych do tych, ktre je powstrzymuj, lecz
poredniczy w nich podwzgrze brzuszno-przyrodkowe.
Ponadto opieraj si one na przeciwstawnych pobudzeniach. Hamulce krtkoterminowe zatrzymuj czynno jedzenia, natomiast hamulce dugoterminowe powstrzymuj
od jedzenia midzy posikami.
Wysoki poziom glukozy i niski poziom wolnych
kwasw tuszczowych we krwi s sygnaami osignicia
poziomu nasycenia, lecz nawet zanim te informacje zostan przetworzone przez mzg, liczne sygnay obwodowe
nakazuj zatrzymanie czynnoci. Detektory cinienia
w odku sygnalizuj odprenie, natomiast nieprzyjemne doznania smakowe mog wywoa odruch wymiotny.
Podobnie jak to jest w wypadku pobudzenia do czynnoci jedzenia, na jej zahamowanie moe wpywa wiele
procesw emocjonalnych i odruchw wyuczonych, pojawiajcych si w trakcie jedzenia lub midzy posikami. Na
przykad ludzie i zwierzta nie jedz, kiedy s przestraszeni. Ponadto zwierzta nie przepadaj za nowymi
pokarmami: prbuj troch, a potem czekaj kilka godzin,
zanim zjedz wicej, sprawdzajc, czy pokarm im nie
zaszkodzi. T reakcj ochronn okrela si jako ostrono wobec przynty (bait-shyness). Tak, jak pewne wpywy
kulturowe zachcaj do jedzenia jako wanego rytuau
spoecznego, inne ka si przed nim powstrzymywa w naszej kulturze superszczupe modelki przypominaj
kobietom, jak powinny wyglda. Idea ten jest zagroony przez dwa autodestrukcyjne syndromy zwizane
z jedzeniem: anoreksj i bulimie. Te dwa powane zaburzenia powszechne wrd studentek wi si z problemami z kontrol nad wasnym ciaem oraz obrazem
wasnej osoby i postawami seksualnymi.
Otyo i odchudzanie si
Pod wpywem czynnikw genetycznych lub przekarmiania w krytycznym okresie wczesnego dziecistwa ludzie
zostaj zaprogramowani do otyoci, to znaczy maj
wicej komrek tuszczowych (tkanki tuszczowej) ni

ludzie o normalnej wadze (Brownell, 1982; Sj0rstr0m,
1980). Po okresie wczesnego dziecistwa odchudzanie
si lub przejedzenie zmienia rozmiar komrek tuszczu,
ale nie ich liczb. Liczba ta pozostaje niezmienna przez
cae ycie danej osoby. Kto o wysokiej liczbie komrek
tuszczu, odchudzajc si, jest w stanie straci na wadze
i sta si chudym, jednake osoba ta ma cigle ten sam
punkt wyczerpania zapasw, jest wic godnym utajonym grubasem (Nisbett, 1972). Jej ciao zaprogramowane
jest do otyoci i buntuje si przeciwko skrajnemu
odchudzaniu si.
Kiedy ludzie otyli w wyniku odchudzania si osigaj
now zredukowan wag, chemia ich ciaa podlega
powanym zaburzeniom i dezorganizacji. Komrki
tuszczu kurcz si, moe usta menstruacja, a poziom
tyroksyny (hormonu tarczycy) i biaych ciaek krwi spada
wraz ze spadkiem cinienia krwi i ttna. Fks-grubasy
uskaraj si na nisk tolerancj na zimno i bywa, e
nachodz ich obsesyjne myli o jedzeniu.
Niestety, okresowy charakter utraty wagi na skutek
odchudzania si wydaje si regu: stopniowo gr bior
naturalne regulatory wagi organizmu i przywracaj wag
optymaln (Koata, 1985). eby odchudzanie si byo
skuteczne, musz mu towarzyszy regularne wiczenia
fizyczne, kontrola dziennego spoycia, systematyczny
zapis przyjmowanych kalorii i zmian wagi, techniki
unikania silnego stresu i wsparcie spoeczne - najlepiej
ze strony rodziny. Dla osb otyych odchudzanie si nie
jest kwesti zwycistwa ducha nad materi", ale
kwesti dominacji biologii nad psychik.
Ludzie i zwierzta przejadaj si z rnych powodw, na przykad stresu (Antelman i in., 1976; Schachter
i in., 1968). W przypadku ludzi, czynniki spoeczne i kulturowe determinuj, kiedy, ile, jak szybko i co si jada.
(Moja woska mama na mj protest: Nie podawaj ju
wicej, prosz! Nie jestem ju godny!" zwyka odpowiada: Kady moe je, kiedy jest godny - tak robi
zwierzta. Jedzenie tego, co podaj, kiedy nie jeste
godny, jest dowodem twojej mioci do mnie"). Ludzie
mog take przejada si (lub poci) ze wzgldu na
symboliczne wartoci jedzenia, na przykad z okazji
wit religijnych.
Podsumowanie
Gd jest najpilniej studiowanym ze wszystkich popdw, ale
fiasze rozumienie mechanizmw zaangaowanych w inicjo-'
wanie i powstrzymywanie czynnoci jedzenia jest cigle niepene. Dawniej badacze uwaali bdnie, e gd jest cakowicie zdeterminowany przez stymulacj obwodow pochodzqcq
ze skurczw odka, nastpni badacze take bdzili, sdzc, e gd i jedzenie mona cakowicie wytumaczy
dziaaniem' "ceUralnycU procesw' mzgwyti.' Nowe pdtfef

cie wielosystemowe w badaniach nad godem uwzgldnia
zoone interakcje pomidzy mzgiem, systemem hormonalnym, stymulacjq lokaln i czynnikami psychologicznymi. Na
poszukiwanie pokarmu i czynno jedzenia oddziafywuje
aktywno bocznego podwzgrza, natomiast funkcjami przeciwstawnymi - przerwaniem i zahamowaniem jedzenia zawiaduje podwzgrze brzuszno-przyrodkowe.
Pobieranie pokarmu i wag reguluje wskanik zapasw", wskanik tuszczu zmagazynowanego w wyspecjalizowanych komrkach tuszczowych. Lidzie otyli maj w organizmie wicej ni pozostali komrek tuszczu, z przyczyn
genetycznych lub wskutek przekamiiania w krytycznym
wczesnym okresie ycia. Poniewa liczba komrek tuszczu
jest przez cae ycie staa, odchudzanie prowadzi tylko do ich
skurczenia si, tworzc utajonych grubasw, ktrzy s chwilowo szczupli. Z tego powodu ludziom otyym trudno zachowa spadek wagi nawet po ekstremalnym odchudzaniu si.
Wymaga to systematycznego programu wicze fizycznych,
kontroli wagi, spoecznego wsparcia i innych rodkw natuiy
psychologicznej.
'..'-..
otywacja seksualna
Jedzenie jest konieczne dla przetrwania jednostki, seks
natomiast nie. Niektre zwierzta i ludzie zachowuje")
wstrzemiliwo przez cae ycie bez widocznego
negatywnego wpywu na ich codzienne funkcjonowanie.
Ale dla ewolucji gatunku seks jest nawet jeszcze waniejszy ni przetrwanie: wiele zwierzt wyewoluowao
w kierunku szybkiego rozmnaania si i wczesnej mierci. Ewolucja nie patrzy przychylnym okiem na celibat
i zwykle szybko go eliminuje. Oglnie biorc, geny
wstrzemiliwoci wymieraj, podczas gdy geny dzy
si mno.
Seks ma charakter altruistyczny w tym sensie, e
dziaa w interesie gatunku. Natura obdarzya motywacj
seksualn du doz przyjemnoci. Szczytowanie w orgazmie suy jako ostateczne wynagrodzenie za wszelkie
koszty zwizane z doborem seksualnym.
Popd seksualny stanowi pod wieloma wzgldami
wyjtkowe rdo motywacji:
Nie jest istotny dla indywidualnego przetrwania,
ale decyduje o przetrwaniu genw, ktrych nosicielami s jednostki i o przetrwaniu gatunkw.
Motywuje nadzwyczaj szerok gam zachowa
i procesw psychicznych.
Moe dziaa niezalenie od deprywacji seksualnej.

Mog mu towarzyszy inne motywacje - pobudzenie moe zarwno wyzwala napicie, jak i by
rdem przyjemnoci; kady bodziec skojarzony
z aktywnoci seksualn moe by wyuczonym
rdem motywacji, podczas gdy kady bodziec
skojarzony z uwolnieniem popdu seksualnego
moe sta si wzmocnieniem warunkowym.
Moe zosta pobudzony przez prawie kady
bodziec - zarwno dotyk, fantazje, jak i obiekty
seksualne - ktry nawet porednio reprezentuje
prawdziw lub wyimaginowan okazj do aktywnoci seksualnej.
Z powodu tradycyjnego tabu przeciwko badaniu seksu
u ludzi, wikszo naszej wiedzy o fizjologii pobudzenia
i zachowania seksualnego pochodzi z bada nad zwierztami. Cho Freud zwrci uwag na znaczenie motywacji seksualnej, psychologowie-badacze nie podyli
tropem jego idei. Seks nie bardzo pasowa do dominujcej wwczas teorii motywacji opartej na redukcji
popdu. Strach i lk pasoway do tej teorii lepiej i doczekay si wikszego zainteresowania empirycznego
(Brown, 1961). Prcz przyczyn teoretycznych, psychologowie zaniedbali systematyczne badania tego potnego motywu ludzkiego przede wszystkim z powodu
kulturowych oporw przed otwartym zajmowaniem si
seksualnoci.
W tej czci rozdziau zajmiemy si najpierw tym, co
wiadomo o popdzie seksualnym i krzyowaniu si niszych zwierzt. Nastpnie powicimy uwag wybranym
problemom seksualnoci ludzkiej, takimi jak cykl reaktywnoci seksualnej, rnice midzy pciami w fazie zalotw,
znaczenie dotyku i fantazji, skrypty zachowa seksualnych, gwat, uzalenienie od seksu i homoseksualizm.
Przyjmiemy tu zasadniczo podejcie rozwijane przez
psychologw ewolucyjnych, uzupenione socjopsychologicznym spojrzeniem na ludzkie aspekty dowiadcze
seksualnych.
Pobudzenie seksualne u zwierzt

U gatunkw innych ni czowiek pobudzenie seksualne
jest zdeterminowane przede wszystkim przez procesy
fizjologiczne. Zwierzta staj si receptywne seksualnie
zasadniczo w reakcji na napyw hormonw kontrolowanych przez przysadk mzgow, a wydzielanych
przez gonady - narzdy pciowe. U samcw s to hormony znane pod nazw androgenw, stale obecne w organizmie w wystarczajcym stopniu, tote samce s hormonalnie przygotowane do krzyowania w zasadzie
nieustannie; ale u samic wielu gatunkw hormon seksualny estrogen jest wydzielany zgodnie z cyklami czasowymi - dobowymi, miesicznymi lub zwizanymi z porami
roku. Tak wic samica z reguy jest jedynie okresowo

receptywna seksualnie.
Hormony te oddziauj zarwno na mzg, jak i na
tkank genitaliw, i czsto wyzwalaj przewidywalne,
stereotypowe zachowania seksualne u wszystkich przedstawicieli danego gatunku. Jeli widzielicie jedn par
szczurw w czasie zalotw, widzielicie je wszystkie.
Receptywna samica szczura czyni podchody pod samca,
a zwrci jego uwag. Potem ona przez chwil ucieka,
a on j goni. Ona nagle zatrzymuje si i unosi tyln cz
ciaa, on w ni wchodzi na chwil, kopuluje, po czym
wycofuje si. Ona na chwil ucieka i gonitwa trwa nadal,
przerywana aktami intromisji samca (w liczbie od 10 do
20), po czym samiec ejakuluje, chwil odpoczywa i ponawia gonitw seksualn. Kopulacje map s rwnie krtkotrwae (okoo 15 sekund), natomiast w przypadku
soboli powolne i dugotrwae, ich czas moe dochodzi
do omiu godzin. Takie drapieniki jak lwy sta na dugie, powolne rytuay kopulacyjne. Natomiast ich ofiaryantylopy, kopuluj tylko przez kilka sekund, czsto
w biegu (Ford i Beach, 1951).
Jednak nawet u zwierzt pobudzenie seksualne nie
jest determinowane wycznie przez stany wewntrzne
i wpyw hormonw. Bodce obwodowe s w stanie
uwraliwia lub aktywizowa wrodzone wzorce reakcji.
Dla wielu gatunkw widok i odgos zrytualizowanych
wzorw zachowania potencjalnych partnerw jest
warunkiem niezbdnym reakcji seksualnej. Rwnie
dotyk, smak i zapach mog spenia rol stymulatorw
pobudzenia seksualnego. Na przykad, niektre gatunki wydzielaj sygnay chemiczne zwane feromonami
(pheromones), ktre przycigaj partnerw, czasem
z wielkich odlegoci. U wielu gatunkw feromony s
wydzielane przez samice w okresie najwikszej podnoci (poziom hormonw i pobudzenie seksualne
osigaj wielko maksymaln). To wydzielanie jest
bodcem bezwarunkowym dla pobudzenia i zainteresowania ze strony samcw danego gatunku - jest to
tendencja uksztatowana w nich dziedzicznie. Kiedy
samce map - rezusw poczuj z ssiedniej klatki
zapach receptywnych seksualnie samic, reaguj szeregiem zwizanych z seksem zmian fizjologicznych,
w tym powikszeniem rozmiaru jder. Natomiast
u ludzi reakcje na zapachy zwizane z seksem s bardziej zmienne, zdeterminowane w wikszym stopniu
tym, kto wydziela zapach, a nie niewyuczonymi, nieodpartymi wasnociami wchowymi komunikacji
chemicznej (Hopson, 1979).
Rozmnaanie pciowe
Z biologicznego punktu widzenia zachowanie seksualne stanowi zesp reakcji prowadzcych do reprodukcji. Jednake perspektywa psychologiczna w mniejszym
stopniu koncentruje si na rozmnaaniu, w wikszym
za na indywidualnych odczuciach zwizanych z aktyw-
noci seksualn. Rozmnaanie pciowe (sexual reproduetion) oznacza tworzenie potomstwa na drodze pciowej. Niektre gatunki ryb, jaszczurek i innych zwierzt
reprodukuj si na drodze nieseksualnej, lecz w ten
sposb tworz potomstwo przystosowane do przeycia
tylko w rodowisku wysoce stabilnym. Rozmnaanie
pciowe wykorzystuje walory zrnicowania genetycznego,
co przygotowuje genetycznie cz potomstwa do
przetrwania w zmieniajcym si rodowisku.
Synchroniczno seksualna
Wraz z ustanowieniem rozmnaania pciowego jako
schematu ewolucyjnego, konieczne byo rozwizanie
dwch problemw: zrnicowania seksualnego oraz synchronicznoci seksualnej. Po pierwsze, rozmnaanie pciowe
wymaga co najmniej dwch typw pciowych: samcw
i samic. Samice musz posiada obszerne gamety (jaja) zbiornik energii do zapocztkowania wzrostu embrionu
- natomiast samce musz produkowa gamety (sperm)
wyspecjalizowane w ruchliwoci (by dotrze do jaja).
Podstawowe zrnicowanie komrek pciowych wzrasta
wraz z pogbianiem si rnic pomidzy samcami
i samicami w budowie fizycznej, funkcjonowaniu fizjologicznym i zachowaniu.
To zrnicowanie tworzy kolejny problem: obie pci
musz zsynchronizowa swoj aktywno, tak by gamety spotkay si we waciwych warunkach, pozwalajcych
na poczcie zdolnego do ycia potomstwa. Wedug Normana Adlera (1978) istniej co najmniej cztery formy
takiej synchronizacji:
Znalezienie odpowiedniego partnera - takiego,
ktry pochodzi z tego samego gatunku, jest dojrzay pciowo (po okresie dojrzewania) i prezentuje typ optymalny - o najwikszym potencjale
genetycznym dla dobrostanu potomstwa. Dokonywane przez samce demonstracje siy i innych
zalet podlegaj ocenie wybierajcych partnera
samic.
Znalezienie odpowiedniego miejsca i czasu: umiejtne posugiwanie si zegarem biologicznym dla
okrelenia czasu doboru partnera, dziki czemu
potomstwo pojawia si, kiedy rodowisko moe
dostarczy wystarczajcej iloci poywienia
i wiata sonecznego; zsynchronizowanie rytmu
okoodobowego, tak by owulacja i dobr partnera wystpiy o waciwej porze dnia.
Wzajemne dopasowanie zachowa: wprawienie
samicy w odpowiedni nastrj" przez odpowiednie rytuay zalotw, tak by stosowne odruchy
ustawiy narzdy pciowe w pozycji sprzyjajcej
zapodnieniu.
Zmiana stanu fizjologicznego i zachowania samicy
z receptywnoci seksualnej na gotowo do zajcia
w ci (u ssakw).
Badania wykazay dwa rodzaje zmian stanu fizjologicznego samicy szczura pod wpywem kopulacji. Po
pierwsze, wywouje ona wydzielanie progesteronu, hormonu niezbdnego do zajcia w ci. Po drugie, stymulacja kopulacyjna ze strony samcw przygotowuje samice
do przyjcia w czasie ejakulacji pozycji uatwiajcej przedostanie si spermy z pochwy do macicy. W ten sposb
zachowany jest pewien stopie kontroli behawioralnej
procesu rozmnaania si (Adler i Toner, 1986).
Nie stwierdzono istotnego wpywu aktywnoci hormonalnej, tak wanej w regulacji zachowa seksualnych
u samic ssakw, na receptywno seksualn i gratyfikacje
u kobiet. U mczyzn, hormon seksualny testosteron
(jeden z androgenw) jest niezbdny do pobudzenia
i aktywnoci seksualnej. Testosteron osiga wystarczajcy poziom dopiero po okresie dojrzewania, kiedy neurony podwzgrza wydzielaj specjalny hormon (gonadotropowy), ktry odgrywa krytyczn rol w ustaleniu
i podtrzymywaniu normalnej aktywnoci rozrodczej. Stymulacja seksualna i orgazm podwyszaj poziom tego
hormonu, lecz taki sam wpyw maj nastroje wrogoci
i lku. By moe ten podobny wpyw stymulacji seksualnej i wrogoci odpowiada za liczne skojarzenia seksu
i agresywnoci u czowieka. Poziom testosteronu moe
rwnie dziaa na popd seksualny kobiet, prowadzc
do wzrostu motywacji seksualnej przed i po menstruacji.
Niski poziom estrogenu moe zakca satysfakcj seksualn, powodujc sucho pochwy.
Seksualno czowieka
W przypadku ludzi zachowania seksualne w duo wikszym stopniu ni u zwierzt zale od czynnikw psychicznych. W efekcie s one take bardziej zmienne
u ludzi ni u innych gatunkw. Seksualno czowieka
(human sexuality) mona opisa jako zoon z rozwinitego zespou motywacyjnego skierowanego na dobr
reprodukcyjny i przyjemno seksualn oraz spoecznych
przeszkd i uatwie aktywnoci seksualnej. Pobudzenie
seksualne (sexual arousal) u ludzi to stan podniecenia
i napicia motywacyjnego spowodowany przez psychiczne
i poznawcze reakcje na bodce erotyczne. Bodce erotyczne
mog mie natur fizyczn lub psychiczn, wywoujc
podniecenie seksualne lub uczucie namitnoci. Pobudzenie seksualne wywoane przez bodce erotyczne
redukowane jest przez czynnoci seksualne odczuwane
przez jednostk jako satysfakcjonujce, szczeglnie
dziki orgazmowi.
Naukowe badania nad normalnymi ludzkimi zachowaniami seksualnymi nabray rozmachu wraz z pracami
Alfreda Kinseya i jego wsppracownikw w pocztkach
lat czterdziestych (1948, 1953). Przeprowadzili oni wywiady z okoo 17 000 Amerykanw na temat ich zachowa seksualnych i odkryli -wywoujc powszechny szok
- e pewne zachowania uznawane za rzadkie, a nawet
anormalne, byy bardzo rozpowszechnione - przynajmniej tak wynikao z wywiadw. Jednak badaczami,
ktrzy naprawd przeamali tabu seksualne, byli William
Masters i Virginia Johnson (1966, 1970, 1979). Dziki
nim uprawomocniy si bezporednie badania ludzkiej
seksualnoci na drodze obserwacji i rejestracji zachowa
i zmian fizjologicznych zwizanych z rzeczywist aktywnoci seksualn w warunkach laboratoryjnych. W ten
sposb nie badali oni tego, co ludzie mwi o seksie
(jest to zwykle znacznie znieksztacone), lecz co rzeczywicie si dzieje podczas stosunku i masturbacji.
Rysunek 12.6
Fazy ludzkiej reakcji seksualnej
Wzr faz reakcji seksualnej mczyzn i kobiet jest podobny.

Podstawowa rnica polega na czasie dochodzenia przez mczyzn
i kobiety do kadej z faz oraz wikszym prawdopodobiestwie
osigania przez kobiety wielokrotnego orgazmu.
Cykle reakcji seksualnych
W celu przebadania ludzkich reakcji na stymulacj

seksualn Masters i Johnson prowadzili kontrolowan
obserwacj tysicy mskich i eskich ochotnikw podczas dziesitek tysicy cykli zachowa zwizanych ze
stosunkami lub masturbacj. Ich pionierskie badania
obaliy wiele mitw i stworzyy model fazowego przebiegu ludzkiej reakcji seksualnej. Naley jednak odnotowa, e Masters i Johnson badali wycznie pobudzenie
i reakcje. Nie badali istotnej psychologicznie fazy reaktywnoci seksualnej - fazy pragnie seksualnych, motywacji do poszukiwania partnera seksualnego lub do osignicia stanu gotowoci do dowiadczenia seksualnego.
Cztery najwaniejsze wnioski z bada nad ludzk
seksualnoci s nastpujce: (a) mczyzn i kobiety
cechuje podobny wzr reaktywnoci seksualnej, bez
wzgldu na rdo pobudzenia; (b) cho sekwencja fazowa cyklu reakcji seksualnej jest dla obu pci podobna,
kobiety s bardziej zmienne i maj tendencj do reagowania bardziej powolnego, natomiast ich pobudzenie
czsto trwa duej; (c) wiele kobiet moe mie orgazmy
wielokrotne, co rzadko zdarza si mczyznom w porwnywalnym przedziale czasowym; (d) rozmiary penisa
nie maj zwizku z jakimkolwiek aspektem sprawnoci
seksualnej (z wyjtkiem mskiej ambicji posiadania
dugiego penisa).
Wyrniono cztery fazy cyklu ludzkiej reakcji seksualnej: podniecenie, plateau, orgazm i odprenie (zob.
rysunek 12.6).
W/az/e podniecenia (trwajcej od kilku minut do
ponad godziny) dokonuj si zmiany naczyniowe
w rejonie miednicy. Wystpuje wzwd penisa,
a echtaczka nabrzmiewa. Krew i inne pyny zalegaj w jdrach lub pochwie, pojawia si zaczerwienienie ciaa, czyli rumie seksualny.
Podczas fazy plateau pojawia si maksymalny (cho
zmienny) poziom pobudzenia. Nastpuje gwatowny wzrost ttna, szybkoci oddychania i cinienia krwi, wzmoenie wydzielania hormonalnego oraz napicia mini zarwno dowolnych,
jak i mimowolnych. Wzrasta nawilenie pochwy
a piersi nabrzmiewaj.
W fazie orgazmu mczyni i kobiety doznaj

bardzo silnego przyjemnego uczucia rozadowania powstaego napicia seksualnego. Orgazm
charakteryzuje si rytmicznymi skurczami obszarw genitalnych, ktre pojawiaj si mniej wicej
co osiem dziesitych sekundy. Tempo oddychania
i cinienie krwi osigaj bardzo wysoki poziom
zarwno u kobiet, jak i mczyzn, a ttno moe
wzrosn dwukrotnie. U mczyzn pulsujce
skurcze prowadz do ejakulacji, wytrysku nasienia. U kobiet wystpuj dwa typy orgazmu osigane na drodze efektywnego dranienia echtaczki lub pochwy.
W fazie odprenia organizm wraca powoli do normalnego stanu sprzed okresu podniecenia - cinienie krwi i ttno spadaj. Po przeytym orgazmie wikszo mczyzn wchodzi w okres
nieczuoci", trwajcy od paru minut do kilku
godzin, kiedy to kolejne orgazmy s niemoliwe.
Natomiast kobiety, przy trwajcym nadal pobudzeniu, s zdolne do wielokrotnych orgazmw
w stosunkowo krtkich odstpach czasu.
Gry doboru pciowego:

strategie inwestycji seksualnych
Pobudzenie seksualne moe prowadzi do stosunku,
a w nastpstwie do spodzenia potomstwa (jeli nie
wystpi jakie przeszkody). Jakie rodzaje namitnoci
seksualnych wyksztacaj si u rnych gatunkw i rnych pci? Jeli osobniki mskie adaptuj si do istotnie
odmiennego rodowiska seksualnego ni osobniki eskie, moemy oczekiwa, e obie pcie bd doznaway
znacznie rnicych si seksualnych namitnoci i motywacji. I rzeczywicie mona dowie, e kobiety i mczyni rozwijali si w odmiennych rodowiskach
socjoseksualnych, cho jestemy przedstawicielami tego
samego gatunku.
Dla osobnikw eskich rodowisko reprodukcyjne

tworz tendencje i moliwoci behawioralne samcw
i rywalizujcych z nimi samic. Dla samcw sytuacja jest
odwrotna. Rnica zaczyna si ju na poziomie gamet.
Samce mog si reprodukowa setki razy w roku, jeli
tylko znajd chtne do tego partnerki. Do stworzenia
potomka potrzebuj tylko spermy, objtoci yeczki do
herbaty i paru minut stosunku. Kobiety s natomiast
w stanie reprodukowa si najwyej okoo raz w roku,
a kade urodzone dziecko wymaga ogromnych nakadw
czasu i energii. (Nawiasem mwic, rekord liczby
urodze dla jednej kobiety nie dochodzi do pidziesiciu, natomiast mczyni s w stanie pocz duo
wicej potomkw. Marokaski despota, Krl Ismail
Krwiopijca spodzi ponad 700 dzieci, a pierwszy cesarz
chiski pono ponad 3000 - obydwaj mieli liczne haremy). Cho rednia liczba potomstwa mczyzn i kobiet
jest z koniecznoci rwna, samce wszystkich gatunkw
s znacznie bardziej zrnicowane pod wzgldem sukcesu reprodukcyjnego - niektre z nich w ogle nie maj
dzieci, inne - bardzo wiele.
Tak'wic jaja s dobrem limitowanym i samce rywalizuj o ich zapodnienie. Podstawowym problemem
osobnikw mskich jest maksymalizacja liczby potomstwa przez krzyowanie z najwiksz moliw liczb
samic. Natomiast podstawowym problemem samic jest
znalezienie samca wysokiej jakoci, ktry przemieni jaja
z ich ograniczonego zasobu w najlepsze, najzdrowsze
potomstwo. W przyrodzie samce walcz o ilo, a samice "
0 jako. Tote kada z pci rozwija w sobie emocje
1 motywacje najbardziej stosowne do swoich interesw
reprodukcyjnych.
W przypadku niektrych zwierzt, jak naczelne
i ludzie, okres, w ktrym dorastajce potomstwo pozostaje bezradne, jest tak dugi, e wymaga istotnych
inwestycji rodzicielskich (parental irnestments) (Trivers,
1972). Konieczne jest powicenie znacznej iloci czasu
i energii tak matek, jak i ojcw - zupenie inaczej ni
w przypadku ryb i pajkw, ktre po prostu skadaj jaja
i oddalaj si. W zwizku z tym, samica musi wybra
samca nie tylko najwikszego, najsilniejszego, najsprytniejszego, o najwyszym statusie i najbardziej podniecajcego, ale take najbardziej lojalnego i zaangaowanego, ktry pomoe wychowa wsplne dzieci.
Pewien psycholog ewolucyjny, David Buss (1989,
wyd. poi. 1996) postawi tez, e kobiety i mczyni
wyksztacili w sobie odmienne strategie dziaania, emocje i motywacje dla doboru krtkoterminowego i doboru
dugoterminowego. Strategia samcw, by uwodzi i porzuca- dawa sygnay wiernoci i oddania, a potem opuszcza samic - jest strategi krtkoterminow. Strategia
samcw, ktre pozostaj wierne samicy i inwestuj w potomstwo, jest strategi dugoterminow. Samica zdobywajca wiernego partnera, ktry pozostaje z ni i pomaga wychowa dzieci, stosuje strategi dugoterminow.
Kontrowersje budzi problem, czy s kobiety ktre wyksztacaj w sobie krtkoterminow strategi doboru
partnera. Sdzi si, e nieuporzdkowane ycie seksualne nie opaca si kobietom, poniewa mog zaj
w ci, bez gwarancji opieki ze strony ojca dziecka.
Kobiety zdaj si w istocie znacznie mniej zainteresowane ni mczyni przygodnymi kontaktami seksualnymi. Niektrzy twierdz jednak, e wiele krtkoterminowych zwizkw z mczyznami - szczeglnie starszymi
i bogatymi - w zamian za bezporednie korzyci moe
si genetycznie opaca.
Jeli chodzi o reprodukcj, kobiety powinny by zorientowane bardziej przyszociowo, a mczyni zorientowani na teraniejszo, w przeciwiestwie do osigni ekonomicznych, gdzie orientacja przyszociowa
jest kluczowa dla sukcesu w handlu i przedsiwziciach
przemysowych. Wszystkie te czynniki tkwiy w rodowisku socjoseksualnym towarzyszcym ewolucji czowieka.Jednak kobiety i mczyni wykazuj dokadnie te
wzory zachowania, ktre przewiduje psychologia ewolucjonistyczna niezalenie od kultury, nawet jeli
wspczesne rodowisko zmienia prawdopodobiestwo
ryzyka i korzyci zwizanych z rnymi strategiami
doboru. Jak wiat dugi i szeroki, seks uwaany jest za
co, co kobieta daje mczynie - albo w zamian za
bezporednie korzyci materialne (dobr krtkoterminowy, jak na przykad prostytucja), albo za dugoterminowy zwizek i wsparcie (maestwo). Oglnie biorc,
mczyni wykazuj wiksz skonno do zmian partnerek seksualnych i s w doborze mniej wybredni. Ta
zasada obowizuje nadal, cho wspczenie dostpna
antykoncepcja eliminuje wikszo niebezpieczestw
krtkoterminowych strategii doboru dla kobiet, a dobrobyt pozwala zarwno kobietom, jak i mczyznom
wychowywa dzieci samotnie. Gdyby ludzie po prostu
reagowali racjonalnie na rodowisko socjoseksualne lub
gdyby emocje spoeczne i seksualne podlegay przez
uczenie si dostosowaniu do aktualnego rodowiska,
powinnimy oczekiwa zmian emocji i motywacji zgodnych z rozwojem cywilizacyjnym i spoecznym. A jednak
nasze wyksztacone w toku ewolucji strategie doboru
wydaj si stae.
Ludzka gra o dobr partnera seksualnego ju nie
wymaga docieka, czego naprawd pragn mczyni
i kobiety. Mczyni ewoluowali, by eksploatowa seksualne zdolnoci kobiet, kobiety ewoluoway, by eksploatowa zdolnoci reprodukcyjne mczyzn. Cho ta
wzajemna eksploatacja wyewoluowaa w interesie reprodukowania genw, moe ona by rdem potnych
emocji i dowiadcze. Zjawisko to nie dowodzi, e
przezwyciylimy sw biologiczn przeszo dowodzi zdolnoci ewolucji do takiego uksztatowania
psychiki mskiej i kobiecej, e obie pcie zdolne s wzajemnie podoba si sobie, uwodzi si i sprawia sobie
przyjemno.
Dotyk, fantazja i skojarzenia

Chocia badania Mastersa i Johnson koncentroway si
na fizjologii funkcjonowania seksualnego, by moe najwaniejsze ich odkrycie dotyczyo centralnego znaczenia
procesw psychicznych w pobudzeniu i satysfakcji seksualnej. Udowodnili oni niezbicie, e zaburzenia seksualne
maj czsto rda psychologiczne, a nie fizjologiczne
i mona z nimi walczy poprzez terapie. Szczeglnym
przedmiotem troski jest niezdolno do dokoczenia cyklu
reakcji seksualnej i osignicia gratyfikacji. Ta wada zwana
jest u mczyzn impotencj, a u kobiet oziboci. Jej
rdem bywa zaabsorbowanie problemami osobistymi,
strach przed konsekwencjami aktywnoci seksualnej lub
lk przed tym, jak partner oceni sprawno seksualn
danej osoby. Niemniej jednak niedoywienie, zmczenie,
stres i naduywanie alkoholu lub zaywanie narkotykw
mog rwnie obnia popd i sprawno seksualn.
Sekwencja aktywnoci seksualnej kulminujca orgazmem moe zosta zapocztkowana przez tylko jeden
bodziec bezwarunkowy lub przez nieskoczon ilo
bodcw warunkowych. Bodcem bezwarunkowym jest
dotyk. Dotyk w postaci pieszczot genitalnych jest uniwersalnym skadnikiem wstpnej gry miosnej (Ford
i Beach, 1951). Jednak potencjalnie kady bodziec - czy
to ze rodowiska zewntrznego, z pamici czy wyobrani - skojarzony z dotykiem genitaliw moe sta si
warunkowym rdem motywacji. W ten sposb do
pobudzenia prowadzi moe nawet obraz buta (Rachman, 1966). Obiekt nieseksualny, wywoujcy pobudzenie seksualne na drodze warunkowania, nazywany jest
fetyszem {fetish). Fetysz nabiera cech problemu psychologicznego, jeeli staje si do pobudzenia niezbdny
oraz/lub budzi zastrzeenia partnera.
Pierwotnym podoem kojarzenia potencjalnie
wszelkich bodcw z przyjemnym pobudzeniem s
wraenia i fantazje w trakcie masturbacji (Storms, 1980,
1981). Obiekty nieoywione, powierzchnie, dwiki,
obrazy wzrokowe, zapachy - wszelkie odczuwalne lub
wyobraalne wydarzenia bodcowe - mog sta si zdolne do wywoywania pobudzenia poprzez takie skojarzenia warunkowe. Na drodze warunkowania niektrzy z nas
ucz si orientacji seksualnej akceptowalnej kulturowo,
podczas gdy inni ucz si dewiacji seksualnych. Niektrzy
ludzie ucz si doznawania pobudzenia wycznie za
porednictwem bodcw warunkowych, takich jak buty
na wysokich obcasach, mae dzieci, a nawet bl.
W przypadku ludzi ycie seksualne moe polega nie
tyle na zaspokajaniu potrzeb fizjologicznych, ile na spenianiu pragnie poznawczych. Dla wikszoci ludzi
celem aktywnoci seksualnej jest osignicie pewnego
stanu poznawczego: wiadomej percepcji satysfakcji
seksualnej. Ten stan zaley od kombinacji dozna
wasnych i dozna partnera seksualnego" (Davidson,
1980, s. 227). Na ludzk satysfakcj seksualn skadaj
si interpretacje dowiadcze, znaczenie konkretnego
aktu seksualnego, pogldy i wartoci seksualne oraz

oczekiwania (Byrne, 1981). Nawet subiektywne doznanie
orgazmu, porwnywane przez niektrych do gboko
odmiennego stanu wiadomoci (Davidson, 1980), zaley
zazwyczaj nie tylko od stymulacji fizycznej, ale i od czynnikw interpersonalnych, takich jak pozostawanie
w bliskim, penym wzajemnego zaufania zwizku.
Jak widzimy, rnice pomidzy kobietami a mczyznami s dopasowane do ryzyka i korzyci pyncych
z ich odmiennych strategii doboru. W przypadku strategii krtkoterminowej samcw istnieje staa gotowo do
orgazmw - stanowi one regularn nagrod za wszelkie zachowania prowadzce do dostarczenia spermy
receptywnej samicy. Przy eskiej strategii dugoterminowej orgazmy s rzadsz, bardziej zrnicowan
nagrod za wybranie waciwego samca we waciwych
okolicznociach. Te same rnice stwierdzamy we wzorcach zachowa seksualnych mskich i eskich.
Skrypty seksualne
Oglne pobudzenie seksualne moe przekada si na

rozmaite zachowania specyficzne, zalenie od tego, jak
jednostka nauczya si reagowa i myle o sprawach seksu.
Skrypty seksualne (sexual scripts) s wyuczonymi spoecznie programami zachowa seksualnych, zawierajcymi przepisy - najczciej nie wyraane w otwarty sposb - co
robi, kiedy, gdzie, w jaki sposb, z kim (lub z czym) i dlaczego (Gagnon, 1977). Poszczeglne aspekty tych skryptw integruj si poprzez interakcje spoeczne w toku
ycia. Postawy i wartoci utrwalone w skrypcie seksualnym
jednostki okrelaj jej ogln orientacj seksualn.
Skrypty s kombinacj przepisw utworzonych
z norm spoecznych (co wypada i jest akceptowane),
indywidualnych oczekiwa i preferencji wyksztaconych
Dlst. by L.A. Times Synd.
e
1 9 8 3 *>* ***lM
Opowiedz mi, jak to jest, by symbolem seksualnym".
w trakcie uprzednich dowiadcze. Twoje skrypty zawieraj scenariusze odnoszce si nie tylko do tego, jakie
wasne zachowania s stosowne, ale rwnie oczekiwania wobec partnera seksualnego. Odmienne skrypty
partnerw, jeeli nie zostan przedyskutowane i zsynchronizowane, mog utrudnia ich wzajemne przystosowanie. Wiadomo na przykad, e dotyk ma odmienne
znaczenie dla kobiet i mczyzn.
Czterdzieci studentek i czterdziestu studentw zapytano o znaczenie, jakie przywizuj do dotykania
rnych czci ciaa przez osob zaprzyjanion.
Okazao si, e dotyk ma cakowicie odmienne
znaczenie dla obu pci. Dla kobiet, im bardziej dotyk
kojarzy si z yczeniami seksualnymi, tym mniej zawiera w sobie ciepa, przyjemnoci i przyjani. Kiedy
bliski mczyzna dotyka kobiet w sposb komunikujcy podanie, jest to dla niej jedyne przekazywane znaczenie. Natomiast dla mczyzn ten sam
dotyk niesie ze sob ca gam znacze: przyjemno,
ciepo, mio i podanie. Kiedy przyjazny dotyk"
jest interpretowany przez drug osob jako seksualne awanse", moe doj do nieporozumie (Nguyen
i in., 1975).
Badanie to wskazuje, e z perspektywy kobiet, dotyk

mczyzny bez wstpnych rytuaw uwodzenia, dowodw szacunku i zaangaowania uczuciowego interpretowany jest jako seksualne awanse ograniczone do
atwego", krtkoterminowego seksu. Dla mczyzn
dotyk w wikszoci sytuacji interpretowany jest jako
przyjemny, poniewa traktuje si go jako sygna gotowoci do wspycia.
Skrypty seksualne zawieraj podobne wskazwki sceniczne dla aktorw z jednej kultury, klasy spoeczno-ekonomicznej, pci i poziomu wyksztacenia. Istniej jednak
cechy wyjtkowe skryptu osobistego kadej jednostki
wyuczone w toku historii jej dowiadcze seksualnych.
Poniewa bodce erotyczne mog by bardzo przyjemne, a jednoczenie otoczone spoecznymi i religijnymi tabu, uczymy si bardzo zrnicowanych sposobw
reagowania na nie. Wanie tutaj wida potg skojarze
warunkowych. Ludzka seksualno przybiera tak wiele
form, poniewa kady bodziec skojarzony z pobudzeniem seksualnym moe samodzielnie wywoywa pobudzenie w przyszoci.
Masters i Johnson stwierdzili pewne najwyraniej
biologiczne rnice midzy kobietami i mczyznami
w fizjologicznych wzorcach reakcji seksualnych. Ale
i one mog podlega wpywowi spoecznemu. Kobiety
uczone s tumienia wasnej seksualnoci, pasywnoci
w seksie i czenia w wygldzie pontnoci i niewinnoci,
a take poczucia odpowiedzialnoci, jeli co jest nie
tak". Zawarta w tradycyjnych skryptach kobieca niemiao i bierno to taktyka zdobycia partnera na duej.
Natomiast mczyzn przygotowuje si do roli aktywnej,

traktowania kontaktu seksualnego jako sprawdzianu
swojej mskiej tosamoci, wyczynu i preludium do
orgazmu. Ich nadmierny lk dotyczcy oceny, jak wypadn pod wzgldem sprawnoci seksualnej, moe
wynika z konfliktu rl: koniecznoci bycia niecnym,
krtkoterminowym uwodzicielem, ktry stara si sprawi wraenie porzdnego faceta z powanymi zamiarami.
Gwat
W badaniach nad dowiadczeniami seksualnymi studentw wykryto obszar, na ktrym mskie i eskie
skrypty seksualne wchodz w niszczcy konflikt: gwaty
na randkach. Tylko w jednej prbce studentek 57% przyznao si do przeycia czego, co uznaway za gwat
(Koss, 1985). T szokujc liczb potwierdziy badania
na studentach. Co trzeci przyzna, e zgwaciby kobiet,
gdyby by pewny, e nie zostanie zapany (Malamuth,
1984). W innych badaniach ponad poowa mczyzn
przyznaa si do zmuszania dziewczyny na randce do
jakich zachowa seksualnych, a 25% do wymuszenia
stosunku (Koss i Oro, 1982).
Inni badacze pytali studentki o ich dowiadczenia
nie chcianego seksu - tu rwnie ponad poowa przyznaa si do takich przey (Murnen i in., 1989). Nastpnie
pytano kobiety o to, w jaki sposb byy zmuszane i jak
si temu przymusowi przeciwstawiay. Najpowszechniejsz reakcj kobiet byo ignorowanie ataku lub uleganie
mu. Wiele z nich spotykao potem sprawcw, lecz najczciej nie kontynuoway zwizkw seksualnych z nimi.
Autorzy tych bada sugeruj, e kobiety mog
spostrzega sw rol jako uleganie po oporach mskim
namowom i przymusowi; poniewa postrzegaj msk
dz jako niekontrolowaln, wydaje im si, e rol kobiety po gwacie jest podtrzymanie zwizku przez wybaczenie mczynie. Badane kobiety byy skonne do
obwiniania siebie za wystawienie si na niebezpieczn
sytuacj (nawet jeli napastnicy byli ich przyjacimi lub
osobami dobrze znanymi), a nawet do poczucia winy
z powodu odmowy stosunku w czasie randki.
Jeli kobiecy skrypt zakada ulego, jaki jest skrypt
mski? Chris O'Sullivan, psycholog spoeczny z Uniwersytetu Bucknell twierdzi, e grupy mczyzn w miasteczkach
uniwersyteckich (i w innych grupach spoecznych) uczyniy
z seksualnego poniania kobiet warto pozytywn, nagradzajcje aprobat" (The New York Times", 15.12.1990). Po
gwacie uruchamiany jest nastpny skrypt: powszechne
jest spostrzeganie domniemanych sprawcw napaci seksualnej w ich spoecznoci jako ofiar [...]. W wikszoci
przypadkw ci, ktrzy spostrzegaj domniemanych sprawcw jako ofiary, przypisuj win kobietom, kiedy donosz
one o wydarzeniu, nawet jeli mczyni przyznaj si do
jakiej nagannej formy grupowego wykorzystania seksualnego" (The New York Times", 15.12.1990).
Inne badania na ponad 500 studentach i studentkach

rzucaj wicej wiata na rda gwatw na randkach
i na rnice pomidzy eskimi i mskimi skryptami
seksualnymi (Muehlenhard i Cook, 1988). Ponad 90%
badanych studentw - zarwno kobiet, jak i mczyzn dowiadczyo nie chcianego stosunku. Analiza czynnikowa ujawnia wiele powodw, ktre mog do tego
prowadzi: w tym przymus sowny i fizyczny ze strony
partnera, nacisk rwienikw, alkohol lub narkotyki,
troska o swoj rol seksualn lub o uczucia drugiej
osoby. Powody uprawiania nie chcianego seksu przez
mczyzn czsto wizay si z lkami dotyczcymi
wasnej seksualnoci i mskoci. Byli oni szczeglnie
podatni na wpyw rwienikw - na oczekiwanie, e
mczyzna powinien by dowiadczony i przyznawali si
w szerszym ni kobiety zakresie do niepodanych stosunkw po pijanemu lub na haju". Mczyni czciej
rwnie opowiadali o tym, e zostali namwieni do nie
chcianego stosunku przez kobiety i ulegali ze strachu
przed opini nieudacznika (Muehlenhard i Cook, 1988).
W badaniach tych sprawdzano rwnie zwizek
midzy postawami seksualnymi a przypadkami nie
chcianych stosunkw. Ustalono, e zarwno u kobiet, jak
i mczyzn nie chciany seks wie si z postrzeganiem
relacji mczyzn i kobiet jako antagonistycznej. Szczeglnie korelowa on z mskim skryptem zakadajcym, e
kobiety stawiaj opr, aby nie wyda si nimfomankami.
Kiedy mczyzna sdzi, e opr kobiety to tylko pozory,
o gwat nietrudno.
Statystyki na temat gwatw, podobnie jak inne
statystyki na temat wydarze niepodanych, to tylko
abstrakcyjne dane, dopki nie znajd si w krgu
dowiadcze osobistych. Ostatnio zaalarmowaa mnie
wiadomo, e gwaty podczas randek na moim uniwersytecie s na porzdku dziennym. Losowy sonda na
2400 studentkach Uniwersytetu Stanforda wykaza, e
jedn na trzy odbyway pen aktywno seksualn, nie
chcc tego". Wrd mczyzn jeden na omiu zeznaje
o podobnym dowiadczeniu bycia zmuszonym do seksu,
w wikszoci przypadkw przez koleg. W dziewidziesiciu omiu procentach wypadkw ofiary znay
wczeniej napastnika. Tylko o 2% wypadkw zoono
oficjalne doniesienie, a jedynie nieliczne osoby poszukiway pomocy prawnej. Uniwersyteckie suby porzdkowe daj ostrzejszych praw dochodzenia i cigania
w przypadkach agresji seksualnej" i nawouj do podnoszenia wiadomoci czynnikw prowadzcych do
niepodanych zachowa seksualnych w czasie randek
(Stanford Observer", stycze-luty 1991, s. 15). Zoony
splot motywacji i skryptw zmieniajcych randki
w gwaty wymaga dalszych bada.
Homoseksualizm
Od czasu pierwszych raportw Kinseya wiemy, e
ludzka orientacja seksualna jest spraw zoon. Kinsey
stwierdzi, e znaczny procent badanych przez niego

mczyzn mia co najmniej jedno dowiadczenie homoseksualne, a okoo 4% byo homoseksualistami (dane dla
kobiet byy zblione). Od tego czasu psychologowie interesowali si coraz bardziej tym wanym, cho dugo
ignorowanym, aspektem ludzkiej motywacji seksualnej.
W roku 1973 Amerykaskie Towarzystwo Psychologiczne przegosowao usunicie homoseksualizmu z listy
zaburze psychicznych. Motywem tego kroku byy wyniki bada wskazujce, e geje i lesbijki to najczciej
ludzie szczliwi, produktywni, ktrzy nie zmieniliby
orientacji seksualnej, nawet jeli umoliwiaaby im to magiczna piguka" (Siegelman, 1972; Bell i Weinberg, 1978).
Badania midzykulturowe i historyczne ujawniy
ogromn zmienno obyczajw seksualnych i stosunku
do homoseksualizmu zalenie od kultury (Werner, 1979).
W niektrych kulturach homoseksualizm jest silnie tumiony, w pewnych jest akceptowalny przed maestwem heteroseksualnym, a potem zwalczany, a w nielicznych przedkada si go nad heteroseksualizm.
Jak powszechny jest homoseksualizm? Sondae na
temat kontaktw seksualnych mczyzn w ramach tej
samej pci prowadzone w roku 1970 i 1988 dostarczyy
nastpujcych danych na temat trwaoci i wzorw
zachowa homoseksualnych u dorosych Amerykanw
(Fay i in., 1989). Okoo jednej pitej badanych mczyzn
miao co najmniej jeden kontakt homoseksualny (w ktrym jeden z partnerw doznawa orgazmu). Mniej wicej
3% miao seksualne kontakty z mczyznami w yciu
dorosym do czsto" lub od czasu do czasu". Czsto kontaktw homoseksualnych wzrastaa wraz
z poziomem wyksztacenia, osigajc najwyszy poziom
wrd kawalerw z wyszym wyksztaceniem (ponad
30%). Ponadto badanie wykazao, e okoo 8% mczyzn
aktualnie onatych miewa dowiadczenia homoseksualne przygodnie lub cakiem czsto. Te dane s o tyle
istotne, e homoseksualne dowiadczenia mczyzn
onatych s jednym ze sposobw zaraania AIDS kobiet
monogamicznych.
Teorie na temat natury i rozwoju homoseksualizmu
odzwierciedlaj pen gam pogldw psychologicznych. Pewne teorie poszukuj wyjanie fizjologicznych
i genetycznych. Inne skupiaj si na yciu rodzinnym
i wczesnym uczeniu si jednostki, ktre moe wpywa
na jej orientacj seksualn.
Z teorii psychoanalitycznej wynika, e homoseksualni
mczyni to jednostki zatrzymujce si w rozwoju seksualnym z powodu nieprzezwycienia w dziecistwie
kompleksu Edypa. Powodem niepowodzenia w przeamaniu tego konfliktu jest matka dominujca w rodzinie
i seksualnie uwodzicielska wobec dziecka oraz ojciec
nieobecny lub wrogi, a wic nie dostarczajcy wzoru
penienia roli mskiej (Bieber i in., 1962). Nie zebrano jednak wystarczajcych dowodw empirycznych, e rodzice
w ten sposb powoduj homoseksualizm (Bell i in., 1981).
W jaki sposb moe przetrwa gen nie reproduktywnego zachowania seksualnego? Jedna z moliwoci jest
taka, e homoseksualici rozmnaaj si przez dobr krewniaczy, innymi sowy - jeli rodzic, brat lub siostra
homoseksualisty rozmnaaj si, przekazane zostaj niektre z jego genw wsplnych dla krewnych biologicznych. Wsparcie tej teorii pynie po czci z obserwacji, e
w wielu spoeczestwach homoseksualici ciesz si
wysokim statusem, co z kolei moe dziaa na korzy ich
rodzin, wzmagajc szans reprodukcyjne ich czonkw
(Wilson, 1975). Homoseksualizm moe take wiza si
z pewnymi zaletami lub zdolnociami (niektre dane
wskazuj na podwyszony iloraz inteligencji i zdolnoci
aktorskie), ktre pozwalaj danej osobie zdobywa dobra
i wpywy dziaajce na korzy rodziny, zwikszajc jej
szans przetrwania (Ruse, 1981). Krytycy tej teorii podnosili nastpujc wtpliwo dlaczego homoseksualizm
utrzymuje si na staym poziomie nawet w spoeczestwach, gdzie jest potpiany i niekorzystny dla rodziny?
Prby wykrycia przyczyn fizjologicznych homoseksualizmu nie doprowadziy do jednoznacznych wnioskw.
Wikszo tych bada zainspirowao ustalenie, e
szczury wystawione przed urodzeniem na dziaanie hormonu pci przeciwnej wyksztacaj zachowania seksualne
typowe dla tej pci. Jasne jest jednak, e homoseksualizm
nie zaley od obnionego poziomu testosteronu u gejw
ani jego nadmiaru u lesbijek (Meyer-Bahlburg, 1977).
Natomiast z teorii poznawczo-behawiorystycznej
wynika, e to wczesne dowiadczenia erotyczne decyduj o orientacji seksualnej (Storms, 1981). Wikszo
dzieci zawiera przyjanie w obrbie tej samej pci. Kiedy
dziecko zaczyna stosunkowo wczenie onanizowa si
i fantazjowa seksualnie, zanim bdzie miao okazje
dokonania bliszych skojarze z pci przeciwn, przyjemno seksualna moe zosta powizana z rwienikami tej samej pci.
Podjto te badania nad problemem, w jaki sposb
geje i lesbijki spostrzegaj samych siebie. Badacze ustalili
cztery fazy samookrelenia homoseksualistw (Troiden,
1989):
1. Okoo wieku 12 lat chopcy i dziewczta przyznaj si do spostrzegania samych siebie jako rnicych si od rwienikw, nie tyle odczuciami seksualnymi, ile rodzajami aktywnoci. Lesbijki czuj
si mniej kobiece, s bardziej od innych dziewczt zainteresowane sportem, natomiast mczyni homoseksualni unikaj aktywnoci typowo
mskich, przedkadajc nad nie uprawianie sztuki lub lektur.
2. W okresie dojrzewania zaczynaj oni zauwaa,
ze rni si od rwienikw w zakresie odczu
seksualnych, dopuszczajc do wiadomoci moliwo, e nie s heteroseksualni. W tym momencie
wchodzi w gr wiele rnych strategii radzenia
Uzalenienia
z poparciem. Socjologowie Martin

Levine i Richard Troiden w analizie
pogldw na seksualne naogi i kompulsje postawili tez, e ekspresja
seksualnoci jest tolerowana, kiedy
pojawia si w spoecznym kontekcie
afirmujcym tradycyjny porzdek seksualny, natomiast poddaje si j leczeniu jako uzalenienie, kiedy wykracza poza istniejce normy" (Levine
i Troiden, 1988, s. 357).
zalenienie seksualne -f; !^ i

Czy nie jeste w stanie powstrzyma
si od autodestrukcyjnych zachowa seksualnych? Czy czujesz, e
pewne aspekty twojego zachowania
seksualnego musz pozosta w ukryciu? Czy normalne zachowanie,
takie jak masturbacja, wywouje w
tobie poczucie winy lub pustki?
Psychiatra z Uniwersytetu Tulane,
Mark Schwartz uywa tego rodzaju
pyta do diagnozy przypadoci
zwanej uzalenieniem seksualnym
(Adleri in., 1978).
Jak Stany Zjednoczone dugie
i szerokie, na spotkaniach treningowych i w wietlicach przykocielnych
zbieraj si mczyni i kobiety, ktrzy maj kopoty z kontrolowaniem
zachowa seksualnych, eby przedyskutowa swoje problemy. Wiele
z tych grup dziaa w dwunastostopniowym programie opracowanym
pierwotnie dla Anonimowych Alkoholikw. Nawet ich nazwy - Anonimowi
Seksoholicy, Anonimowi Naogowcy
Seksu, Anonimowi Obsesjonaci Seksu
-wyraaj poczucie bezradnoci uzalenionych oraz ich pragnienie naprawy moralnej. Ci, ktrzy wyzwolili
si z rozpaczy i chaosu powodowanych przez obsesyjn koncentracj
na seksie twierdz, e rdem
ozdrowienia byo nowe zrozumienie
duchowe wasnego cierpienia.
Czym dokadnie jest uzalenienie
od seksu? Wedug terapeuty Patricka
Carnesa (1991), czoowego autorytetu
w tych sprawach, uzalenieni od seksu pozwolili temu motywowi zaj
w swym yciu rol naczeln, co zaburza ich funkcjonowanie zawodowe
i kontakty pozaseksualne. Z jego sondau przeprowadzonego na blisko

tysicu uzalenionych seksualnie i z
gbokich wywiadw z ponad setk
z nich wyania si nastpujcy zestaw
cech uzalenienia seksualnego: utrwalony wzr utraty kontroli nad wasnym zachowaniem, powane konsekwencje zachowa seksualnych, niemono powstrzymania pomimo
awersyjnych konsekwencji, nieustanne poszukiwanie zachowa autodestrukcyjnych lub o wysokim stopniu
ryzyka, nieustanne pragnienie lub
staranie si o ograniczenie zachowa
seksualnych, obsesje i fantazje seksualne jako podstawowy mechanizm
obronny i nienasycona potrzeba
wzrostu intensywnoci dowiadcze
seksualnych, istotne zmiany nastroju
pod wpywem aktywnoci seksualnej,
powicanie wszelkim jej formom zbyt
duej iloci czasu i energii, zaniedbywanie innych, wanych aspektw
ycia na rzecz zachowa seksualnych.
Podczas gdy Carnes ocenia, e
ofiarami uzalenienia seksualnego
jest okoo 6% Amerykanw, L-dward
Armstrong, zastpca dyrektora Narodowego Stowarzyszenia Problemw
Uzalenie Seksualnych (National
Association on Sexual Addklion Problems) okrela ich liczb na 10%, inne
szacunki za dochodz do 25% (Peele,
1989). Teoretyczna warto pojcia
uzalenienie seksualne" budzi jednak wtpliwoci i wielu badaczy neguje samo istnienie takiego zaburzenia.
Ci, ktrzy dowodz, e uzalenienie od seksu jest prawdziwym zaburzeniem psychicznym, porwnuj
osoby nim dotknite do uzalenionych od narkotykw lub alkoholu, poniewa s oni w stanie powici to,
co im najdrosze w celu podtrzymania szkodliwego zachowania i uzyskania odlotu" (The Addiction Letter",
1989). W najnowszym programie badawczym Carnesa okazao si, e ludzie uzalenieni od seksu nie tylko
byli podobni do innych naogowcw,
ale czsto cierpieli na dodatkowe uzalenienia i pochodzili z rodzin, gdzie
kwit alkoholizm, natrctwo jedzenia
lub naogowy hazard. Cho wielu naogowcw walczyo z innymi uzalenieniami, uznawali oni uzalenienie
seksualne za najtrudniejsze do porzucenia. Co interesujce, wikszo
badanych Carnesa zwierzaa si z tego, e zncano si nad nimi w dziecistwie - seksualnie, fizycznie i/lub
emocjonalnie.
Inni jednak uwaaj, e obsesji
seksualnej nie powinno si zalicza do
naogw. W roku 1987 Komitet Amerykaskiego Towarzystwa Psychologicznego do Spraw Zaburze Seksualnych odmwi zrwnania uzalenienia seksualnego z oglnie uznanymi
zaburzeniami, jak wytrysk przedwczesny, sadyzm seksualny i pedofilia.
Pojcie uzalenienia seksualnego
podda krytyce psycholog Michael
Siever (1990): Stosowalno modelu
uzalenienia do tej dziedziny budzi
wiele kontrowersji. Zwolennicy tego
modelu lansuj purytaskie spojrzenie
na seks. Wszystko, co nie jest monogamicznym zwizkiem heteroseksualnym, interpretuj jako problem, jeli
nie patologi". Ten pogld spotka si
Stanton Peele, autor Love and

Addiction [Mio i uzalenienie]
i Diseasing of America [Choroba Ameryki] oskara korporacje farmaceutyczne o wykorzystywanie rozpowszechnionej praktyki etykietkowania
kadego niewygodnego, natrtnego
zachowania jako uzalenienia. Wedle popularnego opisu, uzalenienie
seksualne ma wszystkie cechy chorb rozpowszechnionych przez ruch
zwalczania alkoholizmu i przemys
leczenia uzalenie - utrat kontroli, ktra czsto ma usprawiedliwia naganne zachowania; [...] dziedziczn, najprawdopodobniej biologiczn natur schorzenia, pogbiajcy si charakter uzalenienia,
ktremu zapobiec moe tylko leczenie" (Peele, 1989).
Spoeczno naukowa najwyraniej nie rozwizaa jeszcze problemu
stosowalnoci modelu uzalenienia do
zachowa seksualnych. Kontrowersje
te niezbyt s pomocne dla osb,
ktre wasn utrat kontroli nad zachowaniami seksualnymi uwaaj za
zaburzenia uzalenieniowe. Podczas
gdy niektrzy prbuj si ich pozby
poprzez program dwunastu krokw,
inni, niechtni stygmatowi uzalenienia, wol podejcie poznawczo-behawioralne (przedstawione w Rozdziale
18). Bez wzgldu na to, czy seks jest
rdem problemw czy przyjemnoci, pozostaje on nieuniknionym
rdem motywacji w wielu sferach
naszego ycia codziennego. Fabuy
powieci, dramatw, filmw, i seriali
kr wok tematw seksualnych.
Prostytucja, pornografia, sprzeda
rodkw antykoncepcyjnych i ogoszenia seksualne stanowi multimilirdowy przemys w wielu krajach.
Nowe sondae potwierdzaj

fakt, e dla wielu dorosych Amerykanw seks jest spraw umiarkowanie interesujc. Przeprowadzony
w 1990 roku przez Narodowe Cen- -i..
trum Badania Opinii Publicznej Uni- '".'
wersytetu w Chicago oglnokrajowy
sonda na 1500 osobach wykaza, ;..;.
e osoby dorose, zarwno samot- '"
ne, jak i pozostajce w zwizku maeskim, miewaj stosunki mniej
wicej raz w tygodniu (mczyni
66 razy rocznie, kobiety 51 razy, co "...
samo w sobie stanowi dziwn
rozbieno). Tabela 12.2 ukazuje
dodatkowe dane z tego sondau na
temat seksu.
Jednake najnowsze sondae

wskazuj, e protestancka etyka pracy
usuwa w cie seks jako rdo motywacji, przynajmniej w klasie redniej w Stanach Zjednoczonych. Sonda przeprowadzony na okoo 2500
dorosych wykaza, e wiele kobiet
myli wicej o pienidzach ni o seksie (51% wobec 12%). U mczyzn seks
minimalnie pokona pienidze (32%
wobec 27%). Jeli chodzi jednak
o przyjemno, mczyni zeznawali
bardzo czsto o przewadze w tym
wzgldzie seksu nad pienidzmi (47%
wobec 16%), natomiast u kobiet pienidze uzyskay niewielk przewag
nad seksem jako rdo przyjemnoci
(Badania Liebermana, 1985).
Tabela 12.2
Preferencje i zachowania seksualne dorosych Amerykanw, 1989.'

Sonda na prbie losowej, N = 1401
Procent/liczba
Kategoria
I.
Kategorie seksualne
. _ . . . . . . . . . .
A. Wycznie heteroseksualne
(wiek powyej 18 lat)
Zachowania seksualne
... ... A. Czsto stosunkw (rednia)
''
' ' . ''

.' "' ' ';
'
".":
'
"
- ;<;*.-':-!." "?
>. :;.",js !;/.:
'i,'"_-."'>/'"'*'"-'"'^'" "''''"
P o n i e j 40 l a t
. > . .
.'
^.-*'-' :':\"'-'VV;-"v-.V>
..' .'. _.'. '.... - .' . '....;.;;

...
. ' . . '
'{'.".:--'.."
'.'
-..'..
8. P o n i e j 50 l a t [.''.', ';._ -1 .'.'.. '/.. ''''. . (

9.
10.
.'..
III.
'.:V-:';.;;''.;'." \^ '
P o n i e j 60 l a t
P o n i e j 70 lat
'"'
'*--';;'; ':;.
1 1 . Powyej 70 lat
Liczba partnerw seksualnych
;'
-.
'
'
''
-'..''.'- " . - ' *
"
'%-.*
..-/'
78
...'.
. . . . .-.;;
6 7
23
* . ... .
66
;'.'
. '..':.'.'
;.', .;.-.:.
.'
67
46
'-'
. : ;.:';';'' >
66
''/'';;
.... 1. Mczyni (powyej 18 lat)

, ;'.-.. ; .;
2. Kobiety (powyej 18 lat)
' /
3. Osoby z wyszym wyksztaceniem ;".'
4. Osoby, ktre ukoczyy college
5. Osoby o wyksztaceniu niszym ni rednie
C. Wstrzemiliwo
1. Cakowita
2. Mczyni
'^JV':"^3. Kobiety
.^/'l
:
.IV'";..' "?';
D. N i e w i e r n o m a e s k a
Zagroenie AIDS
:.''
51
7.
B.
3. K o b i e t y
6 . O w d o w i a l i
57 rocznie
5. S a m o t n i
/
1. Wszyscy doroli
;:l;c--^\;-.,:!
..^>;;-%^:>\.^l>v' / ' ; -
4. Zamni
- '
.3,0
v ? . - _ ;; 2. Mczyni
\\>
91,0%
C. Brak dowiadcze seksualnych
''. : l
''
B. Homoseksualne lub biseksualne
II.
;'.
..-..
(wiek powyej 18 lat)
" >
";':'
^V .
-
"
-
-'
,!
. '>:
-','.:-. :"'
' i ' - -V::-'

-
'
12 partnerek rocznie
3
13
8 -
.;?
.,?:.:;.:..i
5-'^V. r -;-V.yv - i '

V . ' . " . . '
22,0%
14,0
"-
'-'
.';..'.-1
,;.; >:>.?
28,0 Kt^-W::--
'..
A. Wysokie ryzyko (piciu lub wicej partnerw >: ,',!'.; :--i.V;; '"'>
seksualnych, partnerzy przygodni,
homoseksualizm mski lub biseksualizm)
5,5%
B. Wysokie ryzyko zwielokrotnione (wystpienie
2 lub wikszej liczby powyszych warunkw)
1 , 3
.;, , ' ^ . h ''{
<'.js ^,:,;J
''-'-
''-:
sobie z tym problemem: zaprzeczanie przeywanym uczuciom, zmuszenie si do aktywnoci heteroseksualnej w nadziei, e si zmieni, reinterpretacja dowiadcze homoseksualnych (To
tylko faza przejciowa. Dam sobie z tym rad").
3. Prba zintegrowania homoseksualizmu z poczuciem wasnej tosamoci przychodzi pod koniec
okresu dojrzewania lub u progu dorosoci. Krytyczne dla tego okresu s pozytywne lub negatywne dowiadczenia z innymi gejami i lesbijkami.
Taka jednostka pragnie ujawnienia swojego
homoseksualizmu, w zawizku z czym dochodzi
do gosu problem spoecznego napitnowania tej
orientacji seksualnej.
4. Faza kocowa to fuzja postaw seksualnych i emocjonalnych, ktra pozwala potraktowa homoseksualizm jako norm. Nie wszystkie jednostki
osigaj ten poziom, a kada z nich moe od
czasu do czasu traci wiar we wasne siy, zalenie od siy nacisku i wsparcia, ktrych dowiadcza od rodziny, przyjaci i spoeczestwa.
Teorie homoseksualizmu s jeszcze w bardzo wczesnej fazie rozwoju. Wszystko wskazuje na to, e ludzka
orientacja seksualna nie ma pojedynczej przyczyny. Niektrzy ludzie mog rodzi si jako geje lub lesbijki, co
nie znaczy, e inni nie nawi kontaktw homoseksualnych. Take zrnicowanie kulturowe kae powstrzyma
si przed pochopnymi uoglnieniami na temat homoseksualizmu. Ludzi cechuje dua plastyczno w rozwizywaniu pewnych problemw, take w kwestii reprodukcji.
Jestemy w stanie przekazywa swoje dziedzictwo nie
tylko przez geny, ale i za porednictwem jzyka i kultury. Wybr partnerw seksualnych moe by wanie tym
-wyborem.
U ludzi' 'pobudzenie seksualne, zachowanie seksualne

i satysfakcja seksualna s duo bardziej zmienne i pozostaj pod wpywem uczenia si i wartoci kulturowych.
Niemniej naciski ewolucyjne stale dziaaj, subtelnie aranujc zakulisowe negocjacje i kompromisy pomidzy
esk strategi doboru dugoterminowego i ofiarnego
inwestowania w potencjalne potomstwo i msk strategi
zwizkw krtkoterminowych i minimalnych inwestycji. '.";$
Cho tylko dotyk jest bezwarunkowym bodcem pobudzenia seksualnego, cokolwiek zostanie skojarzone z tym
pobudzeniem moe sta si dla niego bodcem warunkowym. Pionierskie studium Kinseya nad zachowaniami
seksualnymi Amerykanw dao impuls do bada nad seksem, natomiast badania Mastersa i Johnson nad fizjologi
i psychologi stosunku i masturbacji dostarczyy pierwszych
rzetelnych danych na temat wzorcw reakcji seksualnych
mczyzn i kobiet.
Uczymy si skryptw seksualnych poprzez rnorodne
dowiadczenia osobiste i spoeczne, ktre kieruj naszymi
wyobraeniami seksualnymi, zachowaniem i oczekiwaniami co do seksualnoci partnerw. Rozbienoci skryptw
seksualnych mog prowadzi do nieporozumie w komunikacji i powanych problemw zarwno mczyzn, jak
i kobiet.
^
Istnieje wiele teorii na temat rde homoseksualiziUi
- od genetycznych do psychoanalitycznych, ale adna nie
jest w peni zadowalajca. Najistotniejsze wydaje si okrelenie stadiw uwiadamiania sobie problemu oraz stosunku
do niego u jednostek preferujcych kontakty seksualne z t
$amq pci.
,;i..,
v.vV,"-'' Nie ma jednoznacznych dowodw na zgodno uzali
nienia seksualnego z modelem naogu, pomimo e wiele
osb przyznaje si do braku kontroli nad wasn seksualnoci i do przymusu odbywania stosunkw najczciej jak
to moliwe.
.
...,,,
.;...-,
Podsumowanie
i' perspektywy ewolucyjnej, seks jest tylko skutecznym
sposobem poczenia gamety mskiej i eskiej i uzyskania
plastycznego genetycznie potomstwa. Z tego punktu
widzenia orgazm i inne przyjemnoci zwizane z aktywnoci seksualn sq sposobem, w jaki natura nagradza nas
&a zaangaowanie w zachowania reprodukcyjne.
M
lp U zwierzt popd seksualny pozostaje w znacznym
stopniu pod kontrol wydzielanych hormonw i realizuje
ff zgodnie ze stereotypowymi, zdeterminowanymi genetycznie wzorcami zachowania, wyksztaconymi w interesie
ôptymalizacji skutecznoci reprodukcyjnej. Niemniej jednak skuteczny dobr wymaga synchronizacji wielu procesw i zjawisk, w celu znalezienia waciwego partnera
we waciwym miejscu i czasie.
otywacja do osigni
i pracy
Pragnienie osignicia celu, czy bdzie to uzyskanie pitki

z psychologii, czy wspicie si na szczyt stromej gry,
stanowi silny motyw psychiczny pobudzajcy wiele ludzkich dziaa. Motywacja osigni zaspokajana jest zwykle przez wiadomo osobistej skutecznoci w istotnej dla
jednostki sferze dziaania. Motywy te cz specyficzne
cele, sposoby ich osigania, planowanie wysiku i poczucie wasnej wartoci. W pewnych przypadkach motywacja
osigni moe uzyska tak intensywno, e prowadzi

do aspiracji niemoliwych do zaspokojenia - pragnienia
perfekcji, bycia najlepszym, bycia numerem jeden" we
wszystkim. Inn cech motyww osigni jest ich orientacja przyszociowa. Osoby zorientowane na przyszo
stosuj strategie poznawcze oparte na dugoterminowych
operacjach instrumentalnych dla osignicia podcelw
i celw odlegych, a nie na hedonistycznych wartociach
biecych bodcw, ktre na dusz met maj mniejsz
warto (DeCharms i Muir, 1978; Nuttin, 1985).
W sytuacji optymalnej motywacja osigni wyraa
si poprzez karier wybran przez jednostk. Jest ona
gwnym powodem powicania ycia na doskonalenie
pewnych umiejtnoci, oddawania si pilnej subie
i tworzenia okrelonych wytworw. Dlaczego pracujemy? eby zarabia - to najpowszechniejsza odpowied.
Ale czsto podejmujemy si zaj gorzej patnych, ktre
speniaj pewne wyznawane przez nas wartoci.
Motywacja osigni jest zoona i podlega wpywowi
caej gamy potrzeb i wartoci.
Potrzeba osigni
Ju w roku 1938 Henry Murray postawi tez o istnieniu
potrzeby osigni", ktra rni si nasileniem u
rnych ludzi i wpywa na ich tendencj denia do
sukcesu i ocen wasnej sprawnoci. David McClelland
ze wsppracownikami (1953) stworzy narzdzie do
mierzenia siy tej potrzeby, a nastpnie sprawdzi
zwizek pomidzy si motywacji osigni w rnych
spoeczestwach, warunkami, ktre j wyzwalaj,
a wynikami w pracy. Do mierzenia siy potrzeby posuyy
McCIellandowi fantazje osb badanych.
Osobom badanym pokazywano obrazki z TAT i proszono o ukadanie historyjek na ich temat - o tym, co
si dzieje na obrazku i o prawdopodobnych skutkach.
Zakadano, e bd rzutowa na scenki wasne wartoci, zainteresowania i motywy. Wedug McClellanda:
Jeli chcesz si dowiedzie, co si dzieje w gowie
jakiej osoby, nie pytaj jej o to, poniewa nie jest
w stanie dokadnie o tym opowiedzie. Badaj jej fantazje i marzenia. Jeli bdziesz to robi przez duszy
czas, odkryjesz tematy, do ktrych stale wracaj jej
myli. I te tematy pozwol wyjani jej dziaania"
(1971, s. 5).
Na podstawie bada seri obrazkw TAT, McClelland
opracowa wskaniki wielu ludzkich potrzeb. Potrzeba
osigni zostaa oznaczona jako nAch (od: need for
achievement). Odzwierciedla ona rnice w wadze jak
przywizuj jednostki do planowania i wysiku wkadanego w osiganie celw. Dua liczba bada, zarwno
w warunkach laboratoryjnych, jak i naturalnych, potwierdzia trafno tego wskanika. Na przykad, wytrwao
w pracy nad nierozwizywalnym zadaniem bya wiksza

u osb z wysokim nAch, kiedy przedstawiano je raczej
jako trudne ni jako atwe. Osoby o niskim nAch rezygnoway wczeniej, kiedy zasugerowano im, e zadanie
jest trudne, lecz byy bardziej wytrwae przy zadaniach
rzekomo atwych (w rzeczywistoci nierozwizywalnych). W innych badaniach ludzie o wysokim n Ach wykazali silniejsz skonno do awansu spoecznego, a mczyni, ktrych cechuje wyszy wskanik n Ach, czciej
przewyszaj osignit pozycj spoeczn swoich ojcw
ni mczyni o niskiej potrzebie osigni (McClelland
i in., 1976). Rysunek 12.7 przedstawia przykad, w jaki
sposb osoba o wysokim n Ach i osoba o wyniku niskim
mog interpretowa obrazek TAT.
Potrzeba osigni w wyrany sposb pobudza
zachowanie i nim kieruje. Wpywa ona rwnie na percepcj wielu sytuacji i interpretacje zachowa wasnych
i cudzych. Ze wzrostem motywacji osigni wiza
mona nawet rozwj ekonomiczny spoeczestwa.
McClelland (1955, 1961) stwierdzi, e, oglnie biorc,
kraje protestanckie (w ktrych promuje si osignicia
i niezaleno) s bardziej rozwinite ekonomicznie od
krajw katolickich. Ustali, e mczyni w tych spoeczestwach sukcesu" byli czciej przyuczani do wczeniejszej samowystarczalnoci i do szacunku dla stylu
ycia polegajcego na poszukiwaniu autonomicznego
sukcesu.
Kultury indywidualistyczne
i kolektywistyczne
Kardynalne cnoty polegania na wasnych siach, niezalenoci i osigni osobistych s gboko zakorzenione
w wielu kulturach Zachodu. Jednak nacisk na indywidualizm i zwizana z nim koncentracja na celach i potrzebach osobistych, stoi w sprzecznoci z wartociami
naczelnymi dla wielu kultur Afryki, Azji, Ameryki Poudniowej, Bliskiego Wschodu i Ameryki rodkowej. Indywidualizm w spoeczestwie gwarantuje zasadniczo sukces
ekonomiczny. Kultury oparte na kolektywizmie, ktre
przedkadaj lojalno grupow (wobec rodziny, plemienia lub spoecznoci), nie radz sobie tak dobrze ekonomicznie. Ale za indywidualizm trzeba paci wysok
cen.
Po analizie ponad stu studiw na ten temat, psycholog midzykulturowy Harry Triandis (1990) uwaa, e
podzia kultur na indywidualistyczne i kolektywistyczne
jest kluczem do zrozumienia wielu kontrastw kulturowych. Nisza produktywno ekonomiczna kultur kolektywistycznych jest efektem ubocznym zdrowszego trybu
ycia. Spoeczestwa te, na ktre skada si 70% wiatowej populacji, maj nisz stop zabjstw, samobjstw,
przestpczoci nieletnich, wykorzystywania seksualnego
dzieci i alkoholizmu. Podczas gdy indywidualici
poszukuj natychmiastowych nagrd osobistych, wol-
Rysunek 12.7
Alternatywne interpretacje obrazka TAT
problem sytuacyjny) lub szczcie (zmienna wasnoci

sytuacji). Zalenie od natury dokonywanych przez ciebie
atrybucji sukcesu i niepowodzenia, bdziesz dowiadcza rnych stanw emocjonalnych przedstawionych
w tabeli 12.3. Istotny w tym wszystkim jest fakt, e podstawa twej interpretacji wpynie na twoje emocje
i przysz motywacj osigni - niezalenie od prawdziwych rde sukcesu lub niepowodzenia.
Dwa inne wymiary atrybucji osigni jeszcze bardziej komplikuj nasze interpretacje sukcesu i niepowodzenia. Czy uzyskany wynik jest wysoce specyficzny,
ograniczony do szczeglnego zadania lub sytuacji, czy
te globalny, niezaleny od otoczenia i sytuacji? Mamy
skonno do uznawania naszych poraek za specyficzne,
a naszych sukcesw za globalne. Konieczno przyjcia
zaoenia odwrotnego, czsto oznacza psychiczne kopoty. Innym wymiarem atrybucyjnym jest stopie,
w jakim przyczyny zdarze s spostrzegane jako kontrolo-
Historyjka ujawniajca wysok potrzeb osigni

Chopiec wanie skoczy lekcj skrzypiec. Jest bardzo
zadowolony ze swoich postpw i zaczyna wierzy, e jego
dotychczasowe powicenia byy opacalne. Aby zosta
koncertujcym skrzypkiem, bdzie musia prawie cakowicie
zrezygnowa z ycia towarzyskiego i wiczy wiele godzin
dziennie. Cho wie, e mgby zarabia wicej pienidzy,
wchodzc do biznesu ojca, bardziej interesuje go kariera
wybitnego skrzypka i dawanie ludziom radoci z muzyki.
Wie ju, e bdzie si stara ze wszystkich si, by to osign.
Historyjka ujawniajca nisk potrzeb osigni
Chopiec trzyma skrzypce brata i marzy o tym, e umie gra.
Wie jednak, e na lekcje gry nie warto powica czasu, energii
i pienidzy. al mu brata, ktry powici wszystkie radoci ycia,
by wiczy, wiczy i jeszcze raz wiczy. Byoby wspaniale
obudzi si pewnego dnia wybitnym muzykiem, ale to, niestety,
niemoliwe. Rzeczywisto - to nudne wiczenia, ycie bez
zabawy, a wszystko to nie gwarantuje nic wicej ni zostanie
jeszcze jednym grajkiem z prowincjonalnej orkiestry.
walne i intencjonalne lub niekontrolowane i nieintencjonalne.
Ten wymiar teoretyczny nie doczeka si jednak opracowania badawczego, z powodu trudnoci ustalenia, czy
dane dziaanie jest intencjonalne czy nie (Weiner, 1985).
Czy wolimy odnosi sukcesy dziki swym zdolnociom czy dziki wysikowi? Z bada Martina Covingtona
(1984) i innych wynika, e wolimy przypisywa wasny
sukces zdolnociom, ktre maj charakter jednoczenie
wewntrzny i stay - w naszej kulturze s one cenione
nawet wyej ni cika praca. Badacze ustalili, e wysiek
jest dla uczniw broni obosieczn. Jeli kto ciko
noci, rwnoci, przyjemnoci indywidualnych i zmiennego, podniecajcego ycia, kolektywici przywizuj
wiksz wag do samodyscypliny, akceptacji pozycji
yciowej jednostki, szacunku dla rodzicw i osb starszych, podtrzymywania wasnego obrazu i pracy na rzecz
korzyci dugoterminowych grupy jako caoci.
Te gboko zakorzenione rnice kulturowe odgrywaj wyran rol w psychologii motywacji jednostek
i grup. Na przykad, dzieci Amerykanw pochodzenia
azjatyckiego otrzymuj wsparcie rozlegego systemu
spoecznego, ktry jest rdem zaufania; ich rodzice
maj zapewnione poczucie celowoci dziaania i bezpieczestwa na cae ycie. Wyksztacenie zdobywa si
z powodw rodzinnych, nie za po prostu jako rodek
realizacji ambicji osobistych. Chodzi o to, e dzieci
powinny zawsze dba o rodzicw, tote wszystko, co
suy modszym pokoleniom jest spraw rodzinn. Moe
to wchodzi w bezporedni konflikt z amerykaskim
indywidualizmem" (F. Lee, cyt. za Vivano, 1990). Pomimo
wpywu kultury na psychik jednostki, prawie wszystkie
dane wspczesnej psychologii pochodz z kultur najbardziej indywidualistycznych. Badania nad potrzeb
osigni koncentruj si na osobistych ambicjach jednostki, ignoruj za potrzeb osigania celw grupowych.
Atrybucja sukcesu i niepowodzenia

Motywacj osigni komplikuj dodatkowo atrybucje,
interpretacje i przekonania na temat przyczyn takiego
a nie innego przebiegu wydarze. Wspominalimy
wczeniej o wymiarze umiejscowienia kontroli - przekonania, e nasze dziaania zale od tego, co my sami
czynimy (wewntrzne umiejscowienie kontroli) w opozycji do traktowania ich jako skutkw czynnikw rodowiskowych (zewntrzne umiejscowienie kontroli). (Poza t
rnic kontroli wewntrznej i zewntrznej, kilka innych
czynnikw wpywa na nasz interpretacj rde sukcesu
i niepowodzenia: lokalizacja wydarzenia na wymiarze
staoci-zmiennoci, globalnoci-specyfiki przyczyn
i wymiarze kontrolowalnoci-niekontrolowalnoci.j
Do jakiego stopnia dana sytuacja i jej wynik wydaj
si stabilne i spjne lub niestabilne i zmienne? Kiedy
skrzyujemy wymiar staoci z umiejscowieniem kontroli, otrzymamy cztery moliwe interpretacje skutkw
dziaania, jak to pokazuje rysunek 12.8.
Twj wynik egzaminu z tego przedmiotu moe zosta
zinterpretowany jako skutek czynnikw wewntrznych
(staych cech osobowoci) lub wysiku (zmiennej wasnoci wewntrznej). Moe jednak rwnie by postrzegany
jako skutek przede wszystkim przyczyn zewntrznych,
takich jak trudno zadania, dziaania innych osb (stay
Rysunek 12.8
Atrybucje przyczyn wynikw zachowania
Przy uyciu tylko dwch wymiarw atrybucji przyczyn zachowania

- umiejscowienia kontroli i sytuacji, w ktrej przebiega zachowanie
- moliwe s cztery wyniki. Atrybucja zdolnoci dokonuje si przy
kombinacji: kontrola wewntrzna-sytuacja staa; atrybucja wysiku
przy kombinacji: kontrola wewntrzna-sytuacja zmienna; atrybucje
szczcia okrela poczenie zmiennej sytuacji i kontroli
zewntrznej; rola trudnoci zadania jest okrelana przy zaoeniu
dziaania kontroli zewntrznej i stabilnej sytuacji.
Umiejscowienie kontroli
wewntrzne
zewntrzne
sytuacja
staa
zdolnoci
sytuacja
zmienna
wysiek
"
trudno
zadania
szczcie
'
labela 12.3
Afekty w zalenoci od atrybucji
Nasza reakcja afektywna na sukces i niepowodzenie zaley od

rodzajw atrybucji przyczyn tych wynikw. Na przykad jestemy dumni
z sukcesu, jeli przypisujemy go naszym zdolnociom, ale wpadamy
w depresj spostrzegajc brak zdolnoci jako przyczyn
niepowodzenia. Po atrybucji sukcesu dziaaniom innych osb
odczuwamy wdziczno, lecz jeli uwaamy, e przyczyniy si one
do poraki, odczuwamy gniew.
Afekty
Atrybucja
Niepowodzenie
Sukces
Zdolnoci
Wysiek.N5vi:,'
''.'C'.:V-'-V'"i
Dziaanie innych
osb
-" ~;v"/: - : v -'
Szczcie
Poczucie
Poczucie
kompetencji
niekompetencji
Zaufaniewe wasne Rezygnacja
siy
Depresja
>>'''
D u m a ,;'.;; ^
Ulga
Poczucie winy'"-,'
Zadowolenie
Wstyd
Odprenie
Strach
Wdziczno
Gniew
;'.
.;. >;'-.V.'.'
..'b". . . j .
. . i*.*
* " .
Poczucie
< :.; zobowizania
Zaskoczenie
Poczucie winy
."*;<:--- ;.
. ' '.-t
Z.IOSC
.;
. \v
;,, : ,.
-X
Zaskoczenie
Niedowierzanie
pracuje i odnosi sukces, moe zosta oceniony jako

bystry i zmotywowany. Jeli jednak ciko pracuje i nie
uda mu si, jego moliwoci mog zosta nisko ocenione. Niektrzy uczniowie z tego powodu w ogle nie
przykadaj si do pracy: w ten sposb za niepowodzenie mog obwinia brak motywacji, a nie brak zdolnoci.
Pogldy na temat przyczyn sukcesu lub niepowodzenia s wic wane, poniewa prowadz do: (a) rnych
interpretacji wasnych dokona i oglnej samooceny;
(b) zrnicowania emocji, celw i wysiku w danej sytuacji; (c) rnych motywacji w przyszoci - co z kolei czyni
przyszy sukces mniej lub bardziej prawdopodobnym.
Kiedy upatrujemy przyczyn poraki w niskich zdolnociach i trudnoci zadania, mamy skonno do szybszej
rezygnacji, wybierania atwiejszych zada i mniej ambitnych celw. Upatrywanie przyczyn poraki w pechu
lub braku wysiku prowadzi do wyszej motywacji i do
ponawiania prb odniesienia sukcesu (Fontaine, 1974;
Rosenbaum, 1972; Valle i Frieze, 1976).
Warto odnotowa, e dzieci wydaj si mie pierwotnie poczucie, e inteligencja i wysiek s rwnowane.
Mae dzieci postrzegaj jako bystrych" tych rwienikw, ktrzy ciej pracuj i uwaaj, e same mog sta
si bystrzejsze", pracujc wicej. Niestety, mniej wicej
w drugiej klasie szkoy redniej przejmuj pogld dominujcy w spoeczestwie amerykaskim, e niektrzy
ludzie s bardziej utalentowani od innych (Nichols, 1984).
Ludzie z wysokim poczuciem wasnej skutecznoci zdaj
si wic zachowywa dziecinn wiar w swoj zdolno
do samodoskonalenia (Schunk i Cox, 1986).
'
Style .atrybucyjne:
optymizm przeciwko pesymizmowi
Sposb, w jaki wyjaniamy spotykajce nas zdarzenia od wygranej w karty do odmowy randki - moe sta si
przeznaczonym nam na cae ycie stylem atrybucyjnym,
ktry wpywa na nasze spostrzeganie samych siebie
(Trotter, 1987). To, jak tumaczymy wasne sukcesy i niepowodzenia, wygrane i poraki, wybory i ograniczenie
wpywa na nasz motywacj, nastrj, a nawet sprawno
dziaania. Martin Seligman z Uniwersytetu Pensylwanii,
studiowa wpyw ludzkiego stylu wyjaniania - stopnia
optymizmu lub pesymizmu - na aktywno lub bierno,
wytrwao i rezygnacj, podejmowanie ryzyka i asekuranctwo (Seligman, 1987, 1991, wyd. poi. 1993).
Rozumienie dziaania stylu wyjaniania prowadzi do
nowego spojrzenia na wiele zachowa, w ktrych wan
rol odgrywaj motywacja, emocje i pogldy. Wykazano,
e charakterystyczny dla czowieka styl wyjaniania
wpywa na jego skonno do depresji, niepowodzenia
szkolne, sukces w biznesie, stan zdrowia, a nawet na
szans wygrania wyborw prezydenckich. Z dziesitek
bada wyania si zasadnicza dychotomia - pomidzy
osobami wraliwymi i niewraliwymi na sytuacje zagroenia, stresu i niepowodzenia.
Dychotomia ta wyonia si niespodziewanie z wczesnych bada nad wyuczon bezradnoci u psw, a nastpnie
u ludzi (zob. Rozdzia 9). Przypomnijmy, e zwierzta
naraone na dziaanie nieuniknionych, nie podlegajcych
ich kontroli szokw elektrycznych staway si bezradne.
Dowiadczenie niepowodzenia uczynio je biernymi
i opniao uczenie si w nowych sytuacjach. Kiedy badani
ludzie znajdowali si w porwnywalnych sytuacjach eksperymentalnych, w ktrych stykali si z nierozwizywalnymi
problemami nieuchronnie prowadzcymi do niepowodzenia, zachowywali si zasadniczo podobnie do zwierzt
dotknitych syndromem wyuczonej bezradnoci. Spadaa
ich motywacja oraz oglna aktywno, szybko uczenia
si i szacunek dla samych siebie. Ponadto stawali si smutni. Analiza ich aktywnoci chemicznej mzgu wykazaa
wzr podobny do klinicznych pacjentw z depresj.
Efekty te potwierdzono w licznych badaniach prowadzonych w wielu laboratoriach - dla wikszoci badanych. W obliczu nieuniknionych szokw elektrycznych,
haasu lub nierozwizywalnego problemu, okoo dwch
trzecich z nich popadao w bezradno. Jednake wystpio jeszcze jedno zjawisko, ktre pocztkowo przeoczono, poniewa byo ono mniej wyrane ni wyuczona
bezradno. Jedna trzecia badanych okazaa si niewraliwa na trening bezradnoci, opierajc si wszelkim
wysikom uczynienia ich biernymi. Nie rezygnowali, nie
ustawali w wysikach i nie pozwalali negatywnemu
dowiadczeniu wytworzy symptomw, ktre gnbiy
innych, wraliwych na niepowodzenia. Co odpowiada za
te rnice w reagowaniu osb badanych?
Martin Seligman (Discovering Psychology, 1990, Program 12).
Zesp badawczy Seligmana bada problem przyczyn

zdolnoci jednych osb a niezdolnoci innych do stawienia czoa niepowodzeniu. Tym tajemniczym czynnikiem okazao si co prostego i od dawna znanego:
optymizm albo pesymizm. Te dwa rozbiene spojrzenia na wiat w szczeglny sposb wpywaj na
motywacj, nastrj i zachowanie. Reprezentuj one
przeciwstawne sposoby wyjaniania przyczyn sukcesu
lub niepowodzenia jednostki. Po uksztatowaniu si
tych stylw atrybucyjnych (inaczej stylw wyjaniania)
dziaaj one w sposb automatyczny, trway i raczej
bezrefleksyjny. Metodami stosowanymi do szacowania stylw s: kwestionariusz samoopisu stylu wyjaniania i analiza wypowiedzi potocznych (z gazet, konferencji prasowych i zapisw sesji terapeutycznych),
ktre pozwalaj odtworzy ludzkie przekonania. Kade
stwierdzenie na temat przyczyn istotnych faktw
yciowych jest nastpnie szacowane przez kompetentnych sdziw na wymiarach wewntrzne-zewntrzne,
stae-zmienne, globalne-specyficzne. Na podstawie
takich ocen potocznych wypowiedzi jednostki tworzy
si profil, kwalifikujc j do kategorii pesymistw,
optymistw lub jeszcze innej.
Pesymistyczny styl atrybucyjny polega na interpretacji
niepowodze jako zdeterminowanych wewntrznie.
Ponadto zy wynik i rola jednostki w jego spowodowaniu
s spostrzegane jako stae i globalne - To si nigdy nie
zmieni i wpywa na wszystko". Optymistyczny styl atrybucyjny polega na przypisywaniu niepowodzeniom przyczyn zewntrznych - Egzamin by niesprawiedliwy" o charakterze zmiennym i modyfikowalnym oraz specyficznym - Jeli nastpnym razem bardziej si przyo,
wypadn lepiej, to niepowodzenie nie wpynie na mj
poziom wykonania innych wanych dla mnie zada".
Te potoczne wyjanienia ulegaj odwrceniu w przypadku sukcesu. Optymici interpretuj sukces jako
w peni zaleny od wewntrznych - globalnych i staych
czynnikw osobistych. Natomiast pesymici przypisuj

swj sukces czynnikom zewntrznym, zmiennym i globalnym lub specyficznym.
Skonno do optymizmu i pesymizmu wydaje si
wpywa na wszystkie sfery ycia. Mona sdzi, e pesymici s grup podwyszonego ryzyka depresji, sabych
wynikw w szkole i sabego zdrowia. Kobiety pesymistki
z rakiem piersi umieraj zazwyczaj wczeniej ni optymistki. Ponadto optymici odwiedzaj lekarzy dwa razy
rzadziej i wedug bada dwa razy rzadziej zapadaj na
choroby zakane. Podstawa zwizku pomidzy stylem
wyjaniania a zdrowiem jest taka, e optymizm poprawia
funkcjonowanie systemu immunologicznego, podczas
gdy pesymizm je pogarsza. Te efekty s trwae. Ci, ktrzy
s optymistami we wczesnym okresie ycia (diagnoza
w oparciu o dzienniki i inne dostpne zapisy werbalne
ich potocznych wyjanie), pozostaj tacy sami w starszym wieku (Seligman, 1991, wyd. poi. 1993).
Pesymizm pogarsza osignicia, ludzie o tym stylu
poznawczym wykazuj mniejsz sprawno, niby to
wynikao z obiektywnych pomiarw ich talentw. Powodzenie w sytuacjach zawodowych typowych dla Stanw
Zjednoczonych, cechujcych si licznymi wyzwaniami,
odrzuceniami i porakami, zaley po czci od poziomu
pesymizmu lub optymizmu. Wyniki 18 z 22 wyborw
prezydenckich mona byo przewidzie na podstawie
tego, na ile kandydaci byli optymistyczni i zorientowani
na dziaanie albo pesymistyczni i niezdecydowani w swoich mowach wyborczych. Amerykanie najwyraniej
preferuj przywdcw optymistycznych i aktywnych.
Wydaje si, e optymici nie mog przegra, a pesymici wygra, niezalenie od tego, jak im si dotd
powodzio w yciu. Praktyczna rada wynikajca z bada
nad stylami atrybucyjnymi jest nastpujca: nasze szans
na sukces, dobre zdrowie i dugie ycie wzrosn, jeli
bdziemy myle optymistycznie i pozytywnie. Jednake
czasami umiarkowany poziom realistycznego pesymizmu pozwala pohamowa marzenia i wizje bezgranicznego optymizmu. Mdro to zachowanie przez wadze
wykonawcze umysu tej wanie rwnowagi.
Motywacja wewntrzna i zewntrzna

Motywacja powodujca zaangaowanie w jak aktywno dla niej samej, bez zewntrznych nagrd, nazywana
jest motywacj wewntrzn (intrinsic motivation). Czynnoci, ktre podejmujemy, poniewa po prostu lubimy je
robi - jak gry wideo, piewanie pod prysznicem, rozwizywanie krzywek lub prowadzenie sekretnego
dziennika - s motywowane wewntrznie. Rwnie
praca moe by motywowana wewntrznie, kiedy jednostka jest gboko zainteresowana wykonywanym
zawodem.
Motywacja zewntrzna (extrinsic motivation) kae
natomiast angaowa si w jak aktywno dla jej
zewntrznych konsekwencji. Przy motywacji zewntrznej, zachowanie jest instrumentem otrzymania czego
dodatkowego, podczas gdy przy motywacji wewntrznej, zachowanie jest wykonywane bez innego celu ni
bezporednie nagrody pynce z niego samego. Zaywanie witamin jest motywowane zewntrznie, jedzenie
rurek z kremem - motywowane wewntrznie.
Jak sdzicie, co moe si sta, kiedy nagrodzimy
zewntrznie dzieci za zachowanie, ktre i tak pojawioby si jako motywowane wewntrznie? W serii eksperymentw z udziaem dzieci, wykonanych przez Marka
Leppera i jego wsppracownikw (Lepper i in., 1973),
wykazano, e pod wpywem dodatkowych nagrd zabawa staje si prac. Kiedy pojawia si zewntrzna nagroda, motywacja staje si rwnie zewntrzna, a samo
zadanie sprawia mniej radoci. Kiedy zewntrzna nagroda zostaje wycofana, aktywno zatraca znaczenie materialne (Dci, 1975; Lepper, 1981; The hidden costs...,
1978). Pynie z tego mora: Jeli stale nagradzaj ci za
zabaw, staje si ona prac.
Zewntrzne ograniczenia ludzkiej aktywnoci, takie
jak presja oceny i cisy nadzr, zdaj si mie podobny
do nagrd wpyw na motywacj. Zazwyczaj uczniowie
kursw, na ktrych jest silny nacisk na oceny, mog
stwierdzi, e ich motywacja, nawet do najbardziej ulubionych przedmiotw, moe spa po egzaminie kocowym - pracowali przede wszystkim dla oceny. Zote
medale, oceny i kary za niepowodzenie lub niestosowne
zachowanie paradoksalnie podwaaj przekonanie (faszywe), e uczniowie s motywowani zewntrznie i ich
uczenie si, by byo skuteczne, musi prowadzi do
zewntrznych konsekwencji.
Uwaa si, e aktywnociom motywowanym wewntrznie towarzyszy specjalny stan umysu, zwany poczuciem przepywu iflow) (Csikszentmihalyi, 1990, wyd. poi.
1996).
Dowiadczenie przepywu charakteryzuje si przyjemn utrat samowiadomoci i poczucia upywu czasu,
wraz z gbok koncentracj na zadaniu, a nie na jego
wyniku. Poczucie przepywu jest nieodczne od procesu
twrczego i stanowi efekt skrajnego zaangaowania
motywacyjnego w aktywno, a nie w jej ewentualne
skutki. Jest ono nagrod za motywacj wewntrzn.
Cho niektrzy ludzie w poszukiwaniu przepywu sigaj
po alkohol i narkotyki, ustalono empirycznie, e praca
dostarcza wicej okazji do jego przeycia ni wypoczynek i zabawa.
Psychologia pracy i organizacji

Biorc pod uwag, e rodowisko pracy jest zoonym
systemem spoecznym, psychologowie organizacji
{organizational psychologists) badaj rne aspekty stosunkw midzyludzkich, jak komunikacja midzy zatrudnionymi, socjalizacja i uczestnictwo w kulturze danej
organizacji, przywdztwo, postawy wobec pracy i organizacji oraz zaangaowanie, satysfakcja z pracy, stres
i zniechcenie, oglna jako ycia w rodowisku pracy.
Jako konsultanci firm psychologowie organizacji mog
uczestniczy w rekrutacji, selekcji i treningu zatrudnionych. W niektrych przypadkach mog doradzi rezygnacj z poszukiwania idealnego kandydata do zawodu
i zaproponowa zamiast tego skupienie wysiku na nowym
zaprojektowaniu danego zajcia i dostosowaniu jego
wymogw do osobowoci. Ponadto stale pojawiaj si
nowe teorie zarzdzania, organizacji, podejmowania
decyzji, rozwoju i zmiany, ktre nadaj rozmach i podstawy naukowe zastosowaniom praktycznym (0'Reilly,
1991; Porras i Silvers, 1991).
Psychologowie organizacji zaproponowali wiele teorii
motywacji do pracy, z ktrych dwie to teorie potrzeb koncentrujce si na rdach energii do pracy, i teorie poznawcze, opisujce sposoby powstawania motywacji.
Praca w wietle teorii potrzeb
Teorie potrzeb opieraj si na podejciu teoretycznym Masowa. Jedna z nich, znana jako teoria ERG {ERG
theory), wyrnia tylko trzy grupy potrzeb - potrzeby
bytowe (Existence), potrzeby wizi (Relatedness) i potrzeby wzrostu (Growth) (Alderfer, 1972). Na potrzeby egzystencji skadaj si: potrzeba poywienia, mieszkania,
pacy i bezpiecznych warunkw egzystencji. Potrzeby
wizi s natury spoecznej, wi si z jasn i dostpn
komunikacj spoeczn. Potrzeby wzrostu promuj rozwj naturalnego potencjau jednostki i odpowiadaj
potrzebom szacunku i samoaktualizacji w hierarchii
Masowa. W odrnieniu od teorii Masowa, teoria ERG
zakada, e potrzeby wysze mog zosta zaktywizowane zanim potrzeby poziomu niszego zostan w peni
zaspokojone. Oglnie biorc, badania wspieraj w wikszym stopniu teori ERG ni teori hierarchii potrzeb
Masowa (Betz, 1982; Wahba i Bridwel, 1976).
Poznawcze teorie pracy
Poznawcze teorii motywacji do pracy, takie jak teoria

sprawiedliwoci i teoria oczekiwa wykraczaj w swej anali-
zie poza poziom potrzeb indywidualnych, uwzgldniajc

czynniki spoeczne i organizacyjne. Teorie te d do
wyjaniania i przewidywania ludzkich reakcji na rne
warunki pracy. Zakadaj one, e pracownicy podejmuj
pewne czynnoci poznawcze, takie jak ocena sprawiedliwoci, poprzez proces porwnywania spoecznego
z innymi pracownikami lub szacowanie przyszych
nagrd zalenie od poziomu wykonania.
Teoria sprawiedliwoci (euity theory) zakada, e pracownicy s motywowani do podtrzymywania sprawiedliwych stosunkw z innymi osobami znaczcymi (Adams,
1966). Pracownicy rejestruj swj wkad (inwestycje i zaangaowanie w sferze zawodowej) i swoje wyniki (co im
przynosi aktywno zawodowa), a potem porwnuj je
z wkadem i wynikami innych pracownikw. Kiedy stosunek wkadu i wynikw pracownika A jest rwny
takiemu stosunkowi pracownika B (wynik A : wkad A =
wynikowi B : wkad B), pracownik A bdzie usatysfakcjonowany. Niezadowolenie pojawi si, jeli te stosunki nie bd
rwne. Jeeli iloraz pracownika A bdzie niszy ni innych
pracownikw (postrzegane zbyt niskie dochody), A bdzie
zy; jeli jednak iloraz A bdzie wyszy ni innych (postrzegane przepacanie), A bdzie si czu winny.
Poniewa poczucie niesprawiedliwoci jest nieprzyjemne, pracownicy zostaj zmotywowani do przywrcenia sprawiedliwoci poprzez zmian istotnych wkadw
i wynikw. Zmiany te mog by behawioralne (na
przykad, redukujc wkad przez mniej piln prac lub
podwyszajc wynik przez prob o podwyk) lub o
charakterze psychologicznym (na przykad, poprzez reinterpretacj wartoci wkadu - Moja praca nie jest
naprawd tak dobra").
Badania potwierdziy predykcje teorii sprawiedliwoci,
szczeglnie jeli chodzi o spostrzeganie zbyt niskich dochodw (Carrel i Dittrich, 1978). Jedno z bada wykazao,
e zbyt nisko opacani urzdnicy byli mniej produktywni,
a pracownicy przepacani bardziej produktywni ni pracownicy opacani sprawiedliwie (Pritchard i in., 1972).
Podobnie studenci obarczeni dodatkowymi obowizkami
i w zwizku z tym nagrodzeni wysokim statusem, uzyskiwali wysokie oceny, podczas gdy studenci, ktrych obarczono dodatkowymi obowizkami bez zwizanych z tym
zaszczytw (warunki zbyt niskiego opacania) dramatycznie pogorszyli wyniki, prawdopodobnie w celu przywrcenia sprawiedliwoci (Greenberg i Ornstein, 1983).
Teoria oczekiwa {expectancy theory) sugeruje, e
pracownicy s zmotywowani, jeeli oczekuj, e ich
wysiek i sprawno w pracy przynios podane wyniki
(Porter i Lawler, 1968; Vroom, 1964). Innymi sowy,
ludzie angauj si w prac, ktr uwaaj za atrakcyjn
(prowadzc do korzystnych konsekwencji) i wykonaln.
Teoria oczekiwa kadzie nacisk na trzy czynniki. Instrumentalno odnosi si do spostrzegania szansy pozyskania nagrody za woony wysiek. Walencja to spostrzegana atrakcyjno uzyskiwanych wynikw. Oczekiwanie to
spostrzegane prawdopodobiestwo owocnoci wysiku
pracownika. Wedug teorii oczekiwa, pracownicy racjonalnie i logicznie oceniaj prawdopodobiestwa tych
trzech czynnikw i kombinuj je na zasadzie mnoenia a
nie sumowania. Najwyszy poziom motywacji pojawia si
zatem wtedy, kiedy wszystkie trzy skadniki maj wysokie prawdopodobiestwo, natomiast poziom spada,
kiedy ktrykolwiek ze skadnikw ma warto zerow.
Jedn z zalet teorii oczekiwa jest czynione przez
ni rozrnienie pomidzy motywacj a wykonaniem,
poprzez wskazanie na wpyw takich czynnikw, jak
umiejtnoci, zdolnoci i dobr odpowiedniego
zawodu. One take, prcz motywacji, wpywaj na
poziom wykonania. Wyniki bada wspieraj teori
oczekiwa, wykazujc postulowany zwizek pomidzy

oczekiwaniem, instrumentalnoci a motywacj (Garland, 1984; Mitchell, 1974).
Zanim przejdziemy do wnioskw, warto sformuowa pewne ostrzeenie pod adresem tych czytelnikw,
ktrzy maj wysok potrzeb osigni i s skoncentrowanymi na pracy, zorientowanymi na przyszo
optymistami. Pomimo prawdopodobnego powodzenia
finansowego, istniej pewne przesanki, by sdzi, e
moecie poaowa osobistej i spoecznej ceny sukcesu.
Badania z 1989 roku na ponad 4000 ludzi sukcesu
z brany biznesu wykazay powszechne niezadowolenie
z dowiadcze w firmie. Blisko poowa menederw
redniego stopnia stwierdzia, e ich ycie wydaje si
puste i pozbawione znaczenia", pomimo lat walki
o osiganie celw osobistych. Wikszo kierownikw
wyszego szczebla deklarowaa, e maj poczucie zmarnowanego ycia w walce o sukcesy firmy, na rzecz ktrej
powicili ycie rodzinne i osobiste. Sdzili, e gdyby
mogli zacz od nowa, zmieniliby preferencje yciowe
(Tuller, 1989). Czy sdzicie, e naprawd tak by si stao?
Przemierzylimy dug drog od szczurw przebiegajcych naelektryzowan krat do dyrektorw firm

uwikanych w wycig szczurw". Rozwaalimy
biologi i psychologi godu i jedzenia oraz ewolucyjne
i spoeczne wymiary seksu, reprodukcji i ludzkiej seksualnoci. To tylko niektre tematy studiowane przez psychologw dcych do zrozumienia podstawowych
zagadek zwierzcej i ludzkiej natury. Dynamiczne aspekty motywacji badane byy na wielu rnych poziomach, od genetycznego i biologicznego po behawioralny, poznawczy, spoeczny i kulturowy. W ten sposb
zobaczylimy zoon gr pomidzy dziedziczeniem
i wychowaniem, biologi i zachowaniem, umysem
i ciaem. Jestemy sum cakowit tych nieustajcych
interakcji - i czym wicej.
W nastpnym rozdziale analizujemy tematy, ktre
zasygnalizowalimy ju w obecnym wstpie - istotn
rol emocji w naszym yciu oraz konsekwencje negatywnych emocji i stresu dla naszej sprawnoci i samopoczucia. Przedstawimy take jeden z najwaniejszych nowych
obszarw w psychologii - psychologi zdrowia.
odstawowe terminy
owne zagadnienia
Motywacja seksualna
Motywacja to dynamiczne pojcie do opisu procesw

kierujcych zachowaniem. Analiza motywacji pomaga
wyjani, w jakich stosunkach pozostaj procesy biologiczne i zachowanie, a take dlaczego ludzie d do
celw pomimo przeszkd i przeciwnoci. Badacze
posuguj si motywacj jako zmienn porednicz, by
pojciowo poczy zmienne niezalene z obserwowalnymi reakcjami - zmiennymi zalenymi, l.ezje, stymulacja i deprywacja to trzy procedury uywane do manipulacji motywacj w badaniach na zwierztach. Bodce
zewntrzne pobudzaj motywacj, oddziaujc jako podniety.
Z perspektywy ewolucyjnej seks jest mechanizmem

tworzenia potomstwa zmiennego genetycznie. U zwierzt
seks podlega w znacznym stopniu kontroli hormonalnej.
U ludzi aktywno seksualna jest przedmiotem uczenia
si i polem oddziaywania wartoci kulturowych. Studia
nad seksem otworzy sonda Kinseya nad zachowaniami
seksualnymi Amerykanw. Prace Mastersa i Johnson
dostarczyy pierwszych powanych danych na temat
cyklu reakcji seksualnej mczyzn i kobiet. Rozbienoci
skryptw seksualnych mog prowadzi do nieporozumie, a nawet do gwatw. Wiele teorii stara si
wytumaczy homoseksualizm, ale ani wyjanienia genetyczne, ani psychoanalityczne nie s w peni zadowalajce.
adna z teorii nie bya w stanie wyjani motywacji
w sposb kompletny. Teoria instynktu rozwina si
z rewolucji darwinowskiej. Potem powstay teoria popdu i teoria pobudzenia. Humanistyczne podejcie do
motywacji postuluje hierarchi potrzeb, ktrej zwieczenie stanowi samoaktualizacja. Psychologowie spoeczni
i poznawczy kad nacisk na indywidualn percepcj
i interpretacj sytuacji.
Gd i jedzenie
Najczciej badanym z ludzkich popdw jest gd.
Dawniej badacze bdnie starali si wyjani go jako
rezultat obwodowego pobudzenia przez skurcze
odka. Z drugiej strony nie da si cakowicie wyjani
godu centralnymi procesami mzgowymi. Gd motywuje zoona interakcja procesw mzgowych, hormonalnych, dziaania bodcw obwodowych i czynnikw
motywacyjnych. Pobieranie pokarmu i waga ciaa s regulowane wedug krytycznego punktu zapasw", ktry
determinuje poziom tuszczu w wyspecjalizowanych
komrkach tuszczowych.
fermon {pheromone)
fetysz {fetish)
hierarchia potrzeb (needs hierarchy)
inwestycja rodzicielska (parental investment)
krytyczny punkt zapasw (critical set point)
motyw (motWe)
motywacja (motWation)
motywacja braku (defwiency motWation)
motywacja przez podniet (incentWe motWation)
motywacja wewntrzna (intrinsic motWation)
motywacja wzrostu (growth motWation)
motywacja zewntrzna (extrinsic motWation)
pobudzenie optymalne (optimal arousal)
pobudzenie seksualne (sexual arousal)
poczucie przepywu iflow)
poczucie umiejscowienia kontroli (locus ofcontrol orientation)
podnieta (incentWes)
popd (drWe)
potrzeba osigni (needfor achievement)
prawo Yerkesa-Dodsona (Yerkes-Dodson law)
psycholog organizacji (organizational psychologist)
psychologia dynamiczna (dynamie psychology)
rozmnaanie pciowe (sexual reproduetion)
seksualno czowieka (human sexuality)
skrypty seksualne (sexual scripts)
sztywny schemat dziaania (fixed-action pattern)
teoria ERG (ERG theory)
teoria oczekiwa (expectancy theory)
teoria sprawiedliwoci (equity theory)
test apercepcji tematycznej (TAT, thematic apperception test)
umiejscowienie kontroli (locus ofcontrol orientation)
Motywacja do osigni i pracy

Motywy osigni s zorientowane na przyszo
i stanowi napd caej gamy ludzkich dziaa. Potrzeba
osigni jest wrd ludzi znacznie zrnicowana.
Spoeczestwa kadce nacisk na indywidualizm wykazuj tendencj do wikszych osigni ekonomicznych.
Spoeczestwa o orientacji kolektywistycznej nie osigaj wysokiego statusu ekonomicznego, lecz maj mniej
problemw spoecznych. Na nasz motywacj osigni
wpywa to, jak interpretujemy sukcesy i niepowodzenia.
Dwa style atrybucyjne, optymizm i pesymizm, prowadz
do rnych postaw wobec osigni i wpywaj zarwno
na motywacj, jak i na zdrowie. Pod nieobecno nagrd
zewntrznych, naszymi dziaaniami kieruje motywacja
wewntrzna. Motywacja zewntrzna skania nas do zaangaowania si w aktywno z powodu konsekwencji
zewntrznych w stosunku do niej samej i moe zmniejsza wewntrzn motywacj do zadania. Psychologia
organizacji bada motywacj ludzi w rodowisku pracy.
Dwoma wanymi rodzajami teorii motywacji pracy s
teorie potrzeb i teorie poznawcze.

Adler Norman
Buss David
Cannon Walter
Carnes Patrick
Festinger Leon
Freud Sigmund
Heider Fritz
Hull Clark
James William
Johnson Virginia
Kinsey Alfred
Lepper Mark
Lewin Kurt
McClelland David
McDougall William
Maslow Abraham
Masters William
Murray Henry
Rotter Julian
Seligman Martin
Taylorjanet
Tolman Edward
Triandis Harry
Woodworth Robert
limocje,
stres
i psychologii
zdrowia
ucy przysza do szpitala, eby odwiedzi Emm, swoj ssiadk, ktra zamaa sobie ko
biodrow. Kiedy drzwi windy otworzyy si na trzecim pitrze, pierwsz osob, jak zobaczya, by
klown z ogromnym pomaraczowym nosem. Taczy on po hallu, popychajc przed sob barwnie
przystrojony wzek. Klown zatrzyma si przed Lucy, skoni si, a nastpnie pokoziokowa do
pokoju pielgniarek. Grupa pacjentw nagrodzia go owacj. Wikszo z nich siedziaa w wzkach
inwalidzkich lub poruszaa si o kulach. Kiedy Lucy zapytaa o drog, dowiedziaa si, e Emma
jest w sali humoru", gdzie wanie ma zacz si przedstawienie.
:;'
Od czasu, gdy pisarz Norman Cousins

nada szeroki rozgos swemu wyzdrowieniu z
wycieczajcej i zwykle nieuleczalnej choroby
tkanki cznej, humor zyska sobie szacunek w
szpitalach caych Stanw Zjednoczonych.
Cousins, od wielu lat redaktor Saturday
Review", we wsppracy ze swym lekarzem
uzupeni normaln terapi medyczn solidn
473
Emocje
.
Dowiadczanie emocji
Funkcje emocji
Teorie emocji
Czy sposoby wyraania emocji
s uniwersalne?
Nastrj a przetwarzanie informacji
Podsumowanie
4 8 4 Stres ycia
'>.'
504
Psychologia zdrowia
Biopsychospoeczny model zdrowia
Yin i Yang zdrowia i choroby
;
.
'
Promocja i ochrona zdrowia
. .; :
Leczenie i profilaktyka .,
...:,'.
Znw zdrowi
Przyczyny i korelaty zdrowia, choroby
i zaburze funkcjonowania '^ .
f-,
System opieki zdrowotnej !?.$:;?.[ ;
'.
i ksztatowanie polityki ochrony^-1. ..zdrowia
'*?$;:
Toast za twoje zdrowie -*-.:;.V.-\V.t:V 'S;'^;.
.-. ;
'.: :;.
\
'...'.
rda stresu
Zmienne modyfikujce stres
Zblienie: Palenie bierne
. . .' .';.'.' '^X*y-'r c- :':\y.\. ,.:. .':'t':f^;.:..-'y^
Fizjologiczne reakcje stresowe
;:
A -K^.
7
Psychiczne reakcje stresowe
.
...
515 Podstawowe terminy V. :,." -,/'
Podsumowanie
.
(,
.
499

Strategie radzenia sobie ze stresem
Poznawcze strategie modyfikowania
stresu
Oparcie w rodowisku
:;.
Ksztatowanie rodowiska fizycznego
Podsumowanie
515
.... ....,.,..,.....,
." p"^l:
;il
v .i ; .-,
Autorzy waniejszych prac ".,;<:^
.';
diet skadajc si z filmw braci Marx oraz

zabawnych klipw filmowych nakrcanych
ukryt kamer. Chocia Cousins nigdy nie
twierdzi, e sam miech spowodowa jego
wyleczenie, to jednak najlepiej zapamitano
jego gorce poparcie dla koncepcji goszcej,
e jeli negatywne emocje mog powodowa
cierpienie, to humor i pozytywne emocje
mog wspomaga proces powrotu do zdrowia
(Cousins, 1979, 1989).
,.
Idea ta przyja si, zanim jeszcze zyskaa

;
oparcie w wynikach bada empirycznych. Dzi }:$.,'"':' '^'^\!,^V.,v V,,'
..'-.,
; v
;: :
"-"'V*i .'. V- -' :^ ,CV.---V.
szpitale w Houston, Los Angeles i Honolulu zaopatruj pacjentw w kasety wideo z zabawnymi fil- ;.;;
mami. Wzki miechu" zaadowane humorystycznymi ksikami i kasetami tocz si korytarzami
orodkw opieki zdrowotnej w caym kraju. W pewnym katolickim szpitalu w Teksasie oczekuje ,\,
si od pielgniarek, by opowiaday pacjentom co najmniej jeden dowcip dziennie (Cousins, 1989).
Pielgniarka Patty Wooten podruje po Stanach Zjednoczonych w stroju klowna, z basenem
.'V. ";VvK-.'..'>'V-:',v"'.'- '''>'..';.,
' "
" ".'!
.'./'|!-'-
V''.V.y.";".
i przyborami do lewatywy przyczepionymi do paska, przekonujc inne pielgniarki o doniosym

znaczeniu, jakie ma zastosowanie humoru do zwalczania stresw zwizanych z leczeniem (Wellness New Mexico, 1987). Allen Funt, twrca programu TV pt. Candid Camera [Ukryta kamera],
zaoy fundacj, ktra przekazuje bezpatnie jego zabawne filmy wideo szpitalom, pacjentom
indywidualnym i badaczom, w nadziei, e bd stosowa terapi humorem w leczeniu cierpie i
chorb, oraz w celu badania efektw takiej terapii.
Jakie korzyci z medycznego punktu widzenia daje humor? Lekarz Cousinsa stwierdzi, e
opad krwi (miara stanu zapalnego) u jego pacjenta zmniejsza si ju po paru chwilach serdecznego miechu. To zmniejszenie si stanu zapalnego znajdowao take swe odbicie w tym, e po 10
minutach intensywnego miechu Cousins mg cieszy si 2 godzinami snu nie zakcanego blem
(Cousins, 1989). William Fryjr., badacz psychiatra z Uniwersytetu Stanforda, porwnuje miech ze
stacjonarnym joggingiem". Spowodowane miechem przyspieszenie oddechu, pracy serca i krenia krwi wprowadza tlen do krwi a 6 razy szybciej ni podczas zwykego mwienia (Fry, 1986).
Wykryto take pewne zmiany biochemiczne, m.in. obnienie poziomu hormonu stresowego kortyzolu (Berk, 1989). Ilo znajdujcej si w linie immunoglobuliny A, uwaanej za chronic organizm przed pewnymi wirusami, wzrasta w sposb istotny u ludzi, ktrzy przez 30 minut ogldali
zabawne filmy wideo. Ponadto osoby, ktre twierdziy, e posuguj si humorem radzc sobie z
trudnymi sytuacjami w yciu codziennym, miay najwyszy podstawowy poziom tej ochronnej substancji (Dillon i Totten, 1989).
Cousins w istotnym stopniu spopularyzowa w spoeczestwie wzgldnie now dziedzin
nauki - psychoneuroimmunologi, badanie uzdrawiajcych interakcji midzy mzgiem, ciaem,
emocjami i ukadem odpornociowym. Badacze maj nadziej, e postpy w tej dziedzinie
pomog wyjani fizjologiczne podstawy krzepicego dziaania miechu.
Lrmocje, stres, choroba i zdrowie przeplataj si

ze sob w tej metodzie leczenia humorem dolegliwoci fizycznych. Emocje s kamieniem probierczym ludzkich dowiadcze - to one wzbogacaj
nasze interakcje z ludmi i kontakty z przyrod,
daj rado naszej egzystencji, znaczenie naszym
wspomnieniom a nadziej oczekiwaniom. W tym
rozdziale dowiemy si, w jaki sposb emocje pomagaj motywowa nasze przystosowywanie si do
wymaga sytuacji. Zapoznamy si z donios ewolucyjn rol emocji, a take z wieloma formami, w
jakich przejawiaj si emocje u ludzi. Jeli wymagania odnoszce si do naszego biologicznego i
psychicznego funkcjonowania s nadmierne, moemy

ugi si pod ich ciarem i nie by w stanie radzi
sobie ze stresorami (bodcami wywoujcymi stres) w
yciu codziennym. W niniejszym rozdziale rozpatrzymy
take, w jaki sposb oddziauje na nas stres i jak
moemy z nim walczy.
Na koniec powiemy ze sob wszystkie te zagadnienia, omawiajc najwaniejsz now dziedzin psychologii: psychologi zdrowia. Psychologowie zajmujcy
si t dziedzin badaj, w jaki sposb procesy
rodowiskowe, spoeczne i psychiczne przyczyniaj si
do rozwoju chorb i w jaki sposb mona je wykorzysta
do leczenia chorb i zapobiegania im.
(mocje
Emocje s wywoywane przez dowiadczenia wane dla
naszego przetrwania i oglnej pomylnoci. Reakcje
emocjonalne skupiaj uwag na tych dowiadczeniach,
oznaczajc je jako szczeglne pod pewnym wzgldem,
rejestrujc je bardziej trwale w pamici i pobudzajc nas
do podjcia dziaania. Poniewa emocje wi si z tyloma aspektami funkcjonowania czowieka, studiowanie
emocji stao si ostatnio gwnym przedmiotem bada
i docieka teoretycznych wielu uczonych reprezentujcych rne gazie psychologii (Bower, 1981; Frijda i in.,
1989; Hoffman, 1986; Lazarus, 1982; Leventhal, 1980;
Plutchik, 1980; Zajonc, 1982).
W kwestii definicji wspczeni psychologowie s na
og jednomylni, okrelajc emocj (emotion) jako
zoony zesp zmian cielesnych i psychicznych, obejmujcych pobudzenie fizjologiczne, uczucia, procesy poznawcze i reakcje behawioralne wykonywane w odpowiedzi na sytuacj, spostrzegan jako wana dla danej osoby
(Kleinginna i Kleinginna, 1981). Pobudzenie fizjologiczne
obejmuje zmiany neuronalne, hormonalne, trzewiowe
i miniowe (niektre z nich opisalimy w Rozdziale 3). Do
uczu zalicza si zarwno oglny stan afektywny (dobry zy, pozytywny - negatywny), jak i specyficzny ton uczuciowy, taki jak rado czy wstrt. Procesy poznawcze obejmuj interpretacje, wspomnienia i oczekiwania. Zewntrzne reakcje behawioralne mog mie charakter ekspresyjny
(pacz, miech) i (lub) ukierunkowany na dziaanie (woanie
o pomoc). Na koniec, sytuacj jako wan moemy
spostrzega wiadomie lub niewiadomie.
Zakres zdarze, ktre mog wzbudza emocje, jest
u ludzi wyjtkowo duy (Hebb, 1980). Jednak emocje
ludzi na caym wiecie s zaskakujco podobne, a niektre z nich mog by wyraane w podobny sposb
nawet przez zwierzta. Gdy ledzimy przebieg ewolucji
od prostych organizmw do ludzi, obserwujemy
zarwno rosnce zrnicowanie mini twarzy uywanych do wyraania emocji, jak i coraz wiksz rozmaito emocjonalnego zachowania. Ewolucja u ludzi nie
polega na odchodzeniu od nieracjonalnych, prymitywnych emocji, lecz zmierza ku czeniu intelektu i emocji
(Scherer, 1984). Jak dowiadczamy emocji? Jakie funkcje
speniaj emocje? Czy emocje s uniwersalne?
Dowiadczanie emocji
Wyobra sobie, jak wygldaoby twoje ycie, gdyby
mg myle i dziaa, lecz byby pozbawiony wszelkich
uczu. Czy pozbyby si zdolnoci odczuwania strachu
kosztem zupenej niewraliwoci na namitny pocaunek
najdroszej? Z pewnoci zrobiby zy interes i wkrtce
by tego aowa. Spoeczestwo do swych najbardziej
niebezpiecznych wrogw zalicza tych zimnokrwistych

mordercw, ktrzy zabijaj bez skrupuw czy jakichkolwiek ludzkich uczu. Oczywicie s wypadki, gdy intensywne emocje wybuchaj mimo woli, przeszkadzajc
w spokojnym, racjonalnym myleniu. W takich sytuacjach
chcielibymy umie trzyma nasze emocje na wodzy, by
zachowa zimn krew, Do reakcji emocjonalnych zalicza
si pobudzenie fizjologiczne, procesy zachodzce
w mzgu, interpretacje poznawcze naszych reakcji
fizycznych, dowiadczanie stanw uczuciowych oraz
wyraanie tego, co czujemy, za pomoc mini twarzy
i sygnaw w postaci postawy czy ruchw ciaa, ktre
informuj innych o naszych uczuciach. Zaczniemy od
wewntrz, od roli organizmu i funkcji mzgu, a potem
przejdziemy na zewntrz, by zobaczy, jak emocje
pomagaj nam w nawizywaniu stosunkw z ludmi.
Neurofizjologia emocji
Ukady fizjologiczne stanowi mechanizm reagowania na bodce wewntrzne i zewntrzne - wysyaj one
sygnay, ktre aktywizuj lub hamuj reakcje emocjonalne. Reakcje te zaczynaj si od pobudzenia mzgu
jako caoci przez siatkowaty ukad pnia mzgu, przez
ktry przychodzce komunikaty sensoryczne docieraj
do mzgu (Lindsley, 1951; Zanchetti, 1967). Jak stwierdzono w Rozdziale 3, ukad ten funkcjonuje jako niespecyficzny, oglny system alarmowy dla reszty mzgu.
Silne pobudzenie emocjonalne wywouje pobudzenie
fizjologiczne, podobnie jak pobudzenie seksualne wywouje pobudzenie genitalne. Serce bije ci szybko, czsto
oddychania wzrasta, zasycha ci w ustach, twoje minie
napinaj si, a moe nawet drysz. Poza tymi zmianami,
ktre zauwaasz, wiele innych zachodzi niepostrzeenie.
Wszystkie one maj mobilizowa organizm do dziaania.
Autonomiczny ukad nerwowy przygotowuje organizm
do reakcji emocjonalnych dziki dziaaniu obu swych
czci; rwnowaga midzy nimi zaley od charakteru
i natenia pobudzajcej stymulacji. W wypadku umiarkowanej, nieprzyjemnej stymulacji bardziej aktywna jest
cz sympatyczna (wspczulna), kiedy stymulacja jest
umiarkowana i przyjemna, aktywniejsza jest cz
parasympatyczna (przywspczulna). Przy bardziej intensywnej stymulacji ktregokolwiek rodzaju obie czci
autonomicznego ukadu nerwowego s zaangaowane
w coraz wikszym stopniu. Z fizjologicznego punktu
widzenia, silne emocje takie jak strach lub gniew aktywuj ukad reakcji alarmowej organizmu; ukad ten szybko
i bezgonie przygotowuje organizm na potencjalne
niebezpieczestwo. Sympatyczny ukad nerwowy obejmuje kierownictwo nad t akcj, zawiadujc wydzielaniem przez gruczoy nadnerczy hormonw (adrenaliny
i noradrenaliny), ktre z kolei pobudzaj narzdy
wewntrzne do wydzielania cukru do krwi, powoduj
podniesienie cinienia krwi, zwikszaj wydzielanie potu
i liny. Aby nas uspokoi, gdy alarm ju minie, parasym-
patyczny ukad nerwowy bierze gr, hamujc wydzielanie aktywujcych hormonw. Po dowiadczeniu silnej
aktywacji emocjonalnej moemy pozosta jeszcze przez
pewien czas pobudzeni, poniewa niektre hormony
nadal kr w krwioobiegu.
Wpyw hormonw na emocje wykazano w kilku
rodzajach bada. Zmiany w reakcjach emocjonalnych
wystpuj przy podawaniu hormonw, a take w chorobach oddziaujcych na gruczoy wydzielania wewntrznego. Poziom hormonw we krwi i w moczu wzrasta
podczas stanw emocjonalnych. Badania wykazay take,
i percepcji bodcw emocjonalnych towarzyszy wydzielanie hormonw takich jak adrenalina i noradrenalina.
Hormony steroidowe oddziauj na wiele rnych rodzajw
tkanek organizmu, m.in. na komrki nerwowe, powodujc szybkie i bezporednie zmiany ich wraliwoci. Hormony w maych dawkach na krtk met mog wywoywa eufori, lecz w duych dawkach i na dalsz met depresj (Mjewska i in., 1986). Wiele zmian nastroju,
jakie towarzysz stresowi, ciy i cyklowi miesiczkowemu, moe wiza si z wpywem hormonw steroidowych na komrki mzgu.
Integracj hormonalnych i neuronalnych aspektw
pobudzenia kieruje podwzgrze i ukad rbkowy (limbiczny),
struktury starego mzgu kontrolujce emocje oraz formy
zachowania polegajce na ataku, obronie i ucieczce.
Usunicie lub stymulacja rnych czci ukadu rbkowego wywouj radykalne zmiany w reakcjach emocjonalnych. agodne zwykle zwierzta mog zacz zabija,
a drapiecy i ich ofiary staj si zgodnymi towarzyszami
(Delgado, 1969).
Gwnym przedmiotem wspczesnych bada neuroanatomicznych jest ciao migdaowate (amygdala), gdy
jest to ta cz ukadu rbkowego, ktra funkcjonuje jako
wrota dla emocji i jako filtr dla pamici, nadajc znaczenie informacji otrzymywanej z narzdw zmysowych. Gdy
ciao migdaowate u czowieka jest uszkodzone w wyniku
wypadku lub operacji chirurgicznej, pacjent nie wykazuje
adnej reakcji w sytuacjach, ktre normalnie wywouj
silne reakcje emocjonalne. Mapy, ktrym usunito chirurgicznie ciao migdaowate, nie reaguj wcale na
bodce emocjonalne w swoim rodowisku i unikaj kontaktw spoecznych.
Neuroanatom Joseph LeDoux (1990) odkry u szczurw szlak nerwowy, ktry pozwala informacji sensorycznej dotrze bezporednio do ciaa migdaowatego zanim
jeszcze ta sama informacja osignie kor mzgow. Ciao
migdaowate przetwarza te surowe dane i wyzwala reakcj
emocjonaln, zanim kora moe dostarczy interpretacji
zdarzenia bodcowego. Jeli reakcja emocjonalna okae
si niepotrzebna, u wikszoci ludzi zostanie szybko
ostudzona" przez sygnay z kory mzgowej. Jednake
LeDoux przypuszcza, e u niektrych ludzi emocje maj
nadmierny wpyw na zachowanie, poniewa reakcja ich
ciaa migdaowatego jest zbyt silna, by kora moga j
opanowa za pomoc swych racjonalnych interpretacji.

Czste nieopanowane wybuchy emocjonalne u niemowlt mog wynika z faktu, e te czci kory, ktre kontroluj reakcje emocjonalne, nie s w peni rozwinite
przed okresem przypadajcym gdzie midzy 18 a 36
miesicem ycia, kiedy ciao migdaowate i inne orodki
emocji w mzgu s ju od dawna czynne. Ponadto ciao
migdaowate zdaje si rejestrowa komunikaty emocjonalne w sposb trway; wyglda na to, e nie ma ono
adnego urzdzenia kasujcego pami". Jego zdolno
reagowania jest hamowana tylko przez regulacj korow.
Kiedy u szczurw chirurgicznie uniemoliwi si oddziaywanie kory na ciao migdaowate, ich silne warunkowe
reakcje strachu utrzymuj si trwale mimo eksperymentalnego treningu wygaszania. Chocia nie jest to jeszcze
dowiedzione, przyjmuje si, e podobne drogi nerwowe
funkcjonuj w mzgu ludzkim.
We wszystkich zoonych emocjach istotn rol odgrywa kora mzgowa za porednictwem swych wewntrznych
sieci neuronalnych i swych pocze z innymi czciami
ciaa. Kora dostarcza skojarze, wspomnie i znacze,
ktre integruj psychiczne dowiadczenia i biologiczne
reakcje. Badania wskazuj na istnienie w korze odrbnych
orodkw przetwarzania emocji pozytywnych i negatywnych. Lewa pkula mzgowa zdaje si by zwizana z emocjami pozytywnymi, takimi jak szczcie, podczas gdy
aktywno prawej pkuli wpywa na emocje negatywne,
takie jak gniew (Davidson, 1984). T lateralizacj emocji
(lateralization ofemotion) w ludzkim mzgu, wykryto dziki analizie EEG reakcji emocjonalnych u normalnych osb
badanych oraz dziki badaniom nad zalenoci midzy
emocjonaln ekspresj twarzy a uszkodzeniem prawej
bd lewej pkuli mzgu u dorosych pacjentw (Ahern
i Schwartz, 1985; Borod i in., 1988).
Procesy biochemiczne zwizane z reakcjami emocjonalnymi mog by rne w zalenoci od znaczenia, jakie
przypisujemy sytuacjom, w ktrych dowiadczamy tych
emocji. Chocia zy kojarz si ze smutkiem, paczemy pod
wpywem wielu typw pobudzenia emocjonalnego - na
przykad kiedy jestemy rozgniewani lub peni radoci
i uniesienia. zy pyn take na skutek dziaania bodcw
dranicych oko. Kiedy badacze porwnali skad chemiczny ez spowodowanych emocj i ez spowodowanych
podranieniem oka, stwierdzili oni, e zy emocji" (wydzielane, kiedy badani ogldali smutny film) rni si
w sposb istotny od ez podranienia" (wydzielanych,
kiedy badani wdychali opary wieo utartej cebuli). W warunkach emocjonalnych gruczoy zowe wydzielaj wicej
ez, a ponadto zy te cechuje wiksze stenie protein (Frey
i Langseth, 1985). adna z tych miar nie wykazaa rnic
zwizanych z pci, natomiast analiza sprawozda dotyczcych czstoci paczu emocjonalnego w okresie jednego
miesica ujawnia, e wicej kobiet ni mczyzn pakao
czsto z przyczyn natury emocjonalnej (Frey i in., 1983).
Wyniki tej analizy przedstawia w skrcie rysunek 13.1.
Rysunek 13.1
Liczba epizodw emocjonalnego paczu

w cigu miesica
W pierwszym systematycznym badaniu nad wystpowaniem

paczu u ludzi dorosych, osoby badane (45 mczyzn i 286 kobiet),
ocenione jako normalne pod wzgldem psychiatrycznym,
zapisyway przez miesic wystpujce u nich epizody
emocjonalnego paczu. Czas trwania tych epizodw wynosi
okoo 6 minut, a najczstsze bodce do paczu byy zwizane
ze stosunkami midzyludzkimi i z treciami prezentowanymi
w mediach. Dua cz osb badanych w obu grupach
stwierdzia, e po wypakaniu si czuj si lepiej.
Poniewa objawy pobudzenia i stany wewntrzne s

przy wielu rnych emocjach podobne, mona pomyli
je wtedy, gdy dowiadczamy ich w niejednoznacznych
lub nowych sytuacjach, takich jak mj wykad oblany
potem. Studium tego przypadku ujawnia wany skadnik
emocji: procesy poznawcze umoliwiajce wychodzenie
poza czysto fizjologiczn aktywacj do interpretowania
tego, co czujemy. Oceniamy nasze pobudzenie fizjologiczne, starajc si wykry, co czujemy, nazwa jakiej emocji
pasuje najlepiej i co oznacza nasza reakcja w tych konkretnych okolicznociach, w ktrych jej dowiadczamy.
Mylna interpretacja pobudzenia
Zazwyczaj sytuacja zewntrzna decyduje o tym, jak
okrelasz pobudzenie emocjonalne, ktrego wanie dowiadczasz, i nie jest do tego potrzebna adna szczeglnie
rozbudowana interpretacja. Moemy take dowiadcza
pobudzenia fizycznego z powodw natury nieemocjonalnej, takich jak kofeina, wiczenia, niektre rodki
farmakologiczne lub wysoka temperatura. Kiedy zdajemy
sobie spraw, e bodcami przyczynowymi s te czynniki, wwczas interpretacji emocjonalnej nie ma. Co si
Interpretowanie i okrelanie emocji

Wkrtce po rozpoczciu wykadu dla psychologw,
ktry wygaszaem w styczniu na pewnym uniwersytecie rodkowego Zachodu, zauwayem, e bardzo si
poc. Wszyscy inni zdawali si cieszy dobrym
samopoczuciem, a wic nie moga to by fizjologiczna
reakcja na wysok temperatur w pomieszczeniu.
Miaem te troch trudnoci z oddychaniem, a nastpnie zauwayem, e moje serce zdaje si bi szybciej.
Dlaczego czuem si taki zaniepokojony? Kontynuujc
wykad, szukaem odpowiedzi na to pytanie. Moe
nudz suchaczy - czy powinienem zwikszy tempo
i przej do spraw bardziej interesujcych? A moe po
prostu nie przygotowaem si wystarczajco dobrze?
W tej wanie chwili kto wymkn si z sali - oto
potwierdzenie mojej hipotezy: jestem niespokojny,
gdy zdaj sobie spraw z tego, e mj wykad jest do
niczego! Kiedy jednak gorczkowo usiowaem zmieni
sposb pretentacji materiau, aby uratowa wykad, obtarem pot z karku i moja do dotkna brzegu grubej
wenianej podkoszulki, ktr zdecydowaem si woy,
spodziewajc si chodu, tak przykrego dla Kalifornijczykw. Ta podkoszulka bya przyczyn pocenia si
i moich objaww fizycznego pobudzenia! C za wspaniay wykad traci ten facet, ktry wyszed do toalety",
pomylaem z ulg.
Czy zawodniczka pacze dlatego, e poniosa porak w tym biegu?

Nie - przed chwil ustanowia nowy rekord szk rednich.
jednak dzieje wtedy, gdy nie uwiadamiamy sobie ich

bezporedniego fizjologicznego oddziaywania?
Jak to ilustruje przykad mojego wykadu, pobudzenie natury fizycznej czasami przypisujemy mylnie przyczynom emocjonalnym, niesusznie uznajc nasze objawy
fizjologiczne za cz stanu psychologicznego. Stan
przegrzania moe zosta uznany za lk, pobudzenie
fizyczne bdce wynikiem treningu moe by bdnie
zinterpretowane jako pobudzenie seksualne. Psychologowie opracowali eksperymenty takie jak opisany
poniej, ktre w interesujcy sposb ilustruj t myln
interpretacj emocjonaln.
Eksperymentatora rozmawiaa z badanymi mczyznami, ktrzy dopiero co przeszli przez jeden z dwch mostw w Vancouver (Kanada). Jeden z mostw by solidny
i bezpieczny, drugi chwiejny i niepewny. Eksperymentatorka stwarzaa pozory, e interesuje j wpyw krajobrazu na twrczo i prosia kadego z badanych mczyzn, by napisa krtkie opowiadanie o wieloznacznym
obrazku, na ktrym bya m.in. kobieta. Zachcaa ich
take, aby zadzwonili do niej, jeli chc uzyska wicej
informacji o tym badaniu. Ci mczyni, ktrzy przed
chwil przeszli przez niebezpieczny most, napisali opowiadania zawierajce wicej fantazji seksualnych; ponadto w tej grupie 4 razy wicej mczyzn zadzwonio
do eksperymentatorki ni w grupie, ktra przechodzia
przez bezpieczny most. Aby wykaza, e pobudzenie
jest zmienn niezalen wpywajc na myln interpretacj emocjonaln, badacze utworzyli jeszcze jedn
grup zoon z mczyzn, z ktrymi rozmawiano po
upywie co najmniej 10 minut od przejcia przez niebezpieczny most - tzn. po odstpie czasu wystarczajcym
do zmniejszenia si objaww ich pobudzenia fizycznego. Ci niepobudzeni mczyni nie wykazywali oznak
pobudzenia erotycznego, ktre wystpoway u m. czyzn pobudzonych fizycznie (Dutton i Aron, 1974).
Emocje podstawowe
Niektrzy badacze sdz, e mimo zoonoci dozna
emocjonalnych istnieje pewien zbir emocji podstawowych, ktre rni si od siebie wyranie, zarwno pod
wzgldem biologicznym, jak i w subiektywnym dowiadczeniu. Koo emocji (emotion wheel) Roberta Plutchika
(1980, 1984) przedstawia taki zbir wrodzonych emocji.
Jak widzimy na rysunku 13.2, model ten wyrnia 8 podstawowych emocji, ktre tworz 4 pary przeciwiestw:
rado - smutek, strach - gniew, zdziwienie - oczekiwanie
oraz akceptacja - wstrt. Zakada si, e wszystkie inne
emocje s wariantami lub mieszankami tych podstawowych omiu. Emocje zoone, widoczne na zewntrz
koa, s wynikiem poczenia dwch ssiednich emocji
podstawowych. Na przykad mio jest kombinacj radoci i akceptacji, skrucha czy smutek i wstrt. Plutchik
twierdzi, e emocje s najwyraniej zrnicowane wtedy,
gdy ich intensywno jest dua (np. obrzydzenie i rozpacz), a rni si najmniej przy maej intensywnoci (np.
wstrt i smutek). Sdzi on take, i kada podstawowa
emocja jest zwizana z jak ewolucyjn reakcj adaptacyjn. Wstrt uwaa za wywodzcy si ewolucyjnie z
reakcji wyrzucania z pyska niesmacznego pokarmu, za
rado wie ze zdolnoci rozmnaania si.
Carroll Izard (1977) proponuje nieco inny zbir podstawowych emocji. Jego model wyrnia 10 emocji rado, zdziwienie, gniew, wstrt, pogard, strach, wstyd,
poczucie winy, zainteresowanie i podniecenie - ich poczenia, ktre daj w wyniku inne mieszanki" emocjonalne
(rado + zainteresowanie lub podniecenie = mio).
Jak widzielimy we wczeniejszych rozdziaach, zdolno mylenia i posugiwania si jzykiem rozwija si
u dziecka wedug genetycznie ustalonego planu czy rozkadu. Wydaje si, e na og odnosi si to take do rozwoju emocjonalnego, jeli dostpna jest waciwa stymulacja. Niektre etapy rozwoju reakcji emocjonalnych
mog by zwizane z okrelonymi zmianami anatomicznymi w mzgu (Konner, 1977). Na przykad umiech
pojawia si u niemowlt we wszystkich kulturach wtedy,
gdy niezbdne drogi nerwowe uzyskuj osonki mielinowe - tzn. miesic lub dwa po urodzeniu. Podobnie
do powszechne wystpowanie u niemowlt strachu
przed rozk z rodzicami i lku przed obcymi zbiega si
Rysunek 13.2
Koo emocji
Model Plutchika ukada 8 podstawowych emocji w kole w taki

sposb, e przeciwstawne emocje znajduj si po przeciwnych
stronach. Pary ssiadujcych ze sob emocji podstawowych cz
si, tworzc bardziej zoone emocje zaznaczone na zewntrz
koa. Emocje wtrne wywodz si z emocji podstawowych
umieszczonych na kole w wikszej odlegoci od siebie.
w czasie z rozwojem okoo 8 miesica ycia szlakw nerwowych w ukadzie rbkowym.

Izard utrzymuje, e noworodek jest zdolny do odczuwania tylko oglnego stanu pozytywnego, oglnego stanu
negatywnego oraz emocji zainteresowania i smutku
(Izard, 1982). Par miesicy pniej rozwijaj si rado
i gniew. Kiedy dziecko ma okoo 9 miesicy, pojawiaj si
wstyd i strach - s to emocje wymagajce pewnego stopnia samowiadomoci, ktrej, jak si sdzi, modsze
dziecko nie ma. Reakcje emocjonalne mog zmienia si
przez cae ycie, odzwierciedlajc zmiany zachodzce
zarwno w procesach fizjologicznych, jak poznawczych
(Mandler, 1984). Wiele zoonych emocji wymaga
umiejtnoci wczuwania si w odczucia innej osoby
(wspodczuwania, empatii); umiejtnoci, ktrej mae
dzieci musz uczy si na podstawie swych dowiadcze
spoecznych. W miar rozwoju pamici i oczekiwa,
emocje mog by wywoywane przez myli, jak rwnie
przez szerszy zakres bodcw sensorycznych.
Funkcje emocji
Dlaczego odczuwamy emocje? Jakie funkcje speniaj one
dla nas? Rni teoretycy wskazuj na rne funkcje jako
najwaniejsze z punktu widz.enia roli emocji w ludzkim
yciu (Fridja, 1989). Emocje przynosz nam liczne korzyci.
Speniaj funkcj motywacyjn, pobudzajc nas do podjcia
dziaania dotyczcego jakiego dowiadczanego lub
wyobraonego zdarzenia. Emocje ukierunkowuj i podtrzymuj takie nasze dziaania wobec okrelonych celw, ktre
s dla nas korzystne, np. aktywizujc zachowania umoliwiajce zblianie si ku poytecznym bodcom i unikanie
bodcw szkodliwych. Z mioci do innej osoby robimy
wszystko, co w naszej mocy, by j zainteresowa, by
blisko niej i j zdoby, a niekiedy zmieniamy nasz styl
ycia. Dla mioci ojczyzny lub szczytnych zasad moemy
powici nasze ycie. Pozytywne emocje wynikaj z dziaania w sposb zgodny z naszymi motywami (osiganie
podanego, nagradzajcego celu), podczas gdy emocje
negatywne wywouje niezgodno z motywami (oddalanie
si od podanych celw lub zblianie do awersyjnych,
odstrczajcych celw). Czujemy si sfrustrowani, kiedy
nie moemy dziaa w sposb pozwalajcy nam uzyska
to, czego chcemy, a rozgniewani, gdy musimy stawi czoa
przykrej, karzcej sytuacji (Roseman, 1984). Emocje pomagaj w organizowaniu naszych dowiadcze, gdy od nich
zaley, na co zwracamy uwag, a take wpywaj na nasz
sposb spostrzegania siebie i innych oraz na sposb interpretowania i zapamitywania rnych elementw sytuacji
yciowych (Bower, 1981).
Oprcz tych funkcji, emocje intensyfikujc wybrane
dowiadczenia yciowe sygnalizuj, e dana reakcja jest
szczeglnie wana, albo e dane zdarzenie jest istotne dla
ja (Tompkins, 1981). Emocje mog da nam wiadomo
konfliktw wewntrznych, gdy obserwujemy, jak potrafi
one sprawi, ebymy reagowali irracjonalnie czy nieodpowiednio do danej sytuacji (Jung, 1971).
Na poziomie spoecznym emocje reguluj stosunki
z innymi, sprzyjaj zachowaniom prospoecznym i s
czci naszego systemu komunikacji niewerbalnej.
Emocje speniaj wan funkcj polegajc na regulowaniu
interakcji spoecznych: jako pozytywne spoiwo spoeczne
wi nas z innymi ludmi, jako negatywny spoeczny
rodek ostraszajcy pozwalaj nam zachowa dystans
wobec innych (Averilli, 1984). Niektrzy psychologowie
posuwaj si dalej argumentujc, e wikszo emocji
jest wynikiem a zarazem gwnym skadnikiem penego
dowiadczania relacji z ludmi (DeRh/era, 1984).
T spoeczn funkcj (emocji) ilustruje opowie
pewnej kobiety, mojej dobrej znajomej. Po serii traumatycznych wydarze rozwina si u niej amnezja histeryczna powodujca, e nie bya ona w stanie rozpozna ludzi, ktrych dobrze znaa. Jednake reagowaa
ona bezbdnie - reakcj emocjonaln odpowiedni
dla kadego z nich. Relacjonowaa ona, e czuje si
dobrze i radonie z tymi, ktrych dawniej lubia, a le
i smutno w interakcjach z tymi, ktrych uprzednio nie
lubia - chocia nie byo nic takiego w ich obecnym
zachowaniu, co dostarczyoby jej wskazwek wiadczcych o jakich rnicach midzy nimi.
Wyniki wielu bada wskazuj, e emocje mog pobudza do zachowa prospolecznych (Isen, 1984; Hoffman,
1986). Jeli w ludziach wzbudzi si dobre samopoczucie,
to jest bardziej prawdopodobne, e zaangauj si oni
w rne zachowania zmierzajce do udzielenia pomocy
innym. Podobnie, kiedy u osb badanych wywoano
poczucie winy z powodu ich niewaciwego postpku
w aktualnej sytuacji, wwczas byo bardziej prawdopodobne, e zgosz si one na ochotnika do pomocy
w jakiej przyszej sytuacji, zapewne w celu zredukowania swego poczucia winy (Carlsmith i Gross, 1969)
Komunikacyjna funkcja emocji demaskuje nasze
prby ukrycia przed innymi tego, co czujemy i zamierzamy. Wycofujemy si, gdy kto pieni si z gniewu, a zbliamy si, gdy inna osoba sygnalizuje przychylno
umiechem, rozszerzonymi renicami i spojrzeniem
mwicym chod tutaj". Silne negatywne emocje czsto
s tumione z szacunku dla pozycji innej osoby lub
z obawy, e ujawni one ukrywan informacj. Znaczna
cz komunikacji midzy ludmi odbywa si w tym
bezgonym jzyku niewerbalnych komunikatw ciaa
(Buck, 1984; Mehrabian, 1971).
Teorie emocji
Teorie emocji staraj si wyjani, co powoduje emocje,
jakie s niezbdne warunki emocji oraz jaka sekwencja
procesw najlepiej oddaje sposb, w jaki emocje rozwi-
jaja si ze zoonej interakcji omwionych poprzednio

czynnikw. Rozpatrzymy pokrtce cztery podstawowe
teorie: teori reakcji organizmu Jamesa i I.angego, teori
orodkowych procesw nerwowych Cannona i Barda,
teori pobudzenia poznawczego Lazarusa i Schachtera
oraz ewolucyjn teori emocji Darwina.
Teoria reakcji organizmu Jamesa i Langego
Mona przyj, e kiedy spostrzegamy jaki poruszajcy nas bodziec, ktry powoduje odczucie emocji, wwczas odczucie to wywouje z kolei acuch reakcji organizmu - fizjologicznych, ekspresyjnych i behawioralnych.
Widok piknej osoby wywouje uczucie podania. Uczucie to podnieca nas fizycznie, co z kolei motywuje reakcje
zblienia i stosowne przejawy namitnoci. Takie wyjanienie emocji wydaje si rozsdne, ale czy ta kolejno
zjawisk jest zgodna z rzeczywistoci? Przed 100 laty
William James utrzymywa, podobnie jak Arystoteles
znacznie wczeniej, e kolejno ta jest odwrotna - nasz
organizm reaguje, a potem odczuwamy emocj. Jak to
uj James: Czujemy si smutni, poniewa paczemy,
gniewni, poniewa bijemy, przestraszeni, poniewa
Rysunek 13.3
drymy" (James, 1890/1950, s. 450). Ten pogld, zgodnie

z ktrym rdem emocji jest sprzenie zwrotne od zmian
zachodzcych w organizmie, chocia sprzeczny z tzw.
zdrowym rozsdkiem, zosta przyjty z ca powag
przez wielu psychologw i sta si znany jako teoria
emocji Jamesa-Langego {james-Lange theory of emotion;
Carl Lange by duskim uczonym, ktry przedstawi

podobne pogldy w tym samym roku, co James). Wedug
tej teorii spostrzeenie bodca wywoduje pobudzenie
ukadu autonomicznego oraz inne czynnoci organizmu,
ktre prowadz do dowiadczenia okrelonej emocji
(zob. rys. 13.3). Teoria Jamesa-Langego jest uznawana za
obwodow teori organiczn, poniewa najwaniejsz
rol w acuchu emocji przypisuje reakcjom trzewnym,
spowodowanym czynnociami autonomicznego ukadu
nerwowego, ktre wzgldem orodkowego ukadu nerwowego przebiegaj na obwodzie.
Teoria orodkowych procesw nerwowych
Cannona i Barda
Fizjolog Walter Cannon (1927, 1929) odrzuci obwodow koncepcj emocji i teori Jamesa-Langego na
Porwnanie trzech teorii emocji
Trzy klasyczne teorie emocji zakadaj istnienie rnych komponentw emocji. Zakadaj one take rne sekwencje procesw, dziki
ktrym zdarzenie bodcowe powoduje dowiadczenie emocji. Wedug teorii reakcji organizmu (Jamesa-Langego), bodce wywouj zarwno
pobudzenie ukadu autonomicznego jak i czynnoci behawioralne, ktrych spostrzeganie prowadzi do specyficznych dozna emocjonalnych.
Wedug teorii orodkowych procesw nerwowych (Cannona-Barda), bodce s najpierw przetwarzane w rnych orodkach mzgowych,
ktre nastpnie kieruj trzema rwnoczesnymi reakcjami - pobudzeniem, zachowaniem i dowiadczeniem emocjonalnym.
Wedug poznawczej teorii pobudzenia (Lazarusa-Schachtera), zarwno zdarzenia bodcowe jak i pobudzenie fizjologiczne s oceniane
poznawczo w tym samym czasie na podstawie sygnaw sytuacyjnych i czynnikw kontekstowych, przy czym dowiadczenie emocjonalne
jest wynikiem interakcji poziomu pobudzenia i charakteru oceny.
Teoria reakcji organizmu
Teoria orodkowych
procesw nerwowych
Poznawcza teoria
pobudzenia
korzy podejcia centralistycznego, skupiajcego si na

czynnoci orodkowego ukadu nerwowego. Cannon*
odpali salw zarzutw przeciw teorii Jamesa-Langego,
opartych na eksperymentalnym materiale dowodowym
i analizie logicznej (Leventhal, 1980). Wysun on
(a take inni krytycy) cztery gwne zarzuty. Po pierwsze,
okazao si, e aktywno trzewna nie bya zwizana
z dowiadczeniem emocjonalnym - zwierzta eksperymentalne nie przestaway reagowa emocjonalnie nawet
po chirurgicznym odczeniu ich narzdw wewntrznych od orodkowego ukadu nerwowego. Po drugie,
reakcje trzewne w rnych sytuacjach pobudzajcych s
podobne - takie samo koatanie serca towarzyszy
wiczeniu aerobiku, uprawianiu mioci i ucieczce przed
niebezpieczestwem - lecz nie prowadz do tej samej
emocji wynikajcej z uzyskania informacji zwrotnej o tym,
jak reagujemy. Po trzecie, wielu emocji nie mona
rozrni tylko na podstawie ich fizjologicznych komponentw, a zatem dana osoba nie moe dowiadcza
rnych emocji jedynie przez odczytywanie" reakcji
trzewnych, ktre s sabo zrnicowane. Wreszcie reakcje autonomicznego ukadu nerwowego s z reguy zbyt
powolne, by mogy by rdem emocji, wywoywanych
w uamku sekundy.
Wedug Cannona, aby wystpia emocja, midzy
wejciem (stymulacj) a wyjciem (reakcj) musi interweniowa mzg; szczeglnie nieodzowne jest zaangaowanie wzgrza i kory mzgowej. Sygnay ze wzgrza docieraj do jednej okolicy kory, wywoujc odczucie emocji,
oraz do innej okolicy, zawiadujcej ekspresj emocjonaln. Inny fizjolog, Philip Bard, take doszed do wniosku,
e reakcje trzewne nie odgrywaj gwnej roli w sekwencji procesw prowadzcych do powstania emocji. W
istocie bodziec pobudzajcy emocj wywiera w tym
samym czasie podwjny wpyw, powodujc zarwno
pobudzenie fizjologiczne za porednictwem wspczulnego ukadu nerwowego, jak i subiektywne dowiadczenie emocji za porednictwem kory. Pogldy tych fizjologw zostay poczone w teorii emocji Cannona-Barda
(Cannon-Bard theory of emotion). Bodziec emocjonalny
wywouje dwie rwnoczesne reakcje, pobudzenie i

dowiadczenie emocji, z ktrych adna nie jest przyczyn drugiej (zob. rys. 13.3).
Silnych dowodw przeciw teorii Cannona-Barda
dostarczyy niedawne badania nad ludmi z uszkodzeniami rdzenia krgowego (Chawlisz i in., 1988). Mimo e
uszkodzenia te uniemoliwiay im spostrzeganie jakichkolwiek przejaww autonomicznego pobudzenia, to jednak relacjonowali oni, e nadal dowiadczaj silnych
emocji, a niektrzy z nich twierdzili, e s one nawet silniejsze ni przed urazem. Najwyraniej pobudzenie ukadu autonomicznego nie moe by warunkiem koniecznym emocji.
* Nazwisko to oznacza po.angielsku dziao" (przyp. tum.).
Poznawcza teoria pobudzenia

Lazarusa i Schachtera
Wiele wspczesnych teorii emocji sugeruje, e procesy poznawcze wyznaczaj optymalnie przystosowawcze reakcje emocjonalne (Lazarus, 1987; Leventhal, 1980;
Roseman, 1984; Smith i llllsworth, 1985). Doznania sensoryczne wywouj emocj tylko wtedy, gdy spostrzegane bodce ocenia si poznawczo jako majce istotne
znaczenie dla danej osoby. Jak stwierdzilimy poprzednio, to, jak emocj si odczuwa, zaley od sposobu interpretowania sytuacji i od znaczenia przypisywanego jej
przez dan osob.
Richard Lazarus, wybitny rzecznik koncepcji oceny
poznawczej, utrzymuje e Dowiadczenia emocjonalnego nie mona zrozumie w kategoriach tego tylko, co
dzieje si w danej osobie czy w jej mzgu, lecz wynika
ono z zachodzcych aktualnie interakcji (transactions) ze
rodowiskiem, ktre s oceniane" (1984, s. 124). Koncepcja Lazarusa jest istotna dla zrozumienia stresu i sposobw radzenia sobie ze stresem.
Wedug Stanleya Schachtera (1971) dowiadczenie
emocji jest cznym efektem pobudzenia fizjologicznego
i oceny poznawczej, przy czym oba te czynniki s
niezbdne do wystpienia emocji. Przyjmuje on, e
pobudzenie jest zawsze uoglnione i niezrnicowane
oraz pojawia si jako pierwsze w sekwencji procesw
emocjonalnych. Procesy poznawcze su do ustalenia,
jak zostanie nazwany ten wieloznaczny stan wewntrzny.
Stanowisko to stao si znane jako dwuczynnikowa teoria
emocji lub teoria emocji Lazarusa-Schachtera (Lazarus-Schachter theory of emotion; Mandler, 1984; Schachter
i Singer, 1962). Czynniki organiczne, trzewne, wchodz

w interakcj z czynnikami psychicznymi, dajc w wyniku
emocj. Kiedy wic wystpi pobudzenie ukadu sympatycznego bez znanego, okrelonego rda, wwczas
dana osoba bdzie szuka w rodowisku odpowiednich,
zwracajcych uwag elementw poznawczych, ktrych
bdzie moga uy do nazwania tego pobudzenia i nadania mu emocjonalnego znaczenia (zob. rys. 13.3).
Ta nowa koncepcja emocji i pomysowe badania
przeprowadzone w celu jej sprawdzenia (Schachter
i Singer, 1962) zwrciy uwag na rol interpretacji poznawczych w dowiadczeniu emocjonalnym. Wykazay
take, e niezalenymi komponentami emocji - stanem
pobudzenia i sygnaami sytuacyjnymi - mona manipulowa eksperymentalnie i bada je w warunkach laboratoryjnych. Jednake niektre specyficzne aspekty teorii
dwuczynnikowej zostay zakwestionowane. Zdawanie
sobie sprawy z wasnego pobudzenia fizjologicznego nie
jest koniecznym warunkiem dowiadczenia emocjonalnego. Gdy osoby badane po otrzymaniu rodkw farmakologicznych zmniejszajcych tempo pracy serca (tzw.
beta-blokerw) s poddawane dziaaniu bodcw wywoujcych emocje, nadal dowiadczaj one lku czy gniewu, mimo e ich odczucia fizyczne s minimalne
(Reisenztein, 1983). Ponadto doznawanie silnego pobudzenia bez adnej oczywistej przyczyny nie prowadzi do
neutralnego, niezrnicowanego stanu, jak zakada teoria dwuczynnikowa. Niewyjanione pobudzenie fizyczne
interpretuje si na og jako negatywne, stawiajc diagnoz, e co jest nie w porzdku, a poszukiwanie wyjanienia jest zwykle tendencyjnie ukierunkowane na znalezienie bodcw, ktre wyjani czy uzasadni t
negatywn interpretacj (Marshall i Zimbardo, 1979;
Masach, 1979).
Intuicyjnie jestemy przekonani, e uczucia i preferencje s nastpstwem procesw poznawczych i wycigania wnioskw. Wedug pogldu alternatywnego uczucia i preferencje nie musz wynika z procesw
mylowych, lecz mog by bezporednimi reakcjami na
bodce, niezalenymi od analizy poznawczej. Lubimy
czekolad i nie cierpimy wtrbki, odczuwamy sympati
do umiechnitych twarzy, a odpychaj nas zmarszczone
brwi i niechtne spojrzenia; takie bezporednie, pynce
prosto z serca" reakcje mog wystpowa niezalenie od
naszego rozumowania na ich temat.
Sylvan Tomkins (1962, 1981) by jednym z pierwszych psychologw kadcych nacisk na donios rol
bezporednich, niewyuczonych reakcji afektywnych.
Wskazuje on, e niemowlta bez oceny poznawczej czy
uprzedniego uczenia si reaguj na gone dwiki strachem i zaburzeniami oddychania. Wydaje si, e s one
zaprogramowane" tak, eby odpowiaday na pewne
bodce reakcj emocjonaln wystarczajco ogln, by
pasowaa do szerokiego zakresu okolicznoci. Tomkins
uwaa emocje za gwn si motywujc ludzkie
dziaania, ktra sprawia, e mamy poczucie wanoci
kadej czynnoci, a obojtno przemienia w podanie.
Wedug tej koncepcji, bez emocji nic nie jest wane;
z emocj wszystko moe by wane.
Inne zarzuty przeciw teorii oceny poznawczej
wysuwa Robert Zajonc, ktry w swych badaniach
wykazuje, e w pewnych warunkach mona mie preferencje bez wnioskowania i odczuwa emocje nie wiedzc
dlaczego. W zakrojonej na szerok skal serii eksperymentw nad tzw. wpywem samej ekspozycji badanym
prezentowano rozmaite bodce, takie jak sowa w
obcych jzykach, znaki pisma japoskiego, zbiory liczb
i nieznajome twarze, ktre byy eksponowane przez czas
tak krtki, e nie mona ich byo rozpozna. Badani
mimo to byli w stanie wyraa swoje preferencje, nie
wiedzc, dlaczego niektre bodce podobay si im
bardziej ni inne. Najwiksze upodobanie wyraano do
bodcw powtarzajcych si najczciej, wykazano jednak, e ten wzrost upodobania nie by zaleny od
wiadomego rozpoznania (Zajonc, 1980).
Ewolucyjna teoria emocji Darwina
Stanowisko ewolucjonistyczne opowiada si za tym,
aby w celu opracowania lepszego sposobu kategoryzowa-
nia emocji i badania ich oddziaywa przyjrze si sytuacjom, w ktrych emocje odgrywaj wan rol. Psychologowie, ktrzy przyjmuj to stanowisko, idc w lady
Darwina rozpatruj przystosowawcze funkcje emocji, nie
uwaajc ich za nieuchwytne, nieprzewidywalne, osobiste
stany ubarwiajce nasz sposb widzenia wiata, lecz za
wysoce specyficzne, skoordynowane formy dziaania ludzkiego mzgu. Emocje uznaje si za wrodzone, wyspecjalizowane stany psychiki, ktrych rola polega na radzeniu
sobie z pewn kategori powtarzajcych si sytuacji, jakie
wystpuj w wiecie. Wiele sytuacji, ktre maj wpyw na
przetrwanie i reprodukcj danej jednostki, nie jest izolowanymi, przypadkowymi epizodami, lecz elementami
powtarzajcego si wzorca czy serii.
W cigu caej historii naszego gatunku ludzie byli
atakowani przez zwierzta drapiene, zakochiwali si,
rodzili dzieci, walczyli ze sob, spotykali si z niewiernoci seksualn ze strony swych partnerw i byli wiadkami mierci kochanych osb - niezliczon ilo razy.
Kady szczeglny sposb dziaania, ktry mg by zastosowany, aby dopomc ludziom w lepszym uporaniu si
z tymi powtarzajcymi si sytuacjami yciowymi, by
zwykle przekazywany potomstwu i rozpowszechnia si
w caym gatunku. Stawa si czci repertuaru emocji
ludzkich. Na przykad zazdro seksualn mona uwaa
za pewien szczeglny tryb postpowania, ktry wcza
si, by upora si z sytuacj niewiernoci partnera czy
partnerki. Pobudzenie fizyczne wzrasta, aby przygotowa dan osob do moliwego gwatownego konfliktu,
pojawiaj si motywacje do powstrzymania lub zniszczenia rywala i do ukarania lub opuszczenia partnera,
pami jest aktywizowana wybirczo w celu ponownego
przeanalizowania przeszoci zwizku, a take wystpuj
inne reakcje zmierzajce do uporania si z wywoujc
stres sytuacj. W trakcie ewolucji ludzie, u ktrych wystpoway inne, mniej przystosowawcze reakcje emocjonalne na wane sytuacje yciowe, nie pozostawiali licznego potomstwa, wic ich nieprzystosowawcze sposoby
reagowania nie zostay przekazane dalej.
Jeli emocje ewoluoway jako skoordynowane systemy pozwalajce radzi sobie z okrelonymi typami sytuacji, to moglibymy oczekiwa, e cechy poszczeglnych
emocji bd pasowa do charakterystycznych zagroe
i sposobnoci stwarzanych przez sytuacje, z ktrymi te
emocje maj si upora. Emocje ewoluuj tak, by kontrolowa wszelkie biologiczne czy psychiczne procesy
istotne dla radzenia sobie z sytuacj stanowic obiekt
ich oddziaywania.
Ten sposb mylenia moe pomc nam zrozumie
pewne aspekty emocji, ktre od dawna stanowiy zagadk. Zamiast pyta, czy kada emocja ma swoje przeciwiestwo (np. radosny, szczliwy - smutny), moemy
zapyta, czy sytuacja odpowiadajca danej emocji ma
swoje przeciwiestwo. By moe szczcie i smutek s
przeciwiestwami, poniewa s to nastroje majce regu-
lowa wydatkowanie energii w przeciwnych kierunkach,

zalenie od tego, czy rodowisko jest nieprzychylne, czy te
sprzyjajce (Nesse, 1990). Szczcie pojawia si wtedy, gdy
czujemy, e rodowisko nagradza nasze starania w sytuacjach zapowiadajcych osignicie wikszego sukcesu w
zakresie przetrwania lub reprodukcji. Kiedy jestemy
szczliwi, wykazujemy na og wikszy optymizm, fantazj, energi i aktywno, co jest waciwe wtedy, gdy
cechy te s nagradzane wiksz sprawnoci gatunkow.
Jednake w takich sytuacjach, kiedy rodowisko nie jest
sprzyjajce, gdy nie nagradza nas bez wzgldu na to, co
robimy, wwczas zachowujemy siy dziki temu, e stajemy si bardziej bierni, a nasz nastrj jest smutny. Czekamy,
a sytuacja si zmieni, lecz nie podejmujemy bezporednich dziaa zmierzajcych do jej zmiany, poniewa
dziaania te nie zostan wzmocnione. Nastroje szczcia i
smutku mog by uzupeniajcymi si wzajemnie procesami regulacyjnymi, ktre dostosowuj nasz poziom aktywnoci do stopnia przychylnoci rodowiska.
Czy sposoby wyraania emocji

s uniwersalne?
Jeli jedn z funkcji emocji jest przygotowywanie i motywowanie danej osoby do reagowania w sposb przystosowawczy na wymagania ycia, to dwie zdolnoci s niezbdne do koordynowania zachowania spoecznego.
Musimy by zdolni do skutecznego komunikowania innym
naszych odczu emocjonalnych i musimy umie rozszyfrowa odczucia innych. Jeli na przykad potrafimy zasygnalizowa, e rozgniewalimy si na kogo i moemy sta si
agresywni, to czsto moemy powstrzyma t osob od
robienia tego, co nas drani, bez uciekania si do otwartej
agresji. Z drugiej strony, jeli potrafimy zakomunikowa
innym, e czujemy si smutni i bezradni, to zwikszamy
nasze szans uzyskania od nich pomocy. Podobnie dziki
umiejtnoci odczytywania przejaww emocji u innych,
moemy przewidywa dokadniej, kiedy si do nich zbliy, a kiedy ich unika, kiedy reagowa agodnie lub ostro.
Wyraz twarzy jest jednym z najskuteczniejszych sposobw komunikowania emocji. Etologowie dostarczyli dowodw, e zwierzta z rzdu Naczelnych posuguj si
rnymi wyrazami twarzy w celu ustanowienia i utrzymania hierarchii dominacji, za psychologowie wykazali,
e wyraz twarzy jest dla ludzi wanym kanaem komunikowania si w rozmaitych sytuacjach spoecznych.
Inni badacze wykazali, e wyraz twarzy, jaki telewizyjni prezenterzy wiadomoci przybieraj mwic o politykach, zdaje si wpywa na nasze postawy, a nawet na
nasz sposb gosowania w wyborach (Mullin i in., 1986).
Analiza wyrazw twarzy u prezenterw wiadomoci
gwnych sieci telewizyjnych ujawnia u Peterajenningsa
z telewizji ABC pozytywn skonno do umiechania si,
faworyzujc Ronalda Reagana. Kiedy podczas kampanii
prezydenckiej Jennings mwi o Reaganie, umiecha si

wicej ni wtedy, gdy mwi o innych kandydatach lub
podawa aktualne wiadomoci. Wpyw tego umiechu
Jenningsa" polega na zwikszeniu prawdopodobiestwa, e ogldajcy go telewidzowie bd w wyborach
gosowa na Reagana. Odrbne badanie zawartoci informacyjnej wiadomoci nadawanych przez wszystkie trzy
sieci wykazao, e treci przekazywane przez ABC byty
w istocie mniej proreaganowskie, ni treci podawane
przez CBS czy NBC (Clancey i Robinson, 1985; Robinson,
1985). Z bada tych wypywa wniosek, e to umiech Jenningsa, a nie tendencyjno wiadomoci nadawanych
przez sie ABC, by czynnikiem wpywajcym na sprzyjajce Reaganowi reakcje telewidzw.
Wedug Paula Ekmana, wybitnego badacza ekspresji

mimicznej, wszyscy ludzie stosuj i rozumiej ten sam
jzyk twarzy" (Ekman, 1984; Ekman, 1982; Ekman
i Friesen, 1975). Ekman i jego wsppracownicy udowodnili to, co jako pierwszy gosi Darwin - e ten sam zbir
ujawniajcych emocje wyrazw twarzy jest uniwersalny dla
caego gatunku ludzkiego, przypuszczalnie dlatego, e s
one wrodzonymi komponentami naszego dziedzictwa
ewolucyjnego. A co z wpywem kultury na emocje? Kultura istotnie odgrywa pewn rol w okazywaniu emocji,
gdy ustanawia reguy spoeczne okrelajce, kiedy przejawia pewne emocje i jaka jest spoeczna stosowno pewnych typw przejaww emocji u danych kategorii ludzi
w poszczeglnych sytuacjach. Jednake ludzie na caym
wiecie, niezalenie od rnic kulturowych, rasy, pci czy
wyksztacenia, wyraaj podstawowe emocje w ten sam
sposb i potrafi rozpoznawa emocje doznawane przez
innych, odczytujc wyraz ich twarzy.
Rozwi test rozpoznawania wyrazw twarzy, zamieszczony na rysunku 13.4, aby przekona si, jak dobrze
potrafisz identyfikowa tych 7 powszechnie rozpoznawanych przejaww emocji (Ekman i Friesen, 1986). Istnieje
spory materia dowodowy wiadczcy o tym, e tych 7 wyrazw twarzy jest rozpoznawanych na caym wiecie, i e
na caym wiecie przybiera si je pod wpywem emocji
szczcia czy radoci, zdumienia, gniewu, wstrtu, strachu,
smutku i pogardy.
W badaniach midzykulturowych proszono ludzi
z rnych kultur o zidentyfikowanie emocji zwizanych
z rnymi wyrazami twarzy na standaryzowanych fotografiach. Na og potrafili oni zidentyfikowa wyrazy
twarzy zwizane z 7 wchodzcymi w skad tej listy emocjami. Dzieci po ukoczeniu 5 lat ycia potrafiy rozpozna emocje przedstawione na planszach bodcowych
mniej wicej tak samo trafnie, jak studenci college'u.
W jednym z bada Ekmana ludzie reprezentujcy
jedn z przedpimiennych kultur Nowej Gwinei (kultur Fore), ktrzy przed tym eksperymentem nie mieli
prawie adnej stycznoci z kultur Zachodu ani ludmi
Rysunek 13.4
Wyraz twarzy jako sposb komunikowania emocji
Jak emocj wyraa kada z tych twarzy?

Wyraaj one kolejno: szczcie, zdziwienie, gniew, wstrt, strach, smutek i pogard.
Wyrazy twarzy przekazuj uniwersalny, zrozumiay dla wszystkich komunikat. Mimo e kultura tych ludzi z Nowej Gwinei jest bardzo rna
od naszej, prawdopodobnie nie trudno Ci bdzie powiedzie, co czuj.
Nastrj a przetwarzanie informacji

Psychologowie poznawczy dowodz, e stany emocjonalne mog wpywa na uczenie si, pami, oceny spoeczne, procesy kategoryzacji i twrczoci. Gordon
Bower (1981) i jego uczniowie wykazali eksperymentalnie, e nastrj danej osoby moe w dwa sposoby wpywa na przetwarzanie informacji. Te dwa wykryte przez
nich sposoby oddziaywania to przypominanie informacji
zalene od nastroju, oraz przetwarzanie zgodne z nastrojem. Zakada si, e kiedy kto dowiadcza danej emocji
w okrelonej sytuacji, to emocja ta jest przechowywana
w pamici razem z zachodzcymi aktualnie zdarzeniami
jako cz tego samego kontekstu.
uksztatowanymi przez t kultur, trafnie rozpoznawali emocje, jakie wyraaj przedstawione na rysunku
13.4 twarze biaych ludzi. Robili to opisujc sytuacje,
w ktrych dowiadczali tej samej emocji. Na przykad
zdjcie 5 (strach) nasuwao myl o tym, e ciga dzik,
a nie ma si swojego oszczepu, za zdjcie 6 (smutek)
- myl o mierci dziecka. Kopot mieli tylko z odrnieniem zdumienia od strachu, by moe dlatego, e
ludzie ci najbardziej boj si wtedy, gdy co ich zdumiewa czy zaskakuje.
Nastpnie badacze poprosili inne osoby z tej samej
kultury (nie biorce udziau w pierwszym badaniu), aby
przybray te wyrazy twarzy, za ktrych pomoc komunikuj 6 spord tych emocji (wszystkie z wyjtkiem
pogardy). Kiedy studenci amerykaskich college'w
ogldali nagrane na tamie wideo wyrazy twarzy ludzi
reprezentujcych kultur Fore, potrafili dokadnie rozpoznawa ich emocje - z dwoma wyjtkami. Nie jest
zaskakujce, e Amerykanie mieli trudnoci z rozrnieniem midzy przybieranymi przez ludzi Fore wyrazami
strachu i zdumienia, tych samych emocji, przy ktrych

rozpoznawaniu na fotografiach ukazujcych ludzi
Zachodu mylili si ludzie Fore.
Badacze emocji na og s zgodni co do tego, jakie

ruchy mini twarzy s zwizane z kad z podstawowych
emocji (Smith, 1986). Badania, w ktrych rejestrowano
ruchy mini twarzy u osb badanych, wyobraajcych
sobie w tym czasie sytuacje wywoujce rne nastroje,
ujawniy specyficzne ukady grup miniowych, odmienne dla myli radosnych, smutnych i gniewnych (Schwartz,
1975). Na przykad na wyraz mimiczny radoci skada si
podniesienie kcikw ust (umiech) i cinicie dolnych
powiek; na wyraz zdumienia skada si podniesienie brwi
i grnych powiek, co powiksza oczy, oraz otwarcie ust;
wyraz mimiczny strachu jest bardzo podobny do wyrazu
zdumienia, z tym wyjtkiem, e brwi s nie tylko podniesione, lecz take cignite i zmarszczone (podobiestwo tych dwch wyrazw twarzy moe tumaczy, dlaczego badani maj takie kopoty z ich rozrnieniem).
Zaleno przypominania od nastroju (inood-dependent

retrieval) oznacza przypominanie sobie dowiadczonego
wczeniej zdarzenia emocjonalnego zachodzce wtedy,
gdy dana osoba jest w tym samym nastroju, co w czasie
tego zdarzenia. Ludzie pamitaj wicej smutnych zdarze
wtedy, gdy czuj si smutni. Szczliwi ludzie czciej przypominaj sobie radosne wydarzenia ze swej przeszoci.
Podobna tendencyjno przypominania wystpuje wtedy, gdy
pacjentw psychiatrycznych chorych na depresj prosi si,

by przypominali sobie zdarzenia ze swej przeszoci; ich
negatywny nastrj sprawia, e przypominaj sobie wicej
negatywnych zdarze (Blaney, 1986).
Przetwarzanie zgodne z nastrojem (mood-congruent
processing) polega na tym, e ludzie s wybirczo uwraliwieni na przyswajanie informacji, ktra jest zgodna z ich
aktualnym nastrojem. Jest bardziej prawdopodobne, e na
materia zgodny z dominujcym nastrojem danej osoby
zwrci ona uwag, dostrzee go i przetworzy dokadniej,
zestawiajc z bardziej wypracowanymi skojarzeniemi. Ten
typ przetwarzania powoduje, e ludzie lepiej przyswajaj
sobie informacj zgodn z ich nastrojem (Gilligan i Bower,
1984).
W pniejszych badaniach Bower (1991) wykaza,

e stany nastrojowe wpywaj take na preferencje ludzie bardziej interesuj si tymi czynnociami, osobami, opowiadaniami, filmami i utworami muzycznymi,
ktre s zgodne z ich aktualnym nastrojem. Nastrj
moe te wpywa na to, jak ludzie oceniaj swj stan
zdrowia. Kiedy badani studenci czuli si smutni, relacjonowali wicej swoich dawnych chorb i dolegliwoci ni wtedy, gdy byli w stanie emocjonalnie neutralnym (Salovey i Hancock, 1987). Studenci cierpicy
na gryp lub przezibienie oceniali dotkliwo swych
blw i zego samopoczucia stosownie do nastroju
wywoywanego przez badaczy, ktrzy polecili im, aby
przypominali sobie radosne, smutne lub neutralne epizody ze swego ycia. W porwnaniu z neutraln grup
kontroln, osoby bdce chwilowo w smutnym nastroju
oceniay swoje objawy przezibienia jako istotnie
gorsze ni wasne objawy oceniane przez osoby bdce
w nastroju radosnym (Salovey i Birnbaum, 1989).
Wpyw nastrojw na procesy poznawcze stwierdzono
take w badaniach wykazujcych, e ludzie szczliwi
proponuj bardziej twrcze rozwizania w standardowych testach twrczoci ni osoby w neutralnym
stanie afektywnym lub osoby, u ktrych wywoano
negatywny nastrj (Isen i in, 1987).
Podsumowanie
Emocja jest to zoony zesp zmian obejmujcych pobudzenie fizjologiczne, mechanizmy mzgowe, doznawane
uczucia i ocen poznawcz, jak rwnie reakcje behawioralne i ekspresyjne. Zmiany te wystpuj w odpowiedzi na
sytuacje spostrzegane jako istotne, dl dneLowhy.-Cici
'.migdaowate w ukadzie rqbkowym przetwarza sygnay

emocjonalne w sposb bezporedni, natychmiastowy, podczas gdy rola kory mzgowej polega na interpretowaniu
znaczenia bodca emocjonalnego i dostarczaniu oglnego
obrazu sytuacji. Wprawdzie zwykle alwo okrelamy emocje na podstawie charakteru zewntrznej sytuacji bodcowej, to jednak wtedy, gdy jest ona niejednoznaczna lub
nowa, moemy mylnie upatrywa przyczyn przeywanego
pobudzenia w tych bodcach sytuacyjnych, ktre przycigaj nasz uwag, mimo e w istocie to nie one pobudzenie wywoay. Niektrzy teoretycy utrzymuj, e istnieje
ograniczony zbir wrodzonych, podstawowych emocji.
Plutchik w swym modelu w postaci wielobarwnego koa
'postuluje 8 podstawowych emocji, ktre mog si czy
[
i miesza, dajc w wyniku inne, zoone, wtrne emocje.
Emocje speniaj wiele wanych funkcji, takich jak pobudzanie, ukierunkowywanie i podtrzymywanie dziaa,
organizowanie dowiadcze, wspomaganie komunikacji
spoecznej i interakcji spoecznych oraz motywowanie
zpchowa prospoecznych.
Rysunek 13.5
tres ycia
Zaznaczono interakcje oceny poznawczej sytuacji stresowej, stresora oraz dostpnych rodkw fizycznych, spoecznych i osobistych
sucych do radzenia sobie z tym stresorem. Jednostki reaguj na zagroenia na rnych poziomach - fizjologicznym, behawioralnym,
emocjonalnym i poznawczym. Niektre reakcje s przystosowawcze, a inne nieprzystosowawcze lub nawet zgubne.
Stres jest specyficznym rodzajem dowiadczenia emocjonalnego, ktremu psychologowie i inni uczeni powicaj wiele uwagi. W rozlegej dziedzinie podstawowych
i stosowanych bada nad stresem psychologw najbardziej interesuj trzy oglne pytania: Jak stres wpywa na
nas pod wzgldem fizycznym i psychicznym? Jak stresory powszechnie wystpujce w naszym spoeczestwie
wpywaj na nasze zdrowie? W jaki sposb moemy skuteczniej radzi sobie ze stresem?
Nowoczesne, zindustrializowane spoeczestwo narzuca naszemu yciu szybkie, gorczkowe tempo. Czsto
yjemy w ciasnych mieszkaniach i zatoczonych miastach,
mamy zbyt wiele spraw na gowie, wykonujemy frustru-
Cztery klasyczne teorie emocji w rnym stopniu kad

nacisk na pobudzenie obwodowe lub orodkowe procesy
mzgowe, na sekwencj procesw, za ktrych porednictwem
bodziec zewntrzny wytwarza reakcj emocjonaln, a take
ya rol oceny poznawczej i przystosowanie do powtarzajcych si sytuacji. Obwodowa teoria Jamesa-Langego uznaje
sprzenie zwrotne z ukadu autonomicznego za wany
skadnik emocji. Teoria Cannona-Barda jest modelem centralistycznym, w ktrym procesy przetwarzania zachodzce
w mzgu powoduj zarwno pobudzenie, jak i odczucia
emocjonalne. Wsplna koncepcja Lazarusa i Schachtera jest
modelem poznawczym uwypuklajcym rol, jak w dowiadczaniu emocji odgrywa interpretacja pobudzenia oraz
sygnaw spoecznych w sytuacji bodcowej. Teoria ewolucji
Darwina gosi, e emocje s wrodzonymi systemami reakcji,
ktrych przystosowawcza funkcja polega na selektywnym
reagowaniu na powtarzajce si sytuacje yciowe istotne
dla reprodukcji i przetrwania.
Model stresu
Wyniki bada midzykulturowych potwierdzaj hipotez Darwina, e wyrazy twarzy odpowiadajce poszczeglnym emocjom s uniwersalne, podobne u ludzi i zwierzt
z rzdu Naczelnych, a take u ludzi, reprezentujcych rne
kultury i rasy, w rnym wieku i rnej pci. Kultury rni
si pod wzgldem regu, ktre okrelaj spoeczn stosowno okazywania pewnych emocji, lecz badania Ekmana
wykazay, e 7 mimicznych wyrazw emocji jest powszechnie rozpoznawanych w najrozmaitszych kulturach.
Nowe badania wykazuj, e emocje wpywaj wieloma
sposobami na procesy poznawcze. Badania eksperymentalne Bowera i innych dowodz, e nastroje mog wpywa
na pami, uczenie si, uwag, oceny spoeczne, twrczo
oraz na percepcj wasnego stanu zdrowia.
Nowoczesne spoeczestwo stwarza stresujce rodowisko, bez
wzgldu na to, czy pracujemy, czy si bawimy.
jc prac lub jestemy bezrobotni, mamy zbyt mao

czasu dla swojej rodziny i na rozrywki. Czy byoby nam
lepiej bez stresu? ycie wolne od stresu nie stawiaoby
przed nami adnych wyzwa - adnych trudnoci do
pokonania, adnych nowych obszarw do zdobycia i adnego powodu, by rozwija swoj inteligencj czy doskonali zdolnoci. Stres jest nieuniknion czci ycia.
Kady organizm staje wobec wyzwa, jakie stwarza jego
rodowisko zewntrzne i osobiste potrzeby; wyzwania te
s problemami yciowymi, ktre dany organizm musi
rozwiza, aby przetrwa i dobrze funkcjonowa.
Stres (stress) jest to zesp specyficznych i niespecyficznych (oglnych) reakcji organizmu na zdarzenia bodcowe, ktre zakcaj jego rwnowag i wystawiaj na
powan prb lub przekraczaj jego zdolno radzenia
sobie. Do tych zdarze bodcowych naley wiele rnych
warunkw zewntrznych i wewntrznych, ktre zbiorczo
s nazywane stresorami. Stresor (stressor) jest zdarzeniem
bodcowym, ktre wymaga od organizmu jakiego rodzaju
reakcji przystosowawczej. Reakcja organizmu na stresory
zewntrzne nosi nazw napicia {strain). Reakcja jednostki na potrzeb zmiany skada si z kombinacji rnych pro-
cesw zachodzcych na kilku poziomach - fizjologicznym,

behawioralnym, emocjonalnym i poznawczym. W jaki
sposb mona bada tak zoon reakcj stresow?
Dc do lepszego zrozumienia pojcia stresu, badacze
staraj si zidentyfikowa jego specyficzne komponenty
oraz interakcje midzy nimi.
Czy zastanawiae si kiedy, dlaczego niektrzy ludzie dowiadczaj stresujcych wydarze, a mimo to zdaj
si cierpie niewiele lub wcale z powodu ich negatywnych
skutkw, podczas gdy innych powanie wytrcaj z rwnowagi nawet niewielkie kopoty czy nieporozumienia?
Rnica ta wystpuje dlatego, e wpyw wikszoci stresorw zaley nie tylko od ich obiektywnych cech. Stres
jest kwesti osobist. To, ile stresu dowiadczamy, zaley
od charakteru i natenia pewnej kombinacji zmiennych:
parametrw stresora, sposobu, w jaki interpretujemy jego
znaczenie, rodkw pozwalajcych radzi sobie ze stresorem, jakie mamy do dyspozycji oraz od wielkoci i charakteru oglnego napicia wywoanego u danej jednostki.
Na rysunku 13.5 przedstawiono elementy procesu stresowego: stresory, stres, ocen poznawcz, rodki zaradcze i reakcje stresowe.
rda stresu
Tabela 13.1 Studencka Skala Stresu
Stres, podobnie jak podatki, jest powtarzajcym si problemem, przed ktrym staje kady. Wystpujce w sposb
naturalny zmiany stresujce s nieuniknion czci naszego
ycia. Bliscy nam ludzie choruj, odchodz i umieraj. Podejmujemy now prac, zostajemy zwolnieni okresowo lub na
stae, opuszczamy dom rodzinny, podejmujemy studia,
odnosimy sukcesy, ponosimy poraki, nawizujemy romanse, zawieramy zwizki maeskie i rozwodzimy si. Oprcz
powanych zmian w yciu s take powszednie frustracje:
korki w ruchu ulicznym, chrapicy wsplokatorzy i spnienia na umwione spotkania. Niektrych z nas dotkn niemoliwe do przewidzenia katastrofalne wydarzenia, takie
jak trzsienia ziemi i powane wypadki, a chroniczne problemy spoeczne, takie jak skaenie rodowiska i przestpczo, stan si wanymi rdami stresu dla innych.
Studencka Skala Stresu stanowi adaptacj skonstruowanej przez Holmesa

i Rahego Skali Oceny Ponownego Przystosowania Spoecznego. Kademu
zdarzeniu przypisano wskanik reprezentujcy wielko ponownego
przystosowania, jakiego dana osoba musi dokona w swym yciu w wyniku
tej zmiany. U osb z wynikiem powyej 300 punktw LCUistnieje due
ryzyko zachorowania. Dla osb, ktre uzyskay wynik miedzy 150 a 300
punktw, prawdopodobiestwo powanej zmiany stanu zdrowia w cigu 2 lat
wynosi okoo 50%. Dla osb z wynikiem poniej 150 punktw
prawdopodobiestwo to jest rwne okoo 30%. Oblicz swj oglny wskanik
zmian yciowych (LCU) dla kadego miesica biecego roku, a nastpnie
skoreluj te wskaniki ze zmianami w stanie twojego zdrowia.
Gwne stresory spotykane w yciu
Nage zwiany sytuacji yciowej s dla wielu z nas

przyczyn stresu. Chocia zmiana dodaje smaku naszemu yciu, zbyt wiele zmian moe zrujnowa zdrowie.
Nawet wydarzenia, ktre witamy z radoci, takie jak
awans lub wygrana na loterii, mog wymaga powanych
zmian w naszym zwykym trybie ycia oraz przystosowania si do nowych wymaga. Niedawne badania wykazay, e jedna z najbardziej podanych zmian w yciu
pary maeskiej, urodzenie si pierwszego dziecka, jest
take rdem powanego stresu, przyczyniajc si do
zmniejszenia zadowolenia z maestwa (Cowan i Cowan,
1988). Z drugiej strony, przegld bada nad reakcjami
psychicznymi na aborcj wykazuje, e na og udrka
jest najwiksza przed aborcj. Powane cierpienia psychiczne wystpuj stosunkowo rzadziej u kobiet po
przerwaniu niepodanej ciy, a take po aborcji dokonanej w pierwszych trzech miesicach ciy, zwaszcza
jeli miay one spoeczne poparcie dla swej decyzji (Adler
i in., 1991).
Niektrzy badacze rozpatruj stres jako efekt naraenia na powane zmiany yciowe czyli zdarzenia zachodzce w yciu. (Dohrenwend i Dohrenwend, 1974;
Dohrenwend i Shrout, 1985; Holmes i Rahe, 1967). Pytaj
oni asystentw spoecznych o stresy ich podopiecznych,
wrd ktrych mog by bezrobotni, dopiero co rozwiedzeni, bezdomni albo tacy, ktrzy maj dziecko sprzedajce narkotyki lub s maltretowani przez wspmaonka.
Czasami kto potrafi przyj ogromn ilo stresu i funkcjonowa dalej. Reakcja zaley od cech indywidualnych
oraz od spoecznego i interpersonalnego kontekstu
zdarze rodowiskowych. (Na przykad, kiedy poczuem
si szczliwy, gdy obrabowano mnie z niewielkiej sumy
pienidzy, poniewa tu przedtem wydaem wikszo
swojej gotwki na kupno nowego garnituru - podobnie
jak przy opowiadaniu dobrego dowcipu, wszystko zaley
od wyboru waciwego momentu).
Jednostki zmian
yciowych {LCU)
Zdarzenie
100
mier bliskiego czonka rodziny

mier bliskiego przyjaciela
73
Rozwd rodzicw
65
Kara wizienia
63
63
Powana wasna choroba lub uszkodzenie

ciaa
Zawarcie maestwa
Wpyw powanych zmian yciowych na zdrowie psychiczne i fizyczne by przedmiotem wielu bada. Zaczy
si one od opracowania Skali Oceny Ponownego Przystosowania Spoecznego (SRRS - Social Readjustment Rating
Scal), prostej skali sucej do oceniania stopnia przystosowania, jakiego wymagaj rne zmiany yciowe,
zarwno przyjemne jak nieprzyjemne, ktrych dowiadcza wielu ludzi. Skala ta zostaa skonstruowana na podstawie odpowiedzi ludzi dorosych reprezentujcych wszelkie zawody, ktrych proszono o zaznaczenie na licie tych
zmian yciowych, jakie ich w yciu spotkay. Oceniali oni,
jak wiele ponownego przystosowania potrzeba w razie
kadej ze zmian, porwnujc poszczeglne zmiany z zawarciem maestwa, ktremu arbitralnie przyznano
warto 50 jednostek zmian yciowych (I.CU - life-change
units). Badacze nastpnie obliczyli ogln liczb LCU, jak
kady z badanych uzyska w tym okresie; jednostkami
tymi posuyli si jako miar wielkoci stresu, ktrego
dana osoba dowiadczya (Holmes i Rahe, 1967). Tabela
13.1 przedstawia pewn odmian tej skali przeznaczon
dla studentw. Jaki jest twj wskanik LCU?
>
v
-..- ^ . . ; ; :':-:../fJ.l " " '
58
50
Utrata pracy
Oblanie" egzaminu z wanego przedmiotu
47
Zmiana stanu zdrowia czonka rodziny
45
Cia
45
Problemy seksualne
44
Powana ktnia z bliskim przyjacielem
40
Zmiana sytuacji finansowej
39
Zmiana kierunku studiw
39
Kopoty z rodzicami
39
Nowa dziewczyna (chopak)
38
Zwikszone obcienie prac na uczelni
37
.,,
Wybitne osignicie osobiste
36
Pierwszy semestr na wyszej uczelni
35
Zmiana warunkw ycia
31
Powana sprzeczka z wykadowc
30 ;fi
Stopnie gorsze od oczekiwanych
2 9
Zmiana nawykw dotyczcych snu
29
Zmiana aktywnoci towarzyskiej
29
Zmiana nawykw dotyczcych jedzenia
2 8
Chroniczne kopoty z samochodem
26
Zmiana liczby spotka rodzinnych
26 '0,
Zbyt wiele opuszczonych wykadw
25
Zmiana uczelni
'H-,^'
Zrezygnowanie z wicej ni jednego ...^ * "y;h
przedmiotu na studiach
;.;;. O:'-';'.?!?
24 '.;?
23 ;-V
Mj 2-gi oglny wskanik ... (data:
20
)
)
)
^
^
'$;
;i>
'
Pewnej modyfikacji sposobu mierzenia skutkw

wydarze yciowych dokonano w Przegldzie Dowiad-
**'''' '"''
''' ; ' * ':*"'""
Drobne kopoty yciowe

Wedug jednej ze wspczesnych koncepcji stresu,
gromadzenie si maych frustracji w wikszym stopniu
przyczynia si do powstawania stresu ni rzadko wystpujce wstrzsy duych zmian (Weinberger i in., 1987).
ycie prawie zawsze a kipi od niewielkich frustracji.
Wjakiej mierze te drobne irytacje kumuluj si, stajc si
stresorami, ktre wpywaj ujemnie na twoje zdrowie?
Tabela 13.2 Dotkliwo rnych kopotw wedug oceny 4 grup

Kada z tych 4 prbek badanych w Nowej Zelandii rnia si w istotny sposb od pozostaych pod wzgldem spostrzeganej dotkliwoci rnych rodzajw
kopotw. Kolejno spostrzeganej ich dotkliwoci u studentw i osb starszych bya prawie odwrotna, przy czym dla studentw najwaniejsza bya presja
czasu, a ssiedztwo i zdrowie najmniej wane, podczas gdy dla osb starszych najpowaniejsze rda kopotw stanowiy te ostatnie, a presja czasu bya
dla nich najmniej wana. Zwr uwag na to, jakie kopoty byy najbardziej dokuczliwe dla matek, ktre miay jedno lub wicej maych dzieci w domu, bez
adnej pomocy w prowadzeniu gospodarstwa domowego.
Rodzaj kopotw
''"'"'
>v;
"
Mj 3-ci oglny wskanik ... (data:
'>
7f*v-
.'
Pomniejsze wykroczenia drogowe

Mj 1-szy oglny wskanik ... (data:
Porwnaj take wzgldn dolegliwo kopotw

w twoim yciu z dolegliwoci kopotw czterech grup
(studentw, matek, ogu czonkw spoeczestwa oraz
osb starszych), przedstawionych w tabeli 13.2.
We wczeniejszych badaniach sprawdzano hipotez,
e im wiksze jest nasilenie zmian yciowych (mierzone
za pomoc SRRS), tym wiksze ryzyko zachorowania. We
wstpnych badaniach uzyskano wyniki przemawiajce za
istnieniem zalenoci midzy problemami ze zdrowiem a
wielkoci ponownego przystosowania w yciu. Na przykad pacjenci cierpicy na chorob serca mieli wysze
wskaniki LCU ni osoby zdrowe. W innych badaniach
stwierdzono, e stres ycia zwiksza ogln podatno
danej osoby na choroby (Holmes i Masuda, 1974), a wartoci LCU byy wysokie take przez pewien czas po
chorobie (Rahe i Arthur, 1978).
cze yciowych (LES - Life Experience Survey), ktry ma

dwie szczeglne cechy. Po pierwsze, skala ta dostarcza
wskanikw zarwno dla przyrostu, jak i zmniejszenia
si zmian, a nie tylko dla przyrostu, jak skala pierwotna.
Po drugie, jej wskaniki odzwierciedlaj indywidualne
oceny zdarze i ich atrakcyjnoci. Na przykad mier nie
kochanego wspmaonka, ktry zostawi duy spadek,
mogaby by oceniana jako cakiem podana. Tak wic
skala ta nie ogranicza si do samego tylko zliczania zapamitanych zmian yciowych, lecz mierzy osobiste znaczenie kadej z nich (Sarason i in., 1978).
Pewne trudnoci z interpretacj bada, wykazujcych
istnienie zwizku midzy stresujcymi zdarzeniami
yciowymi a chorob, wynikaj z faktu, e badania te
zwykle maj charakter retrospektywny. Mianowicie
zarwno miary stresu, jak i miary choroby uzyskuje si
polecajc osobom badanym, by przypominay sobie
wczeniejsze zdarzenia. Cecha ta sprawia, e znieksztacenia pamici mog wypaczy wyniki. Na przykad
badani, ktrzy s chorzy, czciej przypominaj sobie
dawne negatywne stresory ni badani zdrowi. W pniejszych badaniach zastosowano podejcie prospektywne,
badajc zdrowe osoby co pewien czas w cigu wielu lat,
i stwierdzono istotn korelacj midzy powstawaniem
problemw zdrowotnych a wczeniejszym nagromadzeniem si jednostek stresu ycia (Brown i Harris, 1989;
Johnson i Sarason, 1979). Mimo tego potwierdzenia wikszo wynikw wspczesnych bada wiadczy o sabym
zwizku midzy powanymi wydarzeniami yciowymi
a chorob (Brett i in., 1990).
Studenci
(N=161)
Matki
(N=194)
Ogl spoeczestwa
(N=120)
Osoby starsze
(N=150)
,.,J
2
4
1
1
3
1
2
2
,"!
3
3
Presja czasu
Bezpieczestwo na przyszo
Finanse
Gospodarstwo domowe ;;;'':>':

Ssiedztwo ;;;;-. v.-?;.--,, ;;;/.'
Zdrowie
3
4
3
4
4
1
1
Jeli interpretujesz te kopoty jako istotne i szkodliwe czy

grone dla twojej pomylnoci, to wpywaj na ciebie
bardziej, ni mgby sobie wyobrazi (Lazarus, 1984).
Pewien psychiatra rozda 100 kwestionariuszy ludziom
n
czekajcym na pocig odchodzcy o 7 z Long Island
do Manhattanu. Z 40 wypenionych kwestionariuszy,
ktre zostay zwrcone, wynikao, e przecitny
dojedajcy poyka niadanie w mniej ni 11 minut,
by przygotowany, e co dzie straci 3 godziny na
dojazd, a w cigu 10 lat spdza w pocigu okoo 7500
godzin. Dwie trzecie dojedajcych byo przekonanych, e dojedanie nadwyryo ich stosunki
rodzinne, 55% odczuwao zmczenie, 47% byo penych wiadomego gniewu, 28% odczuwao lk, a inni
uskarali si na ble gowy i mini, niestrawno
i inne objawy dugoterminowych nastpstw faktu, e
mieszkajc na wsi bior udzia w wycigu szczurw"
(rywalizacji o sukces) w wielkim miecie (F. Charaton,
wypowied osobista, 1973).
W badaniu, w ktrym zastosowano metod polegajc na prowadzeniu dzienniczkw, grupa biaych
mczyzn i kobiet w rednim wieku, pochodzcych
z klasy redniej, zapisywaa przez okres jednego roku
swoje codzienne kopoty (a take powane zmiany
yciowe i symptomy fizyczne). Stwierdzono wyrany
zwizek midzy kopotami z jednej strony, a problemami
zdrowotnymi z drugiej: im czstsze i wiksze byy
kopoty zapisywane przez te osoby, tym gorsze byo ich
zdrowie, zarwno fizyczne jak psychiczne (Lazarus,
1981; 1984). Gdy powszednie kopoty malej, samopoczucie si polepsza (Chamberlain i Zika, 1990). Mimo i
wykazano, e codzienne stresory bezporednio wpywaj
na nastrj, to jednak ludzie przyzwyczajaj si do nich,
dziki czemu te negatywne oddziaywania nie przenosz
si na nastpny dzie. Wyjtkiem s konflikty interpersonalne (Bolger i in., 1989).
Zdarzenia katastrofalne
Kiedy jakie zdarzenie jest negatywne, niemoliwe
do opanowania, nieprzewidywalne i niejednoznaczne,
jego dowiadczanie ma bardziej stresujcy charakter
(Glass, 1977). Warunki te s spenione szczeglnie w wypadku zdarze katastrofalnych.
W 1989 r. w Candlestick Park w San Francisco miay
si wanie rozpocz mistrzowskie rozgrywki w baseballu. Kiedy ja i troje moich dzieci zajlimy nasze miejsca, zacza gra orkiestra. Nagle cay stadion zatrzs si
gwatownie, wiata zgasy, a tablica wietlna do pokazywania wynikw poczerniaa. 60 000 kibicw umilko
i siedziao w zupenej ciszy.
Byliany wanie wiadkami silnego trzsienia ziemi.
Osoba siedzca obok nas miaa przenony telewizorek,
ktry pokazywa poary wybuchajce w miecie,
zawalony most, zdruzgotane autostrady i liczne ofiary

miertelne.
Wkrtce po tym trzsieniu ziemi zesp psychologw rozpocz badania nad tym, jak ludzie radzili sobie
z t katastrof.
Do tego badania wybrano losowo prawie 800 osb
z rejonu San Francisco i - dla porwnania - z kilku
miast pooonych w pewnej odlegoci. Przeprowadzano z nimi wywiad po 1,2, 3, 9, 16, 28 lub 50
tygodniach od trzsienia ziemi. Badani odpowiadali na
pytania 10-minutowej ankiety telefonicznej, dotyczce
ich myli, zachowania spoecznego i zdrowia. U mieszkacw San Francisco stwierdzono trzy odrbne fazy
reakcji stresowych. W fazie kryzysowej {emergency
phase - pierwsze 3 do 4 tygodni) nasilay si kontakty
spoeczne, lk i natrtne myli o trzsieniu ziemi. Faz
zahamowania (inhibition phase - midzy 3 a 8 tygodniem) charakteryzowa nagy spadek mwienia i mylenia o trzsieniu ziemi, cho wystpoway porednie
reakcje zwizane ze stresem, takie jak sprzeczki i sny
o trzsieniu ziemi. W fazie adaptacji (adaptation phase
- po upywie 2 miesicy) psychologiczne skutki katastrofy u wikszoci ludzi ju nie wystpoway. Jednake a 20% mieszkacw rejonu San Francisco
nawet po upywie roku nadal martwio si tym trzsieniem ziemi (Pennebaker i Harber, 1991).
Przeprowadzono wiele bada nad fizycznymi i psychicznymi skutkami katastrofalnych zdarze (Baum,
1990). Jednake te okazjonalne badania (opportunistic
studies) s prowadzone zgodnie z tradycj badawcz,
ktra rni je od bada nad stresorami osobistymi, i nie
ma skali pozwalajcej oceni wzgldny wpyw rnych
rodzajw katastrof naturalnych.
Badacze stwierdzili, e reakcja na katastrof zwykle
przebiega w piciu stadiach. Pierwszym z nich jest
z reguy okres szoku, dezorientacji, a nawet odrtwienia
psychicznego, w czasie ktrego ludzie nie potrafi w peni
zrozumie co si stao. W nastpnej fazie, okrelanej
jako dziaanie automatyczne, ludzie usiuj jako zareagowa na katastrof i mog zachowywa si przystosowawczo, lecz w niewielkim stopniu uwiadamiaj sobie
swoje dziaania, a pniej sabo pamitaj te przeycia.
W trzecim stadium ludzie czsto maj silne poczucie
dokonania czego, a nawet pozytywne odczucia wynikajce ze wsplnego dziaania, ktre zmierza do realizacji
wsplnego dla wszystkich celu. Take w tej fazie ludzie
czuj si zmczeni i zdaj sobie spraw z tego, e zuywaj swoje rezerwy energii. W nastpnej fazie odczuwaj osabienie - ich energia wyczerpaa si i w kocu
rozumiej i odczuwaj emocjonalnie skutki tragedii.
Potem nastpuje dugi okres przychodzenia do siebie",
w ktrym ludzie przystosowuj si do zmian spowodowanych katastrof (Cohen i Ahearn, 1980).
Znajomo tych typowych stadiw reakcji dostarcza

pewnego modelu przydatnego do przewidywania reakcji
ludzi na katastrof, ktry pozwala osobom ratujcym
antycypowa problemy jej ofiar i pomaga im w uporaniu
si z nimi. Wykazano, e rekcje na zdarzenia takie jak
powodzie, huragany katastrofy lotnicze i eksplozje
w zakadach przemysowych s zgodne z tym modelem
reakcji na katastrof.
Chroniczne stresory spoeczne
Jaki wpyw wywieraj na nas cznie przeludnienie,
przestpczo, recesja gospodarcza, skaenie rodowiska, AIDS i zagroenie wojn nuklearn? Jak te i inne
stresory rodowiskowe wpywaj na nasze zdrowie psychiczne?
Badania ankietowe nad postawami studentw w caych Stanach Zjednoczonych ujawniy oglny niepokj
i obawy o przyszo (Beardslee i Mack, 1983). Badania
przeprowadzane od 1983 r. wykazay u uczniw modszych i starszych klas szk rednich istotny przyrost wyraanego przez nich strachu, bezradnoci i gniewu na
pokolenie dorosych. Wielu modych ludzi ma wtpliwoci, czy warto ciko pracowa, aby przygotowa si
do przyszoci, ktrej nie spodziewaj si mie, jeli
wybuchnie wojna nuklearna (Hanna, 1984; Yudkin, 1984).
Doroli take niepokoj si potencjaln katastrof
nuklearn, lecz ponadto drcz ich pilniejsze troski
o zatrudnienie i bezpieczestwo ekonomiczne. Wiele
problemw powodujcych stres nasila si wraz z
pogorszeniem koniunktury gospodarczej - wzrasta liczba
przyj do szpitali psychiatrycznych, liczba samobjstw,
miertelno niemowlt i miertelno spowodowana
chorobami zwizanymi z naduywaniem alkoholu oraz
schorzeniami ukadu krenia (Brenner, 1976).
Psychologowie stwierdzili, e bezrobotni mczyni
wymieniaj wicej wystpujcych u nich objaww, takich
jak depresja, lk i obawy o zdrowie, ni mczyni majcy prac. Poniewa objawy te znikaj, gdy mczyni ci
zostaj ponownie zatrudnieni, badacze dowodz, e s
one skutkiem bezrobocia, a nie wskanikami wyrniajcymi pracownikw z powaniejszymi zaburzeniami,
ktrzy szczeglnie atwo trac prac (Liem i Rayman,
1982). Wyniki jednego z niedawnych bada wskazuj, e
wysokie cinienie krwi wrd Afroamerykanw (ktre
dugo uwaano za spowodowane przede wszystkim
czynnikami genetycznymi) zdaje si by nastpstwem
chronicznego stresu, bdcego skutkiem wykonywania
prac podrzdnego rodzaju, niskiego wyksztacenia, bezowocnego poszukiwania pracy i niskiej pozycji spoeczno-ekonomicznej (Klag i in., 1991). Nadcinienie jest
wynikiem frustracji, jakie ich spotykaj, gdy usiuj
osign podstawowe cele yciowe; nie jest ono zwizane z czynnikami genetycznymi.
Nawet skaenie rodowiska jest rdem nie tylko
powanych problemw ze zdrowiem fizycznym, lecz take
stresu psychicznego. Wyciek pary radioaktywnej w 1979 r.

w elektrowni nuklearnej Three Mile Island oraz wybuch
radzieckiej elektrowni jdrowej w 1986 r. w Czarnobylu to
dramatyczne przykady stresw rodowiskowych. Ludzie
mieszkajcy na tych obszarach dowiadczyli silnego stresu
spowodowanego obaw przed natychmiastowymi i dugoterminowymi skutkami tych katastrof dla zdrowia. Ponadto
ludzie na caym wiecie doznawali stresu, gdy zastanawiali
si, jak te wydarzenia mog wpyn na nich, i gdy martwili
si, mylc o moliwoci innych katastrof nuklearnych. Po
awarii na Three Mile Island Sd Apelacyjny Stanw Zjednoczonych orzek, e stres psychiczny musi by uwzgldniony w badaniach nad wpywem tej elektrowni na
rodowisko, a ich przeprowadzenie ustanowiono jako
warunek ponownego jej uruchomienia. Jedna z form
chronicznego stresu spoecznego jest wynikiem biernego
wystawienia na dziaanie dymu tytoniowego (co opisano w
ekologicznym Zblieniu" na nastpnej stronie).

Zmienne, od ktrych zaley wpyw stresora na jaki typ
reakcji stresowej, nazywane s zmiennymi modyfikujcymi stres (stress moderator variables). Zmieniaj one
zwyke oddziaywania stresw na reakcje jednostki.
Reakcja stresowa organizmu poprzedzona jest rozpoznaniem i ocen stawianego przez sytuacj wymagania
(stresora). Na przykad poziom zmczenia i oglny stan
zdrowia s zmiennymi modyfikujcymi, ktre wpywaj
na twoj reakcj na dany stresor psychiczny czy fizyczny.
Kiedy jeste w dobrej formie, potrafisz sobie poradzi ze
stresorem lepiej ni wtedy, gdy twoja kondycja jest saba.
Wan zmienn modyfikujc jest interpretacja poznawcza i ocena stresora. Ocena poznawcza (cognitive
appraisal) odgrywa gwn rol w rozpoznaniu sytuacji jakie jest wymaganie (demand), jak due jest zagroenie,
jakimi dysponujemy rodkami, by stawi mu czoo, i jakie
strategie s odpowiednie. Niektre stresory, takie jak
uszkodzenie ciaa lub poar domu, s odbierane jako
zagroenie przez niemal kadego. Jednak wiele innych
stresorw moe by okrelonych rnie, w zalenoci od
osobistej sytuacji yciowej, relacji danego wymagania do
gwnych celw jednostki, jej zdolnoci poradzenia
sobie z tym wymaganiem oraz jej samooceny pod wzgldem tej zdolnoci. Sytuacja, ktra u jednej osoby
wywouje silne napicie, dla innej moe by czym
zupenie zwyczajnym.
Twoja ocena stresora i wasnych zdolnoci stawienia
mu czoa moe by rwnie wana jak rzeczywisty stresor.
Jeli na przykad jeste przekonany, e z jakim stresorem sobie nie poradzisz, to moesz w ten sposb stworzy negatywne samospeniajce si proroctwo. W takim
wypadku prawdopodobnie poniesiesz porak nawet
wtedy, gdy obiektywnie byby w stanie skutecznie upora si ze stresorem. Ocena poznawcza moe okreli
stwo poronienia, komplikacji porodowych, niskiej wagi ciaa dziecka

przy urodzeniu, a take tzw. mierci
eczkowej"* (Schelkun, 1990).
U dzieci w wieku od 4 do 7 lat, ktrych matki paliy w czasie ciy,
stwierdzono deficyty wagi bdce
przejawem impulsywnoci i wysokiego poziomu aktywnoci.
alenie bierne
Kiedy jeszcze reklamowanie papierosw w telewizji nie byo zakazane,
przystojny Marlboro Man o surowej
mskiej urodzie rozkoszowa si przy
obozowym ognisku produktem swej
ulubionej marki. Seksowni mczyni i kobiety uczestniczyli w rnych
fascynujcych przygodach, pokazujc
wspaniae zby wdychali dym, a w
tym czasie gos zza ekranu radzi
telewidzom: Masz tylko jedno ycie
- czerp z niego tyle przyjemnoci, ile
tylko moesz".
Chocia pokazywanie tego rodzaju reklam zostao zabronione,
firmom tytoniowym nadal udaje si
przekazywa swe przesanie^. '"'$
W badaniach przeprowadzonych przez National Coalition on
Television Violence (Narodowa Koalicja przeciw Przemocy w Telewizji)
stwierdzono, e w 1990 r. w 85%
wszystkich
hollywodzkich filmw
pokazywano postacie palce. Chocia w ostatnich latach sprzeda
papierosw spada, to jednak skojarzenie palenia z seksem, przygod
i wyrafinowaniem (przekazywane
przez reklamy i filmy) pomogo
stworzy rodowisko, w ktrym 30%
dorosych pali. Co roku sprzedaje
si w Stanach Zjednoczonych ponad
p biliona papierosw, przecitnie
1,5 paczki dziennie na palacza
(Ocaipational Hazards, 1990). Liczby
te s jeszcze wiksze w wielu innych krajach, w ktrych nie prowadzi si kampanii przeciw paleniu.
Nawet osoby niepalce s w
pewnym stopniu naraone na dym
papierosowy. Palenie bierne (passive
* Jest to nagta i nieoczekiwana mier

niemowlcia podczas snu (crib death)
(przyp. tum.).
smoking) to wdychanie dymu z papierosw, ktre pal inni ludzie. Jest
ono szczeglnie szkodliwe dla dzieci - kontakt z dymem tytoniowym
w dziecistwie, a zwaszcza w niemowlctwie, wie si z wiksz
czstoci zapadania na infekcje
drg oddechowych, choroby ucha
rodkowego oraz zaburzenia rozwoju (Chilmonczyk i in., 1990;
Occupational Hazards, 1990; Rubin,
1990)v,,
W jednym ze stosunkowo niedawno przeprowadzonych bada

analizowano dugoterminowe skutki kontaktowania si w dziecistwie
z dymem papierosowym z drugiej
rki" (Janerich i in., 1990). Badacze
porwnywali historie ycia 191 chorych na raka puc, oraz grupy kontrolnej zoonej ze 191 osb, ktre
nie miay raka puc; adna z osb
badanych nigdy nie palia. Wielko
naraenia na dym tytoniowy w domu w cigu ycia obliczano mnoc
liczb palaczy w danym gospodarstwie domowym przez liczb lat,
jak osoba badana mieszkaa razem

z nimi. Naraenie na 25 lub wicej
palaczo-lat" w dziecistwie i modoci podwajao ryzyko wystpienia
raka puc u tych niepalcych osb.
Badacze ocenili, e 17% przypadkw
raka puc u osb niepalcych jest
spowodowanych przez bierne palenie" w dziecistwie.
W innym niedawnym badaniu
stwierdzono, e u niepalcych wspmaonkw palaczy prawdopodo-
biestwo zgonu z powodu choroby

serca jest o 30% wiksze ni u tych
osb niepalcych, ktre nie mieszkaj z palcymi (Glantz i Parmely,
1991). Bierne palenie zabija co roku
ponad 50 000 niepalcych Amerykanw, co oznacza, e zajmuje ono
trzecie miejsce wrd moliwych do
uniknicia przyczyn mierci (po
aktywnym paleniu i naduywaniu
alkoholu).
Niebezpieczny jest nawet prenatalny kontakt z dymem papierosowym. Matka, ktra pali w czasie
ciy, zwiksza prawdopodobie-
"H Zaleno ta utrzymaa si nawet

wtedy, gdy uwzgldniono wpyw
postnatalnego naraenia na dym
papierosw palonych przez inne
osoby (Kristjansson, 1989).
Nowe przepisy prawne zakazujce palenia w wielu miejscach publicznych maj na celu zredukowanie
negatywnych nastpstw biernego
palenia" dla zdrowia. Nie mona
jednak ustaw rozstrzygn, co
maj robi palacze w zaciszu swego
domu rodzinnego. Zmodyfikowanie
prywatnego zachowania wymaga

nowych dziaa o charakterze psychologicznym, ukierunkowanych na
zmian wiadomoci, postaw i zachowania palaczy i niepalcych. Psy*;
chologowie i obrocy zdrowia mu-
sz przekonywa palaczy, e jeli;
bd pali nadal, to musz szano- J
wa prawa innych ludzi, ktrych '
!
zdrowie aktywnie niszcz, zmusza-'
jc ich do biernego palenia, we
wsplnym rodowisku.
|Wu.
dany stresor nie jako zagroenie, lecz jako interesujce

nowe wyzwanie, ktre stwarza okazj do sprawdzenia
si. Doznawan emocj moe by radosne oywienie,
podniecenie, przewidywanie sukcesu i podwyszona
samoocena. U najlepszych sportowcw na myl o zbliajcych si zawodach pojawia si stan przyjemnego podniecenia, podczas gdy inni planujc swj udzia w tych
samych zawodach denerwuj si, co ju przed startem
stawia ich w gorszej sytuacji. Ocena stresora pomaga
okreli, w jaki sposb wiadomie go dowiadczasz i czy
potrafisz skutecznie stawi czoo jego wymaganiom.
podobnie si stanie, i czy trzeba podj jakie dziaanie

(zob. tabela 13.3). Kiedy osoba ta podejmie decyzj, e
trzeba co zrobi, rozpoczyna si ocena wtrna (secondary appraisal) - oszacowanie dostpnych rodkw osobistych i spoecznych pozwalajcych upora si z sytuacj stresow i rozwaanie, ktre z moliwych dziaa s
potrzebne (Lazarus, 1976). Ocena jest kontynuowana
w czasie wyprbowywania reakcji majcych doprowadzi
do uporania si ze stresem; jeli pierwsza z nich nie
skutkuje i stres trwa nadal, podejmuje si nowe dziaania
i ocenia si ich skuteczno (Lazarus, 1991).
Richard Lazarus, pionier bada nad stresem i emocjami, wyrni dwa stadia w naszej poznawczej ocenie
wymaga sytuacyjnych. Uywa on terminu ocena pierwotna (primary appraisal) w odniesieniu do wstpnej
oceny powagi wymagania. Ocena ta zaczyna si od pyta
Co si dzieje?" i Czy to jest dla mnie dobre, stresujce
czy obojtne?" Jeli odpowied na drugie pytanie brzmi
stresujqce", to dana osoba ocenia potencjalny wpyw
stresora ustalajc, czy szkoda ju si staa lub prawdo-
Mimo i oceny poznawcze i dobre zdrowie mog

modyfikowa oddziaywania stresorw, to jednak psycholog Suzanne Kobasa sdzi, e jeszcze waniejszy,
jeli chodzi o uporanie si ze stresem, jest pewien szczeglny typ osobowoci. Spord personelu kierowniczego
duego przedsibiorstwa uytecznoci publicznej
w wielkim miecie wyodrbnia ona dwie grupy osb
badanych; czonkowie jednej grupy dowiadczali wysokich poziomw stresu, lecz rzadko byli chorzy, podczas
Tabela 13.3
Stadia formuowania oceny poznawczej
Stadium
Podstawowe pytania
1. Ocena problemu
Czy wystpi powane zagroenia, jeli nie dokonam zmiany?
2. Przegld alternatyw
Czy ta moliwo jest nadajcym si do zaakceptowania rodkiem uporania

si z danym problemem?
Czy dokonaem wystarczajcego przegldu dostpnych moliwoci?
3. Waenie alternatyw
Ktra moliwo jest najlepsza?

Czy ta najlepsza moliwo mogaby speni istotne wymagania?
4. Zastanawianie si, czy si zaangaowa
Czy powinienem realizowa najlepsz moliwo i powiadomi o tym innych?
5. Wytrwanie mimo negatywnych

informacji zwrotnych
Czy wystpi jakie powane zagroenia, jeli dokonam zmiany?
Czy wystpi jakie powane zagroenia, jeli nie dokonam zmiany?
w naszym narodzie (T+ to twrczo), jak i si najbardziej negatywnych i destrukcyjnych (T- to przestpczo, wandalizm, zbrodnia, naduywanie narkotykw
i alkoholu, prowadzenie samochodu po pijanemu itd.)".
Wikszo ludzi mieci si midzy typami poszukujcymi duego ryzyka dreszczu podniecenia i silnych
bodcw, a tymi, ktrzy aktywnie unikaj wszelkiego
ryzyka czy dreszczu. Osobowo typu T i zwizane z ni
zachowania typu T s przykadami zmiennych modyfikujcych, ktre wywieraj wpyw na psychologi stresu.
Fizjologiczne reakcje stresowe
Ludzie, ktrzy zajmuj si ryzykownymi czynnociami, maj

osobowo typu T.
gdy czonkowie drugiej grupy doznawali) silnego stresu

i czsto chorowali (Kobasa i in., 1979). Ci, ktrzy potrafili
przetrwa stres, posiadali cech okrelan jako twardo.
Twardo (hardiness) wie si z traktowaniem zmiany
jako wyzwania, a nie zagroenia, ze zdecydowanym zaangaowaniem si w celowe dziaania i z poczuciem
wewntrznej kontroli nad wasnymi dziaaniami. Te trzy
wyznaczniki zdrowia - wyzwanie, zaangaowanie, kontrola - s przystosowawczymi interpretacjami zdarze
stresowych (Kobasa, 1984).
Kiedy studentw, ktrzy rnili si stopniem twardoci (mierzonej za pomoc kwestionariusza), postawiono wobec pewnego rodzaju zagroenia, rnili si
oni take pod wzgldem swych reakcji na to zagroenie.
Spord ponad 800 studentw, ktrzy wypenili skal
twardoci, wybrano 60 mczyzn i 60 kobiet z rezultatami z grnej bd dolnej jednej trzeciej wynikw.
Stresorem byo zadanie eksperymentalne, w ktrym
badani mieli by nagrywani na tamie wideo podczas
powtarzania wysuchanego przedtem wykadu, a nastpnie profesorowie psychologii mieli ich ocenia
i przepytywa. Autorka tego badania manipulowaa
spostrzeganym zagroeniem i trudnoci zadania oraz
kilkoma innymi zmiennymi zwizanymi z twardoci.
Stwierdzia ona, i twardzi" badani rnili si od

mikkich" wiksz tolerancj na frustracj i oceniali
zadanie jako mniej zagraajce. Ponadto u mczyzn
(ale nie u kobiet) twardo wpywaa na zmiany tempa
pracy serca; mczyni twardzi" cechowali si niszym poziomem pobudzenia fizjologicznego (Wiebe,
1991).
Wprawdzie osobowoci twardej" powicono wiele
uwagi jako modyfikatorowi redukujcemu negatywne
nastpstwa stresu, jednak z pojciem stresu wizano
take inne cechy osobowoci. Czy lubisz ryzyko, wspinaczk grsk lub zjazdy na nartach po niebezpiecznych
trasach? Czy twj temperament popycha ci do ycia
penego ryzyka, do szukania silnych bodcw i podniecenia? Jeli ten opis pasuje do ciebie, to masz
osobowo typu T {Type-T personality), gdzie T" oznacza
dreszcze przyjemnego podniecenia (thrills). Psycholog
Frank Farley (1990, s. 29) rzuca wyzwanie:
Moe nie syszelicie o takiej osobowoci, ale pjd
o zakad, e znacie ludzi, ktrzy przejawiaj zesp
cech wymienionych przeze mnie powyej". I dodaje:
Jestem przekonany, e typ T stanowi podstaw
zarwno najbardziej pozytywnych i konstruktywnych si
Jestemy narodem ludzi przenoszcych si z miejsca na

miejsce; wikszo z nas bdzie przeprowadza si wiele
razy, czsto na znaczn odlego od swej rodziny, przyjaci i rodzinnego miasta. Przeprowadzka oznacza
mnstwo stresorw, dziaajcych na wszelkich poziomach: utrata tego, co znane, lk przed nieznanym, wysiek fizyczny zwizany z pakowaniem si i przeprowadzk
oraz zaprztanie sobie gowy takimi sprawami jak rozpakowywanie si i ukadanie swych rzeczy w nowym
miejscu. Przyzwyczajanie si do nowego rodowiska lub
nowych wsplokatorw take jest rdem stresu.
Takie przemijajce stany pobudzenia, z zazwyczaj
wyranie zaznaczonym pocztkiem i kocem, s przykadami stresu ostrego (acute stress). Natomiast stres
chroniczny (chroni stress) jest utrzymujcym si mimo
upywu czasu stanem trwaego pobudzenia, w ktrym
wymagania s spostrzegane jako wiksze od pozostajcych do naszej dyspozycji wewntrznych i zewntrznych
rodkw zaradczych (Powell i Eagleston, 1983). Przykadem chronicznego stresu mogaby by ciga frustracja
spowodowana tym, e nie jeste w stanie wpyn na
twego wsplokatora, by zrezygnowa ze swego przykrego
nawyku monopolizowania telefonu. Te ostre i chroniczne
stany pobudzenia przejawiaj si na kilku poziomach,
jako fizjologiczne aspekty reakcji stresowej, a take jako
psychologiczne reakcje stresowe.
W Rozdziale 3 dowiedzielimy si, e mzg pocztkowo rozwija si jako orodek sucy do skuteczniejszego
koordynowania dziaania. Skuteczno polega na elastycznym reagowaniu na zmieniajce si wymagania rodowiskowe, a take na zdolnoci do szybkich, czsto automatycznych reakcji. Jeden zesp kontrolowanych przez mzg
fizjologicznych reakcji stresowych wystpuje wtedy, gdy
dostrzega si jakie zewntrzne zagroenie (np. drapiene
zwierz lub jaki przeraajcy haas w nocy). Jeli dany
organizm ma utrzyma si przy yciu, moe by potrzebne
natychmiastowe dziaanie i nadzwyczajna sia, musia si
wic wyksztaci cay ukad automatycznych mechanizmw
niezbdny do sprostania tej potrzebie. Inny zesp fizjologicznych reakcji stresowych wystpuje wtedy, gdy
niebezpieczestwo ma charakter wewntrzny, a rwnowa-
ga i integralno organizmu s zagroone przez drobnoustroje lub inne czynniki chorobotwrcze, ktre zakcaj
normalne procesy fizjologiczne.
Reakcje mobilizacyjne na zagroenia zewntrzne
W latach 20. biecego stulecia fizjolog Walter Cannon z Uniwersytetu Harvarda opracowa w oglnym
zarysie pierwszy naukowy opis sposobu, w jaki zwierzta
i ludzie reaguj na niebezpieczestwo zewntrzne.
Stwierdzi on, e w nerwach i gruczoach nastpuje pewna
sekwencja procesw przygotowujcych organizm do walki
lub do ucieczki w bezpieczne miejsce. T dwoist reakcj
stresow Cannon nazwa zespoem walcz lub uciekaj"
(fight-or-flight syndrome).
W centrum tej pierwotnej reakcji stresowej znajduje
si podwzgrze, ktre odgrywa istotn rol w rnych
reakcjach emocjonalnych. Podwzgrze okrela si niekiedy jako orodek stresu, ze wzgldu na jego dwie funkcje w sytuacjach krytycznych: (a) kontrol autonomicznego ukadu nerwowego, (b) aktywizacj przysadki
mzgowej.
Autonomiczny ukad nerwowy reguluje czynnoci
narzdw wewntrznych organizmu. W warunkach stresu
oddychanie staje si szybsze i gbsze, tempo pracy serca
wzrasta, naczynia krwionone zwaj si, a cinienie
krwi ronie. Oprcz tych zmian wewntrznych, minie
powoduj zwikszenie przelotowoci nosa i krtani, dziki
czemu wicej powietrza dostaje si do puc, a jednoczenie twarz przybiera wyraz charakterystyczny dla silnej
emocji. Do mini gadkich biegn sygnay nakazujce
wstrzymanie pewnych funkcji organizmu, nie zwizanych
z przygotowaniem go do uporania si z krytyczn sytuacj.
Inna funkcja autonomicznego ukadu nerwowego
podczas stresu polega na pobudzeniu wydzielania adrenaliny. Ukad autonomiczny wysya sygnay do rdzenia nadnerczy, co powoduje wydzielanie si do krwioobiegu
dwch hormonw, adrenaliny i noradrenaliny, ktre z kolei
sygnalizuj wielu innym narzdom, by wykonyway swe
wyspecjalizowane funkcje. ledziona uwalnia wicej czerwonych ciaek (co uatwia krzepnicie krwi w wypadku
zranienia), a szpik kostny zostaje pobudzony do wytwarzania wikszej iloci biaych ciaek (do zwalczenia
moliwej infekcji). Wtroba otrzymuje sygnay stymulujce j do bardziej wydajnego wytwarzania cukru, dziki
czemu organizm ma do dyspozycji wicej energii.
Przysadka mzgowa reaguje na sygnay z podwzgrza,
wydzielajc dwa hormony, ktre odgrywaj istotn rol
w reakcjach stresowych. Hormon tyrotropowy (TTH) pobudza
tarczyc, ktra udostpnia organizmowi wiksz ilo energii. Hormon adrenokortykotropowy (ACTH), zwany hormonem
stresowym", pobudza kor nadnerczy, co powoduje uwalnianie grupy hormonw zwanych steroidami {steroids), speniajcych wane funkcje w procesach metabolicznych, oraz
uwalnianie cukru z wtroby do krwi. ACTH ponadto sygnalizuje rnym narzdom organizmu, by uwolniy okoo
Rysunek 13.6
Reakcja organizmu na stres
reakcji alarmowej, stadium odpornoci oraz stadium wyczerpania (Selye, 1956). Oglny zesp adaptacji ma charakter przystosowawczy, poniewa w stadium odpornoci
organizm moe trwa i stawia opr dalszym szkodliwym
oddziaywaniom. Wywoana w ten sposb obrona przed
stresorem rozwija si i utrzymuje w porednim stadium
powrotu do normy (restoration). Wymienione wyej trzy stadia przedstawiono na rysunku 13.7 i w tabeli 13.4.
Oglny zesp adaptacji

Pierwszym wspczesnym uczonym, ktry bada wpyw
dugotrwaego silnego stresu na organizm, by kanadyjski
endokrynolog Hans Selye. Poczynajc od koca lat 30. XX
wieku Selye publikowa prace, w ktrych opisywa zoon
reakcj zwierzt laboratoryjnych na szkodliwe czynniki,
takie jak infekcje bakteryjne, toksyny, urazy, przymusowe
ograniczenie ruchw, gorco, zimno itd. Wedug przedstawionej przez Selyego teorii stresu, wiele rodzajw stresorw moe wywoywa t sam ogln reakcj organizmu.
Wszelkie stresory wymagaj adaptacji: organizm musi
utrzyma lub odzyska sw integralno i dobry stan zdrowia przez przywrcenie rwnowagi czyli homeostazy. Teoria ta ujmuje stres jako pewien wewntrzny stan organizmu.
Zakceniem biologicznego funkcjonowania organizmu s
zaburzenia psychosomatyczne (psychosomatic disorders)
takie jak astma czy wrzody trawienne, spowodowane przez
czynniki poznawcze i emocjonalne. S one nazywane chorobami adaptacyjnymi, poniewa wynikaj z usiowa organizmu zmierzajcych do fizjologicznego przystosowania
si do stresorw sytuacyjnych.
Koncepcja oglnego zespou adaptacji okazaa si

bardzo przydatna do wyjaniania zaburze wprawiajcych w zakopotanie lekarzy, ktrzy nigdy przedtem nie
uwaali stresu za przyczyn chorb. Wedug tej koncepcji wiele zaburze mona uzna za wynik procesw
fizjologicznych zwizanych z dugotrwaymi usiowaniami organizmu, by przystosowa si do spostrzeganego
niebezpiecznego stresora.
Ogln reakcj adaptacyjn na takie niespecyficzne

czynniki Selye nazywa oglnym zespoem adaptacji (GAS genera adaptation syndrome). Skada si on z trzech stadiw:
30 innych hormonw, z ktrych kady odgrywa pewn rol

w przystosowaniu organizmu do sytuacji alarmowej. Jednak ACTH wywiera take wpyw negatywny. Dziaanie tego
hormonu zmniejsza zdolno naturalnych limfocytw
cytotoksycznych (komrek-zabjcw") do niszczenia
komrek rakowych i innych zagraajcych yciu infekcji.
Gdy organizm jest pod wpywem chronicznego stresu,
zwikszone wytwarzanie hormonw stresowych" zagraa
integralnoci ukadu immunologicznego. Zestawienie fizjologicznych reakcji stresowych przedstawia rysunek 13.6.
tni fizycznymi przez mobilizowanie ukadw aktywnego

reagowania organizmu od dawna bya wartociowa dla
naszego gatunku. W badaniach nad afrykaskimi koloniami
pawianw wykazano, e poziom hormonw stresowych
jest najwyszy wtedy, gdy wpyw spoeczny i przewidywalno s najmniejsze, lecz najniszy u dominujcych samcw, ktrych zachowania odzwierciedlaj wysoki stopie
umiejtnoci spoecznych, moliwoci rozadowania frustracji, afiliacji spoecznej (z modymi i samicami) oraz przewidywalnoci i wpywu na innych (Sapolsky, 1990).
Nie ulega wic wtpliwoci, e podczas fizjologicznej

reakcji stresowej na sygnay niebezpieczestwa aktywizowanych jest wiele procesw fizjologicznych. Rozpatrzmy
ich znaczenie adaptacyjne w dwch rnych sytuacjach
stresowych.
Wemy teraz pod uwag ludzi pracujcych w telefonie

zaufania, ktrzy rozmawiaj z nieznanymi im potencjalnymi samobjcami. Pod wpywem oddziaujcych na nich
stresorw psychicznych wystpuj u nich te same fizjologiczne reakcje stresowe, co u straakw. Jednak z wyjtkiem zwikszonego natenia uwagi reakcje te, inaczej ni
u straakw, nie s przystosowawcze. Wolontariusz pracujcy w telefonie zaufania nie moe uciec od stresora ani
walczy ze swoim rozmwc; bezwarunkowy zesp walcz
lub uciekaj" jest tu nie na miejscu. Zamiast tego musi on
stara si zachowa spokj, skupi si na suchaniu i podejmowa rozwane decyzje. Niestety, reakcja stresowa tych
umiejtnoci interpersonalnych nie poprawia. To, co u na-
Gdy stra poarna otrzymuje wezwanie do poaru,

u straakw wystpuj fizjologiczne komponenty reakcji
stresowej. Minie napraj si, oddech przyspiesza,
tempo pracy serca wzrasta, wydziela si adrenalina, organizm uzyskuje dodatkow energi, a straacy staj si
mniej wraliwi na bl. Reakcje te bd im potrzebne, aby
mogli znie fizyczne napicie towarzyszce walce z poarem. Ta wbudowana" zdolno radzenia sobie, ze stresora-
szego gatunku uksztatowao si jako przystosowawcze

przygotowanie do radzenia sobie z niebezpieczestwem
zewntrznym, jest wrcz niekorzystne, jeli chodzi o uporanie si z wieloma wspczesnymi rdami stresu. Zamiast polega na unikaniu (ucieczka) czy wrogoci (walka),
musimy uczy si nowych przystosowawczych reakcji stresowych.
Rysunek 13.7
Oglny zesp adaptacji
Po zadziaaniu stresora odporno organizmu zmniejsza si,

dopki zmiany fizjologiczne skadajce si na reakcj alarmow
(czyli mobilizacj) nie przywrc jej do normalnego poziomu.
Jeli dziaanie stresora trwa nadal, to objawy charakterystyczne
dla reakcji alarmowej w zasadzie zanikaj; odporno na ten
szczeglny stresor wzrasta powyej normalnego poziomu,
lecz spada dla innych stresorw. Dziki tej przystosowawczej
odpornoci funkcjonowanie organizmu wraca do normy.
Po dugotrwaym oddziaywaniu stresora przystosowanie
zaamuje si; ponownie wystpuj objawy reakcji alarmowej,
skutki dziaania stresora staj si nieodwracalne, a dana osoba
choruje i moe umrze.
Z drugiej strony, poniewa Selye by lekarzem i poniewa jego badania koncentroway si na reakcjach zwierzt
eksperymentalnych na stresory o charakterze fizycznym,
Tabela 13.4 Oglny zesp adaptacji

Stadium I: reakcja alarmowa (powtarzajca si nieustannie
przez cae ycie)
Powikszenie kory nadnerczy
Powikszenie ukadu limfatycznego
Podniesienie si poziomu hormonw
Reakcja na specyficzny stresor
Uwalnianie adrenaliny zwizane z wysokim poziomem
pobudzenia fizjologicznego i negatywnego afektu
Wiksza wraliwo na zwikszon intensywno stresora
Zwikszona podatno na chorob
Jeli stadium to przedua si, zostaj uruchomione wolniej
dziaajce komponenty oglnego zespou adaptacyjnego,
zapocztkowujc stadium II.
Stadium II: odporno (powtarzajca si nieustannie przez
cae ycie).
Skurczenie kory nadnerczy
Powrt wzw limfatycznych do normalnej wielkoci
Utrzymanie si poziomu wydzielania hormonw
Wysoki poziom pobudzenia fizjologicznego
Przeciwdziaanie przywspczulnej czci
autonomicznego ukadu nerwowego
Wytrzymywanie dziaania stresora; odporno na dalsze
osabiajce wpywy
Podwyszona wraliwo na stres
Jeli stres o wysokim nateniu trwa nadal, to rezerwy
hormonalne wyczerpuj si, nastpuje zmczenie
i jednostka wchodzi w stadium III.
Stadium III: wyczerpanie
Powikszenie (dysfunkcja) struktur limfatycznych
Wzrost poziomu hormonw
Wyczerpywanie si hormonw przystosowawczych
Zmniejszona zdolno stawiania oporu stresorowi
pierwotnemu i stresorom ubocznym
Doznanie afektywne - czsto depresja
jego teoria miaa mao do powiedzenia o doniosym znaczeniu psychologicznych aspektw stresu u istot ludzkich.
W szczeglnoci krytycy Selyego s przekonani, e przecenia on rol niespecyficznych, systemowych czynnikw w wywoywaniu chorb spowodowanych stresem (systemowy" odnoszcy si do caego organizmu jako systemu). W badaniach nad zwierztami oczywicie nie mona byo dostrzec
doniosego znaczenia oceny poznawczej (Mason, 1975).
Psychoneuroitnmunologia
Stosunkowo now dziedzin bada, ktra zajmuje si
wpywem stresu na fizjologiczne i biologiczne funkcje
organizmu, jest psychoneuroimmunologia (psychoneuroimmunology - PNI). Jest to dziedzina nauki, ktra bada
zwizki midzy psychik a ciaem, a zwaszcza interakcj
midzy stresem a ukadem odpornociowym. Na pocztku
tego rozdziau ukazalimy rol humoru, ktry wpywa na
popraw zdrowia, oddziaujc pozytywnie na funkcje
odpornociowe. Badacze regularnie stwierdzaj istnienie
zwizku midzy stresem a obnieniem wskanikw
aktywnoci immunologicznej. Na przykad wykazano
zaleno przyczynow midzy naraeniem na nie dajcy
si opanowa stres a wzrostem liczby zachorowa na raka
wrd podatnych na t chorob zwierzt (Laudenslager
i in., 1983). Przypomnij sobie omwione w Rozdziale 9
badania nad warunkowaniem systemw immunologicznych u szczurw w taki sposb, by reagoway na roztwr
0 sodkim smaku stumieniem funkcji odpornociowych,
co prowadzio do przedwczesnej mierci tych zwierzt
(Ader i Cohen, 1981). Przypomnij sobie take nowe badania nad terapi miechem" dysfunkcji ukadu odpornociowego, opisane we wstpie do niniejszego rozdziau.
Szczeglny rodzaj biaych ciaek krwi, limfocyty T
{T-lymphocytes), dziel si na wiele podgrup penicych
wane funkcje. Dwie z tych podgrup to wspomagajce
1 supresyjne limfocyty T, ktrych dziaanie polega na
pobudzaniu lub wyczaniu reakcji immunologicznej na
organizm dokonujcy inwazji. Razem z naturalnymi limfocytami cytotoksycznymi (komrkami-zabjcami")
tworz wany mechanizm obronny przed komrkami zakaonymi wirusem i komrkami rakowymi. Mzg moe
wpywa na ukad odpornociowy dwoma sposobami:
przez poczenia nerwowe midzy poszczeglnymi
okolicami mzgu i narzdami ukadu odpornociowego
i przez poczenia ukadu wydzielania wewntrznego
i ukadu odpornociowego. Mzg pobudza ukad wydzielania wewntrznego do uwalniania hormonw; receptory
dla rnych hormonw s umieszczone na limfocytach
ukadu odpornociowego, dziki czemu ukad ten reaguje
na oddziaywanie ukadu wydzielania wewntrznego.
Liczne badania przeprowadzone na ludziach wykazay, e jako stosunkw midzyludzkich, a take ich
zerwanie lub brak maj silny wpyw na ukad odpornociowy (Social support..., 1985; Kiecolt-Glaser i Glaser,
1988). Utrata kogo bliskiego i depresja rwnie powo-
Wzorce behawioralne
Obserwowane zachowanie w reakcji na stresor jest
podstawow zmienn zalen w wikszoci psychologicznych bada nad stresem. Obserwuje si pewne zachowania zwizane ze stresem, takie jak napicie miniowe lub
skurcze mini. Rwnie reakcje niewiadome, takie jak
zgrzytanie zbami we nie (zwane bruksizmem), mona
wykorzysta jako wskaniki stresu. Jednake niemal
kade zachowanie moe by czci reakcji stresowej.
Aby okreli podstawowe tempo reagowania, z ktrym
porwnuje si reakcje zwizane ze stresem, trzeba zna
czsto danego zachowania przed pojawieniem si stresora. Na przykad jedzenie sodkich deserw moe by
behawioraln reakcj stresow, jeli dana osoba nigdy nie
jada sodyczy przed rozpoznaniem u niej cukrzycy.
Judith Rodin (Discovering Psychology, 1990, Program 23).
duj immunosupresj. Mczyni, ktrych ony umieraj

na raka piersi (Schleifer i in., 1983) i niedawno owdowiae kobiety (Irwin i in., 1987) maj mniejsz zdolno
zwalczania chorb i stoj wobec zwikszonego ryzyka
choroby i przedwczesnej mierci. Zgodnie z oczekiwaniami badaczy, poziom funkcji odpornociowych u grupy
osb podlegajcych chronicznemu stresowi w zwizku
z zamieszkiwaniem w pobliu uszkodzonej elektrowni
nuklearnej na Three Mile Island obniy si bardziej ni
w grupie kontrolnej, porwnywalnej pod wzgldem
demograficznym (McKinnon i in., 1989).
Judith Rodin z Uniwersytetu Yale, specjalizujca si
w psychologii zdrowia, studiuje mechanizmy ukadu odpornociowego, za ktrych porednictwem zmienne psychiczne oddziauj na ten ukad. Bada ona, jak zapewnienie ludziom, zwaszcza starszym, zwikszonego
poczucia osobistej kontroli polepsza ich zdrowie dziki
zmianom, wywoywanym w ten sposb w ukadzie
odpornociowym. Ponadto Rodin bada, jak czynniki stresowe mog wyjania fakt, e 80% kobiet poddawanych
precyzyjnemu zabiegowi medycznemu, polegajcemu na
implantacji zapodnionej komrki jajowej, odrzuca j.
Odrzucenie to moe by po czci spowodowane stresem towarzyszcym samemu zabiegowi (Rodin, Discovering Psychology, 1990, Program 23).
Psychiczne reakcje stresowe

Nasze fizjologiczne reakcje stresowe s automatycznymi,
przewidywalnymi, wbudowanymi" reakcjami, nad ktrymi normalnie nie mamy wiadomej kontroli. Natomiast
nasze reakcje psychiczne s wyuczone; zale one od
sposobu spostrzegania i interpretowania wiata oraz od
naszej zdolnoci radzenia sobie ze stresem. Psychiczne
reakcje stresowe mona podzieli na behawioralne,
emocjonalne i poznawcze.
Zachowanie osoby majcej do czynienia ze stresorem

zaley po czci od poziomu stresu, jakiego dowiadcza.
Bardzo rne wzorce reakcji wi si z agodnym,
umiarkowanym i silnym stresem.
agodny stres aktywizuje i nasila zachowania wane
z biologicznego punktu widzenia, takie jak jedzenie,
agresja i zachowanie seksualne. agodny stres czyni organizm bardziej czujnym i wawym - nastpuje koncentracja
energii i wyniki dziaania mog si poprawi. Moe on
prowadzi do pozytywnych przystosowa behawioralnych, takich jak staranie si, aby by lepiej poinformowanym, zachowywanie czujnoci wobec rde zagroenia,
poszukiwanie ochrony i oparcia u innych oraz uczenie si
lepszych postaw i umiejtnoci radzenia sobie z trudnociami. Przeduajce si dziaanie nie usunitych agodnych
stresorw moe spowodowa nieprzystosowawcze reakcje
behawioralne, takie jak zwikszona draliwo, saba koncentracja uwagi, zmniejszona wydajno i chroniczne
zniecierpliwienie. Jednake stresory takie nie stanowi
problemu, kiedy wystpuj tylko od czasu do czasu lub s
spostrzegane jako nie wykraczajce poza moliwoci kontrolowania ich przez dan osob.
Umiarkowany stres na og zakca zachowanie,
a zwaszcza zachowanie wymagajce umiejtnej koordynacji. Wygaszanie przemwienia lub wystpowanie
przed publicznoci to znane przykady sytuacji umiarkowanego stresu. U niektrych ludzi objadanie si jest
typow reakcj behawioraln na umiarkowany poziom
stresu. Moe wystpi take zachowanie otwarcie agresywne, zwaszcza jako reakcja na frustracj. Umiarkowany
stres moe take wywoywa powtarzane wielokrotnie,
stereotypowe reakcje, takie jak chodzenie w kko lub
kiwanie si. Te stereotypowe reakcje maj skutki rnego
rodzaju. Z jednej strony, s one przystosowawcze, gdy
redukuj wysoki poziom stymulacji stresowej i zmniejszaj wraliwo danej jednostki na oddziaywanie
rodowiska; z drugiej strony s nieprzystosowawcze,
poniewa s nieelastyczne, sztywne i utrzymuj si nawet
wtedy, gdy w danej
sytuacji rodowiskowej bardziej
odpowiednie byyby inne reakcje.
Silny stres hamuje i tumi zachowanie, moe prowadzi

do cakowitego znieruchomienia. Obserwujemy takie skutki u psw i ludzi, u ktrych wystpuje wyuczona bezradno,
kiedy otrzymuj wstrzsy elektryczne bez wzgldu na to,
co robi (Seligman, 1975). Argumentuje si, e znieruchomienie pod wpywem silnego stresu moe by reakcj
obronn, wyraajc denie organizmu do zredukowania
lub wyeliminowania szkodliwych skutkw stresu [...]
pewn form autoterapii" (Antelman i Caggiula, 1980).
Aspekty emocjonalne
Stres przewanie jest dowiadczeniem dotkliwie przykrym, wywoujcym negatywne emocje i wysiki zmierzajce
do zagodzenia cierpienia w sposb bezporedni lub poredni. Stresujce zmiany yciowe zwizane z utrat przyjaci i kochanych osb lub z rozk z nimi s czstymi
zwiastunami depresji. Jeli kto zostaje porzucony, czciej
prowadzi to do depresji, ni rozka spowodowana wasnym dziaaniem (Paykel, 1973). Przeycie serii stresujcych
zdarze jest take zapowiedzi depresji emocjonalnej.
Ofiary gwatu i kazirodztwa, ci, ktrzy przeyli katastrof lotnicz lub powany wypadek samochodowy, byli
wojskowi po odbyciu suby frontowej oraz inne osoby po
przeyciach traumatycznych mog reagowa emocjonalnie
zespoem stresu pourazowego (PTSD - posttraumatic stress
disorder). Jest to zesp opnionych reakcji stresowych,
ktry nawraca wielokrotnie, nawet po upywie dugiego
czasu od dowiadczenia traumatycznego. Ponadto u ofiar
wystpuje odrtwienie emocjonalne w odniesieniu do codziennych zdarze oraz uczucie wyobcowania (alienacji)
wobec innych ludzi. Wreszcie, cierpienie emocjonalne towarzyszce zespoowi stresu pourazowego moe powodowa
nasilenie rnych objaww, takich jak kopoty ze snem,
poczucie winy (zwizane z tym, e si ocalao podczas gdy
inni zginli), trudnoci ze skupieniem uwagi oraz przesadna reakcja podrywania si (startle response) na nieoczekiwane bodce. Te kliniczne objawy pourazowego zespou
stresowego okrela si jako reakcje warunkowe, wyuczone
w kontekcie powanych, zagraajcych yciu sytuacji
bodcowych (Keane i in., 1985).
Potny i trway emocjonalny wymiar stresu ilustruje
przytoczony fragment dyskusji na temat wstrzsu spowodowanego zgwaceniem.
Alice: Do dugo byam w szoku. Mogam mwi o fak-
cie, e staam si ofiar gwatu, ale emocje zaczy wydobywa si na powierzchni dopiero miesic pniej.
Beth: W cigu pierwszych dwch tygodni ludzie, z kt-
rymi zdecydowaam si rozmawia, udzielili mi bardzo

duo pomocy i oparcia; ale po dwch tygodniach wygldao to tak: W porzdku, ona ma to ju za sob, moe-
my teraz zaj si czym innym". Tymczasem im dalej,

tym wicej potrzeba ci wsparcia, poniewa w miar upywu czasu uwiadamiasz sobie swoje emocje i musisz si
z nimi upora.
Alk: Jest moment, kiedy zaprzeczasz, e to si zdarzyo. Po prostu usiujesz o tym zupenie zapomnie.
Beth: Jest to tak nierealne, e nie chcesz uwierzy, e
to si rzeczywicie wydarzyo, lub e co takiego
w ogle moe si zdarzy. Potem musisz przej dugi
okres lku i gniewu.
Alk: Panicznie boj si biega [Alice uprawiaa jogging, kiedy zostaa zgwacona]. Zupenie zaprzestaam
wszelkiej aktywnoci fizycznej, od kiedy zostaam
zgwacona. Teraz znowu zaczam biega, lecz za kadym razem odczuwam nieustanny strach. Puls mam
dwa razy szybszy. Oczywicie teraz nie biegam ju
sama, ale mimo to cigle si boj.
Beth: Wystpuje take uczucie, e zdradzili ci wszyscy
twoi przyjaciele. Miaam sen, w ktrym zostaam napadnita przed budynkiem mojego akademika. W tym
nie wszyscy wygldali z okien - twarze byy tak wyrane - wszyscy moi przyjaciele stanli przy oknach
patrzc, a niektrzy z nich znajdowali si w odlegoci
zaledwie p metra ode mnie. Wszyscy oni widzieli, co
mi si przydarzyo, i aden z nich nie zrobi nic. Obudziam si z uczuciem zupenego osamotnienia.
(The Stanford Daily", 2.02.82, za zezwoleniem.

Systematyczn analiz zagadnie psychologicznych
i spoecznych zwizanych z gwatem mona znale
w pracach: Rape, 1981; Baron i Straus, 1985).
Reakcje emocjonalne stresu pourazowego mog wystpowa w ostrej postaci natychmiast po nieszczliwym
wydarzeniu i ustpowa powoli w cigu kilku miesicy.
Reakcje te mog si take utrzymywa, stajc si chronicznym zespoem zwanym wzorcem zalegajcego stresu
(residual sLress pattern - Silver i Wortman, 1980). Mog one
take by odroczone o miesice lub nawet lata. Klinicyci
cigle wykrywaj weteranw II wojny wiatowej i wojny
koreaskiej, u ktrych wystpuje zalegajcy lub odroczony
zesp stresu pourazowego (Dickman i Zeiss, 1982).
Skutki poznawcze
Gdy stresor zostanie zinterpretowany jako zagraajcy
zdrowiu, dobremu samopoczuciu lub samoocenie danej
osoby, moe to mie szkodliwy wpyw na rne funkcje
intelektualne, jak wwczas, kiedy irracjonalne, zdaniem
wszystkich, myli tworz generalizacje z jakiego elementu
sytuacji stresowej na niezbyt podobne biece zdarzenia
bodcowe. Na og, im wikszy stres, tym wikszy spadek
sprawnoci intelektualnej i zakcenie elastycznoci mylenia. Poniewa zakres uwagi jest ograniczony, przeto skupiajc si na zagraajcych aspektach sytuacji i na naszym
pobudzeniu, redukujemy ilo uwagi, jak moemy powici skutecznemu radzeniu sobie z innymi biecymi
zadaniami. Stres wpywa ujemnie rwnie na pami,
poniewa skierowanie czci uwagi na nowe bodce ogranicza pami krtkotrwa, a wyszukiwanie przechowywanych w pamici istotnych informacji zaley od sprawnego
posugiwania si odpowiednimi sygnaami wyszukujcymi.

Podobnie stres moe zakca rozwizywanie problemw,
dokonywanie ocen i podejmowanie decyzji, zwajc zakres
dostrzeganych moliwoci i zastpujc stereotypowym,
sztywnym myleniem bardziej twrcze sposoby reagowania (Janis, 1982a). Istnieje wreszcie materia dowodowy
wiadczcy o tym, e wysoki poziom stresu wpywa ujemnie na rozwj intelektualny dzieci.
W celu sprawdzenia hipotezy, e stres oddziauje na
zdolnoci i inteligencj, badacze opracowali wskanik
stresu oparty na takich zmiennych jak problemy
rodzinne i schorzenia fizyczne. Obliczono wskaniki
stresu dla ponad 4000 7-letnich dzieci i zbadano ich
poziom inteligencji. Im wyszy by wskanik stresu,
tym niszy 1.1. dziecka. Odnosio si to szczeglnie do
dzieci ze schorzeniami wzroku i dzieci afroamerykaskich z ubogich rodzin. Wiksze braki intelektualne
stwierdzono take u tych dzieci, ktre byy opnione
0 rok w nauce szkolnej lub umieszczone w klasach
specjalnych. Te zmienne stresowe cznie wpywaj na
poziom osigni mierzony za pomoc testu inteligencji, zarwno w bezporedniej sytuacji testowej, jak
1 bardziej oglnie, przez interakcj z innymi czynnikami
osobowymi i spoecznymi (Brown i Rosenbaum, 1983).
Podsumowanie
Stres jest zespoem reakcji, ktrymi organizm odpowiada n(t

dziaanie stresorw, zdarze bodcowych, ktre wystawiaj
na prb jego zdolno radzenia sobie. Stres moe by negatywny (distress) lub pozytywny (eustress), Zmiana oraz konieczno przystosowania si do wymaga biologicznych, spoet^
nych, fizycznych i rodowiskowych to podstawowe przyczyny
stresu. Kumulujce si zmiany yciowe, a zwaszcza chroniczne kopoty ycia codziennego staj si stresorami, ktre
wywieraj ujemny wpyw na funkcjonowanie i zdrowie.
W badaniach ankietowych nad klskami ywioowymi i katastrofami uzyskano dane wiadczce o wystpowaniu sekwencji stadiw czy jaz, wyraajcych zmieniajce si z czasem
formy radzenia sobie z nastpstwami dziaania slresorw.
Chroniczne stresory spoeczne, takie jak skaenie rodowiskM
bierne palenie tytoniu oraz obawy przed przewidywanymi
katastrofami nuklearnymi, przestpczoci i kiyzysem gospodarczym, wywouj w nas napicie biologiczne i psychiczne.
Nie reagujemy bezporednio na obiektywne cechy stre^
sorw, lecz na to, jak je spostrzegamy i interpretujemy^
jest to tzw. ocena poznawcza. Ocena poznawcza stanowi
jedn z gwnych zmiennych modyfikujcych stres, ktre
ksztatuj i zmieniaj wpyw stresorw na nasze przeywanie stresu. Inne zmienne modyfikujce to nasze wewntrzne
izewmtm^mdjdDmMmce
uporasigz.stofc
rem, pewne typy osobowoci, takie jak osobowo twarda",

oraz rne wzorce radzenia sobie. Ocena poznawcza
pozwala okreli, jakie s wymagania sytuacyjne: ocena
pierwotna ustala, czy wymagania maj charakter stresowy, za ocena wtrna okrela dostpne rodki osobiste
i spoeczne oraz stosowne dziaanie.
Fizjologiczne reakcje stresowe s automatycznymi mechanizmami uatwiajcymi szybkie dziaanie w sytuacji krytycznej. S one regulowane przez podwzgrze i obejmuj
wiele mobilizacyjnych zmian w organizmie, realizowanych
dziki aktywnoci autonomicznego ukadu nerwowego i przysadki mzgowej. Reakcje te zmniejszaj wraliwo na bl
j dostarczaj dodatkowej energii do walki lub ucieczki. S
one poyteczne w radzeniu sobie ze stresorami fizycznymi,
lecz nieprzystosowawcze w odpowiedzi na stresory psychiczne,
zwaszcza gdy stres jest silny lub chroniczny. Oglny zesp
adaptacji jest skadajcym si z trzech stadiw systemem
fizjologicznych mechanizmw obrony przed dugotrwaym
stresorem, ktre zagraaj wewntrznej rwnowadze organizmu. Po reakcji alarmowej nastpuje stadium odpornoci,
w ktrym aktywizowane s psychologiczne mechanizmy
obronne, a wreszcie w stadium wyczerpania rodki przystosowawcze nie s w stanie spenia duej swego zadania.
Interakcja midzy ciaem, psychik i stymulacj rodowiskow jest gwnym przedmiotem bada psychoneuroimmunologii, nauki, ktra koncentruje si na wpywie zmiennych
psychospoecznych na ukad odpornociowy.
Psychiczne reakcje stresowe maj elementy behawioralne, emocjonalne i poznawcze. agodny stres moe podnie poziom wykonania, a nawet by dowiadczany jakot
przyjemny i inspirujcy. Umiarkowany stres zakca zacho-.
wariie i moe prowadzi do wielokrotnego wykonywania
stereotypowych czynnoci. Silny stres tumi zachowanie
i zazwyczaj wywouje dysfunkcjonalne reakcje. Do emocjonalnych reakcji stresowych nale rozdranienie, gniew
i depresja. Odroczone reakcje emocjonalne, ktre przeduaj ujemne skutki ostrych dowiadcze stresujcych,
skadaj si na zesp stresu pourazowego. Poznawcze
reakcje stresowe obejmuj zwenie zakresu uwagi, sztywno mylenia oraz zakcenia procesw oceny, rozwizywania problemw i pamici.
ak radzi sobie ze stresem
Jeli ycie nieuchronnie wie si ze stresem, i jeeli

chroniczny stres negatywny moe zniszczy nasze ycie
lub nawet nas zabi, musimy si nauczy, jak radzi sobie
ze stresem, aby y lepiej. Radzenie sobie (coping) to
proces ukierunkowany na uporanie si z wewntrznymi

lub zewntrznymi wymaganiami, ktre s spostrzegane
jako nadmiernie obciajce czyli przekraczajce rodki
czy moliwoci danej jednostki (Lazarus i Folkman, 1984).
Proces radzenia sobie moe skada si z behawioralnych, emocjonalnych lub motywacyjnych reakcji i myli.
Moe on take poprzedza potencjalnie stresujce wydarzenie, przyjmujc posta antycypacyjnego radzenia sobie
(anticipatory coping - Folkman, 1984). Na przykad, jak
masz powiedzie rodzicom, e skrelono ci z listy studentw, lub swojej dziewczynie, e ju jej nie kochasz?
Przewidywanie stresujcej sytuacji prowadzi do wielu
myli i uczu, ktre same mog wywoywa stres - tak
bywa z testami, wywiadami, przemwieniami czy randkami w ciemno".
Psychologowie poczynili due postpy, jeli chodzi
0 konceptualizacj i mierzenie procesu radzenia sobie
(Carver i in 1989; Folkman i in., 1987; Holahan i Moos,
1987). Miary przeznaczone dla okrelonych grup, takich
jak dorastajca modzie, ktra ma do czynienia z podobnymi stresorami, mog by bardziej uyteczne ni
oglniejsze miary radzenia sobie, przeznaczone dla tak
zwanej osoby przecitnej (Wills, 1986).
Ludzie maj ogromne moliwoci przystosowywania
si, nie tylko biologicznego przez pokolenia, lecz take
psychologicznego w cigu ycia, a nawet w krtkim czasie, jeli podejm decyzj, e chc si zmieni. W tej
czci rozdziau przypatrzymy si rnym strategiom,
jakimi posuguj si ludzie w celu zagodzenia lub zredukowania szkodliwych skutkw stresu.
Strategie radzenia sobie ze stresem

S dwa gwne sposoby kategoryzowania strategii radzenia sobie ze stresem w zalenoci od tego, czy ich celem
jest bezporednie skonfrontowanie si z problemem nastawienie na rozwizanie problemu, czy te jedynie zagodzenie przykrych dozna zwizanych ze stresem - nastawienie na regulacj emocji (Billings i Moos, 1982; Lazarus
1 Folkman, 1984). W tabeli 13.5 przedstawiono kilka podkategorii tych dwch podstawowych sposobw podejcia.
Wzi byka za rogi" - tak zwykle charakteryzujemy
strategi stawienia czoa sytuacji problemowej. Ten sposb podejcia obejmuje wszystkie strategie zmierzajce
do uporania si bezporednio ze stresorem, czy to przez
dziaanie zewntrzne, czy za pomoc realistycznego procesu rozwizywania problemw. Jeli kto tyranizuje nas
lub drczy, moemy przeciwstawi si mu lub uciec;
moemy te sprbowa pozyska go za pomoc pienidzy lub innych korzyci. wiczenie sztuk walki lub
powiadomienie odpowiednich wadz" to inne sposoby
postpowania, ktre mog powstrzyma drczyciela
i sprawi, by przesta by zagroeniem. We wszystkich
tych strategiach koncentrujemy si na problemie, z ktrym trzeba sobie poradzi oraz na czynniku, ktry
Restrukturyzacja procesw poznawczych
Tabela 13.5 Klasyfikacja strategii radzenia sobie ze stresem

Radzenie sobie skoncentrowane na problemie
Przekszta stresor lub zmie swj stosunek do niego
przez bezporednie dziaania i (lub) czynnoci
zmierzajce do rozwizania problemu
Walcz (zniszcz, usu lub ostab zagroenie)

Uciekaj (oddal si od zagroenia)
Szukaj innych rozwiza ni walka lub ucieczka
(negocjacje, pertraktacje, kompromis)
Zapobiegaj przyszemu stresowi (dziaaj tak, by zwikszy swoj
odporno lub zmniejszy sil oczekiwanego stresu)
Radzenie sobie skoncentrowane na emocji

Zmie siebie za pomoc czynnoci, ktre sprawi,
e poczujesz si lepiej, lecz nie zmieni stresora
Czynnoci o orientacji somatycznej (stosowanie lekw, relaksacja,

biologiczne sprzenie zwrotne)
Czynnoci o orientacji poznawczej (zaplanowane odwrcenie
uwagi, fantazje, myli o sobie samym)
Niewiadome procesy, ktre znieksztacaj rzeczywisto i mog
spowodowa stres wewntrzpsychiczny
wywoa stres. Uwiadamiamy sobie potrzeb dziaania,

oceniamy sytuacj i wasne zasoby umoliwiajce uporanie si z ni i podejmujemy stosowne dziaanie w celu
usunicia lub zmniejszenia zagroenia. Takie sposoby
postpowania, polegajce na rozwizywaniu problemw,
s uyteczne w odniesieniu do stresorw, na ktre
moemy mie wpyw.
Drugi rodzaj podejcia jest uyteczny wtedy, gdy

chodzi o poradzenie sobie z oddziaywaniem stresorw,
na ktre trudniej wpfyng. Nie szukamy wwczas sposobw
zmiany zewntrznej sytuacji bodcowej, lecz staramy si
zmieni nasze uczucia i myli odnoszce si do niej.
Strategia, ktra polega na regulowaniu emocji, jest terapeutyczn strategi radzenia sobie (remedial coping strategy).
Mechanizmy obrony ego, takie jak wyparcie, zaprzeczenie rzeczywistoci i racjonalizacja, s pewnymi sposobami regulowania emocji wywoanych stresem, ktrymi
czsto posugujemy si bez udziau wiadomoci. Celem
mechanizmw obronnych jest chronienie nas przed lkami przez to, e umoliwiaj nam one ocenianie sytuacji
jako mniej zagraajcej. Su one takim strategiom
radzenia sobie, ktre w zasadzie s ukierunkowane na
obron przed samym cierpieniem, a nie na rozwizywanie problemw, ktre je wywoay. Niekiedy jednak
skaniaj nas one do znieksztacania rzeczywistoci,
a kiedy si ich naduywa, mog prowadzi do nieprzystosowawczego radzenia sobie z trudnociami.
Jaki jest twj typowy styl radzenia sobie? W tym
wypadku wicej" niewtpliwie znaczy te lepiej" (Taylor
i Clark, 1986). Abymy skutecznie radzili sobie trudnociami, nasze rodki musz by dostosowane do spostrzeganych wymaga sytuacyjnych. Tak wic skuteczne uporanie si z trudnociami wymaga dopasowania strategii
radzenia sobie do cech zdarzenia stresujcego. Najbardziej przystosowawcza byaby moliwo posugiwania
si wieloma rnymi strategiami, poniewa wtedy atwiej
osign takie dopa$owanie i upora si ze stresujcym
zdarzeniem. Gdy wiemy, e dysponujemy duym repertuarem strategii, wiedza ta zwiksza nasze przekonanie, e
sprostamy wymaganiom rodowiskowym (Bandura,
1986). Ta wiara w siebie moe z kolei uchroni nas od
doznania wszystkich konsekwencji wielu stresorw,
poniewa przewiadczenie o tym, e mamy atwo
dostpne rodki zaradcze, natychmiast eliminuje chaotyczn stresow reakcj na pytanie Co ja mam zrobi?".
Poznawcze strategie modyfikowania stresu

Skuteczna metoda bardziej przystosowawczego radzenia
sobie ze stresem polega na zmianie naszych ocen stresorw i naszych samospeniajcych si przekona
o daremnoci stosowanych przez nas sposobw radzenia
sobie z nimi. Musimy znale inny sposb mylenia
o danej sytuacji, o naszej roli w niej i o atrybucjach przyczynowych, ktrych dokonujemy w celu wyjanienia niepodanego wyniku. Dwa sposoby psychicznego radzenia sobie ze stresem to zmiana oceny charakteru samych
stresorw oraz restrukturyzacja procesw poznawczych
odnoszcych si do naszych reakcji stresowych.
Zmiana oceny stresorw
Uczenie si innego sposobu mylenia o pewnych

stresorach, innego ich okrelania lub wyobraania ich
sobie w mniej gronym (by moe nawet zabawnym)
kontekcie - oto formy zmiany oceny poznawczej, ktre
mog zredukowa stres. Martwisz si, e masz przemawia wobec duego, gronego audytorium? Jedna z technik zmiany oceny stresora polega na wyobraaniu sobie,
e twoi potencjalni krytycy siedz tam nago - z pewnoci utrac przez to znaczn cz swej zdolnoci
wzbudzania strachu. Niepokoisz si, e bdziesz oniemielony na przyjciu, na ktre musisz pj? Pomyl, e
znajdziesz kogo bardziej niemiaego od ciebie i zagodzisz jego lk nawizujc z nim rozmow.
Przegld literatury naukowej powiconej tematyce

stresu i poziomu wykonania wykazuje, e gwnymi
czynnikami wpywajcymi na spostrzegany stres jest
niepewno co do zagraajcych zdarze oraz brak poczucia kontroli nad nimi (Swets i Bjork, 1990). Skuteczne
strategie radzenia sobie ze stresem musz przeciwdziaa tym czynnikom, dostarczajc osobie znajdujcej si
w stresowej sytuacji niektre (lub wszystkie) z nastpujcych czterech typw kontroli: kontrola informacyjna
(wiedzie, czego mona si spodziewa); kontrola poznawcza (myle o danym zdarzeniu inaczej i bardziej
konstruktywnie); kontrola decyzyjna (by zdolnym do zdecydowania si na inne moliwe dziaania) oraz kontrola
behawioralna (podj dziaania zmierzajce do zredukowania negatywnego wpywu danego zdarzenia).
Moemy lepiej upora si ze stresem, zmieniajc to, co
sobie o nim mwimy, oraz zmieniajc nasz sposb podejcia do niego. Strategie te mog prowadzi do restrukturyzacji poznawczej i skuteczniejszego radzenia sobie ze stresem. Na przykad osoby cierpice na depresj lub brak
poczucia bezpieczestwa czsto mwi sobie, e s do
niczego, e nic im si nie uda, a jeli co im si powiedzie
- e by to szczliwy traf lub po prostu przypadek.
Terapeuta Donald Meichenbaum (1977), zwolennik
terapii poznawczo-behawioralnej, zaproponowa trzyetapow procedur zaplanowanej zmiany tego samospeniajcego si cyklu. W pierwszym etapie ludzie pracuj nad
lepszym uwiadomieniem sobie swego aktualnego zachowania, tego, co je wywouje oraz skutkw, jakie ono przynosi. Jednym z najlepszych sposobw dokonania tego jest
prowadzenie dzienniczkw. Pomagajc ludziom przedefiniowa ich problemy w kategoriach przyczyn i skutkw,
dzienniczki mog zwikszy u nich poczucie kontroli.

W drugim etapie zaczynaj stosowa nowe zachowania np. umiechnicie si do kogo, powiedzenie komplementu, postpienie w sposb asertywny - ktre eliminuj
zachowania nieprzystosowawcze, prowadzce do niepowodze. W trzecim etapie, po przejawieniu przystosowawczych zachowa, ludzie oceniaj ich nastpstwa,
unikajc uprzednich doujcych" dialogw wewntrznych. Zamiast mwi sobie: Miaem szczcie e profesor
zapyta mnie wanie wtedy, gdy przypadkiem zajrzaem
do podrcznika", mwi: Ciesz si, e byem przygotowany na pytanie profesora. To wspaniae uczucie, mc
udzieli inteligentnej odpowiedzi na tych zajciach".
Ta trzyetapowa procedura oznacza zapocztkowanie
reakcji i stwierdze dotyczcych samego siebie, ktre s
nie do pogodzenia z uprzednimi defetystycznymi mylami i przekonaniami. Gdy ludzie raz zaczn postpowa
w taki sposb, uwiadamiaj sobie, e si zmieniaj
i odnosz z tego korzy, co sprzyja dalszym sukcesom.
W tabeli 13.6 podano przykady tych nowych rodzajw
twierdze dotyczcych wasnej osoby, ktre pomagaj
radzi sobie z sytuacjami stresowymi.
Jedn z waniejszych zmiennych, ktre przyczyniaj
si do pozytywnych przystosowa, jest spostrzegana
kontrola (percewed control) nad stresorem, przekonanie,
e masz zdolno oddziaywania na przebieg lub nastpstwa jakiego zdarzenia czy dowiadczenia. Jeeli jeste
przekonany, e moesz wpywa na przebieg choroby lub
na codzienne objawy jakiej dolegliwoci, to prawdopodobnie przystosujesz si dobrze do tego schorzenia
(Affleck i in., 1987). Jeli jednak jeste przekonany, e
rdem stresu jest inna osoba, na ktrej zachowanie nie
moesz wpyn, lub sytuacja, ktrej nie potrafisz zmie-
Tabela 13.6 Przykady twierdze dotyczcych wasnej osoby, ktre uatwiaj radzenie sobie ze stresem
Przygotowanie
Potrafi opracowa plan. uporania si z tym.
| Po prostu pomyl, co moesz, z tym zrobi. To. lepsze, ni niepokoi si.
Nie. oceniaj si negatywnie, po. prostu myl w sposb racjonalny-.
Konfrontacja
Stopniowo, krok po kroku, potrafi poradzie sobie, z t sytuacj.
Odczuwany przeze mnie. lk jest wanie tym. co zapowiada lekarz; to dla mnie przypomnienie,,, ebym wykonywa, moje.
wiczenia uatwiajce radzenie sobie ze stresem.
Zrelaksuj si; panuj nad sytuacj. Wezm powoli gboki oddech..
Radzenie sobie
Kiedy pojawia si strach,, po prostu zrb sobie przerw.
Skoncentruj si na teraniejszoci; co musisz zrobi?
Nie staraj si wyeliminowa strachu cakowicie; po prostu trzymaj go, pod kontrol.
I To nie jest najgorsza rzecz, jaka mogaby si zdarzy,
i Po. prostu pomyl o, czym innym,
'Nagradzanie siebie
I To poskutkowao, potrafiem tga dokona.
I Nie byo to takie ze, jak si spodziewaem.
I Jestem naprawd zadowolony z postpw, jakie poczyniem.
ni, to wzrasta prawdopodobiestwo, e bdziesz sabo

przystosowany do twojego chronicznego stanu (Bulman
i Wortman, 1977).
W klasycznym badaniu, ktre Ellen Langer i Judith Rodin
(1976) przeprowadziy w prywatnym zakadzie dla osb
w podeszym wieku, wprowadzono dwa proste elementy
spostrzeganej kontroli nad otoczeniem. Kademu pensjonariuszowi dano jak rolin, by si ni opiekowa
(kontrola beliawioralna) i proszono go, by sam decydowa, kiedy bdzie oglda filmy (kontrola decyzyjna).
Badani z grupy porwnawczej na innym pitrze tego samego zakadu nie mieli adnego poczucia kontroli; otrzymali roliny, ktrymi opiekoway si pielgniarki, a filmy
ogldali w ustalonych z gry godzinach. Pomiary przeprowadzone po upywie kilku tygodni, a nastpnie catego roku wykazay, e ci sdziwi pacjenci, ktrym dano
pewn kontrol nad zdarzeniami w ich ponurym zakadowym rodowisku, byli bardziej aktywni, mieli bardziej
pozytywny nastrj, a take byli zdrowsi psychicznie i
fizycznie ni pacjenci, ktrzy nie mieli kontroli nad tymi
zdarzeniami. Najbardziej zdumiewajce jest to, e po
upywie roku liczba zmarych w grupie ze spostrzegan
kontrol bya mniejsza ni w grupie porwnawczej na
innym pitrze (Rodin i Langer, 1977; Rodin, 1983). Takie
wyniki bada maj wane implikacje dla programw
i kierunkw dziaania w zakadach opieki (Rodin, 1986).
Te spoeczne i psychologiczne aspekty rodowiska
mog mie take decydujcy wpyw na zwikszenie lub
zmniejszenie stresu. Na przykad spostrzegana swoboda
wyboru dotyczca przeniesienia si lub nieprzeniesienia
do okrelonego rodowiska moe decydowa o tym, czy
dana osoba dobrze przystosuje si do tego rodowiska.
W jednym z bada stwierdzono, e kobiety w podeszym
wieku, ktre wybray przeniesienie si do domu opieki,
yy na og duej ni kobiety o porwnywalnym

pocztkowo stanie zdrowia, ktre przeniosy si do domu
opieki sdzc, e nie maj innego wyjcia (Ferrare, 1962).
Oparcie w rodowisku
Wszyscy borykamy si ze stresem jako jednostki, abyjednak
skutecznie radzi sobie z nim przez cae ycie, i aby nasz
gatunek przetrwa i rozwija si pomylnie, musimy zawiera sojusze z innymi jednostkami. Osamotnienie moe
prowadzi do niezadowalajcego radzenia sobie ze stresem
i samo moe by przyczyn stresu. Wspczesne badania
wykazuj, e jeli naley si do sieci wsparcia spoecznego,
jeli yje si i pracuje w zdrowym rodowisku, prowadzi to
do lepszego radzenia sobie z sytuacjami stresowymi.
Sieci wsparcia spoecznego
Wsparcie spoeczne oznacza rodki, jakich dostarczaj nam inni, komunikujc nam, e jestemy kochani,
otoczeni opiek, szanowani i powizani z innymi ludmi
sieci porozumienia i wzajemnych zobowiza (Cobb,
1976; Social support..., 1985). Oprcz tych form wsparcia
spoeczno-emocjonalnego, inni ludzie mog dostarcza
wsparcia konkretnego (pienidze, rodki transportu, mieszkanie) oraz informacyjnego (rada, informacja, osobiste
sprzenie zwrotne). Kady, z kim pozostajesz w jakiej
istotnej relacji spoecznej - np. czonkowie rodziny, przyjaciele, wsppracownicy i ssiedzi - moe by w razie
potrzeby czci twojej sieci wsparcia spoecznego.
Wiele bada wykazao, e wsparcie spoeczne zdolne
jest agodzi wraliwo na stres (Cohen i McKay, 1983).
Kiedy ludzie maj innych ludzi, do ktrych mog si zwrci,
lepiej daj sobie rad ze stresorami zwizanymi z prac,
bezrobociem, rozbiciem maestwa, powan chorob
i innymi katastrofami, jak rwnie ze swymi codziennymi
problemami yciowymi (Social networks..., 1981; Pilisuk
Specjalistka ds. adunku uytecznego i uczona - astronautka Millie Hughes-Fulfora jest jednym z psychologw pracujcycn dla NASA;
badaa ona, w jaki sposb mona dopomc astronautom w radzeniu sobie ze stresem dlugotralej podry kosmicznej
(Discovering Psychology, 1990, Program 24).
i Parks, 1986). Pozytywne oddziaywania wsparcia spoecznego wykraczaj poza uatwianie przystosowania psychicznego do stresujcych zdarze; mog one take przyczyni
si do wyzdrowienia z choroby i zmniejszy ryzyko mierci
wskutek okrelonych chorb (House i in., 1988, Kulik i Mahler, 1989). Badania wykazuj, e pozostawanie poza systemem wsparcia spoecznego.wyranie zwiksza podatno na
chorob i mier (Berkman i Syme, 1979). Zmniejszenie
wsparcia w rodzinie i rodowisku pracy wie si ze zwikszeniem nieprzystosowania psychicznego. T ujemn korelacj stwierdzano nawet wtedy, gdy badacze zajmowali si
grupami, ktre miay te same pocztkowe poziomy wsparcia
spoecznego, nieprzystosowania i zmian yciowych (Holahan
i Moos, 1981). Badania prospektywne kontrolujce pocztkowy stan zdrowia nieodmiennie wykazuj zwikszone
ryzyko mierci u ludzi, ktrych zwizki spoeczne s na
niskim poziomie pod wzgldem ilociowym i jakociowym
(House i in., 1988).
Badacze staraj si ustali, jakie typy wsparcia s najbardziej pomocne w razie poszczeglnych zdarze (Cohen,
1988; Dakof i Taylor, 1990; Dunkell-Schelter i in., 1987). Wydaje si, e dla rnych stresorw najlepsze s rne rda
wsparcia - na przykad gdy kobieta pracujca urodzi dziecko, idealna mogaby by pomoc ze strony ma (Lieberman, 1982).
Badacze prbuj take ustali, kiedy rda wsparcia
w rzeczywistoci zwikszaj lk. Jeli, na przykad, twoja
matka upiera si, e bdzie ci towarzyszy, gdy wybierasz si na wizyt u lekarza lub na rozmow z wadzami
uczelni i wolaby tam pj sam, to moesz odczuwa
jeszcze wikszy lk w zwizku z t sytuacj (Coyne i in.,
1988). Wsparcie spoeczne, jeli jest go zbyt duo lub
jest zbyt intensywne, moe sta si natrtne i nie bdzie
pomocne na dalsz met; posiadanie jednego bliskiego
przyjaciela moe by rwnie zbawienne, jak posiadanie
wielu. Badania wykazuj, e nasilanie si objaww depresji jest bardziej prawdopodobne u osb zamnych czy
onatych, ktre nie s w stanie komunikowa si dobrze
ze swym wspmaonkiem, ni u osb z grupy kontrolnej nie majcych wspmaonkw (Weissman, 1987).
Wybitna psycholog zdrowia, Shelley Taylor i jej wsppracownicy z UC1.A badali skuteczno rnych typw
wsparcia spoecznego udzielanego chorym na raka (Taylor, 1986; Dakof i Taylor, 1990). Pacjenci rozmaicie oceniali przydatno rnych rodzajw wsparcia. Sdzili
oni, e byo dla nich pomocne, jeli ich wspmaonkowie po prostu byli tutaj" - nie oceniali jednak w ten
sam sposb obecnoci lekarzy czy pielgniarek. Z drugiej strony dla pacjentw wane byo otrzymywanie
informacji czy rad od innych chorych na raka lub od
lekarzy, ale nie od rodziny lub przyjaci. Bez wzgldu na
rdo czy byli to lekarze, czy te rodzina lub przyjaciele
- pacjenci nie uwaali wymuszonej wesooci ani prb
minimalizowania skutkw ich choroby za pomocne.
Inni badacze koncentruj si na problemach, z jakimi

spotykaj si osoby, ktre staraj si dostarcza wsparcia
innym. Problemy te wi si m.in. z udzielaniem wsparcia, ktre jest intensywne, dugotrwae, niedoceniane lub
odrzucane (Coyne i in., 1988; Kiecolt-Glaser i in., 1987;
Schulz i in., 1987).
Ksztatowanie rodowiska fizycznego

Psychologowie uczestniczcy w programie kosmicznym
NASA stwierdzili, e mog dopomc astronautom
w radzeniu sobie ze stresem dugotrwaej podry kosmicznej, projektujc kabin ich statku tak, by uczyni j
bardziej relaksujc. Kabin pomalowano kolorami, ktre
wikszo psychologw uwaa za przyjemne, a ciany u
dou byy ciemniejsze, co stwarzao zudzenie wikszej
wysokoci i wikszej przestrzeni. Stwierdzono, e plakatami najskuteczniej zwalczajcymi poczucie osamotnienia
i izolacji, jakich dowiadczaj kosmonauci, s fotografie
przedstawiajce przyrod ziemsk - rzeki, wodospady
i gry (Discovering Psychology, 1990, Program 24).
Psychologowie obecnie zdaj sobie spraw, e poza
zmian wzorcw zachowania i stylw poznawczych, radzenie sobie ze stresem powinno wiza si take z restrukturyzacj naszego rodowiska fizycznego w celu wyeliminowania jego niezdrowych lub wywoujcych stres
waciwoci.
Podsumowanie
Strategie radzenia sobie ze stresem sq to sposoby umoliwiajce uporanie si ze spostrzeganym zagroeniem ze
strony rnych typw stresorw. Dwie gwne kategorie
radzenia sobie ze stresem, zaproponowane przez Lazarua,
lo rozwizywanie problemu, czyli podejmowanie bezporednich dziaa, oraz regulowanie samych emocji, ktre czsto
ma charakter poredni i opiera si raczej na unikaniu.
Moemy nauczy si lepiej dawa sobie rad ze stresem,
zmieniajc nasz ocen stresorw i dokonujc restrukturyzacji naszych procesw poznawczych. Wanym czynnikiem
agodzcym stres jest wsparcie spoeczne. Tworzenie sieci
wsparcia spoecznego i aktywne w nich uczestniczenie sprzyja zdrowiu. Jednake jako i charakter rda wsparcia
spoecznego s wanymi zmiennymi wpywajcymi na ocen
tych rde przez ludzi. 0 ile izolacja spoeczna jest pewnym
predyktorem patologii psychicznych, spoecznych i zdrowotnych, o tyle odpowiednie rodzaje sieci spoecznych s
korzystne dla zdrowia. Czasami najlepsza strategia radzenia
sobie ze stresem wymaga podjcia dziaania polegajcego na
restrukturyzacji rodowiska fizycznego i (lub) rodowiska
spoecznego, w ktrym yjemy, uczymy si i pracujemy.
sychologia zdrowia
Uznanie doniosego wpywu czynnikw psychologicznych
i spoecznych na zdrowie doprowadzio do rozwoju
nowej dziedziny, psychologii zdrowia. Psychologia zdrowia
(health psyclwlogy) stawia sobie za cel zrozumienie, w jaki
sposb ludzie zachowuj zdrowie, z jakich powodw
staj si chorzy i jak wtedy reaguj (Taylor, 1986, 1990).
Wrd wielu tematw interesujcych psychologi
zdrowia znajduj si: promocja i ochrona zdrowia; zapobieganie chorobom i ich leczenie; przyczyny i korelaty
zdrowia, chorb i zaburze czynnoci; wreszcie ulepszenie systemu opieki zdrowotnej i ksztatowanie polityki
ochrony zdrowia (Matarazzo, 1980).
Biopsychospocczny model zdrowia

W leczeniu chorb i pielgnowaniu zdrowia przez cae
dzieje ludzkoci stosowano zasady psychologiczne.
W wielu staroytnych kulturach rozumiano, jak doniose
znaczenie dla polepszenia jakoci ycia maj spoeczne
rytuay uzdrawiajce i relaksujce. Na przykad w indiaskim plemieniu Nawahw choroby i dobre samopoczucie
wizano z harmoni spoeczn oraz interakcjami midzy
psychik a ciaem. W jzyku Nawahw pojcie hozho
(wymawia si hoa-zo") oznacza harmoni, spokj
umysu, dobro, idealne stosunki rodzinne, pikno
w sztuce i rzemiole oraz zdrowie ciaa i ducha. Chorob
uwaa si za wynik wszelkiej dyshaimonii, ktr powoduje
zo wprowadzane przez naruszenie tabu, czary, nadmierne pobaanie sobie lub ze sny. Plemienne obrzdy
uzdrawiania maj na celu wypdzenie choroby i przywrcenie zdrowia nie tylko dziki lekom szamana, lecz
take wskutek poczonych wysikw wszystkich czonkw rodziny, ktrzy wsplnie pracuj z chor osob, by
ponownie osigna ona stan hozho. Choroba kadego
czonka plemienia nie jest uwaana za jego indywidualn
spraw (i win), lecz raczej za oznak oglniejszej dysharmonii, ktr trzeba usun za pomoc wsplnotowych obrzdw uzdrowicielskich. Ta orientacja kulturowa zapewnia potn sie wsparcia spoecznego, ktra
automatycznie przychodzi z pomoc osobie cierpicej.
Podobnie w plemieniu Nyakusa w Tanzanii, kady
objaw dysharmonii czy odchylenia od oczekiwanej
normy" wywouje szybk interwencj spoecznoci
w celu naprawienia sytuacji. Tak wic silny gniew, urodzenie blinit, naga mier modej osoby czy choroba wszystko to s oznaki jakiej anomalii, poniewa zdarzenia takie s dla tego plemienia czym niezwykym. Szybko zarzdza si specjalne obrzdy plemienne wok
osoby czy rodziny, u ktrej (lub w ktrej) wystpi ten
dysonans.Jedn z cech tych obrzdw jest to, e wiadcz
one o spoecznej akceptacji osoby czy osb dotknitych
anomali. Pojcie leku w plemieniu Nyakusa rni si od

koncepcji przyjtej na Zachodzie, ktra zakada interwencj jedynie biologiczn czy farmakologiczn. W plemieniu Nyakusa lekarstwo czciej daje si po to, by
zmieni nawyki, skonnoci i pragnienia ludzi - dla kuracji
psychologicznej. Wodzowie dostaj lekarstwo, ktre ma
ich uczyni mdrymi i dostojnymi; panna moda dostaje
lekarstwo, ktre ma sprawi, by bya cierpliwa, uprzejma
i podna. Specjalne lekarstwo hamuje gniew u maonkw,
zwierzchnikw i policjantw; inny lek uwalnia zodziei od
ich wystpnych nawykw, a z mczyzn i kobiet czyni
bardziej atrakcyjnych kochankw i bardziej przekonujcych przywdcw (Wilson, 1959).
Nowoczesny naukowy sposb mylenia na Zachodzie
opiera si wycznie na modelu biomedycznym, przyjmujcym dualistyczn koncepcj ciaa i psychiki. Zgodnie
z tym modelem, lekarstwo leczy ciao fizyczne, odrbne
od psychiki; psychika jest wana tylko pod wzgldem
emocji i przekona i ma niewiele wsplnego z realnoci
ciaa. Jednake podjto badania powicone analizie
powiza midzy ukadem nerwowym, ukadem odpornociowym, stylami zachowania, procesami poznawczymi i czynnikami rodowiekowymi, ktre cznie mog
albo narazi nas na chorob, albo zwikszy nasz
odporno na stres, uraz i chorob. Ta nowa koncepcja
zawarta jest w biopsychospoecznym modelu (biopsychosocial model) zdrowia i choroby (Engle, 1976).
Yin i Yang zdrowia i choroby

Zdrowie (health) oznacza oglny stan ciaa i umysu, charakteryzujcy si krzepkoci i wigorem. Nie jest to po
prostu brak choroby czy uszkodzenia, lecz raczej kwestia
dobrego funkcjonowania wszystkich czci skadowych
organizmu. By zdrowym, to mc y, mimo zdarzajcych
si od czasu do czasu atakw choroby, z penym wykorzystaniem wszystkich swych naturalnych zdolnoci, i by
krzepkim, rzekim i zadowolonym z ycia, nawet w starszym wieku" (Insel i Roth, 1955, s. XVII).
Twoje zdrowie fizyczne wie si z twoim stanem
psychicznym i ze wiatem, jaki ci otacza. Psychologowie zdrowia rozpatruj zdrowie jako dynamiczne,
wielowymiarowe dowiadczenie. Optymalne czy pene
zdrowie (wellness) obejmuje oprcz fizycznego, intelektualnego, emocjonalnego, duchowego, spoecznego
i rodowiskowego wymiaru zdrowia take zdolno
penego i aktywnego funkcjonowania. Kiedy podejmujesz jak czynno w celu zapobieenia chorobie lub
wykrycia jej w bezobjawowym stadium, przejawiasz
tzw. zachowanie prozdrowotne (health behavior - Kasi
i Cobb, 1966). Nawyk prozdrowotny czy prozdrowotny
wzorzec zachowania to czynno, ktr podejmujesz
automatycznie, bez zewntrznego wzmocnienia czy
podniety, i ktra przyczynia si bezporednio do twojego oglnego zdrowia (llunt i in., 1979).
Czy jest jaka rnica midzy chorob a tzw. zachowaniem chorobowym? Choroba (illness) wie si z udokumentowan patologi, tak jak uszkodzenie biologiczne
lub fizjologiczne, patologia komrkowa i skad chemiczny krwi. Jeli jednak opucie kiedy zajcia, na ktre
w rzeczywistoci nie chciae pj, z powodu blu odka, to wystpio u ciebie zachowanie chorobowe (illness
behavior). Bez wzgldu na to, czy bye naprawd chory,
zachowanie chorobowe (na przykad jczenie au", pjcie do lekarza czy zaycie lekarstwa) nie musi oznacza,
e u jego podstaw tkwi jaka patologia (Taylor, 1990).
Coraz wicej badaczy bdcych zwolennikami modelu
biopsychospoecznego wzywa do stosowania behawioralnych wskanikw choroby lub behawioralnych zmian
czy nastpstw jako zmiennych zalenych w badaniach
naukowych.
Promocja i ochrona zdrowia

Rola czynnikw behawioralnych w procesach chorobowych i w ochronie zdrowia staje si coraz bardziej wyrana: musimy ocenia nasze przekonania, zmienia niewaciwe style ycia i zacz podejmowa dodatkowe
dziaania zmierzajce do osignicia penego zdrowia.
Psychologowie zdrowia sdz, e 4 elementy okrelaj
prawdopodobiestwo, i dana osoba zaangauje si
w uprawianie jakiego zdrowego nawyku lub w zmian
nawyku szkodliwego. Osoba ta musi by przekonana, e:
(a) zagroenie zdrowia jest powane; (b) spostrzegana
osobista podatno i (lub) prawdopodobiestwo powstania
zaburzenia jest wysokie; (c) osoba ta jest zdolna reagowa w sposb, ktry zmniejszy to zagroenie (przekonanie o wasnej skutecznoci) oraz (d) reakcja ta skutecznie przezwycia dane zagroenie (Bandura, 1986; Janz
i Becker, 1984; Rogers, 1984).
Modyfikowanie zachowa zdrowotnych nie jest
prost spraw. Na przykad w okresie dorastania wadliwe
nawyki zdrowotne zostay skojarzone z wpywem grupy
rwieniczej i poczuciem tosamoci osobistej (Botvin
i Eng, 1982). Nawet wtedy, gdy nawyki zdrowotne zmieniaj si na lepsze, zawsze istnieje zagroenie nawrotem
(relapse). Nowe nawyki zdrowotne musz by praktykowane regularnie, by stay si automatyczne. Jednak trudno
jest przeksztaci nowe postanowienie i nowe dziaania
w normalny sposb ycia, kiedy si pozostaje w tym
samym rodowisku behawioralnym, ktre wzmacniao niezdrowe wzorce zachowania. Bez zmiany rodowiska byli
winiowie, wyleczeni narkomani i osoby po kuracji
odchudzajcej czsto wracaj do uprzednich sposobw
postpowania, nawet wtedy, gdy nauczyli si nowych,
bardziej waciwych, zdrowych zachowa.
Seria bada przeprowadzonych przez psychologw
izraelskich wykazaa, e jednostki nastawione na zdrowie
wykazuj orientacj poznawcz zwizan ze zdrowiem
fizycznym i brakiem objaww chorobowych (Kreitler
Tabela 13.7
Cele w dziedzinie zdrowia publicznego

na rok 2000
Obszar priorytetowy
Promocja zdrowia
Suby profilaktyczne
1. Aktywno i sprawno
14. Zdrowie matki
;
fizyczna
i niemowlcia
2. Odywianie
15. Choroby i udar serca
3. Tyto .
16. Rak
4. Alkohol i inne narkotyki
17. Cukrzyca i stany
;
5. Planowanie rodziny
chroniczne powodujce
6. Zdrowie psychiczne
niezdolno do pracy
i zaburzenia psychiczne 18. Zakaenie HIV
7. Przemoc i zncanie si
19. Choroby przekazywane
8. Programy edukacyjne
drog pciow
i lokalne
20. Uodpornienie
i choroby zakane
Ochrona zdrowia
21. Kliniczne usugi
9. Nieumylne
profilaktyczne
uszkodzenia ciaa
10. Bezpieczestwo
Nadzr
i higiena pracy
22. Systemy nadzoru
11. Zdrowe rodowisko
i systemy informacyjne
12. Bezpieczna ywno
i leki
13. Higiena jamy ustnej
i Kreitler, 1990). Ten czynnik poznawczo-motywacyjny,

ktry wydaje si by charakterystyczny dla caej osobowoci, odzwierciedla nacisk na pozytywn atmosfer
wewntrzn (uczucia mioci, radoci, zadowolenia), pozytywne fantazje i hamowanie negatywnych emocji; aktywne
poczucie osobistej kontroli i skutecznoci; wypieranie ze
wiadomoci codziennych zagroe, pozwalajce utrzyma niski poziom lku; przywizywanie niewielkiej wagi
do trosk o swe ciao oraz rzeczowe nastawienie na rozwizywanie problemw (Kreitler i Kreitler, 1991).
Promocja zdrowia wymaga wysikw ze strony pastwa i organizacji midzynarodowych, ktre wykraczaj
poza oddziaywanie na psychik jednostek i przyjmuj
posta dziaa systemowych. Oglny model promocji zdrowia opracowany przez rzd Kanady okrela trzy podstawowe zadania w tej dziedzinie, mechanizmy promocji
zdrowia oraz strategie wprowadzania zmian majcych
przynie zdrowie wszystkim ludziom. Rwnie amerykaski Departament Zdrowia i Usug dla Ludnoci (U.S. Department of Health and Human Services) wytyczy oglne
i szczegowe cele w dziedzinie zdrowia publicznego na
lata 90. XX wieku w opublikowanym niedawno raporcie
(Healthy People 2000). Trzy oglne narodowe cele w zakresie zdrowia publicznego na to dziesiciolecie, to: (a) zwikszy dugo ycia w zdrowiu; (b) zmniejszy rnice pod
wzgldem stanu zdrowia midzy rnymi populacjami,
takimi jak ubodzy, mniejszoci i dzieci oraz (c) udostpni
wszystkim ludziom usugi z zakresu profilaktycznej
ochrony zdrowia. Aby osign te oglne cele, sformuo-
wano prawie 300 celw szczegowych w 22 priorytetowych dziedzinach przedstawionych w tabeli 13.7. Podobny
wczeniejszy program zdrowia publicznego przynis do
dobre wyniki, gdy osignito prawie poow celw wyznaczonych na rok 1990; jednake jedna czwarta cz
tych celw nie zostaa osignita, a realizacji pozostaej
czwartej czci celw nie mona byo oceni z powodu
niewystarczajcej liczby danych (McGinnis, 1991).
Leczenie i profilaktyka
Wraz z rozwojem biopsychospoecznego modelu zdrowia
ronie take naukowy materia dowodowy wiadczcy
0 poytkach, jakie daj psychologiczne terapie rozpoznanej patologii czy choroby. Wielu badaczy obecnie jest
przekonanych, e metody psychologiczne mog poprawi
samopoczucie emocjonalne jednostek. Badanie przeprowadzone stosunkowo niedawno przez Davida Spiegela,
psychiatr ze szkoy medycznej Uniwersytetu Stanforda
1 jego zesp badawczy, wykazuje wpyw terapii psychospoecznej na przebieg choroby.
Podczas gdy 86 pacjentkom cierpicym na przerzutowego raka piersi zapewniono rutynow opiek
medyczn, podgrupa eksperymentalna liczca 50 pacjentek przez jeden rok uczestniczya ponadto co
tydzie w grupowej terapii podtrzymujcej. Pacjentki
te spotykay si, by omawia swe osobiste dowiadczenia zwizane z borykaniem si z rnymi aspektami choroby nowotworowej i miay sposobno, by
swoje obawy i inne silne emocje ujawnia otwarcie
w akceptujcym rodowisku.
Wprawdzie w badaniach kontrolnych przeprowadzonych po 10 latach stwierdzono, e z caej prbki
wszystkie pacjentki oprcz, trzech zmary, jednak wystpiy istotne rnice pod wzgldem czasu przeycia
midzy kobietami, ktrym zapewniono terapi psychologiczn a tymi, ktre poddano jedynie leczeniu
medycznemu. Te pacjentki, ktre bray udzia w terapii
grupowej, przeyy przecitnie 36,6 miesica, w porwnaniu z 18,9 miesica w grupie kontrolnej. Ten wynik
uzyskany w dobrze kontrolowanym badaniu wskazuje,
e terapie psychologiczne mog wpywa na przebieg
choroby, a take dugo i jako ycia chorej osoby
(Spiegel i in., 1989).
To zachcajce, pionierskie badanie nad rol czynnikw psychologicznych w leczeniu chorb wywoao
negatywn reakcj pewnego lekarza obawiajcego si,
e medycyna przyjmie model biopsychospoeczny: Boj
si tego, e medycyna alternatywna oszaleje na tym
punkcie i powie: Aha, mwilimy przez cay czas, e psychoterapia leczy raka, wic skoczcie z t wasz radioterapi))" (dr Jimmie Holland, wypowied przytoczona w
pracy: Barinaga, 1989, s. 246). Przeciwnie, wielu psy-
chologw zdrowia pragnie, by terapia medyczna bya

bardziej elastyczna i aby w leczeniu raka przerzutowego
zostaa wzbogacona o inne metody poza tradycyjn
radio- i chemioterapi.
Zapobieganie chorobom (illness prevention) oznacza
realizowanie oglnych strategii i szczegowych sposobw postpowania ukierunkowanych na eliminacj lub
zmniejszenie ryzyka zachorowania. Wedug pioniera psychologii zdrowia, Josepha Matarazzo (1984), zapobieganie chorobom w latach 90. stawia nas wobec zupenie
innych zada ni na pocztku XX wieku. Przypomina on,
e w 1900 r. najczstsz przyczyn mierci bya choroba
zakana. W tym czasie w Stanach Zjednoczonych lekarze
rozpoczli pierwsz rewolucj w dziedzinie zdrowia
publicznego. Dziki badaniom, edukacji publicznej wprowadzaniu szczepionek i zmianom w standardach zdrowia
publicznego (takim jak usuwanie odpadw i oczyszczanie ciekw) potrafili znacznie zmniejszy wskaniki
umieralnoci na takie choroby, jak grypa, grulica, choroba Heinego-Medina (parali dziecicy), odr i ospa.
Jeli jako naszego ycia ma si nadal poprawia,
musimy stara si zmniejszy umieralno na choroby
spowodowane czynnikami zwizanymi ze stylem ycia
(zob. tabela 13.8). Palenie, nadwaga, jedzenie pokarmw
o duej zawartoci tuszczu i cholesterolu, picie nadmiernej iloci alkoholu, kierowanie samochodem bez
zapicia pasw i prowadzenie ycia penego stresu wszystko to wpywa na czstsze wystpowanie chorb
serca, raka, udaru mzgu, marskoci wtroby, wypadkw
Tabela 13.8 Gwne przyczyny zgonw,

Stany Zjednoczone 1989 r.
Lp.
Procent
zgonw
Przyczyna zgonu
Czynniki
sprzyjajce
wystpieniu
przyczyny zgonu:
D - dieta,
P - palenie,
A-alkohol
1.
34,1
Choroba serca
DP
2.
23,1
Nowotwory
DP
3.
6,8
Udary
DP
4.
2,3
Wypadki: pojazdy
mechaniczne
2,1
Wypadki: wszystkie inne
5.
3,9
Przewlekle choroby puc
6.
3,5
Zapalenie puc i grypa
7.
1,8
Cukrzyca
8.
1,4
Samobjstwo
9.
1,2
Przewleke choroby wtroby
10.
1,1
Zabjstwo
11.
1,0
AIDS, choroba spowodowana

przez HIV
Rysunek 13.8
Zapobieganie mierci
Zmiany w zachowaniu, wczesne wykrywanie problemw i wczesna

interwencja mogyby w wielu wypadkach zapobiec mierci.
w zakresie palenia, diety i uprawiania wicze fizycznych, oraz ustali, ktre metody perswazji s skuteczniejsze.
W jednym z tych miast przeprowadzono dwuletni
kompani za porednictwem masowych rodkw
przekazu, takich jak telewizja, radio, gazety, tablice
ogosze i rozsyane poczt ulotki. W drugim miecie
zrealizowano tak sam dwuletni kampani plus program osobistego szkolenia z zakresu modyfikacji
nawykw zdrowotnych dla grupy wysokiego ryzyka.
Trzecie miasto suyo jako grupa kontrolna i nie
przeprowadzono w niej adnej kampanii perswazyjnej. Jaka bya skuteczno tych kampanii, jeli chodzi
i samobjstw. Zmiana zachowa zwizanych z tymi

chorobami cywilizacyjnymi zapobiegnie wielu chorobom
i przedwczesnym zgonom. Na rysunku 13.8 przedstawiono szacowany procent zgonw, ktrym mogyby zapobiec zmiany zachowania, wczesne wykrywanie oraz
strategie profilaktyczne.
Inny aspekt profilaktyki polega na ksztatowaniu
wiadomoci globalnej (global consciousness), w ktrej
zapobieganie chorobom i promocj zdrowia rozpatruje
si biorc pod uwag cay wiat, a nie tylko z punktu
widzenia Stanw Zjednoczonych czy F.uropy. Poniewa
wikszo specjalistw z zakresu nauk behawioralnych,
medycyny profilaktycznej i zdrowia publicznego pracuje
w krajach rozwinitych, dotarcie do rodowisk krajw
rozwijajcych si wymaga pomocy dla uczonych, badaczy
i lekarzy w tych regionach oraz kulturowo adekwatnych
modeli zdrowia i zmiany zachowania. Modelowy program prewencji dla regionu Azji i Pacyfiku jest opracowywany na University of Hawaii (Raymond i in., 1991).
Pozosta zdrowym
Jakie s prewencyjne strategie w tej wojnie o cykl
yciowy"? Jeden ze sposobw podejcia polega na zmianie lub eliminowaniu zych nawykw zdrowotnych, Przykadami tej strategii s programy, ktre maj pomc
ludziom sta si lub pozosta zdrowymi, rzuci palenie,
wiczy, pozby si nadwagi, dowiedzie si o chorobach przenoszonych drog pciow i o tym, jak si od
nich uchroni. Jest bardziej prawdopodobne, e pozostaniesz zdrowy, jeli praktykujesz dobre nawyki zdrowotne,
takie jak wymienione w tabeli 13.9.
Choroby serca. Powane badania nad zapobieganiem
chorobom serca przeprowadzono w trzech niewielkich
miastach w Kalifornii. Cele tych bada byy nastpujce:
przekona ludzi, by zmniejszyli ryzyko zapadnicia na
choroby ukadu krenia, zmieniajc swoje nawyki
0 modyfikowanie stylu ycia? Wyniki wykazay, e

mieszkacy miasta, na ktrych oddziaywaa jedynie
kampania w masowych rodkach przekazu, mieli
wicej wiadomoci o zalenociach midzy stylem
ycia a chorobami serca, lecz wykazali tylko niewielkie
zmiany w zachowaniu i stanie zdrowia (zob. rys. 13.9).
W tym miecie, gdzie kampani w mediach uzupeniono
szkoleniem osobistym, u ludzi wystpiy wiksze
1 trwalsze zmiany w nawykach zdrowotnych, a zwaszcza zmniejszyo si palenie tytoniu (Farquhar i in.,
1984; Maccoby i in., 1977). Pniejsze badania kontrolne wykazay, e oglna umieralno spada o 15,
a liczba zachorowa na chorob wiecow serca o 16%, co oznacza, e w nastpnym dziesicioleciu
zapobiegnie si prawie 560 przedwczesnym zgonom,
jeli te zmiany zachowania si utrzymaj (Perlman,
1990).
Tabela 13.9 Dziesi krokw do penego zdrowia

1. Uprawiaj regularnie wiczenia fizyczne.
2. Jedz wartociowe, zrwnowaone posiki
(zawierajce wiele jarzyn, owocw i produktw
zboowych, a mao tuszczu i cholesterolu).
3. Utrzymuj waciw wag ciaa.

4. pij co noc 7-8 godzin; odpoczywaj (relaksuj si)
codziennie.
5. Uywaj pasw bezpieczestwa,
zakadaj kask motocyklowy (rowerowy).
6. Nie pal, nie zaywaj narkotykw.

7. Uywaj alkoholu umiarkowanie, jeli w ogle go uywasz.
8. Uprawiaj tylko seks bezpieczny, uywaj rodkw
ochronnych.
9. Zgaszaj si regularnie na kontrolne badania lekarskie
(dentystyczne); przestrzegaj zalece lekarskich.
10. Ksztatuj w sobie optymistyczny stosunek do wiata
i zawieraj przyjanie.
Rysunek 13.9
Wpyw kampanii w mediach, propagujcej zdrowy styl ycia, w porwnaniu z wpywem osobistego udziau
w zajciach szkoleniowych
Mieszkacy miasta B poddani przez 2 lata prozdrowotnej kampanii prowadzonej przez rodki masowego przekazu, uzyskali wicej
wiadomoci o czynnikach zwikszajcych ryzyko zapadnicia na choroby ukadu krenia, ni mieszkacy miasta A, ktrzy nie zostali
poddani takiej kampanii. Przyrost wiedzy by jeszcze wikszy u mieszkacw miasta C, ktrzy w czasie trwania kampanii w mediach przez
kilka miesicy brali udzia w intensywnych zajciach i spotkaniach szkoleniowych. W miar jak zwikszaa si ich wiedza, zmniejszaa si
czsto wystpowania szkodliwych dla zdrowia nawykw (zachowa wysokiego ryzyka) i objaww (wskanikw), w czym przodowao
miasto C, a za nim miasto B.
Dobr wiadomoci jest to, e skadniki stylu ycia

mona modyfikowa. Zte wiadomoci polegaj na tym, e
(a) dokonanie tego jest trudne i kosztowne, oraz (b) kampanie w rodkach spoecznego przekazu nie s tak
skuteczne, jak si spodziewano, jeli chodzi o zmian
niektrych zachowa zdrowotnych, takich jak zachowania zwizane z otyoci. Kampanie te mog jednak przyczyni si do dugoterminowych zmian w postawach
spoecznych, ktre sprzyjaj zmianom stylu ycia.
Palenie tytoniu. Obecnie pacimy haracz za dawne nawyki palenia; roczna liczba zgonw zwizanych z paleniem
wzrosa w Stanach Zjednoczonych z oszacowanej wartoci
188 000 w 1965 r. do 390 000 w 1985 r. i ponad 400 000 w
1988 r. (sprawozdanie National Center for Disease Control
- Narodowego Orodka Zwalczania Chorb, 1991). Mimo
staej tendencji do zmniejszania si, zwaszcza wrd osb
w rednim wieku, liczby palcych, nadal pali 29% Amerykanw. Wrd 50 milionw Amerykanw (liczba oszacowana) palcych paczk papierosw dziennie, prawdopodobiestwo mierci z powodu raka puc jest u mczyzn
22 razy wiksze, a u kobiet 12 razy wiksze, ni osb niepalcych tej samej pci. Wrd Afroamerykanw wskanik
zgonw zwizanych z paleniem jest o 12% wyszy ni u biaych. Tylko 10% palaczy zaczo uprawia ten morderczy
nag po 21 roku ycia. Wyobra sobie, gdyby 3000 dzieci,
ktre kadego dnia roku zaczynaj pali, mona byo

powstrzyma od zapalenia tego pierwszego papierosa, jaki
wpyw miaoby to w duszym okresie na zdrowie spoeczestwa. Popularna oglnonarodowa kampania Powiedz
nie narkotykom" uratowaaby wicej istnie ludzkich,
gdyby bya skierowana przeciw paleniu tytoniu.
Korzyci dla zdrowia, jakie rzucenie palenia przynosi
mczyznom i kobietom w kadym wieku, s natychmiastowe i istotne. Nawet zagorzali palacze, wypalajcy par
paczek dziennie, mog poprawi swoje szans uniknicia
choroby i przedwczesnej mierci, jeli zerw ze swym naogiem. Wydaje si, e najlepsza polityka zdrowotna polega
na tym, eby nigdy nie zacz pali, lub doczy do 35 milionw (liczba szacunkowa) Amerykanw, ktrzy rzucili pale
nie. W sprawozdaniu lekarza naczelnego spoecznej suby
zdrowia z 1990 r. podano, e 90% tych, ktrzy zerwali z naogiem palenia, dokonao tego samodzielnie, nie korzystajc z profesjonalnych programw terapeutycznych. Poniewa ludzie czsto zaczynaj pali w okresie dorastania,
niektrzy psychologowie staraj si rozwiza ten problem
badajc sposoby powstrzymywania nastolatkw od palenia. Te programy, ktre wydaj si najbardziej skuteczne,
podaj informacje majce zniechci do palenia w formie
przemawiajcej do modych ludzi, ukazuj pozytywny obraz
osoby niepalcej jako niezalenej i mylcej samodzielnie,
oraz stosuj techniki grupy rwieniczej (peer group tech-
niques) - popularni rwienicy peni rol niepalcych modelw - a take oferuj wiczenie sposobw pomagajcych
nastolatkom opiera si naciskowi ze strony rwienikw
(Hvans i in., 1978). Zasady postpowania, opracowane na
podstawie kampanii uczcych Po prostu powiedzie
nie", mona wykorzysta po to, aby powstrzyma modych ludzi od rozpoczcia zaywania narkotykw lub
innych zachowa prowadzcych do uzalenienia.
wiczenia fizyczne. Stwierdzono, e regularne uprawianie wicze fizycznych jest wanym czynnikiem w promocji i utrzymaniu zdrowia. Znaczn popraw zdrowia
mona uzyska przede wszystkim dziki takim wiczeniom jak jazda na rowerze, pywanie, bieganie czy nawet
szybkie chodzenie. Te aerobowe* wiczenia charakteryzuje
wysoka intensywno i dugi czas trwania, wic wymagaj
one duej wytrzymaoci. Prowadz one do zwikszenia
wydolnoci serca i ukadu oddechowego, poprawy napicia miniowego i siy mini, oraz przynosz wiele innych
korzyci dla zdrowia. Jednake wikszo ludzi nie uprawia takich wicze regularnie. Badacze obecnie staraj si
ustali, kto i dlaczego wiczy regularnie, oraz jakie programy czy strategie najskuteczniej skaniaj ludzi do podjcia i kontynuowania wicze (Dishman, 1982). Stwierdzono w sposb bezsporny m.in. to, e jest bardziej
prawdopodobne, i ludzie bd wiczy regularnie, jeli
dostp do uprawiania wicze jest atwy i dogodny. Z tego
wanie powodu wiele przedsibiorstw zapewnia obecnie
swoim pracownikom przyrzdy do wicze, grupowe
wiczenie aerobiku lub trasy do joggingu, z ktrych mog
korzysta podczas przerw w pracy.
Choroby przekazywane drogq pciow. Potrzeba zwrotu
ku wartociom i priorytetom etyki zdrowia, oraz realizowania zachowa zdrowotnych wystpuje najwyraniej
w przypadku zwalczania chorb, ktrym mona zapobiec. miercionony wirus jest przyczyn jednej z najstraszniejszych chorb dnia dzisiejszego -AIDS. Choroba,
0 ktrej niedawno nikt nie sysza, obecnie staa si wiatow epidemi, szerzc si w przeraajcym tempie
w wielu krajach (zob. tabela 13.10).
AIDS jest akronimem nazwy Acuired Immune Deficiency
Syndrome (zesp nabytego braku odpornoci. Chocia setki

tysicy ludzi umieraj na t zoliw chorob, znacznie
wicej ludzi yje zakaonych wirusem HIV. HIV (Ihirnan
Imnuinodeficiency Vims - wirus braku odpornoci u ludzi) to
wirus, ktry atakuje biae ciaka (limfocyty T) w krwi
czowieka, uszkadzajc w ten sposb ukad odpornociowy
1 osabiajc zdolno zwalczania innych chorb. Czowiek
staje si wtedy bardzo podatny na zakaenie przez mnstwo innych wirusw i bakterii, ktre mog powodowa
takie zagraajce yciu choroby, jak rak, zapalenie opon
* wiczenia aerobowe s to takie wiczenia, ktre wi si
z dugotrwaym zapotrzebowaniem na tlen (przyp. tum.).
mzgowych i zapalenie puc. Wirus HIV nie jest przenoszony przez powietrze; wymaga on bezporedniego
dostpu do krwioobiegu, aby spowodowa zakaenie.
Okres midzy pocztkowym zakaeniem tym wirusem a
wystpieniem objaww (okres wylgania) moe trwa
nawet 5 lat. Czsto objawami tymi s przypadkowe zakaenia, takie jak zakaenia drodami, wysypki i brodawki.
Obecnie do rozpoznania AIDS lub ARC (MDS-Related Complex - zesp zbliony do AIDS) uznaje si za konieczne
powane pogorszenie funkcjonowania ukadu odpornociowego, oraz wystpienie jakiego zakaenia zagraajcego yciu. Chocia spord milionw (jak si szacuje)
osb zakaonych wirusem HIV wikszo nie ma AIDS
(rozpoznanie medyczne, musz one y z cigym stresem,
e ta zagraajca yciu choroba moe si nagle ujawni.
Obecnie nie ma ani lekarstwa na AIDS, ani szczepionki, ktwa by zapobiega jego rozprzestrzenianiu si.
S jednak wyprbowane metody leczenia, ktre poprawi jako i dugo ycia osb dotknitych t chorob.
Lek znany jako AZT zwalnia rozwj wirusa HIV, a ponadto istniej nowe metody terapii, ktre mog skuteczniej
upora si z przypadkowymi zakaeniami, zwaszcza
zapaleniem puc. wiczenia aerobowe i inne rodzaje
interwencji behawioralnych mog hamowa rozwj HIV
przez poprawienie funkcjonowania ukadu odpornociowego (Antoni i in., 1990). Coraz wicej ludzi yje z HIV
i AIDS dziki postpom w leczeniu rnych komponentw tej choroby, a take dziki prowadzeniu zdrowszego
trybu ycia. Jednak wiele ludzi nadal umiera przedwczenie z powodu swej niezdolnoci uzyskania dostpnych metod leczenia, lub niedostpnoci moliwych
sposobw leczenia.
Wirus HIV na og przenosi si z jednej osoby na drug
w jeden z dwch sposobw: (a) przez wymian nasienia lub
krwi podczas kontaktu seksualnego (zwaszcza stosunku
analnego, oraz (b) przez wsplne korzystanie z igie i strzykawek uywanych do doylnego wstrzykiwania narkotykw. Wirus ten jest take przenoszony wskutek transfuzji
krwi i innych zabiegw medycznych, w ktrych zdrowym
ludziom niewiadomie podaje si zakaon krew lub przeszczepia zakaone narzdy. W ten sposb zarazio si AIDS
wiele dzieci cierpicych na hemofili.
Tabela 13.10 Zachorowalno i umieralno na AIDS,
czerwiec 1991
|
Wsi umie
od czerwca 1981 do czerwca 1991;
Stany Zjednoczone
wiat (dane szacunkowe)
wiatowa Organizacja
Zdrowia (raport)
oglna liczba
przypadkw
oglna liczba <

zgonw
|
182 834
115 984
1 300 000
500 000
345 533
Kto jest zagroony? Potencjalnie kady. W Stanach

Zjednoczonych AIDS wykryto pocztkowo w rodowisku
mczyzn homoseksualistw, jednak choroba ta szerzy
si coraz bardziej. AIDS stwierdza si u heteroseksualistw i homoseksualistw obu pci. Przewiduje si, e
liczba zachorowa na AIDS bdzie wzrasta w caej populacji, w taki sam niemal sposb, jaki w ostatnich latach
obserwuje si w odniesieniu do innych chorb przenoszonych drog pciow, jak kia i rzeczka. Wedug sprawozdania National Center for Disease Control z listopada
1990 r., szacuje si, e a 35 000 studentw i studentek
college'w jest zakaonych wirusem HIV, czyli 1 osoba na
500. Ze wzgldu na rosnc liczb przypadkw AIDS
przewiduje si, e dodatkowe obcienie systemu opieki
zdrowotnej i komunalnych budetw zdrowia bdzie
bezprecedensowe.
ogoszeniu opracowanym z pomoc Afroamerykanek zajto si w bardziej taktowny ni dotychczas sposb problemem pacenia seksem za dziak narkotyku.
Wicej informacji o AIDS mona znale w pracach: Coates i in., 1984; Nungesser, 1986, oraz Temoshok i in., 1987.
Znw zdrowi
W odrnieniu od zapobiegania, leczenie koncentruje si
na pomaganiu ludziom, by przystosowali si do swych chorb i wyzdrowieli. Na przykad bl jest trwaym aspektem
wielu chorb i urazw; istnieje wiele psychologicznych
technik zwalczania blu, takich jak biologiczne sprzenie
zwrotne, hipnoza, relaksacja oraz posugiwanie si wyobrani wzrokow dla odwrcenia uwagi. Jednake wiedza
o stosowanym wobec nas leczeniu jest take bardzo
wanym czynnikiem wpywajcym na wyzdrowienie; lepiej
wiedzie, czego mamy oczekiwa, ni pozostawi to lekarzowi. Badacze stwierdzili, e po operacji chirurgicznej
najlepiej wracali do zdrowia ci pacjenci, ktrzy przed operacj otrzymali kompletn informacj (Janis, 1958; Johnson,
1983). Jednak inne typy komunikowania si lekarza z pacjentem czsto nie funkcjonuj w zaplanowany sposb.
Jedynym sposobem uchronienia si przed zakaeniem

AIDS jest zmiana tych czynnikw stylu ycia, ktre naraaj
nas na niebezpieczestwo. Oznacza to wprowadzenie
trwaych zmian we wzorcach zachowania seksualnego i w
sposobie posugiwania si sprztem do wstrzykiwania
narkotyku. Psycholog zdrowia Thomas Coates wchodzi w
skad wielodyscyplinarnego zespou badawczego, ktry
czyni uytek z wielu zasad psychologicznych w zgodnym
wysiku zmierzajcym do zapobieenia dalszemu szerzeniu
si AIDS (Coates, 1990; Ekstrand i Coates, 1990; Catania
i in., 1990). Zesp ten zajmuje si wieloma aspektami psychologii stosowanej, takimi jak szacowanie psychospoecznych czynnikw ryzyka, opracowywanie metod interwencji behawioralnej, szkolenie lokalnych przywdcw, by
jak najskuteczniej uczyli czonkw swej spoecznoci
zdrowszych wzorcw zachowa seksualnych i zwizanych
z zaywaniem narkotykw, pomaganie w projektowaniu
ogosze w mediach i rodowiskowych kampanii informacyjnych, oraz systematyczne ocenianie zmian w postawach,
wartociach i zachowaniach.
Przestrzeganie zalece przez pacjenta. Pacjentw czsto

poddaje si okrelonemu trybowi leczenia. Tryb ten moe
obejmowa podawane leki, zmiany w diecie, zalecane
okresy odpoczynku w ku i wicze, oraz dalsze postpowanie, takie jak okresowe badania kontrolne, wiczenia
rehabilitacyjne i chemoterapia. Nieprzestrzeganie trybu
leczenia jest jednym z najpowaniejszych problemw w
opiece zdrowotnej (Rodin i Janis, 1982). Szacuje si, e
wskanik nieprzestrzegania trybu leczenia przez pacjentw (patient nonadherence) wynosi a 50%. Wydaje si, e
winny temu jest charakter procesu komunikacji midzy
lekarzem a pacjentem.
Najbezpieczniejszym sposobem podejcia jest albo powstrzymanie si od aktywnoci seksualnej, albo pozostawanie w monogamicznym zwizku z niezakaonym partnerem (partnerk). Kiedy jednak kto podejmuje ryzykowne
zachowanie, to jedynym sposobem zapobiegania zakaeniu wirusem AIDS jest uprawianie seksu bezpieczniejszego
(uywanie prezerwatyw podczas kontaktu seksualnego
i wycofywanie czonka przed wytryskiem), uywanie sterylnych igie oraz posiadanie wiedzy o tym, czy nie jest si zakaonym wirusem HIV. rodki spoecznego przekazu maj
due moliwoci pokazywania modym ludziom, jak praktykowa zachowania chronice przed AIDS, a take ksztatowania nowych, zdrowych norm spoecznych i korygowania niewaciwego pojmowania norm spoecznych (Flora,
1991). Opracowuje si specjalne programy, by dotrze do
tych mniejszoci, ktre s zagroone AIDS, lecz trudno jest
na nie oddziaywa tradycyjnymi metodami edukacyjnymi,
czy standardowymi sposobami stosowanymi przez rodki
masowego przekazu. Na przykad niedawno w pewnym
Badania wykazay, e wysoko wykwalifikowani pracownicy opieki zdrowotnej mog podj kroki zmierzajce do lepszego przestrzegania przez pacjentw trybu
leczenia. Pacjenci s bardziej zadowoleni z opieki nad
swym zdrowiem, gdy ufaj, e skuteczno leczenia jest
wiksza od jego kosztw, gdy lekarze wypowiadaj si
jasno, dbajc o to, eby pacjenci zrozumieli ich sowa,
gdy zachowuj si uprzejmie i daj pacjentom poczucie,
e maj oni zapewnion opiek i wsparcie. Ponadto
wysoko wykwalifikowani pracownicy opieki zdrowotnej
musz zdawa sobie spraw z roli, jak w procesie leczenia odgrywaj normy kulturowe i spoeczne, i w razie
potrzeby wcza w ten proces rodzin i przyjaci. Niektrzy lekarze, krytyczni wobec swego zawodu, twierdz,
e lekarzy trzeba uczy, jak dba o pacjentw, aby ich
wyleczy (Siegel, 1988). Aby pomc w przezwycieniu
braku wsppracy midzy pacjentami a lekarzami, stosuje
si take opracowane przez psychologw spoecznych
metody wywierania wpywu (Zimbardo i Leippe, 1991).
Modyfikowanie reakcji organizmu. Wielu ludzi reaguje na

stres napiciem, powodujcym sztywno mini, wysokie
cinienie krwi, zwenie naczy krwiononych w mzgu,
oraz chroniczne nadmierne wydzielanie hormonw. Na
szczcie wiele tych reakcji mona opanowa za pomoc
rnych technik. Relaksacja osigana dziki medytacji ma
staroytne korzenie w wielu czciach wiata. W kulturach
Wschodu od wiekw praktykuje si rne sposoby uspakajania umysu i agodzenia napi w ciele. Metoda samokontroli zen oraz wiczenia jogi, pochodzce z Japonii
i Indii, s obecnie czci ycia codziennego dla wielu ludzi
zarwno w tamtych krajach, jak i coraz czciej na Zachodzie. W naszej kulturze coraz wicej ludzi poddaje si terapii i bierze udzia wtzw. warsztatach, podczas ktrych
ucz si relaksacji i rnych form medytacji.
Powiksza si materia dowodowy wiadczcy o tym,
e o ile stres jest niespecyficzn reakcj organizmu na
kade stawiane mu wymaganie, o tyle kompletna relaksacja jest skuteczn reakcj antystresow. Relaksacja
(relaxation) jest stanem, w ktrym zmniejsza si napicie
miniowe, aktywno korowa, tempo pracy serca i cinienie krwi, a oddychanie staje si wolniejsze. Aktywno elektryczna mzgu maleje, a ilo bodcw ze
rodowiska zewntrznego docierajcych do orodkowego
ukadu nerwowego zmniejsza si. Na tym poziomie
wzbudzenia moe doj do uwolnienia si od stresu.
Przyjmuje si, e dla uzyskania relaksacji niezbdne s
4 warunki: (a) spokojne otaczenie, (b) zamknite oczy,
(c) wygodna pozycja ciaa oraz (d) powtarzanie w myli
jakiego sowa lub zwrotu. Pierwsze 3 warunki su
zmniejszeniu iloci bodcw zewntrznych odbieranych
przez ukad nerwowy, podczas gdy czwarty ma na celu
osabienie stymulacji wewntrznej (Benson, 1975).
Biologiczne sprzenie zwrotne (biofeedback - omwione w Rozdziale 9) jest technik samoregulacji, majc
wiele rnych specyficznych zastosowa, takich jak regulowanie cinienia krwi, rozlunianie mini czoa (odgrywajcych istotn rol w blach gowy spowodowanych
napiciem miniowym, a nawet zwalczanie nadmiernego
czerwienienia si. Jest paradoksem, e chocia ludzie nie
wiedz jak to robi, to jednak skupienie si na upragnionym rezultacie w obecnoci sygnau* wywouje zmian
w podanym kierunku. Chocia za pomoc biologicznego sprzenia zwrotnego mona osign ogln relaksacj i zmniejszy napicie miniowe, to jednak nie
redukuje ono oglnego poziomu stresu (Biofeedback...,
1979; Swetsi Bjork, 1990).
Zwierzanie si innym ma dobroczynny wpyw na zdrowie

i samopoczucie
cholog zdrowia, James Pennebaker (1991); wykaza on, e

tumienie myli i uczu, zwizanych z osobistymi urazami,
niepowodzeniami i dowiadczeniami wzbudzajcymi
wstyd lub poczucie winy, wywiera niszczcy wpyw na
zdrowie psychiczne i fizyczne. Tego rodzaju tumienie jest
cik prac psychiczn i z czasem nadwera rodki
obrony organizmu przed chorob. Zwierzenie si komu
neutralizuje negatywne skutki tumienia; natychmiast
zmieniaj si wzorce aktywnoci bioelektrycznej mzgu i
poziom przewodnoci elektrycznej skry, spada cinienie
krwi, a ukad odpornociowy funkcjonuje lepiej. Po
upywie tygodni i miesicy od takiego otwarcia si czsto
stwierdza si popraw zdrowia fizycznego i psychicznego.
Pozytywne zudzenia a dobre samopoczucie. Znaczna
liczba bada przyniosa zaskakujce wyniki, dotyczce
korzystnego wpywu, jaki na zdrowie psychiczne ma
utrzymywanie znieksztaconej percepcji samego siebie,
wiata i przyszoci w postaci pozytywnych zudze (Taylor
i Brown, 1988). Kiedy jednostka otrzymuje negatywne
informacje zwrotne lub jest zagroona w inny sposb,
pozornie przystosowawcze zachowanie polega na filtrowaniu takiej przychodzcej informacji przez obraz
samego siebie, ktry jest zbyt pozytywny, nierealistyczny, optymistyczny i przesadny. Te waciwoci procesu
mylenia zachcaj do przyjcia innych kryteriw zdrowia psychicznego, takich jak zdolno opiekowania si
innymi, odczuwania szczcia i zadowolenia oraz zajmowania si produktywn i twrcz prac.
Uzdrawiajca moc otworzenia si. Czy miae kiedy

sekret zbyt wstydliwy, by powiedzie o nim komukolwiek?
Jeli tak, to powiedz go komu teraz. Taki wniosek
wypywa z duej liczby bada, ktre przeprowadzi psy-
Przyczyny I korelaty zdrowia,

choroby i zaburze funkcjonowania
* Mowa tu o sygnale informujcym o zblianiu si do celu

(przyp. tum.).
Psychologowie zdrowia interesuj si take przyczynami

(etiologi) chorb i zaburze. Chocia szkodliwe dla
zdrowia nawyki s wanymi czynnikami, to jednak oso-
bowo czy indywidualne style zachowania take mog

odgrywa rol przyczynow (Personality..., 1990).
Dwa modele ukazujce zwizek midzy cechami
osobowoci a chorob to (a) model oglnej osobawoci
(rnice indywidualne zwizane z mnstwem chorb),
oraz (b) model specyficznych cech (poszczeglne cechy
osobowoci zwizane z okrelonymi chorobami). Przeprowadzono badania majce da odpowied na pytanie,
czy istnieje oglnie negatywny styl afektywny, a wic
predysponujca do chorb osobowo, nacechowana
depresj, lkiem i w mniejszym stopniu wrogoci. Te
negatywne stany emocjonalne zwikszaj prawdopodobiestwo wystpienia choroby wiecowej, astmy, blw
gowy, wrzodw, oraz zapalenia staww (H. S. Firedman
i Booth-Kewley, 1987). Badania podune take potwierdziy istnienie zwizku midzy negatywnymi stanami
emocjonalnymi a chorob. Chroniczne negatywne stany
emocjonalne przyczyniaj si do wystpienia patogennych zmian fizjologicznych, skaniaj ludzi do praktykowania niewaciwych zachowa zdrowotnych, wywouj
zachowania chorobowe i doprowadzaj do zych stosunkw midzyludzkich (Matthews, 1988).
nym szczegowo w Rozdziale 12), Ludzie, ktrych cechuje optymizm, maj mniej fizycznych objaww choroby,
szybciej wracaj do zdrowia po przebyciu pewnych chorb,
s na og zdrowsi i yj duej (Peterson i in., 1988).
Jest wicej dobrych wiadomoci dotyczcych zastosowania tych stwierdze. Interwencje majce na celu
ograniczenie zachowa typu A okazay si w wikszoci
skuteczne (M. Friedman i in., 1986). Mimo e efekt ten
nie jest duy, to jednak wykazano moliwo skutecznej
interwencji zarwno w odniesieniu do negatywnego
afektu zwizanego z przynalenoci do typu A, jak i do
pesymistycznego stylu wyjaniania (H. S. Friedman i Booth-Kewley, 1988; Peterson i in., 1988).
Wiele uwagi badacze powicili pewnemu szczeglnemu stylowi zachowania okrelonemu jako zesp zachowa
niami kontrolnymi by o prawie 50% niszy ni u tych,
W zakrojonym na du skal programie interwencji
z udziaem ponad 1000 osb po pierwszym zawale

serca stwierdzono, e terapia behawioraina, ktra
zmienia wzorce reakcji typu A, chroni przed drugim
atakiem serca, a take zmniejsza umieralno z innych

przyczyn (Thoresen i in., 1990). U tych osb, ktre
w istotnym stopniu zredukoway swe zachowania typu A,
wskanik umieralnoci w okresie 8 lat objtym badaktre nie zmieniy si zasadniczo.
typu A (Type-A hehayior syndrome) (Type A..., 1990). Jest to
zoony zesp zachowa i emocji, ktry obejmuje nadmiern skonno do rywalizacji, agresywno, niecierpliwo, wrogo, a take przekonanie o koniecznoci nieustannego popiechu. Ludzie nalecy do typu A czsto s
niezadowoleni z jakiego istotnego aspektu swego ycia;
bardzo ambitni i chtni do wspzawodnictwa, czsto s
samotnikami. Niektre z wymienionych waciwoci typu A
s cenione w spoeczestwie amerykaskim, lecz na og ten
styl zachowania jest bardzo niekorzystny dla zdrowia. Na
przykad przedsibiorcy nalecy do typu A zapadaj na
chorob wiecow serca przeszo dwa razy czciej ni
mczyni w populacji oglnej (Friedman i Rosenman, 1974;
Jenkins, 1976). Wiele bada wykazao, e ludzie przejawiajcy syndrom zachowa typu A s znacznie bardziej naraeni
n wszelkie formy chorb sercowo-naczyniowych (Dembrowski i in 1978; Haynes i Feinleib, 1980). Niestety, wzorce
zachowa typu A obserwuje si obecnie u studentw college'w, uczniw szk rednich, a nawet dzieci w szkoach
podstawowych (Thoresen i Eagelston, 1983). Nowsze badania wskazuj na zwizek zachowa typu A z wieloma innymi
schorzeniami, nie tylko z chorobami serca (Suls i Marco,
1990). Ostatnio przedmiotem duego zainteresowania jest
problem zidentyfikowania poszczeglnych wymiarw syndromu zachowa typu A, a zwaszcza wrogoci, jako czynnika osobowoci wpywajcego na wystpowanie choroby
wiecowej serca (Dembrowski i Costa, 1987).
Dugoterminowy program badawczy Martina Seligmana (1991) i jego wsppracownikw, realizowany na
University of Pennsylvania, zajmuje si innym istotnym
dla zdrowia aspektem osobowoci: optymizmem (omwio-
System opieki zdrowotnej

i ksztatowanie polityki ochrony zdrowia
Ostatnim z najwaniejszych obszarw zainteresowa psychologii zdrowia jest realizowanie opieki zdrowotnej,
w czym maj swj udzia instytucje suby zdrowia, wykwalifikowani pracownicy stanowicy ich personel, oraz polityka w sprawach zdrowia,
Opieka zdrowotna moe by zawodem bardzo inspirujcym i dajcym wiele satysfakcji, Jednake w swej codziennej rutynowej pracy pielgniarki, pracownicy socjalni, personel oddziau nagych przepadkw, pracownicy hospicjw i
inni wykwalifikowani specjalici maj do czynienia z blem,
chorob, ubstwem i mierci, Nawet najbardziej entuzjastycznie nastawieni pracownicy opieki zdrowotnej staj
wobec stresw emocjonalnych spowodowanych intensywn
prac z wieloma ludmi cierpicymi wskutek rnych problemw natury osobistej, fizycznej i spoecznej, Christina
Masach, wybitna badaczka zajmujca si tym szczeglnym
typem stresu emocjonalnego jakiego dowiadcza wielu profesjonalnych pracownikw suby zdrowia i opieki spoecznej, okrelia go jako zesp wypalenia zawodowego. Wypalenie zawodowe (job burnout) jest zespoem wyczerpania
emocjonalnego, depersonalizacji i spadku poziomu wykonania, ktry czsto wystpuje u osb pracujcych w zawodach
wymagajcych bardzo intensywnego kontaktu interpersonalnego z pacjentami, klientami lub publicznoci. Pracownicy ci zaczynaj traci zainteresowanie swymi pacjentami
czy klientami, przestaj troszczy si o nich i mog doj do
traktowania ich w sposb obojtny lub nawet zdehumanizowany. Zaczynaj myle le o sobie i martwi si, e ponieli porak. Wypalenie zawodowe jest skorelowane z wiksz absencj, czstsz zmian pracy, gorszymi wynikami
pracy, niedobrymi relacjami ze wsppracownikami, problemami rodzinnymi i marnym stanem wasnego zdrowia (Leiter i Masach, 1988; Masach, 1982; Masach i Florian, 1988).
Kilka czynnikw spoecznych i sytuacyjnych wpywa na
wystpienie i poziom wypalenia zawodowego, a take wskazuje sposoby zapobiegania temu zjawisku lub minimalizowania go. Na przykad jako interakcji pacjent - lekarz
zaley w duej mierze od liczby pacjentw, ktrym lekarz
udziela pomocy - im wiksza ich liczba, tym wiksze przecienie poznawcze, sensoryczne i emocjonalne, innym
czynnikiem wpywajcym na jako tej interakcji jest dugo
czasu, jaki zajmuj bezporednie kontakty z pacjentami,
Wiksza liczba godzin pracy w cigym bezporednim kontakcie z pacjentami czy klientami jest skorelowana z czstszym wystpowaniem wypalenia, zwaszcza gdy charakter
tego kontaktu jest trudny lub przykry, jak w przypadku kontaktw z pacjentami umierajcymi, lub z osobami, ktre rzucaj obelgi i przeklestwa. Napicie emocjonalne spowodowane takim dugotrwaym kontaktem mona zagodzi,
stosujc rozkad pracy, ktry daje pracownikowi szans
wycofania si na pewien czas z takiej sytuacji wywoujcej
silny stres, zmnieniajc typ kontaktw w taki sposb, by stosowa kontakty zespoowe, a nie tylko indywidualne oraz
stwarzajc pracownikowi okazj uzyskania jakiego pozytywnego sprzenia zwrotnego za jego starania,
^ M ^ M W P Toast za twoje zdrowie
Chocia nie staram si wzbudzi w tobie nadmiernego
poczucia winy, to jednak jestem pewny, e zdajesz sobie
spraw z tego, i dokonujesz wielu wyborw, ktre przyczyniaj si do drczcego ci stresu i braku optymalnego
zdrowia - np, wyboru niewaciwego odywiania si, braku
regularnych wicze, dojedania na due odlegoci, zbyt
rywalizacyjnego nastawienia, zbyt duej iloci pracy, a zbyt
maej wypoczynku, braku czasu na kultywowanie przyjani.
Jakich wyborw dokonujesz? Czy powoduj one stres,
szkodliwy dla twojego zdrowia i dobrego samopoczucia?
Zamiast czeka na pojawienie si stresu lub choroby
i wtedy reagowa na nie, powinnimy stawia sobie takie
cele, ksztatowa swj styl ycia w taki sposb, ktry najprawdopodobniej pozwoli stworzy zdrowe podstawy.
Przedstawione poniej Dziesi krokw do wikszego
szczcia i lepszego zdrowia psychicznego" podano tu
w charakterze wskazwek, ktre maj ci zachci do podjcia aktywniejszej roli w twoim wasnym yciu i do stworzenia bardziej pozytywnego rodowiska psychologicznego dla siebie i innych. Myl o tych krokach jako
o Postanowieniech Na Cay Rok.
1. Wykorzystuj atrybucje sytuacyjne, a nie tylko dyspozycyjne, kiedy szukasz przyczyn twojego zachowania w sytuacji obecnej lub w jej zwizku z daw-
nymi sytuacjami. Postaraj si zrozumie kontekst

swojego zachowania.
2. Nigdy nie mw le o sobie samym. Szukaj rde
swych kopotw w elementach, ktre moesz
zmieni za pomoc przyszych dziaa. Poddawaj
siebie i innych jedynie konstruktywnej krytyce - co
mona zrobi inaczej nastpnym razem, aby
uzyska to, czego chcesz?
3. Porwnuj swoje reakcje, myli i uczucia z reakcjami,
mylami i uczuciami porwnywalnych osb z twego obecnego ycia, tak eby mg oceni stosowno i waciwo swoich zachowa w wietle
odpowiedniej normy spoecznej.
4. Miej kilku bliskich przyjaci, z ktrymi moesz
dzieli si uczuciami, radociami i zmartwieniami,
Pracuj nad tworzeniem, utrzymywaniem i rozwijaniem twoich sieci wsparcia spoecznego,
5. Staraj si uksztatowa w sobie poczucie zrwnowaonej perspektywy czasowej, w ktrej moesz w sposb elastyczny koncentrowa si na wymaganiach,
jakie stawiaj ci zadanie, sytuacja i twoje potrzeby;
by nastawiony na przyszo, gdy jest praca do
wykonania, nastawiony na teraniejszo, gdy cel
jest osignity i przyjemno jest w zasigu rki,
i nastawiony na przeszo, aby pozosta w kontakcie ze swymi korzeniami.
6. Zawsze przypisuj sobie ca zasug za twoje sukcesy
i szczcie (i dziel si swoimi pozytywnymi odczuciami z innymi ludmi), Prowad inwentarz cech,
ktre czyni ci kim szczeglnym i wyjtkowym cech, ktre masz do zaofiarowania innym, Na przykad osoba niemiaa moe ofiarowa osobie rozmownej dar uwanego suchania. Poznaj swe silne
punkty (rda osobistej mocy") oraz dostpne
rodki, pozwalajce radzi sobie z rnymi problemami,
7. Kiedy czujesz, e tracisz panowanie nad swymi
emocjami, zdystansuj si od sytuacji opuszczajcj
fizycznie, odgrywajc rol tej drugiej osoby w owej
sytuacji czy konflikcie, przenoszc si w wyobrani
w przyszo, aby mc spojrze z takiej perspektywy na to, co teraz wydaje si przytaczajcym problemem, oraz opowiadajc o tym yczliwemu suchaczowi. Odczuj i wyra swoje emocje.
8. Pamitaj, e niepowodzenie i rozczarowanie s czasami ukrytym dobrodziejstwem. Informuj ci, e
cele, jakie sobie postawie, nie s dla ciebie dobre,
a wic ratuj ci od wikszych klsk w przyszoci.
Z kadej poraki wycignij dla siebie nauk, Przyznaj si do niej, mwic popeniem bd", i id
dalej. Kady wypadek, niepowodzenie czy niespenienie twoich oczekiwa moe w gruncie rzeczy
stanowi wspania okazj.
9. Jeli przekonasz si, e nie potrafisz pomc w strapieniu sobie lub innej osobie, zasignij porady
wykwalifikowanego specjalisty w swojej poradni

studenckiej lub w poradni zdrowia psychicznego.
W niektrych przypadkach problem, ktry wyglda
na psychologiczny, w rzeczywistoci moe mie
charakter fizyczny, i na odwrt. Zasignij informacji o usugach wiadczonych przez twoj studenck poradni zdrowia psychicznego, zanim
bdziesz ich potrzebowa, i korzystaj z nich bez
adnej obawy, e bdziesz napitnowany.
10. Oddawaj si zdrowym a przyjemnym zajciom,
pozwalajcym ci oderwa si do codziennych spraw,
aby zrelaksowa si, medytowa, wzi masa,
puszcza latawca i cieszy si takimi hobby i czyn-
nociami, ktre moesz uprawia sam i dziki

ktrym moesz wej w kontakt z samym sob
i lepiej oceni siebie.
Jako postscriptum, aby skoczy tam, gdzie zaczlimy ten rozdzia - znajd czas, by pomia si z siebie,
razem z innymi, a nawet niekiedy z absurdalnoci samego
ycia. Rb uytek ze swej wyobrani, by odkrywa to, co
niezwyke, wyszukiwa to, co dziwaczne, a we wszystkich sprawach w peni docenia to, co zwyczajne. Czasami
traktuj ycie lekko, jakby byo ono tylko czci twojego
scenariusza do Ukrytej Kamery" (czy miechu warte 1 '),
ktry wymaga, aby si w kocu umiechn, poniewa
dobre ycie jest najlepsz zapat, i
Emocje s to zoone zespoy zmian, obejmujce wzbudzenie fizjologiczne, mechanizmy mzgowe, doznawane
uczucia, ocen poznawcz, a take reakcje behawioralne
i ekspresyjne. Zwykle okrelamy emocje na podstawie
charakteru bodca zewntrznego, mona jednak bdnie
przypisa wzbudzenie emocjonalne takim czynnikom
sytuacyjnym, ktre atwiej zauway, ni element przyczynowy. Emocje speniaj wiele wanych funkcji. Klasy^tUt'
czne teorie kad nacisk na rne komponenty reakcjr'"'
emocjonalnej, takie jak obwodowe reakcje organizmu
lub orodkowe procesy nerwowe. Chocia wyrazy twarzy
ujawniajce rne emocje wydaj si uniwersalne, to jednak kultury rni si pod wzgldem regu okrelajcych
stosowno okazywania pewnych emocji. ;; > -.
Strategie radzenia sobie albo koncentruj si na problemach (podejmowanie bezporednich dziaa), albo
d do regulowania emocji (strategie porednie czyli
oparte na unikaniu). Wanym czynnikiem agodzcym
stres jest wsparcie spoeczne. Niekiedy najlepsz strategi radzenia sobie jest restrukturyzacja swojego rodowiska pracy lub rodowiska domowego.
Stres moe by negatywny lub pozytywny. Przy badaniu go

stosuje si rne modele. W wikszoci wypadkw rdem stresu je jest zmiana i konieczno przystosowania si
do wymaga rodowiskowych, biologicznych, fizycznych
i spoecznych. Gwn zmienn modyfikujc stres jest
ocena poznawcza. Fizjologiczne reakcje stresowe s regulowane przez podwzgrze oraz zoon interakcj ukadu
hormonalnego i ukadu nerwowego. Psychoneuroimmunologia to nauka badajca wpyw zmiennych psychospoecznych na ukad odpornociowy. Zalenie od siy stresu,
moe on by lekkim zakceniem lub prowadzi do nieprzystosowawczych, dysfunkcjonalnych reakcji.
' ' '.' '
".'.''Z*"1 *.'
.'
\\
,:'".*..>*"
AIDS (Acuired Immune Deficiency Syndrome) '.><''

antycypacyjne radzenie sobie (antkipatory coping)
biologiczne sprzenie zwrotne (biofeedback)
.choroba (illness)
'V;V,-.''
ciao migdaowate (amygdala)
'. .' ._, . ..'.'
emocja (emotion)
' '*:.'' .''.

.' "'..
HIV (Human Immunodeficiency Vims)

hozho (hozho)
jednostki zmian yciowych (life-dwnge units - LCU),
koo emocji [emotion wheel)
"' \J':V,;;V-;H;^''^''V';''
lateralizacja emocji (lateralization of emotion) '"${$$$;
limfocyty T (T-lymphocytes)
''' '"'"'''
model biopsychospoeczny (biopsychosocial model)
napicie (strain)
, ,
: __.-^ _
'
' ' '-'.'i-:'

' ' " '. "':-\--\.'%-:\:
(patient nonadherence)
"'
nieprzestrzeganie trybu leczenia przez pacjentw *";
Emocje
. . .iii;-.-
-1".''
n a w r t (relapse)
owne zagadnienia
c<
Stres
ycia
odstawowe terminy
Psychologia zdrowia
Psychologia zdrowia jest now dziedzin, zajmujc si
leczeniem chorb i zapobieganiem im. Biopsychospoeczny model zdrowia i choroby rozpatruje powizania
midzy fizycznymi, emocjonalnymi i rodowiskowymi
czynnikami, odgrywajcymi istotn rol w chorobach.
Promocja i ochrona zdrowia nie s tylko spraw indywidualn - stanowi one wan dziedzin, w ktrej polityka wadz lokalnych i rzdu moe pomc w podniesieniu jakoci ycia kadego. Psychospoeczna terapia
chorb wzbogaca leczenie pacjentw o nowy wymiar.
Badania wykazuj, e ta metoda terapii poprawia
funkcjonowanie ukadu odpornociowego. Zapobieganie chorobom w latach 90. XX wieku bdzie
koncentrowa si na czynnikach stylu ycia, takich jak
nadwaga, odywia, nie si oraz ryzykowne zachowania.
Jedn z najgroniejszych chorb, z jakimi mamy dzi do
czynienia, jest AIDS; mona go zwalcza eliminujc
ryzykowne zachowania i kontynuujc spoeczn
edukacj.
y-\ ^-^P
Sil
ocena pierwotna (primary appraisal)

, ^k?%
ocena poznawcza (cognitWe appraisal)
; ' "'.'^vV-'i
ocena wtrna (secondary appraisal)
oglny zesp adaptacyjny (genera adaptation syndrome
;y.;1;.,^:.i.-...i,.ii.
CAS)
osobowo typu T (Type-T personality)-''. ' -1 ;:"..','.'./

palenie bierne {passive smoking)
..1.'Vrt'.:"'.oI>.VV.<,i;\i\\V.i'l
przetwarzanie zgodne z nastrojem (mood<ongruerii'/fy'\
processing)
przypominanie zalene od nastroju (mood-dependent
retrieval)
psychologia zdrowia {health psychology)
psychoneuroimmunologia (psychoneuroimmunology - PNI) >,..-_

radzenie sobie {coping)
..-.,_.. .. . . .,...:,.?,>
.' y,--.'' ,vft^
relaksacja (relaxation)
''''
' ' "' :';.''',V-:^--V""V.''."'-'*1."
spostrzegana kontrola (perceived control)
steroidy (steroids)
stres (stress)
stres chroniczny (chroni stress)
stres ostry (acute stress)
stresor (stressor)
'%'.''.v:'Vr-; ..i';'.-'- ;.'.,

'.
.
.
'
.
'''' *'''*;'w'-'?-;y*;\ $$'$
teoria emocji Cannona-Barda (Cannon-Bard theory

Bower Gordon
Cannon Walter
Coates Thomas
Cousins Norman
Ekman Paul ,'.;,,,:;,
Farley Frank .';'
Izard Carroll .'
James William
. .' _''
of emotion)
' l'.-'YJ'$''.!
teoria emocji Jamesa-Langego [james-Lange theory ,'>' ';
ife;v of emotion)
' "''
teoria emocji Lazarusa-Schachtera (lazarus-Schachter .
' ,
theory of emotion)
/
.
.
twardo (hardiness)
.\;;".;;^.;^;^Kl^'
wsparcie spoeczne (social support)
' '"Stk-* $'&.-'' ;>
wypalenie zawodowe (job bumout)
.'"i;V-."'. ' --.-__
wzorzec zalegajcego stresu (residual stress pattern)
'
zaburzenia psychosomatyczne (psychosomatic disorders)
zapobieganie chorobom (illness prevention)
zdrowie (health)
'>.-.- . . .-,. .',, . - ; - v ' z d r o w i e p e n e (wellness)
' .""."- ; ;, . .
zesp stresu pourazowego (posttraumatic stress disorder
;.
- PTSD)
,|f
zesp walcz lub uciekaj" (fight-or-flight syndrome)
zesp zachowa typu A (Type-A behavior syndrome) '.-. :.' ;
;
zmienne modyfikujce stres (stress moderator variables)
;i- '.'
Kobasa Suzanne
l.azarus Richard
,,V;.'
LeDoux Joseph
>vV.'
Masach Christina
Matarazzo Joseph
Meichenbaum Donald
Pennebaker James ;,-'r'.'
Plutchik Robert
Rodin Judith
Schachter Stanley
Seligman Martin ,
Selye Hans
Spiegel David
Taylor Shelley
Tompkins Sylvan
Zajonc Robert
Rozumienie
ludzkiej
osobowoci
roku 1923 tragedia osobista cakowicie odmienia ycie 18-letniego Teksaczyka imieniem
Howard. Ten wychowany w cieplarnianych warunkach student pierwszego roku college'u nigdy dotd
nie podj samodzielnie powaniejszej decyzji. Kiedy, zaledwie 2 lata po mierci matki, atak serca
zabra i ojca, Howard odziedziczy nagle trzy czwarte rodzinnej firmy: dochodowej spki produkujcej narzdzia. Jego wuj i dziadkowie, pozostali waciciele interesu, namawiali Howarda na
powrt do nauki. Wbrew swej reputacji chopca niemiaego i posusznego Howard odmwi. W cigu
4 miesicy wykupi udziay swoich krewnych w spce. Kiedy mia 19 lat sd przyzna mu prawa
dorosego, co dao mu pen legaln kontrol nad wart milion dolarw firm (Bartlett i Steele, 1979).
Jednake nie by on zainteresowany prowadzeniem rodzinnego interesu. Wola zosta najlepszym
lotnikiem na wiecie i synnym producentem filmowym. A teraz" - powiedzia swemu ksigowemu
...înasz mnie uczyni najbogatszym czowiekiem wiata" (Dietrich i Thomas, s. 73).
,V '
'.
.
. v-^
;'v',-'
W wieku 38 lat Howard Hughes by legend Ameryki. Zaoy Hughes Aircraft Company, producenta pierwszego pojazdu kosmicznego, ktry mia wyldowa na Ksiycu. Przeksztaci linie lot-
519 Psychologia osoby

Strategie badania osobowoci
,\
Teorie osobowoci r^*:^CX$kî
1
i.-'/ Podsumowanie ' ''.".' ^stfffi'.
536 Teorie spoecznego uczenia si

'
;
i teorie poznawcze
Teoria konstruktw osobistych Kelly'ego
;
:'^v Poznawcza teoria spoecznego
...
.
'.
521
'_.:
.*.;
Teorie t y p w i t e o r i e c e c h
"
.,
Kategoryzacja wedug typw

Opis za pomoc cech
^p-.^-pCechy w ujciu Allporta

,. , . ...
Kombinacja typw i cech -.; .-...;.,:/.;
Cechy i dziedziczno
>V;'.'.-Wielka Pitka +v \ : ^;.;.''
Pa ra d o k s s p j n o ci
,. .'.'.
Nowe spojrzenie na cechy
Krytyczna ocena teorii typw i cech
'
!>
Podsumowanie
;.
' .-
-'...'
'
,-;'
u c z e n i a si Mischela
Poznawcza teoria spoecznego

fe
1
uczenia si Bandury
îWt^ -.-^-,/-^
..; Krytyczna ocena teorii uczenia si ,.,;;' '
i teorii poznawczych
. .;...>
i;(i.-i,':... Podsumowanie
';;:; ...,,,.....
;
;;i
541 Teorie jani V';-^ :v^'lffÛ'-; '"'

Ja jako podmiot i przedmiot poznania
Dynamiczne aspekty samowiedzy
,
I
: " Krytyczna ocena teorii jani

;. V-'^
.-&<;
^ Podsumowanie
^^î';rX?$$^. [,:,,.;,
'<:."-\-^&
"
''.V'v'.
543 Zestawienie teorii osobowoci

iv
Zblienie: Osobowo alkpholiczna
Psychoanaliza Freudowska '*'*'*$'<$&$$
528 Teorie psychodynamiczne
Krytyczna ocena teorii Freuda "..V^'1' '-'U

Teorie postfreudowskie A;i'v . . ' .
E:';.r... Podsumowanie ,'*$$$?'.. ; ^
:
i;
'.'' '- -'
'
534 Teorie humanistyczne
'^>;WU.,' i ' ; . '.'.;\v
i ;l
' <'
' ^' '
. ; ; * ; ; ;
-,
,*y;^
'''
milionw dolarw. Projektowa i kupowa

samoloty wycigowe, wojskowe i handlowe.
Jako pilot pobi wiele rekordw lotniczych,
czego ukoronowaniem by jego lot dookoa
wiata w 1938 roku. Wielkie parady na cze
jego osigni odbyy si w Nowym Jorku,
Chicago, Los Angeles i Houston (Drosnin, 1985).
Lecz dugo przedtem, w wieku zaledwie 20 lat
zbiera laury w caym kraju produkujc kilka
filmw, midzy innymi zdobywc Nagrody Akademii. Jako szef studia RKO uy swej wadzy do zainspirowania antykomunistycznej czystki w Hollywood. Na koniec Howard Hughes speni swoj
..-
ambicj - zosta najbogatszym czowiekiem wiata.
\iftV,'.- '.UV'V l "'.' i ;

'
!.;,.. ^
'.. W.."..v
.,... î,.
, ' . ' 1 - 1 . ;; ,\.;,i--1ii
,v/,^
Pomimo swych niewiarygodnych osigni, Howard Hughes by osob gboko zaburzon.

W miar jak roso jego imperium, zwikszaa si jego wasna dezorganizacja. Tak bardzo skupia si na
trywialnych szczegach, e funkcjonowa coraz gorzej. Sta si odludkiem i znika na cae miesice.
> ! '.;
nicze Trans World w imperium o wartoci 500
Wypadki lotnicze i drogowe Hughesa kosztoway trzy ludzkie ycia. Kilkakrotnie odnis
,>;':'-X'-'-r'
powane obraenia twarzy, gowy, a by moe i mzgu; po jednym z niemal miertelnych wypad-
:,,".,
Rogersa teoria skoncentrowana na osobie

Krytyczna ocena teorii humanistycznych
Podsumowanie
547
Autorzy waniejszych prac :;vV-.
kw samolotowych pozosta do koca ycia uzaleniony od kodeiny (Fowler, 1986). Jego ryzykanctwo obejmowao take wiat interesu, gdzie utraci ponad 100 milionw dolarw podatnikw,
akcjonariuszy i wasnych (Dietrich i Thomas, 1972).
(i
'.'.li 1 ..!'
-r\
Z wiekiem Howard Hughes dosta obsesji zarazkw. Usyszawszy pogosk, e aktorka, z ktr
si kiedy spotyka ma chorob weneryczn, spali wszystkie swoje ubrania, rczniki i koce.
W kocu jedynymi ludmi, ktrym wolno byo si z nim spotyka, byli czonkowie jego gwardii
mormoskiej", elitarnego personelu, ktry nigdy nie kwestionowa jego czsto dziwacznych polece. Obejmoway one na przykad instrukcj, by my si czterokrotnie, wasnym mydem,
uywajc za kadym razem wiele piany" (Drosnin, 1985, s. 167). Wszystko czego mg dotkn ich
pryncypa, owijali w grube warstwy papierowych rcznikw; kade pudeko otwierali nowym, nie
uywanym noem.
Sam Hughes y paradoksalnie w niechlujstwie. Rzadko zmienia ubrania lub kpa si, nigdy
nie my zbw, wstrzykiwa sobie nie wysterylizowan ig due dawki kodeiny. Caymi dniami nie
wstawa z ka. Najbogatszy czowiek wiata wychud do tego stopnia, e przy wzrocie metr
dziewidziesit way pidziesit par kilo.
Poszukujc w dziecistwie Howarda Hughesa wyjanie paradoksw jego osobowoci, odkryjemy wiele potencjalnych zwizkw midzy wczesnymi dowiadczeniami a pniejszymi przemianami. Podobnie jak ojciec, Hughes uwielbia urzdzenia mechaniczne. Zdjcia prostym aparatem
zacz robi w wieku 3 lat. Majsterkowa w warsztacie ojca, konstruujc przedmioty z drutu i metalu. Pozwalano mu bawi si w warsztacie, pod warunkiem, e niczego nie pobrudzi.
Rodzice Hughesa przesadnie kopotali si o jego zdrowie. Jego spokojna, nobliwa matka
powicaa cay swj czas Howardowi, prowadzc go do lekarza przy lada okazji.
Kiedy mia 14 lat, rodzice wysali go do internatu w Massachusetts. Pogbiajca si utrata
suchu nie pozwalaa mu na nawizanie przyjani. Jasnym punktem jego pobytu na Wschodzie bya
przejadka z ojcem hydroplanem, ktra zarazia go fascynacj samolotami i bya pocztkiem
romansu z lotnictwem na cae ycie, pasji, ktrej pozosta najwierniejszy".
Nastpnie, kiedy Hughes poszed do szkoy w Kalifornii, spdza wikszo czasu samotnie, na
konnych przejadkach po wzgrzach i wizytach u wuja, scenarzysty hollywoodzkiego. Na
niedzielnych obiadach u wuja Hughes pozna wiele gwiazd i potentatw filmowych, podobnie jak
jego ojciec, ktry mia sabo do piknych kobiet. Hughes zacz spostrzega ludzi jako przed-
Io tym pobienym spojrzeniu na skomplikowane ycie

Howarda Hughesa, jakie s twoje wraenia na temat jego
osobowoci? Jakiego typu by osob? Jakie dowiadczenia dziecistwa trwale uksztatoway jego cechy i wzorce
zachowania jako osoby dorosej? Czy moesz wskaza
wpywy, ktre zaktywizoway jego ambicje i przyczyniy
si do destruktywnego stylu ycia? Osoba taka jak ta fascynuje nas, poniewa wyjanienie, co uczynio go zakrconym", jest nie lada wyzwaniem. Moemy si zastanawia, czy co i ewentualnie co mogoby pokierowa
jego yciem w inny sposb i uczyni je szczliwym.
Nasza autopsja psychologiczna Howarda Hughesa rozpoczyna si poszukiwaniem cigoci pomidzy osobowoci a wzorcami reakcji dziecka i dorosego. W dorosoci rdo jego nadmiernego strachu przed zarazkami
moemy na pewno odnale w nadmiernej trosce rodzicw o jego zdrowie. Dziki chorobie rodzice hojnie
obdarzali go uwag, a w pniejszym yciu choroba urojona pozwalaa mu uzyska ten sam rodzaj uwagi od
otaczajcych go osb. Jego skonnoci techniczne byy
silnie wzmacniane przez ojca, a wczesna pasja latania
przetrwaa przez cae ycie. Hughes jako dziecko by
izolowany od rwienikw i nigdy nie nauczy si
nawizywania bliszych wizi z innymi. Znajdziemy te
przejawy jego identyfikacji z ojcem w podobiestwie
zainteresowa, ale take poredniego buntu przeciw
niemu w niechlujnych warunkach ycia tak silnie kontrastujcych z obsesj ojca na punkcie higieny. Wreszcie
odnotujmy potencjalnie niekorzystny wpyw na rozwj
jego osobowoci wczesnych zaburze suchu, dramatycznej mierci rodzicw, haaliwej reklamy jego osigni i niewyobraalnego bogactwa, ktre pozwalao mu
uzyska prawie wszystko czego chcia od kadego, kto
pragn dostpu do jego wadzy lub pienidzy.
A gdyby psychologowie zajli si badaniem ciebie,
jaki portret twej osobowoci by naszkicowali? Ktre
z wczesnych dowiadcze zidentyfikowaliby jako znaczce dla tego, jak obecnie dziaasz i mylisz? Jakie czynniki w obecnym yciu wywieraj silny wpyw na twoje
nastroje i wybory? W jakim stopniu twoje wyposaenie
genetyczne wpywa na twoj inteligencj, osobowo
i decyzje? Co ci rni od innych ludzi, ktrzy
funkcjonuj w wielu tych samych co ty sytuacjach?
mioty, ktrych trzeba unika lub ktre naley gromadzi. Zdarzao mu si przywozi nastoletnie
aspirantki na gwiazdy do Hollywood, lokowa je w apartamentach i, podczas gdy one czekay na
karier, kompletnie o nich zapomnie.
Par lat przed mierci Hughesa, jego dawny fryzjer powiedzia o osobowoci ekscentrycznego miliardera: Wiem, e ma swoje problemy - kt ich nie ma? On funkcjonuje troch
inaczej ni reszta z nas. Kt moe powiedzie, kto bdzi?" (Keats, 1966, s. X).
sychologia osoby
Psychologowie definiuj osobowo na wiele rnych
sposobw, ale prawie we wszystkich definicjach znajdziemy dwa podstawowe pojcia: wyjtkowo i charakterystyczne wzorce zachowania. Zdefiniujemy osobowo
(personality) jako zoony zbir wasnoci psychicznych,

ktre wpywaj na charakterystyczne wzorce zachowania jednostki, niezmienne czasowo i sytuacyjnie.
Badacze psychologii osobowoci staraj si odkry,
w jaki sposb jednostki rni si midzy sob. Ponadto, badaj, w jakim stopniu cechy osobowoci i wzorce
zachowania s spjne, a wic przewidywalne w rnych
sytuacjach. Podobnie jak wielu ich kolegw zajmujcych
si psychologi'rozwojow, psychologowie osobowoci
s zainteresowani czasow staoci zachowania.
Do tego miejsca naszej podry przez psychologi
obserwowalimy, jak badania naukowe koncentruj si
na specyficznych procesach, ktre s podobne u nas
wszystkich. Procesy te obejmuj przekazywanie informacji w ukadzie nerwowym, percepcj, warunkowanie
i podejmowanie decyzji. Zdawalimy sobie rwnie
spraw, e celem wikszoci tych bada jest odkrycie
oglnych praw zachowania, ktre wyjaniaj, dlaczego
rne jednostki w tej samej sytuacji reaguj podobnie.
W tym rozdziale zbadamy jednostk jako sum oddzielnych procesw uczuciowych, mylowych oraz aktywnoci.
Chodzi nie tylko o to, e ludzie wygldaj i reaguj
inaczej na ten sam bodziec w sytuacjach codziennych.
Wydaje si, e istnieje jeszcze subiektywny, prywatny
aspekt osobowoci, ktry nadaje koherencj i porzdek
zachowaniu - rdze tego czym jest kady z nas, ktry
nazywamy naszym ja".
Zaczniemy od przegldu gwnych problemw
i strategii badania osobowoci. Nastpnie omwimy
gwne teorie osobowoci, z ktrych kada koncentruje
si na nieco innych aspektach ludzkiej indywidualnoci.
Twoim zadaniem bdzie zastanowienie si, jak kada
z tych rnych teorii osobowoci mogaby pomc zrozumie osobowo kogo podobnego do Howarda Hughesa albo do ciebie samego.
Dziedzina psychologii osobowoci stara si zintegrowa wszystkie aspekty funkcjonowania jednostki. Taka
integracja wymaga od psychologw wykorzystania
wiedzy ze wszystkich obszarw psychologii, ktre
dotd studiowalimy oraz z psychologii spoecznej,
ktra bada procesy interpersonalne i grupowe. Psychologia osobowoci wykracza rwnie poza zainteresowanie normalnym funkcjonowaniem jednostki: tworzy podstawy badawcze i teoretyczne pozwalajce zrozumie
problemy osobiste i patologi ciaa, umysu oraz
zachowania (zob. Rozdziay 13 i 17), a take stanowi
punkt wyjcia rnych metod terapeutycznych zmiany
osobowoci (zob. Rozdzia 18).
Strategie badania osobowoci

Zacznijmy od przyjrzenia si twojej wasnej teorii osobowoci. Pomyl o kim, komu naprawd ufasz. A teraz
pomyl o kim, kogo znasz osobicie i kto jest dla ciebie
rzay szans na ujawnienie si zmiennoci zachowania.

Mamy skonno do jednowymiarowego widzenia wielu
osb, poniewa obserwujemy je tylko w jednym czy paru
typach sytuacji i czsto ich zachowanie pozostaje pod
silnym wpywem tyche sytuacji. Ponadto sam moesz
wyzwala w tych osobach pewne typy reakcji, ktrych
nie miewaj wobec innych ludzi. Powiniene zdawa
sobie spraw, e twoje sdy na temat innych osb mog
by znieksztacone przez te i wiele innych czynnikw.
Prowadz one do interpretacji ich osobowoci niezgodnej z ich wasn interpretacj lub z interpretacj innych
ludzi.
Dzieci wypracowuj wasne sposoby stawiania diagnozy

co do osobowoci innych osb.
yciowym wzorem. Wyobra sobie osob, z ktr chciaby spdzi reszt ycia, a potem kogo, kogo obecno
bytaby dla ciebie nie do zniesienia. W kadym przypadku tym co natychmiast przychodzi do gowy s pewne
cechy osobiste, takie jak uczciwo, rzetelno, poczucie
humoru, altruizm, otwarto, agresywno, zmienno
nastrojw czy pesymizm. Ju jako dziecko prawdopodobnie stworzye i uywae wasnego systemu oceny
osobowoci. Starae si ustali, kto w twojej nowej
klasie bdzie przyjacielem, a kto wrogiem; wypracowae techniki postpowania ze swoimi rodzicami czy
nauczycielami na podstawie tego, jak odczytywae ich
osobowo. Prawdopodobnie spdzie wiele czasu,
starajc si wyrobi sobie pojcie o tym kim jeste,
rozrni cechy swojej osobowoci, te jej wasnoci,
ktre chciaby zmieni i te, ktre chciaby rozwin.
W tych wszystkich przypadkach twoje sdy byy w istocie potocznymi diagnozami osobowoci, twoj ukryt
teori osobowoci. Opieray si zasadniczo na intuicji i na
ograniczonych, niekontrolowanych, niesystematycznych
obserwacjach. Takie potoczne sdy mog by czsto
trafne, ale mog te by podatne na liczne rda
bdw. Pomyl, na przykad, o jakich ludziach, ktrych
osobowo zdajesz si dobrze rozumie. A teraz zastanw si, w jak wskim zakresie sytuacji ich obserwowae. Jest mao prawdopodobne, by te warunki stwa-
Badacze osobowoci interesuj si jej wieloma rozmaitymi aspektami. Korzystaj z piciu rodzajw danych,
pochodzcych z rnych rde: (a) dane z scimoopisu,
czyli to co sami ludzie twierdz na temat wasnego
zachowania, postaw i cech, czsto w testach i inwentarzach osobowoci; (b) dane obserwacyjne ukazuj, co
o jednostce twierdz przyjaciele, rodzice, wsppracownicy i inne osoby, ktre j oceniaj, take profesjonalnie; (c) specyficzne dane zachowaniowe to systematycznie rejestrowane informacje o tym, co dana osoba
mwi i co robi w pewnej szczeglnej sytuacji; (d) dane
biograficzne - fakty z ycia (poziom wyksztacenia, stan
cywilny, rozwd rodzicw w przeszoci) oraz (e) dane
fizjologiczne zawierajce informacje o ttnie, przewodnictwie skry, biochemii hormonw i funkcjonowaniu
neuroprzekanikw.
Te rodzaje danych mog by interpretowane wedug
jednego z dwu gwnych podej do studiowania
osobowoci: podejcia idiograficznego i podejcia nomotetycznego. Podejcie idiograficzne (idiographic approach)
jest skoncentrowane na osobie, skupia si na tym, w jaki
sposb unikatowe aspekty osobowoci jednostki tworz
zintegrowan cao. Zakada ono, e cechy i zdarzenia
nabieraj rnego znaczenia w yciu rnych ludzi. Podstawowe metodologie badawcze w podejciu idiograficznym to studium przypadku i zbiorcze studium przypadku.
Studium przypadku (case study) na podstawie danych
pochodzcych z wielu rde tworzy psychologiczn biografi; opis otwierajcy ten rozdzia to krtkie studium
przypadku Howarda llughesa. Zbiorcze studium przypadku (aggregated case study) to porwnanie informacji
idiograficznych na temat wielu osb. Na przykad zbiorcze raporty o kobietach z wielorakimi zaburzeniami
zachowania, z ktrych kada bya badana indywidualnie
przez danego badacza-terapeut, to wanie zbiorcze
studium przypadku.
Podejcie nomotetyczne (nomothetic approach) jest
skoncentrowane na zmiennych, przy zaoeniu, e te same
cechy czy wymiary osobowoci stosuj si do kadego
w ten sam sposb - ludzie rni si po prostu stopniem,
w jakim posiadaj dan wasno. W badaniach nomotetycznych poszukuje si zwizkw midzy rnymi
cechami osobowoci w populacji oglnej. Do ustalenia
zakresu wspzmiennoci jakich cech lub typw danych

uywa si metody korelacyjnej. Zadaniem tej metody jest
odkrycie systematycznych zwizkw wystpujcych u
wikszoci ludzi midzy cechami oraz midzy cechami
a zachowaniem. W badaniach nomotetycznych bogactwo i wyjtkowo osobowoci powica si na rzecz
szerszej wiedzy na temat wymiarw osobowoci
wanych do opisu ludzi w ogle. Kiedy bada si rwnoczenie wiele cech lub rodzajw danych, do ich analizy
stosuje si specjaln technik matematyczn znan jako
analiza czynnikw Ifactor analysis) - pozwala ona wykry
istotne wymiary (czynniki), lece u podstaw ich wspzmiennoci.
Kiedy psycholog chce bada jak osobowo zmienia
si w czasie, uywa schematu porwna poprzecznych lub
podunych. W badaniach poprzecznych bada si wiele
osb, z ktrych kada reprezentuje inny poziom wiekowy. Jednake rozwj osobowoci mona lepiej
uchwyci w badaniach podunych, w ktrych ta sama
grupa osb badana jest wiele razy w rnym wieku.
Niektre z bada podunych obejmuj cae ludzkie
ycie. S to badania bardzo czasochonne i drogie, lecz
dostarczaj psychologii osobowoci bardzo cennych
informacji.
Teorie osobowoci
Teorie osobowoci s to hipotetyczne twierdzenia na
temat struktury i funkcjonowania indywidualnych
osobowoci. Pomagaj nam osign dwa gwne cele
psychologii: (a) rozumienie struktury, genezy i korelatw
osobowoci oraz (b) przewidywanie zachowa i yciowych
zdarze na podstawie tego, co wiemy o osobowoci.
Rne teorie formuuj rne przewidywania co do sposobu, wjaki ludzie reaguj i adaptuj si do okrelonych
warunkw.
Zanim przedstawimy niektre z gwnych szk
mylenia o osobowoci, naley spyta, dlaczego w tej
dziedzinie jest tak wiele rnych (czsto rywalizujcych
ze sob) teorii. Poszczeglne teorie rni si punktem
wyjcia, rdami danych, a nawet zjawiskami, ktre
prbuj wyjania. Niektrzy teoretycy interesuj si
struktur indywidualnej osobowoci, inni - procesami jej
ksztatowania si i rozwoju. Jedni interesuj si tym, co
ludzie robi w sensie specyficznych zachowa lub
wanych wydarze yciowych, podczas gdy inni badaj
odczucia ludzi na ich wasny temat. Wreszcie pewne
teorie prbuj wyjani osobowo ludzi z problemami
psychologicznymi, inne za koncentruj si na ludziach
zdrowych. Dlatego kada teoria moe nauczy nas
czego o osobowoci, a cznie mog nas nauczy
jeszcze wicej o naturze ludzkiej.
Teoretyczne podejcia do osobowoci mona pogrupowa na pi kategorii: typw i cech, psychodynamiczne, humanistyczne, uczenia si oraz poznawcze.
Podsumowanie
Ukryte teorie uywane na co dzie do rozumienia
i przewidywania zachowania ludzi mog by znieksztacone, poniewa opieraj si na niesystematycznej
obserwacji - czsto formuujemy sdy o ludziach na podstawie ich obserwacji w sytuacji tylko jednego typu. Psychologowie osobowoci buduj swe teorie na podstawie
obserwacji jednostek w wielu rnych sytuacjach. By otrzyma peny obraz ludzkiej osobowoci, cz oni dane
z samoopisw, dane obserwacyjne, prbki specyficznych
zachowa, dane biograficzne i pomiary fizjologiczne.
Teorie osobowoci omawiane w tym rozdziale opieraj si
na rnych typach danych i maj na celu wyjanianie
rnych typw zjawisk, takich jak zwizki midzy cechami
w populacji oglnej lub studia przypadku jednostek, takich
jak na przykad ekscentryczny milioner Howard Hughes.
eorie typw i teorie cech
Etykietkowanie i klasyfikacja wielu obserwowanych

przez nas cech osobowoci moe przyczyni si do organizacji wiedzy o ludzkim zachowaniu. Nie jest to jednak
atwe. W istocie, poszukiwania sownikowe przeprowadzone przez Gordona Allporta i H. S. Odberta (1936)
wykazay w jzyku angielskim istnienie 18 000 przymiotnikw opisujcych rnice indywidualne!
Dwa najstarsze podejcia do opisu osobowoci to

dzielenie ludzi na ograniczon liczb odrbnych typw
oraz szacowanie stopnia, w jakim mog ich opisywa
odmienne cechy. Jaki jest wkad obu tych podej w nasze
rozumienie?
Kategoryzacja wedug typw

Zawsze wyodrbniamy wrd ludzi pewn niewielk
liczb kategorii z punktu widzenia pewnych wyrniajcych si cech. Mog one obejmowa rok studiw, ich
przedmiot, pe, ras, uczciwo czy niemiao. Niektrzy teoretycy osobowoci grupuj ludzi wedug
typw osobowoci [personality types) - charakterystycznych wzorcw wasnoci psychicznych, na ktrych podstawie przypisuje si ludzi do kategorii. Kategorie te nie
zachodz na siebie: osoba przypisana do jednej kategorii
nie moe w obrbie systemu znale si w innej. Typy
osobowoci to zjawisko wszystko albo nic", nie s stopniowalne.
Inn interesujc teori typw opracowa William

Sheldon (1942), amerykaski lekarz, ktry wiza wygld
fizyczny z temperamentem. Zalicza ludzi do 3 kategorii
na podstawie ich somatotypw (somatotypes), czyli typw
budowy ciaa: endomorficznego (gruby, mikki, krgy),
mezomorficznego (muskularny, kanciasty, silny) lub ektomorficznego (chudy, wysoki, kruchy). Ta typologia okrelaa zwizki midzy budow ciaa a specyficznymi cechami osobowoci, aktywnociami i preferencjami.
Jak sdzisz, jacy mog by ludzie o opisanej budowie
ciaa? Sheldon uwaa, e endomorficy to zrelaksowani,
towarzyscy smakosze. Mezomorficy to osoby silne fizycznie, asertywne, przepenione energi i odwag. Ektomorficy za to introwertywni mzgowcy o upodobaniach
artystycznych i skonnoci raczej do rozmyla o yciu,
ni konsumpcji i dziaania. Teoria osobowoci Sheldona
jest intrygujca, ale nie udokumentowana. Wykazano, e
ma niewielk warto dla przewidywania jednostkowego
zachowania (Tyler, 1965). Ponadto ksztat ludzkiego ciaa
moe by bardzo rny i nieatwo przyporzdkowa je
jednemu z trzech somatotypw Sheldona.
Zgodnie z ruchem wskazwek zegara: melancholik cierpi
na nadmiar czarnej ci; krew pobudza sangwinistycznego
lutnist do gry; panna pod wpywem flegmy sabo reaguje na
zaloty kochanka; choleryczno, czyli nadmiar ci sprawia,
e pan zoci si na sug.
Wczesne typologie osobowoci miay na celu ustalenie zgodnoci midzy prost, wyranie widoczn lub
atw do ustalenia waciwoci a pewnymi zachowaniami charakterystycznymi dla jej posiadacza. Jak gruby, to
wesoy; jeli inynier, to konserwatywny; jeli kobieta, to
yczliwa. Nietrudno zrozumie, dlaczego takie systemymiay kiedy due wzicie i nadal s popularne w rodkach masowego przekazu - upraszczaj one bardzo
skomplikowany proces rozumienia natury osobowoci.
Jedn z najwczeniejszych teorii typw zaproponowa w V w. przed narodzeniem Chrystusa Hipokrates,
grecki lekarz, ktremu medycyna zawdzicza przysig
jego imienia. Spekulowa on, i ciao zawiera 4 podstawowe pyny, inaczej humory, a kady z nich skojarzony
jest ze szczeglnym temperamentem. Osobowo
jednostki zaley od dominacji jednego z humorw w jej
ciele. Hipokrates skojarzy humory z temperamentami
osobowoci wedug nastpujcego schematu:
Krew - temperament sangwiniczny: wesoy

i aktywny.
Flegma - temperament flegmatyczny: apatyczny
i ospay.
Czarna - temperament melancholiczny:
smutny i zadumany.
- temperament choleryczny: atwo wpadajcy w zo, pobudliwy.
Popularn typologi opracowano na podstawie teorii

typw osobowoci Carla G. Junga (1933). Wskanik Typu
Myersa-Briggsa (Myers-Briggs Type Indicator - MBTI), wykorzystuje dokonany przez badanych samoopis preferencji
do pomiaru 4 wymiarw osobowociowych: ekstrawersji
- introwersji, zmysowoci - intuicji, mylenia - odczuwania i sdu - percepcji. Kiedy wypenisz ten test, zostaniesz przypisany do jednego kraca kadego z wymiarw, a ich kombinacja zadecyduje, do ktrego z 16
moliwych typw najbardziej pasujesz. Na przykad
osoby typu F.NFP, czyli Fkstrawertywne - Intuicyjne Czujce - Percypujce okrelane s jako entuzjastyczni
innowatorzy", ktrzy s zrczni w dziaaniu", ale nienawidz bezmylnej rutyny". Jest to system typologiczny,
poniewa kategorie s wyrane i niecige, za ludzie
pasujcy do jednego typu mieliby by bardzo podobni
do siebie w sposb odrniajcy ich od innych typw
(Myers, 1978).
Typologia MBTI jest powszechnie stosowana, poniewa ludzie wypeniajcy test atwo j rozumiej. Przeciwnicy tego systemu uwaaj wprawdzie, e 4 wymiary
s wane, jednak ludzie powinni by opisywani zgodnie
z wynikami na kadym z nich osobno, a nie wrzucani do
typologicznych przegrdek.
Opis za pomoc cech

Teorie typw zakadaj istnienie odrbnych,
nieciqgfych kategorii, do ktrych ludzi mona zakwalifikowa. Natomiast teorie cech zakadaj istnienie wymiarw cigych, takich jak inteligencja czy serdeczno,
ktre rni si jakoci i stopniem. Cechy (traits) s to
uoglnione skonnoci do dziaania, ktre ludzie posiadaj w zrnicowanym stopniu; nadaj one spjno
ludzkim zachowaniom w rnych sytuacjach i w rnym

czasie. Na przykad mona okaza uczciwo jednego
dnia zwracajc zgubiony portfel, a innego - nie cigajc
na egzaminie. Niektrzy teoretycy cech uwaaj je za
predyspozycje lece u podoa zachowania, natomiast teoretycy bardziej konserwatywni uywaj cech jako wymiarw opisowych, ktre s po prostu podsumowaniem
obserwowanego zachowania.
Cechy w ujciu Allporta

Gordon Allpoit (1937, 1961, 1966) by jednym z najbardziej wpywowych teoretykw osobowoci. Uwaa on
cechy za budulec osobowoci i rdo indywidualnoci.
Wedug Allporta cechy s odpowiedzialne za spjno
zachowania, poniewa s trwae i maj zasig oglny.
Cechy wi i ujednolicaj reakcje osoby na rne
bodce, tak jak to pokazuje rysunek 14.1.
Cechy mog dziaa jako zmienne poredniczce, wice ze sob zbiory bodcw i reakcji, ktre na pierwszy
rzut oka mog mie ze sob niewiele wsplnego. Cechy
kardynalne (cardinal traits) to takie, wok ktrych osoba
organizuje swoje ycie. Howard Hughes zorganizowa
swoje ycie wok wadzy i osigni. Dla Matki Teresy
cech kardynaln mogo by powicenie si dla dobra
innych. Jednak nie wszyscy rozwijaj cechy kardynalne.
Cechy centralne (central traits) reprezentuj podstawowe
waciwoci osoby, takie jak uczciwo czy optymizm.
Cechy drugorzdne [secondary traits) s to wasnoci indywidualne, ktre pomagaj przewidzie zachowania jednostki, ale s mniej przydatne do zrozumienia jej
osobowoci. Ich przykadami mog by preferencje co do
jedzenia i stroju.
Zdaniem Allporta te 3 rodzaje cech tworz struktur
osobowoci, ktra z kolei determinuje zachowanie jednostki. Allport uwaa struktur osobowoci za znacznie
waniejszy wyznacznik zachowania ni warunki rodowiskowe. To samo ciepo, ktry rozpuszcza maso, gotuje jaja na
twardo", tej maksymy zwyk uywa argumentujc, e ten
Rysunek 14.1
Niemiao jako cecha
Cechy mog dziaa jako zmienne poredniczce wice zbir

bodcw i reakcji, ktre mog na pierwszy rzut oka mie niewiele
ze sob wsplnego.
sam bodziec moe mie rny wpyw na rne osoby.

Cho Allport uznawa istnienie cech wsplnych, ktre charakteryzuj ludzi pochodzcych z tej samej kultury, to
najbardziej interesoway go cechy wyjtkowe, ktre czyni
z kadej osoby istot niepowtarzaln.
Musimy przyzna, e nasze wymiary uniwersalne s
oglnikowe i nieadekwatne. Naley wic szuka drg
poprawy rozumienia, przewidywania i kontroli. Dziki
lepszemu zrozumieniu indywidualnego charakteru motyww i wyjtkowoci osobowoci, staniemy si lepszymi uczonymi a nie gorszymi (Allport, 1960, s. 148).
Allport jest najbardziej znanym spord idiograficznych teoretykw cech, ktrzy sdz, e kada osoba,
oprcz waciwoci wsplnych z innymi, ma te cechy
wyjtkowe i oba te rodzaje atrybutw tworz unikatow
kombinacj. Sprawdzi on przydatno studiw przypadku do badania cech wyjtkowych.
W jednym ze swoich synnych studiw przypadku
przeanalizowa on dogbnie 301 listw napisanych
przez kobiet imieniem Jenny w okresie 11 lat. Zastosowa analiz czynnikow, eby sprawdzi typowy
sposb czenia przez ni sw kluczy" w jednostki
znaczeniowe i wykry 7 cech kardynalnych, opisujcych
jej autoekspresj w listach. W osobnej fazie badania, na
podstawie ocen 36 sdziw, ktrzy czytali te listy,
wyrniono 8 cech kardynalnych - takich jak agresywna,
sentymentalna, zaborcza. Dwa niezalenie uzyskane
zestawy cech byy bardzo podobne, co udowodnio, e
mona odtworzy osobowo na podstawie innych
rde, jeli tradycyjne testy osobowoci s niedostpne
(Allport, 1965, 1966).
Kombinacja typw i cech

Jednym z najwaniejszych teoretykw cech by Hans
Eysenck (1947, 1990), ktry przedstawi model czcy typy,
cechy i zachowanie w hierarchiczny system. Na najniszym
poziomie hierarchii znajduj si pojedyncze reakcje, takie jak
akty dziaania lub akty poznawcze. Kiedy pojawiaj si one
regularnie, cz si na nastpnym poziomie w reakcje
nawykowe. Skorelowane reakcje nawykowe z kolei tworz
cechy na poziomie trzecim. Korelacje midzy cechami
tworz typy na najwyszym poziomie.
Na podstawie danych z testw osobowoci Eysenck
wyrni 3 rozlege wymiary: ekstrawersj, neurotyzm i psychotyzm. Te wymiary posuyy mu do zdefiniowania typw
na najwyszym poziomie jego hierarchii. Jednak Eysenck
nie uywa tych 3 wymiarw do okrelenia odrbnych kategorii, jak to czyni klasyczne teorie typw. Omawia rnice
oglne na przykad midzy introwertykami a ekstrawertykami nie zakadajc, e te kategorie s niecige.
Rysunek 14.2
Cztery wiartki Eysenckowskiego kota

osobowoci
s sabe lub wzmocnienie jest nieregularne. U introwertykw pami skojarzeniowa jest lepsza przy maym
pobudzeniu ni przy duym. W przeciwiestwie do tego,
wyniki ekstrawertykw s lepsze przy wikszym
pobudzeniu. Do dobrego funkcjonowania potrzebuj oni
take wicej stymulacji zewntrznej ni stymulowani
wewntrznie introwertycy (Howarth i Eysenck, 1968).
Cechy i dziedziczno
Prawdopodobnie zetkne si z opiniami typu: Ja ma
skonnoci artystyczne jak jego matka" albo Marysia
jest uparta jak jej dziadek". By moe przeywae frustracj, poniewa cechy irytujce w twoim rodzestwie to
wanie te, ktre chciaby zmieni w sobie. Skd si
bior rodzinne podobiestwa osobowoci? Czy s one
dziedziczne, jak kolor oczu, czy wyuczone, jak sposb
mwienia? Kontrowersja dziedziczno czy rodowisko"
towarzyszy badaniom psychologicznym od dawna.
Uwaa on, e zrnicowanie jednostek pod wzgldem

tych 3 wymiarw jest spowodowane rnicami genetycznymi i biologicznymi. Sdzi te, e stosowanie jego hierarchi w poczenia z innymi modelami cech moe
prowadzi do pogbionego rozumienia osobowoci. I tak
na przykad powiza on ekstrawersj - introwersj i neurotyzm (stao - niestao) z fizjologicznymi typami
osobowoci Hipokratesa, jak to ukazuje rysunek 14.2.
Poniewa teoria Eysencka nie jest typologi w cisym sensie, osoby mog kwalifikowa si w kade miejsce na
przedstawionym kole, od silnej introwersji do silnej
ekstrawersji i od kracowej niestaoci emocjonalnej (neurotyzm) do kracowej staoci. Cechy wymienione w kole
opisuj osoby uzyskujce kad moliw kombinacj
wynikw. Na przykad osob bardzo ekstrawertywn i do
niesta bdzie prawdopodobnie cechowa impulsywno.
Wymiary ekstrawersji i neurotycznoci wizano z wieloma rnicami fizjologicznymi, takimi jak pobudliwo,
typ budowy, a nawet grupa krwi. Na przykad introwertycy reaguj silniej na stymulacj zmysow i wykazuj
niszy poziom wydzielania dopaminy w mzgu ni ekstrawertycy, szczeglnie jeli ich introwersji towarzyszy neurotyzm. Neurotyzm wydaje si wystpowa czciej wrd
osb z grup krwi B ni u osb z grup A. Natomiast
fizjologiczne dane na temat psychotyzmu s zoone
i trudne do interpretacji (Eysenck, 1982, 1990).
W celu ustalenia, w jaki sposb ekstrawertycy rni
si od introwertykw, Eysenck zastosowa rwnie standardowe testy behawioralne. Badania wykazay, e introwertycy maj niszy prg blu. Introwertycy ucz si
szybciej od ekstrawertykw, jeli bodce bezwarunkowe
Przypomnijmy, e genetyka behawioralna bada stopie,

w jakim cechy osobowoci i wzorce zachowania s dziedziczone genetycznie. W celu ustalenia wpywu genetyki na
osobowo badacze studiuj cechy osobowoci czonkw
rodziny o rnych proporcjach wsplnych genw,
wychowanych w tym samym lub odmiennym otoczeniu.
I tak na przykad, jeeli taka waciwo osobowoci jak
towarzysko jest przekazywana genetycznie, to powinna
ona silniej korelowa u blinit jednojajowych (ktre maj
100% genw wsplnych) ni u dwujajowych (wsplna tylko
poowa genw) lub u zwykego rodzestwa (ktre ma
rednio tylko 25% wsplnych genw). Jednake bliniaki
i inne rodzestwo zwykle wychowuj si razem i wsplne
otoczenie rodzinne moe rwnie wpywa na skorelowanie ich cech osobowoci. Dlatego do ustalenia stopnia korelacji osobowoci dzieci i ich rodzicw biologicznych w porwnaniu z przybranymi uywa si bada
adopcyjnych (adoplion studies). Bardzo skutecznym sposobem odrnienia wpywu dziedzicznoci i rodowiska
na osobowo jest znalezienie takich par bliniakw,
z ktrych jedne wychowyway si razem w tej samej
rodzinie, a inne byy rozdzielone. Dla kadej z cech
osobowoci badacze porwnuj korelacj midzy blinitami jednojajowymi wychowywanymi razem, blinitami
jednojajowymi wychowywanymi osobno, blinitami
dwujajowymi wychowywanymi razem i takimi samymi
wychowywanymi osobno. Porwnanie korelacji wedug
pewnych modeli matematycznych pozwala ustali, jaki
procent zmiennoci danej cechy mona wyjani dziedziczeniem, a jaki mona przypisa wpywom rodowiska.
Kilka szeroko zakrojonych studiw tego typu jest
w toku, na przykad Miimesockie Studium nad Blinitami
Wychowywanymi Osobno i Szwedzkie Badania Blinit
i Adopcji w Procesie Starzenia si, jak te wiele bada bez
udziau blinit, na przykad Teksaskie Studium Adopcyjne.
Badane osoby pochodz z rnych krajw i rnych
rodowisk socjoekonomicznych. Ich wiek waha si od

dziecicego do pnej dorosoci, a ich osobowo
badano wieloma rnymi technikami.
Badania nad dziedzicznoci wykazuj, e czynniki
genetyczne wptywaj na prawie wszystkie cechy osobowoci.
Wyniki s podobne przy zastosowaniu rnych technik
pomiaru, niezalenie od tego czy mierz one cechy oglne,
jak ekstrawersja i neurotyzm, czy te specyficzne, jak
samokontrola i towarzysko. Wpyw czynnikw genetycznych na cechy osobowoci szacuje si rnie, od
zaledwie 20 a do 60%. Cho specjalici nadal spieraj si
co do stopnia, w jakim osobowo jest dziedziczna, zgadzaj si, e cechy, ktre przekazuj rodzice genetyczni,
maj wielki wpyw na uksztatowanie osobowoci
(Plomin i in., 1990).
wa mona zarwno na podstawie wysokiego wyniku

na Skali Psychotyzmu Eysencka (1982), jak i niskich
wynikw na Skali Socjalizacji w Kalifornijskim Inwentarzu
Psychologicznym (Gough, 1968). Paradoksalnie, im wicej
bada poznajemy, tym bardziej niejasny staje si obraz.
Cae to zamieszanie doprowadzio do poszukiwania
wsplnych wymiarw, ktre powizayby ze sob cae
bogactwo informacji i terminw zgromadzonych w psychologii osobowoci. Celem byo wypracowanie wsplnego jzyka lub systemu opisowego, ktry pozwoliby
psychologom osobowoci na porwnywanie stosowanych miar i wynikw. Optymalnie taki system powinien
by: (a) jak najszerszy; (b) zrozumiay; (c) niezaleny od
jakiejkolwiek teorii oraz (d) wystarczajco elastyczny,
eby umoliwia rne poziomy analizy.
Co w takim razie z uczeniem si i rodowiskiem? Czy

ludzie s niewolnikami odziedziczonych cech osobowoci? Nowe badania wykazuj, e rodowisko take
wywiera potny wpyw na osobowo, ale w sposb
odmienny ni dotd sdzilimy. Genetycy behawioralni
dziel wpyw rodowiskowy na dwie grupy: wsplne rodowisko rodzinne, ktrego dowiadczaj wszystkie dzieci
w rodzinie i rodowisko odrbne, ktre jest wycznym
przedmiotem dowiadczenia tylko jednego dziecka.
Poszukiwanie podstawowych wymiarw osobowoci

rozpoczto od wyszukania w jzyku naturalnym wyrazw
okrelajcych cechy, w nadziei, e z czasem ludzie wypracowali odpowiednie okrelenia wanych cech spostrzeganych u innych i u samych siebie. Wiele prac przyjmowao za punkt wyjcia list cech w jzyku angielskim,
ktr Allport i Odbert (1936) wydobyli ze sownika. Cechy
te zredukowano do okoo 200 wizek synonimw, na
ktrych podstawie stworzono dwubiegunowe wymiary,
takie jak odpowiedzialny-nieodpowiedzialny". Nastpnie poproszono ludzi o oszacowanie samych siebie
i innych na tych wymiarach. Te oszacowania poddano
analizie czynnikowej, by ustali wzajemne powizania
midzy wizkami synonimw. Za pomoc tej metody
kilka niezalenie pracujcych zespow doszo do tego
samego, uderzajcego wniosku: u podoa cech, jakimi
ludzie opisuj siebie i innych, istnieje tylko pi podstawowych wymiarw (Norman, 1967; Tupes i Christal, 1961).
Tradycyjnie psychologowie sdzili, e waciwoci

wsplnego rodowiska rodzinnego, jak dochody i wyksztacenie rodzicw oraz ich oglny styl wychowawczy
powoduj, e dzieci z jednej rodziny s do siebie bardziej podobne, ni gdyby byy wychowywane przez
rnych rodzicw. Jednake badania nad blinitami
i badania adopcyjne wykazay, e wpyw wsplnych
czynnikw rodzinnych jest znikomy. Pod wzgldem
wikszoci cech osobowoci blinita jednojajowe
wychowywane razem nie s do siebie bardziej podobne
ni takie same blinita wychowywane osobno. A wic
cz osobowoci nie zwizan z czynnikami genetycznymi (co najmniej poow) naley przypisa wpywowi
rodowiska odrbnego - indywidualnym dowiadczeniom kadego dziecka, jak relacja z rodzicami,
szczeglne relacje z rodzestwem i dowiadczenia poza
domem (Bouchard i McGue, 1990).
Wielka Pitka
Niebezpieczestwem psychologii cech jest fakt, e rni
badacze studiuj rne cechy, opracowuj rne sposoby
pomiaru i czasami tworz zupenie nowe nazwy mierzonych przez siebie wymiarw. Ten swoisty system wolnorynkowy nie sprzyja postpowi naukowemu. Porwnywanie konstruktw i miar wypracowanych przez dwie
rywalizujce ze sob teorie przypomina czsto porwnywanie jabek z komputerami. Co gorsza, zamieszanie terminologiczne moe uniemoliwi stwierdzenie, na ile
zgodne s wyniki empiryczne rnych bada. Na przykad
zachowania przestpcze w okresie dojrzewania przewidy-
Maj one bardzo szeroki zakres, poniewa kady

z nich sprowadza do jednej kategorii wiele cech o odrbnych konotacjach, ale wsplnym temacie. Tych 5 wymiarw osobowoci okrela si mianem Wielkiej Pitki (The
Big Five). Podsumowalimy je poniej. Jak zauwaymy,
kady z nich jest dwubiegunowy - terminy podobne
znaczeniowo do nazwy wymiaru okrelaj biegun pozytywny, terminy przeciwstawne znaczeniowo - negatywny.
Ekstrawersja: rozmowny, energiczny i asertywny lub
spokojny, wycofany i niemiay.
Przyjazno: sympatyczny, miy i ciepy lub zimny,
ktliwy i okrutny.
Sumienno: zorganizowany, odpowiedzialny i przezorny lub beztroski, lekkomylny i nieodpowiedzialny.
Stabilno Emocjonalna: spokojny, stabilny i zadowolony lub lkliwy, niestay i wybuchowy.
Otwarto na Dowiadczenie: twrczy, intelektualny
i otwarty umysowo lub prosty, pytki i nieinteligentny.
Wielk Pitk wykryto w latach 60. na podstawie

analizy danych pochodzcych z szacowania wielu zestaww przymiotnikw przez zrnicowane prby badanych. Od tego czasu wykryto bardzo podobne wymiary
na podstawie kwestionariuszy osobowoci, standaryzowanych wywiadw i innych danych. Struktura picioczynnikowa zostaa ju zreplikowana w badaniach nad
niemieckimi i holenderskimi nazwami cech, zebrano
take wstpne dowody istnienia niektrych lub wszystkich czynnikw w jzykach niezachodnich (John, 1990).
Nie jest zadaniem Wielkiej Pitki zastpienie bogactwa specyficznych okrele cech z ich niuansami i odcieniami znaczeniowymi. Jest to raczej zarys taksonomii
demonstrujcej relacje midzy tymi okreleniami a wyrafinowanymi pojciami teoretycznymi oraz skalami osobowoci, ktrych uywaj psychologowie. Na przykad
analizy czynnikowe wykazay, e zarwno niskie wyniki
w zakresie Socjalizacji, jak i wysokie wyniki w zakresie
Psychotyzmu (pozwalajce przewidywa przestpczo)
koreluj z negatywnymi biegunami Przyjaznoci i Sumiennoci. Z drugiej strony, wysokie ryzyko pojawienia
si przestpczoci z uyciem przemocy wydaje si by
zwizane z negatywnym biegunem Stabilnoci Emocjonalnej (Lewis, 1986). Mwic jzykiem potocznym, moemy to rozumie w ten sposb, e chopcy, ktrzy maj
due szans zosta przestpcami, s zazwyczaj zimni,
ktliwi i nieodpowiedzialni, a ci, ktrzy mog popeni
przestpstwo z uyciem przemocy, s w dodatku lkliwi,
wybuchowi i niestali.
Jako system opisowy Wielka Pitka jest bardzo
obszerna - prawie kada cecha moe zosta powizana
z jednym lub paroma wymiarami. Wymiary s nieobcione teoretycznie i atwo zrozumiae, poniewa wyprowadzono je z jzyka naturalnego. S bardzo elastyczne
i mog by uyteczne w wielu podejciach badawczych,
zarysowuj bowiem taksonomi obejmujc wiele poj,
zarwno szerokich jak i specyficznych. Co waniejsze,
istnienie tych 5 wymiarw zostao potwierdzone na
wielu rnych badanych prbach, wielu rodzajach
danych i dla kilku jzykw.
Wielka Pitka nie jest powszechnie akceptowana
przez psychologw osobowoci, kontynuowane s take
badania w celu ustalenia precyzyjnej interpretacji i nazwy
kadego z wymiarw. Na przykad wymiar Ekstrawersji
jest czasem okrelany jako Surgencja (Surgency)*, a Stabilno Emocjonalna jako Neurotyzm, z odwrceniem biegunw wymiaru. Niemniej jednak wielu badaczy akceptuje Wielk Pitk jako oglne wymiary wsplnego systemu
opisowego i generalnie, cho niekoniecznie w szczegach, s oni zgodni co do znaczenia kadego z nich.
*Surgencja" znaczy mniej wicej to samo co ekspansywno" - termin ten uywany jest bardzo rzadko i odnosi si do
jednego z czynnikw osobowoci wyodrbnionych przez
R. B. Cattella (przyp. red. nauk.).
Paradoks spjnoci
Zarwno teoria typw, jak i teoria cech zakada, e
waciwoci osobowoci ksztatuj zachowanie w rnych typach sytuacji. Jednake w latach 20. kilku badaczy
przystpio do obserwacji zachowa zwizanych
z cechami w rnych sytuacjach i ku swemu zaskoczeniu
wykryli niewiele przejaww midzysytuacyjnej spjnoci
zachowania. Na przykad u uczniw stwierdzono sab
korelacj midzy dwoma zachowaniami majcymi wyraa uczciwo - kamaniem i ciganiem na klaswce
(Hartshorne i May, 1928). Podobne wyniki otrzymali inni
badacze, ktrzy sprawdzali midzysytuacyjn spjno
innych cech, takich jak introwersja czy punktualno
(Dudycha, 1936; Newcomb, 1929).
Jeeli zachowania wyraajce cechy nie s spjne
midzysytuacyjnie - to znaczy jeli ludzkie postpowanie zmienia si zalenie od sytuacji -jak to si dzieje, e
spostrzegamy osobowoci wasne i innych ludzi jako
wzgldnie stae? Co jeszcze bardziej zadziwiajce, oceny
osobowoci dokonywane przez obserwatorw, ktrzy
znaj jak osob z jednej sytuacji, koreluj z ocenami
obserwatorw, ktrzy znaj j z sytuacji odmiennej.
Fakt, e oceny osobowoci dokonywane w rnym czasie i przez rnych obserwatorw s spjne, podczas gdy
oceny zachowania w rnych sytuacjach s niespjne,
nazwano paradoksem spjnoci (consistency paradox)
(Mischel, 1968).
Jedno z proponowanych wyjanie paradoksu spjnoci zakada, i osobowo jest konstruowana spoecznie na podstawie: (a) stereotypw dotyczcych zwizkw
midzy wygldem fizycznym a pewnymi cechami; (b) ukrytych teorii osobowoci dotyczcych wnioskowania z wiedzy o jednych cechach na temat innych cech; (c) znieksztacenia poznawczego polegajcego na spostrzeganiu
zachowania jako spjnego nawet wtedy, kiedy takim nie
jest. Na przykad rne osoby, ktre tylko przelotnie
poznay jak jednostk, w podobny sposb odgaduj jej
osobowo. Oszacowania dokonywane w takich okolicznociach mona przypisywa pierwszemu wraeniu
i stereotypom wsplnym dla osb szacujcych. Jednak
faktu, i zgodno midzy szacujcymi wzrasta wraz
z kolejnymi obserwacjami, nie da si wyjani w tak prosty
sposb (Norman i Goldberg, 1966). Ukryte teorie i znieksztacenia poznawcze mog mie wpyw na nasze stabilne i zgodne spostrzeganie osobowoci, ale nie mog
wyjania go do koca.
Szukajc rozwizania paradoksu, niektrzy badacze
wrcili do idiograficznych teoretykw osobowoci,
takich jak Allport (1937), ktry twierdzi, e nie mona
wszystkich ludzi opisywa za pomoc tych samych cech,
a przynajmniej nie w identyczny sposb. Bem i Allen
(1974) wykazali wiksz spjno zachowa pochodnych
od cech u osb, ktre przyznaway si do posiadania
danej cechy. Magnusson iEndler (1977) ustalili, e cechy
byy lepszym predyktorem zachowania, kiedy oceniano

rwnie interakcj midzy cechami a specyficznymi
zachowaniami. Jednake te badania byy trudne do replikacji i stanowiy tylko czciowe rozwizanie paradoksu spjnoci, polegajcego na tym, e sdziowie
zazwyczaj s zgodni w oszacowaniach wikszoci cech u
wikszoci ludzi, tymczasem zachowanie jest czsto
niespjne midzysytuacyjnie.
Inne podejcie polega na dokadniejszym pomiarze
zachowania. Na nasze zachowanie moe w kadej sytuacji i w kadym czasie wpywa wiele czynnikw.
W zwizku z tym spjno midzysytuacyjn naley
sprawdza nie przez badanie korelacji pojedynczych
zachowa w pojedynczych sytuacjach, lecz przez badanie korelacji grupy zachowa (agregated behaviors), obser-
wowanych wielokrotnie w kadej sytuacji (Epstein,

1979). Ta technika pozwolia dowie czasowej stabilnoci
zachowania w tych samych sytuacjach, wykazano tu
bowiem siln korelacj - 0,65. Niemniej jednak, rednie
korelacje grup zachowa w rnych sytuacjach okazay
si bardzo sabe - wspczynnik wynis zaledwie 0,13
(Mischel i Peake, 1982).
C wic jest przyczyn paradoksu spjnoci? Jak to

si stao, e psychologia cech miaa za sob dug i pomyln histori zanim ktokolwiek odkry, e zachowanie
nie jest spjne midzysytuacyjnie? Okazuje si, e
niespjno zachowania dotyczy tylko zachowa bardzo
specyficznych. Paradoks dotyczy nie tyle spjnoci osobowoci, co spjnoci poziomw analizy, wynika bowiem z
porwnywania danych specyficznych ze zgrupowanymi.
Dyskusj nad spjnoci rozpoczli teoretycy spoecznego uczenia si, ktrzy chcieli izolowa zachowania bardzo specyficzne i identyfikowa wywoujce je czynniki
sytuacyjne. Ta wiedza miaa im umoliwi umacnianie
zachowa adaptacyjnych i modyfikacj zachowa zaburzonych. Odkryli oni, e specyficzne miary zachowania
pozwalaj z du dokadnoci przewidywa te same
zachowania w bardzo podobnych sytuacjach, ale nie daj
si trafnie uoglnia na sytuacje odmienne.
Z drugiej strony, teoretycy cech wykryli znaczce
zwizki midzy cechami przypisywanymi sobie przez ludzi
w samoopisie, cechami szacowanymi przez obserwatorw,
danymi biograficznymi i oglnymi wzorcami zachowania,
poniewa wszystkie te typy danych obejmuj oglny
poziom analizy, na ktrym rne typy wydarze i dowiadcze w jakim przedziale czasowym sumuj si w pojedynczy wynik. Oglne, zsumowane oceny s wielofunkcyjnymi narzdziami, ktre pozwalaj przewidywa bardzo
szeroki zakres zjawisk, ale w sposb mniej dokadny ni
precyzyjne miary specyficzne. Zamy na przykad, e
chcesz dowiedzie si o agresywnych zachowaniach
dzieci, tak by mc wpywa na zmniejszenie czstoci ich
wystpowania. W badaniach chopcw ujawniajcych
problemy z zachowaniem przeprowadzonych na obozie
letnim, Jack Wright i Walter Mischel (1987) ustalili, e
korelacja zbiorczych miar zachowa agresywnych, takich

jak zastraszanie innych dzieci, w rnych sytuacjach
wynosia 0,35, podczas gdy w sytuacjach podobnych 0,60. Stwierdzono take siln korelacj - wspczynnik
0,50- oglnej agresywnoci szacowanej przez wychowawcw ze specyficznymi zachowaniami agresywnymi, niezalenie od sytuacji.
Ktr z tych miar uznaby za bardziej przydatn?
Jeli chciaby przewidzie, ktre dzieci bd zastraszay
inne w jakiej szczeglnej sytuacji, najbardziej pomocna
bdzie obserwacja zachowania w sytuacji tego samego
typu (korelacja 0,60). Jeli jednak nie wiesz, z jakim
typem sytuacji zetkn si dzieci, i chcesz przewidzie
zastraszanie w rnych sytuacjach, miara cechy bdzie
lepszym predyktorem ni zastraszanie w jakiej konkretnej sytuacji (korelacja 0,50, a nie 0,35). Ponadto uoglniona miara cechy moe dawa dodatkowe korzyci
predykcyjne: korelacj redniej wielkoci z przyszymi
losami, na przykad z trafieniem do wizienia lub
osigniciem pozycji powanego przedsibiorcy.
Nowe spojrzenie na cechy

Cho teoretycy cech pierwotnie nie interesowali si
zachowaniami specyficznymi, dyskusja nad paradoksem
spjnoci zmusia ich do reinterpretacji pojcia cechy do bardziej precyzyjnego zdefiniowania, jakie klasy
zachowa powinno si wiza z osobowoci i w jakich
warunkach. Obecnie wydaje si, e osobowo nie ma
nic wsplnego ze spjnoci zachowania. Jest ona raczej
rdem spjnoci znacze rnych wzorcw zachowania.
Dana cecha moe wyraa si poprzez odmienne

zachowania w rnych sytuacjach i w rnym wieku, lecz
o ile teoria tej cechy pozwala przewidzie zrnicowany
zakres jej przejaww, o tyle wzorzec jest spjny. I tak na
przykad w pewnych badaniach ustalono, e chopcy,
ktrzy s bardzo niemiali w dziecistwie, w przyszoci
z wikszymi oporami podejmuj nowe role spoeczne:
od 3 do 4 lat pniej ni bardziej miali rwienicy eni
si, maj dzieci i rozpoczynaj sta prac zawodow
(Caspi i in 1988).
Rwnie sytuacje istotnie wpywaj na przejawianie
si osobowoci. Po pierwsze, szczeglne wasnoci sytuacji wpywaj na to, co w danym momencie zrobimy. Przy
tym badania wykazuj, e sytuacje rni si stopniem,
w jakim osobowo moe si wyrazi w zachowaniu.
Cechy osobowoci maj wiksze szans przejawia si
w sytuacjach: (a) nowych; (b) sabo zdefiniowanych
(umoliwiajcych wiele alternatywnych zachowa, ale
dajcych mao wskazwek co do tego, ktre z nich s
waciwe) oraz (c) stresowych lub stanowicych wyzwanie (Caspi i Bem, 1990).
Z drugiej strony, twoja osobowo wpywa na to,
jakie sytuacje stan si najprawdopodobniej twoim
udziaem. Czasami z rozmysem wybierasz pewne typy
sytuacji, na przykad chodzc na wiele imprez albo nigdy

nie zgaszajc si do odpowiedzi, mimo e j znasz, aby
unikn wystpowania przed ca grup na zajciach
z psychologii. Ponadto czasami twoja osobowo wpywa
na natur sytuacji, poniewa wywoujesz szczeglne
reakcje u innych. Na przykad zwykle mwisz duo, podniesionym gosem, tote zazwyczaj inni ludzie rzadziej
angauj si w rozmow z tob ni z innymi osobami.
Po rozwaeniu paradoksu spjnoci nietrudno zrozumie, dlaczego cechy osobowoci - nawet oglnikowo
zdefiniowane i w niedoskonay sposb mierzone - maj
tak znaczcy wpyw na wiele dziedzin ludzkiego ycia.
Krytyczna ocena teorii typw i cech

Teorie typw i cech krytykowano jako teorie pozorne,
poniewa nie wyjaniaj one, jakie s przyczyny zachowania i jak osobowo si rozwija, jedynie za identyfikuj
i opisuj waciwoci, ktre s po prostu skorelowane
z zachowaniem. Badania podune przybliaj o krok teorie
cech do wiedzy o rozwoju osobowoci, ale ich ustalenia
interpretowane s czsto post hoc (a powinny by z gry
przewidywalne), zwykle opieraj si na wzgldnie maych
prbkach i s trudne do replikacji, poniewa w rnych
badaniach podunych uywa si rnych miar. Teorie
cech przedstawiaj zwykle statyczny, albo przynajmniej
ustabilizowany obraz struktury osobowoci, takiej jak
ona jest w danym momencie. W przeciwiestwie do tego,
dynamiczne teorie osobowoci kad nacisk na pozostajce w konflikcie siy wewntrzne i zmienne wyzwania
rodowiskowe, ktre wsplnie prowadz do zmian i rozwoju jednostki. Przyjrzyjmy si bliej tym teoriom.
Podsumowanie
;
.'te
Teorie typw, takie jak teoria Sheldona i teoria Junga,
wychodz od waciwoci osobowoci, by podzieli ludzi na
odrbne grupy czyli typy (na przykad ekstrawertykw
i introwertykw) i prbuj przewidywa zachowania na podstawie przynalenoci do typu. Teorie cech opisuj ludzi
wedug cigych wymiarw osobowoci (jednostka moe si
na danym wymiarze lokowa wysoko, nisko albo gdziekolwiek midzy kracami) i przewiduj zachowania na podstawie natenia cech danej osoby. Eysenck czy typy, cechy,
nawyki i zachowania w hierarchi. W tej hierarchii korelujce
ze sob specyficzne zachowania cz si w nawyki, skorelowane nawyki tworz cechy, a skorelowane cechy - typy.
Wykazano, e setki cech mog by predyktorami
zachowania, reakcji fizjologicznych i wydarze yciowych.
Ponadto badania na blinitach i badania adopcyjne
wykazay, e wiele cech osobowoci jest po czci dziedziczonych genetycznie. Na szczcie moemy uproci wiedz
0 tych wszystkich cechach dziki ich elementom wsplnym.

Wielka Pitka wymiarw osobowoci - Ekstrawersja, Przyjazno, Sumienno, Stabilno Emocjonalna i Otwarto
na Dowiadczenie, to wsplne tematy lub wymiary lece u
podoa rozmaitych cech badanych przez psychologw.
Prawie wszystkie cechy da si przetumaczy na jzyk
potoczny przez okrelenie ich relacji z jednym lub kilkoma
wymiarami z Wielkiej Pitki.
Zjawisko spjnoci oszacowa osobowoci w czasie
1 przez rnych obserwatorw przy jednoczesnej midzysytuacyjnej niespjnoci zachowa nazwano paradoksem
spjnoci. Po pewnym czasie badacze zdali sobie spraw,
e na zachowania specyficzne wpywaj raczej sytuacje ni
cechy osobowoci. Natomiast cechy osobowoci, poniewa
stanowi miary sumaryczne, s lepszymi predyktorami
oglnych wzorcw zachowania w sytuacjach nieznanych:
Szczeglnie przydatne s w przewidywaniu wydarze
yciowych, poniewa cechy osobowoci wpywaj na sytuacje, w ktre ludzie skonni s angaowa si, wybory, przed,
ktrymi staj i decyzje ksztahujce ich ycie.
'|
eorie psychodynamiczne
W drugiej poowie XIX stulecia Karol Darwin uwiadomi
wiatu cigo midzy istotami ludzkimi i zwierztami.
Psychologowie szybko podchwycili Darwinowskie pojcie instynktu i rozszerzyli jego pierwotne zastosowanie
- wyjanianie wzorw zachowania zwierzcego - na
wyjanianie zasadniczo wszelkich dziaa ludzkich. Jeli
na przykad kto cigle bije innych ludzi, mgby zosta
opisany jako niewolnik wrodzonego instynktu agresji.
Skpiec to niewolnik instynktu gromadzenia. Kiedy psychologowie napotykali jakie nowe zachowanie, ktre
chcieli wyjani, musieli tylko zaproponowa nowy
instynkt. Jednake zidentyfikowanie czego nie jest tym
samym co wyjanienie. Psychologowie wprowadzili tylko
nowy termin - instynkt- nie zwikszajc rozumienia procesw psychologicznych, ktre mia on opisywa. Byo
jasne, e do rozumienia zachowania potrzebne jest bardziej podne podejcie.
To nowe podejcie zawdziczamy Sigmundowi
Freudowi. Nada on nowe znaczenie pojciu ludzkiego
instynktu i w ten sposb zrewolucjonizowa samo pojcie osobowoci czowieka. Dla Hrnesta Jonesa, biografa
Freuda, by on Darwinem umysu" (1953). Wsplne dla
wszystkich psychodynamicznych teorii osobowoci (psychodynamk personality theories), ktre opieraj si na
dziele Freuda, jest zaoenie, e potne siy wewntrzne ksztatuj osobowo i motywuj zachowanie.
Psychoanaliza Frendowska
Teoria Freuda jest mia prb wyjanienia rde i przebiegu rozwoju ludzkiej osobowoci, natury umysu,
nienormalnych aspektw osobowoci i sposobw, w jakie
osobowo moe zosta odmieniona przez psychoterapi. W tym miejscu skupimy si na osobowoci normalnej; inne pogldy Freuda omwimy obszernie w Rozdziale 18 i 19.
Wedug teorii psychoanalitycznej rdzeniem osobowoci s zdarzenia zachodzce w psychice osoby (zdarzenia intrapsychiczne), ktre motywuj zachowanie. Czsto jestemy wiadomi tych motywacji, jednak pewne
motywacje dziaaj na poziomie niewiadomym. Psychodynamiczny charakter tego podejcia wie si z naciskiem na te wanie wewntrzne spryny zachowania.
Dla Freuda kade zachowanie jest umotywowane. Zachowania nie wyznaczaj ani przypadek, ani dorane wydarzenia; wszelkie dziaania s zdeterminowane motywami.
Kade ludzkie dziaanie ma przyczyn i cel, ktre mog
zosta wykryte przez psychoanaliz wolnych skojarze,
snw, czynnoci pomykowych i obserwowalnych wskanikw wewntrznych pasji.
yczenie jest ojcem czynu; nasze dziaania wyaniaj
si z tego, czego naprawd pragniemy - nawet jeli nie
zdajemy sobie sprawy, czego chcemy. Wrd naszych
pragnie dominuj, wedug Freuda, pragnienia seksualne
i agresywne. Za porednictwem procesw zarwno
wiadomych jak i niewiadomych oddziaywaj one na
nasze myli i zachowania.
Pierwotne dane do Freudowskich hipotez na temat
osobowoci pochodziy z obserwacji klinicznych i pogbionych studiw przypadkw jego pacjentw. Zadziwiajce, e stworzy on teori osobowoci normalnej na
podstawie intensywnych bada osb z zaburzeniami
umysowymi. Cho to podejcie idiograficzne dostarczyo
wielu pomysw do sformuowania zoonej teorii, podstawy teoretyczne Freuda s zbyt mikkie", z punktu
widzenia metodologicznych rygorw naukowego testowania hipotez. Powrcimy do oceny teorii Freuda po rozpatrzeniu jej podstawowych poj i twierdze o strukturze osobowoci oraz roli wyparcia i psychologicznych
mechanizmw obronnych.
Cztery podstawowe pojcia
Istota podejcia psychoanalitycznego zawiera si
w 4 pojciach: determinizmu psychicznego, wczesnych
dowiadcze, popdw i instynktw oraz procesw niewiadomych. cznie tworz one bogat perspektyw
opisu rozwoju i funkcjonowania osobowoci.
Determinizm psychiczny. W kocu XIX wieku w Europie
rejestrowano wiele przypadkw histerii, dla ktrych nie
umiano znale medycznego wytumaczenia. Dotknici
tym schorzeniem (w wikszoci byy to kobiety) dowiad-
czali zaburze funkcjonowania cielesnego, na przykad

paraliu lub lepoty, cho ich system nerwowy dziaa
prawidowo i nie odnieli adnych obrae mini ani
oczu. Freud jako mody lekarz zainteresowa si leczeniem
dziwacznych objaww tego zaburzenia. Wraz z koleg,
Jzefem Breuerem, zauway, e poszczeglny objaw fizyczny wydaje si mie zwizek z zapomnianym wczeniej
zdarzeniem z ycia pacjenta. Na przykad lepa" pacjentka
pod wpywem hipnozy potrafia sobie przypomnie zblienie seksualne rodzicw, ktrego bya wiadkiem jako
dziecko. Kiedy wkroczya w doroso, antycypacja
pierwszego dowiadczenia seksualnego moga pobudzi
silne uczucia zwizane z tym wczesnym, kopotliwym epizodem. Jej lepota moga wyraa denie do niewidzenia tamtego wydarzenia, jak rwnie do zaprzeczenia
wasnym odczuciom seksualnym. Poza tym objawy mog
dawa wtrny zysk wzmacniajcy dla pacjentki. Na przykad, czynic j bezradn i zalen, lepota zapewnia jej
uwag, opiek i wspczucie ze strony innych ludzi.
Determinizm psychiczny (psychic determinism) to zaoenie, e wszystkie reakcje umysowe i zachowaniowe
(objawy) s zdeterminowane wczeniejszymi dowiadczeniami. Freud sdzi, e objawy nie s przypadkowe,
lecz w sposb znaczcy powizane z wanymi wydarzeniami yciowymi.
Wczesne dowiadczenie. Freud zakada cigo rozwoju osobowoci od ona po grb". Uwaa, e dowiadczenia wczesnego dziecistwa - szczeglnie z pocztkowych faz rozwoju psychoseksualnego - maj najgbszy
wpyw na uksztatowanie osobowoci i wzorce zachowania dorosych. Mimo to Freud nigdy nie bada dzieci,
poprzestajc wycznie na analizie wspomnie dorosych
o dowiadczeniach z dziecistwa. Niemniej jednak jego
nacisk na wczesne dowiadczenia nada wiksz wag
naukowemu badaniu zachowa dziecka.
Popdy i instynkty. Dowiadczenie medyczne Freuda
jako neurologa kazao mu poszukiwa wsplnej podstawy biologicznej dewiacji psychicznych, ktre obserwowa u swoich pacjentw. rda motywacji ludzkich
dziaa upatrywa w energii psychicznej waciwej kadej
jednostce. Centralnym problemem dla psychoanalizy
bya wymiana, transformacja i ekspresja tej energii. Zakadano, e kady posiada wrodzone instynkty czy popdy,
ktre stanowi systemy napicia w organach ciaa.
Pobudzenie tych rde energii moe si przejawia na
wiele rnych sposobw. Jedn ze zdobyczy Freuda byo
wykazanie, w jaki sposb popdy, na przykad popd
seksualny, mog wyraa si bezporednio przez aktywno seksualn, ale take porednio przez arty lub
twrczo.
Freud pocztkowo zakada istnienie 2 podstawowych popdw. Jeden z nich wiza on z ego albo z samozachowaniem (zaspokojeniem takich potrzeb jak gd czy
sw, ktre mogy doprowadzi do przejzyczenia

zwizanego z szokami elektrycznymi lub z seksem.
pragnienie). Drugi nazwa Erosem - bya to sia motoryczna zwizana z impulsami seksualnymi i zachowaniem gatunku. Z tych dwch popdw Freud interesowa
si bardziej impulsami seksualnymi, cho niektrzy
z jego kontynuatorw przyznali, jak to zobaczymy pniej, wane miejsce w osobowoci popdom ego. Freud
znacznie rozszerzy pojcie ludzkich pragnie seksualnych, obejmujc nimi nie tylko impuls do podejmowania
aktw seksualnych, ale te wszystkie inne prby
poszukiwania przyjemnoci lub fizycznego kontaktu
z ludmi. Na okrelenie rde energii impulsw seksualnych uywa terminu libido -jest to energia psychiczna, ktra popycha nas do wszelkiego typu przyjemnoci
zmysowych. Impulsy seksualne wymagaj natychmiastowego zaspokojenia - albo przez dziaanie bezporednie, albo drogami porednimi jak fantazje czy sny.
Wedug Freuda Eros jako szeroko rozumiany popd
seksualny, nie pojawia si nagle w okresie dojrzewania,
lecz dziaa od urodzenia. Freud dowodzi, e Eros przejawia si w przyjemnoci czerpanej przez dzieci
z dranienia genitaliw i innych wraliwych obszarw,
czyli stref erogennych, jak usta i odbyt. Dziecica seksualno bya pomysem radykalnym w epoce wiktoriaskiej,
kiedy to nawet seksualno dorosych nie bywaa przedmiotem publicznej dyskusji. Ten element teorii Freuda
by szeroko krytykowany i rzadko akceptowany. 1 oczywicie takiej wanie reakcji spodziewa si Freud od
ludzi, ktrzy nie akceptowali wasnej, wypartej seksualnoci dziecicej.
Obserwacje kliniczne pacjentw, ktrzy doznali
przey traumatycznych w czasie I wojny wiatowej,
doprowadziy Freuda do uzupenienia zbioru popdw
i instynktw o pojcie Tanatos, czyli instynktu mierci.
Tanatos* by si negatywn, ktra popychaa ludzi do
zachowa agresywnych i destrukcyjnych. Pacjenci przeywali wci od nowa swoje urazy wojenne w koszmarnych snach i halucynacjach, czego Freud nie by w stanie
wyjani na gruncie swojej teorii popdu samozachowawczego lub popdu seksualnego. Postawi hipotez,
e ten pierwotny impuls jest przejawem skonnoci
wszystkich istot ywych do podporzdkowania si prawom entropii i powrotu do stanu materii nieoywionej.
Procesy niewiadome. Publiczny sprzeciw wobec pojcia seksualnoci dziecicej by silny, ale reakcja na kolejn z nowych idei Freuda - niewiadomo [unconscious) - bya jeszcze silniejsza. Inni autorzy wskazywali
na istnienie procesw niewiadomych, jednak Freud
uczyni z niewiadomych determinant ludzkich myli,
uczu i dziaa centralny punkt ludzkiego dramatu.
Zgodnie z pogldem Freuda, zachowanie moe by
motywowane popdami, z ktrych nie zdajemy sobie
sprawy. Moemy co zrobi nie wiedzc, dlaczego to zrobilimy lub bez bezporedniego dostpu do prawdziwej
* W mitologii greckiej - bg mierci (przyp. red. nauk.).
Typy bdw popenianych przez mczyzn

losowo przydzielonych do tych dwu grup byy
cakowicie odmienne. Spodziewajcy si uderzenia
prdem mieli skonno do czytania damn shock
[cholerny szok] zamiast sham dock [sztuczny dok)
i cursed wattage [przeklta moc] zamiast worst cottage
[najgorszy domek], W obecnoci atrakcyjnej kobiety
wicej mczyzn czytao past fashion [miniona moda]
jako fast pashion [szybka namitno], a brood nests
[gniazda lgowe] jako nud breasts [nagie piersi] (Mot ley, 1987).
Badania wykazuj, e wikszo przejzycze jest

wynikiem rywalizacji w umyle midzy dwoma lub wiksz liczb sw, przy czym niektre przejzyczenia
pochodz z ukrytych myli, ale inne s zwyk alternatyw wyraeniow, nie umotywowan niewiadomie
(chee canes zamiast key chains).
Dobra, w gbi jest to woania o pomoc psychiatryczn - ale na
poziomie powierzchniowym to jest napad".
przyczyny wasnego dziaania. W naszym zachowaniu s

treci jawne - to co mwimy, czynimy i spostrzegamy ktrych jestemy cakowicie wiadomi, ale s i treci
ukryte, efekt istnienia niedostpnych dla nas procesw
niewiadomych. Znaczenie objaww nerwicowych (opartych na lku), snw, pomyek w mowie i w pimie odnale mona na niewiadomym poziomie mylenia i przetwarzania informacji. Wielu psychologw uwaa dzi
pojcie niewiadomoci za gwny wkad Freuda w psychologi naukow.
Wedug Freuda nie akceptowane przez nas impulsy
wewntrzne domagaj si wyrazu. Pomyka freudowska
zdarza si wwczas, kiedy nasza mowa lub zachowanie
zdradza nieuwiadomione pragnienie. Na przykad gospodarz mwi do niepodanego gocia: Tak si martwi,
e ci widz... to znaczy tak si ciesz, e ci widz". Stae
spnianie si na spotkanie z jak osob nie jest przypadkowe -jest wyrazem naszych prawdziwych uczu.
Badania eksperymentalne umocniy teori, ktra mwi,
e ukryte myli, rywalizujc z wypowiedziami zamierzonymi, prowadz do powstawania pomyek freudowskich.
Dwie grupy mczyzn obserwoway wywietlane na
monitorze w jednosekundowych odstpach pary sw
takich jak sham dock [sztuczny dok] lub past fashion
[miniona moda]. Czytali je po cichu a do zabrzmienia
dzwonka. Wtedy mieli je czyta na gos. W sytuacji
strachu osoby badane oczekiway raenia prdem elektrycznym, podczas gdy w sytuacji pobudzenia seksualnego, zadanie byo wykonywane w obecnoci seksownej eksperymentatorki. Lista zawieraa t sam liczb
Pojcie niewiadomej motywacji dodaje nowy wymiar

osobowoci, pozwalajc ujmowa funkcjonowanie umysowe w wikszej zoonoci. Idea psychiki niewiadomej
wywouje poczucie zagroenia u tych, ktrzy pragn
wierzy w swoj pen kontrol nad statkiem psyche
pyncym midzy rafami ycia.
Struktura osobowoci
W teorii psychoanalitycznej rnice osobowoci
wypywaj z rnych sposobw radzenia sobie przez
ludzi z ich fundamentalnymi popdami. By wyjani te
rnice, Freud przedstawi obraz staej walki midzy
dwoma antagonistycznymi czciami osobowoci - id
i superego, ktr agodzi trzecia cz jani, ego.
Id to prymitywna, niewiadoma cz osobowoci zbiornik podstawowych popdw. Dziaa ono irracjonalnie, na zasadzie impulsu i domaga si ekspresji oraz
natychmiastowej gratyfikacji nie rozwaajc, czy to, czego
pragnie jest realnie moliwe, spoecznie podane lub
akceptowane moralnie. Sfer id rzdzi zasada przyjemnoci,
bezadna pogo za gratyfikacj, szczeglnie za przyjemnoci seksualn, fizyczn i emocjonaln, ktrej trzeba
dowiadczy tu i teraz, nie dbajc o konsekwencje.
Superego jest magazynem wartoci jednostki, zawiera wyuczone spoecznie postawy moralne. Superego
odpowiada z grubsza naszemu potocznemu pojciu
sumienia. Rozwija si w miar jak dziecko uznaje za wasne
wartoci zakazy rodzicw i innych dorosych dotyczce
niepodanych spoecznie dziaa. Jest to wewntrzny
gos nakazw i zakazw. Superego zawiera take ego idealne, wizj jednostki na temat tego, jak osob powinna
stara si zosta. Tote superego czsto pozostaje
w konflikcie z id. Id pragnie czyni to co przyjemne, podczas gdy superego, dziaajce zgodnie z zasad moralnoci, nalega na czynienie tego co waciwe.
Ego to aspekt jani zakorzeniony w rzeczywistoci,

jest ono arbitrem konfliktu midzy impulsami id i wymaganiami superego. Ego reprezentuje osobiste pogldy jednostki na rzeczywisto fizyczn i spoeczn - jej wiadome sdy na temat przyczyn i konsekwencji zachowa.
Jednym z zada ego jest wybr takich dziaa, ktre
zaspokoj impulsy id bez niepodanych konsekwencji.
Ego rzdzi si zasadq realizmu, ktra przedkada racjonalne wybory nad wymagania przyjemnoci. I tak na
przykad ego bdzie hamowa impuls do cigania na
egzaminie z powodu obawy przed konsekwencjami przyapania i zastpi to rozwizanie nakazem pilniejszej nauki
przed nastpnym egzaminem lub podlizywania si egzaminatorowi. Podczas gdy id i superego pozostaj w konflikcie, ego szuka kompromisu, ktry byby przynajmniej
czciowo satysfakcjonujcy dla obu. Jednake w miar,
jak cinienie ze strony id i superego ronie, strukturze ego
jest coraz trudniej wypracowa optymalny kompromis.
Wyparcie i obrona ego
Czasem taki kompromis midzy id i superego wymaga naoenia pokrywy na id"*. Pragnienia skrajne
zostaj wypchnite ze wiadomoci w zacisze niewiadomoci. Wyparcie (repression) jest to proces psychologiczny sucy ochronie jednostki przed skrajnym lkiem
lub poczuciem winy z powodu impulsw, myli i wspomnie nieakceptowalnych i (lub) takich, ktre niebezpiecznie byoby wyraa. Ego nie zdaje sobie sprawy ani z cenzurowanych treci umysowych, ani z procesu wypierania,
ktry utrzymuje informacj poza wiadomoci. Wyparcie uwaa si za najbardziej podstawowy z rozmaitych
sposobw, ktrych chwyta si ego w obronie przed
inwazj zagraajcych impulsw i myli.
Mechanizmy obrony ego (ego defense mechanisms) s
to strategie umysowe uywane przez ego do obrony
przed ustawicznym konfliktem midzy impulsami id,
ktre domagaj si wyraenia, a wymaganiem superego,
by je odrzuci. W teorii psychoanalitycznej uznaje si te
mechanizmy za nieunikniony przejaw psychicznych zmaga jednostki z potnymi konfliktami wewntrznymi.
Dziki nim czowiek jest w stanie zachowa korzystny
obraz samego siebie i akceptowalny obraz wasnej osoby
w oczach innych. Na przykad jeeli dziecko odczuwa
siln nienawi do ojca, ktrej okazanie byoby niebezpieczne, na scen moe wkroczy wyparcie. Impuls wrogoci nie domaga si w wiadomoci zaspokojenia,
nawet nie jest zauwaane jego istnienie. Niemniej jednak, cho nie odczuwany, nie znika; to uczucie nadal
odgrywa rol w funkcjonowaniu osobowoci. I tak
dziecko przez rozwinicie silnej identyfikacji z ojcem
moe poprawi samoocen i zredukowa niewiadomy
lk przed zdemaskowaniem swojej wrogoci. Przy sil* Nieprzetumaczalna gra sw: putting a lid on the id"
(przyp. tum.).
Tabela 14.1 Gwne mechanizmy obrony ego

Fantazja
Gratyfikacja nie spenionych pragnie w dokonaniach imaginacyjnych (powszechn

form s sny na jawie")
Formowanie reakcji przeciwnych
Zapobieganie ekspresji niebezpiecznych pragnie przez przyjmowanie przeciwstawnych

im postaw i typw zachowania, ktre su jako zapory"
Identyfikacja
Poprawa poczucia wasnej wartoci przez utosamienie si z inn osob lub instytucj,
czsto o wybitnej pozycji
Izolacja
Odczenie adunku emocjonalnego od bolesnych sytuacji albo separacja niezgodnych

postaw we wzajemnie nieprzenikliwych przegrdkach (co pozwala nigdy nie myle
rwnoczenie o postawach pozostajcych w konflikcie i nie dostrzega ich zwizku)
";:
Projekcja
Obarczenie win za wasne trudnoci innych osb przez przypisanie im wasnych,

zakazanych" pragnie
Przemieszczenie
*
Rozadowanie stumionych uczu, zazwyczaj wrogoci, na obiektach mniej

niebezpiecznych ni te, ktre pierwotnie wzbudziy emocj
Racjonalizacja
Regres
j;
ja
Prby dowiedzenia, e wasne zachowanie jest racjonalne" i uzasadnione, a wic warte

aprobaty wasnej i innych
Wycofanie
si
Sublimacja
Wyparcie
.-:
Zaprzeczanie rzeczywistoci
do
wczeniejszych poziomw rozwojowych, co pociga

dziecinne reakcje i zazwyczaj obnienie poziomu aspiracji
za
sob
bardziej
Gratyfikacja lub rozadowanie nie zaspokojonych pragnie seksualnych przez zastpcz

aktywno nieseksualn, akceptowan spoecznie w kulturze jednostki
Wypychanie bolesnych lub niebezpiecznych myli ze wiadomoci, utrzymywanie ich
w niewiadomoci; uznaje si je za najbardziej podstawowy z mechanizmw
obronnych
Ochrona jani przed nieprzyjemnymi faktami przez odmow dostrzegania ich
nych, a niezaspokojonych pragnieniach seksualnych,

mechanizm obronny suhlinmcji moe pozwoli podmiotowi na zaangaowanie si w aktywnoci, ktre
porednio maj charakter seksualny, ale s aprobowane
spoecznie - na przykad w produkcj filmw erotycznych. Czy widzisz takie mechanizmy obronne w osobowoci Howarda Hughesa? Podsumowanie gwnych
mechanizmw obrony ego znajdziesz w tabeli 14.1.
W teorii Freuda lk (anxiety) jest siln reakcj emocjonaln powstajc wwczas, gdy wyparty konflikt jest
o krok od wtargnicia do wiadomoci. Lk jest sygnaem
niebezpieczestwa: wyparcie nie spenia swoich zada!
Alarm! Potrzeba wicej obrony! To jest moment na aktywizacj drugiej linii obrony, jednego lub wicej mechanizmw obronnych ego, ktre ul w lku i zepchn niepokojcy impuls z powrotem do niewiadomoci. Na przykad
matka, ktra nie kocha swego syna i nie ma ochoty si nim
opiekowa, moe odwoa si do formowania reakcji przeciwnych, ktre przeksztaci jej nieakceptowalny impuls
w jego przeciwiestwo: Nieprawda, e nienawidz mojego
dziecka" przeksztaci si w Kocham moje dziecko. Widzicie, jak mioci otaczam to malestwo?". Takie mechanizmy obronne speniaj wane funkcje przystosowawcze.
Z psychoanalitycznego punktu widzenia, mechanizmy
obrony ego s procesami psychicznymi, ktre maj
rozwiza konflikty midzy pobudzeniem popdowym,

inwazjami niewiadomoci a rzeczywistoci zewntrzn [...]. Obniaj one poziom emocji powodowanych
przez stres, pomagaj utrzyma wiadomo pewnych
popdw na skrajnie niskim poziomie, zapewniaj jednostce czas potrzebny do uporania si z yciowymi
ciosami i pomagaj przey nieodwracalne straty
(Plutchik i in., 1979, s. 229).
Mechanizmy obrony ego przynosz krtkoterminowe
korzyci, ale w ostatecznym rozrachunku s lep uliczk.
Naduywane, wicej problemw tworz ni rozwizuj.
Nie jest psychologicznie zdrowe marnowa tyle czasu
i energii psychicznej na uniki, maskowanie si i przeczanie nieakceptowalnych popdw w celu zredukowania
lku. Pozostawia to niewiele energii na ycie produktywne
czy satysfakcjonujce zwizki midzyludzkie. Pewne
postaci chorb psychicznych wynikaj z naduywania
mechanizmw obronnych do pokonania lku, jak to zobaczymy w rozdziale o zaburzeniach psychicznych.
Krytyczna ocena teorii Freuda

Powicilimy tak wiele miejsca zarysowaniu podstaw
teorii psychoanalitycznej, poniewa idee Freuda miay
ogromny wpyw na sposb mylenia wielu psychologw
0 osobowoci w aspekcie zarwno normy, jak i patologii.

Jednak chyba wicej psychologw krytykuje teori Freuda ni j uznaje. Na czym opieraj si ich zarzuty?
Po pierwsze, pojcia psychoanalityczne s mgliste
1 niedefiniowalne operacyjnie, tote znacznej czci
teorii nie da si zweryfikowa naukowo. Teoria Freuda
wzbudza wtpliwoci, poniewa pewnych centralnych
hipotez z samego zaoenia nie da si obali. Jak w bezporedni sposb zbada zjawiska libido, struktury
osobowoci i wyparcia infantylnych impulsw seksualnych? Jak przewidzie, czy osoba cakowicie opanowana
lkiem uyje projekcji, zaprzeczenia czy formowania
reakcji przeciwnych do obrony zagroonego ego?
Inny zwizany z tym zarzut zawiera si w twierdzeniu, e teoria Freuda to dobra historia, lecz za nauka".
Nie przewiduje ona rzetelnie tego, co nastpi w przyszoci; ma zastosowanie jedynie retrospektywne - do
interpretacji zdarze, ktre ju nastpiy. Uywanie
teorii psychoanalitycznej do zrozumienia osobowoci
zakada rekonstrukcj historyczn, a nie naukow konstrukcj prawdopodobnych dziaa i przewidywanych
wynikw. Ponadto z powodu nadmiernego nacisku na
przesze rda aktualnego zachowania, teoria ta
odwraca uwag od biecych bodcw, ktre mog
wywoywa i podtrzymywa to zachowanie.
Badania, w ktrych prbuje si wyizolowa z teorii
zmienne, ktre mogyby sta si predyktorami, trapione
s problemami zwizanymi z niedostatkiem trafnych
wskanikw poj psychoanalitycznych (Silverman, 1976).
Na przykad jeden z badaczy przewidywa, e kobiety
bd gromadzi wicej dugopisw ni mczyni,
poniewa dugopis to symbol falliczny, a kobiety odczuwaj rzekomo zazdro o penisa. I rzeczywicie stwierdzi
on posiadanie wikszej liczby dugopisw wrd
badanych kobiet (Johnson, 1966). Czy nasuwa ci si jakie
rozsdne alternatywne wyjanienie? Moe kobiety gromadz wicej dugopisw, poniewa jest bardziej prawdopodobne, e to kobieta, a nie mczyzna, zostanie
poproszona o poyczenie dugopisu lub dlatego, e nosz
torebki, w ktrych mieszcz si dugopisy, lub te moe
kobiety w ogle gromadz wicej rzeczy ni mczyni?
Teoria Freuda powstaa ze spekulacji na temat dowiadcze klinicznych z pacjentami poddawanymi terapii,
w wikszoci kobietami o podobnych objawach. Wynika
std kolejny zarzut - e teoria ta ma niewiele do powiedzenia na temat normalnego ycia psychicznego, ktre nie
byoby zasadniczo obronne lub zaburzone. Przedstawia
natomiast pesymistyczny pogld, e natura ludzka rozwija
si przez konflikty, wstrzsy i lki. W ten sposb nie docenia pozytywnej strony naszej egzystencji, nie przedstawia
te adnych informacji o osobowociach zdrowych,
dcych do szczcia i penej realizacji swego potencjau.
Trzy kolejne zarzuty pod adresem teorii Freudowskiej
s nastpujce: jej cz rozwojowa nigdy nie odwoywaa
si do obserwacji i bada na dzieciach, lekceway ona
dowiadczenia traumatyczne (takie jak wykorzystywanie

seksualne dzieci), reinterpretujc wspomnienia o nich
jako fantazje (oparte na dziecicym pragnieniu kontaktu
seksualnego z rodzicem) oraz ma skrzywienie androcentryczne, poniewa za wzorzec przyjmuje mczyzn, nie
prbujc ustali, w jaki sposb kobieta mogaby si od
niego rni. Aby zakoczy bardziej przychyln uwag
odnotujmy, e niedawne krytyczne sprawdziany koncepcji
Freuda potwierdzaj wiele jego teorii na temat rozwojowych aspektw osobowoci i psychopatologii (Fisher
i Greenberg, 1985). Bez wzgldu na to, czy zgadzasz si
z wikszoci tez Freuda czy nie, musisz przyzna, e
zmieni on na zawsze nasz sposb mylenia o ludzkiej psychice, jej zoonych moliwociach i zrnicowaniu.
Teorie postfreudowskie
Niektrzy kontynuatorzy Freuda zachowali jego podstawow wizj osobowoci jako pola bitwy midzy niewiadomymi impulsami pierwotnymi a wartociami spoecznymi, ale wielu jego intelektualnych spadkobiercw byo
take dysydentami, ktrzy wprowadzili powane korekty do psychoanalitycznego obrazu osobowoci. Oglnie
postfreudyci wprowadzili nastpujce zmiany: (a) pooyli wikszy nacisk na funkcje ego wraz z mechanizmami
obronnymi, rozwj jani, wiadome procesy mylowe
i doskonalenie osobowoci; (b) przypisali wiksz rol
w ksztatowaniu osobowoci zmiennym spoecznym
(kulturze, rodzinie i rwienikom); (c) przypisali mniejsz
rol popdowi seksualnemu, czy te energii libido oraz
(d) rozszerzyli okres rozwoju osobowoci z dziecistwa
na cae ycie. Dwch spord znamienitych kontynuatorw Freuda byo jednoczenie jego surowymi krytykami - Alfred Adler i Carl G. Jung.
Alfred Adler (1929) zgadza si z zaoeniem, e
osobowoci kieruj yczenia, z ktrych nie zdajemy
sobie sprawy: Czowiek wie wicej ni rozumie". Odrzuci on jednak znaczenie Erosa i zasady przyjemnoci.
Adler uwaa, e jako bezradne, zalene mae dzieci,
wszyscy dowiadczamy poczucia niszoci. Dowodzi, e
nasze ycie zdominowane jest przez poszukiwanie sposobw przezwycienia tego uczucia. Kompensujemy je,
dc do poczucia adekwatnoci, lub, jeszcze czciej,
dokonujemy hiperkompensacji poczucia niszoci,
walczc o wasn wyszo. Struktura osobowoci buduje si wok tego podstawowego denia. Ludzie obieraj rne style ycia zalenie od specyficznych sposobw przezwyciania swego pierwotnego, dojmujcego
poczucia niszoci. Konflikty osobowoci wypywaj nie
tyle z rywalizujcych impulsw wewntrznych, ile z niezgodnoci midzy naciskami rodowiska zewntrznego
a indywidualnym deniem do adekwatnoci.
Carl Gustavjung (1959) znacznie rozszerzy pojcie
niewiadomoci. Wedug niego nie ogranicza si ona do
unikatowych dowiadcze yciowych jednostki, zawiera
te fundamentalne prawdy psychologiczne wsplne

caemu rodzajowi ludzkiemu. Niewiadomo zbiorowa
(collective imconsciousness) predysponuje nas wszystkich do
reagowania w ten sam sposb na pewne bodce. Dziki
niej rozumiemy intuicyjnie pierwotne mity, dziea sztuki
i symbole, ktre s uniwersalnymi archetypami ludzkiej
egzystencji. Archetyp (archetype) jest to prymitywna
reprezentacja symboliczna pewnego rodzaju dowiadcze
lub obiektw. Z kadym archetypem wie si instynktowna skonno do odczuwania, mylenia i dowiadczania go
w specjalny sposb. Jung zaczerpn wiele archetypw
z historii i mitologii: bg soce, heros, matka ziemia. Animus to archetyp mski, podczas gdy archetypem eskim
jest anima, i zarwno kobiety jak i mczyni dowiadczaj
w rnym stopniu obu tych archetypw. Nasza reakcja na
osob przeciwnej pci skada si z reakcji naje) szczeglne
cechy oraz nasze wasne archetypy przeciwnej pci. Archetypem jani jest mandala albo magiczny krg, ktry symbolizuje denie do jednoci i peni (jung, 1973).
Jung przedstawia zdrow, zintegrowan osobowo
jako rwnowac przeciwstawne siy, takie jak mska
agresywno i kobieca wraliwo. Ta wizja osobowoci,
jako konstelacji kompensujcych si si wewntrznych
pozostajcych w rwnowadze dynamicznej, zwana jest
psychologi analityczn (analytic psychology). Chocia
Freud wybra Junga na nastpc tronu w ruchu analitycznym, ten dokona przewrotu paacowego, odrzucajc
dominujc rol libido, tak centraln dla Freudowskiej
teorii seksualizmu. Do dwch podstawowych impulsw
seksualnych i agresywnych Jung doda dwa rwnie
potne niewiadome instynkty: potrzeb twrczoci
i potrzeb samourzeczywistnienia. Pogldy Junga miay
zasadniczy wpyw na pojawienie si psychologii humanistycznej w Ameryce (Jung, 1965).
Podsumowanie
Psychodynamiczna teoria osobowoci Freuda wskazuje
niewiadome motywy i konflikty jako wane determinanty
zachowania. Freud uwaa, e do konfliktu dochodzi midzy
trzema czciami osobowoci: id (podlegajcym zasadzie
przyjemnoci), superego (podlegajgcym zasadzie moralnoci)
i ego (podlegajgcym zasadzie realizmu). Aby rozwiza te
konflikty i podtrzyma korzystny obraz wasnej osoby, ego
ucieka si czsto do mechanizmw obronnych. Na przykad
ego moe posuy si wyparciem, aby utrzyma nieakceptowaine impulsy poza wiadomoci, lub sublimacj, aby
skierowa energi seksualn id na dziaania akceptowalne
spoecznie. Najbardziej kontrowersyjn propozycj Freuda
bya jego teoria faz rozwoju psychoseksualnego, podczas
ktrych pragnienia seksualne i konflikty dziecistwa tworz
fundament osobowoci czowieka dorosego. v.:lii,>i,.r,u..4.;>;;,
*,/ Teorie psychodynamiczne powstae po Freudzie

pooyy oglnie wikszy nacisk na funkcje ego i zmienne
spoeczne, mniejszy natomiast na popdy seksualne; te
pniejsze teorie przeformuoway pojcie rozwoju osobowoci, ukazujc go jako proces trwajcy przez cae ycie.
Adler dowodzi, e podstawow rol w rozwoju osobowoci odgrywa denie ego do kompensacji poczucia niszoci;
Jung pomniejsza wag popdu seksualnego i wczy do
teorii popd do samourzeczywistnienia i popd do twrczoci. Rozszerzy te pojcie niewiadomoci o niewiadomo kolektywn - skarbiec archetypw czyli symbolicznych reprezentacji wsplnych dowiadcze ludzkoci.
eorie humanistyczne
Humanistyczne podejcie do osobowoci charakteryzuje
zainteresowanie integralnoci dowiadcze osobistych
i wiadomych jednostki oraz jej potencjaem rozwojowym. Tacy humanistyczni teoretycy osobowoci jak
Carl Rogers i Abraham Maslow uwaaj, e podstawowy
popd do samourzeczywistnienia jest nadrzdnym organizatorem zrnicowanych si wewntrznych, ktrych
wzajemne relacje tworz osobowo.
W myl koncepcji humanistycznej zachowanie motywowane jest niepowtarzalnymi dla kadego, biologicznymi i wyuczonymi skonnociami do rozwoju i zmiany
w pozytywnym kierunku, ku samourzeczywistnieniu.
Samourzeczywistnianie (self-actualization) opisuje si jako
sta dno jednostki do realizacji jej wewntrznego
potencjau - do penego rozwoju wasnych zdolnoci
i talentw. Dowiadczenia prowadzce do wspierania
i umacniania jani wartociujemy pozytywnie i poszukujemy ich. Dowiadczenia sprzeczne z pozytywnym rozwojem osoby wartociujemy negatywnie i ich unikamy. To
wrodzone denie do samospenienia i realizacji niepowtarzalnego potencjau jednostki jest konstruktywn si
przewodni, popychajc kad osob do zachowa
pozytywnych i umacniania ja". Teorie humanistyczne
przedstawia si jako holistyczne, dyspozycjonistyczne,
fenomenologiczne i egzystencjalne. S one rwnie zdecydowanie optymistyczne, jeli chodzi o natur ludzk.
Teorie humanistyczne s holistyczne, poniewa
zawsze wyjaniaj odrbne dziaania ludzi w kategoriach
ich osobowoci jako caoci. Czowiek to nie suma odrbnych cech, z ktrych kada wpywa na zachowanie w odmienny sposb. Maslow uwaa, e ludzie s wewntrznie motywowani do przechodzenia na wysze poziomy
w hierarchii potrzeb (omwionej w Rozdziale 12), chyba
e hamuje ich deprywacja na poziomach niszych.
Teorie humanistyczne s dyspozycjonistyczne, poniewa skupiaj si na wewntrznych wasnociach osoby,

ktre wywieraj gwny wpyw na kierunek zachowania.
Wpyw sytuacyjny jest najczciej traktowany jako ograniczenia i bariery, dziaajce podobnie jak sznurek od
balonika. Po uwolnieniu od negatywnych uwarunkowa
sytuacyjnych, skonno do urzeczywistniania powinna
aktywnie kierowa ludzi ku wyborom sprzyjajcym yciu.
Teorie humanistyczne nie s dyspozycjonistyczne w ten
sam sposb, co teorie cech czy teorie psychodynamiczne.
Wedug tych koncepcji dyspozycje osobiste to stale
powracajce tematy, wci od nowa przejawiajce si
w zachowaniu. Wedle psychologw humanistycznych dyspozycje s zorientowane specyficznie na twrczo
i rozwj. Za kadym razem kiedy dyspozycja wciela si
w ycie, osoba zmienia si nieco, tote ekspresja danej
dyspozycji nigdy nie jest dwa razy taka sama. Z czasem
dyspozycje prowadz jednostk ku samourzeczywistnieniu, najczystszej ekspresji tych motyww.
Teorie humanistyczne s fenomenologiczne i poniewa
kad nacisk na punkt odniesienia jednostki i jej subiektywn wizj rzeczywistoci - nie za na obiektywn perspektyw obserwatora lub terapeuty. Skupiaj si take
na teraniejszoci: dowiadczenia przesze s wane
tylko o tyle, o ile doprowadziy osob do sytuacji teraniejszej, przyszo za oznacza cele do osignicia.
Wreszcie, tacy teoretycy jak Rollo May (1975) przypisywali teoriom humanistycznym perspektyw egzystencjaln. Skupiay si one na wyszych procesach psychicznych jako narzdziach interpretacji dowiadczenia.
Albo pozwala nam ona stawi czoa codziennym wyzwaniom egzystencji, albo te dajemy si im przytoczy.
Wyjtkowym aspektem tych teorii jest zainteresowanie
wolnoci, co rni je znacznie od deterministyczne
zorientowanych behawioryzmu i psychoanalizy.
Rogersa teoria skoncentrowana na osobie

Carl Rogers (1947, 1951, 1977) opracowa terapi skoncentrowan na kliencie, w ktrej ustalenie celw i kierunku, jaki ma przyj terapia by je osign, zaleao od
klienta. Pniej Rogers nazwa swoj terapi skoncentrowan na osobie, poniewa podejcie to suyo zajmowaniu si ludmi w oglnoci i klientami (pacjentami)
jako ludmi. Rogers postulowa, by sucha dokadnie
tego co ludzie mwi na wasny temat - ich przemyle,
znaczenia nadawanego przez nich wasnemu dowiadczeniu. Jak ju zauwaylimy, rdzeniem tego podejcia
jest pojcie samourzeczywistnienia.
Popd do samourzeczywistnienia czasami wchodzi
w konflikt z potrzeb aprobaty spoecznej i samoakceptacji, szczeglnie gdy osoba czuje, e do uzyskania
aprobaty
konieczne jest
spenienie
pewnych
obowizkw i warunkw. Dlatego Rogers kad nacisk
na istotno bezwarunkowo pozytywnego stosunku do
wychowywanych dzieci. Jego zdaniem dzieci powinny

czu, e bd zawsze kochane i aprobowane, mimo
swych bdw i zych zachowa - e nie musz zarabia" na mio rodzicw. Postulowa by w sytuacji,
kiedy dziecko zachowa si le, rodzice kadli nacisk na
to, e przedmiotem potpienia jest dane zachowanie,
a nie samo dziecko. Bezwarunkowo pozytywny stosunek jest wany take dla dorosych, poniewa martwienie
si zdobywaniem aprobaty koliduje z samourzeczywistnieniem. Jako doroli potrzebujemy wymiany bezwarunkowo pozytywnego stosunku z bliskimi osobami. Co
waniejsze, potrzebujemy odczuwa bezwarunkowo pozytywny stosunek do samych siebie, mimo saboci, z ktrymi si zmagamy. W ostatnich latach Rogers za pomoc
tych poj przedstawi potrzeb tworzenia zdrowego
klimatu psychologicznego uatwiajcego rozwj osobisty
w stosunkach szkolnych, midzyrasowych i midzykulturowych.
Ta wzniosa wizja osobowoci zostaa entuzjastycznie powitana przez wielu terapeutw wychowanych
na gorzkiej diecie freudyzmu. Podejcie humanistyczne
skupia si bezporednio na ulepszaniu - na czynieniu
ycia przyjemniejszym, w miejsce zgbiania bolesnych
wspomnie, ktre czasem lepiej pozostawi w stanie
wyparcia. Terapia skoncentrowana na kliencie zachca
go do tworzenia wasnych recept poprawy i decydowania, ktre aspekty swego ycia chciaby zmieni.
Krytyczna ocena teorii humanistycznych

Trudno jest krytykowa teorie, ktre zachcaj nas bymy
docenili samych siebie, nawet za bdy. Kt mgby mie
zastrzeenia do nacisku na wzrost, obraz wasnej osoby
i spenianie ludzkiego potencjau jednostki? Mogliby
behawioryci i maj je w istocie. Behawioryci zarzucaj
ideom humanistycznym mglisto. Pytaj, czym jest
dokadnie samourzeczywistnianie? Czy jest to skonno
wrodzona, czy tworzy j otoczenie kulturowe? Trudno
take behawiorystom zrozumie, w jaki sposb teorie
humanistyczne wyjaniaj szczeglne wasnoci jednostek, uwaaj je za teorie na temat ludzkiej natury i cech
wsplnych nam wszystkim, a nie za teorie indywidualnej
osobowoci czy podstaw rnic midzy ludmi. Psychologowie eksperymentalni utrzymuj, e zbyt wiele poj
psychologii humanistycznej jest tak niejasnych, i nie da
si ich sprawdzi w kontrolowanych badaniach. Cho to
stwierdzenie jest suszne w odniesieniu do niektrych
z bardziej oglnych poj humanistycznych, znaczce
badania zweryfikoway wiele z bardziej szczegowych
poj humanistycznych teorii osobowoci (Roberts,
1973). Inni psychologowie zwracaj uwag, e nacisk na
rol jani jako rda dowiadczenia i dziaania prowadzi
do lekcewaenia przez psychologw humanistycznych
wanych zmiennych rodowiskowych, ktre take
wpywaj na zachowanie.
Psychoanalitycy krytykuj nacisk humanistw na

teraniejsze dowiadczenie wiadome. Dowodz, e to
podejcie nie docenia potgi niewiadomoci. Osoby,
ktre doznaj niewiadomych konfliktw i uywaj
mechanizmw obronnych, eby sobie z nimi poradzi,
nie s w stanie trafnie opisa samych siebie za pomoc
prostej introspekcji. Kolejne zarzuty pod adresem tej
oglnej teorii osobowoci s nastpujce: (a) ignoruje
ona histori indywidualn i wpywy przeszoci, a take
rozwojowe aspekty osobowoci; (b) nadmiernie upraszcza zoono osobowoci, redukujc j do naturalnej"
skonnoci do samourzeczywistnienia; (c) nie potrafi
przewidzie, jak poszczeglne jednostki reaguj w danej
sytuacji oraz (d) czyni ja niedostpn dla sceptycznych
badaczy - oto wniosek pewnych niechtnych krytykw:
Wyjanianie osobowoci na podstawie hipotetycznych
skonnoci jani jest co najwyej podtrzymujcym na
duchu uyciem nowych sw, a nie prawdziwym wyjanianiem" (Liebert i Spiegler, 1982, s. 411).
Podsumowanie
Teorie humanistyczne kad nacisk na potrzeb samourzeczywistnienia, podstawow ludzk skonno do rozwoju
potencjau twrczego i do wzrostu. S to teorie holistyczne,
dyspozycjonistyczne, fenomenologiczne i egzystencjalne
przez to, e staraj si zrozumie cao osobowoci obejmujc wrodzone wasnoci, dowiadczenie subiektywne
irzmagania z wyzwaniami egzystencji, ktre cznie kieruj
Rachowaniem. Terapia skoncentrowana na kliencie Carla
Rogersa pozwala klientowi decydowa, co trzeba zmieni
j jaki powinien by kierunek terapii. Niezbdnym skadnikiem
x
samourzeczywistniania jest, jak twierdzi Rogers, bezwarunkowo pozytywny stosunek do samego siebie i ze strony osb
'znaczcych, jak rodzice, przyjaciele czy terapeuta. Teorie
humanistyczne krytykowano za zajmowanie si dowiadczeniem wiadomym z pominiciem roli niewiadomych motylw i bodcw rodowiskowych. Ponadto jego fundamentalne pojcia, takie jak samourzeczywistnianie, s mglicie
'Zdefiniowane i trudne do obserwacji.
eorie spoecznego uczenia si

i teorie poznawcze
Wszystkim omwionym dotd teoriom wsplny jest
nacisk na hipotetyczne mechanizmy wewntrzne cechy, instynkty, impulsy, skonnoci do samourzeczy-
wistnienia - ktre napdzaj zachowanie i stanowi

podstaw funkcjonowania osobowoci. Natomiast psychologw zorientowanych na teori uczenia si interesuje co zupenie innego. Poszukuj oni zmiennych
rodowiskowych - okolicznoci wzmacniajcych - ktre
kontroluj zachowanie. Z ich punktu widzenia, zachowanie i osobowo ksztatuje przede wszystkim rodowisko zewntrzne. W zwizku z tym osobowo traktuj
jako sum jawnych i ukrytych reakcji, ktr mona odtworzy na podstawie jednostkowej historii wzmocnie;
ludzie s rni, poniewa rne s ich historie wzmocnie. W tej koncepcji osobowo nie peni aktywnej roli,
nie jest przyczyn zachowania - to zachowanie okrela
osobowo.
Opracowania takiej - do wskiej i sterylnej behawiorystycznej koncepcji osobowoci podj si jako
pierwszy zesp psychologw z Uniwersytetu Yale pod
kierownictwem Johna Dollarda i Neala Millera (1950).
Nastpnie Albert Bandura i Walter Mischel znacznie j
rozbudowali, dokonujc wanego poczenia tradycji
behawiorystycznej i teorii uczenia si z nowymi ideami
psychologii spoecznej i poznawczej.
Dollard i Miller zliberalizowali cile behawiorystyczne spojrzenie na osobowo, wprowadzajc takie
pojcia jak popdy wyuczone, zahamowanie reakcji
i wyuczone wzorce nawykw. Podobnie jak Freud, podkrelali oni motywacyjn si napicia i wzmacniajce
(nagradzajce) nastpstwa redukcji napicia. Organizm
dziaa na rzecz redukcji napicia, wytwarzanego przez
niezaspokojone popdy. Zachowanie skutecznie redukujce takie napicie jest powtarzane, stajc si ostatecznie wyuczonym nawykiem wzmacnianym nadal powtarzajc si redukcj napicia. Dollard i Miller wykazali
rwnie, e moemy si uczy przez naladownictwo - na
drodze obserwacji zachowania innych, kiedy sami
jeszcze nie musimy wykonywa reakcji. Ta idea rozszerzya spojrzenie psychologw na uczenie si zarwno
skutecznych, jak i destruktywnych nawykw. Osobowo
ksztatuje si jako suma takich nawykw wyuczonych.
Bandura i Mischel podzielali zaoenie, e ywotn
spraw dla psychologii osobowoci jest rozpoznanie
potnego wpywu biecych, specyficznych bodcw
rodowiskowych, porzucenie za takich mglistych i le
zdefiniowanych mechanizmw i poj jak cechy czy
instynkty. Podkrelali take wag wyuczonych wzorcw
zachowania opartych na spoecznym uczeniu si obserwacji innych i otrzymywanych od nich wzmocnieniach spoecznych. Zrobili kolejny, istotny krok
naprzd, podkrelajc wag procesw poznawczych na
rwni z wag procesw behawioralnych, przywracajc
w ten sposb dziaajcemu ciau mylcy umys.
Zwolennicy poznawczych teorii osobowoci zwrcili
uwag na istnienie wanych rnic indywidualnych
w sposobach mylenia o sytuacjach zewntrznych i ich
definiowaniu. Teorie poznawcze wysuwaj na pierwszy
plan proces umysowy, przez ktry ludzie przeksztacaj

swoje wraenia i spostrzeenia w zorganizowane odwzorowania rzeczywistoci. Podobnie jak teorie humanistyczne, podkrelaj one fakt uczestnictwa jednostek
w tworzeniu wasnych osobowoci. Ludzie w duym
stopniu aktywnie wybieraj swoje rodowisko, tote
nawet jeli rodowisko ma na nas znaczny wpyw, nie
jestemy biernymi przedmiotami tego wpywu. Rozwaamy alternatywy i wybieramy warunki, w ktrych dziaamy i ktre dziaaj na nas, wybieramy te sytuacje, po
ktrych spodziewamy si wzmocnie, a unikamy niesatysfakcjonujcych i niepewnych.
Zwizek midzy zmiennymi sytuacyjnymi i poznawczymi w organizacji zachowania znajdziemy w pewnej
liczbie teorii osobowoci. W tej czci naszej prezentacji
podejcia poznawczego omwimy teori konstruktw
osobistych George'a Kelly'ego, a nastpnie przyjrzymy
si bliej teoriom spoecznego uczenia si Waltera Mischela i Alberta Bandury.
Teoria konstruktw osobistych Kelly'ego

George Kelly (1955) stworzy teori osobowoci, ktra
kadzie gwny nacisk na aktywne konstruowanie przez
kad osob jej wasnego wiata. Dowodzi on dobitnie,
e nikt nigdy nie jest ofiar ani przeszej historii, ani
teraniejszego rodowiska. Cho zdarze nie da si
zmieni, kade zdarzenie mona alternatywnie zinterpretowa. Ludzie zawsze mog odtwarza swoj
przeszo lub okrela swoje teraniejsze trudnoci na
rozmaite sposoby.
Wedug Kelly'ego nauka jest metafor procesu konstrukcji poznawczej. Naukowcy tworz teorie, eby zrozumie wiat przyrody i formuowa przewidywania na
temat tego, co wydarzy si przy spenieniu okrelonych
warunkw. Sprawdzianem teorii naukowej jest jej
uyteczno - to, jak dobrze pozwala ona wyjania
i przewidywa. Jeli teoria nie dziaa dobrze lub jeli
rozszerza si j poza zbir faktw, poza ktrym dobrze
nie dziaa, wwczas moe i powinna zosta opracowana
nowa teoria. Kelly dowodzi, e kady czowiek funkcjonuje jak naukowiec. Pragniemy przewidywa i wyjania
otaczajcy nas wiat - szczeglnie wiat midzyludzki.
Budujemy teorie na temat wiata z elementw zwanych
konstruktami osobistymi. Kelly definiowa konstrukty osobiste (personal constructs) jako przekonania danej osoby
na temat tego, co jest wsplne dwm osobom lub
zdarzeniom i co rni je od trzeciej osoby lub zdarzenia.
Na przykad mog powiedzie, e mj wuj i mj brat s
podobni, poniewa s bardzo rywalizacyjni. Moja siostra
rni si od nich, poniewa lubi pozostawa w cieniu
innych. Wyglda na to, e uyem konstruktu rywalizacyjno - uleganie innym" do organizacji spostrzegania
osb z mojego otoczenia. Stosujc to pojcie do wielu
znanych mi osb mog podzieli je na kategorie lub
umieci na skali, rozcigajcej si od najbardziej rywalizacyjnych osb jakie znam do osb najchtniej ulegajcych innym.
Masz wiele rnych konstruktw osobistych,
ktrych moesz uywa do zrozumienia kadej osoby
i sytuacji. Chocia wiele osb uywa czciowo tych
samych konstruktw co ty, niektre z tych konstruktw
s niepowtarzalnie twoje. Wszystkie twoje konstrukty
cz si w zintegrowany system przekona, ktry
wpywa na twj sposb interpretowania napotykanych
sytuacji, reagowania na nie i odczuwania ich. Konstrukty
stale dostpne to takie, ktrych uywasz czsto i automatycznie. Wpywaj one na to, jak oceniasz informacje
o innych i ksztatujesz sobie ich obraz. S prawdopodobnie wzgldnie stae w dugich przedziaach czasowych (Lau, 1989; Higgins, 1990). Moemy je rozumie
jako schematy - porcje wiedzy, ktre steruj przetwarzaniem informacji (tak jak to omawialimy w Rozdziale 11).
Adaptacja do nowej sytuacji wymaga, by twj system
konstruktw by otwarty na zmiany; jeli trudno ci zrozumie lub przewidzie bieg wydarze, by moe korzystnie byoby znale nowe sposoby interpretacji wiata.
Kelly uwaa, e ludzie rni si gotowoci do zmiany
konstruktw, przy czym rdem kopotw moe by
zarwno sztywna odmowa zmiany starych, nieefektywnych konstruktw, jak i nerwowa zmiana konstruktw
z kad zmian sytuacji.
Kelly podkrela idiograficzn natur systemu konstruktw osobistych kadej osoby, omawiajc systemy,
struktury i procesy tylko w kategoriach oglnych,
niewiele za mwic o treci konstruktw. Ostatnio
teori Kelly'ego rozwin Higgins (1990), wyrniajc
rne typy konstruktw jak fakty, wskazwki (guides)
i moliwoci, ktre stosuj si do ja", do innych osb
i do kontekstu spoecznego; przypuszcza si, e kady
typ konstruktu wpywa w specyficzny sposb na zachowanie.
Poznawcza teoria
spoecznego uczenia sie Mischela
Walter Mischel zakwestionowa uyteczno opisywania osobowoci w kategoriach cech. Jako alternatyw
zaproponowa poznawcz teori osobowoci, ktra
czerpie rwnie wiele z zasad teorii spoecznego
uczenia si. Podobnie jak inni teoretycy spoecznego
uczenia si, Mischel przypisuje znaczn rol wpywowi
zmiennych rodowiskowych na zachowanie. Zdaniem
Mischela, traktowanie wikszoci naszych dziaa
i wielu naszych przekona jako wypywajcych
z wasnoci jani jest nietrafne. Widzi w nich natomiast
reakcje dokonywane, podtrzymywane lub zmieniane
pod wpywem obserwacji wanych modeli spoecznych
i specyficznych zwizkw bodziec - reakcja" w naszym
dowiadczeniu.
Wymiary rnic indywidualnych

Mischel podkrela take fakt aktywnego uczestnictwa ludzi w poznawczej organizacji interakcji ze rodowiskiem (Mischel i Peake, 1982). (Warto zaznaczy, e
Mischel by studentem Kelly'ego). Wedug Mischela to,
jak zareagujesz na specyficzne oddziaywanie rodowiska, zaley od niektrych lub wszystkich z poniszych
zmiennych i procesw:
Kompetencje - to co wiesz, co umiesz robi, twoje
zdolnoci do osignicia pewnych wynikw poznawczych i behawioralnych.
Strategie kodowania - sposoby przetwarzania
napywajcych informacji, ich selekcjonowania,
kategoryzacji i dokonywania skojarze.
Oczekiwania - twoje przewidywania prawdopodobnych wynikw dziaa w konkretnych sytuacjach.
Wartoci osobiste - waga, jak przywizujesz do
poszczeglnych bodcw, wydarze, ludzi i aktywnoci.
.
Systemy samoregulacyjne i plany - wypracowane
przez ciebie reguy kierowania wykonaniem,
ustalania celw i oceny wasnej efektywnoci.
Co przesdza o indywidualnym uksztatowaniu tych
zmiennych? Wedug Mischela jest ono rezultatem
obserwacji i interakcji jednostki z innymi ludmi i rodowiskiem nieoywionym. Ludzie reaguj rozmaicie na to
samo oddziaywanie rodowiskowe z powodu rnic
w zakresie tych zmiennych osobowociowych, opartych po
czci na uprzednich oddziaywaniach rodowiskowych.
Zmienne osobowociowe a zmienne sytuacyjne
Podejcie Mischela zwraca uwag na plastyczno
adaptacyjn ludzkiego zachowania. Chocia wymienione
wyej zmienne osobowociowe wywieraj stay wpyw
na nasze zachowanie, jestemy rwnie zdolni do adaptacji i zmiany w reakcji na nowe wymagania rodowiska.
Mischel stara si rozwiza ten paradoks spjnoci,
dowodzc, e z powodu ludzkiej wraliwoci na sygnay
sytuacyjne, cechy sytuacji s rwnie istotne dla zrozumienia zachowania co cechy osb. Postawi hipotez, e
zmienne osobowociowe bd miay najwikszy wpyw
na zachowanie, kiedy sygnay sytuacyjne s sabe lub
wieloznaczne. Kiedy sytuacje s jasne i wyrane, indywidualna zmienno reakcji bdzie mniejsza. Na przykad w windzie wikszo z nas zachowuje si cakiem
podobnie pod wpywem wyranych, niezwerbalizowanych wymaga sytuacyjnych. Natomiast na przyjciu,
gdzie gama stosownych zachowa jest szeroka, zmienne
osobowociowe doprowadz do znacznych rnic
w zachowaniu. Istnieje wiele dowodw na poparcie tej
tezy (Mischel, 1979; Wright i Mischel, 1987; Caspi i Bem,
1990).
Poznawcza teoria
spoecznego uczenia si Bandury
Dziki swoim pismom teoretycznym i rozlegym badaniom na dzieciach i dorosych Alfred Bandura (1986)
z Uniwersytetu Stanforda sta si wybitnym rzecznikiem
podejcia do osobowoci przyjmujcego perspektyw
teorii spoecznego uczenia si. Podejcie to czy podstawy teorii uczenia z naciskiem na ludzkie interakcje
z otoczeniem spoecznym. 7. perspektywy spoecznego
uczenia si ludzie nie s ani igraszk si wewntrznych,
ani bezradnymi pionkami sterowanymi przez rodowisko.
Podejcie spoecznego uczenia si podkrela specyficznie ludzki charakter procesw poznawczych zaangaowanych w nabywanie i podtrzymywanie wzorcw
zachowania, czyli ksztatowanie osobowoci. Poniewa
potrafimy
manipulowa
symbolami
i
myle
0 wydarzeniach zewntrznych, jestemy w stanie
przewidywa moliwe konsekwencje naszych dziaa
bez rzeczywistego ich dowiadczania. Oprcz uczenia
si na wasnych dowiadczeniach, uczymy si take
zastpczo przez obserwacj innych ludzi. Jednake nie
jest to obserwacja bierna i mechaniczna: dokonujemy
subtelnych rozrnie w obrbie warunkw bodcowych, ktre doprowadziy do danego zachowania
1 jego konsekwencji. Tak wic jeli obserwowane
zachowanie podlega karze, uczymy si go, ale go nie
wykonujemy, co nastpioby, gdybymy byli wiadkami
jego pozytywnego wzmocnienia.
Moemy take sami wartociowa wasne zachowanie wedug standardw osobistych i samym sobie dostarcza wzmocnie w postaci samoakceptacji lub samopo-
Rysunek 14.3
Determinizm wzajemny
W determinizmie wzajemnym jednostka, jej zachowanie

i rodowisko pozostaj we wzajemnych interakcjach.
tpienia. W ten sposb jestemy zdolni do samoregulacji

- nasza wasna kontrola zachowa dominuje nad
automatyczn kontrol si zewntrznych. Czsto jednak
dopasowujemy swoje zachowania do narzuconych nam
standardw. Kto, kto przyjmuje standardy zewntrzne
za drogowskaz zachowania, bdzie reagowa inaczej ni
osoba, ktra rozwina swoje standardy osobiste.
Teoria Bandury uwypukla zoon interakcj czynnikw indywidualnych, zachowania i bodcw rodowiskowych. Kady z tych elementw moe wpywa na inne
i zmienia je. Ta zmiana rzadko jest jednokierunkowa - ma
ona charakter wzajemny. Twoje zachowanie moe pozostawa pod wpywem zarwno twoich postaw, przekona
czy uprzedniej historii wzmocnie, jak i bodcw obecnych w rodowisku. To, co robisz, moe wpywa na rodowisko, z kolei rodowisko moe oddziaywa na wane
aspekty twojej osobowoci, ale take - na zasadzie sprzenia zwrotnego - moe na ni wpywa twoje wasne
zachowanie. W myl tej istotnej dla teorii spoecznego
uczenia si koncepcji determinizmu wzajemnego (reciprocal determinism) (Bandura, 1981 a), pene zrozumienie ludzkiego zachowania, osobowoci i ekologii spoecznej wymaga zbadania wszystkich tych skadnikw (zob. rys. 14.3).
I tak na przykad jeli mam nadwag, nie wybior aktywnoci lekkoatlety, lecz jeli mieszkam w pobliu basenu,
mog oddawa si pywaniu. Jeli jestem towarzyski, bd
rozmawia z innymi ludmi odwiedzajcymi basen i tworzy bardziej przyjazn atmosfer, co czyni rodowisko
przyjemniejszym. To tylko drobna ilustracja wzajemnego
determinizmu osoby, rodowiska i zachowania.
Uczenie si obserwacyjne
By moe najwaniejsz zasug teorii Bandury jest
zwrcenie uwagi na uczenie si obserwacyjne (observational learning), jako proces, dziki ktremu podmiot
zmienia swe zachowanie pod wpywem obserwacji
zachowania innej osoby. W Rozdziale 9 dowiedzielimy
si, e to podejcie podwayo tradycyjn teori behawiorystyczn, poniewa twierdzi si w nim, e czowiek
moe uczy si bez wykonywania obserwowalnych
zachowa. Dziki uczeniu si obserwacyjnemu dzieci
i doroli otrzymuj ogromny zakres informacji o swym
rodowisku spoecznym - o tym, co stosowne i prowadzi
do nagrody, co za prowadzi do kary lub nie wzbudza
reakcji. Zdolnoci, postawy i przekonania mog by
nabywane po prostu na drodze obserwacji tego co
ludzie robi i nastpujcych po tym konsekwencji. Moe
to na przykad oznacza, e identyfikacja u dzieci
ksztatuje si w znacznym stopniu przez obserwacj
zachowania mczyzn i kobiet w ich kulturze i odmiennych reakcji kulturowych na te zachowania (S. Bem,
1984). Dzieci mog si take uczy cech osobowoci
takich jak altruizm (Straub, 1974) lub zdolno do opniania gratyfikacji przez obserwacje modeli bezporednio w otoczeniu lub porednio w ksikach, filmach i TV.
Dzieci mog rozwija swoj tosamo pciow obserwujc, w jaki

sposb zachowuj si w ich kulturze kobiety i mczyni.
Poczucie wasnej skutecznoci

Bandura opracowa ostatnio pojcie poczucia wasnej skutecznoci jako centraln cz swej teorii spoecznego uczenia si (1986). Jak to krtko opisalimy
w Rozdziale 12, poczucie wasnej skutecznoci (self-ejficacy) jest to przekonanie jednostki, e poradzi sobie
pomylnie z konkretn sytuacj. Poczucie wasnej skutecznoci wpywa na spostrzeganie, motywacj i poziom
wykonania jednostki na wiele sposobw. Jeli oczekujemy, e bdziemy nieskuteczni, nawet nie prbujemy
wykona pewnych dziaa, nie podejmujemy ryzyka.
Unikamy sytuacji, w ktrych czujemy si nie na miejscu.
Nawet jeli w rzeczywistoci sta nas na co i pragniemy
tego, moemy nie podj wymaganych dziaa lub nie
dy do pomylnego ich wykonania, jeeli mylimy, e
nie mamy odpowiednich moliwoci.
Poczucie skutecznoci jest czym innym ni oglna
wiara w siebie. Bandura uwaa, e najdogodniej pojmowa ludzk ocen wasnych zdolnoci jako wizk
wartociowa specyficznych. Jego zdaniem upraszczanie
caej zoonoci ludzkiej samowiedzy i samooceny do
jednej etykietki poczucia skutecznoci jest zwodnicze.
Niemniej jednak poczucie skutecznoci moe wpywa
na zachowanie w sytuacjach odmiennych od tych,

w ktrych powstao, poniewa utrwalone pozytywne
oczekiwania co do wasnej kompetencji mog si generalizowa na nowe sytuacje (Bandura, 1977b).
Oprcz osigni rzeczywistych - czsto okrelanych jako dokonania odgrywane (enactive) - istniej trzy
inne rda oczekiwa skutecznoci: (a) dowiadczenie

zastpcze, czyli nasze obserwacje dziaa innych osb;
(b) perswazja spoeczna i autoperswazja (inni mog nas
przekona, e jestemy w stanie co zrobi lub te moemy o tym przekona samych siebie) oraz (c) spostrzeganie wasnego pobudzenia towarzyszcego mylom
o zadaniu lub podejmowaniu go. Na przykad lk sugeruje
sabe oczekiwanie skutecznoci, podniecenie za - oczekiwanie sukcesu.
Poza tym, e sdy o wasnej skutecznoci wpywaj
na rodzaj wybieranych przez nas aktywnoci, zada, sytuacji i towarzystwa, wpywaj one take na ilo wkadanego przez nas wysiku i wytrwao w obliczu trudnoci. To, na ile energicznie i wytrwale student oddaje
si zadaniom akademickim, zaley bardziej od jego
poczucia wasnej skutecznoci ni od rzeczywistych
zdolnoci. Oczekiwania sukcesu lub poraki mog podlega wpywowi informacji zwrotnej o wykonaniu, ale jest
bardziej prawdopodobne, e stworz one informacje
zwrotne przewidywane, a wic stan si samospeniajcymi si proroctwami. (W Rozdziale 18 omwimy sposoby indukowania kadego z tych czterech typw oczekiwa skutecznoci w ramach terapii).
Oczekiwanie niepowodzenia - a w konsekwencji
zaniechanie stara - moe oczywicie opiera si nie
tylko na poczuciu wasnej nieskutecznoci, ale i na
spostrzeganiu sytuacji jako obojtnej, karzcej lub nie
dajcej wsparcia. Takie oczekiwania nazywane s oczeki-
cia maej skutecznoci musz rozwin w sobie kompetencje, ktre poprawi spostrzeganie wasnej skutecznoci. Z drugiej strony, jeli kto uwaa reagowanie za
daremne z powodu oczekiwa opartych na wynikach, to
by moe naley zmieni otoczenie, a nie samego siebie
- tak by po prawidowych reakcjach wzmocnienia
rzeczywicie nastpiy.
Czy poczucie skutecznoci nauczyciela moe wpywa na wyniki uczniw? Wyniki bada terenowych przeprowadzonych w szkole silnie wspieraj tez o zwizku
midzy osobowoci a poziomem wykonania.
W badaniu uczestniczyo 48 nauczycieli w 4 szkoach
rednich
znacznym
udziale
uczniw
zdepry-
wowanych kulturowo". Badacze mierzyli u nauczycieli

poczucie skutecznoci uczenia za pomoc skal samoopisu, prowadzili obserwacje klimatu i atmosfery" na
lekcjach i oceniali postpy uczniw za pomoc standardowych testw. Korelacje midzy tymi i jeszcze innymi
pomiarami wykazuj, e nauczyciele o poczuciu wikszej skutecznoci maj skonno do podtrzymywania
pozytywnego klimatu emocjonalnego w swych klasach,
unikajc surowych metod kontroli zachowania, ktra to
skonno charakteryzuje nauczycieli o poczuciu maej
skutecznoci. Ponadto wyniki uczniw z matematyki
byy znaczco skorelowane z poczuciem skutecznoci
nauczycieli - im wiksze poczucie skutecznoci nauczyciela, tym lepsze wyniki uczniw. Jednak ten efekt
ogranicza si do nauki matematyki. Nie wystpi natomiast w tecie czytania - by moe dlatego, e nie byo
to przedmiotem nauczania na lekcjach podstawowych
umiejtnoci jzykowych, prowadzonych przez badanych nauczycieli (Ashton i Webb, 1986).
waniami opartymi na wynikach (zob. rys. 14.4). Osoby,
ktre sdz, e dziaanie jest daremne z powodu poczuRysunek 14.4
Bandury model poczucia skutecznoci
W modelu umieszcza si oczekiwania co do skutecznoci midzy

osob a jej zachowaniem, za oczekiwania co do wyniku midzy
zachowaniem a jego przewidywanym wynikiem.
Krytyczna ocena teorii uczenia si

i teorii poznawczych
Krytycy utrzymuj, e podejcie behawiorystyczne wylewa ttnic yciem osobowo dziecka pozostawiajc
zimn kpiel; interesujc si tak bardzo bodcami rodowiskowymi, traci kontakt z osob. Czy osobowo to
wizka zmiennych bodcowych, czy ywy czowiek? Jeli
osobowo tworzy si przez mechaniczne powtarzanie
wczeniej wzmacnianych reakcji, to skd bior si
zachowania nowe - twrcze osignicia, pomysy innowacyjne i dziea sztuki? Krytycy dowodz take, i wikszo procesw uczenia si badanych przez behawiorystw opiera si na bardzo specyficznych reakcjach,
wzmacnianych dlatego, e organizm znajduje si pod
wpywem motywacji braku (stan napicia), a inne dziaania i wzmocnienia s niedostpne. Ponadto, poniewa
uwaga koncentruje si na procesie uczenia si, tre
niepowtarzalnych wasnoci, ktre skadaj si na osobowo, zostaje pominita.
Pod adresem teorii poznawczych pada szereg

zarzutw zwizanych z ignorowaniem przez nie emocji
jako wanego skadnika osobowoci. Teorie te kad
nacisk na zmienne racjonalne, zwizane z przetwarzaniem informacji, takie jak konstrukty czy strategie kodowania. Emocje s traktowane jako co najwyej produkt
uboczny myli i zachowa lub te jako jeszcze jeden
rodzaj myli, bez przypisywania im odrbnego statusu
i znaczenia. Dla wszystkich, ktrzy uznaj emocje za o
ludzkiej osobowoci, jest to powany bd. Wiele bada
wykazao istotny wpyw emocji na procesy poznawcze,
pami, czas reakcji i podejmowanie decyzji (Bower,
1981; Zajonc, 1980). Odczucia mog by wanymi determinantami treci i struktury poznawczej, nie za
otoczk poznawcz". Teorie poznawcze s rwnie
atakowane za lekcewaenie wpywu motywacji niewiadomej na zachowanie i afekt.
Kolejna grupa zarzutw dotyczy nieokrelonoci
wyjanie odnonie do sposobw, w jakie tworz si
konstrukty osobiste i kompetencje. Teoretycy poznawczy maj niewiele do powiedzenia na temat rozwojowych podstaw osobowoci dorosych. Koncentracja na
subiektywnym spostrzeganiu warunkw biecego
zachowania odwraca uwag od dziejw jednostki.
Zarzuty te odnosz si przede wszystkim do teorii Kelly'ego, ktr przedstawia si raczej jako system pojciowy ni teori, poniewa koncentruje si na strukturze
i procesach, niewiele mwic o treci konstruktw osobistych.
Pomimo tych zarzutw, poznawcze teorie osobowoci wniosy istotny wkad we wspczesn psychologi.
Teoria Kelly'ego oddziaaa na wielu terapeutw poznawczych. Dziki koncepcjom Bandury lepiej wychowujemy dzieci i pomagamy im w nauce. Mischelowska analiza sytuacji pozwolia nam lepiej zrozumie zoono
i znaczenie interakcji midzy wpywem jednostki
na sytuacj i wpywem sytuacji na jednostk.
Podsumowanie
Zwolennicy teorii uczenia si uwaaj, e zachowania nie
determinuj wewntrzne mechanizmy w rodzaju cech, lecz
kombinacja bodcw rodowiskowych i uprzednich wzmocnie. Osobowo jest to suma reakcji jednostki, ktrq mona
odtworzy z jej historii uczenia si. Dollard i Miller, teoretycy
uczenia
si,
slarajqc si
sformuowa laboratoryjnie
sprawdzalne hipotezy na temat osobowoci, uzupenili takie

pojcia Freudowskie jak redukcja napicia o popdy wyuczone, zahamowanie reakcji i nawyki wyuczone. Natomiast
Bandura podkrela wag czynnikw spoecznych i poznawczych - szczeglnie uczenia si przez obserwacj, wzajemnego determinizmu i spostrzegania wasnej skutecznoci.
fi]\:M\\l\\.\\:'..: . ..31iHi\l>.j::.i1'!.Viilili;\;:î!il,Viim\';1'.i-V"-
'
Kelly iiwaa, ze konstrukty osobiste wpywaj na tl'

jak jednostka przetwarza informacje o innych ludziach,
o rodowisku i o dostpnych sposobach zachowania. Konstrukty stale dostpne lo takie, z ktrych ludzie czsto
korzystaj, poniewa maj one zastosowanie w szerokim
zakresie sytuacji. Mischel poczy teori spoecznego
uczenia si z podejciem poznawczym bliskim Kelly'emu.
Uwaa on, e ludzie adaptuj si plastycznie do subtelnych
zmian warunkw rodowiskowych i wzmocnie. Reaguj
odmiennie na te same sytuacje z powodu odmiennych kompetencji, strategii kodowania, oczekiwa, wartoci osobistych oraz systemw samoregulacyjnych i planw. Teorie
spoecznego uczenia si i teorie poznawcze byy krytykowane za koncentracj na racjonalnym przetwarzaniu informacji, ignorowanie za tak istotnych wyznacznikw zachowania jak emocje i motywy niewiadome.
eone jani
Kiedy teorie spoecznego uczenia si otworzyy ponownie czarn skrzynk" dowiadcze wewntrznych, ktr
uprzednio zamknli behawioryci, odnalazy w niej cae
pokady skarbw i utrapie. Cho poznawcze podejcie
do jani byo czym nowym, podstawy teorii jani
zostay ju dawno wypracowane przez filozofw, socjologw, analitykw i psychologw humanistycznych.
Najznamienitszym zwolennikiem analizy jani by
William James (1890). James zidentyfikowa trzy skadniki dowiadczenia jani: ja materialne (ja cielesn wraz
z otaczajcymi j obiektami fizycznymi); ja spoeczne
(wiadomo jednostki dotyczca jej reputacji w oczach
innych) i ja duchowe (ja kontrolujca prywatne myli
i uczucia). James uwaa, e wszystko, co kto skojarzy
ze swoj tosamoci, staje si w pewnym sensie czci
jani. Ludzie reaguj obronnie, kiedy zostaj obraeni
ich przyjaciele lub czonkowie rodziny, poniewa
zaatakowana zostaje cz ich jani. Niektrzy z teoretykw uznaj, e duma z posiadanych samochodw,
przywizanie do starych pyt czy pamitek jest wiadectwem istnienia jani rozszerzonej, ktra obejmuje
take posiadane przedmioty.
W teoriach jani centralnym pojciem jest wiedza.
Wgld w samego siebie by wan czci kuracji psychoanalitycznej w teorii Freuda, natomiast Jung kad
nacisk na konieczno penej akceptacji wszystkich
aspektw wiadomego i niewiadomego ycia jednostki
jako warunek penego rozwoju jani.
Ja jako podmiot i przedmiot poznania

Pewni teoretycy jani dokonuj rozrnienia midzy podmiotem (knower) a przedmiotem poznania (known). Podmiot to
ta cz ciebie, ktra dowiadcza myli, uczu i spostrzee - cz, ktra kieruje twoim zachowaniem. Jako przedmiot okrela si to, co Carl Rogers i inni nazwali samowiedz (self-concept), a wic wszystkie twoje wiadome lub
potencjalnie wiadome myli, idee i oceny na wasny temat.
Wielu psychologw krytykowao pojcie jani jako
podmiotu, poniewa sugeruje ono istnienie w gowie
maego czowieczka, ktry integruje dowiadczenia
i kieruje zachowaniem. Z drugiej strony pojcie jani jako
przedmiotu zawiera treci dostpne wiadomoci jednostki (Berkowitz, 1988). Tote moemy mierzy rne
aspekty samowiedzy na podstawie samoopisw - pytajc
po prostu ludzi o ich przekonania na wasny temat.
Samowiedz tworzy wiele skadnikw. Midzy innymi s
to twoje wspomnienia na wasny temat; sdy na temat
twych cech, wartoci i zdolnoci; ja idealna - to, jakim
pragniesz si sta, moliwe ,ja", ktre chciaby wprowadzi w ycie; twoje pozytywne i negatywne oceny samego
siebie (samoocena) oraz sdy o tym, co inni o tobie myl
(McGuirei McGuire, 1988).
Dynamiczne aspekty samowiedzy

Samowiedza jest dynamiczn struktur umysow, ktra
motywuje, interpretuje, organizuje, zaporednicza i reguluje procesy i zachowania intrapersonalne i interpersonalne. Tre i struktura twojej samowiedzy wpywa na
sposoby przetwarzania informacji na wasny temat,
a badania wykazuj, e schematy i pojcia, za ktrych
pomoc najczciej interpretujesz twoje wasne zachowania, wpywaj rwnie na to, jak przetwarzasz informacje o innych ludziach (Markus i Smith, 1981; Cantor
i Kihlstrom, 1987). Istotne aspekty samowiedzy wykazuj zmiany rozwojowe: mae dzieci myl o sobie w kategoriach waciwoci fizycznych, stopniowo uwzgldniaj nastroje i preferencje, wreszcie koncentruj si na
swych cechach interpersonalnych, moralnych i na filozofii ycia (Damon i Hart, 1988; Livesley i Bromley, 1973).
Wiele aspektw samowiedzy znajduje odbicie w zachowaniu. Przekonalimy si ju z prac Bandury, jak poczucie wasnej skutecznoci wpywa na osiganie przez
ludzi konkretnych celw i wytrwao w deniu do nich
(Markus i Nurius, 1986; Markus i in., 1990).
Samoocena (self-esleem) danej osoby jest to uoglniona oceniajca postawa wobec samego siebie, ktra
moe silnie wpywa na nasze myli, nastroje i zachowanie. Co interesujce, przekonanie o wpywie samooceny na zachowanie doczekao si oficjalnego poparcia
w Kalifornii (1987), gdzie zaoono Komisj Samooceny.
Jej zadaniem jest odkrywanie sposobw poprawy samooceny dla dobra jednostek i spoeczestwa.
Istniej dowody na to, e dla wikszoci ludzi podtrzymanie samooceny i zachowanie integralnoci samowiedzy jest samodzielnym rdem motywacji (Steele,
1988). Na przykad, wtpic w moliwo wykonania
jakiego zadania, ludzie uciekaj si czasem do zachowa
0 charakterze samoutrudniania (self-handicapping). Rozmylnie dziaaj na rzecz obnienia poziomu wykonania!
Celem tej strategii jest zdobycie gotowego usprawiedliwienia niepowodzenia, ktre nie oznaczaoby braku
zdolnoci (Jones i Berglas, 1978). Tote jeli obawiasz si
sprawdzi, czy twj poziom wiedzy zasuguje na zaliczenie, moesz bawi si z przyjacimi zamiast uczy si do
wanego egzaminu. W ten sposb jeli nie zdasz, moesz
obwinia o to nieprzygotowanie, nie dowiadujc si, czy
bye rzeczywicie zdolny zda. Badania wykazuj, e wikszo ludzi podejmuje si jednak autoweryfikacji, starajc
si pozna lepiej samych siebie. Jednak czasami, w obliczu
zwtpienia, ludzie usiuj ignorowa problemy osobiste
1 uruchamiaj procesy zwikszania poczucia wasnej wartoci
(self-enhancement), wolc raczej nadal siebie lubi, ni
siebie pozna. Stosujc podwyszanie wasnej wartoci,
ludzie zaprzeczaj informacji lub znieksztacaj j, aby
zachowa podany obraz samych siebie (Swann, 1990).
Kiedy rozmylnie manipulujesz swoim ,ja" publicznym, usiujc wywrze okrelone wraenie na innej osobie,
podejmujesz manipulacj wraeniem wywieranym na innych.
Czasem nawet nie zdajc sobie z tego sprawy kierujesz
swoim ,ja" publicznym tak, by podtrzyma wraenie zgodne
z twoim spostrzeganiem samego siebie. W procesie tym
znanym jako potwierdzenie przez zachowanie {behavioral
conjirmaiion), twoje sdy o sobie samym kontroluj zachowania (rdo) w obecnoci konkretnych innych osb (cel)
(Snyder, 1984). Adresaci twojego zachowania bd prawdopodobnie reagowa zgodnie z ustalonym w ten sposb
kontekstem zachowaniowym i potwierdza twj pierwotny sd na temat samego siebie. W ten sposb sdy tworz
rzeczywisto. Ludzie ekstrawertywni wywouj ekstrawertywne zachowania innych (Fong i Markus, 1982), osoby
lkowe wywouj lk u innych (Riggs i Cantor, 1981), a ci,
ktrzy s pod wpywem depresji, prowokuj depresyjne,
wrogie uczucia u innych (Strack i Coyne, 1983).
Mimo i oddzielenie samowiedzy od jani jako podmiotu zaowocowao wielk iloci bada i pogbio
nasze zrozumienie pewnych typw zachowania, niektrzy teoretycy uwaaj, e musimy powrci do zintegrowanej czy zunifikowanej koncepcji jani. Teoretycy ci
lansuj koncepcj jani interpersonalnej, w ktrej zachowaniem nie kieruje niewidzialny homunkulus (may czowieczek) ukryty wewntrz osoby, ale kontekst spoeczny,
w ktrym ona yje (Rosenberg, 1988). Hazel Markus
sdzi, e ja jest dynamiczn konstrukcj, nabierajc
znaczenia tylko w kontekcie midzyludzkim; bez innych
nie byoby jani (Markus i Cross, 1990). Nie ma wyranej
dychotomii midzy publicznymi i prywatnymi aspektami
jani, ani te midzy tym, co mylimy o sobie i tym, co
naszym zdaniem sdz o nas inni. Wszystkie nasze

zachowania interpersonalne zostaj wcielone do jani.
Ponadto wiele z naszych zachowa przebiega wedug
scenariuszy zawartych w odgrywanych przez nas rolach,
a zachowania prezentowane przez nas w rnych rolach
rwnie zostaj wczone do jani.
Krytyczna ocena teorii jani

Krytycy teorii jani charakteryzuj j jako worek bez
dna. Niektrzy twierdz, e ja jako konstrukt teoretyczny jest bezuyteczna, poniewa tumaczy nieznane
nieznanym, przypisujc si sprawcz zachowania
niewidzialnej personie, ktra nie podlega weryfikacji ani
badaniu. Paradoksalnie inni krytycy utrzymuj, e bardziej dostpna pomiarowi samowiedza jest pustym zbiorem schematw, ktre nie mog kierowa zachowaniem
pod nieobecno jani jako podmiotu.
^Podsumowanie
William James by jednym z pierwszych psychologw teore-tyzujcych na temat jani i jej rnych skadnikw - materialnych, spoecznych i duchowych. Dokonano rozrnienia
pomidzy jani podmiotow, ktra jest aktywnym czynnikiem dowiadczajcym i jani przedmiotow poznawan
w procesie autorefleksji. Nowe podejcia przedstawiaj
samowiedz jako dynamiczn struktur psychiczn, ktra
nie tylko uczestniczy w interpretacji dowiadczenia i reguluje zachowanie osobiste i spoeczne, ale jest rwnie rdem
motywacji do dziaania. Wspczenie psychologowie badaj
wiele aspektw samowiedzy i procesw jani, midzy innymi
samoocen, samoutrudnianie, autoweryfikacj i zwikszanie
poczucia wasnej wartoci.
|estawieme teorii
osobowoci
Nie istnieje jednolita teoria osobowoci, ktr popieraaby wikszo psychologw. W naszym przegldzie
kolejnych teorii powtarzao si kilka rnic w podstawowych zaoeniach. Korzystnie bdzie podsumowa
najwaniejsze rnice w zaoeniach na temat osobowoci i podejcia oparte na tych zaoeniach.
1. Dziedziczno czy rodowisko. Co jest waniejsze:
czynniki genetyczne i biologiczne czy wpywy rodo-
wiska? Teorie cech s pod tym wzgldem podzielone;

teoria Freuda opiera si w znacznym stopniu na dziedzicznoci; teorie humanistyczne, poznawcze i teorie
jani kad nacisk albo na rodowisko jako determinant zachowania, albo na interakcj ze rodowiskiem
jako rdo rozwoju i zrnicowania osobowoci.
2. Procesy uczenia si czy wrodzone prawa zachowania. Czy naley pooy nacisk na modyfikowalno
zachowania, czy te rozwj osobowoci przebiega
zgodnie z wewntrznym programem? Tu take teorie
cech s podzielone. Teoria Freuda opowiada si za
determinizmem wewntrznym - w wydaniu pesymistycznym, podczas gdy humanici proponuj
pogld optymistyczny: ludzie zmieniaj si pod
wpywem dowiadcze. Teorie uczenia si, poznawcze i jani jasno opowiadaj si za pogldem, i
zmiany zachowania i osobowoci s wynikiem wyuczonego dowiadczenia.
3. Nacisk na przeszo, teraniejszo czy przyszo.
Teoretycy cech kad nacisk na przesze przyczyny
zachowania, czy to wrodzone, czy wyuczone. Dla
teorii Freuda najwaniejsze s przesze zdarzenia
z wczesnego dziecistwa; teorie uczenia si skupiaj
si na przeszych wzmocnieniach i teraniejszych okolicznociach; teorie humanistyczne kad nacisk na
teraniejsz rzeczywisto fenomenologiczn i przysze cele; natomiast teorie poznawcze i jani akcentuj przeszo i teraniejszo (przyszo jest istotna,
gdy chodzi o ustalanie celw).
4. wiadomo czy niewiadomo. Teoria Freuda kadzie nacisk na procesy niewiadome; z kolei teorie
humanistyczna, uczenia si i poznawcza na procesy
wiadome. Teorie cech powicaj niewiele uwagi
zarwno wiadomoci, jak i niewiadomoci; teorie
jani nie zajmuj na ten temat jasnego stanowiska.
5. Dyspozycje wewntrzne czy sytuacja zewntrzna.
Teorie uczenia si podkrelaj czynniki sytuacyjne;
. teorie cech opieraj si na czynnikach dyspozycyjnych; pozostae dopuszczaj interakcj midzy
zmiennymi sytuacyjnymi i osobowociowymi.
Kady typ teorii wnosi odmienny wkad w nasze
rozumienie osobowoci. Teorie cech dostarczaj katalogu opisujcego czci i struktury. Teorie psychodynamiczne dodaj do tego mocny silnik i paliwo, co wprawia
wehiku w ruch. Teorie uczenia si dostarczaj kierownicy, znakw drogowych i innego wyposaenia do kontroli jazdy. Teorie humanistyczne sadzaj za kierownic
yw osob. Teorie poznawcze przypominaj, e sposb
zaplanowania, zorganizowania podry i pniejszych
0 niej wspomnie zalee bdzie od mapy umysowej
wybranej przez kierowc. Teorie jani przypominaj
z kolei kierowcy, by bra pod uwag, e jego poczucie
zdolnoci prowadzenia ma wpyw na pasaerw
1 pieszych.
uzalenienia
sobowo alkoholiczna
Czy s dowody na istnienie osobowo;' ci alkoholicznej7 Starajc si zidentyfikowa jednostki szczeglnie podatne na problemy z naduywaniem
alkoholu, teoretycy prbowali zdefiniowa osobowo alkoholiczng, Alkoholizm wizano z wieloma cechami
osobowoci, takimi jak impulsywno, negatywny obraz wasnej osoby,
niezdolno do odraczania gratyfikacji, sabe ego, brak samokontroli,
skonnoci antyspoeczne czy zachowania konfliktowe (Miller, 1990;
Butcher, 1988; Donovan, 1986).
Badania nad dziemi alkoholikw
sugeroway, e pewne wasnoci
temperamentu - dua aktywno,
maa wytrwao, chwiejno emocjonalna, brak zahamowa oraz pobudzenie utrzymujce si po ustaniu stresu - mog by predyktorami
zwikszonego ryzyka alkoholizmu
w okresie dorosoci (Tarter i in.,
1985).
Niestety cechy osobowoci wynikajce z tych bada s tak powszechne, e za grup podwyszonego ryzyka alkoholizmu naleaoby
uzna znaczn cz spoeczestwa.
Niektrzy psychologowie uwaaj,
;'. e odpowiadaoby to stanowi faktycznemu. Terapeutka Ann Wilson
Schaef uwaa, e yjemy w spoeczestwie uzalenie. Twierdzi ona,
': e kady, nawet Papie, jest od czego uzaleniony (1987). Mimo swego egalitaryzmu, podejcie Shaef
nie wyjania zwizku midzy oso'. bowoci a uzalenieniem. Cho
, pewni ludzie przerzucaj si od jednego uzalenienia do drugiego,
badacze nie byli w stanie zweryfiko-
wa istnienia osobowoci uzalenieniowej (Butcher, 1988).

Jedna z teorii, przedstawiona
przez psychiatr Roberta Cloningera (1987), wyrnia dwa odmienne
genetycznie typy alkoholizmu i dostarcza neuroflzjologicznego wyjanienia cech osobowoci zwizanych
z kadym z nich. Cloninger utrzy-
muje, i typ alkoholizmu mona

przewidzie na podstawie trzech
wymiarw osobowoci; poszukiwania nowoci, zalenoci od nagrody
i unikania przykroci. Ponadto sugeruje on, e warianty tych wymiarw
osobowoci wyraaj rnice w funkcjonowaniu ukadu nerwowego - za
kady z wymiarw odpowiedzialny
jest specyficzny neuroprzekanik:
dopamina za poszukiwania nowoci,
serotonina za unikanie przykroci,

norepinefryna za zaleno od
nagrd. Wedug Cloningera, indywidualne rnice w zachowaniach
zwizanych z alkoholem s cile
zwizane z tymi zmiennymi biologicznymi.
Alkoholicy typu I wedug Cloningera to najczciej hulacy, ktrzy
trac kontrol kiedy zabieraj si do
picia, ale mog te zachowywa
przez pewien czas abstynencj.
Zazwyczaj problemy alkoholowe
nie pojawiaj si u nich przed
ukoczeniem 25 roku ycia. W testach osobowoci uzyskuj niskie
wyniki w zakresie poszukiwania
nowoci, a wysokie w zakresie
unikania przykroci i zalenoci od
nagrd. Oglnie rzecz biorc, alkoholicy typu I maj skonno do
zamartwiania si. Poszukuj aprobaty otoczenia i maj poczucie winy
z powodu utraty kontroli i uzalenienia od alkoholu. Wikszo kobiet uzalenionych od alkoholu i ich mskich krewnych-alkoholikw
- naley do tej kategorii.
Alkoholicy typu II wykazuj skrajnie odmienny typ osobowoci. Silne
poszukiwanie nowoci, za sabe
unikanie przykroci i maa zaleno od nagrd czyni z tych impulsywnych ryzykantw spontanicznych poszukiwaczy alkoholu, dla
ktrych abstynencja jest bardzo
trudna. Picie wpdza ich w kopoty
ju w modym wieku. Niewiele sobie robi z opinii otoczenia i czsto
klasyfikuje si ich jako osobowoci
antyspoeczne". Prawie wszyscy alkoholicy z tej grupy to mczyni. ".
Cloninger dowodzi, e kady

z typw alkoholizmu powizany
jest z innymi predyspozycjami genetycznymi. Podczas gdy same tylko
predyspozycje genetyczne wystarcz zazwyczaj do wywoania alkoholizmu typu II, do rozwoju alkoholizmu typu 1 potrzebny jest wpyw
rodowiska sprzyjajcego naduywaniu alkoholu. W celu sprawdzenia tej teorii, Cloninger i jego
wsppracownicy opracowali kwestionariusz skadajcy si ze 100
twierdze - Trjwymiarowy Kwestionariusz Osobowoci (Tridimensional Personality Questionnaire),
ktry mierzy wyniki na trzech istotnych dla alkoholizmu wymiarach
osobowoci. Po przebadaniu nim
267 pacjentw z oddziaw leczenia
uzalenie od substancji chemicznych badacze stwierdzili, e alkoholicy nie tworz klasyfikacji przewidywanej przez teori (Nixon i Parsons,
1990). Niezgodnie z przewidywaniami Cloningera, wikszo alkoholiczek nie wykazao wzorca typu 1
(sabe poszukiwanie nowoci, silne
unikanie przykroci), a wikszo

alkoholikw mczyzn nie wykazao wzorca typu II (silne poszukiwanie nowoci, sabe unikanie przykroci). W innym badaniu tylko 6%
z 360 alkoholikw mona byo zaklasyfikowa zgodnie z teori Cloningera (Penick i in., 1990). Innym
badaczom rwnie nie udao si
potwierdzi istnienia przedstawionych typw osobowoci (Gallant,
1990; Shuckit i Irwin, 1989; Shuckit,
Irwin i Manier, 1990). Cho niektre
predykcje modelu mog by trafne,
dalsze jego sprawdzanie ma niewiele
sensu, dopki nie mona rzetelnie
zaliczy alkoholikw do jednego
z typw.
Ten rodzaj bada nastrcza
wiele trudnoci. Cho rnice neurofizjologiczne i osobowociowe
mog lee u podstaw wzorcw
naduywania alkoholu, powane
naduywanie alkoholu moe take
powodowa rnice w tym zakresie.
Dlatego te potrzebne s badania
prospektywne, w ktrych ludzie zaliczani do grupy ryzyka alkoholizmu
byliby diagnozowani, zanim zaczn

si jakiekolwiek problemy. Moliwe
rwnie, e osobowo jest nie tyle
przyczyn, co zmienn poredniczc dziaajc na to, w jaki
sposb predyspozycje biologiczne
i dowiadczenie yciowe wi si
z alkoholizmem.
I wreszcie, badacze i klinicyci
powinni wystrzega si przesdw,
ktre mog wynika z etykietowania. W pewnym badaniu specjalistw od zdrowia psychicznego i medycyny poproszono o oszacowanie
sfilmowanych wywiadw z nastoletnimi aktorami, z ktrych cz
przedstawiono faszywie jako dzieci alkoholikw. Byli oni oceniani
jako bardziej patologiczni i podatni
na zaburzenia ni grupa kontrolna
(Burk i Sher, 1990). A wic jak dotd
nie ma dowodw na istnienie dajcej si rzetelnie zdiagnozowa osobowoci alkoholicznej, s natomiast wyrane dowody istnienia
stereotypw i stygmatyzacji alkoholizmu.
Teorie jani
Psychologia osoby .".' ';'<'> ''.v-V\'.- -V.-.

O s o b o w o jest tym, co charakteryzuje j e d n o s t k - co
jest dla niej waciwe i unikatowe oraz p o w t a r z a si
w rnych sytuacjach i w rnym czasie. Teoretycy
osobowoci studiuj cao osoby ludzkiej jako s u m
odrbnych procesw uczuciowych, mylowych i dziaa.
Pi rde danych uywanych w badaniach osobowoci
to samoopis, opis obserwatorw, specyficzne zachowania, d a n e biograficzne i pomiary fizjologiczne. W centrum
uwagi podejcia idiograficznegojest konkretna o s o b a i jej
w e w n t r z n a organizacja. Podejcie n o m o t e t y c z n e stara
si zrozumie wszystkich ludzi w kategoriach rnic indywidualnych mierzonych na wsplnych wymiarach.
i
. i
T,
Teorie typw i teorie cech
>
%o.. A;'-^...':'.-v\ >& .Vi-ii.'#
Niektrzy teoretycy dziel ludzi na odrbne typy, ktrym

przypisuj szczeglne, charakterystyczne zachowania.
Inni za budulec osobowoci uznaj cechy. Allport, badacz
o orientacji idiograflcznej, wyrni cechy kardynalne,
centralne i wtrne, natomiast Eysenck zsyntetyzowa
podejcie typw i cech i bada relacje midzy osobowoci a wasnociami fizjologicznymi.
Badania na blinitach i badania adopcyjne wykazay, e
cechy osobowoci s po czci dziedziczne. rodowisko
ma wane znaczenie, lecz wsplne rodowisko rodzinne
jest mniej istotne ni rodowisko odrbne, dowiadczane w inny sposb przez kade z rodzestwa.
:,'.v' /'
Wielka Pitka to wyczerpujcy, pozbawiony zaoe teoretycznych system opisu osobowoci, ktry okrela relacje midzy potocznymi okreleniami cech, pojciami teoretycznymi i skalami pomiaru osobowoci.
Poszczeglne zachowania nie s spjne w rnych sytuacjach, cho wykazuj pewn stabilno czasow, jeli
dokonuje si pomiaru tego samego zachowania w tej
samej sytuacji. Paradoks spjnoci rozwizano dowodzc, e wprawdzie miary cech nie wykazuj midzysytuacyjnej spjnoci zachowania, jednak pozwalaj
przewidzie wydarzenia yciowe i pewien zakres konsekwencji w zachowaniu.
i :i
T e o r i e p s y c h o d y n a m i c z n e ."...
' ;.V-V--'
Teoria psychodynamiczna Freuda zaakceptowaa Darwinowski nacisk na biologiczn energi instynktw jako
rdo ludzkiej motywacji. Podstawowe idee teorii Freuda obejmuj: determinizm psychiczny, wczesne dowiadczenia jako podstawowe determinanty uksztatowanej na
cae ycie osobowoci, energi psychiczn jako napdzajc zachowanie i kierujc nim oraz silny wpyw procesw niewiadomych. Na struktur osobowoci skada
si id (kierowane zasad przyjemnoci), superego (kierowane wyuczonymi restrykcjami spoecznymi i moralnymi)
i agodzce konflikt midzy nimi ego (kierowane zasad
realizmu). Nie akceptowane impulsy podlegaj wyparciu,
a w celu zmniejszenia lku i podtrzymania samooceny
rozwijaj si mechanizmy obrony ego.
' "''.;' '''.'
}''[':'!'',.
'.'
' . \
."',, .',V".'
vi-*Vt-\\-t"f
o - ' . - ' - '
''".:'
Postfreudyci pooyli wikszy nacisk na funkcjonowanie

ego i na zmienne spoeczne, mniejszy za na impulsy seksualne. Rozwj osobowoci przedstawili jako proces
obejmujcy cae ycie. Adler uwaa, e kada osoba
wyksztaca konsekwentny styl ycia majcy za zadanie
kompensacj - lub hiperkompensacj - poczucia niszoci. Jung eksponowa pojcie niewiadomoci zbiorowej, zawierajcej archetypy (symbole o znaczeniu uniwersalnym); potrzeb twrczoci i samourzeczywistnienia
uwaa za potne, niewiadome instynkty waciwe
caemu gatunkowi ludzkiemu.
".v. . , ' " . ' . V1..V.'.''1...;
'
':. . i V . i i V . . '
Teorie humanistyczne
>:
'%>*'*- ' '.'
'. - -'\ f'\ f $:$$$$
Teorie humanistyczne skupiaj si na potencjale wzrostu

jednostki. S one holistyczne, dyspozycjonistyczne,
fenomenologiczne, egzystencjalne i optymistyczne. Rdzeniem teorii osobowoci Rogersa jest samourzeczywistnianie, stae denie do spenienia potencjau i rozwoju talentw jednostki; teoria ta koncentruje si na osobie. ;'
*" * ' " - - 1 - t i ' * V :
-.
Teorie jani, wyrastajce pierwotnie z tradycji humanistycznej, koncentruj si na znaczeniu samowiedzy dla
penego zrozumienia ludzkiej osobowoci. Samowiedza
jest dynamiczn struktur umysow, ktra motywuje,
interpretuje, organizuje, zaporednicza i reguluje procesy
i zachowania intra- i interpersonalne. ..
. ... , ......
: ! v # f \
Rozmaite teorie osobowoci rni si zaoeniami co

do wielu fundamentalnych aspektw natury ludzkiej -jej
struktury, dziaania i charakterystycznych procesw., ;,..
Przewidywania teorii osobowoci alkoholicznej nie
znalazy potwierdzenia w badaniach. ...-,- .. ..... . .
^ ^ ;;
. ? r ; .
odstawowe terminy
analiza czynnikowa (factor analysis) ;.

'
' './> \
::
archetyp (archetype)
' .
badania adopcyjne (adoption studies) ' . '-. ;>
cecha (trait)
.. .l'i'.1'.''\V-'"
.''
'
c e c h a c e n t r a l n a {central trait)
. ';",:"'..' '
'/
'
c e c h a k a r d y n a l n a (cardinal trait)
'''.- _
.
.
'..'
c e c h a d r u g o r z d n a (secondary trait)
' ' ' V - ' '.'
d e t e r m i n i z m p s y c h i c z n y (psychic determinism)
'
determinizm wzajemny (reciprocal determinism)
ego (ego)
E r o s (Eros)
;:,;W< '
.-.y,^
".;.'. '';-i . : '
id (id)
' "' '
''
'"" "/ .
konstrukt osobisty (personal construct)
. .. .':
l k ( a m i e t y ) : ;;.'.<:;.' '.-. v : ; ' . .
":';'-^\J
libido (libido)
mechanizmy obrony ego (ego defense mechanisms)
niewiadomo (unconsciousness)
niewiadomo zbiorowa (collectwe unconscious)
osobowo (personality)
paradoks spjnoci (consistency paradox)
, ...
poczucie wasnej skutecznoci (self-efficacy)

:'.', '
podejcie idiograficzne (idiographic approach) ' .'
podejcie nomotetyczne (nomothetic approach)
potwierdzenie przez zachowanie (behavioral confinnation)
psychodynamiczne teorie osobowoci (psychodynamicpersonality theories)
., . :.'.'
p s y c h o l o g i a a n a l i t y c z n a (analytic psychology)
. ' . ; ' / '.
'}':,$' ' '$
'
. -;
s a m o o c e n a (selfesteem)
s a m o u r z e c z y w i s t n i a n i e (self-actualization) "' :'''"'-.:
s a m o u t r u d n i a n i e (self-handicapping)
. ',/.Vv' ''
:
s a m o w i e d z a (self-concept)
;'/#^'" '-
' _..".
' ;,.;
' "."'
' "
-;
s o m a t o t y p y (somatotypes)
'' :"'?$:.?'"''''.'
w y p a r c i e (repression)
;'.,*:'
''<",-
zbiorcze studium przypadku (aggregated case study)
'. '-' .' t ',v 1 '--''V-\-.' V- . " " l " . r . r V . ( .
Teorie spoecznego uczenia si ' ;

i teorie poznawcze
'
^ , .''..'
Teoretycy spoecznego uczenia si pragn przede wszystkim zrozumie rnice indywidualne w zachowaniu
i osobowoci jako konsekwencje odmiennych historii
wzmocnie. Tradycyjn analiz behawiorystyczn uzupenili oni o nowe idee na temat spoecznego wymiaru
uczenia si. Teoretycy poznawczy kad nacisk na rnice
indywidualne w percepcji i subiektywne interpretacje
rodowiska. Teoria spoecznego uczenia si Bandury czy
zasady uczenia si z akcentem na interakcje spoeczne. Dla
analizy interakcji osoba - zachowanie - sytuacje" podstawowe s pojcia wzajemnego determinizmu, uczenia si
obserwacyjnego i poczucia wasnej skutecznoci.

Adler Alfred ,.-V
Allport Gordon
Bandura Alfred
Eysenck Hans
Freud Sigmund
Hipokrates
James William
Jung Carl Gustav
Kelly George
Markus Hazel
.
' .
'
s t u d i u m p r z y p a d k u (case study) ...'V.'v'.---.:''". ' : '';

' ' -.''.
s u p e r e g o (superego)
'. '.;. : : ; \ \ ' f c ^ > '- "-\ll^V"-'-. -.
Tanatos (Thanatos)
typy osobowoci (personality types)
uczenie si obserwacyjne (obeservational learning)
Wielka Pitka (The Big Five)
Mischel Walter
Rogers Carl
Sheldon William
Rnice
indywidualne
I wieku 37 lat felietonista pisma Esquire", Bob Greene zacz podejrzewa, e ,jest gupszy
ni w szkole redniej" (Greene, 1985). Jako 17-latek by w stanie dodawa, odejmowa i mnoy bez
uycia kalkulatora. Dwadziecia lat pniej umiejtnoci te, jak mu si zdawao, cakowicie zaniky.
eby przekona si, czy nadal byby w stanie zda egzamin, Greene postanowi ponownie sprawdzi
si w SAT (Scholastic Aptitude Test - Test Uzdolnie Szkolnych) - trzygodzinnym tecie zdolnoci werbalnych i matematycznych, ktry wiele uczelni stosuje na egzaminach wstpnych. Greene wysa
11 dolarw i w wyznaczony sobotni poranek stawi si w miejscowej szkole redniej z szecioma
zaostrzonymi owkami nr 2 w kieszeni. Po godzinie wszyscy z nas wygldali na oszoomionych^'
nieszczliwych i zdezorientowanych, cho, jak sdz, ja byem jedynym uczniem, ktry zay inderal na cinienie krwi" (Greene, 1985). :';'".''
'
SAT stworzono jako standaryzowan miar osigni szkolnych uczniw szk rednich - komisjom kwalifikacyjnym trudno byo oszacowa rednie oceny matur z tysicy szk rednich o rnych
standardach i zwyczajach maturalnych. Cho
test by pomylany jako ocena obiektywna,
oskarano go o tendencyjno i pomimo wielu
rewizji przez lata trudno oddali to oskarenie.
We wszystkich grupach etnicznych rednia
wynikw w SAT wzrasta wraz ze wzrostem
dochodw rodziny. Amerykanie biali i pochodzenia azjatyckiego regularnie wypadaj lepiej
551 Co to jest pomiar?

Historia pomiaru
Cele pomiaru
Podsumowanie
570 Pomiar osobowoci

Testy obiektywne
Testy projekcyjne .
Podsumowanie
553 Metody pomiaru

'
Podstawowe cechy pomiaru formalnego
rda informacji
Zblienie: Nie wszyscy pijcy
s tacy sami
Podsumowanie
576 Diagnoza i my
Zainteresowania i zdolnoci
zawodowe
Problemy polityczne i etyczne
1'i.i-V,. V
, ; ' ; .
559
,;.-
Pomiar inteligencji
Kontekst historyczny
Testy ilorazu inteligencji (I.I.)
Uywanie i naduywanie testw 1.1.
Podsumowanie

ni Amerykanie pochodzenia meksykaskiego, Portorykaczycy i Murzyni (Hacker, 1986). rednia

wynikw mczyzn jest wysza ni kobiet (Gordon, 1990).
Jednake SAT si zmienia. Wemy choby pod uwag spraw kalkulatorw. Kiedy w roku 1941
wprowadzono SAT, kalkulatory kieszonkowe nie istniay. Kiedy Greene podchodzi do testu po raz
drugi, egzaminator wygosi nastpujc uwag: Nie mona uywa kalkulatorw ani zegarkw
z kalkulatorami". W roku 1994 po raz pierwszy pozwolono uczniom korzysta z kalkulatorw, a 20%
pyta z matematyki wymagao stworzenia wasnej odpowiedzi, a nie wyboru z zestawu odpowiedzi
gotowych. Egzaminowani musieli poda wasne odpowiedzi na pytania typu: Jeli ludno w pewnym
kraju wzrasta w tempie: jedna osoba na dwanacie sekund, o ile osb wzrasta ona co p godziny?"
(Background..., 1990).
Kiedy wyniki testu dotary do Greena poczt, trzsy mu si rce. Czu si gupio. W kocu
mia za sob studia i pomylnie rozwijajc si karier. Niemniej kopert rozdziera do nerwowo.
Jako czowiek pira nie zdziwi si, e jego wynik w skali werbalnej wzrs o 56 punktw. Ale
w matematyce, po 20 latach jego wynik obniy si o 200 punktw! Podobnie, jak nie wiadomo,
dlaczego pewne grupy wypadaj lepiej ni inne w SAT, nie da si ustali, dlaczego wynik z matematyki Boba Greene'a tak bardzo si pogorszy. Czy test nie mia mierzy podstawowych uzdolnie
matematycznych - to, co jest w stanie zrozumie, a nie to, czego si nauczy? Czyjego uzdolnienia
matematyczne obniyy si, poniewa w wykonywanej pracy nieczsto posugiwa si umiejtnociami matematycznymi, ktre regularnie wiczy w liceum? Czy poprawiby wynik, gdyby zapisa
si na kurs przygotowawczy do udziau w tecie? A moe oglda zbyt wiele telewizji i jedyne liczby, ktre musia rozpoznawa przez ostatnich kilka lat, byy numerami jego ulubionych kanaw
telewizyjnych?
iektrzy uwaaj stosowanie testw psychologicznych

do diagnozy indywidualnych rnic zdolnoci umysowych
za Jeden z niekwestionowalnych sukcesw psychologii"
(Tyler, 1988). Ten sukces" jest zdeterminowany na wiele
sposobw. Testy psychologiczne pozwalaj porwnywa
ludzi na wielu wymiarach inteligencji i zdolnoci specyficznych wedug standardw obiektywnych niezalenych od
wypacze subiektywnej interpretacji. Maj one by uczciwym porwnaniem moliwoci umysowych wszelkich jednostek wypeniajcych ten sam test w tych samych warunkach. Testy te byy postrzegane jako instrumenty
demokracji" umoliwiajce selekcj w zakresie edukacji
i zatrudnianie na podstawie tego, co ludzie wiedz
i umiej, a nie na podstawie tego, kogo znaj i z jakiej
pochodz rodziny (Psychological testing..., 1987).
Wyniki w takich testach, jak SAT s oglnie dobrymi
predyktorami pniejszych wynikw akademickich,
podobnie jak testy selekcji personelu trafnie prognozuj
pewne sprawnoci zawodowe. O kadym tecie mona
powiedzie, e jest uyteczny, jeli trafnie przewiduje
poziom wykonania w przyszych sytuacjach. Jeeli
wemie si pod uwag uzdolnienia, zainteresowania,
postawy i osobowo jednostki, szans jej dostosowania
do szkoy lub zawodu znacznie wzrosn - z poytkiem
dla wszystkich zainteresowanych stron.
Obecnie jest dostpnych ponad 2500 testw przeznaczonych do pomiaru umysowych zdolnoci wszelkiego
rodzaju, osigni szkolnych, zainteresowa zawodowych
i rnych aspektw osobowoci oraz zaburze psychicznych. W cigu 30 lat - od 1938 do 1965 - rocznik,
w ktrym analizuje si testy psychologiczne, Buros Mental
Measurements Yearbook, powikszy liczb stron powiconych przegldowi wszystkich testw bdcych w biecym uyciu ze 167 do 1319. Wielu psychologw spdza
wikszo czasu na konstruowaniu, standaryzacji, stosowaniu i interpretacji testw psychologicznych. Testy psychologiczne to wielki biznes. Jest to wielomilionowy przemys - tysice dzieci i dorosych jest regularnie badanych
jak z form tysicy testw rozpowszechnianych przez
jednego z 40 gwnych wydawcw testw w USA. Potencjalnie kady czonek spoeczestwa, ktry chodzi do
szkoy, podj prac, odbywa sub wojskow lub rejestrowa si w placwce zdrowia psychicznego poddawany
by jakiemu rodzajowi testowania psychologicznego.
Pomimo powszechnego stosowania standaryzowanych testw psychologicznych, niektrzy psychologowie
uwaaj, e testy s najbardziej wtpliw stron ich
dyscypliny. Twierdz oni, e wiele testw nie stanowi
obiektywnej miary wrodzonych zdolnoci i podstawowych moliwoci. Testy mog przezwycia wypaczeniaosdu, ale same s stronnicze w sposb bardziej fundamentalny, poniewa opieraj si czciowo na specyficznych dowiadczeniach uczenia^si, a to jest odmienne
zalenie od klasy spoecznej,?'otoczenia kulturowego
i losw osobistych.
Wyniki felietonisty Boba* Greene'a w tecie SAT
dowodz, e ludzie poprawiaj si w zadaniach, ktre
praktykuj, a pogarszaj si w nie wiczonych. Podobnie
czste poddawanie si badaniu testami moe poprawi
poziom wykonania. Educational Testing Seiyice (Edukacyjna Suba Testowa), ktra projektuje i rozpowszechnia
SAT, organizuje rwnie kursy dla szk i wydaje oglnie
dostpne podrczniki wypeniania testu. Poniewa wyniki mona poprawi dziki wiczeniu, oskara si szkoy,
e ucz testu", zamiast doskonali opanowanie materiau, ktry ma by przedmiotem testu.
Najbardziej potpiaj testy psychologiczne zwolennicy pogldu, i testowanie zdolnoci umysowych
prowadzi do elitaryzmu - testy uwypuklaj rnice midzy ludmi, podczas gdy wiksza cz psychologii koncentruje si na podobiestwach. Pewni ludzie uywaj
wynikw testw jako dowodu na wrodzone zdolnoci
umysowe, ktry uzasadnia dyskryminacj upoledzonych,
ubogich, kobiet, mniejszoci i emigrantw w zakresie
szans na wyksztacenie i karier oraz w polityce spoecznej (Gould, 1981; Hirsch i in., 1990; Kamin, 1974).
W tym rozdziale przedstawimy podstawy i zastosowania pomiaru psychologicznego. Zapoznamy si z wkadem psychologw w rozumienie rnic indywidualnych
w trzech szerokich dziedzinach: inteligencji, osobowoci
i zdolnoci zawodowych. Skupimy si na uytecznoci
wszelkich testw, na tym, jak testy funkcjonuj i dlaczego nie zawsze speniaj cele, do ktrych s przeznaczone. Zakoczymy akcentem bardziej osobistym, rozwaajc rol diagnozy psychologicznej w naszym yciu.
o to jest pomiar?
Pomiar psychologiczny (psychological assessment) jest to
zastosowanie specyficznych procedur testowych do
oceny zdolnoci, zachowa i waciwoci osobistych
ludzi. Pomiar przyczynia si do zrozumienia jednostki,
dziki czemu moe ona podejmowa bardziej racjonalne
decyzje dotyczce biecych problemw lub przyszych
wyborw (Maloney i Ward, 1976). O pomiarze psychologicznym mwi si czasem jako o pomiarze rnic
indywidualnych, poniewa wikszo rodzajw testw
okrela, w jaki sposb dana jednostka rni si od innych
ludzi lub jest do nich podobna w danym wymiarze.
Stosowanie obiektywnych procedur do oszacowania
zdolnoci i umiejtnoci eliminuje efekty arbitralnej, subiektywnej i niewiadomie stronniczej oceny przez autorytetytakie, jak pracodawcy czy urzdnicy administracji.
Pomiar jest szczeglnie^cenny dla psychologw klinicznych - pomaga w wykrywaniu problemw wymagajcych
specjalnego doradztwa lub terapii. Zanim omwimy
bardziej szczegowo cele testw psychologicznych,
przedstawmy najwaniejsze momenty w historii diagnozy.
Historia pomiaru'
Rozwj testw formalnych i procedur pomiaru jest w psychologii przedsiwziciem stosunkowo nowym, weszy
one w powszechne uycie w pocztkach XX wieku. Co
zaskakujce, na dugo zanim psychologia zachodnia
zacza tworzy testy do oceny ludzi, techniki pomiaru
byy czym zwykym w staroytnych Chinach. Ju ponad
4000 lat temu Chiczycy uywali wyrafinowanego programu testowania w subach publicznych - od urzdnikw
Sir Francis Galton

(1822-1911)
wymagano, by co trzy lata demonstrowali swoje kompetencje na egzaminie ustnym. Dwa tysice lat pniej, za
czasw dynastii Han, stosowano w subach publicznych
testy ustne do oceny kompetencji w dziedzinie prawa,
wojskowoci, rolnictwa i geografii. W czasach dynastii
Ming (1368-1644), urzdnicy pastwowi wybierani byli na
podstawie wynikw w trzyetapowej obiektywnej procedurze selekcyjnej. Pierwszy etap stanowiy egzaminy lokalne.
Cztery procent tych, ktrzy przeszli pomylnie test, awansowao do morderczego etapu drugiego: dziewiciodobowego egzaminu - wypracowania na temat klasykw. Pi
procent tych, ktrzy zdali ten egzamin, dopuszczano do
finaowej fazy testw, przeprowadzanej w stolicy pastwa.
Chiskie procedury zaobserwowali i opisali brytyjscy
dyplomaci i misjonarze w pocztkach XIX wieku. Zmodyfikowana wersja systemu chiskiego zostaa wkrtce
zaadaptowana przez Brytyjczykw, a potem przez Amerykanw, do selekcji urzdnikw pastwowych (Wiggins,
1973).
Najwaniejsz postaci w epoce nowoczesnych testw inteligencji by Anglik, Francis Galton. Jego ksika
Hereditary Genius [Geniusz dziedziczny], opublikowana
w roku 1869, wywara wielki wpyw na pniejsze podejcie do metod, teorii i praktyki testw. Galton, kuzyn
Karola Darwina, postanowi zastosowa teori ewolucji
Darwina do badania ludzkich zdolnoci. Interesowa si
rdami rnic zdolnoci pomidzy ludmi. Zastanawia
si, dlaczego jedni ludzie s utalentowani i odnosz
sukcesy, a inni nie.
Galton pierwszy postulowa, i: (a) rnice indywidualne s kwantyfikowalne w kategoriach poziomw inteligencji; (b) rnice te tworz krzyw rozkadu normalnego
w ksztacie dzwonu (wikszo ludzi plasuje si porodku,
a mniejszo na kracach geniuszu i upoledzenia umysowego); (c) inteligencj czy zdolnoci umysowe mona
mierzy obiektywnymi testami; (d) statystyczna procedura, ktr nazwa ko-relacj (obecnie okrelana jako
korelacja), pozwala dokadnie zmierzy zwizek zbiorw
wynikw dwch testw. Koncepcje te miay, jak si
okazao, trwa warto.
Niestety, Galton uwaa rwnie, e geniusz jest dziedziczny - talent, wybitno przechodzi z jednego pokolenia rodziny na nastpne, a rodowisko wywiera jedynie
niewielki wpyw na inteligencj. Inteligencja wie si
z darwinowskim przystosowaniem gatunkw i w pewien
sposb z wartoci moraln. Galton prbowa oprze polityk spoeczn na koncepcji ludzi genetycznie lepszych"
i gorszych". Zapocztkowa ruch cugcniki (eugenics),
ktry propagowa popraw gatunku ludzkiego przez
zastosowanie teorii ewolucyjnej: zachcanie ludzi biologicznie lepszych do krzyowania si, a zniechcanie do
posiadania potomstwa ludzi biologicznie gorszych. Pisa
on: Istnieje niech, w duej mierze irracjonalna, przeciwko stopniowemu wygaszeniu rasy niszej" (Galton,
1883, 1907, s. 200).
Te kontrowersyjne pogldy zostay przyjte i rozwinite przez zwolennikw idei, e rasa intelektualnie
wysza powinna krzewi si kosztem ludzi o niszych
umysach. Propagatorami tej idei byli psychologowie
amerykascy Goddard i Terman oraz, oczywicie, nazistowski dyktator Adolf Hitler.
Cele pomiaru
Podczas gdy wczesne techniki pomiaru suyy tylko
selekcji zawodowej, obecnie s one uywane do wielu
rnych celw i stosowane w licznych rodowiskach.
Jedn ze stosowanych obecnie metod pomiaru zdolnoci
i umiejtnoci s testy ustalajce powodzenie w szkole,
zainteresowania, umiejtnoci zawodowe i funkcjonowanie w rnym otoczeniu.
Cele pomiaru formalnego nie odbiegaj zbytnio od
naszego osobistego zainteresowania, czy dorwnujemy
innym ludziom. Pragniemy wiedzie, jak bardzo bystry,
godzien zaufania, twrczy, odpowiedzialny czy te
niebezpieczny jest nowo poznany czowiek, i prjbujemy
oceni te wasnoci na podstawie wszelkich dostpnych
nieformalnie oznak.
Tego rodzaju oceny mog oczywicie by obcione
dwojakiego rodzaju bdem. Moemy przewidywa niepowodzenia ucznia, ktry w rzeczywistoci osignie dobre
wyniki. Ta niewaciwa predykcja znana jest jako bd
pierwszego rodzaju. Predykcja sukcesu ucznia, ktry obleje
egzamin, jest znana jako btd drugiego rodzaju. Odpowiednio istniej dwa rodzaje trafnej predykcji: przewidywanie sukcesu, ktry rzeczywicie nastpi i przewidywanie rzeczywicie poniesionej poraki. Dobre testy
redukuj szans obydwu rodzajw bdu i zwikszaj
szans trafnej predykcji.
Psychologia naukowa dy do sformalizowania procedur umoliwiajcych trafne przewidywanie zachowa
jednostek. Pomiar dotyczy ograniczonej liczby indywidualnych wasnoci i prbek zachowa. 7. tego ograniczonego zestawu informacji o danej osobie w sytuacji testowej
- zbieranych w sposb atwy i niekosztowny - dokonuje
si predykcji jej prawdopodobnych reakcji w przyszoci,

w prawdziwych sytuacjach yciowych nieidentycznych
z sytuacj testow. Psychologowie uywaj technik pomiaru do zrozumienia jednostek i wymiarw rnic indywidualnych midzy nimi. Nauka o pomiarze ma ambicj
opisu i stworzenia formalnych miar zrnicowanych
zachowa i dowiadcze jednostek. Poprzez testowanie
i klasyfikacj jednostek obdarzonych podobnymi cechami,
psychologowie koreluj rnice w zachowaniu z rnicami osobowociowymi lub poznawczymi. W ten sposb
s w stanie empirycznie sprawdzi warto predyktywn
rnych teorii osobowoci i inteligencji.
Podczas gdy psychologowie kliniczni uywaj testw
do przewidywa dotyczcych poszczeglnych pacjentw,
psychologowie zorientowani na badania podstawowe
staraj si wykrywa powtarzalne waciwoci osobowoci, ktre przekadayby si na oglne wzorce zachowania
i wydarze yciowych. Na przykad, testw mona uy
do sprawdzenia, czy nabywanie przez dzieci pewnych
umiejtnoci nastpuje regularnie w okrelonym wieku.
Kiedy pojawia si jakie pytanie na temat behawioralnego czy umysowego funkcjonowania jednostki,
zostaje ona skierowana do psychologa wytrenowanego
w pomiarze, ktry moe dostarczy odpowiedzi. Sdzia
chce, na przykad, dowiedzie si czy osoba, ktra przyznaa si do morderstwa, jest zdolna do zrozumienia
konsekwencji wasnych czynw. Nauczyciel chce pozna
przyczyny trudnoci dziecka w nauce. Pracownik opieki
zdrowotnej moe chcie stwierdzi, czy problemy pacjenta wynikaj z zaburze psychicznych, czy te organicznych. W sytuacji, gdy ocena psychologa moe mie
gboki wpyw na ycie danej osoby, pena diagnoza musi
wykracza poza same testy psychologiczne. Testy mog
' by bardzo przydatne, ale ich wyniki trzeba interpreto, wa w wietle wszelkich dostpnych informacji o badanej
osobie, w tym danych o stanie zdrowia i przebytych
chorobach, yciu rodzinnym, poprzednich trudnociach
i istotnych osigniciach yciowych (Matarazzo, 1990).
Podsumowanie
Za pomocq testw dokonuje sie kontrolowanego pomiaru
rnic indywidualnych, suqcego zrozumieniu i przewidywaniu zachowania jednostek. Tradycja pomiaru umiejtnoci zawodowych rozpocza si 4000 lat temu - wtedy to
dokonywano egzaminw w subach publicznych w Chinach. Galton przedstawi pionierskie idee na temat pomiaru inteligencji, lecz zbytecznie powiza ze swoj teori
pewne rozwizania" spoeczno-polityczne. Wspczesne
metody pomiaru stosowane sq w rozmaitych badaniach
i do rozmaitych celw praktycznych - mierz one takie
zdolnoci, jak wiedza oglna, zdolnoci poznawcze,
postawy i zainteresowania oraz cechy osobowoci. Podsta-
Wo\vyifi 'praktycznym
celempniirii"jest''iaidsowarite
prbek zachowania do przewidywa zachowa przyszych.
Celem naukowym pomiaru jest zastosowanie informacji
zgromadzonych w systematycznych badaniach duych
grup do lepszego zrozumienia powodw zrnicowania
midzy ludmi w zakresie pewnych wasnoci i cech, ktre
sq teoretycznie interesujqce dla badaczy.
etody pomiaru
Pomidzy naszymi nieformalnymi diagnozami" samych
siebie i innych a formalnymi diagnozami profesjonalistw
jest, oczywicie, wiele podobiestw, ale wystpuj te
istotne rnice. Metody pomiaru stosowane przez psychologw s konstruowane bardziej systematycznie,
stosowane w sposb bardziej zorganizowany i uywane
do precyzyjniej wybranych celw.
Rnice midzy ludmi w zakresie zdolnoci, osobowoci i zachowania byy od dawna przedmiotem zainteresowania filozofw, teologw, dramaturgw i powieciopisarzy. To jednak psychologowie podjli si stworzenia
odrbnej dziedziny obiektywnego pomiaru tych rnic.
Psychometria to pomiar rnic indywidualnych w funkcjonowaniu psychicznym. Dziedzina ta osiga swoje cele
poprzez analiz statystyczn i konstrukcje testw oraz
przez wyjanianie procesw umysowych.
Rozpatrzymy najpierw wasnoci formalnego pomiaru
profesjonalnego. Nastpnie dokonamy przegldu niekt-'
rych technik i rde informacji uywanych przez psychologw do sformuowania diagnozy. Niektre z tech-'
nik s przedueniem zaoe teoretycznych, podczas gdy
inne oparte s wycznie na empirii. Techniki stworzone
empirycznie opieraj si tylko na danych - skonstruowano je? wycznie-na uytek specyficznych przewidywa, tofe wykorzystuj one pytania i zadania uyteczne
bez wzgldu na to, czy maj jakikolwiek sens teoretyczny, czy te nie. Na przykad uczniw mona prosi
o okrelenie ich pogldw na seri problemw psychologicznych. Jeli kobiety i mczyni bd si systematycznie rni na tych skalach, moe to zosta uyte do
sprawdzania rnic midzy pciami - nawet bez przedstawienia jakiejkolwiek teorii przyczyn rnic pomidzy
grupami.
Podstawowe cechy pomiaru formalnego

Aby jaka procedura pomiaru moga by uyteczna do
klasyfikowania jednostek i wyboru tych, ktre maj pewne
szczeglne zalety, musi ona spenia trzy wymogi: (a) rze-
telno, (b) trafno, (c) standaryzacja. Jeli jaka metoda

tych wymogw nie spenia, nie moemy mie penego
zaufania do uzyskanej za jej pomoc diagnozy.
Rzetelno
Test jest rzetelny, jeeli mierzy co w sposb konsekwentny i wewntrznie spjny. Rzetelno (reliability)
testu jest wysoka, jeeli dostarcza on spjnych wynikw,
czy to przy powtarzaniu pomiarw na tej samej grupie
osb, czy przy ocenie wynikw tych samych osb
dokonywanej przez rnych badaczy. Jeli odczyt
z naszej wagi azienkowej bdzie za kadym razem inny
(nawet jeli nie jedlimy i nie zmienialimy ubrania,
a pomidzy pomiarami upyno niewiele czasu), to nie
spenia ona swego zadania. Nazwalibymy j nierzetelnq,
poniewa nie mona na niej polega, jeli chodzi o powtarzalno wyniku.
Najprostsza metoda sprawdzenia rzetelnoci jakiego testu to obliczenie jego stabilnoci czasowej (test-retest stability). Ta miara jest korelacj pomidzy wynikami tych samych osb w tym samym tecie wykonanym
dwukrotnie. Test doskonale rzetelny powinien da
wspczynnik korelacji +1,00. Oznacza to, e dokadnie
ten sam wzr wynikw pojawi si dwa razy - te same
osoby, ktre uzyskay najwysze i najnisze wyniki za
pierwszym razem, uzyskay je ponownie. Test cakowicie
nierzetelny da wspczynnik korelacji 0,00. Oznacza to,
e nie ma zwizku pomidzy pierwszym i drugim
zbiorem wynikw - kto, kto za pierwszym razem otrzyma najwyszy wynik, za drugim uzyskuje zupenie inny.
W miar jak wspczynnik korelacji wzrasta (zbliajc si
do ideau +1,00), ronie rzetelno testu.
Istniej dwa inne sposoby pomiaru rzetelnoci. Jeden
z nich to zastosowanie odmiennych, rwnolegych form
testu (parallel forms of a test) zamiast stosowania
dwukrotnie dokadnie tego samego testu. W ten sposb
unikamy'wpywu wprawy, zapamitania pyta testowych
i skonnoci jednostki do osigania podobnych wynikw
w obu prbach. Test rzetelny daje podobne wyniki
w swych formach rwnolegych. Inn miar rzetelnoci
jest spjno wewntrzna (internal consistency) odpowiedzi w pojedynczym tecie. Moemy, na przykad,
porwna wyniki danej osoby w nieparzystych i parzystych zadaniach testowych. Test rzetelny daje te same
wyniki dla kadej ze swych powek. Mwi si wtedy, e
ma wysok spjno wewntrzn w zakresie rzetelnoci
powkowej.
Najlepsze z testw psychologicznych maj wspczynnik rzetelnoci powyej 0,70. Dla porwnania rzetelno testw klaswkowych tworzonych przez nauczycieli waha si od 0,30 do 0,60. Te szacunki odnosz
si do testw z zamknitym systemem odpowiedzi typu
prawda/fasz - z kilkoma odpowiedziami do wyboru;
z wasnego dowiadczenia wiecie zapewne o wikszej
nierzetelnoci testw o charakterze wypracowania,
Cho test rzetelny daje zazwyczaj podobne wyniki

przy ponownym zastosowaniu, uzyskiwanie wynikw
odmiennych nie musi oznacza jego nierzetelnoci. Czasem mierzona zmienna podlega rzeczywistej zmianie
midzy obydwoma pomiarami. Na przykad, gdybycie
zdawali egzamin z teorii osobowoci przed i po przeczytaniu Rozdziau 14, za drugim razem (mam nadziej!)
poszoby wam lepiej - poniewa rzeczywicie dysponowalibycie wiksz wiedz. Ponadto na wyniki moe
wpywa wiele zmiennych ubocznych w stosunku do
zmiennej mierzonej; moemy rnie wypada w tym
samym tecie z powodu zmian nastroju, zmczenia lub
odmiennej motywacji. Jeli test nie jest przeznaczony do
^badania nastroju, zmczenia czy motywacji, te zmienne
zewntrzne bd zmienia wynik testu, dajc w efekcie
faszywy obraz naszych zdolnoci. Podobnie nauczyciel
moe odmiennie ocenia wypracowanie, kiedy jest
zmczony (lub znudzony) po wczeniejszej lekturze
wielu innych wypracowa. W takim przypadku nierzetelny jest nie sam test, lecz procedura oceniania. (Jakie procedury powinni stosowa nauczyciele, by poprawi
rzetelno procesu oceniania?)
mi zmiennymi. Nawet jeli nie istniej doskonae,

bezporednie miary danego konstruktu, mog istnie
testy lub kryteria uchwycenia jego czci skadowych. Na
przykad, moemy si dowiedzie, czy zadania testowe
rzeczywicie odzwierciedlaj jaki aspekt inteligencji.
Ustalanie trafnoci teoretycznej polega na syntezie
wiedzy o znacznej liczbie powizanych ze sob wskanikw, jak rne testy, oceny sdziw kompetentnych
i obserwowalne zachowania, w celu ustalenia, czy jaki
konstrukt teoretyczny nadaje si do interpretacji danych.
Kiedy ustalimy, e konstrukt jest dobrym, wyjaniajcym
znaczny zakres danych modelem roboczym, moemy
sprawdzi kad z jego miar z osobna. Trafno teoretyczna (construct validity) danego testu to stopie, w jakim
koreluje on pozytywnie z wszystkimi innymi wskanikami
konstruktu (Loevinger, 1957). Wstpne fazy konstrukcji
testu koncentruj si wok trafnoci teoretycznej wykrywania przejaww cech i wasnoci lecych u
podoa szerszego konstruktu, takiego jak inteligencja
czy twrczo. Trafno teoretyczna nie jest miar ilociow czy statyczn, ale subiektywn ocen stosownoci
dostpnych wskanikw pomiaru danego konstruktu.
Trafno
Trafno (validity) testu to stopie, w jakim mierzy
on to, do czego zosta opracowany. Trafny test inteligencji mierzy inteligencj danej osoby i pozwala na przewidywanie jej poziomu wykonania w sytuacjach, w ktrych
wana jest inteligencja. Wyniki trafnego pomiaru twrczoci odzwierciedlaj twrczo, a nie zdolnoci rysunkowe lub nastroje. Oglnie rzecz biorc, trafno nie jest
wasnoci samego testu, lecz sposobu jego uycia do
przewidywania jakich innych wynikw osb badanych.
Aby oceni trafno zewntrzn (criterion validity)
testu, porwnujemy wynik danej osoby z innym kryterium
teoretycznie zwizanym z tym, co mierzy test. Optymalnie
wynik w kryterium oddaje wprost wasnoci osobowoci
lub zachowa zwizanych z diagnozowanymi w tecie,
cho nieidentycznymi. Na przykad, jeeli test zdolnoci
ma by podstaw przewidywania powodzenia na studiach,
to oceny na studiach bd stosownym kryterium trafnoci.
Jeli wyniki testu bd silnie korelowa z ocenami na studiach, znaczy to, e test ma wysok trafno zewntrzn.
Podstawowym zadaniem twrcw testw jest znalezienie
stosownych, mierzalnych kryteriw trafnoci.
Dla wielu wasnoci osobistych, ktre interesuj psychologw, takich kryteriw jednak nie ma. Na przykad,
adne pojedyncze zachowanie ani miara poziomu wykonania nie poinformuje nas wyczerpujco o oglnym
poziomie lku, depresji czy agresywnoci danej osoby.
Psychologowie tworz teorie i pojcia (konstrukty) dotyczce tych abstrakcyjnych wasnoci. Owe teorie i pojcia
zawieraj pewne zaoenia na temat czynnikw wpywajcych na mierzon wasno, na sposoby jej przejawiania si w zachowaniu i na temat jej zwizkw z inny-
W praktyce testy o wysokiej trafnoci teoretycznej

koreluj z wieloma, lecz nie ze wszystkimi innymi wskanikami, z ktrymi s powizane teoretycznie. Czasami
to, z ktrymi kryteriami test koreluje, a z ktrymi nie,
mwi co nowego o wskanikach, konstrukcie lub zoonoci ludzkiego zachowania. Test moe by trafny tylko
w bardzo specyficznych warunkach, wic zawsze naley
zapyta: Czego dokadnie dotyczy trafno tego testu?".
Wyobramy sobie na przykad, e tworzymy test do
pomiaru zdolnoci studentw medycyny do radzenia
sobie ze stresem i odkrywamy, e wyniki w nim uzyskiwane koreluj wysoce z ich zdolnoci do radzenia sobie
ze stresem studiowania. Zakadamy, e nasz test bdzie
korelowa take ze zdolnoci znoszenia sytuacji stresowych w szpitalu, ale okazuje sie, e tak nie jest. Kiedy
stwierdzilimy pewn trafno, wane pytanie nie dotyczy tego, czy test jest trafny, lecz tego, kiedy i odnonie
czego jest trafny.
Trafno wie si z rzetelnoci. Podczas gdy rzetelno mierzy si stopniem korelacji testu z samym sob
(stosowanym w innym czasie lub przy uyciu innych
zada), trafno mierzymy stopniem korelacji testu
z czym wobec niego zewntrznym (innym testem, kryterium zachowaniowym lub ocen sdziw kompetentnych). Zazwyczaj test, ktry nie jest rzetelny, nie jest take
trafny, poniewa test niezdolny do predykcji wasnych
wynikw nie jest te zdolny do predykcji czegokolwiek.
Jeli, na przykad, przeprowadzimy w naszej klasie test
agresywnoci, a jego wyniki nie bd koreloway z rwnoleg form testu przeprowadzon nazajutrz (co jest przejawem nierzetelnoci), mao prawdopodobne, e ktrykolwiek z pomiarw testowych dostarczy predykcji na
temat tego, ktrzy uczniowie bili si lub kcili najczciej
w ostatnim tygodniu - te dwa zestawy wynikw w tecie

nie dostarcz nawet takich samych predykcji!
Trzeci typ trafnoci opiera si nie na zewntrznych
kryteriach, lecz na treci testu. Kiedy zadania testowe
wydaj si bezporednio zwizane z konstruktem lub
wasnoci, ktre maj bada, test cechuje trafno fasadowa (face validity). Testy trafne fasadowo s skonstruowane bez ogrdek" - pytaj wprost o to, czego chce si
dowiedzie autor testu, bez adnych podchwytliwych"
pyta, ktre psycholog mgby interpretowa odmiennie
ni osoba wypeniajca test. Po prostu ufa si badanemu,
e odpowiada starannie i uczciwie.
Oczywicie, sama trafno fasadowa nie wystarczy.
Aby zachowa uyteczno, test trafny fasadowo musi
take by trafny zewntrznie lub teoretycznie (by wykaza, e rzeczywicie mierzy on to, co zdaje si mierzy).
Jeli ten warunek zostanie speniony, trafno fasadowa
jest bardzo poyteczna, poniewa pozwala twrcom testu
zrozumie, dlaczego dziaa on tak a nie inaczej. Kiedy
ludzie wypeniajcy test nie s motywowani do zatajania
prawdy na wasny temat, testy o trafnoci fasadowej
maj take znakomit trafno zewntrzn i teoretyczn. Mog one czsto by rdem nieoczekiwanych
informacji. Niemniej trafno fasadowa jest problematyczna, jeli badani s motywowani do przedstawiania si
w korzystnym wietle. Pewien interesujcy aspekt trafnoci fasadowej ujawni si w badaniu pacjentw szpitala psychiatrycznego, ktrzy nie chcieli opuci znanego
sobie, zorganizowanego otoczenia.
Personel przeprowadzi wywiad z dugoterminowo hospitalizowanymi schizofrenikami na temat gbokoci ich
zaburze. Kiedy dokonywano wywiadu, eby oceni,
czy maj si na tyle dobrze, by przenie ich na oddzia
otwarty, samoopisy pacjentw byy oglnie pozytywne,
jednake, jeli celem wywiadu bya kwalifikacja do zwolnienia, samoopisy pacjentw byty bardziej negatywne,
poniewa nie chcieli oni by zwolnieni. Psychiatrzy,
ktrzy oceniali dane z wywiadu, nie wiedzc o eksperymentalnym zrnicowaniu jego celw, uznali pacjentw
o bardziej negatywnych samoopisach za powaniej
zaburzonych i byli przeciwni ich zwolnieniu. W ten
sposb pacjenci uzyskali tak diagnoz, o jak im
chodzio. Ponadto diagnoza psychiatrw moga
pozostawa pod wpywem ich opinii, e kady, kto chce
pozosta w szpitalu psychiatrycznym, musi by gboko
zaburzony (Braginsky i Braginsky, 1967).
^ ^ ^ ^ ^ ^ Zrbmy przerw na wiczenie w myleniu krytycznym. Czy moecie sobie wyobrazi przykad testu
wysoce rzetelnego i cakowicie nietrafnego? Pewna
popularna sekta uywa dziwacznego testu jako warunku
rekrutacji. Kosztowne szkolenie w sekcie ma by remedium na rzekome defekty osobowoci wykryte w zastosowanym tecie.
Odpowiedzi w tecie pozornie gromadzi komputer

i przedstawia je sumarycznie na ekranie w postaci imponujcych wykresw zbiorw cech, takich jak nieodpowiedzialny, niestay i zahamowany. Test jest wysoce rzetelny za kadym razem daje prawie ten sam wzorzec wynikw.
Wykazuj one nieodmiennie niestao charakteru
wypeniajcego test.
Test jest wysoce rzetelny, poniewa wyniki s z gry
zaprogramowane w komputerze i nie maj nic wsplnego z odpowiedziami badanych na zadania testowe.
Przeprowadziem kiedy takie badanie faszywym testem
na swoich studentach. W kolejnych prbach prosiem
studentw o wypenianie testw na chybi trafi, o wypenianie zgodne z prawd albo dokadnie odwrotnie
z wasnymi intencjami. Wedle pomykowo doczonej do
testu instrukcji dla oceniajcego, wszyscy okazali si
niesolidni", o niskiej wierze we wasne siy", o sabym
charakterze" oraz nieodpowiedzialni w yciu zawodowym". Strzecie si wic cwaniakw z testem w jednej rce i z kontraktem na napraw waszej osobowoci
- lub dachu - w drugiej, ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ M
Standaryzacja i normy
eby narzdzie pomiarowe byo uyteczne, musi
ono by standaryzowane. Standaryzacja (standardization)
to stosowanie narzdzia testowego wobec wszystkich
osb w ten sam sposb i w tych samych warunkach. Przy
uyciu tej metody moemy ustali normy (norms), czyli
standardy statystyczne dla testu, pozwalajce na porwnanie kadego wyniku indywidualnego z wynikami
innych osb z okrelonej grupy.
Zamy, e jaki student uzyska wynik 18 w tecie
przeznaczonym do wykrywania poziomu depresji. C to
oznacza? Czy ma niewielk depresj, nie ma jej w ogle,
czy moe gnbi go depresja na rednim poziomie? Chce
porwna swoje wyniki z typowymi wynikami innych studentw. Musi sprawdzi normy dla testu, eby stwierdzi,
jaki jest zwyky rozrzut wynikw i rednia dla studentw
w danym wieku i pci. By moe, zetkne si z normami
testw, kiedy wypeniae test zdolnoci, taki jak np. SAT.
Te normy pozwoliy ci- stwierdzi, jak twoje wyniki
wypadaj na tle innych i pomogy ci okreli twoje
miejsce w tej populacji normatywnej.
Normy grupowe s najbardziej przydatne do interpretacji wynikw indywidualnych, kiedy grupa standardowa
ma te same, co badana jednostka wasnoci (jak wiek,
klasa spoeczna i dowiadczenie). Przy spenieniu tych
warunkw normy grupowe stanowi uyteczne to interpretacji wynikw jednostki. Tote kiedykolwiek otrzymasz swoje wyniki jakiegokolwiek testu psychologicznego, zapytaj: W porwnaniu z czym?". Jakie normy s
uywane do interpretacji wzgldnego poziomu wykonania?
Aby normy miay sens, wszyscy musz podlega temu
samemu testowi. Wydaje si to oczywiste, ale nie zawsze
bywa speniane w praktyce. Niektrzy badani mog mie
wicej od innych czasu, otrzyma janiejsze lub bardziej

szczegowe instrukcje, mie moliwo zadawania
pyta albo by silniej motywowani przez badajcego.
Przed dyplomem w Yale miaem przebada skal lku
egzaminacyjnego dzieci w ostatniej klasie podsta-
wwki. Przed badaniem w jednej klasie nauczyciel powiedzia: A teraz zabawimy si w now gr w pytania. Wanie ten miy pan bdzie si bawi z wami".
Natomiast nauczyciel w innej klasie przygotowa klas
do tego badania w sposb nastpujcy: Ten psycholog z Uniwersytetu Yale przeprowadzi wam lest
sprawdzajcy, co mylicie. Mam nadziej, e sobie
poradzicie i pokaecie, jak dobr jestecie klas!"

(Zimbardo, 1958).
Czy mogem bezporednio porwna wyniki dzieci

z tych dwu klas w tym samym" tecie? Odpowied
brzmi negatywnie, poniewa test nie zosta zastosowany
w standardowy sposb. W tym przypadku wynik dzieci
z drugiej klasy na skali lku egzaminacyjnego okaza si
wyszy. Gdybym interesowa si atmosfera, i lkiem
w konkretnej klasie, wyniki testu dostarczyyby wielce
uytecznych informacji, ale w tym przypadku chciaem
pozna przecitny poziom lku poszczeglnych dzieci.
Kiedy procedura nie zawiera dosownej instrukcji stosowania testu i sposobu obliczania wynikw, trudno zinterpretowa znaczenie wyniku w tecie i jego relacj
z jakkolwiek grup porwnawcz.
rda informacji
Diagnozy psychologiczne mona sklasyfikowa wedug
czterech technik gromadzenia informacji o danej osobie:
wywiady, historia ycia lub dane archiwalne, testy
i obserwacja sytuacyjna. Mona je take klasyfikowa
wedle rde informacji: osoba diagnozowana lub inne
osoby. Kiedy informacji dostarcza osoba diagnozowana,
moemy mwi o samoopisie; kiedy danych dostarcza
kto inny, metod zwiemy opisem obserwatora.
To, jak technik zastosujemy i kogo poprosimy
0 dostarczenie informacji, zaley od natury poszukiwanych danych i celu diagnozy. Diagnoza caociowa bdzie
si opiera w miar moliwoci na wielu technikach
1 dostpnych rdach informacji.
Cztery techniki pomiaru
Wywiad (interview) to cakowicie bezporednia metoda dowiadywania si czego o danej osobie. Tre i styl
wywiadu mog by lune i nieustrukturowane, dostosowane do osoby, z ktr si wywiad przeprowadza.
Z drugiej strony, istniej metody wywiadu cile ustrukturowane i standardowe - identyczne pytania stawiane
s w cile okrelony sposb. Doradcy spoeczni uwaaj
wywiady nieustrukturowane za uyteczne w planowaniu
indywidualnego programu terapii. Pracodawcy i psychologowie prowadzcy badania preferuj wywiady ustrukturowane, w ktrych wany jest precyzyjny, caociowy,
spjny i niezdeformowany pomiar cech wielu osb.
Osoba biega w przeprowadzaniu wywiadw musi
si cechowa picioma wanymi umiejtnociami zapewnienie rozmwcy swobodnego nastroju, umiejtno wydobycia z niego podanych informacji, kontrola
nad kierunkiem i tempem wywiadu, stworzenie i podtrzymywanie poczucia wizi z rozmwc oraz stworzenie u rozmwcy poczucia satysfakcji po wywiadzie.
Dane z wywiadu mog zosta uzupenione o histori
ycia (life history) i dane archiwalne (archival data), informacje o yciu danej osoby zaczerpnite z rnych dostpnych rde, szczeglnie te, ktre dotycz rnych
okresw ycia i relacji z innymi osobami. Te rda mog
obejmowa osignicia w szkole i w wojsku, prace pisemne
(opowiadania i rysunki), dzienniki osobiste, dane medyczne, fotografie i nagrania wideo.
Testy psychologiczne (psychological tests) mog mierzy potencjalnie wszystkie aspekty ludzkiego funkcjonowania, w tym inteligencj, osobowo i twrczo.
Istotn przewag testw nad wywiadami jest fakt, i
dostarczaj one ilociowej charakterystyki jednostki przy
uyciu normatywnego porwnania z innymi osobami.
Testy s ekonomiczne, atwe w uyciu i dostarczaj
danych normatywnych w postaci ilociowej, nie zawsze
jednak s uyteczne do stwierdzenia, co naprawd
dzieje si z dan osob, szczeglnie jeli nie jest ona
w stanie obiektywnie zda sprawy z wasnego zachowania. Tote psychologowie stosuj sytuacyjne obserwacje zachowania (situational behavior obseiyations) w celu
obiektywnej diagnozy zachowania zarwno w laboratoryjnych, jak i w rzeczywistych sytuacjach yciowych.
Obserwator rejestruje wzorce zachowania jednostki
w jednej lub wielu sytuacjach - w domu, w pracy,
w szkole. Celem takiej obserwacji jest odkrycie wyznacznikw i konsekwencji reakcji i nawykw jednostki.
To podejcie wywodzi si z tradycji psychologii eksperymentalnej i teorii uczenia si spoecznego. Bezporednie obserwacje s szczeglnie poyteczne w przypadku:
(a) poszukiwania warunkw wystpowania zachowania
zaburzonego w celu zaprojektowania terapii modyfikujcej zachowanie; (b) obserwacji starajcych si o prac
w sytuacji podobnej do zawodowej; (c) ustalenia, na ile
tre wypowiedzi zgodna jest z ich zachowaniem, by
stwierdzi trafno danych z testw i wywiadw.
Metody samoopisu
Metody samoopisu {self-repoit methods) wymagaj od
respondentw podania odpowiedzi na pytania lub udzielenia informacji o samych sobie. Informacje te mona czerpa z wywiadu, testu lub dziennika osobistego. Najatwiej
stosowalnym samoopisem jest inwentarz - standaryzowany
test pisemny z pytaniami zamknitymi typu prawda/fasz
Uzalenie ii
ie wszyscy pijcy s tacy sami
Kiedy Marcy zaczynaa studia, nie
miaa dowiadcze z alkoholem. Jej
rodzice nie palili i nie pili, a w szkole
redniej Marcy bya posuszna ich
nakazom abstynencji.Jednak na pierwszym roku, pod wpywem koleanek z akademika, zdecydowaa, e
nadszed czas, aby nauczy si pi
alkohol. Z pocztku ograniczaa si
do mieszanych drinkw, jak whisky
.- czy rum z col, lecz wkrtce rozszerzya swj repertuar. Obnosia si ze
sw zdolnoci dorwnania chopakom" i sdzia, e jej wzrastajca
tolerancja na alkohol okae si
zalet w wiecie biznesu, gdzie drinki i kontrakty chodz w parze. Nie
zdawaa sobie jednak sprawy, e
kobiety s bardziej od mczyzn
podatne na dziaanie alkoholu. Przemys alkoholowy adresuje do kobiet
wiele reklam; szacowano, e w przyszym roku kobiety amerykaskie
wydadz na alkohol 30 miliardw
dolarw, co oznaczaoby 50-procentowy wzrost w cigu dziesiciu lat.
Reklamy te stanowi toksyczn mieszank wdziku i wadzy; nigdy nie
wspominaj natomiast o rnicy
biologicznej, powodujcej wiksze
zagroenie problemem alkoholowym
kobiet
(University of Califomia,
Berkeley, Wellness Lettei; 1989).
W wielu badaniach z lat 70.

i 80. ustalono, e kobiety s bar-
dziej podatne na zwizane z naduywaniem alkoholu choroby wtroby (Norton i in., 1987). Stwierdzono take, e wypicie tej samej
iloci trunku powoduje u kobiet
wyszy poziom zawartoci alkoholu
we krwi ni u mczyzn (Jones
i Jones, 1976), lecz rnica ta nie
zostaa dotd wyjaniona.
li, e alkoholo-dehydrogenaza
wystpuje u kobiet w zdecydowanie mniejszym stopniu ni u mczyzn. Zesp bada 20 mczyzn
i 23 kobiety, po sze osb
w kadej grupie stanowili alkoholicy. Pomiary poziomu alkoholu we
krwi i aktywnoci enzymw odkowych wykazay znaczn przewag metabolizmu alkoholu u m.Lczyzn w porwnaniu z kobietami.
Nawet przy uwzgldnieniu rnicy
wynikajcej z wagi ciaa, w krwiobiegu kobiet stwierdza si znacz- v
nie wicej alkoholu ni u m*',1"'
czyzn. Szczeglnie uderzajce byy
wyniki dla alkoholikw. Mczynialkoholicy metabolizowali alkohol
mniej skutecznie ni nie-alkoholicy, lecz kobiety-alkoholiczki nie
wykazay prawie adnych przejaww dziaania enzymu odkowego - tak jakby alkohol przedostawa si bezporednio do ich y
(Frezza i in., 1990).
Cho wikszo alkoholu nie

podlega metabolizmowi, zanim dotrze do wtroby, jego cz jest
rozkadana przez enzym zwany
alkoholodehydrogenaz ju w odku. Wysoka aktywno tego enzymu obnia poziom alkoholu, ktry
dociera do krwiobiegu (Frezza i in.,
1990). W roku 1990 zesp badaczy amerykaskich i woskich usta-
Co z tego wynika dla takich studentek, jak Marcy? Poniewa nie

wszyscy pijcy urodzili si rwni,
picie umiarkowane oznacza co innego dla mczyzn i kobiet. Kobiety
nie powinny jak mczyni upija
si do nieprzytomnoci. Picie w
wikszym stopniu grozi im cakowit utrat kontroli.
lub twierdzeniami do szacowania. Taki inwentarz moe

dotyczy osobowoci, zdrowia lub dowiadcze yciowych. Moemy, na przykad, spotka si z pytaniami: jak
czsto mamy ble gowy, na ile uwaamy si za osob asertywn, jak bardzo stresujca jest nasza praca. Takie pomiary s uyteczne, ujmuj bowiem dowiadczenia i odczucia
osobiste jednostki. S wygodne, poniewa ich przeprowadzanie nie wymaga angaowania osb wytrenowanych
w dokonywaniu wywiadw, uzyskane za dane s oglnie
atwe do oszacowania. Najwiksz wad wskanikw
pochodzcych z samoopisu jest to, e czasami ludzie nie
maj prawdziwego wgldu w swoje odczucia i nie s w stanie obiektywnie opisa swego zachowania. Niemniej istniej takie przypadki diagnozy, gdy dowiadczenie subiektywne jest bardziej interesujce od rzeczywistoci
obiektywnej. Na przykad, z punktu widzenia podjcia
trudnego i ekscytujcego zawodu spostrzegana przez nas
samych wasna kompetencja moe by waniejsza od
prawdziwych umiejtnoci.
Metody opisu przez obserwatora
W diagnozie psychologicznej metoda opisu przez
obserwatora {observer-report method) zakada systematyczn ocen pewnych aspektw zachowania jednej
osoby przez inn. Opis obserwatora moe polega na
obserwacji zachowa wysoce specyficznych lub na szacunkach bardziej uoglnionych. Na przykad, przedszkolanka moe obserwowa podopiecznych i rejestrowa,
ile razy kade dziecko wykazuje konkretne zachowania,
jak przepychanie si, uderzanie czy dzielenie si
zabawkami w okrelonym przedziale czasowym. Dla
odmiany nauczyciele, rodzice czy te kto, kto zna
dziecko, moe zosta poproszony o oszacowanie jego
sposobi zabawy z innymi i tego, na ile jest niemiae
w stosunku do obcych.
Podczas gdy sytuacyjne obserwacje zachowania
dokonuj si na bieco, w czasie kiedy zachowanie jest
przejawiane, oszacowa dokonuje si zazwyczaj po
okresie obserwacji. Czasami sdziw prosi si o rejestracj specyficznych zachowa, a nastpnie dokonanie
caociowych oszacowa na tej podstawie. Czsto oszacowa dokonuje si wedug szczegowych wytycznych
autorw danej techniki diagnostycznej. W innych przypadkach wytyczne s mniej precyzyjne, co pozwala
uwzgldni spontaniczne reakcje i nieformalne wraenia
oglne.
Jakie bywaj mankamenty takich oszacowa? Oszacowania mog mwi wicej o obserwatorze lub jego
relacjach z obserwowan osob ni o prawdziwych wasnociach tej ostatniej. Jeli, na przykad, kogo lubimy,
mamy skonno do oceniania go bardziej przychylnie
w prawie kadym wymiarze. Ta typowa deformacja
w szacowaniu, polegajca na przenoszeniu oglnego pozytywnego lub negatywnego stosunku do danej osoby
- na specyficzny wymiar, ktry podlega ocenie, okre-
lana jest mianem efektu aureoli (halo ejfect). Inny typ

deformacji wystpuje, kiedy obserwator uwaa, e wikszo ludzi pewnej kategorii (na przykad republikanie,
Arabowie, wojujcy pacyfici, bezrobotni) ma okrelone
waciwoci. Obserwator moe dostrzega" te waciwoci u kadej jednostki, ktra zalicza si do tej kategorii. Ten typ deformacji okrela si jako efekt stereotypu (stereotype ejfect).
Deformacje szacowania mona ograniczy przez:
(a) formuowanie instrukcji za pomoc okrele neutralnych emocjonalnie, na przykad polega gwnie na
sobie" zamiast wycofany"; (b) tworzenie specyficznych
regu dla kadego poziomu szacowania, na przykad:
jeli osoba wykonuje X, przyznaj jej 10 punktw";
(c) zaangaowanie kilku obserwatorw, dziki czemu
deformacje kadego z nich znosz si wzajemnie.
Jeli mamy do czynienia z wicej ni jednym obserwatorem, moemy obliczy rzetelno sdziw (interjudge reliability), to znaczy stopie, w jakim rni obserwatorzy dokonuj podobnych oszacowa, czy te
zgadzaj si na temat oceny zachowania kadej z osb
w danym przedziale czasowym. Zazwyczaj rzetelno
sdziw jest wysza, jeli rejestruj oni specyficzne
zachowania obserwowane w specyficznych sytuacjach,
ni w przypadku formuowania przez nich oglnych
wrae z zachowania. Zatem ludzie, ktrzy obserwuj
nas w rnych sytuacjach bd w wikszym stopniu zgodni w ocenach tego, jacy jestemy (oszacowania oglne)
ni w ocenie naszych poszczeglnych zachowa.
Zanim przyjrzymy si specyfice testowego pomiaru
umysu i osobowoci, rozwamy jeden istotny oglny problem zwizany z pomiarem. W yciu codziennym czsto
wnioskujemy o wasnociach innych ludzi na podstawie
obserwacji ich zachowa w szczeglnych sytuacjach. Jednak, prbujc zrozumie te rnice indywidualne, czsto
nie bierzemy pod uwag efektw pokoleniowych" (cohort
effects), przynalenoci grupowej i rnic kulturowych,
ktre odgrywaj dominujc rol w zachowaniu jednostek. Jeli, na przykad, jedno dziecko jest bardziej impulsywne od innego, moe to wynika z rnicy wieku lub
z odmiennoci kulturowej. Jakie wnioski wycigniemy na
temat kobiety, ktra na przyjciu pije umiarkowanie, ale
szybko si upija i traci kontrol? Konkluzja tego rozdziau
to zwrcenie uwagi na konieczno interpretacji wyniku
indywidualnego na tle specyficznej podgrupy.
Podsumowanie
11
Jak widzimy, informacje stanowice podstaw diagnozy

mogq pochodzi z wielu rde. Informacje z samoopisu
i opisu przez obserwatora mona zbiera za porednictwem
wywiadw, kompilacji danych z historii ycia i leslw psy-
\wiogiczych.'''pis'6berwat'rw'm^
z sytuacyjnych obserwacji zachowa. Kompletna diagnoza
powinna obejmowa dane z moliwie najwikszej liczby
rde.
Najwaniejsze cechy kadej metody pomiaru to: rzetelno, trafno i standaryzacja. Rzetelno oznacza dostarczanie przez dan technik spjnych wynikw w rnych
sytuacjach pomiaru (stao czasowa) przy odmiennych
zadaniach testowych (formy rwnolege i rzetelno powkowa) oraz w przypadku rnych sdziw (rzetelno sdziw). Trafno oznacza, e technika mierzy to, do czego
zostaa przeznaczona, co wykazuje jej korelacja z podobn
technik (trafno zewntrzna) lub z du liczb innych
istotnych danych (trafno teoretyczna). Standaryzacja
natomiast oznacza, e test zawsze stosuje si i ocenia jego
wyniki w ten sam sposb, tak by wyniki danej osoby mona
byo porwna z normami dla innych osb tej samej pci
i wieku w tym samym tecie. Badania nad rnicami
midzy pciami, z kontrolowaniem rnic wagi, dowiody,
e kobiety s bardziej naraone na utrat kontroli, pijc
tak sam ilo alkoholu jak mczyni.
omiar inteligencji
Jak mona zdefiniowa inteligencj? Uczeni cigle nie
mog si zgodzi na jednoznaczn definicj, lecz wikszo z nich wcza do wskanikw inteligencji co najmniej trzy typy umiejtnoci: (a) adaptacj do nowej
sytuacji i zmiennych wymogw zadania; (b) optymalne
uczenie si lub wykorzystanie dowiadczenia i treningu;
(c) mylenie abstrakcyjne przy uyciu symboli i poj
(Phares, 1984).
Bardziej konkretne sposoby definiowania inteligencji wi si z rnymi teoriami adaptacji czowieka
i funkcjonowania intelektualnego. Teorie te pojawiay si
we wszelkich nurtach psychologii - w neurobiologii,
teorii uczenia si i teorii rozwoju czowieka.
My zdefiniujemy inteligencj (intelligence) jako zdolno do korzystania z dowiadczenia - wykraczania poza
to, co jest bezporednio spostrzegane dla wyobraenia
sobie symbolicznych moliwoci. Jest to konstrukt hipotetyczny, utosamiany czsto z abstrakcyjnymi procesami mylowymi wyszego rzdu. Inteligencja nie jest
obserwowalna bezporednio, weryfikuje si j tylko poprzez uywane do jej pomiaru operacje (testy) i funkcjonowanie w sytuacjach kryterialnych, zaprojektowanych
do jej diagnozy.
Dziki rozwojowi intelektualnemu ludzie byli w stanie przekroczy swoje ograniczenia fizyczne i uzyska
dominacj nad silniejszymi czy przewaajcymi liczebnie
zwierztami. Inteligencja pozwala reagowa na wyzwania rodowiska w sposb plastyczny i peen inwencji - to
ona jest powodem naszego przetrwania i pomylnoci.
Nasz sposb mylenia o inteligencji i funkcjonowaniu
umysowym wpywa na to, jak prbujemy j zdiagnozowa. Niektrzy psychologowie sdz, e ludzk inteligencj mona zmierzy i przedstawi w postaci pojedynczego wyniku. Inni dowodz, e pomiar powinien
opiera si na schemacie wspdziaania rnych
skadnikw inteligencji danej osoby (Hunt, 1984; Sternberg, 1985).
Czy inteligencja jest wasnoci jednorodn (jak
wzrost) i kadej osobie mona przydzieli waciwe
miejsce na skali bystroci? A moe jest raczej pewnym
zbiorem moliwoci umysowych (analogicznie do zdolnoci fizycznych), co oznacza konieczno odrbnej oceny inteligencji dla rnych typw zada? W tym rozdziale rozpatrzymy rne pogldy na temat najlepszego
sposobu pojmowania i zdefiniowania inteligencji.
Rozwaymy rwnie pytanie, dlaczego inteligencja
powinna by przedmiotem pomiaru. Wspomnielimy
wczeniej, e podczas gdy niektrzy uznaj diagnoz
zdolnoci intelektualnych za najwaniejszy wkad psychologii w ycie spoeczne, inni utrzymuj, e jest to
planowe dziaanie elitarystw na rzecz eliminacji
odmiecw (Gould, 1981). Przyjrzymy si przesankom
tych sprzecznych pogldw, ale ich rozpatrzenie wymaga najpierw pewnego rysu historycznego.
Kontekst historyczny
Krtki przegld historii testowego badania inteligencji
pozwoli dostrzec rozwj testw inteligencji dla dorosych i dzieci jako wynik splotu biecych spraw spoecznych i politycznych oraz problemw pomiaru i teorii.
Ruch pomiaru inteligencji rozpocz si we Francji jako
prba wyowienia dzieci niezdolnych do nauki szkolnej.
Wkrtce jednak testowanie inteligencji stao si wewntrzn spraw Ameryki.
Pierwszy test inteligencji Bineta
Rok 1905 zapisa si pierwsz publikacj na temat
uytecznego testu inteligencji. Alfred Binet zareagowa
na apel francuskiego Ministerstwa Ksztacenia Publicznego o rozwj bardziej skutecznych technik nauczania
dzieci opnionych w rozwoju w szkoach publicznych.
Binet i jego wsppracownik, Theophile Simon, uwaali,
e pomiar zdolnoci intelektualnych dzieci jest warunkiem koniecznym stworzenia planu ksztacenia. Ich propozycja bya radykalna: naley dostosowa ksztacenie
do poziomu umiejtnoci dziecka, nie za dostosowywa dziecko do sztywnego planu edukacyjnego.
Binet stara si stworzy obiektywny test funkcjonowania intelektualnego, ktry pozwoliby wyodrbni
uczniw opnionych w rozwoju od normalnych. Mia
nadziej, e taki test pozwoliby zrezygnowa z bardziej
subiektywnych i prawdopodobnie zdeformowanych
ocen nauczycieli.
Podejcie Bineta cechoway cztery istotne elementy.
Po pierwsze, interpretowa on wyniki w swoim tecie
jako miar aktualnego poziomu wykonania, a nie wrodzonego
poziomu inteligencji. Po drugie, chcia uywa testw do
wyowienia dzieci wymagajcych specjalnej opieki, a nie
do ich napitnowania. Po trzecie, podkrela wpyw
treningu i rodowiska na inteligencj i stara si zidentyfikowa obszary, w ktrych specjalne ksztacenie moe
pomc dzieciom. Na koniec, skonstruowa swj test empirycznie, nie wic go z adn teori inteligencji.
W celu ilociowego ujcia dokona intelektualnych
Binet opracowa problemy lub zadania testowe stosowne
do wieku, tak by mona byo porwnywa odpowiedzi
wielu dzieci. Zadania testowe zostay dobrane w ten
sposb, by mona je byo ocenia obiektywnie, by si
rniy treciowo, nie podlegay silnemu wpywowi otoczenia dziecka i sprawdzay raczej sdzenie i rozumowanie ni wiedz pamiciow (Binet, 1911).
Przebadano testem dzieci w rnym wieku i obliczono redni wynik dla normalnego dziecka w kadym wieku.
Nastpnie porwnywano wynik kadego dziecka ze redni dla innych dzieci w tym samym wieku. Rezultaty
przedstawiano w postaci wieku, w ktrym dzieci uzyskuj rednio ten sam wynik. Wynik ten nazwano wiekiem umysowym (mentol age). Kiedy dziecko uzyskao
w rozmaitych zadaniach testowych wynik charakterystyczny dla piciolatkw, okrelano jego wiek umysowy na
5 lat, bez wzgldu na wiek ycia (chronologiczny) {chronological age). Opnienie w rozwoju zostao w ten sposb
zdefiniowane przez Bineta operacyjnie jako wynik dwa
lata poniej wieku ycia.
Kiedy poddano badaniom podunym wiksz liczb
dzieci, Binet stwierdzi, e te, u ktrych w pewnym
momencie stwierdzono opnienie, z wiekiem opniaj si coraz bardziej w stosunku do rwienikw.
Dzieci, ktre w wieku lat piciu uzyskiway wynik na
poziomie lat trzech, w wieku lat dziesiciu uzyskiway
wiek umysowy szeciu lat. Cho wic iloraz wieku umysowego i chronologicznego moe by taki sam (3:5
i 6:10), opnienie umysowe w latach powiksza si
z dwch do czterech.
Udana prba Bineta stworzenia testu inteligencji
wywara wielkie wraenie w Stanach Zjednoczonych.
Wyjtkowa kombinacja wydarze historycznych i czynnikw spoeczno-politycznych przygotowaa w Stanach
Zjednoczonych grunt pod eksplozj zainteresowania
diagnoz zdolnoci umysowych. Zainteresowanie psychologw diagnoz intelektu od wczesnych lat naszego
wieku zrodzio cay przemys pomiaru inteligencji.
Pomiar inteligencji w Stanach Zjednoczonych

Na pocztku XX wieku w Stanach Zjednoczonych
panowa chaos. Globalne warunki ekonomiczne, spoeczne i polityczne doprowadziy do przybycia milionw
imigrantw. Dziki nowym przepisom edukacyjnym
szkoy zostay wprost zalane przez uczniw. Kiedy
wybucha I wojna wiatowa, miliony ochotnikw zgosiy
si do punktw werbunkowych. Te okolicznoci - warunki zewntrzne, nowe prawo edukacyjne i 1 wojna wiatowa - doprowadziy do potrzeby identyfikacji, dokumentacji i klasyfikacji znacznej liczby ludzi. Zaistniaa
potrzeba stworzenia jakich form diagnozy celem
uatwienia tego zadania (Chapman, 1988). W tym czasie
wyniki testw inteligencji posuyy nie tylko do wyodrbnienia dzieci z problemami szkolnymi, ale jako kryterium zorganizowania caego spoeczestwa" (Hale, 1983,
s. 373). Diagnoza zostaa uznana za sposb zaszczepienia porzdku w chaosie spoecznym oraz tani i demokratyczn metod odrnienia tych, ktrzy mog
skorzysta na edukacji i szkoleniu wojskowym, od tych,
ktrzy nie s do tego zdolni.
W roku 1917, kiedy Stany Zjednoczone wypowiedziay wojn Niemcom, niezbdne byo szybkie utworzenie kompetentnie dowodzonych si zbrojnych. Komisje
rekrutacyjne musiay ustali, ktrzy z rekrutw maj
zdolnoci do szybkiego uczenia si i skorzystania ze
specjalnego szkolenia na dowdcw. Zastosowano nowe
niewerbalne testy zdolnoci umysowych w stosunku do
1,7 miliona rekrutw. Testy te opracowaa grupa synnych psychologw, midzy innymi Lewis Terman, Edward
Thorndike i Robert Yerkes - w cigu zaledwie miesica
(Lennon, 1985).
Jedn z konsekwencji zastosowania testw na
wielk skal bya akceptacja przez amerykask opini
publiczn rnicowania ludzi za pomoc testw inteligencji w zakresie zdolnoci przywdczych i innych wanych wasnoci spoecznych. Ta akceptacja doprowadzia
do szerokiego rozpowszechnienia testw w szkolnictwie
i w przemyle. Inn, mniej pomyln jej konsekwencj
byo utrwalenie przez testy istniejcych uprzedze,
poniewa raporty wojskowe wykazay zwizek wynikw
testw z ras i krajem pochodzenia (Yerkes, 1921). Oczywicie, te same statystyki mogyby zosta uyte do wykazania, e upoledzenie rodowiskowe ogranicza peny
rozwj ludzkich zdolnoci intelektualnych. Stay si jednak kolejnym argumentem rasistw.
Testy ilorazu inteligencji (I.I.)

Cho to Binet rozpocz standaryzacj diagnozy inteligencji, zakochani w statystyce psychologowie amerykascy przejli od niego paeczk i pobiegli daleko do przodu.
Psychologowie amerykascy zmodyfikowali Binetowsk
procedur obliczania wynikw, poprawili rzetelno
testw i nowymi testami badali ogromne prby. Stwo-
Psycholog bada testem

inteligencji czteroletnie
dziecko. Cz wykonaniow;
tego testu obejmuje podtest
klockw, uzupeniania brak'
i rozpoznawania ksztatw.
rzyli take 1.1. (iloraz inteligencji - intelligence quotient,

1Q). 1.1. by liczbow, standaryzowan miar inteligencji,
uzyskiwan z indywidualnego wyniku w tecie inteligencji. Powszechnie stosowane s dwie rodziny testw 1.1.:
Stanfordzka Skala Bineta i Skala Wechslera.
Stanfordzka Skala Bineta
Lewis Terman z Uniwersytetu Stanforda, byy zarzdca szk publicznych, zda sobie spraw z wagi Binetowskiej metody diagnozy inteligencji. Zaadaptowa on
pytania testu Bineta dla dzieci amerykaskich, wystandaryzowa test i opracowa normy wiekowe w wyniku przebadania tysicy dzieci. W roku 1916 opublikowa stanfordzka wersj Testu Bineta, zwan powszechnie
Stanfordzk Skal Bineta (Terman, 1916).
Wraz z tym nowym testem Terman stworzy podstawy pojcia ilorazu inteligencji, czyli 1.1. (nazw poda
Stern, 1914). 1.1. bya to proporcja wieku umysowego
(WU) do wieku ycia (W) (pomnoona przez 100, by
wyeliminowa czci setne):
/./. = WU :Wx100
Dziecko, ktrego W wynosi 8, a wynik testu wykazuje WU 10 ma I.I. 125 (10 : 8x100= 125), podczas gdy
jego rwienik o wyniku w tecie na poziomie 6 lat ma
I.I. 75 (6 : 8 x 100 = 75). Jednostki uzyskujce poziom
wykonania odpowiadajcy swojemu wiekowi chronologicznemu maj I.I. 100, co uwaano za iloraz inteligencji
przecitny, czyli normalny.
Nowy test sta si szybko standardowym narzdziem
psychologii klinicznej, psychiatrii i doradztwa szkolnego.
W tym samym czasie przyjcie przez Termana pojcia I.I.
przyczynio si do nowego spojrzenia na cele i znaczenie
testw inteligencji. Odmiennie ni Binet, Terman uwaa,
e inteligencja jest waciwoci wewntrzn, w znacznym zakresie dziedziczn, a testy I.I. mogyby mierzy j
poprzez pomiar zdolnoci, ktre si na ni skadaj.
Z jego prac wynikao, e I.I. odzwierciedla zasadniczy
i niezmienny skadnik inteligencji.
Pogldy Termana pozostaway pod wpywem czoowego teoretyka pomiaru lat 20., Anglika Charlesa Spearmana. Spearman doszed do wniosku, e wyniki wszystkich testw umysowych to kombinacja wrodzonej
oglnej zdolnoci intelektualnej, czynnika g (g-factor),
i pewnych zdolnoci specjalnych (Spearman, 1927).
Zarwno wrd psychologw, jak i opinii publicznej
panowao w tym pionierskim okresie prawie powszechne
przekonanie, e rnice indywidualne w zakresie inteligencji s zdeterminowane w sposb wrodzony. Kady
powinien raczej zaakceptowa swj poziom inteligencji,
ni stara si go zmieni" (Tyler, 1988, s. 128).
Stanfordzka Skala Bineta zawiera szereg podtestw,
kady z nich przeznaczony jest dla szczeglnego wieku
umysowego. Dokonano drobnych rewizji tych podtestw w roku 1937, 1960 i 1972. Przywiecay temu trzy
cele: (a) poszerzenie stosowalnoci testu I.I. na bardzo
mae dzieci i bardzo inteligentnych dorosych; (b) uaktualnienie jednostek sownikowych, ktrych trudno
zmienia si wraz ze zmianami spoecznymi; (c) uaktualnienie norm, czyli rednich wynikw waciwych danemu
wiekowi (Terman i Merrill, 1937, 1960, 1972).
Wspczenie nie ustalamy ju 1.1., dzielc wiek
umysowy przez wiek ycia. Dzisiaj nasz wynik w tecie
zostaby zsumowany i porwnany z wynikami innych
osb w naszym wieku. I.I. 100 wskazywaoby, e 50%
osb w naszym wieku uzyskao gorsze wyniki. Wyniki
pomidzy 90 i 110 uznawane s obecnie za normalne,
ponad 120 za wysokie, poniej za 70 s dowodem
upoledzenia (zob. rys. 15.1).
Stanfordzkie Skale Bineta byy krytykowane z tego
powodu, e podtesty stosowane do pomiaru inteligencji
w rnym wieku dotycz rnych umiejtnoci. Na przykad, u dzieci od 2 do 4 roku yciu testowano zdolno
manipulacji przedmiotami, podczas gdy u dorosych testowano prawie wycznie umiejtnoci werbalne. Wraz
z postpami w naukowym rozumieniu inteligencji psychologowie uznawali za coraz waniejszy pomiar rnych
Rysunek 15.1 Rozkad wynikw 1.1. w duej prbie
zdolnoci intelektualnych na wszystkich poziomach

wiekowych. Aktualna wersja testu dostarcza rnych
wynikw dla rnych sprawnoci umysowych, nie jest
jednak szeroko akceptowana (Vernon, 1987).
Skale inteligencji Wechslera
David Wechsler ze szpitala Bellevue w Nowym Jorku
postanowi zbada determinanty wynikw testw werbalnych w diagnozie inteligencji dorosych. W roku 1939
opublikowa on Skal Inteligencji Bellevue Wechslera,
ktra bya poczeniem podtestw werbalnych i niewerbalnych, czyli sprawnociowych. W ten sposb osoby badane, poza oglnym wynikiem 1.1. otrzymyway osobne
szacunki 1.1. werbalnego i niewerbalnego. Po paru zmianach, w 1955 roku test zosta nazwany Skal Inteligencji
Wechslera dla Dorosych (Wechsler Adult Intelligence Scal WAIS), a dzi po modyfikacji - WAIS-R (Wechsler, 1981).
W WAIS-R istnieje sze podtestw werbalnych:

Informacji, Sownika, Rozumienia, Arytmetyki, Podobiestwa i Powtarzania Cyfr (powtarzanie serii cyfr za badajcym). Te testy mog by pisemne lub ustne. Pi testw
niewerbalnych obejmuje manipulacj przedmiotami i zawiera minimum treci werbalnych lub w ogle ich nie
zawiera. Na przykad w tecie Klockw badany stara si
odtworzy przedstawione wzorce, dopasowujc do
siebie klocki o po kolorowanych ciankach. Test Symboli
Cyfr zawiera klucz dopasowania dziewiciu symboli do
dziewiciu cyfr, a zadanie polega na wpisaniu odpowiednich cyfr pod symbolami. Inne testy niewerbalne obejmuj: Porzdkowanie Obrazkw, Uzupenianie Obrazkw
i Grupowanie Obiektw. Gdybymy wypeniali WAIS-R,
po wykonaniu wszystkich 11 zada, otrzymalibymy 3
wyniki: 1.1. werbalny, 1.1. niewerbalny i oglny 1.1. dla caej
skali.
WAIS-R jest przeznaczony dla osb powyej 18 lat,

ale stworzono podobne testy dla dzieci. Udoskonalona
Skala Inteligencji Wechslera dla Dzieci (Wechsler Intelligence
Scal for Children-Revised - WISC-R, 1974) jest przeznaczona dla dzieci od 6 do 17 lat, a WPSSI (Wechsler Preschool and Primary Scal of Intelligence - Skala inteligencji
Wechslera dla Przedszkola i Zerwki) dla dzieci od 4 do 6,5
roku. Niektre z podtestw stworzono specjalnie dla
dzieci, ale wikszo ma cise odpowiedniki w WAIS-R.
Na przykad, test Symboli Cyfr w WAIS-R jest bardzo
podobny do testu Kodowania w WISC-R i do testu Dom
dla Zwierzt w WPPSI. Testy Symboli Cyfr i Kodowania
polegaj na dopasowaniu symboli i cyfr, podczas gdy test
Dom dla Zwierzt polega na dopasowaniu obrazkw
zwierzt do domkw rnego koloru.
Na przykad, psycholog zajmujcy si dan osob moe

pragn zaobserwowa bezporednio, jak reaguje ona
na frustrujce sytuacje testowe, albo zarejestrowa,
ktre zadania lubi najbardziej (Lennon, 1985).
Wyniki ludzi w testach inteligencji mog by jednak,
z wielu powodw, nisze od ich rzeczywistych zdolnoci. Uwaga badanej osoby moe zosta rozproszona przez
specyfik nowego otoczenia lub silny lk egzaminacyjny.
Kto moe te nie zrozumie instrukcji z powodu zaburze wzroku lub suchu albo niewystarczajcej znajomoci jzyka. Okolicznoci te mog znieksztaca wynik
w tecie na tyle, by sta si on bezwartociowy. Ten problem atwiej zauway (i skorygowa), kiedy test inteligencji jest stosowany indywidualnie, trudniej, kiedy
mamy do czynienia ze zbiorem anonimowych wynikw.
WAIS-R, WISC-R i WPPSI tworz grup testw

inteligencji dostarczajcych LI. werbalnego, niewerbalnego i penego 1.1. dla wszystkich poziomw wiekowych.
Ponadto dostarczaj one porwnywalnych wynikw
w podtestach, ktre pozwalaj wyznaczy przebieg rozwoju umysowego, a nawet bardziej specyficzne zdolnoci intelektualne. Z tego powodu skale Wechslera s
szczeglnie uyteczne, kiedy ta sama jednostka jest testowana w rnym wieku - na przykad kiedy kontroluje
si postpy jakiego dziecka w reakcji na rne programy ksztacenia.
Naley pamita o tym, e sam wynik 1.1. nie mwi

nam, ile wiedz dzieci lub na co je sta. Ucze szkoy
redniej o wyniku 1.1. 100 moe dysponowa wiedz
i umiejtnociami, ktrych nie posiada maturzysta o l.l.
wysokoci 120. Ponadto osoby zdiagnozowane na podstawie 1.1. jako upoledzone umysowo rni si znacznie w zakresie sprawnoci i umiejtnoci uczenia si.
Osoby w podeszym wieku o obnionej szybkoci reakcji
wypadaj sabo w zadaniach, w ktrych szybko jest
wana, niemniej dysponuj wiksz mdroci w wielu
dziedzinach podlegajcych pomiarowi (Baltes, 1990). Tote
definicja operacyjna typu: inteligencja jest tym, co mierz testy inteligencji" nie moe nas w peni usatysfakcjonowa.
Grupowe tesly inteligencji

Prcz stosowanych indywidualnie skal Stanfordzkiej
Bineta i Wechslera istnieje wiele innych testw stosowanych grupowo. Kto, kto przeszed amerykaski system
ksztacenia, mia zapewne szans by badany wieloma
z nich - niektrzy uczniowie do matury mog by badani
nawet dwudziestoma standaryzowanymi testami grupowymi (Seligman, 1988). Testy te ograniczaj si do zada
pisemnych, ktre mona atwo oceni, mierz wic wsko
zdefiniowany zakres funkcjonowania intelektualnego
okrelanego czsto jako zdolnoci szkolne.
Dwa najpopularniejsze grupowe testy inteligencji to
Test Zdolnoci Poznawczych (CognitWe Aibilities Test, CAT;
Thorndike i Hagen, 1978) oraz Test Zdolnoci Szkolnych
i Akademickich (School and College Ability Test, SCAT, Seria III;

Educational Testing Service, 1980). Dostarczaj one
odrbnych wynikw werbalnych i liczbowych (matematyka), ponadto CAT dostarcza wyniku niewerbalnego. S
to trafne predyktory osigni szkolnych, rwnie rzetelne jak test Stanfordzki Bineta i test Wechslera.
W tym przykadzie WAIS-R dla dzieci, badani s proszeni o uoenie historyjki

z przedstawionych obrazkw.
Oto podstawowe zalety testw grupowych: ich stosowanie nie wymaga specjalnego przygotowania, mona
je przeprowadzi w grupie w czasie krtszym ni test
Stanfordzki Bineta czy Wechslera na jednostce, s szybkie i atwe do obrbki komputerowej. S to testy idealne
w sytuacji, gdy trzeba w sposb ekonomiczny przebada
du grup osb. Jednake testy zindywidualizowane
bogate s w szczegy, ktrych brak testom grupowym.
Psychometryczne teorie inteligencji

Psycliometria (psychometrics) to dziedzina psychologii, ktra specjalizuje si we wszechstronnym stosowaniu
testw umysowych, obejmujcym diagnoz osobowoci, pomiar inteligencji i zdolnoci. W podejciu psychometrycznym do inteligencji bada si relacje statystyczne pomidzy rnymi miarami, takimi jak na przykad
11 podtestw WAIS-R, a nastpnie na podstawie tych
relacji wnioskuje si o naturze ludzkiej inteligencji.
Podejcie powszechnie stosowane wykorzystuje technik zwan analiz czynnikow, czyli procedur statystyczn, ktra pozwala wyowi mniejsz liczb wymiarw,
wizek lub czynnikw z wikszego zbioru zmiennych lub
zada testowych. Celem analizy czynnikowej jest identyfikacja niewielkiej liczby czynnikw reprezentujcych
podstawowe wymiary badanego obszaru. Czynniki nie s
to cechy, lecz zwizki midzy zmiennymi poddanymi
pomiarowi. Niemniej z czynnikw wnioskuje si o cechach - badacze analizuj natur zada skadajcych si
na kady czynnik.
Rayniond Cattell (1963) ustali za pomoc zaawansowanych technik analizy czynnikowej, e w inteligencji
oglnej mona wyrni dwa wzgldnie niezalene
skadniki, ktre nazwa inteligencj skrystalizowan
i pynn. Inteligencja skrystalizowana (crystallized intelli-
gence) obejmuje wiedz nabyt przez jednostk i zdolno dostpu do niej - mierz j testy sownikowe, arytmetyczne i wiedzy oglnej. Inteligencja pynna {fluid
intelligence) to zdolno dostrzegania zoonych relacji
i rozwizywania problemw - mierz j testy ukadania
klockw i wizualizacji przestrzennej umoliwiajce dostp
do dodatkowych informacji potrzebnych do rozwizania
problemu.
Najnowsze badania wskazuj, e zarwno inteligencja skrystalizowana, jak i pynna s po czci dziedziczne,
po czci wyuczone. Ponadto niektrzy z psychometrw
uwaaj, e nie ma czego takiego, jak inteligencja oglna. Istnieje wedug nich cztery czy pi wzgldnie niezalenych waciwoci ludzkich, ktre wpywaj na poziom
wykonania rnych zada intelektualnych. Hipotezy
0 prawdopodobnych waciwociach obejmuj inteligencj pynn, skrystalizowan, werbaln i suchow oraz
szybko przetwarzania informacji (Horn, 1985).
Guilforda struktura intelektu
Jeden z psychometrw, J. P. Guilford, stosowa analiz czynnikow do ustalenia wymogw stawianych
przez wiele zada zwizanych z inteligencj. W swoim
modelu struktury intelektu wyrni trzy cechy zadania
intelektualnego: tre, czyli typ informacji; produkt, czyli
form reprezentacji informacji; operacj, czyli typ
wykonywanej czynnoci umysowej.
Jak to pokazuje rysunek 15.2, model struktury intelektu zawiera pi rodzajw treci - wizualn, suchow,
symboliczn, semantyczn i behawioraln; sze rodzajw
produktw-jednostki, klasy, relacje, systemy, przeksztacenia i implikacje; pi rodzajw operacji - ocen, mylenie konwrgencyjne, mylenie dywergencyjne, pami
1 poznanie. Dla kadego zadania intelektualnego mona
okreli typowy dla rodzaj treci, produktu i operacji.
Ponadto Guilford uwaa, e kada kombinacja tre-produkt-operacja (kady may szecian na wykresie rysunku
15.2) reprezentuje odrbn zdolno umysow.
Istnieje 150 moliwych kombinacji treci, produktu
i operacji, to znaczy kady z piciu typw treci moe
przybra form szeciu produktw (5x6 = 30), a na 30
otrzymanych rodzajach informacji mona wykona pi
rodzajw operacji (30 x5 = 150). Na przykad test sownictwa bada zdolno poznania jednostek o treci semantycznej, podczas gdy uczenie si kroku taca wymaga
pamici systemw zachowaniowych.
Ten model teoretyczny jest podobny do chemicznej
tablicy pierwiastkw. Dziki takiej macierzy teoretycznej, czynniki intelektualne, podobnie jak pierwiastki
chemiczne, mona postulowa teoretycznie, zanim
zostan one wykryte na drodze empirycznej. Do roku
1961, kiedy Guilford przedstawi swj model, zidentyfikowano okoo 40 zdolnoci intelektualnych. Od tego
czasu badania pozwoliy podwyszy t liczb do ponad
100 (Guilford, 1985).
Rysunek 15.2
Struktura intelektu
jednostki
Wytwory
jednostki
klasy
relacje
systemy
przeksztacenia
Treci
wzrokowe
suchowe
symboliczne
semantyczne
zachowaniowe
implikacje
Podejcie nauki o poznawaniu

Od czasw Guilforda wielu psychologw znacznie
rozszerzyo koncepcj inteligencji poza wyniki tradycyjnych testw 1.1. Podczas gdy Guilford interpretowa
zdolnoci umysowe w kategoriach cech zada, ktre rozwizujemy, psychologowie poznawczy koncentruj si na
rnych procesach poznawczych lub czynnociach intelektualnych, ktrymi posugujemy si przy uczeniu si czego
nowego lub znajdowaniu nowego rozwizania problemu.
Inteligencja w rozwizywaniu problemw wg Hunta.
Jeden z twrcw koncepcji procesw poznawczych, Earl
Hunt (1983) uwaa, e interesujce zrnicowanie ludzkiej inteligencji mona odnale nie w wynikach testw,
lecz w indywidualnych sposobach rozwizywania problemw. Wyrnia on trzy rodzaje indywidualnego zrnicowania procesw poznawczych: (a) wybr sposobu wewntrznej (umysowej) reprezentacji problemu; (b) wybr
strategii manipulowania reprezentacjami umysowymi;
(c) zdolno dokonywania w przetwarzaniu informacji
krokw wymaganych przez dan strategi.
Hunt zachca psychologw poznawczych do robienia tego, czego w znacznym stopniu unikali: badania
rnic indywidualnych zamiast urednionych reakcji wielu
osb na te same bodce eksperymentalne. Za pomoc
modelu Hunta mona tworzy specjalne zadania do
obserwacji rnic indywidualnych w zakresie reprezentacji problemu (na przykad obrazowej lub werbalnej),
sposobu kodowania materiau oraz sposobu przetwarzania informacji w pamici operacyjnej. Podejcie to zachca uczonych do poszukiwania w myleniu ludzkim plastycznoci i zdolnoci do adaptacji. Poza tym promuje
ono odmienny pogld na klasyfikacj i selekcj. Zamiast
kategoryzowania ludzi na podstawie ich poziomu 1.1.,
podejcie to lansuje diagnoz indywidualn, ktra ma na
celu moliwie najlepsze wykorzystanie poznawczych
zdolnoci i umiejtnoci danej osoby (Hunt, 1984).
Analiza skadnikowa wg Sternberga. Robert Sternberg
(1986b) take kadzie nacisk na wag procesw poznawczych w rozwizywaniu problemw. Proponuje on zastosowanie analizy skadnikowej procesw sucych rozwizywaniu tradycyjnych testw 1.1., takich jak test wiedzy
oglnej, sownikowy, arytmetyczny, wgldu i rozumowania analitycznego. Wyrnia trzy typy skadnikw kluczowych w zaproponowanym przez siebie modelu przetwarzania informacji: (a) skadniki nabywania wiedzy uczenia si nowych faktw; (b) skadniki wykonania strategii i technik rozwizywania problemw; (c) skadniki metapoznawcze - wybr strategii, i kontrola drogi do
uzyskania rozwizania.
Jednake te komponenty wyjaniaj tylko cz problemu. Poza t inteligencj skadnikow, ktr odzwierciedlaj wyniki LI. oraz oceny na studiach, Sternberg
wyrnia dwa inne wane typy inteligencji: dowiadczeniow i kontekstualn.
Inteligencj dowiadczeniow odzwierciedlaj osignicia twrcze. Skada si na ni zdolno do przedstawiania
wiata zewntrznego przy uyciu zrnicowanych typw
wewntrznych (umysowych) reprezentacji oraz zdolno
do czenia cakowicie odmiennych dowiadcze w wyjtkowy i oryginalny sposb. atwo dostrzec, w jaki sposb
artyci tacy, jak Pablo Picasso, William Szekspir czy Twyla
Tharp* ujmuj publiczno, przedstawiajc rzeczy zwyke
w sposb niecodzienny. Inni, jak Albert Einstein czy Sigmund Freud, uyli swej inteligencji dowiadczeniowej do
stworzenia intrygujcych teorii naukowych.
Inteligencj kontekstualn odzwierciedla praktyczne
radzenie sobie ze sprawami codziennymi. Skada si na
ni zdolno do adaptacji do nowych, zmiennych sytuacji, najlepszego wykorzystania dostpnych rodkw
i ksztatowanie rodowiska pod ktem naszych potrzeb.
Inteligencja kontekstualn jest tym, co okrela si czasem jako zaradno lub yk do interesw. Zapamitajmy, e inteligencji kontekstualnej i dowiadczeniowej
nie uchwycimy na podstawie samych wynikw 1.1.
Zaproponowana przez Sternberga metoda rozbicia
tradycyjnego 1.1. na komponenty nabywania wiedzy,
wykonania i kontroli metapoznawczej okazaa si uy* Synna choreografia amerykaska (przyp. tum.)
teczna w diagnozie specyficznych problemw i przygotowywaniu programw pomocy dla ludzi upoledzonych
rozwojowo lub cierpicych na obnienie moliwoci
poznawczych z powodu wstrzsu lub choroby. Ponadto
jego koncepcja trzech rodzajw inteligencji istotnych
w rnych dziedzinach ycia jest uyteczna w diagnozowaniu silnych stron jednostek i pomaga maksymalnie
wykorzystywa ich moliwoci.
W pewnym studium badano po 40 latach osoby dorose
zdiagnozowane w dziecistwie jako
upoledzone
umysowo. Te z nich, ktre pozostaway w stabilnym

i sprzyjajcym rodowisku wyksztaciy w sobie dobr
inteligencj kontekstualn, pozwalajc im na regularn
prac i satysfakcjonujce ycie pomimo deficytu w zakresie inteligencji skadnikowej (R. Ross i in., 1986).
Gardnera siedem inteligencji. Kolejn now i oryginaln
teori inteligencji przedstawi Howard Gardner (1983).

Okrela on inteligencj w kategoriach wielu zdolnoci,
z ktrych kada jest w rnym stopniu wana. Warto
kadej ze zdolnoci jest zdeterminowana kulturowo,
wedle tego, co potrzebne, uyteczne i nagradzane w danym spoeczestwie. Istnieje siedem inteligencji:
1. Zdolnoci jzykowe.
2. Zdolnoci logiczno-matematyczne.
3. Zdolnoci przestrzenne (orientacja przestrzenna,
tworzenie, transformacja i posugiwanie si obrazami umysowymi).
4. Zdolnoci muzyczne (percepcja i tworzenie ukadw melodycznych).
5. Zdolnoci cielesno-kinestetyczne (pynno motoryczna, koordynacja ruchowa).
6. Zdolnoci interpersonalne (rozumienie innych osb).
7. Zdolnoci intrapersonalne (rozumienie samego
siebie, wyksztacenie poczucia tosamoci).
Gardner dowodzi, e spoeczestwa Zachodu promuj dwie pierwsze z inteligencji, podczas gdy w innych
akcenty rozoone s inaczej. Na przykad na Wyspach
Karoliskich w Mikronezji eglarze musz by w stanie
pokonywa due odlegoci bez mapy, kierujc si wycznie sw inteligencj przestrzenn i kinestetyczn. W tym
spoeczestwie te zdolnoci licz si znacznie bardziej ni
zdolno do napisania klaswki. Na Bali, gdzie dokonania
artystyczne s czci ycia codziennego, wysoko oceniana
jest inteligencja muzyczna i talenty zwizane z koordynacj zoonych krokw tanecznych. Inteligencja interpersonalna jest bardziej istotna w spoeczestwach kolektywistycznych, ktre kad wikszy nacisk na dziaania
i ycie zbiorowe ni spoeczestwa indywidualistyczne,
takie jak amerykaskie (Triandis, 1990).
Diagnoza tych rodzajw inteligencji wymaga czego
wicej ni testy typu papier-owek" i prostych pomiarw ilociowych. Testy inteligencji Gardnera zakadaj
jzykiem i kultur, poniewa dopiero co przybyy do

USA. (Przez par dziesicioleci te rnice grupowe
w testach 1.1. cakowicie zniky, ale nie znika teoria
dziedziczonych rasowo rnic inteligencji).
Goddard (1917) i inni nie poprzestali na kojarzeniu
niskiego 1.1. z odziedziczonym pochodzeniem rasowym
i etnicznym - uznali, e z niskim 1.1. wi si takie
negatywne cechy, jak niszo moralna, upoledzenie
umysowe i amoralne zachowania spoeczne. Dowody na
poparcie swoich tez zaczerpnli z badania dwu niesawnych rodzin Juk i Kallikak. W tych rodzinach stwierdzono rzekomo, e ze ziarno w genach rodzinnych
wpywa na potomstwo przez wiele pokole.
Jedna z siedmiu inteligencji Gardnerato cielesna zdolno
kinestetyczna, tutaj przejawiajca si we wdziku i harmonii
ruchw tancerzy.
obserwowanie badanych nie tylko w sztucznych prbkach sytuacji yciowych (jak w tradycyjnych testach
inteligencji), ale i w rzeczywistych sytuacjach yciowych.
Teoria ta sprawia wraenie rozsdnej, lecz jej weryfikacja operacyjna za porednictwem trafnych i rzetelnych
testw jest cigle w toku opracowywania.
Uywanie i naduywanie testw LI.

Jakim celom su testy 1.1.? Jak naley interpretowa
ich wyniki? Jakie szkody mog powsta w wyniku niewaciwego uycia wyniku testu 1.1.? Te pytania byy
przedmiotem wielu namitnych sporw, poniewa
stosowanie testw ma wielki wpyw na przemys,
spoeczestwo i ycie jednostek. Najpierw zarysujemy
podstawowe problemy sporne, po czym rozpatrzymy
argumenty zaangaowanych w nie stron.
Spr o testy U.
W pocztku naszego wieku psycholog Henry Goddard uzna skal 1.1. za obiektywny wskanik funkcjonowania umysowego. By zwolennikiem testowania wszystkich imigrantw i selektywnego wykluczania tych, u ktrych
stwierdzono defekty umysowe". 1 rzeczywicie, nie bez
zachty ze strony psychologw - zwolennikw psychometrii, Kongres wyda w 1924 roku Ustaw o Ograniczeniu Imigracji (Immigration Restriction Act) majc na celu
eliminacj imigrantw, ktrzy wypadli sabo w tecie 1.1.
Odtd badanie testami inteligencji imigrantw po ich
przybyciu na Ellis Island w porcie nowojorskim stao si
regularn polityk pastwa. Znaczna liczba imigrantw
ydowskich, woskich i rosyjskich zostaa uznana za
kretynw" na podstawie testw 1.1. Niektrzy psychologowie uznali to za dowd genetycznej niszoci imigrantw z Europy Poudniowej i Wschodniej w porwnaniu
z tward ras z Europy Zachodniej i Pnocnej. Jednake
grupy te byy take gorzej zaznajomione z dominujcym
Rejestry policji okoo roku 1875 zawieray dane o ponad

2000 osb z krwi Juke'w" z powodu ju to niedorozwoju umysowego, ju to wykrocze lub przestpstw.
Spord czonkw tej rodziny u 458 stwierdzono upoledzenie rozwojowe w zakresie osigni szkolnych,
171 zaklasyfikowano jako przestpcw, a setki ich krewnych zaetykietkowano jako ndzarzy, alkoholikw
i prostytutki". Wysunito std wniosek, i dziedziczno bya dominujcym czynnikiem wad rozwojowych
tej rodziny (i w zaoeniu take podobnych do niej).
Goddard wycign podobne wnioski ze swojego
studium nad rodzin Kallikak, ktra w swym drzewie
genealogicznym miaa ziarna dobre" i ziarna ze"
(w swojej pracy Goddard zmieni ich nazwisko na
Kallikak, co po grecku znaczy dobry-zy). Martin Kallikak by rewolucjonist, mia nielubnego syna z kobiet opisywan jako upoledzona umysowo. Ich
zwizek zaowocowa czterystu osiemdziesicioma
potomkami w kolejnych pokoleniach. Goddard zaklasyfikowa 143 z nich jako upoledzonych", a tylko 43
jako normalnych. U pozostaych czonkw rodziny
stwierdzi nagminne wystpowanie skonnoci do
przestpczoci, alkoholizmu i amania prawa. Dla kontrastu - gdy Martin polubi pniej dobr kobiet",
ich zwizek zaowocowa czterystu dziewidziesicioma potomkami, z ktrych tylko troje zostao zaklasyfikowanych jako wadliwi". Goddard ustali rwnie,
e wielu potomkw z tej linii stao si wybitnymi"
(Goddard, 1912).
Goddard doszed do wniosku, e dziedziczno determinuje z jednej strony inteligencj, geniusz i wybitno,
z drugiej za przestpczo, alkoholizm, niemoralno
seksualn, niedorozwj, a moe nawet ndz (McPherson, 1985).
mw:smmmm Przerwa na wiczenie w myleniu krytycznym.
Gdyby argumentacja Goddarda bya trafna, jak szczegow polityk spoeczn zaleciby, by upora si
z problemami, ktre tworz tacy ludzie? Jak mona
okreli trafno tej argumentacji? Wymie wszystkie
artefakty (rda bdw, deformacje) w badaniach nad

rodzinami Juk i Kallikak, ktre pozwol podway wy-
cignite
wnioski.
^^^^M^^^^m^^m^^^^^^
Wywody Goddarda o uprzywilejowaniu genetycznym

znalazy nastpnie wsparcie w fakcie, i w testach inteligencji prowadzonych w czasie I wojny wiatowej Murzyni
i inne mniejszoci rasowe w Stanach Zjednoczonych
osigay wyniki nisze ni przedstawiciele biaej wikszoci. Louis Terman zareagowa w nastpujcy sposb na
dane z testw inteligencji, uzyskane w badaniach na
mniejszociach rasowych, w ktrych uczestniczy:
Ich tpota wydaje si uwarunkowana rasowo [...]. Obecnie nie wida moliwoci przekonania spoeczestwa do
zakazania im rozmnaania si, ale z eugenicznego punktu widzenia tworz oni powany problem, z powodu
szczeglnej podnoci (Terman, 1916, s. 91-92).
Sowa si zmieniy, lecz problem pozosta. Obecnie
w Stanach Zjednoczonych Murzyni i Latynosi uzyskuj
w standaryzowanych testach inteligencji rednio nisze
wyniki od Azjatw i Biaych. Oczywicie, we wszystkich
grupach istniej jednostki uzyskujce najwysze (i najnisze) wyniki. Wjaki sposb powinnimy interpretowa
wyniki 1.1. i jakie jest rdo tych rnic midzy grupami?
Istniej trzy czsto wskazywane wyjanienia - genetyczne, rodowiskowe i tendencyjno samych testw i kade z nich prowadzi do istotnych konsekwencji spoecznych.
Stanowisko genetyczne to pogld, e testy 1.1. mierz
wewntrzne zdolnoci intelektualne i pewne grupy rasowe lub kulturowe uzyskuj gorsze wyniki z racji swej niszoci genetycznej. Rnice pomidzy grupami usprawiedliwia
miayby pogldy
rasistowskie,
ktre
w skrajnym wypadku wspieraj eugeniczny program ograniczenia rozmnaania si" grup niepodanych, prawa
ograniczajce imigracj pewnych grup i nierwno
prawn faworyzujc grup pozostajc u wadzy. Umiarkowane" konsekwencje tego stanowiska to podsycanie
konfliktw midzygrupowych, usprawiedliwianie segregacji szkolnej i dyskryminacyjne praktyki w zatrudnieniu,
a take argumenty przeciwko interwencyjnym programom
pomocy mniejszociom. To stanowisko znalazo wsparcie
Williama Shockleya, zdobywcy Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki (jako wspwynalazcy tranzystora). Utrzymywa
on, e nisze wyniki w testach 1.1. Murzynw i Latynosw
s dziedziczne i genetycznie zdeterminowane rasowo,
tote w niewielkim stopniu mona im zaradzi przez
reformy rodowiska" (Shockley, 1968, s. 87). Jednake
w naszej pluralistycznej kulturze trudno ustali jak cz
zmiennoci poziomu wykonania zada intelektualnych
mona przypisa czynnikom dziedzicznym, za jak za
cz odpowiadaj wpywy rodowiskowe, i w ogle skd
bierze si tak znaczna zmienno.
Stanowisko rodowiskowe interpretuje wyniki LI.

jako wskanik biecego funkcjonowania i utrzymuje, e
niskie wyniki s czsto odzwierciedleniem czynnikw
spoecznych. Rnice w 1.1. uwaane s za symptomy
szerszych problemw spoecznych. W Stanach Zjednoczonych grupy mniejszociowe o najniszym rednim LI.
s rwnoczenie najbiedniejsze, o najniszym poziomie
wyksztacenia i oglnie znajduj si w najbardziej niepomylnym pooeniu. Zwolennicy stanowiska rodowiskowego uwaaj, e to rasizm i dyskryminacja zepchny
wiele mniejszoci do getta i utrzymuj je tam nadal. Konsekwencje tego pogldu obejmuj prawne unormowanie
rwnych szans, popraw szkolnictwa i programy naprawcze, takie jak Head Start, ktry pomaga dzieciom upoledzonym w nabraniu zaufania we wasne siy i w nauce
umiejtnoci niezbdnych do powodzenia w szkole.
Zwolennicy trzeciego pogldu rwnie s zainteresowani ochron praw obywatelskich czonkw grup
mniejszociowych. Uwaaj oni, e rnice 1.1. midzy grupami spowodowane s systematyczn tendencyjnoci
pyta testowych, co czyni je nietrafnymi lub stronniczymi
wobec mniejszoci. Na przykad istniej istotne rnice
w dialekcie Czarnych i Biaych, co moe wpywa na wyniki Murzynw w testowych skalach werbalnych sformuowanych w standardowej (a wic biaej") angielszczynie.
Zwolennicy tego pogldu uwaaj rwnie, e szkolne
klasy wyrwnawcze przynosz dzieciom mniejszoci zakwalifikowanym do nich na podstawie nietrafnego testu LI.
wicej szkody ni poytku - chodzenie do takiej klasy
napitnowuje je i wyksztaca w nich niech do szkoy.
W odpowiedzi na zarzucan testom tendencyjno
pojawiy si rne sugestie. Jedna z nich, to prba takiego
zmodyfikowania testw, by stay si one bezstronne kulturowo. Inna, to sdowy zakaz stosowania testw LI. do
selekcji dzieci mniejszoci do klas specjalnych. To drugie
rozwizanie zastosowano w niektrych stanach. Inna
konsekwencja takiego pogldu jest nastpujca: jeli
znieksztacenia testowe s jedyn przyczyn rnic
midzygrupowych, moe to stanowi wymwk dla prawodawcw, e niesprawiedliwo rasowa w spoeczestwie nie jest powanym problemem, z czego wynika
redukcja inicjatyw zwizanych z polityk wyrwnywania
szans dla czonkw grup mniejszociowych.
Dziedziczno czy rodowisko
Nie ulega wtpliwoci, e dziedziczno wpywa na
owe trudno uchwytne waciwoci umysowe, ktre zwiemy inteligencj. Wiele programw badawczych wykazao
silne podstawy genetyczne caej gamy ludzkich waciwoci. W badaniach stosowanych do ustalenia roli genetyki
w danym wymiarze funkcjonowania porwnuje si blinita jednojajowe (monozygotyczne - MZ) z bliniakami dwujajowymi (dyzygotycznymi - DZ) tej samej pci, a czasami
z rodzestwem. Istotny efekt genetyczny stwierdzono dla
tak rnych waciwoci, jak funkcjonowanie serca (Brown,
Tabela 15.1 Iloraz inteligencji a zwizki genetyczne

Korelacja
^Blinita jednojajowe
i" wychowywane razem
I;' wychowywane osobno
^Blinita dwujajowe
1 wychowywane razem
^Rodzestwo
1 wychowywane razem
| wychowywane osobno
\<:
^Rodzic/dziecko
0,86
0,72
g gp
0 47
Q'24
0 40
t.>
przybrany rodzic/dziecko
.
^Kuzyni
0,15
1990), cechy osobowoci (Tellegen i in., 1988) i podatno

na hipnoz (Morgan i in., 1970). Rozsdnie jest wic
przyj, e istnieje take genetyczna podstawa funkcjonowania intelektualnego. Pytanie zasadnicze brzmi, na ile
decydujca jest ta genetyczna podstawa? W badaniu
znaczenia rodowiska psychologowie take porwnywali
poziom wykonania blinit MZ i DZ oraz rodzestwa
wychowywanego razem i oddzielnie. Tabela 15.1 zestawia
si zwizku 1.1. jednostek o rnym stopniu zwizku genetycznego. Im wiksze podobiestwo genetyczne, tym
wiksze podobiestwo l.l. Korelacja ta wyranie ronie w
miar wzrostu pokrewiestwa - od kuzynw, poprzez
rodzestwo, blinita dwujajowe, do blinit jednojajowych. Jest take wiksza midzy rodzicami i dziemi ni
midzy przybranymi rodzicami i dziemi z adopcji.
rodowisko rwnie przejawia swj wpyw - w wikszym
podobiestwie 1.1. wrd osb wychowywanych razem.
Pewne, stosunkowo niedawne, szeroko zakrojone badanie porwnawcze wzbudzio silne kontrowersje, poniewa stwierdzono w nim znacznie silniejsz zaleno
inteligencji od dziedziczenia ni czynnikw rodowiskowych, Stwierdzono, e nawet jeli blinita jednojajowe s
wychowywane w rnych rodzinach, a 70% zmiennoci
ich 1.1. pozostaje wsplnych (a wic uwarunkowanych
genetycznie) (Bouchard i in., 1990). Liczby te byy podwaane, lecz wikszo psychologw zgadza si, e dziedziczenie odgrywa istotn rol w zmiennoci 1.1. Trudno ustali wzgldn rol dziedzicznoci i rodowiska w rozwoju
inteligencji czy innych aspektw funkcjonowania umysowego (Plomin, 1989; Scarr, 1988; Stevenson i in., 1989). Na
dzieci, ktre yj w tej samej rodzinie, niekoniecznie wpywa dokadnie takie samo rodowisko psychologiczne. Zdajecie sobie zapewne z tego spraw, jeli macie rodzestwo
o odmiennych od was zainteresowaniach i stylu ycia.
Nastpny problem pojawia si, kiedy uywamy porwnania wynikw 1.1. do wycigania wnioskw na temat
rnic grupowych, stosujc wskaniki genetycznych pod-
staw 1.1. Wskanik dziedzicznoci (heritability estimate)

szczeglnie takiej cechy, jak inteligencja opiera si na proporcji zmiennoci wyniku w tecie, ktr mona przypisa
czynnikom dziedzicznym. Wskanik ten okrela si,
wyliczajc wariancj (zmienno) wszystkich wynikw
testu w danej populacji (na przykad studentw lub pacjentw psychiatrycznych), a nastpnie ustalajc, jaka jej
cz zaley od czynnikw dziedzicznych (przez porwnania blinit i innych osb o zrnicowanym stopniu
podobiestwa genetycznego). Wraz ze wzrostem tej czci wariancji oglnej, za ktr odpowiada dziedziczno,
stopie podobiestwa genetycznego pozwala przewidywa podobiestwo wynikw w tecie 1.1. na poziomie
caej populacji. Ze wskanikiem dziedzicznoci wi si
dwie kluczowe sprawy. Po pierwsze, nie mwi on niczego
0 przypadkach indywidualnych, bowiem odnosi si tylko
do redniej w danej populacji jednostek. Nie mona wic
oszacowa, w jakim stopniu wzrost (ktry ma wysoki
wskanik odziedziczalnoci) jakiej konkretnej osoby jest
uzaleniony od wpywu dziedzicznoci. Po drugie, dziedziczno jest oceniana wewntrzgrupowo i jej wskanika
nie mona uywa do interpretacji rnic midzygmpowych,
niezalenie od tego, jak wielkie by one byy. Fakt, e
w jakim tecie 1.1. jedna grupa rasowa czy etniczna uzyskuje nisze wyniki od innej nie oznacza jeszcze, e rnice
midzy tymi grupami maj rda genetyczne, nawet jeli
wewnqtrzgmpowy wskanik dziedzicznoci jest wysoki.
Pomimo wielkoci tego wskanika w przypadku inteligencji, wyksztacenie i inne przywileje mog podnosi wyniki
testw 1.1., podczas gdy niedoywienie, zatrucie oowiem
1 zaniedbania edukacyjne mog je obnia (wpyw rodowiskowy). Jeli jaka grupa jest uprzywilejowana rodowiskowo, wypadnie lepiej w testach podatnych na takie
wpywy. Osoby skoncentrowane na wyjanieniach genetycznych ignoruj zazwyczaj rodowiskowe, sytuacyjne
determinanty funkcjonowania umysowego i zachowania.
Osoby naznaczone pitnem niszoci genetycznej mog
czu si nieodwoalnie skazane przez los.
Inny argument przeciwko odpowiedzialnoci genetyki
za rnice 1.1. midzy grupami wie si z relatywn wielkoci rnic. Na przykad chocia pewne badania wykazuj, e redni Murzyn wypada w 1.1. o 10 do 15 punktw
poniej redniego biaego Amerykanina, to ich wyniki
w znacznej mierze na siebie zachodz, a rnica pomidzy
grupami jest niewielka w porwnaniu z rnicami indywidualnymi wewntrz kadej z grup (Loehlin i in., 1975).
Biolog Stephen Jay Gould (1981) dowodzi, e dla wszystkich ludzkich wasnoci rnice zestaww genw pomidzy grupami rasowymi s znikome w porwnaniu z genetycznymi rnicami indywidualnymi pomidzy czonkami
tych samych grup (zob. rwnie Zuckerman, 1990).
Trzecim argumentem przeciwko genetycznej interpretacji rnic midzy grupami jest fakt, e z ras moe si
wiza wiele innych zmiennych wpywajcych na 1.1. (zob.
rys. 15.3). Na przykad, w szeroko zakrojonym badaniu
Rysunek 15.3
Zwizki pomidzy dziedzicznoci,

rodowiskiem a l.l.
Schemat przedstawia dowody wpywu dziedzicznoci i rodowiska

na wyniki l.l. Widzimy podobne l.l. dla ojcw i synw (wpyw
dziedzicznoci), ale zarwno wyniki ojcw, jak synw s zwizane
z ich przynalenoci do klasy spoecznej (wpyw rodowiska).
podunym przeprowadzonym na ponad 26 000 dzieci

najlepszym predyktorem l.l. dziecka w wieku czterech lat,
rasy zarwno biaej, jak i czarnej, okaza si status ekonomiczny rodziny i wyksztacenie matki (Broman i in., 1975).
Wiele dowodw wiadczy o wpywie rodowiska na
rozwj intelektualny. Ndza moe w wieloraki sposb oddziaywa na funkcjonowanie intelektualne. Problemy ze
zdrowiem w okresie ciy i niska waga przy urodzeniu s
trafnym predyktorem obnionych moliwoci intelektualnych dziecka. Podobnie ubogie odywianie si, brak ksiek i innych materiaw do stymulacji rozwoju werbalnego
i walka o przetrwanie, pozostawiajca rodzicom niewiele
czasu na zabaw z dziemi i ich intelektualn stymulacj,
moe wpywa ujemnie na poziom wykonania zada typowych dla standardowych testw 1.1. Wiemy, e znaczna
cz dzieci o niskim 1.1. doznaa szkodliwych oddziaywa
rodowiskowych, jak na przykad toksyczno uszczcej
si ze cian farby na bazie oowiu (Needleman i in., 1990).
kad programy Head Start, w ktrych dzieciom upoledzonym umoliwia si zdobycie dodatkowych umiejtnoci i stwarza si motywacj do osigni szkolnych, daj
imponujce rezultaty- nie zmieniaj one bezporednio I.I.,
lecz poprawiaj funkcjonowanie w szkole, co z kolei moe
mie pozytywny wpyw na wiele innych dziedzin ycia
dzieci (Jordan i in., 1985). Uczestnictwo przedszkolakw
w programach Head Start podnioso ich osignicia
w porwnaniu z rwienikami i zwikszyo prawdopodobiestwo ukoczenia szkoy redniej (Schweinhart
i Weikart, 1990). Czynniki rodowiskowe, takie jak
zoono poznawcza i wymogi intelektualne pracy danej
osoby, mog wpywa nawet na 1.1. dorosych (Dixon i in.,
1985). l.l. wikszoci dorosych pozostaje przez lata nie
zmieniony po prostu dlatego, e funkcjonuj oni w rodowisku, ktre dostarcza staej stymulacji intelektualnej.
Przypomnijmy sobie, e werbalny wynik w SAT felietonisty
Boba Greene'a wzrs, podczas gdy matematyczny spad po czci przez stae posugiwanie si przez niego zdolnociami werbalnymi i nieuywanie matematycznych.
By moe najlepszym sposobem podsumowania
tego i innych wynikw jest stwierdzenie, e na inteligencj wpywaj zarwno dziedziczno, jak i rodowisko.
Dziedziczno odgrywa wielk rol w rnicach pomidzy jednostkami, ale nie w rnicach midzy grupami.
Czynniki rodowiskowe odgrywaj istotn rol w powstawaniu rnic pomidzy jednostkami i pomidzy
grupami. Cho dziedziczno moe uatwia uczenie si
pewnym ludziom w porwnaniu z innymi, samo podoe
genetyczne nie determinuje poziomu osigni intelektualnych. Programy interwencyjne i wzbogacanie rodowiska mog pomc przezwyciy gorszy start z powodu
ndzy i dyskryminacji.
Rysunek 15.4
Wyniki l.l. dzieci czarnych amerykanw

adoptowanych przez biae rodziny
115
Kiedy czarne dzieci z nizin spoecznych zostan

adoptowane przez biae rodziny z klasy redniej, ich
1.1. wykracza znacznie poza 100 punktw. Dzieci

zaadoptowane w tych rodzinach midzyrasowych
w pierwszym roku ycia uzyskuj znacznie wyszy l.l.

ni dzieci zaadoptowane pniej. Wynika z tego, e
dostp do intelektualnie stymulujcego rodowiska
pozwala czarnym dzieciom uzyska rwnie wysoki

poziom w testach l.l., jak ich biaym rwienikom
(zob. rys. 15.4; Scarr i Weinberg, 1976).
Kolejnym dowodem istotnego znaczenia rodowiska

jest powodzenie programw interwencyjnych. Na przy-
wszystkie
adoptowane dzieci
dzieci adoptowane
we wczesnym dziecistwie
Trafno a tendencyjno testw mierzcych I.l.

Poniewa w wynikach 1.1. istniej rnice midzygmpowe, wiele osb podwaa uyteczno tych testw
w edukacji i przemyle. Czy pozwalaj one na trafne
przewidywanie powodzenia? Czy s rwnie trafne
w odniesieniu do rnych grup rasowych i kulturowych?
Liczne badania wykazuj, e wyniki 1.1. s trafnym
predyktorem ocen szkolnych, od podstawwki po uniwersytet, pozycji zawodowej i sprawnoci w pewnych zawodach (Brody i Brody, 1976; Gottfredson, 1986; Lennon,
1985). Jednake poniewa pewne grupy uzyskuj w testach
1.1. i osigaj wyniki gorsze od biaej wikszoci Amerykanw z klasy redniej, na ktrej dokonano standaryzacji
tych testw wiele osb uwaa, e wyniki tyche testw nie
powinny stanowi podstawy kluczowych decyzji wobec
uczniw i kandydatw do pracy z grup mniejszociowych.
W jaki sposb testy mog by stronnicze? Jednym
z winowajcw" s rnice jzykowe. Poniewa dzieci
z mniejszoci rasowych mog uczy si w domu innego
jzyka lub niestandardowego angielskiego, instrukcje i tre
zada mog zawiera nie znane im sowa i sformuowania. Zadania niewerbalne take nie s poza podejrzeniami. Niektrzy przeciwnicy testw uwaaj, e ich
abstrakcyjna natura jest z gruntu obca praktycznej, nastawionej na przetrwanie orientacji dzieci z rodzin o niskim
statusie ekonomicznym. W rezultacie tych zarzutw wiele
instytucji rozpowszechniajcych testy wycofao tendencyjne zadania ze swych testw, starajc si uczyni je
bardziej neutralnymi kulturowo - wyrwna poziom trudnoci dla osb z rnych kultur.
Niestety, dziesitki lat stara wykazay, e niemoliwe
jest skonstruowanie testu, ktry byby jednoczenie trafny
i wolny od kulturowej stronniczoci - a przynajmniej trudno dowie, e dany test jest cakowicie neutralny kulturowo. Nawet najlepsze testy I.l. i osigni cechuj rnice
grupowe w zakresie wynikw rednich. Jak mona stwierdzi, czy te rnice wynikaj ze stronniczoci testu, czy
te z prawdziwych rnic midzygrupowych w funkcjonowaniu intelektualnym (Ilaney, 1982)?
Wiele potyczek sdowych dotyczyo stosowania testw inteligencji i zdolnoci w dziedzinie biznesu i edukacji.
W sojuszu z akcj prawodawstwa afirmatywnego, ruch na
rzecz uczciwych testw stara si usun praktyki dyskryminacyjne z naszego ycia spoecznego. Niestety czasami,
kiedy testy standaryzowane s zakazane, pracownicy
owiaty i pracodawcy musz posugiwa si procedurami
kosztowniejszymi, mniej trafnymi, a by moe bardziej
dyskryminujcymi - takimi jak wywiad, czy subiektywne
wraenia nauczycieli lub przeoonych. Trzeba bra pod
uwag prawa i interesy wielu osb, a niekiedy podejmowane s wadliwe decyzje, ktre mog mie negatywne
konsekwencje zarwno dla szkoy czy firmy, jak i dla ucznia, czy starajcego si o prac. Decyzja zastosowania testu
powinna zawsze opiera si na porwnaniu jego trafnoci
i bezstronnoci z innymi metodami selekcji.
Podsumowanie
Nasze rozwaania na temat testowego badania inteligencji
wykazay, e bywa ona definiowana i mierzona na wiele
sposobw. Wspczenie najbardziej popularnymi indywidualnymi testami inteligencji sq Stanfordzka Skala Bineta
i Skala Wechslera (WAIS-R, WISC-R i WPPSI). Grupowe
testy inteligencji, cho wygodniejsze i mniej kosztowne,
daj wyniki w pewien sposb zawone, poniewa ograniczaj si do zada pisemnych.
Oparte na statystycznych relacjach pomidzy pomiarami umysowymi analizy psychometryczne 1.1. sugeruj istnienie kilku typw zdolnoci skadajcych si na wynik
oglny, na przykad inteligencji typu pynnego i skrystalizowanego. Poznawcze podejcie do interpretacji i pomiaru
inteligencji jest bardzo szerokie i pozwala na diagnoz
umiejtnoci i intuicji uywanych przez ludzi w rozwizywaniu wszelkiego typu napotykanych przez nich problemw. Badacze poznania uwaaj, e 1.1. ukazuje tylko
cz prawdy, peny scenariusz ycia umysowego powinien
uwzgldnia wiele innych skadnikw funkcjonowania intelektualnego.
Poniewa niektre grupy rasowe i kulturowe uzyskuj
rednio nisze wskaniki I.l. od innych, niektrzy uwaaj,
e testy s nieprzydatne i naley je wyeliminowa. Cho
niekiedy odpowiedzialnoci za rnice midzy grupami
obcia si zrnicowanie genetyczne, istniej przesanki,
by sdzi, e te rnice odzwierciedlaj zarwno upoledzenie rodowiskowe, jak i kulturow stronniczo samych
testw. Niemniej testy I.l. okazay si rdem trafnych
predykcji ocen szkolnych i sukcesu zawodowego zarwno
dla grup uprzywilejowanych, jak i upoledzonych, z czego
wynika, e stronniczo testw jest mniejszym problemem
ni upoledzenie rodowiskowe, pogarszajce funkcjonowanie intelektualne. Rnice grupowe w I.L mog zosta
zredukowane, z czasem nawet wyeliminowane, dziki poprawie wyksztacenia grup mniejszociowych i programom
wczesnej interwencji ukierunkowanym na dostarczenie
dzieciom z upoledzajcych rodowisk odpowiednich podstaw rozwoju intelektualnego.
,,
omiar osobowoci
Do rozumienia ludzi konieczne jest duo wicej ni
sama wiedza o ich inteligencji. (Pomylmy o innych
rnicach midzy nami a naszymi najlepszymi przyjacimi lub rodzestwem). Psychologowie zastanawiaj
si nad pozaintelektualnymi wasnociami, ktre cechuj
jednostk, odrniajc j od innych osb lub odpowia-
dajc za zrnicowanie czonkw poszczeglnych grup

(na przykad, odrniajc osoby niemiae od asertywnych lub paranoiczne od normalnych). Tradycyjn
prb odpowiedzi na te pytania jest pomiar osobowoci.
Dla zrozumienia i opisu ludzkiej osobowoci podstawowe s dwa zaoenia. Po pierwsze, e istniej indywidualne wasnoci poszczeglnych osb, ktre nadaj
spjno ich zachowaniu. Po drugie, e te wasnoci
mona diagnozowa i mierzy. W celu opisu i badania
osobowoci psychologowie stosuj testy do wykrywania
istotnych cech osobistych i sposobw ich integracji
u kadej jednostki. Uzyskane w ten sposb informacje s
uyteczne w badaniach psychologicznych, terapii indywidualnej, doradztwie zawodowym oraz selekcji i treningu
pracownikw. Bardzo ju liczne testy osobowoci mona
podzieli na obiektywne i projekcyjne.
Testy obiektywne
Obiektywne testy osobowoci odznaczaj si wzgldn
atwoci stosowania i interpretacji wynikw oraz podporzdkowaniem pewnym reguom obiektywnym. Wyniki
niektrych testw mog by obliczane, a nawet interpretowane przez komputer. Wynik ostateczny to zazwyczaj
liczba mieszczca si na jednowymiarowej skali (jak przystosowanie-nieprzystosowanie) lub zestaw wynikw
dotyczcych rnych cech (jak msko, zaleno lub
ekstrawersja) w porwnaniu z jak prb normatywn.
Kwestionariusz samoopisu to obiektywny test, w ktrym
jednostka odpowiada na zestaw pyta dotyczcych jej
myli, odczu i dziaa. Jeden z pierwszych inwentarzy
samoopisu dotyczy problemu przystosowania. Kwestionariusz Danych Osobistych Woodwortha (opracowany
w 1917 roku) zawiera np. takie pytania: Czy czsto ogarnia ci przeraenie w rodku nocy?" (zob. DuBois, 1970).
Obecnie osoba wypeniajca kwestionariusz osobowoci
[personality iiwentory) otrzymuje zestaw twierdze i wskazuje, ktre z nich s w odniesieniu do niej prawdziwe.
W niektrych kwestionariuszach prosi si badanego
o oszacowanie, jak czsto dane twierdzenie jest prawdziwe lub na ile trafnie opisuje jego typowe zachowanie,
myli lub odczucia.
Najbardziej znanym kwestionariuszem jest Minnesocki
Wielowymiarowy Kwestionariusz Osobowoci (Minnesota
Multiphasic Personality Iiwentory - MMP1) (Dahlstrom i in.,
1975). Jest on uywany w wielu sytuacjach klinicznych
jako pomoc w diagnozie pacjentw i programowaniu ich
terapii. Po omwieniu jego wasnoci i zastosowa, przedstawimy take krtko trzy inne kwestionariusze osobowoci stosowane szeroko w badaniach populacji osb
niehospitalizowanych: Kalifornijski Kwestionariusz Psychologiczny (Califomian Psychogical Iiwentory - CPI), Kwestionariusz Osobowoci NEO (NEO Personality Iiwentory - NLiOPl) oraz Kwestionariusz Typw Myersa-Briggs (Myers-Briggs
Type).
MMPI
MMP1 zosta opracowany na Uniwersytecie Minnesota
w latach 30. przez psychologa Starke'a Hathawaya i psychiatr J. R. McKinleya. Opublikowano go po raz pierwszy
w latach 40. (Hathaway i McKinley, 1940, 1943). Jego podstawowym celem bya diagnoza jednostek wedle etykietek
psychiatrycznych. Pierwszy test skada si z 550 twierdze, ktre badany okrela jako prawdziwe lub faszywe
w odniesieniu do siebie albo odpowiada: Trudno powiedzie". Na podstawie tego zestawu tworzono skale istotne
dla problemw nkajcych pacjentw psychiatrycznych.
Ustalono normy zarwno dla pacjentw, jak i osb zdrowych, jedynie odwiedzajcych szpital Uniwersytetu Minnesota.
Skale MMPI rniy si od innych istniejcych
w owym czasie testw osobowoci, poniewa opracowano je, wykorzystujc strategi empiryczn opart na
kryterium zewntrznym, a nie na bazie zwykle stosowanego podejcia intuicyjnego. Do kwestionariusza zakwalifikowano tylko te twierdzenia, ktre wyranie rnicoway jakie dwie porwnywane grupy, na przykad
pacjentw schizofrenicznych i kontroln grup osb normalnych. Kade twierdzenie musiao dowie swej trafnoci przez podobiestwo odpowiedzi czonkw tej
samej grupy i zrnicowanie czonkw innych grup. Tak
wic twierdzenia nie zostay wybrane na podstawie racjonalnej (co sdz o ich treci eksperci), lecz empirycznej.
MMPI zawiera 10 skal klinicznych przeznaczonych do
odrnienia specyficznej grupy klinicznej (jak schizofrenicy czy paranoicy) od kontrolnej grupy normalnych.
Wyniki w tecie oblicza si, sumujc twierdzenia na
poszczeglnych skalach, na ktre badany odpowiedzia
tak samo, jak grupa kliniczna - im wyszy wynik, tym
bardziej osoba badana podobna jest do grupy klinicznej,
im mniejszy, tym bardziej podobna do grupy normalnej.
Test zawiera skale kontrolne do wykrywania rde wtpliwych wzorcw odpowiedzi, takich jak raca nieuczciwo, niedbalstwo, nastawienie obronne lub ucieczkowe. Przy interpretacji MMPI najpierw sprawdza si skale
kontrolne, a dopiero potem przechodzi do pozostaych
wynikw. Wzorzec wynikw - w ktrych skalach s one
najwysze, w jaki sposb s zrnicowane - tworzy profil MMPI" (zob. rys. 15.5). Profil indywidualny porwnywany jest z profilem typowym dla poszczeglnych grup,
jak paranoicy, przestpcy czy hazardzi.ci.
Ostatnio dokonano istotnej rewizji MMPI, przemianowujc go na MMPI-2 (Dahlstrom i in., 1989). Pewne twierdzenie odrzucono, dodano nowe, a inne sformuowano
na nowo, tak by unikn jzyka seksistowskiego" i tematw pozbawionych ju znaczenia w kulturze wspczesnej. Wikszo twierdze nie ulega zmianie, tote
w MMPI-2 nadal oblicza si wyniki na pierwotnych skalach klinicznych, ale nowa wersja posuguje si ulepszon
procedur obliczania. Skale kontrolne zmieniy si nieco
i MMPI-2 ma siedem, a nie cztery skale kontrolne. Naj-
Rysunek 15.5
THE MINNESOTA REPORT"
'
Pag, I
for the Minnesota Muttiphasic Personalsty Inyenlory": Adul System

By James N Butcher. Ph D
U: .>
Client No. . 22222222222

Gender : Famalo
Settmg: Medical
Age : 44
...
Raport Dale ; 18-JUL-84
PAS Code Number: 00011857 844 0004
PROFILE VALIDITY
MMPI, na ktre odpowiadaj one w istotnie zrnicowany sposb. Dziki temu, przez dziesitki lat psychologowie opracowali i zweryfikowali setki skal specjalnego
przeznaczenia, a dane do kadej z nich mona wydoby
z kadego arkusza odpowiedzi MMPI.
Jedn z wikszych zalet MMPI dla badaczy s ogromne
archiwa, czyli banki danych MMPI zebranych od rozlicznych grup osb na caym wiecie. Poniewa wszystkie te
osoby zostay przetestowane tymi samymi twierdzeniami
w wystandaryzowany sposb, mona je porwnywa
midzy sob zarwno na tradycyjnych skalach klinicznych, jak i na skalach specjalnego przeznaczenia. W istocie archiwa MMPI pozwalaj badaczom stosowa nowe
skale specjalnego przeznaczenia wynikw testu przeprowadzonego wiele lat wczeniej, czsto znacznie wczeniej nim mierzony konstrukt zosta w ogle wymylony.
Komputerowy wydruk profilu MMPI
'
''
' '
'
. ''i1.
.'.'>'.."!
y-
' <' '"
--;
This 13 a valid MMPI profile. The client was quile cooperativo wjih ths Bvaluation and
'
appears to be willing to diaclose pBrsonal jnformation. There may ba some tendency on tha
P3rt of the Client to bB overly frank and to exaggorate her symptoms in an Bffort to obtain
help Sho may be open to the idea of psychologica1 counsellng if her clinical scal pattern
roflecls psychokigical symptoms in nesd of attention
SYMPTOMATIC PAnERN
" ' .V->OV"V:'-''^ - J ~
The Client is exhibitmg much somatic distress and may bB expenoncing a problem wilh
her psychological adjustment Her physical compla nts are probably extremo, possibly
reflecting genera lack of electivenoss in life. She is probably feelmg quite tonso and
nervous, and may be feeling that she cannot get by withoul help for hor physical problems
She is likely to be raporting a graat deal ol pain, and feels that others do not undetstand
how sick ahe <s feeltng She may be qmto irritable and may bocomB hostile if hBr symptoms
are not givan "proper" altention.
Jednake MMPI ma take i wady. Jego skale kliniczne

krytykowano za niejednorodno (mierzenie kilku rzeczy
naraz) i za to, e nazwy skal s mylce i nie odpowiadaj
temu, co mierz. Do waciwej interpretacji profilu wymagana jest skomplikowana wiedza kliniczna - na
przykad schizofreni naley diagnozowa na podstawie kombinacji wynikw kilku skal, a nie wynikw samej
tylko skali Schizofrenii. Ten problem wystpuje take w
odniesieniu do klinicznych skal MMPI-2, cho jego skale
treciowe s ju mniej wieloznaczne i atwiejsze do interpretacji, Innym mankamentem MMPI jest to, e ma on
Many indrviduals wtth this profilo have a history of psychophysical disordars. They tend
to overreact to minor problems with physical symp:orns Ulcors and gaslromtestinal
distress are common The possibilily of Bctual organie pioblems, Ihereforo. should bB
carefully evaluatd
Her responsB content indicates that sho is prooceupied with fBeling guilty and unworthy,
and feel9 Ihat she deseryes to ba punished for wrongs she has committed She feels
regretful and unhappy aboul life. complains about havmg no zost for lite. and seems
plagued by anxiely and worry aboul tho fulure She has dilficulty managing loutino affairs.
and the item contont sho ondorsed suggesls a poo' momory. concentration probloms. and
an inability to make docisions. She appears to be immobilized and withdrawn and has no
energy for lile According to her responso contont, '.here is a strong possibility that she has
seriously contemplated suicide A carelul ovaluation of ihis possibility is suggostod She
views her physical hoalth as failing and reports nurrerous somatic concems She feels that
life is no longer worthwhile and that she is losing conlrol of her thought processes.
niewiele wsplnego z osobowoci - twierdzenia, take

te z nowych skal treciowych, zostay wyselekcjonowane
do pomiaru problemw klinicznych, tote cay kwestionariusz nie jest dobrze dostosowany do pomiaru osobowoci w populacji osb niezaburzonych.
CPl
Kalifornijski Kwestionariusz Psychologiczny (CPl),

narzdzie podobne do MMPI, mierzy indywidualne zrnicowanie osb wzgldnie normalnych i dobrze przystosowanych. Stworzy go Harrison Gough (1957). Jego
skale mierz pojcia potoczne, atwo zrozumiae dla laikw,
takie jak dominacja, samokontrola, tolerancja i wydajno intelektualna. Test zawiera skale kontrolne, by wykry odpowiedzi bezwartociowe. Wszystkie skale
przedstawia si na arkuszu profilu, ukazujcym wynik
osoby na kadej skali w porwnaniu z normami dla tej
samej pci.
Najnowsza wersja CPl zawiera 20 skal. Przez lata
przebadano CPl tysice osb na caym wiecie i by on
przedmiotem wielu bada, co doprowadzio do powstania wartociowego archiwum danych.
CPl uywano do badania struktury osobowoci normalnych osb dorosych i jej oceny w rnych grupach,
na przykad zawodowych. Badania podune przy uyciu
CPl pomogy psychologom zrozumie, jak osobowo
rozwija si i w jaki sposb cechy osobowoci we wczes-
INTERPERSONAL RELATIONS
ShB appears to bo somewhat passrye-dependont in relationships She may maniputate
othBrs through her physical symptoms, and bscome hostile i( sufficient atlention is not
paid to her complaints Marital unhappiness is likely to be a laclor in her present clinical
picture. She 19 a rather introverted person who has some difficulties meeting other people.
Tabela 15.2. Skale kliniczne i treciowe MMPI (1989)
NOT: This MMPI mterpfetation can sBrve as a usoful soufCG of hypotheses about clients.
This repon is based on objectiyoly denvod scal indexes and scal intorprelalions that have
been deyeloped in diyerse groups of palients The personality descriptions, infeiences and
recommondations contained herein nood to be yerified by other sources ol clinical
Information sinco individual clients may not fully ma:ch the prototype. The Information in
this report should most eppropriaely be used by a tramed, quallliBd test interpreter. ThB
infojnutioo contained in this roport should be consrdered confidenlial.
i ',''
:
>
MINNESOTA MULTIPHASIC PERSONALITY IIWENTORY

'
Copyright THE UNIVERSITY OF MINNESOTA
1943, Ronewed 1970. This Report 1982 Ali rights rasoryed.
Scored and Dislributed Exclusiyely by NCS PROFESSIONAL ASESSMENT SERVICES
Under Licenso From The University of Minnesota
Skale treciowe
Hipochondria (Hs): Nienormalna troska o wasne funkcjonowanie fizyczne

\
Lk
Strach
Obsesyjno
Depresja (Dj. Pesymizm; bezradno; spowolnienie dziaania i mylenia
Depresja
^Histeria konwersyjna (Hy): Niewiadome uciekanie si do problemw

; psychicznych, aby unikn konfliktw i odpowiedzialnoci
Problemy zdrowotne
'[Odchylenie psychopatyczne (Pd): Lekcewaenie zwyczajw spoecznych;

f pytkie emocje; niezdolno do korzystania z dowiadczenia
Dziwactwa mylenia
\Msko-Kobieco (Mi): Rnice midzy mczyznami a kobietami

>'
Gniew
Cynizm
{Paranoja (Paj. Podejrzliwo; urojenia wielkoci lub przeladowcze
Praktyki antyspoeczne
rPsychastenia (Ptj. Obsesje; kompulsje; lki; poczucie winy; niezdecydowanie

(
Typ A (pracoholik)
Niska samoocena
'Schizofrenia (Sc): Dziwaczne, niezwykle myli lub zachowania; wycofanie;

l\ halucynacje; urojenia
Nieprzystosowanie spoeczne
iHipomania (Maj. Pobudzenie emocjonalne; gonitwa myli; nadaktywno

$.
Problemy rodzinne
Trudnoci zawodowe
'ifntrowersja spoeczna (Sij. Niemiao; brak zainteresowania innymi; niepewno

|i
t-
Negatywne wskazania terapeutyczne

(negatywne postawy wobec terapii
i lekarzy)
"The Mlnnosota Report," " M M P I , " and "Minnesota Multiphasic Personality Inyenton/"
sre trademarks owned by the Uniyorsity Press of the Uniyersily ol Minnesota.
:
'
gruntowniejsza zmiana polega na dodaniu 15 nowych skal

treciowych, ktre opracowano metod racjonaln, a nie
trafnoci kryterialnej. Dla kadego z 15 istotnych klinicznie tematw (jak lk lub problemy rodzinne) dobrano
twierdzenia w oparciu o dwa kryteria: jeli zdaway si
powizane z tematem teoretycznie i jeli statystycznie
tworzyy skal homogeniczn, to znaczy mierzc pojedyncze jednolite zjawisko. Kliniczne i treciowe skale
MMPI-2 s przedstawione w tabeli 15.2. Zauwacie, e
wikszo skal klinicznych mierzy kilka zwizanych z nimi
zjawisk, a nazwy skal treciowych s proste i oczywiste.
Wszystkie skale MMPI-2 maj wysok rzetelno w sensie
Skale kliniczne i ich opis
staoci czasowej i zostay znormalizowane na bardzo

duych prbach klinicznych i nieklinicznych.
Zalety MMPI-2 to dowiedziona rzetelno i trafno,
atwo i ekonomiczno stosowania oraz uyteczno
w badaniach psychologicznych I podejmowaniu decyzji
dotyczcych pacjentw. Test jest uywany w ponad 65
krajach i by tematem ponad 8000 ksiek lub artykuw
(Butcher, 1989). Inna zaleta, to moliwo tworzenia
zestaww twierdze do rnych celw. Mona na przykad uy procedury kryterium zewntrznego do zbudowania skali twrczoci poprzez znalezienie grupy osb
twrczych i nietwrczych i selekcj tych twierdze
nym dziecistwie wi si z wydarzeniami yciowymi

nawet po 40 latach. Ponadto utworzono i zweryfikowano
wiele skal do specyficznych celw zwizanych z badaniami podstawowymi i stosowanymi, takich jak selekcja
funkcjonariuszy policji do specjalnych szkole czy
przewidywanie sprawnoci zawodowej dentystw,
nauczycieli i wielu innych grup pracowniczych (Gough,
1989; Gynter i Gynter, 1976).
Podobnie jak MMPI, CP1 by krytykowany za niejednorodno wielu z jego skal i za to, e pewne skale koreluj
silnie z innymi (czciowo dlatego, e pewne twierdzenia
nale do wicej ni jednej skali). Jednake inaczej ni
w przypadku MMPI, skale CPI s atwo zrozumiae, poniewa w miar gromadzenia wynikw bada, zmieniano ich
nazwy tak, by odzwierciedlay one to, co mierz. Ponadto
obecna wersja profilu zawiera wyniki trzech specjalnych
skal, ktre na siebie nie zachodz i nie s skorelowane.
Mierz one rozlegle wymiary zwizane z oglnym stylem
interpersonalnym, akceptacj zasad i norm oraz przystosowaniem psychicznym jednostki (Gough, 1987).
NEO-PI
Kwestionariusz Osobowoci NEO (NEO-PI) zosta
rwnie skonstruowany do diagnozy cech osobowoci
w populacji niehospitalizowanych dorosych. Mierzy on
osobowo na podstawie picioczynnikowego modelu
zwanego czasem Wielk Pitk, ktry omawialimy
w poprzednim rozdziale. Osoby badane NEO-PI otrzymuj arkusz profilu ukazujcy wystandaryzowane wyniki
na tle duej prby normatywnej na kadym z piciu
gwnych wymiarw: Neurotyzmu (N), Ekstrawersji (E),
Otwartoci na dowiadczenie (O), Przyjaznoci (A) i Sumiennoci (C). Profil zawiera rwnie standaryzowane
wyniki na skalach pobocznych, czyli podskalach mierzcych
rne aspekty kadego wymiaru. Na przykad N (Neurotyzm) zawiera sze podskal: Lk, Wrogo, Depresj,
Samowiadomo, Impulsywno i Podatno na urazy.
Podobnie istnieje po sze podskal dla E i O, a w nowej
wersji planuje si nowe podskale dla A i C (Costa
i McCrae, 1985). Wikszo bada wykazaa, e wymiary
NEO s jednorodne, rzetelne i dobrze speniaj kryteria
trafnoci teoretycznej (McCrae i Costa, 1987, 1989).
NEO jest stosowany do badania staoci i zmiennoci
osobowoci w cigu ycia oraz relacji pomidzy cechami
osobowoci a zdrowiem fizycznym i rnymi wydarzeniami yciowymi, jak sukces zawodowy czy wczesna
emerytura. W psychologii stosowanej terapeuta moe
posuy si zarwno MMPI-2, jak NEO-PI w celu stworzenia programu terapii dopasowanego do osobowoci
i potrzeb terapeutycznych danego pacjenta. NEO moe
by rwnie uyteczny w doradztwie zawodowym w wyborze zawodu dostosowanego do osobowoci.
Nigdy jednak nie sprawdzono jego trafnoci w dziedzinie
podejmowania decyzji o zatrudnieniu i awansowaniu
w pracy (i nie zalecano takiego zastosowania).
Wskanik Typw Myersa-Briggs

Ten popularny test osobowoci oparty na teorii
typw Junga (1923; wyd. poi. 1997, 1971) kwalifikuje
badanych do jednej z szesnastu kategorii lub typw.
Opracowany przez Petera Myersa i Isabel Briggs test ma
na celu znalezienie systematycznych rde rnic osobowoci" przejawiajcych si w sposobach spostrzegania
przez ludzi otaczajcego wiata i tworzenia sdw na
jego temat (Myers, 1962, 1976, 1980).
Zakada si, e podstawowe rnice w spostrzeganiu
i sdach odbijaj si na rnicach w zachowaniu. Zarwno spostrzeganie, jak i tworzenie sdw rozbito na
dwie kategorie - spostrzeganie na wraenia bezporednie (sensing - S) i niewiadom intuicj (I); tworzenie
za sdw na mylenie {thinking - T) i odczuwanie
(feeling - F). Trzeci czynnik, o ktry uzupeniono test
Myersa-Briggs - preferencja ekstrawersji (E) lub introwersji (I) - opiera si na koncepcji Junga, zakadajcej, i
ludzie koncentruj si na wiecie wewntrznym lub
zewntrznym. Z tych preferencji wyania si szesnacie
typw, na przykad ekstrawertycy stosujcy mylenie
i intuicj a introwertycy - wraenia i odczuwanie. Typ
osobowoci jest produktem wiadomej orientacji yciowej: nawykowych i celowych sposobw posugiwania si
wasnym umysem - wchodz one w nawyk, poniewa
wydaj si dobre, interesujce i wiarygodne" (Briggs,
1980, s. 85). Najpowszechniejszym zastosowaniem testu
Myersa-Briggs jest badanie relacji pomidzy typem
a zawodem - wykazanie, e pewne preferencje w zakresie spostrzegania, mylenia i ekstra- lub introwersji wpywaj na wybr zawodu'i satysfakcj z pracy (McCaulley,
1978). Jego walorem jest zdolno do klasyfikowania
ludzi na niewielk liczb typw, co upraszcza ogromn
zoono i zrnicowanie ludzkiej osobowoci.
Testy projekcyjne
Czy kiedykolwiek, patrzc na chmury, widzielicie twarz
lub sylwetk jakiego zwierzcia? Jeli wskaecie to
przyjacielowi, moe dostrzec akt w pozycji lecej lub
smoka. Psychologowie wykorzystuj podobne zjawisko
w testach projekcyjnych do diagnozy osobowoci.
W tecie projekcyjnym (projective test) osobie badanej dostarcza si bodcw rozmylnie wieloznacznych,
jak wzorce abstrakcyjne, niekompletne obrazki lub
rysunki, ktre poddaj si interpretacji na wiele rnych
sposobw. Osob badan mona poprosi o opisanie
wzorcw, dokoczenie obrazkw lub uoenie historyjki
na podstawie rysunku. Poniewa bodce s wieloznaczne, reakcje na nie zdeterminowane s po czci przez
to, co sama osoba badana wnosi do sytuacji -jej odczucia wewntrzne, motywy osobiste i konflikty z wczeniejszych dowiadcze yciowych. Te osobiste aspekty s
rzutowane na spostrzegane bodce, co z kolei pozwala
diagnozujcym osobowo na rozmaite interpretacje.
Testy projekcyjne byy pocztkowo stosowane przez

psychoanalitykw w nadziei na odsonicia niewiadomej
dynamiki osobowoci, na przykad, nasycone emocjonalnie myli i obawy. Jung bada skojarzenia (word associations) ze sowami potocznymi (Jaka pierwsza rzecz przychodzi ci na myl w zwizku ze sowem dom?").
Prcz tej techniki kojarzenia bodcw werbalnych,
suchowych lub wizualnych z ich znaczeniem osobistym,
do diagnozy osobowoci stosowano cztery inne techniki
projekcyjne (Lindzey, 1961): (a) konstrukcj- na przykad
ukadanie historyjek; (b) uzupenianie - dokoczanie sekwencji wydarze w historyjce; (c) porzdkowanie - ukadanie materiau lub obrazkw w okrelonym porzdku;
(d) ekspresj - dziaanie lub odgrywanie rl, albo wyraanie siebie przez dziaania artystyczne. Dwa najbardziej
powszechnie stosowane testy projekcyjne to test
Rorschacha i Test Apercepcji Tematycznej (TAT).
Test Rorschacha
W tecie Rorschacha opracowanym przez szwajcarskiego psychiatr Hermanna Rorschacha w 1921 roku,
bodcem wieloznacznym s plamy atramentowe (Rorschach,
1942). Niektre z nich s czarno-biae, inne kolorowe (zob.
rys. 15.6). Podczas badania pokazuje si owe plamy i prosi
si: Powiedz, co widzisz, co to dla ciebie znaczy. Nie ma tu
odpowiedzi trafnych i bdnych".
Testujcy rejestruje dosownie to, co mwi osoba badana, jak wiele czasu wymaga reakcja, czas powicony
kadej plamie atramentowej i sposb, w jaki badany
czowiek radzi sobie z kartami testowymi. Potem
nastpuje faza wywiadu, w ktrej osobie badanej przypomina si jej uprzednie odpowiedzi i prosi o ich skomentowanie.
Rysunek 15.6
Przykadowa plama atramentowa

z testu Rorschacha
Odpowiedzi s szacowane wedug trzech gwnych

parametrw: (a) lokalizacji, czyli czci karty branej pod
uwag w reakcji - to, czy badany bierze pod uwag cao
bodca, czy jego cz i zakres analizowanych szczegw; (b) tre odpowiedzi - natur spostrzeganych przedmiotw i czynnoci; (c) determinanty - ktre aspekty karty
(jak kolor czy nasycenie) zachciy do wypowiedzi. Niektrzy badacze rejestruj take, czy odpowiedzi s oryginalne i wyjtkowe, czy powszechne i banalne.
Interpretacja wynikw danej osoby w postaci spjnego
portretu dynamiki jej osobowoci stanowi zoony, wysoce
subiektywny proces, opierajcy si na dowiadczeniu klinicznym i intuicji zawodowej. Sytuacja optymalna polega na
uyciu tych danych przez badacza jako rda hipotez na
temat danej osoby, ktre s sprawdzane-za pomoc innych
metod diagnostycznych. Cho test Rorschacha ma wtpliw
rzetelno i trafno, jest zalecany jako poredni sposb
uzyskiwania istotnych informacji na takie tematy, jak zainteresowania seksualne lub fantazje agresywne, ktre wiele
osb moe traktowa niechtnie lub po prostu kama, kiedy
zapyta je o nie w testach obiektywnych (Levy i Orr, 1959).
Test zyskuje ponownie na popularnoci wrd klinicystw
zainteresowanych czeniem go z innymi formami diagnozy
osobowoci.
TAT
W Tecie Apercepcji Tematycznej (opracowanym
przez amerykaskiego psychologa Henry'ego Murraya
w 1938 roku) badanym pokazuje si obrazki wieloznacznych scen i prosi ich o uoenie do nich historyjek opisujcych, co robi i myl osoby przedstawione na obrazkach, co doprowadzio do przedstawionego zdarzenia
i jak si ono skoczy (zob. rys. 15.7). Badajcy za pomoc
TAT ocenia zarwno struktur i tre historyjek, jak
i zachowanie tworzcych je osb, starajc si odkry
gwne obszary zainteresowania badanych, ich motywy
i cechy osobowoci. Moe, na przykad, oceni dan
osob jako sumienn, jeli jej historyjki dotycz ludzi,
ktrzy wypeniaj swoje obowizki i opowiadane s
w sposb powany i uporzdkowany. Testem tym mona
bada pacjentw klinicznych, by wykry ich problemy
emocjonalne, lub osoby normalne w celu wykrycia ich
dominujcych potrzeb, jak na przykad potrzeba wadzy,
afiliacji lub osigni (McClelland, 1961). (Przypominam,
e w Rozdziale 12 bardziej szczegowo przedstawilimy
stosowanie TAT do diagnozy rnic indywidualnych
w zakresie tych potrzeb).
Przewidywania statystyczne a przewidywania kliniczne
Co ma wiksz warto - przewidywania oparte na
subiektywnych sdach wytrawnych psychologw klinicznych czy neutralne, obiektywne predykcje stworzone na
podstawie analizy komputerowej wynikw w testach? Psycholog Paul Meehl (1954) odpowiedzia na to tak
bezporednio postawione pytanie, porwnujc kompu-
Rysunek 15.7
Przykadowy obrazek z testu TAT
Podsumowanie
Takie obiektywne testy osobowoci, jak MMP1-2, CPl i NEOPl sq wysoce rzetelne i trafne z punktu widzenia specyficznych celw. Wszystkie trzy sq cennymi narzdziami
badawczymi, po czci z powodu ogromnych archiww
danych zebranych za ich pomoc. W psychologii stosowanej MMPI-2 jest uyteczny do diagnozy przyblionej
i tworzenia hipotez na temat pacjentw. CPl i NE0-P1 sq
uyteczne w ustalaniu preferencji, wartoci, stylu interpersonalnego i poziomu funkcjonowania danej osoby. Mogq
by stosowane do planowania programw terapii i pomaga w rozumieniu samego siebie. Ponadto CPl mierzy rne
umiejtnoci poznawcze i spoeczne, co czyni ten test szczeglnie uytecznym w doradztwie zawodowym i (w szczeglnych przypadkach) w naborze do pracy i planowaniu
programw szkoleniowych. Podobnie test Myersa-Briggs,
ktry wyrnia 16 odmiennych typw ludzkich, okaza si
uyteczny w doradztwie zawodowym.
terowo tworzone predykcje dotyczce rnych aspektw

ycia testowanych osb z przewidywaniami dokonywanymi przez klinicystw. Rezultaty zaskoczyy wielu psychologw. W wielu przypadkach podejcie statystyczne okazao si niegorsze lub lepsze od klinicznego. Podejcie
statystyczne oparte na reguach prawdopodobiestwa
i tablicach aktuarialnych duych prbek osb okazay si
dobrym narzdziem przewidywania okrelonych efektw
(Meehl, 1965; Sawyer, 1966). Ocena wytrawnych i wraliwych klinicystw okazaa si jednak bardziej trafna
w przypadkach braku dobrego testu oraz przy przewidywaniu zachowa ludzi stanowicych przypadki rzadkie
i nietypowe (Phares, 1984). Tak wic w praktyce najlepsze
predykcje zapewnia wykorzystanie zalet obu podej.
Personologia
Niektrzy sdz, e wszystkie te rozmaite sposoby
diagnozy osobowoci wywodz si z wadliwego podejcia do osobowoci, ktre ignoruje jej bogactwo i wyjtkowo. Koncentracja na rnicach indywidualnych
i porwnaniach z normami spenia swoje zadanie przy
testowaniu zdolnoci, lecz nie suy dobrze diagnozie
osobowoci (Rorer i Widiger, 1983). Krytycy ci wzywaj
do skupienia si na cechach specyficznych, charakterystycznych dla poszczeglnych osb. Personologia (personology) polega na badaniu struktury, dynamiki i rozwoju
osobowoci jednostki. Dane wyjciowe do tego ambitnego przedsiwzicia nie pochodz z testw psychometrycznych, lecz z dziennikw, biografii, literatury, studiw przypadku, listw i obserwacji oglnych.
Natomiast techniki projekcyjne, takie jak test

Rorschacha i TAT, sq w duym stopniu zalene od subiektywnej oceny klinicystw i nie sq tak rzetelne i trafne, jeli chodzi
o ukazywanie dynamiki osobowoci. Najlepszym zastosowaniem tych testw jest przeamywanie lodw" w procesie terapii i tworzenie wstpnych hipotez klinicznych, ktre
powinny zosta nastpnie zweryfikowane technikami bardziej obiektywnymi. Nawet najbardziej pieczoowicie standaryzowane i weryfikowane pod wzgldem trafnoci testy nie
sq nieomylne. W sytuacjach praktycznych, kiedy diagnoza
lub podejmowana decyzja moe wpynq na ycie jednostki,
naley zawsze posugiwa si danymi testowymi w poczeniu z innymi istotnymi informacjami - z wywiadw, obserwacji sytuacyjnych, historii zdrowotnej i wczeniejszych
dowiadcze zawodowych. Orientacja personologiczna
odrzuca tradycyjne testowanie psychometryczne i podejcie
zwiqzane z rnicami indywidualnymi - utrzymuje, e
waciwe badanie osobowoci winno koncentrowa si na
wyjqtkowoci osobowoci kadej jednostki.
lagnoza i my
Jak dotd przedstawilimy gwne cechy technik pomiaru i omwilimy szczegowo gwne strategie pomiaru
inteligencji, osobowoci i twrczoci. Jako studenci
moecie mie problem z decyzj wyboru zawodu, ktry
podejmiecie po skoczeniu nauki. W kocowej czci
rozdziau omwimy rol pomiaru w doradztwie zawodowym. Nastpnie zajmiemy si niektrymi problemami
politycznymi i etnicznymi wynikajcymi z powszechnego

stosowania testw we wspczesnym yciu spoecznym.
Zainteresowania i zdolnoci zawodowe

Czy ju wybrae rodzaj kariery? Czy moe nie jeste w
stanie si zdecydowa lub mylisz o porzuceniu dotychczasowej pracy? Wiele narzdzi pomiaru opracowano po
to, by pomc ludziom w dopasowaniu wybieranego
zawodu do osobowoci, systemu wartoci, zainteresowa
i umiejtnoci, lub pokaza im, nim bdzie za pno, e
ich wybr zawodu nie by najmdrzejszy.
Pomiar zainteresowa
Nawet jeli jeszcze nie wiesz, jakie profesje odpowiadayby ci najbardziej, z pewnoci najlepszy byby zawd
dostosowany do twoich zainteresowa i prowadzcy do
realizacji celw, ktre s dla ciebie wane. Ponadto
moesz nie wiedzie, co tak naprawd robiq przedstawiciele rnych zawodw i moesz nie zdawa sobie sprawy z tego, jak taka aktywno zawodowa ma si do twojej sytuacji osobistej. Cay szereg testw opracowano
w tym celu, by ludzie mogli rozpozna swoje gwne zainteresowania, zdolnoci i odpowiedni drog zawodow.
Najpowszechniej stosowanym testem mierzcym
zainteresowania zawodowe jest Kwestionariusz Zainteresowa Stronga-Campbella skonstruowany w roku 1927
przez psychologa Edwarda Stronga. Test oparty jest na
podstawach empirycznych podobnych do wykorzystywanych pniej w MMPI. Najpierw mczyni z rnych
grup zawodowych odpowiadali na pytania dotyczce
zaj, ktre lubi i ktrych nie lubi. Nastpnie porwnywano odpowiedzi tych, ktrzy odnieli sukces w kadym
z zawodw z odpowiedziami caej grupy, tak by utworzy skal. Kolejne wersje testu zawieray dodatkowe
skale dla kobiet i nowych zawodw. Jeli wypenimy ten
kwestionariusz, dowiemy si, jakie zawody s zazwyczaj
uprawiane przez ludzi o zainteresowaniach podobnych
do naszych, i te zawody prawdopodobnie oka si dla
nas najbardziej atrakcyjne.
Diagnoza zdolnoci
Nawet jeeli zawd jest dla nas atrakcyjny, dopasowany do naszej osobowoci, wartoci i zainteresowa,
nie uzyskamy satysfakcji zawodowej, jeli nie bdziemy
go dobrze wykonywa. W tej sytuacji rwnie nasz pracodawca nie bdzie uszczliwiony.
Aby zarekomendowa komu odpowiedni dla niego
karier zawodow, doradca zawodowy zechce zapewne
oceni nie tylko jego zainteresowania, ale i moliwoci.
Na moliwoci za skadaj si zdolnoci i umiejtnoci.
Testy zdolnoci (aptitude tests) mierz potencja do nabywania rnych umiejtnoci - nie tyle to, jak dobrze kto
wykonuje zadanie obecnie, ile to, jak dobrze bdzie je
wykonywa w przyszoci, zakadajc odpowiednie wi-
czenie. Natomiast testy umiejtnoci (achievement tests)

mierz obecny poziom kompetencji. Test sprawdzajcy,
jak dobrze posugujemy si jzykiem obcym lub programujemy komputer to przykady testw umiejtnoci.
Opracowano testy do diagnozy zdolnoci i umiejtnoci w wielu dziedzinach. Doradca zawodowy wyposaony w wiedz nie tylko o czyich zainteresowaniach, ale
i o tym, co dana osoba potrafi, ma dobre podstawy do
przewidywania jej przydatnoci do rnych zawodw
(Anastasi, 1975; Sundberg i Matarazzo, 1979; Tyler, 1974).
Testy zdolnoci s take stosowane przez firmy
poszukujce nowych pracownikw. Jeli staramy si
0 prac, moemy zosta poddani badaniu testami na
zdolnoci i umiejtnoci wymagane na danym stanowisku pracy. Jeli wymagane jest pisanie na maszynie,
moe zosta zastosowany test pisania na maszynie na
czas. Jeli wymaga si cikiej pracy fizycznej, mona
zastosowa test siy fizycznej. Jeli istotn czci pracy
jest kierowanie innymi ludmi, zbadana zostanie odporno na stres interpersonalny i asertywno. Celem
takich testw jest dobr do zawodu osb, ktre s do
niego najbardziej przydatne, co zwiksza satysfakcj
zarwno pracodawcw, jak i zatrudnionych.
Diagnoza zawodw
Pracodawcy inwestuj wiele czasu i pienidzy
w dobr personelu. Opieraj si nie tylko na diagnozie
waciwoci kandydatw do pracy, ale i precyzyjnej identyfikacji i analizie wymogw danego zawodu. W analizie
zawodu (job analysis) dane zajcie jest uwanie analizowane w celu ustalenia natury i zakresu wymaganych
umiejtnoci, wielkoci podanego zaangaowania i rozmiaru odpowiedzialnoci jednostki wpywajcej na zasoby
1 personel firmy oraz innych wchodzcych w gr stresw
(Tenopyr i Oeltjen, 1982). Wyniki analizy zawodu su
nie tylko selekcji personelu, ale take ustalaniu skali pac
w rnych zawodach.
Analizy zajcia dokonuje si na wiele sposobw. Pracownicy, kierownicy i specjalnie wyszkoleni analitycy
zawodu proszeni s o informacje na temat zdolnoci
wymaganych w danym zawodzie. Eksperci mog nastpnie oszacowa wag rnych rodzajw wiedzy, umiejtnoci i zdolnoci. Potem mona opracowa inwentarz
wymogw zawierajcy zadania i obowizki dla kadego
zajcia. Jeden z tak utworzonych kwestionariuszy - Kwestionariusz Analizy Zawodowej (Occupational Analysis lnventory) dostarcza informacji o szerokim zakresie zawodw
i jest bardzo przydatny dla osb poszukujcych pracy.
Pewne firmy uzupeniaj stosowane metody diagnozy
0 wstpne prezentacje pracy. Pokazuj one kandydatom,
czego oczekuje si od nich w pracy. Na filmach i tamach,
pracujcy w tym zawodzie przedstawiaj najbardziej
1 najmniej lubiane aspekty ich pracy i symulacje typowych sytuacji trudnych (Wanous, 1980). Te prezentacje
daj kandydatom janiejszy obraz wymaga, jakie przed
nimi stan, jeli podejm dan prac; pomagaj im

zdecydowa, czy praca ta odpowiada ich moliwociom
i zainteresowaniom.
W jednym z bada 11 rnych metod diagnozy uywanych przy zatrudnianiu porwnywano pod wzgldem
skutecznoci, z jak pozwalay przewidywa przyszy
sukces zawodowy kandydata. Najwyej oceniono zestaw
zoony z kilku testw psychologicznych. Co zaskakujce, czynnikami nieistotnymi w przewidywaniu sukcesu
zawodowego okazao si dowiadczenie, oceny dokonane na podstawie wywiadw i osignicia akademickie
(Hunter i Hunter, 1984).
To, jak dobrze kto radzi sobie w pracy, zaley czsto
od czego wicej ni wiedza i zaangaowanie w prac.
Wrd innych zmiennych wpywajcych na funkcjonowanie w pracy mog si znale asertywno, umiejtnoci
spoeczne, wygld i oglne dopasowanie do funkcjonujcego w danej firmie obrazu idealnego kierownika, menedera czy dyrektora. Kiedy takie atrybuty s istotne,
mona zastosowa test osobowoci, jak na przykad CP1
- ale wycznie do zawodw, w stosunku do ktrych
dokonano odrbnej weryfikacji jego trafnoci.
Problemy polityczne i etyczne

Podstawowym celem pomiaru psychologicznego jest
redukcja moliwoci bdw i znieksztace oceny. Cel
ten osiga si przez zastpienie subiektywnej oceny
nauczycieli, lekarzy, pracodawcw i innych osb miarami
bardziej obiektywnymi, ktre zostay precyzyjnie skonstruowane i zawsze mona przeprowadzi ich krytyczn
ocen. Ten cel przywieca Alfredowi Binetowi w jego
pionierskich badaniach. Binet i kontynuatorzy jego prac
mieli nadziej, e testy pomog zdemokratyzowa spoeczestwo i ograniczy do minimum decyzje oparte na
arbitralnych kryteriach pci, rasy, narodowoci czy aparycji. Jednake pomimo tych szczytnych celw, nie ma
w psychologii dziedziny bardziej kontrowersyjnej ni
pomiar psychometryczny. Trzy najwaniejsze w tych kontrowersjach nie rozwizane problemy to: bezstronno
decyzji opartych na testach, stosowalno testw
w ksztaceniu i uywanie wynikw testw jako podstawy
napitnowania.
Krytycy bezstronnoci procedur testowych dowodz,
e koszt negatywnych konsekwencji moe by wyszy
dla pewnych osb testowanych ni dla innych. Koszt w
jest, na przykad, bardzo wysoki, kiedy test, w ktrym
grupy mniejszociowe otrzymuj niszy wynik, pozbawia
je szans objcia pewnych posad - w niektrych miastach
kandydaci na portiera w instytucjach publicznych przechodz testy werbalne, zamiast bardziej waciwych dla
portierw testw umiejtnoci manualnych. Wedug
badacza tego zjawiska Williama Banksa (1990) jest to
strategia stosowana przez zwizki zawodowe celem
zablokowania dostpu mniejszoci do pewnych zaj.
Czasem czonkowie grup mniejszociowych wypadaj le

w tecie, poniewa ich wyniki odnosi si do niewaciwych norm. Ponadto czsto mamy do czynienia z arbitralnym przyjmowaniem zbyt wysokiego progu wyniku
pozytywnego, ktry faworyzuje jedn z grup, podczas
gdy w rzeczywistoci niszy i bardziej bezstronny prg
zaowocowaby tak sam liczb waciwych decyzji
0 zatrudnieniu.
Nawet jeli testy s trafnymi predyktorami funkcjonowania zawodowego, nie powinno si ich uywa jako
alibi dla lekcewaenia szczeglnych potrzeb specyficznych grup spoecznych. Na przykad pewne rzekomo
trafne testy zawodowe zapewniaj dobr predykcj
poziomu wykonania raczej w sesjach szkoleniowych a nie
we waciwej pracy. Osoby o niszym wyksztaceniu lub
mniejszym dowiadczeniu, ktre maj trudnoci w czasie
szkolenia, mog dziki kilku dodatkowym sesjom szkoleniowym nauczy si wykonywa zawd rwnie sprawnie,
jak te, ktre dysponuj niezbdnymi umiejtnociami
w momencie zatrudnienia (Haney, 1982). W dodatku zaufanie wycznie testom moe czsto prowadzi do
mechanicznego dopasowywania osb do dostpnych
posad. Czasami korzystniej jest dopasowa cechy posady
do potrzeb i moliwociludzi.
W szkolnictwie testy nie tylko su ocenie uczniw,
odgrywaj take pewn rol poredni. Warto systemu
szkolnego i efektywno nauczycieli ocenia si czsto na
podstawie wynikw uczniw w standaryzowanych testach osigni. Lokalne wsparcie dla szk w zakresie
opodatkowania, a nawet pensje poszczeglnych nauczycieli mog opiera si na wynikach testw.
Jednake wyniki testw nie zawsze oddaj dokadnie
to, co uczniowie naprawd wiedz. Tych samych testw
uywa si przez wiele lat, zanim sieje zmodyfikuje, tote
nauczyciele poznaj dobrze testowe zagadnienia i przygotowuj uczniw do ich rozwizywania. Wyniki poprawiaj si, ale normy nie s aktualizowane, dziki czemu
uczniowie osigaj z kadym rokiem lepsze noty, pki
nie nastpi modyfikacja testu, po ktrej wypadn marnie
w porwnaniu z poprzednimi rocznikami. Niektrzy nauczyciele uciekaj si do proszenia sabych uczniw o nieprzychodzenie do szkoy w dniu testu, a inni po prostu
zmieniaj odpowiedzi uczniw po egzaminie. S uczniowie, ktrych nie obchodzi nic, prcz wynikw w tecie,
a to za spraw nauczycieli, ktrzy ucz ich raczej
wypeniania testw ni samodzielnego mylenia (Leslie
1 Wingert, 1990).
Jestemy spoeczestwem wypeniaczy testw i czasem zapominamy, e wyniki testw s co najwyej statystycznym wskanikiem naszego rzeczywistego funkcjonowania. My natomiast nadajemy im znaczenie absolutne,
wykraczajce poza waciw interpretacj na tle norm.
Ludzie zbyt czsto myl o sobie jako o posiadaczu 1.1. 110
lub o uczniu czwrkowym tak, jakby wyniki testw mieli
wypisane na czole. Takie zaszufladkowanie moe sprzyja
tworzeniu bariery rozwoju, jako e ludzie dochodz do

wniosku, e ich wasnoci umysowe i osobiste s ustalone
raz na zawsze i niezmienne, a w zwizku z tym nie s
w stanie poprawi swych yciowych losw. Negatywne
wyniki w tecie mog by rdem narzuconych samym
sobie ogranicze motywacyjnych, ktre obniaj poczucie
skutecznoci wasnych dziaa i powstrzymuj czowieka
przed podejmowaniem trudniejszych wyzwa.
Ta tendencja do sakralizacji wynikw testw ma
wane konsekwencje zarwno spoeczne, jak i osobiste.
Kiedy wyniki w tecie stan si etykietkami identyfikujcymi cechy, stany, nieprzystosowanie, konflikt i patologi
wewntrz jednostki, ludzie zaczynaj interpretowa
dziecko w kategoriach jego nienormalnoci" jednostkowej, nie mylc o potrzebie poprawy systemu wychowawczego, dostosowaniu go do wszystkich uczcych si.
Etykietki kieruj uwag na patologi jednostki a nie na
problemy rodowiskowe. Psychologowie powinni pamita o tym, e to, czym czowiek jest w chwili obecnej, jest
wytworem tego, czym by, w jakim kierunku w swoim
mniemaniu zmierza i jak bieca sytuacja wpywa na jego
zachowanie. Taka postawa moe dopomc w integracji
rnych podej do pomiaru i rnych obozw teoretycznych, a take doprowadzi do bardziej ludzkiego traktowania tych, ktrzy nie speniaj norm.
E2H3S3K.K::1 Chciabym przedstawi pewien wtek osobisty, ktry moe podtrzyma na duchu studentw nie
wypadajcych dobrze w testach obiektywnych. Cho
osignem wysok pozycj jako zawodowy psycholog,
moje wyniki w odpowiednich testach przepowiaday co
przeciwnego. Cho zdobyem dyplom z wyrnieniem,
miaem tylko trjk ze wstpu do psychologii, gdzie
oceny oparte byy wycznie na egzaminach testowych
z odpowiedziami do wyboru. Pocztkowo nie przyjto
mnie na studia magisterskie i musiaem zaczyna jako
wolny suchacz, w kocu zakwalifikowano mnie z oporami, poniewa mj wynik z matematyki by poniej
progu ustalonego na Wydziale Psychologii. Tak, jak
w przypadku Boba Greene'a, dziennikarza, ktrego historia otwiera ten rozdzia, pomylne funkcjonowanie
w pracy i w yciu wymaga czego wicej ni testowo
mierzonych zdolnoci. Cho najlepsze testy dobrze
speniaj wane zadanie przewidywania, jak ludzie bd
sobie, rednio rzecz biorc, radzili, kiedy do gosu dochodz pragnienia, ambicje, wyobrania, samoocena i duma
osobista, podwyszajc lub obniajc wyniki w testach,
zawsze istnieje niebezpieczestwo bdu. By moe
spraw zasadnicz jest umiejtno stwierdzenia, kiedy
powinnimy bardziej zaufa sobie samym ni wynikom
testu. L^^..ui,,^.^.-:î::Â^j^.^'^:::,::^^^^Â^^,^-z^.-^,^
owne zagadnienia
Co to jest pomiar?
Metody pomiaru
Celem pomiaru psychometrycznego jest opis lub sklasyfikowanie jednostek w sposb przydatny do przewidywania i terapii. Przedmiotem pomiaru moe by caa gama
waciwoci danej osoby- inteligencja, cechy osobowoci,
postawy, zainteresowania, umiejtnoci i zachowania.
Formaln diagnoz tworzy si na podstawie wywiadw,

przegldu danych biograficznych, testw i obserwacji
sytuacyjnych. Z tych wanych rde informacji korzysta
si metod samoopisu lub opisu dokonywanego przez
obserwatora. Miary samoopisu wymagaj od badanych
odpowiedzi na pytania lub dostarczenia informacji
o samych sobie i nieunikniony jest w nich pierwiastek
subiektywny. Metody opisu przez obserwatora polegaj
na zbieraniu informacji od osb, ktre znaj badanego lub
obserwoway go. Mog one zosta znieksztacone przez
efekt aureoli i oddziaywania stereotypw, tote ich rzetelno musi zosta zagwarantowana relacjami kilku niezalenych obserwatorw.
K. .;
Uyteczne narzdzie pomiaru musi by rzetelne, trafne

i wystandaryzowane. Pomiary rzetelne daj te same wyniki w rnych sytuacjach testowych, a rzetelno mierzy
si za pomoc korelacji rnych wykona testu w rnych badaniach i przy uyciu rnych form testu i rnych zada testowych. Z kolei trafno testu polega na
mierzeniu przeze tych wasnoci czowieka, do ktrych
mierzenia test by przeznaczony. Wskanikiem trafnoci
jest korelacj testu z innymi miarami tej samej cechy.
Test standaryzowany jest zawsze stosowany i obliczany
w ten sam sposb; normy pozwalaj na porwnanie
wynikw danej osoby ze redni innych osb w tym
samym wieku i tej samej pci. ,.. ........ ... .^;;i'.;V,v.'v:>:1 ..':,
-!P> ':. ;\
.r'0'
,','
Pomiar inteligencji
Obiektywne pomiary inteligencji zapocztkowa Binet we '
Francji w pocztkach XX wieku. Jego test by przeznaczony do zidentyfikowania uczniw opnionych w roz-
woju i odrnienia ich od normalnych, w celu stworzenia

specjalnych programw korekcyjnych. Wyniki byy przedstawiane w postaci wieku umysowego i miay odzwierciedla aktualny poziom funkcjonowania dzieci.
_ ..; ;
Terman stworzy Stanfordzk wersj testu Bineta i pojcie 1.1. By zwolennikiem koncepcji inteligencji jako zdolnoci wewntrznej, w znacznej mierze wrodzonej. Wechsler opracowa specjalne testy inteligencji dla dorosych,
dzieci w wieku szkolnym i przedszkolnym. Kady test
skada si z 11 rnych podtestw i pozwala oceni 1.1.
w zakresie skal werbalnych, niewerbalnych i oglnej, dla
kadego poziomu wiekowego. Mierzce inteligencj
w wszym ujciu (co czsto okrela si jako moliwoci
szkolne), bardzo wydajne testy grupowe s w powszechnym uytku w szkolnictwie i biznesie,
Z analiz psychometrycznych 1.1. wynika, e na inteligencj skada si kilka zdolnoci podstawowych, jak na przykad inteligencja pynna i skrystalizowana. Podejcie poznawcze w badaniu procesw umysowych traktuje
pomiar inteligencji bardzo szeroko i zajmuje si umiejtnociami i intuicjami stosowanymi przez ludzi do rozwizywania wszelkiego typu problemw. Na przykad
Sternberg rozrnia skadnikowy, dowiadczeniowy
i kontekstowy aspekt inteligencji. -v. .-,,
1.1. wzbudza kontrowersje, poniewa rednie wyniki
w tecie pewnych grup rasowych czy kulturowych s
nisze ni innych grup. Za nisze wyniki pewnych grup
wydaj si odpowiedzialne nie tyle rnice genetyczne,
co upoledzenie rodowiskowe i tendencyjno samych
testw. Badania wykazuj, e te rnice midzygrupowe
mona skorygowa w procesie ksztacenia. Nie ma
testw cakowicie neutralnych kulturowo, cho najlepsze
testy 1.1. s trafnymi predyktorami ocen szkolnych i sukcesu w pewnych zawodach dla grup zarwno wikszociowych, jak i mniejszociowych.
Pomiar osobowoci
Pomiaru cech osobowoci dokonuje si za pomoc testw
obiektywnych i projekcyjnych. Test MMP1-2 jest stosowany
do diagnozy problemw klinicznych. Zawiera on 10 skal
klinicznych zbudowanych w oparciu o kryterium zewntrzne, 7 skal kontrolnych i 15 jednorodnych skal treciowych.
CPI to kwestionariusz mierzcy 20 potocznych poj odnoszcych si do osobowoci, jak Dominacja czy Samokontrola. Przeznaczony jest do badania populacji normalnych
(nieklinicznych). NEO-PI jest nowszym testem osobowoci
mierzcym jej pi podstawowych wymiarw: Neurotyzm,
Ekstrawersj, Otwarto, Przyjazno i Sumienno.
Wskanik Typw Myersa-Briggs wyrnia w oparciu
o teori Junga 16 typw osobowoci zorganizowanych
wok preferencji dotyczcych wrae, uczu, mylenia,

intuicji, ekstrawersji i introwersji.
Wszystkie cztery wymienione kwestionariusze byy sto-'*
sowane w badaniach podunych nad struktur i rozwo-"?
jem osobowoci. W badaniach szczeglnie popularne s
MMPI i CPI z racji bogatych archiww wynikw uzyskiwanych w tych testach przez rne typy osb w okresie.';1.!
wielu lat. Z oryginalnych zada testowych stworzono
setki skal specjalnego przeznaczenia i ustalano ich trafno w oparciu o analiz danych archiwalnych. W psycho-:
logii stosowanej, CPI i NEO mona stosowa jako metody
pomocnicze w doradztwie zawodowym lub w poczeniu
z MMPI. Zweryfikowano take trafno CPI w selekcji
k a n d y d a t w do p e w n y c h z a w o d w .
. >
, . _ . -.. .>;....
Projekcyjne testy osobowoci s mniej rzetelne i trafne

od testw obiektywnych. S one stosowane gwnie jako
rdo hipotez klinicznych i powinny by uzupeniane
innymi technikami diagnostycznymi. Dwa popularne
testy projekcyjne to test Rorschacha i TAT.
Predykcje statystyczne z przetworzonych komputerowo
wynikw testw gruj w pewnych sprawach nad przewidywaniami klinicystw, jednak w wypadku przewidywa bardziej globalnych i kompleksowych zaleca siM ; :
czenie obu tych podej. Orientacja personologiczna
odrzuca testy psychometryczne oraz koncentracj na
rnicach indywidualnych i porwnaniach normatyw-i-,:
nych na rzecz szeroko zakrojonych studiw nad wyjt-.'.*;;>
kowoci kadej osoby na podstawie idiograficznych '
informacji na jej temat.
'..
. "V:. \X- ; '^, :,-.,". l ^ i $ 3 v ;
'*'*''
\ " "
odstawowe terminy
analiza zawodu (job analysis)
czynnik g (g-factor)
.^';:''-i<'-^-^"'-^-',,'
d a n e a r c h i w a l n e (achivaldata)
'
''
.
''.'
..efekt aureoli (halo effect)

efekt s t e r e o t y p u (stereotype effect)
e u g e n i k a (eugenics)
.^:.ii^:^-'V ;:;:.;: '

'
..'..
historia ycia (life history) >'.,'" . ,'......^V; ^-^/.^^,

iloraz inteligencji (I.I.) (intelligence quotiet,'iffi$%':%$$;3$-:'
inteligencja (intelligence)
" ' ',' / ."
inteligencja pynna (fluid intelligence)
".. :;
.' ;
.' ;
inteligencja skrystalizowana (crystallized intelligence)
kwestionariusz osobowoci (personality hwentory)
metody opisu przez obserwatora (obseiyer-report methods)
metody samoopisu (self-report methods)
normy (nonns)
.'' ''
p e r s o n o l o g i a (personology)
.>;'
pomiar psychologiczny (psychological assessment)

'z-'"" '
psychometria (psychometrics)
rodzina Juk (juk Family)
, ;,
. _;. . K . . : - ; ; : ; ^ ; V
r o d z i n a Kallikak (Kallikak Family)
'"''".'
"'-' V.yVV:''."
rwnolege formy testu (parallelforms ofa test)

rzetelno (reliability) ^..:;.;;:
...;.>..,. ../;\-'"^.<C
rzetelno sdziw (interjudge reliability) i'*-:.--;1,'' '."'" ' . .,',;

rzetelno w znaczeniu staoci czasowej (test-reiest relia-'\'\}bility)
,
,
.#:
skojarzenia sowne (word associations)
.w'-''-'-y\?s\-'":' ; .
s p j n o w e w n t r z n a (internal consistency)
!
' >
' ;'
' "..*.'.'.
Diagnoza i my
Pomiar zwizany z zawodem obejmuje ustalenie zaintere- .',.-.
sowa, zdolnoci i aktualnego poziomu umiejtnoci jednostki. Kwestionariusz Zainteresowa Stronga-Campbella
porwnuje zainteresowania jednostki z zainteresowaniami
ludzi, ktrzy odnieli sukces w rozmaitych zawodach.'"<
Kwestionariusz Analizy Zawodowej dostarcza informacji
o wymaganiach stawianych przez rne profesje.
Pomiar psychometryczny jest stosowany powszechnie
w wielu dziedzinach naszego ycia, lecz wzbudzi take
wiele kontrowersji. Cho jest czsto uytecznym narz- -Ao:
dziem predykcji i diagnozy aktualnego poziomu funkcjo- '.'
nowania, wyniki testw nie powinny suy ograniczaniu
szans jednostki na rozwj i zmian. Kiedy wyniki pomiaru
mog mie istotny wpyw na ycie jednostki, naley zad-
ba o to, by zastosowane techniki byy rzetelne i trafne
dla danej kategorii osb i danego celu pomiaru oraz by
diagnoza bya maksymalnie kompleksowa, oparta na
wszelkich dostpnych rdach informacji.

Binet Alfred ;^' v;
Cattell Raymond
Galton Francis
Gardner Howard
Goddard Henry
Gough Harrison
Gould Stephenjay -.,'

Guilford Joy P.
; .i;
HuntEarI
. ; ; v
Meehl Paul
' .
Murray Henry
Rorschach Hermana 1 ;:
. .
,
;
,'
stabilno czasowa (tesl-retest stability)

vW'V-A-1$$V.v-':
standaryzacja (standardization)
,".', .',^v;-.i--:::'' ;
sytuacyjne obserwacje zachowania (situational behavior ';.
observalions)
test projekcyjny (projective test)
, o';-.^."?' " '
. ,V--.'..!
test psychologiczny (psychological test)
' . .^'i.''-\-''*?"
test umiejtnoci (achievement test)
>',;.'K5"""V"-- ''.' .'
test zdolnoci (aptitude test)
trafno (validity)
trafno fasadowa (face validity)
trafno teoretyczna (construct validity)
'. ::. \
t r a f n o z e w n t r z n a (criterion validity)
..-
'. .A-.^.yw i e k u m y s o w y (mental age)
" ' ? ' '" ,...,V,\V-;P.V-'-"'.1'-'-'
wiek ycia (chronologiczny) (chronological age) "-?;?''
wskanik dziedzicznoci (heritability estimate)
..., ..V.
; V '
wywiad (inteiyiew)
'u\iv.'.?..?''
Spearman Charles
Sternberg Robert >;
Strong Edward
f'.'
Terman Lewis
Wechsler David
1S51.
; ; - '' 1
**;
ewnej letniej niedzieli w Kalifornii wycie syreny zakcio spokojny poranek Tominy'ego
Whitlowa, studenta wyszej uczelni. Wz policyjny zahamowa z piskiem opon przed jego domem.
W cigu paru minut Tommy zosta oskarony o popenienie przestpstwa, poinformowany o zagwarantowanych mu przez konstytucj prawach, zrewidowany i skuty kajdankami. Na posterunku
policji wpisano Tommy'ego do rejestru, wzito odciski palcw, po czym zawizano mu oczy
i przewieziono do Stanfordzkiego Wizienia Okrgowego, gdzie rozebrano go do naga, spryskano
rodkiem dezynfekujcym, a nastpnie wydano podobny do chaata uniform z numerem identyfikacyjnym z przodu i z tyu. Tommy sta si winiem nr 647. Dziewiciu innych studentw take
' : ..-i(*'.v
"!i'; : .\WV>;ii>-."'
zostao aresztowanych i otrzymao wizienne numery.

Imiona i nazwiska stranikw nie byy podane do wiadomoci, a ich anonimowo pogbiay
uniformy koloni khaki i poyskujce srebrzycie okulary przeciwsoneczne odbijajce wiato -!
wizie 647 nigdy nie widzia ich oczu. Do kadego z dozorcw zwraca si panie funkcjonariuszu ,.
.'';i!
korekcyjny"; dla nich by tylko numerem 647.
*'*".
Stranicy nalegali, aby winiowie stosowali si do wszystkich regu bez zadawania pyta i bez
ocigania si. Kade niepodporzdkowanie si prowadzio do utraty jakiego przywileju. Najpierw
przywileje te obejmoway moliwo czytania,
pisania lub rozmawiania z innymi winiami.
Pniej najmniejszy protest powodowa utrat
takich przywilejw", jak jedzenie, spanie
i mycie si. Nieprzestrzeganie regu pocigao za
sob take kary w postaci
bezmylnych,
upokarzajcych prac i wicze (czyszczenie

586
Przemony wpyw sytuacji ^ . . ;

:
Facylitacja s p o e c z n a
Wpyw autorytetu
616
'..'.:
;.
Role i reguy spoeczne

Normy spoeczne
Konformizm czy niezaleno
-...-.
.
.;.
^;^-^x.
'.. \:.:-.y?'/y'
Interwencja przypadkowych wiadkw

Podsumowanie
spoecznych >.;<-: ; />
Psychologia rodowiskowa
Psychologia pokoju
H Zblienie: Zachcanie "
' "'
do oszczdzania energii
i ochrony rodowiska

604
Konstruowanie rzeczywistoci .;;)....

spoecznej
':.
;.
Wpyw przekona i oczekiwa
Schematy poznawcze
' ;.'
'
Spoeczne znaczenie dwch gwnych
zasad psychologii spoecznej
Podsumowanie
623
623
"
'
' '
Podstawowe terminy''.
toalet goymi rkami, wykonywanie pompek,

gdy stranik nastpowa nog na kark wiczcego winia) oraz spdzanie wielu godzin
w pojedynczej celi. Stranicy cigle wymylali
nowe sposoby majce sprawi, aby winiowie
czuli si istotami bezwartociowymi. Kady stranik, z ktrym wizie nr 647 zetkn si podczas
swego pobytu w wizieniu, przejawia w pewnych momentach autorytatywne, poniajce zachowania?"
Gwna rnica midzy stranikami polegaa na czstoci i regularnoci wystpowania u nich przejaww wrogoci wobec winiw.
i\';
CA1., r , ., !. a:i'.. ..-
Przed upywem 36 godzin od tych masowych aresztowa, u winia nr 8412, jednego z przy-1 '
wdcw nieudanego buntu winiw, do ktrego doszo tego poranka, wystpiy trudne do opanowania napady paczu, wybuchy gniewu, dezorganizacja mylenia i powana depresja. W nastp-'1
nych dniach podobne, zwizane ze stresem, objawy rozwiny si u trzech innych winiw.
U pitego winia wystpia psychosomatyczna wysypka na caym ciele, kiedy Komisja do

Spraw Zwolnie odrzucia jego prob o przedterminowe zwolnienie.
czekiwanym losem i przejawiajc wyuczon bezradno. Ten wpyw symulowanej sytuacji wiziennej
wytworzy now rzeczywisto spoeczn - prawdziwe wizienie - w psychice dozorcw i aresztantw.
Wieczorem wizie nr 647 usiowa sobie przypomnie, jaki by Tommy, zanim zosta
Ze wzgldu na zaobserwowane u uczestnikw eksperymentu dramatyczne i nieoczekiwanie
winiem. Prbowa take wyobrazi sobie swoich drczycieli, jacy byli, zanim zostali stranikami.
skrajne zjawiska emocjonalne i behawioralne, winiowie z ekstremalnymi reakcjami stresowymi
Tommy by studentem wyszej uczelni, ktry odpowiedzia na ogoszenie w miejscowej gazecie
zostali wczeniej zwolnieni z aresztu przedprocesowego" w tym niezwykym wizieniu, a psy-
i zgodzi si by osob badan w dwutygodniowym eksperymencie nad yciem wiziennym.
chologowie byli zmuszeni zakoczy zaplanowany na dwa tygodnie eksperyment ju po szeciu
Pomyla wtedy, e zabawne byoby wzi udzia w czym niezwykym, a troch dodatkowych
dniach. Chocia Tommy Whitlow powiedzia, e nie chciaby przej przez to jeszcze raz, jednake
pienidzy zawsze przecie si przyda.
docenia to osobiste dowiadczenie, poniewa dowiedzia si wiele o naturze ludzkiej i o sobie

samym. Na szczcie, on i inni studenci byli w zasadzie zdrowi i bez trudu przyszli do siebie po
przykrych dowiadczeniach tej bardzo stresowej sytuacji. Badania kontrolne po wielu latach nie
wykazay adnych trwaych negatywnych skutkw. Wszyscy uczestnicy nauczyli si jednej wanej
rzeczy: nigdy nie wolno lekceway moliwoci, e za sytuacja wemie gr nad osobowoci
i dobrym wychowaniem nawet u najlepszych i najbardziej inteligentnych spord nas (Haney i Zimbardo, 1977; Zimbardo, 1975; badanie to powtrzyli w Australii Lovibond i in., 1979).
W tym wizieniu wszyscy stranicy i winiowie zostali wybrani z duej grupy studentw, ktrzy
zgosili si na ochotnika, i na podstawie wielu przeprowadzonych testw osobowoci i wywiadw
zostali ocenieni jako przestrzegajcy prawa, stabilni emocjonalnie, zdrowi fizycznie i normalni-przecitni". W tym eksperymencie nad pozornym wizieniem" uczestnicy byli przydzielani do
grupy stranikw" lub winiw" losowo, na podstawie rzutu monet. Winiowie" przebywali
w wizieniu przez cay czas, podczas gdy stranicy pracowali na typowe 8-godzinne zmiany.
Studenci wyszych uczelni, ktrzy byli pacyfistami i sympatycznymi facetami", zachowywali si
w rolach stranikw agresywnie, a czasami nawet sadystycznie. Zrwnowaeni psychicznie studenci
jako winiowie szybko zaczynali si zachowywa w sposb patologiczny, biernie godzc si z nieo-
1 rzypumy, e to TY bye osob badan w eksperymencie z Wizieniem Stanfordzkim". Jakim stranikiem

by by? Czy jako wizie byby lepo posuszny wadzy,
popadajc w depresj wskutek poczucia bezradnoci, czy
te oparby si naciskom sytuacyjnym i dziaa w sposb
heroiczny? Wszyscy chcielibymy wierzy, e bylibymy
dobrymi stranikami i heroicznymi winiami, jednake
najtrafniejsz prognoz twojego prawdopodobnego
zachowania jest rzeczywiste zachowanie w takiej sytuacji
typowego studenta, kogo podobnego do ciebie. Wyniki
tego badania wykazuj, e wbrew optymistycznym
przewiadczeniom wikszo z nas znalazaby si po
negatywnej stronie dychotomii dobry-zy, bohater-ofiara.
Uzyskane wyniki nie stanowi pozytywnej, podnoszcej na
duchu wiadomoci. Jest to jednak prawda, ktr psychologowie spoeczni, tacy jak ja, czuj si zobowizani
przekaza dalej w nadziei, e wiedza ta moe stanowi
antidotum na bezmylne uleganie tym potnym siom,
ktre w sposb subtelny i wielostronny dziaaj w licznych
sytuacjach spoecznych, ksztatujc zachowanie ludzi.
Witajcie wic w dziedzinie psychologii spoecznej, tego
dziau psychologii, ktry bada, jak ludzie oddziauj na
siebie nawzajem. Psychologia spoeczna {social psychology) jest nauk o tym, w jaki sposb interakcje czy wzajemne oddziaywania midzy ludmi wpywaj na ich
myli, uczucia, spostrzeenia, motywy i zachowanie. Psychologowie spoeczni staraj si zrozumie zachowanie
w jego kontekcie spoecznym. w kontekst spoeczny
(social context) jest nieustannie zmieniajcym si tem, na

ktrym przedstawiamy posunicia oraz silne i sabe
punkty istoty spoecznej. Zgodnie z szerok definicj
tego pojcia, kontekst spoeczny obejmuje: (a) rzeczywist, wyobraon lub symboliczn obecno innych
ludzi; (b) czynnoci i interakcje, zachodzce midzy ludmi; (c) cechy sytuacji, w ktrych wystpuje zachowanie;
(d) oczekiwania i normy, ktre rzdz zachowaniem
w danej sytuacji (C. Sherif, 1981).
Eksperyment z wizieniem, opisany we wstpie do
niniejszego rozdziau, nie jest typowy dla bada dokonywanych w ramach psychologii spoecznej, lecz uwypukla
jeden z gwnych tematw, ktre wyoniy si z wielu
innowacyjnych bada, jakie psychologowie spoeczni
przeprowadzili w cigu ostatnich pidziesiciu lat: przemony wpyw sytuacji spoecznych na zachowanie ludzi.
W pierwszej czci tego rozdziau bdziemy rozpatrywa ten temat w oglnym kontekcie, a take jego osobiste znaczenie dla kadego z nas. Omwimy przy tym
wiele bada, ktre wykazuj, w jak znacznej mierze
drobne elementy sytuacji spoecznych mog mie istotny
wpyw na to, co mylimy i jak postpujemy.
Drugim doniosym tematem psychologii spoecznej
jest to, e wpyw rnych sytuacji zaley nie tyle od ich
cech obiektywnych, ile od ich natury subiektywnej, od
sposobu, w jaki ludzie spostrzegaj te sytuacje, interpretuj je i przypisuj im znaczenie. To drugie wane zagadnienie psychologii spoecznej, konstruowanie rzeczywisto-
ci spoecznej, bdziemy studiowa, rozpatrujc stosowane

przez ludzi sposoby tworzenia rzeczywistoci spoecznych dla siebie i innych.
Na koniec, zajmiemy si trzecim istotnym wtkiem
psychologii spoecznej: ustalaniem, jak rozwizywa
problemy spoeczne, stosujc wiedz uzyskan dziki badaniom podstawowym nad procesami spoecznymi. Psychologowie spoeczni przyczyniaj si w znacznym stopniu
do poprawy warunkw ludzkiej egzystencji, odgrywajc
gwn rol w takich dziedzinach psychologii stosowanej, jak psychologia zdrowia, psychologia rodowiskowa, psychologia sdowa czy psychologia pokoju. W tym
wymiarze znaczenia spoecznego abstrakcyjna teoria zostaje poddana surowemu testowi praktyki, czy dana teoria ma jaki wpyw na ycie ludzi i spoeczestwa.
rzemony wpyw sytuacji

Odkd zaczlimy studiowa psychologi, przez cay czas
przekonujemy si, e psychologowie d do zrozumienia
przyczyn zachowania. Jednake w zalenoci od swej
orientacji s skonni szuka odpowiedzi gdzie indziej.
Niektrzy upatruj ich w czynnikach genetycznych, inni
w procesach biochemicznych i mzgowych, podczas gdy
jeszcze inni koncentruj si na wpywie przyczynowym
bodcw fizycznych. Psychologowie rozwojowi bior pod
uwag przede wszystkim dowiadczenia dziecistwa,
okresy krytyczne, wiek i stadia rozwojowe. Psychologowie
osobowoci rozpatruj indywidualne cechy osobowoci.
Psychologowie spoeczni s przekonani, e gwnym
czynnikiem determinujcym zachowanie jednostki jest charakter sytuacji spoecznej, w ktrej to zachowanie wystpuje. Dowodz oni, e sytuacje spoeczne wywieraj istotny
wpyw na zachowanie jednostek, ktry czsto przewaa
nad wpywem osobowoci, historii uczenia si, wartoci
i przekona danej osoby. Aspekty sytuacyjne, ktre wikszoci obserwatorw wydaj si bahe - sowa, etykietki,
znaki, reguy, role spoeczne, sama obecno lub liczba innych
ludzi, jaka norma grupowa - mog mie potny wpyw na
to, w jaki sposb si zachowamy. Czsto subtelne zmienne
sytuacyjne oddziauj na nas, chocia nie zdajemy sobie
z tego sprawy. Przedstawione wyej stanowisko nosi nazw
sytuacjonizmu (situationism). W tym podrozdziale dokonamy przegldu niektrych bada klasycznych i wspczesnych eksperymentw, zmierzajcych do ustalenia wpywu
tych subtelnych zmiennych sytuacyjnych na ludzi.
Facylitacja spoeczna
Norman Triplett w 1897 r. pierwszy wykaza, e sama
obecno innych ludzi ma dajcy si zmierzy wpyw na
zachowanie jednostek. Badacz ten, zapalony Cyklista,
zauway, e zawodnicy uzyskuj lepsze wyniki wtedy,

gdy rywalizuj z innymi ludmi, ni wtedy, gdy cigaj si
jedynie ze wskazwkami zegara. Aby ustali, czy zjawisko to wystpuje take w przypadku innych czynnoci,
poleci dzieciom wykonywa zadanie polegajce na nawijaniu yki na koowrotek wdkarski. Okazao si, e
dziecko nawijao j szybciej, kiedy inne dziecko znajdowao si te w pokoju, ni wtedy, gdy przebywao samo.
Zjawisko to nie byo po prostu wynikiem rywalizacji.
W pniejszych badaniach ustalono, e wystpowao
ono take wtedy, gdy jednostka wykonywaa zadanie
przed widowni. Stwierdzono je take w grupie ludzi
zajtych t sam czynnoci, midzy ktrymi jednak nie
zachodz adne interakcje - jak wtedy, gdy na festynie
kilka osb bierze udzia obok siebie w rnych grach czy
popisach sportowych. Takie polepszenie wynikw jednostki, spowodowane obecnoci innych ludzi, nazywa
si facylitacja spoeczn (social facilitation).
Zjawisko facylitacji spoecznej okazao si jednak bardziej zoone, ni to si pocztkowo wydawao. Pniejsi
badacze stwierdzili, e czasami obecno innych przeszkadza w wykonywaniu danej czynnoci. Na przykad,
wystpowanie przed widowni moe powodowa trem.
Te pozornie sprzeczne ustalenia wyjania si tym, e obecno innych ludzi powoduje na og u jednostki podwyszenie poziomu wzbudzenia czy popdu. Wysoki poziom
popdu bdzie uatwia wykonanie, gdy dana osoba zajmuje si czynnoci dobrze wyuczon. Jednake, jak ju
powiedzielimy w Rozdziale 12, jeli reakcje s wzgldnie
nowe i nie s dobrze wyuczone, wwczas podwyszony
poziom popdu moe dziaa zakcajco. Osoba wykonujca tak czynno stanie si zbyt napita i popd bdzie
kolidowa z optymalnym wykonaniem (Zajonc, 1976).
Czy moesz przypomnie sobie przypadek, kiedy
w grupie wykonywae jakie zadanie mniej wydajnie ni
wtedy, gdy wykonywae je sam? Czy s przypadki, kiedy
praca razem z innymi ludmi zdaje si zachca do obijania si"? Zjawisko to wystpuje wystarczajco czsto,
by uzna je za odwrotn stron facylitacji spoecznej.
Prniactwo spoeczne (social loafing) definiuje si jako
niewiadom tendencj do zwalniania tempa pracy, gdy
zadanie wykonuje si w grupie, bez wzgldu na to, czy
jest ono interesujce i czy ma znaczenie (atane, 1981).
Negatywne skutki prniactwa spoecznego polegaj na
tym, e ludzie nie tylko pracuj mniej, ale take
w mniejszym stopniu bior na siebie odpowiedzialno
za to, co robi.
Prniactwo spoeczne ronie w miar wzrostu wielkoci grupy. Taki wpyw grupy przypisuje si mniejszemu
skupianiu uwagi kadego z jej czonkw na samym sobie,
poniewa musi on przetwarza wicej zewntrznych
informacji przychodzcych od innych czonkw grupy.
Kiedy uwaga skierowana na siebie sabnie, sabnie te
samokontrola zachowania. Gdy tak si dzieje, ludzie
staj si mniej zainteresowani dopasowywaniem was-
nego postpowania do tych norm zachowania, ktre s

najbardziej oczywiste w danej sytuacji, lub gdy kieroway
ich dziaaniami w przeszoci. S skonni przycza si
do bardziej opieszaej czci grupy (Carter i Scheier,
1981; Mullen i Baumeister, 1987). Jest interesujce, e
prniactwo spoeczne zdarza si czciej w mskich ni
w kobiecych grupach pracowniczych (Hunt, 1985).
Zjawiska facylitacji spoecznej, interferencji i prniactwa spoecznego wiadcz o silnym wpywie najprostszej
nawet sytuacji spoecznej - samej obecnoci innych
ludzi. W wikszoci grup spoecznych wystpuj jednak
bardziej dynamiczne i bezporednie interakcje midzy
ich czonkami.
Role i reguy spoeczne

Sytuacje, w ktrych yjesz i funkcjonujesz, decyduj
o tym, jakie role s dla ciebie dostpne. Fakt, e jeste
studentem wyszej uczelni, zmniejsza prawdopodobiestwo, e zostaniesz, na przykad, onierzem, handlarzem narkotykw, szamanem lub winiem. Poniewa
bdziesz mia wysze wyksztacenie, bdzie dla ciebie
dostpnych wiele innych rl, takich jak dyrektor, nauczyciel czy polityk.
Sytuacje pomagaj take okreli znaczenie spoeczne, jakie kada rola bdzie stwarzaa dla ludzi, ktrzy
j podejm. Jedno i to samo dziaanie moe by interpretowane na wiele rnych sposobw, zalenie od znaczenia, jakie przypisuj mu rni ludzie. Na przykad przeciwstawianie si wadzy moe by interpretowane jako
godne podziwu i heroiczne, niemdre i powodujce kopoty lub niebezpieczne i dewiacyjne. Rola spoeczna
(social role) to spoecznie okrelony wzorzec zachowa
oczekiwanych od osoby funkcjonujcej w danej sytuacji
lub grupie. Ludzie odgrywaj wiele rnych rl spoecznych w rnych sytuacjach, w ktrych zwykle dziaaj.
Sytuacje charakteryzuj si take obowizujcymi
w nich reguami (rules), czyli wytycznymi okrelajcymi
waciwe zachowanie w pewnych okolicznociach, majcymi uatwia interakcje spoeczne i przyczyni si do
osignicia rezultatw, jakich ycz sobie ci, ktrzy stanowi wikszo lub sprawuj wadz. Niektre reguy s
formuowane wyranie za pomoc wywieszek czy tabliczek (Palenie wzbronione, Nie depta trawnikw) lub w pouczeniach wychowawczych (szanuj starszych", nigdy nie
bierz cukierka od nieznajomego"). Inne reguy nie s
przedstawiane w sposb tak jednoznaczny - uczymy si
ich w wyniku interakcji z innymi ludmi w okrelonych
sytuacjach. Jak gono moesz sucha muzyki, jak blisko
drugiej osoby moesz sta, kiedy moesz zwraca si po
imieniu do swego profesora lub szefa, w jaki sposb
powiniene zareagowa na komplement lub podarunekwszystko to zaley od sytuacji. Na przykad Japoczycy
nie rozpakowuj podarunku w obecnoci osoby, od
ktrej go otrzymali - z obawy, e nie oka wystarcza-
jcego uznania; cudzoziemcy nie znajcy tej niepisanej

reguy bd bdnie interpretowa to zachowanie jako
nieuprzejme, a nie wynikajce z wraliwoci.
Typowe role winia i stranika
Pod koniec eksperymentu z Wizieniem Stanfordzkim" (Stanford Prison Experiment) stranicy i winiowie
rnili si od siebie pod niemal kadym dajcym si zaobserwowa wzgldem. Jednake jeszcze tydzie wczeniej role te byy zamienne. Przypadek, w formie losowego
przydzielania do grup, zadecydowa o rolach poszczeglnych uczestnikw eksperymentu, a te role wytworzyy
rnice midzy nimi pod wzgldem pozycji i posiadanej
wadzy, ktre znalazy potwierdzenie w sytuacji wiziennej. Kontekst spoeczny spowodowa powstanie mnstwa rnic midzy tymi grupami pod wzgldem sposobu
mylenia, odczuwania i dziaania (zob. rys. 16.1).
Uczestnikw eksperymentu nikt nie uczy, jak maj
odgrywa swoje role. Musimy przyj, e kady z tych studentw, odwoujc si do przechowywanych w pamici
struktur wiedzy, mia potencjaln zdolno, by sta si
bd winiem, bd stranikiem. My wszyscy, nawet jeli
nigdy nie bylimy w prawdziwym wizieniu, z innych oso-
Rysunek 16.1
Zachowanie stranikw i winiw
Ten profil interakcji ilustruje czsto wystpowania

poszczeglnych kategorii zachowania podczas 25 okresw
obserwacji w cigu szeciu dni eksperymentu z Wizieniem
Stanfordzkim". Zwr uwag na drastyczn rnic midzy
dominujcym, wadczym, nieprzyjaznym zachowaniem stranikw,
a biernoopomym zachowaniem winiw.
bistych dowiadcze dowiedzielimy si czego o interakcjach midzy potnymi a bezsilnymi (Banuazizi i Movahedi, 1975). W naszych schematach i skryptach (scenariuszach) typ stranika to kto ograniczajcy swobod osb
reprezentujcych typ winia, w celu kierowania ich zachowaniem i sprawiania, eby zachowywali si w sposb
bardziej przewidywalny. W realizacji tego zadania pomaga
stosowanie regu opartych na przymusie, ktre przewiduj
okrelon kar za ich naruszenie. Winiowie mog tylko
reagowa na struktur spoeczn tego podobnego do wizienia rodowiska, stworzon przez tych, ktrzy maj wadz. Podstawowe moliwoci, jakie maj do wyboru winiowie, to bunt lub ulego; bunt prowadzi do kary,
podczas gdy ulego powoduje utrat poczucia autonomii i godnoci. Niektrzy winiowie wykraczaj nawet
poza taktyczn ulego i godz si ze sw bezradnoci;
czekaj oni biernie na zmian sytuacji.
Studenci uczestniczcy w tym eksperymencie dowiadczyli ju takich rnic pod wzgldem posiadanej
wadzy w wielu swych uprzednich interakcjach spoecznych: rodzic-dziecko; nauczyciel-ucze; lekarz-pacjent;
szef-pracownik; mczyzna-kobieta. Jedynie udoskonalili i zintensyfikowali swe improwizowane scenariusze postpowania dla tej szczeglnej sytuacji. Kady student
mggrajedn albo drug rol. Wielu studentw wystpujcych w roli stranikw powiedziao potem, e byli
zdziwieni atwoci, z jak znajdowali przyjemno w posiadaniu wadzy nad innymi ludmi, i e wystarczyo im
woy uniform, aby ze studentw uczestniczcych w eksperymencie przeistoczy si w stranikw poskramiajcych winiw (Discovering Psychology, 1990, Program 18).
Normy spoeczne
Oprcz oczekiwa odnoszcych si do zachowa zwizanych z rol, grupy wytwarzaj wiele oczekiwa dotyczcych tego, w jaki sposb ich czonkowie powinni postpowa.
Te specyficzne oczekiwania, ktre dotycz spoecznie
odpowiednich postaw i zachowa i s zawarte w wyranie sformuowanych lub przyjmowanych implicite
reguach grupy, nosz nazw norm spoecznych (social
norms). Normy spoeczne mog by oglnymi wytycznymi
-jeli jeste czonkiem organizacji Demokraci na Rzecz
Akcji Spoecznej, to oczekuje si od ciebie liberalnych
przekona politycznych. Normy spoeczne mog take
okrela szczegowe standardy postpowania: jeli
jeste szpiegiem, to oczekuje si, e oprzesz si kadej
prbie wydobycia tajnych informacji, nie ustpujc nawet
wobec tortur, wizienia i mierci. Normy mog kierowa
konwersacj: czonkowie grona profesorskiego uniwersytetu w Cambridge nie rozmawiaj o pracy podczas posikw. Normy mog formuowa sztywne przepisy dotyczce sposobu ubierania si czonkw danej grupy - od
biznesmenw, czonkw gangw czy studentw oczekuje
si, eby ubierali si w okrelony sposb.
Przystosowanie si do grupy na og wymaga poznania zbioru norm spoecznych, ktre reguluj podane
zachowanie w sytuacji grupowej. Przystosowanie to
zachodzi na dwa sposoby: dziki dostrzeeniu jednolitoci
pewnych zachowa wszystkich lub wikszoci czonkw
grupy oraz w drodze obserwacji negatywnych konsekwencji, gdy kto zachowuje si w sposb nietypowy, naruszajc norm spoeczn.
Normy peni kilka wanych funkcji. wiadomo norm
obowizujcych w danej sytuacji grupowej pomaga czonkom grupy w uzyskaniu lepszej orientacji i reguluje ich
interakcje spoeczne. Kady uczestnik moe przewidzie,
w jaki sposb inni bd wcza si w t sytuacj, jak
bd ubrani, co prawdopodobnie powiedz i zrobi,
a take -jakiego zachowania bdzie si od nich oczekiwa i jakie zyska uznanie. Pewien margines tolerancji dla
odchyle od wzorca - w niektrych wypadkach szeroki,
w innych wski -jest rwnie czci normy. Czonkowie
grupy zwykle potrafi oceni, jak daleko mog si
posun, zanim dowiadcz zniewalajcej siy grupy
w postaci trzech przykrych rodkw oddziaywania:
wymiewania, reedukacji i odrzucenia.
Przestrzeganie norm grupy jest pierwszym krokiem
do identyfikacji z t grup. Identyfikacja taka pozwala jednostce mie poczucie udziau w prestiu i wadzy posiadanych przez grup. Wpyw spoeczny, jaki wywieraj
normy grupowe, oddziauje na nas prawie od urodzenia
jako cz procesu socjalizacji omwionego w Rozdziale 5.
W nowej grupie normy pojawiaj si dziki dwm
procesom: dyfuzji i krystalizacji. Kiedy ludzie wchodz po
raz pierwszy do jakiej grupy, wnosz do niej wasne
oczekiwania, nabyte uprzednio w wyniku uczestnictwa
w innych grupach oraz dowiadcze yciowych. Te rne
oczekiwanie szerz si w caej grupie (ulegaj dyfuzji),
kiedy jej czonkowie komunikuj si ze sob. W miar jak
ludzie rozmawiaj i wykonuj razem rne czynnoci, ich
oczekiwania zaczynaj krystalizowa si we wsplne
stanowisko.
Efekt autokinetyczny Sherifa
Klasyczny eksperyment, w ktrym udao si zademonstrowa krystalizacj norm {norm crystallization),
przeprowadzi psycholog spoeczny Muzafer Sherif (1935).
Badanych proszono, by ocenili dugo drogi przebytej
przez punkt wietlny, ktry w rzeczywistoci by nieruchomy, lecz zdawa si porusza, gdy go obserwowano
w zupenej ciemnoci bez adnych punktw odniesienia jest to zudzenie percepcyjne znane jako efekt autokinetyczny (alitokinetic ejfect). Pocztkowo oceny indywidualne
rniy si znacznie midzy sob. Kiedy jednak osoby
badane spotykay si w grupie i swoje spostrzeenia
wypowiaday na gos, oceny te zaczy wykazywa coraz
wiksz zbieno. Zaczy one widzie wiateko jako
poruszajce si w tym samym kierunku i na podobn
odlego. Jeszcze bardziej interesujca bya kocowa
cz badania Sherifa - kiedy po grupowej obserwacji

osoby te badano pojedynczo, nadal stosoway si one do
normy grupowej uksztatowanej, kiedy przebyway razem.
Raz uksztatowane normy grupowe maj tendencj
do utrwalania si. W pniejszych badaniach te autokinetyczne normy grupowe utrzymyway si nawet wtedy,
gdy badano je po upywie roku, a oceny byy formuowane pod nieobecno innych czonkw grupy (Rohrer
i in., 1954). Dalsze badania wykazuj, e aktualni czonkowie grupy wywieraj nacisk spoeczny na nowych
czonkw, aby przestrzegali norm, a ci znowu poddaj
kolejnych nowo wstpujcych bezporedniemu lub
poredniemu naciskowi, eby podporzdkowali si normom. Normy mog by przekazywane z jednej generacji
czonkw grupy na nastpn i mog nadal wpywa na
zachowanie ludzi, kiedy pierwotna grupa, ktra wytworzya dan norm, dawno ju nie istnieje (Isko i in.,
1980). W badaniach nad efektem autokinetycznym badacze po kadej serii prb zastpowali jednego czonka
grupy nowym, a w kocu wszyscy czonkowie grupy byli
nowi wzgldem tej sytuacji. Norma autokinetyczna
grupy pozostaa zgodna z t norm, ktra zostaa im
przekazana poprzez kilka kolejnych generacji (Jacobs
i Campbell, 1961). W grupach naturalnych temu celowi,
w postaci przekazywania symboli, historii i wanych dla
grupy wartoci nowym czonkom przez starych, czsto
su rytuay grupowe.
Gordon Allport (1937; 1985), ktry wnis powany
wkad zarwno w teori osobowowoci, jak i w psychologi spoeczn, stwierdzi, e psychologowie spoeczni
stoj wobec dwch fundamentalnych zagadnie: w jaki
sposb jedno pokolenie narzuca swoj kultur i formy
mylenia pokoleniu nastpnemu i co si dzieje z yciem
psychicznym jednostki, gdy wchodzi ona w zwizki z innymi? Do pierwszego zagadnienia odnosz si badania takie, jak eksperymenty nad krystalizacj norm oraz badania
antropologw kulturowych i socjologw. Drugie zagadnienie jest przedmiotem szczegowych bada nad procesami zachodzcych w grupie i wpywem spoecznym.
Normy grupowe wywieraj silny wpyw na zachowanie
jednostki, jeeli ceni ona dan grup. Jeli kto zaczyna
ceni now grup i identyfikowa si z ni, wwczas
bdzie zmienia si w taki sposb, by stosowa si do
norm tej grupy. Grupa odniesienia (reference group) to termin oznaczajcy grup formaln lub nieformaln, z ktrej
dana jednostka czerpie postawy oraz wzorce waciwych
i podanych zachowa i do ktrej zwraca si po informacje, wskazwki oraz oparcie dla danego stylu ycia.
Liberalne normy Bennington College
Proces ulegania wpywowi norm grupowych czsto
jest tak stopniowy i subtelny, e jednostka nie zdaje sobie
z niego sprawy. Nieco informacji o tym procesie dostarcza
klasyczne ju badanie, przeprowadzone w kocu lat 30.
XX w., nie w laboratorium, lecz w maym college'u dla
kobiet w Nowej Anglii. Theodore Newcomb bada zmiany

postaw politycznych i spoecznych, zachodzce u studentek Bennington College podczas czteroletnich studiw,
a po upywie 20 lat przeprowadzi badania kontrolne
w celu ustalenia, czy zaobserwowane efekty byy trwae.
Dominujc norm w Bennington College bya norma
politycznego i ekonomicznego liberalizmu, popierana
przez mode, dynamiczne, politycznie zaangaowane
grono wykadowcw o pogldach liberalnych. Z drugiej
strony, wikszo studentek pochodzia z uprzywilejowanych, konserwatywnych rodzin i przysza na uczek
ni z postawami konserwatywnymi. Przedmiotem badania by wpyw liberalnej atmosfery college'u na
postawy poszczeglnych studentek. Na pierwszym roku
Bennington College ponad 60% studentek popierao
republikaskiego kandydata na prezydenta, a mniej ni
30% opowiadao si za Franklinem Rooseveltem,
wysunitym przez demokratw. Jednake studentki
drugiego roku rwno podzieliy poparcie dla obu tych
kandydatw. Ta zmiana w kierunku liberalnym zachodzia nadal na trzecim i czwartym roku studiw - tylko
15% studentek tych lat sprzyjao kandydatowi republikanw, 54% popierao kandydata demokratw, a ponad
30% opowiadao si za poparciem kandydatw socjalistycznych lub komunistycznych! Konserwatyzm nowych
studentek mala stale w miar upywu czasu, tak e na
czwartym roku wikszo z nich nawrcia" si na
pogldy wyranie liberalne.
Newcomb wyjania t zmian w kategoriach
kilku cech tej szczeglnej sytuacji oraz oddziaujcych
norm silnej grupy odniesienia. Dziewczyny przebyway w zwartej spoecznoci, samowystarczalnej
i fizycznie odizolowanej od wiata zewntrznego.
Silne poczucie atmosfery uczelni" obejmowao take
zainteresowanie dziaalnoci polityczn i poparcie
dla normy liberalizmu. Na stanowiska wymagajce
zdolnoci przywdczych, uznania i przyjani ze strony
otoczenia najczciej byy wybierane studentki liberalne i aktywne politycznie. Naciski w kierunku ujednolicenia postaw i dziaa politycznych byy wzmacniane przez wiksz akceptacj spoeczn z jednej
strony, a ukryte zagroenie odrzuceniem - z drugiej.
Wartoci te byy internalizowane, uznawane za wasne
przez te studentki, dla ktrych rwienice z Bennington College stay si gwn grup odniesienia.
Studentki, ktre nie ulegy tej ekspansywnej normie i zachoway swj konserwatyzm, dzieliy si na
dwie kategorie: niektre z nich naleay do maej,
spjnej, izolowanej grupy i nie zdaway sobie sprawy
z konfliktu midzy swoim konserwatyzmem a postawami dominujcymi w college'u; inne zachoway silne
wizi z konserwatywnymi rodzinami i stosoway si
do wzorcw rodzinnych, a nie uczelnianych (Newcomb, 1943).
Dwadziecia lat pniej lady dowiadcze z Bennington College nadal byy wyranie widoczne. Wikszo kobiet (okoo 65%), ktre koczc t uczelni,
miay przekonania liberalne, nadal reprezentowaa tak
postaw; te kobiety, ktre nie ulegy normie liberalizmu,
pozostay przy swych konserwatywnych postawach (okoo
16%); pozostae zajmoway pozycj poredni.
Wikszo absolwentek polubia mczyzn uznajcych podobne postawy, co stworzyo rodowisko domowe sprzyjajce utrzymaniu liberalnych wartoci. Spord tych kobiet, ktre odeszy z college'u z postawami
liberalnymi, lecz polubiy konserwatywnych mczyzn,
dua cz powrcia do swego konserwatyzmu z pierwszego roku studiw (Newcomb, 1963). Jednake
w wyborach prezydenckich w 1960 r. ujawnia si wierno wobec Bennington College, gdy okoo 60% absolwentek z lat 1935-39 gosowao na Johna F. Kennedy'ego, podczas gdy poparcie dla Kennedy'ego wrd
porwnywalnych absolwentek innych college'w byo
mniejsze ni 30% (Newcomb i in., 1967).
Te istotne zmiany w wanych postawach spoecznych
i politycznych zostay wywoane przez kombinacj
zmiennych sytuacyjnych oraz naciskw wywieranych
przez normy grupy odniesienia. Im wiksze znaczenie
przypisuj ludzie przydzielanym przez grup nagrodom
spoecznym przy ksztatowaniu swego podstawowego
poczucia susznoci oraz w pracy nad sob, tym wikszy
wpyw spoeczny moe na nich wywiera grupa w swoim
deniu do tego, by stali si oni tego rodzaju osobami,
jakie ta grupa ceni. Poniewa role, reguy i normy dziaaj
w sytuacjach spoecznych, mog by potnymi czynnikami zmiany, oddziaujc na ludzi w sposb zalecany
spoecznie, lub powstrzymujc ich od zmieniania si
w sposb nie uznawany za spoecznie waciwy czy
moliwy do zaakceptowania w danej sytuacji. Wskutek
tego ludzie staj si nie tylko liberaami i konserwatystami, lecz take zwolennikami apartheidu, jeli s biaymi
mieszkacami Republiki Poudniowej Afryki, rewolucyjnymi nacjonalistami, jeli s obywatelami ktrego z krajw dawnego bloku komunistycznego, lub radykaami
gotowymi wrzuca bomby do klinik dokonujcych aborcji, jeli nale do grup obrocw ycia. Na koniec,
normy spoeczne uzyskuj wiksz si w zalenoci od
tego, w jakiej mierze czonkowie grupy znajduj si w sytuacji totalnej (total situation), to jest takiej, w ktrej s
oni odizolowani od przeciwnych pogldw, i w ktrej
wszelkie rda informacji, spoeczne nagrody i kary s
w wysokim stopniu kontrolowane przez przywdcw
grupy. Reforma sposobu mylenia, ktr chiscy komunici narzucili obywatelom Chin, pranie mzgw" jecw
wojennych oraz czsto opisywana przymusowa indoktrynacja czonkw niektrych sekt - wszystkie te praktyki
maj wsplny element, a mianowicie intensywne wpajanie nowych przekona i wartoci w spoecznej izolacji
sytuacji totalnej (Lifton, 1969; Osherow, 1981).
Rewelacje ukrytej kamery"

Psychologowie spoeczni staraj si zademonstrowa
si oddziaywania czynnikw sytuacyjnych, obmylajc
eksperymenty, ktre wykazuj, z jak atwoci mona
spowodowa, aby bystrzy, niezaleni, rozsdni, dobrzy ludzie zachowywali si w sposb gupi, ulegy, irracjonalny,
a nawet zy. Aczkolwiek psychologowie spoeczni przedstawiaj powane konsekwencje potnego wpywu sytuacji, to jednak rwnie dobrze mona to pokaza z humorem.
W taki wanie sposb czyni to przez przeszo 40 lat
pomysowy psycholog spoeczny Allen Funt, twrca scenariuszy dla popularnego programu telewizyjnego Ukryta kamera (Candid Camera). Funt pokazywa, jak ludzka natura stosuje si cile do sytuacyjnego scenariusza. Miliony
telewidzw zamieway si, kiedy go w barze przestawa
je hamburgera, gdy tylko nad kontuarem zapali si napis
Nie jedz!"; kiedy piesi zatrzymywali si i czekali przed czerwonym wiatem, umieszczonym nad chodnikiem, ktrym
szli; kiedy kierowcy jadcy szos zawracali, widzc znak drogowy w postaci tablicy z napisem goszcym Stan Delaware
jest zamknity" i gdy klienci skakali w sklepie z jednej biaej
pytki na drug, pod wpywem napisu pouczajcego ich bez adnego uzasadnienia - eby nie chodzili po czarnych
pytkach. Jedn z najlepszych pokazanych w Ukrytej kamerze
ilustracji subtelnego wpywu nieformalnych regu sytuacyjnych na zachowanie ludzi jest przekrt w windzie".
Osoba jadca wind razem ze wsppracownikami autora
programu najpierw podporzdkowaa si zwykej niepisanej
regule, ktra kae stawa przodem do drzwi windy; kiedy
jednak wszyscy pozostali pasaerowie ustawili si tyem do
wejcia, nieszczsna ofiara dostosowaa si do tej nowo
powstajcej normy grupowej i take odwrcia si.
W tych epizodach, zaczerpnitych z codziennego
ycia, widzimy, jakie minimalne warunki sytuacyjne s
potrzebne, aby wywoa niezwyke zachowania u zwykych
ludzi. miejemy si, poniewa ludzie, ktrzy wydaj si
podobni do nas, zachowuj si tak niemdrze i postpuj
tak irracjonalnie w odpowiedzi na niewielkie modyfikacje
W tym programie Ukrytej kamery" z lat szedziesitych, kobieta

o trzech nogach pyta mczyzn, czy chciaby z ni zataczy.
powszednich sytuacji. W gruncie rzeczy dystansujemy si

od nich, zakadajc, e my nie postpilibymy w taki sposb. Z wielu bada psychologw spoecznych wypywa jednak wniosek, e najprawdopodobniej zachowaby si dokadnie tak samo jak inni, gdyby ci postawiono w tej samej
sytuacji. Poeta John Donn przypomina nam, e aden
czowiek nie jest wysp, zupenie odrbn, kady jest fragmentem kontynentu". Wszyscy jestemy wzajemnie
powizani przez wsplne dla nas sytuacje, normy i reguy.
Jeli kto zapyta ci, jak by si zachowa, gdyby znalaz
si w sytuacji, w ktrej ludzie zachowuj si w sposb zy,
niemdry czy irracjonalny, rozsdna odpowied brzmiaaby: Nie wiem; to zaley od tego, jak silny jest wpyw tej
sytuacji". Twoje zachowanie moemy najlepiej przewidzie
wtedy, gdy znajc podstawowy poziom czy stopie ulegoci osb, ktre znajdoway si w tej sytuacji, przyjmiemy
ostrone zaoenie, e prawdopodobnie zachowaby si
tak, jak zachowaa si wikszo. S wrd nas bohaterowie, ktrzy potrafiliby postpi inaczej - oprze si siom
sytuacyjnym i przezwyciy je - lecz w codziennym yciu
mniej jest bohaterw ni naladowcw.
Konformizm czy niezaleno

W badaniach przeprowadzonych w Bennington College
dostosowanie si do normy grupowej miao dla studentek wyrane znaczenie adaptacyjne - jeli przyjmoway
norm liberaln, to byo bardziej prawdopodobne, e
uzyskaj akceptacj, aprobat i rne nagrody spoeczne.
Jednake w badaniach nad efektem autokinetycznym
badani nie byli czci grupy odniesienia decydujcej
o takich istotnych wzmocnieniach i karach spoecznych.
Ich dostosowywanie si do skrystalizowanej normy
krtkotrwaej grupy nie wynikao z naciskw normatywnych, lecz raczej z innych potrzeb, takich jak potrzeba
jasnoci poznawczej w odniesieniu do swego wiata.
Kiedy jestemy niepewni, zwykle zwracamy si do innych
osb znajdujcych si w tej samej sytuacji, aby zaspokoi
potrzeb informacji, ktre pomog nam zrozumie, co si
dzieje (Deutsch i Gerard, 1955). Spord powodw
wyjaniajcych, dlaczego ludzie dostosowuj si do
naciskw grupowych i ulegaj naciskom ze strony
jednostek, rozpatrzymy dwa - procesy wpywu normatywnego (normatwe influence) - pragnienie, aby by lubianym, akceptowanym i aprobowanym przez innych dziki
spenieniu norm grupowych, oraz procesy wpywu
informacyjnego (informational influence), pragnienie, aby
mie suszno i aby zrozumie, jak najlepiej postpi
w danej sytuacji (Isko i in., 1985).
Efekt Ascha: uleganie wbrew wiadectwu zmysw
Aczkolwiek Sherif wykaza, e spostrzeenia mog
by uwarunkowane spoecznie, to jednak uyty przez
niego paradygmat nie by zbyt adekwatny do wanych
sytuacji yciowych, poniewa osoby badane oceniay bar-
dzo niejednoznaczn sytuacj bodcow, ktrej nie

moga wyjani adna reakcja innych osb. Co by si
stao, gdyby osoby badane dokonyway ocen w warunkach, w ktrych rzeczywisto fizyczna jest zupenie jasno okrelona, lecz reszta grupy widzi wiat inaczej? Tak
wanie sytuacj stworzy jeden z najwybitniejszych psychologw spoecznych, Solomon Asch (1940, 1956). Asch
by przekonany, e ograniczenia nakadane na percepcj
przez rzeczywisto fizyczn bd silniejsze ni zdolno
kontekstu spoecznego do znieksztacania indywidualnych ocen. Myli si i jego badania doprowadziy do
wykrycia efektu Ascha (Asch effect), ktry ukazuje wpyw
jednomylnej wikszoci grupy na oceny jednostek
nawet w jednoznacznej sytuacji. Efekt Ascha sta si
klasycznym przykadem konformizmu (conformity), skonnoci ludzi do przyjmowania zachowa i opinii prezentowanych przez innych czonkw grupy.
Grupy zoone z 7 do 9 studentw wyszej uczelni
informowano, e wezm udzia w eksperymencie nad
prost percepcj wzrokow. Pokazywano im karty
z trzema odcinkami rnej dugoci i proszono o wskazanie, ktry z tych trzech odcinkw ma t sam
dugo, co odcinek wzorcowy (zob. rys. 16.2). Dugo
tych odcinkw bya wystarczajco zrnicowana, aby
bdy byy rzadkoci, przy czym relacje midzy dugoci odcinkw zmieniay si w kadej serii prb.
W pierwszych trzech prbach wszyscy zgodnie
wskazywali poprawny odcinek. Jednake w czwartej
prbie osoba, ktra odpowiadaa jako pierwsza, wybraa jako rwny wzorcowemu odcinek wyranie rny
od niego. To samo uczynia nastpna osoba i tak dalej,
a wreszcie caa grupa - prcz ostatniego w kolejce
studenta -jednogonie przyja t ocen - sprzeczn
z tym, co widzia w student. Musia on wic podj
decyzj, czy zgodzi si z ocen wszystkich pozostaych
czonkw grupy i dostosowa si do nich, czy te pozosta niezalenym, nie odstpujc od tego, co wyranie widzia na wasne oczy. Dylemat ten powtarza si
w dwunastu na osiemnacie prb. Odpowiadajca na
kocu osoba badana nie wiedziaa, e wszyscy pozostali
czonkowie grupy s pomocnikami eksperymentatora
i postpuj zgodnie z opracowanym wczeniej scenariuszem, ktry ponadto - poza wypowiadaniem ocen
percepcyjnych - nie zezwala na komunikowanie si
w grupie. Waciwa osoba badana, stajc wobec wikszoci, ktra widziaa wiat w sposb tak inny ni ona,
wykazywaa oznaki niedowierzania i wyranego
zaniepokojenia. Jak zachowywaa si ona i inne osoby
badane, ktre znalazy si w tej sytuacji?
Tylko jedna czwarta badanych pozostaa cakowicie niezalena. Od 50 do 80% osb badanych (w rnych eksperymentach wchodzcych w skad programu
badawczego) dostosowao si przynajmniej raz do
faszywych ocen wikszoci, podczas gdy trzecia cz
badanych ulegaa bdnym ocenom wikszoci co
osobie badanej przydzielono jednego sojusznika, ktry
najmniej w poowie prb krytycznych. Niektrych
nie zgadza si z opini wikszoci, powodowao to wy-
badanych, ktrzy najczciej ulegali wikszoci, Asch
rane zmniejszenie konformizmu, jak moemy zobaczy
okrela jako zdezorientowanych" i penych wtpli-
na rysunku 16.2. Majc takiego partnera, osoba badana
woci" i pisze, e odczuwali oni silne pragnienie, by
zwykle potrafia oprze si naciskom na dostosowanie
nie okaza si rnymi od wikszoci" (1952, s. 396).

W innych badaniach Asch zmienia wartoci trzech
si do zdania wikszoci. Jak mona by oczekiwa, niezaleno wzrastaa take wraz z wielkoci rozbienoci
czynnikw: liczebno jednomylnej wikszoci, obec-
midzy tym, co spostrzegaa osoba badana, a bdn
no partnera, ktry by innego zdania ni wikszo,
ocen grupy. Jest godne uwagi, e cz osb badanych
oraz wielko rozbienoci midzy waciwym bodcem
ulegaa opinii grupy nawet w najbardziej skrajnych wa-
fizycznym a bodcem wskazywanym bdnie przez wik-
runkach bodcowych. Wszyscy, ktrzy ulegli, nie doce-
szo. Stwierdzi on, e silny efekt konformizmu wywoy-
niali wpywu nacisku spoecznego ani czstoci swych
waa ju wikszo zoona z trzech lub czterech osb,
konformistycznych reakcji; niektrzy twierdzili nawet, e
natomiast jeden tylko pomocnik eksperymentatora nie
naprawd widzieli te odcinki jako rwne sobie (Asch,
wywoywa adnego efektu. Gdy niewiadomej niczego
1955, 1956).
Rysunek 16.2 Konformizm w eksperymentach Ascha

Na zamieszczonej poniej fotografii z bada Ascha widoczne jest zaniepokojenie osoby badanej nr 6, ktra ma do czynienia z jednomyln
wikszoci podajc bdn ocen. U gry po lewej pokazano prbk materiatw bodcowych. Wykres ilustruje konformizm badanych
w 12 prbach krytycznych, kiedy stawali samotnie wobec jednomylnej wikszoci, a take wiksz ich niezaleno, gdy dodano
im partnera nie zgadzajcego si z wikszoci.
Prby krytyczne
Przedstawione wyej rezultaty znalazy potwierdzenie w wielu innych badaniach nad konformizmem. Analogiczne wyniki uzyskano w odniesieniu do szerokiego
zakresu rnych typw ocen, przy zastosowaniu wielu
typw bodcw i nawet pod nieobecno rzeczywistej
grupy, kiedy pojedyncza osoba badana nie siedziaa twarz w twarz" z pomocnikami eksperymentatora, lecz
tylko widziaa oceny rzekomej grupy, ktre pokazywano
za pomoc maszyny wywoujcej konformizm" (conformity machin", Crutchfield, 1955). Sia oddziaywania
wikszoci grupy zaley od jej jednomylnoci. Gdy jednomylno ta zostanie przeamana - w jakikolwiek sposb - wskanik konformizmu gwatownie spada. Ponadto
wystpienie u jednostki zachowania konformistycznego
jest bardziej prawdopodobne wtedy, gdy: (a) zadanie
polegajce na ocenie jest trudne lub niejednoznaczne;
(b) grupa jest bardzo spjna i atrakcyjna dla danej jednostki; (c) czonkowie grupy s spostrzegani jako kompetentni, a dana osoba czuje si stosunkowo niekompetentna w odniesieniu do tego zadania; (d) reakcje danej
osoby s ujawniane innym czonkom grupy. W wielu
przypadkach ludzie ulegaj wpywowi i zachowuj si
konformistycznie, bez wiadomoci, e stali si obiektem oddziaywa i zachowujc zudzenie swobody i niezalenoci, nie uzasadnione ich postpowaniem.
Wpyw mniejszoci i nonkonformizm
Biorc pod uwag fakt, e wikszo ma pod sw
kontrol zarwno niezbdne do dziaania rodki, jak
i wzmocnienia, trudno dziwi si rozmiarom konformizmu, jaki wystpuje na wszystkich poziomach naszego
spoeczestwa. W jaki sposb udaje si komu unikn
zdominowania przez grup i w jaki sposb co nowego
(sprzecznego z normami) moe si kiedykolwiek urzeczywistni? Jak dochodzi do rewolucji przeciw status
quo? W jakich warunkach niewielka mniejszo moe
zmieni stanowisko wikszoci i uksztatowa nowe
normy? Podczas gdy badacze w Stanach Zjednoczonych
skoncentrowali si w swych badaniach na konformizmie,
po czci dlatego, e konformizm jest cile zwizany
z procesem demokratycznym, ktry opiera si na pojciu
wikszoci, niektrzy europejscy psychologowie spoeczni zajli si zagadnieniem, czy nieliczni s w stanie
zmieni wikszo. Francuski psycholog Serge Moscovici
by pionierem bada nad wpywem mniejszoci.
W jednym z bada, w ktrym zadanie polegao na
nazywaniu barw, wikszo poprawnie okrelaa kolor
skrawkw materiau, natomiast dwch pomocnikw
eksperymentatora stale nazywao zielon barw niebieskg. Ich konsekwentna mniejszociowa opinia
nie miaa bezporedniego wpywu na wikszo, lecz
w pniejszych indywidualnych badaniach kontrolnych
niektrzy badani zmienili swoje oceny, przesuwajc
granic midzy kolorem niebieskim i zielonym w kie-
runku niebieskiego kraca kontinuum barw (Moscovici, 1976; Moscovici i Faucheux, 1972).
Badano take wpyw mniejszoci w sytuacji symulowanych obrad sqdu przysigych, gdzie majca inne zdanie
mniejszo uniemoliwia jednomylne przyjcie stanowiska wikszoci. Taka grupa mniejszociowa nigdy nie
bya zbyt lubiana, a jej zdolnoci przekonywania, jeli
wystpoway, przynosiy efekt dopiero po upywie duszego czasu (Nemeth, 1979). Ta wymowna mniejszo
miaa najwikszy wpyw wtedy, gdy charakteryzowaa si
czterema cechami: wytrwale zajmowaa konsekwentne
stanowisko, wydawaa si pewna siebie, staraa si nie
wyglda na sztywn i dogmatyczn oraz bya biega
w oddziaywaniu spoecznym. W kocu sia wikszoci
moe zosta nadwtlona przez silne przekonania arliwej mniejszoci (Moscovici, 1980).
Co sprawia, e mniejszo ma wpyw na obrady wikszoci? Decyzje wikszoci s na og podejmowane bez
zaangaowania umiejtnoci systematycznego mylenia i krytycznego mylenia u jednostek wchodzcych w skad grupy.
Decyzje te czsto s podejmowane w sposb powierzchowny, ze wzgldu na skuteczno normatywnego
wpywu grupy na ksztatowanie opinii zwolennikw,
ktrzy dostosowuj si bez przemylenia wchodzcych
w gr problemw. Wytrwaa mniejszo zmusza innych
do bardziej starannego przetwarzania istotnej informacji
(Langer, 1989). Badania wykazuj, e pojawienie si mniejszoci reprezentujcej inne stanowisko powoduje, e
decyzje grupy jako caoci staj si bardziej rozwane
i twrcze (Nemeth, 1986). Grupa take lepiej przypomina
sobie informacje po zapoznaniu si z konsekwentnym
stanowiskiem mniejszoci ni wtedy, gdy przedstawiono
jej tylko pogld wikszoci lub niekonsekwentne stanowisko mniejszoci (Nemeth i in., 1990).
Dalszych danych wiadczcych o silnym oddziaywaniu zmiennych sytuacyjnych dostarczaj badania zmierzajce do ustalenia, w jaki sposb jednostki wpywaj na
obrady sdu konkursowego i]ury). Aby mie najwikszy
wpyw na sd konkursowy, musisz zosta obrany prowodyrem" iforeperson), co mona osign do atwo, zabierajc gos jako pierwszy w grupie, zgaszajc si na ochotnika do pracy lub siadajc na kluczowym miejscu"
u szczytu prostoktnego stou (jeli jest taki). Jurorzy siedzcy u szczytu stou zarwno inicjuj, jak i otrzymuj
najwicej komunikatw w grupie, dziki czemu ich wpyw
staje si wikszy (Strodtbeck i Hook, 1961).
W spoeczestwie wikszo skonna jest broni status
quo, podczas gdy rdem energii dla innowacji i zmian s
czonkowie mniejszoci, czyli jednostki albo niezadowolone z aktualnego systemu, albo zdolne do wyobraenia
sobie nowych moliwoci i alternatywnych, twrczych sposobw uporania si z istniejcymi problemami. Konflikt
midzy gboko zakorzenionym pogldem wikszoci
a odmiennym stanowiskiem mniejszoci jest istotnym
warunkiem wstpnym innowacji, ktre mog prowadzi

do pozytywnej zmiany spoecznej. Jednostka cigle bierze
udzia w dwukierunkowej wymianie ze spoeczestwem przystosowujc si do jego norm, rl i przepisw statusu,
lecz take oddziaujc na spoeczestwo w celu przeksztacenia tych norm (Moscovici, 1985). By moe najwikszym
wyzwaniem dla psychologw spoecznych jest zrozumienie dynamiki wzajemnej gry si grupowych wpywajcych
na behawioralne i psychiczne procesy jednostki, oraz tych
czynnikw indywidualnych, ktre utrzymuj lub zmieniaj
funkcjonowanie grupy.
Wpyw autorytetu
Mwilimy o tym, w jaki sposb grupy wpywaj na jednostki. Istniej jednake pewne jednostki - przywdcy
i osoby obdarzone autorytetem - ktre wywieraj
znaczny wpyw na zachowanie grupy i na innych ludzi.
Skrajne przykady tego zjawiska mona byo zaobserwowa w latach 30. XX wieku, kiedy Adolf Hitler by
u wadzy w Niemczech, a Benito Mussolini rzdzi we
Woszech. Przywdcy ci potrafili przeksztaci rozumne
jednostki w bezmylne masy, odznaczajce si lep
lojalnoci wobec faszystowskiej i nazistowskiej ideologii, ktrych gwnym celem byo zdobycie panowania
nad wiatem. Ich autorytarne reimy stanowiy zagroenie dla demokracji i wolnoci na caym wiecie. Ciekawe, e nowoczesna psychologia spoeczna wyonia si
z tego tygla strachu, wojny i uprzedze. We wczesnym
okresie rozwoju tej gazi psychologii jej zainteresowania skupiay si na zrozumieniu istoty osobowoci autorytarnej, jako podoa mentalnoci faszystowskiej (Adorno
i in., 1950), efektw propagandy i przekazw perswazyjnych (Hovland i in., 1949), oraz wpywu atmosfery w grupie i stylw przywdztwa na czonkw grupy. Pniejsze
badania Stanleya Milgrama wzbogaciy t tematyk
o prb zrozumienia, w jaki sposb ludzie mog sta si
tak lepo posuszni rozkazom autorytetw.
Badania Lewina nad dynamik grup

Jednym z pionierw psychologii spoecznej by Kurt
Lewin, uchodca z Niemiec, ktry zbieg przed przeladowaniami ze strony nazistw. Lewin koniecznie chcia
zrozumie, w jaki sposb jego nard mg tak zupenie
podporzdkowa si tyranii dyktatora. By on wiadkiem
widowiskowych zgromadze dziesitkw tysicy ludzi,
ktrzy wrzaskiem dawali wyraz swej wiernoci Fiihrerowi
- przeraajcy dowd dynamicznej zdolnoci grup do
przeksztacania psychiki i dziaa jednostek, oraz zdolnoci jednostki do oddziaywania na masy. Lewin bada,
jakimi sposobami przywdcy bezporednio wpywaj na
swych zwolennikw, i jak procesy grupowe zmieniaj
zachowanie jednostek. Stosowa podejcie dynamiczne
i motywacyjne, oparte na zasadzie, e zachowanie zmienia si wtedy, gdy motywy zostaj wzbudzone, skanalizowane" w okrelonych kierunkach, oraz zaspokojone
przez dane dziaanie czy wzorzec zachowania. Lewin
zapocztkowa studia nad dynamik grup (group dynamics), badajc, jak procesy grupowe zmieniaj funkcjonowanie jednostek. Jego uczniowie w MIT (Massachusetts
Institute of Technology), a pniej na University of Michigan badali zmienne dziaajce na poziomie grup, takie jak
spjno grupy, wpyw spoeczny, wspdziaanie i rywalizacj, oraz rozwizywanie problemw. Jednake jego
najwaniejszym wkadem byo wykazanie, e pytania
Te fotografie z klasycznych bada Lewina pokazuj trzy style przywdztwa w akcji. Przywdca autokratyczny kieruje prac, przywdca
demokratyczny pracuje razem z chopcami, przywdca przyzwalajcy za pozostaje na uboczu.
upywie szeciotygodniowego okresu kady przywdca

obejmowa inn grup, jednoczenie zmieniajc styl przywdztwa zgodnie z planem uoonym zawczasu przez
badaczy. W ten sposb wszystkie grupy miay do czynienia z kadym z trzech stylw przywdztwa w wykonaniu innej osoby, dziki czemu styl przywdztwa by
w duej mierze niezaleny od osobowoci przywdcy.
Wyniki
tego
w warunkach
eksperymentu
naturalnych
przeprowadzonego
nasuwaj wiele
oglnych
wnioskw. Po pierwsze, przywdcy autokratyczni wywierali na swoich podwadnych" wpyw o bardzo zrnico-
0 duym znaczeniu spoecznym mona przekada na

hipotezy sprawdzalne w pomysowych eksperymentach
przeprowadzanych w ramach bada terenowych.
W 1939 r. Lewin i jego wsppracownicy Ron Lippitt
1 Ralph White opracowali eksperyment majcy na celu
badanie wpywu atmosfery w grupie oraz rnych stylw
przywdztwa. Chcieli ustali, czy ludzie s szczliwsi
i pracuj wydajniej pod przywdztwem autokratycznym
czy demokratycznym. Dla tych, ktrzy byli wiadkami
sukcesw hitlerowskiego nazizmu oraz pocztkowo niezdecydowanej, nieskutecznej reakcji zachodnich demokracji, uzyskanie odpowiedzi na pytania postawione
przez badaczy byo spraw bardzo wan.
kami jako obiektami do przemieszczenia swej frustracji
Aby oceni wpyw rnych stylw przywdztwa, bada-
sz zalenoci i ulegoci wobec autorytetu przywdcy
wanym charakterze - niektre jego skutki byy pozytywne, a niektre zupenie negatywne. Czasami chopcy
pracowali bardzo usilnie, lecz na og tylko wtedy, gdy
przywdca - penicy rol szefa - pilnowa ich, rzadko
za postpowali w taki sposb pod jego nieobecno.
Poza tym wytwory ich pracy byy mao oryginalne. Najbardziej charakterystyczny dla chopcw z grup autokratycznych by wysoki poziom agresji. Wykazywali oni
nawet trzydzieci razy wicej wrogoci ni chopcy majcy
przywdcw innego typu. Bardziej domagali si uwagi,
czciej niszczyli swoj wasno i szukali kozw ofiarnych" (scape-goating) - posugujc si sabszymi jednosti gniewu. Wiksza agresywno czya si u nich z wik-
cze utworzyli trzy grupy eksperymentalne, przydzielili

im przywdcw rnego typu i obserwowali te grupy
Kierowanie grupami w sposb przyzwalajcy przy-
w akcji. Osobami badanymi byy cztery mae grupy 10-
nioso niewiele dobrego. Grupy te byy najmniej skute-
letnich chopcw, ktrzy spotykali si po szkole. Przy-
czne, wykonyway najmniej pracy i bya ona najniszej
wdcami grup byli mczyni, ktrych przeszkolono
jakoci. Przy braku jakiejkolwiek struktury spoecznej
tak, by umieli stosowa kady z trzech stylw przywdztwa.
Kurt Lewin (Discovering Psychology, 1990, Progam 19).
- zachowywali si podobnie jak nazici.
W roli przywdcw autokratycznych
mieli
chopcy po prostu si obijali. Kiedy jednak te same

grupy byy kierowane demokratycznie, ich czonkowie
podejmowa wszelkie decyzje i wyznacza zadania, nie
pracowali sumiennie i wydajnie. Pod demokratycznym
uczestniczc w czynnociach grupowych. Jako przywdcy
przywdztwem chopcy wykazywali najwyszy poziom
demokratyczni mieli zachca do grupowego podejmo-
zainteresowania, motywacji i oryginalnoci. Kiedy co
wania decyzji i planowania oraz pomaga w tym. Wresz-
wzbudzio niezadowolenie, zwykle byo ono otwarcie
cie, penic rol przywdcw przyzwalajcych, powinni
wyraane. Prawie wszyscy chopcy woleli grupy demo-
pozostawia grupie cakowit swobod, w minimalnym
kratyczne od innych. Demokracja przyczyniaa si do
jedynie stopniu uczestniczc w jej czynnociach. Po
ksztatowania wikszej lojalnoci wobec grupy i bar-
dziej przyjacielskich relacji. Wicej byo wzajemnych

pochwa, wicej przyjaznych uwag, wicej otwartoci
i yczliwoci, a przede wszystkim wicej wesooci
(Lewin i in., 1939).
Pod wzgldem psychologicznym demokracja okazaa

si lepsza od innych form atmosfery grupowej, a demokratyczni przywdcy wywoywali u czonkw grupy najbardziej pozytywne reakcje, podczas gdy grupy kierowane
przez przywdcw autokratycznych generoway najbardziej destrukcyjne reakcje indywidualne. Z tego pionierskiego eksperymentu wynika jeszcze jeden istotny dla
psychologii wniosek: oglny styl przywdztwa okaza si
waniejszy ni specyficzna osobowo poszczeglnych
przywdcw. Bez wzgldu na cechy osobowoci przywdcy, jego wpyw na grup zalea wycznie od zastosowanego stylu przywdztwa. Poniewa styl przywdztwa
stanowi najwaniejszy skadnik sytuacji spoecznej, z jak
mieli do czynienia chopcy, badanie to byo wic jednym
z pierwszych, ktre wykazay, e aspekty sytuacji spoecznej maj istotny wpyw na zachowanie jednostki.
Badania Milgrama nad posuszestwem wobec autorytetu
Kiedy myli si o dugiej i ponurej historii ludzkoci,
nasuwa si wniosek, e wicej ohydnych zbrodni
popeniono w imi posuszestwa ni w imi buntu
(C. P. Snw, 1961, s. 3).
Co sprawio, e Adolf Eichmann i inni nazici bez
oporu wysyali miliony ydw do komr gazowych? Czy
jaki defekt charakteru doprowadzi ich do lepego wykonywania rozkazw, nawet jeli naruszay one uznawane
przez nich wartoci i zasady moralne? Jak mona wyjani
masowe samobjstwo-morderstwo dokonane w 1978 r.
przez czonkw wityni Ludu? Ponad 900 obywateli
amerykaskich nalecych do tej sekty dobrowolnie
podao trucizn swoim dzieciom, po czym zayli j sami,
poniewa ich przywdca, wielebny Jim Jones, kaza im
popeni rewolucyjne samobjstwo".
Podejdmy do tego zagadnienia w sposb bardziej

osobisty. A co z TOB? Czy poraziby miertelnie prdem elektrycznym drugiego czowieka, gdyby Hitler lub
Eichmann zadali tego od ciebie? Czy s jakie okolicznoci, w ktrych byby lepo posuszny rozkazowi przywdcy religijnego, eby otru innych, a nastpnie popeni samobjstwo? Czy mgby sobie wyobrazi, e
bierzesz udzia w dokonanej przez Amerykanw masakrze setek niewinnych mieszkacw wietnamskiej wsi
My Lai (Hersh, 1971; Opton, 1970, 1973)?
Twoja odpowied - podobnie jak moja niegdy zapewne brzmiaaby nastpujco: Nie! Za kogo mnie
uwaasz?". Po przeczytaniu tego podrozdziau bdziesz
moe bardziej skonny odpowiedzie: By moe. Nie
wiem na pewno". Podlegajc potnemu wpywowi czynnikw spoecznych, oddziaujcych na twj osd moralny
i osabiajcych twoj wol przeciwstawienia si, mgby
uczyni to, co inne istoty ludzkie uczyniy w tych okolicznociach, jakkolwiek komu znajdujcemu si w innej
sytuacji czyny ich mog wydawa si okropne i niepojte.
Przemony wpyw sytuacji na zachowanie jednostki
najbardziej przekonywajco zademonstrowa Stanley
Milgram, ucze Solomona Ascha. Badania Milgrama
(1965, 1974) wykazay, e lepe posuszestwo nazistw
w mniejszym stopniu byo efektem cech dyspozycyjnych
(ich nietypowej osobowoci czy niemieckiego charakteru
narodowego) ni dziaania si sytuacyjnych, ktre
mogyby pochon kadego - take ciebie i mnie. W jaki
sposb zademonstrowa on t banalno za", czyli tez,
e ze czyny mog popenia dobrzy ludzie dcy do
celw, ktre uwaaj za szlachetne (Hannah Arendt,
1963, 1971)? Badania Milgrama nad posuszestwem
nale do najbardziej kontrowersyjnych w psychologii,
zarwno z powodu wynikajcych z nich problemw etycznych, jak i ze wzgldu na wane implikacje dla zjawisk
w wiecie realnym (Miller, 1986; Ross i Nisbett, 1991).
osobie seri bodcw, ktre uwaay za niezwykle

bolesne wstrzsy elektryczne. Czyniy tak nie dlatego, e
byy sadystami, lecz dlatego, e uczestniczyy w godnym
poparcia przedsiwziciu - a w kadym razie tak sdziy.
Wytworzono w nich przekonanie, e celem tego eksperymentu jest wykrycie, jak kara wpywa na pami, dziki czemu mona by poprawi uczenie si i pami przez
odpowiednio zrwnowaone stosowanie nagrd i kar.
Wystpujc w roli nauczyciela, badani mieli kara kady
bd popeniony przez inn osob wystpujc w roli ucznia. Gwn regu, ktr im polecono przestrzega, byo
zwikszanie siy wstrzsu elektrycznego o pewn sta
wielko za kadym razem, kiedy ucze popeni bd,
dopki proces uczenia si nie stanie si bezbdny.
Eksperymentator w biaym fartuchu peni rol prawomocnego autorytetu - podawa reguy, decydowa o przydziale
rl (na podstawie sfaszowanego rzutu kostk) oraz poleca nauczycielom", by wykonywali swoje zadanie, kiedy
ci wahali si lub protestowali.
Paradygmat posuszestwa. Aby rozdzieli zmienne

osobowociowe i sytuacyjne, w warunkach naturalnych
zawsze spltane ze sob, Milgram posuy si seri kontrolowanych eksperymentw laboratoryjnych, w ktrych
wzio udzia ponad 1000 osb badanych. Pierwsze eksperymenty Milgram przeprowadzi na Uniwersytecie Yale ze
studentami, a potem z mieszkacami (pci mskiej) New
Haven, ktrym pacono za udzia w badaniach. Pniejsze
warianty tego eksperymentu Milgram realizowa po przeniesieniu laboratorium poza teren uniwersytetu. Zaoy
pracowni w lokalu sklepowym w Bridgeport (stan Connecticut), werbujc za pomoc ogosze w prasie osoby reprezentujce szeroki przekrj populacji, rnice si znacznie
pod wzgldem wieku, zawodu i wyksztacenia, mczyzn
i kobiety. Ochotnicy ci byli przekonani, e bior udzia
w badaniach naukowych nad pamici i uczeniem si.
Sytuacja badawcza. Sytuacj t zainscenizowano w taki

sposb, aby osoba badana mylaa, e stosujc si do polece, powoduje bl i cierpienie niewinnego czowieka, cho
nie jego mier. Kady nauczyciel" otrzymywa prbny
wstrzs prdem o napiciu okoo 45 woltw, aby poczu
bl, jaki bdzie zadawa innym. Ucze" by sympatycznym
mczyzn o miym obejciu, w wieku okoo 50 lat, ktry
wspomnia co o chorobie serca, lecz by gotw stosowa
si do procedury. Zosta on przywizany do krzesa elektrycznego" w ssiednim pomieszczeniu, a z nauczycielem" porozumiewa si przez system cznoci
wewntrznej. Jego zadanie polegao na nauczeniu si na
pami listy zoonej z par wyrazw; nastpnie, po usyszeniu pierwszego wyrazu z pary, mia poda drugi. Ucze"
szybko popada w kopoty i zaczyna popenia bdy,
a nauczyciel" przystpowa do aplikowania mu wstrzsw.
Protesty ofiary wzmagay si wraz ze wzrostem napicia
wstrzsw. Przy 75 woltach ucze" zaczyna chrzka
Podstawowy paradygmat eksperymentalny polega

na tym, e pojedyncze osoby badane aplikoway innej
Zmienn zalen byo najwysze napicie wstrzsu

(podawanego przy uyciu generatora wyskalowanego do
435 woltw, w odstpach co 15 woltw), jakie zastosowa nauczyciel", zanim odmwi dalszego podporzdkowania si autorytetowi. Pocztkowa wersja tego badania
bya po prostu demonstracj zjawiska posuszestwa; nie
manipulowano adn zmienn niezalen. W pniejszych
wersjach badano wpyw wielu zmieniajcych si czynnikw sytuacyjnych, takich jak fizyczna odlego midzy
nauczycielem" a autorytetem i uczniem. Milgram nie stosowa
formalnej grupy kontrolnej, nie poddanej oddziaywaniu
eksperymentalnemu; podobnie byo w eksperymencie
z Wizieniem Stanfordzkim". W obu tych demonstracjach jako grup porwnawcz przyjto implicite, typowych czytelnikw opisw owych bada, ktrzy maj
swoje pogldy co do tego, jak zachowaliby si w takich
okolicznociach - ciebie i innych zwykych ludzi.
i jcze, przy 150 woltach domaga si, by go zwolni

z udziau w eksperymencie; przy 180 woltach woa, e nie
wytrzyma blu. Przy 300 woltach krzycza, e nie moe
duej uczestniczy w eksperymencie i musi by uwolniony.
Przypomina, e ma chore serce, wrzeszcza i wy. Jeli
nauczyciel" waha si lub protestowa, nie chcc wymierzy nastpnego wstrzsu, eksperymentator mwi:
Nauczycielu, nie masz wyboru. Musisz dziaa dalej! Twoje
zadanie polega na karaniu ucznia za popenianie bdw".
Jak atwo sobie wyobrazi, sytuacja ta bya stresowa dla
osb badanych. Wikszo ich narzekaa i protestowaa,
wielokrotnie twierdzc, e nie mog kontynuowa badania. Protesty badanych wiadcz wyranie, e sytuacja
eksperymentalna wzbudzaa silny konflikt:
Przy 180 woltach: On nie moe tego wytrzyma!
Nie chc zabi tego czowieka! Czy pan nie syszy,
e krzyczy? On krzyczy. Co bdzie, jeli co mu
si stanie? [...]. Chodzi mi o to, kto wemie na
siebie odpowiedzialno, jeli co stanie si temu
panu?" (Eksperymentator bierze na siebie odpowiedzialno). W porzdku".
Przy 195 woltach: Przecie on krzyczy. Niech pan
tego posucha. Ojej, ja nie wiem". (Eksperymentator mwi: Eksperyment wymaga, eby dziaa
dalej"). Wiem o tym, prosz pana, ale myl hmm, e on nie wie, czego od niego chcemy. On
doszed ju do 195 woltw".
Przy 240 woltach: O, nie. Myli pan, e dojd do
koca tej skali? Nie, prosz pana. Nie zamierzam
zabi tego czowieka! Nie myl poda mu 450
woltw!" (1965, s. 67)
Kiedy ucze" przestawa reagowa, niektrzy badani woali do niego, aby reagowa, domagali si poprawnej
odpowiedzi, eby nie musieli nadal wymierza mu
wstrzsw. Przez cay czas protestowali gono wobec
eksperymentatora, lecz ten nalega, eby nauczyciel"
dziaa dalej. Zasady to zasady"! Nawet kiedy w pokoju
ucznia" zapada cisza, nauczyciel" otrzymywa polecenie, by nadal wymierza coraz silniejsze wstrzsy, a do
przycisku oznaczonego: Niebezpieczestwo: silny
wstrzs XXX (450 woltw)".
Czy badani podporzdkowali si? A czy TY byby
posuszny? Jak daleko, wedug ciebie, posun si
w rzeczywistoci przecitny badany w eksperymencie
Milgrama w wymierzaniu wstrzsw? (Twoja ocena:
... woltw). Jaki procent badanych, twoim zdaniem, doszed a do koca skali wstrzsw, w lepym posuszestwie wobec autorytetu? (Twoja ocena: ... procent).
Wyobra sobie przez chwil, e jeste osob badan nauczycielem". Jak. daleko na skali posunby si,
wymierzajc wstrzsy? Jaki poziom napicia byby t
absolutn granic, ktrej nie zgodziby si przekroczy?
(Twoja ocena: ... woltw).
Wymierza wstrzs, czy nie wymierza? Gdy poproszono 40 psychiatrw, aby przewidzieli, jak bd si
zachowywa badani w tym eksperymencie, to oszacowali
oni, e wikszo badanych nie przekroczy 150 woltw
Wedug ich profesjonalnej oceny mniej ni 4% badanych
bdzie jeszcze posusznych przy 300 woltach, a tylko
okoo 0,1% dojdzie do 450 woltw. Psychiatrzy ci przypuszczali, e tylko nieliczne jednostki, pod jakim wzgldem anormalne, sadyci, bd lepo posuszne rozkazom,
by wyrzdza krzywd drugiemu czowiekowi w eksperymencie. Jak dalece twoje przewidywania s zblione do
ich przewidywa? Czy twoje oceny s zgodne z ocenami
tych ekspertw?
Jeli tak, to razem jestecie w bdzie! Psychiatrzy
oparli swoje oceny na przypuszczalnych dyspozycyjnych
cechach ludzi, ktrzy zaangaowaliby si w takie anormalne postpowanie, ale nie zwrcili uwagi na to, e ta
szczeglna sytuacja moe wywiera silny wpyw na
mylenie i dziaanie wikszoci ludzi uwikanych w jej
spoeczny kontekst. Wikszo badanych bya do koca
posuszna autorytetowi] Prawie dwie trzecie badanych
zaaplikowao uczniowi" maksymalny wstrzs o napiciu
450 woltw. Przecitny badany nie przestawa wymierza wstrzsw, zanim osign 300 woltw. aden z badanych, ktry doszed do pitego przycisku od koca,
nie odmwi dalszego aplikowania wstrzsw a do
osignicia maksymalnego napicia. Ich opr by ju
wwczas zamany; rozwizali oni swj wasny konflikt
i po prostu starali si skoczy z tym jak najszybciej. Jest
godne uwagi, e wikszo ludzi protestowaa sownie,
ale nie okazaa nieposuszestwa swoim zachowaniem.
Z punktu widzenia ofiary jest to bardzo istotna rnica.
Dlaczego jestes'my posuszni autorytetom! Na podstawie
wielu wariantw bada, ktre przeprowadzi Milgram
przy zastosowaniu wielu rnych bodcw sytuacyjnych,
moemy wysnu wniosek, e efekt posuszestwa wystpuje najsilniej w nastpujcych warunkach (zob. rys.
16.3): (a) w przypadku wpywu spoecznego ze strony
innego badanego, ktry suy jako model posuszestwa;
(b) kiedy ofiara znajduje si w duej odlegoci od Osoby
badanej; (c) kiedy osoba badana jest bezporednio nadzorowana przez autorytet; (d) kiedy osoba badana peni
rol widza i porednika pomagajcego innej osobie, ktra
wymierza wstrzs; (e) kiedy status autorytetu wzgldem
osoby badanej jest wyszy. Ten ostatni wynik uzyska
Rosenhan (1969), ktry eksperyment Milgrama powtrzy z uczniami szkoy redniej, badanymi przez eksperymentatora z Uniwersytetu Princeton - w tych warunkach
wskanik posuszestwa osign 80%. Materia dowodowy wiadczcy o tym, e posuszestwo jest efektem
dziaania zmiennych sytuacyjnych, a nie zmiennych
osobowociowych, uzyskano zwikszajc ten efekt przez
manipulowanie wymienionymi wyej warunkami, a osabiajc go przez zmienianie innych warunkw bd-
Rysunek 16.3 Posuszestwo w 18 eksperymentach
Zesp psychiatrw i pielgniarek przeprowadzi nast-
Wykres ten przedstawia profil wskanikw posuszestwa - od niskich do wysokich - uzyskanych w 19 wariantach
eksperymentu Milgrama (jeden ze wskanikw mia dwa warianty).
pujce badanie terenowe w celu sprawdzenia wpywu

posuszestwa w naturalnym
rodowisku
szpitala.
Pielgniarka (osoba badana) odbieraa telefon od

1. Ofiara w duej odlegoci
2. Gosowe sprzenie
zwrotne
3. Blisko
4. Kontakt dotykowy
5. Nowy poziom
podstawowy
6. Zmiana obsady
osobowej
7. Autorytet w duej
odlegoci
8. Kobiety jako osoby badane
9. Ograniczony kontakt
ofiary
10. Presti Instytucji
11. Badani mog wybiera
poziom wstrzsu
12. Ucze domaga si wstrzsw
13. Rozkazy wydaje zwyky
czowiek
13a. Osoba badana jako widz
14. Autorytet jako ofiara - rozkazuje zwyky czowiek
15. Dwa autorytety - sprzeczne
rozkazy
16. Dwa autorytety - jeden jako
ofiara
17. Dwaj badani buntuj si
18. Inny badany aplikuje wstrzs
Warianty eksperymentu
pracujcego w tym szpitalu lekarza, ktrego nie znaa.

Poleca jej poda pacjentowi pewne lekarstwo, eby
mogo zadziaa przed jego przyjciem. Polecenie podania leku mia podpisa po przybyciu na oddzia. Lekarz
ten poleci poda dawk 20 miligramw leku o nazwie
astrogen. Na etykietce pojemnika z astrogenem znajdowaa si informacja, e zwyka dawka wynosi 5
miligramowi oraz ostrzeenie, i 10 miligramw to
dawka maksymalna.
Czy pielgniarka w rzeczywistoci podaaby nadmiern dawk leku na podstawie polecenia telefoniczzachowanie jest sprzeczne z przyjtym w medycynie
sposobem postpowania? Kiedy dylemat ten opisano
dwunastu
pielgniarkom,
dziesi powiedziao,
odmwioby wykonania polecenia. Jednake to, co

pielgniarki robiy, to cakiem inna, znana ju nam
sprawa. Kiedy inna grupa pielgniarek znalaza si
rzeczywicie w tej sytuacji, prawie kada posusznie
podporzdkowaa si temu poleceniu! Dwadziecia
jeden
cowych (eksperymenty 11, 12, 14, 15 i 17 na rysunku

16.3). Na przykad badani nie s posuszni autorytetowi,
gdy to ucze" domaga si, aby mu wymierzano
wstrzsy, gdy dwa autorytety wydaj sprzeczne rozkazy
lub gdy ofiar jest osoba bdca autorytetem. Wpyw
zmiennych osobowociowych moemy te wykluczy,
opierajc si na stwierdzeniu, e testy osobowoci, jakie
wykonywali badani, nie ujawniy adnych cech, ktrymi
osoby posusznie wypeniajce polecenia eksperymentatora rniyby si od osb odmawiajcych ich wykonania;
testy te nie wykazay rwnie adnego zaburzenia psychicznego ani anormalnoci u posusznych wykonawcw
egzekucji".
Dlaczego wic to robili? Jedna z moliwoci polega
na tym, e badani w rzeczywistoci nie uwierzyli w historyjk fasadow", ktr im podawano na pocztku tego
eksperymentu, i wiedzieli, e ofierze naprawd nie stanie si adna krzywda. Moliwo ta zostaa jednak wykluczona w wyniku przeprowadzonego niezalenie
eksperymentu, w ktrym skutki posuszestwa byy dramatyczne, natychmiastowe i bezporednio dostpne
obserwacji osb badanych.
Studentw wyszej uczelni (13 mczyzn i 13 kobiet)
poproszono, eby wiczyli szczeniaka w wykonywaniu
zadania polegajcego na rnicowaniu. Mieli oni kara
kady bd coraz silniejszymi wstrzsami elektrycznymi (od 15 do 450 woltw). Przez jednokierunkow
szyb widzieli, jak zwierz skacze po naelektryzowanej siatce, kiedy naciskali przecznik. W rzeczywis-
pielgniarek na dwadziecia
dwie zaczo
toci szczeniak otrzymywa jedynie sabe wstrzsy -
podawa lekarstwo (w rzeczywistoci
wystarczajce, eby skomla, lecz nie wyrzdzajce mu
substancj) pacjentowi, zanim prowadzcy to badanie
krzywdy. Osoby badane byy wzburzone, narzekay
lekarz je powstrzyma (Hofling i in., 1966).
nieszkodliw
i protestoway, a niektre nawet pakay. W pewnym

momencie do zamknitego pomieszczenia, w ktrym
przebywao zwierz, wpuszczano potajemnie bezbarwny i pozbawiony zapachu gaz usypiajcy. Piesek sania si na nogach, a w kocu zasypia. Badani myleli,
e umiercili szczeniaka, lecz eksperymentator przypomina im obowiqzujqcq regu: brak reakcji jest bdem, ktry naley ukara - musz wic nadal wymierza zwierzciu wstrzsy.
Trzy czwarte ogu badanych zaaplikowao szczeniakowi wstrzs o maksymalnym napiciu. Okazao si,
e wszystkie badane studentki byy, pomimo swych
protestw, posuszne do koca (Sheridan i King, 1972).
Inne alternatywne wyjanienie zachowania badanych

gosi, e efekt posuszestwa jest spowodowany wycznie ukrytymi wymaganiami (demcmd characteristics) sytuacji eksperymentalnej. Niekiedy pewne sygnay dostarczane przez sytuacj eksperymentaln wpywaj na
spostrzeenia osb badanych dotyczce tego, czego si
od nich oczekuje i w systematyczny sposb oddziauj na
ich zachowanie. Czy lepe posuszestwo wobec autorytetu w badaniach Milgrama jest jedynie reakcj na wymagania niezwykej sytuacji eksperymentalnej? Czy mona
wykaza, e to samo zjawisko wystpioby w realnej sytuacji yciowej, w ktrej podporzdkowanie si autorytetowi mogoby wyrzdzi komu krzywd?
Czy mia(a)by odwag przeciwstawi si wadzy?
nego otrzymanego od nieznajomej osoby, jeli takie
Dwa powody, dla ktrych ludzie w takich sytuacjach

s posuszni autorytetom, mona znale w skutkach
wspomnianych wczeniej procesw wpywu normatywnego i wpywu informacyjnego. Ludzie chc by lubiani
i chc mie suszno. S skonni robi to, co inni robi,
lub czego inni sobie od nich ycz (wpyw normatywny
osb o rwnej pozycji i wpyw normatywny autorytetu),
aby cieszy si akceptacj i aprobat spoeczn. Ponadto,
kiedy ludzie znajduj si w niejednoznacznej, nowej dla
siebie sytuacji, polegaj na uzyskanych od innych ludzi
sygnaach informujcych, jaki jest odpowiedni i poprawny sposb zachowania. Kiedy specjalici lub wiarygodni
informatorzy mwi ludziom, co maj robi, s oni bardziej skonni postpi zgodnie z tym. Trzeci czynnik
w paradygmacie zastosowanym przez Milgrama polega
na tym, e badani prawdopodobnie nie orientowali si,
w jaki sposb mog odmwi posuszestwa; nic, co mwili
protestujc, nie byo przekonujce dla autorytetu. Gdyby
mieli jakie proste, bezporednie wyjcie z tej sytuacji,
na przykad przez nacinicie przycisku rezygnuj",
prawdopodobnie wicej osb nie usuchaoby polece
(Ross, 1988). I wreszcie, posuszestwo wobec autorytetu w tej sytuacji eksperymentalnej jest czci utrwalonego nawyku, ktrego dzieci ucz si w wielu rnych
okolicznociach - bd posuszny autorytetowi bez pytania (Brown, 1986). Ta heurystyka zwykle dobrze suy
nam samym i spoeczestwu, kiedy autorytety s uprawnione i na posuszestwo zasuguj. Problem polega na
tym, e regua ta jest naduywana - analogicznie, jak
w przypadku regu gramatycznych, ktrych dzieci ucz
si najpierw, a potem stosuj do wszystkich sw, nawet
gdy jest to bdem. Podobnie lepe posuszestwo
wobec autorytetu oznacza spenianie polece wszystkich
osb posiadajcych wadz czy autorytet, po prostu ze
wzgldu na przypisany im status, niezalenie od tego,
czy ich proby i rozkazy s suszne czy niesuszne.
Jakie jest dla ciebie osobiste znaczenie tych bada
nad posuszestwem? Przypomnij sobie zdjcie samotnego mczyzny stojcego naprzeciw czogw na placu
Niebiaskiego Spokoju (Tiananmen) w czasie rewolty
chiskich studentw w czerwcu 1989 r. Musimy zada
sobie pytanie, czy postpilibymy tak samo. Jakich wyborw dokonasz, stajc wobec dylematw moralnych
w cigu caego ycia? Wiele skandali w najwyszych sferach rzdowych, wojskowych i przemysowych dotyczy
ludzi-autorytetw, oczekujcych od swych podwadnych
postpowania nieetycznego i sprzecznego z prawem.
Nawet przywdcy pastwowi s poddawani naciskom,
stosowanym wobec tych, ktrzy nie speniaj ycze
swoich liderw i innych graczy zespou". W 1986 r.
w USA wykryto, e wysocy urzdnicy pastwowi s
wmieszani w skomplikowan,
nielegaln transakcj,
polegajc na sprzeday broni Iranowi w zamian za

uwolnienie amerykaskich zakadnikw. Zyski ze sprzeday broni urzdnicy ci przekazali na pomoc dla prawicowych partyzantw (Contras) w Nikaragui. Byy dyrektor Narodowej Rady Bezpieczestwa, Robert McFarlane,
zezna przed komisj ledcz Kongresu, e bra udzia
w usiowaniach Biaego Domu zmierzajcych do wprowadzenia w bd Kongresu w odniesieniu do tej afery
Iran-Contras. Zezna on, e nie mia miaoci" powiedzie prezydentowi Reaganowi, e jego zdaniem ta
metoda osignicia ich celu jest za. Dlaczego nie mia
miaoci? Prawd mwic, przypuszczalnie powodem,

e nie zrobiem tego, byo to, e. gdybym to zrobi,
wwczas Bili Casey (wczesny dyrektor CIA), Jeanne
Kirkpatrick (wczesna ambasador w ONZ) i Casper
Weinberger (sekretarz obrony) powiedzieliby, e jestem
kim w rodzaju komucha, rozumiecie" (Newsweek",
25.05.1987).
Aby oprze si dziaaniu takich sytuacyjnych naciskw, trzeba uwiadomi sobie i zaakceptowa fakt, e
mog by one wystarczajco potne, aby wpyn na
prawie kadego, nawet na ciebie. Nastpnie trzeba starannie i krytycznie przeanalizowa sytuacj, szukajc
szczegw, ktre nie pasuj do caoci, sabych punktw
w historyjce fasadowej" lub uzasadnie, ktre po dokadnym rozpatrzeniu okazuj si pozbawione sensu. Na
przykad, dlaczego w badaniach Milgrama eksperymentator musia zatrudni niedowiadczone osoby badane
przy wymierzaniu wstrzsw innym ludziom, kiedy mg
skorzysta z pomocy wykwalifikowanego asystenta
badawczego lub zastosowa automatyczne aplikowanie
wstrzsw za pomoc urzdzenia elektronicznego?
W opieraniu si wpywowi wszelkich sytuacji skaniajcych do ulegoci najwaniejsze jest wycofanie si
z takiej sytuacji - zrb sobie przerw", aby przemyle
ca spraw, nigdy nie zgadzaj si od razu i bd gotw
przyzna, e popenie bd i e nie jeste dobrym
graczem zespoowym".
Jak w przypadku eksperymentu z Wizieniem Stanfordzkim", rwnie i to badanie nad posuszestwem
podwaa mit, e zo czai si w duszach zych ludzi - e
li oni" rni si swymi predyspozycjami od dobrych
nas", ktrzy nigdy nie zrobilibymy czego takiego.
Przytaczanie tych wynikw nie ma na celu deprecjonowania natury ludzkiej; chcemy tylko da wyranie do zrozumienia, e nawet normalne jednostki o jak najlepszych
intencjach mog ulega ludzkim sabociom w obliczu
potnych si sytuacyjnych i spoecznych.
mmmummm Krtka przerwa na wiczenie w myleniu krytycznym. W sierpniu 1991 r. przez wiat przebieg dreszcz
grozy, gdy grupa przywdcw sowieckich podja prb
obalenia wadzy Michaia Gorbaczowa. Ci politycy wysokiej rangi, wojskowi i dowdcy tajnej policji KGB byli
rzecznikami twardej linii politycznej i chcieli zawrci
Zwizek Radziecki z drogi reform demokratycznych,
ktre osabiay parti komunistyczn i sprawowan przez
ni centralistyczn kontrol nad republikami sowieckimi.
Ten zamach stanu nie powid si z wielu powodw.
Sprbuj wyjani niektre psychospoeczne powody tego
niepowodzenia, odwoujc si do przedstawionych w poprzednich podrozdziaach zasady, ktre dotycz skutecznego wpywu mniejszoci i maej efektywnoci autokratycznego stylu przywdztwa. i s * ^ P * ^ W ^ P ^ ^ ^ ^ >
Jest interesujce, e prezydent Rosji Borys Jelcyn

pochwali nieposuszestwo elitarnego oddziau komandosw KGB, ktrym spiskowcy wydali rozkaz, aby uwizili
lub zabili Jelcyna i zajli parlament. Mimo grb sdu
wojennego, a nawet mierci, komandosi ci odmwili
posuszestwa bezprawnemu autorytetowi - bohaterskie zachowanie, ktre przyczynio si do niepowodzenia tego puczu (San Francisco Chronicie", 26.08.1991).
Rysunek 16.4
Interwencja przypadkowego wiadka w sytuacji krytycznej
Prawdopodobiestwo interwencji przypadkowych wiadkw w krytycznej sytuacji maleje, gdy wzrasta liczba innych obecnych osb.
Przypadkowi wiadkowie dziaaj najszybciej w grupach dwuosobowych.
Interwencja przypadkowych wiadkw

Spjrzmy z innej perspektywy na sytuacj w eksperymentach Milgrama nad posuszestwem: gdyby by jej
wiadkiem, czy interweniowaby, aby pomc jednemu
z udrczonych nauczycieli" odmwi autorytetowi
posuszestwa i wycofa si z tej sytuacji? Czy twoja
interwencja byaby bardziej prawdopodobna, gdyby by
jedynym wiadkiem, czy wtedy, gdyby wchodzi w skad
grupy obserwatorw? Zanim odpowiesz, rozwa, to, co
psychologowie spoeczni dowiedzieli si o naturze
zjawiska zwanego interwencj przypadkowego wiadka
{bystander intervention), oraz to, w jaki sposb odzwierciedla si w nim inny aspekt si sytuacyjnych.
Przez wicej ni p godziny 38 szacownych, praworzdnych obywateli w Queens, rdmiejskiej dzielnicy
Nowego Jorku, obserwowao, jak morderca ciga i ku
noem pewn kobiet, trzykrotnie ponawiajc napa.
Dwukrotnie dwik gosw tych przypadkowych wiadkw
oraz nage zapalenie si wiata w ich sypialniach przeszkodzio mordercy i odstraszyo go. Za kadym razem jednak powraca i znw zadawa ciosy noem. adna z tych
osb nie zatelefonowaa na policj w czasie napaci; tylko
jeden wiadek zatelefonowa na policj, gdy kobieta bya
ju martwa (The New York Times", 13.03.1964). Ten dziennikarski opis morderstwa Kitty Genovese wstrzsn narodem, ktry nie mg pogodzi si z myl o takiej biernoci ze strony odpowiedzialnych obywateli. W podobnej
sytuacji znalaza si 18-letnia sekretarka - bita, duszona,
a potem obdarta z odziey i zgwacona w swoim biurze. W
kocu wyrwaa si napastnikowi, naga i krwawica zbiega
na d po schodach budynku do drzwi wejciowych, krzyczc: Pomcie mi! Pomcie mi! On mnie zgwaci!". Na
ruchliwej ulicy zgromadzi si tum zoony z 40 osb
i patrzy biernie, jak gwaciciel cign j z powrotem
w gr po schodach. Dopiero przybycie przypadkowo
przejedajcej wanie obok policji przeszkodzio w dalszym maltretowaniu kobiety, a moe i w morderstwie (The
New York Times", 6.05.1964).
Czy ty wezwaby policj na pomoc Kitty Genovese?
Czy interweniowaby w jaki sposb, by pomc gwaconej kobiecie? Istnieje pokusa, by powiedzie: Tak, oczywicie". Musimy jednak zachowa ostrono, bymy nie
byli zbyt pewni tego, w jaki sposb zareagowalibymy
w nieznanej sytuacji. Dlaczego przygodni wiadkowie nie
przychodzili z pomog w przypadkach takich, jak opisane
Sekundy od wystpienia sytuacji krytycznej
powyej? Co sprawioby, e byliby bardziej skonni to uczyni? Klasyczn seri bada nad problemem interwencji
przygodnych wiadkw przeprowadzili psychologowie
spoeczni John Darley i Bibb atane (1968) wkrtce po
morderstwie Kitty Genovese. W pomysowy sposb
stworzyli oni w laboratorium eksperymentalny odpowiednik sytuacji wymagajcej interwencji przypadkowego
wiadka. U studenta, ktry znajdowa si sam w pomieszczeniu, wytwarzano przekonanie, e porozumiewa si
przez telefon wewntrzny z innym studentem lub innymi
studentami przebywajcymi w ssiednim pokoju. W trakcie dyskusji o problemach osobistych usysza on co, co
brzmiao tak, jakby jeden z tych studentw mia napad
padaczki i apic z trudem oddech, wzywa pomocy.
W czasie tego napadu" osoba badana nie miaa moliwoci porozumiewania si innymi studentami ani ustalenia, czy robi co - i co - w sprawie wypadku. Zmienn
zalen bya szybko, z jak osoba badana zawiadamiaa
o zdarzeniu eksperymentatora. Gwn zmienn niezalen bya liczba ludzi, ktrzy - j a k sdzi badany - wchodzili w skad grupy dyskusyjnej wraz z nim.
Okazao si, e prawdopodobiestwo interwencji
zaley od liczby wiadkw, ktrzy - w przekonaniu badanego - byli przy tym obecni. Im wicej ich byo, tym pniej
badany zawiadamia eksperymentatora o wypadku, jeli
w ogle to czyni. Jak wynika z wykresu na rysunku 16.4,
kady badany w grupie dwuosobowej interweniowa w ci-
gu 160 sekund, lecz prawie 40% badanych, ktrzy sdzili, i

wchodz w skad wikszej grupy, wcale nie zadao sobie
trudu, aby poinformowa eksperymentatora, e jeden ze
studentw jest powanie chory. Testy osobowoci nie
wykazay adnego istotnego zwizku midzy poszczeglnymi cechami osobowoci a szybkoci czy prawdopodobiestwem interwencji. Informacj, ktra umoliwia najtrafniejsze przewidywanie interwencji przygodnego
wiadka, jest zmienna sytuacyjna w postaci wielkoci grupy
obecnej przy wypadku. Prawdopodobiestwo interwencji
zmniejsza si w miar wzrostu wielkoci grupy, przypuszczalnie dlatego, i kada osoba badana zakada, e inni
przyjd z pomoc, a wic ona nie musi si w to angaowa.
Kiedy podobne badania nad interwencj przypadkowych wiadkw przeprowadza si nie w laboratorium,
lecz w warunkach naturalnych, wwczas szans ofiary na
uzyskanie pomocy wzrastaj znacznie.
Pewien czowiek w czasie jazdy nowojorskim metrem
nagle chwieje si i pada na podog. wiadkami tego
zdarzenia jest wiele osb jadcych metrem. Eksperymentatorzy manipulowali t sytuacj, zmieniajc cechy
ofiary" - by to inwalida o lasce lub pijak cuchncy
wdk, albo te, w rwnolegle przeprowadzonym badaniu, inwalida na pozr krwawicy (lub nie krwawicy)
z ust. Badacze dyskretnie zapisywali reakcje wiadkw
na t krytyczn sytuacj. W wikszoci wypadkw (81 ze
103) jedna lub wicej osb reagowao bezporednio po

niedugim wahaniu. Pomoc nadchodzia z wikszym
opnieniem, gdy spostrzegany koszt interwencji byl
wyszy (to jest opnienie byo wiksze w przypadku
krwawicej ofiary, ktra moga wymaga wikszego
stopnia zaangaowania ni ofiara, ktra po prostu
zemdlaa), ale jednak zwykle nadchodzia (Piliavin i Piliavin, 1972; Piliavin i in 1969).
Dlaczego studenci w sytuacji laboratoryjnej pomagaj mniej ni obywatele w warunkach naturalnych?
W rodowisku laboratoryjnym powstrzymywanie si od
przychodzenia z pomoc moe wynika z nastpujcych
przyczyn: (a) badani studenci przyjli ju biern rol
osoby badanej"; (b) zakadaj oni, e ostatecznie to
eksperymentator z racji swej funkcji jest odpowiedzialny
za wszystko, co dzieje si podczas posiedzenia eksperymentalnego; (c) czsto w rzeczywistoci nie widz oni
cierpicej ofiary; (d) ich aktywno jest powanie
ograniczona przez podporzdkowanie si niepisanemu
prawu obowizujcemu w laboratorium: Pozosta na
swoim miejscu; sied i wypeniaj polecenia, dopki ci nie
powiedz, e moesz wsta". (Jak mylisz, gdzie badani
nauczyli si tej heurystyki?) W nieustrukturalizowanych,
nieformalnych sytuacjach nie wystpuje aden z tych
czynnikw i decyzja podjcia interwencji jest w wikszym stopniu oparta na wywaeniu przez obserwatora
osobistych kosztw interweniowania i nastpstw nieinterweniowania.
Jednake, pomimo wyszego wskanika przychodzenia z pomoc w badaniach terenowych, pozostaje faktem, e wielu ludzi nie udziela pomocy i e w niektrych
sytuacjach uzyskanie pomocy jest mniej prawdopodobne
ni w innych. Na przykad kiedy inwalida o kulach
(w rzeczywistoci pomocnik eksperymentatora) udawa
omdlenie w porcie lotniczym, procent tych, ktrzy przy-
Ofiara ma wiksze szans otrzymania pomocy, jeli przypadkowi

wiadkowie uwaaj sytuacj za wyranie krytyczn i jeli dane
otocznie jest im dobrze znane.
szli mu z pomoc, by duo niszy ni w metro - 41%

w porwnaniu z 83%. Wanym czynnikiem wydaje si
znajomo otoczenia; ludzie jadcy metrem czuj si
w nim swojsko i dlatego jest bardziej prawdopodobne,
e zajm si problemem, jaki tam si pojawi (atane
i Darley, 1970).
Dobry Samarytanin nie ma czasu
Obecno lub nieobecno innych ludzi to jeden
z czynnikw sytuacyjnych, ktre wyranie wpywaj na
prawdopodobiestwo interwencji ze strony przypadkowego wiadka. Ponadto wiadek jest mniej skonny do
przyjcia komu z pomoc, jeli spieszy si, by zrobi co
innego. W biblijnej przypowieci o dobrym Samarytaninie kilka wanych osb byo zbyt zajtych, by pomc
obcemu czowiekowi dotknitemu nieszczciem.
W kocu przyszed mu z pomoc czowiek, ktry mia
mnstwo czasu. Czy fakt nieudzielenia pomocy przez
tych wanych ludzi rzeczywicie mg by spowodowany
popiechem, a nie ich cechami osobowoci? Zesp
badaczy odtworzy w poniszym eksperymencie przypowie o dobrym Samarytaninie.
Studenci Princeton Theological Seminary byli osobami
badanymi w eksperymencie, polegajcym rzekomo na
ocenie przygotowanych przez nich kaza, przy czym
tematem jednego z nich miaa by przypowie
0 dobrym Samarytaninie. Po przygotowaniu si do
wystpienia w jednym budynku, mieli si zgosi w budynku ssiednim, gdzie ich kazanie miao zosta zarejestrowane na tamie magnetofonowej. Kademu ze
studentw, zanim wyszed z budynku, powiedziano, ile
ma czasu na dojcie do studia. W wyniku losowania
cz badanych zaliczono do grupy spnionych, ktrzy
musieli bardzo si pieszy, eby jeszcze zrealizowa
nagranie; innych wczono do grupy punktualnych,
ktrzy zdyli na sesj nagraniow na czas; jeszcze
innych do grupy majcych czas, ktrzy mieli czeka
par minut na rozpoczcie nagrania.
Kady z badanych, podajc alejk do drugiego
budynku, napotyka lecego w bramie mczyzn,
wyranie potrzebujcego pomocy. Tym studentom
seminarium, ktrzy szli wygosi kazanie o dobrym
Samarytaninie, nadarzaa si okazja zrealizowania
w praktyce tego, o czym mieli naucza. Czy skorzystali
z tej sposobnoci? Spord tych, ktrzy byli spnieni
1 bardzo si spieszyli, tylko \Q% udzielio pomocy
potrzebujcemu. Spord tych, ktrzy mieli mono
zdy na czas, 45% przyszo mu z pomoc. Najczciej interweniowali ci, ktrzy nie byli pod presj
czasu - 63? seminarzystw z tej grupy postpio tak,
jak dobry Samarytanin (Darley i Batson, 1973).
Sytuacyjna manipulacja czasem wywara znaczny
wpyw na altruizm tych modych mczyzn, zwikszajc
go szeciokrotnie (jeli porwna si grup majcych czas

z grup spnionych), kiedy wszystkie inne czynniki
pozostay bez zmiany. Brak interwencji ze strony seminarzystw w grupie spnionych trudno byoby przypisa
ich nieczuoci czy innym dyspozycjom osobowociowym, zostali oni przecie przydzieleni losowo do tej
grupy, a ponadto wybrali zawd polegajcy na pomaganiu innym. Jest prawdopodobne, e kiedy wypeniali
swoje zobowizanie wobec badacza, eby pospieszy si
i nie spni na umwione spotkanie, wwczas ten
jeden, wyczny cel przesania im wszelkie inne, nie
nalece do tematu" wydarzenia, ktre mogyby kolidowa z tym zobowizaniem. Niektrzy z tych seminarzystw, ktrzy nie udzielili pomocy, mogli nie zauway
czowieka w potrzebie, inni za mogli bdnie interpretowa to, co zobaczyli, jako czowieka zaywajcego
spoczynku.
Potrzebujesz pomocy? Po prostu popro!
Aby zademonstrowa pozytywne skutki przemonego wpywu sytuacji, psycholog spoeczny Tom Moriarity (1975) zaaranowa dwa fascynujce eksperymenty.
W pierwszym z nich nowojorczycy obserwowali, jak
zodziej kradnie w restauracji torebk pewnej kobiety,
kiedy ta odesza od stolika. W drugim przygldali si, jak
zodziej zabiera z plaowego koca przenone radio, gdy
wacicielka oddalia si na par minut. Co zrobili widzowie? Niektrzy nie zrobili nic, pozwolili zodziejowi
spokojnie si oddali. Jakie byy okolicznoci, w ktrych
jedni widzowie przyszli jednak z pomoc, a inni nie
uczynili nic?
W kadym eksperymencie przysza ofiara kradziey
(pomocnica eksperymentatora) pytaa przyszego
wiadka przestpstwa albo Czy moe mi pan(i)
powiedzie, ktra godzina?", albo Czy bdzie pan(i)
uprzejmy(a) zwrci uwag na moj torebk (radio),
dopki nie wrc?". Pierwsza z tych interakcji nie
wywoywaa adnego poczucia osobistej odpowiedzialnoci i wiadek przyglda si bezczynnie poczynaniom zodzieja. Jednake spord tych przypadkowych wiadkw kradziey, ktrzy przedtem zgodzili
si przypilnowa wasnoci ofiary, prawie kady interweniowa. Wzywali pomocy, a niektrzy nawet schwytali na play uciekajcego zodzieja.
Podnoszcy na duchu jest wniosek, jaki wynika
z tych bada, e moemy przeksztaci bierno w dziaanie, a obojtno w yczliwo, po prostu proszc
o pomoc. Akt poproszenia o przysug wytwarza szczegln ludzk wi, ktra wciga w gr innych ludzi
w sposb zasadniczo zmieniajcy sytuacj. Czyni ich
odpowiedzialnymi wobec ciebie, a tym samym odpowiedzialnymi za to, co si dzieje w waszym wsplnym
spoecznym kontekcie.
Podsumowanie
W tym podrozdziale rozpatrywalimy podstawowy temat
psychologii spoecznej - przemony wpyw zmiennych sytuacyjnych na zachowanie jednostki. Wyniki wielu kontrolowanych eksperymentw laboratoryjnych i bada terenowych zdecydowanie potwierdzaj oglny wniosek, e
czynniki sytuacyjne wpywaj na mylenie i dziaanie ludzi
w znacznie wikszym stopniu, ni zdajemy sobie z tego
spraw i ni bymy si spodziewali. T pierwsz zasad
psychologii spoecznej zilustrowalimy kilkoma klasycznymi badaniami, w ktrych z pozoru drugorzdne, a nawet
zgoa niewane czynniki sytuacyjne zmieniay zachowania
ludzi. Sama obecno innych moe w pewnych okolicznociach sprzyja uzyskiwaniu lepszych wynikw. Przydzieleitlie danej osobie jakiej roli spoecznej do odegrania nawet
Vv sztucznych rodowiskach, takich jak pozorne wizienie", moe dramatycznie zmieni jej reakcje, tak e bdzie
si zachowywa w sposb sprzeczny z wasnymi wartociami, przekonaniami i dyspozycjami. Inne zmienne sytuacyjne wywierajce znaczny wpyw to reguy postpowania,
znaki, symbole i uniformy.
Normy spoeczne funkcjonuj w grupach, ukierunkowujc i ksztatujc zachowanie ich czonkw. Procesy wpywu
informacyjnego prowadz do konformizmu i ulegoci,
kiedy sytuacja jest niejednoznaczna, a dana osoba chce
mie suszno i postpowa waciwie. Badania nad efektem autokinetycznym wykazay, e skrystalizowana norma
moe wpywa na oceny jednostek nawet wtedy, gdy grupa
dawno ju nie istnieje. Badania nad studentkami Bennington College dowiody, e normy spoeczne w totalnej sytuacji yciowej silnie wpyny na istotne postawy i wartoci
fitudentek, niekiedy na cae ycie. Nawet w sytuacjach
tyysoce ustrukturalizowanych naciski skaniajce do konfor\ftiizmu mog wpywa na spostrzeenia, jak zademon^rowa w swych badaniach Asch. Czonkowie mniejszoci
mog skutecznie zmienia opini wikszoci, jeli s konsekwentni, jednomylni i nie s sztywni w swych dziaaniach, iewin wykaza, e zagadnienia spoecznie wane
mona bada eksperymentalnie, jak w jego studium nad
wpywem rnych stylw przywdztwa i atmosfery grupo\wej na produktywno i reakcje emocjonalne dzieci szkolnych. Jedn z najbardziej poruszajcych i kontrowersyjnych
demonstracji przemonego wpyw sytuacji, bya seria bada
Milgrama nad posuszestwem wobec autorytetu, w ktrych wielu dobrych ludzi przewanie postpowao le pod
wpywem najlepszych motyww. Ostatecznego dowodu,
wiadczcego o doniosym znaczeniu czynnikw sytuacyjnych, dostarczyy badania, w ktrych prawdopodobiestwo
interwencji przypadkowych wiadkw malao, gdy rosa
liczba osb obsei-wujcych wypadek i gdy wzrastao poczucie presji czasu u wiadkw. Pozytywne efekty przemonego
wpywu sytuacji wystpiy w badaniach wiadczcych
o rym, e moemy wzbudza altruizm u innych', po'prostu

proszc o przysug. Zmieniajc pewien niezbyt istotny aspekt sytuacji, mona wywoywa prospoeczne zachowanfe
u nieznajomych osb.
onstruowanie
rzeczywistoci spoecznej
Niezwyke dowiadczenie, ktre przed kilku laty byto
moim udziaem, dotyczyo subiektywnej interpretacji
rzeczywistoci spoecznej przez ludzi.
Jechaem wanie razem z innymi pracownikami naukowymi do naszej dzielnicy uniwersyteckiej w rdmieciu, kiedy nagle limuzyna uniwersytecka zderzya
si czoowo z innym samochodem. Krzyki, jki, krew.
1 cisza. Kiedy czekaem na przewietlenie, waciwie
byem zaenowany z powodu mojego urazu gowy,
ktry wydawa si bahy w porwnaniu z ranami
odniesionymi przez kierowc i innych pasaerw.
Potem zemdlaem. Ocknem si z tego najwyraniej
powanego wstrzsu w sali urazowej miejscowego
szpitala charytatywnego, przywizany do ka,
z licznymi igami kroplwek wkutymi w yy.
Gdy wrcia mi ostro widzenia, zobaczyem co,
co wygldao jak dekoracje do filmu rozgrywajcego
si w wizieniu. Farba odpadaa patami ze cian,
a okna byy grubo pokryte brudem. Obserwowaem
innych pacjentw na sali: alkoholik o kaprawych
oczach, ktry wpad do otwartego wazu; jaki wrak
ludzki, ktrego pobito, by zabra mu ostatnie wier
dolara; staruszek tak chudy i wty, e wyglda jak
widmo. Byli to wykolejecy, ktrym zawsze staraem
si zej z oczu, gdy przechodziem przez zaniedban
cz miasta. Wszyscy oni mieli na sobie niechlujne
zielone piamy. Jedyn rzecz, ktra odrniaa mnie
od nich, bya moja czerwona koszula. Suchaj, Czerwony", powiedziaa pielgniarka. Niewtpliwie masz
szczcie. Ten drugi Woch, kierowca, nie mia takiego
fartu. Ale nie pij! To niebezpieczne dla kogo ze
wstrzsem mzgu. Staraj si nie zasn. Rozmawiaj
z innymi facetami".
Rozmawia z innymi facetami? Co ja miaem
z nimi wsplnego? Nie naleaem do ludzi ubranych
na zielono. Bytem czowiekiem w czerwonej koszuli.
Nikt nie rozmawia z czerwon koszul. Nikt nie poprosi czerwonej koszuli, by podaa gazet lub podzielia si cukrem. Inni pacjenci nie chcieli zadawa si ze
mn. Moja czerwona koszula bya widzialn barier,

ktra oddzielaa ludzi takich jak ja, od ludzi im podobnych. Byem zadowolony, e moja koszula speniaa
funkcj wiata stop.
Jednake po paru dniach doszedem do wniosku,
e to byo niemdrze nosi cigle brudn, star, czerwon koszul. Tak czy owak, nigdy jej za bardzo nie
lubiem. Wobec tego zdjem j i woyem zielon
piam. W cigu niewielu minut niewidzialna bariera
wok mojego ka rozpada si. Jeden z pacjentw
przynis mi gazet; inny przyszed, by opowiedzie
kawa. Zgromadzili si wok mnie, wyraajc trosk
o stan mojego zdrowia i zadajc pytania dotyczce
fatalnego wypadku. Gralimy w pokera i artowalimy
na temat personelu i wyywienia. Dobrze byo znw
si mia. Jeszcze przyjemniej byo sysze, jak jeden
z pacjentw wykrzykn: Wiedziaem, e jezde jeden
z naszych - porzdny chop, mimo wszystko".
Dziki, ciesz si, e bdziemy kumplami",
odpowiedziaem, dumny, e zdobyem ich przyja,
dumny, e zostaem przyjty do ich grupy - naszej
grupy. Sala urazowa przestaa wywoywa we mnie
uraz; nie bya taka za, jak moga si wydawa komu
z zewntrz, takiemu jak ten facet w czerwonej koszuli.
Co spowodowao zmiany w zachowaniu mczyzn
na sali urazowej? Mona by t zmian zachowania przypisa zmianie sytuacji, ktra nastpia wtedy, gdy wyjtkow czerwon koszul zamieniem na standardowy
zielony uniform, likwidujc w ten sposb swoj symboliczn odrbno. Zanim jednak nastpia ta zmiana
bodcowa, doszo do zmiany sposobu spostrzegania
przeze mnie mojego statusu - pocztkowo czuem si
kim wyjtkowym, szczeglnym i rnym od innych,
a potem samotnym dewiantem pozbawionym oparcia spoecznego. Mj nowy sposb spostrzegania i interpretacja
tej sytuacji doprowadziy mnie do zainicjowania zmiany
w wygldzie, co z kolei wywoao cay acuch stosownych reakcji spoecznych ze strony innych pacjentw.
Aby zrozumie, co oznacza dana sytuacja dla ludzi,
ktrzy si w niej znajduj, musimy wykry, jak jest ona
przez nich spostrzegana i interpretowana, oraz jakie znaczenia przypisuj oni rnym jej skadnikom. Druga zasada psychologii spoecznej kadzie wic nacisk na charakter
rzeczywisloci spoecznej, ktr jednostki konstruuj z jej
obiektywnych elementw. Sposb, w jaki osoby dziaajce
spostrzegaj swoj sytuacj, moe angaowa procesy
psychiczne, ktre zmieniaj sytuacj tak, e zostaje
zaasymilowana do ich egocentrycznej percepcji, wartoci
i postaw. Bowiem zachowaniem jednostek i grup kieruj
nie tyle fizyczne, obiektywne cechy sytuacji, ile psychiczne
reprezentacje tych cech, wytworzone przez dan osob.
Tak wic dla psychologa spoecznego adekwatny opis
kadego zachowania obejmuje trzy podstawowe komponenty: cechy aktualnej sytuacji, specyficzn tre i kon-
tekst obserwowanego zachowania oraz dokonywane

przez osob dziaajc subiektywne interpretacje wanych
elementw sytuacji. Ten typ analizy zachowania komplikuje fakt, e rni ludzie czsto interpretuj te same zdarzenia w rny sposb. Kiedy zdajemy sobie spraw z tej
jedynej w swoim rodzaju fenomenologicznej perspektywy
(phenomenological perspectwe), ktr kady czowiek wnosi
do swej osobistej interpretacji i sposobu rozumienia danej
sytuacji, wwczas znacznie mniejsz wag przypiszemy
obiektywnej fizycznej rzeczywistoci jako wyznacznikowi
zjawisk spoecznych. Kiedy czonkowie jakiej grupy - czy
to maej grupy przyjaci, czy te jakiej spoecznoci lub
kultury - dochodz do wsplnej interpretacji jakiego zdarzenia, czynnoci lub osoby, wwczas ich wspln perspektyw fenomenologiczn nazywamy rzeczywistoci spoeczn. Rzeczywisto spoeczna (social reality) jest wic
uzgodnieniem spostrzee i przekona dotyczcych
jakiej sytuacji, bdcym wynikiem porwna spoecznych
dokonywanych przez czonkw grupy spoecznej.
W tym podrozdziale opiszemy przemony wpyw
sytuacji w nieco odmiennym wietle, jako przefiltrowany
przez psychik jednostki. Po dokonaniu przegldu wielu
bada terenowych i laboratoryjnych, ilustrujcych sposoby funkcjonowania naszych subiektywnych konstrukcji
rzeczywistoci, przedstawimy w zarysie kilka teoretycznych sposobw podejcia, jakie przyjmuj psychologowie spoeczni celem zrozumienia, jak ludzie myl
o swym wiecie spoecznym i jak go spostrzegaj. Okae
si, e znaczna cz psychologii spoecznej opiera si
na silnej orientacji poznawczej.
Wpyw przekona i oczekiwa

Czy zdarzyo ci si kiedy posprzecza z przyjacielem
o to, co naprawd miao miejsce w jakim zdarzeniu,
ktrego obaj bylicie wiadkami? Przekonania ludzi
mog ich skania do rozpatrywania tej samej sytuacji
z rnych punktw widzenia i do wycigania sprzecznych wnioskw w odniesieniu do tego, co si rzeczywicie zdarzyo". Przykadu takich sprzecznych wnioskw dostarczaj wyniki bada nad synnym meczem
futbolowym, rozegranym przed laty przez dwie druyny
uniwersyteckie.
Niepokonana druyna Princeton rozgrywaa ostatnie
spotkanie sezonu z zespoem Dartmouth. Meczowi
temu nadano duy rozgos w rodkach masowego
przekazu, poniewa by to ostatni wystp grajcego
w druynie Princeton reprezentanta Stanw Zjednoczonych. Mecz by brutalny, peen wykrocze i powanych kontuzji po obu stronach.
Liderowi zespou Princeton zamano nos, ponadto
dozna on lekkiego wstrzsu mzgu. Po meczu pisma
wydawane przez obie uczelnie zamieciy bardzo rnice si midzy sob opisy tego, co si wydarzyo.
Zesp psychologw spoecznych, zaintrygowanych

tak rn percepcj wydarze, przeprowadzi badania
ankietowe ze studentami obu szk, wywietli im film
z meczu i zarejestrowa oceny dotyczce liczby wykrocze popenionych przez kad z druyn.
Prawie wszyscy studenci Princeton ocenili mecz
jako brutalny i nieczysty", aden nie uzna go za
czysty i fair", a wikszo bya przekonana, e to
gracze Dartmouth zaczli gra nieczysto. Dla odmiany,
wikszo studentw Dartmouth uwaaa, e obie
strony byy w rwnym stopniu odpowiedzialne za brutaln gr, a wielu sdzio, e mecz by brutalny, czysty
i fair". Te przekonania, wywoane przez rnice si
artykuy w prasie, ujawniy si w niezgodnych ocenach
dotyczcych wykrocze w czasie gry. Kiedy studenci
Princeton ogldali film z meczu, widzieli" oni, e druyna Dartmouth popenia dwa razy wicej wykrocze
ni ich wasny zesp. Ogldajc ten sam film, studenci
Dartmouth widzieli", e obie strony dopuciy si
takiej samej liczby wykrocze (Hastorf i Cantril, 1954).
Badanie to wykazuje jasno, e zoonego wydarzenia
spoecznego, takiego jak mecz futbolowy, nie mona
obserwowa w sposb obiektywny. Sytuacje spoeczne
staj si dowiadczeniami osobistymi dopiero wtedy, gdy
nadadz im znaczenia jacy obserwatorzy, ktrzy rozgrywajce si wydarzenia koduj selektywnie w kategoriach
tego, co spodziewaj si i chc zobaczy. W przypadku
omwionego meczu futbolowego ludzie patrzyli na te
same zdarzenia i dziaania, lecz widzieli dwa rne mecze.
Speniajce si proroctwa
Czy przekonania i oczekiwania tylko ubarwiaj nasz
sposb interpretowania dowiadcze, czy te mog rzeczywicie ksztatowa rzeczywisto spoeczn? Wiele
bada sugeruje, e sam charakter pewnych sytuacji moe
zosta w istotny sposb zmodyfikowany przez przekonania i oczekiwania ludzi, odnoszce si do tych sytuacji.
Tego rodzaju efekty oczekiwa spoecznych przypominaj
efekty placebo, w przypadku ktrych samo przekonanie,
e jakie lekarstwo pomoe, sprawia, i pomaga ono
mniej wicej co trzeciej badanej osobie. Na przykad
zwykych uczniw lub uczniw o sabych wynikach
mona przeksztaci w uczniw majcych wysokie osignicia, jeli ich nauczyciele uwierz, e s oni szczeglnie uzdolnieni, albo jeli spowoduje si, eby uczniowie
ci myleli tak o sobie.
W sztuce G. B. Shawa Pigmalion (spopularyzowanej
w formie musicalu My Fair Lady) uboga dziewczyna wasajca si po ulicach zostaje przeistoczona w wytworn
dam z towarzystwa pod wpywem intensywnego treningu, jaki zastosowa jej nauczyciel, profesor Henry Higgins. Ten efekt oczekiwa spoecznych, czyli efekt Pigmaliona, odtworzy w swoim eksperymencie psycholog Robert
Rosenthal (wsplnie z dyrektork szkoy LJacobson).
Nauczyciele pewnej szkoy podstawowej w Bostonie

zostali poinformowani przez badaczy, e badania
testowe wykazay, i niektrzy z ich uczniw s zdolni
poczyni szybkie postpy w nauce. U nauczycieli wytworzono przekonanie, e okreleni uczniowie s
dobrze rozwinici intelektualnie i poczyni niezwyke
postpy w cigu tego roku szkolnego". W rzeczywistoci nie byo adnej obiektywnej podstawy do takiego
przewidywania nazwiska tych dobrze rozwinitych
intelektualnie uczniw zostay wybrane losowo. Do
koca roku szkolnego 30% dzieci, okrelonych arbitralnie jako rokujce szybkie postpy, zyskao przecitnie
22 punkty ilorazu inteligencji. Prawie wszystkie z nich
zyskay co najmniej 10 punktw I.I. Wzrost poziomu
dzieci ze specjalnymi trudnociami w nauce; po takiej

diagnozie dzieci ni objte czsto zaczynaj czyni wolniejsze postpy. Negatywne oczekiwania nauczycieli
mog by odpowiedzialne za gorsze wyniki kobiet i uczniw z niektrych grup mniejszociowych w naukach
cisych i w matematyce, nawet na poziomie wyszej
uczelni. Jeli jest to prawd, to czy mona by poprawi
wyniki osigane przez studentw wyszych uczelni
w czym tak obiektywnym, jak matematyka, zmieniajc
rzeczywisto spoeczn sytuacji? Tak, zgodnie z wynikami nowych bada Uriego Treismana, matematyka, ktry
zajmowa si problemem sabych stopni z matematyki
u studentw afroamerykaskich na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley.
funkcjonowania intelektualnego, mierzony standardowym testem inteligencji, by u nich istotnie wyszy ni
Treisman obserwowa najpierw nawyki uczenia si
u ich klasowych kolegw z grupy kontrolnej. Skala
matematyki u studentw. Studenci pochodzenia azjatyc-
poczynionych przez nie postpw jest bardzo znaczna
kiego, ktrzy zwykle uzyskiwali najlepsze wyniki, uczyli
w porwnaniu ze wszelkimi znanymi programami
si w grupach, podczas gdy studenci afroamerykascy
wspierania edukacji, a byli to uczniowie uczszczajcy
na og uczyli si sami. Nauka grupowa ma wiele zalet,
do zwykych klas (Rosenthal ijacobson, 1968a, 1968b).
takich jak moliwo uczenia si skutecznych strategii,
W jaki sposb faszywe oczekiwania nauczycieli

zostay przetworzone w tak pozytywne osignicia uczniw? Nauczyciele musieli jako szczeglnie wpyn na
motywowanie wskazanych przez badaczy uczniw, by
pracowali usilniej i bardziej wydajnie. Metody te prawdopodobnie byy oparte na wielu niewerbalnych, by
moe nawet niewiadomych sposobach komunikowania
si, za porednictwem wyrazu twarzy nauczycieli i ich
jzyka ciaa. Rosenthal wskazuje przynajmniej cztery procesy, ktre zostay zaktywizowane przez oczekiwania
nauczycieli. Po pierwsze, zachowywali si oni bardziej
przyjanie i serdecznie, stwarzajc klimat spoecznej
aprobaty i akceptacji. Po drugie, stawiali wiksze wymagania - dotyczce zarwno jakoci, jak i poziomu trudnoci materiaw do przyswojenia - tym, z ktrymi wizano tak due nadzieje. Dostarczali take owym uczniom
szybszego i bardziej zrnicowanego sprzenia zwrotnego (w postaci pochwa i krytyki) dotyczcego ich postpw w nauce. 1 wreszcie uczniom tym nauczyciele stwarzali w klasie wicej okazji do odpowiadania, pokazania
czy odczytania prac i otrzymania wzmocnienia, dajc im
w ten sposb mocne dowody, e s dobrzy. Moemy doda
do tego pity czynnik, a mianowicie tzw. efekt aureoli
(halo ffect), ktry polega na tym, e wszystko, co robi
kto uwaany za dobrego ucznia, jest interpretowane
w pozytywnym wietle, a wtpliwoci rozstrzyga si na
jego korzy. Takim atrybucyjnym miosierdziem" rzadko obejmuje si zwyke dzieci, a nigdy tzw. zych uczniw
(Rosenthal, Discovering Psychology, 1990, Program 20).
W pewnym sensie badanie to wprowadzio niektrych uczniw na drog szybkiego ruchu". Sprawy przybieraj przeciwny obrt, kiedy uczniw kieruje si na
drog przeznaczon dla dzieci mniej zdolnych lub dla
spoecznego, powszechne zaangaowanie si w nauk
ktre sprawdzaj si u innych, uzyskiwanie wsparcia

oraz odkrywanie, e inni ludzie take maj trudnoci
z pewnymi problemami matematycznymi.
czc midzy tymi oglnymi przekonaniami a specyficznymi dziaaniami jest percepcja spoeczna. Badania wykazay, e nasze pragnienia i nadzieje dotyczce przyszych
kolei ycia mog mie pewien wpyw na to, jak ono si
potoczy. Sposb, w jaki wyobraamy sobie przysze moliwoci, motywuje nasz sposb mylenia o drogach wiodcych do ich osignicia. To motywowane mylenie
decyduje wreszcie o rodzaju dowodw, na jakich opieramy nasze przewidywania dotyczce nas samych, o metodach, jakie stosujemy przy dokonywaniu tych przewidywa, o zaufaniu, jakie mamy do naszych przewidywa
i o naszej niewraliwoci na materia dowodowy niezgodny z naszymi przewidywaniami, ktry mgby je
obali (Kunda, 1990). Optymici zakadajc, e niepowodzenia s przemijajce i nie ustaj w przezwycianiu
przeciwnoci, dopki nie osign swych celw.
Potwierdzanie oczekiwa
Mark Snyder (1984) posuguje si terminem potwierdzenie behawioralne" (behavioral confirmation) dla
okrelenia procesu, dziki ktremu oczekiwania dotyczce innej osoby rzeczywicie wpywaj na t osob, skaniajc j do zachowywania si w sposb potwierdzajcy
pierwotn hipotez.
Nastpnie Treisman przekona grup afroameryka-
W serii bada wytwarzano u studentw oczekiwanie,
skich studentw, ktrzy dopiero co wstpili na uczelni,
e wezm udzia w interakcji z inn osob, ktr opi-
aby zapisali si na specjalny kurs matematyki, obejmu-
sano (niekoniecznie prawdziwie), za pomoc takich
jcy obowizkow nauk grupow. Sprawdza take ich
okrele jak introwertyk", ekstrawertyk", przygn-
postpy, a take zapewnia zacht i wsparcie. Zmiana
biony" czy inteligentny". Po interakcji z t osob,
tych paru elementw sytuacji, jak rwnie podniesienie
badany ocenia j na rnych wymiarach. Na og
zaufania studentw do ich zdolnoci, przyniosy bardzo
osoba ta czciej zachowywaa si w taki sposb,
pozytywne skutki. Wielu afroamerykaskich studentw
jakiego oczekiwaa od niej osoba badana. Osoby
biorcych udzia w tym programie uzyskiwao regularnie
badane i bezstronni obserwatorzy (ktrzy nie wie-
wyniki na tym samym wysokim poziomie, jak inni stu-
dzieli, jakie byo oczekiwanie) byli zgodni, e osoby
denci uczestniczcy w kursie i znacznie spada ich czs-
opisane jako wylewne" istotnie zachowyway si bar-
to odpadania ze studiw (Treisman, 1989).
dziej towarzysko ni osoby opisane jako introwertywne i tak dalej (Kulik, 1983; Snyder i Swann, 1978).
Samospeniajce si proroctwa (self-fulfilling prophecies) (Merton, 1957) s to przewidywania dotyczce jakiego przyszego zachowania lub zdarzenia, ktre zmieniaj ich wynik w taki sposb, e uzyskuje si to, czego
si oczekiwao. Oddziaywanie takich proroctw moe
zmienia rzeczywisto spoeczn w rny sposb.
Niemiay student oczekuje, e nie bdzie si dobrze
bawi na zbliajcej si imprezie". Ekstrawertywny student przewiduje, e ta sama zabawa bdzie wesoa
i przyjemna. Na zabawie doznania obu studentw s
zgodne z tym, czego oczekiwali.
W poprzednich rozdziaach wspomnielimy o pozytywnym wpywie, jaki na zdrowie i samopoczucie ma
optymistyczny pogld na ycie (Seligman, 1991, wyd.
poi. 1993). Optymizm jest oglnym systemem przekona, wyraajcym si w dziaaniach, ktre wpywaj na
zdrowie i samopoczucie danej osoby. Zmienn poredni-
Oczekiwania zostay przeksztacone w potwierdzenia behawioralne" dziki wybirczym i tendencyjnym

zachowaniom osoby badanej nakierowanym na osob
spostrzegan. Osob okrelon jako ekstrawertyk czciej pytano, w jaki sposb oywiaby zabaw, podczas
gdy osob opisan jako niemia pytano raczej, co
sprawia, e trudno jej otworzy si przed innymi. Tak
rne pytania wywoyway rne odpowiedzi, ktre wpyway na ocen, przy czym oceniajcy nie zdawa sobie
sprawy, e pytanie odgrywao du rol w wytworzeniu
i znieksztacaniu rzeczywistoci spoecznej.
Pewien incydent, ktry wydarzy si stosunkowo niedawno, pokazuje, jak oczekiwania mog prowadzi do
faszywych wnioskw i godnych poaowania dziaa.
Dwch kalifornijskich policjantw zbio pakami niewidomego, ktry sta na przystanku autobusowym. Dlaczego?
Sdzili bdnie, e skadana laska w jego kieszeni to

niedozwolona bro stosowana we wschodnich sztukach
walki, wic zadali, aby przekaza im zawarto swoich
kieszeni". Niewidomy mczyzna by przekonany, e to
napad rabunkowy, poniewa policjanci nie powiedzieli
mu, kim s, przekonani, e widzi ich mundury. Kiedy usiowa broni si przed rabunkiem, sigajc po sw lask,
policjanci uznali, e jego zachowanie potwierdza podejrzenia i zaczli go bi (The New York Times",
17.05.1989).
Powstawanie i przezwycianie uprzedze
Ze wszystkich ludzkich saboci, adna nie niszczy
bardziej godnoci jednostki i wizi spoecznych ni
uprzedzenia. Psychologia spoeczna zawsze intensywnie
badaa uprzedzenia, prbujc zrozumie ich zoono
i trwao oraz opracowa metody zmiany uprzedze
i dyskryminujcych zachowa. Decyzja Sdu Najwyszego
Stanw Zjednoczonych z 1954 r., zakazujca segregacji
rasowej w szkolnictwie publicznym, oparta bya po czci na badaniach przedstawionych w Sdzie Federalnym
przez psychologa spoecznego Kennetha CIarka, ktre
wykazay, jak negatywny wpyw na czarne dzieci ma ich
oddzielne i nierwne ksztacenie (Clark i Clark, 1948).
Uprzedzenie jest doskonaym przykadem znieksztaconej rzeczywistoci spoecznej - sytuacji wytworzonej
w umysach ludzi, ktra moe ycie innych ludzi pozbawia znaczenia i niszczy je. Uprzedzenie (prejudice) definiuje si jako wyuczon postaw wobec pewnego obiektu (stanowicego przedmiot uprzedzenia), w ktrej skad
wchodz: negatywna emocja (niech lub strach)
i negatywne przekonania (stereotypy) usprawiedliwiajce
t postaw oraz skonno do pewnych zachowa denie do unikania, kontrolowania, podporzdkowania
lub wyeliminowania czonkw grupy, stanowicej przedmiot uprzedzenia. Poniewa uprzedzenia czsto ksztatuj si na podstawie ograniczonej lub faszywej informacji, s one z reguy nieuzasadnione i irracjonalne.
Faszywe przekonanie uznaje si. za uprzedzenie wtedy,
gdy nie ulega zmianie nawet wobec odpowiednich
dowodw jego nietrafnoci. Uprzedzenia su jako
znieksztacajce filtry, ktre wpywaj na sposb, w jaki
spostrzega si i traktuje jednostki, gdy ju zostay one
skategoryzowane jako czonkowie grupy bdcej przedmiotem uprzedzenia. Raz uksztatowane, uprzedzenie
wywiera potny wpyw na sposb, w jaki odnoszca si
do danej sprawy informacja jest selektywnie przetwarzana, organizowana i zapamitywana. Chocia uprzedzenia wynikaj z wielu rde i su rnym potrzebom
(Allport, 1954; Pettigrew, 1985; Sarnoff i Katz, 1954),
jeden z najwaniejszych ich celw ma charakter poznawczy - polega na uproszczeniu zoonoci wiata i zwikszeniu jego moliwoci przewidywania dziki kategoryzowaniu jednostek w okrelony sposb.
Najprostsza i najbardziej rozpowszechniona forma
i rozwaay, e trzeba by powiadomi wone, i nie-
Stworzyli oni warunki, w ktrych uczniowie pitej
bieskoocy mog kra.
klasy szkoy podstawowej musieli polega na sobie na-
Drugiego dnia tych zaj Elliott powiedziaa dzieciom, e si pomylia. W rzeczywistoci to niebiesko-
zadanego
okie dzieci s lepsze", a brzowookie gorsze". Br-
przez siebie ukadank, polegajc na tym, e kady
zowookie
z uczniw otrzymywa cz materiau stanowicego
dzieci
kategoryzacji polega na ustaleniu, czy inny czowiek jest

do nas podobny. Kategoryzacja ta rozwija si od orientacji ja - nie ja" do orientacji my - oni". Te rozrnienia
poznawcze prowadz do faworyzowania grupy wasnej
(in-group bias) - oceniania jej jako lepszej od innych
(Brewer, 1979). Zaskakujce jest to, e nawet nieistotne
rodzaje rnic midzy ludmi wystarczaj do pojawienia
si podziau my - oni", a wraz z nim do ksztatowania
si uprzedze midzygrupowych.
W serii eksperymentw przeprowadzonych w Holandii
osoby badane podzielono losowo na dwie grupy: grup
niebiesk i grup zielon. Badani dostali albo niebieskie,
albo zielone dugopisy i pisali na niebieskim lub
zielonym papierze. Eksperymentator zwraca si do
badanych, wymieniajc kolor ich grupy. Chocia te kategorie barw nie miay same w sobie adnego znaczenia
psychologicznego, a przydzielanie do grup miao charak-
ograniczone kontakty z grupami obcymi i wbrew pozytywnym (sprzecznym z uprzedzeniem) informacjom

uzyskiwanym na temat kadego pojedynczego czonka
grupy obcej (Park i Rothbart, 1982; Quattrone, 1985).
Czy musi by jakie ziarno prawdy w podstawie kategoryzacji, ktra prowadzi do uprzedzonych postaw i dyskryminujcych dziaa? Nie - wszystko, czego potrzeba,
to jaka widoczna cecha, wedug ktrej mona jednostki
podzieli na wykluczajce si wzajemnie kategorie. Nauczycielka trzeciej klasy szkoy podstawowej, Jane Elliott,
chciaa, eby jej uczniowie, pochodzcy z wiejskiej spoecznoci w stanie Iowa, zamieszkanej wycznie przez
Biaych, dowiadczyli sami, co czuj czonkowie grup
mniejszociowych, bdcy przedmiotem uprzedze
i dyskryminacji. Opracowaa ona zajcia, ktre miay
dostarczy jej uczniom takich dowiadcze, Demonstracja ta dobrze ilustruje arbitralny charakter kategoryzacji,
na ktrej opieraj si uprzedzenia.
ter cakowicie arbitralny, badani oceniali swoj wasn

grup bardziej pozytywnie ni drug grup. Co wicej,
to
tendencyjne
nastawienie
wobec grupy wasnej,
oparte jedynie na identyfikacji z barw, wystpio, zanim

jeszcze czonkowie grupy zaczli pracowa razem nad
zadaniem eksperymentalnym (Rabbie, 1981).
Kategoryzacja spoeczna (social categorization) jest

procesem, dziki ktremu ludzie organizuj swoje rodowisko spoeczne, kwalifikujc siebie i innych do grup
(Wilder, 1986). Wykazano, e kategoryzacja taka ma nastpujce konsekwencje: spostrzeganie osb nalecych
do grupy wasnej jako podobnych, a osb nalecych do
grupy obcej jako niepodobnych do siebie samego,
nierozrnianie poszczeglnych czonkw grupy obcej;
zredukowany wpyw czonkw grupy obcej na grup
wasn; wrogie postawy wobec grupy obcej i przekonanie ojej niszoci (Social identity..., 1982; Tajfel i Billig,
1974). Konsekwencje te pojawiay si bez wzgldu na
Pewnego dnia arbitralnie mianowaa ona brzowookie

dzieci lepszymi" od niebieskookich, gorszych" dzieci.
Tym lepszym, rzekomo bardziej inteligentnym, brzowookim
dzieciom
przyznano
specjalne
przywileje,
podczas gdy gorsze, niebieskookie, musiay podporzdkowa si reguom, ktre narzucay im drugorzdny status. W cigu jednego dnia niebieskookie
dzieci zaczy wykonywa gorzej swoje zadania na lekcjach i stay si przygnbione, ponure i rozdranione.
Okrelay same siebie takimi sowami, jak smutny",
zy", gupi" i pody".
O brzowookich, lepszych" uczniach nauczycielka
napisaa: Te poprzednio wspaniale wspdziaajce,
mylce
dzieci
stay si
dyskryminujcymi
paskudnymi,
zoliwymi,
maymi trzecioklasistami
[...]. To
byo straszne". Dokuczay one swym dotychczasowym

przyjacioom,
nazyway je
niebieskookimi",
nie
chciay bawi si z nimi, wdaway si z nimi w bjki
zmieniy teraz
materiau. Zastosowali
metod
nazwan
swe
poprzednie
dobry",
delikatny",
pewn cao; cz t mia opanowa, a nastpnie
miy" na okrelenia negatywne, podobne do stosowa-
zapozna z ni innych czonkw grupy. Wyniki oce-
nych poprzednio przez dzieci niebieskookie. Poziom
niano na podstawie prezentowanego na koniec wspl-
ich funkcjonowania szkolnego obniy si, podczas
nego opracowania grupowego. Tak wic wkad ka-
samookrelenia
Jane Elliott w swym eksperymencie mierzya

zewntrzne zmiany w zachowaniach
wiadczcych o uprzedzeniach dzieci oraz
zmiany w ich pracy szkolnej. Mierzya te ich
uczucia wobec siebie samych, proszc
dzieci, by narysoway, jak si czuj. Obrazek
po lewej narysowao dziecko, ktre miao
poczucie, e gruje nad innymi, czuo si
pewne siebie i zdolne, poniewa miao
lepszy" kolor oczu.
wzajem, zamiast rywalizowa ze sob, aby nauczy si
szczliwy",
gdy w nowej klasie rzdzcej" podnis si. Stare
dego z czonkw grupy by niezbdny i cenny. Dziki
wizi przyjani midzy dziemi zostay chwilowo zer-
temu poszczeglni uczniowie czuli si jak wsp-
wane i zastpione wrogoci, dopki eksperyment nie
pracownicy w zespole, a nie jak rywale, w szkoach
zosta zakoczony (Elliott, 1977, wyd. poi. 1998).
za, w ktrych zniesiono segregacj rasow, odkryli

korzyci z dzielenia si wiedz (i przyjani) z rwny-
Dowiadczenie to, polegajce na znalezieniu si

w gorzej traktowanej grupie obcej", moe mie pozytywny wpyw, pomagajc ludziom rozwin w sobie
wiksz empati wobec czonkw grup dyskryminowanych w spoeczestwie. Psychologowie, ktrzy
powtrzyli badania Elliott, stwierdzili, e po upywie
tygodni dzieci biorce udzia w eksperymencie miay
mniej uprzedze ni grupa porwnawcza bez takich
dowiadcze (Weiner i Wright, 1973). Ten paradygmat
badawczy, polegajcy na kategoryzowaniu ludzi na podstawie arbitralnie dobranych cech rnicujcych - barwy
oczu - by rwnie skuteczny w odniesieniu do grup osb
dorosych, z ktrymi Elliott prowadzia zajcia. Ponadto
efekty tych dowiadcze byy dugotrwae. Badania kontrolne przeprowadzone po dziesiciu latach z uczestnikami jej pierwszego eksperymentu (trzecioklasistami)
wykazay, e jako doroli modzi ludzie byli bardziej tolerancyjni wobec rnic midzygrupowych i aktywnie
przeciwstawiali si uprzedzeniom (Elliott, Discovering
Niestety trzeba stwierdzi, e w wielu klasach
szkolnych w caym kraju cz uczniw doprowadza si
do tego, i w wyniku negatywnych interakcji z innymi
dziemi lub nauczycielami czuj si gorsi. Uczniowie ci
czsto zaczynaj zachowywa si w sposb
potwierdzajcy to uprzedzenie i w kocu internalizuj
przekonanie, e nie nadaj si do szkoy. W rywalizacji
0 niewystarczajce zasoby uwagi i uczu nauczyciela
wygrywaj uczniowie lepiej posugujcy si sowem,
pochodzcy ze rodowisk korzystniejszych dla rozwoju
intelektualnego; inni si wycofuj, obawiajc si
niepowodze i dalszego odrzucenia. System ten przyczynia si do powstawania sytuacji nacechowanych zazdroci, rywalizacj, podejrzliwoci, samoponieniem
1 brakiem identyfikacji ze szko i nauczycielami
u uczniw nalecych do tej grupy obcej".
Psycholog spoeczny Elliot Aronson i jego wsppracownicy (1978) znaleli prosty sposb pozwalajcy zmieni negatywne mechanizmy dziaajce w takich klasach
szkolnych.
mi i wzajemnie od siebie zalenymi" rwienikami bez wzgldu na ich ras, wyznanie czy pe.
W klasach, w ktrych metoda ukadankowa"
zjednoczya nieprzyjanie do siebie przedtem nastawionych biaych, latynoskich i afroamerykaskich uczniw w zesp poczony wsplnym losem, midzyrasowe konflikty zmniejszyy si (Aronson i Gonzalez,
1988; Gonzales, 1983). Kiedy Carlosowi, ignorowanemu w klasie, poniewa angielski nie by jego podstawowym jzykiem, przydzielono istotn cz zadania
zespoowego
na
temat
ycia Josepha
pozostali czonkowie zespou
musieli
Pulitzer,
sucha go
uwanie. Musieli oni take wymyli, jak sprawi, aby

Carlos podzieli si informacjami, za ktrych dostarczenie by odpowiedzialny. Carlos zwrci na siebie
uwag swoich kolegw z zespou, czu si potrzebny,
polubi czonkw grupy, ktrzy pomogli mu wykona
wyznaczon prac, a ponadto odkry, e nauka jest te
zabaw. Jego samoocena wzrosa, a stopnie si poprawiy (Aronson i Gonzales, Discovering Psychology, 1990,
Program 20).
Schematy poznawcze
Przekonawszy si, e to, jak interpretuje si sytuacj,
moe wpywa w rny sposb na wyniki zachowania,
jestemy przygotowani do zajcia si nastpnym wanym zagadnieniem: jak ludzie wyrabiaj sobie pogld na
innych ludzi i rozumiej swoje z nimi interakcje we
wsplnym kontekcie spoecznym? Czyni to obserwujc, jak oni sami i inni zachowuj si w rnych sytuacjach i w rnym czasie. Do tych obserwacji dodaj to,
czego si nauczyli o rodzajach zdarze bodcowych
powodujcych pewne zachowania. Informacja ta pomaga im stworzy osobist teori, czy te umysow
reprezentacj innych ludzi, siebie samych oraz
powodw ludzkich dziaa i reakcji. Og procesw,
dziki ktrym spostrzegamy i poznajemy cechy osobiste
nas samych i innych, nosi nazw spostrzegania
spoecznego (social perception).
Gwne zadanie, jakie na co dzie spenia spostrzeganie spoeczne w kierowaniu naszym zachowaniem, polega na rozwizywaniu problemw z zakresu wnioskowania spoecznego, ustalaniu, co dane zachowanie znaczy",
ksztatowaniu trafnych spostrzee i formuowaniu wiarygodnych przewidywa, co prawdopodobnie zrobimy
i co inni zrobi w pewnych okolicznociach. Nieustannie
staramy si zrozumie nasz wiat, stosujc dawn
wiedz i dawne przekonania do nowych zdarze, upodobniajc nowe do znanego, a niekiedy dostosowujc
stare do nowego. Formuujc spoeczne wnioski i oceny,
opieramy si na wielu strukturach poznawczych, takich
jak schematy, skrypty, heurystyki (opisane w Rozdziaach
11 i 14) oraz teorie osobiste.
Mona powiedzie, e psychologia spoeczna jest
nastawiona poznawczo, poniewa w analizach zachowania
ludzkiego zawsze znajduje wane miejsce dla roli subiektywnej percepcji, symbolicznych bodcw przyczynowych
i wyobraonych rezultatw, a nade wszystko dla mylcego
organizmu, ktry stara si racjonalnie wyjani to, co
dzieje si w wiecie spoecznym i rodowisku fizycznym.
Zanim przystpimy do rozpatrzenia kilku najwaniejszych
teorii poznawczych, wytyczajcych kierunki bada psychologii spoecznej, przyjrzyjmy si kilku koncepcjom
czowieka jako mylcej istoty spoecznej".
Cztery typy mylcych istot spoecznych"
Z uwagi na gwn rol przypisywan spostrzeganiu
spoecznemu wyrni mona cztery wizje czowieka
jako mylcej istoty spoecznej: poszukiwacz zgodnoci",
naiwny naukowiec", skpiec poznawczy" i motywowany taktyk" (Fiske i Taylor, 1991). Wizje te odzwierciedlaj cztery rne podejcia w badaniu poznania
spoecznego.
Poszukiwacza zgodnoci niepokoj spostrzegane
sprzecznoci w obrbie wasnych myli, uczu i dziaa.
Ta subiektywna niezgodno motywuje go do zredukowania niezgodnoci poznawczej. Ludzie zmieniaj swoje
postawy i swoje zachowanie, reagujc w ten sposb na
potrzeb harmonijnoci wasnego wiata umysowego
(Festinger, 1957; Heider, 1958; Theories of..., 1968).Jak, na
przykad, mona pogodzi dwa elementy poznawcze: e
jestemy na diecie i e przed chwil zjedlimy ca pizz?
Dla mylcych istot spoecznych typu naiwnego naukowca" motywacja traci znaczenie, gdy do gosu dochodzi
racjonalna analiza. Niezgodne myli i spostrzeenia nie
motywuj ich do dziaania; przyjmuje si, e s oni
w stanie tolerowa niezgodnoci poznawcze. Powinni
postpowa tak, jak uczeni poszukujcy prawdy, opierajc
logiczne konkluzje na racjonalnych wnioskach wycignitych ze starannie zebranych danych o rodowisku
spoecznym. Sabe strony tego normatywnego podejcia
wyszy na jaw, kiedy badacze sprawdzili, w jaki sposb ludzie rzeczywicie podchodz do rozwizywania problemw spostrzegania spoecznego (Ross, 1977). W wielu
przypadkach ludzie okazuj si niezbyt racjonalni czy

rozwani. Przeciwnie, rzekomi naiwni naukowcy" wydaj
si leniuchami unikajcymi wysiku umysowego, duszego skupienia uwagi i starannej analizy nawet wtedy,
gdy byo to konieczne. Czsto zdaj si by rwnie
bezkrytyczni, lepo wierzc w swoje osobiste teorie, wykazujc nadmierne zaufanie do osobistych przewidywa
i pozostajc pod zbyt silnym wraeniem efektownych,
wyjtkowych przypadkw, kosztem niewykorzystywania
istotnych danych dotyczcych bezwarunkowego prawdopodobiestwa zdarze (Nisbett i Ross, 1980). Podatno
ludzkiego przetwarzania informacji na wiele rodzajw bdw mylenia czyni naiwnego naukowca" bardziej naiwnym ni naukowcem (Markus i Zajonc, 1985).
Kiedy badacze zajli si tym, jak ludzie rzeczywicie
myl, a nie tym, jak robi to powinni, model normatywny zosta zastpiony opisowym modelem poznawczym
(Judgment..., 1982). Mylce istoty spoeczne typu skpca
poznawczego" maj ograniczone moliwoci dochodzenia
do cisych rozwiza problemw z zakresu wnioskowania spoecznego, ze wzgldu na wrodzone ograniczenia
zdolnoci poznawczych (Taylor, 1981). Staraj si upraszcza to, co zoone, naduywajc mylenia schematycznego i stereotypw. Szukaj szybkich i atwych odpowiedzi, zamiast powoli i starannie dochodzi do
rozwizania. Gdy wydajno staje si waniejszym celem
ni dokadno, wkradaj si bdy i znieksztacenia
wywodzce si ze specyfiki funkcjonowania struktur
poznawczych ludzkiego umysu (o czym bya mowa
w Rozdziaach 10 i 11).
Podczas gdy koncepcje skpca poznawczego"
i naiwnego naukowca" nie znajduj adnego zastosowania dla motywacji, aktualnie akceptowane podejcie
w dziedzinie poznania spoecznego znw dostrzega
miejsce dla motywacji i emocji w kierowaniu procesami
poznawczymi (Showers i Cantor, 1985; Langer, 1989).
Mylce istoty spoeczne typu motywowanego taktyka"
godz zainteresowanie mdrymi, dokadnymi, elastycznymi rozwizaniami z sytuacyjnymi wymaganiami wydajnoci, potrzeb pozytywnego mylenia o samym sobie
oraz motywami obronnymi. Chc dobrze wypa, by
lubiani i aprobowani, uzyska to, czego chc, ale jednak
uzyska to w suszny sposb. Wygrowane wymagania na tym wanie zaley tej skomplikowanej mylcej istocie spoecznej - chce zastosowa najlepsze taktyki dla
osignicia osobistych celw.
Teoria dysonansu:
uzasadnianie wasnego postpowania
Odmian teorii zgodnoci, ktra wywara najwikszy wpyw na psychologi spoeczn, jest teoria dysonansu poznawczego (cognitive dissonance), stworzona
przez Leona Festingera (1957), ucznia Kurta Lewina.
Dysonans poznawczy jest to stan konfliktu, ktrego
dana osoba dowiadcza po podjciu decyzji, realizacji
dziaania lub otrzymaniu informacji niezgodnych z jej

uprzednimi przekonaniami, uczuciami lub wartociami.
Zakada si, e kiedy elementy poznawcze dotyczce
wasnego zachowania oraz odpowiednie postawy s
w dysonansie - nie wynikaj z siebie psychologicznie wwczas powstaje przykry stan psychiczny i ludzie s
motywowani do jego redukcji. Dziaania redukujce
dysonans modyfikuj ten nieprzyjemny stan i powoduj
osignicie konsonansu (zgodnoci) midzy elementami
poznawczymi u danej osoby. Motywacja do jego zredukowania wzrasta wraz z wielkoci dysonansu spowodowanego niezgodnoci poznawcz. Kiedy dysonans
powstaje midzy naszym postpowaniem a wyznawanymi przekonaniami lub wartociami, jego wielko wzrasta, jeeli sprzeczne elementy poznawcze s wane,
jeeli decyzja o sprzecznym z wasnymi pogldami dziaaniu jest spostrzegana jako wynikajca ze swobodnego
wyboru i jeeli brak jest wystarczajcego sytuacyjnego
uzasadnienia dla owego dziaania (np. prowadzi ono do
niewielkich zyskw).
Przypumy na przykad, e elementami poznawczymi bdcymi w dysonansie jest pewna informacja o sobie
samym (pal papierosy") oraz przekonanie dotyczce
palenia (palenie powoduje raka puc"). Aby zredukowa
wystpujcy dysonans, mona podj jedno z kilku dziaa: zmieni swoje przekonanie (Dowody na to, e palenie powoduje raka puc s niezbyt przekonujce"); zmieni swoje zachowanie (rzuci palenie); zmieni ocen
swego zachowania (Nie pal zbyt duo"); doda nowe
elementy poznawcze (Pal papierosy o niskiej Zawartoci substancji smolistych"), ktre spowoduj, e niezgodno ta nie bdzie tak powana.
Dysonans poznawczy wytwarza motywacj, eby
zrobi co, aby takie niespjne dziaanie wydawao si
bardziej racjonalne, jak gdyby wynikao w naturalny
sposb z osobistych przekona i postaw. Jeli nie mona
zaprzeczy, e podjo si jakie dziaanie, to mona
zmieni swoje postawy, aby dopasowa je do dziaania.
Ta zmiana postaw zostaje nastpnie zinternalizowana,
aby to, co skdind zdaje si by zachowaniem irracjonalnym", stao si moliwe do zaakceptowania. Zrobio
si co, o susznoci czego nie byo si przekonanym,
kiedy istniaa mono postpienia inaczej, i uczynio si
to pod nieobecno siy zewntrznej wystarczajcej, by
uzasadni, dlaczego podjo si to niezgodne z postawami dziaanie. Setki eksperymentw i bada terenowych
wykazay, e dysonans poznawczy zdolny jest zmienia
postawy i zachowanie (Wicklund i Brehm, 1976).
W klasycznym eksperymencie nad dysonansem poznawczym studenci okamywali innych studentw, a kiedy
dostali ma - a nie du - nagrod za ten postpek,
zaczynali wierzy, e to, co powiedzieli, byo prawd. To nieoczywiste przewidywanie, e mniejsza nagroda
bardziej wpynie na zachowanie, byo sprzeczne z klasyczn teori uczenia si.
W jednym z eksperymentw badani wykonywali bardzo

nudne zadanie, a nastpnie proszono ich, aby (wywiadczajc przysug eksperymentatorowi, ktrego asystent
nie przyszed) okamali inn osob badan, mwic, e
zadanie to jest zabawne i interesujce. Poowie badanych pacono po 20 dolarw za kamstwo, podczas gdy
pozostaym pacono tylko po jednym dolarze (i proszono, eby byli gotowi pomc eksperymentatorowi
w przyszoci). Zapata w wysokoci 20 dolarw bya
wystarczajcym uzasadnieniem zewntrznym" dla
kamstwa, natomiast zapata jednego dolara bya uzasadnieniem niewystarczajcym. Osoby, ktrym zapacono jednego dolara, pozostaway z dysonansem midzy dwoma elementami poznawczymi: Zadanie byo
nudne" oraz Zdecydowaam si powiedzie innej osobie, e jest ono zabawne i interesujce, nie majc
wystarczajcego powodu, eby to uczyni".
Aby zredukowa ten dysonans, osoby badane opacone jednym tylko dolarem zmieniay sw ocen zadania. Wyraay one przekonanie, e byo ono naprawd
zabawne i interesujce - chciaabym wykonywa je znowu". Natomiast osoby badane, ktre skamay za 20 dolarw, nie zmieniy swych ocen - zadanie byo nadal
nudne, skamay tylko dla pienidzy" (Festinger i Carlsmith, 1959; Festinger, Discovering Psychology, 1990, Program 11).
Wedug teorii dysonansu, jednostka w warunkach silnego dysonansu dziaa w taki sposb, by uzasadni po fakcie swoje zachowanie, przekonuje sam siebie, a czsto
staje si najbardziej skutecznym agitatorem, umiejcym
przekona audytorium. Z powyszej analizy wynika, e
efektywny sposb zmiany postaw polega na tym, eby
najpierw zmieni zachowanie (wywoujc zachowanie niezgodne z postaw w warunkach duej swobody wyboru
i sabego uzasadnienia zewntrznego). Uczeni w Pimie
znali t zasad: zalecali rabinom, nie wymaga od ludzi,
aby najpierw uwierzyli, a dopiero potem si modlili; powinni nakoni ich, eby modlili si najpierw, a wtedy uwierz.
Teoria auiopercepcji
Ludzie obserwujc, jak postpuj inni, wycigaj
wnioski o przyczynach ich dziaa. Obserwuj take
samych siebie, aby zrozumie, dlaczego postpuj tak,
a nie inaczej. Ta idea stanowi rdze teorii autopercepcji
(self-perception theory), stworzonej przez Daryla Bema
(1972). Ludzie wnioskuj, jakie s lub powinny by ich
stany wewntrzne (przekonania, postawy, motywy i uczucia), spostrzegajc, jak zachowuj si obecnie, i przypominajc sobie, jak w przeszoci zachowywali si w danej
sytuacji. Uywaj oni tej wiedzy o sobie, aby drog wnioskowania dotrze do najbardziej prawdopodobnych przyczyn czy wyznacznikw wasnego zachowania. Osoba
postpujca zgodnie z t teori odpowie na pytanie: Czy
podoba ci si psychologia?" nastpujco: Oczywicie,
uczszczam na podstawowy kurs tego przedmiotu, cho

nie jest to obowizkowe, czytam wszystkie lektury,
uwaam podczas wykadw i dostaj dobre stopnie z tego
przedmiotu". Na pytanie o preferencje osobiste odpowiada si, podajc behawioralny opis stosownych czynnoci
i czynnikw sytuacyjnych. Proces ten przypomina nam
teori emocji Williama Jamesa (Rozdzia 12), wedug
ktrej spostrzegamy nasze zachowanie (ucieczk czy
miech) i na tej podstawie wnioskujemy o zwizanej z nim
emocji strachu bd radoci.
Teoria autopercepcji jest cakowicie poznawcza, bez
motywacyjnego komponentu aktywizujcego reakcje.
Gdy ju jestemy ludmi dorosymi, mamy du wiedz
o sobie, bez koniecznoci wnioskowania na swj temat
na podstawie spostrzee, jak zachowalimy si przed
chwil. Procesy autopercepcji wystpuj gwnie wtedy,
gdy znajdujemy si w sytuacjach niejednoznacznych i stykamy si z nieznanymi zdarzeniami; mamy wwczas
potrzeb ustrukturowania wiedzy o jakim nowym
obiekcie postawy" (Fazio, 1987). Wad procesu uzyskiwania wiedzy o sobie za porednictwem autopercepcji
jest to, e ludzie czsto nie zdaj sobie sprawy, w jakiej
mierze na ich zachowanie wpywaj siy sytuacyjne. Tak
wic, na przykad mog myli si, wnioskujc o swoich
silnych i sabych stronach na podstawie obserwacji
wasnych sukcesw i niepowodze, jeli nie bior wystarczajco pod uwag udziau kontekstu spoecznego.
Jest rzecz godn zastanowienia, jak dalece moemy nie
zdawa sobie sprawy z oczywistych negatywnych i pozytywnych oddziaywa, jakie na nasze zachowanie wywieraj zewntrzne okolicznoci, takie jak role spoeczne,
ktre s zdeterminowane sytuacyjnie.
W pewnym eksperymencie proszono badanych studentw, by wzili udzia w quizie, w ktrym jednemu
z zawodnikw przydzielano losowo rol prowadzcego - mia on zadawa drugiemu zawodnikowi
trudne pytania, na ktre sam zna odpowied. Pod
koniec posiedzenia pytajcy, odpowiadajcy i obserwatorzy oceniali wiedz ogln zarwno pytajcego,
jak i odpowiadajcego. Chocia dysponowali oni tylko
t ograniczon, tendencyjn prbk danych, na ktrej
musieli oprze swe wnioski, wszyscy oceniali studenta zadajcego pytania jako posiadajcego znacznie
wikszy zasb wiadomoci ni osoba odpowiadajca
lub przecitny" student uniwersytetu. Zawodnik
odpowiadajcy spostrzega siebie jako nie potraficego znale odpowiedzi na niektre pytania zadawane przez pytajcego, i na tej podstawie wnioskowa, e ma mniejsz od niego wiedz. Jednake
w analizie sytuacji nie uwzgldnia on przewagi, jak
pytajcemu dawaa jego rola - mg on wybiera
trudne pytania z ezoterycznych dziedzin wiedzy,
jeeli tylko zdarzyo si, e akurat zna na nie
odpowiedzi (Ross i in., 1977).
Teoria atrybucji: wnioskowanie o przyczynach

Jedno z najwaniejszych zada z zakresu wnioskowania, jakie staj przed nami wszystkimi, kiedy spostrzegamy zdarzenia spoeczne, jest ustalanie ich przyczyn.
Chcemy zna przyczyny tego, co spotyka nas w yciu.
Dlaczego moja dziewczyna zerwaa ze mn? Dlaczego to
on dosta t prac, a nie ja? Dlaczego moi rodzice
rozwiedli si po tylu latach maestwa? Wszystkie takie
pytania prowadz do analizy moliwych wyznacznikw
przyczynowych jakiego dziaania, zdarzenia czy wyniku.
Teoria atrybucji (attribution theory) jest oglnym sposobem podejcia do opisywania, jak osoba spostrzegajca
zdarzenia spoeczne wykorzystuje informacj do
formuowania ich wyjanie przyczynowych. Odgrywa
ona wan rol nie tylko w myli psychospoecznej, lecz
take w wielu innych dziedzinach psychologii, poniewa
koncentruje si na podstawowym aspekcie funkcjonowania ludzkiego - na tym, w jaki sposb jednostki dokonuj
atrybucji przyczynowych w odniesieniu do uzyskiwanych
wynikw (Weiner, 1986), przeywanej depresji (Abramson
i in., 1978) oraz innych dziedzin ycia.
Psycholog intuicyjny
Teoria atrybucji bierze pocztek w pracach Fritza Heidera (1958). Heider dowodzi, e ludzie nieustannie
dokonuj analiz przyczynowych, prbujc zrozumie
wiat spoeczny. Takie zrozumienie przyczyn spenia podstawowe funkcje polegajce na przewidywaniu przyszych
zdarze i prbach pokierowania nimi. Jeli wiesz, co wyprowadza z rwnowagi twojego wsplokatora w akademiku, to moesz redukowa lub wywoywa t reakcj,
manipulujc tymi warunkami przyczynowymi. Wedug
Heidera dwa oglne pytania wchodz w skad wikszoci
analiz atrybucyjnych: czy przyczyna zachowania znajduje
si wewntrz danej osoby (przyczynowo wewntrzna),
czy te w sytuacji (przyczynowo zewntrzna), i kto jest
odpowiedzialny za wyniki. Kobieta zabija swojego ma;
jej obrona polega na tym, e m maltretowa j latami
i e baa si o ycie swoje i dzieci, kiedy by pijany, co
zdarzao si coraz czciej. Proces sdowy sprowadza si
gwnie do ustalenia przyczyn popenionej zbrodni,
z uwzgldnieniem okolicznoci agodzcych.
Heider sugerowa, e zamiast rozwija teorie
powicone temu, jak ludzie maj myle i dziaa, psychologowie powinni odkrywa teorie osobiste - systemy
przekona - ktrymi posuguj si zwykli ludzie, aby
zrozumie przyczyny i skutki zachowania. Ostatecznie,
dowodzi, czy nie jestemy wszyscy psychologami intuicyjnymi (intuitwe psychologists), ktrzy staraj si ustali
to samo, czym dla zarobku zajmuj si psychologowie
zawodowi - jacy s ludzie i co powoduje ich zachowanie? Heider posuy si prostym filmem, aby zademonstrowa skonno ludzi do pochopnego przechodzenia
od obserwacji dziaa do wycigania wnioskw na temat
przyczyn i do przypisywania motyww temu, co widz.
Rysunek 16.5
Zademonstrowana przez Heidera

naturalna skonno do dokonywania
atrybucji przyczynowych
Te figury geometryczne byy bodcami

w przekonujcej demonstracji faktu,
e o cechach osobistych i przyczynach
raczej wnioskujemy, ni je
obserwujemy. Kiedy badanym
pokazano film, w ktrym gigury
geometryczne po prostu poruszay si
wewntrz i na zewntrz duego
prostokta z rnymi szybkociami
i w rnych ukadach, przypisawali oni
tym postaciom" rne motywy.
Badani czsto widzieli" te trjkty jako
dwch mczyzn walczcych o kobiet
(kko). Duy trjkt spostrzegano jako
jako agresywny, may trjkt - jako
bohaterski, kko za - jako lkliwe.
W odniesieniu do przedstawionej tu
sekwencji wikszo obserwatorw
podaa, i widziaa, jak T" zagoni
t" i c" do domu i zamkn drzwi.
Film przedstawia trzy figury geometryczne, ktre

poruszay si wok duego prostoktnego obiektu bez
adnego z gry uoonego planu. Jednake osoby
badane zawsze wymylay scenariusze i animoway akcj,
przeobraajc figury w aktorw oraz przypisujc im
cechy osobowoci i motywy na podstawie ich przypadkowych ruchw (zob. rys. 16.5).
Zasada wspzmiennoci
Do szybkiego rozwoju teorii atrybucji przyczyniy si
prace Harolda Kelleya (1967), ktry skoncentrowa si na
dokonywaniu atrybucji przyczynowych w warunkach
niepewnoci. Moemy nie mie wystarczajcej informacji
albo posiadana informacja moe by skpa lub niejasna,
moemy by niepewni siebie albo nie mie moliwoci
rozwizania stojcego przed nami zadania wymagajcego
wnioskowania. Szukamy wtedy dodatkowej informacji
i jestemy podatni na wpyw spoeczny ze strony ludzi
takich, jak my oraz ekspertw. W przypadkach, w ktrych
mamy dostp do informacji o wielu zdarzeniach, jestemy
skonni posugiwa si zasad wspzmiennoci (kowariacji) (covaation principle) do wycigania wnioskw
o przyczynach zdarze - przez obserwowanie wspwystpowania dwch zdarze. Przypiszemy dane zachowanie
okrelonemu czynnikowi przyczynowemu, jeli czynnik
ten by obecny zawsze wtedy, gdy wystpowao to zachowanie, a by nieobecny, kiedy go nie byo. Na przykad
starajc si ustali, dlaczego pewnej nocy cierpiae na
bezsenno, bdziesz analizowa, jakie zdarzenia i czynnoci wizay si z tym dowiadczeniem, a byy nieobecne
w noce, kiedy spae dobrze. Kofeina staje si prawdopodobn przyczyn, jeli pnym wieczorem wypie
kaw, a zwykle tego unikasz. Jednake w analitycznej
dungli czai si wiele potencjalnych przyczyn. Przypumy,
e miae take nowy materac, bye zdenerwowany
oblanym egzaminem, podniecony oczekujcym ci rano
wystpem w wielkich zawodach, a w ssiedztwie odbywaa si haaliwa zabawa. Rozstrzygnicie, ktra przyczyna lub zbir przyczyn by odpowiedzialny za twoj bezsenno, wymaga bardziej zoonego procesu atrybucyjnego,
w ktrym uwzgldnia si wiele zdarze.
Kelley sformalizowa zaproponowany przez Heidera
kierunek mylenia, wyszczeglniajc zmienne, ktrymi
ludzie posuguj si, dokonujc atrybucji. Ludzie oceniaj
informacj dotyczc wspzmiennoci wedug trzech
wymiarw odnoszcych si do osoby, ktrej czynnoci
staraj si wyjani: specyficznoci, konsekwencji i powszechnoci. Specyficzno okrela, czy dana jednostka lub
zdarzenie s szczeglne i wyjtkowe - czy okrelony
efekt wystpuje tylko wtedy, gdy ta jednostka jest obecna. Konsekwencja odnosi si do tego, czy efekt ten wystpuje za kadym razem i w rnych sytuacjach, w ktrych obecna jest dana jednostka. Powszechno dotyczy
tego, czy inni ludzie take dowiadczaj tego samego
efektu w odniesieniu do tej jednostki. Z tych trzech
rde informacji korzystamy, aby ustali, czy jakie
dowiadczenie lub efekt s powodowane przyczyn
tkwic w innej osobie lub w nas samych (atrybucja dyspozycyjna), czy te wynikaj z dziaania jakiego czynnika zewntrznego (atrybucja sytuacyjna).
W przypadku bezsennoci chciaby wiedzie, czyjej
przyczyn byo co w tobie (twoje pobudzenie psychiczne), czy te jaki czynnik zewntrzny (kawa, materac, haas), aby w przyszoci lepiej sobie radzi z tym
problemem. Ludzie zwykle dokonuj atrybucji dyspozycyjnych - umiejscawiajc przyczyn w cechach innych
ludzi - w trzech okolicznociach (kiedy dane zachowanie
odznacza si wysokim poziomem ktrego z trzech
wymienionych wyej czynnikw). Przypumy, e atrakcyjna osoba powiedziaa ci wspaniay komplement, a ty,
odrzekszy Dziki, mio mi", zaczynasz si zastanawia
co naprawd spowodowao ten efekt (komplement). Po
pierwsze, jeli zachowanie to jest specyficzne (nikt inny
nigdy nie mwi ci komplementw), to mona by przypisa je temu, e jest tego rodzaju osoba, co bezmylnie
pochlebia ludziom lub chce ich na co nacign. Po
drugie, jeli dana osoba zawsze prawi ci komplementy
w wielu sytuacjach, to ta konsekwencja mwi wicej
o nim ni o obiekcie komplementw (tzn. twojej osobie).
Po trzecie, jeli osoba ta zachowuje si tak samo wobec
innych, to wysoki stopie powszechnoci tego zachowania sprawia, e dokonujesz dyspozycyjnej atrybucji
w odniesieniu do tej osoby, a nie atrybucji sytuacyjnej
wobec czynnikw, ktre mona by uzna za przyczyn
tego komplementu - twojego wygldu lub zachowania.
W celu udoskonalenia i rozwinicia teorii atrybucji

przeprowadzono tysice bada (Fiske i Taylor, 1991). Ujawniy one warunki, w jakich szukanie wyjanie przyczynowych przebiega w sposb racjonalny i jest poczone
z systematycznym przeszukiwaniem dostpnej informacji,
i kiedy mylca istota spoeczna" jest bardziej skonna do
racjonalizacji ni do racjonalnego mylenia. Prawdopodobnie potrafisz sobie wyobrazi, e chciaby uwierzy,
i to jaka twoja szczeglna cecha wywoaa ten komplement. Gdyby tak byo, mona by ju nie ustala, czy
zachowanie owej atrakcyjnej osoby wobec ciebie nie byo
u niej czym zwykym. Mona by doj w kocu do
upragnionego wniosku, wypaczajc poszukiwania atrybucyjne przez selektywne zadawanie pyta lub przez ograniczanie obserwacji. Kiedy osobiste cele, motywy i silnie
uksztatowane postawy przeszkadzaj w systematycznej
analizie przyczyn, proces atrybucyjny jest znieksztacony
i tendencyjny. Jedna z kategorii bdw atrybucji znana
jest jako tendencja samoobronna (self-serving bias), polegajca na tym, e ludzie s skonni przypisywa sobie
zasug za swoje sukcesy, a wypiera si odpowiedzialnoci za niepowodzenia. Tendencje samoobronne s silne,
wystpuj w wielu sytuacjach u wikszoci ludzi, a nawet
w rnych kulturach (Fletcher i Ward, 1988). Atrybucji
dyspozycyjnych jestemy skonni dokonywa w przypadku
sukcesw, atrybucji sytuacyjnych za w odniesieniu do
niepowodze - Zdobyem t nagrod dziki moim zdolnociom, a w tym konkursie przegraem, poniewa by
przeprowadzony nieuczciwie". Przykad ten ukazuje motywowanego taktyka" w akcji, zmierzajcej do ochrony
samooceny mylcej istoty spoecznej".
Przecenianie czynnikw dyspozycyjnych:
podstawowy bqd atrybucji
Do najbardziej rozpowszechnionych bdw atrybucji naley skonno osb spostrzegajcych zdarzenia

spoeczne do uznawania zmiennych dyspozycyjnych za
przyczyny wikszoci zachowa. I.aicy zbyt atwo uznaj
cechy osobowoci osoby dziaajcej (hojno, uczciwo,
niemiao, nerwowo) za przyczyny jej zachowania.
Jednym z wyjanie tej dominacji czynnikw dyspozycyjnych s reguy socjalizacji w naszej kulturze, ktra
kadzie nacisk na kult ego", koncentrujc si na inicjatywie jednostki oraz osobistej odpowiedzialnoci za
osignicia, grzechy, zobowizania prawne i szalestwa.
Jeli jednak koncentrujemy si za bardzo na dyspozycjach, to czego nie dostrzegamy? Skutkiem dominujcego wpywu dyspozycji jest tendencja do pomijania
atrybucji sytuacyjnych i czynnikw kontekstowych.
Obserwatorzy przyjmuj zachowanie za dobr monet",
jako odzwierciedlajce jak sta dyspozycj osoby
dziaajcej, czsto ignorujc potne bodce sytuacyjne,
ktre to zachowanie powoduj. T podwjn tendencj
do przeceniania dyspozycyjnych przyczyn zachowania
i niedoceniania przyczyn sytuacyjnych Lee Ross (1977)
Tabela 16.1 Powody podstawowego bdu atrybucji

Informacja: Obserwator moe nie zna realiw spoecznych
w danej sytuacji (norm, relacji wadzy)
Ideologia: Ludzie skonni s akceptowa doktryn osobistej
odpowiedzialnoci za dziaania jednostki
Percepcja: Dla obserwatorw osoby dziaajce s figurami
wyrniajcymi si na tle sytuacji
Jzyk: Jzyki zachodnie zawieraj znacznie wicej terminw
do opisywania osobowoci ni sytuacji
nazwa podstawowym bdem atrybucji {fundamenta}

attbution error). Bogaty materia dowodowy wiadczy, e
ludzie wnioskuj o dyspozycjach na podstawie zachowania nawet wtedy, gdy jest ono wyranie spowodowane
przez sytuacj, na przykad, kiedy wiedz, e dana osoba
nie miaa wyboru, e zostaa losowo wyznaczona do
penienia okrelonej roli (jak w przypadku roli prowadzcego, ktry zadawa trudne pytania w eksperymencie
z quizem), lub znajdowaa si w niezwykych okolicznociach, sprawiajcych, i wikszo osb zachowywaa
si podobnie (jak w badaniach Milgrama). Co wicej,
ludzie nie zwracaj uwagi na wane sytuacyjne czynniki
kontekstowe, ktre ksztatuj zachowanie i z nadmiern
pewnoci siebie formuuj przewidywania, majc tylko
ma ilo informacji dotyczcych cech (Ross i Nisbett,
1991). W tabeli 16.1 przedstawiono list powodw
sprawiajcych, e podstawowy bd atrybucji jest tak
gboko zakorzeniony.
Wszyscy padamy czasami ofiar podstawowego bdu atrybucji. Na poziomie spoeczestwa podstawowy
bd atrybucji mona dostrzec w tendencji do przypisywania winy ofierze (Ryan, 1976). Ludzie skonni s czyni
ofiary ndzy i dyskryminacji rasowej osobicie odpowiedzialnymi za ich wasny los. Bezrobocie czonkw grup
mniejszociowych prowadzi do atrybucji: Oni s leniwi",
ndzne warunki ycia do: Oni s brudni", a wysokie
wskaniki przestpczoci do: To s li ludzie". Zewntrzne zmienne spoeczne, ktre przyczyniaj si do tych
warunkw, s jako w duym stopniu ignorowane, natomiast win za nastpstwa ubstwa skada si na osobowociowe wady ubogich. Podobnie odpowiedzialnoci
za gwat ludzie czsto obciaj jego ofiary - j a k gdyby
nieszczsna osoba zachcaa do tej napaci. Ten brak
atrybucyjnego miosierdzia", eliminowanie moliwych
sytuacyjnych przyczyn negatywnych skutkw, moe sta
si czci oglniejszej filozofii decydujcej o dziaaniach politycznych. Ten utrwalony sposb mylenia
o przyczynach zachowania wykazaa w opublikowanym
stosunkowo niedawno artykule rzeczniczka konserwatystw Mona Charen, ktra bya autork przemwie dla
prezydenta Reagana. Piszc o epidemii narkomanii
w ubogich dzielnicach miast amerykaskich, okrela ona
konserwatystw politycznych w sposb nastpujcy:
Konserwatyci widz ludzi, niszczcych swoje ycie

zaywaniem narkotykw, i dochodz do wniosku, e
problem tkwi nie w spoeczestwie, lecz w braku
samokontroli u tych osobnikw (Charen, 1990, s. 3).
Spoeczne znaczenie dwch gwnych zasad

psychologii spoecznej
Przekonalimy si, e dwie najwaniejsze zasady, ktre
wyaniaj si z tradycji psychologii spoecznej, to przemony wpyw sytuacji, oraz konstruowanie rzeczywistoci spoecznej przez osob spostrzegajc zdarzenia
spoeczne w jakiej sytuacji behawioralnej. Kiedy poczy
si obie te zasady, prowadz one do wanego wniosku
o doniosych implikacjach praktycznych. Ludzie s
w gruncie rzeczy podobni do siebie pod wzgldem podstawowych procesw biologicznych i psychicznych.
Ilekro regua ta jest naruszona - kto wydaje si inny
lub postpuje inaczej ni my - powinnimy przy podejmowaniu dalszych dziaa zdawa sobie spraw z dwch
moliwoci: po pierwsze, e jego sytuacja jest inna od
naszej, lub zmienia si tak, i tego nie zauwaamy, i po
drugie, e jego percepcja sytuacji, w ktrej znajduje si
razem z nami, rni si od naszej pod jakim wanym
wzgldem, o czym moemy nie wiedzie.
rdem wielu nieporozumie midzy ludmi oraz
konfliktw midzy grupami i narodami jest przekonanie,
e my, jako ludzie rozsdni, spostrzegamy wiat lub jak
jego istotn cz poprawnie - w jedyny rozsdny
sposb, w jaki mona to czyni - podczas gdy oni, druga
strona, ktra widzi to inaczej, s w bdzie. Rnice te
wykraczaj poza odmienno wynikajc tylko z innego
punktu widzenia, gdy sobie i innym przypisujemy takie
cechy osobowoci, ktre uzasadniaj t rnic - nam
mdro, dobro i prawo, a im cechy takie, jak gupota,
brak rozsdku i nieudolno. Jest jednak oczywiste, e
my" dla nich, to - oni". Kada grupa (czy nard) przypisuje negatywne dyspozycje innym grupom i narodom,
a pozytywne sobie, stale ignorujc sytuacyjne determinanty tych rnic, ktre, jeli si zmieni, mog
cakowicie odwrci jej sposb spostrzegania i dziaania.
Bd, jaki popeniaj jednostki i spoeczestwa, kadc
nadmierny nacisk na osobiste czy dyspozycyjne determinanty zachowania, przy jednoczesnym niedocenianiu dziaajcych czynnikw sytuacyjnych czy kontekstowych,
moe mie powane konsekwencje. Ten podstawowy
bd atrybucji czsto prowadzi do podejmowania decyzji
politycznych, zmierzajcych do uporania si z problemami spoecznymi przez zmienianie tych, ktrzy s inni",
przy zastosowaniu reedukacji, terapii, nawracania, segregacji, pozbawiania wolnoci, sterylizacji czy egzekucji.
Wiedza, jak nagromadzono w ramach psychologii
spoecznej, zwracajc uwag na determinanty sytuacyjne
zych czynw, nie usprawiedliwia ich - wskazuje ona
raczej, e najlepszym sposobem zmiany niepodanych

zachowa jest zmienianie niepodanych sytuacji. Na
przykad, nie wydaje si, aby tzw. wojna z przestpczoci moga by kiedykolwiek wygrana dziki samemu
zidentyfikowaniu pewnych ludzi jako przestpcw
(przypisaniu im negatywnych dyspozycji), skazaniu ich na
dugoterminowe wizienie oraz zbudowaniu jeszcze
wikszej liczby wizie, aby mona byo ich tam trzyma,
jeli nie rozpozna si i nie sprbuje zmieni w spoeczestwie tych podstawowych warunkw (wyznacznikw sytuacyjnych), ktre powoduj, e tak wielu obywateli schodzi na drog przestpstwa.
Podsumowanie
Aby zrozumie, w jaki sposb sytuacje mogq wywiera przemony wpfyw na zachowanie, psychologowie spoeczni analizuj, jak ludzie spostrzegaj, interpretuj i nadaj znaczenie waciwociom obserwowanego zachowania. Dziki
temu kada jednostka konstruuje pewn wersj rzeczywistoci spoecznej. Jest to druga fundamentalna zasada psychologii spoecznej. Materia dowodowy zebrany w badaniach laboratoryjnych i terenowych ilustruje, w jaki sposb
przekonania i oczekiwania mog kierowa dziaaniami
i ksztatowa poszczeglne aspekty sytuacji. Przewidywania
mog sta si samospeniajcymi proroctwami, ktre
prowadz do podanych rezultatw, takich jak lepsze wyniki uczniw, zmieniajc sposb widzenia sytuacji przez osoby
dziaajce. Nasze oczekiwania prowadzi mog do takich
wasnych zachowa werbalnych i niewerbalnych, ktre prowokuj innych do zachowa, jakich od nich oczekujemy,
przy czym adna ze stron nie zdaje sobie sprawy z zachodzcego procesu. Skonno do upraszczania zoonego procesu przetwarzania informacji przez kategoryzowanie osb,
moe przyczynia si do ksztatowania uprzedze i dyskry-minacji wobec tych, ktrzy zostali skalegoryzowanijako inni
i gorsi. Minimalne sygnay rnicujce wystarczaj do dokonywania skrajnych kategoryzacji, jak w przypadku niebies-<
kookich i brzowookich dzieci szkolnych. Niektre skutki
uprzedzenia mona wyeliminowa, zmieniajc pewne aspekty
sytuacji, co przyczynia si do uksztatowania nowych postaw
u osb dziaajcych w tych sytuacjach; wykazay to badania
przeprowadzone w klasach szkolnych zorganizowanych
w sposb wymuszajcy wspprac (technika ukadanki).
Wielu psychologw spoecznych od dawna podkrela rol
schematw poznawczych dla zrozumienia zjawisk spoecznych. Interesuj si oni problemami spostrzegania i poznania
spoecznego, starajc si zrozumie, w jaki sposb ludzie konstruuj umysowe reprezentacje swego wiata. Jest wiele teorii poznawczych wyjaniajcych, w jaki sposb mylce
istoty spoeczne" nadaj sens bodcom i reakcjom, ktrych
dowiadczaj i ktre wykonuj. Jedne teorie kad nacisk na
motywacj, inne - na chodne procesy poznawcze. Teoria
dysonansu poznawczego wyjania proces uzasadniania wasnego postpowania, ktiy wystpuje u ludzi, gdy ich dziaania okazuj si niezgodne z wyznawanymi przekonaniami.
'Napicie, jakie wytwarza dysonans poznawczy, zostaje zredukowane przez zmian jakiego aspektu sytuacji lub samego
siebie. Teoria autopercepcji sugeruje, e o naszych stanach
wewntrznych, postawach, przekonaniach i emocjach wnioskujemy na podstawie spostrzee dotyczcych naszego zachowania w kontekcie spoecznym.
Teoria
atrybucji jest
ogln prb opisania, w jaki sposb ludzie znajduj przyczyny zachowa, ktre obserwuj u innych i u siebie. Niektre
reguy atrybucji prowadz do wyjanie opartych na cechach
\psoby dziaajcej, a inne - do wyjanie odwoujcych si do
charakteru sytuacji. Podstawowy bd atrybucji polega na
naduywaniu wyjanie dyspozycyjnych i zbyt rzadkim korzystaniu z wyjanie sytuacyjnych, nawet wtedy, gdy materia dowodowy przemawia wyranie za znacznie wiksz rol
czynnikw sytuacyjnych. Tendencja do obciania ludzi odpowiedzialnoci za ich niepowodzenia i brak osigni, za-
wkadu psychologii, teori i badania trzeba czy z zastosowaniem ich w praktyce. Nie ma dziaania bez bada,
nie ma bada bez dziaania" - takie byo jego motto
(1948). Realizowa to, co gosi, przeprowadzajc badania
majce suy rozwizywaniu problemw spoecznych,
ktre jednoczenie dostarczay istotnych informacji
o wchodzcych w gr podstawowych procesach spoecznych. Dobry przykad stanowi jego badanie przeprowadzone w czasie II wojny wiatowej, a powicone problemowi, jak skoni amerykaskie gospodynie domowe
do podawania potraw, ktrych ich rodziny nie lubiy, lecz
ktre byy atwo dostpne, poywne i tanie.
Wielu gatunkw misa brakowao i byo ono racjonowane; bardzo poywne podroby, takie jak wtroba
i nerki, wystpoway na rynku w duych ilociach, lecz
nie cieszyy si popularnoci. Celem Lewina byo znalezienie skutecznego sposobu zmiany nawykw kupowania i gotowania u amerykaskich gospody domowych.
miast analizowania ich sytuacji yciowej, ma powane impli-
Niektre kobiety z eksperymentalnej grupy gospody
kacje spoeczne i polityczne.
domowych
wysuchay
przekonujcego
odczytu
na
temat pozytywnych skutkw podawania rodzinie podrobw na obiad - zwyky rodzaj szkolenia, zalecany jako
sposb wywarcia wpywu na audytorium. Pozostae kobiety spotykay si w maych grupach, aby przedyskutowa ten problem i zastanowi si, w jaki sposb te nie
lubiane gatunki misa uczyni atrakcyjnymi dla ich rodzin. Nastpnie kobiety te deklaroway publicznie, e
ozwizywanie problemw
spoecznych
Wielu psychologw spoecznych jest motywowanych
przez pity cel psychologii: polepszanie warunkw
ludzkiej egzystencji. Zainteresowanie to przejawia si
gwnie na dwa sposoby. Po pierwsze, psychologowie
spoeczni czsto przeprowadzaj badania w rodowiskach naturalnych (jak rwnie w ich laboratoryjnych
odpowiednikach) - w osiedlach mieszkaniowych, na dyskotekach, w domach opieki, w zakadach przemysowych, wszdzie, gdzie co si dzieje (Rodin, 1985). Do
sytuacji eksperymentalnej staraj si wcza elementy
realizmu, a w symulacjach sytuacji z ycia realnego usiuj uchwyci istotny sens zjawisk yciowych. Po drugie,
wiedz zaczerpnit z bada podstawowych i teorii stosuje si do wyjaniania zjawisk spoecznych, a ponadto
podejmuje si systematyczne prby wykorzystania tej
wiedzy do rozwizywania szerokiego zakresu problemw spoecznych (Deutsch i Hornstein, 1975). Gwna
organizacja psychologw spoecznych, Society for the
Psychological Study of Social Issues (Towarzystwo Psychologicznych Bada Problemw Spoecznych) zajmuje
si w istocie t wanie tematyk.
Kurt Lewin, twrca nowoczesnej psychologii spoecznej, by przekonany, e w celu zmaksymalizowania
przejd do dziaania i kupi podroby. Wyniki nie pozostawiay wtpliwoci: odczyt mia may wpyw na postawy
i zachowanie kobiet, natomiast demokratycznie prowadzonym grupom dyskusyjnym udao si sprawi, e podjcie
przez wiele
spoecznie
spord
dziaania,
tych kobiet korzystnego
polegajcego
na
kupieniu
podrobw i przyrzdzenia z nich posiku dla rodziny,

byo znacznie bardziej prawdopodobne (Lewin, 1947).
Kluczow ide tego badania bya skuteczno wczenia ludzi w proces podejmowania decyzji - zarzdzanie uczestniczce" - oraz podejmowania publicznych
zobowiza wobec innych czonkw grupy. Pniejsze
badania Lewina, jego studentw oraz wsppracownikw z zespou zajmujcego si dynamik grup, wykazay,
e robotnicy, ktrym przyznano aktywn rol w podejmowaniu decyzji dotyczcych produkcji, pracowali
znacznie lepiej ni robotnicy bierni, ktrym mwiono, co
maj robi, i pacono za robienie tylko tego, co im
kazano. Aktywni wspdecydenci" przewyszali biernych wykonawcw" we wskanikach wydajnoci, sprawnoci, morale i satysfakcji (Coch i French, 1948; Pelz,
1955, 1965). Chocia wyniki te podano do wiadomoci
wielu amerykaskich menederw, tylko nieliczni zdecydowali si na wprowadzenie w ycie zalecanych procedur, poniewa wikszo bya przeciwna idei grupy jako
jednostki demokratycznego podejmowania decyzji i dzia-
ania. To zalecane podejcie nie byo zgodne z amerykask etyk indywidualizmu i wykazywao powierzchowne
podobiestwo do komunizmu. Jednake zalecenia te
znalazy produktywne zastosowanie w innej czci wiata. W Japonii, gdzie obowizujce normy spoeczne
faworyzuj dziaania grupowe i gdzie psychologowie
uznali warto Lewinowskiej dynamiki grup, zrobiono
dobry uytek z tego sposobu podejcia; dla amerykaskiego biznesu bya to kosztowna strata okazji. Z historii
tej wynika jeszcze jeden wniosek: badacze mog jedynie
formuowa zalecenia dotyczce polityki, oparte na
najlepszej dostpnej im wiedzy. Ludzie decydujcy
0 polityce w rzdzie, biznesie i innych instytucjach s
wadni przyj lub odrzuci te zalecenia czsto pod
wpywem oportunizmu politycznego lub osobistych
uprzedze dotyczcych prb zmiany status quo.
Skupienie si na rozwizywaniu problemw spoecznych oddala nas bardzo od tradycyjnego ujcia psychologii jako nauki o dziaaniach i procesach psychicznych
jednostki. Uwiadamiamy sobie, e osoba to tylko jeden
poziom w zoonym systemie, ktry obejmuje grupy
spoeczne, instytucje, wartoci kulturowe, okolicznoci
historyczne, realia polityczne i ekonomiczne oraz specyficzne czynniki sytuacyjne. Wspczeni psychologowie
spoeczni powikszyli domen swych docieka,
wczajc w ni bardziej rozleg sie elementw
wchodzcych ze sob w interakcje. Wiele nowych obszarw zastosowa otworzyo si zarwno przed ciekawym
badaczem, jak i przed psychologiem jako czynnikiem
zmian spoecznych (Fisher, 1982).
Wiedza psychologiczna jest stosowana w wielu
rnych dziedzinach i moe przynie korzyci wszystkim
zainteresowanym. Ponadto ta ekspansja powiza psychologii z problemami yciowymi stwarza due moliwoci
psychologom dopiero rozpoczynajcym karier zawodow
1 stawia przed nimi wielkie zadania. Do tych fascynujcych
zwizkw, inspirowanych ideami i metodami psychologii
spoecznej, nale': psychologia i prawo; psychologia
i edukacja; psychologia i opieka zdrowotna; psychologia
polityczna (stosunki midzynarodowe, terroryzm, konflikt,
polityka spoeczna); psychologia i konsumenci; psychologia
i biznes; psychologia rodowiskowa, czyli ekologiczna;
wreszcie dziedzina wana dla kadego mieszkaca tej planety, psychologia pokoju (wicej zastosowa psychologii
spoecznej do ycia codziennego opisuj Oskamp, 1984
i Rodin, 1985). Psychologi zdrowia zajmowalimy si
szczegowo w Rozdziale 13, tu przedstawimy pokrtce
psychologi rodowiskow i psychologi pokoju.
trycznych, gdzie rne sposoby fizycznego urzdzenia

sali zdaway si wywoywa rne zachowania pacjentw. Badania takie doprowadziy do powstania nowej
dziedziny, psychologii rodowiskowej (environmental psychology) (Proshansky, 1976; Environment and..., 1990).
Psychologowie rodowiskowi badaj zalenoci

midzy procesami psychicznymi a rodowiskami fizycznymi, zarwno naturalnymi, jak i stworzonymi przez
czowieka (Darley i Gilbert 1985). Psychologowie rodowiskowi stosuj podejcie ekologiczne do badania, w jaki
sposb ludzie i rodowiska wpywaj na siebie nawzajem.
Podejcie to kadzie nacisk na wzajemno i obustronno
oddziaywa w relacjach organizm-rodowisko. Organizm i rodowisko wpywaj na siebie nawzajem i w rezultacie obie strony nieustannie si zmieniaj. Obserwujemy
tu ukad koowy - zmieniamy rodowisko naturalne
i tworzymy struktury fizyczne i spoeczne, ktre z kolei
kieruj nami, ograniczaj nas i zmieniaj, zachcajc do
pewnych zachowa, a zniechcajc lub nie dopuszczajc
do innych, czsto w nieoczekiwany sposb.
Psychologia rodowiskowa jest nastawiona nie tyle
na wyznaczniki zachowania tkwice w odlegej przeszoci, ile na przyszo, jak tworzymy. To nastawienie
oznacza, e psychologowie rodowiskowi musz interesowa si wartociami. Pewne rodowiska s dla nas
korzystniejsze ni inne, a niektre sposoby wykorzystywania rodowiska s destrukcyjne. Ta nowa ga psychologii zajmuje si ustalaniem, co czyni rodowisko
bardziej korzystnym i przyjaznym oraz jakie zachowania
sprzyjaj tworzeniu i utrzymywaniu takich rodowisk,
jednoczenie nie naruszajc stanu ekosystemu, ktry
przede wszystkim umoliwia ycie (Russell i Ward, 1982).
Bogaty materia dowodowy wiadczy o wpywie
fizycznej struktury otoczenia na czynnoci i procesy psy-
Psychologia rodowiskowa
Systematyczne badania nad wpywem szerszego rodowiska (w przeciwiestwie do bodcw specyficznych) na
zachowanie rozpoczy si w latach 50. XX wieku od
bada nad zachowaniem w salach szpitali psychia-
Psychologowie rodowiskowi stosuj podejcie ekologiczne,

aby uczyni ycie w wielkich miastach bardziej znonym
dla ich mieszkacw.
chiczne. Badano rne sposoby urzdzania otoczenia

fizycznego w szpitalach, zakadach pracy, domach i caych miastach. Systematycznie stwierdzano istnienie
zwizku midzy tymi fizycznymi rnicami a rozmaitymi
nastrojami, wyobraeniami o sobie i zachowaniami
zewntrznymi. Sposb rozplanowania przestrzeni moe
uatwia kontakty midzy ludmi lub izolowa ich od
siebie. Typ okien w domu mieszkalnym moe zachca
mieszkacw do wygldania na ulic, dziki czemu
maj oko" na ssiadw lub te moe zniechca do
takiego obserwowania ludzi. Architekt moe tak rozplanowa przestrze, by przemawiaa do snobizmu, by zachcaa do swobodnych, nieformalnych zachowa lub
wywoywaa zmieszanie i dezorientacj (Altman, 1976).
Czy ycie w miastach mona uczyni bardziej znonym? Jakie cechy rodowiska sprzyjaj wandalizmowi
i przestpczoci? Czy przeludnienie powoduje fizyczn
i spoeczn patologi? Jaki jest wpyw niekontrolowanego
poziomu haasu w miejscu pracy lub w domu? Czy wiedza
psychologiczna moe przyczyni si do powodzenia programw oszczdzania energii? Oto niektre z intrygujcych
zagadnie, badanych przez psychologw rodowiskowych.
Przeksztacajc powane kwestie spoeczne w mniejsze,
mniej przytaczajce problemy, psychologowie spoeczni
zaczynaj odnosi mae sukcesy, ktre mog zoy si na
wielkie zwycistwa (Weick, 1984).
wiadomo faktu, e naturalne zasoby energii na
caym wiecie s ograniczone, skania psychologw spoecznych zainteresowanych psychologi rodowiskow do
opracowywania strategii majcych dopomc ludziom
w oszczdzaniu energii i wody na obszarach naraonych
na susz oraz w zmniejszaniu ich zalenoci od ropy naftowej. W Zblieniu na s. 620 przedstawiono pewien sposb
podejcia do problemu oszczdzania energii, zwizany
z zastosowaniem zasad psychologii spoecznej.
Psychologia pokoju
Psychologowie na Rzecz Odpowiedzialnoci Spoecznej
(Psychologists for Social Responsibility) to organizacja psychologw, ktrzy nie tylko badaj rne aspekty zoonych
zagadnie zwizanych z wojn i pokojem, lecz take
przeprowadzaj szkolenia na te tematy dla specjalistw,
dzieci szkolnych i szerokiej publicznoci. Ponadto staraj
si wpywa na sposb podejmowania istotnych decyzji
politycznych na poziomie stanu i pastwa. Organizacja ta
jest tylko jednym z przykadw podwjnej roli, jak
wybiera wielu psychologw, ktrzy pracuj jako rzetelni,
obiektywni naukowcy, a kiedy indziej wystpuj jako zaangaowani, namitni rzecznicy spoeczno-politycznego
dziaania opartego na wiedzy i osobistych wartociach.
Pragnc dopomc w rozwizywaniu dylematw
rywalizacji supermocarstw - czy te wielu wewntrznych
i midzynarodowych problemw, stojcych obecnie
przed nami - napotyka si trudnoci, do ktrych bada-
nia, psychologia jest szczeglnie dobrze przygotowana.

Psychologia pokoju (peace psychology) reprezentuje interdyscyplinarne podejcie do zapobiegania wojnie nuklearnej i utrzymania pokoju (Plous, 1987). Psychologowie,
ktrzy zdecydowali si powici swoje zdolnoci i siy
dziedzinie tak wanej dla naszej przyszoci, korzystaj
te z prac badaczy z wielu rnych dziedzin. S wrd
nich politologowie, ekonomici, fizycy, matematycy,
informatycy, antropologowie, klimatologowie i lekarze.
Niektrzy z tych psychologw przeprowadzaj badania majce ustali, z czego wynikaj faszywe przekonania, bdy percepcji oraz bdne atrybucje w odniesieniu
do zagadnie zwizanych z broni nuklearn, siami
zbrojnymi, ryzykiem i bezpieczestwem narodowym. Badaj lki dzieci i obawy dorosych przed wojn jdrow.
Badanie czynnikw indywidualnych i kulturowych, ktre
wywouj wojny bd sprzyjaj utrzymaniu pokoju, obejmuje studia nad propagand i obrazem wroga, prowadzane przy zastosowaniu analizy treci i fantazji wobec
tematw przemocy i wojny w rodkach masowego przekazu. Chocia w wikszoci kultur zwalcza si indywidualn agresj jako przestpstwo, pastwa wicz
w zabijaniu miliony onierzy. Czci tego masowego
oddziaywania spoecznego jest odczowieczanie" (dehumanizacja) onierzy nieprzyjaciela, polegajce na wyobraaniu ich jako wrogw" - nieludzkich istot, ktre
trzeba nienawidzie i unicestwi. Tej dehumanizacji dokonuje si za pomoc retoryki politycznej i rodkw
masowego przekazu, korzystajc zwaszcza z usug karykaturzystw, ktrzy w negatywnie jaskrawy sposb
przedstawiaj wroga. Karykatury wroga mog wzbudza
strach i niewiadome lki oraz stymulowa wrogie wyobraenia. Wrogowi nadaje si rne dehumanizujce
twarze, aby mona go byo zabi bez poczucia winy.
Zadanie psychologii wojskowej polega na przeksztaceniu aktu morderstwa w patriotyzm (Keen, 1986). Wedug
weteranw, ktrzy odbyli sub wojskow na froncie,
najwaniejsz broni onierza na wojnie nie jest karabin, lecz ten zinternalizowany obraz znienawidzonego
wroga (zob. rysunek 16.6).
Zapoznajmy si z kilkoma kierunkami docieka psychologw pokoju. Od duszego czasu przedstawiciele
nauk spoecznych prowadz badania nad negocjacjami
rozbrojeniowymi, przezwycianiem kryzysw midzynarodowych i strategiami rozwizywania konfliktw.
W coraz wikszym zakresie stosuj gry eksperymentalne
do testowania uytecznoci rnych modeli wycigu
zbroje jdrowych. W badaniach tych wykorzystuje si
przekonania i strategie indywidualnych protago.nistw
jako dane behawioralne, ktre ostatecznie mog motywowa decyzje polityczne przywdcw pastwowych.
Analizy osobowoci tych ludzi sugeruj, e ich dza
wadzy moe nasila wycig zbroje nuklearnych.
Negocjacje rozbrojeniowe i kryzysy midzynarodowe symuluje si w taki sposb, by przypominay sytuacje
Rysunek 16.6
Twarze wroga
Zwrcie uwag, jak karykaturzyci w kadym przypadku

dehumanizowali (odczlowieczali") wroga.
historyczne. Uczestnikw dzieli si na dwa lub wicej

zespow, czsto z wewntrznymi hierarchiami decyzyjnymi i ograniczeniami nakadanymi na stanowisko moliwe do zajcia w czasie pertraktacji (Guetzkow i in,
1963). Zmieniajc poszczeglne czynniki, takie jak
stanowisko pocztkowe, obecno lub brak mediatora,
wielko nacisku na weryfikacj (realizacji wynegocjowanych ustale), mona te porwnywa rwnoczenie
prowadzone negocjacje w kategoriach form wspdziaania lub rywalizacji, ktre s ich wynikiem. Symulacje te
generuj take nowe strategie negocjacji i techniki przezwyciania kryzysu (Bazerman, 1990).
Podobne podejcie przyjto przy analizowaniu historycznych zapisw rzeczywistych negocjacji i kryzysw.
Jeden z takich projektw badawczych, ktrego realizacj
kierowali psycholog Irving Janis i politolog Richard Ned
Lebow, przynis interesujce rezultaty. Janis i Lebow kate-
goryzowali jako podejmowania decyzji w 19 powaniejszych kryzysach midzynarodowych po II wojnie wiatowej. Charakteryzujc te decyzje na siedmiu niezalenych
wymiarach, badacze stwierdzili silny zwizek midzy sposobem podejmowania decyzji a tym, czy konflikt midzynarodowy nasili si czy nie. Badacze ci stwierdzili take, i
wadliwe podejmowanie decyzji" dominowao w wicej ni
trzeciej czci tych kryzysw, i zaproponowali rne rodki zaradcze, majce zapewni lepsze podejmowanie
decyzji w przyszych kryzysach (Fischer, 1985).
Niektrzy psychologowie sdz, e aby wpyn na
polityk prowadzc do wojny nuklearnej, trzeba bada,
w jaki sposb ludzie bdcy u wadzy radzili sobie z kryzysami nuklearnymi, budzcymi najwikszy strach zdarzeniami, ktre s najmniej rozumiane przez ludzi dysponujcych broni jdrow. Dziki ustaleniu, jak osoby
podejmujce decyzje rozumiay wydarzenia, ktre mogy
rodowisko
achcanie do oszczdzania energii
i ochrony rodowiska
Obywatele Stanw Zjednoczonych
zdaj, si nie rozumie, e niepohamowana konsumpcja produktw
naftowych wie si z zanieczyszczeniem powietrza, wyciekami ropy,
a nawet wojn. Kierowcw zatrzymanych z powodu przekroczenia dozwolonej szybkoci na bezpatnej
autostradzie w stanie Massachusetts
pytano, co sdz o wolniejszej jedzie w celu zaoszczdzenia paliwa.
Oto niektre odpowiedzi: Nigdy
naprawd nie mylaem o tym", Jest
mnstwo ropy naftowej w caym
kraju", Mamy do ropy w Teksasie
i gdzie indziej ebymy nadal mogli
jedzi" (Stipp, 1991).
Pogldy te utrzymuj si mimo
widocznych zmian w postawach
wobec ochrony rodowiska. Przeprowadzona w 1989 r. przez New
York Times" i CBS News ankieta
wykazaa, e 80% obywateli USA jest
przekonanych, i ochrona rodowiska jest tak wana, e adnych
wymaga ani norm nie mona uwaa za zbyt wysokie, a nieustanne
poprawianie rodowiska trzeba prowadzi bez wzgldu na koszt"
(Hayes, 1991).
Cokolwiek zaangaowani Amerykanie mog sdzi o zasadzie
ochrony Ziemi, ich rzeczywiste zachowanie to inna sprawa. Co mona
by zrobi, eby ludzie postpowali
inaczej? Eksperyment przeprowadzony przez psychologa spoecznego
Elliota Aronsona (1990) sugeruje, e
modelowanie podanego zachowania jest znacznie skuteczniejsze
ni po prostu powiedzenie ludziom,
co powinni robi. Wadze administracyjne Uniwersytetu Kalifornijskiego w Santa Cruz wymagay, aby
studenci oszczdzali energi i wod. Poniewa studenci tego uniwersytetu utrzymywali, e s arliwymi
zwolennikami ochrony rodowiska,
przeto biurokracja sdzia, e umieszczenie waciwego polecenia na
tabliczkach doprowadzi do istotnych zmian zachowania.
statywie i przeniesiono w bardziej

eksponowane miejsce przy wejciu do
pomieszczenia z natryskami, liczba
stosujcych si do zalece wzrosa do
19%. Jednake oglna skuteczno
tabliczki bya prawdopodobnie
znikoma, poniewa niektrzy
uytkownicy oburzeni zaleceniami na
'V^\'
tabliczce przewracali j i bardzo dugo
korzystali z natrysku.
Ostatecznie wszystkie tabliczki
-\?x
usunito i jeden ze studentw
''!-^B
modelowa waciwe zachowanie pod
prysznicem: Nasz wsppracownik
wchodzi do pomieszczenia
.' ;l'.'.ilv.'1'
-
Tabliczka na cianie pomieszczenia

z natryskami dla mczyzn w hali
sportowej zachcaa do oszczdzania
wody, zalecajc uytkownikom eby:
(1) opukali si, (2) zakrcili wod,
(3) namydlili si, (4) spukali mydo".
W cigu piciu dni tylko 6% mczyzn
biorcych natrysk zastosowao si do
zalecanego sposobu postpowania.
Gdy tabliczk t umieszczono na
dzo zwikszy powtrny przerb odpadw, takich jak papier szko i metal,
organizujc cotygodniowy ich odbir
bezporednio spod drzwi mieszka,
dziki zawarciu stosownego kontraktu midzy wadzami miejskimi a lokalnym przedsibiorstwem oczyszczania miasta. Wszelkie dziaania
zmierzajce do oszczdzania energii
musz wiza si z minimalnym zuyciem energii ludzkiej, poniewa
wikszo ludzi nie zawiezie odpadw do odlegych punktw odbioru
surowcw wtrnych, usugi te musz
przyj do nich. Kiedy zostan one
ju zorganizowane, zaczyna dziaa
kilka czynnikw psychologicznych.
Widok ssiadw, ktrzy w kady
poniedziakowy poranek robi uytek ze swych rnobarwnych workw na odpady, stwarza nacisk spoeczny na innych, aby dostosowali si
do tej nowej normy ssiedzkiej".
Okresowe informacje zwrotne o rozmiarach powodzenia tej akcji, ktrych wadze miasta lub przedsibiorstwo zbierajce odpady mog
dostarcza za porednictwem me-
diw lub ulotek wysyanych razem

z rachunkami za gaz i elektryczno,
pomog podtrzyma aktywno jednostek. Inna taktyka modelowania
spoecznego polega na tym, e osobom regularnie dostarczajcym surowcw wtrnych rozdaje si nalepki
czy tabliczki do umieszczenia w oknie lub w ogrdku przed domem
z napisem: My oddajemy odpady,
aby chroni rodowisko. Czy przyczycie si do nas?".
Inny rodzaj zmian zachowania,
majcy due znaczenie dla zmniejszenia iloci odpadw nie ulegajcych rozkadowi, dotyczy uywania
pieluszek jednorazowego uytku.
Pod wpywem kampanii reklamowej
w mediach, ktra oddziaywaa na
par pokole, wiele rodzin zaczo
stosowa i wyrzuca plastikowe jednorazowe pieluszki -w ogromnych
ilociach. Pieluszki baweniane s
mniej wygodne w uyciu, lecz nie
zanieczyszczaj rodowiska. Prby
motywowania ludzi, by wrcili do
uywania pieluszek bawenianych
musz opiera si na stosowaniu
nacisku spoecznego, a nie tylko na;

indywidualnych postawach przeciw;
zanieczyszczaniu rodowiska. Nakonienie personelu obkw do zorganizowania usug polegajcych na praniu pieluszek jest krokiem w tym
kierunku. Orodki te mogyby bezporednio informowa rodzicw, co
przemawia za stosowaniem pieluszek bawenianych zamiast plastikowych (wpyw informacyjny). Mogyby
te wywiesza list nazwisk rodzin,
ktre zgosiy ch korzystania z tych
usug pod nagwkiem: Rodziny
ktre zmieniy rodzaj stosowanych
pieluszek. Nasze dzieci pomagaj
ulepszy swoje przysze rodowisko,
a w nagrod przytulaj si do mikszej tkaniny" (wpyw normatywny).'
Rzecz w tym, e musimy by bardziej
pomysowi w stosowaniu zasad
psychospoecznych przy opracowywaniu strategii i metod przekszta,
cajcych oglne zainteresowania*
ekologiczne w szczegowe programy dziaania, ktre przyczyni si1
do osignicia prospoecznych celw.
'"i\". .i-.
z natryskami gdy chwilowo nie byo

w nim nikogo, wtacza prysznic i czeka
odwrcony plecami do wejcia. Gdy
tylko usysza, e kto wchodzi,
postpowa zgodnie z poleceniem na
tabliczce: wycza natrysk, mydli si,
spukiwa pian i wychodzi". W tych
okolicznociach procent osb
stosujcych si do polecenia
podskoczy do 49. Kiedy dwaj studenci
jednoczenie modelowali podane vi'i'V'''^'?li':
zachowanie, 67% mczyzn
obserwujcych modelw poszo za ich
przykadem. Aronson wycign! std
wniosek, e modelowanie dziaa lepiej
ni tabliczki z zaleceniami, poniewa
dostarcza informacji od podobnych
ludzi, jakie jest rozsdne zachowanie
w danej sytuacji" (Aronson, 1990).
Jeli rzd naprawd chce, eby
ludzie oszczdzali energi, by moe
prezydent powinien: (a) jedzi maym autem, (b) zrezygnowa ze swej
motorwki i (c) bra natrysk razem
z przyjacielem. Podchodzc do sprawy bardziej realistycznie, mona bar-
doprowadzi do wojny jdrowej, psychologowie s

w stanie oferowa bardziej szczegowo opracowane
reguy decyzyjne, pozwalajce zminimalizowa poznawcze i motywacyjne inklinacje (biases) decydentw. Celem
pracy tych psychologw jest zapobieganie przyszym
kryzysom przez zrozumienie sposobw radzenia sobie
z kryzysami przeszymi i biecymi (Blight, 1987).
Z psychologicznego punktu widzenia si napdow
wycigu zbroje nuklearnych jest dza osobistej wadzy
u przywdcw pastw (Frank, 1987). Niektre popeniane
przez nich bdy oceny uwaa si za wynikajce z tej konfiguracji cech osobowoci, jaka charakteryzuje wikszo
przywdcw supermocarstw i obejmuje: nieustpliwo,
umiejtno przekonywania, podejrzliwo, optymizm
i skonno do rywalizacji. Poniewa trudno jest zmieni
same te cechy, ktre zapewniaj owym przywdcom sukcesy w wielu aspektach ich dziaalnoci, psychologowie kad nacisk na potrzeb rozwoju wiadomoci celw nadrzdnych, na jakie przywdcy ci mog si zgodzi. Istnieje
take potrzeba dostarczenia efektywnych alternatyw dla
przemocy jako podstawowego sposobu ekspresji siy.
Wielu badaczy skupia uwag na psychospoecznych skutkach wojny jdrowej - na tym, jak ludzie spostrzegaj
zagroenie t wojn i jak na nie reaguj, i dlaczego obywatele, ktrzy boj si zagady nuklearnej, nie angauj si
w dziaania na rzecz pokoju (Allen, 1985; Fiske, 1987).
Psychologowie maj now rol do odegrania w rewolucji, ktra zmiata systemy polityczne i ustroje
gospodarcze na caym wiecie. Przejcie setek milionw
ludzi od mentalnoci totalitarnej do demokratycznej i od
centralnie kierowanego kolektywistycznego spoeczestwa do gospodarki wolnorynkowej jest zmian o niespotykanej dotychczas skali. Pokolenia obywateli pastw
komunistycznych nigdy nie dowiadczyy swobd i odpowiedzialnoci zwizanych z demokratycznymi ideami
i praktykami. Demokracja to co wicej ni system polityczny - to jedyny w swym rodzaju sposb mylenia
o znaczeniu jednostki i o wasnej roli w ksztatowaniu
wsplnych celw spoecznych. Ludzie, ktrzy yli z pewnym poczuciem bezpieczestwa, jakie dawaa im kierowana przez rzd gospodarka i pastwowy przemys,
musz si nauczy radzi sobie z ryzykiem i niepewno-
ci opartej na konkurencji gospodarki rynkowej. Ponadto

jednostki i cae spoeczestwa potrzebuj pomocy, aby
upora si ze skutkami wielu dziesicioleci naduy reimw totalitarnych -wysiedle i zsyek, wizie i obozw
pracy przymusowej, ekologicznych katastrof. Ta pomoc
psychologiczna obejmuje ksztacenie, badania, terapi
oraz planowanie polityki spoecznej. Center for the Psychology of Democracy (Orodek Psychologii Demokracji)
jest nowo utworzon organizacj psychologw angaujcych si w pomaganie ludziom i spoeczestwom w przeksztacaniu ich ycia i kraju zgodnie z demokratycznymi
zasadami i praktykami (Balakrishnan, 1991).
Przedstawiona powyej prbka psychologii pokoju

zaledwie dotyka wielu nowych kierunkw dziaa, ktre
podejmuj badacze i instytucje zaangaowane na rzecz
zmian spoecznych w celu zmniejszenia zagroenia
wojn i zwikszenia nadziei na pokj (inne przykady,
ukazujce psychologi pokoju w akcji, przedstawia Discovering Psychology, Program 24). Sugeruje ona jednak,
w jaki sposb omawiane przez nas badania podstawowe
i teorie mona zastosowa do rozwizywania niektrych
palcych problemw, wobec ktrych stoimy. Celem jest
podniesienie jakoci ycia jednostek, spoeczestw
i caej naszej planety.
odstawowe terminy
dynamika grup (group dynamics)
d y s o n a n s p o z n a w c z y (cognitive dissonance) '};.';::: ;.-.. .
efekt Ascha (Asch effect)

- X--'flwW&efekt autokinetyczny {autokinetic effect)
eksperyment z Wizieniem Stanfordzkim" (Stanford

...,. .....-:..,......,-; ,.%i,.
Prison Experiment)
facylitacja spoeczna (socialfacilitation)
'
'"'H-^->;;'
grupa odniesienia (reference group)
interwencja p r z y p a d k o w e g o wiadka (bystander
inLervention)
kategoryzacja spoeczna (social categorization)
konformizm (conformity)
kontekst spoeczny (social context)
krystalizacja norm (norm crystallization)
normy spoeczne (social norms)
v
,
; .;
]
spostrzeganie spoeczne (social perception)
'^^3\
perspektywa fenomenologiczna (phenomenological >;
'
' ;
'
perspectwe)
podstawowy bd atrybucji (fundamenta! attribution error,
FAE)
potwierdzenie behawioralne (behavioral confmnation)
owne zagadnienia
Przemony wpyw sytuacji
Mylenie i dziaanie czowieka pozostaj pod silnym
wpywem czynnikw sytuacyjnych. Wyznaczenie do
odgrywania pewnej roli spoecznej, nawet w sztucznych
sytuacjach, moe spowodowa, e jednostki bd postpowa niezgodnie ze swymi przekonaniami, wartociami
i dyspozycjami. Normy spoeczne ksztatuj zachowanie
czonkw grupy, jak wykazay eksperymenty Ascha
i badania przeprowadzone w Bennington College, l.ewin
bada wpyw rnych stylw przywdztwa na dzieci
szkolne, wykazujc, e spoecznie istotne zagadnienia
mona bada eksperymentalnie. Wyniki bada Milgrama
nad posuszestwem s mocnym dowodem wpywu
czynnikw sytuacyjnych. Badania nad interwencj przygodnych wiadkw wykazay, e kiedy ludzie si spiesz
lub znajduj si w duej grupie osb, wwczas s mniej
skonni udzieli pomocy czowiekowi w potrzebie.
Bezporednie poproszenie o pomoc jest skutecznym
sposobem pobudzenia altruizmu.
Konstruowanie rzeczywistoci spoecznej

Kada osoba konstruuje wasn rzeczywisto spoeczn;
jest ona wsplna dla grupy spoecznej, do ktrej ta osoba
naley. Przekonania i oczekiwania mog kierowa dziaaniami i ksztatowa wyniki w kadej sytuacji. Uprzedzenia
s skutkiem denia do uproszczenia zoonej informacji
za pomoc kategoryzacji. Nawet minimalne rnice bodcowe, takie jak barwa oczu, stanowi wystarczajc pod-
prniactwo spoeczne (social loafmg)

..
psychologia pokoju (peace psychology)
''-\A\^'./-;A
psychologia spoeczna (social psychology)
psychologia rodowiskowa (environmental psychology)
psychologowie intuicyjni (intuitive psychologists)
".;.
reguy (rules)
.. . . . .
.. .., . ^... ;>.'r
v:
rola s p o e c z n a (social role) "'"''" ' '-' ' ...;..
rzeczywisto spoeczna (social reality)
'^-%-'^:samospeniajce si proroctwa (self-fulfilling prophecie)
sytuacja totalna (total situation)
sytuacjonizm (situationism)
.i-jii:':'
s z u k a n i e k o z w ofiarnych" (scape-goating) '
t e n d e n c j a s a m o o b r o n n a (self-serving bias)
t e o r i a atrybucji (attribution theory)

t e o r i a a u t o p e r c e p c j i (self-perception theory) '':}.
u k r y t e w y m a g a n i a (demand characteristics) '"**'
uprzedzenie (prejudice)
wpyw informacyjny (informational influence)
wpyw normatywny (normative influence)
zasada wspzmiennoci (covariation principle)
staw dla skrajnych kategoryzacji, Psychologowie spoeczni czsto odwouj si do schematw poznawczych
w celu wyjanienia zjawisk spoecznych. Rni si oni pod
wzgldem tego, jak duy nacisk kad na czynniki motywacyjne bd czysto poznawcze. Do teorii czynicych uytek
ze schematw poznawczych nale: teoria dysonansu, teoria autopercepcji oraz teoria atrybucji.
Rozwizywanie problemw spoecznych

Wielu psychologw spoecznych stara si poprawi warunki ludzkiej egzystencji, stosujc zasady psychologiczne do
rnych problemw spoecznych. W dziedzinie zwanej
psychologi rodowiskow badacze d do ustalenia,
w jaki sposb ludzie i rodowiska wpywaj na siebie
nawzajem. Podejcie ekologiczne kadzie nacisk na wzajemno i obustronno oddziaywa w relacjach organizm-rodowisko. Psychologowie rodowiskowi dociekaj,
w jaki sposb zachowanie ludzi moe uczyni rodowiska
sprzyjajcymi, bez naruszenia stanu ekosystemw. Psychologowie pokoju szukaj sposobw dopomoenia w rozwizywaniu problemw zwizanych z rywalizacj supermocarstw i wrogoci midzy narodami. Przeprowadzaj oni
badania majce ustali podoe faszywych przekona, bdw percepcji oraz bdnych atrybucji w sprawach zwizanych z bezpieczestwem narodowym i zbrojeniami nuklearnymi. Badaj take obawy przed wojn wrd dzieci
i dorosych. Psychologia spoeczna dy do tego, aby by
nauk zarwno teoretyczn, jak praktyczn.

Allport Gordon
Aronson Rlliot
Asch Solomon
Bem Daryl
Clark Kenneth
Darleyjohn
Elliott Jane
Festinger Leon
Funt Allen
. .
Heider Fritz
KelleyHarold
Janis Irving
atane Bibb '.'&
M
Lewin Kurt
Milgram Stanley
Moriarty Tom
Moscovici Serge . ..
Newcomb Theodore
Rosenthal Robert
Ross Lee
Sherif Muzafer T,"
Snyder Mark
Treisman Urie
Triplett Norman ,
Psychopatologia
i- .'. . - O V1. ji---'
'.y-v.--.>'
Ihciaabym odpowiedzie, co to znaczy by schizofreniczk funkcjonaln, w naszych czasach

i na co jest naraony kto z tak chorob.
;.
..'... '.;,;
yj samodzielnie, mam 30 lat. Jestem na rencie, pracuj na p etatu i studiuj. Z powodu

mojej choroby nie pozwolono mi studiowa pielgniarstwa, pomimo praktyki szpitalnej i zaliczonych kursw. Obraam kierunek Opieka Spoeczna, eby pomaga innym w kopotach, poniewa
kiedy zachorowaam, bardzo cierpiaam i dlatego rozumiem cierpienie.
.... , . . . ;
; ;. yj cakiem normalnie i nikt nie domyla si, e jestem chora psychicznie, dopki mu nie
powiem... Moja siostra (nie bliniaczka) ma t sam chorob, od 12 lat. Nie chce bra lekw, poniewa
^nie chce przyj do wiadomoci, e jest
schizofreniczk. Ja jestem chora od 5 lat. Zrozumiaam to, w pierwszym roku po przeczytaniu
ksiki / Never Promised You a Ros Garden [Nigdy
nie obiecywaem ci ranego ogrodu). Dziki
lekom antypsycliotycznym polepszyo mi si.
Moim zdaniem i pacjenci, i spoeczestwo
potrzebuj edukacji o chorobach psychicznych,
bo ludzie nas omieszaj i le traktuj, i w ogle
626 Natura zaburze psychicznych

^
fe Orzekanie, co jest nienormalne
Perspektywy historyczne
;...,_.:.;. ...,
Etiologia psychopatologii
Pogldy alternatywne
Podsumowanie
$fv-'"'- ' ' '
.
-'..
633
r-
..-.i-^.y
-^WMi;ti--''$$.

Cele klasyfikacji
.
DSM-III-R
Podsumowanie
M-^W
Zaburzenia afektywne: typy
Gwne typy schizofrenii
^- t!
. '; Przyczyny schizofrenii
Czy schizofrenia jest powszechna?
Podsumowanie
658 Orzekanie, kto jest nienormalny
Problem obiektywnoci
Problem stygmatu
''.'.' ;H;
635 Gwne typy zaburze psychicznych

Zaburzenia osobowoci
Zaburzenia dysocjacyjne
Zaburzenia lkowe: ^/py^^yCi'.^-;'''.,
-,;.
Zaburzenia lkowe: przyczyny
:.;
W Zblienie: Niewolnicy hazardu ,,.^
'
651
''
.' . '.
Zaburzenia afektywne: przyczyny

Rnice midzy pciami w depresji
Podsumowanie
,,. : u;
nie rozumiej naszego nieszczcia. Tak reaguj przez niewiedz: rodzina, m, przyjaciele, opieka
spoeczna. Lekarstwo niektrym z nas bardzo pomaga.
Umiem ju rozrnia zgiek mojej choroby od prawdziwego zgieku, poniewa studiowaam
sam siebie, czytajc. Stosuj pewn zdroworozsdkow regu. Po prostu staram si ze wszystkich
si pamita, jaki jest naprawd wiat i jacy s ludzie. Choroba chwyta si gupich nonsensw, eby
drczy umys. Lekarstwo dziaa silnie na mnie i chemi mojego ciaa, wic nie mam zbyt wielu
dokuczliwych objaww choroby.
. i-;-..;..^f;:.1'.';
.-z Wczeniej urojenia podpowiaday mi niestworzone historie i zmieniay je do woli. Zanim

nadesza pomoc, czuam, e opanoway cay mj mzg i z krzykiem prosiam, by mi oddano moj
l
.tf-W-''-7/:V;;
dusz i ycie.
Kada osoba, ktra popada w chorob, wymaga odmiennego traktowania. To, co wsplne, to
V..-.;1 . :
zwyke objawy towarzyszce danej chorobie.
;'M : \I-'P}'
Mam nadziej, e mj list pasuje do jakiego wzorca, ktry dostrzeg Pan u innych schizofrenikw. Gdyby oni mogli to opanowa dziki lekom, pomocy medycznej i zaakceptowa swoj
chorob, mogliby y cakiem normalnym yciem, gdyby stworzono im szans, do czego nie kady
ma
szczcie.
''Vil1'-',', ' " ' 1 . U \ i > $ v - . -
v:W\.
'"
'-'
,v1V-<"l51>ii'>\>':t'.|1,V-'v';.'>1'" . ; : -
.<<><*.:^:^:V^V;-l\;:;;^'"-î--'-.^-
'"'
'
' ' . V ' ' - : : ; i . - ' . . v / . ' --
KV\^*\.-\,-'-.
Kady, kto chce odnie sukces w yciu musi mie szans sprawdzi si. Poza tym, e jestem
osob z chorob, jestem po prostu osob...
Mam nadziej, e ten list przyniesie jaki poytek, bardzo si zmuszaam, eby napisa do
Pana list o tej chorobie, doktorze Zimbardo.
Wyrazy szacunku i wdzicznoci
Cherish (imi fikcyjne)
akie byty twoje reakcje podczas czytania listu tej modej

kobiety? Jeli podobne do moich, to odczuwae mieszanin smutku z powodu jej losu, podziwu dla determinacji
w walce z problemami, ktre stwarza choroba, zo na
tych, ktrzy stygmatyzuj Cherish" za spraw jej niekiedy
odmiennych zachowa, i nadziej, e dziki lekom i terapii
jej stan moe si poprawi. To tylko niektre z emocji
odczuwanych przez psychologw klinicznych i psychiatrw, gdy prbuj zrozumie i leczy zaburzenia psy-
chiczne. Psycholodzy kliniczni pracuj na pierwszej linii

frontu - bezporednio z jednostkami dotknitymi wszelkimi moliwymi formami chorb umysowych, natomiast
caa armia badaczy w laboratoriach uniwersyteckich,
klinikach, szpitalach i rzdowych orodkach badawczych
pracuje nad ustaleniem przyczyn, zjawisk towarzyszcych
i konsekwencji zaburze psychicznych.
Jak si mona domyla, zakres problemw psychopatologicznych w skali caego spoeczestwa jest rozlegy. Psychopatologia, bezporednio lub porednio,
przenika ycie codzienne milionw z nas. Podstpnie,
przenikajc skrycie do wielu sytuacji, pogarsza nasz stan
emocjonalny i psychiczny. Jej skutki mog by katastrofalne, niweczy ona funkcjonowanie nie tylko dotknitych
ni jednostek, ale i ich rodzin. Dochodzi do tego ciar
finansowy zwizany z utrat produktywnoci przez chorych i wysokimi kosztami dugotrwaego leczenia. W niedawnych badaniach oszacowano, e a u 32% Amerykanw rozpoznano ktr z form zaburze psychicznych
w'jakim momencie ich ycia (Regier i in., 1988). Badacze
stwierdzili, e powodem a co czwartej specjalistycznej
wizyty u lekarza s trudnoci psychiczne (Shapiro i in.,
1984). Niepokojca jest statystyka schizofrenii - choroby
psychicznej, ktra budzi najwiksze obawy. Zapa na
ni moe jeden na stu Amerykanw. W roku 2000 ponad
2 miliony mieszkacw Stanw Zjednoczonych bd
cierpie na schizofreni (dane dla caego wiata s porwnywalne). Okoo jednej trzeciej ofiar schizofrenii
nigdy w peni nie wyzdrowieje, nawet z pomoc terapii.
Ten rozdzia koncentruje si na naturze i przyczynach

zaburze psychicznych: czym s, jak si objawiaj, jak si
rozwijaj i jak wyjani ich przyczyny. Nastpny, ostatni
rozdzia, na podstawie tej wiedzy, opisuje strategie stosowane w leczeniu chorb umysowych i zapobieganiu im.
Mimo to statystyki nie oddaj powagi konsekwencji

zaburze psychicznych dla osb nimi dotknitych i ich
rodzin. Zapoznajc si z zawartymi w tym rozdziale danymi statystycznym i omwieniami kategorii diagnostycznych oraz procesw i modeli teoretycznych pomocnych
w rozumieniu tych problemw, postarajmy si wyobrazi
sobie prawdziwych ludzi, ktrzy yj z chorob psychiczn na co dzie. Przypomnijcie sobie Cherish". Jej
sowa wyraaj cierpienia i zmagania wewntrzne
towarzyszce stanom psychopatologicznym.
atura zaburze
psychicznych
Inny przykad psychopatologii odnajdujemy w przypadku Jima Backusa, ktrego telewidzowie amerykascy
mog pamita jako zabawny gos Pana Magoo lub jako
ekscentrycznego milionera z Wyspy Gilligana.
Czy kiedykolwiek przesadnie martwie si, odczuwae

depresj lub lk bez wyranego powodu, bae si czego, co racjonalnie musiae uzna za nie zagraajce,
uwaae, e nie wykorzystujesz w peni swoich moliwoci, miae myli samobjcze albo sigae po alkohol czy narkotyki, by uciec od jakiego problemu? Prawie
kady odpowie tak na co najmniej jedno z tych pyta.
W tym rozdziale przyjrzymy si funkcjonowaniu psychologicznemu w stanie uwaanym za chorob lub nienormalno, okrelanym czsto jako psychopatologia lub
zaburzenia psychiczne.
Patologiczne funkcjonowanie psychiczne (psychopathological functioning) obejmuje zakcenia procesw
emocjonalnych, behawioralnych lub mylowych, prowadzce do cierpie psychicznych lub blokujce zdolno
jednostki do osigania wanych celw. Psychopatologia
to obszar bada psychologicznych, ktrych bezporednim celem jest zrozumienie indywidualnej patologii
funkcjonowania umysu, nastroju i zachowania.
Backus by towarzyskim artownisiem, aktorem komediowym, pisarzem i dobrym golfist. Na stare lata sta
si jednak odludkiem; reporter, ktry chcia go odwiedzi, dowiedzia si, e Backus odmawia spotka
z dawnymi przyjacimi i boi si chodzi do restauracji
czy wystpowa przed kamer. Przesta nawet pisa
i gra w golfa. Reporter zanotowa: Pewnego dnia
Backus siedzia w domu na krzele, sprawia wraenie
czowieka przestraszonego, penego niepokoju, co tragicznie kontrastowao z jowialnym, ekstrawertywhym
Backusem, ktrego znalimy. Teraz potrzebowa
zapewnie, e naprawd nie wpad w szpony miertelnej choroby".
Backus cierpia na skrajn posta hipochondrii,
wierzc e zaatakowaa go choroba Parkinsona. Pomimo zapewnie lekarzy, jego panika, depresja i lki
stale rosy. Powiedzia reporterowi: Nie opuszczaem
tego domu od prawie szeciu lat. Kiedy dzwoni dzwo-
nek u drzwi wpadaem w przeraenie, uciekaem by

si ukry. W tej chwili, kiedy rozmawiamy, staram si
przezwyciy siln panik [...]. Twj umys potrafi ci
zrobi co takiego. Wiesz, e to on ci to robi, ale
jeste zbyt bezsilny, by go powstrzyma". Z pomoc
ony Backus opisa i opublikowa histori swoich koszmarw na jawie w Backus Strikes Back [Backus oddaje
cios] (D. M. Scott, 1990, s. 58).
Orzekanie, co jest nienormalne

Co to jest zaburzenie psychiczne? Specjalici w dziedzinie
psychopatologii nie w peni zgadzaj si co do tego, jakie
zachowania tworz zaburzenia psychiczne. Jak si przekonamy, w etykietowaniu zachowa jako nienormalnych lub
patologicznych oraz klasyfikowaniu problemw ze zdrowiem psychicznym znaczny udzia ma opinia spoeczna.
Przypisanie komu zaburze psychicznych opiera si zazwyczaj na ocenie jego funkcjonowania behawioralnego przez
osoby o pewnym szczeglnym autorytecie lub wadzy. Terminy, jakimi opisuje si te zjawiska - zaburzenia psychiczne,
choroba umysowa (lub psychiczna) czy nienormalno - zale
od perspektywy, treningu i zaplecza kulturowego mwicego, sytuacji oraz osoby ocenianej. Na przykad, w niektrych przypadkach orzekanie o nienormalnoci mylone jest
z ocen moraln. Doznawanie halucynacji jest ze" w naszej kulturze, poniewa halucynacje s traktowane jako
oznaki zakce pracy umysu; dobre" natomiast w kulturach, w ktrych halucynacje interpretuje si jako mistyczne
wizje wysane przez moce duchowe.
Cytowalimy ju nieco danych statystycznych na temat
powszechnoci problemw psychicznych, ale przedstawilimy tylko pynne definicje samych problemw. Pierwszym
krokiem do rozpoznania u kogo zaburze psychicznych
jest sformuowanie sdu, e jaki aspekt zachowania tej
osoby jest anormalny. Diagnoza psychologiczna (psychological diagnosis) jest to identyfikacja zaburzenia, syndromu lub stanu dokonana przez klasyfikacj i kategoryzacj zaobserwowanego zachowania wedug kryteriw
jakiego przyjtego systemu diagnostycznego. Taka diagnoza jest z wielu powodw trudniejsza od zwykej diagnozy medycznej i w wikszym stopniu jest spraw interpretacji. W medycynie organicznej lekarz moe oprze
swoj diagnoz na dowodach fizycznych, jak zdjcie
rentgenowskie, prby krwi czy biopsje. W przypadku
zaburze psychicznych przesanki diagnozy s efektem
interpretacji dziaa danej osoby. Co to znaczy, e kto
jest anormalny lub e cierpi na zaburzenia psychiczne?
W jaki sposb psycholodzy decyduj o tym, co jest anormalne? Czy zawsze jest jasna granica midzy zachowaniem normalnym a nienormalnym? Sdy na temat nienormalnoci dalekie s od precyzyjnych rozrnie najlepiej wyobrazi sobie zaburzenia psychiczne jako
pewne kontinuum, jak to przedstawia rys. 17.1. Poniewa
Rysunek 17.1
Kontinuum zaburze umysowych
Maksymalne
zaburzenia
umysowe
(najwiksza
gboko,
czstotliwo
I zakres objaww
psychiatrycznych)
Rysunek 17.2 Kontinuum zdrowia umysowego
Zakres upoledzenia i cierpienia

(od gbokiego do nieznacznego)
definicja anonnalnoci nie jest zbyt precyzyjna, nie ma

niezawodnych regu, na mocy ktrych moglibymy j
zidentyfikowa.
Poniej przedstawiamy sze wskanikw prawdopodobnej nienormalnoci (Rosenhan i Seligman, 1989):
Cierpienie: dowiadczanie trwaego cierpienia osobistego lub silnego lku.
Nieprzystosowanie: dziaania, ktre szkodz, wasnym
celom, niwecz osobisty dobrostan oraz koliduj
z celami i potrzebami spoeczestwa. Kto, kto pije
tak duo alkoholu, e nie jest w stanie utrzyma si
w pracy lub z powodu upojenia zagraa innym,
prezentuje zachowanie nieprzystosowawcze.
hracjonalno. dziaanie i mowa nacechowane irracjonalnoci lub niezrozumiae dla innych. Kto, kto
odpowiada na gosy, ktre nie istniej w rzeczywistoci obiektywnej zachowuje si irracjonalnie.
Nieprzewidywalno: zachowanie nieprzewidywalne
lub zmienne w tych samych sytuacjach, jakby pod
wpywem stanu utraty kontroli. Dziecko, ktre bez
widocznego powodu roztrzaskuje sobie pi o cian prezentuje zachowanie nieprzewidywalne.
Niekonwencjonalno i rzadko statystyczna: zachowanie w sposb statystycznie rzadki i sprzeczny
ze spoecznymi standardami tego, co moralne
i podane. Sama rzadko statystyczna nie oznacza jeszcze anormalnoci. Na przykad, inteligencja na poziomie geniuszu jest skrajn rzadkoci,
lecz uwaa si j za podan. Z drugiej strony,
inteligencja skrajnie niska jest rwnie czym
rzadkim, lecz uwaa siej za niepodan, tote
czsto etykietkuje si j jako anormaln.
Dyskomfort obserwatora: wywoywanie dyskomfortu
innych osb przez tworzenie w nich poczucia
zagroenia lub jakiej innej frustracji. Kobieta
idca rodkiem ulicy, pogrona w ywej konwersacji z sam sob, wywouje dyskomfort kierowcw, ktrzy staraj si j omin.
Nieobecno
zaburze
umysowych
(wolno od
objaww
psychiatrycznych;
skuteczne
zapobieganie
lub leczenie)
Wikszo tych wskanikw zaburze nie jest

bezporednio widoczna dla wszystkich obserwatorw innymi sowy, angauj one w znacznym stopniu pewne
subiektywne sdy. Pod koniec tego rozdziau rozwaymy
negatywne tego konsekwencje i niebezpieczestwa.
Etykietkujemy zachowanie jako anormalne" z wikszym stopniem pewnoci, kiedy wiarygodny wydaje nam
si wicej ni tylko jeden z tych szeciu wskanikw.
W im skrajniejszej i bardziej trwaej postaci one wystpuj, tym wiksz moemy mie pewno, e stoi za nimi
jakie zaburzenie.
adne z tych szeciu kryteriw nie stanowi warunku
koniecznego, czyli wasnoci wsplnej wszystkim przypadkom anormalnoci. Na przykad, student Uniwersytetu
Stanforda, ktry zabi motkiem swego profesora matematyki, a potem przyczepi do drzwi jego gabinetu
wywieszk Dzisiaj dyury odwoane", zezna na procesie sdowym, e nie ma poczucia winy ani wyrzutw
sumienia. Pomimo braku subiektywnego cierpienia, bez
wahania ocenimy cae jego zachowanie jako anormalne.
Prawd jest rwnie to, e aden ze wskanikw osobno
nie stanowi warunku wystarczajcego, ktry odrniaby
wszystkie przypadki zachowania anormalnego od rnych wariantw zachowania normalnego. Rozrnienie
normalnoci od nienormalnoci to nie tyle rnica pomidzy dwoma niezalenymi typami zachowania, ale
raczej kwestia, w jakim stopniu dziaania jakiej osoby
przypominaj zbir uzgodnionych kryteriw anormalnoci. Wane, by orzekajc o normalnoci, przyjmowa
zarwno perspektyw zdrowia psychicznego, jak i choroby
psychicznej, jak to przedstawiono na rysunku 17.2.
Zanim rozpatrzymy konkretne przykady anormalnoci klasyfikowane jako zaburzenia psychiczne, zapoznamy si z podejciami i modelami stosowanymi przez
psychologw i psychiatrw do wyjaniania powstawania
i rozwoju zaburze psychicznych. Zacznijmy od krtkiego
przegldu historycznych sposobw pojmowania problemw psychologicznych oraz ich wkadu w rozumienie
zaburze psychicznych.
Optimum
zdrowia
umysowego
Czynniki indywidualne,
grupowe i rodowiskowe
wspdziaaj skutecznie
zapewniajc:
dobre samopoczucie
optymalny rozwj i wykorzystanie
zdolnoci umysowych
osiganie celw zgodnych
z prawem oraz
stan oglnej rwnowagi.
Minimum
zdrowia
umysowego
Pozostajce w konflikcie
czynniki indywidualne,
grupowe i rodowiskowe
tworz:
subiektywne cierpienie
upoledzenie lub niedorozwj
zdolnoci umysowych
niezdolno do osigania celw
zachowania destrukcyjne oraz
uzasadnienie i utrwalenie
niesprawiedliwoci.
Perspektywy historyczne
Na przestrzeni wiekw zaburzenia psychiczne wzbudzay
w ludziach strach, czsto kojarzono je ze zem. Z powodu
owego strachu, ludzie reagowali agresywnie i stanowczo
na wszelkie zachowania, ktre zdaway im si dziwaczne
lub anormalne. Dopiero od niedawna ludzie zaczli akceptowa pogld, e zaburzenia psychiczne s form choroby, bardzo czsto poddajcej si leczeniu.
Skojarzenie choroby psychicznej ze zem moe by
tak stare, jak historia ludzkoci. Archeolodzy odkryli prehistoryczne czaszki z wywierconymi dziurkami. To odkrycie moe wskazywa, e nasi przodkowie wierzyli, i
w taki sposb mona uwalnia demony, ktre optay
blisk osob.
Przedstawiona poniej inwokacja z X wieku miaa za
zadanie wypdza histeri (hysteria), przypado charakteryzujc si zespoem symptomw obejmujcych
paralie lub ble, zawroty gowy, okulenie i lepot. Pierwotnie sdzono, e histeria dotyka tylko kobiet, a jej
przyczyn jest wdrujca macica, ktra pozostaje pod
kontrol diaba. Zauwamy, w jaki sposb inwokacja ilustruje wiar w rol demonicznych mocy w zaburzeniach
psychicznych.
O ono, ono, ono, cylindryczne ono, czerwone ono,
biae ono, cielesne ono, krwawice tono, wielkie
ono, nefredyczne ono, obrzke ono, O ty, demonicznel... Zaklinam ci w imieniu Trjcy witej, by
na miejsce wrcio, z ktrego ni tobie si poruszy, ni
obrci... by wrcio, bez gniewu, w miejsce przez
Pana tobie przeznaczone (Zilboorg i Henry, 1941, cyt.
za Nietzel i in., 1991, s. 19).
Renesans (X1V-XV11 wiek) to epoka dynamicznego

rozwoju intelektualnego i artystycznego. O dziwo, pomimo tego umysowego oywienia, strach przed diabem
i zem sign zenitu, gdy Koci katolicki rozpocz
akcj wykrywania i sdzenia heterodoksyjnych doktryn
religijnych. Inkwizycja doprowadzia do tortur i egzekucji
tysicy ludzi.
W roku 1692 w osadzie Salem w stanie Massachusetts liczne mode kobiety zaczy doznawa konwulsji,
mdoci i osabienia. Skaryy si na to, e co" je przeszywa, kuje i gryzie. Wiele z nich czasowo olepo lub
ogucho, inne doznaway wizji i uczucia latania w powietrzu. Te dziwne objawy wzbudziy pasj dociekania przyczyn. Wiele osb spekulowao, e mog one by dzieem
szatana, ktry za porednictwem ziemskich czarownic
owadn duszami i ciaami tych modych kobiet. Teorie
te wywoay psychoz czarownictwa i doprowadziy do
egzekucji ponad 20 kobiet uznanych za czarownice.
Wspczesne badania silnie przemawiaj na rzecz zatrucia kobiet z Salem sporyszem, grzybkiem rosncy na ryu,
grzybkiem ktry jest rdem LSD (Caporeal, 1976;
Matossian, 1982).
A do koca XVIII wieku chorzy umysowo w spoeczestwach zachodnich byli postrzegani jako bezmylne
bestie, ktre mona kontrolowa wycznie za pomoc
acuchw i kar fizycznych. Nie opiekowano si nimi
w szpitalach, lecz przetrzymywano w wizieniach.
W roku 1905 w Paryu zebraa si grupa modych
artystw, by otworzy wystaw prac wyamujcych si
Postacie na ce Andr Deraina, jednego z fowistw.
cakowicie z konwencji tradycyjnej sztuki realistycznej.

Artyci ci oddali na ptnie swoje subiektywne impresje
z rzeczywistoci. Publiczno przyja wystaw z wciekoci, oskarya artystw o to, e s dzikimi bestiami fowistami" - i sugerowaa umieszczenie ich w zakadach
dla chorych umysowo. Byo wrd nich wielu obecnie
uznanych i wysoko cenionych artystw, midzy innymi
Henri Matisse.
Pojawienie si modelu medycznego
W drugiej poowie XVIII wieku pojawi si nowy

pogld dotyczcy rde zachowa patologicznych - zaczto postrzega osoby z problemami psychicznymi jako
chore i cierpice, a nie optane czy amoralne. W placwkach dla takich osb wprowadzono stopniowo wiele
reform. Phillipe Pinel (1745-1826) by jednym z pierwszych klinicystw, ktry prbowa opracowa system klasyfikacji problemw psychicznych na podstawie zaoenia, e zaburzenia mylenia, nastroju i zachowania s
w znacznym stopniu podobne do fizycznych, organicznych objaww chorobowych, a kade zaburzenie ma
grup charakterystycznych objaww, ktre odrniaj je
od innych zaburze i od zdrowego funkcjonowania.
Zaburzenia s klasyfikowane wedug wzorcw obserwowalnych symptomw, okolicznoci towarzyszcych pojawieniu si choroby, jej naturalnego przebiegu oraz
reakcji na leczenie. Takie systemy klasyfikacyjne tworzone s na wzr taksonomii biologicznych i maj na
celu pomc klinicystom w atwiejszym rozpoznawaniu
zaburze wystpujcych powszechnie.
W roku 1896 niemiecki psychiatra, Emil Kraepelin
(1855-1926), podj si zadania stworzenia pierwszego
prawdziwie wyczerpujcego systemu klasyfikacji. Przekonany o istnieniu fizycznego podoa problemw psychicznych, nada diagnozie i klasyfikacji psychologicznej
posta diagnozy medycznej, ktra zreszt utrzymuje si
do dzisiaj (Rosenhan i Seligman, 1989). Przyjta przez
Kraepelina perspektywa jest najbardziej widoczna w stosowanej przez psychiatrw terminologii. Mwi oni
o chorobach umysowych oraz lecz umysowych pacjentw
w nadziei przywrcenia zdrowia ich chorym mzgom.

Model medyczny zorientowany jest take na patologi
organiczn (organie pathology), poszukiwanie przyczyn
chorb psychicznych w deficytach struktury mzgu lub
funkcjonowania neurobiologicznego.
Pojawienie si modeli psychologicznych
Perspektywa alternatywna do podejcia medycznego

koncentruje si na psychologicznych przyczynach i terapii zachowa patologicznych. Perspektywa ta wyania si
najwyraniej w kocu XVIII wieku. Wsparciem byo dla
niej spektakularne dzieo Franza Mesmera (1734-1815),
ktrego spucizna przetrwaa w pojciach magnetyzmu
zwierzcego oraz mesmeryzmu. Mesmer uwaa, e wiele
zaburze, midzy innymi histeria, wynika z zakce
przepywu tajemniczej siy, ktr nazwa magnetyzmem

zwierzcym. Odkry on wiele nowych technik badania
magnetyzmu zwierzcego, w tym t, ktra zyskaa
rozgos pod nazw hipnozy, a pierwotnie zwana bya na
jego cze mesmeryzmem. Chocia jego oglna teoria
magnetyzmu zwierzcego zostaa zdyskredytowana
przez wczesne krgi naukowe, tjechniki hipnozy zostay
zaadaptowane przez wielu badaczy, midzy innymi przez
wybitnego neurologa francuskiego Jeana Charcota
(1825-1893). Charcot odkry, e kiedy pacjent znajduje
si pod hipnoz, mona wyeliminowa niektre symptomy histerii, na przykad parali koczyny. Hipnoza miaa
nawet moc wywoywania pewnych objaww histerii
u osobnikw zdrowych, co byo dobitn ilustracj zdolnoci czynnikw psychologicznych do wywoywania trudnoci, ktrym przypisywano podstawy wycznie fizyczne.
Jeden ze studentw Charcota, Sigmund Freud, kontynuowa jego eksperymenty nad hipnoz. Posuyy one
Freudowi do opracowania psychodynamicznych teorii
osobowoci i zaburze, ktrych ogromny wpyw na wspczesne teorie natury i przyczyn psychopatologii nie ustaje. (Freud porzuci pniej hipnoz jako psychoanalityczn metod terapii zaburze psychicznych).
Istnieje wiele rnych modeli psychologicznych uywanych do wyjaniania powstawania i rozwoju rozmaitych
zaburze umysowych, niektre z nich omwimy. Wsplne
wszystkim modelom zaoenie gosi, e rda zaburze
umysowych i siy podtrzymujce patologiczne zachowania
maj natur nie biologiczn, lecz psychologiczn. Modele
psychologiczne odwouj si do patologii funkcjonalnej
Ifunctional pathology), zaoenia o braku wykrywalnych
zaburze organicznych, ktre byyby odpowiedzialne za
symptomy choroby psychicznej. Modele te upatruj
podoa zaburze umysowych w procesach uczenia si,
wzmocnieniach, motywacji, procesach poznawczych,
czynnikach kulturowych, systemach rodzinnych i innych
procesach psychologicznych.
Etiologia psychopatologii
Etiologia (etiology) oznacza czynniki wywoujce lub
przyczyniajce si do powstania i rozwoju problemw
psychicznych i medycznych. Wiedza o tym, kiedy powstaje dane zaburzenie, jakie s jego rda i w jaki
sposb wpywa ono na mylenie oraz procesy emocjonalne i behawioralne, moe doprowadzi do tworzenia
nowych sposobw ich leczenia i - w sytuacji idealnej zapobiegania im. W wyjanianiu czynnikw przyczynowych w psychopatologii mona wyrni dwa podstawowe rodzaje podej: biologiczne i psychologiczne.
Podejcia biologiczne
Nowoczesne podejcia biologiczne nawizuj do tradycji modelu medycznego i zakadaj, e zakcenia

funkcjonowania psychologicznego da si wyjani bez-
porednio lecymi u ich podoa czynnikami biologicznymi, najczciej zwizanymi z mzgiem lub ukadem
nerwowym. Badacze i klinicyci biologiczni najczciej
zajmuj si strukturalnymi anomaliami mzgu, procesami biochemicznymi i wpywami genetycznymi (Gottesman, 1991; Meltzer, 1987; Snyder, 1976).
Mzg jest zoonym organem, ktrego wzajemnie
powizane skadniki pozostaj w delikatnej rwnowadze.
Subtelne zmiany w zakresie iloci neuroprzekanikw
lub stanu tkanek mog mie powane skutki. Czynniki
genetyczne, obraenia mzgu i infekcja to tylko niektre
z przyczyn takich zmian. We wczeniejszych rozdziaach
dowiedzielimy si, e postpy technik skanowania,
takie jak skanowanie PET i techniki obrazowania mzgu,
pozwalaj specjalistom od zdrowia psychicznego wejrze
w struktur mzgu i konkretne procesy biochemiczne
u istot ywych, bez uciekania si do chirurgii. Przy uyciu
tych technik badacze o orientacji biologicznej odkrywaj
nowe powizania pomidzy zaburzeniami psychicznymi
a specyficznymi anomaliami mzgu. Na przykad, mzgi
niektrych pacjentw z zaburzeniami schizofrenicznymi
wykazuj silniejsze wypenienie pynem komory mzgu
ni to jest u ludzi zdrowych. Natomiast skrajn agresywno kojarzy si z guzami zlokalizowanymi w obszarach
mzgu zwizanych z regulacj zachowa agresywnych.
Biochemiczne podejcie do psychopatologii potwierdzaj
badania wykazujce zmiany w normalnym funkcjonowaniu mzgu pod wpywem rodkw chemicznych oraz
udowodnione sukcesy terapii farmakologicznych w usuwaniu pewnych symptomw zaburze psychicznych
(Bowers, 1980; Papolos i Papolos, 1987). Stae postpy
w dziedzinie genetyki zachowania daj badaczom coraz
wiksze moliwoci wykrywania powiza midzy
konkretnymi genami a obecnoci zaburze psychicznych
(Joyce, 1989; Tsuang i Vandermey, 1981). Pomimo obiecujcych rezultatw tego podejcia, wci za mao jeszcze
wiemy na temat powiza midzy biologi, genami a psychopatologi.
Podejcia psychologiczne
Podejcia psychologiczne koncentruj si na przyczynowej roli w psychopatologii czynnikw psychologicznych i spoecznych. Podejcia te upatruj rde zaburze
psychicznych w osobistych dowiadczeniach, urazach
i konfliktach osobistych oraz czynnikach rodowiskowych.
Opiszemy pokrtce trzy dominujce odmiany tego podejcia: psychodynamiczne, behawiorystyczne i poznawcze.
Model psychodynamiczny. Podobnie jak podejcie biologiczne, model psychodynamiczny zakada, e przyczyny
psychopatologii tkwi wewntrz czowieka. Jednak
wedug Sigmunda Freuda, twrcy psychoanalizy, przyczynowe czynniki wewntrzne s raczej natury psychologicznej ni biologicznej. Jak zauwaylimy w poprzednich
rozdziaach, Freud opracowa teorie psychoanalityczn,
eby w racjonalny sposb wyjani zachowania pozornie

irracjonalne i nonsensowne. Jego idee gboko odmieniy
nasze rozumienie natury ludzkiej i podejcie do zachowa
nienormalnych. Uwaa on, e wiele zaburze psychicznych to po prostu przeduenie normalnych" procesw
psychicznego konfliktu i mechanizmw obronnych,
ktrych wszyscy dowiadczamy. W modelu psychodynamicznym zachowania zarwno normalne jak i nienormalne s uwaane za rezultat dowiadcze wczesnego
dziecistwa i rozwoju osobistego.
Zachowanie motywowane jest przez popdy i pragnienia, ktrych czsto nie jestemy wiadomi. Symptomy
psychopatologiczne maj korzenie w niewiadomych konfliktach i mylach. Jeli niewiadomo jest wewntrznie
skonfliktowana i przepeniona napiciem, jednostk
przeladuje lk i inne zaburzenia. Znaczna cz tego
konfliktu psychicznego pochodzi ze starcia pomidzy
irracjonalnymi impulsami poszukiwania przyjemnoci
a uwewntrznionymi ograniczeniami spoecznymi narzucanymi przez superego. Arbitrem tego starcia jest normalnie ego, jednak jego zdolno do penienia tej funkcji
moe zosta osabiona przez anomalie rozwoju w dziecistwie. Jednostki prbuj unikn lku z powodu konfliktowych motyww za porednictwem mechanizmw
obronnych, takich jak wyparcie czy zaprzeczanie. Naduywanie tych mechanizmw prowadzi do znieksztacania
rzeczywistoci lub zachowa samoniszczcych. Kiedy
energia psychiczna zostaje zwizana prbami obrony
przed ujawnieniem si wypartych lkw, niewiele jej
zostaje na produktywne i satysfakcjonujce ycie (podsumowanie mechanizmw obronnych zawiera tabela 14.1).
Podejcie behawioralne. Pojcia freudowskie zostay
szeroko zaakceptowane przez psychologw amerykaskich a take europejskich. Jednak, jak zapewne pamitacie, amerykaskie badania psychologiczne byy od lat
30. do wczesnych 70. zdominowane przez orientacj
behawiorystyczn. Zwolennicy pogldu, e jedynym
moliwym do zaakceptowania rodzajem danych s
w psychologii obserwowalne reakcje, nie mogli mie
adnego poytku z hipotetycznych procesw psychodynamicznych.
Teoretycy behawiorystyczni dowodz, e zachowania nienormalne s nabywane w ten sam sposb, jak zachowania normalne - poprzez uczenie si i wzmacnianie.
Nie powicaj oni adnej uwagi wewntrznym zjawiskom
psychicznym ani wczesnym dowiadczeniom dziecistwa. Natomiast koncentruj si na zachowaniu aktualnym w aktualnych warunkach lub na wzmocnieniach
podtrzymujcym jakie zachowanie, cho nie jest ono
najbardziej przystosowawcz lub waciw reakcj na
sytuacj. Objawy zaburze psychicznych powstaj
z powodu wyuczenia si przez jednostk autodestrukcyjnych lub nieskutecznych sposobw zachowania.
Odkrywajc okolicznoci rodowiskowe podtrzymujce
niepodane, patologiczne zachowanie, badacz lub klinicysta moe zaleci leczenie polegajce na zmianie tych
okolicznoci i wygaszeniu zachowania niepodanego
(Emmelkamp, 1986). W wyjanianiu procesw mogcych
wywoywa zachowania nieprzystosowawcze, behawioryci odwouj si zarwno do warunkowania klasycznego, jak i sprawczego.
Model poznawczy. Ewoluujce od kilku ostatnich
dekad poznawcze spojrzenie na natur ludzk jest czsto traktowane jako dopenienie pogldw behawiorystycznych. Perspektywa poznawcza zakada, e rda
zaburze psychicznych nie tkwi w obiektywnej rzeczywistoci bodcw, wzmocnie i obserwowalnych reakcji,
lecz w sposobie spostrzegania siebie czy mylenia o sobie
oraz naszych relacjach z innymi ludmi i otoczeniem.
Zmienne poznawcze, kierujce naszymi reakcjami adaptacyjnymi (lub prowadzc je na manowce) to spostrzegany przez nas stopie kontroli nad wanymi rdami
wzmocnie, wiara we wasn skuteczno w radzeniu
sobie ze zdarzeniami zagraajcymi, upatrywanie przyczyn naszego zachowania w czynnikach sytuacyjnych lub
osobistych oraz inne strategie umysowe stosowane
w rozumieniu naszych problemw, sukcesw, poraek
i niezwykych dowiadcze (Bandura, 1986).
Podejcie poznawcze zakada, e zakcenia emocjonalne s spowodowane procesami poredniczcymi percepcji i interpretacji zdarze. Problemy psychologiczne s
rezultatem znieksztace obrazu sytuacji lub wasnego
,ja", bdnego rozumowania lub niedostatkw rozwizywania problemw. Czasami sformuowane przez nas
interpretacje nam pomagaj, czasami szkodz - w obydwu przypadkach s one naszymi osobistymi sposobami
radzenia sobie z komplikacjami i niepewnociami ycia
codziennego (Ellis i Grieger, 1986).
Obecnie badacze przychylaj si coraz bardziej do
perspektywy interakcjonistycznej (interactionist perspective) w psychopatologii, traktujc jej przejawy jako
wytwr zoonej interakcji pomidzy pewn liczb czynnikw biologicznych i psychologicznych (Cowan, 1988).
Na przykad, predyspozycje genetyczne mog, dziki
wpywowi na poziom neuroprzekanikw lub hormonw, czyni jednostk podatn na jakie zaburzenie
psychiczne, cho ostateczne pojawienie si tego zaburzenia moe wymaga stresw psychologicznych lub
spoecznych, bd te wyuczenia si pewnych zachowa.
Pogldy alternatywne
W wielu kulturach ludowe wierzenia na temat przyczyn
chorb umysowych s czci oglniejszych pogldw na
temat nieoczekiwanych tragedii osobistych - nagej choroby, bezpodnoci, nieudanych plonw czy przedwczesnej
mierci ukochanej osoby. Te katastrofy przypisuje si czsto czarnej magii". Teorie czarownictwa w Zachodniej
Afryce, wierzenia szamanistyczne rozpowszechnione

wrd Indian Cree w Kanadzie, praktyki voodoo na Haiti
i wiara w rzucanie urokw" wci powszechna w wielu
kulturach rdziemnomorskich, odwouj si do pomocy
nadprzyrodzonych zych mocy w celu wywoania jakiej
katastrofy lub duchowego cierpienia domniemanego
wroga.
W wielu kulturach, zwaszcza w niektrych spoecznociach afrykaskich i u Indian pnocno-zachodnich,
zaburze psychicznych nie traktuje si jako zdarze intrapsychicznych, rozgrywajcych si wewntrz umysu. Traktowane s jako interpsychiczne, dokonujce si pomidzy
czonkami danej spoecznoci. S wic przejawem dysharmonii pomidzy czonkami plemienia a ich otoczeniem
ziemskim i rzeczywistoci duchow. Wedug tego pogldu, leczenie polega na zbiorowych rytuaach, ktre
maj odnowi ywotno zwizkw pomidzy cierpicymi
jednostkami a spoecznoci i ich naturalnym rodowiskiem (Nobles, 1972).
Podsumowanie
Rozpatrzylimy rne sposoby podejcia psychologw do
zaburze psychicznych. Klasyfikuj oni zachowanie jako
psychopatologiczne, dokonujc osdu, na ile jest ono anormalne. Nienormalno orzeka si na podstawie stopnia
ujawniania si w dziaaniu danej osoby objaww cierpienia,
nieprzystosowania, irracjonalnoci, nieprzewidywalnoci,
niekonwencjonalnoci i dyskomfortu wzbudzanego w innych
osobach. Od wiekw ludzie prbuj wyjania rda psychopatologii. Wczesne pogldy uznaway j za wytwr
zych duchw i saboci charakteru. Pod koniec XVIII wieku
pojawia si nowoczesna perspektywa traktujca patologie
funkcjonowania psychicznego jako rezultat czynnikw psychologicznych lub lecych u ich podoa zakce organicznych.
Wspczesne podejcia biologiczne w etiologii chorb
umysowych koncentruj si na strukturalnych patologiach
mzgu, procesach biochemicznych i wpywach genetycznych.
Podejcie psychologiczne obejmuje modele psychodynamiczne, behawioralne i poznawcze. W modelu psychodynamicznym kluczow rol odgrywaj dowiadczenia wczesnego dziecistwa, niewiadome konflikty i mechanizmy
obronne. Perspektywa behawioralna skupia si na obserwowanych zachowaniach i warunkach rodowiskowych,
ktre przyczyniaj si do powstania i podtrzymywania
zaburzonych zachowa. W modelu poznawczym za istot
zaburze psychicznych uznaje si znieksztacenie przekona i spostrzee na temat wasnej osoby i wiata zewntrznego. Podejcie interakcjonistyczne jest poczeniem
perspektyw psychologicznych i biologicznych.
lasyfikacja zaburze
psychicznych
Jakie korzyci pyn z systemu diagnozy i klasyfikacji
zaburze psychicznych? Co nam daje przejcie od globalnego sdu orzekajcego istnienie odstpstwa od
normy do rozrniania pomidzy rnymi typami takich
odstpstw? Czy teoretyczne podejcie do etiologii zaburze wpywa na klasyfikacj postaci psychopatologii?
Wiedzc o braku precyzji w dyskusji o nienormalnoci i o istnieniu wielu odrbnych podej w wyjanianiu
zaburze psychicznych, nie bdziecie zaskoczeni tym, e
diagnoza osoby zaburzonej w niemniejszym stopniu jest
zdeterminowana orientacj teoretyczn klinicysty ni
rzeczywicie demonstrowanymi objawami (Franklin, 1987).
Aby zwikszy zgodno diagnoz klinicystw, psycholodzy opracowali taki system diagnozy i klasyfikacji, ktry
zawiera precyzyjne opisy objaww i innych kryteriw
pomocnych w podejmowaniu przez klinicystw decyzji,
w jakim stopniu dane zachowanie jest wiadectwem
konkretnego zaburzenia.
Cele klasyfikacji
Maksymalnie uyteczny system diagnostyczny powinien
mie nastpujce zalety:
Jednolity zestaw terminw. Szybkie i jednoznaczne
porozumienie midzy klinicystami lub badaczami
psychopatologii uatwia jednolity zestaw terminw o uzgodnionym znaczeniu. Kategoria diagnostyczna, taka jak depresja, czy w sobie pokany
i zoony zbir informacji, obejmujcy charakterystyczne objawy i typowy przebieg choroby.
W warunkach klinicznych, system diagnostyczny
pomaga specjalistom od zdrowia psychicznego
skuteczniej komunikowa si na temat osb,
ktrym pomagaj. Badacze rnych aspektw
psychopatologii oraz skutecznoci programw
terapeutycznych musz mie zgodny pogld na
temat obserwowanych przez siebie zaburze.
Dobry schemat klasyfikacyjny pozwala na rzetelne
diagnozowanie pacjentw, a badaczom pomaga
projektowa badania ustalajce przyczyny i skuteczne terapie w rnych przypadkach problemw.
Rozumienie etiologii. Ideaem byoby, gdyby kada
diagnoza konkretnego zaburzenia implikowaa
przyczyny symptomw. Na nieszczcie, z powodu
zasadniczej niezgody lub braku wiedzy na temat
etiologii wielu zaburze psychicznych, cel ten jest
trudno osigalny.
Planowo leczenia. Z diagnozy powinny rwnie
wynika rodzaje leczenia wchodzce w gr w od-
niesieniu do konkretnego zaburzenia. Badacze

i klinicyci ustalili, e niektre formy terapii s
najbardziej skuteczne dla konkretnych rodzajw
zaburze psychicznych. Na przykad leki, ktre s
cakiem skuteczne w leczeniu schizofrenii, nie
pomagaj, a nawet mog szkodzi, w depresji.
Dalsze postpy wiedzy o skutecznoci i waciwych zastosowaniach rnych form terapii jeszcze
zwiksz wag szybkiej i rzetelnej diagnozy.
DSM-II1-R
Najszerzej akceptowany w Stanach Zjednoczonych schemat klasyfikacyjny zosta opracowany przez Amerykaskie Towarzystwo Psychiatryczne. Zwie si on Diagnostic
and Statistical Manua of Mentol Disorders [Podrcznik diagnostyczny i statystyczny zaburze psychicznych]. Poprawione wydanie trzecie podrcznika, ktre ukazao si
w 1987 roku, znane jest wrd klinicystw i badaczy jako
DSM-lll-R*. Zawiera klasyfikacje, definicje i opis ponad
200 zaburze psychicznych.
Kade z zaburze psychicznych opisanych w DSM-lll-R
traktowane jest jako syndrom behawioralny lub psychologiczny zlokalizowany wewntrz osoby i skojarzony z obecnym cierpieniem (symptom blu), ryzykiem cierpienia
przyszego, upoledzeniem jednego lub wikszej liczby
wanych obszarw funkcjonowania lub z istotn utrat
samodzielnoci (Diagnostic and statistical..., 1987).
Aby zredukowa trudnoci zwizane ze zrnicowaniem podej do zaburze psychicznych, DSM-lll-R kadzie
wikszy nacisk na opis wzorcw objaww i przebiegu
choroby ni na teorie etiologiczne i strategie terapii.
Czysto deskryptywne terminy pozwalaj klinicystom
i badaczom uywa wsplnego jzyka do opisu problemw, nie uniemoliwiajc jednoczenie sporw i nieprzerwanych bada nad adekwatnoci wyjanie proponowanych w poszczeglnych modelach.
Pierwsza wersja DSM, ktra ukazaa si w roku 1952
(DSM-I) zawieraa list kilkudziesiciu chorb psychicznych. DSM-II z 1968 roku zawiera rewizj systemu diagnostycznego, tak by uczyni go bardziej zgodnym
z innym popularnym systemem - Midzynarodow Klasyfikacj Chorb (International Classification ofDiseases - ICD).
Aby zachci klinicystw do uwzgldnienia czynnikw psychologicznych, spoecznych i fizycznych, ktre
mog by powizane z poszczeglnymi zaburzeniami
* American Psychological Association przyjo ju kolejn

wersj tego systemu diagnostycznego znan jako DSM-IV. Wersja ta znacznie odbiega od poprzednich, poniewa rezygnuje
z wielu tradycyjnych nazw zaburze psychicznych (w tym tak
klasycznych, jak rozrnienie psychozy i nerwicy). Z uwagi na
radykalizm tej wersji DSM, trudno j byo uwzgldni w polskim
wydaniu niniejszej ksiki bez wprowadzenia znaczcych zmian
w stosunku do oryginau (przyp. red. nauk.).
Tabela 17.1
Pi osi DSM-III-R
Klasy Informacji
Opis
O I
Syndromy kliniczne
Te zaburzenia umysowe obejmuj objawy, wzorce zachowania i problemy

psychiczne, ktre s zazwyczaj rdem cierpienia lub upoledzaj jaki obszar
funkcjonowania (np. zdolno do nauki szkolnej).
O II
a) Zaburzenia osobowoci
b) Zaburzenia rozwojowe
Sa to dysfunkcjonalne strategie postrzegania wiata i reagowania na. Na tej osi

mona take zaznaczy cechy i wasnoci osobowoci, kiedy nie ma adnych
zaburze osobowoci,
Zaburzenia specyficznych umiejtnoci, jak czytanie, jzyk czy wymowa.
O III
Zaburzenia i stany fizyczne
Te zaburzenia obejmuj problemy fizyczne istotne dla zrozumienia problemw

psychicznych jednostki i ich rozwizywania.
O IV
Sita stresorw psychospoecznych
Na tej osi klinicysta szacuje rozmiar i zakres stresorw, ktre przyczyniy si do

wystpujcego zaburzenia. Skala stresorw waha si od poziomu zerowego lub
minimalnego do skrajnego, czyli katastrofalnego. W ocenie bierze si pod uwag
wartoci spoeczno-kulturowe oraz wraliwo osoby przecitnej.
O V
Globalna ocena funkcjonowania
Ta o ukazuje najwyszy poziom funkcjonowania osigany w trzech obszarach

yciowych (spoecznym, zawodowym i czasu wolnego) w cigu ostatniego roku.
Zazwyczaj poziom obecny moe by porwnywany z poprzednim jako wskanik
postpw w radzeniu sobie z problemem.
psychicznymi, system DSM-1I1-R obrazuje te czynniki za

pomoc piciu wymiarw czyli osi (zob. tabela 17.1). Wikszo zasadniczych zaburze psychicznych zawiera si
na Osi I. Na Osi II zestawiono zaburzenia, ktre generalnie zaczynaj si w dziecistwie lub w okresie dojrzewania i trwaj w yciu dorosym. Obejmuj one trudnoci
rozwojowe, takie jak upoledzenia jzykowe oraz cechy
lub zaburzenia osobowoci, ktre mog towarzyszy
zaburzeniom z Osi I. O III zawiera informacje o zaburzeniach fizycznych, takich jak cukrzyca, ktre mog by
istotne dla zrozumienia lub leczenia zaburze z Osi I lub
II. Osie IV i V dostarczaj informacji dodatkowych, ktre
mog by uyteczne w planowaniu leczenia lub formuowaniu prognozy (przewidywa przyszych zmian). Na
przykad, jeli istnieje zewntrzny stresor w rodzaju
utraty pracy, zwizany z rzutem zaburze psychicznych,
przewidywania s pozytywne. Ponadto powrt do standardowego poziomu funkcjonowania bdzie prawdopodobnie szybszy ni w przypadku stresora wewntrznego.
Klinicysta moe oceni powag stresorw na Osi IV,
a najwyszy poziom przystosowanego funkcjonowania
w cigu ostatnich piciu lat na Osi V. Pena diagnoza
w systemie DSM-III-R powinna bra pod uwag wszystkie
osie. Jednostka moe rwnie otrzyma diagnoz wielokrotn na kadej z osi.
Ewolucja kategorii diagnostycznych
Kategorie diagnostyczne oraz metody ich uporzdkowania i prezentacji ulegay zmianie z kadym wydaniem DSM. Rnice te odzwierciedlaj zmiany w opinii
wikszoci specjalistw od zdrowia psychicznego na
temat tego, co skada si na dane zaburzenie i jak naley
odrnia od siebie ich poszczeglne typy. Odzwierciedlaj one take zmiany pogldw na temat kryteriw
nienormalnoci panujcych w spoeczestwie.
Rewizje DSM-III-R oparte byy na opiniach ponad 200
specjalistw zdrowia psychicznego, ktrzy pracowali
w zespoach doradczych z rnych dziedzin psychologii.
W procesie poprawiania kadej wersji DSM pewne kategorie diagnostyczne usuwano, a dodawano inne. Na przykad, w DSM-III wyeliminowano tradycyjne rozrnienia
zaburze neurotycznych i psychotycznych. Zaburzenia neurotyczne (newotic disorders), czyli nerwice, rozumiano pierwotnie jako wzgldnie czste problemy psychologiczne,
w ktrych nie stwierdza si oznak anomalii mzgowych,
powaniejszego irracjonalizmu mylenia i amania podstawowych norm, cho dotknite nerwic osoby doznaj
subiektywnego cierpienia lub wykazuj wzorce autodestrukcyjnych lub nieadekwatnych strategii w obliczu
trudnoci. Zaburzenia psychotyczne (psycholk disorders)
albo psychozy uwaano za odmienne od problemw neurotycznych, zarwno jakociowo, jak i pod wzgldem
gbokoci. Sdzono, e zachowanie psychotyczne
znacznie odchyla si od norm spoecznych i towarzysz
mu gbokie zakcenia mylenia racjonalnego oraz procesw emocjonalnych i mylowych w oglnoci. Komisje
doradcze DSM-III-R uznay, e znaczenie terminw zaburzenia neurotyczne i zaburzenia psychotyczne stao si zbyt
oglnikowe, by byy one rzeczywicie uyteczne jako
kategorie diagnostyczne (nadal s uywane przez wielu
psychiatrw i psychologw do okrelenia oglnego
poziomu gbokoci zaburze danej osoby).
W DSM-III-R zaproponowano uwzgldnienie nowej
kategorii diagnostycznej na Osi II: masochistyczne zabu-
rzenie osobowoci (Franklin, 1987). Masochizm (masochism) jest obecnie diagnozowany jako jedno z zaburze
psychoseksualnych, w ktrych osignicie gratyfikacji
seksualnej wymaga bycia skrzywdzonym fizycznie lub
upokorzonym. Klinicyci z jednego z zespow doradczych zalecili wczenie go do bardziej oglnych zaburze osobowoci, w ktrych pacjent poszukuje niepowodzenia w pracy, w domu i w zwizkach, odrzuca okazje
do przyjemnoci i nadmiernie si powica. Terapeuci
i badacze feministyczni dowodzili, e taka diagnoza jest
stronnicza na niekorzy kobiet i podsyca mit kobiecego
masochizmu (Caplan, 1985). Po cigncej si przez rok
debacie, etykietk zmieniono na autodestrukcyjne zaburzenie osobowoci i umieszczono w Dodatku do poprawionej
wersji podrcznika pod nagwkiem: Proponowane
kategorie ideologiczne wymagajce dalszych bada". Ten
przykad pokazuje polityczne i diagnostyczne implikacje
diagnozowania pewnych wzorcw zachowania jako
zaburze psychicznych.
Czy DSM-lll-R jest efektywny?
Aby jaki system diagnostyczny sta si ekonomicznym kodem komunikacji, jego uytkownicy musz osign rzeteln zgodno co do kryteriw i symptomw kadego zaburzenia oraz co do diagnozy odpowiedniej dla
konkretnych przypadkw. Rzetelno ulega znacznej
poprawie po wprowadzeniu bardziej opisowego i precyzyjnego DSM-lll-R (Klerman, 1986), cho wci daleka jest
od doskonaoci, szczeglnie dla pewnych kategorii
zaburze. Poprawa rzetelnoci uatwia badania nad psychopatologi i jej leczeniem.
Podnoszono take problem trafnoci systemu DSM-III-R.
Trafno opisu i diagnozy zaburze psychicznych jest
pojciem zoonym. Obejmuje ona po czci spenienie
drugiego i trzeciego celu systemu klasyfikacyjnego: identyfikacj etiologii i identyfikacj leczenia. Jednym z problemw jest definiowanie zaburze bd jako niezalenych,
bd jako spokrewnionych ze sob. To rozrnienie ma
powane implikacje dla etiologii i terapii. Na przykad czy wszystkie podtypy schizofrenii w DSM-lll-R lepiej
traktowa jako warianty podstawowego typu, czy te
uzna istnienie wielu cakowicie odrbnych rodzajw
schizofrenii o odmiennych przyczynach, wymagajcych
odmiennego leczenia.
Niektrzy krytycy dowodz, e z powodu nacisku na
neutralny opis zaburze, DSM-lll-R pomija informacj
o wanych wymiarach psychologicznych, takich jak
impulsywno, styl percepcyjny lub dominujce mechanizmy obronne, ktre mogyby by przydatne w podejmowaniu decyzji o terapii i w zrozumieniu przyczyn
zaburzenia (Frances i Cooper, 1981; Persons, 1986).
Pomimo pojawiajcych si krytyk, DSM-lll-R jest systemem najpowszechniej stosowanym w praktyce klinicznej i czsto uywa si go w ksztaceniu nowych klinicystw.
Podsumowanie
Kady system diagnozy i klasyfikacji zaburze psychicznych powinien spenia kilka celw. Naley do nich: (a) dostarczanie wsplnego, ekonomicznego jzyka do komunikowania si o typach psychopatologii i poszczeglnych
przypadkach, tak by uatwia prac klinicznq i badawczq,
(b) dostarczanie informacji na temat etiologii oraz zalecanych metod terapii. Pena realizacj tych celw utrudniaj
rozbienoci podej do etiologii i terapii oraz luki
w wiedzy na ich temat.
Najbardziej powszechnie przyjtym systemem diagnostyczno-klasyfikacyjnym stosowanym przez psychologw
i psychiatrw jest DSM-lll-R. Kadzie on nacisk przede
wszystkim na opis wzorcw symptomw a nie na rozpoznanie etiologii i waciwej terapii. Stosuje si w nim wielowymiarowy system piciu osi, ktry pozwala specjalistom
od zdrowia psychicznego wyodrbnia czynniki psychologiczne, fizjologiczne i spoeczne potencjalnie istotne dla poszczeglnych zaburze psychicznych. Stal ewolucja kategorii diagnostycznych systemu DSM odzwierciedla zmiany
pogldw specjalistw i opinii publicznej na temat tego, co
jest odstpstwem od normy i jak adekwatnie opisa
poszczeglne kategorie takich odstpstw.
Rzetelno diagnozy zaburze psychicznych wzrosa
znacznie wraz z wprowadzeniem bardziej opisowego i precyzyjniejszego DSM-lll-R. Jednak krytykuje si niekiedy
DSM-lll-R za ograniczon uyteczno w podejmowaniu
decyzji terapeutycznych i rozumieniu przyczyn zaburze
psychicznych.
I owne typy zaburze

psychicznych
Przejdziemy teraz do bardziej szczegowej analizy kilku
najistotniejszych kategorii zaburze: zaburze lkowych,
depresji i schizofrenii. W przypadku kadej z nich zaczniemy od opisu dozna osoby cierpicej i wrae
odnoszonych przez obserwatorw. Nastpnie rozwaymy,
w jaki sposb gwne - biologiczne i psychologiczne podejcia w etiologii wyjaniaj powstanie i rozwj tych
zaburze. Omwimy wybrane wyjanienia najczciej
uywane i takie, ktre byy przedmiotem bada.
W psychopatologii istnieje wiele innych kategorii,
ktrych nie bdziemy w stanie omwi, po prostu z braku
miejsca. Niemniej jednak ponisze podsumowanie zawiera
najwaniejsze z nich:
Zaburzenia seksualne - problemy zwizane z zahamowaniami i zaburzeniami funkcjonowania seksualnego oraz zboczenia seksualne.
Organiczne zaburzenia umysowe - anomalie psychiczne lub behawioralne powizane z czasowym
lub trwaym uszkodzeniem mzgu albo wadliwym jego funkcjonowaniem. Mog one by efektem starzenia si mzgu, choroby, wypadku lub
nadmiernego spoywania alkoholu czy naduywania rodkw psychofarmakologicznych (jak barbiturany, amfetaminy i opiaty) oraz gromadzenia si
w organizmie toksycznych substancji (jak ow).
Zaburzenia pod wpywem rodkw odurzajcych
obejmuj zarwno uzalenienie od alkoholu i narkotykw, jak i ich naduywanie. Omawialimy
wiele z problemw zwizanych z naduywaniem
tych rodkw w szerszym kontekcie stanw wiadomoci i w naszych Zblieniach na temat naogw.
Zaburzenia pod postaci somatyczn - symptomy
fizyczne (soma), takie jak paralie czy ble koczyn,
ktre powstaj bez wyranej przyczyny fizycznej.
W obrbie tej kategorii mieszcz si objawy przypisywane uprzednio histerii.
Zaburzenia powstajce zazwyczaj w dziecistwie opnienie rozwoju, jkanie si lub problemy
behawioralne. Wyrnia si tu te podkategori
zaburze odywiania si, takich jak anoreksja i bulimia, ktre zwykle pojawiaj si w okresie dojrzewania lub wczesnej dorosoci.
W trakcie lektury na temat objaww i dozna typowych dla rozmaitych zaburze psychicznych zdarza si
nam odnie wraenie, e niektre opisy mona zastosowa - przynajmniej okresowo - do nas samych lub kogo
z naszych znajomych. Niektre z omawianych tutaj zaburze nie nale do rzadkoci, tote byoby zaskakujce,
gdyby sprawiay wraenie zupenie nieznanych. Wielu
z nas nie jest wolnych od ludzkich saboci, ktre pojawiaj si na licie kryteriw poszczeglnych zaburze.
To doznanie poczucia swojskoci moe by poyteczne
w pogbieniu naszego rozumienia psychopatologii, naley jednak pamita, e diagnoza jakiegokolwiek zaburzenia zaley od wikszej liczby kryteriw i wymaga
opinii dowiadczonego specjalisty od zdrowia psychicznego. Oprzyjmy si wic pokusie uywania tej nowej
wiedzy do diagnozowania patologii u przyjaci i rodziny. Z drugiej strony, wraliwo na potrzeb rady i wsparcia spoecznego ludzi w kopotach osobistych jest
zawsze godna poparcia.
Zanim zapoznamy si z lkiem, depresj i schizofreni, omwimy krtko przykady nalece do dwu dodatkowych kategorii klasyfikacyjnych: zaburze osobowoci
i zaburze dysocjacyjnych. I znowu brak miejsca wymusza na nas jedynie krtk prezentacj.
Zaburzenia osobowoci
Zaburzenie osobowoci {personality disorder) jest to dugotrway (chroniczny), sztywny i dezadaptacyjny wzorzec spostrzegania, mylenia lub zachowania. Takie
wzorce mog powanie upoledza zdolno jednostki
do funkcjonowania w rodowisku spoecznym lub
zawodowym i powodowa znaczne cierpienie. Zwykle
s one rozpoznawalne, kiedy jednostka wchodzi
w okres dojrzewania. Istnieje wiele typw zaburze
osobowoci {DSM-III-R wyrnia ich 12); omwimy dwie
z bardziej znanych form: osobowo narcystyczna i osobowfl antyspoeczna.
Osoby dotknite narcystycznym zaburzeniem osobowoci {narcissistic personality disorder) maj wybujae
poczucie wasnego znaczenia, oddaj si fantazjom o sukcesie i wadzy, potrzebuj staej uwagi i podziwu. Czsto
przesadnie reaguj na krytyk i drobne niepowodzenia,
wykazujc albo demonstracyjn obojtno na krytyk
albo reakcje nieproporcjonalnie silne. Ponadto maj
problemy ze stosunkami interpersonalnymi - czsto
uwaaj si za uprawnione do specjalnych wzgldw bez
poczuwania si do wzajemnoci zobowiza, wykorzystuj innych dla wasnych przyjemnoci, ale to, co inni czuj
dociera do nich z trudem. Osoba narcystyczna moe, na
przykad, objawia zniecierpliwienie i brak wspczucia,
kiedy jej przyjaciel odwouje spotkanie z powodu mierci
w rodzinie.
Osobowo antyspoeczna charakteryzuje si trwa
skonnoci do zachowa nieodpowiedzialnych o negatywnych konsekwencjach dla innych, czemu nie towarzyszy poczucie winy. Powszechne objawy to kamstwo,
kradzie i bjki. Osoby o antyspoecznym zaburzeniu
osobowoci (antisocial personality disorder) czsto nie
doznaj wstydu ani adnych intensywnych emocji spoecznych, tote potrafi zachowa zimn krew" w sytuacjach, ktre innych ludzi doprowadziyby do pobudzenia
emocjonalnego lub gniewu. Normy spoeczne zaczynaj
ama we wczesnym okresie ycia - wagaruj, wdaj si
w bjki, uciekaj z domu. Ich dziaania cechuje obojtno na prawa innych. Osoby o antyspoecznym zaburzeniu osobowoci mona spotka wrd ulicznych
bandytw i oszustw, ale ten typ zaburze wystpuje
take czsto wrd odnoszcych sukcesy politykw i biznesmenw, ktrzy stawiaj karier, pienidze i wadz
nad wszystko i wszystkich. Uwaa si, e na antyspoeczne zaburzenie osobowoci cierpi 2-3% populacji
Stanw Zjednoczonych. Taka diagnoza u mczyzn wystpuje czterokrotnie czciej ni u kobiet (Regier i in.,
1988).
Zaburzenia osobowoci s jedn z najmniej rzetelnie
diagnozowanych i najbardziej kontrowersyjnych ze
wszystkich grup zaburze psychicznych. Psychologowie
podwaaj nawet samo ich istnienie. Kontrowersje budzi
rwnie orzekanie o trwajcych przez cae ycie wzor-
cach zachowania w oderwaniu od kontekstu, w ktrym

si rozwiny. Czynniki ekonomiczne, spoeczne i kulturowe mog lepiej tumaczy obserwowane symptomy ni
sama diagnoza zaburze osobowoci.
Zaburzenia dysocjacyjne
Zaburzenie dysocjacyjne {dissotiatwe disorder) polega na
zakceniu integracji tosamoci, pamici i wiadomoci.
Spostrzeganie samych siebie jako zdolnych do kontroli
wasnego zachowania - emocji, myli i dziaa - jest dla
nas niezwykle istotne. Dla tej percepcji samokontroli kluczowe jest poczucie tosamoci - spjno rnych aspektw ,ja" oraz cigo tosamoci w czasie i w przestrzeni.
Psychologowie uwaaj, e za cen spjnoci i cigoci,
osoby w stanie dysocjacji uciekaj od swoich konfliktw w jakim sensie, wyrzekajc si pewnych czci wasnego
,ja". Niezdolno do przypomnienia sobie szczegw
zdarzenia traumatycznego - amnezja - nawet w sytuacji
braku uszkodze neurologicznych, jest jednym z przykadw dysocjacji. Dopiero od niedawna psychologowie
zaczli docenia stopie, w jakim na takie dysocjacje
pamici wpywaj przypadki wykorzystania seksualnego
i przemocy wobec dzieci. Zapominanie wanych dowiadcze osobistych pod wpywem czynnikw psychologicznych pod nieobecno jakichkolwiek zaburze organicznych okrela si jako amnezj psychogenn {psychogenic
anmesia) lub amnezj funkcjonaln.
Osobowo wieloraka (multiple personality disorder) to

relatywnie rzadkie dysocjacyjne zaburzenie umysowe,
w ktrym w tej samej jednostce istnieje jedna lub wicej
odrbnych osobowoci. W okrelonym momencie jedna
z tych osobowoci dominuje w kierowaniu zachowaniem
jednostki. Zaburzenia osobowoci wielorakiej zostay spopularyzowane w ksikach i filmach, takich jak Three Faces
ofEve [Trzy twarze Ewy) (Thigpen i Cleckley, 1957) czy Sybil
(Schreiber, 1973). Zaburzenia te s potocznie znane jako
rozszczepienie osobowoci i niekiedy bdnie nazywane
schizofreni, w ktrej to chorobie osobowo jest czsto
zaburzona, lecz nie dzieli si na odrbne warianty.
W schorzeniu tym osobowo pierwotna nie jest wiadoma
istnienia innych osobowoci, natomiast one zdaj sobie
spraw z istnienia jej i czsto z siebie nawzajem. Kada
z pojawiajcych si osobowoci pozostaje w kontracie
pod jakim wanym wzgldem w stosunku do osobowoci
pierwotnej - moe by towarzyska, gdy kto jest niemiay,
silna u osoby sabej, i asertywna seksualnie u osoby lkliwej
i niedowiadczonej w tej sferze. Kada z osobowoci ma
wasn tosamo, imi, wzorzec zachowania, a nawet
charakterystyczn aktywno fal mzgu. W niektrych
przypadkach na pomoc osobie w trudnej sytuacji yciowej
zjawiaj si dziesitki rozmaitych postaci. Pojawienie si
tych odrbnych, obdarzonych wasn wiadomoci
osobowoci jest nage i zazwyczaj stymuluje je stres.
Pacjenci doznajcy osobowoci wielorakiej reaguj
zazwyczaj najlepiej na leczenie oparte na hipnoterapii.
Te dwa obrazki namalowane przez Sybil, ofiar zaburzenia osobowoci wielorakiej,

ilustruj rnice pomidzy jej osobowociami. Obrazek z lewej jest dzieem Peggy,
gniewnej i przepenionej strachem osobowoci Sybil. Obrazek z prawej, to dzieo Mary
o osobowoci domatorki.
Alternatywne ,ja" s podatne na hipnoz, terapeuta moe

pomc pacjentowi wyeliminowa niektre z nich, a inne
zintegrowa w bardziej efektywne, pojedyncze , ja". Uwaa
si obecnie, e hipnoterapia jest najskuteczniejsz terapi w wielu przypadkach osobowoci wielorakiej, poniewa pacjenci zdaj si stosowa rodzaj autohipnozy, tworzc nowe ja", bronic si przed wrogim otoczeniem,
w ktrym zmuszeni s y.

W czasie sesji terapeutycznej, podczas ktrej terapeuta
stosowa hipnoz, aby odkry rda chronicznych
problemw klientki, obejmujcych zawroty gowy,
omdlenia, mdoci, niewytumaczalne ataki paniki
i epizody samobjcze, kobieta zacza mwi obcym
gosem o napuszonym brzmieniu. Gos ten stwierdzi,
e to zaczo si z istnieniem za". Nazwa siebie
demonem". Terapeuta przypuszcza, e ten demoniczny aspekt osobowoci klientki rozwin si pod
wpywem regularnego bicia przez matk i wykorzystywania seksualnego przez ojczyma w dziecistwie. Jednak ta dorosa kobieta nie miaa wiadomego kontaktu ze sw drug osobowoci ani wiadomej pamici
krzywdy w dziecistwie do momentu sesji hipnoterapii, kiedy jej wewntrzny demon zosta uwolniony
(KierulfF, 1987).
nawczych. Jak pokazuje tabela 17.2, cech dominujc

w 355 przypadkach rozszczepienia osobowoci okazao si prawie powszechne wystpowanie u kobiet
wykorzystania seksualnego w bardzo wczesnym wieku,
poczwszy od okoo 3 roku ycia i kontynuowane
przez ponad dekad. Cho u wielu pacjentw z grupy
kontrolnej z depresj take wystpiy przypadki wykorzystania, to jednak byy znacznie rzadsze ni u cierpicych na zaburzenia osobowoci wielorakiej (Schultz
iin., 1989).
Ofiary rozszczepienia osobowoci byway bite, zamykane na klucz lub porzucane przez tych, ktrzy mieli je
kocha - byy od nich tak zalene, e nie mogy si im
przeciwstawi, opuci ich lub znienawidzi. Zamiast tego
uciekay od swego koszmaru symbolicznie - przez dysocjacj. Psychologowie uwaaj, e osobowoci wielorakie
powstaj dziki temu, e umoliwiaj przetrwanie. Jednostka postawiona w koszmarnej sytuacji moe broni
swojego ego poprzez stworzenie silniejszej postaci
wewntrznej, ktra pomaga stawi czoo permanentnej
sytuacji traumatycznej, a take przynosi ulg w cierpieniu
przez znieczulenie na wykorzystania osobowoci dominujcej. F. W. Putnam (1989), czoowy badacz na polu zaburze osobowoci wielorakiej, ustali, e w typowych przypadkach, w umyle chorego istniej liczne, odrbne alter
ego, w rnym wieku i obu pci.
Zazwyczaj ofiarami osobowoci wielorakiej staj

si kobiety, ktre doznay powanej przemocy lub
wykorzystania seksualnego przez rodzicw, krewnych
lub przyjaci. W pewnym badaniu zebrano kwestionariusze wypeniane przez 448 klinicystw, ktrzy
leczyli przypadki zaburzenia osobowoci wielorakiej
oraz powanej depresji sucej tu do celw porw-
Do niedawna informacje o zaburzeniach osobowoci

wielorakiej pochodziy z pojedynczych przypadkw
leczonych przez jednego terapeut przez duszy czas.
Jednak nowe badania prowadzone przy wsppracy wielu
badaczy w Narodowym Instytucie Zdrowia Psychicznego
Tabela 17.2 Odpowiedzi w wywiadach na temat przemocy: porwnanie zaburzenia osobowoci wielorakiej i depresji
Istotno
Depresja
dua
(N = 235)
%
98
54
p< 0,0001
82
86
86
54
47
74
24
Osobowo
Punkt kwestionariusza
1 Dowiadczenie przemocy
;Typ(y)
!' Fizyczna
Seksualna
Psychologiczna
i" Odrzucenie
I'
Powysze rwnoczenie
j; Fizyczna i seksualna
I';
Wiek rozpoczcia przemocy
Wiek ustania przemocy
T N ^ S M
p < 0,0001
p < 0,0001
p < 0,0001
p < 0,0001
p< 0,0001
p< 0,0001
25
"'
42
21
6
14
rednia
S.D.
rednia
S.D.
3,3
2,6
7,5
7,5
22,6
8,7
15,6
17,3
p < 0,0001
p < 0,001
';'.' pioA
Kobiety
Mczyni
90,0
10,0
73,0
27,0
p < 0,001
i w innych orodkach pozwalaj klinicystom uzyska peniejszy obraz tej szczeglnej przypadoci, ktra wprowadza na scen aktorw zbyt wielu, by poradzi sobie
z nimi jeden reyser (Putnam, 1984).
Zaburzenia lkowe: typy

W pewnych sytuacjach yciowych kady doznaje lku lub
strachu. Napiciu cechujcemu lk i strach towarzysz
czsto reakcje fizyczne, takie jak pot na skroniach, lub
wilgotne i zimne donie, a czsto take poczucie wszechogarniajcego zagroenia. U pewnych osb lk bywa na
tyle kopotliwy, e zakca ich zdolno do skutecznego
funkcjonowania i cieszenia si yciem codziennym. Szacuje si, e 15 % populacji doznaje przynajmniej raz w yciu
objaww charakterystycznych dla rozmaitych zaburze
lkowych uwzgldnionych w DSM-UI-R (Regier i in., 1988).
Kluczow rol w kadym z tych zaburze odgrywa lk,
rni si one jednak zakresem dozna, gbokoci lku
i sytuacjami, ktre go wyzwalaj. Omwimy cztery gwne
kategorie lku: lk bezprzedmiotowy, paniczny lk, fobie
oraz zaburzenia obsesyjno-kompulsywne. W Rozdziale 13
omwilimy ju pity rodzaj zaburze lkowych - zaburzenie w nastpstwie stresu urazowego.
Lk bezprzedmiotowy
Kiedy kto odczuwa lk lub niepokj przez wikszo
czasu w cigu co najmniej szeciu miesicy, bez istnienia
adnego realnego zagroenia, diagnoza brzmi: lk bezprzedmiotowy (nieokrelony) (generalized anxiety disorder).
Lk moe si koncentrowa na specyficznych okolicznociach yciowych, na przykad, przyjmujc posta przesadnej obawy o sprawy finansowe lub zdrowie ukochanej
osoby albo wyraa si w oglnej czujnoci wobec zagraajcej krzywdy. Sposb wyraania si lku - jego konkretne objawy - bywa inny dla kadej osoby. Powtarzajce
si objawy mona zgrupowa w trzech kategoriach:
Napicia ciaa: drenia, napicie, ble, zmczenie,
drgawki czy wyczerpanie.
Pobudzenie fizyczne: bicie lub omot serca, skrcony
oddech, pocenie si, zimne, wilgotne donie,
zawroty gowy, podraniony odek, biegunka,
uczucie przytoczenia, wypieki lub dreszcze.
Czujno: Nadmierne zwracanie uwagi na zdarzenia wewntrzne i wasne reakcje wewntrzne,

niezdolno do koncentracji, nadwraliwo,
trudnoci ze snem lub draliwo.
Osoba cierpica na lk bezprzedmiotowy moe, mimo

tych objaww, funkcjonowa z niewielk szkod dla swego
ycia towarzyskiego i zawodowego. Jednak skutki staego
obcienia fizjologicznego i psychicznego mog przejawia si w postaci wikszej podatnoci na tak powszechne
dolegliwoci jak przezibienia, ble gowy i infekcje.
Paniczny lk
W odrnieniu od chronicznej obecnoci lku w lku
bezprzedmiotowym, osoby cierpice na napady lkowe
czyli paniczny lk (panie disorder), doznaj nieoczekiwanych (przynajmniej z pocztku) a cikich atakw lku,
ktre mog trwa minuty. Ataki te pojawiaj si co najmniej kilka razy w miesicu i zaczynaj si od uczucia
napitej czujnoci, strachu lub skrajnego zagroenia.
Tym uczuciom towarzysz fizyczne objawy lku obejmujce nadczynno ukadu autonomicznego (jak np. przyspieszenie ttna), zawroty gowy, uczucie mdoci, dawienia si czy przytoczenia.
Ponisze zapiski dokonane w czasie ataku paniki
pozwol wam doceni natenie paniki doznawanej przez
kogo, kto cierpi na to zaburzenie.
Oj, nie dam rady. Znikd pomocy, nikt nie zrozumie,
co czuj. To jak uczucie spywajce z mojego czubka
gowy do palcw u ng. Nienawidz go, jestem
okropnie przeraony.
Czuj, e mam do, jakby przenika mnie ar,
jestem roztrzsiony, serce mi wali naprawd szybko
i dysz... Czuj jakbym mia umrze, czy jak...
(Muskin i Fyer, 1981, s. 81).
Z powodu niespodziewanego - z doskoku" - charakteru tych atakw, czsto wytwarza si lk antycypacyjny - dodatkowa komplikacja w napadach lkowych.
Obawa przed nastpnym atakiem, bezradnoci oraz
nag utrat kontroli moe doprowadzi pacjenta do jednoczesnego unikania miejsc publicznych i strachu przed
pozostawaniem samemu. Dwudziestoomioletnia Ellen
cierpi na napady panicznego lku:
Ellen ciko pracowaa, by zdoby pozycj w firmie,
w ktrej panuje silna konkurencja. Mieszka w Los Angeles, z dala od rodziny i wikszoci przyjaci. Ellen nie
ma czasu zawiera nowych przyjani, nie jest zreszt
pewna, czy moe naprawd zaufa osobom, ktre poznaje w pracy. Ellen jest ambitna i dobrze sobie radzi, ale
co najmniej raz w tygodniu doznaje silnego lku. Serce
bije jej szybko, z trudnoci oddycha, ma zawroty gowy
i trudnoci z utrzymaniem rwnowagi. Jednoczenie
czuje si nierealnie, jakby to wszystko nie mogo dzia
si naprawd. W czasie atakw Ellen wpada w przeraenie, e popadnie w szalestwo i obawia si, e moe
zrobi co dziwacznego lub niekontrolowanego. Ataki
przychodz zwykle podczas weekendw, kiedy jest
sama i nie ma adnych planw. Pniej Ellen martwi si,
co by byo, gdyby kiedy dostaa ataku w pracy. Co ludzie
pomyl? Co bdzie z jej ciko wywalczon karier?
Fobie
Strach Ifear) to reakcja racjonalna na niebezpieczestwo rozpoznane obiektywnie (takie, jak poar w domu lub
napa), ktra moe doprowadzi osob do ucieczki lub

ataku w obronie wasnej. W przeciwiestwie do tego osoba
doznajca fobii {phobia) cierpi na uporczywy i irracjonalny
strach przed konkretnym obiektem, czynnoci lub sytuacj, ktre wywouj nieodparte pragnienie unikania.
Wielu spord nas odczuwa irracjonalny strach przed
pajkami, wami (a nawet przed egzaminami testowymi).
Taki strach staje si zaburzeniem - fobi - tylko wtedy,
gdy zakca nasze przystosowanie, powoduje znaczne
cierpienia i hamuje niezbdne czynnoci celowe.
Edith boi si publicznego zapisywania swojego nazwiska. Kiedy kto poprosi j o podpis, wpada w przeraenie i doznaje powszechnych objaww lku: napicia
mini, przyspieszonego ttna i wzmoonej czujnoci.
Fobia ta ma daleko idce konsekwencje dla jej ycia.
Kdith nie moe posugiwa si czekami ani kartami
kredytowymi na zakupach ani w restauracji. Przestaa
gra w golfa, poniewa nie moe podpisa klubowego
rejestru. Nie moe pj do banku, jeli nie przygotuje
zawczasu wszystkich transakcji w domu. Nie moe podpisa adnych dokumentw, ktre wymagaj potwier-
dzenia wasnorcznoci podpisu, nie moe nawet

gosowa, poniewa nie moe podpisa listy wyborcw.
Nawet bardzo specyficzna fobia o pozornie ograniczonym zakresie moe by brzemienna w skutki dla
caego ycia. Fobie s stosunkowo czstym problemem
psychologicznym. Z najnowszych bada wynika, e 12,5%
Amerykanw cierpi na jaki rodzaj fobii w jakim okresie
swojego ycia (Regier i in., 1988). Prawie kady bodziec
jest w stanie sta si rdem fobicznej reakcji unikania
(zob. tabela 17.3), cho pewne typy fobii s czstsze od
innych. Omwimy dwie najbardziej powszechne: agorafobi i fobi spokcznq.
Agorafobia. Skrajny strach przed przebywaniem w miejscach publicznych lub na otwartej przestrzeni, z ktrej
wydostanie si moe by trudne albo kopotliwe to agorafobia (agoraphobia). Osoby z agorafobia boj si takich
miejsc jak zatoczone sale, domy towarowe, autobusy
i autostrady. Czsto obawiaj si, e spadn na nich
jakie trudnoci poza domem - jak utrata kontroli nad
czynnociami fizjologicznymi lub objawy ataku paniki, e
Tahola 17.3 Powszechne fobie

P
wVb"<|yhPfObnnt
Agorafobi (strach przed miejscami zgromadze,

tumem, otwartymi przestrzeniami)
'. -
. 10-50
> ? " , . / ; C,;:-'
N"yXi'i-
'i"'%r&':''\'-s
Rnice
pomidzy pciami
Znaczna wikszo - kobiety

."'.:-\
Typowy wiek wystpienia

Wczesna doroso
:"'.'' . v - 7 ''.[?> . I ,"'""./
/.'."-.>> '"'"'*'
'""""
:V
' * " " ' ' "'*<?''*
Fobie spoeczne (strach przed byciem i,~.:--, V;*->ii;',> k'..;0.--.-' '..'f ' '.-. >: > Wikszo - kobiety
obserwowanym w trakcie jakiej . . ' , s . i ; ".,v-^-v'=:.: V K ' .'' -.' '.- -;.upokarzajcej czynnoci)
. . _'.-.,"_"*'.V-'.''';';''Cf',-'.v ' .;
"." i-l'>'''), J. \':'''->'S~'.'.^-'.'
Okres dojrzewania
Fobie specyficzne . . . > .... ._ :' ':': '" ':'!"' .-':;-\. v S v ; V : . . ; - - . : v " ' ; C ^ < V - H M , * V
Zwierzta
' ^; J ;-,~---;'-;^ :"' >;st'<:>.-^--11 5-15
Koty (allurofobia)
Psy (kynofobia)
Zdecydowana wikszo - kobiety
Dziecistwo
'''>:? ^''^/'^J?: ^,
r
r^V--:- -V"v >' % :^v 7
O w a d y(insektofobia)
- ' . .
\ ' ' - ' : - <
''''--*
'.-. ': '''', ' "':':
Pajki (arachnofobia)
.; ,1>-! . ' '.>.
.;
Ptaki (awizofobia)
;
"'
"
Konie (equinofobia)
We (ofidiofobia)
^ f c ^ . '*s:**'/&?:
,., ,.. ./.-' \^'\ '::1Z*''*:: ''
-. :'.,''
Gryzonie (rodentofobia)
Przedmioty i sytuacje nieoywione

,;,:
Brud (mysofobia)
'r;
Burze (brontofobia)
i>
j;
mier (tanatofobia)
Rak (kancerofobia)
Choroba weneryczna (wenerofobia)
;,
20
:
'.'' '-::' ?.;.-'''
"s" .;.;!-..'W
;%'''
B r a k
Zaburzenie obsesyjno-kompulsywne
':>l:^'^'---''^J'J^'SA''!jh-
15-25
^ ^ y ^ / ^ i ^ ^ - i '
Cv^>'"',. f'T
:-..'.y-'.">.?--,
,;.-:.S:rJ.'.;i./.>
".","-.,.?"*"'-.;/'':'
Brak
Fobia spoeczna. Irracjonalny lk w oczekiwaniu na

sytuacje publiczne, w ktrych mona by obserwowanym przez innych to fobia spoeczna (social phobia).
Podobnie jak Edith, ktra baa si podpisywa publicznie, osoba z fobi spoeczn ywi obawy, e zachowa si
w sposb kopotliwy i niezrczny. Taka osoba zdaje sobie
spraw, e jej strach jest nadmierny i nieracjonalny, mimo
to czuje si zmuszona przez to uczucie do unikania sytuacji, w ktrych mogaby by wystawiona na widok publiczny. Przykady typowych fobii spoecznych to strach
przed udawieniem si w czasie jedzenia w obecnoci
innych albo strach przed krpujcym dreniem rk w czasie wypowiedzi publicznych. Czasami fobia jest bardziej
zgeneralizowana i moe obejmowa strach przed omieszeniem si w sytuacjach spoecznych.
Fobia spoeczna czsto uruchamia samospeniajce si
proroctwo. Czowiek moe tak bardzo obawia si oceny
i odrzucenia ze strony innych, e lk ten rzeczywicie
zakca jego funkcjonowanie. Znane s przypadki utalentowanych studentw z fobiami spoecznymi, ktrzy porzucaj, na przykad, studia prawnicze, gdy si zorientuj, e
oczekuje si od nich regularnych wystpie publicznych.
Kady wiek
'- \'-\-'T-'' '^-' - *. .</,-..'V-
Wysoko (akrofobia)
Ciemno (nyktofobia)
Zamknite pomieszczenia (klaustrofobia)
Choroba i zranienie (nozofobia)
i*.'.-'. 1 '-.V;'-^l.
'... '-" 1" '.',:
bd pozbawione pomocy lub znajd si w kopotliwej

sytuacji. Te obawy pozbawiaj owe osoby swobody tak,
e w skrajnych wypadkach staj si one winiami we
wasnym domu. Nie s w stanie pracowa etatowo i wykonywa normalnych codziennych czynnoci, poniewa
strach ogranicza ich kontakt ze wiatem zewntrznym.
Agorafobia jest jedn z najczstszych fobii nkajcych osoby poszukujce terapii psychiatrycznej lub psychologicznej. A 50% wszystkich osb leczonych klinicznie dotknitych fobi cierpi na to zaburzenie. Szacuje
si, e od 2,7 do 5,8% Amerykanw cierpi na agorafobi
(NIMH, 1986). Wikszo z nich to kobiety, ktrych fobia
zaczyna si we wczesnej dorosoci, czsto z towarzyszeniem napadw skrajnego lku. Oprcz strachu przed
przebywaniem w miejscach publicznych, osoby o tym
zaburzeniu czciej ni osoby z innymi fobiami cierpi
take z powodu takich problemw psychicznych, jak lk,
depresja i objawy obsesyjno-kompulsyjne. Podobnie jak
inne osoby dotknite skrajnym lkiem, mog prbowa
tumi pobudzenie emocjonalne, naduywajc alkoholu
i narkotykw.
Wiek redni
Jeszcze niespena rok temu siedemnastoletni Jim

wydawa si normalnym modziecem o wielu talentach
i zainteresowaniach. Jednak niemale z dnia na dzie
przeksztaci si w samotnego outsidera, wykluczonego
z ycia spoecznego przez upoledzenie psychiczne.
A konkretnie, wytworzya si u niego obsesja czystoci.
Przeladowany przez wraenie, e jest brudny - wbrew
wiadectwu zmysw - zacz spdza coraz wicej
czasu na czyszczeniu ubrania z wyimaginowanego kurzu.
Ten obraz tumu wprawiby w panik wiele osb cierpicych

na agorafobi.
Z pocztku te rytualne ablucje ograniczay si do weekendw i wieczorw, ale wkrtce zaczy pochania cay
jego czas, zmuszajc Jima do porzucenia szkoy (Rapoport, 1989).
Jim cierpi na przypado znan jako zaburzenie obsesyjno-kompulsywne (obsessive-compulsive disorder), ktrym
wedug szacunkw dotknitych jest w jakim okresie

swojego ycia 2,5* Amerykanw (Regier i in., 1989).
Obsesje (natrctwa) to myli, obrazy lub impulsy (jak przekonanie Jima, e jest brudny), ktre powtarzaj si lub
trwaj pomimo wysikw stumienia ich przez podmiot.
Obsesje odczuwane s jako nie chciane inwazje w wiadomo, wydaj si bezsensowne i odpychajce; s nie
do zaakceptowania dla osoby ich doznajcej. Czsto osoba
taka unika sytuacji zwizanych z treci obsesji. Na przykad, osoba obsesyjnie obawiajca si bakterii moe
unika korzystania z azienki poza wasnym mieszkaniem
albo odmawia podawania rki nieznajomym.
Prawdopodobnie miewalicie dowiadczenia umiarkowanie obsesyjne, takie jak natrtne drobne troski Czy na pewno zamknem drzwi?"; Czy wyczyem kuchenk?" - albo melodia, od ktrej nie mona si odczepi" i stale brzmi w gowie. Obsesyjne myli osb
z zaburzeniem obsesyjno-kompulsywnym s znacznie
bardziej nieodparte, powoduj wiksze cierpienie
i mog zakca funkcjonowanie spoeczne.
Obsesyjne myli, obrazy i impulsy czsto odnosz si
do charakterystycznych tematw. Analiza treci obsesji 82
osb z zaburzeniami obsesyjno-kompulsywnymi pozwolia
wyoni pi szerokich kategorii, w nastpujcym porzdku czstotliwoci: (1) brud i zanieczyszczenie, (2) agresja, (3) porzdek wrd otaczajcych przedmiotw, (4) seks,
(5) religia (Akhtar i in., 1975).
Kompulsje s to powtarzajce si czynnoci przymusowe (jak czyszczenie si przez Jima) wykonywane wedug pewnych regu i w zrytualizowany sposb, w reakcji
na jak obsesj. Zachowanie kompulsywne ma w zamierzeniu zredukowa lub zapobiec niewygodzie zwizanej
z pewnymi sytuacjami, ktre s przedmiotem obawy, ale

rwnie jest nieracjonalne i wyranie przesadne. Typowe
kompulsje obejmuj nieodparty przymus czyszczenia,
sprawdzania czy wiata i urzdzenia domowe zostay
wyczone oraz liczenia jakich przedmiotw.
Przynajmniej na pocztku osoby o zaburzeniach
obsesyjno-kompulsywnych opieraj si realizacji swoich
kompulsji. Kiedy s spokojne, wydaj si im one bezsensowne. Jednak gdy wzrasta lk, sia kompulsywnego rytuau, ktry ma zredukowa napicie staje si nieodparta i musi on zosta zrealizowany. Cz cierpienia osb
z takimi problemami psychicznymi pynie z frustracji
zwizanej ze stwierdzeniem irracjonalnoci i przesady
w ich obsesjach przy niezdolnoci do ich pozbycia si.
Zaburzenia lkowe: przyczyny

W jaki sposb psychologowie wyjaniaj powstanie i rozwj zaburze lkowych? Kade z czterech zarysowanych
przez nas podej etiologicznych (psychodynamiczne,
behawioralne, poznawcze i biologiczne) kadzie nacisk
na odmienne czynniki. Przeanalizujmy, w jaki sposb
kade z nich dodaje co swoistego do naszego rozumienia zaburze lkowych.
Podejcie psychodynamiczne
Punktem wyjcia modelu psychodynamicznego jest
zaoenie, e podoem objaww zaburze lkowych oraz
obsesji i kompulsji s ukryte konflikty psychiczne i strach.
Objawy s prb ochrony jednostki przed cierpieniem
psychicznym.
W zaburzeniach lkowych ataki silnego cierpienia
i fobie s rezultatem gwatownego przebicia si niewiadomych konfliktw do wiadomoci. Korzeni niewiadomych konfliktw poszukuje si w dowiadczeniach wczesnego dziecistwa. Na przykad, starsza siostra jakiego
dziecka moe uzyska stypendium w prestiowej szkole.
Dziecko obserwuje, e siostra zasypywana jest pochwaami
za sukces, ale eby studiowa, musi si wyprowadzi
z domu i zamieszka w innym stanie. Moe si w nim
rozwin silne pragnienie uznania za osignicia indywidualne a jednoczenie silna obawa, e sukces pozbawi go
opieki i kurateli rodzicw. Moe w ten sposb rozwin
niewiadome, konfliktowe uczucia wobec osigni i uznania. W pniejszym yciu fobi moe zaktywizowa przedmiot lub sytuacja symbolizujce konflikt. W naszym przykadzie, w przyszoci symbolem drogi, ktr musi przej
dziecko z sielskiego wiata domu rodzinnego do wiata
pracy, osigni, ale te potencjalnych niepowodze
i odrzucenia moe sta si most. Widok mostu bdzie wic
wypycha konflikt do wiadomoci, niosc ze sob strach
i lk waciwe fobiom. Tote w jednostce rozwinie si strach
przed mostami - strach, e mog si zawali. Unikanie
mostw bdzie symboliczn prb pozostania z dala od
sytuacji denia do osigni i lku, ktry im towarzyszy.
W zaburzeniach obsesyjno-kompulsywnych zachowanie obsesyjne jest prb przemieszczenia lku, ktrego

rdem s pokrewne, ale wzbudzajce znacznie silniejszy
strach pragnienia lub konflikty. Symboliczne podstawienie
obsesji w miejsce zakazanego impulsu przynosi czowiekowi pewn ulg. Na przykad, obsesyjny strach Jima,
opisanego wczeniej nastolatka, przed brudem moe mie
rdo w konflikcie pomidzy jego pragnieniem podjcia
aktywnoci seksualnej a strachem przed zabrudzeniem"
sobie reputacji. Kompulsywne oddawanie si drobnym,
zrytualizowanym czynnociom moe rwnie pozwala
jednostce unika tematw wywoujcych niewiadomy
konflikt. W pewnych przypadkach zachowanie przymusowe, takie jak powtarzajce si mycie rk, wydaje si
mie za zadanie oczyszczenie si z poczucia winy za rzeczywiste lub wyimaginowane grzechy.
Podejcie behawioralne
Behawioralne wyjanienia lku koncentruj si na
sposobach wzmacniania i warunkowania objaww zaburze lkowych. Nie ma tu poszukiwania lecych u ich
podoa niewiadomych konfliktw czy dowiadcze
wczesnego dziecistwa, poniewa te zjawiska nie mog
by przedmiotem obiektywnego pomiaru ani bezporedniej obserwacji. Teorie behawiorystyczne s czsto
stosowane do wyjaniania rozwoju fobii traktowanych
jako strach powstay na drodze warunkowania klasycznego. Pierwotnie neutralny obiekt lub sytuacja staje si
bodcem fobii przez skojarzenie z dowiadczeniem strachu. Na przykad, u czowieka, ktry dzwoni do domu
z centrum handlowego, i usyszy z nowin, e
ukochana osoba nagle zmara, moe si wyksztaci fobia
na centra handlowe. Po takim dowiadczeniu, kiedy tylko
zblia si do centrum handlowego, moe doznawa przypywu lku i nieukojonego alu. Fobia jest podtrzymywana dziki redukcji lku, nastpujcej, kiedy przeywajca go osoba wycofuje si z lkotwrczej sytuacji.
Podejcie poznawcze
Spojrzenie poznawcze na lk skupia si na procesach
spostrzegania i postawach, ktre mog zaburza ocen
napotykanych niebezpieczestw. Czowiek moe albo przecenia natur i wielko zagroenia, albo nie docenia swojej zdolnoci do skutecznego stawienia mu czoa. Sednem
zaburze lkowych s bdne procesy mylowe, takie jak
skonno do katastrofizmu (do selektywnego skupiania si
na najgorszych z moliwych konsekwencji jakiej sytuacji).
Na przykad, w przypadku napadw lkowych czowiek
moe przypisywa nadmiern wag drobnym doznaniom
lub dolegliwociom fizycznym, jak spycenie oddechu po
wysiku fizycznym. Kiedy kto mylnie interpretuje dolegliwo jako oznak nadchodzcej katastrofy fizycznej, powstaje bdne koo - w efekcie wzrasta lk, ktry moe
wywoywa doznania fizyczne zdajce si potwierdza
zasadno przeywanego strachu (Beck i Emery, 1985).
iewolnicy hazardu
V..
Pytacie mnie czemu gram, a ja wam
!'
mwi: to wciga. Wiedziaem, e
gra jest ustawiona i nie mam szans,

;0V
ale kiedy postawiem fors na konia

i usyszaem jego imi przez gonik,
serce przestawao mi bi. Wtedy
wiedziaem, e yj (Newman, 1972,
#'
s. 206).
posad i ustabilizowane ycie rodzinne do czasu pojawienia si problemw z hazardem. Jednak profil
ten, utworzony z osb poszukujcych terapii lub uczestniczcych
w ruchu Anonimowych Hazardzistw,
jest znieksztacony. W najnowszych
sondaach prowadzonych w jzyku
angielskim i hiszpaskim stwierdzo,no, e kobiety, modzie i mniejszoci etniczne byy niedoreprezentowane w badaniach demograficznych
W Stanach Zjednoczonych hazard

jest gwnym dochodem stanw,
Kociow i organizacji charytatywnych - oddaje si mu 80 do 9096
Amerykanw. Jednak kiedy gramy
w bingo, kupujemy los na loterii lub
prosimy krupiera o nastpn kart,
mao kto z nas myli o tym, jak jego
przegrana posuy dobru publicznemu. Oddajemy si raczej fantazjom
o kupnie nowego samochodu lub
domku na play albo o porzuceniu
pracy - dziki wygranej.
;
:' Od 3 do 5% Amerykanw ma poczucie, e nie jest w stanie zapanowa nad swoj skonnoci do hazardu (Shaffer, 1989). Ludzi tych zalicza
si do naogowych hazardzistw.
nad naogowym hazardem! Sondae
Wedug Amerykaskiego Stowarzyte wykazuj rwnie, e osoby bezroszenia Psychologicznego naogowy
botne, o wyksztaceniu poniej redhazard to chroniczna i pogbiajca
niego lub zarabiajce mniej ni
si niezdolno do opierania si
25 000 dolarw rocznie stanowi
impulsom do hazardu oraz zachowagrup podwyszonego ryzyka uzaniom hazardowym, ktre pogarszaj,
lenienia od hazardu (Volberg, 1989).
zakcaj lub niszcz funkcjonowanie
w yciu osobistym, rodzinnym i za- :
wodowym" (Breo, 1989).
.
' '. O-;..' Pamitam, e oddawaem si liazar,y\vV'| dowi ju jako dziecko - gra w na-
Naogowego hazardzist przed- '.; ;';,.' lepki, rzucanie monetami o cian,

stawiano zwykle jako Biaego z klasy
.!';'.,. oczko [...]. Zawsze byem do tego
wyszej lub redniej, po czterdziestce ^';.'.;'",' pierwszy, a koczyem, kiedy wszylub pidziesitce, ktry ma dobr ' >. i'.'-'.-, scy mieli ju do [...]. Przez cztery
i p roku studiw sprbowaem

wszystkich form hazardu [...]. Pa-
mitam, jak rodzice powiedzieli mi, /..','

e przestali mi dawa klapsy, kiedy
miaem siedem lub osiem lat, bo
i tak bym nie paka. Nie miaem si
te. I nie opowiadaem kawaw.
Byem samotnikiem. Tylko ja i mj
hazard (Presentation..., 1982). ,'\i---:
Mimo e hazard osb niepeno-
'
letnich jest nielegalny, w 1988 roku
a 7 milionw uczniw szk rednich uprawiao rne gry na pieni-
'.
dze. Ponad milion z nich ma poczucie, e nie moe przesta - osoby te
wydaj pienidze przeznaczone na .''
posiki, rabuj lub okradaj sklepy,
eby tylko utrzyma si w kursie"
(Gilman, 1989). Ogromny nacisk na ;.
kampanie antynarkotykowe dla nas- '
tolatkw w poczeniu z pobaliwymi postawami wobec hazardu ./.'.
pozwala lepiej zrozumie, dlaczego .;
naogowy hazard wrd dzieci pozostaje czsto nie wykryty.
Zjawisko naogowego hazardu '
zmusza psychologw do traktowa- .,
nia uzalenienia raczej jako zacho- '.-..
wania ni problemu spowodowanego poykan, wstrzykiwan lub .-.,
wdychan substancj. Badacze maja >."
nadziej, e studia nad tym zacho- '
waniem pozwol im bada ludzkie .;.-}
zmagania z impulsami wewntrzny- .'."'_'
mi bez zaciemniajcego obraz, nie '
kontrolowanego wpywu bioche-
''
micznego" (Compulsive gambling..., "-:\
1989).
__.._.
,
. p\
Przed wygoszeniem przemowy do wikszej grupy,

osoba z fobi spoeczn moe podsyca swj lk poprzez
acuch postrzeganych katastroficznie dolegliwoci:
Co bdzie, jak zapomn, co miaem powiedzie? Wyjd
na gupka przed tymi wszystkimi ludmi. Wtedy zdenerwuj si jeszcze bardziej i zaczn dysze, i bdzie
mi dra gos, wic bd wyglda) jeszcze bardziej
gupio. Kiedy ktokolwiek z tych ludzi spotka mnie
pniej, przypomni sobie: To ten niedorajda, ktry
prbowa wygosi mow".
Z kad now myl lk mwcy narasta. Badacze faktycznie ustalili, e osoby lkowe mog przyczynia si do
podtrzymywania wasnego lku poprzez tendencyjne
spostrzeenia i interpretacje, ktre uwypuklaj bodce
wywoujce strach.
Osoby cierpice na zaburzenia lkowe (ale nie depresj) porwnywano ze zdrowymi pod wzgldem wynikw w zadaniu mierzcym uwag. Badanym eksponowano 48 sw albo zwizanych ze strachem (jak rana,
agonia, poraka i samotny) albo neutralnych. Sowa prezentowano parami przez krtki czas, a pary skaday
si albo ze sowa neutralnego i zagraajcego albo
z dwu sw neutralnych. W dobranej losowo jednej
trzeciej prb, tu po znikniciu sw na ich miejscu
pojawiaa si plamka wietlna. Badani naciskali przyciskjak najszybciej po pojawieniu si plamki. Zmienn
zalen bya szybko spostrzeenia plamki po zastpieniu przez ni sowa neutralnego bd zagraajcego.
Osoby lkowe szybciej od kontrolnych dostrzegay obecno plamki pojawiajcej si w nastpstwie
sowa zagraajcego. Badani ci kierowali uwag na
bodce zagraajce, podczas gdy osoby kontrolne
odwracay od nich uwag. Z bada tych wynika, e
pacjenci lkowi mog selektywnie zapamitywa
informacje, co czyni ich bardziej podatnymi na bodce
zagraajce (MacLeod i in,, 1986).
Podejcie biologiczne
Rni badacze sugerowali biologiczne podoe zaburze lkowych. Jedna z teorii prbuje wyjani, dlaczego
pewne fobie, na przykad lk przed pajkami lub wysokoci s bardziej powszechne ni fobie odnoszce si do
innych niebezpieczestw, jak na przykad elektryczno.
Poniewa wiele rde strachu ma charakter ponadkulturowy, postawiono hipotez, e w pewnym okresie naszej
przeszoci ewolucyjnej strach przed okrelonymi obiektami sprzyja przetrwaniu naszych przodkw. By moe
ludzie rodz si z predyspozycj do strachu przed wszystkim, co w zamierzchej przeszoci wizao si ze
rdami powanego zagroenia. Poniewa elektryczno
jest stosunkowo nowym wynalazkiem, ewolucyjna skon-
no do strachu przed ni nie miaa czasu si rozwin. Ta

hipoteza gotowoci (preparedness) sugeruje, e mamy skonno do szybkiej i bezrefleksyjnej reakcji na bodce, ktre
niegdy wzbudzay strach (Seligman, 1971). Jednak trudno
za jej pomoc wyjani setki egzotycznych" rodzajw
fobii, ktre zdaj si mie niewielk warto dla przetrwania, jak na przykad autofobia, czyli strach przed sob
samym; hypergiafobia, czyli strach przed odpowiedzialnoci, tropofobia, czyli strach przed przeprowadzk lub
przemeblowaniami; triskaidekafobia, czyli strach przed
liczb trzynacie (problem dla niektrych czytelnikw
trzynastego wydania Psychologii i ycia).
Zdolno pewnych rodkw farmakologicznych do
znoszenia lub wywoywania objaww lku przemawia za
rol biologii w zaburzeniach lkowych. Kiedy cierpicemu
na paniczny lk poda mleczan sodu, pacjent zwykle
skary si przede wszystkim na palpitacje, trudnoci
w zapaniu oddechu, zawroty gowy... oraz poty. Niektre zdrowe osoby kontrolne mog rwnie skary si
na te symptomy, ale tylko u pacjentw szybko rozwija si
obezwadniajcy strach i obawa bliskich katastrofalnych
konsekwencji fizycznych" (Gorman i in., 1989, s. 150).
Z bada wynika, e ataki paniki mog by powizane
z anomaliami pewnych okolic pnia mzgu. Badacze analizujcy skany CAT i PET pacjentw z zaburzeniami obsesyjno-kompulsywnymi odkryli pewne dowody na powizanie ich z anomaliami zwojw podstawy mzgu w pacie
czoowym mzgu (Rapoport, 1989). Obecnie w toku s
badania wpywu tych anomalii na objawy obsesyjno-kompulsywne.
Kade z gwnych podej do zaburze lkowych moe
wyjania cz amigwki etiologicznej. Do pogbienia
naszego zrozumienia czynnikw najistotniejszych w etiologii problemw obejmujcych zaburzenia lkowe
potrzebne s stae badania w obrbie kadego z podej.
Zaburzenia afektywnc: typy

Zaburzenia afektywne (affecine disorder) to zaburzenia
nastroju, takie jak nadmierna depresja lub depresja wystpujca naprzemiennie z mani. Osoba w fazie manii, co
okrela si jako epizod maniakalny (manic episode), czuje
si i dziaa oglnie energicznie i ekspansywnie. Czasem
jednak dominujcym nastrojem staje si raczej podatno
na irytacj a nie energia, szczeglnie jeli czuje, e co mu
pokrzyowao szyki. Tym silnie naadowanym nastrojom,
ktre zazwyczaj trwaj od paru dni do wielu miesicy,
towarzysz jeszcze inne symptomy. W czasie epizodu
maniakalnego jednostka czsto doznaje wybujaego poczucia wasnej wartoci i nierealistycznej wiary w posiadanie szczeglnych zdolnoci lub mocy. Jej potrzeba snu
moe drastycznie si zmniejszy i osoba ta moe nadmiernie angaowa si w prac, aktywno towarzysk lub
rozrywki. Moe mwi szybciej, goniej lub czciej ni
zwykle, a w jej umyle moe trwa gonitwa myli. Osoba
w fazie manii wykazuje optymizm bez pokrycia, podejmuje zbdne ryzyko, obiecuje zote gry" i moe wszystko
rozda. Sam by 20-Ietnim studentem, kiedy dowiadczy
symptomw epizodu maniakalnego:
Ostatnio Sam czul si fantastycznie. Ma tyle energii, e
prawie nie potrzebuje snu i ma niezachwian pewno,
e jest najlepszym studentem na wydziale. Drani go, e
wszyscy inni s tak mato bystrzy - zdaj si nie chwyta
byskotliwoci jego monologw i nikt nie jest w stanie
dotrzyma mu kroku. Sam ma pewne ekscytujce pomy. sy finansowe i nie moe poj, dlaczego jego koledzy
nie chc podpisa czekw, by wej w jego projekt.
Ostatnio Sam mia problemy z bankiem, ktry gupio nalega, by nie robi debetw. Jest pewien, e brakuje im wizji i mdroci, eby poj jego talent finansowy,
ale Sam nie pozwoli, by ich bojaliwo stana mu na
przeszkodzie. Innym problemem Sama jest niezaliczenie
kilku przedmiotw, ale wie on, e po prostu profesorowie s zbyt tpi, eby doceni jego byskotliwy udzia
w zajciach i zbyt sztywni w sprawie terminw zalicze.
Sam wie, e jest po prostu wietny - jego euforii nie
mci w aden sposb opuszczenie przez przyjaci, topniejce konto kredytowe i niepowodzenia w studiach.
Psychoza dwubiegunowa
Dla ludzi w epizodzie maniakalnym nie jest niczym
niezwykym wydawanie oszczdnoci caego ycia na
ekstrawaganckie zakupy, angaowanie si w wiele zwizkw seksualnych naraz lub podejmowanie wysoce ryzykownych dziaa. Wraz z opadaniem manii ludzie tacy, jak
Sam, musz prbowa zaradzi szkodom spowodowanym
w okresie euforii i wydosta si z tarapatw. Ci, ktrzy
dowiadczaj epizodw maniakalnych prawie zawsze przechodz take okresy cikiej depresji. Ta dolegliwo
zwana jest psychoz dwubiegunow (biopolar disorder)
albo maniakalno-depresyjn, co oddaje oba typy zakce
nastroju. Czas trwania i czstotliwo fazy manii i depresji w psychozie dwubiegunowej jest spraw indywidualn. Pewne osoby dowiadczaj dugich okresw normalnego funkcjonowania przerywanych przez okazjonalne,
krtkie epizody depresyjne lub maniakalne. Niewielki
procent pechowcw przechodzi bezporednio od epizodw maniakalnych do klinicznej depresji i z powrotem,
w nieprzerwanym cyklu niszczcym ich samych, ich rodziny, przyjaci i wsppracownikw. W czasie manii mog
straci yciowe oszczdnoci na hazardzie albo rozdajc
hojne prezenty nieznajomym, co tylko wzmaga pniejsze poczucie winy w fazie depresji.
Depresja jednobiegunowa
Poniewa depresja wystpuje tak czsto i prawie
kady kiedy dowiadczy jakich elementw z caego jej
spektrum, nazywana jest przezibieniem psychopatologii". Wszyscy przeywalimy kiedy smutek po utracie
ukochanej osoby albo zo, gdy nic udao si nam

osign upragnionego celu. Te uczucia, ktrych prawie
kady z nas dowiadczy, to tylko jeden z symptomw,
jakich doznaj ludzie cierpicy na depresj jednobiegunowa (unipolar depression) (zob. tabela 17.4). W przeciwiestwie do ofiar zaburze dwubiegunowych, cierpicy na depresj nie przeywaj wzlotw maniakalnych.
Powieciopisarz William Styron (1990) opisa wzruszajco dowiadczenie cikiej depresji. Przeywany bl
pozwoli mu zrozumie, e kliniczna depresja to duo
wicej ni zy nastrj - o d d a j dokadniej okreleniami:
,jaka staa obecno owiewajca mnie lodowatymi porywami" lub prawdziwa, ryczca burza w mzgu", ktra
moe si zacz szar mawk przeraenia" a skoczy
mierci" (Dotyk ciemnoci, 1990).
Ludzie z diagnoz depresji s zrnicowani, jeli
chodzi o gboko i czas trwania depresyjnych objaww.
Podczas gdy wiele osb zmaga si z kliniczn depresj
jeden raz w yciu przez kilka tygodni, inni dowiadczaj
jej okazjonalnie lub w sposb przewleky przez wiele lat.
Szacunki rozpowszechnienia zaburze afektywnych
wskazuj, e okoo 20? kobiet i 10% mczyzn w jakim
okresie ycia cierpi na powan depresj. Psychozy dwubiegunowe s znacznie rzadsze - wystpuj u okoo 1%
dorosych - i maj podobn czsto u kobiet i mczyzn.
Psychozy jedno- i dwubiegunowe to ogromny kopot
dla osb nimi dotknitych, ich rodzin i spoeczestwa.
W pewnych badaniach europejskich ustalono, e osoby
z depresj nawracajc spdzaj jedn pit caego
dorosego ycia w szpitalu, a 20% chorych jest przez swe
objawy cakowicie wyczonych z ycia i nigdy nie wraca
Tabela 17.4
Cechy depresji klinicznej
Cechy
Przykady
Nastrj dysmorficzny Smutek, przygnbienie, poczucie

beznadziejnoci; utrata
zainteresowania prawie wszystkimi
zwykymi rodzajami aktywnoci
i zanik zdolnoci do czerpania
z nich przyjemnoci
Apetyt
Brak apetytu; znaczna utrata wagi
Sen
Bezsenno lub hipersomnia

(nadmierna senno)
Aktywno ruchowa
Znacznie spowolniaa (spowolnienie

ruchowe) lub nadpobudliwo
Poczucie winy
Uczucie bez wartociowoci;

samooskaranie si
Koncentracja
Zmniejszona zdolno do mylenia

i koncentracji; problemy z pamici
Samobjstwo
Uporczywe myli o mierci; myli lub

prby samobjcze
do pracy. W Stanach Zjednoczonych depresja jest powodem wikszoci przyj do szpitali psychiatrycznych,
a mimo to wci uwaa si j za nie w peni wykrywan
i nie doszacowan (Bielski i Friedel, 1977). Wedug
sondau NIMH z 1983 roku, 80% ludzi cierpicych na
depresj kliniczn nigdy nie jest poddawanych leczeniu.
Zaburzenia afektywne: przyczyny

Jakie czynniki s zaangaowane w powstawanie zaburze
afektywnych? Z powodu czstoci depresji badania nad
ni byy liczniejsze ni badania nad zaburzeniem dwubiegunowymi. Spojrzymy na ni z perspektywy poznawczej, psychodynamicznej, behawioralnej i biologicznej.
Zamiast przypisywa swoje niepowodzenie wewntrznemu, trwaemu czynnikowi o globalnym i dalekosinym

wpywie (gupota), Maria moga nawet ograniczy wyjanienie do egzaminu lub zaj z psychologii (Nie jestem
dobra z psychologii"). Teoria wyuczonej bezradnoci
zakada, e te jednostki, ktre jak Maria przypisuj niepowodzenia przyczynom wewntrznym, trwaym i globalnym, s podatne na depresj.
Badania na studentach wspieraj pogld, e osoby depresyjne cechuje pesymistyczny styl atrybucji. Studenci
depresyjni przypisuj niepowodzenia w tecie osigni
wewntrznemu, trwaemu czynnikowi - brakowi zdol-
noci - podczas gdy sukces przypisuj szczciu. W porwnaniu z nimi studenci bez depresji przypisuj sobie
Podejcie poznawcze
W poznawczym podejciu do depresji podstawowe
znaczenie maj dwie teorie. Jedna z nich gosi, e
negatywne nastawienia poznawcze (negative cognitive
sets) prowadz ludzi do negatywnego spojrzenia na te
zdarzenia z ich ycia, za ktre czuj si odpowiedzialni.
Model wyuczonej bezradnoci (learned helplessness)
zakada, e rdem depresji jest przekonanie jednostki
o braku osobistej kontroli nad istotnymi wydarzeniami
yciowymi. Aaron Beck (1983; 1985; 1988), czoowy
badacz depresji, dowodzi, e osoby cierpice na to zaburzenie cechuj trzy typy negatywnych ustosunkowa
poznawczych, ktre nazwa poznawcz triad depresji:
negatywne przekonania o sobie, negatywne spojrzenie
na biece dowiadczenia i negatywne spojrzenie na
przyszo. Osoby te maj skonno do postrzegania
samych siebie jako nieadekwatnych lub w jaki sposb
wadliwych, do interpretowania biecych dowiadcze
w sposb negatywny oraz do przekonania, e przyszo
bdzie pasmem dalszych cierpie i trudnoci. Ten wzorzec negatywnego mylenia rzuca cie na wszystkie
dowiadczenia i tworzy inne charakterystyczne oznaki
depresji - t r u d n o by jednostka, ktra zawsze przewiduje
rezultaty negatywne, bya motywowana do podejmowania jakichkolwiek wysikw, co prowadzi do paraliu woli,
ktry stanowi jedn z widomych oznak depresji.
Z perspektywy teorii wyuczonej bezradnoci stworzonej przez Martina Seligmana (zob. Rozdzia 12), jednostka uczy si - trafnie lub nie - e nie jest w stanie kontrolowa wanych rezultatw wasnych dziaa. Ta
konkluzja tworzy poczucie bezradnoci, ktre prowadzi
do depresji (Abramson i in., 1970; Peterson i Seligman,
1984; Seligman, 1975). Zamy, e Maria dostaa wanie
sab ocen z egzaminu z psychologii. Maria przypisuje
negatywny wynik egzaminu czynnikowi wewntrznemu
(.jestem gupia") - co napawa j smutkiem - a nie czynnikom zewntrznym (To by naprawd trudny egzamin"),
co mogoby wprawi j w zo. Do wyjanienia swojego
niepowodzenia Maria mogaby wybra mniej trwa cech
wewntrzn ni inteligencja (Byam dzisiaj zmczona").
zbyt wiele zasug w osigniciu sukcesu i zbyt mao winy

w niepowodzeniu doznawanym w tecie osigni -
przyczyn niepowodzenia upatruj w pechu, czyli czynnikach zewntrznych (Barthe i Hammen, 1981).
Cho te i podobne badania wykazuj powszechne

wystpowanie pesymistycznego stylu atrybucji i negatywnych myli u osb depresyjnych, kluczowe zaoenie
poznawczego modelu depresji - o przyczynowej roli czynnikw poznawczych w powstawaniu depresji - jest
przedmiotem ywej dyskusji. Pomimo elegancji modelu
i jego stosowania z powodzeniem w terapii depresji (co
omwimy w nastpnym rozdziale), nadal nie mona wykluczy, e negatywne wzorce poznawcze s tak naprawd raczej konsekwencj ni przyczyn depresji.
Badania potwierdzaj wiedz potoczn na temat
depresji: jej pojawienie czsto poprzedza dramatyczna
zmiana w yciu jednostki - mier ukochanej osoby,
rozwd czy utrata pracy. Dowiadczenie utraty uwaane
jest za istotny katalizator depresji, zarwno w podejciu
behawiorystycznym, jak i psychodynamicznym, ale
w zupenie inny sposb.
Podejcie
psychodynamiczne
W podejciu psychodynamicznym za kluczowe

w powstawaniu depresji uwaa si niewiadome konflikty
i wrogie uczucia wywodzce si z wczesnego dziecistwa.
Stopie samokrytycyzmu i poczucia winy przejawiany
przez osoby z depresj by dla Freuda uderzajcy. Uwaa
on, e rdem tego samopotpienia jest gniew, skierowany pierwotnie na kogo innego, ktry zosta obrcony
do wewntrz, przeciwko samemu sobie. Gniew uwaano
za powizany ze szczeglnie siln, zalenociow relacj
z dziecistwa - na przykad dziecko-rodzic - w ktrej
potrzeby lub oczekiwania jednostki nie zostay spenione.
Utrata - rzeczywista lub symboliczna - w wieku dorosym
jest katalizatorem uczu wrogoci dowiadczanych pierwotnie przez jednostk w dziecistwie, kiedy to osoba,
ktra bya przedmiotem sprzecznych uczu mioci
i gniewu (rodzic) ulega inkorporacji, stajc si czci ego
osoby depresyjnej. Gniew reaktywowany przez utrat

w pniejszym yciu zostaje w tej sytuacji skierowany
przeciwko wasnemu ,ja", tworzc charakterystyczne dla
depresji samopotpienie i poczucie winy.
Podejcie behawioralne
Zamiast poszukiwa korzeni depresji w przeszych
relacjach interpersonalnych lub nie uwiadamianych znaczeniach teraniejszego dowiadczenia utraty, podejcie
behawiorystyczne koncentruje si na dystrybucji otrzymywanych przez jednostk nagrd i kar (Lewinsohn, 1975).
Wedug tego stanowiska uczucia depresji powstaj
w.wyniku niewystarczajcej liczby wzmocnie pozytywnych i dowiadczania wielu kar w nastpstwie utraty lub
innej daleko idcej zmiany w yciu jednostki. Takie zmiany
yciowe mog zmusza jednostk do powicania mniejszej iloci czasu aktywnociom, ktre uprzednio dostarczay jej gratyfikacji. Osoba pozbawiona wystarczajcej
iloci zewntrznych wzmocnie pozytywnych popada
w smutek i wycofuje si jeszcze bardziej. Ten stan smutku
i wycofania zostaje wyjciowo wzmocniony przez wzrost
uwagi i wspczucia otoczenia. Jednak zazwyczaj przyjaciele, ktrzy pocztkowo reaguj podtrzymujco, ulegaj
zmczeniu negatywnymi nastrojami i postawami osb
z depresj, i zaczynaj jej unika. Taka reakcja eliminuje
kolejne rda wzmocnie, pograjc jednostk jeszcze
gbiej w depresji. Cykl redukcji wzmocnie moe zosta
take zainicjowany, jeli jednostka jest mao sprawna
w uzyskiwaniu wzmocnie spoecznych (ma trudnoci
w nawizywaniu przyjani, w otrzymywaniu wsparcia od
innych) albo przenosi si do nowego rodowiska. Badania
wykazuj, e ludzie z depresj daj samym sobie mniej
nagrd i wicej kar ni inni oraz nie doceniaj poziomu
otrzymanych nagrd, przeceniajc poziom kar (Rehm,
1977; Nelson i Craighead, 1977).
Podejcie biologiczne
Zdolno pewnych rodkw farmakologicznych, na
przykad zwizkw litu, do przynoszenia ulgi w objawach
depresji, jest argumentem zwolennikw biologicznego
podejcia do tego zaburzenia. Stwierdzono zwizek
obnienia poziomu dwch neuroprzekanikw w mzgu,
serotoniny i norepinefryny, z depresj, a leki podnoszce
poziom tych neuroprzekanikw s powszechnie stosowane w leczeniu depresji. Jednak dokadny biochemiczny
mechanizm depresji nie zosta dotd odkryty. Badacze
zastosowali skanowanie PET do wykazania odmiennego
metabolizmu
glukozy
mzgowej
(pewnego
typu
wglowodanu uywanego przez mzg do wytwarzania
energii) w czasie fazy maniakalnej i depresyjnej (zob. rys.
17.3), lecz te rnice mog by raczej konsekwencj ni
powodem tych dwch stanw nastroju.
Cho, oglnie rzecz biorc, niezbyt jeszcze rozumiemy przyczyny psychozy dwubiegunowej, coraz wicej
jest dowodw ich uzalenienia od czynnikw genetycz-
nych. Poniewa czonkowie rodziny yj zwykle we

wsplnym rodowisku, podobiestwa midzy nimi nie
stanowi dowodu dziedzicznego charakteru zaburze
psychicznych. Aby rozgraniczy wpyw dziedzicznoci,
rodowiska czy uczenia si na psychopatologi, prowadzone s badania na blinitach i dzieciach adoptowanych.
Badania na blinitach jednojajowych (o identycznym
wyposaeniu genetycznym) wykazuj, e jeli jedno z blinit dotknite jest zaburzeniem dwubiegunowym, drugie z nich ma na to 80% szans. (To, w jakim stopniu jaka
cecha jest wsplna, zwie si wskanikiem konkordancji).
Badania nad adopcj wykazuj, e wskaniki konkordancji zaburze dwubiegunowych s u dzieci adoptowanych
wysze dla ich rodzicw biologicznych ni przybranych.
Badania te sugeruj pewn rol czynnikw genetycznych
w zaburzeniach dwubiegunowych, natomiast bardziej
precyzyjne sugestie pyn z bada nad powizaniem tego
zaburzenia ze specyficznym genem, bada prowadzonych na unikatowej populacji Amiszw w Pensylwanii
(Egeland i in., 1987).
Amisze nadaj si idealnie do takich bada, poniewa
ich rodziny s liczne, prowadz oni szczegow rejestracj genealogiczn, s izolowani genetycznie i w niewielkim stopniu wystpuj wrd nich takie zaciemniajce
wyniki czynniki jak alkoholizm czy przemoc. Wszyscy
z 15 000 czonkw tej sekty religijnej s potomkami trzy-
Rysunek 17.3
Depresja dwubiegunowa
w skanowaniu PET
Skanowanie PET ukazuje wyszy poziom metabolizmu glukozy

w mzgu podczas faz maniakalnych ni depresyjnych. Rzdy
grny i dolny przedstawiaj stan mzgu pacjenta w fazie
depresyjnej. Rzd poredni faz maniakaln. Kolorowe paski
ukazuj poziom metabolizmu glukozy.
Rysunek 17.4
Sezonowe zaburzenia afektywne
dziestu maestw, ktre wyemigroway z Europy na pocztku XVIII wieku. Chocia czsto wystpowania
zaburze maniakalno-dcpresyjnych jest wrd nich taka
sama jak w reszcie populacji, stwierdzono genetyczna,
skonno do zwizanych z nimi skrajnych waha nastroju
przekazywan w niektrych rodzinach Amiszw. Badacze
wyizolowali fragment DNA wsplny wszystkim, wykazujcym objawy dwubiegunowe, czonkom pewnej rozlegej
rodziny Amiszw. Wybrakowany gen by w poowie przypadkw przekazywany dzieciom, a 80% tak obdarowanych
miao co najmniej jeden epizod manii w yciu. Nie wszyscy
z podatnych genetycznie wytworzyli objawy zaburzenia
dwubiegunowego, z czego wynika, e istotn rol etiologiczn mog odgrywa jakie inne, nie zidentyfikowane
jeszcze czynniki biologiczne lub psychologiczne. Podejrzany gen by zlokalizowany na czubku chromosomu 11.
Wynik ten uznawano za prawdziwy przeom - do
czasu, gdy nie udao si potwierdzi predykcji powyszej
analizy genetycznej na innych spokrewnionych Amiszach. Kiedy badacze z niezalenego zespou sprawdzili
procedury i zweryfikowali predykcje zespou Englanda,
zmuszeni byli odegra odtrbiono" i ogosi brak przekonujcych dowodw (Kelsoe i in., 1989). Obecnie bada
si dwie moliwoci: albo gen zaburze maniakalno-depresyjnych nie znajduje si w chromosomie 11, albo
Amisze maj dwa takie geny, z ktrych tylko jeden znajduje si w tym miejscu (Barinaga, 1989).
Uderzajcy przykad biologicznego podejcia do
wyjanienia jednego typu zaburze psychicznych pochodzi z eksperymentu, ktry rzuca nowe wiato na pewn
niezwyk posta depresji. Niektrzy ludzie regularnie
popadaj w depresj zim, zwaszcza podczas dugich
no do mylenia o moliwych przyczynach i implikacjach

tego uczucia. W przeciwiestwie do nich, mczyni
aktywnie staraj si odwrci uwag od uczu depresyjnych, skupiajc si na czym innym lub angaujc w aktywno fizyczn, ktra ma zaguszy ich obecny stan
ducha. Kobiety maj wic wiksz skonno do nnninacji
- obsesyjnego przeuwania" problemu - co zwiksza ich
podatno na depresj. Z poznawczego punktu widzenia,
zwracanie uwagi na wasne negatywne nastroje moe
zwikszy ilo myli o zdarzeniach negatywnych, co
z kolei wzmaga ilo i/lub natenie uczu negatywnych.
miesicy zimy skandynawskiej (zob. rys. 17.4). Te zakcenia nastroju nazwano sezonowym zaburzeniem afektywnym (seasonal affectwe disorder - SAD,). Kojarzy si je
z wewntrznym cyklem organizmu, zwizanym z melatonin, hormonem wydzielanym do krwi przez szyszynk.
U ludzi, jak u wikszoci gatunkw, poziom melatoniny
podnosi si po zmroku a opada przed witem. Melatonina jest zaangaowana w procesy snu oraz w rytm okoodobowy zawiadujcy zegarem biologicznym ciaa.
Kiedy rano poddawano dziaaniu silnego wiata pacjentw depresyjnych i osoby zdrowe z grupy kontrolnej, cykl melatoninowy ulega zmianie. Jasne wiato
redukowao symptomy depresji u tych pacjentw,
ktrzy cierpieli na regularne nawroty depresji zimowej.
Chocia nie jest jasne, czy zakcenie cyklu melatoninowego jest odpowiedzialne przyczynowo za depresyjne symptomy SAD, interwencja biologiczna, ktra
przywraca normalny rytm okoodobowy, moe by
skuteczn terapi tego schorzenia (Lewy i in., 1987).
Zarwno mski, jak kobiecy styl reagowania mona

interpretowa jako wytwr socjalizacji. W Stanach Zjednoczonych i w wielu innych kulturach, schemat kobiecoci
zawiera bierno, zwracanie uwagi na uczucia i pene
dowiadczanie emocji, jak te dzielenie si nimi z innymi. Schemat mskoci - przeciwnie - zakada bycie twardym, silnym, nieemocjonalnym i nie okazujcym saboci
przez mwienie o zych nastrojach.
Mski styl reagowania moe mie pewne zalety w postaci mniejszej podatnoci na depresj, ale jest rdem
innych problemw. Niektrzy badacze wskazuj na dezadaptacyjn skonno mczyzn do rozadowywania depresyjnych uczu poprzez naduywanie alkoholu i siganie po
narkotyki oraz stosowanie przemocy. Badacze odwouj si
do statystyk, ktre mwi, e alkoholikami jest dwukrotnie
wicej mczyzn ni kobiet i sugeruj, e alkoholizm moe
by czsto mask depresji (Williams i Spitzer, 1983).
Grupa badawcza Amerykaskiego Stowarzyszenia
Psychologicznego dokonaa ostatnio przegldu bada nad
rdami rnic midzy pciami w zapadalno na depresj jednobiegunow (McGrath i in., 1990). Z jej raportu
wynika, e wiksze ryzyko depresji u kobiet mona zrozumie tylko jako efekt interakcji pomidzy pewn liczb
czynnikw psychologicznych, spoecznych, ekonomicznych i biologicznych. Wiele z tych czynnikw wie si
z dowiadczeniem bycia kobiet w wielu kulturach wiksze prawdopodobiestwo zostania ofiar przemocy
fizycznej lub seksualnej albo ycia w biedzie, przy jednoczesnym sprawowaniu opieki nad dziemi i starszymi
rodzicami. Te ustalenia wskazuj, e przyczyn depresji
moe by zoona kombinacja czynnikw i e jest wiele
drg od zachowania normalnego" do depresji.
lacji generalnej liczb samobjczych mierci szacuje si a

na 100 000 rocznie, przy szacunkach prb samobjczych
sigajcych prawie p miliona w samych tylko Stanach
Zjednoczonych. Na podstawie danych zgromadzonych
przez Narodowy Orodek Statystyki Zdrowotnej (1989)
mona wyrni nastpujce wasnoci samobjstwa:
Jest ono sm co do czstoci przyczyn mierci
w Stanach Zjednoczonych, trzeci wrd modziey a drug wrd studentw.
rednio co siedemnacie minut kto popenia
samobjstwo.
Pi milionw yjcych Amerykanw ma za sob
prby samobjcze.
Na kad mier z wasnej rki przypada 8 do 20
prb samobjczych.
Samobjstwo dotyka zwykle bezporednio co
najmniej sze osb poza samobjc, co oznacza,
e w Stanach Zjednoczonych (pomidzy 1970
a 1992 rokiem) ponad 3,5 miliona osb otaro
si" w jaki sposb o samobjstwo.
Typowe samobjstwo jest popeniane przez biaego
mczyzn w podeszym wieku, bezrobotnego, sabego
zdrowia i rozwiedzionego. Rozkad samobjstw w Stanach Zjednoczonych ze wzgldu na pe, wiek i ras
ukazuje tabela 17.5. Pomimo tak wysokich liczb, liczba
samobjstw jest zaniona, poniewa samobjstwami
mog by niektre miertelne wypadki samochodowe
i inne gwatowne zgony nie rejestrowane, bez dowodu
w postaci listu samobjczego. Ponadto obawa przed
spoecznym napitnowaniem skania niekiedy rodziny
ofiar do zatajenia charakteru zgonu.
Poniewa depresja wystpuje czciej u kobiet, nic
dziwnego, e kobiety dokonuj prb samobjczych trzykrotnie czciej ni mczyni, jednak prby mczyzn
czciej okazuj si skuteczne. Ta rnica wynika
Tabela 17.5
Samobjstwa w Stanach Zjednoczonych

w roku 1987
Dane dzienne i wskaniki zostay zaokrglone. Wskaniki ustalono,

dzielc liczb samobjstw przez wielko populacji i mnoc przez
100 000.
Depresja a samobjstwo
Rnice midzy pciami w depresji

Wanym wyzwaniem teoretycznym byo dla psychologw
wyjanienie dwukrotnie wyszych szans zapadnicia na
depresj przez kobiety ni przez mczyzn (Boyd i Weissman, 1981). Jedna z najnowszych propozycji, autorstwa
Susan Noleii-Hoeksema (1987), odwouje si do odmiennych stylw reagowania przez kobiety i mczyzn na
pojawienie si negatywnych nastrojw. Wedug tego
stanowiska, kiedy kobiety doznaj smutku, maj skon-
Wola ycia i sukcesu pokonana, stamszona [...]. Nadszed czas, gdy rzeczy opucia jasno, gdy zgasy promienie nadziei" (Schneidman, 1987, s. 57). Ta przygnbiajca
wypowied modego samobjcy rzuca wiato na najbardziej skrajn z moliwych konsekwencji kadego zaburzenia: samobjstwo. Cho wikszo osb z depresj nie
popenia samobjstwa, to wikszo samobjstw popeniaj osoby cierpice na depresj (Schneidman, 1985).
Wskanik samobjstw osb z depresj jest 25 razy wyszy
ni osb niedepresyjnych (Flood i Seager, 1968). W popu-
Wskanik
Liczba
Dziennie
Ogl ludnoci
30 796
84
13
Mczyni
24 272
66
20
6 524
18
28 217
77
14
Nie-Biali
2 579
;i
Czarni
1 963
.:;
Osoby starsze (ponad 60)
6 464
18
22
Modzie (15-24)
4 924
14
13
Kobiety
Biali
w znacznym stopniu z czstszego uywania przez mczyzn broni palnej, podczas gdy kobiety sigaj raczej po
rodki mniej bezporednio miertelne, jak piguki
nasenne (A handbook for the study ofsuicide, 1975).
Jednym z najbardziej alarmujcych problemw spoecznych ostatnich dekad jest wzrost liczby samobjstw
wrd modziey. Co dziewi minut jaki nastolatek prbuje si zabi, co dziewidziesit minut mu si to udaje.
W kadym tygodniu 1000 nastolatkw podejmuje prb
samobjcz - w tym 125 skutecznie. W cigu ostatnich
20 lat wskanik samobjstw amerykaskich nastolatkw
wzrs o 300? (Coleman, 1987).
Jakie wzorce stylw ycia s skojarzone z samobjstwami modziey? Wrd chopcw wikszo samobjstw stwierdza si u naduywajcych narkotykw
oraz uznawanych za agresywnych i nonkonformistycznych. Kolejny, co do czstoci, styl to mczyzna sztywniak", zahamowany towarzysko perfekcjonista wiecznie
zatroskany o to, jak si sprawdzi w nauce i towarzysko.
Wrd dziewczt najlepszym predyktorem samobjstwa
w modoci jest depresja. Objawy depresji odzwierciedlaj powane zaburzenia emocjonalne, ktre s czsto
nie dostrzegane i nie leczone.
Poza dugoterminowymi problemami nieprzystosowania, istnieje pewna liczba czynnikw sytuacyjnych,
ktre mog dziaa jako katalizator prb samobjczych.
Dla obu pci podstawowym wydarzeniem traumatycznym
jest rozpad zwizku intymnego. Inne wane wydarzenia
wywoujce wstyd lub poczucie winy, ktre mog zama
niedojrzae ego i doprowadzi do prby samobjczej, to
zostanie ofiar napaci, pobicia, gwatu lub pierwszego
aresztowania. Samobjstwo jest skrajn reakcj na te
stresory, wystpujc zwaszcza w sytuacji, kiedy mody
czowiek czuje, e nie moe liczy na niczyj pomoc.
Samobjstwo w modoci nie jest popeniane pod
wpywem nagego impulsu, lecz zazwyczaj stanowi
zwieczenie okresu, wewntrznej udrki i zewntrznej
niedoli. Wikszo modych ofiar samobjstwa rozmawiaa z innymi o swoich zamiarach lub pisaa o nich. A zatem wypowiedzi o samobjstwie naley zawsze traktowa z powag (Shafii i in., 1985). Poniewa dziewczta s
czciej ni chopcy uczestniczkami sieci spoecznego
wsparcia, mog w wikszym stopniu powierzy swe nieszczcie innym (Holden, 1986a, 1986b). Rozpoznanie
oznak myli samobjczych i dowiadcze wywoujcych
lub podsycajcych takie destrukcyjne myli jest pierwszym krokiem w kierunku zapobiegania. Edwin Schneidman, psycholog, ktry przez prawie czterdzieci lat bada
i leczy ludzi o skonnociach samobjczych, doszed do
wniosku, e samobjstwo jest aktem rozpaczy psychiki
udrczonej cierpieniem, ktre wydaje si nie do zniesienia i nie do rozwizania [...]. Faktem jest, e potrafimy
uly cierpieniu, skompensowa sfrustrowane potrzeby
i zmniejszy obsesyjno myli samobjczych" (1987, s. 58).
Wraliwo na oznaki samobjczych zamiarw i do
osobowo narcystyczna i antyspoeczna. Niektrzy psychologw odrzucaj kategori diagnostyczn zaburze

osobowoci, propomijqc wyjanianie tych wzorcw zachowania na podstawie czynnikw sytuacyjnych. Zaburzenia
dysocjacyjne polegaj na istotnym zakceniu integralnoci
funkcjonowania pamici, wiadomoci lub tosamoci osobistej. W przypadku osobowoci wielorakiej pojawiaj si
dwie lub wicej odrbnych osobowoci, co jest interpretowane jako prba przezwycienia traumy wykorzystania
seksualnego lub przemocy doznanych w dziecistwie przez
zaburzone osoby, z ktrych wikszo stanowi kobiety.
Teresa La Framboise (Discovering Psychology, 1990, Program 21).
troski, by zainterweniowa, to podstawa ocalenia ycia

modym ludziom, ktrzy nie widz ju innego wyjcia ze
swoich kopotw, prcz totalnej autodestrukcji.
Chocia wskanik samobjstw u nie-Biaych jest generalnie niszy ni u Biaych, istnieje jeden wstrzsajcy
wyjtek: modzi Indianie piciokrotnie czciej ni modzie z caej populacji popeniaj samobjstwo. Samobjstwo jest jednym z wielu zachowa autodestrukcyjnych traktowanych jako cz postpujcej destrukcji
spoecznoci indiaskich w Stanach Zjednoczonych.
Teresa La Framboise, psycholog pochodzenia indiaskiego, ktra badaa ten problem i opracowywaa strategie
prewencji i terapii, wskazuje spoeczne przyczyny samobjstw modziey spord swego ludu. Przy powszechnej
biedzie i wysokim bezrobociu w doznajcych kryzysu
spoecznociach indiaskich, wskanik samobjstw podnosz stale rozpad rodzin, szerzca si ndza, znaczna
czsto utraty bliskich (czy to z powodu mierci, czy
ucieczki lub rozwodu), naduywanie alkoholu i narkotykw, zwikszona ruchliwo rodzin oraz uwizienie
powaanego opiekuna" (La Framboise, 1988, s. 9).
Dodatkowo, indiaska wiara w nieustanny kontakt yjcych z przodkami w wiecie duchw powoduje, e mier
nie jest tak bardzo przeraajca.
podsumowanie
Zaburzenia osobowoci s to Irwae, sztywne dezadaptacyjne wzorce spostrzegania, mylenia i zachowania, ktre
powanie pogarszajq funkcjonowanie jednostki i sq rdem znacznych cierpie. Dwa z lepiej znanych zaburze to
Zaburzenia lkowe dotykaj 15% populacji Stanw Zjednoczonych w jakim okresie ycia. Trzy gwne typy zaburze
lkowych rni si co do zakresu dowiadczanego lku, jego
siy i sytuacji, ktre go wywouj. W uoglnionym zaburzeniu
lkowym i panicznym lku dominujce s uczucia lku i jego
fizjologiczne symptomy. Fobie charakteryzuj si upartym
i irracjonalnym strachem przed specyficznymi bodcami.
Osoba cierpica na zaburzenia obsesyjno-kompulsywne doznaje natrtnych myli lub impulsw oraz przymusu zrytualizowanych zachowa, ktre opieraj si wysikom stumienia.
Uzalenienie od hazardu to zachowanie kompulsywne, ktrego koszty ponosi nie tylko jednostka, lecz rodzina i przyjaciele.
Zwolennicy kadego z omawianych wczeniej podej
psychologicznych i biologicznych proponowali wasne wyjanienia rde zaburze lkowych. Kade z tych podej
moe dawa czciowy wkad w amigwki etiologii lku.
Zaburzenia afektywne obejmuj zakcenia stanw
emocjonalnych. Gwnym typem zaburze afektywnych jest
depresja jednobiegunowa, ktr cechuj uczucia smutku,
charakterystyczne myli oraz objawy motywacyjne i fizyczne.
Z powodu czstoci i powszechnoci jej dowiadczania,
depresj nazwano przezibieniem psychopatologii". Inny
typ zaburze afektywnych, psychoza dwubiegunowa, jest
o wiele rzadszy, a polega na naprzemiennym pojawianiu
si depresji i okresw manii, w czasie ktrych jednostka
doznaje silnego podniecenia i draliwoci oraz innych
objaww poznawczych i motywacyjnych. Teorie i badania
nad przyczynami zaburze afektywnych sugeruj udzia
pewnej liczby rnych czynnikw biologicznych i psychologicznych. Wyjanienia wikszej zapadalnoci na depresj
yi/rd kobiet wspieraj pogld, e przyczyny zakce afektywnych mog lee w zoonej kombinacji rnych czynnikw oraz e prawdopodobnie istnieje wicej ni jedna
droga od zachowania normalnego" do depresji.
Wikszo prb samobjczych podejmuj ludzie cierpicy na depresj. Wicej takich prb podejmuj kobiety,
lecz wrd mczyzn czciej kocz si one powodzeniem". W ostatnich latach zanotowano alarmujcy wzrost
samobjstw wrd modziey, zwaszcza pochodzenia
indiaskiego.
aburzenie schizofreniczne
Kady wie, jakie to uczucie by w depresji lub lka si,
nawet jeli wikszo z nas nigdy nie doznaje tych emocji
w nateniu waciwym zaburzeniom. Natomiast schizofrenia jest rdem dowiadcze jakociowo odmiennych od
normalnego funkcjonowania (Disorders..., 1979). Zaburzenia
schizofreniczne {schizophrenic disorder) s cik postaci
psychopatologii, w ktrej osobowo wydaje si zdezintegrowana, percepcja jest znieksztacona, emocje stpiae,
myli i jzyk dziwaczne. Kiedy mylimy o szalestwie, psychozie czy chorobie psychicznej w naszej wyobrani goci
wanie osoba z zaburzeniami schizofrenicznymi.
Osoby dotknite schizofreni niekoniecznie doznaj
najpierw innych typw zaburze psychicznych, ani te
nie jest tak, e osoby dotknite gbok nerwic staj si
w kocu schizofrenikami. Dla wielu z milionw osb
dotknitych tym zaburzeniem oznacza ono doywotni
wyrok bez prawa aski, odbywany w izolatce zamknitego umysu, ktry musi przey ycie osobno. Od
dwch do trzech milionw Amerykanw co najmniej raz
zostao dotknitych t najbardziej tajemnicz i tragiczn
z chorb psychicznych (Regier i in., 1988). Poow miejsc
w placwkach psychiatrycznych Stanw Zjednoczonych
zajmuj obecnie pacjenci schizofreniczni. Z nieznanych
powodw pierwsze symptomy schizofrenii objawiaj si
zazwyczaj u mczyzn przed dwudziestym pitym,
a u kobiet midzy dwudziestym pitym a czterdziestym
pitym rokiem ycia (Lewine i in., 1981).
Mark Vonnegut, syn powieciopisarza Kurta Vonneguta, by niewiele po dwudziestce, kiedy zacz dowiadcza
objaww schizofrenii. W Eden l:xpress opowiada histori
swego rozbratu z rzeczywistoci i ostatecznego wyzdrowienia po dwukrotnej hospitalizacji z powodu ostrej
schizofrenii. Pewnego razu, kiedy podcina drzewa owocowe, dozna halucynacji - j e g o obraz wiata znieksztaci si do tego stopnia, e powstaa nowa rzeczywisto:
Poczuem, e ranie te drzewa i nagle zaczem je przeprasza. Kade drzewo dostao odrbn osobowo.
Zaczem si zastanawia, czy ktrekolwiek mnie lubi.
Przygldanie si kademu drzewu kompletnie mnie
zaabsorbowao, zaczem dostrzega ich delikatn
powiat, wieciy agodnym wiatem wewntrznym,
ktre migotao wok gazi. I nagle znikd zjawia si
niebywale pomarszczona, mienica si barwami twarz.
Najpierw bya maym, nieskoczenie odlegym punktem, po czym ruszya gwatownie do przodu, stajc si
nieskoczenie wielk, nie widziaem ju nic prcz niej.
Moje serce przestao bi. Ta chwila cigna si
w nieskoczono. Staraem si odpdzi twarz, ale
ona tylko mnie przedrzeniaa |...|. Trzymaem w doniach swoje ycie i byem bezsilny, nie mogem po-
wstrzyma jego przeciekania przez palce. Prbowaem

spojrze twarzy w oczy i nagle zdaem sobie spraw, e
jestem w zupenie obcym wiecie (Vonnegut, 1975,
s. 96).
Po tym dowiadczeniu w ogrodzie mody Vonnegut
traci kontrol nad swoim zachowaniem jeszcze czciej
i w sposb jes7.c7.e bardziej skrajny. Paka bez powodu.
Jego przeraenie znikao w okresach ekstazy, cho nie
odpowiadaa im adna zmiana w jego sytuacji yciowej.
Zdarzao si, e trzsem si z przeraenia, dostawaem
konwulsji drczcego blu i bezdennej rozpaczy". Przez
12 dni nic nie jad i w ogle nie spa. Pewnego dnia, kiedy
odwiedza przyjaci w maym miasteczku, zdj ubranie
i cakiem nagi biega po ulicy. Samobjcza rozpacz omal
nie zakoczya jego modego obiecujcego ycia.
W wiecie schizofrenii mylenie staje si nielogiczne;
skojarzenia midzy ideami s odlege lub zupenie nie
umotywowane.Jzyk staje si niekoherentny - przyjmuje
posta saatki sownej" z nie powizanych wyrazw lub
neologizmw - lub chory milknie. Emocje mog by
pytkie, bez widocznej ekspresji albo niedostosowane do
sytuacji. Zachowanie psychomotoryczne moe ulec dezorganizacji (grymasy, dziwne manieryzmy) albo chory moe
przyjmowa jakie sztywne pozycje. Przy obecnoci nawet
tylko niektrych z tych objaww prawdopodobne jest
pogorszenie funkcjonowania spoecznego, interpersonalnego i spadek samodzielnoci. Relacje interpersonalne s
czsto utrudnione z powodu wycofania spoecznego lub
dystansu emocjonalnego.
Czsto pojawiaj si halucynacje (hallucinations)
obejmujce imaginacyjne percepcje zmysowe - widoki,
zapachy a najczciej dwiki (zwykle gosy) - brane za
prawdziwe. Chory moe sysze gosy, ktre na bieco
komentuj jego zachowanie albo te sysze kilka gosw
rozmawiajcych ze sob.
W schizofrenii czste s take urojenia (delusions) - to
faszywe lub irracjonalne przekonania utrzymywane pomimo wyranych dowodw ich niesusznoci. Urojenia mog
by oczywistymi absurdami, jak wiara, e czyje myli s
transmitowane, kontrolowane lub przechwytywane przez
istoty pozaziemskie. W innych przypadkach bywaj one
mniej dziwaczne, ale zawsze s nierealistyczne i nieprawdziwe. Na przykad, kto moe doznawa urojeniowej zazdroci, uwaajc, e jego partner seksualny jest niewierny
albo wierzy, e jest przedmiotem przeladowa.
Psychologowie dziel te symptomy na pozytywne (wytwrcze) i negatywne. W fazach ostrych lub aktywnych schizofrenii na pierwszy plan wysuwaj si objawy pozytywne
- halucynacje, urojenia, niespjno i dezorganizacja
zachowania. W innych okresach bardziej widoczne s
objawy negatywne - wycofanie spoeczne i pytkie emocje. Niektre jednostki, jak Mark Vonnegut, dowiadczaj
tylko jednej lub paru ostrych faz schizofrenii, po czym
wracaj do zdrowia i normalnego ycia. Inni, opisywani
P: - W jakim bye nastroju przez ostatnich par dni?

O: - Nie strj zdobi czowieka.
P: -Jakie jest znaczenie przysowia Gdy nie ma kota,
myszy harcuja,"?
O: - Zajmuje mniej miejsca. Kot nie wiedzia, co zrobia mysz, a mysz nie wiedziaa, co zrobi kot. Kot
przedstawia wicej po stronie podejrzliwej ni mysz.
Dumbo by poczciwym gociem. Zobaczy co zrobi
kot, zgra si z kotem, tak eby ludzie nie traktowali
ich jak zgrywusw.
czsto jako chronicznie chorzy, dowiadczaj albo powtarzajcych si faz ostrych z krtkimi przerwami na symptomy negatywne albo okazjonalnych faz ostrych
z przeduonymi okresami symptomw negatywnych. Dla
schizofrenii bardziej charakterystyczna jest zmienno ni
stao w czasie (Liberman, 1982). Nawet osoby najgbiej
zaburzone nie doznaj ostrych uroje bez przerwy.
Gwne typy schizofrenii

Z powodu znacznej rozmaitoci objaww, ktre mog
charakteryzowa schizofreni, badacze uznaj j raczej
za konstelacj odrbnych typw ni za pojedyncz
chorob. Najbardziej powszechnie uznawane typy przedstawiono w tabeli 17.6.
Manieryzmy, zdepersonalizowana, niespjna mowa

i urojenia s probierzem schizofrenii typu zdezorganizowanego.
Typ katatoniczny
Typ zdezorganizowany
Osoba dotknita tym typem schizofrenii przejawia
niespjne wzorce mylenia oraz gboko dziwaczne i zdezorganizowane zachowanie. Emocje s spycone i nieadekwatne do sytuacji. Taka osoba czsto zachowuje si
w sposb bazeski lub infantylny, na przykad chichocze
bez widocznego powodu. Jzyk jej moe by tak niespjny, peen niezwykych sw i niekompletnych zda, e
komunikacja z innymi urywa si. Powszechne s urojenia
lub halucynacje, nie s one jednak konsekwentnie zorganizowane wok jakich tematw.
Osoba dotknita katatoni sprawia wraenie zastygej w stuporze. Przez dugie okresy moe pozosta bez
ruchu, czsto w dziwacznej pozycji, nie wykazujc adnej lub prawie adnej reakcji na otoczenie. Kiedy takiego
kogo przemieci, zastyga w nowej pozycji, wykazujc
woskow plastyczno na podobiestwo zabawki z mikkiego plastyku.
Negatywizm katatoniczny przybiera czasami posta
nieruchomego oporu na instrukcje, niekiedy za wykonywania czego przeciwnego daniom - na przykad siadania, na prob pozostania w pozycji stojcej.
Stupor osb katatonicznych przeplata si niekiedy
z podnieceniem. W fazie podniecenia aktywno motoryczna jest nadmierna, wyranie bezcelowa i niezalena
od bodcw zewntrznych.
F. B., mczyzna koo trzydziestki, by hospitalizowanym pacjentem psychiatrycznym. Pytany o nazwisko

odpowiada, e stara sieje zapomnie, poniewa kiedykolwiek je syszy, wybucha paczem. Nastpnie rzewnie
paka przez kilka minut. Pytany potem o co powanego, \:. B. chichota lub mia si. Bardziej uderzajca
bya jego zdezorganizowana produkcja werbalna zarejestrowana w jego odpowiedziach na pytania wywiadu, uzupenianiu zda i interpretacjach przysw ktrej kilka przykadw zamieszczamy poniej:
Typ paranoidalny
Jednostki dotknite t postaci schizofrenii dowiadczaj zoonych i usystematyzowanych uroje zogniskowanych wok specyficznych tematw. Poniej przedstawiamy cztery powszechne typy uroje:
Urojenia przeladowcze. Jednostka odnosi wraenie,
e jest nieustannie szpiegowana i zawiza si przeciw niej spisek, czuje si miertelnie zagroona.
Urojenia wielkociowe. Jednostka uwaa si za
wan czy prominentn osobisto - milionera,
wielkiego wynalazc, posta religijn, jak Jezus
Chrystus. Urojeniom wielkociowym mog towarzyszy urojenia przeladowcze - jednostka jest
wielk postaci, ale stale zagraaj jej siy za.
Zazdro urojeniowa. Jednostka nabiera pewnoci bez powodw - e jej partner jest niewierny.
Nagina fakty tak, by pasoway do tej teorii
i udowadnia" prawdziwo uroje.
Urojenia ksobne. Jednostka mylnie interpretuje
wydarzenia przypadkowe jako skierowane na ni.
Osobnik paranoidalny, ktry widzi dwie osoby
zajte oywion rozmow, natychmiast dochodzi
Tabela 17.6
Typy zaburze schizofrenicznych
Typ schozofrenll
Gwne objawy
Zdezorganizowana
Nieadekwatne zachowania i emocje:,,

niespjno jzyka
i
Katatoniczna
Znieruchomienie; zachowanie
motoryczne sztywne
lub nadpobudliwe
Paranoidalna
Urojenia przeladowcze
lub wielkociowe z halucynacjami '
Niezrnicowana
Zbir mieszanych symptomw

}.
z zaburzeniami mylenia
i
i objawami charakterystycznymi :''
dla innych typw
%
/j
'!)
do wniosku, e rozmawiaj one na jego temat.

Nawet teksty popularnych piosenek lub sowa spikerw radiowych czy telewizyjnych odbierane s
tak, jakby zawieray specjalne wiadomoci dla
osoby dotknitej chorob, czsto jakby ujawniay
jakie jej sekrety osobiste. Jednostka moe nawet
halucynowa gosy lub widoki ludzi zorganizowane
wok motyww przeladowania lub wielkoci.
Symptomy u schizofrenikw paranoidalnych pojawiaj si zazwyczaj w pniejszym okresie ycia ni
w przypadku innych typw schizofrenii. Schizofrenicy
paranoidalni rzadko przejawiaj zachowania wyranie
zdezorganizowane, bardziej prawdopodobne, e ich
zachowanie bdzie pene napicia a przy tym formalne.
Typ niezrnicowany
Jest to kategoria-worek opisujca osob, demonstrujca wyranie urojenia, halucynacje, niekoherentn mow
lub znacznie zdezorganizowane zachowanie - symptomy
te speniaj kryteria wicej ni jednego typu albo nie
speniaj kryteriw adnego w jasny sposb. Mozaika
objaww, ktrych dowiadczaj takie osoby nie pozwala
na dokonanie rozrnienia pomidzy odmiennymi typami
schizofrenii.
Przyczyny schizofrenii
Rne modele etiologiczne wskazuj na cakiem odmienne
wyjciowe przyczyny schizofrenii, rne drogi rozwoju
zaburze i rne programy terapeutyczne. Przyjrzyjmy
si, w jaki sposb kilka z tych modeli moe si przyczyni do lepszego zrozumienia powstawania i rozwoju
zaburze schizofrenicznych.
Podejcie genetyczne
Od dawna wiadomo, e schizofrenia jest przypadoci
rodzinn (Bleuler, 1978; Kallman, 1946), zatem moliwo
przekazywania genetycznego pewnych predyspozycji do
schizofrenii jest cakiem prawdopodobn hipotez. Trzy
niezalene kierunki bada - prowadzonych na rodzinach,
blinitach i nad adopcj - prowadz do podobnych wnioskw: osoby powizane genetycznie z kim, kto cierpia na
schizofreni, maj wiksze szans zapadnicia na ni ni
osoby bez takich powiza (Kessler, 1980).
Kiedy rodzice s schizofrenikami, ryzyko zapadnicia
ich potomstwa na t chorob wynosi okoo 406 w porwnaniu do ]6 w caej populacji. Jeli jedno z rodzicw nie
jest schizofrenikiem, ryzyko wystpienia schizofrenii
u potomstwa spada gwatownie do 14. Ryzyko jest wiksze dla krewnych pierwszego stopnia (rodzestwo i dzieci)
w rodzinach dotknitych licznymi zaburzeniami oraz
w rodzinach z cikimi przypadkami tej choroby (Hanson
i in., 1977). W istocie dla wszystkich bliskich krewnych pacjenta zdiagnozowanego jako schizofrenik, ryzyko zapad-
Rysunek 17.5
Genetyczne ryzyko zaburzenia schizofrenicznego
Z prbki stu dzieci rodzicw schizofrenicznych 10 do 50 bdzie miao struktur genetyczn prowadzc do schizofrenii.
U okoo piciorga wystpi wczesna schizofrenia, a u kolejnych piciu objawi si ona w pniejszym okresie ycia. Naley zauway,
e a 40 osb z tej grupy duego ryzyka nie zostanie schizofrenikami.
Rysunek 17.6
Genetyczne ryzyko wystpienia schizofrenii
Graf przedstawia rednie ryzyko wystpienia schizofrenii. Dane skompilowano z bada na rodzinach i blinitach prowadzonych
w populacji europejskiej w latach 1920-1987. Stopie ryzyka silnie koreluje ze stopniem pokrewiestwa genetycznego.
Populacja oglna
Prba wyjciowa
Maonkowie pacjentw
Kuzyni
(krewni trzeciego stopnia)
Wujowie/ciotki
Krewni
drugiego
stopnia
Ryzyko
Siostrzecy/bratankowie
Wnuki
Rodzestwo przyrodnie
Dzieci
Rodzestwo
Zdrowie umysowe
w wieku 30 lat
Krewni
pierwszego
stopnia
Rodzestwo z jednym
rodzicem schizofrenicznym
Blinita dwujajowe
Rodzice
Blinita jednojajowe
Potomstwo dwojga
schizofrenikw
Zdrowie umysowe
w kocu okresu
ryzyka
Ryzyko zapadnicia na schizofreni (w procentach)
nicia na t chorob jest a czterdzieci sze razy wysze

ni w populacji generalnej (zob. rys. 17.5).
Badania blinit wykazuj, e jeli jedno z pary jest
dotknite schizofreni, szans drugiego na t dolegliwo s czterokrotnie wysze dla blinit jednojajowych
ni dla dwujajowych, mimo e w obu przypadkach blinita przebywaj zazwyczaj w tym samym rodowisku.
Czynniki rodowiskowe rwnie odgrywaj pewn rol,
na co wskazuje fakt, e stopie zgodnoci pomidzy
blinitami jednojajowymi jest daleki od idealnego-jest
wiele przypadkw, w ktrych jedno z blinit zapada na
schizofreni, a drugiego nigdy to nie spotyka.
Najbardziej przekonujce dowody na rol czynnikw
genetycznych w schizofrenii pochodz z bada nad adopcj. Dzieci rodzica schizofrenicznego wychowywane
przez zdrowych rodzicw zastpczych, maja takie same
szans zapadnicia na t chorob, jak dzieci schizofrenikw wychowywane przez rodzica biologicznego (Heston,
1970; Rosenthal i in., 1975). Ponadto adoptowani, ktrzy
s schizofrenikami maja znacznie wicej krewnych biologicznych z zaburzeniami schizofrenicznymi ni krewnych" adopcyjnych z tymi zaburzeniami (Kety i in., 1975).
Podsumowanie ryzyka zapadnicia na schizofreni dla
rnych typw krewnych schizofrenikw przedstawiono na
rysunku 17.6. Czoowy badacz schizofrenii, Irving Gottes-
man (1991), zebra te dane z okoo 40 rzetelnych bada

prowadzonych w Europie Zachodniej w latach 1920-1987,
po eliminacji najmniej kompletnych zbiorw danych. Jak
mona zauway, dane uporzdkowano wedug stopnia
pokrewiestwa genetycznego, ktry koreluje wysoko ze
stopniem ryzyka. Przestudiujcie te dane dokadnie, by ustali, jakie ograniczenia pragnlibycie naoy na wniosek,
e schizofrenia ma podoe genetyczne. Cho midzy
podobiestwem genetycznym a ryzykiem schizofrenii istnieje na pewno zwizek, nawet w grupach o najwyszym
podobiestwie genetycznym ryzyko jest nisze ni 50%.
Wskazuje to, e chocia geny odgrywaj istotn rol,
schizofrenia jest zaburzeniem zoonym, w ktrym maj
udzia inne czynniki przyczynowe.
Genetyka schizofrenii jest wci jeszcze sabo poznana. Podczas gdy jeden zesp badawczy ogasza odkrycie
dowodw istnienia defektu genetycznego u siedmiu rodzin
z dominujcym genem dla schizofrenii, inny nie jest
w stanie zreplikowa tego odkrycia na kolejnej rodzinie,
w ktrej u jednej trzeciej ze stu czterech krewnych zdiagnozowano schizofreni (Barnes, 1988). Krytycy hipotezy
o genetycznym podou schizofrenii dowodz, e zgromadzone dowody nie maj wielkiej mocy dla wszystkich
typw schizofrenii poza chronicznymi formami choroby.
Wskazuj na fakt, e 9O6 krewnych schizofrenikw nie ma
schizofrenii (Barnes, 1987). Z caoksztatu bada nad

wpywami genetycznymi wynika, e czynniki genetyczne
mog przyczynia si do schizofrenii, ale same w sobie
mog nie by warunkiem wystarczajcym jej powstania
(Nicol i Gottesman, 1983). Ten kierunek bada nie przynis
na razie adnych sugestii na temat sposobu wywierania
przez geny wpywu na schizofreni.
Jednym z problemw biecych bada jest sama
diagnoza schizofrenii - jej bdy i zmienno mog
owocowa odmiennymi danymi na temat roli cz.ynnikw
genetycznych w rnych badaniach. W nowym kierunku
bada, zamiast tradycyjnej diagnozy stosuje si jaki
biologiczny znacznik schizofrenii. Biologiczny znacznik
{biological marker) schizofrenii jest to taka zmienna
biologiczna, ktr mona uzna za wskanik obecnoci
zaburze schizofrenicznych przy braku zoonej diagnozy wedug kanonu DSM-III-R. Na przykad, osoby
schizofreniczne znacznie czciej ni ludzie normalni
wykazuj dysfunkcj ruchw gaki ocznej w czasie przegldania pola widzenia. Ten znacznik biologiczny jest
mierzalny indywidualnie i moe zosta zestawiony
z przejawami schizofrenii w rodzinach (Clementz
i Sweeney, 1990).
Szeroko akceptowan hipotez na temat przyczyn
schizofrenii jest hipoteza diateza-stress (diathesis-stress
hypothesis) (diateza to wrodzona podatno na jak cho-
rob). Wedug tej teorii czynniki genetyczne wystawiaj

jednostk na ryzyko, ale by potencjalne ryzyko przejawio si zaburzeniami schizofrenicznymi, musz wkroczy rodowiskowe czynniki stresowe.
Neurochemia i struktura mzgu
Czy mzgi osb genetycznie obcionych ryzykiem
schizofrenii odznaczaj si czym szczeglnym? W najnowszych pracach stosuje si techniki skanowania do
badania moliwoci powizania czynnikw genetycznych
ze specyficznymi procesami biochemicznymi w mzgu,
kojarzonymi wczeniej ze schizofreni.
Z powstawaniem i redukcj reakcji schizofrenicznych
kojarzono poszczeglne neuroprzekaniki i procesy
w mzgu. Biochemiczne podejcie do schizofrenii zyskao w latach 50. wsparcie dziki opracowaniu nowej grupy
lekw, penotiazyn, ktre usuway skutecznie wiele
objaww schizofrenii. Sukces terapii farmakologicznej
zachci badaczy zorientowanych medycznie do poszukiwania naturalnych procesw biochemicznych, ktre
wpywaj na rozwj i remisj schizofrenii. Najbardziej
obiecujce badania biochemiczne dotycz wpywu neuroprzekanika dopaminy i jej receptorw w mzgu. Dopamina moe by odpowiedzialna zarwno za zaburzenia
ruchu cechujce chorob Parkinsona, jak i za przynajmniej
niektre symptomy schizofrenii.
Wedug hipotezy dopaminowej (dopamine hypothesis)

schizofrenia wie si ze wzgldnym nadmiarem dopaminy w specyficznych okolicach receptorycznych
w orodkowym ukadzie nerwowym (Carlsson, 1978).
Objawy schizofreniczne mog by efektem aktywnoci
komrek nerwowych uywajcych dopaminyjako neuroprzekanika. Argumenty za hipotez dopaminow wywiedziono z bada nad dziaaniem fenotiazynw. Wiadomo, e fenotiazyny, najskuteczniejsze w usuwaniu
pozytywnych symptomw schizofrenii (halucynacji, uroje i dezorganizacji zachowania), blokuj mzgowe
receptory dopaminy. W najnowszych badaniach prowadzonych w laboratoriach medycznych stosowano skanowanie PET do diagnozy gstoci receptorw dopaminy
w mzgach osb dotknitych schizofreni. Badania te,
w poczeniu z wynikami pomiertnej sekcji tkanki mzgowej schizofrenikw, sugeruj, e ich mzgi cechuj si
raczej podwyszon liczb receptorw dopaminy ni
wzmoonym wydzielaniem tego neuroprzekanika (Snyder, 1976). Cho na rzecz hipotezy dopaminowej zgromadzono sugestywne dowody, musimy nadal traktowa
j z ostronoci. Moliwe, e dostpno dopaminy jest
tylko jednym z czynnikw w sekwencji rozwoju schizofrenii, a nie jej pierwotn przyczyn.
Innym obszarem zainteresowania biologi schizofrenii jest powizanie objaww schizofrenii z drobnymi
anomaliami mzgu, takich jak zmniejszenie tkanki mzgowej w pewnych obszarach bd powikszenie komr
mzgowych (wypenionych pynem jam w mzgu). W dalszych badaniach porwnawczych nad funkcjonowaniem
mzgu blinit, z ktrych jedno cierpi na schizofreni
a drugie nie, i kontrolnych blinit zdrowych, prowadzonych przez interdyscyplinarny zesp badawczy kierowany przez Irvinga Gottesmana i Fullera E. Torreya stosuje si obrazowanie mzgu za pomoc rezonansu
magnetycznego i diagnoz psychologiczn (Discovering
Znalezienie jednego, uniwersalnego klucza do wyjanienia szerokiego zakresu symptomw schizofrenicznych
jest nieprawdopodobne. Nie ulega jednak wtpliwoci, e
coraz bardziej wyrafinowana metodologia pozwoli nam na
bardziej precyzyjne rozumienie czynnikw genetycznych,
procesw biochemicznych i mzgowych czynnikw strukturalnych zwizanych ze schizofreni.
Psychodyiwmika i interakcje w rodzinie
Tak jak trudno udowodni, by wysoce specyficzny
czynnik biologiczny by warunkiem wystarczajcym schizofrenii, rwnie trudno wykaza, e niejasny, oglny
czynnik psychologiczny jest jej warunkiem koniecznym.
Socjologowie, terapeuci rodzinni i psychologowie od
dawna badaj wpyw relacji rl rodzinnych i wzorcw
komunikowania si na rozwj schizofrenii. Pierwotnie
ich badania miay by rozwiniciem teorii psychodynamicznej. Z perspektywy psychodynamicznej schizofrenia
jest regresj do infantylnego stadium funkcjonowania

i cechuje j sabe ego, ktremu sprawia trudno rozrnianie ja" i wiata zewntrznego, oraz niedojrzae mechanizmy obronne, ktre pogbiaj znieksztacenie rzeczywistoci. Jeden z modelw psychodynamicznych
opracowany przez Margaret Mahler (1979) upatruje rde trudnoci jednostek schizofrenicznych w rnicowaniu pomidzy ja" a wiatem zewntrznym we wczesnej,
nasilonej wizi symbiotycznej pomidzy matk a dzieckiem. Mahler uwaa, e oboje nie potrafi odrnia si
wzajemnie od siebie, s mocno od siebie uzalenieni,
wzajemnie zaborczy i trudno si im rozczy.
Badania nad tym rodzajem relacji rodzic-dziecko
i innymi nietypowymi wzorcami relacji rl pomidzy matkami, ojcami i dziemi nie dostarczyy przekonujcych
dowodw na poparcie ich zwizku ze schizofreni.
Uzyskano jednak pewne argumenty na rzecz wpywu
zaburze w komunikowaniu si rodzicw na rozwj schizofrenii (Liem, 1980). Zaburzenia te obejmuj niezdolno rodziny do skupienia si na wsplnym celu oraz
trudnoci rodzicw w przyjmowaniu perspektywy innych
czonkw rodziny, a take w jasnym i trafnym komunikowaniu si. Z bada wynika, e wzorce komunikacji werbalnej w rodzinach ze schizofreni, w porwnaniu
z rodzinami normalnymi wykazuj sabsze nastawienie
na rozmwc i mniejsz wraliwo interpersonaln.
Patologiczna komunikacja w rodzinie moe przyczyni si do znieksztacenia obrazu rzeczywistoci przez
dziecko, poprzez ukrywanie prawdziwego znaczenia
zdarze, zaprzeczanie mu lub zaszczepiania mylcego
znaczenia zastpczego (Wynne i in., 1979). Antropolog
Gregory Bateson utworzy termin podwjne zwizanie
(double bind) do opisania sytuacji, w ktrej dziecko otrzymuje od rodzica zoony przekaz o znaczeniach wzajemnie sprzecznych i niemoliwych do jednoczesnego wprowadzenia w czyn. Matka moe si skary na brak
czuoci ze strony syna a jednoczenie odrzuca jego
prby kontaktu fizycznego, bo jeste taki brudny".
Dziecku rozdartemu pomidzy sprzecznym przekazem
werbalnym i niewerbalnym, pomidzy wymaganiami
a uczuciami, rzeczywisto zaczyna si wymyka z rk.
W rezultacie moe ono przesta ufa wasnym uczuciom,
spostrzeeniom i samowiedzy jako rdu trafnego
obrazu rzeczy (Bateson i in., 1956).
Nadal brak pewnoci, czy dewiacyjne wzorce rodzinne s przyczyn schizofrenii, czy te reakcj na pocztki
symptomw schizofrenii u dziecka. eby odpowiedzie
na to pytanie, potrzebne s badania nad interakcjami
rodzinnymi zanim u dziecka rozwinie si schizofrenia.
W jednym z bada przeprowadzonych z tej perspektywy
skupiano si na dezawuujcej krytyce i wtrcaniu si
rodzicw w ycie nastolatkw. Okazao si, e te negatywne wzorce komunikacji stosunkowo czsto poprzedzaj rozwj zaburze podobnych do schizofrenii, ale
nie tak powanych (Goldstein i Strachan, 1987).
Ustalenie to nie wystarcza do potwierdzenia hipotezy

o przyczynowej roli czynnikw rodzinnych w powstawaniu schizofrenii. Istniej jednak rzetelne przesanki na
rzecz wpywu czynnikw rodzinnych na funkcjonowanie
jednostki po pojawieniu si pierwszych objaww. Kiedy
rodzice redukuj krytycyzm, wrogo i wtrcanie si
w ycie schizofrenicznego potomstwa, sabn rwnie
nawroty ostrych objaww schizofrenii i potrzeba ponownej hospitalizacji (Doane i in., 1985).
Procesy poznawcze
Jednym z typowych symptomw schizofrenii s zaburzenia uwagi, mylenia, pamici i mowy. Niektrzy z psychologw poznawczych dowodz, e nie s one konsekwencj
schizofrenii, lecz zapewne odgrywaj w stosunku do niej
pewn rol przyczynow. Jeden z pogldw wysuwa na
pierwszy plan trudnoci z uwag. Zachowanie krytyczne,
z ktrego da si wydedukowa inne wskaniki schizofrenii,
polega na wygaszeniu uwagi na bodce spoeczne, na ktre
reaguj ludzie zdrowi" (Ullmann i Krasner, 1975, s. 375).
Deficyty uwagi mog obejmowa ignorowanie wskazwek rodowiskowych i kulturowych uywanych przez
wikszo ludzi do regulacji funkcjonowania spoecznego czy te normalizacji" swego zachowania. Moe to
doprowadzi podmiot do zwracania uwagi na odlege,
nieistotne myli i skojarzenia sowne podczas mylenia
lub rozmowy i do mieszania ich z gwnymi ideami lub
centralnymi tematami rozmowy lub myli.
Mowa niektrych osb dotknitych schizofreni
zdaje si pozostawa pod kontrol bezporednich bodcw sytuacyjnych. Schizofreniczny nadawca, nieustannie
odrywany od penego wyraenia prostego toku myli
przez wci zmieniajce si dane zmysowe i migotliwy
wiat wewntrzny, moe by dla odbiorcy prawie niezrozumiay. Niekoherencja mowy schizofrenicznej bierze si
po czci z dziwacznych wtargni myli, ktre nie s
bezporednio istotne dla aktualnie wypowiadanej myli,
a ktrych jednostka nie potrafi stumi. Normalna mowa
wymaga od mwicego pamitania tego, co zostao
powiedziane przed chwil (przeszo), ledzenia toku
wypowiedzi (teraniejszo) oraz nakierowania wypowiedzi na jaki cel kocowy (przyszo). Taka koordynacja przeszoci, teraniejszoci i przyszoci moe by
trudna dla niektrych schizofrenikw i odpowiada za ich
niezdolno do kontroli dugich acuchw wzajemnie
powizanych sw. Efekt - znaczeniowe pomieszanie
z popltaniem - nazywany jest czsto saatk sown".
Podejcie poznawcze przyjte przez psychologa Brendana Mahera (1968) koncentruje si bezporednio na
zaburzeniach procesw jzykowych. Dziwaczna mowa
schizofrenika moe by rezultatem znieksztace przetwarzania pojawiajcych si, gdy tylko natknie si on na
sowo draliwe" - takie, ktre ma dla niego wielorakie
znaczenie. W tym momencie zostaje uyte sowo wane
osobicie, lecz niewaciwe semantycznie. Na przykad,
pacjent moe powiedzie: Panie doktorze, mam ble

w klatce i schody s zamane, a serce nie lata". Dziwaczno semantyczna polega na kontaminacji rnych znacze klatki i ingerencji wyraenia zamane serce.
W schizofrenii upoledzone jest take testowanie rzeczywistoci - o ile wikszo z nas mierzy swj wiat wewntrzny kryteriami wiata zewntrznego, o tyle dla osb
o zaburzeniach schizofrenicznych typowe jest odwrcenie
tej normalnej procedury testowania rzeczywistoci.
Dowiadczenie wewntrzne tworzy kryteria, wedug
ktrych schizofrenik testuje wiarygodno dowiadcze
zewntrznych (Meyer i Ekstein, 1970). yje on w wiecie,
gdzie myl ma moc sprawcz - jak w wiecie fantazji
dzieci lub w wiecie snu dorosych. Zatem by moe to,
co wydaje si nam zachowaniem dziwacznym, niestosownym i irracjonalnym wynika ze stworzenia zamknitego samopotwierdzajcego si, spjnego systemu. Dziki uwanemu suchaniu schizofrenicznej mowy klinicysta
czsto potrafi odszyfrowa sens w tym, co na pierwszy
rzut oka wydaje si czystym nonsensem (Forest, 1976).
Liczba wyjanie schizofrenii, ktre omwilimy i pyta, ktre czekaj na odpowied mimo znacznej liczby
bada, pokazuje jak wiele jeszcze musimy si dowiedzie
0 tym gronym zaburzeniu psychicznym. Nasze rozumienie
zjawiska zwanego schizofreni komplikuje moliwo, e
lepiej je opisywa jako grup zaburze, z ktrych kade ma
potencjalnie odrbne przyczyny (Meltzer, 1982). Predyspozycje genetyczne, procesy neurochemiczne, struktura i komunikowanie si rodziny oraz procesy poznawcze zidentyfikowano jako istotny skadnik co najmniej niektrych
przypadkw schizofrenii. Jednak aden z tych czynnikw
nie wyjania kadego przypadku schizofrenii. Nie wiemy
nawet, w jaki sposb mog wspdziaa, by spowodowa
schizofreni. Wiele z tajemnic schizofrenii czeka na rozwizanie przez twrczych badaczy i klinicystw.
Czy schizofrenia jest powszechna?

Wszystkie kultury ustalaj pewne reguy czy normy, ktrych naley przestrzega i role, ktre naley przyjmowa,
jeli chce si zosta uznanym za ich normalnego i akceptowanego czonka. Jak zauwaylimy, kada kultura zawiera
take system bardziej oglnych pogldw na temat si
determinujcych ycie i mier, zdrowie i chorob, sukces
1 porak. Innymi sowy, istnieje pewna wzgldno kulturowa w zakresie orzekania szalestwa" czy nienormalnoci
w rnych spoeczestwach - co w jednej kulturze wydaje
si nienormalne, inna moe traktowa jako waciwe (jak
na przykad noszenie na szyi czaszki wasnej matki, by trzyma ze duchy z dala od siebie). Ponadto pewne style zaburze psychicznych s w pewnych spoeczestwach bardziej
typowe ni w innych (Handbook ofcross-culture..., 1980).
Nasze spojrzenie na rda i przejawy patologii psychicznej zyskuje na rozlegoci dziki perspektywie midzykulturowej (Culture and psychopathology, 1984). Czego
znaje skrajnych znieksztace percepcji, mylenia, emocji,

zachowania i mowy. Powszechnie wystpuj halucynacje
i urojenia, moliwa te jest dezintegracja funkcjonowania
osobowoci. Z powodu znacznego zakresu objaww moliwych w schizofrenii, psychologowie wyrniaj jej podtypy - zdezorganizowany, katatoniczny, paranoidalny
i niezrnicowany.
;v
To, co w pewnych kulturach jest spostrzegane jako objaw

zaburze psychicznych, takich jak schizofrenia, w innych
jest oceniane jako zachowanie cakowicie normalne.
moemy dowiedzie si o schizofrenii, obserwujc jej przejawy w innych kulturach? We wszystkich znanych kulturach
za nienormalnych ludzi uznaje si tych, ktrzy demonstruj
zachowania nieprzewidywalne i nie komunikuj si z innymi. Te symptomy zaburze psychicznych wydaj si uniwersalnymi przejawami zaburze i s uznawane za patologiczne we wszystkich znanych kulturach. W tak znacznie
rnicych si spoecznociach jak Inuici z pnocno-zachodniej Alaski i Yoruba z wiejskich rejonw podzwrotnikowej Nigerii, odnajdujemy opisy zaburze, w ktrych
pogldy, uczucia i dziaania uwaa si za wyzwolone spod
kontroli umysu jednostki. Ten wzorzec przypomina to, co
w Stanach Zjednoczonych diagnozuje si jako schizofreni
(Murphy, 1976). Zapadalno na schizofreni w rozmaitych
kulturach wynosi standardowo \%. Psychologowie zorientowani biologistycznie czsto wskazuj to zjawisko jako
kolejny dowd biologicznych rde schizofrenii.
Podsumowanie
Schizofrenia jesi powanq form psychopatologii dotykajc okoo 1% populacji. Rni si od innych omwionych
zaburze psychicznych pod wzgldem zarwno swej
postaci, jak i natenia. Osoba dotknita schizofreni do-
W badaniach stwierdzono pewne przejawy wpywu

przyczynowego na schizofreni czynnikw genetycznych,
biochemicznych i anatomicznych anomalii mzgu, a take
struktury i komunikowania si rodziny oraz znieksztace
procesw poznawczych. Zwolennicy modelu medycznego
dowodz, e schizofrenia jest chorob, a nie tylko spraw
wadliwego funkcjonowania umysowego i behawioralnego
iz powodu stresu, szoku lub konfliktu. Pomimo znacznego
:
zrnicowania pogldw na zaburzenia psychiczne na
wiecie, objawy schizofrenii zdaj si wystpowa we
Wszystkich kulturach. Ta powszechno midzykulturowa
prowadzi do konkluzji, e schizofrenia jest zjawiskiem uniwersalnym dla gatunku ludzkiego.
.
Podobnie jak w przypadku odmiennych wyjanie etiologii zaburze lkowych i afektywnych, kada z systematycznych prb konceptualizacji rde schizofrenii dostarcza tylko wyjanienia czstkowego, poniewa na powstanie
i rozwj wikszoci przypadkw psychopatologii wpywa
zapewne wiele wspdziaajcych, zoonych czynnikw.
rzekanie,
kto jest nienormalny
Pomimo e diagnoza i klasyfikacja su z poytkiem
celom badawczym i klinicznym, procesy te mog mie
take konsekwencje negatywne. Nadanie komu etykietki
zaburzony psychicznie i umysowo" to do pewnego
stopnia kwestia oceny - podatne jest zatem na znieksztacenia i bdy. Etykietki choroby psychicznej, nienormalnoci czy zaburze psychicznych mona otrzyma
na wiele innych sposobw ni diagnoza wyszkolonego
klinicysty. Kiedy osoby nie wyszkolone psychologicznie
maj kompetencje do osdu zdrowia psychicznego
innych, ich decyzje s czsto naraone na znieksztacenia
przez oczekiwania, status, pe, uprzedzenia i kontekst.
Zbyt czsto osoby zidentyfikowane jako zaburzone psychicznie zostaj napitnowane - czytalimy o tym w licie od Cherish rozpoczynajcym ten rozdzia.
Problem obiektywnoci
Etykietka chory psychicznie" jest zazwyczaj przypisywana na podstawie nastpujcych przejaww: (a) dana
osoba jest poddana jakiej formie opieki psychologicznej
lub psychiatrycznej; (b) wpywowi czonkowie spoecznoci (nauczyciele, sdziowie, rodzice, maonkowie, ksia)
zgadzaj si, e zachowanie tej osoby jest nieprzystosowane w stopniu niebezpiecznym; (c) wyniki tej osoby
w kwestionariuszach psychologicznych, testach osigni
szkolnych lub testach inteligencji odbiegaj w okrelony
sposb od wynikw jednostek uznawanych za normalne;
(d).osoba ta sama deklaruje si jako chora psychicznie",
czy to uywajc tego sformuowania, czy tez wyraajc
uczucia nieszczcia, lku, depresji, wrogoci lub nieadekwatnoci w nasileniu wystarczajcym do skojarzenia
ich z zaburzeniami emocjonalnymi; (e) osoba ta zachowuje si publicznie w sposb niebezpieczny dla samej
siebie (dokonujc grb lub aktw samobjczych, przejawiajc trudnoci z dbaniem o siebie) lub innych (impulsy
lub gesty agresywne albo zabjcze).
Kryteria uywane przez psychologw i psychiatrw do
podejmowania decyzji diagnostycznych wpywaj take na
decyzje systemu prawnego oraz biznesu ubezpieczeniowego i opieki zdrowotnej. Prawne ustaleriie niepoczytalnoci (insanity) pociga za sob powane implikacje dla
zdolnoci oskaronego do wytoczenia mu procesu i traktowania go jako odpowiedzialnego za czyny przestpcze.
Moe take pozbawi czowieka prawa zarzdzania wasnymi nieruchomociami i sta si podstaw przymusowego
umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym w celu dalszych
bada. Niepoczytalno jest pojciem prawnym, ktrego
tre moe by sugerowana przez psychologi, ale ustalaj
sd. Wypata i zwrot kosztw leczenia z ubezpiecze zdrowotnych, programy medyczne dotyczce upoledzenia psychicznego i leczenia wymagaj diagnozy i zaetykietkowania przez specjalist od zdrowia psychicznego. DSM-III-R
jest standardowym narzdziem do tego celu.
Decyzja orzeczenia u kogo zaburze psychicznych lub
nienormalnoci jest zawsze pewnym sdem na temat zachowania. Jest to sd dokonywany przez jedn lub wicej
osb nad inn jednostk, czsto o sabszej pozycji politycznej lub statusie socjoekonomicznym. W Zwizku Sowieckim
zwyczajem byo diagnozowanie dysydentw politycznych
jako zaburzonych umysowo, z powodu ich nieakceptacji
dewiacyjnej ideologii, i dugoterminowe zamykanie ich
w odlegych szpitalach psychiatrycznych. Na przykad artysta, ktry namalowa okadk [do wydania amerykaskiego]
Psychologii i ycia, Michai Szemiakin zosta uznany za nienormalnego i wygnany z kraju za odmow tworzenia w tradycji dozwolonego przez wadz, sowieckiego realizmu
socjalistycznego.
Badania wykazay, e klinicyci w Stanach Zjednoczonych stosuj podwjne standardy w orzekaniu nieprzystosowania mczyzn i kobiet. Wjednym z bada klinicy-
ci, zarwno mczyni, jak kobiety, przypisywali wicej

cech pozytywnych mczyznom, a cechy mniej podane
normalnym, zdrowym kobietom (Broverman i in., 1972).
Inne badania wykazuj skonno klinicystw do osdzania kobiet jako nieprzystosowanych, kiedy wykazuj one
zachowania niespjne z rol przypisan ich pci. Kiedy
kobieta zachowuje si jak mczyzna" - uywa wulgarnych sw, naduywa alkoholu lub przejawia niekontrolowany temperament - postrzegana jest jako neurotyczna
lub autodestrukcyjna. Co wicej, klinicyci podzielaj
tendencyjno swoich spoeczestw, traktujc msko
jako waniejsz ni kobieco. Zachowanie mczyzn
niezgodne z rol msk byo oceniane jako wykroczenie
powaniejsze ni niezgodno zachowania kobiet z rol
kobiec (Page, 1987).
Cae nasze omwienie psychologii pokazuje, e znaczenie zachowania jest zdeterminowane pospou jego
treci i kontekstem. To samo zachowanie moe, zalenie
od okolicznoci, mie cakowicie odmienne znaczenie.
Mczyzna cauje innego mczyzn: moe to oznacza
zwizek homoseksualny w Stanach Zjednoczonych, rytualne pozdrowienie we Francji lub mafijny pocaunek
mierci" na Sycylii. Niestety, diagnoza zachowania jako
anormalnego moe zalee od tego, gdzie ma ono miejsce
- nawet sd profesjonalistw moe pozostawa pod
wpywem kontekstu. Czy moliwe, e uznaj ci za zdrowego, jeli jeste pacjentem placwki dla chorych umysowo? Na to pytanie miao odpowiedzie klasyczne badanie Davida Rosenhana (1973, 1975).
Rosenhan i siedem innych zdrowych osb zostao przyjtych do rnych szpitali psychiatrycznych dziki symulacji pojedynczego objawu: halucynacji. Kady z tych
pseudopacjentw uzyska przy przyjciu diagnoz albo
schizofrenii paranoidalnej albo psychozy maniakalno-depresyjnej. Po przyjciu zachowywali si cakowicie
normalnie. Jeli osoba zdrowa znajduje si w miejscu dla
chorych psychicznie, ma due szans uznania za chor
i reinterpretacji swego zachowania, tak by pasowao do
tego kontekstu. Jeli pseudopacjenci dyskutowali racjonalnie o swojej sytuacji z personelem, przypisywano im
stosowanie mechanizmu obronnego intelektualizacji",
natomiast czynione przez nich notatki z obserwacji
stanowiy dowd kompulsji pisania". Pseudopacjenci
pozostali na oddziaach rednio przez prawie trzy tygodnie i aden z nich nie zosta uznany przez personel za
zdrowego. Kiedy zostali w kocu uwolnieni - tylko dziki pomocy maonkw i przyjaci - ich diagnoza wypisu
brzmiaa nadal schizofrenia", tyle e w remisji", co
oznacza, e ich symptomy s okresowo nieaktywne
(Fleischman, 1973; Lieberman, 1973).
Badania Rosenhana byy wyzwaniem dla tradycyjnego
systemu klasyfikacji zaburze psychicznych, ale take wskazay fundamentalne problemy rzetelnoci diagnozy nienor-
malnoci u innych ludzi, zalenoci orzecze od innych

czynnikw ni samo tylko zachowanie i trudnoci pozbycia
si etykietki, kiedy przylgnie" ju ona do jednostki. Zdaniem radykalnego psychiatry Thomasa Szasza choroby psychiczne w ogle - s mitem" (1961,1977). Szasz dowodzi,
e objawy uznawane za dowd choroby psychicznej s to
zwyke etykietki medyczne, ktre sankcjonuj profesjonaln interwencj w co, co jest w istocie problemem spoecznym - obecno dewiantw, ktrzy ami normy
spoeczne. Raz zaetykietkowani, ludzie ci mog by leczeni
- czy to agodnie, czy bezlitonie - z odmiennoci", nie
stwarzajc zagroenia dla istniejcego status quo. Brytyjski
psychiatra R. D. Laing (1967) idzie jeszcze dalej, twierdzc,
e etykietkowanie ludzi jako szalonych czsto tumi twrcze, oryginalne spostrzeganie rzeczywistoci przez jednostki kwestionujce swj porzdek spoeczny. Laing uwaa, e
przez traktowanie tego, co nowe i niezwyke jako szalestwa, a niejako twrczego geniuszu, diagnoza przynosi szkody
nie tylko jednostce, ale i spoeczestwu (1965; 1970).
Niewielu klinicystw posuwa si tak daleko, istnieje
jednak ruch psychologiczny zwolennikw modelu kontekstualnego albo ekologicznego, ktry miaby zastpi klasyczny model medyczny (Levine i Perkins, 1987). W modelu
ekologicznym zaburzenia s traktowane niejako rezultat
wewntrznej choroby jednostki, ale jako wytwr interakcji jednostek i spoeczestwa. Nienormalno jest traktowana jako niedopasowanie moliwoci jednostki do
potrzeb i norm spoeczestwa. Na przykad, w szkoach
wymaga si zazwyczaj od dziecka spokojnego siedzenia
godzinami w awce i samodzielnej, zorganizowanej pracy.
Niektre dzieci nie s w stanie tego przestrzega i czsto
otrzymuj etykietk nadpobudliwych". Moliwoci tych
dzieci nie pasuj do potrzeb wikszoci instytucji szkolnych i szybko zwracaj one uwag wadz szkolnych. Jednak jeli te same dzieci umieci w szkole zorganizowanej
alternatywnie, gdzie mog w czasie lekcji kry po klasie
i rozmawia z innymi, niedopasowanie nie wystpi
i dzieci nie zostan zaetykietkowane".
W niektrych przypadkach dominujce stereotypy mog
wpywa na sdy osb wadnych etykietkowa innych. Horrendalny przykad medykalizacji dewiacji w Stanach Zjednoczonych znajdujemy w pochodzcym z 1851 roku doniesieniu w pewnym czasopimie medycznym, zatytuowanym
The Diseases and Physical Peculiarities ofthe Nagro Race [Choroby i osobliwoci rasy murzyskiej]. Jego autor, doktor Samuel Cartwright zosta mianowany przez Stowarzyszenie
Medyczne Luizjany na przewodniczcego komitetu do
badania dziwnych" praktyk niewolnikw afro-amerykaskich. Zgromadzono niepodwaalne dowody naukowe"
uzasadniajce akceptowane praktyki niewolnicze. W czasie
bada odkryto kilka chorb" nieznanych wczeniej biaej
rasie. Jedna z nich polegaa na rzekomym cierpieniu Czarnych na chorob zmysw, ktra czynia ich niewraliwymi
na bl, kiedy ich karano" (wic nie ma potrzeby szczdzi
im chosty).
Komisja wynalaza rwnie drapetomani (drapetomania), czyli mani poszukiwania wolnoci - chorob
psychiczn, ktra popychaa niektrych niewolnikw do
ucieczki od ich panw. Zbiegych niewolnikw naleao
apa, tak by mona byo ich podda waciwemu leczeniu! (Chorover, 1981)
Rysunek 17.7
By kara dorwnaa zbrodni"
Ta rycina przedstawia kontinuum zachowa o wzrastajcej

nieakceptowalnoci, na ktre reakcje s coraz ostrzejsze.
Zasadniczo kada z reakcji jest kar za dewiacj, totei
zachowanie wobec osoby dziaajcej neurotycznie lub
psychotycznie mona traktowa na podobiestwo zachowa
wobec przestpcw lub innych dewiantw.
Problem stygmatu
Z socjologicznego punktu widzenia osoby z zaburzeniami psychicznymi s dewiantami. Jednak dewiacja (ang.
deviation - odchylenie) czy anomalia rzadko jest uywana
w wolnym od wartociowania sensie statystycznym.
Przy tym fakt, e wedug szacunkw, 32% Amerykanw
zmagao si w yciu z jakim rodzajem psychopatologii
jest, przynajmniej statystycznie, czym wzgldnie normalnym (Regier i in., 1988). W praktyce bycie dewiantem
oznacza niszo moraln i pociga za sob odrzucenie
spoeczne. W dodatku termin dewiacja implikuje, e
osoba jako cao jest jakiego innego rodzaju ni zwykli ludzie i e nie ma takiego obszaru jej osobowoci,
ktry nie byby dotknity jej problemami" (Scott,
1972, s. 14).
Wyleczona pacjentka wyznaa: Pitno choroby

umysowej byo rwnie destrukcyjne, jak samo dowiadczenie hospitalizacji". W dramatyczny sposb opisaa
swoje dowiadczenia osobiste:
Na przesuchaniu w Kongresie w 1986 roku dyrektor

Narodowego Instytutu Zdrowia Psychicznego przedstawi kilka aspektw zaniedbania schizofrenii w skali kraju.
Mimo e w tym roku jeden na stu Amerykanw zosta
zdiagnozowany jako cierpicy na t zdradliw chorob,
na badania nad ni wydano z funduszw federalnych
tylko 17 dolarw na jednego chorego, podczas gdy na
jednego chorego na raka wydano odpowiednio 300 dolarw Okoo 60% wszystkich cierpicych na schizofreni nie
zostao w ogle poddanych leczeniu.
Negatywne postawy wobec osb zaburzonych psychicznie znieksztacaj nasz percepcj i dziaania w stosunku do nich, ale take wpywaj na ich zachowania
wobec nas. Wiele eksperymentw, prowadzonych w laboratoriach i w warunkach naturalnych, wykazuje niekorzystny wpfyw tej sytuacji spoecznej zarwno na zachowanie
osoby postrzeganej jako chora umysowo (nawet jeli ni
nie jest), jak i na osob dokonujc takiego osdu.
Uwaa si, e kade spoeczestwo definiuje samo

siebie negatywnie, przez wskazanie co nie jest, a nie co
jest waciwe, ustalajc w ten sposb granice tego, co
spoecznie akceptowalne. Poniewa dewianci czyni te
granice widocznymi, s dla reszty spoeczestwa rdem poczucia normalnoci, zdrowia, moralnoci i przestrzegania prawa (Ericksen, 1966). W kadym razie trudno
wtpi, e w naszym spoeczestwie bycie zaburzonym
umysowo oznacza degradacj publiczn i dewaluacj
osobist. Spoeczestwo karze srodze tych, ktrzy odstpuj od jego norm (zob. rys. 17.7).
Ludzie z zaburzeniami psychicznymi s napitnowani
w sposb, ktry nie dotyka wikszoci ludzi chorych fizycznie. Pitno (stigma) jest oznak czy wiadectwem
nieaski - w kontekcie psychologicznym jest to zbir
negatywnych postaw wobec jednostki, ktry skazuje j
na brak akceptacji (Clausen, 1981). Negatywne postawy
wobec osb zaburzonych psychicznie maj wiele rde.
Najbardziej istotne to przedstawianie w mediach pacjentw psychiatrycznych jako potencjalnie niebezpiecznych
przestpcw, kaway", zaprzeczanie przez rodzin
umysowemu cierpieniu jednego z jej czonkw, strach
jednostki przed utrat pracy, jeli wyjd na jaw jej
zaburzenia lub fakt korzystania z opieki psychiatrycznej
oraz terminologia prawna kadca nacisk na niepoczytalnoi umysow niszo(Attitudes..., 1980). Proces stygmatyzacji dyskredytuje taka osob jako skaon" (flawed)
(Jones i in., 1984).
chcie przyj mnie na powrt. Wydawao mi si, e

moje najwaniejsze potrzeby- by mnie chciano, potrzebowano, doceniano - byy dokadnie tymi, ktrych inni
nie s w stanie speni (Houghton, 1980, s. 7-8).
Kiedy u jednego z pary studentw wytwarzano (faszywe) przekonanie, e drugi by pacjentem psychiatrycznym, postrzega on takiego rzekomego ekspacjenta jako nieprzystosowanego, niekompetentnego
i niesympatycznego. Wytworzenie u jednego mczyzny z pary faszywego przekonania, e ten drugi
postrzega go jako nosiciela pitna, powodowao takie
jego zachowanie, ktre rzeczywicie prowadzio do
odrzucenia przez nie poinformowanego partnera
(Farina, 1980; Farina i in., 1971).
Zanim umieszczono mnie w szpitalu dla umysowo
chorych prowadziam ycie godne pozazdroszczenia.
Mj album wypeniay nagrody, zaszczyty i zaproszenia.
W moim dzienniku zapisaam wiele pamitnych
wydarze [...]. Kryzys choroby by w moim yciu jak
wybuch bomby atomowej. Wszystko, w co wczeniej
wierzyam i czym si cieszyam, ulego nagej transformacji, to byo jak dziwaczne odwrcenie procesu naturalnego, jak gdyby pikny motyl sta si na powrt
poczwark w kokonie. Czciowo z wyboru, czciowo z przymusu, w moim yciu zapanowao skrpowanie i zamknicie. Powtarzajce si odrzucenia, skrpowanie ludzi wok mnie, moje wasne cierpienie
i drczca samowiadomo, skazyway mnie na
pogrenie w samotnoci.
Moje wyzdrowienie z choroby psychicznej i stawienie czoa jej konsekwencjom wymagao walki - przeciw
wasnemu ciau, ktre zdawao si wyprane z energii
i woli, i przeciw spoeczestwu, ktre zdawao si nie
Rosnce zrozumienie psychopatologii moe da wicej ni tylko pomoc spoeczestwu w odzyskaniu swojskich obcych", jak moda kobieta, ktrej osobista relacja
na temat schizofrenii otworzya ten rozdzia. Odnajdujc
sens w psychopatologii, zmuszeni jestemy zmierzy si
z podstawowymi pojciami normalnoci, rzeczywistoci
i wartoci spoecznych. Umys, ktry zerwa si z kotwicy",
nie poda po prostu samotn drog - wpada on na inne
umysy, naruszajc niekiedy ich stabilno. Odkrywajc
to, jak rozumie i leczy zaburzenia psychiczne oraz zgodnie z ideaem, do ktrego zmierzamy - zapobiega
im, nie tylko pomagamy tym, ktrzy cierpi i utracili
wszelk rado ycia, ale rwnie rozszerzamy podstawowe rozumienie natury ludzkiej w ogle. W jaki sposb
psychologowie i psychiatrzy postpuj z umysami, ktre
zeszy na manowce i jak modyfikuj zachowanie, ktre
nie zdaje egzaminu? Dowiemy si tego w nastpnym
rozdziale.
owne zagadnienia
Natura zaburze psychicznych
-^ ;
odstawowe terminy
- .^w-"
agorafobia (agoraphobia)
'
^' '
amnezja psychogenna (psychogenic amnesia) "'
, .iÂ antyspoeczne zaburzenie osobowoci {antisocial .;;,--,.^
Nienormalno jest orzekana na podstawie stopnia zgodnoci dziaa jednostki ze zbiorem wskanikw obejmujcych cierpienie, nieprzystosowanie, irracjonalno,
nieprzewidywalno, niekonwencjonalno oraz skrpowanie o b s e r w a t o r a . W przeszoci u w a a n o zjawiska
psychopatologiczne za skutek dziaania zych d u c h w
lub sabego charakteru. Obecnie istniej rne podejcia
do badania etiologii. Podejcie biologiczne koncentruje
si na anomaliach mzgu, procesach biochemicznych
i wpywach genetycznych. Podejcie psychologiczne obejmuje modele: psychodynamiczny, behawioralny i poznawczy. Podejcie interakcjonistyczne czy te punkty
widzenia. ..'.; '.';
' ,
'"'tf-\.
" V.'''y':'.'.'''<:'
$::'v; v.
System klasyfikacyjny zaburze psychicznych powinien

stanowi powszechnie przyjty kod komunikowania si
na temat oglnych typw zaburze i konkretnych przypadkw. Najszerzej akceptowanym systemem diagnostyczno-klasyfikacyjnym jest DSM-1II-R. Kadzie si w nim nacisk
na opis w z o r c w s y m p t o m w . Opiera si on na wielowymiarowym systemie piciu osi, dziki k t r e m u specjalici od zdrowia psychicznego rozpatruj czynniki psychologiczne, fizyczne i spoeczne istotne dla konkretnego
zaburzenia. Cho system DSM jest czsto aktualizowany,
by uwzgldnia ewolucj pogldw na zaburzenia psychiczne, krytycy wskazuj j e g o ograniczenia jako narzdzia rozumienia etiologii i podejmowania decyzji terapeutycznych.
Gwne typy zaburze psychicznych V | ^ v : ; .

Zaburzenia osobowoci to dugotrwae, sztywne i upoledzajce funkcjonowanie jednostki w z o r c e spostrzegania, mylenia i zachowania. Zaburzenia dysocjacyjne obej-
muj zakcenie zintegrowanego dziaania pamici, wiadomoci lub tosamoci osobistej. Cztery gwne typy
zaburze lkowych to: lk bezprzedmiotowy, paniczny lk,
fobie i zaburzenie obsesyjno-kompulsywne. Biologiczne
i psychologiczne wyjanienia zaburze lkowych ukazuj
r n e aspekty etiologii lku. Zaburzenia afektywne polegaj na zakceniach nastroju. Najbardziej powszechnymzaburzeniem afektywnym jest depresja j e d n o b i e g u n o w a ,
natomiast psychoza dwubiegunowa jest znacznie rzadsza.
Samobjstwa wystpuj najczciej w r d o s b cierpicych na depresj. 1 .... ,. .,... . . ..
:, ..,. .:.
"
Schizofrenia jest cik form psychopatologii. Charakteryzuje si ona skrajnymi zaburzeniami spostrzegania,
mylenia, emocji, zachowania i jzyka. Cztery podtypy
schizofrenii to schizofrenia zdezorganizowana, katatoniczna, paranoidalna i niezrnicowana, Przyczyn schizo-:
frenii upatrywano w wielu czynnikach natury genetycznej, biochemicznej, w anomaliach mzgu, w rodowisku
rodzinnym i zaburzeniach komunikacji oraz w znieksztaceniu p r o c e s w poznawczych. Schizofrenia wydaje si
zjawiskiem uniwersalnym dla gatunku ludzkiego.
Orzekanie, kto jest nienormalny
fobia (phobia)
<-'-" ' J^ffi^. -/^k'*"':
fobia spoeczna {socialphobia) ^'-'''. .'.^M{P^''"''-^y-i

halucynacja (hallucination)
''$"*"<
hipoteza diateza-stres (diathesis-stress hypothesis) ,., r - . h i p o t e z a d o p a m i n o w a (dopamine hypothesis)
V.''-'"-"'
-.
histeria (hysteria)
'tfi?'-'''''
lk b e z p r z e d m i o t o w y (generalized anxiety disorder) ;'.'l'.!V-.:-t'
m a s o c h i z m (masochism) .$?$'; \ .-/ V:VAV""'V--i"V-"* '
.
.;.. ..narcystyczne zaburzenie osobowoci {nafcissistic '.'$&
ip.iV-1'-"
personality disorder)
negatywne nastawienia poznawcze {negatwe cognitive sets
strach (fear)
.'.-.;V-".''>i" ''-'M1. :. - :\"'^ki{-urojenie (delusion)
' "'"' '"' ''
" "''V;^.I.;;'.>:-'"V'H''
wyuczona b e z r a d n o (learned helplessness)
'
'
zaburzenie afektywne (affeetwe disorder)
. . ..:,
zaburzenie dysocjacyjne (dissociative disorder) $':!'//?"' 'iV'
z a b u r z e n i e n e u r o t y c z n e (neurotic disorder) ,./.:\ v'V, >-""
zaburzenie obsesyjno-kompulsywne (obsessive-compulsive'.;'.
disorder)
zaburzenie o s o b o w o c i (personality disorder)
',..--.-.'
zabiirzenie psychotyczne (psychotic disorder)
'\<foi\S
z a b u r z e n i e schizofreniczne (sehizophrenic disorder)
'
. .
znacznik biologiczny (biological marker)
.;'' .,'.',-(1,'.V'.\f;%'!
t:fy:%'y
Nadanie komu etykietki zaburzonego psychicznie lub

umysowo jest zawsze spraw osdu innych ludzi. Nawet
osd profesjonalny moe pozostawa pod wpywem kon-:
tekstu i by stronniczy z powodu pci, rasy albo uprzedze.
Osoby cierpice na zaburzenia poddane s czsto napitnowaniu, ktre nie dotyka innych chorych. Rozumienie psychopatologii pozwala nam zarwno pomaga osobom
dotknitym chorob psychiczn, jak i lepiej rozumie natur
ludzkjako tak. '
-t " \ ' -;;:,.'"''":. ;.-. .
personality disorder)
....','">'.'."'
depresja j e d n o b i e g u n o w a (unipolar depressionfiiy-
' " '' . .
;%;>.' diagnoza psychologiczna {psychological diagnosis)
d r a p e t o m a n i a (dreptomania)
,.,,. .-.,,
DSM-UI-R (skrt: Diagnostic and Statistical Manua
'' ;..
,';-v1'.;-'
of Mentol Disorders - Podrcznik diagnostyczny
".''
i statystyczny zaburze psychicznych)
epizod maniakalny {manie episode)
% iiV .
etiologia (etiology)
. . l .. i ^.. . .,,-.
.,; ^';':." . .J$$
niepoczytalno {insanity)
"c .
o s o b o w o wieloraka (multiple personality disorder)
paniczny lk (panie disorder)
,;.:' "
. .^;. -;:.
i
patologia funkcjonalna ifunctional pathology)
.,.;-..V-'-v,' .'.,':..
patologia organiczna (organie pathology)
'-''ilV'i'" >""'
patologiczne funkcjonowanie psychopatologiczne (psychopathological funetioning)
perspektywa interakcjonistyczna (interactionist perspectWe)
pitno (stigma)
' _
_ _ y- y .;-.,.;
p o d w j n e zwizanie (doubie bind)
" ' ^1^'-^:'''
psychoza d w u b i e g u n o w a (biopolar disorder)

Bateson Gregory \J
Beck Aaron
;1\\\V;1'
Charcotjean
'l--il"'
F r e u d Sigmund
4
;
' " G o t t e s m a n lrving
Kraepelin Emil
La Framboise Teresa
;,
I.aing Ronald David

'?
Maher Brendan
Mahler Margaret
i
Mesmer l : ranz
"'.V
Nolen-Hoeksema Susan
Pinel Philipe :-.
\i.v
Putnam F. W . ' ; ' "'' .

Rosenhan David -^
Seligman Martin
Shneidman Edwin
Szasz T h o m a s
Torrey E. Fuller .'
Terapie
majc!
na celu
haron bya udrczona przeczuciem nadcigajcej katastrofy. Ani w jej dziecistwie, ani
w aktualnej sytuacji yciowej nie byo niczego, co by mogo wyjani lk. Terapeuta Sharon, dr Jose
Stevens, zasugerowa, eby skupia uwag na wntrzu swojego ciaa, aby wykry, jaka jego cz
jest najbardziej dotknita tymi odczuciami. Kiedy Sharon zidentyfikowaa obszar tu powyej splotu sonecznego, dr Stevens poprosi j, eby oddychaa gboko, a do tego miejsca, i pozwolia
swemu ciau, aby poruszao si spontanicznie, wyraajc wszelkie przychodzce jej na myl
zmianys
wyobraenia. Oto, jak dr Stevens opisa doznania Sharon:

.
osobowociowe
Kontekst terapeutyczny
Oglny przegld gwnych
rodzajw terapii
.:'
';
672
'*
676
v.-v
'
;.
685
\
;'
Terapie psychodynamiczne
Psychoanaliza freudowska
Terapie postfreudowskie
Podsumowanie
..,-..
Przeciwwarunkowanie
Terapia awersyjna i;:':^ *:viv':'>^v
Kierowanie zbienociami
Terapia oparta na teorii spoecznego
uczenia si
;
Techniki generalizacji
^r''
Podsumowanie ^'-::.;M;:
Terapie poznawcze
Poznawcza modyfikacja zachowania
Zmiana faszywych przekona
>..;,.;;
z wntrza brzucha dwikami. Taniec trwa nadal, z wie-
Terapia skoncentrowana na osobie

Ruch potencjau ludzkiego
Terapie grupowe
Terapia maeska i rodzinna
,
Podsumowanie
^ J^-00^
Podjcie terapii ^-' \. .

' ' ?- /'-\-vtf
Cele terapii i miejsca,
' $.. .v.v .:v-.'.V,-'-\
gdzie si j prowadzi
*$$$$$$$&
Uzdrowiciele i terapeuci
' ^
Konteksty historyczne i kulturowe
Podsumowanie
' '' 1 '''>
Podsumowanie
co zakoczyo si niskimi, wydobywajcymi si jakby
688 Terapie egzystencjalno-humanistyczne
H^J
..... '
<:
Zacza zwija si w kbek, potem nagle wyprostowaa si i krya po pokoju posuwistymi ruchami,
loma gestami przypominajcymi latanie, z dwikami,
* -: =,-> v\. - . ^ ^ | % ^ i P
667
Kiedy zacza si porusza, towarzyszyem jej ruchom lekkimi uderzeniami w bbenek.
;.,.';
P o d s u m o w a n i e ,:'','::';'^';;^
705
bardzo zadyszana, lecz jej oczy janiay i byszczay,

a twarz zarumienia si z podniecenia [...].
kini, gboko w swym ciele, w miejscu, na ktrym sku-
i terapia elektrowstrzsowa
Chemoterapia
,. . , ...,Vv
696
po pewnym czasie do rozwizania i zakoczenia. Bya
Wyjania, e zacza od wyobraenia ciemnej jas-
692 Terapie biomedyczne

Psychochirurgia
a take z duym nateniem emocjonalnym, dochodzc
pia uwag. Jaskinia ta wydaa si jej znana, lecz nape, ,,
'.tf.1,;^'1;.'-"''--1'1^'''
Czy terapia jest skuteczna?

Ocena skutecznoci terapii
Zblienie: Terapia problemw
z piciem alkoholu - co pomaga?
Strategie profilaktyczne
Zblienie: System przeciw uczniom
zncajcym si nad sabszymi
niaa j przeraeniem. Woaa o pomoc i pojawi si

ptak, ktry unis j na grzbiecie i kryli nad dziwnym
krajobrazem. Spojrzaa w d i zobaczya swego sobowtra - kobiet, ktra w popiechu prowadzia grup innych osb ku jaskini. Zanim udao si im tam dotrze, porwaa ich lawina i wszyscy
zostali zasypani oprcz kobiety-sobowtra, ktra leaa, umierajc, przygnieciona przez drzewo.
Ptak opuci si nagle tam, gdzie byli ci ludzie; zelizgna si z jego grzbietu i popdzia do
umierajcej. Potrafia pocieszy j, tumaczc, e nie ponosi winy za to, co si stao, gdy lawina
Krtki osobisty komentarz

na zakoczenie
jest zjawiskiem natury, i e jej ycie i ycie innych dobiego koca zwyk kolej losu. Gdy to
706
Gwne zagadnienia
wywoywaa ju wczeniejszego uczucia przeraenia. Nastpnie ptak powiedzia jej wiele rzeczy,
707
Podstawowe terminy
"
ktre miay pozosta cakowit tajemnic jeszcze przez wiele dni. W tym momencie skoczy si
-
' * . . "
V"'' - * .
707
uczynia, ptak unis j w gr i wrcili do jaskini, ktra teraz wydaa si jej jasna i przytulna, nie
taniec" (Stevens, 1986, s. 48). .
' , \ : ^ . .A$&\^...
..::...
Po tej sesji terapeutycznej niejasne poczucie przeraenia u Sharon znikno. Czua si silniejsza i bardziej stanowcza, zacza wykorzystywa swoje umiejtnoci przywdcze, przyjmujc
odpowiedzialno bez poczucia winy, jeli co si nie powiodo. Poprzednie, ograniczajce odczucia zostay dosownie wyrzucone z jej systemu w skupionym i gboko przeywanym tacu z jej
duchem opiekuczym" (Stevens, 1986).
Rozdzia ten zawiera przegld gwnych stosowanych

obecnie typw psychoterapii: psychoanalizy, modyfikacji
zachowania, wprowadzania zmian poznawczych (cognitwe
alterations), terapii humanistycznych i terapii farmakologicznych. Przyjrzymy si, w jaki sposb dziaaj te
poszczeglne rodzaje terapii. Ocenimy take stopie trafnoci rnych twierdze na temat skutecznoci terapii.
odwoa si do szamanizmu (shamanism), starodawnej i potnej tradycji duchowej, praktykowanej od blisko 30 000 lat. Szamanizm
pierwotnie oznacza religi uralsko-atajskich ludw Syberii. Cechowaa
j wiara w demony, bogw i duchy
przodkw. Wedug psycholog Leslie
Gray, ktra jest pochodzenia indiaskiego, w szamanistycznej tradycji
wszelkie formy cierpienia i choroby
Oczywicie, staem si bardziej dojrzay, odkd zacze moj
terapi. Prowadzisz j od czasu, gdy miaem 14 lat".
Leczenie polega na przywrceniu

pacjentowi mocy przez odnowienie jego witalnej duszy, odnalezienie ducha opiekuczego lub
nauczenie obrzdowych praktyk przywracajcych moc" (Gray, 1989). Bbnienie, rytmiczne
wielokrotne wykrzykiwanie lub piewanie sw czy zwrotw oraz inne rytuay stosuje si w celu
wzbudzenia podniosego nastroju i wywoania zmienionego stanu wiadomoci, co sprzyja
poszukiwaniu wiedzy i mocy (Walsh, 1990).
ontekst terapeutyczny
Rne s typy terapii zaburze psychicznych i wiele
jest powodw, dla ktrych szuka si pomocy (lub nie
szuka, cho jest potrzebna). Rne s nawet cele terapii,
Ostatnio profesjonalni lekarze, psychiatrzy i psychologowie zaczli pracowa z szamanami,
miejsca, w ktrych sieje prowadzi, oraz rodzaje specja-
prbujc zintegrowa psychoterapie zachodnie, w ktrych istotn rol odgrywa autoanaliza,
wszelkich rnic midzy terapiami, kada z nich jest jed-
z terapiami spoeczestw kolektywistycznych, rozpatrujcymi jednostk w aktualnym grupowym
nak interwencj w ycie danej osoby, majc zmieni
kontekcie. Te denia do integracji sprawi, e terapie bd bardziej odpowiednie kulturowo dla

szerszego krgu klientw/pacjentw (Kraut, 1990). (Tyrh, ktrzy chc si zapozna ze znakomit
analiz szamanizmu, polecam prac Mircei Eliadego, Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy, 1994).
listw udzielajcych pomocy terapeutycznej. Pomimo
w pewien sposb jej funkcjonowanie.

Rodzaj terapii choroby fizycznej lub psychicznej zaley
od tego, jak powana jest ta choroba. Niektre choroby,
takie jak rak lub schizofrenia, s tak powane, e wymagaj
dugotrwaego, intensywnego leczenia przez profesjonalistw o wysokich kwalifikacjach, w specjalnych zakadach
leczniczych. Z drugiej strony, stosunkowo drobniejsze problemy, takie jak widoczna kurzajka lub agodny lk przed
jaki sposb czynniki historyczne, kulturowe i spoeczne wpywaj na charakter leczenia zaburze psychicznych? Jaki jest zwizek midzy teori, badaniami
i praktyk? Co mona zrobi, eby wpyn na psychik
nie kierujc si zwykym rozsdkiem tak, by zmodyfi-
windami, zwykle nie wymagaj leczenia. Midzy tymi

kowa niekontrolowane zachowanie, zmieni nieopanowane emocje oraz skorygowa anomalie mzgu, a nawet
genw? S to niektre z trudnych zagadnie, jakimi
bdziemy si zajmowa w ostatnim rozdziale naszej
podry przez Psychologi i ycie.
Jeli pomylimy o mzgu jako o komputerze, to powiemy,

e problemy psychiczne mog wystpowa albo w strukturze (hardware) mzgu, albo w jego oprogramowaniu
(software) sterujcym dziaaniami. Tak wic dwa gwne
rodzaje terapii zaburze psychicznych koncentruj si
albo na strukturze, albo na oprogramowaniu.
Terapie biomedyczne (biomedical therapies) koncentruj si na zmienianiu struktury: mechanizmw, kontrolujcych dziaanie orodkowego ukadu nerwowego,
ukadu wydzielania wewntrznego oraz przemian
materii. Terapie te staraj si zmienia funkcjonowanie
mzgu za pomoc interwencji chemicznych lub fizycznych, wczajc w to chirurgi, wstrzsy elektryczne oraz
rodki farmakologiczne, ktre dziaaj bezporednio na
poczenia miedzy mzgiem i ciaem. Tylko psychiatrzy
i lekarze specjalici mog stosowa terapie biomedyczne.
Kiedy tradycyjna zachodnia terapia mwiona" (talk therapy") nie pomoga Sharon, dr Stevens
s diagnozowane jako brak mocy.
Oglny przegld gwnych rodzajw terapii
dwiema skrajnociami jest wiele problemw, ktre mog

by intensywne, lecz krtkotrwae, agodne, lecz powtarzajce si z niepokojc czstoci, a take zrnicowane
pod wzgldem stopnia dolegliwoci, jak powoduj oraz
stopnia, w jakim przeszkadzaj w codziennym yciu.
Terapie psychologiczne, ktre okrela si wspln nazw

psychoterapii (psychotherapy), koncentruj si na zmienianiu oprogramowania - wyuczonych wadliwych zachowa,
a take sw, myli, interpretacji i informacji zwrotnych,
ktre kieruj naszymi codziennymi strategiami yciowymi.
Terapie tego rodzaju stosuj zarwno psychologowie kliniczni, jak i psychiatrzy. Wyrnia si cztery gwne typy
psychoterapii: psychodynamiczna, behawioralna, poznawcza i egzystencjalno-humanistyczna.
Podejcie psychodynamiczne, powszechnie znane jako
podejcie psychoanalityczne, uznaje cierpienia neurotyczne
dorosych za zewntrzny objaw wewntrznych nie rozwizanych urazw i konfliktw z dziecistwa. Psychoanalitycy
lecz zaburzenie psychiczne za pomoc sw. Jest to kuracja mwiona", w ktrej terapeuta pomaga danej osobie
w uzyskaniu gbokiego zrozumienia (wgldu") zwizku
midzy zewntrznymi objawami a nie rozwizanymi, ukrytymi konfliktami, prawdopodobnie wywoujcymi te objawy.
Terapia behawioralna traktuje pewne zachowania jak
zaburzenia, ktre trzeba zmodyfikowa. Zaburzenia te
uwaa si za wyuczone wzorce zachowania, a nie za objawy choroby psychicznej. Terapeuci zachowania s przekonani, e zmiana niepodanego zachowania oznacza
wyleczenie zaburzenia. Transformacji tej dokonuje si na
wiele sposobw, wczajc w to zmian nagrd i kar nastpujcych po reakcjach podanych i niepodanych, wygaszanie warunkowych reakcji lkowych oraz dostarczanie
modeli skutecznego rozwizywania problemw.
Terapia poznawcza dy do restrukturalizacji sposobu
mylenia danej osoby, modyfikujc jej czsto znieksztacone twierdzenia o sobie i przyczynach przeywanego problemu. Restrukturalizacja poznawczych przekona zmienia
sposb, w jaki dana osoba okrela i wyjania trudnoci, co
czsto pozwala jej upora si z tymi trudnociami.
Terapie egzystencjalno-humanistyczne kad nacisk na
wartoci pacjentw. Terapie te s nastawione na
samorealizacj, rozwj psychiczny, ksztatowanie
bardziej znaczcych zwizkw interpersonalnych oraz

zwikszenie swobody wyboru. Na og koncentruj si
one bardziej na ulepszaniu funkcjonowania zdrowych
w zasadzie ludzi ni na korygowaniu objaww u osb
z powanymi zaburzeniami. Z terapii tych wziy swj
pocztek grupy spotkaniowe oraz typy terapii ukierunkowane na rozwj osobisty.
Zanim rozpatrzymy uzasadnienie teoretyczne kadego
z tych typw interwencji terapeutycznej i stosowane
w nim metody, zacznijmy od pocztku tego procesu.
Podjcie terapii
Dlaczego kto podejmuje terapi? Jak w przypadku choroby fizycznej, nieatwo jest wymieni powody, dla ktrych ludzie decyduj si szuka profesjonalnej pomocy
w celu rozwizania swych problemw psychicznych.
Najczciej podejmuj terapi, kiedy ich codzienne funkcjonowanie narusza spoeczne kryteria normalnoci
i (lub) ich wasne poczucie zadowalajcego przystosowania. Mog zgasza si na terapi z wasnej inicjatywy, po
bezskutecznych prbach uporania si z problemami, lub
mog im to doradzi czonkowie rodziny, przyjaciele,
lekarze lub wsppracownicy. W niektrych przypadkach
psychoterapia moe pomc w problemach psychologicznych, zwizanych z dugotrwaymi problemami natury
medycznej, wpywajcymi w drastyczny sposb na ycie
danej osoby. Nage zmiany w yciu spowodowane bezrobociem, mierci kochanej osoby lub rozwodem, mog
powodowa lub pogbia problemy psychologiczne, co
wymaga pomocy z zewntrz. Studenci czsto zgaszaj
si na terapi w uczelnianych orodkach zdrowia psychicznego z powodu trudnoci w relacjach interpersonalnych i obaw o wyniki w nauce. Niektrzy ludzie poddaj
si terapii, poniewa zostali prawnie zobowizani do
tego przez sd, w zwizku ze spraw o przestpstwo
kryminalne lub orzeczeniem niepoczytalnoci. Ci,
ktrych zachowanie sd uzna za niebezpieczne dla nich
samych lub otoczenia, mog zosta przymusowo
umieszczeni w zakadzie psychiatrycznym na okrelony
czas w celu leczenia, bada testowych i (lub) obserwacji.
Wielu ludzi, ktrzy mogliby odnie korzy z terapii,
nie szuka profesjonalnej pomocy. Czasami byoby to dla
nich niewygodne czy kopotliwe, lecz jest take wiele
innych moliwych powodw. Naley do nich brak dostpnych orodkw zdrowia psychicznego w danej spoecznoci, brak wiedzy o istniejcych moliwociach skorzystania
z terapii, brak pienidzy, podeszy wiek, trudnoci jzykowe, obawa przed napitnowaniem oraz systemy wartoci,
w ktrych nisko si ceni szukanie pomocy u psychologa.
Zdolno danej osoby do uzyskania pomocy moe zalee nawet od rodzaju jej problemw psychicznych. Dla osoby
cierpicej na agorafobi (lk otwartych przestrzeni) samo
wyjcie z domu w celu podjcia terapii jest trudne, a nawet
niemoliwe; osoba paranoidalna nie bdzie mie zaufania
do specjalistw zajmujcych si zdrowiem psychicznym.

Bardzo niemiali ludzie nie mog umwi si telefonicznie
na wizyt ani pj na wstpn rozmow diagnostyczn
z tego samego powodu, dla ktrego pragn pomocy.
W wielu spoecznociach nadal duo atwiej jest uzyska
pomoc lekarsk w przypadku problemw ze zdrowiem
fizycznym ni znale specjalist zajmujcego si problemami zdrowia psychicznego, ktry ma czas, by dostarczy
potrzebnej pomocy psychologicznej za przystpn opat.
Ludzi, ktrzyjednak podejm terapi, okrela si jako
pacjentw lub klientw. Terminem pacjent" (patient)
posuguj si profesjonalici przyjmujcy biomedyczne
podejcie do terapii problemw psychicznych. Terminu
klient" (client) uywaj profesjonalici, ktrzy zaburzenia
psychiczne uwaaj za problemy ycia", a nie za choroby
psychiczne (Rogers, 1951; Szasz, 1961). My postaramy si
stosowa dla kadego podejcia preferowany przez nie
termin: pacjent" w przypadku terapii biomedycznej i psychoanalitycznej, a klient" w przypadku innych terapii.
Cele terapii i miejsca, gdzie siej prowadzi

Proces terapeutyczny moe obejmowa cztery podstawowe zadania czy cele: (a) postawienie diagnozy okrelajcej, co jest nie w porzdku, by moe take ustalenie
waciwego psychiatrycznego okrelenia (w tzw. systemie
DSM-R) dla wystpujcego problemu, oraz sklasyfikowanie zaburzenia; (b) wskazanie prawdopodobnej etiologii
(przyczyny problemu), zidentyfikowanie prawdopodobnych rde zaburzenia oraz funkcji, jakie peni symptomy; (c) sformuowanie prognozy, czyli oszacowanie, jaki
bdzie przyszy przebieg problemu w przypadku przeprowadzenia terapii i bez jakiejkolwiek terapii; (d) przepisanie i przeprowadzenie pewnej formy leczenia, czyli
terapii majcej zminimalizowa lub wyeliminowa kopotliwe symptomy i, by moe, take ich rda.
Jest wiele miejsc, w ktrych przeprowadza si terapi: szpitale, przychodnie, szkoy i gabinety prywatne.
Niektrzy terapeuci humanistyczni wol przeprowadza
sesje grupowe w swoim domu, aby pracowa w bardziej
naturalnym otoczeniu. Nowsze terapie rodowiskowe,
ktre maj na celu przyjcie z terapi do klienta, mog
odbywa si przed miejscowymi domami towarowymi lub
budynkami kocielnymi. Terapeuci, ktrzy praktykuj
terapi in vivo" (in vivo therapy), pracuj z klientami
w miejscach zwizanych z ich problemem. Na przykad w samolotach z pilotami lub czonkami personelu pomocniczego, ktrzy cierpi na lk przed lataniem lub w centrach handlowych z ludmi, ktrzy maj fobie spoeczne.
Uzdrowiciele i terapeuci
Badania midzykulturowe wykazuj, e spoecznoci zorientowane na wsplnot - na przykad Indianie i wiele plemion afrykaskich - lecz przypadki patologii zachowania
w kontekcie grupy spoecznej. Przeciwnie, spoeczestwa

o wartociach bardziej indywidualistycznych, takich jak
nasze, wykorzystuj terapie, ktre oglnie odzwierciedlaj
te dominujce wartoci. W naszym spoeczestwie wikszo terapii problemw psychicznych i behawioralnych
przeprowadza si zwykle w miejscu obcym dla pacjenta,
w indywidualnej interakcji z nieznajomym specjalist,
ktremu paci si za to, by stara si podnie jako ycia
klienta lub uly cierpieniom pacjenta.
W obliczu problemw psychologicznych, wikszo
z nas pocztkowo szuka nieformalnych doradcw, ktrzy
dziaaj w miejscach bardziej znajomych. Wielu ludzi
zwraca si o wskazwki, rad czy podtrzymanie na
duchu do czonkw rodziny, przyjaci, lekarzy, prawnikw lub ulubionych nauczycieli. Osoby religijne mog
szuka pomocy u duchownych czy innych przywdcw
religijnych. Niektrzy uzyskuj rad i szans wygadania
si", zwierzajc si barmanom, kosmetyczkom, takswkarzom lub innym ludziom gotowym sucha. W naszym
spoeczestwie ci nieformalni terapeuci dwigaj codziennie ogromn wikszo ciaru agodzenia tumionych
frustracji i konfliktw.
Chocia obecnie wicej ludzi ni dawniej szuka dla
siebie terapii, to jednak zwykle zwracaj si oni do wykwalifikowanych profesjonalistw w dziedzinie zdrowia
psychicznego dopiero wtedy, gdy ich problemy psychiczne staj si powane lub trwaj przez duszy czas.
Kiedy ju to czyni, zazwyczaj zgaszaj si do jednego
z szeciu gwnych typw terapeutw: doradcw psychologicznych, psychiatrycznych asystentw spoecznych,
doradcw duszpasterskich, psychologw klinicznych,
psychiatrw lub psychoanalitykw.
Doradca psychologiczny (counseling psychologist) to
zawodowy psycholog specjalizujcy si w poradnictwie
w dziedzinach takich, jak: wybr zawodu, problemy
szkolne, narkomania i konflikty maeskie. Zwykle
doradcy tacy pracuj w miejscowych instytucjach zwizanych z dziedzin problemow - przedsibiorstwie,
szkole, wizieniu, wojsku lub w przychodni dzielnicowej.
Stosuj oni wywiady, testy, informowanie i doradzanie,
aby pomc jednostkom w rozwizywaniu szczegowych
problemw i w podejmowaniu decyzji dotyczcych przyszych moliwoci i rozwiza.
Psychiatryczny asystent spoeczny (psychiatrie social
worker) jest profesjonalist w dziedzinie zdrowia psychicznego, ktry uzyska specjalistyczne wyksztacenie
przygotowujce go do wsppracy z psychiatrami czy
psychologami klinicznymi. W odrnieniu od psychiatrw i psychologw, doradcy ci s ksztaceni w taki
sposb, by brali pod uwag spoeczne konteksty ludzkich problemw, a wic mog take wcza do terapii
innych czonkw rodziny lub przynajmniej zapoznawa
si z sytuacj domow klientw lub ich sytuacj w pracy.
Doradca duszpasterski (pastora counselor) jest duchownym jakiej religii, ktry specjalizuje si w leczeniu
zaburze psychicznych. Doradcy ci czsto cz wskazwki duchowe ze wskazwkami dotyczcymi rozwizywania problemw praktycznych.
Od psychologa klinicznego (clinical psychologist) wymaga si, aby w kocowym etapie swych studiw skoncentrowa si na rozpoznawaniu i terapii problemw psychologicznych, odby nadzorowany sta w przychodni i uzyska
stopie doktora psychologii. Psychologowie ci maj na
og szersze przygotowanie z zakresu psychologii, metod
diagnostycznych i metod badawczych ni psychiatrzy.
Psychiatra (psychiatrist) musi ukoczy studia medyczne, uzyska stopie doktora medycyny, a take przej
specjalistyczne szkolenie podyplomowe w zakresie
leczenia zaburze psychicznych i emocjonalnych. Zakres
ksztacenia psychiatrw obejmuje raczej biomedyczn
podstaw problemw psychicznych i s oni jedynymi
terapeutami, ktrzy mog przepisywa lekarstwa lub
terapi farmakologiczn.
Psychoanalityk (psychoanalyst) jest terapeut ze stopniem doktora medycyny lub doktora psychologii. Psychoanalitycy musz ukoczy specjalistyczne studia podyplomowe, ksztacce ich we freudowskim podejciu do
rozumienia i leczenia zaburze psychicznych*.
Zanim zapoznamy si bardziej szczegowo z rnymi wspczesnymi podejciami terapeutycznymi, rozpatrzymy konteksty historyczne dawnych metod kuracji
chorych psychicznie, a nastpnie rozszerzymy zachodni
punkt widzenia, omawiajc pokrtce praktyki uzdrowicielskie stosowane w innych kulturach.
* Nieco inaczej wyglda sprofilowanie zawodw zwizanych
z pomoc psychologiczn w Polsce. W naszym kraju psychiatra to
rwnie lekarz medycyny specjalizujcy si w zakresie zaburze
psychicznych, za psycholog to absolwent studiw uniwersyteckich z zakresu psychologii. Nie ma natomiast w Polsce adnych
jednolitych instytucjonalnych form ksztacenia psychoanalitykw
(nieliczne osoby uprawiajce ten zawd nabyy uprawnienia za
granic). Podstawowe specjalnoci zawodowe psychologiczne s
nabywane w kocowej fazie studiw oraz w ramach ksztacenia
podyplomowego i obejmuj nastpujce specjalizacje: psychologia
kliniczna (diagnoza i terapia zaburze zachowania, pomoc psychologiczna dla osb chorych somatycznie - psychologowie pracuj
w szpitalach i poradniach zdrowia psychicznego), psychologia pracy
i organizacji (preorientacja i doradztwo zawodowe, badania ergonomiczne, selekcyjne itp. - psychologowie pracuj w przedsibiorstwach i specjalistycznych poradniach), psychologia wychowawcza (psychologowie s zatrudnieni w szkoach, w poradniach
psychologiczno-pedagogicznych lub wychowawczo-zawodowych),
psychologia penitencjarna (wiziennictwo). W zwizku z transformacj systemu spoeczno-ekonomicznego zawd psychologa ulega
w obecnych czasach szybkim zmianom, czego przejawem jest
przede wszystkim coraz czstsze pojawianie si prywatnej praktyki psychologicznej (doradztwo i terapia psychologiczna) oraz
niewielkich przedsibiorstw oferujcych rnego rodzaju szkolenia w zakresie umiejtnoci i komunikacji interpersonalnej, asertywnoci, psychologicznych umiejtnoci obsugi klienta, rozwizywania konfliktw i negocjacji itp. (przyp. red. nauk.).
Konteksty historyczne i kulturowe

Jakiemu leczeniu mgby by poddany w ubiegych stuleciach, gdyby cierpia na zaburzenia psychiczne? Gdyby y w Ruropie lub w Stanach Zjednoczonych, to zastosowane leczenie zapewne by ci nie pomogo, a nawet
mogoby zaszkodzi. W innych kulturach leczenie zaburze psychicznych rozpatrywano zwykle w szerszej perspektywie, obejmujcej take wartoci religijne i spoeczne zwizane z agodniejszym traktowaniem osb
o zachowaniu odbiegajcym od normy.
Historia leczenia zaburze psychicznych na Zachodzie
Wzrost zaludnienia i migracja do wielkich miast
w czternastowiecznej Europie Zachodniej spowodoway
bezrobocie, ubstwo i alienacj spoeczn. Warunki te
doprowadziy do ndzy, przestpczoci i problemw psychologicznych. Wkrtce utworzono specjalne zakady,
w ktrych umieszczano coraz liczniejsze grupy osb nie
umiejcych dostosowa si do spoeczestwa: ubogich,
przestpcw i ludzi z zaburzeniami psychicznymi.
W 1403 r. londyski szpital w. Marii Betlejemskiej
(St. Mary of Bethlehem) przyj pierwszego pacjenta z problemami psychicznymi. Przez nastpne 300 lat pacjenci
psychiatryczni tego szpitala byli przykuwani acuchami,
torturowani i pokazywani za opat publicznoci. Z czasem niepoprawnie wymawiane sowo Bethlehem - bedlam"
- zaczo oznacza chaos" czy baagan" ze wzgldu na
straszliwe zamieszanie panujce w tym szpitalu i niehumanitarne traktowanie jego pacjentw (Eoucault, 1975).
W pitnastowiecznych Niemczech uwaano, e obkani s optani przez diaba, ktry pozbawi ich rozumu.
Gdy mania przeladowcza Inkwizycji rozprzestrzenia si
po caej Europie, zaburzenia psychiczne leczono" mierci w mkach. Ksika Malleus maleficarum [Mot na
czarownice] z 1486 roku {The Malleus maleficarum...,
1971) pozwala zapozna si z procesem przeciw czarownicom, wytoczonym przez niemieckich duchownych.
W Europie dopiero w kocu XVIII w. zaczto problemy
psychiczne traktowa jako chorob psychiczn. Francuski
lekarz Philippe Pinel napisa w 1801 roku: Chorzy
umysowo nie s bynajmniej przestpcami zasugujcymi
na kar, s ludmi chorymi, ktrych nieszczsny stan
zasuguje na wszelkie wzgldy nalene cierpicym istotom
ludzkim. Powinno si stara przywrci im rozum najprostszymi metodami" (Zilboorg i Henry, 1941, s. 323-324).
W Stanach Zjednoczonych osoby cierpice na zaburzenia psychiczne trzymano w zamknitych pomieszczeniach dla ich ochrony i dla bezpieczestwa spoecznoci,
lecz nie poddawano adnemu leczeniu. Jednake
w poowie XIX wieku, gdy psychologia jako dziedzina
bada zyskiwaa pewn wiarygodno i poszanowanie,
w caych Stanach wystpi kult uleczalnoci". Obd
uwaano wwczas za zwizany ze stresami rodowiskowymi, ktre powodowa zgiek nowo powstaych miast.
Rycina przedstawia warunki, jakie w latach trzydziestych XVIII wieku

istniay w szpitalu dla obkanych Bethlehem.
W kocu obkanie zaczto uwaa za problem spoeczny,

ktry mona rozwiza za pomoc higieny psychicznej,
podobnie jak problem fizycznych chorb zakanych
rozwizywano za pomoc higieny fizycznej.
Jeden z twrcw nowoczesnej psychiatrii, niemiecki
psychiatra J. C. Hcinroth, przyczyni si do teoretycznego
i moralnego uzasadnienia traktowania zaburze psychicznych jako choroby. W 1818 r. napisa on, e obd
jest cakowit utrat wewntrznej wolnoci czy rozsdku, co pozbawia dotknite nim osoby wszelkiej zdolnoci kierowania swym yciem. Inni, ktrzy wiedz
najlepiej", co jest dobre dla pacjenta, musz by odpowiedzialni za sprawowanie nad nim opieki. Heinroth
utrzymywa, e jest obowizkiem pastwa leczy
chorych psychicznie pacjentw ze schorze, wskutek
ktrych stanowi ciar dla spoeczestwa (Szasz, 1979).
Od czasw Heinrotha do chwili obecnej, w tym
sojuszu midzy psychologi i pastwem, ochronne
uprawnienia pastwa do zamykania psychicznie chorych
zostay przeksztacone w uprawnienia pastwa do
leczenia - za porednictwem swych przedstawicieli,
specjalistw w dziedzinie zdrowia psychicznego zaburzenia psychicznego uwaanego za podoe problemu" (White i White, 1981, s. 954). Heinroth, a pniej na
pocztku XX wieku Clifford Beers, przyczynili si
w duej mierze do rozwoju ruchu higieny psychicznej.
W kocu zamykaniu psychicznie chorych w odosobnieniu nadano nowy cel - rehabilitacj. Zakad dla obkanych
{asylum) sta si gwnym narzdziem tego ruchu spo-
eczno-politycznego. Osoby z zaburzeniami psychicznymi zamykano wic w takich zakadach, zlokalizowanych

w okolicach wiejskich, z dala od stresw miasta, nie tylko
dla ochrony, lecz take po to, eby je leczy (Rothman,
1971). Niestety, w wielu wybudowanych zakadach
stoczono tylu pacjentw, e humanitarny cel w postaci
rehabilitacji ustpi miejsca celowi pragmatycznemu zamkniciu dziwnych ludzi w ustronnych miejscach.
We wszystkich ludowych ceremoniach uzdrowicielskich wan rol odgrywaj symbole, mity i obrzdy (Levi-Strauss, 1963). Ceremonie obrzdowego uzdrawiania {ritual healing) nadaj temu procesowi szczeglne znaczenie
i intensywno emocjonaln. Zwikszaj one podatno
pacjentw na sugesti i ich poczucie wanoci, a dziki
uyciu symboli cz cierpic jednostk, szamana i spoeczno z siami nadprzyrodzonymi, by zwyciy
w walce z obdem (Devereux, 1981; Wallace, 1966).
Symbole kulturowe i obrzdy uzdrawiajqce

Nasz przegld historycznych trendw w leczeniu
zaburze psychicznych ograniczy si do dominujcych na
Zachodzie pogldw i sposobw postpowania kadcych
nacisk na wyjtkowo i niepowtarzalno jednostki, na
rywalizacj, niezaleno, przetrwanie najlepiej przystosowanych, panowanie nad natur i osobist odpowiedzialno za sukces i niepowodzenie. Traktowanie zaburze
psychicznych jako przejawu zarwno choroby, jak i dziaania demonw uznaje zaburzenie psychiczne za co, co
zachodzi wewnqtrz danej osoby i jest wyrazem jej poraki.
Praktyk terapeutyczn stosowan w wielu ceremoniach uzdrawiajcych jest dysocjacja wiadomoci, wywoywana albo u osoby cierpicej, albo u uzdrowiciela. Podczas
gdy wedug pogldw zachodnich dysocjacja jest objawem
zaburzenia umysowego, ktremu naley zapobiega lub je
skorygowa, w innych kulturach uwaa si, e zmiana wiadomoci pozwala na kontakt z dobrymi duchami i wypdzenie zych duchw. Stosowanie obrzdowej zmiany
stanu wiadomoci mona obecnie obserwowa w Nowym
Jorku w puertorykaskiej sekcie Espiritistas; istotnym elementem uzdrawiajcych obrzdw jest w niej komunikowanie si z dobrymi duchami, ktre wedug wierze sekty
egzystuj na skrze czowieka (Garrison, 1977). Niektre
z tych niezachodnich pogldw zaczy przenika do
zachodniej praktyki. Wpyw koncepcji interakcji spoecznej
oraz centralnej roli kontekstu rodzinnego i wspierajcej
spoecznoci jest widoczny w nowszych terapeutycznych
sposobach podejcia, w ktrych kadzie si nacisk na sieci
wsparcia spoecznego i na terapi rodzinn.
Wiele kultur nie podziela tego pogldu (Triandis, 1990).

Na przykad, w wiatopogldzie afrykaskim kadzie si
nacisk na zespoowo, wsplnot, wspdziaanie, wspzaleno, przetrwanie plemienia, jedno z natur i odpowiedzialno zbiorow (Nobles, 1976). Leczenie osb chorych psychicznie przez usuwanie ich ze spoeczestwa jest
sprzeczne ze sposobem mylenia panujcym w wielu nieeuropejskich kulturach. Na przykad, u Nawajw i w kulturach
afrykaskich uzdrawianie odbywa si zawsze w kontekcie
spoecznym, obejmujc cierpic osob, jej rodzin, prac
i rodowisko yciowe. To typowe dla ludw afrykaskich
korzystanie w terapii ze wsparcia grupy rozwino si
w procedur zwan terapi sieciow" (network therapy),
w ktrej w leczenie wcza si ca sie krewnych, wsppracownikw i przyjaci pacjenta (Lambo, 1978).
Badania antropologw kulturowych rozszerzyy pojcia
obdu we wszystkich jego postaciach, dziki analizom
sposobu wyjaniania i leczenia zaburze psychicznych
w rnych kulturach (Bourguignon, 1979; Evans-Pritchard,
1937; Kluckhon, 1944; Marsella, 1979). W wielu kulturach
leczenie chorb psychicznych i fizycznych jest cile zwizane z religi i czarami; niektre osoby s obdarzone
szczegln mistyczn moc, pomagajc w transformacji
ich cierpicych blinich. Systemy wierze czsto dokonuj
personalizacji tych nieokrelonych si losu czy przypadku,
ktre ingerujc w ycie czowieka, stwarzaj problemy. Ta
personalizacja umoliwia podejmowanie bezporednich
dziaa przeciw domniemanym zym czarownikom i poszukiwanie bezporedniej pomocy u tych, ktrych uwaa
si za boskich uzdrowicieli {Magie..., 1967). Czsto stan
patologiczny, uwaany za wynik optania dotknitej nim
osoby przez ducha, dziki interwencji terapeutycznej szamaskich uzdrowicieli ulega transformacji w pozytywne
rytualne optanie, ktre pozwala tej osobie przyczy si
do obrzdw szamanw.
Podsumowanie
Ludzie podejmuj terapi, szukajc pomocy w problemach
psychicznych lub emocjonalnych, ktre powoduj cierpienie,
dysfunkcjonalne zachowanie lub problemy natury spoecznej:)
Terapie biomedyczne oddziauj na procesy fizjologiczne,
terapie psychologiczne staraj si zmienia myli, uczucia lub
zachowania. Wyrnia si cztery gwne typy psychoterapii:
podejcie psychodynamiczne skupia si na uzyskaniu wgldu
w to, jak konflikty z przeszoci danej osoby wpywaj na jej
obecne zachowanie; terapia behawioralna koncentruje si n
modyfikacji samego zachowania dziki zastosowaniu zasad
warunkowania; terapia poznawcza zajmuje si mylami
danej osoby; terapie egzystencjonalno-humanistyczne kad^
nacisk na dopomaganie pacjentowi w realizowaniu wartoci
i osigniciu celw osobistego rozwoju.
Proces terapeutyczny obejmuje cztery zadania: postawienie diagnozy okrelajcej, co jest nie w porzdku; ustalenie
etiologii, czyli rda problemu; sformuowanie prognozy,
dotyczcej prawdopodobnych wynikw terapii i jej zaniechania oraz przeprowadzenie terapii okrelonego typu. Rni
profesjonalici zajmuj si prowadzeniem terapii; wyrni
mona wrd nich doradcw psychologicznych, psychiatrycz- ! i W . i > W l ' ; \ l ! S - . ' . i ' - . v '.'
. : ' ; i : ' , l t . i i ' : - ' l : , ' . ' 1 : i 1 . ' . - l \ : > . l i U ' i i l i i j : J t l i v J - i i 1 : 1 . . ; ' . i > >--
. ... " ' . i . l i H t U '
nych asystentw spoecznych, doradcw duszpasterskich, psychologw klinicznych, psychiatrw i psychoanalitykw.

Spojrzenie z perspektywy historycznej na leczenie zaburze psychicznych ukazuje, jak w rnych krajach i rnych
epokach czynniki religijne, spoeczne i polityczne wpyway na
pojcie choroby i zachowania odbiegajcego od normy.
.Nowatorskie koncepcje, uznajce osoby dotknite obdem za
Chore psychicznie, doprowadziy do bardziej humanitarnego
ich leczenia i hospitalizacji w zakadach psychiatrycznych.
Zakady te, ktre miay suy rehabilitacji pacjentw chorych
umysowo, w kocu stay si strzeonymi przechowalniami
osb nieprzystosowanych spoecznie.
Antropologowie kulturowi rozszerzaj granice dominujcych wrd psychologw Zachodu pogldw na zaburzenia psychiczne i terapi, dostarczajc informacji o szerszym konteks'cie religijno-spoecznym. Uzdrawianie ludowe,
praktykowane przez uzdrowiciela czy szamana, zwykle
polega na poczeniu magii i czarw. Kluczowymi skadnikami uzdrawiania ludowego jest manipulowanie symbolami, mitami i ceremoniami obrzdowymi oraz cakowita
y/iara pacjenta w ten kulturowo zalecany system leczenia.
erapie psychodynamiczne
W terapiach psychodynamicznych zakada si, e problemy
pacjenta s spowodowane przez napicie psychiczne
midzy niewiadomymi impulsami a ograniczeniami
wynikajcymi z jego sytuacji yciowej. Terapie te lokalizuj rdze zaburzenia wewntrz zaburzonej osoby,
przyjmujc oglny model rdzenia chorobowego [disease
core), ktry przejawia si w zewntrznych symptomach.
Psychoanaliza frcudowska
Najwaniejsz terapi psychodynamiczn jest terapia psychoanalityczna (psychoanalytic therapy), ktrej twrc by
Sigmund Freud. Jest to intensywna i dugotrwaa technika
badania niewiadomych motyww i konfliktw u neurotycznych, drczonych lkiem osb. Gwnym celem psychoanalizy jest ujawnienie niewiadomoci". Dyrektor
Amerykaskiego Instytutu Psychoanalitycznego wyjani
t przesank psychoanalizy w nastpujcy sposb:
Jestemy przekonani, e u wszystkich ludzi istnieje
niewiadomo i e dyktuje ona wiele zachowa. Jeli
jest to stosunkowo zdrowa niewiadomo, to nasze
zachowanie bdzie take zdrowe. Wiele osb przeladowanych przez symptomy wynikajce z fobii, depresji, lku lub panicznego strachu, moe mie zoa
niewiadomego materiau, ktre podsycaj ich mczarnie. Tylko psychoanalityk ma kwalifikacje do sondowania niewiadomoci (...) (Teodor Rubin, cytowany w pracy: Rockmore, 1985, s. 71).
Jak wspomnielimy w poprzednich rozdziaach, teoria freudowska uwaa zaburzenia lkowe (czyli neurotyczne) za efekt niezdolnoci do adekwatnego rozwizywania konfliktw wewntrznych midzy niewiadomymi,
irracjonalnymi impulsami id i zinternalizowanymi ograniczeniami spoecznymi nakadanymi przez superego.
W miar jak jednostka przechodzi przez biologicznie
zdeterminowane stadia od niemowlctwa do wieku dojrzaego, wedug teorii freudowskiej, jej szczeglne
dowiadczenia psychiczne w kadym stadium decyduj
0 tym, czy nastpi fiksacja w jakim niedojrzaym stadium, czy przejcie do bardziej dojrzaego poziomu rozwoju. Celem psychoanalizy jest ustanowienie wewntrzpsychicznej harmonii, ktra rozszerza u danej osoby
wiadomo si id, zmniejsza nadmiern ulego wobec
wymaga superego oraz zwiksza rol ego.
Podstawowe znaczenie dla terapeuty ma zrozumienie, w jaki sposb pacjent posuguje si procesem wyparcia do radzenia sobie z konfliktami. Symptomy uwaa si
za komunikaty z niewiadomoci, e co jest nie w porzdku. Zadaniem psychoanalityka jest pomoc pacjentowi
we wprowadzeniu wypartych myli do wiadomoci
1 uzyskanie wgldu w zwizek midzy aktualnymi symptomami i wypartymi konfliktami z minionych lat. Zgodnie
z t psychoanalityczn koncepcj terapia jest skuteczna
i pacjenci wracaj do zdrowia, gdy zostaj uwolnieni od
wyparcia" powstaego we wczesnym dziecistwie
(Munroe, 1955). Poniewa gwnym celem terapeuty jest
doprowadzenie pacjenta do wgldu w zwizek midzy
obecnymi symptomami i dawnymi przyczynami, terapia
psychodynamiczn czsto jest nazywana terapi przez
wgld (insight therapy).
Cele psychoanalizy s ambitne. Obejmuj one nie
tylko eliminacj objaww psychopatologicznych, lecz
take cakowit reorganizacj osobowoci. Gdy psychoanaliza pokonuje bariery utrudniajce uzyskanie samowiadomoci oraz swobody mylenia i komunikowania
si, dana osoba moe osign blisze relacje z ludmi,
jak rwnie wiksz kreatywno intelektualn. Poniewa
tradycyjna psychoanaliza dy do odtworzenia dawnych
wypartych wspomnie, a nastpnie przepracowania przykrych uczu a do efektywnego rozwizania, jest ona terapi, ktra zajmuje duo czasu (co najmniej kilka lat,
nawet przy piciu sesjach tygodniowo). Wymaga take
od pacjentw zdolnoci do introspekcji i do pynnego
wypowiadania si, duej motywacji do kontynuowania
terapii oraz gotowoci i zdolnoci do ponoszenia znacznych kosztw. Niektre z nowszych form terapii psychodynamicznej staraj si skrci oglny czas trwania terapii.
W psychoterapii ograniczonej czasowo terapeuta i pacjent
Gabinet Sigmunda Freuda z jego synn kozetk.
umawiaj si na konkretn liczb sesji lub na okrelony

czas trwania terapii. Terapia krtkoterminowa moe
zaj tylko par tygodni, na przykad 10 sesji, podczas
gdy porednia forma terapii, ktra zdobywa sobie popularno wrd wielu terapeutw, trwa kilka miesicy do
roku, lecz i tak krcej ni tradycyjna psychoanaliza.
W opublikowanej stosunkowo niedawno pracy przegldowej przedstawiono postpy terapii jako funkcj liczby
sesji terapeutycznych. Ta metaanaliza 2431 pacjentw
biorcych udzia w badaniach relacjonowanych przez
ponad 30 lat wykazuje, e dajca si zmierzy poprawa
wystpuje u mniej wicej polowy pacjentw do smej
sesji, a u 75% pacjentw - przed upywem szeciu miesicy przy cotygodniowych sesjach (Howard i in., 1986).
Psychoanalitycy stosuj kilka technik, aby wprowadzi wyparte konflikty do wiadomoci i pomc pacjentowi w ich rozwizaniu (Classics in..., 1981; Lewis, 1981).
Do technik tych nale: swobodne skojarzenia, analiza
oporu, analiza marze sennych oraz analiza przeniesienia i przeciwprzeniesienia.
Katharsis i leczenie mwieniem"
Nowoczesna psychoterapia zacza si w 1880 r. od
przypadku Anny O. i jej sawnego lekarza Joscpha
Breuera. Kiedy ta inteligentna, przystojna, 21-letnia wiedenka pielgnowaa swojego chorego ojca, staa si niezdolna do normalnego funkcjonowania i zacza cierpie
na dokuczliwy kaszel. Lekarz leczcy jej nerwowy kaszel",
zauway wiele innych symptomw, ktre zdaway si
mie psychologiczne rda. Anna zezowaa, wystpowao u niej podwjne widzenie, parali, skurcze mini
i anestezja (utrata wraliwoci na bodce blowe).
Breuer opowiedzia modemu lekarzowi, Sigmundowi
Freudowi, o tej niezwykej pacjentce. Wsplnie stworzyli
oni termin konwersja histeryczna" (hysterkai coiwersion) na
okrelenie wystpujcej u Anny O. transformacji zablokowanych impulsw emocjonalnych w symptomy fizyczne
(Breuer i Freud, 1895; 1955). Przypadek Anny O. jest pierwszym szczegowym opisem symptomw fizycznych
wynikajcych z przyczyn psychogennych - zaburzenia histerycznego. Anna O. sama obmylia swoj terapi, z Breuerem w roli terapeuty. Okrelaa ona te procedury jako
leczenie mwieniem" (talking cure) i artobliwie jako
czyszczenie komina".
Pod hipnoz Anna O. mwia swobodnie, oddajc
peni wadzy swojej wyobrani (swobodne skojarzenia).
Kiedy tylko potrafia wypowiada si w sposb otwarty
i bezporedni wobec terapeuty, nie musiaa ju posugiwa si porednimi i zamaskowanymi komunikatami
w postaci symptomw fizycznych. Wedug Breuera, jej
kompleksy zostay usunite dziki sownemu ich wyraeniu w trakcie hipnozy".
Breuer i Freud analizowali zaburzenie Anny O. w kategoriach wewntrznych si psychodynamicznych (instynktw i impulsw). Nie zdawali sobie w peni sprawy z roli
istniejcych wwczas zewntrznych przeszkd spoecznych, ktre ograniczay ambicje i aspiracje wszystkich
kobiet. Ponadto nie zorientowali si, e intelektualne
i emocjonalne zaangaowanie Anny O. wobec jej terapeuty
pomagao w przeamaniu monotonii jej egzystencji.
Anna O. zostaa pniej pionierk pracy spoecznej,
przywdczyni walki o prawa kobiet, drainatopisark
i przeoon sierocica. Naprawd nazywaa si Bertha
Pappenheim (Fourteen contemporary.... 1984). Chocia przypadek ten odegra niezwykle wan rol w rozwoju nowoczesnej psychoterapii, nowy kontrowersyjny pogld na
chorob Anny O. poda w wtpliwo pierwotn diagnoz.
Do prawdopodobna jest alternatywna diagnoza, e jej
symptomy byy zwizane z gruliczym zapaleniem opon mzgowych - moga nabawi si go od swojego ojca, ktry
prawdopodobnie umiera na jak posta grulicy (Thornton, 1984). Gdy Anna O. zakoczya terapi u Breuera, rozpocza kuracj w sanatorium, z ktrego pniej zostaa
wypisana wzgldnie wyleczona ze swej choroby. Jest prawdopodobne, e wiele symptomw jej konwersji histerycznej" byo pochodzenia organicznego a nie psychicznego,
lecz moga te dowiadcza silnej stumionej wciekoci
i poczucia winy w zwizku z pielgnowaniem ojca przez
tak dugi czas, a take czu si sfrustrowana brakiem szans
yciowych dla kobiet z jej klasy spoecznej.
Swobodne skojarzenia
Gwna procedura, stosowana w psychoanalizie do
sondowania niewiadomoci i ujawniania wypartego materiau, to technika swobodnych skojarze Ifree association). Pacjent siedzi wygodnie w fotelu lub ley w zrelaksowanej pozycji na kozetce i pozwala mylom bdzi
swobodnie; opisuje na bieco swoje myli, pragnienia,
odczucia fizyczne i wyobraenia w miar ich pojawiania
si w wiadomoci. Pacjenta zachca si, aby ujawnia
kad myl i uczucie, bez wzgldu na to, jak bardzo s
one osobiste, przykre lub pozornie nieistotne.
Freud utrzymywa, e swobodne skojarzenia s z gry

zdeterminowane, a nie przypadkowe. Zadaniem analityka
jest ledzenie skojarze a do ich rda i zidentyfikowanie
istotnych struktur, ktre znajduj si pod powierzchni
tego, co na pozr jest tylko sowami. Pacjenta zachca si
do wyraania silnych uczu (zwykle wobec postaci obdarzanych autorytetem), ktre zostay wyparte z powodu
strachu przed kar lub odwetem. Kade takie uwolnienie
emocji, za pomoc tego procesu lub innych procesw,
okrela si terminem katharsis (catharsis).
W wielu plemionach indiaskich wyznanie przewinie jest czci terapii, gdy przyjmuje si, e choroba
danej osoby jest spowodowana naruszeniem jakiej
reguy spoecznej lub tabu. Wyznanie win obrzdowemu
uzdrowicielowi dziaa jak terapia katarktyczna (La Barre,
1964); tak samo dziaa interpretacja marze sennych jako
pragnie duszy" i wyraanie zwizanych z nimi uczu
i emocji (Hollowell, 1963).
Opr
W trakcie procesu swobodnego kojarzenia pacjent

w jakim momencie przejawi opr (resistance) - to jest
niezdolno czy niech do omawiania pewnych myli,
pragnie czy dozna. Opr zapobiega wprowadzeniu
wypartego materiau na powrt do wiadomoci. Materia ten czsto jest zwizany z yciem seksualnym pacjenta (ktre obejmuje wszystko to, co przyjemne) lub
z wrogimi, penymi urazy uczuciami wobec rodzicw.
Niekiedy pacjent okazuje opr, spniajc si na spotkanie z terapeut lub zapominajc" o nim zupenie. Kiedy
materia taki zostanie w kocu ujawniony, pacjent na
og twierdzi, e jest on mao wany, absurdalny, nieistotny, albo zbyt przykry, aby o nim mwi. Terapeuta
jest uczulony na prawdopodobiestwo, e jest wrcz
przeciwnie i e warto poszuka w tych mieciach".
Psychoanalityk przywizuje wic szczegln wag do
tych tematw, o ktrych pacjent nie chce mwi. Opory
takie uwaa si za bariery midzy niewiadomoci
a wiadomoci. Celem psychoanalizy jest przeamanie
oporw i skonfrontowanie pacjenta z tymi przykrymi
mylami, pragnieniami i doznaniami. Przeamywanie
oporw jest dugim i trudnym procesem, ktry jednak
jest niezbdny, jeli ukryty problem ma by wprowadzony do wiadomoci, gdzie mona go bdzie rozwiza.
Analiza marze sennych
Psychoanalitycy s przekonani, e marzenia senne
stanowi wane rda informacji o niewiadomych
motywach pacjenta. Zakada si, e gdy dana osoba pi,
wwczas superego mniej ma si na bacznoci" przed
niemoliwymi do przyjcia impulsami rodzcymi si
w id, wskutek czego motyw, ktrego nie mona wyrazi
na jawie, znajduje wyraz w marzeniu sennym. Niektre
motywy s jednak tak niemoliwe do zaakceptowania
przez wiadome ja", e nie mog ujawni si otwarcie
nawet w snach, lecz musz by wyraone w zamaskowanej czy symbolicznej postaci. W psychoanalizie przyjmuje si, e marzenia senne maj tre dwch rodzajw
-jawn, ktr pamitamy po obudzeniu si, oraz tre
utajon - rzeczywiste motywy, ktre d do ujawnienia
si, lecz s dla nas tak przykre lub niemoliwe do zaakceptowania, e nie chcemy zda sobie sprawy z ich istnienia. Terapeuci staraj si wykry te ukryte motywy,
stosujc analiz marze sennych (dream analysis), technik terapeutyczn polegajc na badaniu treci snw
danej osoby, aby ujawni ukryte czy zamaskowane motywy i symboliczne znaczenia wanych dowiadcze yciowych oraz pragnie.
Przeniesienie i przeciwprzeniesienie
W trakcie intensywnej terapii psychoanalitycznej pacjent zwykle zaczyna reagowa emocjonalnie na terapeut. Czsto identyfikuje go z osob, ktra w przeszoci
znajdowaa si w centrum jakiego konfliktu emocjonalnego - w wikszoci przypadkw z jednym z rodzicw
lub z partnerem seksualnym. Ta reakcja emocjonalna
znana jest pod nazw przeniesienia (transference). Przeniesienie nazywa si przeniesieniem pozytywnym, gdy uczucia
wobec terapeuty s uczuciami mioci lub podziwu,
a przeniesieniem negatywnym, gdy polegaj one na wrogoci czy zawici. Czsto postawa pacjenta jest ambiwalentna, tzn. stanowi mieszanin uczu pozytywnych i negatywnych.
Zadanie analityka, gdy ma on do czynienia z przeniesieniem, jest trudne i potencjalnie niebezpieczne ze
wzgldu na wraliwo emocjonaln pacjenta, aczkolwiek
stanowi decydujc cz terapii. Terapeuta pomaga pacjentowi interpretowa biece, przeniesione uczucia przez
zrozumienie ich rda we wczeniejszych dowiadczeniach i postawach (Classics in..., 1981).
Osobiste uczucia maj take wpyw na reakcje terapeuty wobec pacjenta. Przeciwprzeniesienie (countertransference) polega na tym, e terapeuta zaczyna lubi
lub nie lubi pacjenta, poniewa spostrzega go jako
podobnego do wanych osb ze swego ycia. Przepracowujc" to przeciwprzeniesienie terapeuta moe
wykry u siebie samego pewn niewiadom dynamik.
Terapeuta staje si ywym zwierciadem"- dla pacjenta,
a pacjent z kolei dla terapeuty. Jeli terapeuta nie rozpozna dziaania przeciwprzeniesienia, to terapia moe by
mniej skuteczna (Little, 1981). Ze wzgldu na intensywno emocjonaln tego typu relacji terapeutycznej i na
wraliwo pacjenta, terapeuci musz strzec si atwoci,
z jak mona przekroczy granic midzy profesjonaln
opiek nad pacjentami a osobistym zaangaowaniem.
Terapie postfreudowskie
Niektrzy uczniowie Freuda zachowali wiele spord
jego podstawowych idei, modyfikujc jednak pewne
zasady i procedury. Na og neofreudyci kad wikszy

nacisk ni Freud na: (a) aktualne rodowisko spoeczne
pacjenta (mniej koncentrujc si na przeszoci); (b) nieustajcy wpyw dowiadcze yciowych (a nie tylko fiksacji niemowlcych); (c) rol motywacji spoecznych oraz
zwizkw z kochanymi osobami (zamiast biologicznych
instynktw i samolubnych zainteresowa); (d) doniose
znaczenie funkcjonowania ego i rozwoju wasnego ,ja"
(przy mniejszym nacisku na konflikt midzy id a superego); (e) objcie psychoterapi take pacjentw cierpicych na schizofreni; (f) krtsze terapie o ograniczonym
czasie trwania.
W Rozdziale 17 wspomnielimy o dwch wybitnych
freudystach, Carlu Gustavie Jungu i Alfredzie Adlerze.
Aby uzyska pewne wyobraenie o bardziej wspczesnych psychodynamicznych pogldach neofreudystw,
zapoznamy si tu z koncepcjami Harry'ego Stacka Sullivana, Margaret Mahler, Karen Horney oraz Heinza Kohuta
(informacje o innych przedstawicielach freudowskiego
krgu mona znale w pracy Ruitenbeeka, 1973).
Harry Stack Sullivan (1953) kad nacisk na spoeczny
wymiar ycia pacjenta i jego rol w stwarzaniu problemw
psychicznych. By przekonany, e freudowska teoria i terapia nie docenia doniosego znaczenia relacji spoecznych
oraz wystpujcych u pacjenta potrzeb akceptacji, szacunku i mioci. Twierdzi on, e zaburzenia psychiczne s
wynikiem nie tylko traumatycznych procesw intrapsychicznych, lecz take zych relacji interpersonalnych,
a nawet silnych naciskw spoecznych. Mae dziecko musi
czu si bezpieczne, potrzebuje troskliwego i agodnego
traktowania. Lk i inne problemy psychiczne wynikaj
z braku poczucia bezpieczestwa w relacjach z rodzicami
i innymi osobami znaczcymi. Wedug Sullivana pod wpywem interpersonalnych dowiadcze dziecka rozwija si
system ja" (self-system), ktry ma utrzyma lk na moliwym do zniesienia poziomie. Ten system ja" jest zorganizowany wok takich poj o sobie, jak dobre ja" (good-me,
zwizane z czuoci matki), zlej" (bad-me", zwizane
ze zdenerwowaniem matki) oraz nie ja" (not-me", odczone czy odrzucone ja", ktre jest nie do zaakceptowania dla reszty ,ja").
Terapia oparta na tej interpersonalnej koncepcji
wymaga obserwowania odczu pacjenta dotyczcych
postaw terapeuty. Rozmow terapeutyczn uwaa si za
sytuacj spoeczn, w ktrej na odczucia i postawy
kadej ze stron wpywaj odczucia i postawy drugiej
strony. Pacjent jest delikatnie prowokowany, aby sformuowa swoje opinie na temat postaw terapeuty, jak
rwnie inne pogldy. Sytuacja terapeutyczna wedug
Sullivana jest przede wszystkim sytuacj, w ktrej terapeuta uczy si sam i uczy pacjenta mioci (Waliach i Waliach, 1983).
Margaret Mahler (1979) jako jedna z pierwszych
psychoanalitykw rozpoznawaa i leczya schizofreni
dziecic. rda rozpadu ego u dziecka i jego wycofania
Karen Horney
(1885-1952)
z rzeczywistoci upatrywaa ona w dysharmonii relacji

matka-dziecko. Normalny rozwj niezalenego ego
wymaga procesu postpujcego odseparowania matki
i dziecka, wraz z pojawiajcym si poczuciem indywiduacji (individuation) - poczucia niepowtarzalnej i stabilnej
tosamoci. Rozwj dziecka moe zosta wypaczony
w kierunku zaburzenia psychicznego pod wpywem patologicznego stanu matki, jej potrzeby nieoddzielania si
od dziecka, lub ponownego wchonicia" oddzielonego
ju dziecka przez doprowadzenie go do stanu niemowlcej zalenoci. Mahler uwaaa, e take brak dostpnoci emocjonalnej" matki przyczynia si do anormalnego rozwoju dziecka. Terapeuta musi zajmowa si
zarwno zaburzonym dzieckiem, jak i zaburzon relacj
rodzic-dziecko, zwracajc baczn uwag na konflikt
dotyczcy rozdzielenia i indywiduacji, oraz na proces,
dziki ktremu podwjna jedno" (dual unity) matki
i dziecka musi ulec zrnicowaniu na dwie odrbne
janie. Terapia przepracowuje" fazy tego procesu,
zmierzajc do celu w postaci uksztatowania u pacjenta
trwaego poczucia osobistej tosamoci (Karon i Vandenbos, 1981).
Granice freudowskiej teorii rozszerzya pod wieloma
wzgldami Karen Horney (1937, wyd. poi. 1993; 1945,
1950). Kada ona nacisk na doniose znaczenie rodowiskowych i kulturowych kontekstw, w ktrych przejawia
si neurotyczne zachowanie. Przyja take bardziej elastyczn koncepcj osobowoci, jako stosujcej racjonalne
sposoby radzenia sobie z aktualnymi lkami i impulsami,
oraz podlegajcej cigemu rozwojowi, a nie zdeterminowanej wycznie przez dowiadczenia i instynkty wczesnego dziecistwa. Horney jako jedna z pierwszych neofreUdystw zakwestionowaa moliwo stosowania
niektrych aspektw teorii Freuda w odniesieniu do
kobiet. Odrzucia fallocentryczny nacisk Freuda na doniose znaczenie czonka mskiego (mska obawa przed
wykastrowaniem przez ojca i kobieca zazdro o czonek),
wysuwajc hipotez, e mska zazdro o ci, macierzystwo, piersi i karmienie piersi stanowi dynamiczn si
w niewiadomoci chopcw i mczyzn (1926). Ta alter-
natywna koncepcja ma charakter gynocentryczny, gdy

podkrela znaczenie kobiecej macicy. Intensywne pragnienia mczyzn dotyczce osigni materialnych
i twrczych zostay wic uznane przez Horney za
niewiadome sposoby nadkompensacji poczucia niszoci w twrczej dziedzinie rozrodu.
Terapie psychodynamiczne ewoluuj nadal, przy
czym kadzie si w nich rny nacisk na poszczeglne
pojcia wprowadzone przez Freuda. Jednym z nowych
kierunkw, najwaniejszych dla tych terapii, jest obecne
zainteresowanie pojciem ,ja" (self) we wszystkich jego
znaczeniach, a zwaszcza procesami wyksztacenia pojcia wasnej osoby (self-concept), w tym, jak dowiadcza go
dana osoba, a czasami, jak jest ono atakowane i wymaga
obrony. Wedug Heinza Koluita (1977), wybitnego
rzecznika stanowiska kadcego nacisk na pojcie ja"
i zaoyciela szkoy psychoanalizy podkrelajcej znaczenie relacji z obiektem" (object relations), rne aspekty
ja" wymagaj obiektw wasnych" {selfobjects), tzn.
pomocnych ludzi i wanych rzeczy, ktrych kady z nas
potrzebuje w celu utrzymania optymalnego funkcjonowania osobowoci.
Chocia terapia psychoanalityczna i teoria Freuda s
krytykowane z wielu stron (Fisher i Greenberg, 1985), to
jednak maj one nadal licznych entuzjastycznych zwolennikw, zwaszcza w wielu krajach Europy Zachodniej
oraz w duych orodkach miejskich w Stanach Zjednoczonych.
Podsumowanie
Gwnqfonnq terapii psychodynamicznej jest terapia psychoanalityczna Sigmunda Freuda. Wanym wkadem Freuda byo
sformuowanie zaoenia o dynamicznej roli procesw niewiadomych w zachowaniach normalnych i patologicznych.
Dowodzi on, e na zachowanie wpywaj ukryte popdy
i konjlikty midzy hedonistycznymi impulsami id i kontrolujcymi je siami superego. Terapia tego rodzaju ma na celu
rozwizanie owych konfliktw przez wzmocnienie ego,
ktrego zadaniem jest godzenie popdw. Do poj odgrywajcych wan rol w terapii psychodynamicznej nale:
wyparcie niemoliwych do zaakceptowania impulsw, technika swobodnych skojarze pozwalajca wypartemu materiaowi ujawni si w nieukierunkowanych wypowiedziach,, opr
pacjenta przed omawianiem istotnych uczu i dowiadcze
oraz analiza marze sennych, odkrywajca ukryte znaczenie
w jawnej treci. Innym wanym wkadem Freuda byo pojcie
przeniesienia - utosamienie terapeuty przez pacjenta z innymi osobami znaczcymi, oraz przeciwprzeniesienia - silnej
reakcji emocjonalnej terapeuty na pacjenta.
' Neofreiidya"- Harry'st'ack'iillivdhl''Margarei'fitaiileri\

Karen Horney i Heinz Kolutt rni si od klasycznych freudowskich psychoanalitykw tym, e kad nacisk na biecq
sytuacj spoeczn pacjenta, relacje interpersonalne, pojcie
wasnego Ja", odmienne motywacje i rda zaburze psychicznych u kobiet i mczyzn, oraz zastosowanie psychoanalizy do leczenia powanych zaburze, takich jak schizofrenia.'
erapie behawioralne
Podczas gdy terapie psychodynamiczne koncentruj si
na hipotetycznych przyczynach wewntrznych, terapie
behawioralne zajmuj si przede wszystkim obserwowalnymi zachowaniami zewntrznymi. Wykorzystuj
one zasady warunkowania i wzmacniania w celu modyfikacji niepodanych wzorcw zachowania zwizanych
z zaburzeniami psychicznymi. Orientacja ta odrzuca
model medyczny wraz ze wszystkimi zaoeniami odnoszcymi si do pacjentw cierpicych wskutek choroby
psychicznej, ktr leczy si za pomoc terapii.
Terapeuci behawioralni dowodz, e zachowania
anormalne nabywa si w ten sam sposb, co zachowania
normalne - w wyniku procesu uczenia si podporzdkowanego podstawowym zasadom warunkowania i uczenia
si. Twierdz oni, e wszelkie patologiczne zachowania
(z wyjtkiem tych, ktre maj okrelone przyczyny
organiczne) najlepiej mona zrozumie i skorygowa,
koncentrujc si na samym zachowaniu, a nie starajc si
zmodyfikowa jaki ich ukryty rdze chorobowy". Terminu zachowanie" (behavior) uywa si dla okrelenia
wszelkich reakcji, na ktre wpywaj zmienne zwizane
z uczeniem si (learning variables) - zarwno myli
i uczu, jak i dziaa zewntrznych.
Terapie, ktre wywodz si z teorii warunkowania
i uczenia si, s oparte na pragmatycznej, empirycznej
tradycji badawczej. Gwnym zadaniem wszystkich
ywych organizmw jest nauczenie si, jak przystosowywa si do wymaga aktualnego rodowiska spoecznego
i fizycznego. Kiedy organizmy nie ucz si, jak skutecznie radzi sobie z tymi wymaganiami, wwczas ich nieprzystosowawcze reakcje mona skorygowa za pomoc
terapii opartej na zasadach uczenia si (lub oduczania).
Nie zakada si, e nieprzystosowawcze zachowanie jest
symptomem jakiego ukrytego procesu. Symptom sam
w sobie jest problemem. Behawioryci s przekonani, e
jeli problematyczne zachowanie ulegnie zmianie, to
problem zostaje rozwizany.
Modyfikacj zachowania {behavior modification) definiuje si jako prb zastosowania zasad uczenia si
i innych wyprowadzonych w drodze eksperymentalnej

zasad psychologicznych do zachowania problemowego"
(Bootzin, 1975). Terminy terapia behawioralna" i modyfikacja zachowania" czsto stosuje si zamiennie. Obydwa
odnosz si do systematycznego posugiwania si zasadami uczenia si w celu zwikszenia czstoci podanych zachowa i (lub) zmniejszenia czstoci zachowa
problemowych. Zakres dewiacyjnych zachowa i problemw osobistych, ktre zwykle koryguje si za pomoc
terapii behawioralnej, jest szeroki i obejmuje fobie, kompulsje (czynnoci natrtne), depresj, uzalenienia,
agresj i zachowania przestpcze. Na og terapia behawioralna jest najskuteczniejsza w odniesieniu do problemw osobistych o charakterze specyficznym, a nie
oglnym; przynosi lepsze rezultaty w przypadku fobii ni
w przypadku osobowoci nieadekwatnej. Terapeuci psychodynamiczni przewidywali, e korygowanie tylko
zewntrznego zachowania bez zajcia si prawdziwym,
wewntrznym problemem spowoduje substytucj symptomu (symptom substitution), tzn. pojawienie si nowego
fizycznego lub psychicznego problemu w miejsce usunitego. Badania wykazay jednak, e kiedy zachowania
patologiczne zostaj wyeliminowane pod wpywem terapii behawioralnej, substytucja nowych symptomw nie
nastpuje (Kazdin, 1982). Przeciwnie, pacjenci, u ktrych nastpia poprawa w zakresie symptomw poddanych terapii, czsto informowali take o poprawie
w odniesieniu do innych, mniej wanych symptomw"
(Sloanei in 1975, s. 219).
Pierwsz opisan terapi behawioralna przeprowadzia Mary Cover Jones w 1924 r. Wykazaa ona, w jaki
sposb mona oduczy si obaw nabytych drog warunkowania. Przypomnijmy sobie przypadek maego Alberta
z Rozdziau 9. W pewnym sensie Mary Cover Jones kontynuowaa demonstracj przeprowadzon przez Watsona.
Osob badani] by Peter, 3-letni chopczyk, ktry
z jakiego nieznanego powodu obawia si krlikw.
Terapia polegaa na karmieniu Petera w jednym kocu
pokoju, przy czym krlika umieszczano w drugim
kocu. W cigu szeregu posiedze krlika stopniowo
umieszczano coraz bliej, a w kocu strach znikn
cakowicie i Peter bawi si swobodnie z krlikiem.
Terapie behawioralne s obecnie bardziej wyrafinowane, lecz nadal opieraj si na warunkowaniu klasycznym, warunkowaniu sprawczym lub ich kombinacji.
Zakada si, e irracjonalne obawy i inne niepodane
reakcje emocjonalne tworz si zgodnie z zasadami
warunkowania klasycznego. W terapii majcej na celu
zmian tych negatywnych reakcji stosuje si zasady przeciwwarunkowania (counterconditioning), zastpujc niewaciw reakcj now, bardziej stosown. Zasady
warunkowania sprawczego stosuje si wtedy, gdy zadanie terapeutyczne polega na zwikszeniu czstoci po-
danych dziaa lub wyeliminowaniu niepodanych

nawykw. Kierowanie zbienociami (contingency management) odnosi si do oglnej strategii terapeutycznej,
zmieniajcej zachowanie przez modyfikowanie jego konsekwencji. Specjaln odmian terapii behawioralnej
oparto na zasadach uczenia si spoecznego; techniki generalizacji (generalization techniues) opracowano w celu
powizania nowych reakcji, wyuczonych w trakcie terapii, z sytuacjami wystpujcymi w codziennym yciu pacjenta. Nasz prezentacj terapii behawioralnej zorganizujemy wok tych czterech podstawowych sposobw
podejcia do modyfikacji wzorcw zachowania opartej
na zasadach warunkowania i uczenia si.
Przeciwwarunkowanie
Dlaczego niektrych ludzi ogarnia lk, gdy zetkn si
z jakim nieszkodliwym bodcem, takim jak mucha, niejadowity w, otwarta przestrze lub kontakt spoeczny?
Czy lk ten wynika z prostych zasad warunkowania, ktre
omwilimy wczeniej? Wiemy, e kady neutralny bodziec
moe uzyska zdolno wywoywania silnych reakcji warunkowych w wyniku wczeniejszego skojarzenia go z bodcem bezwarunkowym. Jednake nie u kadego, kto jest
naraony na przeraajce, niebezpieczne lub traumatyczne
sytuacje, rozwijaj si dugotrwae warunkowe lki, ktre
przeksztacaj si w fobie, prowadzce do unikania tych
sytuacji. W istocie jest zaskakujce, e lki takie tworz si
u stosunkowo niewielu ludzi. W pewnym badaniu ankietowym 8000 Brytyjczykw jako dzieci szkolne naraonych na
bombardowania stwierdzono, e tylko u 4% spord nich
rozwiny si symptomy lkowe, ktre mona byo przypisa nalotom; na 96% badanych naloty nie wywary
wpywu (Agras, 1985).
Chocia warunkowanie moe dokona si szybko,
jego trwao jest spraw odmienn. Wiele rnych
bada eksperymentalnych i obserwacyjnych nad ludmi
i zwierztami przynosi nowe informacje o warunkach,
w jakich powstaj fobie, a wic dostarcza wskazwek,
jak za pomoc terapii behawioralnej przeciwdziaa ich
negatywnym skutkom. Wedug Stewarta Agrasa (1985),
wybitnego teoretyka i behawioralnego terapeuty fobii
i napadw panicznego lku, mona wyrni pi czynnikw, ktre odgrywaj istotn rol w warunkowaniu fobii. Po pierwsze, fobie rozwijaj si przede wszystkim
w odniesieniu do pewnych kategorii obiektw, ktre
zdaj si mie znaczenie ewolucyjne, poniewa s niebezpieczne, jak np. zwierzta, a take do pierwotnych sytuacji zagroenia, takich jak miejsca wysoko pooone czy
separacja od opiekunw. Po drugie, tylko pewne rodzaje
bodcw warunkowych wywoujcych lk mog zosta
zwizane z tymi obiektami, wytwarzajc w ten sposb
fobie. Wydaje si, e s to bodce, ktre z obiektem
budzcym lk czy odpowiednie skojarzenie sensoryczne na przykad, dla fobii dotyczcych zwierzt s to bodce
dotykowe, a nie gone dwiki (by moe dlatego, e

zwierzta gryz). Po trzecie, fobie mog zosta wyuczone wskutek spoecznego przenoszenia lku od innych
jednostek. Po czwarte, intensywny lk utrzymuje si po
czci dziki innym ludziom. Osoby znaczce mog
wielokrotnie okazywa lk przed sytuacj, ktrej dotyczy
fobia, nie pozwalajc dzieciom i innym osobom zapozna si z ni i w ten sposb pozbawiaj je szansy wygaszenia lku przez dowiadczenie. Po pite, wydaje si, e
niektre jednostki rodz si z predyspozycjq do uczenia
si zachowania unikajcego (avoidance behavior) szybciej
i w sposb bardziej trway ni inne jednostki.
Silne reakcje emocjonalne, ktre zakcaj ycie danej
osoby bez adnego rozsdnego powodu", czsto s
reakcjami warunkowymi, ktrych osoba ta nie rozpoznaje
jako uprzednio wyuczonych. Aby zmniejszy si takich
negatywnych wyuczonych skojarze, terapeuci behawioralni posuguj si technikami systematycznego odwraliwiania, implozji, ekspozycji i awersyjnego uczenia si.
Systematyczne odwraliwianie
Ukad nerwowy nie moe by jednoczenie odprony i pobudzony czy ogarnity lkiem, poniewa rne
niezgodne procesy nie mog by aktywizowane w tym
samym czasie. Ta prosta idea staa si podstaw nowej
teorii hamowania wzajemnego, opracowanej przez poudniowoafrykaskiego psychiatr Josepha Wolpego (1958,
1973), ktry stosowa j w leczeniu lkw i fobii. Wolpe
wykaza najpierw, e mona przezwyciy silny lk
u eksperymentalnych kotw. Wywoywa odprenie
u kotw, karmic je w pomieszczeniach, ktre pocztkowo rniy si od tego, w jakim nabyy one lku,
a nastpnie coraz bardziej upodabniajcych si do pierwotnej scenerii uczenia si lku. Na koniec koty byy
w stanie je w pomieszczeniu budzcym lk, a gdy to
robiy, ich lk zmniejsza si.
Na podstawie tej prostej analogii ze zwierztami
Wolpe zastosowa opisan wyej metod w przypadkach
ludzkich fobii. Uczy swoich pacjentw, by rozluniali
minie, a nastpnie wyobraali sobie wzrokowo sytuacj,
ktra wzbudza ich lk. Robili to stopniowo, przechodzc
od pocztkowo odlegych skojarze do bezporednich
wyobrae tej sytuacji. Psychiczne konfrontowanie pacjenta, znajdujcego si w stanie relaksacji, z bodcem
budzcym jego lk (przy czym przeprowadza si to stopniowo), jest technik terapeutyczn znan jako systematyczne odwraliwianie (systematic desensitization) lub systematyczna desensytyzacja.
Terapia odwraliwiajca obejmuje trzy gwne etapy.
Najpierw klient identyfikuje bodce wywoujce lk
i ukada je w hierarchi od najsabszych do najsilniejszych.
Na przykad, studentka cierpica na powany lk egzaminacyjny skonstruowaa hierarchi przedstawion
w tabeli 18.1. Zwrmy uwag, e studentka ta ocenia
oczekiwanie na egzamin w najbliszej przyszoci jako
Tabela 18.1 Hierarchia bodcw lkotwrczych u studentki

cierpicej na lk egzaminacyjny
1. W drodze na uniwersytet w dniu egzaminu.
2. W trakcie odpowiadania na pytania egzaminacyjne.
3. Przed zamknitymi drzwiami sali egzaminacyjnej.
4. Oczekiwanie na rozdanie pyta egzaminacyjnych.
5. Pytania egzaminacyjne (odwrcone do stou).
6. Noc przed egzaminem.
7. Jeden dzie przed egzaminem.
8. Dwa dni przed egzaminem.
9. Trzy dni przed egzaminem.
10. Cztery dni przed egzaminem.
11. Pi dni przed egzaminem.
12. Tydzie przed egzaminem.
13. Dwa tygodnie przed egzaminem.
14. Miesic przed egzaminem.
';.
')
,r
'
,
bardziej stresujce ni samo jego zdawanie. Nastpnie

klienta wiczy si w osiganiu coraz gbszego odprenia mini. Trening odprania si (relaksacji) wymaga
kilku posiedze, w czasie ktrych klient uczy si rozrnia odczucia napicia i odprenia i uwalnia si od
napicia w celu osignicia fizycznego i psychicznego
stanu odprania. Na koniec rozpoczyna si waciwy
proces odwraliwiania: klient bdcy w stanie odprenia wyobraa sobie ywo najsabszy bodziec z listy. Jeli
potrafi go sobie wyobrazi bez przykroci, przechodzi do
nastpnego z kolei, silniejszego bodca. Po pewnej liczbie posiedze klient potrafi sobie wyobrazi bez lku
najbardziej przykre sytuacje znajdujce si na licie,
nawet takie, ktrych pocztkowo nie by w stanie znie
(Lang i l.azovik, 1963). Liczne badania ewaluacyjne wykazay, e ten rodzaj terapii behawioralnej jest bardzo skuteczny w odniesieniu do wikszoci pacjentw cierpicych na fobie, lepszy ni jakakolwiek inna forma terapii
(Smith i Glass, 1977). Odwraliwianie stosuje si te
z powodzeniem w przypadku najrozmaitszych problemw ludzkich, midzy innymi takich zgeneralizowanych
rodzajw lku, jak lk egzaminacyjny, trema sceniczna,
impotencja i ozibo pciowa (Kazdin i Wilcoxin, 1976).
Implozja i zatapianie"
W terapii implozywnej (implosion therapy) stosuje si
podejcie, ktre jest przeciwiestwem systematycznego
odwraliwiania. Podczas gdy to ostatnie jest czym w rodzaju ataku na tyy nieprzyjaciela, w terapii implozywnej
staje si twarz w twarz z lkiem. Zamiast dowiadcza
stopniowej, postpujcej krok po kroku eskalacji, klient
od pocztku jest wystawiony na dziaanie najbardziej
przeraajcych bodcw ze szczytu hierarchii lku, lecz
dzieje si to w bezpiecznej sytuacji. Podstaw tej procedury jest idea, eby nie pozwoli klientowi unikn
dowiadczenia sytuacji bodcowej wzbudzajcej lk
(przez wycofanie si z tej sytuacji, zaprzeczenie jej realnoci lub w inny sposb). Klient musi odkry, e kontakt
z tym bodcem w rzeczywistoci nie powoduje spodziewanych negatywnych skutkw (Stampfl i Levis, 1967).
Jednym ze sposobw wygaszenia irracjonalnego lku
jest zmuszenie klienta, by dowiadczy w peni rozwinitej reakcji lkowej. Sytuacj terapeutyczn aranuje
si tak, aby klient nie mg uciec od przeraajcego
bodca. Terapeuta opisuje jak niezwykle przeraajc
sytuacj zwizan z lkiem klienta, na przykad we
pezajce po caym jego ciele, i nakania klienta, by
wyobrazi! j sobie w peni, dowiadczajc wszystkimi
zmysami tak intensywnie, jak tylko potrafi. Zakada si,
e takie wyobraenie spowoduje eksplozj panicznego
lku. Poniewa jest to eksplozja wewntrzna, proces ten
nosi nazw implozji"; std termin terapia implozywna".
Gdy sytuacja ta powtarza si wielokrotnie, bodziec traci
zdolno wywoywania lku. Gdy lk ju nie wystpuje,
znika te nieprzystosowawcze zachowanie uprzednio
stosowane w celu uniknicia lku.
Zatapianie (floocling) jest podobne do terapii implozywnej, z t rnic, e wymaga, aby klientw - za ich
zezwoleniem - rzeczywicie stawia w sytuacji fobijnej.
Osob cierpic na klaustrofobi sadza si w maym ciemnym pomieszczeniu, a dziecko bojce si wody zanurza
w basenie. Zatapianie" przez pobudzanie wyobrani moe
polega na suchaniu przez godzin lub dwie tamy, ktra
opisuje z wszelkimi szczegami najbardziej przeraajc
wersj fobijnej sytuacji. Gdy przeraenie ustpuje, klienta
stawia si w sytuacji budzcej jego lk, ktra oczywicie
nie jest ani w przyblieniu tak przeraajca, jak sytuacja
wyobraona przed chwil. Wykazano, e w korygowaniu
niektrych zaburze zachowania, takich jak lk przed
otwart przestrzeni (agorafobia), zatapianie" jest skuteczniejsze od systematycznego odwraliwiania, a u wikszoci klientw korzyci z terapii s trwae (Emmelkamp
i Kuipers, 1979).
^ ^ ^ ^ ^ C z a s na troch krytycznego mylenia. Co jest
wsplnym skadnikiem dla systematycznego uwraliwiania, terapii implozywnej i zatapiania"? Decydujcym
czynnikiem przyczynowym przy modyfikowaniu fobijnych wzorcw zachowania jest ekspozycja (exposure), czyli
wystawienie na dziaanie bodcw. Terapia, ktra stosuje strategi polegajc na zblieniu si do budzcej lk
sytuacji, co zmusza klienta do stawienia czoa lkowi,
i ktra nagradza udane zblienie, nosi nazw terapii
ekspozycyjnej (euposwc therapy). Podejcie to najszybciej
przynosi efekty w przypadku fobii specyficznych, takich
jak lk przed pajkami, lecz moe wymaga wicej czasu,
przy eliminowaniu, na przykad, lku przed lataniem
samolotami (Serling, 1986) i a 50 godzin w przypadku
fobii zoonych, takich jak agorafobia, obejmujcych wiele
elementw. Ciekawe, e badania porwnujce rne
sposoby terapii fobii wykazay, i klienci najmniej chtnie
poddawali si terapii ekspozycyjnej, lecz uznali j za
najbardziej skuteczn.
Inn form terapii ekspozycyjnej stosuje si do przeciwdziaania zaburzeniom obsesyjno-kompulsywnym.

Trzy i p miliona dorosych Amerykanw i ponad trzysta
tysicy dzieci nie moe jasno myle ani dobrze pracowa, poniewa cierpi wskutek powracajcych natrtnych
myli, ktre wkradaj si do ich umysw, oraz powtarzajcych si czynnoci natrtnych, ktrych nie potrafi
kontrolowa. Pewna kobieta majca obsesj na punkcie
brudu nieustannie mya rce, a pkay i krwawiy. Mylaa
nawet o samobjstwie, poniewa zaburzenie to zupenie
uniemoliwiao jej prowadzenie normalnego ycia. Pod
nadzorem terapeuty behawioralnego skonfrontowaa si
z rzeczami, ktrych obawiaa si najbardziej - z brudem
i mieciami - a w kocu nawet ich dotkna. Zrezygnowaa z mycia rk i twarzy przez pi dni. Kiedy po raz
pierwszy normalnie umyam sobie rce, byo to dla mnie
czym podobnym do cudu" - relacjonowaa swoje doznania (l.onder, 1988). Wikszo osb cierpicych na
obsesj wykazuje popraw pod wpywem terapii ekspozycyjnej, natomiast dla tych, ktrym terapia ta nie pomaga, niezwykle skuteczny jest lek przeciwdepresyjny
clomipramine. BBflgHHHBHnHBBMBHaBBMBHHB
Terapia awersyjna
Opisane powyej rne formy terapii ekspozycyjnej pomagaj klientom radzi sobie z bodcami, ktre w rzeczywistoci nie s szkodliwe. Lecz co mona zrobi, eby
dopomc tym, ktrych pocigaj bodce szkodliwe lub
prawnie zakazane? Narkomania, zboczenia seksualne oraz
nieopanowane gwatowne zachowanie - s to problemy,
w ktrych dewiacyjne zachowanie jest wywoywane przez
kuszce bodce. Terapia awersyjna (aversion therapy) stosuje procedury przeciwwarunkowania, typowe dla awersyjnego uczenia si (aversive learning), aby skojarzy te
bodce z silnymi przykrymi bodcami (takimi jak wstrzsy
elektryczne lub rodki farmakologiczne wywoujce mdoci). Z czasem, w wyniku warunkowania, te same negatywne reakcje s wywoywane przez warunkowe bodce
kuszce i u danej osoby wytwarza si awersja do tych
bodcw, zamiast uprzedniego podania.
Terapia awersyjna klienta, ktry jest pedofilem (odczuwa pocig seksualny do dzieci), mogaby zacz si od
polecenia mu, by oglda slajdy przedstawiajce dzieci
i dorosych. Kiedy ogarnia go podniecenie na widok zdj
dzieci, otrzymuje wstrzs elektryczny; kiedy oglda slajdy
z osobami dorosymi lub fantazjujc, mia wyobraenia
moliwe do przyjcia ze spoecznego punktu widzenia,
wwczas wstrzsw si nie stosuje. Jednak przy uyciu
jakiejkolwiek formy terapii trudno jest zmodyfikowa dugotrwae zboczenia seksualne, majce silne komponenty
wyobraeniowe, ktre byy wielokrotnie wzmacniane
masturbacj do orgazmu (McConaghy, 1969).
W skrajnym przypadku terapia awersyjna przypomina
tortury. Dlaczego wic kto miaby dobrowolnie si jej
poddawa? Zwykle ludzie czyni to tylko dlatego, e

zdaj sobie spraw, i dugoterminowe konsekwencje
kontynuowania dotychczasowych wzorcw zachowania
zniszcz ich zdrowie, karier zawodow lub ycie
rodzinne. Mog take zosta do tego zmuszeni przez
naciski ze strony instytucji, jak to si zdarza w przypadku
niektrych wiziennych programw terapeutycznych.
Wielu krytykw wyraa obawy, e przykre procedury
terapii awersyjnej daj terapeucie zbyt du wadz,
mog mie charakter bardziej karzcy ni terapeutyczny
i najczciej s uywane w sytuacjach, w ktrych ludzie
maj najmniejsz swobod wyboru stosowanych wobec
nich sposobw postpowania. Film Mechaniczna pomaracza oparty na powieci Anthony'ego Burgessa, przedstawia terapi awersyjn jako skrajn form sterowania psychik w pastwie policyjnym. W ostatnich latach uycie
terapii awersyjnej w instytucjonalnych programach rehabilitacyjnych stao si w wikszym stopniu regulowane
przez prawo i zalecenia etyczne dotyczce klinicznych
metod postpowania. Jest nadzieja, e przy tych ograniczeniach bdzie to terapia z wyboru, a nie z przymusu.
Kierowanie zbienociami
Opracowana przez B. F. Skinnera metoda ksztatowania
podanego zachowania, zwana warunkowaniem sprawczym (operant conditioning), jest prosta: znajd czynnik
wzmacniajcy, ktry podtrzyma podan reakcj, zastosuj ten czynnik wzmacniajcy (jako konsekwencj waciwej reakcji) i oce jego skuteczno. To pozytywne podejcie stosuje si do modyfikowania zachowania w klasach
szkolnych, w szpitalach psychiatrycznych i w domach dla
osb w podeszym wieku. Dwie podstawowe techniki
kierowania za pomoc zbienoci (contingency management) w terapii behawioralnej to strategie wzmacniania
pozytywnego oraz specyficzne strategie wygaszania.
Strategie wzmacniania pozytywnego
Gdy po jakiej reakcji nastpuje natychmiast nagroda, reakcja ta zwykle bdzie powtarzana, a czsto jej
wystpowania zacznie z czasem wzrasta. Ta najwaniejsza zasada warunkowania sprawczego staje si strategi
terapeutyczn, gdy stosuje si j do zwikszenia czstoci wykonywania podanej reakcji zamiast niepodanej. Godne uwagi sukcesy uzyskano stosujc procedury
pozytywnego wzmacniania do problemw zachowania
u dzieci z zaburzeniami psychicznymi. Dwa przykady
przytoczono w Rozdziale 9: przypadek ksztatowania
zachowania maego chopca, ktry nie chcia nosi okularw oraz zgodne z zasad Premacka zastosowanie
w przedszkolu biegania i krzyczenia jako wzmocnienia
dla siedzenia spokojnie.
Procedury pozytywnego wzmacniania stosuje si
take w wielu innych sytuacjach i problemach. Terapi
ekspozycyjn opisalimy wrd procedur przeciwwarun-
kowania, poniewa rozwina si ona z systematycznego

odwraliwiania, w ktrym wyranie wchodzi w gr
warunkowanie nie dajcych si ze sob pogodzi reakcji.
Na czym jednak polega proces uczenia si decydujcy
o skutecznoci terapii ekspozycyjnej? Jest on oparty na
pozytywnym wzmocnieniu, ktrego dostarcza pochwaa
terapeuty (lub pochwaa klienta, udzielona przez niego
sobie samemu) za wykonanie podanej reakcji. Terapia
ekspozycyjna jest niewtpliwie form kierowania za
pomoc zbienoci.
Krytycy terapii opartych na kierowaniu za pomoc
zbienoci i stosujcych nagrody materialne argumentuj,
e s one najskuteczniejsze wobec tych, ktrzy s pod
pewnymi wzgldami w gorszej sytuacji od innych. Terapeuci behawioralni na og zgadzaj si z t krytyk, lecz
chc utrzyma niewtpliwe korzyci systemw pozytywnego wzmacniania. Jednym z rozwiza tego problemu jest
wczanie ludzi bezporednio w kierowanie za pomoc
zbienoci, ktre dotycz ich samych. Kontrakt behawioralny (behavioral contract) jest jasno sformuowan umow
(czsto w formie pisemnej), ktra okrela konsekwencje
specyficznych zachowa. Zawarcia takiego kontraktu czsto wymagaj terapeuci behawioralni pracujcy z klientami,
ktrzy maj problemy z otyoci lub paleniem papierosw.
Kontrakt moe precyzowa, czego oczekuje si od klienta
(obowizki klienta) i czego z kolei klient moe oczekiwa
od terapeuty (obowizki terapeuty).
Zawarcie kontraktu behawioralnego uatwia terapi,
czynic obie strony odpowiedzialnymi za osignicie
uzgodnionych zmian w zachowaniu. Kontrakt okrela
szczegowo cele terapii, jak rwnie nagrody za
wypenianie zaplanowanych obowizkw i za osignicie
podanych celw czstkowych. Sytuacja terapeutyczna
staje si bardziej ustrukturalizowana dziki ustaleniu,
czego kada ze stron moe racjonalnie oczekiwa jako
waciwej treci i akceptowanej formy zachowania interpersonalnego. Dla osoby o niszym statusie i mniejszych
moliwociach (na przykad dla pacjenta lub dziecka) jest
korzystne, jeli kontrakt zawiera punkt przewidujcy
arbitra osoby trzeciej w przypadku ewentualnego naruszenia kontraktu (Nelson i Mowrey, 1976). Niektrzy
rodzice stwierdzili, e kontrakty z nastoletnimi dziemi
sprawiy, e ich zachowanie stao si moliwe do przyjcia, jednoczenie bardzo poprawiajc klimat emocjonalny w rodzinie. Zyski polegaj czsto take na bardziej
racjonalnych zachowaniach rodzicw (Stuart, 1971).
Strategie wygaszania
Dlaczego ludzie nadal robi co, co powoduje cierpienia i przykroci, chocia s zdolni do innego postpowania? Dlatego, e wiele form zachowania ma wielorakie konsekwencje - niektre negatywne, a niektre pozytywne.
Czsto subtelne pozytywne wzmocnienia podtrzymuj
jakie zachowanie, pomimo jego oczywistych negatywnych
konsekwencji. Na przykad, dzieci karane za ze zachowa-
nie mog nadal le si zachowywa, jeli wydaje si im, e

tylko w ten sposb mog zwrci na siebie uwag.
Wygaszanie jest uyteczne w terapii, kiedy nieprzystosowawcze zachowania s podtrzymywane przez nierozpoznane okolicznoci wzmacniajce. Te czynniki
wzmacniajce mona zidentyfikowa za pomoc dokadnej analizy sytuacji, a nastpnie opracowa program
zapewniajcy ich eliminacj w momencie wystpowania
niepodanej reakcji. Kiedy podejcie takie jest moliwe
i mona uzyska wspprac wszystkich, ktrzy mogliby
mimowolnie wzmacnia zachowanie danej osoby, procedury wygaszania skutecznie zmniejszaj czsto tego
zachowania, a w kocu eliminuj je cakowicie.
Mimowolne wzmocnienie moe podtrzymywa
nawet zachowania psychotyczne, a take zachca do ich
przejawiania. W wielu szpitalach psychiatrycznych
typow procedur komunikacji stosowan przez personel jest czste pytanie si pacjentw, jak si czuj. Pacjenci czsto bdnie interpretuj to pytanie jako domaganie si diagnostycznej informacji i reaguj na nie,
mylc i mwic o swoich odczuciach, niezwykych symptomach i halucynacjach. Reakcje takie prawdopodobnie
przynosz skutki przeciwne do oczekiwanych, poniewa
skaniaj personel do wycigania wniosku, e pacjenci s
zaabsorbowani sob i nie zachowuj si normalnie.
W rzeczywistoci, im bardziej dziwaczne s te symptomy
i wypowiedzi, tym wicej uwagi czonkowie personelu
mog okazywa pacjentowi, co wzmacnia cige przejawianie dziwacznych symptomw.
Podobnie jak pozytywne wzmocnienie moe zwiksza czsto wystpowania danego zachowania, tak
brak podanych konsekwencji moe zmniejszy jego
czsto. Obserwowano niekiedy radykaln redukcj
psychotycznych zachowa, kiedy czonkom personelu
szpitalnego polecono po prostu ignorowa psychotyczne
zachowanie i zwraca uwag na pacjentw tylko wtedy,
gdy zachowuj si normalnie (Ayllon i Michael, 1959).
W przypadku czasowego wycofania wzmocnienia, po
danym zachowaniu przestaj nastpowa zwyke jego
konsekwencje, dziki czemu powinno rozpocz si jego
wygaszanie.
Terapia oparta na teorii

spoecznego uczenia si
Zakres terapii behawioralnych zosta rozszerzony dziki
twrcom teorii uczenia si spoecznego, ktrzy wykazali,
e ludzie ucz si - dobrego lub zego - take przez
obserwacj zachowania innych ludzi. Czsto uczymy si
i stosujemy reguy do nowych dowiadcze nie tylko przez
bezporednie uczestnictwo, lecz take za porednictwem
rodkw symbolicznych, takich jak obserwacja dowiadcze innych ludzi w yciu, na filmie lub w telewizji. Terapia
oparta na teorii spoecznego uczenia si (social-learning
therapy) ma na celu modyfikowanie wzorcw zaburzonego
zachowania przez organizowanie warunkw, w ktrych

klient bdzie obserwowa modelw nagradzanych za podan form reagowania. Ten proces zastpczego uczenia
si jest szczeglnie wartociowy w przezwycianiu fobii
i ksztatowaniu umiejtnoci spoecznych. Jak wspominalimy we wczeniejszych rozdziaach, do rozwoju tej koncepcji spoecznego uczenia si przyczyniy si w duej
mierze pionierskie prace teoretyczne oraz badania empiryczne Alberta Bandury (1977, 1986). Przedstawimy tu
pokrtce dwa tylko aspekty jego sposobu podejcia: naladowanie modelw i trening umiejtnoci spoecznych.
Naladowanie modelw
Przy omawianiu fobii wspomnielimy o tym, e jednym ze sposobw wyuczenia si takich lkw, jest warunkowanie zastpcze - poprzez przenoszenie si lku
okazywanego przez innych - na przykad z matki na
Rysunek 18.1
Reakcje lkowe u map
Mtode, wyhodowane w laboratorium mapki, ktre obserwoway

obce dorose mapy przejawiajce silny lk przed wami,
w wyniku warunkowania zastpczego take reaguj na we
lkiem, przy czym intensywno tego lku utrzymuje si mimo
upywu czasu.
dziecko. Seria interesujcych bada przeprowadzonych

na mapach ilustruje naladowanie modelowanego
zachowania.
we-zabawki. Intensywno lku utrzymaa si, kiedy

zmierzono j po trzech miesicach. Jednake lk ten
by sabszy i wykazywa wiksz zmienno ni lk
u innych modych mapek, ktre obserwoway reakcje
Mode mapki wyhodowane w laboratorium, gdzie

nigdy nie widziay wa, obserwoway, jak ich rodzice,
ktrzy dorastali na swobodzie, reagowali lkiem na
prawdziwe we i we-zabawki. Po upywie niecaych
dziesiciu minut mode mapki zaczy wykazywa
silny lk przed wami, a na szstej sesji modelowania
ich lk by rwnie intensywny, jak u ich rodzicw. Im
bardziej zaniepokojeni byli rodzice na widok wy, tym
wikszy by lk u potomstwa (Mineka i in., 1984).
W pniejszym uzupeniajcym badaniu mode
mapki, wyhodowane w laboratorium rezusy, obserwoway reakcje lkowe dorosych map, ktre byy dla
nich obce. Jak przedstawia rysunek 18.1, na pocztku
mode mapki wykazyway niewielki lk, lecz po obserwacji modelw reagujcych lkowo, rwnie one reagoway lkiem, zarwno na we prawdziwe, jak i na
Rysunek 18.2
Terapia oparta na modelowaniu

uczestniczcym
Badana widoczna na zdjciu najpierw obserwowaa model

wykonujcy seri stopniowanych reakcji zblienia do wa,
a nastpnie sama je powtarzaa. W kocu bya zdolna wzi wa
w rce i pozwoli mu peza po sobie. Na wykresie porwnano
liczb reakcji zblienia, wykonanych przez osoby badane
przed terapi opart na modelowaniu i po niej, z zachowaniem
osb poddanych oddziaywaniu dwch innych technik
terapeutycznych, oraz osb z grupy kontrolnej.
Pomiar pocztkowy
Pomiar kocowy
lkowe wasnych rodzicw (Cook i in., 1985).
Zanim bdzie mona wzmocni podane reakcje,

najpierw musz one wystpi. Wielu nowych reakcji,
zwaszcza zoonych, dana osoba moe nauczy si atwiej, jeli ma mono obserwowania i naladowania
innej osoby wykonujcej podane dziaanie i uzyskujcej za to wzmocnienie. Jeli lku przed wami mona
si nauczy, obserwujc go u innych, to powinno te by
moliwe, aby ludzie cierpicy na fobi przed wami
oduczyli si jej przez naladowanie modelw.
Przystpujc do terapii fobii przed wami, terapeuta najpierw demonstruje zachowanie zbliania si do
wa, rozpoczynajc od stosunkowo atwiejszych zachowa - na przykad podejcia do klatki z wami lub
dotknicia wa palcem. Terapeuta pomaga klientowi
naladowa modelowane zachowanie, demonstrujc je,

zachcajc klienta i podtrzymujc go na duchu. Stopniowo ksztatuje si zachowania zbliajce, tak e klient
jest w stanie wzi wa w rce i pozwoli mu swobodnie peza po sobie. Nigdy nie zmusza si klienta do
jakiego zachowania. Opr pojawiajcy si na jakimkolwiek poziomie trudnoci zadania przezwycia si,
polecajc klientowi powrci do mniej zagraajcego,
realizowanego uprzednio z powodzeniem zachowania
zbliajcego.
Skuteczno tej formy modelowania uczestniczcego
(participant modeling) wykazao badanie, w ktrym porwnano t technik z modelowaniem symbolicznym, odwraliwianiem i grup kontroln (zob. rys. 18.2). W terapii opartej na modelowaniu symbolicznym osoby badane
wyszkolone w posugiwaniu si technikami relaksacji
oglday film, w ktrym kilka modelw bez lku brao
we do rk; kiedy ogldana scena wzbudzaa w osobach
badanych uczucie lku, mogy zatrzyma film i zrelaksowa si. W grupie kontrolnej nie stosowano adnej interwencji terapeutycznej. Modelowanie uczestniczce okazao si niewtpliwie najbardziej skuteczn z tych
technik. W grupie poddanej tej procedurze wyeliminowano fobi przed wami u 11 na 12 osb badanych
(Bandura, 1970).
jtnoci, od higieny osobistej poprzez nawyki pracy do

interakcji spoecznych. Procedury wiczenia zachowa
w myli s szeroko stosowane w programach treningu
umiejtnoci spoecznych w odniesieniu do wielu
rnych populacji (Yates, 1985).
Patologiczne zachowania dorosych czsto s poprzedzone niedoborem umiejtnoci spoecznych w dziecistwie (Ode i Asher, 1977). Znaczna liczba bada i terapii
ma obecnie na celu ksztatowanie tych umiejtnoci
u niemiaych i wycofujcych si dzieci z zaburzeniami
emocjonalnymi (Conger i Keane, 1981; Zimbardo i Radl,
1981). Jedno z bada wykazao, e dzieciom w wieku
przedszkolnym, ktre wedug postawionej im diagnozy
byy izolowane spoecznie, mona w cigu krtkiego treningu pomc sta si bardziej towarzyskimi.
Dwadziecioro czworo badanych dzieci przydzielono
losowo do trzech grup, w ktrych bawiy si: z partnerem w tym samym wieku, z partnerem o rok-ptora
roku modszym lub bez partnera (grupa kontrolna). Pary
te zestawiono na dziesi sesji zabawowych, z ktrych
kada trwaa tylko 20 minut, realizowanych w okresie
ok. 1 miesica. Zarejestrowano zachowanie tych dzieci
w przedszkolu przed t terapi i po niej; okazao si, e
opisana wyej interwencja wywara silny wpyw. Sposobno do zabawy z modszym dzieckiem podwoia czs-
Trening umiejtnoci spoecznych
Gwna innowacja terapeutyczna wprowadzona

przez terapeutw wykorzystujcych teori spoecznego
uczenia si polega na uczeniu ludzi, nie dysponujcych
odpowiednimi umiejtnociami spoecznymi, bardziej
efektywnych sposobw funkcjonowania (Hersen i Bellack, 1976). Kto, kto cierpi na jakie zaburzenie psychiczne lub po prostu ma jaki codzienny problem,
napotka wiele trudnoci, jeli jest spoecznie zahamowany, nieudolny lub niepewny siebie. Umiejtnoci spoeczne
to sposoby postpowania umoliwiajce ludziom skuteczne osiganie wasnych celw spoecznych, gdy nawizuj kontakt z innymi lub wchodz z nimi w interakcje.
Umiejtnoci te obejmuj wiedz praktyczn dotyczc
tego, co powiedzie i zrobi w danych sytuacjach (tre)
w celu wywoania podanej reakcji (zbieno), jak to
powiedzie i zrobi (styl) oraz kiedy to powiedzie i zrobi (wybr odpowiedniego czasu). Jednym z najczciej
spotykanych problemw w dziedzinie umiejtnoci spoecznych jest brak asertywnoci, czyli niezdolno do
wyraania swoich myli lub pragnie w sposb jasny,
bezporedni i nieagresywny (Bower i Bower, 1991). Aby
pomc ludziom upora si z tym problemem, wielu terapeutw opierajcych si na teorii spoecznego uczenia
si zaleca wiczenie zachowa w myli (behavioral rehearsal) - wyobraanie sobie, jak naleaoby si zachowa w danej sytuacji, oraz podanych pozytywnych konsekwencji. wiczenie w myli mona stosowa do
uksztatowania i umocnienia kadej podstawowej umie-
to, z jak dzieci uprzednio izolowane spoecznie

nawizyway pniej interakcje z innymi kolegami czy
koleankami - podnoszc j do przecitnego poziomu
u innych dzieci. Zabawa z partnerem w tym samym
wieku take zwikszya towarzysko tych dzieci, lecz
w znacznie mniejszym stopniu. Badacze doszli do
wniosku, e sytuacja zabawy z jednym partnerem dostarczya niemiaym dzieciom bezpiecznej sposobnoci
do tego, aby byy spoecznie asertywne. Umoliwia im
wiczenie umiejtnoci przywdczych, co byo na og
aprobowane
przez
nie
zagraajcych
modszych
towarzyszy zabaw (Furman i in., 1979).

W innym badaniu trening umiejtnoci spoecznych,
przeprowadzony z
grup
hospitalizowanych
dzieci z zaburzeniami emocjonalnymi, zmieni zarwno werbalne, jak i niewerbalne skadniki ich zachowania w sytuacjach spoecznych. Dzieci te uczono reakcji
sownych, stosownych w rnych sytuacjach spoecznych (proponowanie pomocy, mwienie komplementw, wyraanie prb). Uczono je take okazywa
adekwatny afekt (na przykad, umiecha si podczas
prawienia komplementw), utrzymywa kontakt wzrokowy i przyjmowa waciw postaw ciaa (przodem
do osoby, do ktrej si mwi). Te ulepszone umiejtnoci spoeczne byy generalizowane na inne, nie
poprawiane" sytuacje poza treningiem. Dzieci praktykoway je take na wasn rk na oddziale szpitalnym. Te pozytywne skutki treningu utrzymyway si
jeszcze po upywie kilku miesicy (Matson i in., 1980).
Tabela 18.2 Porwnanie psychoanalitycznego i behawiorystycznego sposobu podejcia do psychoterapii

Zagadnienia
Psychoanaliza
Terapia behawioralna
Podstawowa natura czowieka
Biologiczne instynkty, przede wszystkim

seksualne i agresywne, domagaj si
natychmiastowego wyadowania, co
doprowadza ludzi do konfliktu
z rzeczywistoci spoeczn.
Podobnie jak inne ywe istoty, ludzie rodz si

tylko ze zdolnoci uczenia si, ktra
u wszystkich gatunkw stosuje si do
o
podobnych zasad.
,
:
Normalny rozwj czowieka
Rozwj nastpuje przez rozwizywanie

konfliktw w cigu kolejnych stadiw.
W wyniku identyfikacji i internalizacji
ksztatuj si dojrzae mechanizmy
', kontrolne ego oraz struktury charakteru.
Ludzie ucz si przystosowawczych zachowa

poprzez wzmacnianie i naladownictwo.
Natura psychopatologii
(
:
;,
i
"
Patologia odzwierciedla niewaciwe

rozwizania konfliktw i fiksacje na
wczeniejszych stadiach rozwoju, bdce
przyczyn zbyt silnych impulsw i (lub)
sabych mechanizmw kontrolnych.
Symptomy s reakcjami obronnymi na lk.
Zaburzenia zachowania wynikaj z wadliwego

uczenia si dezadaptacyjnych zachowa.
Problemem jest symptom; ukryta, leca
,
u jego podstaw choroba nie istnieje.
Cel terapii
Osignicie dojrzaoci psychoseksualnej,

umocnienie funkcji ego oraz redukcja wpywu
niewiadomych i wypartych impulsw.
Wyeliminowanie zachowania - symptomu

i zastpienie go zachowaniami
przystosowawczymi.
Dziedzina psychiki, na ktr

kadzie si nacisk
Dowiadczane motywy, uczucia, fantazje

i procesy poznawcze.
Zachowanie i dajce si zaobserwowa uczucia

i dziaania.
Perspektywa czasowa
Nastawienie na odkrywanie i interpretowanie

dawnych konfliktw i wypartych uczu
w wietle teraniejszoci.
Brak zainteresowania wczesnym okresem ycia

jednostki i etiologi zaburze. Analizuje si
i koryguje aktualne zachowanie.
Brak zainteresowania procesami niewiadomymi

i dowiadczeniem subiektywnym, nawet
w sferze wiadomej.
Rola wgldu
Wgld obejmuje centralne miejsce; pojawia si

w korekcyjnych dowiadczeniach
emocjonalnych".
Wgld jest nieistotny i (lub) niepotrzebny,
Rola terapeuty
|
[i
Terapeuta funkcjonuje jak detektyw, poszukujc Terapeuta funkcjonuje jak trener, pomagajc
podstawowych, rdowych konfliktw
pacjentom oduczy si starych zachowa
i oporw; nie zaangaowany emocjonalnie
i (lub) nauczy si nowych. Wana jest
i neutralny, aby uatwi wystpienie reakcji
kontrola nad wzmocnieniem; relacja
przeniesieniowych.
interpersonalna ma drugorzdne znaczenie.
Przedmiotem nieustannej troski terapeutw behawioralnych jest to, czy nowe wzorce zachowania wytworzone
w sytuacji terapeutycznej bd rzeczywicie stosowane
w codziennych warunkach, z ktrymi maj do czynienia ich
klienci. Sprawa ta ma wane znaczenie dla wszystkich terapii, poniewa kada miara ich skutecznoci musi uwzgldnia utrzymywanie si dugotrwaych zmian wykraczajcych
poza kozetk, przychodni czy laboratorium terapeuty.
Gdy istotne aspekty realnej sytuacji yciowej pacjenta
nie s obecne w programie terapii, wwczas mona oczekiwa, e zachowania zmodyfikowane dziki terapii bd po
jej zakoczeniu pogarsza si z czasem. Aby zapobiec temu
stopniowemu pogorszeniu, powszechn praktyk staje si
684
wbudowywanie technik generalizacji w sam procedur

terapeutyczn. Techniki te maj na celu zwikszenie podobiestwa midzy stosowanymi w terapii i wystpujcymi
w yciu realnym zachowaniami, czynnikami wzmacniajcymi, modelami i warunkami bodcowymi. Na przykad uczy
si zachowa, ktre prawdopodobnie bd w sposb naturalny wzmacniane w rodowisku danej osoby, takich jak
okazywanie uprzejmoci czy troski. Nagrody przydziela si
zgodnie z rozkadem wzmacniania czciowego, aby
zapewni utrzymanie ich wpywu w realnym wiecie, gdzie
nie zawsze uzyskuje si nagrod. Stopniowo osabia si
oczekiwanie konkretnych, zewntrznych nagrd, jednoczenie wprowadzajc aprobat spoeczn i inne, w bardziej
naturalny sposb wystpujce konsekwencje, z nagradzaj-
Rozdzia 18 Terapie majce na celu zmiany osobowociowe
Zanim przejdziemy do terapii poznawczych, powimy kilka minut na zapoznanie si z zamieszczonym

w tabeli 18.2 przegldem najwaniejszych rnic midzy
dwoma gwnymi omwionymi dotychczas rodzajami
psychoterapii - terapi psychoanalityczn i behawioraln.
';
Rola materiau niewiadomego Bardzo wana w klasycznej psychoanalizie

i nieco mniej podkrelana przez
neofreudystw.
Techniki generalizacji
cymi stwierdzeniami dotyczcymi wasnej osoby wcznie.

Podczas wycieczek terenowych daje si pacjentom okazj
do praktykowania nowych zachowa pod opiek i nadzorem czonkw personelu. Rwnie tzw. orodki przejciowe (halfway houses - orodki przeznaczone np. dla osb
zwolnionych z zakadw psychiatrycznych, majce uatwi
im powrt do spoeczestwa) pomagaj w przenoszeniu
nowych zachowa z sytuacji terapeutycznej do rodowiska
spoecznego (Fairweather i in., 1969; Orlando, 1981). Zwracanie bacznej uwagi na sposoby generalizacji efektw postpowania terapeutycznego wyranie poprawia dugoterminow skuteczno terapii behawioralnej (Marks, 1981).
Podsumowanie
Terapia behawioralna odrzuca model medyczny i uznaje
anormalne zachowanie za zbir reakcji wyuczonych, ktre
mona modyfikowa zgodnie z zasadami wzmacniania
i warunkowania. Modyfikacja zachowania polega na stosowaniu w systematyczny sposb tych zasad uczenia si
w odniesieniu do stwarzajcego problemy zachowania.
Przeciwwarunkowanie obejmuje systematyczne odwraliwianie (desensytyzacj), implozj, zatapianie", ekspozycj
i uczenie si awersyjne. W systematycznym odwraliwianiu, opracowanym przez Wolpego, stosuje si relaksacj
i stopniowe wystawianie na dziaanie budzcych lk
bodcw w celu zredukowania reakcji fobijnych. Implozja
i zatapianie" sq przeciwiestwem systematycznego odwraliwiania: wymagaj one, aby klient dobrowolnie skonfrontowa si z bodcem budzcym lk - wyobraonym lub
w rzeczywistej sytuacji wywoujcej fobi. Wszystkie te
rodzaje terapii, zmierzajce do modyfikowania fobii, maj
wsplny kluczowy element terapii ekspozycyjnej, gdy
zachca si w nich klienta do wystawienia si na dziaanie
bodca lkoiwrczego. W terapii awersyjnej kojarzy si
kuszce, lecz niebezpieczne bodce z negatywnymi bodcami bezwarunkowymi, aby zmniejszy ich atrakcyjno.
Kierowanie za pomoc zbienos'ci wykorzystuje warunkowanie sprawcze do modyfikowania zachowania. Warunkowanie to polega przede wszystkim na wprowadzaniu
strategii wzmacniania pozytywnego i strategii wygaszania. Pozytywne wzmocnienie zwiksza czsto specyficznych podanych reakcji, przy czym czsto stosuje si jasno
sformuowany kontrakt behawioralny, precyzujcy cele,
zadania i obowizki zarwno klienta, jak i terapeuty.
Strategie wygaszania okrelaj i eliminuj nagrody, utrwalajce niepodane zachowanie.
W opracowanej przez Bandur terapii opartej na teom

uczenia si spoecznego techniki takie jak naladowanie,
modelw i trening umiejtnoci spoecznych pozwalaj sprawi, e klienci staj si bardziej pewni swych zdolnoci.
We wszystkich tych terapiach stosuje si techniki generalizacji w celu przenoszenia poprawy osignitej w sytuacjach terapeutycznych na codzienne sytuacje yciowe klientw. Techniki te wbudowuj w sytuacj terapeutyczn,
elementy podobiestwa do naturalnych sytuacji yciowych^
erapie poznawcze
Terapia poznawcza (cognitive therapy) stara si zmieni
zaburzone uczucia i zachowania przez zmian sposobu,
w jaki klient myli o wanych dowiadczeniach yciowych. Podstaw takiej terapii stanowi zaoenie, e anormalne wzorce zachowania i cierpienia emocjonalne
wynikaj z nieprawidowoci wystpujcych w tym, co
mylimy (tre poznawcza) i w tym, jak mylimy (proces
poznawczy). Gdy psychologia poznawcza uzyskaa wiksze znaczenie we wszystkich dziedzinach psychologii,
rozpowszechniy si te terapie oparte na zasadach poznawczych. Koncentruj si one na rnych typach procesw poznawczych i rnych metodach restrukturyzacji
poznawczej. Niektre z nich omwilimy w Rozdziale 13
jako sposoby radzenia sobie ze stresem i poprawy zdrowia. Dwie gwne formy terapii poznawczej to poznawcza modyfikacja zachowania (wczajc ksztatowanie
poczucia wasnej skutecznoci) oraz zmienianie systemw faszywych przekona (wczajc terapi racjonalno-emotywn oraz poznawcz terapi depresji).
Poznawcza modyfikacja zachowania

Jestemy tacy, jacy naszym zdaniem moemy by,
a w naszych dziaaniach kierujemy si tym, co - jak
sdzimy - powinnimy robi. Jest to wyjciowe zaoenie
poznawczej modyfikacji zachowania (cognitWe behavior
modification). To podejcie terapeutyczne czy poznawczy
nacisk na rol myli i postaw w ksztatowaniu motyww
i reakcji z behawiorystycznym naciskiem na modyfikowanie dziaania poprzez jego konsekwencje w postaci
wzmocnie. Niepodane wzorce zachowania modyfikuje si, zmieniajc negatywne stwierdzenia dotyczce
wasnej osoby w konstruktywne stwierdzenia o radzeniu
sobie (o czym bya mowa w Rozdziale 13).
Bardzo wan czci tego podejcia jest wykrycie
przez terapeut i klienta, w jaki sposb klient myli
Rysunek 18.3
Oczekiwania dotyczce skutecznoci
Wedug Bandury (1989), kademu z czterech gwnych rde informacji o skutecznoci, z ktrych moe korzysta dana jednostka
odpowiada specyficzny sposb postpowania terapeutycznego, aktywizujcy to rdo.
rdo
Sposb wzbudzenia
Modelowanie uczestniczce
"*
Poziom wykonania zada
Odwraliwianie
Ekspozycja wykonaniowa
Wykonanie pod wpywem autoinstrukcji
Modelowanie na ywo
Dowiadczenia zastpcze
Modelowanie symboliczne
Sugestia
Perswazja sowna
Namawianie
Autoinstrukcja
Terapie interpretacyjne
Atrybucja
Pobudzenie emocjonalne
Relaksacja, biologiczne sprzenie zwrotne

Odwraliwianie symboliczne
Ekspozycja symboliczna
0 problemie, z powodu ktrego zgosi si na terapi,

1 w jaki sposb go wyraa. Gdy zarwno terapeuta, jak
i klient zrozumiej, jakiego rodzaju mylenie prowadzi
do nieproduktywnych lub dysfunkcjonalnych zachowa,
opracowuj wsplnie dla klienta nowe opinie o nim
samym, konstruktywne i minimalizujce pojawienie si
opinii autodestruktywnych, ktre wywouj lk lub
obniaj samoocen (Meichenbaum, 1977). Na przykad
negatywn opini o sobie: Byem naprawd nudny na
tym przyjciu, nigdy ju mnie nie zaprosz" klient
mgby zastpi konstruktywn krytyk: Nastpnym
razem, jeli chc wyda si interesujcym, zaplanuj
sobie na pocztek jak oryginaln i ciekaw anegdot,
powicz opowiadanie dobrego dowcipu i bd reagowa pozytywnie na opowieci gospodarza". Klienta uczy
si, eby zamiast rozmyla nad negatywnymi zdarzeniami z sytuacji minionych, ktrych nie da si zmieni, bo
s ju czci przeszoci, skupi si na pozytywnych
sprawach w przyszoci, ktre mona zrealizowa.
Ksztatowanie oczekiwa, e bdzie si skutecznym,
zwiksza prawdopodobiestwo zachowywania si w skuteczny sposb. To wanie dziki stawianiu sobie moliwych do osignicia celw, obmylaniu realistycznych
strategii ich osigania i realistycznemu ocenianiu informacji zwrotnych, ludzie rozwijaj poczucie kompetencji
i wasnej skutecznoci (self-ejficacy; Bandura, 1986). Rysunek 18.3 przedstawia cztery gwne rda oczekiwa
dotyczcych skutecznoci oraz specyficzne sposoby postpowania terapeutycznego, dziki ktrym kade z tych
rde zostaje wzbudzone. Na przykad rne typy modelowania, podobnie jak rne rodzaje odwraliwiania,
oddziauj na rne rda informacji o skutecznoci.
Zmiana faszywych przekona

Niektrzy terapeuci behawioralno-poznawczy podkrelaj
wan rol myli, zachowujc przy tym wiele zaoe terapii behawioralnej - na przykad dotyczcych nagradzajcej
lub karzcej funkcji myli. Inni terapeuci poznawczy kad
mniejszy nacisk na procesy behawioralne. Dla nich gwnymi obiektami, ktre staraj si zmieni, s przekonania,
postawy oraz nawykowe wzorce, czyli schematy mylowe.
Terapeuci ci dowodz, e przyczyn wielu problemw psychicznych jest sposb, w jaki mylimy o sobie w relacjach
z innymi ludmi i zdarzeniami. Wadliwe mylenie moe
wynika z: (a) nieracjonalnych postaw (By doskonaym
to najwaniejsza cecha, jak powinien mie student");
(b) faszywych przesanek (Jeli zrobi wszystko, czego
chc, to bd mnie lubi"); (c) sztywnych zasad, ktre
sprawiaj, i zachowanie jest niejako sterowane automatycznie, tak e wczeniejsze wzorce s powtarzane nawet
wtedy, gdy nie skutkuj (Musz by posuszny autorytetom"). Przyjmuje si, e powodem cierpie emocjonalnych
s nieporozumienia oraz nieodrnianie aktualnej rzeczywistoci od wasnych wyobrae (lub oczekiwa).
Poznawcza terapia depresji

Terapeuta poznawczy nakania pacjenta do korygowania wadliwych wzorcw mylenia przez stosowanie
skuteczniejszych technik rozwizywania problemw.
Aaron Beck pierwszy opracowa udan terapi poznawcz depresji. Formu postpowania terapeutycznego
wyrazi on w prostej postaci: Terapeuta pomaga pacjentowi zidentyfikowa jego wypaczone procesy mylenia
i nauczy si bardziej realistycznych sposobw ujcia
wasnych dowiadcze" (1976, s. 20). Na przykad jednostkom cierpicym na depresj mona poleci, by zapisyway negatywne myli o sobie, prboway wyjani,
dlaczego te samokrytyczne myli s nieuzasadnione,
oraz znale bardziej realistyczne (i mniej destrukcyjnej)
oceny wasnej osoby.
Beck sdzi, e depresja utrzymuje si, poniewa pacjenci cierpicy na ni nie zdaj sobie sprawy z negatywnych, automatycznych myli, ktre nawykowo powtarzaj, takich jak: Nigdy nie dorwnam swojemu bratu";
Nikt by mnie nie lubi, gdyby wiedzia, jaki naprawd
jestem"; Nie jestem wystarczajco inteligentny, eby
odnie sukces w tej szkole; tu wszyscy ze sob rywalizuj". Terapeuta stosuje wic cztery techniki, eby zmieni podstaw poznawcz, ktra podtrzymuje depresj:
(a) ocenianie posiadanego przez pacjenta materiau dowodowego, przemawiajcego za tymi automatycznymi mylami i przeciw nim; (b) zmiana atrybucji, polegajca
na przypisywaniu winy czynnikom sytuacyjnym, zamiast
wasnej niekompetencji; (c) otwarte omawianie alternatywnych rozwiza problemu; (d) kwestionowanie podstawowych zaoe, przyjmowanych dotychczas przez
pacjenta (Beck i in., 1979). Terapia ta jest podobna do
terapii behawioralnych pod tym wzgldem, e koncentruje si na aktualnym stanie klienta.
Jednym z najgorszych ubocznych skutkw depresji
jest konieczno znoszenia wszystkich towarzyszcych
jej negatywnych uczu i apatii. Jeden z aspektw nowych
metod terapeutycznych polega na radzeniu sobie z doujc" spiral depresji przez kierowanie klientem w taki
sposb, aby nie pogra si on coraz bardziej w depresji
z powodu samego bycia w depresji (Teasdale, 1985). Gdy
kto zatapia si w rozmylaniach o swym zym nastroju,
przywouje to wspomnienia wszystkich przykrych wydarze z jego ycia, co jeszcze bardziej pogbia depresyjne
odczucia. Filtrujc wszelkie odbierane bodce przez
ciemne szka depresji, ludzie cierpicy na ni widz krytyk tam, gdzie nie ma jej wcale, i sysz sarkazm, gdy
suchaj pochwa. S to dla nich dalsze powody" do
depresji (Diamond, 1989).
Terapia racjonalno-emotywna
Jedn z najwczeniejszych form terapii poznawczej
stanowi terapia racjonalno-emotywna (rational-emotwe
therapy) stworzona przez Alberta Ellisa (1962, 1977). Jest
to wszechstronny system zmiany osobowoci, oparty na
przeksztacaniu irracjonalnych przekona, ktre powoduj wystpowanie niepodanych, intensywnych reakcji

emocjonalnych, takich jak silny lk. Klienci mog uznawa
podstawowe wartoci, wymagajce odnoszenia sukcesw
i bycia akceptowanym, by inni traktowali ich sprawiedliwie, by wszechwiat by przyjemniejszy. Terapeuta uczy
klientw, jak rozpoznawa te: powinno si", naley"
i trzeba", ktre kieruj ich dziaaniami i nie pozwalaj
im wybra ycia, jakiego pragn.
Terapeuta stara si przeama sztywno postaw
klienta, wykazujc, e nastpujca po pewnym zdarzeniu
reakcja emocjonalna, jest w rzeczywistoci skutkiem
nierozpoznanych przekona, dotyczcych tego zdarzenia.
Na przykad po nieosigniciu orgazmu podczas stosunku
nastpuje reakcja emocjonalna w postaci depresji i obwiniania siebie samego. Przekonanie, ktre powoduje t
emocjonaln reakcj, prawdopodobnie jest nastpujce:
Jestem do niczego w seksie i by moe jestem impotentem (kobiet ozib), bo nie udao mi si osign tego,
czego ode mnie oczekiwano". To przekonanie (i inne)
kwestionuje si otwarcie poprzez racjonaln konfrontacj i rozpatrzenie alternatywnych powodw tego zdarzenia, takich jak zmczenie, zbyt duo wypitego alkoholu, bdne pogldy na temat zachowa seksualnych,
niech do angaowania si w stosunek seksualny w tym
czasie lub z tym partnerem (czy partnerk). Po tej technice nastpuje szereg innych - techniki stosowane w modyfikacji zachowania, rozbawienie oraz odgrywanie rl w celu zastpienia mylenia dogmatycznego, irracjonalnego mylami racjonalnymi, stosownymi do sytuacji.
Terapia racjonalno-emotywna dy do zwikszenia
poczucia wasnej wartoci jednostki oraz jej moliwoci
samorealizacji dziki pozbyciu si przez ni systemu
bdnych przekona, ktre przeszkadzaj w osobistym
rozwoju. Z tego wzgldu terapia ta ma wiele wsplnego
z terapiami humanistycznymi, ktre rozpatrzymy w nastpnej kolejnoci.
Podsumowanie
Terapia poznawcza stara si zmieni zachowanie danejosoby przez oddziaywanie na nieproduktywne, negatywne
lub irracjonalne wzorce mylenia o sobie samym i relacjach,
spoecznych. Zasady poznawczej modyfikacji zachowani^
obejmuj odkrywanie, w jaki sposb klient myli o prbie"'
mie, uczenie si bardziej konstruktywnych wzorcw mylenia
oraz stosowanie tych nowych technik do innych sytuacji^
W wielu przypadkach celem jest zmiana zintemalizowa-;
nych przez klienta faszywych przekona o sobie samym
lub o sposobie funkcjonowania wiata.
Dwa popularne rodzaje terapii poznawczej zoslafy,
opracowane przez Aarona Becka i Alberta Ellisa. BecK
<smijeWqterW'db
ta do testowania rzeczywistoci, zmiany atrybucji w celu
waciwego przypisywania winy czy odpowiedzialnoci,
omawiania alternatywnych rozwiza i kwestionowania
faszywych zaoe. Terapia racjonalno-emotywna Ellisa
pomaga klientom rozpozna ich irracjonalne przekonania,
nie pozwalajce im y tak, jak pragn.
erapie egzystencjonalno-humanistyczne
Do najwaniejszych symptomw, z powodu ktrych wielu
studentw i studentek zgasza si na terapi, naley
oglny brak zadowolenia, poczucie alienacji i nieosignicia tego wszystkiego, co wasnym zdaniem osign
powinni. Problemy ycia codziennego, brak sensownych
relacji z ludmi i brak wanych celw, do ktrych warto
by dy s to powszechnie wystpujce kryzysy egzystencjalne, jak twierdz zwolennicy humanistycznych
i egzystencjalistycznych pogldw na natur ludzk.
Orientacje te stworzyy cznie oglny typ terapii ukierunkowanej na podstawowe problemy egzystencji,
wsplne dla wszystkich istot ludzkich.
Nurt humanistyczny zwany jest trzeci si w psychologii", poniewa wynik z reakcji na dwie dominujce siy,
ktre cechuje pesymistyczny pogld na natur ludzk:
wczesn teori psychoanalityczn i mechanistyczne
podejcie proponowane przez wczesny radykalny behawioryzm. W czasie, gdy nurt humanistyczny powstawa
w Stanach Zjednoczonych, podobne pogldy, ktre
zaczto okrela zbiorczo jako egzystencjalizm, zyskay te
akceptacj w Europie. Jednym z pierwszych terapeutw
amerykaskich, ktrzy stali si zwolennikami egzystencjalizmu, by Rollo May (1950; 1969; 1972). Jego popularne ksiki i terapia maj zwalcza poczucie pustki,
anomi i cynizm, kadc nacisk na podstawowe wartoci
ludzkie, takie jak mio, twrczo i wolna wola.
W terapiach zarwno humanistycznych, jak i egzystencjalnych centralne miejsce zajmuje pojcie caej
osoby w cigym procesie zmieniania si i stawania. Chocia rodowisko i dziedziczno nakadaj pewne
ograniczenia na proces stawania si, zawsze pozostaje
nam wolno dokonania wyboru, czym si staniemy poprzez tworzenie wasnych wartoci i kierowanie si
nimi w naszych decyzjach. Jednake razem z t swobod
wyboru pojawia si ciar odpowiedzialnoci. Poniewa
nigdy nie jestemy w peni wiadomi wszystkich nastpstw naszych dziaa, dowiadczamy uczu lku i roz-
paczy. Cierpimy take wskutek poczucia winy, wynikajcego ze straconych sposobnoci penej realizacji naszych
moliwoci.
Psychoterapie, ktre stosuj zasady tej oglnej teorii
natury ludzkiej, pomagaj klientom zdefiniowa sw
wolno, ceni swoje dowiadczajce ja" i bogactwo
chwili obecnej, pielgnowa sw indywidualno i odkrywa sposoby zrealizowania w peni swego potencjau
(samorealizacja). W perspektywie egzystencjalnej doniose znaczenie ma aktualna sytuacja yciowa, taka, jak
dowiadcza dana osoba - jest to fenomenologiczny
punkt widzenia.
Terapia skoncentrowana na osobie
Carl Rogers [Discovering Psychology, 1990, Program 15).
Opracowana przez Carla Rogersa (1951; 1977) terapia

skoncentrowana na osobie miaa znaczny wpyw na sposb,
w jaki wielu terapeutw okrela swj stosunek do klientw. Gwnym celem terapii skoncentrowanej na osobie
(person-centered
therapy) jest
przyczynianie
si
do
zdrowego rozwoju psychicznego jednostki.

Podejcie to opiera si na zaoeniu, e wszyscy
ludzie charakteryzuj si podstawow skonnoci do
samorealizacji, tzn. do realizacji swojego potencjau.
Rogers by przekonany, e istnieje immanentna tendencja organizmu do rozwijania wszystkich swoich zdolnoci sposobami, ktre zdaj si utrzymywa organizm
w dobrym stanie lub poprawia jego stan" (1959, s. 196).
Zdrowy rozwj utrudniaj wadliwe wzorce uczenia si,
wskutek ktrych dana osoba akceptuje oceny dokonywane przez innych, zamiast ocen dostarczanych przez jej
wasn psychik i ciao. Konflikt midzy pozytywnym
z natury obrazem siebie samego i negatywn krytyk
zewntrzn wytwarza lk i cierpienie. Ten konflikt, czyli
niespjno, moe funkcjonowa poza wiadomoci
danej osoby, tak e dowiadcza ona uczu przygnbienia
i bezwartociowoci, nie wiedzc, z jakiego dzieje si to
powodu.
Zadaniem terapii rogersowskiej jest stworzenie rodowiska terapeutycznego, pozwalajcego klientowi
nauczy si, jak si zachowywa, eby osign samodoskonalenie i samorealizacj. Poniewa zakada si, e
ludzie s w zasadzie dobrzy, zadanie terapeuty polega
gwnie na dopomaganiu w usuwaniu barier, ktre ograniczaj przejawianie si tej naturalnej pozytywnej tendencji. Podstawowa strategia terapeutyczna to rozpoznawanie, akceptowanie i klaryfikowanie uczu klienta.
Dokonuje si tego w atmosferze stworzonej przez bezwarunkow pozytywn postaw terapeuty - postaw nie
oceniajcej akceptacji i szacunku dla klienta, bez adnych warunkw i bez oceniania jego zachowa. Terapeuta pozwala, eby jego wasne uczucia i myli byy
przejrzyste dla klienta. Oprcz utrzymywania tej autentycznoci, terapeuta stara si dowiadcza uczu klienta.
Taka cakowita empatia wymaga, aby terapeuta troszczy
si o klienta jako wartociow, kompetentn jednostk ktrej nie powinno si osdza czy ocenia, lecz pomaga jej w odkrywaniu wasnej indywidualnoci (Meador
i Rogers, 1979).
Tego rodzaju styl emocjonalny i postawa terapeuty
umoliwiaj klientowi ponowne zajcie si prawdziwymi
rdami osobistego konfliktu i rozpoczcie usuwania
rozpraszajcych oddziaywa hamujcych samorealizacj. W odrnieniu od innych terapeutw, ktrzy interpretuj, dostarczaj odpowiedzi lub pouczaj, terapeuta
skoncentrowany na kliencie jest dajcym oparcie suchaczem, odzwierciedlajcym i niekiedy przeformuowujcym oceniajce wypowiedzi i uczucia klienta. Terapia
skoncentrowana na osobie powinna mie charakter
niedyrektywny - terapeuta jedynie uatwia poszukiwanie
przez klienta samowiadomoci i samoakceptacji, ale
nigdy nim nie kieruje.
Rogers jest przekonany, e gdy jednostka odzyska
mono utrzymywania otwartych relacji z innymi ludmi i akceptowania siebie samej, jest wwczas zdolna
doprowadzi si z powrotem do zdrowia psychicznego.
Ten optymistyczny pogld oraz gboko ludzka relacja midzy terapeut jako troskliwym specjalist i klientem
jako osob - wywary wpyw na wielu praktykujcych
psychoterapeutw (Smith, 1982).
Ruch potencjau ludzkiego

Ruch potencjau ludzkiego (human-potential movement),
ktry pojawi si w Stanach Zjednoczonych w kocu lat
60. XX wieku, obejmuje metody i sposoby postpowania
wyzwalajce potencjalne zdolnoci przecitnej istoty
ludzkiej do osignicia wyszych poziomw funkcjonowania i wikszego bogactwa dowiadcze. Ruch ten
wywodzi si z oglnej perspektywy terapii egzystencjalno-humanistycznych. Terapia majca na celu rozwj jednostki, wzbogacenie osobowoci, zwikszenie wraliwoci w stosunkach midzyludzkich i osiganie wikszej
satysfakcji z seksu jest rezultatem egzystencjalistycznych

i humanistycznych pogldw na natur ludzk.
Dziki temu ruchowi terapia przeznaczona pierwotnie dla osb z zaburzeniami psychicznymi obja take
ludzi zdrowych, ktrzy chc by bardziej efektywni,
bardziej produktywni i szczliwi. Terapia z gabinetw
specjalistw przenikna take do kultury masowej dziki wielkim dziaaniom grupowym, gromadzcym setki
ludzi na intensywnych weekendowych sesjach spotkaniowych. Chocia te krtkie, stosunkowo bezosobowe sesje
mog pomc wielu ludziom, to jednak w ich ocenie
naley zachowa ostrono, poniewa nie nastpuj po
nich systematyczne spotkania dodatkowe, dziki ktrym
terapeuci prowadzcy mogliby dowiedzie si o wszelkich niepodanych reakcjach poszczeglnych uczestnikw i im przeciwdziaa.
Terapie grupowe
Wszystkie przedstawione dotychczas rodzaje terapii s
pomylane przede wszystkim jako indywidualne relacje
midzy pacjentem czy klientem a terapeut. Jest jednak
wiele powodw rozwoju terapii grupowej i jej wikszej
skutecznoci w niektrych przypadkach w porwnaniu
z terapi indywidualn (Rosenbaum i Berger, 1975). Zalety terapii grupowej polegaj na tym, e: (a) jest mniej
kosztowna dla uczestnikw; (b) uatwia dostp do ograniczonego liczbowo personelu zajmujcego si zdrowiem psychicznym; (c) jest sytuacj mniej zagraajc dla
wielu ludzi majcych problemy z samodzielnym poradzeniem sobie z autorytetami; (d) umoliwia wykorzystanie
potnych procesw grupowych do zmiany dezadaptacyjnego zachowania jednostki; (e) dostarcza sposobnoci
do obserwowania i wiczenia umiejtnoci interpersonalnych w trakcie sesji terapeutycznej.
Wykorzystanie procesw grupowych do wywoywania zmian osobowociowych jest wspln cech skdind bardzo zrnicowanego ruchu grup spotkaniowych
o rnorodnych celach i filozofiach dziaania. Wedug
niektrych ocen liczba Amerykanw, ktrzy uczestniczyli
w jakim rodzaju grupy spotkaniowej majcej na celu
rozwj osobisty, przekracza pi milionw. Mnstwo
osb bierze udzia w grupach samopomocy, takich jak
grupy majce na celu schudnicie, zwalczanie alkoholizmu i podnoszenie wiadomoci w odniesieniu do przemocy ze strony mczyzn lub homoseksualizmu. Wielu
ludzi jest zaangaowanych w bardziej formalne odmiany
psychoterapii, podzielajce niektre z podstawowych
pogldw podejcia humanistycznego i egzystencjalnego
(I.ieberman, 1977).
Niektre z podstawowych przesanek terapii grupowych rni si od przesanek terapii indywidualnej.
Sytuacja spoeczna w terapiach grupowych stwarza
okazj, by dowiedzie si, jakie sprawia si wraenie na
innych -jak obraz samego siebie, ktry jest przekazywany
innym, rni si od zamierzonego lub dowiadczonego

przez dan osob. Ponadto grupa dostarcza uczestniczcej w niej jednostce potwierdzenia, e jej symptomy,
problemy i dewiacyjne" reakcje nie s bynajmniej niezwyke, lecz czsto do powszechne. Poniewa jestemy skonni do ukrywania przed innymi swoich sabych
punktw, wielu ludzi majcych ten sam problem moe
by przekonanych, e to tylko ja taki jestem". Wsplne
dowiadczenie grupowe moe pomc w rozproszeniu tej
zbiorowej ignorancji, polegajcej na tym, e wiele osb
podziela to samo faszywe przekonanie o swojej, jedynej
w swoim rodzaju saboci czy wadzie. Ponadto grupa
osb bdcych w identycznym pooeniu moe dostarcza oparcia spoecznego poza sytuacj terapeutyczn jak to czyni Anonimowi Alkoholicy w prawie kadym
miecie, do ktrego przyjedzie czonek tej organizacji.
Jakie czynniki zdaj si wyjania warto lecznicz
terapii grupowej? Niektre z powszechnie wystpujcych
czynnikw to uczucia przynalenoci i akceptacji; sposobno do obserwowania, naladowania i uzyskiwania
nagrd o charakterze spoecznym; szansa dowiadczenia
uniwersalnoci ludzkich problemw, sabych i mocnych
stron; oraz odtwarzanie relacji analogicznych do relacji
z czonkami swej rodziny, co umoliwia przeywanie
korekcyjnych dowiadcze emocjonalnych (Klein, 1983).
Terapia Gestalt
Terapia Gestalt (Gestalt therapy) koncentruje si na sposobach osignicia jednoci psychiki i ciaa, aby osoba staa
si caoci (przypomnijmy sobie opisane w Rozdziale 8
pogldy gestaltystw - czyli przedstawicieli psychologii
postaci - na percepcj). Jeden z celw tej terapii, samowiadomo, osiga si pomagajc uczestnikom wyraa
w grupie stumione uczucia i rozpoznawa nie dokoczone
konsekwencje dawnych konfliktw, przenoszone do nowych relacji. Musz one zosta zakoczone, aby umoliwi
jednostce dalszy rozwj. Fritz Perls (1969), twrca terapii
Gestalt, poleca uczestnikom, eby odgrywali swoje fantazje dotyczce konfliktw i silnych uczu, a take aby odtwarzali swoje marzenia senne, ktre uwaa za wyparte
czci osobowoci. Perls stwierdzi: Musimy odzyska te
odrzucone, oderwane czci naszej osobowoci, ten
ukryty potencja, ktry przejawia si w marzeniu sennym"
(1967, s. 67). Prowadzc warsztaty terapii Gestalt, terapeuci zapoyczaj z nauk zen koncentracj na chwili obecnej, tak e klient jest wiadomy pojawiajcych si uczu,
postaw i dziaa. Ponadto, podobnie jak niektre filozofie
Wschodu, terapia Gestalt posuguje si paradoksem, nauczajc: Zmiana jest moliwa tylko wtedy, gdy akceptujemy
to, kim jestemy w danej chwili, a wiadomo sama jest
lekiem" (Thompson, 1988).
rodowiskowe grupy
wsparcia
Najbardziej dramatycznym wydarzeniem w dziedzinie terapii by nagy wzrost zainteresowania i uczestni-
ctwa w grupach wzajemnej pomocy. Ocenia si, e istnieje 500 000 takich grup, w ktrych co tydzie spotyka
si 15 milionw Amerykanw (Leerhesen, 1990). Udzia
w sesjach tych grup wsparcia jest zwykle bezpatny,
zwaszcza wtedy, gdy nie kieruje nimi profesjonalista ze
suby zdrowia; sesje daj szans spotkania z innymi osobami majcymi podobne problemy, ktre jednak z tym
funkcjonuj, a niekiedy nawet wietnie prosperuj. Pionierami idei wzajemnej pomocy realizowanej w grupach
rodowiskowych byli Anonimowi Alkoholicy; w latach 60.
XX wieku zakres wzajemnej pomocy rozszerzy si poza
dziedzin alkoholizmu na ruch podnoszenia wiadomoci
kobiet. Obecnie grupy wsparcia zajmuj si czterema
podstawowymi kategoriami problemw: uzalenienia,
zaburzenia fizyczne i psychiczne, kryzysy wieku przejciowego i inne, oraz traumatyczne przeycia przyjaci
i krewnych osb majcych specyficzne typy problemw.
W prawie kadej spoecznoci istnieje obecnie orodek
wzajemnej pomocy, gdzie mona zatelefonowa, aby si
dowiedzie, gdzie i kiedy spotyka si miejscowa grupa
zajmujca si danym problemem*.
Wartociowym osigniciem w dziedzinie psychoterapii grupowej jest zastosowanie jej technik do oddziaywania na nieuleczalnie chorych pacjentw. Cele takiej
terapii to: pomaganie pacjentom i ich rodzinom w prowadzeniu moliwie satysfakcjonujcego ycia podczas
choroby; realistyczne radzenie sobie z problemem zbliajcej si mierci; oraz przystosowanie si do nieuleczalnej choroby (Adams, 1979; Yalom i Greaves, 1977).
Wszystkie takie grupy wsparcia staraj si przede wszystkim dopomc nieuleczalnie chorym nauczy si, jak y
w peni, dopki si nie poegnasz" (Nungessor, 1990).
Obiektywny materia dowodowy, wiadczcy o psychologicznych korzyciach z interwencji grupy wsparcia
dla nieuleczalnie chorych pacjentw, uzyska David
Spiegel i jego wsppracownicy (1981) w kontrolowanym
eksperymencie z kobietami cierpicymi na metastatycznego (przerzutowego) raka piersi.
Du liczb pacjentek chorych na raka piersi przydzielono losowo do grupy kontrolnej lub do rocznego
programu terapeutycznego, polegajcego na cotygodniowych spotkaniach grup wsparcia. Grupy te koncentroway si na stawianiu czoa problemom nieuleczalnej
* Ruch tego rodzaju grup wsparcia istnieje rwnie w naszym kraju, cho bardzo trudno oceni jego rozmiary, poniewa
ma on charakter oddolny, nieformalny i zdecentralizowany.
Utrudnia to pozyskanie informacji i dotarcie osobom zainteresowanym do odpowiedniej grupy. Oglna zasada jest taka, e
grupy wsparcia skoncentrowane s na specyficznym problemie
(np. jak poradzi sobie z sytuacj po utracie piersi wskutek
operacji) i dziaaj lokalnie (w okrelonym miecie czy powiecie). Zatem jedyna droga dotarcia do odpowiedniej grupy to
zapyta lokalnego psychologa lub lekarza (przyp. red. nauk.).
Ocenia si, e w Stanach

Zjednoczonych jest 500 000 grup
wzajemnej pomocy, w ktrych co
tydzie spotyka si 15 milionw ludzi
(Leerhessen, 1990).
choroby, na poprawieniu stosunkw z rodzin, przyjacimi i personelem; oraz na tym, eby y moliwie
penym yciem w obliczu mierci. Oceny dokonywane
co cztery miesice wykazay, e pacjentki uczestniczce
w spotkaniach byy mniej niespokojne, zmczone i zdezorientowane oraz miay mniej obaw ni pacjentki
w grupie kontrolnej. Ich nastrj by istotnie lepszy i wykazyway one mniej nieprzystosowawczych reakcji w radzeniu sobie z lkiem. Pniejsze badania uzupeniajce wykazay, e kobiety biorce udzia w programie
terapii
grupowej
yy istotnie
duej
ni kobiety
w grupie kontrolnej (Spiegel i in., 1989).
Terapia maeska i rodzinna

Wiele grup terapeutycznych skada si z osb sobie obcych;
spotykaj si one okresowo, wchodzc w krtkotrwae
relacje, z ktrych mog odnie korzy. Jednake niektrzy ludzie, majcy problemy ze swymi wspmaonkami lub innymi" czonkami rodziny, musz wsplnie
z nimi rozwizywa te problemy. Terapia dla maestw
i dla rodzin rozszerza zakres swych zastosowa i oddziaywa w caych Stanach Zjednoczonych.
Poradnictwo dla par, zajmujce si problemami maeskimi, dy do zidentyfikowania typowych wzorcw
komunikowania si przez partnerw, a nastpnie do
poprawienia ich jakoci. Widujc oboje maonkw razem,
a czsto nagrywajc te na tamie wideo ich interakcje
i odtwarzajc je, terapeuta moe pomc partnerom zda
sobie spraw z werbalnych i niewerbalnych stylw komunikacji, ktrych uywaj, by dominowa nad wspmaonkiem, kierowa nim (ni) lub wprawia go (j) w zakopotanie. Terapeuta uczy kad ze stron, jak wzmacnia
podane reakcje u drugiej osoby i jak wycofywa
wzmocnienie po reakcjach niepodanych; uczy take
umiejtnoci niedyrektywnego suchania, aby pomc
partnerowi w jasnym ujmowaniu i wyraaniu uczu
i myli. Terapia par jest skuteczniejsza w rozwizywaniu

problemw maeskich ni terapia indywidualna dla
jednego tylko z partnerw - wykazano, e redukuje kryzysy maeskie i przyczynia si do utrzymania maestw zagroonych rozpadem (Cookerly, 1980; Gurman
i Kniskern, 1978)
W terapii rodzin klientem jest caa rodzina podstawowa
(tzn. rodzice i dzieci), a kadego czonka rodziny traktuje
si jako element systemu zwizkw. Terapeuta rodzinny
pracuje z czonkami zaburzonej rodziny, pomagajc im
uwiadomi sobie, co stwarza problemy dla jednego (lub
wicej) z nich. Koncentruje si przy tym na modyfikowaniu przestrzeni psychologicznych midzy ludmi oraz interpersonalnej dynamiki ludzi dziaajcych jako cao,
a nie na zmienianiu procesw zachodzcych w le przystosowanych jednostkach (Foley, 1979). W terapii tej bierze si pod uwag synergi, czyli si grupy, gdy jej czonkowie wspdziaaj ze sob lub stymuluj si nawzajem
- co nie zachodzi w przypadku terapii indywidualnej.
Terapia rodzin moe zmniejszy napicia w rodzinie
i poprawi funkcjonowanie poszczeglnych jej czonkw,
pomagajc klientom uwiadomi sobie zarwno negatywne, jak i pozytywne aspekty ich relacji. Virginia Satir
(1967), naleca do grupy pomysowych twrcw metod
terapii rodzin, podkrela, e terapeuta rodzinny odgrywa
wiele rl, dziaajc jako interpretator i klaryfikator"
interakcji wystpujcych podczas sesji terapeutycznej,
a take jako osoba wywierajca wpyw, mediator i arbiter.
Wikszo terapeutw rodzinnych zakada, e problemy,
z ktrymi klienci zgaszaj si na terapi, reprezentuj
sytuacyjne trudnoci w kontaktach midzy ludmi, czyli
problemy interakcji spoecznej, a nie dyspozycyjne aspekty jednostki. Trudnoci te mog rozwija si z upywem
czasu, kiedy czonkowie rodziny s zmuszani do penienia niezadowalajcych rl lub przyjmuj takie role. Nieproduktywne wzorce komunikacji mog by wprowadzane w reakcji na naturalne zmiany sytuacji rodzinnej -
utrat pracy, pjcie dziecka do szkoy, chodzenie"

z chopakiem czy dziewczyn, zawarcie maestwa lub
urodzenie si dziecka.
W strukturalnej terapii rodzinnej rodzin rozpatruje si
jako system, ktry wytwarza zaburzenia u jednostek, a nie
odwrotnie (Minuchin, 1974). Terapeuta skupia si przede
wszystkim na ustaleniu aktualnego charakteru interakcji
w rodzinie, w celu poznania jej struktury organizacyjnej,
hierarchii wadzy, kanaw komunikacji oraz zorientowania
si, kto oskara, a kto jest obwiniany za to, co idzie le.
Podobnie jak konsultant organizacji, terapeuta rodzinny
aktywnie (cho nie zawsze bezporednio) stara si pomc
rodzinie zreorganizowa jej struktur, by lepiej funkcjonowaa, zaspokajajc potrzeby swoich czonkw i speniajc nakadane na ni wymagania. Terapeuci rodzinni s
te zainteresowani pomaganiem w ukadaniu harmonijnych relacji rl midzy pokoleniami w rodzinie, jak w przypadku dziadkw i ich wnukw, ktrych rodzice si
rozwiedli (zob. Nichols, 1984).
Podsumowanie
Terapie egzystencjonalno-humanistyczne koncentruj si na
procesie osigania peniejszej samorealizacji. Terapia skoncentrowana na kliencie, ktrej twrc by Carl Rogers, kadzie
nacisk na bezwarunkow akceptacj klienta przez terapeut.
Terapeuta stara si by autentyczny i niedyrektywny, pomagajc klientowi osiga spjno midzy pozytywnym z natury obrazem siebie samego i krytyk zewntrzn. Terapia
humanistyczna, zwana trzeci si" w psychologii, powstaa
w Stanach Zjednoczonych w latach 60. XX w. jako reakcja na
negatywistyczn koncepcj natury ludzkiej przyjmowan we
wczesnych
terapiach
psychoanalitycznych
i behawiorysty-
cznych. Ruch potencjau ludzkiego obejmuje terapie, ktre

wykorzystuj sytuacje spoeczne do wiczenia umiejtnoci
interpersonalnych. W dziedzinie terapii grupowej doszo do
rewolucji
w zwizku
nagym
rozpowszechnieniem
si
rodowiskowych grup wzajemnej pomocy. Terapia grupowa
erapie biomedyczne
Ekologia psychiki jest utrzymywana w delikatnej rwnowadze. Mog j zaburzy usterki w funkcjonowaniu
naszych genw, hormonw, enzymw czy metabolizmu.
Zachowanie, mylenie i afekt (zabarwienie emocjonalne)
s wytworami mechanizmw mzgowych. Gdy z mzgiem
co jest nie w porzdku, widzimy tego nastpstwa
w anormalnych wzorcach zachowania oraz dziwnych
reakcjach poznawczych i emocjonalnych. Podobnie
zakcenia o charakterze rodowiskowym, spoecznym
lub behawioralnym, takie jak pewne rodzaje zanieczyszcze, narkotyki i przemoc, mog zmienia chemizm
mzgu.
Jednym ze sposobw podejcia do korekcji tych
nieprawidowoci jest zmienianie funkcjonowania mzgu
u osb zaburzonych. Zmiany tej dokonywano, niszczc
chirurgicznie okrelone obszary mzgu lub aplikujc
wstrzs elektryczny o wystarczajcej intensywnoci, by
spowodowa chwilow piczk i prawdopodobnie
przerwanie wasnej aktywnoci elektrycznej mzgu.
Nowsze metody interwencji wykorzystuj odkrycia
badaczy ukadu nerwowego (neuroscience). Najbardziej
godn uwagi nowoczesn metod terapeutyczn wynikajc z tych bada jest chemoterapia - zastosowanie
rodkw farmakologicznych, ktre zmieniaj nastrj
i stany psychiczne, do leczenia rnych zaburze psychicznych. Ponadto coraz wiksza znajomo roli genw
w pewnych rodzajach zaburze psychicznych bdzie
prawdopodobnie sprzyja stosowaniu inynierii genetycznej do dokonywania bezporednich zmian w genach
zidentyfikowanych jako zwizane przyczynowo z okrelonymi zaburzeniami psychicznymi.
Terapie biomedyczne traktuj zaburzenia psychiczne
jako problemy strukturalne" (hardware problems) zlokalizowane w mzgu oraz w ukadzie nerwowym i hormonalnym. Wywodz si one z modelu medycznego, ktry
zakada organiczne podoe chorb psychicznych i traktuje schizofreni jako chorob.
moe by take stosowana jako bieca forma wsparcia spoecznego, na przykad dla nieuleczalnie chorych pacjentw.
Terapia Gestalt, ktrej twrc by Fritz Perls, dy do osignicia jednoci ciaa i psychiki, aby osoba staa si bardziej
spjn caoci i lepiej umiaa dowiadcza chwili obecnej.
W terapii maestw i rodzin jednostk analizy nie jest ju
pojedyncza osoba, lecz zaburzana para lub cala rodzina podstawowa. Terapie te, zamiast kierowa oddziaywania korekcyjne na zaburzone tendencje dyspozycyjne jednostek w parze
lub grupie, koncentruj si na trudnociach sytuacyjnych
i dynamice interpersonalnej, nad ktrymi ta para czy grupa
moe pracowa, aby je zminimalizowa lub zmieni.
Psychochirurgia i terapia elektrowstrzsowa

W Los Angeles Times" mona byo przeczyta nagwek:
Kula w mzgu leczy problem psychiczny mczyzny"
(23.02.1988). Artyku informowa, e pewien 19-letni mczyzna, cierpicy na powane zaburzenie obsesyjno-kompulsywne, przestrzeli sobie w prbie samobjczej przedni cz mzgu kul kalibru 0,22 cala. Rzecz niezwyka przey, patologiczne symptomy ustpiy, a zdolnoci intelektualne nie ucierpiay, chocia niektre z przyczyn lecych u podstaw jego problemw pozostay.
Przypadek ten ilustruje potencjalne skutki jednej
z najbardziej bezporednich terapii biomedycznych:
interwencji w mzgu. Interwencja taka obejmuje przecinanie pocze midzy czciami mzgu, usuwanie jego
maych fragmentw i poddawanie caego mzgu intensywnej stymulacji elektrycznej. Terapie te czsto uwaa si
za metody stosowane w ostatecznoci do leczenia tych
zaburze psychicznych, ktre okazay si niepodatne na
inne, mniej skrajne formy terapii. Nieustannie toczy si
oywiony spr co do uytecznoci tych metod i ich skutkw ubocznych.
Psychochirurgia (psychosurgery) jest oglnym terminem sucym do okrelenia zabiegw chirurgicznych
dokonywanych na tkance mzgowej w celu zagodzenia
zaburze psychicznych. W redniowieczu psychochirurgia polegaa na wycinaniu kamienia szalestwa" z mzgu osb cierpicych na obd, co pokazuje wiele rycin
i malowide z tej epoki.
Wspczesne procedury psychochirurgiczne obejmuj
przecicie wkien ciaa modzelowatego (corpus callosum)
w celu zredukowania gwatownych napadw padaczki,
0 czym wspomnielimy w Rozdziale 4; przecicie drg,
ktre porednicz w aktywnoci ukadu rbkowego (amygdalotomia); oraz leukotomi przedczoow. Najbardziej
znan i najczciej stosowan form psychochirurgii jest
leukotomia przedczoow (prefrontal lobotomy), operacja
polegajca na przeciciu wkien nerwowych istoty biaej, czcych paty czoowe mzgu z midzymzgowiem, zwaszcza wkien okolic wzgrza i podwzgrza.
Za opracowanie tej metody terapii, ktra zdaje si zmienia w powanym stopniu funkcjonowanie pacjentw
psychiatrycznych, neurolog Egas Moniz otrzyma
w 1949 r. Nagrod Nobla.
Idealnymi kandydatami do leukotomii byli podnieceni pacjenci cierpicy na schizofreni oraz silnie lkowi
pacjenci z natrctwami. Skutki tej operacji psychochirurgicznej byy dramatyczne: pojawiaa si nowa osobowo, bez silnego pobudzenia emocjonalnego, a wic
1 bez przytaczajcego lku, poczucia winy czy nieopanowanego gniewu. Ten pozytywny efekt wystpowa po
czci dlatego, e operacja ta odcinaa aktualne funkcjonowanie od pamici o dawnych urazach i konfliktach,
a take od przyszych trosk; jednake powodowaa trwae
zniszczenie podstawowych aspektw natury ludzkiej.
Pacjenci poddani leukotomii tracili co szczeglnego:
swoj niepowtarzaln osobowo. Leukotomia powodowaa bowiem niezdolno do planowania na przyszo, obojtno na opinie innych, dziecinne postpowanie, zanik wraliwoci intelektualnej i emocjonalnej
oraz brak spjnego poczucia wasnego ,ja". (Jeden z pacjentw Moniza by tak udrczony tymi nieoczekiwanymi
konsekwencjami, e postrzeli go, powodujc czciowy
parali). Poniewa efekty psychochirurgii s trwae, jej
negatywne skutki - powane i powszechne, a pozytywne
rezultaty mniej pewne, stosowanie tej metody jest obecnie ograniczone do specjalnych przypadkw (The psychosurgery..., 1980).
Terapia elektrowstrzsowa (electroconvulsive therapy,

F.CT) to zastosowanie elektrowstrzsw do leczenia
pewnych zaburze psychicznych. Ma na celu wywoanie
chwilowego zaburzenia w orodkowym ukadzie nerwowym, dezorganizujcego aktywno obwodw elektrycznych mzgu. Technika ta polega na przyoeniu elektrod
do skroni pacjenta i przepuszczeniu przez nie sabego
prdu elektrycznego (20-30 miliamperw) w cigu
uamka sekundy, po czym nastpuje silny napad typu
grand mai (utrata wiadomoci, gwatowne drgawki ciaa,
a nastpnie krtki sen podobny do piczki). Pacjentw
przygotowuje si do tej traumatycznej interwencji,
podajc im rodek uspokajajcy (barbituran o krtkim
czasie dziaania) i rodek rozluniajcy minie, ktry
minimalizuje gwatowne reakcje miniowe (Malitz
i Sackheim, 1984).
Terapia elektrowstrzsowa powoduje przemijajc
dezorientacj i rne ubytki pamici, z ktrych wikszo ma charakter trway. Po typowej serii elektrowstrzsw (kady innego dnia) niektrzy pacjenci s spokojniejsi i bardziej podatni na psychoterapi, gdy jest
ona dostpna. Obecnie elektrowstrzsy czsto aplikuje
si tylko z jednej strony mzgu - w niedominujc pkul - aby zmniejszy prawdopodobiestwo uszkodzenia mowy. Tak jednostronn terapi elektrowstrzsowa
przedstawia si jako skuteczny rodek przeciwdepresyjny
(Scovern i Kilmann, 1980).
Efekty terapii elektrowstrzsowej uznawano pocztkowo za nie majce sobie rwnych w historii psychiatrii.
Szczeglnie skuteczna jest ta terapia w przypadkach
powanej depresji, nikt jednak nie wie dokadnie, dlaczego ona dziaa. By moe zwiksza ilo dostpnej
noradrenaliny i innych neuroprzekanikw lub wywouje
siln reakcj psychiczn, tak jak determinacja, eby
unikn nastpnego zabiegu, lub przekonanie, e si
zostao wystarczajco ukaranym, by pozby si poczucia
winy z powodu jakiego wyimaginowanego zego uczynku (Fink, 1979). Poniewa technika ta pociga za sob tak
wiele reakcji fizycznych, nie jest prawdopodobne, eby
mona byo wyodrbni jeden kluczowy skadnik (Squire,
1986).
W 1985 r. zesp specjalistw z Narodowego Instytutu Zdrowia (National Institutes of Health) doszed do
wniosku, e terapia elektrowstrzsowa jest, co mona
wykaza, skuteczna w odniesieniu do wskiego zakresu
powanych zaburze psychiatrycznych", ktre obejmuj
depresj, mani i niektre formy schizofrenii. Terapi
elektrowstrzsowa stosuje si czsto w sytuacjach wymagajcych nagej pomocy wobec pacjentw o skonnociach samobjczych i pacjentw cierpicych na
depresj, ktrzy s powanie wycieczeni wskutek niedoywienia, nie reaguj na leki przeciwdepresyjne lub
nie toleruj ich skutkw ubocznych. Jest skuteczna
w przypadku pacjentw, u ktrych symptomy zaczy
wystpowa niedawno; chocia redukuje niektre dzi-
si, e moe ona znw sta si procedur stosowan

w sposb nadmierny i nieuzasadniony, poniewa przynosi oszczdnoci szpitalom psychiatrycznym (The historyof..., 1978; Suire, 1988).
nazwy, leki te modyfikuj chemicznie specyficzne funkcje

mzgowe, odpowiedzialne za symptomy psychotyczne,
depresj i kracowo silny lk.
rodki antypsychotyczne
Chemoterapia
Terapia elektrowstrzsowa jest skuteczna w przypadkach

powanej depresji. Jej warto terapeutyczna budzi jednak
powane kontrowersje.
waczne symptomy schizofrenii, takie jak katatonia, nie

wpywa na problemy zwizane z procesami poznawczymi, ktre zdaj si odgrywa gwn rol w patologii
schizofrenii (Salzman, 1980).
Ta skrajna forma terapii biomedycznej ma wielu krytykw, zwaszcza z powodu niekontrolowanego i nieuzasadnionego stosowania w wielkich zakadach psychiatrycznych, nkanych niedoborem personelu, gdzie moe
suy po prostu jako rodek wymuszania na pacjentach
ulegoci i posuszestwa lub te jako kara (Breggin,
1979). Skutki uboczne mog obejmowa pogorszenie
funkcji mowy i pamici u niektrych pacjentw, jak
rwnie utrat poczucia wasnej wartoci wskutek niezdolnoci przypomnienia sobie wanych informacji osobistych lub wykonywania zwykych, rutynowych zada.
Zdarza si, e po dugotrwaej terapii elektrowstrzsowej wystpuj oznaki degradacji osobowoci. Do dzi
trwa spr midzy zwolennikami tej terapii, podkrelajcymi jej oczywist skuteczno, a przeciwnikami,
twierdzcymi, e liczne wady przewaaj nad jej ograniczon uytecznoci (Diamond, 1989).
W 1982 r. mieszkacy Berkeley w stanie Kalifornia
gosowali za zakazem stosowania elektrowstrzsw we
wszystkich instytucjach zdrowia psychicznego ich spoecznoci. Chocia akcja ta zostaa pniej uniewaniona
z przyczyn prawnych, stanowi ona przykad zdolnoci
spoeczestwa do zorganizowania skutecznego protestu
przeciw oglnie przyjtej formie leczenia zaburze psychicznych. W pewnej mierze ten sprzeciw obrocw
praw pacjentw potwierdza aktualno jednego z wtkw Lotu nad kukukzym gniazdem Kena Keseya (1962):
strze si kadej terapii", ktra mogaby by zamaskowan form instytucjonalnego tumienia odmiennych
pogldw. Krytycy terapii elektrowstrzsowej obawiaj
W historii leczenia zaburze psychicznych nic nie dorwnuje rewolucji spowodowanej odkryciem rodkw farmakologicznych, ktre mog uspokoi pacjentw lkowych, przywrci kontakt z rzeczywistoci pacjentom
wycofanym i stumi halucynacje u pacjentw psychotycznych. Ta nowa era w terapii rozpocza si w 1953 r.
wraz z wprowadzeniem rodkw uspokajajcych, zwaszcza chloropromazyny* do programw leczenia w szpitalach psychiatrycznych.
Chemoterapia (chemotherapy) polega na leczeniu zaburze psychicznych i zaburze zachowania za pomoc
rodkw farmakologicznych i substancji chemicznych.
Dziedzina nauki zwana psychofarmakologi zyskaa
niemal natychmiast uznanie i pozycj jako skuteczna terapia pozwalajca przeksztaca zachowanie pacjenta.
Dziki chemoterapii nieopanowani, napastliwi pacjenci
staj si skonni do wsppracy, spokojni i towarzyscy.
Ludzie pochonici urojeniami i halucynacjami zaczynaj
reagowa na swoje fizyczne i spoeczne otoczenie. Personel szpitali psychiatrycznych nie musi ju peni funkcji stranikw, zamyka pacjentw w izolatkach ani ubiera ich w kaftany bezpieczestwa; morale pracownikw
poprawio si, gdy rehabilitacja chorych psychicznie
zaja miejsce nadzoru (Swazey, 1974).
Rewolucja chemoterapeutyczna wywara rwnie
silny wpyw na liczb pacjentw szpitali psychiatrycznych. W 1955 r. przebywao w nich p miliona Amerykanw, przy czym redni czas hospitalizacji wynosi
kilka lat. Wprowadzenie chloropromazyny i innych lekw
spowodowao zmniejszenie rosncej dotd stale liczby
pacjentw. Na pocztku lat 70. XX wieku oceniano, e
w Stanach Zjednoczonych mniej ni poowa pacjentw
leczonych psychiatrycznie przebywaa w szpitalach
psychiatrycznych, a ci, ktrzy byli hospitalizowani,
pozostawali w nich przecitnie tylko par miesicy.
Najwiksze korzyci z psychofarmakologii odnieli
pacjenci modsi, cierpicy na psychozy ostre, a nie przewleke, ktrzy byli hospitalizowani niedawno, niewiele
razy i przez krtki czas. Na starszych pacjentw z chroniczn psychoz, hospitalizowanych przez wicej ni
pi lat, chemoterapia nie miaa tak silnego wpywu, lecz
mimo to redukowaa ich halucynacje i urojenia.
W programach leczenia za pomoc chemoterapii stosuje si obecnie trzy gwne kategorie lekw: antypsychotyczne, przeciwdepresyjne i przedwiekowe. Jak wskazuj ich
* W Stanach Zjednoczonych jej nazw firmow jest thorazine, a w Polsce fenactil (przyp. tum.).
Leki antypsychotyczne usuwaj lub agodz symptomy psychotyczne: urojenia, halucynacje, wycofanie spoeczne i sporadyczne pobudzenie. Chloropromazyna,
otrzymywana ze zwizku zwanego fenotiazyn, jest
lekiem antypsychotycznym. Pacjenci leczeni takimi rodkami staj si spokojni i cisi, lecz pozostaj aktywni.
Wielu spord nich moe by pniej po raz pierwszy
leczonych za pomoc psychoterapii.
Dugotrwae podawanie rodkw antypsychotycznych
moe mie rne negatywne skutki uboczne. Na przykad pna dyskineza jest nietypowym zaburzeniem kontroli motorycznej, zwaszcza mini twarzy, spowodowanym przyjmowaniem rodkw antypsychotycznych.
Agranulocytoza, rzadka choroba krwi, rozwija si u 2% pacjentw leczonych rodkiem antypsychotycznym znanym
jako dopazine, w niektrych przypadkach redukujcym
negatywne symptomy schizofrenii.
rodki przeciwdepresyjne
Dwoma podstawowymi rodkami przeciwdepresyjnymi sq zwizki trjpiercieniowe, takie jak tofrcmil i elavil,
oraz inhibitory oksydazy monoaminowej (MAO). Obecnie
stosuje si trzeci generacj lekw przeciwdepresyjnych,

ktra skada si gwnie ze zwizkw czteropiercieniowych (tetracydics) i zdaje si mie mniej skutkw ubocznych ni wersje wczeniejsze.
Jeden z tych rodkw przeciwdepresyjnych trzeciej
generacji to pwzac, obwoany cudownym lekiem, ktrego dziaanie terapeutyczne jest silniejsze ni innych
rodkw. Poniewa ocenia si, e 15 milionw Amerykanw cierpi na depresj o klinicznym nateniu, a lekarze
co miesic wypisuj lub odnawiaj 650 000 recept na
prozac, nic dziwnego, e sprzeda tego tylko leku przyniosa ponad 500 milionw dolarw; wedug oczekiwa
do 1995 r. miaa przekroczy miliard dolarw (Cowley,
1990).
Drug godn uwagi substancj chemiczn jest sl litu;
moe ona wpywa na t wyjtkowo subteln waciwo
psychiki, ktra reguluje nastrj. Substancja ta okazaa si
skuteczna w leczeniu zaburze maniakalnych. Dawki litu
wyprowadzaj ze stanu maniakalnego braku opanowania
ludzi, u ktrych wystpuj okresy niekontrolowanego,
nadmiernego pobudzenia, kiedy ich energia wydaje si
nieograniczona, a ich zachowanie - przesadne i ekstrawaganckie. Na dziesiciu leczonych litem pacjentw
z zaburzeniami maniakalnymi a omiu ma due szans
powrotu do zdrowia, nawet jeli poprzednio inne sposoby
leczenia zawiody (Lithium and..., 1977). Ponadto regularne przyjmowanie podtrzymujcych dawek litu moe
pomc w przeamaniu nawracajcych epizodw manii
i (lub) depresji. Lek ten pozwala take czowiekowi pozosta aktywnym i twrczym (Ehrlich i Diamond, 1980).
rodki przedwiekowe
Aby poradzi sobie z codziennymi kopotami, miliony
Amerykanw bior piguki w celu zredukowania napicia
i stumienia lku. Na og dziaanie lekw przedwiekowych polega na tym, e wpywaj one uspokajajco na
osob, ktra je zaywa.
Wyrnia si trzy kategorie rodkw przedwiekowych: barbiturany, propanodiole 'i benzodiazepiny. Barbitu-
rany maj oglny wpyw relaksujcy, lecz mog by niebezpieczne, jeli przyjmuje si ich zbyt wiele lub cznie
z alkoholem. Propanodiole, takie jak miltown i euanil,
agodz napicie, ktre towarzyszy lkowi poczonemu
ze wzburzeniem czy zdenerwowaniem. Leki z grupy benzodiazepin, takie jak valium i librium*, skutecznie redukuj
zgeneralizowane obawy i lk, nie wpywajc na zdolno
koncentracji uwagi czy przetwarzania informacji. Nowa
kategoria lekw przedwiekowych, takich jak busparin,
zdaje si mie mniej negatywnych skutkw ubocznych
ni inne leki przedwiekowe.
Ostrzeenie: wpyw dobrych" lekw na mzg
Poniewa leki uspokajajce dziaaj tak dobrze, atwo
jest uzaleni si od nich psychicznie lub fizycznie. Wielu
ludzi radzi sobie z konfliktami lub rdami cierpie
emocjonalnych za pomoc chemii, zamiast stawi czoo
problemom, stara si je rozwiza lub zaakceptowa
cierpienie i al jako cz dowiadczenia ludzkiego.
Od 1975 roku, kiedy valium byo najczciej zapisywanym lekiem w Stanach Zjednoczonych, jego sprzeda
nieco spada, lecz fakt, e osiem do dziewiciu milionw
Amerykanw nadal przyjmuje codziennie dawki valium,
czyni go najpopularniejszym rodkiem uspokajajcym
w tym kraju. Ludzie wykazuj du skonno do naduywania valium i nadmiernie polegaj na nim w prbach
uporania si z hutawk emocjonaln wspczesnego
ycia. Krytycy wskazuj na ten rodek jako na symbol
mentalnoci, charakteryzujcej si wiar w piguk na
wszystko, co ci dolega" a lansowanej aktywnie przez
firmy zarabiajce miliardy dolarw na sprzeday takich
rodkw. Krytycy dowodz, e wiara w to, i piguki,
a nie nasze wasne dziaania, pozwol opanowa stres,
prowadzi jedynie do pogorszenia sytuacji. Niestety, terapi farmakologiczn czsto stosuje si nie jako uzupenienie, lecz zamiast psychoterapii, ktrej dana osoba
moe potrzebowa, aby nauczy si, jak skutecznie radzi
sobie z powtarzajcymi si kopotami yciowymi.
Oto par przestrg dotyczcych lekw uspokajajcych, najczciej przyjmowanych przez studentw: benzodiazepin nie powinno si bra w celu zagodzenia
* Ich polskie odpowiedniki to relanium i elenium (przyp.
tum.).
lkw, ktre s czci zwykych stresw ycia codziennego. Kiedy stosuje si je z powodu silnego lku, nie
naley przyjmowa ich jednym cigiem duej ni przez
cztery miesice, a dawki powinno si stopniowo zmniejsza, zgodnie ze wskazwkami lekarza. Nage przerwanie podawania tych lekw moe spowodowa symptomy
odstawienia, takie jak drgawki, drenie, skurcze brzuszne
i miniowe. Poniewa te leki dziaaj hamujco na
orodkowy ukad nerwowy, mog wpywa niekorzystnie
na prowadzenie samochodu, obsug maszyn i wykonywanie zada wymagajcych szybkiego i jasnego mylenia
(takich, jak uczenie si i zdawanie egzaminw). W poczeniu z alkoholem (ktry take wpywa hamujco na
orodkowy ukad nerwowy) lub z pigukami nasennymi,
benzodiazepiny mog doprowadzi do utraty przytomnoci, a nawet mierci (Hecht, 1986).
Podsumowanie
Terapie biomedyczne staraj si wpywa bezporednio na
fizjologiczne aspekty choroby psychicznej. Obecnie polegaj one przede wszystkim na stosowaniu szeregu lekw
psychotropowych w celu zagodzenia patologicznych symptomw zaburze zachowania i zaburze psychicznych. Jed'pak leki te nie lecz zaburze. Psychochirurgia, do ktrej
zalicza si m.in: leukotomi przedczoow, bya dawniej
popularna, lecz obecnie jesl stosowana rzadko z powodu
^nieodwracalnoci jej negatywnych skutkw ubocznych.
Obecnie zaznacza si ponowny wzrost zainteresowania
zastosowaniem terapii elektrowstrzsowej w przypadku
pacjentw z powan depresj; wspczesne techniki nie s
(ini tak przykre, ani nie maj takich negatywnych skutkw
\jak ich wczeniejsze formy. Jednak zarwno psychochiiriirgia, jak i terapia elektrowstrzsowa s nadal kontrowersyjnymi, ekstremalnymi sposobami leczenia specjalnej
kategorii zaburze.
\i Chemolerapia obejmuje leczenie schizofrenikw rodkami anty psychotycznymi. rodki przeciwdepresyjne, takie
jak zwizki irjpiercieniowe i inhibitory oksydazy mono\aminowej, stosuje si do chemicznego opanowania depresji. Litu uywa si do leczenia maniakalno-depresyjnych
zaburze psychicznych. rodki przedwiekowe stosuje si do
Redukowania napicia, a czasami do wywoania snu. Do
}lekw przeciwlkowych nale barbiturany, propanodiale
1/ benzodiazepiny. Ludzie s szczeglnie skonni do naduywania tych lekw, poniewa lekarze chtnie je przepisuj, podaje si je sobie samemu i maj one uspokajajcy,
ôgradzajcy wpyw na miliony normalnych ludzi, cierpifych wskutek zwykego stresu ycia.
Taiioln I'!./! Czynniki wpywajce na powodzenie psychoterapii
zy terapia jest skuteczna?

Czy terapie przynosz podane skutki? Nieatwo uzyska odpowied na to pytanie - kwestie metodologiczne
zwizane z ocen powodzenia terapii s zoone,
a badacze i klinicyci nie s co do nich w peni zgodni.
^ ^ ^ ^ ^ ^ H Chwila przerwy na wiczenie w krytycznym
myleniu: wyobra sobie, e zatrudniono ci, eby
zbiera dane w celu uzyskania odpowiedzi na pytanie:
Czy wyksztacenie uzyskane na wyszej uczelni przynosi
podane efekty?". Od czego by zacz, na ile rnych
sposobw mgby przeformuowa zadanie, i jak mona
by ci skrytykowa za zbieranie niewaciwych danych?
A teraz rozpatrz to wiczenie w wietle pytania: Czy
terapie przynosz podane efekty?". ^ ^ ^ B ^ ^ ^ M
Rzeteln ocen skutecznoci danej terapii (w sensie
absolutnym i w porwnaniu z innymi rodzajami leczenia)
utrudnia wiele problemw teoretycznych i praktycznych.
Nawet jeli ograniczymy ocen terapii do tylko jednego
z setek typw zaburze psychicznych, np. depresji, to
nadal jest to sprawa zoona. Jeden ze specjalistw
podkrela, e moe by tuzin rodzajw depresji [...], to
nie jest jedno zaburzenie, takie jak odr [...] i jest ona
przenoszona w osobowoci czy charakterze danej jednostki. Leczenie depresji u jednej osoby moe wyglda
zupenie inaczej ni skuteczne leczenie depresji u innej.
Tak wic zaley to zarwno od osoby, jak i od zaburzenia, na ktre te osoby cierpi" (Coyne, Discovering Psychology, 1990, Program 22). Jednak pewne oglne czynniki
zdaj si mie zwizek z powodzeniem terapii; niektre
z nich przedstawiono w tabeli 18.3.
Ocena skutecznoci terapii

Brytyjski psycholog, Hans Eysenck, (1952) zyska przed
laty rozgos owiadczajc, e psychoterapia w ogle nie
jest skuteczna. Dokona on przegldu dostpnych publikacji, opisujcych skutki rnych terapii i stwierdzi, e
wskanik wyzdrowie wrd tych pacjentw, ktrych nie
poddano adnej terapii, by rwnie wysoki, jak wrd
tych, ktrzy korzystali z psychoanalizy lub innych form
terapii przez wgld. Kysenck utrzymywa, e w przyblieniu dwie trzecie wszystkich osb z problemami nerwicowymi samorzutnie wraca do zdrowia w cigu dwch
lat od pojawienia si problemu.
Z rnych powodw pewien procent pacjentw psychiatrycznych i klientw psychoterapii istotnie wykazuje
popraw bez adnej profesjonalnej interwencji. Procent
samorzutnej remisji stanowi wic jedno z kryteriw wyjciowych, w porwnania z ktrym naley ocenia skuteczno poszczeglnych terapii. Mwic po prostu,
Czynniki*
Warunki prowadzce do sukcesu
Zaburzenie
Neurotyczne, zwaszcza lk
Patologia
Zaburzenie o krtkim czasie trwania,

niezbyt powane
Sia ego ~:'yy.-;

.
,...->..
:
Warunki, ktre czyni sukces mnie] prawdopodobnym

Schizofreniczne; paranoidalne
Mata
Dua
;-'
':{4k"Z--l-: ::':.''-/'-
Saby
Powane chroniczne zaburzenie
Silny
Mechanizmy
obronne
Waciwe
Brak
Postawy pacjenta
Motywowany do zmiany
Obojtny
'
M
.?*
. ',,
|f
H
'%
H
"w.:
*r'.,'.';'>> ':,
Realistyczne oczekiwania dotyczce zmiany

.;.;'.'.w wyniku terapii
Rola pacjenta
w terapii
Relacja
||
,
g
'-'Jt
terapeutyczna
Cechy terapeuty
Aktywny, wsppracujcy, zaangaowany,

odpowiedzialny za rozwizanie problemu
''
Wzajemna sympatia i atrakcyjno

...
Nierealistyczne oczekiwania lub brak oczekiwa

dotyczcych zmiany
,'jj
;fj
Bierny, obojtny, czyni terapeut odpowiedzialnym

za rozwizanie problemu
f
:,
Nieodwzajemniona sympatia
Dobrze przystosowany osobowociowo;

dowiadczony
,;S
..::/;-;.';
Sabo przystosowany
w
"":"
"Nie stwierdzono rnic dla nastpujcych czynnikw: wiek, ple, klasa spoeczna i rasa
rdo: Zaadaptowano za zezwoleniem z Annual Review of Psychology", t. 29, Copyright 1978 by Annual Reviews, Inc.
trzeba wykaza, e robienie czego prowadzi do istotnie

wikszego procentu przypadkw poprawy ni nierobienie niczego.
Trzeba take odrnia rzeczywiste efekty terapeutyczne od skutkw terapii placebo (placebo therapy), jeli
mamy ustali, czy poprawa wykazywana przez klienta
wynika ze specyficznych procedur klinicznych, czy po
prostu jest skutkiem znajdowania si w jakiej sytuacji
terapeutycznej. Wielu psychologw i psychiatrw sdzi,
i kluczowymi czynnikami typu placebo sprzyjajcymi
sukcesowi kadej terapii jest wiara pacjenta, e terapia
pomoe, oraz wpyw spoeczny terapeuty przekazujcego t sugesti (Fish, 1973). Psychiatra Jerome Frank
(1961) porwna procesy zachodzce we wspczesnej
psychoterapii, w ruchu odrodzenia religijnego, w uzdrawiajcych obrzdach autochtonw oraz w komunistycznych programach przemiany ideowej. Dowodzi on, e
wiara ma naprawd decydujce znaczenie dla wszelkiego rodzaju procesw uzdrawiania, poniewa bez
wiary dana osoba nie uczestniczy w sposb rzeczywisty
| . . . ] . Nic si nie zdarza, o ile oni nie wierz naprawd, e
to mogoby im pomc" (Frank, Discovering Psychology,
1990, Program 2).
Chocia wikszo psychologw prowadzcych badania nad psychoterapi zgadza si z Fysenckiem, i
trzeba udowodni, e psychoterapia jest skuteczniejsza
od samorzutnej remisji czy od nadziei klienta, to jednak
krytykuj wycignite przez niego wnioski ze wzgldu na
liczne problemy metodologiczne w badaniach objtych

jego przegldem. Pniejsza ocena prawie stu bada nad
wynikami terapii wykazaa, e psychoterapia prowadzia
jednak do wikszej poprawy ni samorzutne wyzdrowienie w 80% przypadkw (Meltzoff i Kornreich, 1970). Tak
wic zaczynamy czu si troch bardziej pewni tego, e
samo dowiadczenie terapeutyczne jest zwykle uyteczne
dla wielu ludzi.
Oglny model pokazujcy, w jaki sposb teoria,
obserwacje kliniczne i badania przyczyniaj si do opracowania i oceny kadej formy leczenia (zaburze psychicznych i fizycznych, przedstawiono w postaci sieci
przepywu na rysunku 18.4. Wynika z niego, e potrzebne
s systematyczne badania, by pomc klinicystom
przekona si, czy ich terapie przynosz skutki przewidywane przez ich teorie.
W pewnym dobrze kontrolowanym badaniu porwnywano pacjentw poddanych terapii psychoanalitycznej
lub behawioralnej z pacjentami, ktrzy po prostu byli na
licie oczekujcych na terapi. Obydwa rodzaje terapii
okazay si korzystne, z tym, e terapia behawioralna
prowadzia do najwikszej oglnej poprawy. Badacze
doszli take do wniosku, e poprawa, jaka wystpia
u pacjentw uczestniczcych w terapii, nie bya spowodowana wycznie ani samorzutnym wyzdrowieniem, ani
efektem placebo niespecyficznych aspektw terapii,
takich jak wzbudzenie nadziei, oczekiwanie pomocy, oraz
wstpny wywiad katarktyczny" (Sloane i in., 1975, s. 224).
Uzalenienia
erapia problemw z piciem alkoholu
z- co pomaga?'^''^:&1 ^MM^^'. "S J
:
Z opinii znanych osb i reklam

mogoby wynika, e droga do trzewoci zaczyna si od 10-30 dni
intensywnego leczenia, poczonego
z zamieszkiwaniem przez ten czas
w stacjonarnym orodku terapii, takim jak zaoony przez Betty Ford,
dawn Pierwsz Dam Stanw Zjednoczonych. Stosunkowo niedawno
przeprowadzone badania nie potwierdzaj jednak tego wniosku.
Kiedy psychologowie Reid Hester;.;
i William Miller dokonali przegldu
dwch tuzinw bada, porwnujc
leczenie dugoterminowe z krtko-'/,
terminowym, programy stacjonarne
z ambulatoryjnymi, oraz programy
o duej intensywnoci z mao intensywnymi, stwierdzili, e bez wyjtku,
badania te nie wykazay adnej przewagi bardziej intensywnych, duej
trwajcych czy stacjonarnych sposo' bw leczenia nad mniej intensywnymi i mniej kosztownymi sposobami" (Handbook of alcoholism..., 1989,
s. XII).
eby osign najlepsze rezultaty, leczenie problemw zwizanych
.; z alkoholem i innymi narkotykami
powinno by starannie dostosowane
do potrzeb osoby szukajcej pomocy.
Osoby ustabilizowane pod wzgldem
spoecznym, ktre nie s powanie
uzalenione od alkoholu, czyni
wiksze postpy pod wpywem leczenia mniej intensywnego. Zalenie
od osobowoci danej jednostki,
: stanu jej zdrowia, systemu oparcia
spoecznego oraz dotychczasowej
historii ycia, odpowiednie mog by
rne poziomy intensywnoci leczenia.
Jednake bardziej podstawowe

znaczenie ni kwestia intensywnoci
i czasu trwania programw leczenia
przeciwalkoholowego maj dwa powizane ze sob pytania: czy alkoholizm jest chorob dziedziczn czy te
nawykowym, dezadaptacyjnym stylem ycia? Czy alkoholizm najlepiej
leczy stosujc spopularyzowany
genetycznie, a zatem nie podlegajc

kontroli dowolnej. Jedyny sposb
uporania si z nim polega na tym,
eby nigdy nie wypi ani kropli alkoholu. Metod leczenia, ktra opiera
si na tym modelu chorobowym"
i zakada cakowit abstynencj, realizuje w praktyce program dwunastu
krokw" Anonimowych Alkoholikw.;,
czony i e czynnik ten zawsze dziaa

w interakcji z czynnikami behawioralnymi, psychodynamicznymi, egzystencjalnymi i spoeczno-grupowymi
we wszystkich rodzajach problemw
z piciem alkoholu [...]" (Peele, 1986).
Ponadto trening kontrolowanego
picia wydaje si najbardziej skuteczny w przypadku osb, ktre
okrela si jako majce problemy
zwizane z piciem alkoholu (problem
drinkers)" (Marlatt, 1983). Naukowe
przegldy tej literatury wykazuj, e
umiarkowane picie alkoholu przez
alkoholikw nie stwarza problemw
nawet wtedy, gdy czyni to potajemnie pacjenci uczestniczcy w programach leczenia ukierunkowanych na
abstynencj (Heather i Robertson,
1981). Kiedy umiarkowane picie jest
czci programu terapii, ktry uczy
umiejtnoci kontrolowanego picia,
prawie wszystkie badania wykazay,
e uzyskuje si pozytywne, trwae
wyniki (Miller, 1983). Przeciwnie,
wymagajce abstynencji, konwencjonalne sposoby leczenia, wcznie
z praktykowanymi przez Anonimowych Alkoholikw, cechuje maa
udowodniona skuteczno w odniesieniu do problemw alkoholowych
(Edwards, 1980; Miller i Hester, 1980;
Valliant, 1983).
To, e grupy dwunastu krokw*
(i zwizany z nimi chorobowy model
uzalenienia) mog cieszy si tak
oczywist popularnoci i rozgosem,
przez Anonimowych Alkoholikw (AA)

sposb podejcia, zakadajcy cakowitq abstynencj, czy te metod kontrolowanego picia w ramach programu
indywidualnej terapii behawioralnej?
Oywiony spr, jaki rozgorza wok
tych zagadnie, przeciwstawia medycyn - psychologii, koncepcje genetyczne - behawioralnym, przywdcw religijnych - badaczom oraz
uczonych - uczonym (Marlatt, 1983;
Peele, 1984).
Wedug panujcego powszechnie pogldu, alkoholizm jest chorob
w duej mierze zdeterminowan
Program ten wymaga uznania swojej (

bezsilnoci wobec choroby i zwrc- "
nia si do wyszego bytu" o niezbdn pomoc. Medyczny model chorobowy przyjmuje take Amerykaskie
Towarzystwo Lekarskie (American
Medical Association) oraz Narodowy
Instytut ds. Naduywania Alkoholu',:.V;%
i Alkoholizmu (National lnstitute on
Alcohol Abuse and Alcoholism).
Ten powszechnie panujcy po->^H\i
gld moe jednak by bdny. Dua
i stale rosnca liczba prac naukowych
wykazuje, e wpyw czynnika genetycznego na alkoholizm jest ograni-
w poczeniu z brakiem potwierdzenia empirycznego i ma w rzeczywistoci frekwencj, jest zjawiskiem

fascynujcymi...]" (Horvath, 1991,
s. 13). Instytut Medycyny ocenia, e
tylko 20% osb z problemami alkoholowymi, ktre s kierowane do
Anonimowych Alkoholikw, uczszcza przez jaki czas regularnie na
spotkania. W opracowanym w 1990
roku sprawozdaniu dla Kongresu,
Minister Zdrowia i Spraw Socjalnych
konkluduje: skuteczno Anonimowych Alkoholikw nie zostaa naukowo udokumentowana, a problemy
metodologiczne sprawiaj, e dokonanie takiej oceny jest trudne".
Spr na temat kontrolowanego
picia (controlled-drinking contiwersy)
zosta wywoany w 1962 r. sprawozdaniem brytyjskiego lekarza D. L.
Daviesa, ktry zakwestionowa tradycyjny nacisk na cakowit abstynencj, wykazujc, e ogromna wikszo alkoholikw uczestniczcych
w programach kontrolowanego picia,
kontynuowaa umiarkowane, nie
powodujce problemw picie alkoholu przez wiele lat. Spr ten ody
dwadziecia lat pniej po opublikowaniu szczegowych i zakrojonych na du skal bada zespou
psychologw behawioralnych, Marka
i Lindy Sobell (1973). Ich zindywidualizowana terapia behawioralna dla
alkoholikw obejmowaa wiele strategii behawioralnych, ktre przedsta-
wilimy pokrtce w tym rozdziale,

lecz stosowaa je cznie z kontrolowanym piciem alkoholu. Skuteczno
ich terapii zakwestionowali jednak
inni badacze (Pendery i in., 1982),
a sama terapia zostaa wymiana
w popularnym [w USA] programie
telewizyjnym 60 minut (6.03.1983),
co doprowadzio do kilku niezalenych bada majcych na celu sprawdzenie rzetelnoci naukowej i ocen
danych, przedstawionych przez terapeutw. Badania te przyniosy pene
potwierdzenie tych danych (Marlatt,
1983; Sobell i Sobell, 1984).
Co skutkuje? Terapia zmierzajca
do kontrolowanego picia jest najlepsza dla modszych osb z problemami zwizanymi z piciem alkoholu,
lecz nie wykazujcych oznak uzalenienia fizycznego, podczas gdy abstynencja moe by konieczna tylko dla
starszych, chronicznych alkoholikw,
u ktrych wystpuj objawy wiadczce o organicznych konsekwencjach uzalenienia od alkoholu.
Alkoholizm to choroba, ktra jest
skutkiem nadmiernego dugotrwaego picia, a nie przyczyn takiego
picia. Przeciwstawiajc si temu chorobowemu modelowi grzesznego
alkoholizmu, wymagajcego cakowitej abstynencji, psychologowie badacze i terapeuci - obieraj drog
niepopularn, lecz tak, ktr trzeba
poda.
Rysunek 18.4
Farmakoterapia i psychoterapia
Sie przepywu przedstawiajca stadia opracowywania sposobw

leczenia zaburze psychicznych i fizycznych.
z wynikami bada nad pacjentami z ostr depresj,

odpowied na to pytanie jest twierdzca (zob. rys. 18.5).
Ocena leczenia depresji dokonana przez NIMH
Stosunkowo niedawno zosta zrealizowany pierwszy

kooperacyjny program badawczy majcy na celu ocen
wynikw psychoterapii w leczeniu okrelonego zaburzenia psychicznego - depresji. To dugoterminowe badanie
oceniajce byo koordynowane i finansowane przez
Narodowy Instytut Zdrowia Psychicznego (NIMH NaLional Institute for Mentol Health). Istotne cechy tego
badania obejmoway: (a) porwnanie skutecznoci

dwch rnych form krtkiej psychoterapii z farmakologicznym leczeniem przeciwdepresyjnym i grup kontroln otrzymujc placebo; (b) staranne zdefiniowanie
i znormalizowanie sposobw leczenia, co osignito
dziki przeszkoleniu 28 terapeutw w stosowaniu kadego z czterech uytych sposobw, przy czym kady
rodzaj terapii przeprowadzono w trzech rnych instytucjach znajdujcych si w rnych miastach; (c) losowe
przydzielanie do poszczeglnych grup 240 pacjentw
ambulatoryjnych, ktrzy speniali standardowe kryteria
Rysunek 18.5
Nawrt symptomw depresji
W leczeniu pacjentw z powan depresj bardzo skuteczne s

rodki farmakologiczne stosowane w poczeniu z psychoterapi
i terapi poznawcz.
Ze wzgldu na takie wyniki wspczeni badacze mniej

interesuj si pytaniem, czy psychoterapia jest skuteczna, ni pytaniem, dlaczego jest skuteczna, i czy jaki
rodzaj terapii jest najbardziej skuteczny dla okrelonego
problemu i dla pewnych typw pacjentw (Goldfried i in.,
1990).
Do zmiennych zakcajcych, z jakimi ma si do czynienia przy stosowaniu danych z rnych bada do
porwnywania skutecznoci rozmaitych typw terapii
(w metaanalizie obejmujcej setki bada), nale rnice
pod wzgldem dowiadczenia terapeuty, czasu trwania
terapii, dokadnoci pocztkowej diagnozy, typu zaburzenia, powagi i rodzaju trudnoci pacjentw, rodzaju
miar uytych do okrelenia rezultatw terapii, zgodnoci
midzy oczekiwaniami pacjentw a oferowanym typem
terapii, oraz dugoci okresu przeprowadzania nastpczych bada kontrolnych, eby wymieni chocia kilka
(Kazdin, 1986; Kazdin i Wilson, 1980; Smith i in., 1980;
Smith i Glass, 1977).
Moglibymy take chcie si dowiedzie, czy w odniesieniu do niektrych rodzajw zaburze jakie kombinacje terapii s lepsze ni terapie pojedyncze. Zgodnie
diagnostyczne wyranie powanego zaburzenia depresyjnego; (d) standaryzowane procedury oceniania, suce do kontrolowania procesu terapii (na przykad na podstawie analizy tam wideo z sesji terapeutycznych), jak
rwnie zestawu narzdzi do pomiaru rezultatw, ktrym badano pacjentw przed rozpoczciem leczenia,
podczas trwajcego 16 tygodni okresu terapii, na jej
zakoczenie i po 18 miesicach; (e) niezalen ocen
rezultatw w instytucji nie zwizanej z tymi, ktre bray
udzia w fazie szkolenia lub w fazie terapii (Elkin i in.,
1989).
W badaniu tym oceniano dwie formy psychoterapii,
opracowane lub zmodyfikowane specjalnie do leczenia
depresji u osb nie hospitalizowanych. Metody te byy
rwnie wystarczajco wystandaryzowane, aby je przekaza innym klinicystom w podrcznikach szkoleniowych. Porwnywano poznawcz terapi behawioraln
i psychoterapi interpersonaln, ktra jest terapi
o orientacji psychodynamicznej, koncentrujc si na
aktualnym yciu pacjenta i jego relacjach interpersonalnych (Klerman i in., 1979). Lek przeciwdepresyjny (imipramine) i placebo w grupie kontrolnej podawano przy
zastosowaniu podwjnie lepej" procedury. Ze wzgldw etycznych, pacjenci w grupie kontrolnej otrzymywali nie tylko obojtn chemicznie piguk placebo. Spotykali si co tydzie z psychiatr, ktry razem z placebo
dostarcza im minimum terapii podtrzymujcej.
Cz rezultatw tego modelowego programu bada
nad wynikami terapii przedstawia rysunek 18.6. Wykres
ten pokazuje, e kady z zastosowanych sposobw leczenia pacjentw cierpicych na powan depresj przynis
lepsze efekty ni placebo w grupie kontrolnej, przy czym
lek przeciwdepresyjny by najbardziej skuteczny, a skuteczno terapii psychodynamicznej i poznawczej bya na
poziomie rednim. W badaniu tym uzyskano take inne
godne uwagi rezultaty: (a) leczenie za pomoc placebo
pomogo zredukowa symptomy depresji u tych pacjentw, ktrzy cierpieli jedynie na umiarkowan depresj,
lecz wielu z nich zrezygnowao z udziau w badaniach
przed ich zakoczeniem; (b) pozytywne skutki leczenia
farmakologicznego wystpiy wczeniej ni skutki psychoterapii i byy bardziej jednolite w rnych instytucjach; (c) stwierdzono popraw w wielu sferach funkcjonowania pacjentw; (d) cechy pacjentw, takie jak stan
cywilny, oczekiwanie poprawy oraz codzienne funkcjonowanie take przyczyniay si do powodzenia tych
dwch form psychoterapii.
Kompleksowa analiza terapii jest jednym z wanych
wkadw tego innowacyjnego badania oceniajcego. Suy
ono jako model sposobu przeprowadzania poprawnych
naukowo bada, majcych na celu ocen twierdze
innych podej terapeutycznych. Chocia rni terapeuci
nie zgadzaj si z pewnymi aspektami tego klinicznego
badania porwnawczego, program rygorystycznego,
systematycznego oceniania specyficznych terapii jest zde-
Rysunek 18.6
Skuteczno rnych sposobw leczenia

depresji
Farmakoterapia najbarsziej zredukowaa symptomy depresji; take

terapia psychodynamiczna i terapia poznawcza spowodoway
wyran redukcj tych symptomw, natomiast leczenie za pomoc
placebo nie doprowadzio do ich redukcji.
Trjpiercieniowy
lek przeciwdepresyjny
Terapia
psychodynamiczna
Terapia
poznawcza
Piguka
placebo
Niski
Wysoki
Poziom symptomw po leczeniu
cydowanie podany. Badania takie mog suy nie tylko

do porwnania skutecznoci rnych terapii - odda
mog znacznie cenniejsze usugi, dostarczajc nowych
informacji o zoonej interakcji midzy terapeut, terapi,
symptomami, pacjentem i procesem zmiany.
Jednak niektrzy krytycy argumentuj przekonujco,
e to wystandaryzowane podejcie porwnawcze, ktre
oddziela leczenie od oceniania, nie uwzgldnia moliwoci zindywidualizowanych terapii. Zamiast tego proponuje si, eby ocena bya sformuowana w kategoriach
procedury, opartej na teorii przyjtej przez terapeut
i sucej do oszacowania wynikw terapii przez porwnanie ich z celami ustalanymi dla kadego indywidualnego pacjenta.
Strategie profilaktyczne
Dwch przyjaci spacerowao brzegiem rzeki. Wtem
zauwayli tonce dziecko. Jeden z nich wskoczy do
rzeki i uratowa je. Nastpnie przyjaciele kontynuowali przechadzk. Nagle pojawio si drugie dziecko
unoszone przez fale. Ratownik znw wskoczy do
wody i wycign ofiar na brzeg. Wkrtce ukazao si
ystem przeciw uczniom zncajcym si

nad sabszymi .... ' .-^-'*$$&
. .,
^"-M
Wikszo z na pamita, jak
w szkole podstawowej lub redniej
bylimy przeladowani lub widzielimy kogo przeladowanego przez
jednego ze szkolnych osikw. Czasami robili to, eby wymusi drobne
oszczdnoci lub pienidze przeznaczone na drugie niadanie, lecz
czsto wydawao si, i po prostu
zncali si, aby pokaza, e maj
wadz. Potrafili obrzydzi ycie tym
zwaszcza uczniom, ktrych z jakich nieznanych powodw wybrali
sobie na ulubiony cel napaci.
Szkoa staje si odraajcym,
wrogim rodowiskiem dla dzieci,
ktre regularnie s zaczepiane, okradane, bite lub upokarzane sownie
przez zncajcych si nad nimi osikw. Obawiajc si poskary na
swojego drczyciela nauczycielom
i wstydzc si powiedzie rodzicom,
dzieci te mog wymyla rnorodne
wymwki, eby tylko nie i do szkoy, a nawet rozwijaj si u nich choroby psychosomatyczne, ktre usprawiedliwiaj pozostawanie w domu,
gdy tylko jest to moliwe. W kadym
razie dla tych udrczonych modych
ludzi to, co powinno by penym radoci okresem ycia, staje si koszmarem.
Psycholog Dan Olweus (1991)
z Uniwersytetu w Bergen (Norwegia), stwierdzi, e zncanie si
nad sabszymi jest powanym
i utrzymujcym si uporczywie problemem w szkoach Norwegii i Szwecji. Jego badania wykazay, e 9%
dzieci w wieku szkolnym jest ofiarami zncajcych si nad nimi kolegw
z klasy, a w przyblieniu jedno na

siedmioro dzieci szkolnych angauje
si w jaki rodzaj zachowania okrelanego jako zncanie si nad sabszymi". Zaskakujce, e odnosi si to
zarwno do chopcw, jak i do
dziewczt. Badania te ujawniy take,
e wikszo rodzicw i nauczycieli
nie zdaje sobie sprawy ze skali tego

problemu, ani z tego, e dotyczy on
rwnie ich dzieci. Wydaje si, e
nie ma znaczenia, czy szkoa jest
wiejska czy miejska, dua czy maa;
zncanie si nad sabszymi prawdopodobnie wystpuje czsto we
!
wszystkich szkoach.
;,;...,v
Wbrew swoim pocztkowym
oczekiwaniom Olweus stwierdzi, e
zncanie si nie wydaje si by rezultatem frustracji drczycieli, spowodowanej sabymi wynikami w nauce.
Gwn rnic midzy drczycielami a ich ofiarami jest po prostu sia
fizyczna. Przeladowcy s silniejsi

i zaczepiaj takich, ktrzy s wyranie sabsi. Na og s agresywni nie
tylko wobec swych ofiar, lecz take
wobec nauczycieli, rodzestwa i rodzicw. Maj potrzeb dominacji i na
og s impulsywni - swoim zachowaniem wyraaj wszystko to, co
czuj. Maj ma zdolno empatii
w stosunku do ofiar, lecz zwykle nie
drczy ich lk ani nie cierpi na brak
poczucia bezpieczestwa.
Badania ankietowe i wywiady
ukazuj smutny portret ofiar zncania si. Na og brak im poczucia bezpieczestwa, s lkliwe, ostrone,
wraliwe i spokojne. Na zncanie si
reaguj najczciej paczem i wycofaniem z kontaktw spoecznych.
Dzieci te uwaaj, e s gupie, nieatrakcyjne i e powinny si wstydzi.
S zwykle samotne, sabe fizycznie
i czuj si opuszczone. Chocia nie
robi nic takiego, co mogoby bezporednio prowokowa innych do zncania si nad nimi, to jednak poczenie
specyficznych cech fizycznych i psychicznych wyznacza ich na przynty
i ofiary" dla szkolnych osikw.
;>i'<1
Czy zncanie si ma jaki nega-'"
tywny wpyw poza przykroci, jak
drczyciele wyrzdzaj sabszym kolegom? Olweus sdzi, e ma. Stwierdzi on, e zncanie si nad sabszymi
jest czci wzorca zachowa, ktry
wie si z pniejsz przestpczoci w wieku modzieczym i dojrzaym. Wykaza, e wicej ni 35%
modych drczycieli miao trzy wyroki sdowe (lub wicej) przed ukoczeniem 24 roku ycia. Stwarzaj oni
powane problemy sobie samym,

rodzinom, okolicznym mieszkacom
i spoeczestwu.
Jak mona zaradzi temu powanemu problemowi? Tradycyjne podejcie mogoby polega na poddawaniu poszczeglnych drczycieli
psychoterapii majcej na celu dostarczenie im wgldu w ich problem lub
restrukturyzacj ich schematw poznawczych dotyczcych fizycznej dominacji. Dan Olweus zdecydowa si
na inne rozwizanie: zmodyfikowa
rodowisko spoeczne i fizyczne,
w ktrym wystpuje zncanie si.
Aby upora si z problemem szkolnych przeladowcw, Olweus opracowa i wyprbowa w praktyce program interwencji, oparty na trzech
zasadach. Pierwsza, to utworzenie
serdecznego, zdecydowanego i zaangaowanego zespou nauczycielskiego, ktry ponadto wyznacza
wyrane, stae granice okrelajce,
co jest, a co nie jest moliwym do
zaakceptowania zachowaniem. Druga
z nich gosi, e naruszajcy zasady,
powinni spotka si z niewrogimi
i niefizycznymi, lecz konsekwentnymi reakcjami ze strony wszystkich zainteresowanych osb. Zgodnie z trzeci zasad, doroli musz
by gotowi, by w interakcjach z dziemi zachowywa si w sposb autorytatywny - troszczy si o nie, lecz
w kontekcie ustrukturalizowanych
wytycznych, ktrych przestrzegania
wymagaj. Olweus i jego wsppracownicy stosowali te zasady jako
cz oglnokrajowego programu,
realizowanego na trzech poziomach:
szkoy, klasy i indywidualnym. Interwencja ta miaa dwa cele: zreduko-
:'
..i.-vi
wa w jak najwikszym stopniu istniejce problemy zncania si przez

przeladowcw nad ofiarami oraz
zapobiec powstawaniu nowych problemw. Program kad nacisk zarwno na ksztacenie personelu
szkolnego i rodzicw za pomoc
broszurek informacyjnych, folderw
i filmw wideo o naturze i zakresie
tego problemu, jak i na rne sposoby przeciwdziaania zncaniu si.
Szkoy zachcano do zapewnienia
lepszego nadzoru podczas pauz, tak
eby pauza nie bya nadal dla
przeladowcw okazj do drczenia
swych ofiar. Administracja szkolna
pomagaa take w tworzeniu grup
dyskusyjnych zoonych z rodzicw
i nauczycieli. Wprowadzano wyrane
reguy i sankcje przeciw zncaniu
si. Zachcano do odgrywania rl ze
scenami drczenia sabszych i popierano rne pozytywne formy aktywnoci grupowej. Wadze szkolne
i rodzice przeprowadzali powane
rozmowy z drczycielami i ich ofiarami.
Czy program ten by skuteczny?
Ocen wynikw interwencji przeprowadzono w kilku rnych odstpach czasu, a do dwch lat od jej
rozpoczcia. Dane dotyczce wynikw zebrano od ok. 2500 uczniw
w 112 szkoach podstawowych oraz
42 szkoach dziewicioklasowych
(dla dzieci w wieku od 6 do 14 lat),
przy czym poszczeglne grupy wiekowe oceniano oddzielnie. Ocena
wykazaa, e interwencja ta bya bardzo skuteczna i przez trwajcy 20
miesicy okres bada przyniosa
znaczny spadek zncania si nad
sabszymi we wszystkich klasach,
zarwno wrd chopcw, jak

i dziewczt. Drczyciele powiedzieli, e zncali si mniej, a szkoy
poinformoway o oglnym spadku
rnych antyspoecznych zachowa
(takich jak wagarowanie, wandalizm
i kradziee). Zncanie si nie tylko
zostao zredukowane w szkole,
zmniejszyo si take w drodze do
szkoy i ze szkoy. Trzeba te podkreli, e wikszo uczniw podaa, i na pauzach jest weselej
i przyjemniej.
Ta jedyna w swoim rodzaju
interwencja zmierzajca do uporania si z problemem agresji zasuguje na uwag, poniewa przeprowadzono j w caym pastwie
z poparciem rzdu, zostaa oparta
na solidnych podstawach psychologicznych i przyjto w niej podejcie
polegajce na analizowaniu i rozwizywaniu zoonego problemu w kategoriach systemw ekologicznych.
Powinnimy take zauway, e program ten nie funkcjonowa jako
kampania w ramach jakiej nieokrelonej wojny ze szkolnymi przeladowcami", jakie obserwowalimy
w Stanach Zjednoczonych w przypadku sponsorowanych przez rzd
programw przeciw narkotykom,
ubstwu i innym problemom spoecznym. Ta rozsdna z ekologicznego punktu widzenia interwencja
ukazuje skuteczno precyzyjnej
analizy rnych skadnikw problemu spoeczno-psychologicznego,
poczonej z ksztaceniem wszystkich osb zaangaowanych w t
spraw oraz z wprowadzaniem..
zmian w caym systemie.
m..':;: - i ^ - y \ : i y y - ^
trzecie tonce dziecko. Wtedy suchyjeszcze przyjaciel

zacz biec brzegiem w gr rzeki. Ratujcy dziecko
krzykn: Hej, dokd pdzisz?". Przyjaciel odpowiedzia mu: Chc zapa tego sukinsyna, ktry wrzuca je
do wody" (Wolman, 1975, s. 3).
Mora tej opowieci jest jasny: zapobieganie to najlepsze rozwizanie problemu. Wszystkie rozpatrzone tu
przez nas tradycyjne terapie koncentruj si na zmienianiu osoby, ktra jest ju zaburzona czy niezdolna do normalnego funkcjonowania. Zaczynaj swoje oddziaywania dopiero po wystpieniu zachowa powodujcych
problemy i po pojawieniu si cierpie. W czasie, gdy kto
decyduje si podj terapi lub wymaga si od niego, aby
to uczyni, czsto jest ju a nazbyt dugo po czasie, gdy
zaburzenie psychiczne zakorzenio si" i wywaro destrukcyjny wpyw na codzienne funkcjonowanie danej
osoby, jej ycie towarzyskie, prac czy karier.
Zapobieganie problemom psychologicznym jest zadaniem licznych lokalnych orodkw zdrowia psychicznego
pod oglnym kierownictwem Narodowego Towarzystwa
Zdrowia Psychicznego (National Association for Mental
Health) - o czym wspomnielimy w Rozdziale 13. Pierwszy krok to uwiadomienie sobie, e systematyczne
dziaania zmierzajce do zwalczania zaburze psychicznych mog odbywa si na kadym z trzech poziomw,
przez redukowanie: natenia zaistniaych zaburze (przy
zastosowaniu tradycyjnych terapii); czasu ich trwania za
pomoc nowych programw wczesnego rozpoznania
i natychmiastowego leczenia; oraz czstoci wystpowania nowych przypadkw w nie dotknitej zaburzeniami,
normalnej populacji, ktra jest jednak potencjalnie
naraona na jakie szczeglne zaburzenie (Primary prevention.An idea..., 1977).
Opracowanie tego trzyetapowego modelu byo sygnaem powanych zmian w ukierunkowaniu i podstawowych paradygmatach opieki nad zdrowiem psychicznym.
Najwaniejsze z tych zmian paradygmatw s nastpujce: (a) uzupenienie leczenia zapobieganiem; (b) przejcie od medycznego modelu chorobowego do modelu
zdrowia publicznego; (c) skoncentrowanie si na sytuacjach i ekologiach (relacjach ze rodowiskiem), ktre
zagraaj ludziom, a nie na osobach zagroonych";
(d) szukanie biecych czynnikw, sprzyjajcych powstawaniu zaburze w warunkach ycia, a nie dugotrwaych
czynnikw predysponujcych i tkwicych w ludziach oraz
(e) nie tylko zapobieganie problemom, lecz take przyczynianie si do pozytywnego zdrowia psychicznego (Primary prevention of..., 1977; Prevention in mental..., 1980).
Aczkolwiek model medyczny dotyczy leczenia ludzi

dotknitych chorob, model zdrowia publicznego obejmuje rozpoznawanie i eliminowanie istniejcych w rodowisku rde choroby. W podejciu tym jednostk
dotknit schorzeniem uwaa si za nosiciela - produkt
kocowy istniejcego procesu chorobowego. Zmie wa-
runki, ktre sprzyjaj chorobie, a nie bdzie trzeba pniej zmienia ludzi za pomoc kosztownych, dugotrwaych kuracji. Radykaln redukcj zachorowa na wiele
chorb zakanych, takich jak grulica, ospa i malaria,
osignito dziki takiemu wanie podejciu. Rwnie
w przypadku psychopatologii mona zidentyfikowa
wiele rde stresu rodowiskowego lub instytucjonalnego, a nastpnie zaplanowa dziaania zmierzajce do
jego zagodzenia, zmniejszajc w ten sposb liczb ludzi
naraonych na jego wpyw. Ta nowa dziedzina, zwana
ekologi kliniczn (clinical ecology), rozszerza granice
terapii biomedycznych, ukazujc zwizek midzy
zaburzeniami, takimi jak lk i depresja, a szkodliwymi
czynnikami rodowiskowymi, jak np. rozpuszczalniki
chemiczne, haas, zmiany towarzyszce porom roku oraz
promieniowanie (Bell, 1981).
Te nowsze podejcia do kwestii zdrowia psychicznego
kieruj uwag na wystpujce w aktualnym rodowisku
danejosoby czynniki sprzyjajce powstawaniu zaburze
(precipitating factors) i koncentruj si na praktycznych
sposobach zmieniania tego, co jest, zamiast zmienia
interpretacj tego, co byo. Uznajc, e pewne sytuacje
zwykle sprzyjaj powstawaniu zaburze psychicznych gdy powoduj, e ludzie czuj si anonimowi, odrzuceni,
izolowani lub wykorzystywani - nowe podejcia ucz
ludzi, w jaki sposb mog unika tych szkodliwych sytuacji yciowych lub je modyfikowa, indywidualnie lub
poprzez wsplne dziaanie spoecznoci.
Zapobieganie zaburzeniom psychicznym jest zadaniem zoonym i trudnym. Wymaga nie tylko zidentyfikowania istotnych czynnikw przyczynowych, lecz take
przezwycienia indywidualnych, instytucjonalnych i rzdowych oporw przeciw zmianom. Potrzebne s
powane dziaania reedukacyjne, zmierzajce do wykazania dugoterminowej uytecznoci takiego podejcia do
kwestii psychopatologii, ktre opiera si na dziaalnoci
lokalnych orodkw zdrowia psychicznego, aby uzasadni
niezbdne wydatki w sytuacji, gdy wiele innych pilnych
problemw wymaga natychmiastowych rozwiza.
Nasze ostatnie ekologiczne Zblienie opisuje jedyny
w swoim rodzaju opracowany przez psychologa program
terapeutyczny, ktry uzyska poparcie osb na wielu poziomach - uczniw, nauczycieli, przedstawicieli administracji szkolnej i wyszych urzdnikw pastwowych zainteresowanych uporaniem si z wystpujcym powszechnie problemem spoeczno-psychologicznym, jakim
jest zncanie si niektrych uczniw nad sabszymi. Celem
byo zarwno zredukowanie czstoci wystpowania

takich krzywdzcych konfrontacji wrd uczniw, jak
i zapobieganie im. Nie zastosowano tradycyjnej metody
sprowadzajcej si do poddawania drczycieli indywidualnej terapii, lecz metod polegajc na zmianie wielu
cech systemu i rodowiska, w ktrym dochodzi do zncania si uczniw nad sabszymi.
jrtki osobisty komentarz

na zakoczenie
Po tym studium przypadku, przedstawiajcym skuteczne
zastosowanie zasad psychologicznych do specyficznego
problemu, dotarlimy do koca naszej dugiej podry
przez Psychologi i ycie. Po zastanowieniu, a w idealnym
przypadku po zdaniu przez ciebie kocowego egzaminu,
uwiadomisz sobie, jak duo si nauczye w czasie tej
podry. Jednake dotychczas poznalimy jedynie
powierzchownie fascynacje i wyzwania, czekajce na studentw psychologii - tych ciekawych obserwatorw
ludzi - ktrzy decyduj si przej do nastpnej fazy tej
podry, wiodcej do bardziej zaawansowanych obszarw psychologii. Mam nadziej, e bdziesz wrd nich
i e moe nawet zaczniesz wnosi swj wkad do tego
dynamicznego przedsiwzicia jako badacz naukowy lub

praktykujcy klinicysta, albo przez stosowanie wiedzy
psychologicznej do rozwizywania problemw spoecznych i osobistych.
Jeszcze ostatnia uwaga, jeli mona, zanim si rozstaniemy. Dramaturg Tom Stoppard przypomina, e:
Kade wyjcie jest wejciem gdzie indziej". Chciabym
wierzy, e wejcie w nastpn faz Twojego ycia
bdzie atwiejsze dziki temu, czego si nauczye z Psychologii i ycia i na wstpnym kursie psychologii. Oby
w tej nastpnej podry tchn nowe ycie w psychologi natury ludzkiej, umacniajc ludzkie wizi midzy
wszystkimi ludmi, jakich napotkasz. Do zobaczenia...
owne zagadnienia
."i.'.V.-
Kontekst t e r a p e u t y c z n y '";'' ";>''v
samym i o relacjach spoecznych. Poznawcza modyfikacja

zachowania wymaga, aby klient nauczy si bardziej konstruktywnych wzorcw mylenia o danym problemie
i stosowa te nowe techniki do innych sytuacji. Terapi
poznawcz stosuje si do leczenia depresji. Terapia
racjonalno-emotywna pomaga klientom uwiadomi
sobie, e ich irracjonalne przekonania dotyczce samego
siebie przeszkadzaj im w yciu, oraz nauczy si, jak
zmieni te wzorce mylenia.
. l ''V t :
.:%v
Cztery gwne typy psychoterapii to terapie: psychodynamiczna, behawioralna, poznawcza i egzystencjalno-humanistyczna; pity typ terapii to terapia biomedyczna.
Zadania terapeutyczne obejmuj rozpoznanie (diagnoz)
problemu, znalezienie rda problemu, sformuowanie
prognozy dotyczcej prawdopodobnych wynikw terapii
i skutkw jej zaniechania oraz przeprowadzenie terapii.
Rne rodzaje profesjonalistw pracuj zgodnie z tym
modelem. W dawnych czasach osoby z problemami psychicznymi traktowano w sposb brutalny i dehumanizujcy. Dopiero stosunkowo niedawno ludzi z problemami
emocjonalnymi zaczto traktowa jako jednostki cierpice na choroby wymagajce leczenia. Takie spojrzenie
na chorob psychiczn doprowadzio do bardziej humanitarnego traktowania pacjentw. Antropologia kulturowa
wykazuje, e wiele kultur ma swj wasny sposb wyjaniania i leczenia zaburze psychicznych.
..>_.,. .
,.
Terapie p s y c h o d y n a m i c z n e
" " '^
Terapie psychodynamiczne wywodz si z psychoanalizy

Sigmunda Freuda. Istotnym wkadem Freuda do terapii
psychodynamicznej byo przyjcie zaoenia o roli niewiadomoci w procesach psychicznych. Terapia psychodynamiczna dy do rozwizania konfliktw midzy id
a superego. Wanymi komponentami tej terapii s swobodne skojarzenia, wyparcie, opr i analiza marze sennych. Neofreudyci kad wikszy nacisk na aktualn
sytuacj spoeczn pacjenta, jego relacje interpersonalne
i sposb pojmowania siebie, a take na rnice midzy
psychik kobiet i mczyzn.
,. , ' Y"
V-. "':.<:'/?::..._
' 4 ^
\\fe
>!$;.;,
y - i f o .i y"i\': i
Terapie egzystencjalno-humanistyczne
' v1;.;
'
Terapie egzystencjalno-humanistyczne koncentruj si na

osobach dcych do osignicia peniejszej samorealizacji. Terapeuci staraj si by niedyrektywni, pomagajc
klientom uksztatowa pozytywny obraz samego siebie,
aby mogli lepiej radzi sobie z krytyk zewntrzn. Terapia grupowa wywodzi si z ruchu potencjau ludzkiego.
Ma ona wiele zastosowa, m.in. rodowiskowe grupy
wzajemnej pomocy i grupy wsparcia dla nieuleczalnie
chorych. Terapia Gestalt koncentruje si na caej osobie psychice i ciele - i na jej sytuacji yciowej. Terapie rodzin
i maestw zajmuj si gwnie trudnociami sytuacyjnymi i dynamik interpersonaln w parze lub w grupie
. rodzinnej jako systemie, ktry wymaga naprawy.
,.
Terapie biomedyczne
' ' ^ .
"''/.:
'''S>:
.';.%;.-.
Terapie biomedyczne skupiaj si na zmienianiu fizjologicznych aspektw choroby psychicznej. Terapie te opieraj si na stosowaniu rnych rodkw farmakologicznych, ktre agodz patologiczne symptomy, cho nie
lecz zaburzenia. Psychochirurgia stracia w ostatnich
latach popularno z powodu drastycznych, nieodwracalnych skutkw ubocznych, do jakich prowadzi. Zaznacza si wzrost zainteresowania stosowaniem terapii
elektrowstrzsowej wobec pacjentw cierpicych na depresj, lecz mimo to terapia ta jest nadal kontrowersyjna. Chemoterapia obejmuje leki antypsychotyczne dla
schizofrenikw, jak rwnie leki przeciwdepresyjne
i przedwiekowe. Ludzie maj du skonno do naduywania lekw przedwiekowych, cho nie powinny ich stosowa osoby cierpice z powodu zwykego stresu ycia.
Terapia behawioralna stara si stosowa zasady uczenia si

i wzmacniania do modyfikowania problemowego zachowania. Przeciwwarunkowanie i systematyczne odwraliwianie
s to dwie powszechnie stosowane kategorie technik. Ekspozycja bodca lkotwrczego jest wsplnym elementem
Czy terapia jest rzeczywicie skuteczna?- 1
terapii ukierunkowanych na zagodzenie lub wyeliminowanie fobii. Kierowanie zbienociami polega na stosowaniu
Niektrzy badacze dowodz, e psychoterapia w odniewarunkowania sprawczego w celu modyfikowania zachosieniu do chorb psychicznych nie jest wcale bardziej
wania, przede wszystkim przy uyciu wzmacniania pozyskuteczna ni sam upyw czasu lub niespecyficzne leczetywnego i wygaszania. Terapia oparta na teorii uczenia si
nie za pomoc placebo. Badania wykazuj jednak, e tespoecznego posuguje si naladowaniem modelw i trerapia behawioralna i psychoterapia s skuteczne w przyningiem umiejtnoci spoecznych, aby pomc klientom
padku specyficznych typw zaburze, cho powody tego
uzyska wiksz pewno co do ich wasnych zdolnoci v .. . , . nie s jasne. Nowatorskie projekty ewaluacyjne, takie jak
badania Narodowego Instytutu Zdrowia Psychicznego
nad leczeniem depresji, pomagaj uzyska odpowied na
Terapie p o z n a w c z e
"
'
' ' ' ' *<
.' ,
pytanie, o powody skutecznoci terapii. Szczeglnie wanym elementem nowego modelu zdrowia publicznego s
Terapia poznawcza koncentruje si na zmienianiu negas t r a t e g i e p r o f i l a k t y c z n e . . .,.;:......
vV,-
..,
tywnych lub irracjonalnych wzorcw mylenia o sobie
. . -fc.
i.
odstawowe terminy
analiza marze sennych (dream analysis)
chemoterapia (chemotherapy)
wiczenie zachowa w myli (behavioral rehearsal)
doradca duszpasterski (pastora counselor)
doradca psychologiczny (counseling psydwlogist)
efekt samorzutnej remisji {spontaneous-remission ffect)
ekologia kliniczna (clinical ecology)
katharsis (catharsis)
kierowanie zbienociami {contingency management)
klient (clienl),
kontrakt behawioralny (behavioral contract)
leukotomia przedczoowa (prefnmtal lobotomy)
modelowanie uczestniczce [partkipant modeling)
.modyfikacja zachowania (behavior modification)
opr {resistance)
pacjent (patient)
poznawcza modyfikacja zachowania (cognitive behavior
modification)
przeciwprzeniesienie [countertransference)
przeciwwarunkowanie (counterconditioning) ;>-^. ;lV;:
:
przeniesienie (transference),
. .
psychiatra (psychiatrist),
psychiatryczny asystent spoeczny (psychiatrie social worker)
psychoanalityk (psychoanalyst)
psychochirurgia (psyclwsurgery)
psycholog kliniczny (clinical psychologist)
psychoterapia (psychotherapy)
ruch potencjau ludzkiego (human-potential movement),
spr na temat kontrolowanego picia (controlled-drinking ./' V,
contiwersy),
substytucja symptomu (symptom substitution)
swobodne skojarzenia [free association)
systematyczne odwraliwianie (systematic desensitization)
szamanizm (shamanism)
techniki generalizacji (generalization techniues) t.- . ; . - .
terapia awersyjna (aversion therapy)
'^^y&fi
terapia biomedyczna (biomedical therapy)
'''^'
terapia ekspozycyjna (exposure therapy)
terapia elektrowstrzsowa (eleclroconvulsive therapy, CT)
terapia Gestalt (Cestalt therapy)
.
' ;'. '"'.
terapia implozywna (implosion therapy)
terapia in vivo (in vivo therapy)
terapia oparta na teorii spoecznego uczenia si (social- '$'V.'
-leaming therapy)
., _
;, \c
terapia placebo (placebo therapy)
,' '\''.:'..
terapia poznawcza (cognitive therapy)
terapia psychoanalityczna (psychoanalytic therapy)
terapia racjonalno-emotywna (rational-emolwe therapy, RET)y',v,y.yterapia skoncentrowana na osobie (person-centered therapy) rf'
terapia przez wgld (insighl therapy)
' ..'
uzdrawianie obrzdowe (ritual healing)
\yk'-J
zatapianie" (Jlooding)
v,"v

Agras Stewart
Bandura Albert
Beck Aaron
Beers Clifford
Breuerjoseph
Coverjones Mary
FJlis Albert
Eysenck Hans
Frank Jerome
Freud Sigmund
HeinrothJ. C.
Horney Karen
Kohut Heinz
Mahler Margaret
May Rollo
Moniz Egas
Olweus Dan
Pappenheim Bertha
Perls I'ritz
Pinel Philippe
Rogers Carl
Satir Virginia
Skinner Burrhus Frederic
Sullivan Harry Stack
Wolpejoseph
Statystyka
i ycie:
od analizy
danych
cl o wnioskw
710 Analiza danych
Statystyka opisowa
Wnioskowanie statystyczne
szystkie wyniki bada psychologicznych poddaje

si analizie statystycznej, aby lepiej zrozumie to, co
zaobserwowano i zmierzono oraz ustali, czy uzyskane
wyniki s rzeczywiste. Troch wiadomoci z zakresu
statystyki moe pomc w zrozumieniu procesu, dziki
ktremu nastpuje rozwj wjedzy psychologicznej. Na
poziomie bardziej osobistym, podstawowa znajomo
statystyki pomaga w podejmowaniu lepszych decyzji.
Wikszo studentw uwaa statystyk za mao
interesujcy, wrcz nudny przedmiot. Ma ona jednak
wane zastosowanie w naszym yciu. Rozpatrzmy wiadomoci zaczerpnite z pierwszych stron gazet. Pokazuj one, jak statystyka pomaga znale odpowied na
pewne istotne pytania dotyczce zachowania ludzi.
Krewni, wsppracownicy i znajomi Freda Cowana
okrelali go jako miego, spokojnego", agodnego
czowieka, ktry kocha dzieci", naprawd agodne
stworzenie". Kierownik szkoy parafialnej, do ktrej
Cowan uczszcza jako dziecko, twierdzi, e jego byy
ucze otrzymywa celujce stopnie z uprzejmoci,
wspdziaania i religii. Wedug sw kolegi z pracy,
- Cowan nigdy nie rozmawia z nikim i by facetem,
ktrego moge ostro popdzi"..Tene Cowan zadziwi jednak wszystkich, ktrzy go znali, gdy pewnego
717 Jak wprowadza w bd za pomoc

statystyki
razu w walentynki przyszed do pracy z pautomatycznym karabinem i zacz strzela, zabijajc czterech wsppracownikw, funkcjonariusza policji, a na
koniec samego siebie.
Przyjaciele i ssiedzi uwaali posterunkowego
Stephena Richarda Smitha za uprzejmego, niemiaego mczyzn, ktry odznacza si zamiowaniem do
muzyki klasycznej i karmienia bezdomnych kotw.
Pewnego dnia ten 31-letni policjant zosta zastrzelony
przez swego najlepszego przyjaciela, z ktrym niegdy wsplnie penili sub patrolow. Wadze
twierdziy, e byy partner Smitha zmuszony by go
zastrzeli w ramach obowizkw subowych - Smith
by podejrzany o to, e jako czonek Stray Obywatelskiej brutalnie pobi i zamordowa kilku ludzi (Reinhold, 1986).
Tego rodzaju historie skaniaj - zarwno laikw, jak
i psychologw prowadzcych badania naukowe - do zastanowienia si nad sensem i przyczynami zachowania
ludzkiego. Jak osoby, uwaane przez wszystkich, ktrzy je
znali za agodne i niemiae", mogy dopuci si takich
okruciestw? Przypadki takie ka take zastanowi si,
jak dalece mona rzeczywicie pozna innego czowieka.
Obie te historie maj wsplny wtek: niemiay, spokojny czowiek nagle wpada w sza, co wywouje wstrzs
u wszystkich, ktrzy go znali. Co Fred Cowan i Stephen

Smith maj wsplnego z innymi ludmi, ktrzy zamienili
si nagle z agodnych i opiekuczych w gwatownych
i bezlitosnych? Jakimi cechami osobowoci mog rni
si od nas?
Intuicja podpowiadaa mi zwizek midzy niemiaoci i innymi cechami osobowoci, a gwatownym,
agresywnym zachowaniem. Wsplnie z kilkoma wsppracownikami zaczem zbiera dane, ktre taki zwizek
mogyby ujawni.
Po pierwsze przypuszczalimy, e ludzie, nieoczekiwanie stajcy si mordercami, prawdopodobnie s na
og niemiaymi, nieagresywnymi osobami, trzymajcymi emocje na wodzy, a impulsy pod cis kontrol.
Przez wikszo swego ycia znosz bez sowa skargi czy
protestu liczne krzywdy. Rzadko, jeli w ogle to si
zdarza, wyraaj gniew niezalenie od tego, jak bardzo
w rzeczywistoci czuj si rozgniewani. Na zewntrz wydaj si obojtni, lecz w ich wntrzu moe toczy si
walka, majca na celu opanowanie wciekej furii. Sprawiaj wic wraenie miych, spokojnych, biernych i odpowiedzialnych dzieci, i nie inaczej przedstawiaj si jako
osoby ju dorose. Poniewa s niemiali, prawdopodobnie nie pozwalaj na to, by inni ludzie stali si im bliscy, nikt wic nie wie, co naprawd czuj. Potem nagle co
eksploduje; najmniejsza prowokacja -jeszcze jedna niewielka zniewaga, jeszcze jedno mae odrzucenie, jeszcze
jedna odrobina nacisku na spenienie proby, ktrej nie
maj ochoty uwzgldni - uruchamia zapalnik i ludzie ci
wyadowuj tumion furi, ktra tak dugo w nich narastaa. Poniewa nie nauczyli si rozwizywa konfliktw
interpersonalnych w drodze dyskusji i negocjacji sownych, ci nieoczekiwani mordercy (sudden murderers) wyadowuj swj gniew poprzez fizyczn agresj.
Z naszej miniteorii wyprowadzilimy hipotez, e
niemiao w wikszym stopniu cechuje ludzi, ktrzy
popenili zabjstwo, chocia poprzednio nie dopucili
si adnych aktw przemocy czy antyspoecznego
zachowania, ni osoby, ktre popeniy zabjstwo,
a wczeniej byy notowane jako winne agresywnych
przestpstw. Ponadto nieoczekiwani mordercy powinni
mie wyszy poziom kontroli nad wasnymi impulsami
ni ludzie nawykowo gwatowni. Ich bierno i zaleno powinna si przejawia w wikszej kobiecoci
i androgynicznoci w porwnaniu z cechami notorycznych przestpcw.
Aby sprawdzi te hipotezy, musielimy zebra trzy
rodzaje danych od dwch typw osb: wskaniki niemiaoci, wskaniki kontroli nad impulsami i wskaniki
identyfikacji z rol zwizan z pci, dotyczce niedawnych morderw, ktrzy ju przedtem byli przestpcami,
bd te nie mieli kryminalnej przeszoci. W tym typie
bada, w ktrym zachowanie interesujce badacza ^
zmienna zalena - wystpio ju przed rozpoczciem
badania, stosuje si schemat eksperymentalny (experi-
mental design), zwany ex post facto. Zadaniem badacza

jest detektywistyczna praca polegajca na dociekaniu,
jakiego rodzaju zmienne niezalene mogy wpyn na
zaobserwowane ju skutki. W drugiej odmianie schematu ex post facto osoby badane dobiera si ju po wprowadzeniu zmiennej niezalenej. Tutaj zadaniem badacza
jest ustalenie nastpstw tej rnicy midzy osobami badanymi. Osb badanych nie przydziela si losowo do
grup; zamiast tego kategoryzuje sieje wedug ju istniejcych cech - mianowicie na podstawie czego, co uczyniy, lub jakiej cechy osobistej. Schemat ten nie pozwala
wyprowadza z danych wnioskw dotyczcych zwizku
przyczynowego, poniewa stosujc go, nie mona wykluczy wyjanie alternatywnych. Umoliwia on jednak
wykrycie zmiennych, ktre mog pomc w wyjanieniu
jakiego zaistniaego ju zjawiska, co moe nastpnie
prowadzi do opracowania dobrze kontrolowanych
eksperymentw, pozwalajcych okrela zwizki przyczynowe.
Aby sprawdzi nasze przypuszczenia dotyczce nieoczekiwanych mordercw, uzyskalimy pozwolenie na
zbadanie za pomoc kwestionariuszy psychologicznych
grupy winiw odsiadujcych w wizieniach Kalifornii
wyroki za morderstwo. Dziewitnastu winiw (byli to
wycznie mczyni) zgodzio si uczestniczy w badaniu. Przed popenieniem morderstwa niektrzy z nich
dokonali wielu przestpstw, podczas gdy inni w ogle
nie byli notowani w rejestrach skazanych. Wszyscy badani wypenili trzy rne kwestionariusze. Kady kwestionariusz wymaga od osoby badanej informacji odmiennego rodzaju.
Pierwszym z nich by Stanfordzki Kwestionariusz
Niemiaoci (Stanford Shyness Survey - Zimbardo, 1990,
wyd. poi. 1994). Najwaniejsz pozycj w tym kwestionariuszu byo pytanie, czy osoba badana jest niemiaa;
odpowiedzi mogo by zwyke tak lub nie. Inne pytania
sondoway stopie i rodzaj niemiaoci, rne jej rda
oraz czynniki aktywizujce niemiao.
Drugim kwestionariuszem by opracowany przez
Sandr Bem Inwentarz Rl Zwizanych z Pci (BSRI Bem Sex-role Iiwentory), na ktry skada si lista przymiotnikw, takich jak agresywny i czuy, a zadaniem osoby
badanej jest wskazanie, w jakim stopniu kady z przymiotnikw j sam opisuje (Bem, 1974, 198la). Niektre
przymiotniki s typowo kobiece", wic stopie ich przypisywania sobie samemu stanowi wskanik kobiecoci
osoby badanej. Inne przymiotniki okrelaj cechy zwykle
typowo mskie"; oglny wynik dla tych przymiotnikw
jest wskanikiem mskoci osoby badanej. Ostateczny
wskanik roli zwizanej z pci odzwierciedlajcy rnic
midzy kobiecoci i mskoci osoby badanej, obliczano, odejmujc wskanik mskoci od wskanika kobiecoci. Przypisywanie sobie cech zarwno mskich, jak
i kobiecych jest natomiast wskanikiem androgynicznoci osoby badanej.
Trzecim kwestionariuszem by Minnesocki Wielowymiarowy Inwentarz Osobowoci (MMPI - Minnesota Mul-
Tabela D.1
Dane surowe" z badania nad nieoczekiwanymi

mordercami
tiphasic Personality Inwentory), sucy do pomiaru wielu
rnych aspektw osobowoci - zob. Rozdzia 18). My

posuylimy si tylko Skal Nadmiernej Kontroli Ego
(Ego-overcontrol scal), ktra mierzy stopie, w jakim
czowiek kontroluje swoje impulsy lub je ujawnia. Im
wyszy wynik w tej skali, tym wyszy stopie kontroli
nad impulsami.
Przewidywalimy, e w porwnaniu z mordercami
notowanymi wczeniej w rejestrze skazanych, nieoczekiwani mordercy bd: (a) czciej okrela siebie jako
niemiaych; (b) wybiera wicej cech kobiecych ni mskich; (c) uzyskiwa wysze wyniki w skali nadmiernej
kontroli. Co wykrylimy?
Zanim o tym powiemy, przedstawimy niektre z podstawowych procedur, ktrych uylimy do analizowania
danych. Faktycznie uzyskane wyniki posu jako materia
rdowy, na ktrego przykadzie moesz zapozna si
z niektrymi typami analiz statystycznych, a take z rnymi rodzajami wnioskw, ktre pozwalaj one wyciga.
naliza danych
Bez wzgldu na to, jaki schemat badawczy i jakie miary
zostan uyte, rezultatem bada jest zawsze pewien
zbir danych. Dla wikszoci badaczy zajmujcych si
psychologi, analizowanie danych jest fascynujcym
etapem ich pracy. Mog ustali, czy uzyskane wyniki
pozwalaj lepiej zrozumie jaki aspekt zachowania, czy
te bd musieli od nowa zaprojektowa badania.
Krtko mwic, mog wykry, czy ich badanie wyszo".
W analizie danych mona stosowa wiele rnych
procedur; niektre z nich s zaskakujco proste i atwe.
W tym podrozdziale przeprowadzimy krok po kroku
analiz niektrych wynikw naszych bada nad nieoczekiwanymi mordercami. Jeli zajrzae par stron dalej
i zniechcie si na widok liczb i rwna - mona zrozumie t twoj fobi. Wielu badaczy-psychologw zaczynao swoj karier jako zagorzali wrogowie matematyki.
Nie musisz jednak by dobry z matematyki, by zrozumie omawiane tu pojcia. Potrzebujesz tylko odwagi,
by uzna symbole matematyczne za to, czym s one
w rzeczywistoci - za skrtowy, stenograficzny" system
przedstawiania poj i operacji.
Dane surowe" - tzn. rzeczywiste wyniki lub inne
uzyskane miary - dotyczce 19 winiw uczestniczcych
w badaniach nad nieoczekiwanymi mordercami, przedstawiono w tabeli D.l. Jak moesz si przekona, w grupie nieoczekiwanych mordercw byo dziesiciu winiw
a dziewiciu, w grupie mordercw bdcych notorycznymi
Grupa 1:
Nieoczekiwani
mordercy
Grupa 2:
Mordercy
bdcy
notorycznymi
przestpcami
Wizie
Niemiao
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
tak
nie
tak
tak
tak
tak
11
12
13
14
15
16
17
18
19
MMPI :
BSRI
Kobieco- Nadmierna \
kontrola
-Msko
ego ;
tak
+4
+61
+19
+41
-29
+23
-13
+5
17
17
13
17
13
19
14
9
11
14
nie
nie
tak
nie
nie
nie
nie
nie
nie
-12
-14
-33
-8
-7
+3
-17
+6
-10
15
11
14
10
16
11
6
9
12
nie
tak
tak
+5
1
przestpcami Spojrzawszy po raz pierwszy na te dane,

kady badacz odczuby to, co prawdopodobnie ty czujesz:
zakopotanie. Co znacz wszystkie te wyniki? Czy obie
grupy mordercw rni si od siebie pod wzgldem tych
rnych miar osobowoci? Trudno si zorientowa, rozpatrujc tylko te nieuporzdkowane szeregi liczb.
Psychologowie posuguj si narzdziem matematycznym zwanym statystyk, eby lepiej zrozumie zbierane przez siebie dane i wycign z nich sensowne
wnioski. Statystyka dzieli si na opisow i interferencyjn, czyli wnioskowanie statystyczne. Statystyka opisowa (descriptive statistics) stosuje w obiektywny i jednolity sposb pewne procedury matematyczne suce do
opisania rnych aspektw danych liczbowych. Jeli
kiedykolwiek obliczae redni swoich ocen, to ju
posugiwae si statystyk opisow. Wnioskowanie statystyczne (inferential statistics) wykorzystuje teori prawdopodobiestwa w celu podejmowania rzetelnych decyzji co do tego, ktre rezultaty mogy powsta po prostu
wskutek przypadkowej zmiennoci.
Statystyka opisowa
Miary statystyki opisowej dostarczaj sumarycznego
obrazu konfiguracji wynikw uzyskanych w badaniu. Stosuje si je do opisywania zbiorw wynikw uzyskanych
przez jedn osob badan, lub - czciej - przez rne
grupy badanych, oraz do opisywania zwizkw midzy
zmiennymi. Tak wic, zamiast stara si pamita wszyst-
kie wyniki uzyskane przez kadego z badanych, badacze

otrzymuj specjalne wskaniki ukazujce, ktre wyniki
s najbardziej typowe dla kadej z grup. Otrzymuj take
miary stopnia w jakim wskaniki te s typowe - czy wyniki w grupie s rozproszone, czy skupione blisko siebie.
Miary czstoci i wartoci centralnej pomagaj badaczom analizowa wzorce uzyskanych przez siebie
wynikw.
^'
'r':"
Rozkady czstoci
Dane dotyczce niemiaoci atwo jest podsumowa.

Wrd 19 wynikw jest 9 odpowiedzi tak i 10 odpowiedzi nie, przy czym prawie wszystkie odpowiedzi tak"
pady w grupie 1, a prawie wszystkie odpowiedzi nie" w grupie 2. Wyniki na skali nadmiernej samokontroli
wahaj si od 6 do 19; tutaj trudniej jest dokona porwnania grup, spojrzawszy tylko na wyniki. Potrzebujemy
jakiego sposobu ich zreorganizowania.
Rozpatrzmy teraz wyniki w Inwentarzu Rl Zwizanych z Pci. Najwyszy wynik wynosi +61 (najsilniejsza
kobieco), a najniszy-33 (najsilniejsza msko). Z 19
wynikw 9 jest dodatnich, a 10 ujemnych - znaczy to, e
9 mordercw okrelio siebie jako bardziej kobiecych,
a 10 jako bardziej mskich.
Aby uzyska wyraniejszy obraz rozkadu tych wynikw, moemy narysowa rozkad czstoci lfi'equency distribution), zwany take rozkadem liczebnoci, pokazujcy
w skrtowej postaci, jak czsto pojawiaj si poszczeglne
wyniki. Pierwszym krokiem do przygotowywania rozkadu
czstoci dla dowolnego zbioru danych liczbowych jest ich
uporzdkowanie w kolejnoci rosncej lub malejcej - na
przykad od najwyszego do najniszego. Takie uporzdkowanie wynikw w Inwentarzu Rl Zwizanych z Pci
przedstawia tabela D.2. Drugim krokiem jest pogrupowanie tych uporzdkowanych wynikw przez podzielenie ich
na mniejsz liczb kategorii zwanych przedziaami.
W tym badaniu zastosowano 10 kategorii, z ktrych
kada obejmowaa 10 moliwych wynikw. Trzecim kro-
Tabela D.2 Uporzdkowanie wedug kolejnoci wynikw

w Inwentarzu Rl Zwizanych z Pci
(rnice midzy kobiecoci a mskoci)
Najwyszy
Tabela D.3
+ 61
+ 41
+ 23
+ 19
+6
+5
+5
+4
+3
-1
-7
-8
-10
-12
-13
-14
-17
-29
-33
Najniszy
Uwaga: wyniki dodatnie oznaczaj przewag kobiecoci, wyniki ujemne

oznaczaj przewag mskoci.
Rozkad liczebnoci wynikw w Inwentarzu Rl

Zwizanych z Pci (rnice midzy kobiecoci
a mskoci)
Kategoria
Liczebno
+60 do +69
+50 do +59
+40 do +49
+30 do +39
+20 do +29
+10 do+19
+0 do +9
-10 do -1
-20 do -11
-30 do -21
-40 do -31
1
0
1
0
1
1
5
4
4
'
1
1
kiem jest skonstruowanie tabeli rozkadu czstoci,

zawierajcej przedziay od najwyszego do najniszego
i podajcej liczebno - liczb wynikw w kadym przedziale. Nasz rozkad czstoci pokazuje, e wyniki
Inwentarza Rl Zwizanych z Pci mieszcz si przewanie midzy -20 a +9 (zob. tabela D.3). Wikszo
wynikw winiw nie odbiegaa znacznie od zera, tzn.
nie byy one ani skrajnie dodatnie, ani skrajnie ujemne.
Moemy teraz wycign wstpne wnioski dotyczce
tych danych. Analizujc rozkady czstoci dla naszych
zmiennych, widzimy ju, e wszystkie trzy przewidywania okazay si trafne. Czterdzieci procent Amerykanw
okrela siebie jako niemiaych. Dla porwnania, na dziesiciu nieoczekiwanych mordercw" omiu (80%)
okrelio siebie jako niemiaych, podczas gdy tylko
jeden z dziewiciu mordercw, bdcych notorycznymi
przestpcami (11%), zrobi to samo. W Inwentarzu Rl
Zwizanych z Pci 70% nieoczekiwanych mordercw
wybrao przymiotniki raczej kobiece ni mskie, podczas
gdy tylko 22? notorycznych przestpcw uznao, e
przymiotniki kobiece opisuj ich lepiej ni mskie.
W skali mierzcej nadmiern kontrol swoich impulsw,
nieoczekiwani mordercy uzyskali wysze wyniki ni
mordercy bdcy notorycznymi przestpcami (Lee, Zimbardo i Bertholf, 1977). Ponadto wystpia godna uwagi
rnica midzy okolicznociami, ktre dostarczyy bodca do morderstw, popenionych przez tych niemiaych
mczyzn. W prawie kadym przypadku te prowokujce
incydenty byy u nieoczekiwanych mordercw bardziej
bahe ni incydenty, ktre wzbudziy agresj u notorycznych przestpcw.
Chocia tego rodzaju podsumowania danych s bardzo
przekonujce, to jednak istnieje wiele innych rodzajw
analiz, z ktrymi musimy si zapozna, zanim bdziemy
mogli sformuowa nasze wnioski z jakim stopniem
pewnoci.
Wykresy
Rysunek D.2
Czsto atwiej jest zorientowa si w rozkadach,

kiedy przedstawi sieje w postaci wykresw. Najprostszym
typem wykresu jest wykres supkowy. Moemy posuy
si wykresem supkowym w celu pokazania, ilu wicej
nieoczekiwanych mordercw ni mordercw bdcych
notorycznymi przestpcami okrela siebie jako
niemiaych (zob, rys. D.l). Wykresy supkowe pozwalaj
zobaczy, jak przedstawia si ukad danych.
Do zaprezentowania danych bardziej zoonych,
takich jak wyniki Inwentarza Rl Zwizanych z Pci, moemy zastosowa histogram, ktry jest podobny do wykresu supkowego; z tym wyjtkiem, e supki histogramu stykaj si ze sob, a jego kategoriami s przedziay kategorie liczbowe zamiast kategorii jakociowych uywanych w wykresie supkowym. Histogram dostarcza
wzrokowego obrazu liczby wynikw przypadajcych na
kady z przedziaw. Na histogramie wynikw Inwentarza Rl Zwizanych z Pci (rysunek D.2) atwiej, ni na
rozkadzie liczebnoci, jest zauway, e wikszo
wynikw skupia si midzy-20 a +9, i e jest tylko par
skrajnie dodatnich wynikw.
Warto centralna
Do tej pory prbowalimy sobie wyrobi jaki oglny
obraz rozkadu, wynikw. Tabele i wykresy pozwalaj nam
lepiej zrozumie wyniki bada, ale my chcemy wiedzie
wicej - na przykad ustali, jaki wynik jest najbardziej
typowy dla grupy jako caoci. Staje si to szczeglnie
uyteczne, gdy chcemy porwna dwie grupy (lub wiksz ich liczb; duo atwiej jest porwna typowe wyniki
Rysunek D.1
Niemiao w dwch grupach

mordercw (wykres supkowy)
Wyniki Inwentarza Rl Zwizanych

z Pci (histogram)
niej. Jeli uporzdkujesz kolejno wyniki uzyskane przez

nieoczekiwanych mordercw w Inwentarzu Rl Zwizanych z Pci, to przekonasz si, e mediana wynosi +5
(w tym przypadku jest taka sama, jak modalna, chocia
nie zawsze tak bywa). Cztery wyniki s wysze ni +5,
a cztery s nisze. Mediana wynikw, uzyskanych przez
te same osoby badane w Skali Nadmiernej Kontroli Ego,
wynosi 15, przy czym cztery wyniki s nisze, a cztery
wysze. Mediana to po prostu rodkowy wynik
rozkadu.
Skrajne wyniki nie maj wpywu na median. Na przykad, gdyby nawet najwyszy wynik w Inwentarzu Rl Zwizanych z Pci wynosi +129 zamiast +61, to mediana
nadal byaby rwna +5. Wynik ten nadal oddzielaby grn
poow rozkadu od dolnej poowy.
rednia arytmetyczna (meari) jest tym wskanikiem,
ktry wikszoci ludzi kojarzy si ze sowem przecitna.
Jest ona take miar statystyczn najczciej uywan do
opisania zbioru danych. Aby obliczy redni arytmetyczn, po prostu dodajesz wszystkie wyniki w rozkadzie,
a otrzyman sum dzielisz przez ogln liczb wynikw.
Dziaania te przedstawia w skrcie nastpujcy wzr:
X = EX : N
dwch grup ni cae ich rozkady). Pojedynczy reprezentatywny wynik, ktrym mona posuy si jako wskanikiem najbardziej typowego wyniku uzyskanego przez
grup, zwany jest miar wartoci (tendencji) centralnej
(measure of central tendency). Znajduje si on w rodku
rozkadu, a inne wyniki zwykle skupiaj si wok niego.
W rzeczywistoci psychologowie stosuj trzy rne
miary wartoci centralnej: warto modaln, median i redni arytmetyczn.
Modalna (mod) jest to wynik, ktry wystpuje czciej ni jakikolwiek inny. Dla miary niemiaoci modaln
odpowiedzi nieoczekiwanych mordercw byo tak omiu spord dziesiciu powiedziao, e s niemiali.
Wrd notorycznych przestpcw, modaln odpowiedzi
byo nie. Wyniki nieoczekiwanych mordercw w Inwentarzu Rl Zwizanych z Pci miay modaln wynoszc
+ 5. Czy potrafisz obliczy modaln ich wynikw w Skali
Nadmiernej Kontroli Ego?
Modalna jest najatwiejszym do wyznaczenia wskanikiem wartoci centralnej, lecz czsto najmniej uytecznym. Moesz pozna jeden z powodw wzgldnego
braku uytecznoci tego wskanika, jeli zwrcisz uwag
na to, e w Skali Nadmiernej Kontroli Ego tylko jeden
wynik jest wyszy od modalnej rwnej 17, podczas gdy
sze wynikw jest niszych. Chocia 17 jest wynikiem
uzyskiwanym najczciej, to jednak moe nie pasowa
do twojego pojcia o tym, co typowe" czy centralne".
Centralnym wynikiem jest niewtpliwie mediana
(median): oddziela ona grn poow wynikw w rozkadzie od poowy dolnej. Liczba wynikw wyszych od
mediany jest taka sama, jak liczba wynikw niszych od
We wzorze tym X jest redni arytmetyczn, X to kady

kolejny wynik, (grecka litera sigma) oznacza, e naley
zsumowa to, co nastpuje bezporednio po niej, N za
jest ogln liczb wynikw. Poniewa suma wszystkich
wynikw (EX) wynosi 115, a oglna liczba wynikw (N)
jest rwna 10, przeto redni arytmetyczn (X) wynikw
uzyskanych przez nieoczekiwanych mordercw w Inwentarzu Rl Zwizanych z Pci oblicza si jak nastpuje:
X = 115: 10 = 11,5
Sprbuj obliczy sam redni arytmetyczn ich wynikw
w Skali Nadmiernej Kontroli Ego. Powiniene otrzyma
redni rwn 14,4.
W przeciwiestwie do mediany, na redni arytmetyczn maj wpyw dokadne wartoci wszystkich wynikw
w rozkadzie. Zmiana wartoci skrajnego wyniku zmienia
warto redniej. Gdyby na przykad wynik winia nr 4
wynosi +101 zamiast +61, wwczas rednia dla caej
grupy wzrosaby od 11,5 do 15,5.
Zmienno
Oprcz wiedzy o tym, ktry wynik jest najbardziej

reprezentatywny dla rozkadu jako caoci, potrzebujemy take informacji, jak dalece reprezentatywna jest
owa miara wartoci centralnej. Czy wikszo innych
wynikw skupia si blisko niej, czy te s one szeroko
rozrzucone? Stopie wzajemnej bliskoci wynikw
tworzcych rozkad okrelaj miary zmiennoci (measures ofvariability).
Czy rozumiesz, dlaczego miary zmiennoci s

wane? Pomocny moe by przykad. Przypumy, e
jeste nauczycielem w szkole podstawowej. Jest pocztek roku szkolnego, a ty bdziesz uczy czytania grup
30 drugoklasistw. Wiedza o tym, e przecitne dziecko
w klasie potrafi czyta teksty z czytanki dla pierwszej
klasy, pomoe ci zaplanowa lekcje. Mgby je jednak
zaplanowa lepiej, gdyby wiedzia, jak podobne lub jak
zrnicowane s umiejtnoci czytania tych 30 dzieci. Czy
wszystkie s mniej wicej na tym samym poziomie (maa
zmienno)? Jeli tak, to bdziesz mg zaplanowa do
typowe lekcje dla drugiej klasy. A jeeli kilkoro dzieci
potrafi czyta do trudne teksty, a inne w ogle ledwie
umiej czyta (dua zmienno)? W takim przypadku
redni poziom nie jest tak reprezentatywny dla caej
klasy i bdziesz musia zaplanowa rozmaite lekcje, eby
trafi w rne potrzeby poszczeglnych dzieci.
Najprostsz miar zmiennoci jest obszar zmiennoci
(rang) wynikw, rnica midzy najwyszym a najniszym wynikiem rozkadu. Dla wynikw, jakie w Inwentarzu Rl Zwizanych z Pci uzyskali nieoczekiwani mordercy, obszar zmiennoci wynis ( + 61)-(-29) = 9 0 .
Obszar zmiennoci ich wynikw w Skali Nadmiernej Kontroli to ( + 19)-(+9) = 10. Aby obliczy obszar zmiennoci, trzeba zna tylko dwa wyniki: najwyszy i najniszy.
Miara ta jest atwa do obliczenia, lecz psychologowie
czsto wol bardziej wraliwe miary zmiennoci
uwzgldniajce wszystkie, a nie tylko skrajne wyniki rozkadu. Powszechnie stosowan miar jest odchylenie
standardowe (standard deviation; SD), ktre pokazuje
przecitn rnic midzy wynikami a ich redni. Aby
obliczy odchylenie standardowe jakiego rozkadu,
trzeba zna jego redni arytmetyczn i warto wszystkich poszczeglnych wynikw. Chocia obliczanie odchylenia standardowego jest bardzo atwe, wzr jest troch
bardziej skomplikowany ni ten, ktry suy do obliczenia redniej arytmetycznej, i dlatego nie podajemy go
tutaj. Oglna procedura polega jednak na odjciu kadego wyniku od redniej, a nastpnie na obliczeniu przecitnej tych odchyle od redniej.
Odchylenie standardowe mwi o tym, jak zrnicowany jest zbir wynikw. Im wiksze odchylenie standardowe, tym bardziej rozrzucone s wyniki. Odchylenie
standardowe wynikw Inwentarza Rl Zwizanych z Pci
wynioso 24,6 dla nieoczekiwanych mordercw, lecz
tylko 10,7 dla notorycznych przestpcw. Wskazuje to,
e zmienno wynikw bya mniejsza w grupie notorycznych przestpcw. Ich wyniki skupiay si bliej redniej ni wyniki nieoczekiwanych mordercw. Gdy odchylenie standardowe jest mae, rednia jest wskanikiem
dobrze reprezentujcym cay rozkad. Gdy odchylenie
standardowe jest due, wiele wynikw znacznie si rni
od redniej, wskutek czego rednia jest mniej typowa dla
caej grupy.
Korelacja
Innym uytecznym narzdziem interpretowania

danych psychologicznych jest wspczynnik korelacji, ktry
pokazuje si zwizku midzy dwiema zmiennymi (takimi
jak wzrost i waga, lub wynik w Inwentarzu Rl Zwizanych z Pci i wynik w Skali Nadmiernej Kontroli Hgo).
Wspczynnik korelacji mwi o stopniu, w jakim wyniki
jednego pomiaru s zwizane z jak inn miar. Bardziej formalna definicja gosi, e wspczynnik korelacji
(correlation coejjicienl) jest miar siy i znaku liniowego
zwizku midzy dwiema zmiennymi ilociowymi. Jeli
osoby z wysokimi wynikami pod wzgldem jednej
zmiennej maj na og wysokie wyniki take pod wzgldem innej zmiennej, to wspczynnik korelacji bdzie
dodatni (wikszy ni 0). Jeli jednak wikszo osb
z wysokimi wynikami w jednej zmiennej ma niskie wyniki w drugiej zmiennej, to korelacja bdzie ujemna (mniejsza ni 0). Jeli nie istnieje wyrany zwizek midzy
wynikami, to korelacja bdzie zbliona do 0.
Wspczynnik korelacji moe przybiera wartoci od
+1 (doskonaa korelacja dodatnia) przez 0 (brak korelacji) do -1 (doskonaa korelacja ujemna). Im bardziej
wspczynnik korelacji odbiega od 0 w jednym lub drugim
kierunku, tym cilejszy jest zwizek midzy dwiema
zmiennymi, dodatni lub ujemny. Wysze wspczynniki
umoliwiaj lepsze przewidywanie jednej zmiennej na
podstawie znajomoci drugiej.
W badaniu nad nieoczekiwanymi mordercami wspczynnik korelacji (oznaczany symbolem r) midzy wynikami Inwentarza Rl Zwizanych z Pci i wynikami Skali
Nadmiernej Kontroli Hgo wynis +0,35. Wyniki obu tych
kwestionariuszy s wic skorelowane dodatnio - na og
osoby badane, spostrzegajce siebie jako bardziej
kobiece, wykazuj take tendencj do wyszej samokontroli. Jednake korelacja ta jest do niska, w porwnaniu
z najwysz moliw wartoci +1,00. Wiemy wic, e
jest wiele wyjtkw od tej prawidowoci. Gdybymy
zmierzyli take samoocen tych winiw i stwierdzili
korelacj -0,68 midzy wynikami Inwentarza Rl Zwizanych z Pci i samoocen, oznaczaoby to, e korelacja
jest ujemna. Gdyby tak byo, to moglibymy powiedzie,
e ci badani, ktrzy uwaali si za bardziej kobiecych,
mieli na og nisz samoocen. Ponadto byby to silniejszy zwizek ni zwizek midzy wynikami Inwentarza
Rl Zwizanych z Pci a wynikami Skali Nadmiernej Kontroli Ego, poniewa -0,68 jest bardziej oddalone od 0
(punktu braku zwizku) ni +0,35.
Wnioskowanie statystyczne
Posuylimy si szeregiem opisowych miar statystycznych w celu scharakteryzowania danych z bada nad
nieoczekiwanymi mordercami, dziki czemu mamy
pewne pojcie o wzorcu uzyskanych wynikw. Pewne
podstawowe pytania pozostaj jednak bez odpowiedzi.
Jak sobie moe przypominasz, nasz zesp wysun

hipotez, e nieoczekiwani mordercy powinni by bardziej niemiali, bardziej kobiecy i powinni wykazywa
wyszy poziom kontroli nad swymi impulsami ni
mordercy bdcy notorycznymi przestpcami. Opisowe
miary statystyczne pozwoliy nam porwna przecitne
odpowiedzi i zmienno w obu grupach. Wydaje si, e
midzy tymi grupami wystpuj pewne rnice; ale skd
mamy wiedzie, czy rnice te s wystarczajco due,
eby byy istotne? Czy s one rzetelne? Gdybymy przeprowadzili to badanie ponownie z innymi nieoczekiwanymi mordercami i innymi mordercami bdcymi notorycznymi przestpcami, to czy otrzymalibymy taki sam
ukad wynikw, czy te wyniki te mogy by efektem
przypadku? Gdybymy mogli w jaki sposb przeprowadzi te pomiary w caej populacji nieoczekiwanych
mordercw i mordercw bdcych notorycznymi przestpcami, to czy rednie i odchylenia standardowe byyby
takie same jak te, ktre otrzymalimy dla tych maych
prbek?
Rysunek D.4
Krzywa rozkadu normalnego
Wykres ten przedstawia krzyw rozkadu normalnego. Zilustrowano tu rozkad wynikw, jakiego naleaoby oczekiwa, gdyby u tysica
przypadkowo dobranych osb przeprowadzono pomiary ilorazu inteligencji czy jakiej innej cechy zmieniajcej si w sposb cigy. Kada
kropka wyraa wynik jednej osoby. O pozioma przedstawia rne wielkoci mierzonej cechy. O pionowa pokazuje, ile osb charakteryzuje
dana warto owej cechy. Zwykle pokazuje si tylko otrzyman w rezultacie krzyw, poniewa okrela ona czsto, z jak wystpia kada
wielko mierzonej cechy. Krzywe narysowane na podstawie danych rzeczywistych s jedynie przyblieniem krzywej hipotetycznej, cho
przyblienie owo moe by zaskakujco dokadne w przypadku bardzo duych prbek.
Rozkad normalny jest bardzo przydatny dla psychologw, poniewa wiedz oni, e w duej losowo dobranej grupie na dany segment
rozkadu bdzie przypada stay procent przypadkw. Na przykad, jeli dana cecha ma rozkad normalny, to okoo 68% przypadkw zmieci
si w rodkowej, trzeciej czci zakresu wynikw, midzy jednym odchyleniem standardowym poniej redniej a jednym odchyleniem
standardowym powyej redniej. Ogromna wikszo wynikw w rozkadzie znajduje si midzy trzema odchyleniami standardowymi
powyej redniej i trzema odchyleniami standardowymi poniej (lecz zwykle w rzeczywistym rozkadzie nieco wynikw bdzie niszych
i nieco wyszych). Odlego odchylenia standardowego od redniej mona zaznaczy wzdu osi poziomej, jak to uczyniono na rysunku
D.3. Poniewa odchylenia standardowe s rwnomiernie rozmieszczone wzdu tej osi, stanowi one dogodne punkty podziau przy
klasyfikacji obserwacji. Centyle wskazuj, jaki procent wszystkich wynikw znajduje si poniej danej wartoci. Na podanej tu skali ilorazw
inteligencji wynik 100 odpowiada 50. centylowi, co oznacza, e poowa wszystkich obserwacji (pomiarw 1.1.) jest nisza ni 100.
W celu uzyskania odpowiedzi na tego rodzaju pytania stosuje si wnioskowanie statystyczne. Pozwala ono
okreli, jakie wnioski oglne moemy wyprowadza na
podstawie badania naszych prbek, i jakie konkluzje
mamy prawo formuowa, opierajc si na naszych
danych. Wnioskowanie statystyczne czyni uytek z teorii
prawdopodobiestwa, aby ustali, jakie jest prawdopodobiestwo, e rozpatrywany zbir danych powsta po
prostu wskutek przypadkowej zmiennoci.
Rozkad normalny
Aby zrozumie, na czym polega wnioskowanie statystyczne, musimy najpierw zapozna si ze szczeglnymi waciwociami pewnego rozkadu zwanego rozkadem normalnym. Kiedy od duej liczby osb badanych
zbierze si dane dotyczce jakiej zmiennej (takiej, jak
na przykad wysoko ciaa lub kobieco), otrzymane
wyniki liczbowe czsto odpowiadaj krzywej podobnej
w przyblieniu do przedstawionej na rysunku D 3. Zwr
uwag na to, e krzywa ta jest symetryczna (lewa poowa
jest zwierciadlanym odbiciem prawej) i ma ksztat
podobny do dzwonu - najwysza w rodku, gdzie liczba
obserwacji jest najwiksza, i obniajca si coraz bardziej w miar oddalania si od redniej. Tego rodzaju
krzywa nosi nazw krzywej normalnej (normal curve) lub
krzywej rozkadu normalnego. (Natomiast rozkad skony
jest to taki rozkad, w ktrym wyniki skupiaj si bliej

jednego z kracw, a nie wok rodka).
W rozkadzie normalnym mediana, modalna i rednia
arytmetyczna s sobie rwne. Mona przewidzie, e
pod rnymi odcinkami tej krzywej znajdzie si okrelony procent obserwacji. Rysunek D.3 pokazuje wyniki
ilorazu inteligencji wedug stanfordzkiej wersji testu
inteligencji Bineta. Wyniki te maj redni 100 i odchylenie standardowe 16. Jeli zaznaczysz odchylenia stan-
dardowe jako odlegoci od redniej wzdu linii podstawy, to stwierdzisz, e troch ponad 686 wszystkich
wynikw znajduje si midzy redni 100 oraz jednym
odchyleniem standardowym powyej i poniej redniej midzy ilorazami inteligencji 84 i 116. Dalsze okoo 27%
wynikw przypada midzy pierwszym i drugim standardowym odchyleniem poniej redniej (wyniki 1.1. midzy
68 i 84) i powyej redniej (wyniki 1.1. midzy 116 i 132).
Mniej ni 5 wynikw mieci si midzy drugim i trzecim
odchyleniem standardowym poniej i powyej redniej,
a bardzo mao wynikw - tylko okoo wier procenta znajduje si w wikszej odlegoci od redniej ni trzy
odchylenia standardowe.
Krzyw normaln mona take otrzyma, przeprowadzajc szereg pomiarw, ktrych wyniki rni si tylko
wskutek przypadku. Jeli podrzucisz monet dziesi razy
z rzdu, zapisujc liczb orw i reszek, to prawdopodobnie wypadnie 5 orw i 5 reszek - w wikszoci
przypadkw. Jeli bdziesz kontynuowa podrzucanie
monety przez 100 serii po 10 rzutw, to prawdopodobnie
bdzie niewiele serii, w ktrych wypadn same ory lub
nie wypadnie ani jeden orze, wicej serii z mniej skrajn
liczb orw, a najwicej takich serii, w ktrych liczba
orw jest w przyblieniu rwna liczbie reszek. Gdyby
zrobi wykres tych 1000 rzutw, to otrzymaby krzyw
bardzo zblion do przedstawionej na rysunku D.3.
Istotno statystyczna
Gdy badacz stwierdza rnic midzy rednimi
wynikami w dwch prbkach osb, musi zapyta, czy jest
to rnica rzeczywista, czy te wystpia ona po prostu
wskutek dziaania przypadku. Poniewa rnice przypadkowe maj rozkad normalny, badacz moe posuy si
krzyw normaln w celu uzyskania odpowiedzi na to
pytanie.
Zagadnienie to pomoe wyjani prosty przykad.
Przypumy, e twj profesor psychologii chce si przekona, czy pe osoby przeprowadzajcej jaki sprawdzian wpywa na uzyskiwane w nim przez studentw
obojga pci wyniki. W tym celu profesor przydziela losowo poow studentw (obojga pci) do grupy nadzorowanej i ocenianej przez mczyzn, a poow do grupy
nadzorowanej i ocenianej przez kobiet. Nastpnie profesor porwnuje rednie wyniki obu grup. Przypuszczalnie byyby one do podobne, a jaka niewielka rnica
byaby najprawdopodobniej dzieem przypadku. Dlaczego? Jeli bowiem dziaa tu tylko przypadek, a obie grupy
s z tej samej populacji (brak rnicy), to rednie wyniki
grup nadzorowanych przez mczyzn bd kobiet
powinny by do podobne w wikszoci przypadkw.
Pamitajc, jaki procent wynikw mieci si w rnych
czciach rozkadu normalnego, wiesz, e mniej ni
jedna trzecia wynikw w grupie nadzorowanej przez
mczyzn powinna znajdowa si o wicej ni jedno
odchylenie standardowe powyej lub poniej redniej
grupy nadzorowanej przez kobiet. Szans uzyskania
w grupie nadzorowanej przez mczyzn redniego
wyniku, znajdujcego si wicej ni trzy odchylenia standardowe powyej lub poniej redniego wyniku grupy
nadzorowanej przez kobiet, byyby bardzo mae. Gdyby
jednak profesor stwierdzi tak du rnic, to miaby
duy stopie pewnoci, e rnica ta jest rzeczywista
i jako zwizana z pci osoby przeprowadzajcej sprawdzian. Teraz pojawia si pytanie, w jaki sposb zmienna ta
wpywa na wyniki sprawdzianu.
Jeli studentw i studentki przydzielano losowo do
grup nadzorowanych i ocenianych przez mczyzn
bd kobiet, to byoby moliwe przeanalizowanie, czy
oglna rnica stwierdzona midzy tymi grupami
odnosia si zarwno do studentw, jak i studentek, czy
te bya ograniczona do jednej tylko pci. Przypumy na
przykad, e mczyni przeprowadzajcy sprawdzian
przyznaj studentkom wysze oceny ni kobiety, ale nie
rni si od nich przy ocenianiu studentw. Psychologowie stosuj procedur wnioskowania statystycznego do
oszacowania prawdopodobiestwa, e zaobserwowana
rnica moga wystpi przypadkowo. Obliczenia te
oparte s na wielkoci rnicy zaobserwowanej i rozrzucie wynikw. Na podstawie powszechnej zgody psychologowie uznaj rnic za rzeczywist", gdy prawdopodobiestwo, e mogaby ona by skutkiem przypadku,
jest mniejsze ni 5 na 100 (co zapisuje si p<0,05).
Rnic istotn (signifwant difference) jest rnica, ktra

spenia powysze kryterium. Jednake w niektrych
przypadkach wymagane s jeszcze bardziej rygorystyczne poziomy prawdopodobiestw, takie jak p<0,01
(mniejsze ni 1 na 100) i p<0,001 (mniejsze ni 1 na
1000). Takich poziomw prawdopodobiestwa wymaga
si wtedy, gdy decyzja oparta na materiale dowodowym
z tych bada jest tak wana, e chcemy mie due zaufanie do danych, np. przewidujc prby samobjcze na
podstawie pomiaru pewnych cech psychicznych.
Po uzyskaniu rnicy istotnej statystycznie, badacz
moe wycign wniosek dotyczcy badanego zachowania. Do oceny istotnoci statystycznej suy wiele rodzajw testw. Rodzaj testu wybranego dla konkretnego
przypadku bdzie zalea od planu badania, postaci
danych oraz wielkoci porwnywanych grup. Wymienimy
tu tylko jeden z najczciej stosowanych testw statystycznych, test t, ktrym mona si posuy wtedy, gdy
badacz chce si dowiedzie, czy rnica midzy rednimi
dwch maych grup jest istotna statystycznie.
Moemy uy testu t, aby si przekona, czy redni
wynik uzyskany w Inwentarzu Rl Zwizanych z Pci
przez nieoczekiwanych mordercw rni si w sposb
statystycznie istotny od redniego wyniku mordercw
bdcych notorycznymi przestpcami. Kiedy przeprowadzimy stosowne obliczenia, stwierdzimy, e istniej bardzo mae szans, mniejsze ni 5 na 100 (p<0,05), otrzymania tak duej wartoci t, jeli nie byoby rzeczywistej
rnicy midzy tymi rednimi. Rnica ta jest wic istotna statystycznie i moemy by bardziej pewni istnienia
rzeczywistej rnicy midzy tymi grupami. Nieoczekiwani
mordercy rzeczywicie oceniali si jako bardziej kobiecy,
ni czynili to mordercy bdcy notorycznymi przestpcami. Z drugiej strony okazao si, e rnica midzy
wynikami tych dwch grup mordercw w Skali Nadmiernej Kontroli Ego nie jest istotna statystycznie (p<0,10)
a wic mwic o tej rnicy, musimy by ostroniejsi. Zaznacza si tu pewna tendencja w przewidywanym kierunku
- rnica jest taka, e mogaby wystpi przypadkowo
jedynie w 10 przypadkach na 100. Jednake rnica ta nie
spenia oglnie przyjtego kryterium 5 na 100". (Rnica
pod wzgldem niemiaoci, analizowana przy uyciu
innego testu statystycznego dla rozkadu czstoci,
okazaa si wysoce istotna statystycznie).
Dziki wnioskowaniu statystycznemu, moemy wic
odpowiedzie na niektre z postawionych na pocztku
pyta i zbliy si do zrozumienia psychiki ludzi, ktrzy
z agodnych i niemiaych przeobraaj si nagle w masowych mordercw. Kady wniosek jest jednak tylko
twierdzeniem dotyczcym prawdopodobnego zwizku
midzy badanymi zjawiskami; nigdy nie jest on twierdzeniem pewnym. Prawda w nauce jest prowizoryczna, tymczasowa, zawsze moe by skorygowana przez pniejsze dane z lepszych bada, zaplanowanych na podstawie
lepszych hipotez.
ak wprowadza w bd
za pomoc statystyki
Wiedzc ju, co to jest statystyka, jak si j stosuje i co
oznaczaj rne miary statystyczne, powinnimy pomwi o tym, jak mona uywa statystyki do celw
niewaciwych. Wielu ludzi akceptuje nie potwierdzone
fakty", jeli podparto je autorytetem statystyki. Inni
decyduj si wierzy lub nie wierzy w to, o czym informuje statystyka, nie majc pojcia, jak zakwestionowa
liczby przytaczane na poparcie jakiego produktu, polityka czy twierdzenia.
Chocia mona zmyli wskaniki statystyczne lub
wnioski nie oparte na adnych materiaach dowodowych,
to jednak istnieje wiele bardziej wyrafinowanych sposobw wprowadzania w bd za pomoc statystyki. Prawie
wszystkie etapy badania - od doboru osb badanych
i planu badawczego, do wyboru stosowanych miar statystycznych - mog mie powany wpyw na wnioski
moliwe do wycignicia na podstawie uzyskanych
wynikw.
Wiele moe zalee od tego, kim s osoby badane,
cho wpyw tego czynnika moe pozosta nieujawniony
w opisie bada. Na przykad, badania ankietowe pogldw dotyczcych prawa do aborcji przynios bardzo
rne wyniki, w zalenoci od tego, czy przeprowadzi si
je w maej fundamentalistycznej spoecznoci na Poudniu
Stanw Zjednoczonych, czy te na uniwersytecie nowojorskim. Podobnie grupa obrocw ycia pocztego po
zbadaniu opinii swoich czonkw dojdzie zapewne do
innych wnioskw ni te, ktre wyniky z tych samych
bada przeprowadzonych w grupie bronicej prawa
kobiet do wyboru.
Jeli nawet badani zostali dobrani losowo, a nie
tendencyjnie, to zastosowane miary statystyczne mog
dostarczy bardzo mylcych wynikw, jeli naruszone
zostan zaoenia, na ktrych miary te si opieraj.
Jeeli, na przykad, zbadamy testem inteligencji 20 osb,
z ktrych 19 uzyskao wyniki 1.1. w przedziale 90-110,
a jedna wynik 220, to rednia grupy zostanie bardzo podniesiona przez ten jeden odosobniony wysoki wynik.
Przy tego rodzaju zbiorze danych znacznie poprawniejsze byoby podanie mediany lub modalnej, ktre reprezentowayby dokadnie przecitn na og inteligencj
grupy, zamiast redniej wywoujcej wraenie, jak gdyby
przecitny czonek tej grupy by bardzo inteligentny. Na
tego rodzaju znieksztacenia s szczeglnie podatne
badania wykonywane na maej prbce osb. Gdyby liczba osb w tej grupie wynosia 2000 zamiast 20, to jeden
skrajny, odosobniony wynik nie miaby niemal adnego
wpywu na redni, ktra poprawnie reprezentowaaby
inteligencj grupy.
Aby nie da si nabra na tego rodzaju szachrajstwa,

naley sprawdzi wielko prby badanej - w przypadku
duych prbek jest mniej prawdopodobne, eby wyniki
wprowadzay w bd tak, jak to moe by w przypadku
prb maych (cho z kolei w bardzo duych prbkach
nawet bardzo mae rnice midzy rednimi mog osign istotno statystyczn, poniewa zmienno prawdopodobnie jest wwczas niska). Inny sposb kontroli polega
na tym, eby oprcz redniej zapozna si take z median
lub modaln - interpretacja wynikw jest bardziej pewna
wtedy, gdy miary te s podobne, ni wtedy, gdy rni si
midzy sob.
Sposobem na uchronienie si przed mylcym lub
niewaciwym uyciem statystyki, jest dokadne zbadanie metodologii i wynikw opisywanych bada.
Sprawd, czy eksperymentatorzy podaj wielko prbki, poziomy istotnoci i marginesy bdu. Postaraj si
ustali, czy zastosowane przez nich metody pozwalaj
mierzy dokadnie i konsekwentnie to, co maj oni
zbada.
aden pomiar nie jest dokadny w 100%, cho mona
obliczy zakres, w ktrego granicach prawdopodobnie
znajduje si prawdziwy" wynik. Odpowiedzialni statystycy podaj ten zakres, zwany marginesem bdu.
Rozpatrz, na przykad, dane w tabeli D.4, przedstawiajce w skrcie wyniki bada ankietowych, w ktrych
pytano Amerykanw o ich wiar w zjawiska nadprzyrodzone. Prawie potowa respondentw wskazaa, e
wierz, i diabe moe opta czowieka. Zwr uwag
na przypis wydrukowany drobn czcionk pod tabel,
zgodnie z ktrym margines bdu wynosi plus lub minus
4%. Innymi sowy, 49% moe nie by naprawd dokadnym wynikiem dla caej populacji. Jest jednak wysoce
prawdopodobne, e od 45 do 53% populacji naprawd
wierzy w optanie przez diaba. Poniewa badanie to
przeprowadzono przy zastosowaniu technik reprezentatywnego doboru prbki z 1225 dorosymi Amerykanami,
prbka ta prawdopodobnie jest do reprezentatywna
dla populacji jako caoci. (Powyszy wniosek z tych
bada jest niepokojcy dla nauczycieli i uczonych,
Tabela D.4 Wiara w zjawiska nadprzyrodzone

(Wyniki badania Instytutu Gallupa, 1990)
Wiara w:
Diabla
Spostrzeganie pozazmysowe
Optanie przez diabla
Uzdrawianie psychiczne
Telepati
Istoty pozaziemskie
Astrologi
Ilu ludzi
wierzy
Ilu ludzi nie jesi

pewnych
55%
49%
49%
46%
36%
27%
25%
8%
22%
16%
20%
25%
32%
21%
N = 1225 dorosych Amerykanw, margines bdu 4%.
podobnie jak pozostae dane o rozpowszechnionej
tego jest
wierze w zjawiska
Zastanawia si
z bada psychologicznych, pamita o wielu czynnikach,
mona, czy wiara ta nie jest skutkiem prawdziwej powo-
ktre mog powodowa - rozmyln lub mimowoln -
dzi filmw i programw telewizyjnych goszcych tego
tendencyjno materiau dowodowego.
nadprzyrodzone.
bardzo
wane,
eby
wycigajc wnioski
Sown i k
rodzaju irracjonalne przekonania).

Zanim wycigniesz wasne wnioski z przedstawianych ci wynikw bada, zawsze warto sprawdzi takie
rzeczy, jak: wielko prbki i margines bdu. Jeli bdziesz
zwraca uwag
na
informacje
wydrukowane
drobn czcionk oraz stosowa to, czego si dowiedziae w tej ksice, to powiniene by mniej podatny na
statystyczne szachrajstwa i staniesz si znacznie roztropniejszym konsumentem" bada psychologicznych.
Statystyka jest
podpor
bada
psychologicznych,
stosuje si j, aby lepiej zrozumie obserwacje i ustali,
odstawowe terminy
krzywa normalna (normal curve)
mediana (median)
miara wartoci centralnej (measure of central tendency)
miara zmiennoci [measures of variability)
modalna (mod)
czy uzyskane wyniki s w istocie poprawne. Stosujc opi-
obszar zmiennoci (rang)
sane tu metody, psychologowie mog okreli rozkad
odchylenie standardowe (standard deviation)
czstoci danych oraz wartoci centralne i zmienno
rozkad czstoci (freuency distribution)
wynikw. Si i kierunek zwizku midzy zbiorami wyni-
rnica istotna (significant difference)
kw mona ustali, obliczajc wspczynnik korelacji.
schemat eksperymentalny ex post facto (ex post facto
Badacze mog wreszcie obliczy, jak reprezentatywne s ich obserwacje i czy rni si one istotnie w sto-
experimental design)
statystyka opisowa (descriptWe statistics)
sunku do oglnej populacji. Statystyk mona si jednak
rednia arytmetyczna (mean)
posugiwa w sposb
wnioskowanie statystyczne (inferential statistics)
niepoprawny lub
zwodniczy,
wprowadzajc w bd tych, ktrzy jej nie rozumiej. Dla-
wspczynnik korelacji (correlation coejficient)
ACTH. Zob. Hormon adrenokortykotropowy.

Adaptacja do ciemnoci (dark adaptation). Proces, dziki ktremu
oko staje si bardziej wraliwe na wiato w warunkach
sabego owietlenia.
Adaptacja sensoryczna (sensory adaptation). Zjawisko polegajce
na obnieniu siy reagowania komrek receptora wzrokowego po okresie nie zmieniajcej si stymulacji.
Afekt (affect). Emocja lub stan nastroju.
Ageizm (ageism). Uprzedzenie wobec ludzi starszych pod wzgldem negatywnych stereotypw, podobne do rasizmu i seksizmu.
Agorafobia (agoraphobia). Skrajny strach przed przebywaniem
w miejscach publicznych lub poza znanym otoczeniem.
Agresja (aggression). Zachowanie fizyczne lub sowne z zamiarem
wyrzdzenia krzywdy lub zniszczenia.
AIDS. Skrt oznaczajcy zesp nabytego niedoboru odpornoci
(Acuired Immune Deficiency Syndrome), prowadzcy do
mierci; spowodowany przez wirus, ktry uszkadza ukad
odpornociowy i osabia zdolno organizmu do zwalczania bakterii.
Akomodacja (accommodation). Proces restrukturyzacji lub modyfikacji struktur poznawczych tak, aby nowa informacja moga
zosta atwiej do nich dopasowana; pojcie rozwinite przez
Jeana Piageta - uywane w powizaniu z asymilacj; take
proces zmiany gruboci soczewki oka za pomoc mini
rzskowych (ciliary) co umoliwia zmienne ogniskowanie
wzroku na bliskich i dalekich obiektach.
Akson (axon). Dugie wkno wychodzce z ciaa komrkowego
neuronu, przekazuje impulsy nerwowe do innych neuronw
lub do minia czy gruczou.
Algorytm (algorithm). Mechaniczna procedura rozwizywania
problemw, w ktrej wyprbowywane jest kade moliwe
rozwizanie; gwarantuje ona uzyskanie w kocu prawidowego rozwizania, jeeli takie istnieje.
Algorytm darwinowski (Darwinian algorithm). Skrt mylowy w
rozwizywaniu problemw zwizany ze specyficznym aspektem przetrwania lub reprodukcji; pojcie uyte po raz pierwszy przez Led Cosmides.
Alternatywne wyjanienie {alternative explanation). Interpretacja
lub wyjanienie zjawiska behawioralnego, rnice si od
zaproponowanego w sprawdzanej hipotezie.
Altruizm (altmism). Stawianie pomylnoci, korzyci i przetrwania
innych osb ponad wasne.
Amerykaski jzyk migowy (American Sign Language, ASL). Jzyk

uywany przez spoeczno osb z upoledzonym suchem
w Stanach Zjednoczonych; jest to peny jzyk obejmujcy
wasny system symboliczny i gramatyk.
Ainnezja nastpcza (anterograde amnesia). Typ amnezji polegajcy
na utracie zdolnoci zapamitywania nowych informacji.
Amnezja psychogenna (psychogenic amnesia). Amnezja nie spowodowana przez adne uszkodzenie fizyczne ani zaburzenie
neurologiczne, lecz wywoana przez wstrzs psychiczny;
obejmuje nag niezdolno do przypomnienia sobie wanych informacji osobistych.
Amnezja wsteczna (retrograde amnesia). Amnezja polegajca na
utracie pamici w odniesieniu do zdarze, ktrych dana
osoba bya wiadkiem przed urazem, bdcym powodem
amnezji.
Amoralny (amoral). Przejawiajcy brak zrozumienia wzajemnych
obowizkw ludzi wzgldem siebie; ani moralny, ani
niemoralny.
Amplituda (amplitud). Fizyczna sia fali dwikowej mierzona
wysokoci od jej dou do szczytu.
Analiza czynnikowa (factor analysis). Technika matematyczna stosowana do analizowania danych z wielu rde; pozwala badaczowi na uchwycenie wzajemnych zwizkw wszystkich danych dziki odkryciu wsplnych wanych wymiarw
(czynnikw).
Analiza marze sennych (dream analysis). Psychoanalityczna interpretacja marze sennych w celu uzyskania wgldu w niewiadome motywy lub konflikty danej osoby.
Analiza zachowania (belwior analysis). Ustalenie za pomoc systematycznego zmieniania warunkw bodcowych, w jaki sposb rne rodzaje warunkw rodowiskowych wpywaj na
prawdopodobiestwo wystpienia danej reakcji.
Analiza zawodu (job analysis). Badanie konkretnego zawodu pod
ktem natury i stopnia podanych umiejtnoci, wymaganego nakadu wysiku, zakresu odpowiedzialnoci jednostki
wykonujcej ten zawd za decyzje majce wpyw na zasoby
i personel firmy oraz analiza wszelkich typw stresu, ktre
mog wiza si z tym zawodem.
Analne stadium (anal stage). W teorii freudowskiej drugie stadium rozwoju psychoseksualnego; w tym stadium (ok. 2.
roku ycia) dziecko uzyskuje kontrol nad procesami
wydalania, ktre w tym okresie s gwnym rdem przyjemnoci.
Ankieta (survey). Metoda zbierania informacji od duej liczby ludzi;

informacj samoopisow zbiera si w formie odpowiedzi na
list pyta, przedstawionych w ustalony sposb.
Antycypacyjne radzenie sobie {anticipatory coping). Wysiki podejmowane przed potencjalnie stresowym wydarzeniem, w celu
przezwycienia, zredukowania lub tolerowania braku rwnowagi midzy spostrzeganymi wymaganiami a dostpnymi
rodkami.
Antyspoeczne zaburzenie osobowoci (antisocial personality disorder). Zaburzenie osobowoci, ktrego objawy to brak sumienia oraz poczucia odpowiedzialnoci wobec innych.
Archetyp (archetype). W teorii osobowoci Junga uniwersalna, wrodzona, pierwotna reprezentacja symboliczna szczeglnego
dowiadczenia lub obiektu; skadnik niewiadomoci zbiorowej.
Asocjacjonizm (associationism). Koncepcja stworzona przez brytyjskich filozofw empirycznych, zgodnie z ktr rdem idei
s dowiadczenia sensoryczne, a mylenie i pami skadaj
si z acuchw tych idei.
Asymetria pkulowa (cerebral dominance). Tendencja jednej pkuli
mzgowej do odgrywania waniejszej roli ni druga w kontrolowaniu okrelonych funkcji; asymetria w funkcjonowaniu
mzgu pozwala unikn rywalizacji midzy pkulami mzgowymi, dziki zdominowaniu jednej z nich przez drug - zwykle
pkuli milczcej" przez pkul zawiadujc mow (u wikszoci ludzi praworcznych dominujc jest lewa pkula).
Asymilacja (assimilation). Proces, w ktrym nowe elementy poznawcze dostosowywane s do elementw starych lub modyfikowane dla lepszego dopasowania; pojcie rozwinite
przez Jeana Piageta - uywane w powizaniu z akomodacj.
Asymilacja tendencyjna (biased assimilation). Rozstrzyganie
wieloznacznoci danych na korzy zgodnoci z istniejcymi przekonaniami.
Autohipnoza {autohypnosis). Wywoywanie stanu hipnotycznego
u samego siebie.
Automatyzm (automaticity). W przetwarzaniu informacji proces
pozornie nie wymagajcy wysiku ani woli, wyzwalany bez
udziau intencji podmiotu.
Autonomiczny ukad nerwowy, AUN (autonomie neiyous system,
ANS). Cz obwodowego ukadu nerwowego, ktra reguluje
czynnoci organizmu nie podlegajce zwykle kontroli dowolnej, w tym zmiany w narzdach wewntrznych wystpujce
podczas doznawania emocji; zoony z dwch czci: ukadu
sympatycznego (wspczulnego) i parasympatycznego (przywspczulnego).
B
Badania midzykulturowe (cross-cultural research). Badania majce
na celu wykrycie, czy jakie zachowania obserwowane w jednej kulturze wystpuj take w innych kulturach.
Badania nad adopcj (adoption studies). Badania orzekajce o dziedzicznoci, w ktrych ustala si stopie, w jakim cechy
i wzorce zachowania (jak 1.1. czy osobowo) dzieci adoptowanych koreluje z cechami i wzorcami zachowania ich rodzicw biologicznych i przybranych.
Badania normatywne (normative iiwestigation). Badania ukierunkowane na opisanie tego, co jest charakterystyczne lub specyficzne dla danego wieku lub stadium rozwojowego.
Badania podstawowe (basie research). Badania podejmowane
w celu uzyskania dokadnej i wszechstronnej wiedzy o danym
zjawisku czy procesie, pocztkowo bez uwzgldniania praktycznych zastosowa.
Badania stosowane (applied research). Badania podejmowane w wyranie okrelonym celu, polegajcym na znalezieniu rozwizania problemw praktycznych.
Badanie empiryczne (empirical iiwestigation). Staranna obserwacja

obserwowalnych zdarze czy zjawisk; tzw. wstpujcy (bottom-up) typ badania oparty na zbieraniu danych.
Badanie ewaluacyjne (evaluation research). Badanie, ktre pozwala
oceni, czy jaki program oddziaywa spoecznych lub typ
terapii osiga zaoone cele i czyjego efekty s warte poniesionych kosztw.
Badanie korelacyjne (correlational study). Schemat badawczy, ktry
suy do oceny siy zwizku midzy zmiennymi; nie pozwala
na wyciganie wnioskw dotyczcych przyczyn.
Barbiturany (barbiturates). Leki zaliczane do rodkw tumicych
(hamujcych), stosowane w maych dawkach w celu agodzenia lkw, a w duych -jako rodki nasenne.
Bariera krew-mzg (blood-brain barrier). Pprzepuszczalna bona,
ktra powstrzymuje obce substancje przed przedostaniem
si z krwiobiegu do mzgu.
Barwa dwiku (timbre). Wymiar wraenia suchowego odzwierciedlajcy zoono fali dwikowej.
Barwy dopeniajce (complementary colors). Barwy przeciwstawne
w kole barw.
Behawioryzm (behaviorism). Podejcie naukowe sformuowane przez
Johna B. Watsona, ograniczajce badania psychologiczne do
zachowa, ktre mona mierzy lub obserwowa.
Bezdech w czasie snu (sleep apnea). Oddechowe zaburzenie snu,
w ktrym dana osoba przestaje oddycha podczas snu.
Bezsenno (insomnia). Chroniczna niezdolno do normalnego
spania, przejawiajca si trudnociami z zasypianiem, czstym budzeniem si oraz niezdolnoci do ponownego zanicia; czsto spowodowana lkiem lub blem.
Biologiczne ograniczenia uczenia si (biological constraint on learning). Kade ograniczenie zdolnoci organizmu do uczenia si,
ktre jest spowodowane przekazywanymi genetycznie sensorycznymi, behawioralnymi czy poznawczymi moliwociami osobnikw nalecych do danego gatunku.
Biopsychospoeczny model (biopsychosocial model). Model zdrowia
i choroby, ktry sugeruje, e istniej powizania midzy ukadem nerwowym, ukadem odpornociowym, stylami zachowania, procesami poznawczymi i czynnikami rodowiskowymi, ktre mog zwiksza ryzyko zachorowania.
Blokowanie (blocking). Zjawisko polegajce na tym, e zdolno
nowego bodca do sygnalizowania bodca bezwarunkowego
nie zostaje przyswojona, gdy w nowy bodziec podaje si
rwnoczenie z bodcem, ktry ju wczeniej dziaa
skutecznie jako sygna.
Bona bbenkowa (tympanic membran). Cienka bona w uchu
wprawiana w ruch przez zmiany cinienia fal dwikowych.
Bona podstawowa (basilar membran). Bona znajdujca si w limaku ucha, ktra wprawiona w ruch pobudza komrki woskowe wytwarzajce neuronalne efekty stymulacji suchowej.
Bona postsynaptyczna (postsynaptic membran). Bona dendrytu po
odbiorczej stronie synapsy. .
Bona presynaptyczna (presynaptic membran). Bona aksonu po
nadawczej stronie synapsy.
Bodziec (stinmlus). Czynnik rodowiskowy czyli rdo energii,
ktre wywouje reakcj organizmu.
Bodziec bezwarunkowy, S^ (unconditional stinmlus, UCS). W warunkowaniu klasycznym bodziec, ktry wywouje i wzmacnia
reakcj bezwarunkow.
Bodziec dyskryminacyjny, SD (discriminative stimulus, SD). Bodziec,
ktry dziaa jako zapowied wzmocnienia, sygnalizujc, kiedy
okrelone zachowanie przyniesie w rezultacie pozytywne
wzmocnienie.
Bodziec dystalny (distal stinmlus). Obiekt w otoczeniu, ktry jest
rdem stymulacji zewntrznej, w odrnieniu od bodca
proksymalnego, ktryjest rdem stymulacji wewntrznej.
Bodziec proksymalny (proximai stinmlus). Obraz na siatkwce;
przeciwiestwo bodca dystalnego.
Bodziec warunkowy, Sw (conditional stinmlus, CS). W warunkowaniu

klasycznym, bodziec poprzednio obojtny, ktry zaczyna
wywoywa reakcj warunkow.
Bl (pain). Reakcja ciaa na bodce szkodliwe i wystarczajco silne,
by spowodowa lub zagrozi uszkodzeniem tkanki.
Bl fantomowy (phantom limb phenomenon). Dowiadczany przez
osoby po amputacji ekstremalny lub chroniczny bl nie posiadanego ju czonka.
Bl neuropatyczny {neuropathic pain). Bl spowodowany nienormalnym funkcjonowaniem lub nadmiern aktywnoci nerww.
Bl nociceptywny (nociceptive pain). Bl w wyniku dziaania
sygnaw wysyanych z wyspecjalizowanych zakocze nerwowych w skrze przez rdze krgowy do mzgu.
Bruzda boczna, b. Sylwiusza (iateral suleus). Gboka pozioma
szczelina, ktra dzieli pkule mzgowe na paty.
Bruzda rodkowa, b. Rolanda (central suleus). Pionowa szczelina
dzielca pkule mzgowe na paty.
c
Cannona i Barda teoria emocji (Cannon-Bard theory of emotion).
Teoria podkrelajca rol orodkowych procesw nerwowych; gosi ona, e bodziec emocjonalny wywouje, dwie
wspwystpujce reakcje - pobudzenie fizjologiczne i subiektywne dowiadczanie emocji - z ktrych adna nie jest
przyczyn drugiej; opracowana niezalenie przez Waltera
Cannona i Philipa Barda.
Cecha (trait). Staa i trwaa waciwo lub atrybut, ktry wpywa
na zachowanie jako uoglniona skonno do dziaania
w okrelony sposb.
Cecha centralna (central trait). Gwna waciwo, ktra, jak si
zakada, pozwala zrozumie funkcjonowanie danej jednostki.
Cecha kardynalna (cardinal trait). Cecha, wok ktrej jednostka
organizuje swoje ycie; pojcie opracowane przez Gordona
Allporta.
Cecha krytyczna (critical feature). Atrybut, ktry stanowi
warunek konieczny i wystarczajcy do zaliczenia jakiego
pojcia do danej kategorii.
Cecha wtrna (secondary trait). Waciwo, ktra nie jest kluczowa dla zrozumienia danej jednostki, tym niemniej dostarcza pewnych informacji na temat jej trwaych cech.
Centracja (centration). Wzorzec mylowy, powszechny w pocztkach stadium przedoperacyjnego w rozwoju poznawczym;
charakteryzuje si niezdolnoci dziecka do wzicia pod
uwag wicej ni jednego czynnika percepcyjnego
rwnoczenie.
Chemoterapia, farmakoterapia (chemotherapy). Leczenie zaburze psychicznych i zaburze zachowania za pomoc rodkw farmakologicznych i substancji chemicznych.
Choroba (illness). Udokumentowana patologia, taka jak
uszkodzenie biologiczne lub fizjologiczne, patologia
komrkowa i patologia skadu chemicznego krwi.
Choroba Alzheimera (Alzheimer's disease). Chroniczny organiczny
syndrom mzgowy, ktry charakteryzuje stopniowa utrata
pamici, spadek zdolnoci intelektualnych oraz degradacja
osobowoci; najbardziej rozpowszechniona forma otpienia u osb w podeszym wieku.
Choroby adaptacyjne (diseases of adaptation). Choroby majce
swe rdo w prbach przystosowania si do stresorw.
Chromosom (chromosome). Dua czsteczka skadajca si z dwch
spirali DNA i biaek zawierajca geny odpowiedzialne za
cechy dziedziczne; kada ludzka komrka zawiera 46 chromosomw z wyjtkiem komrek rozrodczych, ktre zawieraj tylko 23 chromosomy.
Chromosomy pciowe (sex chromosome). Chromosomy, ktre

zawieraj geny kodujce rozwj fizycznych cech mskich
lub eskich.
Ciao kolankowate boczne (Iateralgeniculate nucleus). Punkt przekanikowy we wzgrzu, przez ktry przechodz impulsy
biegnce od oka do kory potylicznej.
Ciao komrki (soma). Cz neuronu, ktra zawiera jdro oraz
cytoplazm i z ktrej wychodz wypustki: akson i kilka
dendrytw.
Ciao migdaowate (amygdala). Cz ukadu limbicznego;
orodek mzgowy odpowiedzialny za agresj oraz niektre
rodzaje pamici.
Ciao modzelowate, spoido wielkie (corpus callosum). Wizka
zmielinizowanych aksonw czca obie pkule mzgowe.
Cytoplazma (cytoplasm). Substancja, w ktrej przebiega wikszo reakcji biochemicznych komrki oraz zachodzi jej
metabolizm.
Czas reakcji (reaction time). Czas upywajcy midzy prezentacj
bodca a przewidzian reakcj; stosowany jako miara czasu
przebiegu procesw umysowych.
Czstotliwo (frequency). Liczba cykli jakiej fali w danym
przedziale czasu.
Czstotliwo przestrzenna (spatial freuency). Liczba cykli jasnociemno we wzorcu na danym wymiarze odlegoci
w przestrzeni wzrokowej.
Czopki (cones). Fotoreceptory skupione w centrum siatkwki
odpowiedzialne za percepcj wzrokow w normalnych.
warunkach widzenia i za wszystkie wraenia barw.
Czynnik G (G-factor). Czynnik inteligencji oglnej. Zakada si, e
jest to odziedziczona inteligencja podstawowa, ktr
dodatkowo uzupeniaj specyficzne rodzaje inteligencji,
czyli czynniki S.
Czynnik karzcy (punisher). Przykry bodziec, ktry zmniejsza
prawdopodobiestwo wystpienia poprzedzajcej go
reakcji.
Czynnik konstytucjonalny (constitutional factor). Podstawowa
waciwo fizyczna lub psychiczna, uksztatowana genetycznie, a take poprzez wczesne wpywy rodowiskowe,
ktra pozostaje wzgldnie staa w cigu ycia.
Czynnik wyzwalajcy (releaser). Bodziec rodowiskowy, ktry
wywouje specyficzny wzorzec reakcji u osobnikw
nalecych do danego gatunku.
Czynnik wzmacniajcy (reinforcer). Bodziec nastpujcy po
reakcji, ktry zmienia tempo jej wykonywania lub prawdopodobiestwo wystpienia.
wiczenie przy zastosowaniu biologicznego sprzenia zwrotnego

(biofeedback training). Procedura, za pomoc ktrej jednostka
uzyskuje dowoln kontrol nad niewiadomymi procesami
biologicznymi, dziki otrzymywaniu informacji o podanych
zmianach w tych procesach; opracowana na podstawie pionierskich bada Neala Millera.
D
Dane archiwalne (archwal data). Wyniki lub dane publikowane
wczeniej, ktre mona odnale w istniejcych dokumentach, ksikach lub wytworach kultury.
Dane behawioralne (behavioral data). Oparte na faktach informacje
o zachowaniu organizmw oraz o warunkach, w ktrych to
zachowanie wystpuje lub ulega zmianie.
Dane empiryczne (data). Opisy obserwacji; oparty na faktach materia dowodowy.
Decybel, dB (decibel, db). Jednostka stosowana do opisu fizycznego

natenia dwiku.
Definicja operacyjna (operational defmition). Okrelenie zmiennej
lub stanu w kategoriach konkretnych operacji, jakie stosuje
badacz w celu ich zmierzenia lub ustalenia ich wystpienia.
Dehumanizacja (dehumanization). Mechanizm obronny, w ktrym
cechy i wartoci ludzkie innych osb ulegaj psychicznemu
zatarciu".
Dendryty (dendrites). Mocno rozgazione wypustki neuronu, ktre
przewodz impulsy nerwowe z obwodu (np. od innych neuronw) do ciaa komrki; zwykle do krtkie.
Depresja jednobiegunowa (unipolar depression). Kategoria
w DSM-1II-R odnoszca si do osb cierpicych na intensywne
uczucie depresji przez czas duszy, bez fazy maniakalnej
waciwej depresji dwubiegunowej; zwana te depresj kliniczn.
Determinizm (determinism). Doktryna, zgodnie z ktr wszystkie

zjawiska - fizyczne, behawioralne i psychiczne - s zdeterminowane przez specyficzne, poznawalne czynniki przyczynowe.
Determinizm psychiczny (psychic determinism). Zaoenie, e
wszystkie reakcje umysowe i zachowanie s zdeterminowane przez wczeniejsze dowiadczenia.
Determinizm wzajemny (reciprocal determinism). Pogld w teorii
uczenia si spoecznego Alberta Bandury, ktry gosi, e
pomidzy czynnikami jednostkowymi, zachowaniem i bodcami rodowiskowymi zachodzi zoona wzajemna interakcja,
i e kady z tych skadnikw wywiera wpyw na pozostae.
Dewiacja seksualna (paraphillia). Zaburzenie seksualne, w ktrym
do pobudzenia seksualnego konieczna jest obecno niekonwencjonalnych obiektw, praktyk lub okolicznoci, co
pozostaje poza kontrol podmiotu.
Diagnoza psychologiczna (psychological diagnosis). Rne aspekty
rozpoznawania zaburze psychicznych, takie jak opinia psychologa klinicznego, wnioski z wynikw testw psychologicznych czy hipotezy o psychicznej (funkcjonalnej) podstawie zaburzenia.
Dugo fali (wavelength). Wasno fizyczna mierzona w jednostkach dystansu pomidzy identycznymi punktami rozchodzenia si falowego. Dugo fali jest jedyn wasnoci, ktra
odrnia jeden foton od drugiego.
Dugotrwae potgowanie (iong-term potentiation). Stymulacja
prdem elektrycznym o wysokiej czstotliwoci wkien nerwowych wchodzcych do hipokampa; stwierdzono, e poprawia ona pami w odniesieniu do nowych informacji, powodujc zmiany w ksztacie synaps i prowadzc do utworzenia
nowych pocze synaptycznych na komrkach nerwowych.
Dobr naturalny (natural selection). Pogld Darwina, zgodnie z ktrym korzystne przystosowanie do cech rodowiska pozwala
niektrym czonkom danego gatunku posiada wicej potomstwa ni innym.
Dobra figura (figural goodness). Figura spostrzegana jako prosta,
symetryczna i regularna; denie do spostrzegania dobrej
figury jest zasad organizacji spostrzegania w psychologii
postaci.
Dobrostan (wellness). Optymalny stan zdrowia, obejmujcy zdolno penego i aktywnego funkcjonowania w fizycznym, intelektualnym, emocjonalnym, duchowym, spoecznym i rodowiskowym wymiarze zdrowia.
Dojrzewanie (maturation). Cigy wpyw dziedziczenia we wczesnych fazach rozwoju i w dalszych latach ycia; zwizane
z wiekiem zmiany fizyczne i behawioralne charakterystyczne
dla danego gatunku
Dojrzewanie psychiczne {psychological adolescing). Proces osigania
penej dojrzaoci; realizowanie penego potencjau naszego
czowieczestwa; cz procesu starzenia si, ktra rozwija
si wraz ze starzeniem si biologicznym.
Doktryna neuronu (neuron doctrine). Teoria sformuowana przez

Ramon y Cajala, ktra gosi, e wszystkie czci mzgu s
zoone z wyspecjalizowanych komrek zwanych neuronami.
Doradca duszpasterski (pastora counselor). Duchowny dowolnej
religii, ktry specjalizuje si w leczeniu zaburze psychicznych, czsto za pomoc czenia wskazwek duchowych
ze wskazwkami dotyczcymi rozwizywania problemw
praktycznych.
Doradca psychologiczny (counseling psychologist). Psycholog, ktry
specjalizuje si w udzielaniu porad w dziedzinach takich, jak
wybr zawodu, problemy szkolne, narkomania i konflikty
maeskie.
Drapetomania (drapetomania). Fikcyjna choroba psychiczna
uwaana za przyczyn ucieczek niewolnikw od ich panw;
przykad naduycia modelu medycznego w psychopatologii.
Drugi posaniec (second messenger). Substancja chemiczna uwalniana przez sensoryczn cz kanau jonowego neuronu,
gdy wykrywa on bodziec sensoryczny.
DSM-III-R (DSM-1II-R). Aktualny podrcznik diagnostyczno-statystyczny Amerykaskiego Towarzystwa Psychiatrycznego,
w ktrym sklasyfikowano, zdefiniowano i opisano ponad 200
zaburze umysowych, (przyp. tum.: w tumaczeniu polskim
posuono si polsk wersj Rozdziau V Rewizji Dziesitej
Midzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorb
i Problemw
Zdrowotnych (ICD-10), stanowicego europejski odpowiednik

DSM-1U-R).
Dualizm (dualism). Pogld, zgodnie z ktrym mechanistyczne ciao

i mzg dziaaj niezalenie od niematerialnej duszy i efemerycznej psychiki.
Dwuczynnikowa teoria emocji (two-factor theory ofemotion). Teoria,
zgodnie z ktr emocja jest cznym efektem dwch procesw orodkowych - pobudzenia fizjologicznego i oceny
poznawczej.
Dwunono (bipedalism). Zdolno do poruszania si w pozycji
pionowej; wany element ewolucji czowieka.
Dynamika grupy (group dynamics). Badanie wpywu procesw
grupowych na funkcjonowanie jednostek.
Dyshabituacja (dishabituation). Proces przeciwny do habituacji;
wystpuje gdy prezentowane s nowe bodce.
Dysleksja rozwojowa (developmental dyslexia). Zaburzenie czytania
polegajce na przestawianiu liter i/lub cyfr oraz na trudnoci
w odrnianiu strony prawej od lewej, i grnej od dolnej;
obecnie sdzi si, e powodowane jest ono zaburzeniami
mzgu.
Dysocjacja.(cfesoc/fltiott). Funkcjonowanie wiadomoci na rnych
poziomach, bez zdawania sobie sprawy z istotnych informacji na innych poziomach.
Dysonans poznawczy (cognitive dissonance). Teoria, ktra gosi, e
napicie wywoane rozbienoci czy niezgodnoci elementw poznawczych motywuje ludzi do prb jego redukcji;
opracowana przez Leona Festingera.
Dziedziczno (heredity). Biologiczne przekazywanie cech rodzicw na potomstwo.
E
Echo (echo). Informacja suchowa przechowywana w pamici przez
kilka sekund.
EEG. Zob. Elektroencefalogram.
Elektroencefalogram, EEG (electroencephalogram, EEG). Zapis sabych prdw czynnociowych kory mzgowej, zwanych take
falami mzgowymi"; wykorzystywany do wykrywania zaburze i patologicznych zjawisk w funkcjonowaniu mzgu; rejestrowanie aktywnoci elektrycznej mzgu na skrze czaszki.
Elektroda (electrode). Cienki przewd, przez ktry mog przepywa niewielkie iloci prdu elektrycznego; stosowana do rejestrowania elektrycznej aktywnoci mzgu.
Efekt Ascha (Asch effect). Zjawisko bdce przykadem wpywu
jednomylnej wikszoci na oceny jednostek, nawet w sytuacjach jednoznacznych; klasyczna ilustracja konformizmu,
opracowana przez Solomona Ascha.
Efekt aureoli (halo ejfect). Znieksztacenie poznawcze polegajce
na korzystnym ocenianiu osoby lubianej przez obserwatora
na wikszoci lub wszystkich wymiarach.
Efekt autokinetyczny (autokinetic ejfect). Zudzenie wzrokowe,
polegajce na tym, e nieruchomy punkt wietlny w ciemnym
pomieszczeniu zdaje si powoli porusza.
Efekt gwny (77713//7 ejfect). W schemacie badawczym 2 x 2 wpyw,
. jaki jedna zmienna niezalena ma na zmienn zalen, bez
wzgldu na drug zmienn niezalen lub interakcj obu
zmiennych.
Efekt Hawthorne'a (Hawthorne ejfect). rdo bdw wynikajcych
z tego, e psychologiczne skutki wiedzy o tym, i bierze si
udzia w eksperymencie, wpywaj na zmienne podlegajce
maniupulacji i pomiarom.
Efekt nastawienia (Einsteilung ejfect). W myleniu, gotowo
stosowania do nowych problemw tych samych procedur,
regu i formu, ktre zday egzamin w przeszoci.
Efekt pierwszestwa (primacy ejfect). Silniejsze uleganie informacjom odebranym jako pierwsze z kolei.
Efekt placebo (placebo ejfect). Klinicznie znaczca reakcja na
pewien bodziec czy sposb leczenia, ktra wystpuje niezalenie od ich oddziaywania fizjologicznego.
Efekt samorzutnej remisji (spontaneous-remission ejfect). Poprawa,
jaka u niektrych pacjentw psychiatrycznych i klientw psychoterapii wystpuje bez adnej profesjonalnej interwencji;
stanowi kryterium poziomu podstawowego, w porwnaniu
z ktrym naley ocenia skuteczno terapii.
Efekt stereotypu (stereotype ejfect). Znieksztacenie w ocenie lub
obserwacji pojawiajce si, kiedy przekonania podmiotu na
temat waciwoci ludzi nalecych do jakiej kategorii
wpywaj na percepcj obserwowanej jednostki, ktra do tej
kategorii naley.
Efekt torowania (priming ejfect). Zaktywizowanie specyficznych,
przechowywanych w pamici danych przez okrelony bodziec, zwykle podprogowy; typowy przykad pamici utajonej.
Efekt treci przekona (belief-bias ejfect). Znieksztacenie procesu
rozumowania przez wczeniejsz wiedz, postawy i wartoci
jednostki, prowadzce do akceptacji przez ni nietrafnych
sdw.
Efekt wzmacniania czciowego (partial reinforcement ejfect). Prawidowoci polegajce na tym, e reakcje nabywane przy
zastosowaniu wzmacniania czciowego s trudniejsze do
wygaszenia ni reakcje nabywane przy wzmacnianiu
cigym.
Efekt Zeigarnik (Zeigarnik ejfect). Efekt motywacyjny wywoywany
przez niedokoczone zadania, ktre tworz napicie zadaniowe" prowadzce niekiedy do lepszego odtwarzania
pamiciowego zada niedokoczonych ni dokoczonych;
pojcie lewinowskie po raz pierwszy zademonstrowane
przez Blum Zeigarnik.
Ego (Ego). W teorii Freuda, racjonalny aspekt osobowoci; kieruje
impulsami id tak, by speni wymagania rzeczywistoci, a jednoczenie utrzyma szacunek jednostki dla samej siebie i zapewni jej aprobat spoeczn.
Ego idealne (Ego idea). W teorii Freuda, pogld jednostki na to,
jakiego rodzaju osob powinna stara si zosta.
Egocentryzm (egocentrism). Aspekt centryzmu odnoszcy si do
trudnoci, jakie maj dzieci na poziomie przedoperacyjnym
w wyobraaniu sobie sytuacji z perspektywy kogo innego.
Egotyzm atrybucyjny (self-sening Mas). Kategoria bdw atrybucji,

polegajca na tym, e ludzie s skonni przypisywa sobie
zasug za swoje sukcesy, a wypiera si odpowiedzialnoci
za swoje niepowodzenia.
Egzystencjalizm (existentialism). Filozofia, ktra kadzie nacisk na
odpowiedzialno jednostki i moliwo penej realizacji swej
egzystencji dziki waciwym wyborom; w psychologii jest to
pogld, e zasadniczym problemem egzystencji jest odnalezienie siebie, bycie sob i realizowanie wasnego potencjau.
Ekologia (ecology). Nauka badajca zwizki midzy organizmami
a ich rodowiskiem.
Ekologia behawioralna (behavioral ecology). Badania interakcji
midzy rodowiskiem a zachowaniem yjcych w nim organizmw; analiza rodowisk ekologicznych charakterystycznych dla pewnych zachowa.
Ekologia kliniczna (clinical ecology). Dziedzina badajca zwizki
midzy zaburzeniami, takimi jak lk i depresja, a szkodliwymi
lub urazotwrczymi czynnikami rodowiskowymi.
Ekonomia poznawcza (cognitive economy). Minimalizacja czasu
i wysiku potrzebnego do przetwarzania informacji.
Ekonomia etonowa (token economy). Technika pozytywnego
wzmacniania, w ktrej jednostki nagradza si etonami za
zachowania spoecznie podane; etony te mona pniej
wymieni na rne przywileje.
Eksperyment kontrolowany (controlled experiment). Metoda badawcza, w ktrej obserwacje okrelonych zachowa przeprowadza
si w systematycznie zmienianych warunkach, a osoby badane
przydziela si losowo do poszczeglnych warunkw (grup).
Eksperyment wizienny (Stanford Prison experiment). Badanie, ktre
wykazao zdumiewajco potny wpyw czynnikw spoecznych i rodowiskowych na zachowanie; osoby badane przydzielono losowo do grupy stranikw lub winiw, przebywajcych w rodowisku sztucznego wizienia", a te losowo
przydzielone role wytworzyy midzy badanymi rnice pod
wzgldem pozycji i posiadanej wadzy, ktre byy weryfikowane w sytuacji wiziennej; opracowany przez Philipa Zimbardo; zob. Eksperyment stanfordzki.
Eksperymentalna analiza zachowania (experimental analysis of
behavior). Skinnerowski sposb podejcia do warunkowania
sprawczego, polegajcy na systematycznym zmienianiu warunkw bodcowych w celu wykrycia, jak rnego rodzaju
dowiadczenia wpywaj na prawdopodobiestwo reakcji; nie
wyciga si adnych wnioskw co do stanw wewntrznych
czy nieobserwowalnego podoa zalenoci behawioralnych
demonstrowanych w laboratorium.
Ektomorfik (ectomorph). Somatotyp, ktry charakteryzuje si
budow ciaa z wygldu szczup, podun i kruch.
Emocja (emotion). Zoony zesp zmian, obejmujcych pobudzenie fizjologiczne, odczucia, procesy poznawcze i reakcje
behawioralne, powstajce w odpowiedzi na sytuacj spostrzegan jako osobicie wan.
Empatia (empathy). Wspodczuwanie emocji innej osoby; moe
po czci stanowi u dziecka podstaw przyszego systemu
zachowania moralnego.
Encefalizacja (encephalization). Wzrost wielkoci mzgu; wany element ewolucji czowieka.
Engrain (engram). Zakodowana w mzgu nabyta informacja, zwana
take ladem pamiciowym.
Endorfina (endorphin). Neuroprzekanik biorcy udzia w wielu
reakcjach na bodce dostarczajce przyjemnoci i blu.
Endomorfik (endomorph). Somatotyp charakteryzujcy si budow
ciaa z wygldu pen, krg i mikk.
Epizod maniakalny (manie episode). Reakcja psychotyczna charakteryzujca si nawracajcymi okresami skrajnego podniecenia, niepohamowanej euforii bez wystarczajcego powodu
oraz mylami i uczuciami wielkociowymi na temat wasnych
zdolnoci.
Epizody depresyjne (depresswe episodes). Nawracajce okresy, ktre

charakteryzuje utrata odczuwania przyjemnoci i zainteresowania wikszoci, czynnoci oraz smutek, niezadowolenie,
poczucie bezwartociowoci, winy i spadek energii.
Eros (Eros). Instynkt ycia, ktry dostarcza energii do wzrostu
i przetrwania; pojcie z teorii Freuda.
Estrogen (estrogen). eski hormon wywoujcy uwalnianie komrki jajowej z jajnikw.
Etiologia (etiology). Przyczyny lub czynniki wpywajce na powstanie jakiego zaburzenia.
Etologia (ethology). Nauka o prawidowociach zachowania si
zwierzt w rodowisku naturalnym; opiera si na systematycznej obserwacji.
Eugenika (eugenics). Ruch, ktry propagowa ulepszenie gatunku
ludzkiego przez sprzyjanie dobieraniu si par lepiej wyposaonych biologicznie a zapobieganie posiadaniu potomstwa
przez gorzej wyposaonych.
Eustres (eustress). Pozytywna reakcja na stresor; stresor jest odbierany jako wyzwanie, a niejako zagroenie.
Ewolucja (evolution). Teoria goszca, e z upywem czasu, organizmy powstaj i przystosowuj si do swojego rodowiska
dziki interakcji czynnikw biologicznych i rodowiskowych.
Ewolucjonizm (evolutionism). Zaproponowane przez Karola.Darwina
naukowe wyjanienie, w jaki sposb dziki procesom doboru
naturalnego gatunki przetrway i s spokrewnione ze sob.
F
Facylitacja spoeczna (sensory gating). Pozytywny wpyw, jaki obecno innych ludzi ma czasami na wyniki jednostki.
Falliczne stadium (phallic stage). W teorii freudowskiej trzecie
stadium rozwoju psychoseksualnego (od 3 do 5 roku ycia);
w tym stadium gwnym rdem przyjemnoci jest manipulowanie wasnymi narzdami pciowymi i badanie ich;
wedug Freuda w tym stadium rozwija si silny pocig do
rodzica odmiennej pci.
Faworyzowanie grupy wasnej (in-group bias). Skonno do bardziej pozytywnego oceniania swojej wasnej grupy.
Feromon (pheromone). Sygna chemiczny wydzielany przez organizm w celu komunikacji z innymi przedstawicielami gatunku;
czsto dziaajcy na odlego jako podnieta seksualna.
Fetysz (fetish). Przedmiot nie zwizany z seksem, ktry poprzez
warunkowanie nabiera zdolnoci wytwarzania pobudzenia
seksualnego.
Fetyszyzm Ifetishism). Dewiacja seksualna, w ktrej podniecenie
seksualne osiga si z pomoc przedmiotw nieoywionych.
Fenotyp (phenotype). Obserwowalny zestaw cech organizmu
bdcy skutkiem interakcji genotypu i rodowiska.
Figura (figur). Przedmioty w obszarze pola widzenia, ktre
odrniaj si od ta.
Fiksacja (fixation). W teorii freudowskiej zatrzymanie rozwoju psychoseksualnego na skutek nadmiaru frustracji lub gratyfikacji
w biecym stadium.
Fiksacja funkcjonalna (fiinctional fixedness). Nieumiejtno
dostrzeenia nowego uycia obiektu skojarzonego uprzednio
z jakim innym celem; wpywa szkodliwie na rozwizywanie
problemw i twrczo.
Filtrowanie sensoryczne (sensory gating). Proces sterowany
przez mzg, w wyniku ktrego przekazywanie informacji w
jednym kanale sensorycznym moe by wzmocnione, podczas gdy informacja w innym kanale jest tumiona czy
ignorowana.
Fizjologia wrae (sensory physiology). Badanie biologicznych
mechanizmw przeksztacania zjawisk fizycznych w procesy
neuronalne.
Fobia (phobia). Nieprzystosowawcza reakcja unikania na bodce

obiektywnie nieszkodliwe, ktra zakca normalne funkcjonowanie.
Fobia spoeczna (social phobia). Fobia, w ktrej jednostka doznaje
irracjonalnego lku przed publicznym mwieniem, pisaniem,
artystycznym wystpom lub jedzeniem; skrajna forma
niemiaoci.
Fonem (phoneme). Najmniejsza jednostka mowy w kadym jzyku
naturalnym, jak wyrnia w wytwarzaniu i odbiorze mowy
sprawny uytkownik tego jzyka; r i / s odrbnymi fonemami w angielskim, natomiast wariantami tego samego fonemu
w koreaskim.
Formy rwnolege (parallelforms). Odmienne formy jednego testu
uywane do ustalenia jego rzetelnoci; stosowanie formy
rwnolegej zmniejsza wpyw wprawy, pamici i denia jednostki, by okaza si osob wykonujc te same zadania
w sposb niezmienny.
Foton (photon). Najmniejsza, niepodzielna jednostka energii elektromagnetycznej.
Fotoreceptor (photoreceptor). Komrka receptoryczna siatkwki
wraliwa na wiato.
Frustracja \Jrustration). Stan, ktry - jak si zakada - istnieje
wtedy, gdy aktywno ukierunkowana na osignicie celu
zostaje w jaki sposb zablokowana.
Fuga psychogenna (psychogenicfiigue). Stan amnezji, w ktrym jednostka opuszcza miejsce zamieszkania i podejmuje now
tosamo i nowy tryb ycia.
Funkcja psychometryczna (psychometric function). Wykres przedstawiajcy procent detekcji jakiego bodca (na osi rzdnych)
dla wszystkich jego intensywnoci (na osi odcitych).
Funkcja siy (power function). W psychofizyce, rwnanie matematyczne (S=klb), ktre wyraa relacj pomidzy nateniem
bodca fizycznego a nateniem doznania zmysowego,
ktre ten bodziec wywouje.
Funkcjonowanie psychopatologiczne (psychopathological fimctioning). Anomalia psychologiczne.
Funkcjonalizin (fiinctionalism). Oglny pogld na psychik i zachowanie, ktry koncentruje si na badaniu interakcji caego organizmu ze rodowiskiem; nauka o funkcjach psychiki.
G
Gen (gene). Ultramikroskopijny obszar DNA w chromosomie; podstawowa jednostka dziedzicznego przekazu.
Generalizacja bodca (stimiilus generalization). Automatyczne
rozszerzenie reakcji warunkowej na podobne bodce, ktre
nigdy nie byy zestawiane z bodcem bezwarunkowym.
Genetyka (genetks). Badanie dziedziczenia po przodkach cech
fizycznych i fizjologicznych.
Genetyka behawioralna (behavior genetks). Dyscyplina badawcza,
zmierzajca do wyodrbnienia komponentw genetycznych
cech behawioralnych; zainteresowanie psychologw badaniami nad genetyk ludzkiego zachowania znacznie wzroso
w ostatnich latach.
Genitalne stadium (genital stage). W teorii freudowskiej pite
i ostatnie stadium rozwoju psychoseksualnego (od pokwitania przez cay wiek dojrzay); w tym okresie jednostka
przechodzi od autoerotyzmu do uzyskiwania satysfakcji
seksualnej od innych, a take uczy si waciwych spoecznie sposobw wyraania impulsw seksualnych.
Genotyp (genotype). Genetyczna budowa organizmu; liczne geny
nie ujawniaj si w rozwoju jednostki, a te, ktre to czyni,
ujawniaj si w fenotypach.
Gerontologia behawioralna (behavioralgerontology). Badanie wszelkich psychologicznych aspektw starzenia si oraz problemw wystpujcych u osb w podeszym wieku.
Gono (loudness). Wymiar percepcji suchowej, ktry jest pochodn amplitudy fali dwikowej; fale dwikowe o duej
amplitudzie odbierane s jako gone, a fale o maej jako
ciche.
Gradient powierzchni (texturegradient). Pozorna, zalena od odlegoci danego punktu od obserwatora, zmiana jednorodnej
faktury powierzchni.
Grupa (group). Przynajmniej dwie osoby, ktre s zaangaowane w
interakcj, tak e kada z nich wpywa na pozostae i podlega
ich wpywowi.
Grupa eksperymentalna (experimental condition). W eksperymencie
kontrolowanym grupa poddawana wpywowi systematycznych modyfikacji zmiennych niezalenych, czyli wpywowi
postpowania eksperymentalnego.
Grupa kontrolna (controi condition). Grupa osb badanych w eksperymencie kontrolowanym, o tych samych waciwociach, co
grupa eksperymentalna i podlegajca tym samym procedurom - z tym wyjtkiem, e nie poddaje si jej oddziaywaniu
zmiennej niezalenej, ktrej wpyw jest badany wdanym
eksperymencie.
Grupa obca (out-group). Termin stosowany przez czonkw jednej
grupy na okrelenie innej, gdy dokonuje si rozrnienia
midzy my" a oni".
Grupa odniesienia (reference group). Grupa formalna lub nieformalna, z ktrej jednostka czerpie postawy oraz pozytywne
wzorce zachowania i do ktrej zwraca si po informacje,
wskazwki oraz poparcie dla wasnego stylu ycia.
Grupa wasna (in-group). Termin stosowany przez czonkw do
okrelenia swojej grupy, gdy dokonuj rozrnienia midzy
my" a oni".
Grupowanie percepcyjne (perceptual grouping). Spostrzeganie
pewnej liczby pojedynczych elementw jako tworzcych
grupy; opiera si na kilku zasadach opisanych przez psychologi postaci.
H
Habituacja (habituation). Proces obniania si siy reagowania na
powtarzajcy si bodziec.
Halucynacja (hallucination). Faszywe spostrzeenie zmysowe,
wywoywane przez rne stany organizmu, takie jak zaburzenia psychiczne, choroby mzgu i zatrucie rnymi rodkami.
Hamowanie (inhibition). Stymulacja, ktra obnia aktywno czy
tempo wyadowania" komrki nerwowej.
Hamowanie oboczne (lateral inhibition). Proces, w ktrym receptor
pobudzony przez wysokie natenie wiata oddziauje hamujco na receptory ssiednie otrzymujce wiato o niszym
nateniu.
Hertz, Hz (Hertz, Hz). Jednostka czstotliwoci dwiku wyraana
w cyklach na sekund.
Heurystyka (heuristic). Strategia poznawcza, intuicja pynca z praktyki, stosowana czsto jako skrt" umysowy w rozwizywaniu zoonych zada na wnioskowanie.
Heurystyka dostpnoci (availability heuristic). Heurystyka szacowania prawdopodobiestwa w oparciu o osobiste dowiadczenie jednostki.
Heurystyka reprezentatywnoci (representativeness heuristics). Strategia poznawcza, w ktrej przypisuje si co do danej kategorii na podstawie paru cech uwaanych za reprezentatywne
dla tej kategorii.
Hierarchia potrzeb (needs hierarchy). Sekwencja potrzeb od najbardziej prymitywnego poziomu potrzeb podstawowych
do potrzeb wyszego poziomu, ktre aktywizuj si
dopiero po zaspokojeniu niszych; model opracowany
przez Abrahama Masowa.
Hipnoza (hypnosis). Zmieniony stan wiadomoci wywoywany za

pomoc rnych technik, ktry charakteryzuje si gbokim
odpreniem, podatnoci na sugesti oraz zmianami w percepcji, pamici, motywacji i samokontroli.
Hipokamp (hippocampus). Podkorowa struktura mzgu, ktra ma
decydujce znaczenie dla pamici wieej i odgrywa wan
rol w zachowaniu seksualnym.
Hipoteza (hypothesis). Prowizoryczne i sprawdzalne wyjanienie
zwizku midzy dwoma (lub wicej) zjawiskami czy zmiennymi; czsto formuowana jako przewidywanie, e okrelone
warunki doprowadz do wystpienia pewnego skutku.
Hipoteza diateza-stres (diathesis-stress hypothesis). Hipoteza o interakcji osobistych predyspozycji genetycznych ze stresujcymi
wymogami przystosowawczymi jako rdle jakiej choroby.
Hipoteza dopaminowa (dopamine hyphotesis). Teoria postulujca
zwizek midzy wieloma objawami schizofrenii a wzgldnym nadmiarem neuroprzekanika - dopaminy - w specyficznych obszarach receptorycznych orodkowego ukadu
nerwowego.
Histeria (hysteria). Zaburzenie charakteryzujce si zespoem
takich objaww, jak ble w rnych czciach ciaa, zawroty
gowy, okulenie, czy lepota, bez wyranej przyczyny fizycznej; wspczenie pojcie rzadziej uywane w diagnostyce.
Historia ycia (life history data). Informacje o yciu danej osoby
zaczerpnite z rnych dostpnych rde, takich jak kartoteki szkolne i wojskowe, wytwory pisane, dzienniki osobiste i dane medyczne.
HIV (Human Imnuinodeficiency Virus). Wirus nabytego niedoboru
odpornoci u ludzi; atakuje biae ciaka (limfocyty T) we krwi
czowieka, osabiajc w ten sposb funkcjonowanie ukadu
odpornociowego i w wielu przypadkach prowadzc do
zachorowania na AIDS.
Homeostaza (homeostasis). Zoony proces utrzymywania staoci
wewntrznego rodowiska organizmu podczas jego kontaktw z otoczeniem, tak by chemiczna rwnowaga organizmu
moga by utrzymana, a potrzeby spoeczne i biologiczne zaspokojone; homeostaza na poziomie fizjologicznym jest
przewanie automatyczna.
Hormon (hormone). Substancja wydzielana do krwiobiegu z wyspecjalizowanych komrek zlokalizowanych w rnych gruczoach; jest przenoszony przez krew a do chwili, gdy przymocowuje si do powierzchni waciwej tkanki.
Hormon adrenokortykotropowy (adrenocorticotrophic hormone,
ACTH). Hormon przysadki mzgowej, ktry pobudza kor
nadnerczy do wydzielania hormonw odgrywajcych wan
rol w procesach metabolicznych i w reakcjach fizjologicznych na dugotrway stres.
Hormon tyreotropowy (thyrotrophic hormone, TTH). Hormon uwalniany przez przysadk mzgow, ktry pobudza tarczyc,
dziki czemu w czasie reakcji stresowej organizm dysponuje
wiksz iloci energii.
Hospicjum (hospice). Zakad dla osb przewlekle chorych, zaspakajajcy ich potrzeby w atmosferze zblionej do domowej;
tworzenie hospicjw ma uczyni proces umierania bardziej
ludzkim, ni jest to moliwe w warunkach szpitalnych.
Hozho. Pojcie zaczerpnite z jzyka Nawajw, oznaczajce harmoni, spokj umysu, dobro, idealne stosunki rodzinne,
pikno w sztuce i rzemiole, oraz zdrowie ciaa i ducha.
I
Id (Id). W teorii Freuda, prymitywna, niewiadoma cz osobowoci, ktra dziaa irracjonalnie i impulsywnie.
Identyfikacja i rozpoznawanie (identification and recognition). Dwa
sposoby przypisywania znaczenia spostrzeeniom; zstpujcy proces percepcji.
Iloraz inteligencji, I.I. (intelligence uotlent, 1QJ. Wskanik uzyskiwany w standaryzowanych testach inteligencji; pierwotnie
obliczano go dzielc wiek umysowy jednostki przez jej wiek
ycia i mnoc przez 100; obecnie wyliczany bezporednio
jako wynik w tecie I.I.
Indukcja hipnotyczna (hypnotk induction). Wstpny zbir czynnoci, ktre przygotowuj uczestnika do zmienionego stanu
wiadomoci towarzyszcego hipnozie.
Inwariant {iiwariant). Element rodowiska, ktry nie zmienia swojej tosamoci nawet jeli zmienia wygld.
Instynkt (instinct). Nie wyuczony wzorzec zachowania, ktry
pojawia si w tej samej formie u wszystkich przedstawicieli
danego gatunku w pewnym momencie jego rozwoju.
Inteligencja (intelligence). Oglna zdolno korzystania z
dowiadcze i wykraczania poza dostarczone informacje o
rodowisku.
Inteligencja pynna (fluid intelligence). Zdolno dostrzegania zoonych relacji i rozwizywania problemw; mierzy siej testami
obejmujcymi schematy blokowe i wizualizacj przestrzenn;
pojcie opracowane przez Raymonda Cattella.
Inteligencja skrystalizowana (crystallized intelligence). Aspekt
inteligencji obejmujcy wiedz przyswajan przez dan
osob i zdolno dostpu do niej; mierzy siej testami sownikowymi, arytmetycznymi i wiadomoci oglnych; pojcie
opracowane przez Raymonda Cattella.
Interakcja (interaction). czny wpyw na zachowanie dwch zmiennych niezalenych, ktrego nie mona by przewidzie na
podstawie oddzielnego wpywu kadej z nich.
Interferencja proaktywna (proactive interference). Zjawisko pamiciowe polegajce na tym, e zapamitana poprzednio informacja zakca uczenie si nowej, lecz podobnej informacji.
Interferencja wsteczna (retroactive interference). Zjawisko pamiciowe polegajce na tym, e uczenie si nowej informacji zakca pamitanie podobnego materiau wyuczonego uprzednio.
Interneuron, neuron poredniczcy, neuron wstawkowy (interneuron). Neuron umoliwiajcy komunikacj pomidzy innymi
neuronami; interneurony stanowi wiksz cz komrek
nerwowych mzgu.
Interwencja przypadkowego wiadka (bystander intenention).
Pomaganie osobie potrzebujcej pomocy; badania wykazuj, e im wicej osb jest obecnych wtedy, gdy pomoc
jest potrzebna, tym mniejsze prawdopodobiestwo, e
ktra z nich udzieli pomocy.
lntrospekcja (introspection). Metoda zbierania danych, w ktrej
wyszkolone osoby badane opisuj na bieco jak najdokadniej swoje aktualne wiadome przeycia.
Introwersja-ekstrawersja (intwversion-extraversion). Wymiar osobowoci opisujcy ludzi wedug stopnia, w jakim potrzebuj oni
innych ludzi jako rde nagrd i informacji o tym, jakie
zachowania s waciwe.
Intymno (intimacy). Zdolno penego zaangaowania si - seksualnego, emocjonalnego i moralnego - wobec innej osoby.
Inwentarz osobowoci (personality iiwentory). Kwestionariusz samoopisu stosowany do diagnozy'osobowoci, ktry zawiera
szereg pozycji dotyczcych osobistych myli, uczu i zachowa wypeniajcego.
Inwestycja rodzicielska (parental iiwestment). Czas i energia, ktre
musz powici rodzice na wychowanie potomstwa.
J
Jamesa i Langego teoria emocji (james-Lange theory ofemotion).
Obwodowa teoria emocji, podkrelajca rol sprzenia
zwrotnego; gosi ona, e dany bodziec wywouje reakcj
behawioraln, ktra wysya do mzgu rne sensoryczne
i motoryczne informacje zwrotne i wytwarza odczucie
okrelonej emocji; opracowana niezalenie przez Williama

Jamesa i Carla Langego.
Jasno (brightness). Wymiar przestrzeni barw zwizany z nateniem wiata.
Ja (selj). W psychologii humanistycznej, nieredukowalna jedno,
z ktrej bierze swe rdo spjno i stao osobowoci.
Jdro (nudeus). Cz komrki zawierajca DNA i kierujca aktywnoci w cytoplazmie poprzez produkcj kwasw nukleinowych.
Jednostka zmian yciowych (life-change unit, LCU). W badaniach
nad stresem miara poziomu stresu wywoanego przez rne
rodzaje zmian dowiadczanych w cigu danego okresu;
stosowana do przewidywania pniejszych zachorowa gdy LCU wzrasta powyej pewnego poziomu, wzrasta take
prawdopodobiestwo zachorowania.
Jon (/on). Naadowane elektrycznie czsteczki, ktre przepywaj
przez bon komrki, zmieniajc jej stan polaryzacji i co za
tym idzie jej zdolno do przewodzenia sygnaw elektrochemicznych.
K
Kana jonowy (ion clmnnel). Pobudliwa cz bony komrkowej,
ktra wytwarza i przewodzi sygnay w ywych komrkach.
Kana pkolisty (semicircular canal). Wypeniony pynem kana
w uchu wewntrznym, ktry jest rdem informacji zmysu
rwnowagi.
Kategoryzacja spoeczna (social categorization). Proces, za pomoc
ktrego ludzie organizuj swoje rodowisko spoeczne, kwalifikujc siebie i innych do grup.
Katharsis (catharsis). Proces oczyszczajcy i dobroczynny skutek
wyraenia silnie odczuwanych, lecz zwykle hamowanych
emocji.
Kierowanie za pomoc konsekwencji (contigency management).
Oglna strategia terapeutyczna polegajca na zmienianiu
zachowania przez modyfikowanie jego konsekwencji.
Klasyfikacja (classification). Proces grupowania obiektw percepcyjnych w znaczce kategorie.
Klient (client). Osoba poddawana terapii, ktr prowadz profesjonalici uwaajcy zaburzenia psychiczne za problemy yciowe, a nie za choroby psychiczne.
Kod pamiciowy (memory code). Reprezentacja informacji przechowywana w zakodowanej postaci w pamici.
Kodowanie (encoding). Przeksztacanie informacji w kod, ktry
umoliwia jej przekazywanie w danym kanale komunikacyjnym.
Kodowanie sensoryczne (sensory coding). Sposb, w jaki natenie
bodca zmysowego przekada si na tempo wyadowa neuronalnych w systemie sensorycznym.
Kohorta (cohort). W demografii, grupa jednostek okrelonych jako
podobne pod pewnym wzgldem (np. grupa osb urodzonych w tym samym roku).
Kolbka synaptyczna (terminal button). Zaokrglona struktura
mieszczca si na kocu aksonw, ktra przekazuje impulsy
do nastpnego w kolejnoci neuronu.
Koo emocji (emotion wheel). Model przedstawiajcy zbir podstawowych emocji; wyrnia on osiem podstawowych emocji,
ktre tworz cztery pary przeciwiestw: rado - smutek,
strach - gniew, zdziwienie oczekiwanie oraz akceptacja
wstrt; opracowany przez Roberta Plutchika.
Komrka dwubiegunowa (bipolar celi). Komrka nerwowa, w ktrej cz si impulsy z wielu komrek receptorycznych i skd
przesyane s do komrek zwojowych.
Komrka detekcji cech (feature-detection celi). Komrka kory
wzrokowej, ktra reaguje na pojawienie si szczeglnego
wzorca w polu odbiorczym.
Komrka rozrodcza (genn celi). U ludzi plemnik u mczyzny

i komrka jajowa u kobiety; komrka przenoszca informacj
genetyczn od rodzicw do potomstwa.
Komrka Schwanna (Schwann celi). Wyspecjalizowana komrka
glejowa, ktra okrca si wok aksonw tworzc otoczk
mielinow i przyczynia si do szybszego przekazywania sygnau nerwowego.
Komrka zwojowa (ganglion celi). Komrka integrujca impulsy
z wielu komrek dwubiegunowych w pojedyncz czstotliwo wyadowa.
Komrki glejowe, neiiroglej (glial cells, glia). Komrki, ktre utrzymuj
neurony blisko siebie i uatwiaj przekanictwo neuroalne dziki
tworzeniu osonki, ktra izoluje aksony niektrych neuronw, co
przyczynia si do szybszego przewodzenia impulsw elektro chemicznych; ponadto peni funkcje porzdkujce usuwajc
uszkodzone i martwe neurony oraz uniemoliwiaj trujcym substancjom znajdujcym si w krwiobiegu przenikanie do mzgu,
poprzez tworzenie bariery krew-mzg.
Kompulsja (compulsion). Niepodana, powtarzalna czynno wykonywana w sposb stereotypowy i zrytualizowany, pod
wewntrznym przymusem.
Kompulsywne zaburzenie osobowoci (compulswe personality disorder). Zaburzenie osobowoci, ktre odznacza si nadmiern
koncentracj na reguach, rolach, drobiazgach i pracy oraz
niezdolnoci do wyraania uczu ciepa i czuoci.
Koneksjonizm (connectionisin). Pierwotnie model uczenia si,
w ktrym jednostk, jaka zostaje wyuczona, jest skojarzenie, nawyk lub zwizek midzy bodcem i reakcj; we
wspczesnej psychologii, model procesw psychicznych
oparty na analogii z neuronem, przy czym poczenia tworz si midzy zbiorem wzw (nodes); zob. Modele rwnolegego rozproszonego przetwarzania.
Konformizm (conformity). Skonno ludzi do przejmowania zachowa, postaw i wartoci innych czonkw grupy odniesienia.
Konsolidacja (consolidation). Proces, w wyniku ktrego zapamitywana informacja jest stopniowo przeksztacana z niestaego
kodu pamici krtkotrwaej w bardziej stabilny kod pamici
dugotrwaej.
Konstrukt osobisty (personal constmct). W teorii George'a Kelly'ego,
interpretacja rzeczywistoci przez podmiot; albo pogld na
temat tego, wjaki sposb dwa obiekty s podobne do siebie,
a odmienne od trzeciego.
Kontakt selektywny (selective exposure). Wybircze poszukiwanie
rde informacji zgodnych z tym, w co pragniemy wierzy;
dostrzegamy i przetwarzamy wicej danych, ktre wspieraj
nasze przekonania ni danych z nimi niezgodnych.
Kontekst odkrycia (context ofdiscovery). Pocztkowa faza badania,
w ktrej obserwacje, przekonania, informacje i wiedza oglna prowadz do nowej idei lub odmiennego sposobu mylenia o jakim zjawisku.
Kontekst spoeczny (social context). Ta cz caego rodowiska,
ktra obejmuje innych ludzi, zarwno rzeczywistych, jak i wyobraonych, interakcje, okolicznoci, w jakich przebiegaj te
interakcje oraz niepisane reguy i oczekiwania rzdzce sposobami odnoszenia si ludzi do siebie.
Kontrakt behawioralny (behavioral contract). Jasno sformuowana
umowa (czsto w formie pisemnej), okrelajca konsekwencje specyficznych zachowa; czsto opracowywana
przed rozpoczciem terapii w celu sprecyzowania warunkw porozumienia midzy terapeut i klientem.
Kontrola bodcowa (stimulus control). Sprawowanie kontroli nad
wystpowaniem reakcji za pomoc wiarygodnego sygnau
(bodca dyskryminacyjnego), informujcego o dostpnoci
czynnika wzmacniajcego.
Kontrola placebo (placebo control). Eksperymentalna procedura kontrolna stosowana w przypadkach, w ktrych mgby wystpi
efekt placebo.
Kontrolowane procedury (controlled procedures). Jednolite, stae

procedury podawania instrukcji, obliczania wynikw i utrzymywania na staym poziomie wszystkich innych zmiennych
z wyjtkiem tych, ktrych wartoci s zmieniane w sposb
systematyczny.
Kontrowersja dziedziczno-rodowisko (natiire-nurture contiwersy). Spr w obrbie psychologii dotyczcy znaczenia dziedziczenia i uczenia si, czyli dowiadczenia w determinowaniu
rozwoju i zachowania.
Kontury subiektywne (subjective contours). Spostrzegane kontury,
ktre nie istniej w bodcu dystalnym, lecz tylko w dowiadczeniu subiektywnym.
Konwergencja (coiwergence). Dwuoczny wskanik gbi polegajcy
na zwracaniu si obu oczu do wewntrz w kierunku nosa
w czasie fiksacji wzroku na przedmiocie wzgldnie bliskim.
Kora (cortex). Zob. Kora nowa (neocortex).
Kora asocjacyjna (association cortex). Obszar mzgu, w ktrym, jak
si sdzi, zachodz takie procesy, jak planowanie i podejmowanie decyzji.
Kora czuciowo-somatyczna (sonwtosensory cortex). Obszar patw
ciemieniowych, ktry otrzymuje informacje sensoryczne
z rnych czci ciaa.
Kora mzgowa (cerebral cortex). Cienka, szarawa warstwa tkanki
pokrywajca mzgowie; skada si z neuronw i ich wypustek; odgrywa wan rol w wyszych procesach psychicznych; zwana take istot szar; zob. Mzg.
Kora nowa (neocortex). Kora mzgu, ktra wytworzya si w wyniku
ewolucji u wyszych gatunkw zwierzt; najbardziej rozwinita u ludzi; zewntrzna warstwa mzgu konieczna w procesach percepcji i wiadomego mylenia; zwana rwnie kor.
Kora ruchowa (motor cortex). Obszar kory mzgowej wzdu przedniej czci bruzdy rodkowej, ktrego funkcj jest przesyanie
sygnaw do mini; zwany take projekcyjn okolic ruchow.
Kora suchowa (auditory cortex). Okolica zlokalizowana w patach
skroniowych pkul mzgowych, ktra otrzymuje i przetwarza sygnay suchowe.
Kora wzrokowa (visual cortex). Obszar z tyu mzgu w patach
potylicznych, gdzie przetwarzana jest informacja wzrokowa.
Korelacja (correlation). Miara stopnia, w jakim dwie zmienne s ze
sob zwizane, czyli wykazuj systematyczn wspzmienno.
Kozio ofiarny (scapegoat). Obiekt inny ni pierwotne rdo frustracji, na ktry zostaa przemieszczona agresja.
Krystalizacja normy (norm aystallization). Upodabnianie si oczekiwa grupy ludzi, w miar jak rozmawiaj oni ze sob i wykonuj razem rne czynnoci, wskutek czego tworzy si wsplny pogld czy stanowisko.
Kryterium konsekwencji (consistency criterion). Kryterium stosowane w celu ustalenia, czy jakie dziaanie naley przypisa
czynnikom sytuacyjnym czy dyspozycyjnym; polega na rozstrzygniciu, czy dziaanie to jest podejmowane stale przez
dan osob.
Kryterium powszechnoci (consensus criterion). Kryterium stosowane w celu ustalenia, czy jakie dziaanie naley przypisa
czynnikom sytuacyjnym czy dyspozycyjnym; polega na rozstrzygniciu, czy wikszo ludzi w tej samej sytuacji zachowaaby si w taki sam, czy w inny sposb.
Kryterium specyficznoci (dist'mctiveness criterion). Kryterium
stosowane w celu ustalenia, czy jakie dziaanie naley przypisa czynnikom sytuacyjnym czy dyspozycyjnym; polega na
rozstrzygniciu, czy dziaanie to jest dla danej osoby czym
niezwykym i nietypowym.
Krytyczny punkt zapasw (critical set point). Poziom na wewntrznej skali" biologicznej, ktra sygnalizuje orodkowemu
ukadowi nerwowemu stan tuszczu w organizmie; kiedy
tuszcz zmagazynowany w wyspecjalizowanych komrkach
spada poniej tego poziomu, wysyane s sygnay pobudza-
jce do jedzenia; ma kluczowy wpyw na ilo spoywanego

jedzenia i wag.
Krzywa normalna [normal curve). Symetryczny rozkad wynikw,
w ktrym, w idealnym przypadku, rednia arytmetyczna,
mediana i modalna maj t sam warto.
Ksztatowanie zachowania (shaping). Technika uczenia si sprawczego, w ktrej wytwarza si nowe zachowanie przez wzmacnianie kolejnych przyblie do ostatecznego, podanego
zachowania; opracowana przez B.F.Skinnera.
Kubki smakowe (taste buds). Receptory smaku zlokalizowane
przede wszystkim w grnej czci jzyka.
Kwestionariusz (uestionnaire). Zbir pyta w formie pisemnej,
stosowany w celu uzyskania indywidualnych odpowiedzi.
L
Latencji stadium (latency stage). W teorii freudowskiej czwarte
stadium rozwoju psychoseksualnego (od 6 roku ycia do
pokwitania); w tym stadium gwnym rdem satysfakcji
jest eksploracja rodowiska oraz rozwj umiejtnoci i zainteresowa.
Lateralizacja emocji (lateralization of emotion). Zrnicowany
wpyw dwch pkul mzgowych na rne emocje; lewa
pkula zdaje si wpywa na emocje pozytywne, takie jak
szczcie, podczas gdy na emocje negatywne, takie jak gniew,
silniejszy wpyw wywiera prawa pkula.
Lazarusa i Schachtera teoria emocji (Lazarus-Schachter theory of
emotion). Teoria goszca, e dowiadczenie emocji jest
cznym efektem pobudzenia fizjologicznego i oceny poznawczej, ktra suy do ustalenia, jak zostanie nazwany
wieloznaczny wewntrzny stan wzbudzenia; poszczeglne
aspekty tej teorii zostay opracowane niezalenie przez
Richarda Lazarusa i Stanleya Schachtera.
Ledwo dostrzegalna rnica (just noticeable difference, JND). Zob.
Prg rnicy.
Lezja (lesiori). Celowe uszkodzenie okrelonego obszaru mzgu
poprzez chirurgiczne usunicie, przecicie pocze lub
zniszczenie tkanki mzgowej.
Lk (anxiety). Intensywna reakcja emocjonalna spowodowana
przedwiadomym rozpoznaniem tego, e stumiony konflikt
jest bliski przeniknicia do wiadomoci.
Lk nieumiejscowiony (free-floating anxiety). Lk nie skierowany na
aden konkretny obiekt ani nie zwizany z adn znan przyczyn.
Lk paniczny (panie disorder). Zaburzenie lkowe, w ramach ktrego jednostka dowiadcza trwajcych zwykle kilka minut,
nawracajcych epizodw silnego lku i poczucia nieprzewidywalnoci zdarze oraz symptomw nadaktywnoci autonomicznego ukadu nerwowego.
Libido (libido). W teorii Freuda energia psychiczna popychajca jednostk do poszukiwania przyjemnoci wszelkiego typu,
w tym seksualnych.
Limfocyty T (T-lymphocyte). Biae ciaka krwi, ktre pobudzaj lub
wyczaj reakcj immunologiczn na wnikajce do organizmu obce komrki i zwizki chemiczne.
Lobotomia przedczoowa (prefrontal lobotomy). Operacja polegajca
na przeciciu wkien nerwowych czcych paty czoowe
mzgu z midzymzgowiem, zwaszcza wkien okolic
wzgrza i podwzgrza.
Logika transu hipnotycznego (trance logie). W hipnozie nieracjonalny system rozumowania, ktrym moe si posuy
osoba zahipnotyzowana w celu wyjanienia niezwykych
spostrzee lub reakcji, wywoanych za pomoc sugestii
hipnotycznych.
uk odruchowy (refiex arc). Obwd neuronalny zawierajcy drogi

nerwowe przenoszce napywajce informacje sensoryczne
oraz wychodzce sygnay motoryczne.
M
Macierz opacalnoci (payoff matrix). Macierz oszacowa zyskw
i strat w zadaniu detekcji.
Mapa poznawcza (cognitive map). Reprezentacja psychiczna przestrzeni fizycznej.
Mapa umysowa (mental map). Reprezentacja poznawcza przestrzeni fizycznej.
Marzenia na jawie (daydreaming). agodna forma zmiany wiadomoci, w ktrej uwaga zostaje chwilowo odwrcona od
reakcji na bodce zewntrzne i skierowana na bodziec
wewntrzny.
Maskowanie wsteczne (backward masking). Zjawisko polegajce na
tym, e bodziec sensoryczny podany w cigu okrelonego
czasu po innym, podobnym bodcu, utrudnia lub uniemoliwia spostrzeenie czy rozpoznanie tego bodca.
Masochizm (masochism). Zaburzenie psychoseksualne, w ktrym
pobudzenie seksualne czerpie si z osobistego cierpienia.
Materializm (materialism). Zob. Monizm.
Mdro (wisdom). Biego w podstawowych praktycznych
umiejtnociach yciowych; czsto osigana w pnym wieku
dojrzaym.
Mechanizm przyswajania jzyka (language acuisition device, LAD).
Hipotetyczna, oparta na biologicznych podstawach, struktura
umysowa odgrywajca, zdaniem wielu badaczy, gwn rol
w uczeniu si jzyka przez dziecko, uatwiajca proces rozumienia i produkowania mowy; pojcie autorstwa Noama
Chomsky'ego.
Mechanizmy obronne ego (ego defense mechanism). Pojcie freudowskie odnoszce si do strategii umysowych (wiadomych
lub niewiadomych) stosowanych przez ego do obrony przed
konfliktami doznawanymi w normalnym toku ycia.
Mediana (median). Miara wartoci centralnej rozkadu wynikw;
warto dzielca zbir wynikw na poow.
Medytacja (meditation). Forma zmiany wiadomoci, majca na celu
zwikszenie samowiedzy i polepszenie samopoczucia przez
zredukowanie samowiadomoci, co osiga si za pomoc
specjalnych rytuaw i wicze.
Metabolizm (metabolism). Rozpad substancji odywczych w energi ciaa.
Metapoznanie (metacognition). Mylenie o myleniu.
Metoda naukowa [scientific method). Zbir postaw i procedur sucych do zbierania i interpretacji obiektywnej informacji
w sposb, ktry ogranicza do minimum rda bdu i dostarcza wiarygodnych uoglnie.
Metoda opisu przez obserwatora (obseiyer-repoit method). W szacowaniu psychologicznym ocena pewnych aspektw zachowania jednej osoby przez inn osob.
Metoda oszczdzania (savings mthod). Metoda mierzenia stopnia
zapamitania materiau, zastosowana po raz pierwszy przez
Hermana Ebbinghausa; oparta na mierzeniu oszczdnoci
czasu potrzebnego do ponownego nauczenia si danego
materiau.
Metoda pobierania prbek dowiadczenia (experience-sampling
method). Metoda eksperymentalna, w ktrej osoby badane
nosz przy sobie elektroniczne pagery i maj zarejestrowa
to, co czuj i myl w chwili, gdy zabrzmi jego sygna.
Metoda samoopisu (self-report method). Czsto stosowana technika
badawcza, w ktrej ocena osobowoci opiera si na odpowiedziach badanego na szereg pyta.
Mezomorfik (mesomorph). Somatotyp charakteryzujcy si muskularn, kanciast i mocn budow ciaa.

Miara behawioralna (behavioral measure). Dziaanie zewntrzne lub
reakcja zewntrzna, ktra jest obserwowana i rejestrowana
(z wyjtkiem wasnego zachowania danej osoby opisywanego
przez ni sam).
Miara samoopisowa (self-report measure). Zachowanie wasne osoby
badanej, okrelane na podstawie obserwacji i objaww
dokonywanych przez ni sam.
Midzymzgowie (diencephalon). Dolna cz przodomzgowia.
Misie woskowaty (cilliary muscle). Struktura przylegajca do
brzegu soczewki, ktra reguluje jej ksztat.
Mnemonika (mnemonies). Specjalne strategie czy sposoby, ktre
podczas kodowania nowej informacji wykorzystuj znane ju
elementy do polepszenia pniejszego dostpu do tej informacji w pamici.
Modalna (mod). Miara wartoci centralnej rozkadu wynikw;
wynik wystpujcy najczciej.
Modalnoci zmysowe (sensory modalities). Termin oglny obejmujcy wszystkie odrbne systemy sensoryczne, ktre pobieraj
informacje z otoczenia.
Model (model). Struktura teoretyczna, ktra dostarcza uproszczonego sposobu mylenia o podstawowych skadnikach danej
dziedziny wiedzy.
Model czstotliwoci przestrzennej (spatial-freuency model). Teoria, ktra gosi, e system wzrokowy analizuje bodce zoone przez rozbicie ich na czstotliwoci przestrzenne; konkurencyjny w stosunku do modelu detekcji cech w analizie
bodca.
Model detekcji cech (feature-detection model). Teoria goszca, e
komrki na poszczeglnych poziomach systemu wzrokowego wykrywaj (detekcja) poszczeglne cechy bodca.
Model medyczny (medical model). Paradygmat polegajcy na definiowaniu i badaniu anomalii psychologicznych w sposb analogiczny do stosowanego w badaniu i leczeniu choroby
cielesnej.
Model podwjnego kodowania w pamici (dual-code model ofmemory). Teoria, dotyczca natury systemu kodowania w pamici,
zgodnie z ktr informacja jest przechowywana w pamici za
pomoc kodw zarwno werbalnych, jak i wzrokowych.
Model poznawczy (cognitive model). Psychologiczny model procesw umysowych poredniczcych pomidzy bodcami na
wejciu a reakcjami na wyjciu.
Model przetwarzania informacji (infonnation-processing model).
Powszechne podejcie w badaniu procesw poznawczych
oparte na zaoeniu, e wszystkie formy poznania (takie jak
pami, percepcja i struktura wiedzy) mona zrozumie
poprzez analiz czci skadowych; operacje s wykonywane
na napywajcych informacjach i stanowi seri stadiw
uporzdkowanych w hierarchi przetwarzania od prostszych
do bardziej zoonych.
Model rozproszonego przetwarzania rwnolegego (paralell distributed processing model, PDP). Model umysu oparty na zaoeniu,
e informacja jest przetwarzana w systemie rozproszonym,
interaktywnym i rwnolegym, ktry wykonuje rwoczenie
rozmaite czynnoci przez pobudzanie lub hamowanie
pocze midzy przetwarzajcymi jednostkami; nazywany
take koneksjonizmem.
Modele psychologiczne (psychological models). Teorie zaburze psychicznych oparte na zaoeniu, e przyczyny zachowa nienormalnych maj natur psychologiczn, a nie biologiczn;
take oglne modele lub koncepcje funkcjonowania umysowego i zachowaniowego.
Modelowanie uczestniczce (participant modeling). Technika terapeutyczna polegajca na tym, e terapeuta demonstruje
podane zachowanie i pomaga klientowi naladowa to
zachowanie zachcajc go i podtrzymujc na duchu.
Modyfikacja zachowania (behavior modification). Behawioralne

podejcie psychoterapeutyczne polegajce na stosowaniu
procedur warunkowania sprawczego i klasycznego w celu
wyeliminowania reakcji niepodanych i wzmocnienia podanych.
Molarny poziom analizy (molar level of analysis). Poziom analizy,
w przypadku ktrego przedmiotem zainteresowania badacza
jest zachowanie caego funkcjonujcego organizmu w zoonym rodowisku; zwany take poziomem makroskopowym.
Molekularny poziom analizy (molecuiar level of analysis). Poziom
analizy, w przypadku ktrego zainteresowanie badacza skupia si na cile okrelonych jednostkach zachowania, nieco
wikszych, ni na poziomie mikroskopowym, lecz mniejszych
ni na poziomie molarnym.
Monizm (monism). Pogld, zgodnie z ktrym psychika i mzg s
aspektami jednej rzeczywistoci; jest nim np. materializm.
Moralno (morality). System przekona i wartoci, ktry sprawia,
e jednostki bd wywizywa si ze swych obowizkw
wobec innych czonkw spoeczestwa, i postpuj w sposb
nie naruszajcy praw i interesw innych.
Most (pons). Obszar pnia mzgu, zaangaowany w marzenia senne
i budzenie si ze snu.
Motyw (motive). Motywacja wzbudzana psychologicznie lub
spoecznie, ktra, jak si zakada, jest przynajmniej czciowo wyuczona.
Motywacja (motivation). Proces inicjowania, kierowania i podtrzymywania aktywnoci fizycznych i psychicznych; zawiera mechanizm preferencji jednych aktywnoci nad inne oraz
energi i trwao reagowania.
Motywacja braku (deficiency motivation). Motywacja do przywracania rwnowagi fizycznej lub psychicznej.
Motywacja pynca z podniety (incentive motivation). Motywacja
wzbudzona przez bodziec zewntrzny.
Motywacja wewntrzna (intrinsic motwation). Motywacja, w ktrej
dana aktywno jest celem samym w sobie.
Motywacja wzrostu {growth motwation). Motywacja do rozwoju
ponad dotychczasowy poziom funkcjonowania. Kluczowa
w humanistycznych teoriach osobowoci.
Motywacja zewntrzna (extrinsic motwation). Motywacja angaowania si w dan aktywno dla osignicia jakich konsekwencji zewntrznych.
Mowa matczyna (motherese). Specjalna forma mowy o przesadnej
intonacji, ktrej doroli uywaj mwic do niemowlt
i maych dzieci; pojcie wprowadzone przez Ann Fernald.
Mzg (cerebrum). Wysza cz mzgowia pokryta kor mzgow.
Mdek (cerebellum). Struktura umieszczona z tyu pod mzgiem,
ktra kontroluje rwnowag i koordynacj ruchow.
Mylenie (thinking). Zoony umysowy proces tworzenia nowych
reprezentacji umysowych przez przeksztacanie dostpnych
informacji.
Mylenie autystyczne (autistic thinking). Osobisty, idiosynkratyczny
proces obejmujcy fantazj, marzenie na jawie, reakcje
niewiadome i idee nie poddajce si sprawdzianowi rzeczywistoci zewntrznej.
Mylenie dywergencyjne (dwergent thinking). Aspekt twrczoci
zwizany ze zdolnoci do wytwarzania niezwykych, ale
waciwych odpowiedzi na standardowe pytania.
Mylenie grupowe (group think). W podejmowaniu decyzji przez
grup, skonno do odsiewania niepodanych informacji
tak, by osign konsensus, szczeglnie jeli jest to zgodne
z punktem widzenia przywdcy; pojcie opracowane przez
Irvingajanisa.
Mylenie konwergencyjne (coiwergent thinking). Aspekt twrczoci
zwizany z posugiwaniem si wiedz i logik do selekcji
najlepszego rozwizania problemu.
Mylenie postformalne (postformal thought). Typ mylenia wystpujcy u osb dorosych, ktry jest przystosowany do roz-
wizywania problemw wiata realnego, poniewa jest mniej

abstrakcyjny i rygorystyczny ni mylenie formalne, lepiej
radzi sobie z niekonsekwencjami wystpujcymi w yciu i w
wikszym stopniu umoliwia integracj sprzecznych elementw w sensown cao.
Mylenie przedoperacyjne (preoperational thought). Drugie z wyodrbnionych przez Piageta stadiw rozwoju poznawczego
(od 2 do 7 roku ycia); charakterystyczne dla tego stadium
jest rozumowanie transdukcyjne, egocentryzm i rozwj zdolnoci do przedstawiania wiata zewntrznego za pomoc
symboli.
Mylenie realistyczne (realistic thinking). Mylenie oparte na dostosowaniu pogldw do rzeczywistoci wymogw sytuacyjnych, ogranicze czasowych i regu operacyjnych oraz na
trafnej ocenie wasnych zasobw osobistych (w przeciwiestwie do mylenia autystycznego).
N
Nabywanie (acuisition). W warunkowaniu klasycznym stadium, w
ktrym reakcja warunkowa zostaje po raz pierwszy wywoana przez bodziec warunkowy.
Nadmierna regularyzacja (oveiregularization). Bd gramatyczny,
pojawiajcy si zwykle we wczesnym okresie rozwoju jzykowego, polegajcy na zbyt szerokim stosowaniu regu jzyka,
co daje w rezultacie niepoprawne formy jzykowe (zwaszcza
w tworzeniu czasu przeszego i liczby mnogiej [w jzyku angielskim - przyp. tum]).
Nakadanie si (interposition, occliision). Wskanik gbi polegajcy
na zasanianiu przez jeden przedmiot czci widoku innego
przedmiotu.
Nag (addiction). Stan fizyczny, w ktrym wystpuj symptomy
wycofania, jeli do organizmu nie wprowadzi si pewnej substancji.
Napicie (strain). Reakcja organizmu na stresory zewntrzne.
Narcystyczne zaburzenie osobowoci (narcissistic personality disorder). Zaburzenie osobowoci odznaczajce si wyolbrzymionym poczuciem wasnej wanoci, oddawaniem si fantazjom
o sukcesie i wadzy oraz potrzeb nieustannej uwagi i podziwu ze strony otoczenia.
Narkolepsja (narcolepsy). Zaburzenie snu, charakteryzujce si nieodpartym przymusem spania w cigu dnia.
Nastawienie (set). Czasowa gotowo do spostrzegania i reagowania na bodziec w szczeglny sposb.
Nastawienie celowe (goal setting). Intencja pracy dla wyranego
celu; podstawowa motywacja do pracy, jako e cele kieruj
uwag oraz mobilizuj do wysiku i wytrwaoci.
Nastawienie percepcyjne (perceptual set). Gotowo do detekcji
jakiego szczeglnego bodca w danym kontekcie.
Nastawienie umysowe (mentol set). Tendencja do reagowania na
nowy problem w sposb stosowany przy problemie poprzednim.
Nasycenie (saturation). Wymiar przestrzeni barw zwizany z czystoci i ywoci wraenia barwnego.
Natura (natur). W sporze natura czy wychowanie?" czynniki
dziedziczne wpywajce na zachowanie.
Nauka o poznawaniu (cognitne science). Interdyscyplinarna dziedzina badania systemw i procesw informacjnych.
Nauka o ukadzie nerwowym (neuroscience). Ga nauk przyrodniczych, ktra zajmuje si anatomi, fizjologi i biochemi
mzgu i ukadu nerwowego.
Nawrt (relapse). Powrcenie do uprzednich wzorw zachowania,
ktre ulegy zmianie; na przykad ponowne palenie papierosw po rzuceniu palenia na pewien czas; zwykle wystpuje
wtedy, gdy dana osoba wraca do pierwotnego rodowiska,
w ktrym utrzymywao si naogowe zachowanie.
Negatywne nastawienia poznawcze (negatwe cognitne sets). Pogld,

e ludzie maj negatywny stosunek do tych wydarze ze swojego ycia, za ktre czuj si odpowiedzialni.
Negatywny czynnik wzmacniajcy (negatwe reinforcer). Bodziec,
ktrego usunicie lub uniknicie po jakiej reakcji zwiksza
prawdopodobiestwo tej reakcji.
Nerw suchowy (auditory nerve). Nerw, ktry przenosi impulsy ze
limaka do jdra limakowatego w mzgu.
Nerwica (neuwsis). Zaburzenie umysowe, w ktrym wystpuje jeden lub wicej objaww zwizanych z bezskutecznym wysikiem poradzenia sobie z lkiem; w DSM-Ul nie stosowana ju
kategoria diagnozowania.
Neuromodulator (neuromodulator). Substancja, ktra modyfikuje
czy moduluje aktywno neuronu postsynaptycznego.
Neuron (neuron). Komrka nerwowa wyspecjalizowana w szybkiej
komunikacji w i pomidzy ssiadujcymi komrkami.
Neuron czuciowy (sensory neuron). Neuron, ktry przenosi informacje z komrek znajdujcych si w peryferycznych czciach ciaa do orodkowego ukadu nerwowego.
Neuron ruchowy (motor neuron). Neuron, ktry przenosi informacje z orodkowego ukadu nerwowego do mini lub gruczow.
Neuropsychologia (neuropsychology). Ga psychologii, ktra bada
zachowanie i procesy umysowe jako funkcje aktywnoci
mzgu i ukadu nerwowego.
Neuroprzekanik (neurotransmitter). Substancja chemiczna uwalniana z neuronw, ktra przechodzi przez szczelin synaptyczn i przytwierdza si do czsteczek receptorycznych
umieszczonych na bonie postsynaptycznej.
Niepoczytalno (insanity). Prawne okrelenie stanu sdzonej jednostki jako nie odpowiedzialnej za swoje czyny wobec prawa.
Nieprzestrzeganie zalece przez pacjenta (patient nonadherence).
Niepodporzdkowanie si pacjenta trybowi leczenia lub zaleceniom lekarzy.
Niewiadomo (unconscious). W teorii psychoanalitycznej cz
psychiki, ktra jest skadnic wypartych pragnie i pierwotnych impulsw.
Niewiadomo zbiorowa (collective uconscious). W teorii osobowoci Junga, ta cz niewiadomoci jednostki, ktra jest
odziedziczona, uksztatowana ewolucyjnie i wsplna wszystkim czonkom danego gatunku.
Niezomno (resiliency). Szczeglna zdolno skutecznego
radzenia sobie ze stresowymi, traumatycznymi sytuacjami i
szybkiego pozbierania si", otrznicia si z ich zwykle
destrukcyjnych skutkw; termin ten stosuje si take przy
opisywaniu dzieci zwanych niewraliwymi", poniewa
radz sobie skutecznie z surowym, le traktujcym je
otoczeniem.
Nimfomania (nymphomania). Nadmierny pocig seksualny u kobiet.
Norma (norm). Wzorzec oparty na pomiarach duej grupy ludzi;
stosowany do porwnywania wyniku jednostki z wynikami
innych jednostek w jakiej okrelonej grupie; w psychologii
spoecznej grupowy wzorzec aprobowanego zachowania.
Norma spoeczna (social norm). Oczekiwania grupy dotyczce
moliwych do zaakceptowania postaw oraz zachowa jej
czonkw.
O
Obraz ciaa (body image). Subiektywne dowiadczenie wygldu
wasnego ciaa; moe obejmowa obraz ciaa idealnego.
Obraz pamiciowy (icon). Informacja przechowywana w pamici
wzrokowej przez mniej wicej p sekundy.
Obronno percepcyjna (perceptual defense). Hipotetyczny mechanizm percepcji chronicy podmiot przed identyfikacj
bodcw nieprzyjemnych lub wywoujcych lk.
Obrzd inicjacji (initiation rite). Rytua w wielu spoecznociach

nieindustrialnych, ktremu poddaje si modzie w okresie
pokwitania, i ktry suy jako publiczne uznanie przejcia
z dziecistwa do wieku dojrzaego; zwany take rytuaem
przejcia.
Obrzdowe uzdrawianie (ritual healing). Ceremonie, ktre nadaj

procesowi uzdrawiania szczeglne znaczenie i napicie emocjonalne; zwikszaj one podatno pacjentw na sugesti
oraz poczucie wanoci; czsto odbywaj si pod kierownictwem szamana i bior w nich udzia take czonkowie rodziny
pacjenta.
Obserwacja bezporednia (direct observation). Obserwacja, ktr
mona przeprowadzi goym okiem i atwo zarejestrowa na
pimie lub na tamie wideo.
Obserwacja naturalna (naturalistic observation). Obserwacja
zachowa wystpujcych w sposb naturalny, bez podejmowania prb, aby je zmieni lub zakci; zbieranie danych
bez stosowania laboratoryjnych rodkw kontroli czy manipulacji zmiennymi.
Obsesja (obsession). Natrtnie powracajca, niepodana myl,
obraz lub impuls.
Obwodowy ukad nerwowy, OUN (peripheral neiyous system, PNS).
Cz ukadu nerwowego poza orodkowym ukadem nerwowym; czy receptory zmysowe z orodkowym ukadem
nerwowym oraz orodkowy ukad nerwowy z miniami
i gruczoami.
Ocena pierwotna (primary appraisal). W badaniach nad stresem
pierwsze stadium oceny poznawczej sytuacji potencjalnie
stresowej, w ktrym jednostka ocenia t sytuacj, czyli wielko stawianych przez ni wymaga.
Ocena poznawcza (cognitive appraisal). Rozpoznanie i ocena stresora, okrelajca wymaganie, wielko zagroenia, dostpne
rodki suce do uporania si z nim oraz waciwe strategie
zaradcze.
Ocena wtrna (secondary appraisal). W badaniach nad stresem
drugie stadium oceny poznawczej, dotyczcej potencjalnie
stresowej sytuacji; jednostka ocenia dostpne rodki osobiste
i spoeczne, ktre pozwalaj upora si z t sytuacj i okreli
potrzebne dziaanie.
Ocena zachowania (behavior assessment). Metoda badania osobowoci polegajca na wyodrbnianiu i ocenie przez sdziw
kompetentnych obserwowalnych, konkretnych, aktualnych
zachowa w formie profilu osobowoci.
Odchylenie standardowe (standard deviation). Miara zmiennoci
wynikw w rozkadzie, pokazujca przecitn rnic midzy
wynikami a ich redni.
Odcie barwy (lnie). Wymiar przestrzeni barw odpowiadajcy
danej dugoci fali wietlnej.
Odporno na wygaszenie (resistance to extinction). Trwao reakcji
warunkowej pod nieobecno bodca bezwarunkowego.
Odruch (reflex). Niewyuczona reakcja wywoywana przez specyficzne bodce, ktre maj znaczenie biologiczne dla danego
organizmu.
Odruch orientacyjny (orienting response). Oglna reakcja zwrcenia
uwagi na rdo nowej stymulacji.
Oglny zesp adaptacyjny (genera adaptation syndrome, GAS).
Ukad niespecyficznych fizjologicznych mechanizmw adaptacyjnych, ktry wystpuje w reakcji na cige zagroenia
przez prawie kady powany stresor.
Okienko okrge (round window). Struktura pochaniajca ruch falisty zachodzcy w limaku.
Okienko owalne (oval window). Bona u podstawy limaka, na ktr
dziaa wibracja strzemiczka.
Okres dorastania (adolescence). Stadium ycia definiowane zwykle jako zaczynajce si z pocztkiem pokwitania, kiedy jednostka osiga dojrzao pciow, czyli zdolno rozmnaania si.
Okres krytyczny (criticol period). Okres rozwoju, w ktrym organizm jest optymalnie gotowy do przyswojenia okrelonego
zachowania o ile pojawi si odpowiednie bodce i dowiadczenia; take: okres najszybszych zmian biochemicznych
danej struktury mzgowej i systemu nerwowego.
Okres refrakcji (refractory period). Okres spoczynku, w trakcie
ktrego nie moe by aktywizowany impuls nerwowy.
Okres sensomotoryczny [sensory-motor period) pierwsze z wyodrbnionych przez Piageta stadiw rozwoju poznawczego
(mniej wicej od urodzenia do drugiego roku ycia); charakterystyczny dla tego okresu jest rozwj poczucia wasnej tosamoci, skutecznoci swych dziaa i istnienia zwizkw
przyczynowych.
Operacja umysowa (mentol operation). Umysowe manipulowanie
informacjami; jest ono w wikszym stopniu uzalenione od
poj o obiektach ni od bezporedniej informacji percepcyjnej.
Operacje formalne Iformal operation). Czwarte z wyodrbnionych
przez Piageta stadiw rozwoju poznawczego (powyej jedenastego roku ycia); dla tego stadium charakterystyczne jest
mylenie abstrakcyjne i operowanie pojciami.
Opiaty (opiate). Narkotyk produkowany z opium; klasyfikowany
jako depresant.
Opr (resistance). Niezdolno czy niech pacjenta poddawanego
psychoanalizie do omawiania pewnych myli, pragnie czy
dowiadcze.
Opracowanie (elaboration). Czynno polegajca na powizaniu
nowej informacji z inn posiadan ju informacj, albo z celami wewntrznymi lub zewntrznymi, dla ktrych mogaby
ona pniej okaza si przydatna; zwykle poprawia przechowanie wyuczonego materiau.
Optyka ekologiczna (ecological optics). Teoria percepcji, ktra
kadzie nacisk na bogactwo informacji bodcowych i przedstawia podmiot postrzegajcy jako aktywnego badacza
rodowiska; opracowana przez Jamesa Gibsona.
Opuszka wchowa (olfactory bulb). Orodek, do ktrego przesyaj
swoje sygnay receptory wraliwe na zapach, pooony tu
poniej patw czoowych kory mzgowej.
Oralne stadium (ora stage). W teorii freudowskiej pierwsze i najbardziej pierwotne stadium rozwoju psychoseksualnego;
w tym stadium gwnym rdem przyjemnoci s doznania
z okolicy ust - w czasie karmienia, stymulacji i kontaktu
z otoczeniem.
Organizacja percepcyjna (perceptual organization). Proces integracji
informacji sensorycznych z pola percepcyjnego w spjne
obrazy.
Osonka mielinowa (myelin sheath). Pokrycie zoone z komrek
glejowych, ktre izoluje niektre aksony, przyspieszajc przewodzenie impulsw nerwowych.
Osoba badana (subject). Osoba uczestniczca w eksperymencie,
ktrej zachowanie jest przedmiotem obserwacji.
Osobowo (personality). Unikatowe waciwoci jednostki, ktre
wpywaj na rozmaite charakterystyczne wzorce zachowania
(zarwno jawne jak ukryte), spjne w rnych sytuacjach i w
czasie.
Osobowo typu T (type-Tpersonality). Osobowo charakteryzujca
si pragnieniem podejmowania ryzyka, szukaniem silnych
bodcw i dreszczu podniecenia.
Oszczdno (sovings). Zjawisko polegajce na tym, e sia wygaszonej reakcji warunkowej przy ponownym jej nabywaniu
ronie szybciej ni za pierwszym razem.
Orodkowy ukad nerwowy, OUN (central neiyous system, CNS).
Cz ukadu nerwowego skadajca si z mzgu i rdzenia
krgowego.
Otpienie (dementia). Zaburzenie, w ktrym pami, rozumowanie,
ocenianie i inne wysze procesy psychiczne zostaj utracone,
czyli nie mog by nadal realizowane.
p
Pacjent {patient). Osoba hospitalizowana, majca problemy natury
psychicznej; termin stosowany przez profesjonalistw, ktrzy
przyjmuj podejcie biomedyczne do terapii problemw psychicznych, do okrelenia osoby poddawanej leczeniu.
Palenie bierne (passive smoking). Wdychanie dymu z papierosw
palonych przez innych, znajdujcego si w atmosferze
rodowiska, w ktrym mieszka lub pracuje dana osoba.
Pami (memory). Zdolno umysu do przechowywania, a pniej
przypominania sobie lub rozpoznawania zdarze, ktrych si
uprzednio dowiadczyo.
Pami deklaratywna (declarative memory). Pami informacji
o okrelonych faktach; zwana take pamici faktw [fact
memory).
Pami dugotrwaa (long-term memory, LTM). Procesy pamiciowe
zwizane z przechowywaniem informacji, ktra pniej bdzie moga zosta w dowolnym czasie odszukana; teoretycznie ma nieograniczon pojemno.
Pami epizodyczna (episodic memory). Cz pamici dugotrwaej, w ktrej przechowywana jest informacja autobiograficzna, razem z pewnym typem kodw okrelajcych ramy czasowe minionych zdarze.
Pami krtkotrwaa (short-term memory, STM). Procesy pamiciowe zwizane z utrwalaniem postrzeganych ostatnio
zdarze i dowiadcze; pami krtkotrwaa ma ograniczon
pojemno i bez powtarzania przechowuje informacj tylko
przez krtki czas.
Pami proceduralna (procedural memory). Cz pamici dugotrwaej, dotyczca sposobu wykonywania rnych czynnoci;
z pamici proceduralnej korzysta si przy nabywaniu, przechowywaniu i stosowaniu umiejtnoci percepcyjnych, poznawczych i ruchowych.
Pami robocza {working memory). Pami krtkotrwaa; materia
przekazywany do niej z pamici sensorycznej lub pamici
dugotrwaej moe by przepracowywany i organizowany.
Pami semantyczna (semcmtic memory). Cz pamici dugotrwaej, w ktrej przechowuje si podstawowe znaczenie sw
i poj.
Pami sensoryczna (sensory memory). Wstpne procesy pamiciowe, umoliwiajce chwilowe przechowanie ulotnych
wrae wywoanych przez bodce zmysowe; zwane take
rejestrem sensorycznym.
Pami utajona (implicit memory). Niewiadoma forma pamici,
przejawiajca si w szybszym lub lepszym wykonaniu zadania, gdy uczcy si mia niedawno jakie dowiadczenie z tym
zadaniem, lecz nie jest on wiadomy tego dowiadczenia.
Pamitanie (remembering). Przechowywanie i przypominanie
dowiadcze.
Paradygmat (paradigm). W badaniach - symboliczny model, ktry
reprezentuje istotne cechy badanego procesu.
Paradoks spjnoci (consistency paradox). Zjawisko polegajce na
tym, e oceny osobowoci przez rnych ludzi i w rnym
czasie s spjne, natomiast oceny zachowania w rnych
sytuacjach spjne nie s.
Patologia funkcjonalna (functional pathology). Zaburzenia psychiczne, ktrych nie mona przypisa uszkodzeniom mzgu
ani czynnikom organicznym, obejmujce zaburzenia afektywne, stany paranoidalne oraz schizofreni.
Patologia organiczna (organie pathology). Patologia spowodowana
przez znan przyczyn organiczn.
Pedofilia (pedophillia). Dewiacja seksualna, w ktrej wystpuj
aktywno lub fantazje osoby dorosej na temat wspycia
seksualnego z dziemi.
Percepcja (perception). Procesy organizujce informacje w obrazy
zmysowe i interpretujce je jako wytwr wasnoci obiektw zewntrznego, trjwymiarowego wiata.
Percepcja podprogowa (subliminalperception). Zjawisko polegajce

na tym, e ludzie zachowuj si tak, jak gdyby co spostrzegli,
podczas gdy test detekcji wiadczy o tym, e bodziec nie
przekracza progu wraliwoci zmysowej.
Percepcja spoeczna (sociat perception). Proces, dziki ktremu dana
osoba spostrzega i poznaje cechy osobiste swoje i innych
ludzi.
Percepcja transakcyjna (transactional perception). Teoria percepcji
jako hipotezy", w ktrej kadzie si nacisk na znaczenie
transakcji ze rodowiskiem jako podstawy tworzenia hipotez.
Personologia (personology). Badanie struktury, dynamiki i rozwoju
osobowoci jednostki oparte na danych z dziennikw, biografii, literatury, studiw przypadku, listw i obserwacji oglnych, z pominiciem natomiast wynikw testw psychometrycznych.
Perspektywa czasowa (time perspective). Naoenie na strumie zdarze i dowiadcze, umysowych ram przeszoci, teraniejszoci i przyszoci.
Perspektywa fenomenologiczna (phenomenological perspective).
Subiektywny sposb widzenia i interpretowania jakiej sytuacji czy rodowiska przez dan osob.
Perspektywa interakcjonistyczna (interactionist perspectwe). Pogld,
wedug ktrego rdem psychopatologii jest zoona interakcja midzy szeregiem czynnikw biologicznych i psychologicznych.
Perspektywa liniowa (linear perspectwe). Wskanik gbi oparty na
zudzeniu zbiegania si oddalajcych si linii rwnolegych w
pewnym punkcie horyzontu.
Perswazja (persuasion). Systematyczne prby wpynicia na myli,
uczucia lub dziaania innej osoby za pomoc przekazywanych
argumentw.
Pcherzyki synaptyczne (synaptic vesicles). Niewielkie ziarenka na
kolbkach synaptycznych aksonu, ktre wydzielaj do
szczeliny synaptycznej cile okrelone iloci przekanikw
chemicznych.
Pie mzgu (central core). Obszar mzgu zawierajcy struktury
zaangaowane gwnie w procesy autonomiczne, takie jak
bicie serca, oddychanie, pocenie si i trawienie.
Plamka lepa (blind spot). Obszar siatkwki nie zawierajcy komrek fotoreceptorycznych; w tym miejscu nerw wzrokowy wychodzi z oka.
Plamka ta (fovea). Obszar siatkwki o najwikszym zagszczeniu czopkw, dziki czemu stanowi on punkt najostrzejszego
widzenia.
Pe biologiczna (sex). Oparte na biologicznych podstawach cechy
rnice osobniki mskie i eskie.
Pe psychologiczna (gender). Zjawisko psychologiczne, na ktre
skadaj si wyuczone zachowania i postawy mczyzn i kobiet zwizane z pci.
Pobudzenie (emtation). Stymulacja, ktra podwysza aktywno
czy tempo wyadowania" komrki nerwowej.
Pobudzenie optymalne [optima] arousal). Poziom pobudzenia, na
ktrym ludzie najlepiej wykonuj zadania o rnym stopniu
trudnoci.
Pobudzenie seksualne (sexual arousal). Stan motywacyjny polegajcy na podnieceniu i napiciu pyncym z reakcji fizjologicznych i poznawczych na bodce erotyczne.
Pocieszenie przez dotyk (contact comfort). Poczucie komfortu
pynce z fizycznego kontaktu z matk; wany czynnik
w rozwoju fizycznym i emocjonalnym; pojcie opracowane
przez Harry'ego Harlowa.
Poczucie cigoci Ja (self-concept). wiadomo cigoci wasnej
tosamoci jako osoby.
Poczucie pynnoci iflow). Stan bliski ekstazy powstajcy, kiedy jednostka jest cakowicie skoncentrowana na aktywnoci danej
chwili; zwiksza prawdopodobiestwo uzyskania twrczych
efektw.
Poczucie wasnej skutecznoci (self-efficacy). Zbir przekona jednostki o adekwatnoci wasnego funkcjonowania w danej
sytuacji; pojcie opracowane przez Alberta Bandur.
Podatno na hipnoz (hypnotizability). Stopie wraliwoci danej
osoby na znormalizowane sugestie hipnotyczne.
Podejmowanie decyzji (decision making). Proces wyboru pomidzy
moliwociami; przyjcie lub odrzucenie jednej z dostpnych
opcji.
Podejcie AI (Al approach). Podejcie sztucznej inteligencji (artifidai
intelligence) przyjmowane w badaniu procesw poznawczych;
w badaniu percepcji stosuje si tu trzy poziomy analizy:
a) mechanizmy neuropsychologiczne; b) algorytmy operacyjne specyficzne dla procesw percepcji; c) analiza fizycznych
wasnoci wiata, ktre umoliwiaj ludzk percepcj.
Podejcie behawiorystyczne (behavioristic approach). Model psychologiczny, ktry zajmuje si przede wszystkim obserwowalnym zachowaniem i jego zwizkami z bodcami rodowiskowymi; badacze o orientacji behawiorystycznej staraj si
zrozumie, w jaki sposb poszczeglne bodce rodowiskowe kontroluj pewne rodzaje zachowa.
Podejcie biologiczne (biological approach). Podejcie do ustalania przyczyn zachowania, koncentrujce si na dziaaniu
genw, mzgu, ukadu nerwowego i ukadu wydzielania
wewntrznego.
Podejcie ewolucjonistyczne (evolutionary approach). Sposb podejcia do psychologii, ktry kadzie nacisk na doniose znaczenie adaptacyjnoci zachowania i umysu; opiera si na zaoeniu, e zdolnoci umysowe ludzi, podobnie jak ich zdolnoci
fizyczne, ewoluoway w cigu milionw lat, by suy konkretnym celom przystosowawczym.
Podejcie fenomenologiczne (phenomenological approach). Podejcie w psychologii osobowoci polegajce na prbie zrozumienia osoby poprzez zrozumienie jej subiektywnego ujmowania rzeczywistoci.
Podejcie historyczne (historical approach). Stosowany w badaniach
nad rozwojem schemat badawczy, w ktrym czas jest gwn
zmienn niezalen.
Podejcie holistyczne (holistic approach). Teoretyczny sposb podejcia, ktry wyjania poszczeglne dziaania w kategoriach
caej osobowoci danej osoby.
Podejcie humanistyczne (Immanistic approach). Model psychologiczny, ktry kadzie nacisk na fenomenologiczny wiat jednostki i na jej immanentn zdolno dokonywania racjonalnych wyborw i maksymalnego rozwijania swego potencjau.
Podejcie idiograficzne (idiographic approach). Podejcie metodologiczne w badaniu procesw osobowociowych, w ktrym
kadzie si nacisk na zrozumienie unikatowych aspektw osobowoci kadej jednostki, a nie na wsplne wymiary, na ktrych mona jednostki mierzy.
Podejcie mechanistyczne (mechanistic approach). Przekonanie, e
zoone zachowanie mona zredukowa do stanowicych
jego podoe podstawowych procesw fizycznych.
Podejcie nomotetyczne (nomothetic approach). Podejcie metodologiczne w badaniu procesw osobowociowych, w ktrym
kadzie si nacisk na wyodrbnienie uniwersalnych wymiarw
cech lub regularnych zwizkw pomidzy rnymi aspektami
funkcjonowania osobowoci.
Podejcie poznawcze (cognitwe approach). Podejcie do psychologii, ktre kadzie nacisk na myl ludzk i wszelkie procesy
zwizane z gromadzeniem informacji, takie jak uwaga, mylenie, zapamitywanie, oczekiwanie, rozwizywanie problemw, fantazjowanie i wiadomo.
Podejcie psychodynamiczne (psychodynamic approach). Model psychologiczny, w ktrym zachowanie wyjania si w kategoriach dawnych dowiadcze i si motywacyjnych; dziaania
rozpatruje si jako wynikajce z dziedzicznych instynktw,
biologicznych popdw oraz de do rozwizywania kon-
fliktw midzy osobistymi potrzebami a wymaganiami spoecznymi.

Podejcie psychofizjologiczne (psychophisiological approach).
Paradygmat oparty na zaoeniu, e funkcjonowanie organizmu najlepiej mona wyjani w kategoriach biologicznych czy
fizycznych struktur i procesw.
Podnieta (incentive). Bodziec zewntrzny, ktry wzbudza motywacj w warunkach laboratoryjnych i naturalnych.
Podstawowy bd atrybucji (fimdamental attribution error). Wystpujca u obserwatorw zachowa ludzkich tendencja jednoczesnego niedoceniania wpywu czynnikw sytuacyjnych
i przeceniania wpywu czynnikw wewntrznych, dyspozycyjnych na te zachowania osb dziaajcych w jakich sytuacjach.
Podwiadome zdawanie sobie sprawy (subconscious awareness).
Procesy psychiczne dotyczce materiau, ktrego aktualnie
nie ma w wiadomoci, lecz mona go odszuka w pamici za
pomoc specjalnych procedur przypominania.
Podwjna podwzgrzowa teoria godu (dual hypothalamic theory of
Inmger). Teoria, wedug ktrej podwzgrze boczne i przyrodkowe kontroluje rozpoczcie i zaprzestanie jedzenia.
Podwjna teoria pamici (duplex theory of memory). Teoria dotyczca struktury systemu pamiciowego, ktra postuluje jakociowo rne systemy dla pamici krtkotrwaej i dugotrwaej.
Podwjne zwizanie (double bind). Sytuacja, w ktrej dziecko otrzymuje od rodzica wielorakie, wzajemnie sprzeczne przekazy;
hipotetycznie, czynnik sprzyjajcy reakcjom schizofrenicznym.
Podwjnie lepa prba (double-blind control). Technika eksperymentalna, pozwalajca wyeliminowa tendencyjno wynikajc
z oczekiwa eksperymentatorw; polega na utrzymywaniu
w niewiadomoci zarwno osb badanych, jak i pomocnikw
badaczy, ktrych badanych poddaje si ktrej procedurze.
Podwzgrze (hypothalamus). Struktura podkorowa o kluczowym
znaczeniu, odgrywajca wan rol w regulacji metabolizmu, temperatury, odczuwania godu i pragnienia oraz zachowania emocjonalnego; orodek sterujcy, dziki poczeniom z przysadk mzgow, wiksz czci ukadu
wydzielania wewntrznego.
Pojcie (concept). Reprezentacja umysowa rodzajw lub kategorii
obiektw; ksztatuje si na podstawie dowiadcze ze wiatem.
Pojcie staoci (consenation). Rozumienie, e fizyczne waciwoci
obiektu nie zmieniaj si, jeeli nic nie zostaje dodane lub
ujte, chocia jego wygld moe si zmieni; take: zasada
mwica, e wiele aspektw mechanizmw biologicznych
jest podobnych u rnych gatunkw, co pozwala wnioskowa
z wynikw bada nad systemami niszych zwierzt o funkcjonowaniu czowieka.
Pokwitanie (puberty). Osignicie dojrzaoci pciowej; oznak pokwitania jest u dziewczt pierwsza miesiczka, a u chopcw
wytwarzanie ywych plemnikw i zdolno do wytrysku
nasienia.
Polaryzacja (polarity). Stan elektryczny (pozytywny lub negatywny)
bony komrkowej.
Pole recepcyjne (receptive field). Obszar siatkwki, z ktrego otrzymuje przekazy pojedyncza komrka zwojowa.
Poligenetyczny (polygenic). Waciwo czowieka zalena od kombinacji kilku genw.
Pompa sodowo-potasowa (sodium and potassium pump). Mechanizm transportowy, ktry wypycha sd z komrki i wprowadza potas z powrotem do jej wntrza, sprawiajc, e powraca
ona do stanu spoczynkowego.
Popd (drwe). Motywacja o rdach biologicznych.
Popd nabyty (acuirecl drive). Wyuczony stan motywacyjny.
Popd pierwotny (primary drwe). Stan motywacyjny wywoany
przez potrzeby biologiczne i niezaleny od uczenia si.
Porcja (clnmk). Jednostka informacji majca pewne znaczenie.
Porcjowanie (chunking). Proces polegajcy na ponownym zakodowaniu pojedynczych elementw informacji przez grupowanie
ich na zasadzie podobiestwa lub jakiej innej organizujcej
zasady.
Porwnywanie spoeczne (social referencing). Proces poszukiwania
informacji emocjonalnej w reakcjach innych osb jako regulator zachowania.
Posta (Gestalt). Caociowa konfiguracja w dowiadczeniu psychicznym; std psychologia postaci, podejcie teoretyczne do
percepcji, kadce nacisk na caociow konfiguracj, ktrej
poszczeglne cechy s pochodn.
Postawa (attitude). Wyuczona, stosunkowo staa tendencja do
pozytywnego lub negatywnego oceniania jakiego czowieka,
pojcia lub zdarzenia.
Postpowanie wyjaniajce {debriefing). Procedura, przeprowadzana na zakoczenie eksperymentu, w ramach ktrej badacz podaje jak najwicej informacji o badaniu i stara si,
eby nikt nie odszed zakopotany, zdenerwowany czy zawstydzony.
Potencja czynnociowy (action potential). Impuls nerwowy aktywizowany w neuronie, gdy potencja generatorowy przekroczy okrelony prg.
Potencja generatorowy (graded potential). Przemieszczajca si
wzdu dendrytu lub bony ciaa komrki aktywacja, wywoana przez stymulacj pochodzc z innego neuronu.
Potencja wywoany (evoked potential). Wzorzec aktywnoci mzgu
spowodowanej bodcem specyficznym.
Potrzeba osigni (needfor achievement). Jak sie zakada, podstawowa ludzka potrzeba denia do osigania celw, ktra
motywuje szeroki zakres zachowa i procesw mylowych;
pojcie opracowane przez Henry'ego Murraya i Davida
McClellanda przy uyciu testu projekcyjnego TAT.
Potwierdzenie behawioralne (behavioral confirmation). Proces polegajcy na tym, e ludzie zachowuj si w sposb wywoujcy
u innych specyficzne, oczekiwane reakcje, a nastpnie wykorzystuj te reakcje do potwierdzenia przekona o sobie
samych.
Pourazowe zaburzenie stresowe (posttraumatic stress disorder,
PTSD). Reakcja, w przypadku ktrej jednostka mimo woli
dowiadcza ponownie emocjonalnych, poznawczych i behawioralnych aspektw dawnego urazu.
Powidok (afterimage). Wraenie wzrokowe pojawiajce si po ustaniu dziaania bodca.
Powtarzanie opracowujce (elaborative rehearsal). Powtarzanie nowej, napywajcej informacji, umoliwiajce przeanalizowanie jej i powizanie z przechowywan ju wiedz; uatwia
wyszukiwanie informacji w pamici.
Powtarzanie podtrzymujce (maintenance rehearsal). Aktywne powtarzanie informacji w celu uatwienia pniejszego dostpu
do niej.
Powtarzanie zachowa w myli (behavioral rehearsal). Wszelkie
procedury stosowane w celu uksztatowania i umocnienia
kadej podstawowej umiejtnoci; czsto stosowane w programach treningu umiejtnoci spoecznych; wymagaj od
klienta wiczenia w myli podanej sekwencji zachowa.
Poziom podstawowy (basie level). Optymalny poziom kategoryzacji
w myleniu o jakim przedmiocie; poziom, do ktrego dostp
w pamici jest najszybszy, a przetwarzanie informacji najbardziej skuteczne.
Poznanie (cognition). Procesy tworzenia wiedzy obejmujce uwag,
zapamitywanie i rozumowanie; rwnie treci tych procesw, takie jak pojcia i wspomnienia.
Poznawcza modyfikacja zachowania (cognitive behavior modification). Podejcie terapeutyczne, ktre czy poznawczy nacisk
na rol myli i postaw w ksztatowaniu motyww i reakcji,
z behawioralnym naciskiem na zmienianie zachowania przez
modyfikowanie jego konsekwencji w postaci wzmocnie.
Poznawcza nauka o ukadzie nerwowym (cognitive neuroscience).

Dziedzina bada czca analiz posugiwania si przez mzg
sygnaami neuronalnymi, do reprezentacji i przetwarzania
informacji, z analiz poznawczego przetwarzania symboli
przez umys.
Pozytywny czynnik wzmacniajcy (positive reinforcer). Bodziec,
ktrego otrzymanie po reakcji zwiksza prawdopodobiestwo jej wystpienia w przyszoci.
Pkule mzgowe (cerebral hemispheres). Dwie powki mzgu,
poczone za pomoc ciaa modzelowatego.
Praca marzenia sennego (dream work). Proces, postulowany przez
Sigmunda Freuda, w ktrym cenzor przeksztaca tre utajon marzenia sennego w tre jawn, ukazujc si osobie
nicej.
Prawo bliskoci (law ofproximity). Prawo grupowania, ktre gosi,
e podlegaj mu elementy najblisze sobie".
Prawo efektu (law ofeffect). Podstawowe prawo uczenia si, ktre
gosi, e zdolno bodca do wywoywania reakcji ronie, gdy
po reakcji nastpuje nagroda, a spada, gdy nagroda po niej
nie nastpuje.
Prawo Fechnera (Fechner's law). Twierdzenie, e sia wraenia jest
proporcjonalna do logarytmu fizycznej intensywnoci bodca.
Prawo kojarzenia (lawofassociation). Doktryna goszca, e nabywamy wiedz przez kojarzenie idei, czyli zjawisk psychicznych,
ktrych rdem jest informacja sensoryczna ze rodowiska.
Prawo podobiestwa (law ofsimilaty). Prawo grupowania, ktre
*
gosi, e podlegaj mu elementy najbardziej podobne.
Prawo pregnancji (law ofpragnanz). W psychologii postaci, zasada
oglna, zgodnie z ktr w naszej percepcji wyodrbniaj si
organizacje najprostsze, wymagajce najmniej wysiku.
Prawo przewodzenia jednokierunkowego (law offorward conduction). Zasada goszca, e neurony przekazuj informacje
tylko w jednym kierunku - od aksonu jednego neuronu do
dendrytw lub ciaa nastpnego.
Prawo specyficznej energii nerwowej (law ofspecific nerve energy).
Zasada goszca, e wszystkie impulsy nerwowe s praktycznie identyczne oraz e jako dowiadczenia sensorycznego jest zdeterminowana przez rodzaj pobudzanego receptora.
Prawo Webera (Weber's law). Twierdzenie, e wielko progu
rnicy jest proporcjonalna do intensywnoci bodca standardowego.
Prawo wsplnego losu (law of cominon fate). Prawo grupowania,
ktre gosi, e podlegaj mu elementy poruszajce si w tym
samym kierunku i w tym samym tempie.
Prawo Yerkesa-Dodsona (Yerkes-Dodson law). Korelacja pomidzy
trudnoci zadania a optymalnym poziomem motywacji;
poziom wykonania trudnego zadania spada a poziom wykonania zadania atwego wzrasta, wraz ze wzrostem pobudzenia, tworzc funkcj w ksztacie odwrconego U.
Prciki (rods). Fotoreceptory skoncentrowane na obrzeach
siatkwki najbardziej aktywne w przymionym wietle; prciki nie wytwarzaj wrae barwnych.
Procedura sprawozdania caociowego (whole-report procedur).
Technika eksperymentalna, stosowana w badaniach nad
pamici, polegajca na tym, e osoby badane, ktrym pokazano ukad kilku bodcw, prosi si nastpnie o przypomnienie sobie jak najwicej bodcw z tego ukadu.
Procedura sprawozdania czciowego (partial-report procedur).
Technika eksperymentalna stosowana w badaniach nad pamici, w ktrej osobom badanym eksponuje si ukad kilku
bodcw, a nastpnie prosi sieje, by odtworzyy pewn cz
tego ukadu, zamiast caej zaprezentowanej im informacji.
Proces niewiadomy (imconsiouss pmcess). W teorii Freuda proces
umysowy nie obserwowalny bezporednio ani nie sprawdzalny na drodze introspekcji, o ktrego istnieniu wnioskuje si
z obserwowalnych zachowa.
Procesy niewiadome (nonconscious processes). Procesy zawierajce

informacje, ktre nie s reprezentowane ani w wiadomoci,
ani w pamici, takie jak organizowanie odbieranych bodcw
w figur i to.
Procesy sensoryczne (sensory processes). Procesy zwizane z narzdami zmysowymi i obwodowym ukadem nerwowym, ktre
zapewniaj nam bezporedni kontakt ze rdami stymulacji.
Projekcyjna okolica ruchowa (motor projeetion area). Zob. Kora
ruchowa.
Protok gonego mylenia (think-aloud protocol). Opis procesw
psychicznych i strategii umysowych, dokonywany przez osob badan podczas pracy nad zadaniem.
Prototyp (prototype). Najbardziej reprezentatywny egzemplarz
jakiej kategorii.
Prba podchwytliwa (catch trial). Prba, w ktrej bodziec nie jest
prezentowany, majca na celu stwierdzenie dziaania znieksztacenia reakcji w zadaniach detekcji sensorycznej.
Prba warunkujca (conditioning trial). W warunkowaniu klasycznym, kade poczenie bodca obojtnego z bodcem bezwarunkowym.
Prg (threshold). Minimalna energia bodca, wystarczajca do
pobudzenia neuronu i wywoania impulsu nerwowego.
Prg absolutny (absolute threshold). Minimala ilo energii fizycznej
wystarczajca do wywoania doznania zmysowego.
Prg rnicy (difference threshold). Najmniejsza fizyczna rnica
midzy dwoma bodcami powodujca rozpoznawanie ich
jako rnicych si; zwany take ledwo dostrzegaln rnic.
Prniactwo spoeczne (socicil loafing). Niewiadoma tendencja do
zwalniania tempa pracy, gdy wykonuje si j w grupie.
Przechowywanie (storage). Utrzymywanie przez pewien czas w pamici zakodowanego materiau, zwizane z neurofizjologicznymi zmianami w niektrych synapsach.
Przeciwprzeniesienie (countertransference). Proces, w wyniku ktrego u psychoanalityka rozwijaj si osobiste uczucia w stosunku do klienta, spowodowane spostrzeganym podobiestwem klienta do znaczcych osb w yciu terapeuty.
Przeciwwarunkowanie, przewarunkowanie (counterconditioning).
Technika stosowana w terapii, majca na celu zastpienie za
pomoc procedur warunkowania, reakcji niewaciwej now
reakcj.
Przekanictwo synaptyczne (synaptic transmission). Przekazywanie
impulsu nerwowego z neuronu na neuron, przy czym chemiczna substancja przekanikowa przechodzi przez szczelin
synaptyczn midzy neuronem aktywnym a neuronami przylegymi; pobudzenie lub hamowanie neuronw postsynaptycznych odgrywa decydujc rol w przetwarzaniu informacji.
Przemoc (violence). Przejawy wrogoci i wciekoci, skierowane
przeciw ludziom lub wasnoci.
Przeniesienie (transference). Proces zachodzcy podczas terapii psychoanalitycznej, w ktrym pacjent skierowuje na terapeut
uczucia, jakie uprzednio ywi wobec osoby odgrywajcej
wan rol w jakim dawnym konflikcie emocjonalnym.
Przestrze kolorw (color space). Trjwymiarowy model opisu doznania koloru na wymiarach barwy, nasycenia i jasnoci.
Przeszczepianie mzgu podowego (fetal brain transplant). Metoda
przeciwdziaania osabieniu pamici u osb starszych, polegajca na przeszczepianiu bogatej w neurony, rozwijajcej si
tkanki z mzgw usunitych podw bezporednio do mzgw osb w podeszym wieku.
Przetwarzanie mimowolne (preattentive processing). Przetwarzanie
informacji sensorycznych natychmiast po ich dotarciu z receptorw zmysowych do mzgu, zanim stan si przedmiotem uwagi.
Przetwarzanie oddolne (bottom-up process). Proces percepcyjny,
w ktrym napywajca informacja bodcowa jest postrzegana
jako pochodzca z danych zmysowych i przesyana do
mzgu w celu wydobycia z niej i analizy informacji.
Przetwarzanie odgrne (top-down processing). Proces percepcyjny,

w ktrym informacje z przeszych dowiadcze, wiedzy i wyksztacenia jednostki wpywaj na sposb interpretacji i klasyfikacji postrzeganego przedmiotu.
Przetwarzanie zgodne z nastrojem (mood-congruent processing).
Przetwarzanie materiau zgodnego z dominujcym nastrojem
danej osoby; jest bardziej prawdopodobne, e na taki wanie
materia zwrci ona uwag, dostrzee go i przetworzy dokadniej, z bardziej wypracowanymi skojarzeniami; koncepcja
opracowana przez Gordona Bowera.
Przypominanie (recall). Metoda wydobywania z pamici; wymaga
si tu odtworzenia informacji prezentowanej uprzednio; zob.
Rozpoznawanie.
Przysadka mzgowa (pituitary gland). Gruczo zlokalizowany
w mzgu, ktry wydziela du liczb rnych hormonw
wpywajcych na wzrost i wydzielanie hormonw przez inne
gruczoy.
Przyspieszenie tempa wzrostu w okresie pokwitania (pubescent
growth spurt). Przyspieszenie rozwoju fizycznego, ktre jest
pierwszym konkretnym wskanikiem koca dziecistwa.
Przytomne sny (lucid dreaming). wiadome zdawanie sobie sprawy
w czasie snu z tego, e si ni.
Przywizanie (attachment). Bliska relacja emocjonalna midzy
dzieckiem a jego staym opiekunem; wnioskowana z zachowa, ktre wytwarzaj i utrzymuj blisko pomidzy dorosym a dzieckiem.
Pseudopami (pseudomemory). Forma przypomnienia, w ktrej
jednostka jest przekonana, e dowiadczaa wczeniej dziaania nowego bodca, poniewa przechowuje w pamici pewn
liczb jego atrybutw.
Psychiatra (psychiatrist). W USA osoba, ktra ukoczya studia medyczne, uzyskaa stopie doktora medycyny, a take przesza
specjalistyczne szkolenie podyplomowe w zakresie leczenia
zaburze psychicznych i emocjonalnych; psychiatra moe
przepisywa lekarstwa w ramach leczenia zaburze psychicznych.
Psychiatryczny asystent spoeczny (psychiatrie social worker).
W USA profesjonalista w dziedzinie zdrowia psychicznego,
ktry w wyszej szkole pracy spoecznej uzyska specjalistyczne przygotowanie, uwzgldniajce zwaszcza doniose
znaczenie spoecznego kontekstu problemw ludzkich.
Psychoanalityk (psychoanalyst). Osoba, ktra uzyskaa stopie doktora medycyny lub doktora nauk humanistycznych i ukoczya
specjalistyczne studia podyplomowe, ksztacce w stosowaniu freudowskiego podejcia do zrozumienia i leczenia zaburze psychicznych.
Psychochirurgia (psychosurgery). Zabiegi chirurgiczne dokonywane
na tkance mzgowej w celu zagodzenia zaburze psychicznych.
Psychodynamiczne teorie osobowoci (psychodynamic personality
theories). Teorie osobowoci oparte na wsplnym zaoeniu,
e osobow jest ksztatowana a zachowanie motywowane
przez potne siy wewntrzne.
Psychofizyka (psychophysics). Badanie relacji pomidzy dowiadczeniem psychicznym a stymulacj fizyczn.
Psycholog intuicyjny (intiiitive psychologist). Osoba bez wyksztacenia psychologicznego, majca naiwne, czyli nie naukowe,
teorie dotyczce natury osobowoci, motywacji i przyczyn
zachowania ludzkiego.
Psycholog kliniczny (clinicalpsychologist). W USA osoba, ktra uzyskaa doktorat z psychologii i jest przygotowana do rozpoznawania i leczenia problemw natury psychologicznej; w odrnieniu od psychiatry, psycholog nie moe przepisywa
lekarstw ani terapii fizykalnej.
Psycholog organizacji (organizational psychologist). Psycholog,
ktry bada rne aspekty stosunkw midzyludzkich, takie
jak komunikacja midzy zatrudnionymi, socjalizacja i kultura
osobista pracownikw, przywdztwo, satysfakcja zawodowa,

stres i wypalenie zawodowe oraz oglna jako ycia w rodowisku zawodowym.
Psychologia (psychology). Naukowe badanie zachowania i procesw
psychicznych organizmw.
Psychologia analityczna (analytk psychology). Pogld na psychik
jako konstelacj dopeniajcych si si wewntrznych
pozostajcych w rwnowadze; zaproponowany przez Carla
Junga.
Psychologia asocjacyjna (association psychology). Doktryna, ktrej
autorstwo przypisuje si Johnowi Locke'owi i innym siedemnastowiecznym filozofom brytyjskim; kadzie ona nacisk na
rol dowiadczenia w rozwoju psychicznym, sugerujc, e
wiedza i zdolnoci s zdeterminowane gwnie przez
dowiadczenie.
Psychologia dynamiczna (dynamie psychology). Teorie psychologiczne, dla ktrych kluczem do zrozumienia natury ludzkiej
jest motywacja.
Psychologia ewolucjonistyczna (evolutionary psychology). Ga psychologii, ktra skupia si na zrozumieniu funkcji ewolucyjnej,
jak peni rne aspekty psychicznego i behawioralnego
funkcjonowania.
Psychologia fizjologiczna (physiologkal psychology). Ga psychologii, ktra bada czynniki fizyczne i chemiczne stanowice
podoe zachowania i procesw psychicznych.
Psychologia kliniczna (clinkal psychology). Dziedzina psychologii
specjalizujca si w psychologicznym leczeniu osb z zaburzeniami psychicznymi i z zaburzeniami zachowania.
Psychologia osobowoci (personality psychology). Dziedzina psychologii stosujca zintegrowane podejcie do badania wszystkich
aspektw normalnego i nienormalnego funkcjonowania jednostki.
Psychologia pokoju (peace psychology). Interdyscyplinarne podejcie do zapobiegania wojnie nuklearnej i do utrzymania
pokoju.
Psychologia postaci (gestalt psychology). Zaoona w Niemczech
szkoa psychologiczna, wedug ktrej zjawiska psychiczne
mona zrozumie jedynie traktujc je jako zorganizowane,
ustrukturalizowane caoci, nie za rozbijajc na proste elementy percepcyjne.
Psychologia poznawcza (cognitwe psychology). Badanie wyszych
procesw i struktur umysowych.
Psychologia rozwojowa (developmental psychology). Ga psychologii zajmujca si interakcj procesw fizycznych i psychologicznych oraz stadiami rozwoju od momentu poczcia.
Psychologia rozwojowa obejmujca okres caego ycia (ife-span
developmental). Badanie osobowoci, funkcjonowania umysowego i innych podstawowych aspektw natury ludzkiej,
w miar jak nieustannie rozwijaj si one i zmieniaj przez
cay czas trwania cyklu yciowego.
Psychologia spoeczna (social psychology). Ga psychologii, ktra
bada wpyw zmiennych spoecznych na zachowanie, postawy,
spostrzeganie i motywy jednostki; bada ona take zjawiska
grupowe i midzygrupowe.
Psychologia rodowiskowa '(eiwironmental psychology). Badanie
zalenoci midzy procesami psychicznymi a rodowiskami
fizycznymi, zarwno naturalnymi, jak i stworzonymi przez
czowieka; kadzie nacisk na wzajemno i obustronno oddziaywa w relacjach organizm -rodowisko.
Psychologia wadz umysu tfaculty psychology). Racjonalistyczna
doktryna zwizana z nazwiskiem Immanuela Kanta; zakada
ona, e umys ma wrodzone struktury suce rozwojowi,
ktre nie zale od dowiadczenia.
Psychologia zdrowia (health psychology). Dziedzina psychologii
stawiajca sobie za cel zrozumienie, w jaki sposb ludzie
zachowuj zdrowie, z jakich powodw staj si chorzy i jak
wtedy reaguj.
Psychometria (psychometrks). Dziedzina psychologii specjalizujca

si w testowaniu umysowym.
Psychoneuroimmunologia (psychoneuroimnmnology). Dziedzina
bada, ktra zajmuje si wpywem stresu na fizjologiczne
i biologiczne funkcje organizmu, zwaszcza na ukad odpornociowy.
Psychoterapia (psychotherapy). Grupa terapii, stosowanych do leczenia zaburze psychicznych i koncentrujcych si na zmienianiu nieprawidowych zachowa, myli, spostrzee i emocji, ktre mog by zwizane ze specyficznymi zaburzeniami.
Zob. Terapia.
R
Racjonalizm (rationalism). Pogld reprezentowany przez Platona
i Kartezjusza, zgodnie z ktrym psychika ludzka jest wyposaona w pewne podstawowe idee, porzdkujce wszelkie
dowiadczenia zmysowe.
Radzenie sobie (coping). Sposoby radzenia sobie z sytuacj spostrzegan jako zagraajc.
Rama odniesienia (referencefiame). Przestrzenny lub czasowy kontekst bodca.
Randomizacja (randomization). Przydzielanie osb badanych do
grupy eksperymentalnej lub do grupy kontrolnej przy zastosowaniu procedury losowej, ktra zapewnia, e kada osoba
badana ma rwne szans znalezienia si w kadej z grup.
Rdze krgowy (spina cord). Cz orodkowego ukadu nerwowego; wyduony sup tkanki nerwowej, czcej mzg
z obwodowym ukadem nerwowym.
Rdze przeduony, opuszka (medulla). Obszar pnia mzgu
odpowiedzialny za kontrol powtarzajcych si procesw,
takich jak oddychanie i bicie serca.
Reakcja bezwarunkowa, Rb (unconditional response). W warunkowaniu klasycznym, reakcja wywoywana przez bodziec bezwarunkowy, bez uprzedniego wiczenia czy uczenia si.
Reakcja orientacyjna (orienting reaction). Reakcja fizjologiczna i behawioralna, ktra maksymalizuje wraliwo na informacj
napywajc ze rodowiska i przygotowuje organizm do natychmiastowego dziaania.
Reakcja relaksacyjna (relaxation response). Stan, w ktrym zmniejsza si napicie miniowe, aktywno korowa, tempo pracy
serca i cinienie krwi, a oddychanie staje si wolniejsze.
Reakcja warunkowa, Rw (conditional response). W warunkowaniu
klasycznym reakcja wywoywana przez bodziec poprzednio
obojtny; wystpuje w wyniku powizania bodca obojtnego z bodcem bezwarunkowym.
Redukcja napicia (tension reduetion). Stan o waciwociach
wzmocnienia nastpujcy w wyniku redukcji przykrych dozna zwizanych z niezaspokojeniem jakiego popdu.
Redukcjonizm (reduetionism). Pogld, zgodnie z ktrym obserwowalne zjawiska na jednym poziomie analizy mog by
wyjanione za pomoc bardziej fundamentalnych praw na
niszym, czy bardziej podstawowym poziomie.
Regua (nile). Wytyczna okrelajca waciwe zachowanie w pewnych sytuacjach.
Regua okazywania emocji (display nile). Norma spoeczna okrelajca, kiedy mona publicznie okazywa emocje.
Rejestr sensoryczny (sensory register). Zob. Pami sensoryczna.
Relaksacja progresywna (pwgressive relaxation). Technika polegajca na uczeniu si, jak na zmian napra i rozlunia swoje
minie, aby zapozna si z dowiadczeniem odprenia
(relaksacji) i odkry, jak obj nim kady specyficzny misie.
Rezonans magnetyczny (magnetk resonance imaging, MRI). Technika badania yjcego mzgu; wykorzystuje pola magnetyczne
i fale radiowe do generowania drga energii wewntrz
mzgu i w kadej innej czci ciaa.
Replikacja (replkation). Powtrzenie eksperymentu w podobnych

warunkach po to, eby sprawdzi, czy uzyska si ponownie te
same wyniki; zwykle przeprowadza je inny, niezaleny
badacz.
Rodzina Juk {juk Family). Rodzina badana rzekomo przez wiele
pokole w celu wykazania, e zasiane w genach rodzinnych
ze nasiona" owocuj wadliwym potomstwem; suya jako
argument dla potrzeby sterylizacji i radykalnych rodkw
leczenia osb niepenosprawnych umysowo i moralnie; zob.
Rodzina Kallikak.
Rodzina Kallikak (Kallikak Family). Rodzina badana rzekomo przez
wiele pokole w celu wykazania, e zasiane w genach rodzinnych ze nasiona" owocuj wadliwym potomstwem; ojciec
tej rodziny spodzi dwie linie potomstwa - z" ze zwizku
z kobiet niepenowarociow" i dobr" ze zwizku z kobiet uwaan za normaln"; zob. Rodzina Juk.
Rogwka (cornea). Przeroczyste wybrzuszenie z przodu gaki
ocznej wypenione pynem zwanym aueous humor.
Rola pci (gender role). Zesp zachowa i postaw zwizanych w danym spoeczestwie z byciem mczyzn lub kobiet i wyraanych publicznie przez jednostk.
Rola spoeczna (social role). Spoecznie okrelony wzorzec zachowa, jakich oczekuje si od osoby, kiedy funkcjonuje ona
w danej sytuacji lub grupie.
Rozbieno dwuoczna (binocular disparity). Przemieszczenie poziome obrazw na siatkwkach obu oczu wzgldem siebie.
Rozkad karania (schedule ofpunishment). W warunkowaniu sprawczym plan, wedug ktrego stosuje si kar.
Rozkad liczebnoci tfi-equency distribution). Szereg indywidualnych
wynikw uporzdkowanych od najwyszego do najniszego.
Rozkad wzmacniania (schedule ofreinforcement). W warunkowaniu
sprawczym plan, wedug ktrego podaje si lub wstrzymuje
wzmocnienie.
Rozkad wzmacniania o staych odstpach czasowych (pxed-interval schedule). W warunkowaniu sprawczym procedura, w ktrej wzmocnienie podaje si po pierwszej reakcji wykonanej
po upywie okrelonego czasu.
Rozkad wzmacniania o zmiennych odstpach czasowych (variable inteiyal schedule). W warunkowaniu sprawczym rozkad,
w ktrym wzmocnienie podaje si w rnych odstpach
czasu, bez wzgldu na liczb wykonanych w tym czasie
poprawnych reakcji.
Rozkad wzmacniania wedug staych proporcji (ftxed-ratio schedule). W warunkowaniu sprawczym procedura, w ktrej
wzmocnienie podaje si dopiero po okrelonej liczbie reakcji.
Rozkad wzmacniania wedug zmiennych proporcji (variable rat/o
schedule). W warunkowaniu sprawczym rozkad, w ktrym
wzmocnienie podaje si po zmiennej liczbie reakcji.
Rozkady wzmacniania (pattems of reinforcement). W warunkowaniu sprawczym wzorce dostarczania lub wstrzymywania
wzmocnienia, ktre okrelaj czas podawania nastpstw
i odstpy w czasie midzy nimi.
Rozmnaanie pciowe (sexual reproduetion). Wytwarzanie potomstwa drog pciow; jego zalet jest zrnicowanie genetyczne.
Rozpoznawanie (recognition). Metoda wydobywania z pamici, w
ktrej od danej jednostki wymaga si zidentyfikowania czy
aktualnie przedstawione bodce lub informacje byy prezentowane uprzednio; zob. Przypominanie.
Rozproszenie uwagi (distraction). Niezdolno do koncentracji
przetwarzania percepcyjnego na obrazach i dwikach istotnych dla jakiego biecego zadania pod wpywem konkurencyjnych myli, wyobrae i nieistotnych bodcw zmysowych.
Rozstp (rang). Rnica midzy najwyszym a najniszym wynikiem w rozkadzie liczebnoci; najprostsza miara zmiennoci.
Rozumowanie (reasoning). Proces mylenia realistycznego, w ktrym wyciga si wnioski ze zbioru faktw; mylenie skierowane na dany cel.
Rozumowanie dedukcyjne (deductive reasoning). Forma mylenia,

w ktrej podmiot dochodzi do konkluzji wynikajcej
logicznie z dwch lub wicej twierdze, czyli przesanek.
Rozumowanie indukcyjne (inductive reasoning). Forma rozumowania, w ktrej wnioskuje si o prawdopodobiestwie jakiego
stanu rzeczy w oparciu o dostpne dane.
Rozwizywanie problemw (problem solving). Mylenie ukierunkowane na rozwizanie konkretnych problemw, w ktrym podmiot przechodzi od stanu wyjciowego do stanu docelowego
stosujc cay zbir operacji umysowych.
Rozwj poznawczy (cognitwe development). Rozwj procesw poznawczych, obejmujcych wyobrani, spostrzeganie, rozumowanie i rozwizywanie problemw.
Rozwj przez cae ycie (life-span development). Badania nad cigoci, staoci i zmianami w procesach fizycznych i psychicznych, ktre charakteryzuj funkcjonowanie czowieka od
poczcia do ostatnich faz ycia.
Rnica istotna statystycznie (significant difference). Rnica midzy wynikami grup, ktr na podstawie wnioskowania statystycznego uznaje si za prawdopodobnie nie wynikajc
z przypadku; przyjmuje si, e aby w psychologii rnic
uzna za istotn statystycznie, minimalny moliwy do zaakceptowania poziom istotnoci ma odpowiada p<0,05
(tzn. prawdopodobiestwo, e rnica taka moga wystpi
przypadkowo, jest mniejsze ni 5 na 100).
Rnicowanie bodcw (stinmlus discrimination). Proces warunkowania, kiedy to organizm uczy si reagowa inaczej na bodce,
ktre w pewnym wymiarze rni si od bodca warunkowego.
Ruch indukowany (induced motion). Zudzenie, ktre polega na tym,
e nieruchomy punkt wietlny w ruchomej ramie odniesienia
jest postrzegany jako ruchomy, a rama jako nieruchoma.
Ruch potencjau ludzkiego (human-potential movement). Ruch
w dziedzinie terapii, obejmujcy wszystkie te metody i sposoby postpowania, ktre wyzwalaj potencjalne zdolnoci
przecitnej istoty ludzkiej do osignicia wszystkich poziomw funkcjonowania i wikszego bogactwa dowiadcze.
Ruch pozorny (apparent motion). Zudzenie ruchu, w ktrym
jeden lub wicej nieruchomych punktw wietlnych kolejno wczanych i wyczanych postrzega si jako pojedynczy, ruchomy punkt wietlny; zwany take zjawiskiem .
Rytm dobowy (circadian rhythm). Stay ukad powtarzajcych si
okresowo czynnoci organizmu, trwajcy w przyblieniu
24 godziny i zdeterminowany przez wewntrzny zegar biologiczny".
Rzeczywisto spoeczna (social reality). Zgodno spostrzee
i przekona dotyczcych jakiej sytuacji, bdca wynikiem
porwna dokonywanych pomidzy czonkami danej grupy
spoecznej.
Rzetelno (reliability). Stopie zgodnoci wzgldnych wynikw
uzyskiwanych w kolejnych pomiarach przez poszczeglne
osoby badane; wskanik staoci czy spjnoci.
Rzetelno sdziw (interjudge reliability). Stopie podobiestwa
oszacowa dokonywanych przez rnych obserwatorw i ich
zgodnoci w klasyfikacji zachowa badanego w toku obserwacji.
Rzetelno test-retest (test-retest reliability). Wspczynnik korelacji
pomidzy wynikami tych samych osb w dwch rnych
badaniach tym samym testem.
s
Sadyzm (sadism). Zaburzenie psychoseksualne polegajce na czerpaniu podniecnia seksualnego z zadawania blu, cierpienia
lub poniania innych osb.
Samoocena (self-esteem). Uoglniona postawa ewaluatywna w stosunku do samego siebie, ktra wpywa zarwno na nastrj,
jak i zachowania oraz wywiera silny wpyw na pewien zakres

zachowa osobistych i spoecznych.
Samooszukiwanie si (self-deception). Skonno umysu do odsiewania informacji zagraajcych szacunkowi podmiotu do
samego siebie.
Samorzutne odnowienie (spontaneous recovery). Ponowne pojawienie si wygaszonej reakcji warunkowej po okresie odpoczynku.
Samospeniajce si proroctwo (self-fiilfilling prophesy). Koncepcja,
zgodnie z ktr hipoteza lub oczekiwanie dotyczce
przyszego sposobu dziaania danej osoby wywiera subtelny
wpyw na t osob, by dziaaa w oczekiwany sposb.
Samowiadomo (self-awareness). Proces zdawania sobie sprawy
z autobiograficznego charakteru osobicie dowiadczanych
zdarze.
Samourzeczywistnienie (self-actualization). Pojcie z psychologii
osobowoci odnoszce si do staego denia osoby do realizacji swojego potencjau i rozwijania wrodzonych talentw
i moliwoci; wielu psychologw humanistycznych uwaa
potrzeb samourzeczywistnienia za najbardziej podstawow
z ludzkich potrzeb; pojcie opracowane przez Carla Rogersa
i Abrahama Masowa a wczeniej przez Carla Junga.
Samoutrudnianie (self-handicapping). Wypracowywanie - w przewidywaniu niepowodzenia - takich zachowa i wyjanie, ktre
minimalizuj brak zdolnoci jako jego moliw przyczyn.
Samowiedza {self-construct). Zesp przekona i wartoci odnoszcych si do wasnego funkcjonowania osobistego jednostki; take psychologiczne pojcie wasnego ,ja" z cechami charakterystycznymi, ktre wpywaj na mylenie,
uczucia i dziaanie.
Sd (judgment). Proces, za porednictwem ktrego ksztatujemy
opinie, dochodzimy do konkluzji, dokonujemy krytycznej
oceny zdarze, na podstawie dostpnych danych; rwnie
wytwr tej aktywnoci umysowej.
Schemat (schema). Zintegrowana wizka wiedzy, na pewien temat;
obejmuje take oczekiwania.
Schemat {scheme). Termin uywany przez Piageta na okrelenie
struktur poznawczych, ktre rozwijaj si w miar jak niemowlta i mae dzieci ucz si przystosowawczych sekwencji
sensorycznych i specyficznych zachowa do warunkw rodowiskowych.
Schemat A-B-A (A-B-A design). Schemat eksperymentalny, w ktrym
osoby badane najpierw znajduj si pod wpywem warunkw
poziomu podstawowego (A), a nastpnie poddaje si je oddziaywaniu eksperymentalnemu (B), po czym powraca si do
poziomu podstawowego (A).
Schemat badawczy (research design). Plan, wedug ktrego badacz
obserwuje i mierzy zachowanie.
Seksualno czowieka (Iniman sexuality). Poczenie waciwoci
fizycznych i zdolnoci do specyficznych zachowa seksualnych; psychoseksualne uczenie si, wartoci, normy i postawy
wobec zachowa seksualnych.
Selektywna optymalizacja (selective optimalization). Strategia
dobrego starzenia si, polegajca na wycigniciu jak
najwikszych korzyci z zyskw i jednoczesnym zminimalizowaniu wpywu strat, zwizanych z normalnym starzeniem
si; ograniczenie swych dziaa do tego, co robi si dobrze
i wykonywanie tego coraz lepiej.
Sen delta [delta sleep). Stadium w cyklu snu, w ktrym aktywno
bioelektryczn mzgu charakteryzuj fale o niskiej czstotliwoci i duej amplitudzie.
Sen nie-REM (nonREM sskep, NREM). Okres, w ktrym picy nie
wykazuje REM (tzn. szybkich ruchw oczu); charakteryzuje
si mniejsz iloci marze sennych ni sen REM.
Sen REM (REM sleep). Stadium cyklu snu, w ktrym aktywno
bioelektryczn mzgu charakteryzuj nieregularne wzorce
EEG o maej amplitudzie, podobne do obserwowanych
w stanie czuwania, i w ktrym wystpuj serie szybkich ruchw oczu; zwane take snem paradoksalnym.
Sensoryczne warunkowanie wstpne (sensory preconditioning).
Uczenie si skojarzenia midzy dwoma czonymi ze sob
bodcami, zanim ktrykolwiek z nich zostanie zestawiony
z bodcem bezwarunkowym.
Siatkwka (retina). Tylna warstwa oka zawierajca fotoreceptory.
Sie neuronalna (neural network). Obwody czy systemy neuronw
dziaajce razem dla wykonania zada, ktrych nie mog
wykona pojedyncze komrki.
Skaner PET (PET scanner). Zob. Tomografia emisji pozytronowej
(Positmn emission tomography).
Skarlenie psychospoeczne (psychosocial dwarfism). Syndrom polegajcy na zahamowaniu normalnego rozwoju dziecka na
skutek traumatyzujcych warunkw ycia; rozwj moe
zosta zatrzymany, gdy mae dzieci ulegaj stresowi na skutek
traumatyzujcego ycia rodzinnego lub z powodu porzucenia
przez opiekuna.
Skojarzenia sowne (word association). Technika badania osobowoci oparta na reakcjach jednostki na list powszechnych sw
w celu identyfikacji niewiadomej dynamiki osobowoci.
Skrypt (script). Czstka wiedzy na temat sekwencji wzajemnie
powizanych, specyficznych zdarze i dziaa, ktrych pojawienia si w jakiej postaci oczekuje si w danej sytuacji.
Skrypt seksualny (sexual script). Wyuczony spoecznie program
reagowania seksualnego.
Skrzyowanie wzrokowe (optic chiasma). Obszar mzgu, w ktrym
krzyuj si szlaki od wewntrznych powek kadej siatkwki do przeciwlegych pkul mzgowych.
Suchanie dychotyczne (dichotk listening). Technika eksperymentalna, w ktrej do obu uszu podaje si rwnoczenie rne
bodce dwikowe.
Soczewka (lens). Pooona za tczwk struktura, przez ktr przechodzi wiato po drodze do centralnej komory oka.
Somatotyp (somatotype). Kategoria opisowa, klasyfikujca ludzi na
podstawie kilku wyrazistych cech fizycznych z zaoeniem ich
powizania z cechami osobowoci.
Somatyczny ukad nerwowy (somatic nervous system). Cz
obwodowego ukadu nerwowego, ktra kontroluje minie
szkieletowe.
Spektrum dwiku (sound spectrum). Wykres wszystkich czstotliwoci i ich amplitud danego dwiku.
Spektrum elektromagnetyczne (electwmagnetic spectrum). Spektrum energii obejmujce promienie Roentgena, mikrofale,
fale radiowe, fale telewizyjne i widzialne fale wietlne.
Spostrzegana kontrola (perceived control). Przekonanie, e ma si
zdolno wpywania na przebieg lub nastpstwa jakiego
zdarzenia czy dowiadczenia; czsto pomocne w radzeniu
sobie ze stresorami.
Spostrzeenie (percept). To, czego dowiadcza podmiot percypujcy.
Spjno wewntrzna (internat consistency). Miara rzetelnoci; stopie zgodnoci wynikw dla rnych czci testu, dla pyta
parzystych i nieparzystych albo dla powek testu.
Spr dotyczcy kontrolowanego picia (controlied-drinking controversy). Spr wywoany w 1962 r. sprawozdaniem brytyjskiego
lekarza D. L. Daviesa, ktry zakwestionowa pogld, e tylko
cakowita abstynencja umoliwia wyleczenie si z alkoholizmu, wykazujc, i ogromna wikszo alkoholikw uczestniczcych w programach kontrolowanego picia kontynuowaa
przez wiele lat umiarkowane, nie powodujce problemw
picie alkoholu.
Sprawozdanie sowne (verbal report). Technika pomiarowa, w ktrej osoby badane odpowiadaj na stawiane im pytania.
Stadia psychoseksualne (psychosexual stages). W teorii freudowskiej
stadia rozwoju seksualnego u dzieci, zwizane ze stymulacj
rnych okolic ciaa (ust, odbytu, narzdw pciowych) w celu
zaspokojenia instynktownych popdw biologicznych.
Stadia rozwoju psychospoecznego (psychosocial stages). Sekwencja

stadiw rozwojowych zaproponowana przez Erika Eriksona,
ktrych centralnym punktem jest orientacja jednostki na
siebie i innych; stadia te zawieraj w sobie zarwno spoeczne
i seksualne aspekty rozwoju osoby, jak i spoeczne konflikty
wynikajce z interakcji jednostki i otoczenia spoecznego.
Stadium rozwojowe (developmental stage). Okres, w ktrym funkcjonowanie fizyczne, umysowe lub zachowanie rni si od
funkcjonowania przed lub po tym okresie.
Stao ksztatu (shape constancy). Zdolno do spostrzegania
prawdziwego ksztatu przedmiotu pomimo zmiennoci
wielkoci jego obrazu na siatkwce.
Stao pooenia (orientation constancy). Zdolno do spostrzegania rzeczywistego pooenia przedmiotw w wiecie
zewntrznym, pomimo zmiennego pooenia ich obrazw na
siatkwce.
Stao przedmiotu (objectpermanence). Rozumienie, e przedmioty
istniej niezalenie od dziaania lub wiadomoci jednostki.
Stao spostrzee (perceptual constancy). Zdolno do utrzymywania niezmiennego spostrzeenia obiektu pomimo zrnicowania jego obrazw na siatkwce.
Stao wielkoci (size constancy). Zdolno do spostrzegania prawdziwej wielkoci przedmiotu pomimo zmiennoci wielkoci
, jego obrazw na siatkwce.
Standaryzacja (standarization). Jednolite procedury traktowania
kadego badanego lub zapisu danych; w konstrukcji testw
polega na poddaniu testowi duej liczby reprezentatywnych
jednostek w celu ustalenia norm.
Stany lkowe (anxiety states). Zaburzenia neurotyczne, w ktrych
pojawia si lk bez fobii specyficznych.
Statystyka (statistics). Narzdzie matematyczne stosowane przez
badaczy do opisywania uzyskiwanych przez nich wynikw
w obiektywny, jednolity sposb; dostarcza solidnych norm
umoliwiajcych wycignicie wniosku, czy wyniki te s rzeczywiste czy przypadkowe.
Statystyka opisowa (descptive statistics). Metody opisywania
zbiorw danych, uzyskiwanych od rnych grup osb badanych oraz opisywania zwizkw midzy zmiennymi w kategoriach przecitnych, zmiennoci i korelacji.
Stereotyp spoeczny (social stereotype). Przekonania ludzi dotyczce
cech osobowoci i zdolnoci typowych dla jednostek nalecych do okrelonej grupy spoecznej.
Steroidy (steroids). Grupa hormonw, ktre odgrywaj wan rol
w procesach metabolicznych i w uwalnianiu cukru z wtroby
do krwi.
Strach (/M/J. Racjonalna reakcja emocjonalna na obiektywnie rozpoznane zagroenie zewntrzne, ktre moe popchn jednostk do ucieczki lub ataku w samoobronie.
Strategia bada (porwna) podunych (longitudinal design).
Strategia badawcza, w ktrej te same osoby obserwowane s
wielokrotnie, niekiedy na przestrzeni wielu lat.
Strategia bada (porwna) poprzecznych (cross-sectional design).
Metoda badawcza, w ktrej grupy badanych, rne pod
wzgldem chronologicznego wieku, s obserwowane i porwnywane w danym momencie czasu.
Strategia bada (porwna) sekwencyjnych (seuentiai design).
Podejcie badawcze, w ktrym osoby badane, mao rnice
si pod wzgldem wieku, grupowane s wedug roku urodzenia i obserwowane wielokrotnie w cigu kilku lat; strategia ta
czy niektre cechy podejcia poprzecznego i podunego.
Strefy erogenne (erogenous zones). Obszary powierzchni skry
szczeglnie wraliwe na stymulacj i dajce pocztek doznaniom erotycznym czy seksualnym.
Stres (stress). Zesp specyficznych i niespecyficznych reakcji organizmu na zdarzenia bodcowe, ktre zakcaj jego rwnowag i wystawiaj na prb lub przekraczaj jego zdolnoci
zaradcze.
Stres chroniczny (chroni stress). Stan przewlekego pobudzenia,

w ktrym dana osoba spostrzega wymagania jako wiksze od
tych, z jakimi mogaby si upora za pomoc dostpnych jej
rodkw wewntrznych i zewntrznych.
Stres negatywny (distress). Negatywne, osabiajce organizm reakcje na wydarzenia; wystpuj one wtedy, gdy reakcja stresowa
wykracza poza moliwoci regulacji ze strony danej jednostki.
Stres ostry (acute stress). Przemijajce stany wzbudzenia, majce
zazwyczaj wyranie zaznaczony pocztek i koniec.
Stresor (stressor). Wewntrzne lub zewntrzne zdarzenie lub bodziec, ktry wywouje stres.
Strukturalizm (structuralism). Pogld reprezentowany przez Wilhelma Wundta i Edwarda Titchenera, zgodnie z ktrym
wszelkie doznania psychiczne mona zrozumie jako kombinacj prostych zdarze czyli elementw, a zasadnicz struktur ludzkiej psychiki mona ujawni przez analizowanie
wszystkich podstawowych elementw wrae i innych
dowiadcze, ktre tworz ycie psychiczne jednostki;
badanie struktury dowiadczenia.
Studium przypadku (case study). Wyczerpujca biografia wybranej
osoby stosowana w idiograficznym badaniu osobowoci.
Styczno w czasie (temporal contiguity). Zasada goszca, e wraenia, ruchy czy idee, ktre wystpuj blisko siebie w czasie,
zostaj skojarzone ze sob.
Stygmat, pitno (stigma). Negatywna reakcja ludzi na jednostk
lub grup z powodu jakiej domniemanej niszoci lub potpianej odmiennoci; rwnie to, czego dowiadcza obiekt
stygmatyzacji.
Stymulant (stinmlant). Substancja, ktra wzmacnia przewodnictwo
impulsw w orodkowym ukadzie nerwowym i moe przyspiesza aktywno umysow i fizyczn.
Substrat neuronalny (neural substrate). Podstawa myli, uczu
i dziaa, mieszczca si w aktywnoci mzgu i ukadu nerwowego; poszukiwana przez neuropsychologw.
Substytucja symptomu (symptom substitution). Pojawienie si nowego problemu, somatycznego lub psychicznego, po skorygowaniu jakiego stwarzajcego problemy zachowania.
Superego (superego). W teorii Freuda, aspekt osobowoci zawierajcy zinternalizowane wartoci, standardy i normy; wiadomo wewntrzna.
Swobodne skojarzenia (free association). Podstawowa procedura
psychoanalityczna, w ktrej pacjent opisuje na bieco swoje
myli, pragnienia, odczucia fizyczne i wyobraenia, w miar
ich pojawiania si.
Sygnay wydobycia (retrieval cues). Bodce generowane wewntrznie lub zewntrznie, ktre pomagaj wyszukiwa informacj w pamici.
Sylogizm (syllogism). Forma rozumowania dedukcyjnego skadajca
si z przesanki wikszej, przesanki mniejszej i wynikajcej
z nich konkluzji.
Symptom odstawienia (withdrawal symptom). Przykry symptom
fizyczny wystpujcy wtedy, gdy poziom zawartoci w organizmie danego rodka, wobec ktrego wytworzyo si uzalenienie fizjologiczne, obnia si, lub gdy rodek ten zostaje
wyeliminowany.
Synapsa (synaps). Szczelina pomidzy dwoma neuronami; jest ona
wypeniona pynem, ktry nie pozwala na przenoszenie si
aktywnoci elektrycznej.
Syndrom walcz lub uciekaj" (fight-or-flight syndrome). Sekwencja
procesw wewntrznych uruchamiana wtedy, gdy organizm
staje wobec zagroenia; przygotowuje organizm do walki lub
do ucieczki w bezpieczne miejsce.
Syndrom wypalenia zawodowego (burnout). Syndrom polegajcy
na tym, e dana osoba traci zainteresowanie i odczucia emocjonalne w wyniku cigego pobudzenia emocjonalnego
i stresu; wyczerpanie emocjonalne; czsto wystpuje u osb
pracujcych w subie zdrowia lub innych zawodach wyma-
gajcych bliskiego kontaktu z ludmi potrzebujcymi pomocy; zidentyfikowany w badaniach Christiny Masach.
Syndrom zachowa typu A (type-A behavior syndrome). Rywalizacyjne, kompulsywne i nieprzyjazne zachowanie, charakterystyczne dla pewnego szczeglnego stylu radzenia sobie ze
stresem; zakada si, e syndrom ten zwiksza ryzyko zapadnicia na chorob wiecow serca.
Systematyczna desensytyzacja (systematic desensitization). Behawioralna technika terapeutyczna, w ktrej klienta uczy si zapobiega wzbudzania lku za pomoc relaksacji.
Systemy aferentne (afferent systems). Systemy przetwarzajce informacje napywajce do mzgu; systemy sensoryczne.
Systemy eferentne (efferent systems). Systemy przetwarzajce informacje pynce z mzgu do mini i gruczow; systemy motoryczne.
Sytuacja totalna (total situation). Sytuacja, w ktrej ludzie s odizolowani od przeciwnych pogldw, a wszelkie rda informacji, spoeczne nagrody i kary s w wysokim stopniu kontrolowane przez przywdcw grupy.
Sytuacjonizm (sitiiationism). Stanowisko, zgodnie z ktrym nasze
dziaania w znacznie wikszym stopniu, ni sobie z tego zdajemy spraw, s zdeterminowane przez siy i ograniczenia
sytuacyjne, a nie przez cechy osobiste.
Sytuacyjne obserwacje zachowania (situational behavior observations). Obserwacje wzorcw zachowania jednostki w jednej
lub wikszej iloci sytuacji, na przykad w pracy lub w szkole.
Szacowanie wielkoci (magnitude estimation). Metoda konstrukcji
skal psychofizycznych oparta na przypisywaniu przez obserwatorw liczb swoim doznaniom; opracowana przez S. S.
Stevensa.
Szamanizm (shamanism). Starodawna i potna tradycja duchowa,
praktykowana w kulturach Indian amerykaskich od blisko
30 000 lat; obejmuje zarwno uzdrawianie, jak i nawizywanie kontaktu ze wiatem duchowym.
Sztuczna inteligencja (artificial intelligence, AI). Programy komputerowe, ktre potrafi wykonywa tego samego typu
operacje sdzenia i rozwizywania problemw, jakich dokonuj ludzie.
Sztywny schemat dziaania (pxed-action pattem). Niewyuczony
zestaw reakcji wywoywany u danego gatunku przez specyficzne zdarzenie lub obiekt rodowiska.
Szybkie ruchy oczu (rapid eye movement, REM). Wiarygodny, behawioralny sygna, e aktywno psychiczna picego koncentruje si wok marzenia sennego.
lad pamiciowy (memory trac). Zob. Engram.

lepota na barwy (color blindness). Niezdolno rozrniania niektrych lub wszystkich barw.
limak (cochlea). Podstawowy narzd suchu; wypeniony pynem,
znajduje si w uchu wewntrznym.
rednia arytmetyczna (mean). Najczciej stosowana miara
wartoci centralnej rozkadu wynikw; przecitna warto dla
. jakiego zbioru wynikw.
rodek halucynogenny (hallucinogen). rodek psychotropowy, mogcy wywoa zmienione stany wiadomoci, w ktrych wystpuj halucynacje wzrokowe, suchowe lub inne.
rodek pobudzajcy (stimulant). rodek, ktry zwiksza przenoszenie impulsw w orodkowym ukadzie nerwowym i zazwyczaj przyspiesza aktywno umysow i fizyczn.
rodek przeciwdepresyjny (depressant). rodek, ktry spowalnia
czynnoci psychiczne i fizyczne, redukujc czy hamujc przekazywanie impulsw nerwowych w orodkowym ukadzie
nerwowym; do rodkw tych nale: alkohol, barbiturany
i opiaty.
rodek psychotropowy (psychoactwe drug). Substancja chemiczna,

ktra wpywa na procesy psychiczne i zachowanie, zmieniajc
wiadome zdawanie sobie sprawy z rzeczywistoci.
wiadomo (consciousness). Stan, w ktrym jednostka zdaje sobie
spraw ze zjawisk wewntrznych i rodowiska zewntrznego.
T
Tanatos (Thanatos). W teorii Freuda, instynkt mierci, ktry popycha ludzi do zachowa agresywnych i destrukcyjnych.
Techniki generalizacji (generalization techniues). Techniki zmierzajce do zwikszenia podobiestwa midzy sytuacj terapeutyczn a warunkami ycia realnego pod wzgldem korygowanych zachowa, stosowanych czynnikw wzmacniajcych,
modeli i warunkw bodcowych.
Teleologia (teleology). Pogld, wedug ktrego niematerialna, dca do celu psychika nadaje kierunek zachowaniu, oddziaujc
na bierny, mechanistyczny mzg.
Tendencja instynktowna (instinctual dft). Tendencja zachowania
wyuczonego do przechodzenia z czasem w zachowanie
instynktowne.
Tendencyjno (bias). Niepodane, systematyczne rdo bdw,
ktre w wynikach i wnioskach naukowych s skutkiem dziaania czynnikw nie zwizanych z badaniami lub mierzonymi
zmiennymi.
Tendencyjno obserwatora (obseiyerbias). Znieksztacenie danych
percepcyjnych spowodowane osobistymi motywami i oczekiwaniami wiadka zdarzenia.
Tendencyjno oczekiwa (expectancy bias). Bd, ktry wystpuje wtedy, gdy badacz lub obserwator w subtelny sposb
komunikuje osobom badanym, jakiego zachowania od nich
oczekuje, i wskutek tego wywouje u nich t wanie reakcj.
Tendencyjno optymistyczna (optimistk bias). Znieksztacenie
poznawcze polegajce na uznawaniu, e nasze szans na
doznanie nieszczcia s mniejsze ni innych ludzi; sprzyja
oglnemu poczuciu optymizmu.
Tendencyjno osobista (personal bias). Bd w ocenianiu jakiego
dowiadczenia lub zjawiska, spowodowany dziaaniem czynnikw subiektywnych.
Tendencyjno poznawcza (cognitwe bias). Systematyczny sposb
mylenia, ktry oglnie zdaje egzamin, ale moe prowadzi
do faszywych wnioskw, decyzji lub sdw, kiedy podmiot
nie potrafi odrni niewaciwych warunkw jego zastosowania od waciwych.
Tendencyjno reakcji (response bias). Systematyczna tendencja do
reagowania w jaki szczeglny sposb niezalenie od dziaania czynnikw zmysowych.
Tendencyjno zakotwiczenia (anchoring bias). Niewystarczajce
dopasowanie w gr lub w d od pierwotnej wartoci wyjciowej w ocenie prawdopodobnej wartoci jakiego zdarzenia lub wyniku.
Teoria (tbeory). W psychologii - zbir wzajemnie powizanych
poj i zasad stosowanych w celu wyjanienia czy przewidywania jakiego zjawiska psychologicznego, lub w celu wyjanienia jakiego aspektu funkcjonowania mzgu, psychiki,
zachowania czy rodowiska.
Teoria atrybucji (attribution theory). Teoria dotyczca potocznych,
zdroworozsdkowych sposobw wyjaniania zachowania
ludzkiego.
Teoria autopercepcji (self-perception theory). Koncepcja, zgodnie
z ktr ludzie obserwuj samych siebie, aby zrozumie, dlaczego postpuj tak a nie inaczej; ludzie wnioskuj, jakie s
ich stany wewntrzne, na podstawie swoich spostrzee, jak
si zachowuj w danej sytuacji; teoria opracowana przez
Daryla Bema.
Teoria czstotliwoci ifreuency theory). Teoria goszca, e tempo

wyadowa neuronalnych zaley od czstotliwoci tonu.
Teoria detekcji sygnaw (theory of signal detection, TSD). Teoria,
ktra gosi, e wszystkie sdy percepcyjne s poczeniem
procesw sensorycznych i decyzyjnych, a wzgldny udzia
kadego z nich mona ustali.
Teoria dyspozycyjna (dispositional theory). Teoria osobowoci, ktra
koncentruje si na cechach wrodzonych jako gwnych determinantach zachowania.
Teoria ERG (ERG theory). Teoria motywacji do pracy oparta na
potrzebach, wedug ktrej pracownicy motywowani s trzema zbiorami potrzeb - potrzebami yciowymi, potrzebami
przynalenoci i potrzebami wzrostu; zakada rwnie, e do
aktywizacji potrzeb wyszego rzdu nie jest konieczne
zaspokojenie potrzeb niszego rzdu.
Teoria miejsca (place theory). Teoria goszca, e rne czstotliwoci dwiku wytwarzaj maksymaln aktywacj w rnych
miejscach bony podstawowej, co sprawia, e wysoko
dwiku jest kodowana za porednictwem miejsca aktywacji.
Teoria oczekiwa (expectancy theory). Poznawcza teoria motywacji
do pracy, ktra twierdzi, e pracownicy s motywowani,
kiedy oczekuj, e ich wysiek i efekt pracy przyniesie podane rezultaty.
Teoria procesu przeciwstawnego (opponent-process theory). Teoria,
goszca, e cao dozna barwnych wywodzi si z trzech
systemw, z ktrych kady zawiera dwa elementy przeciwstawne (czerwony vs. zielony, niebieski vs. ty i czarny vs.
biay).
Teoria poziomw przetwarzania (Ievels-of-processing theory). Teoria
goszca, e istnieje jeden system pamiciowy, w ktrym
zrnicowane s tylko poziomy przetwarzania nadchodzcej
informacji.
Teoria rozprzestrzeniajcej si aktywacji (spreading actnation
theory). Model poznawczy opisujcy sownik umysowy
czowieka jako zorganizowany w sie wzajemnie powizanych sw i poj w taki sposb, e pobudzenie jakiejkolwiek czci wywouje wibracje rozprzestrzeniajce si na
czci z ni poczone.
Teoria spoecznego uczenia si (social-learning theory). Teoria
uczenia si, ktra kadzie nacisk na rol obserwacji i naladowania zachowa obserwowanych u innych; opracowana
przez Alberta Bandur i Waltera Mischela.
Teoria sprawiedliwoci (euity theory). Poznawcza teoria motywacji
do pracy, ktra gosi, e pracownicy s motywowani do podtrzymywania sprawiedliwych i uczciwych stosunkw z innymi
osobami; take model, ktry postuluje, e sprawiedliwe stosunki to te, w ktrych wynik poszczeglnych uczestnikw
jest proporcjonalny do ich wkadu.
Teoria stereochemiczna (stereochemical theory). Teoria zapachu,
wedug ktrej punkty odbiorcze w komrkach wraliwych na
zapach maj zrnicowan wielko i ksztat, odpowiadajce
stymulujcym je molekuom.
Teoria tamy (gate-control theory). Teoria modulacji blu, ktra gosi,
e pewne komrki w rdzeniu przeduonym dziaaj jak tama,
przerywajc i blokujc pewne sygnay blowe i dopuszczajc
do mzgu tylko niektre z nich.
Teoria trzech kolorw (trichromatic theory). Teoria, ktra gosi, e
istniej trzy typy receptorw barw wytwarzajce pierwotne"
wraenia barwne - czerwie, ziele i niebiesko.
Teoria wyaniania si i interakcji (emergent-interaction theory).
Pogld na zagadnienie relacji midzy ciaem i umysem, oparty na piciu gwnych hipotezach: a) czynnoci mzgu wywouj stany umysowe, ktre jednak s czym rnym od stanw mzgu i nie daj si w peni do nich sprowadzi; b) umys
i wiadome dowiadczenie interpretuje si jako wyaniajce
si waciwoci czynnoci mzgu; c) zjawisko dowiadczenia
wewntrznego" jest wyszego rzdu wyaniajc si waci-
woci mzgu, ktry jest zorganizowany w hierarchi coraz

wikszej regulacji i kontroli wyszych poziomw nad
niszymi; d) mzg i umys oddziauj wzajemnie na siebie;
e) wiadomy umys wywiera na mzg wpyw przyczynowy na
najwyszym poziomie w dziedzinie kontroli nad zachowaniem i kierowania nim.
Terapia awersyjna (aversion therapy). Typ terapii behawioralnej
stosowanej wobec osb odczuwajcych pocig do szkodliwych bodcw, uywa si w niej procedur warunkowania
awersyjnego, kojarzy si te aktualnie pocigajce bodce czy
substancje z przykrymi silnymi bodcami; chodzi o wywoanie negatywnej reakcji na nie.
Terapia biomedyczna (biomedical therapy). Terapia polegajca na leczeniu zaburze psychicznych przez modyfikowanie zwizanych z nimi mechanizmw biologicznych czy somatycznych.
Terapia ekspozycyjna (exposure therapy). Terapia, ktra stosuje
strategi polegajc na zblianiu si do budzcej lk sytuacji,
co zmusza klienta do stawiania czoa lkowi i zapewnia mu
uzyskanie wzmocnienia za udane zblienie si do tej sytuacji.
Terapia elektrowstrzsowa (electroconvulsive. therapy). Leczenie
wstrzsami", polegajce na przyoeniu elektrod do skroni
pacjenta i przepuszczeniu przez nie w cigu uamka sekundy
prdu elektrycznego w celu wywoania chwilowego zaburzenia w orodkowym ukadzie nerwowym; stosowane wobec
pacjentw psychiatrycznych cierpicych na powan depresj.
Terapia Gestalt (Gestalt therapy). Terapia, ktra koncentruje si na
sposobach osignicia jednoci psychiki i ciaa, aby dan
osob uczyni caoci.
Terapia implozyjna (implosion therapy). Behawioralna technika terapeutyczna, w ktrej wystawia si klienta na dziaanie bodcw ocenionych poprzednio przez niego jako najbardziej
przeraajce w celu wygaszenia lku zwizanego z tymi
bodcami.
Terapia in vivo (in vivo therapy). Terapeutyczny sposb podejcia
polegajcy na pracy z klientami w miejscach zwizanych z ich
problemami; np. w samolocie z osobami, ktre cierpi na lk
przed lataniem, a musz lata ze wzgldu na charakter swojej pracy.
Terapia jako placebo (placebo therapy). Zjawisko polegajce na tym,
e samo uczestniczenie w terapii, niezalenie od stosowanych w niej specyficznych procedur klinicznych, powoduje
wystpienie u klienta poprawy.
Terapia poprzez wgld (insigh therapy). Technika, za pomoc ktrej
terapeuta doprowadza pacjenta do uzyskania wgldu w zwizek midzy obecnymi symptomami a czynnikami oddziaujcymi w przeszoci; znana take jako terapia psychodynamiczna.
Terapia poznawcza (cognitwe therapy). Psychoterapia, ktra jest
nastawiona na zmian zaburzonych emocji i zachowania,
poprzez zmian sposobu, w jaki klient spostrzega wane
dowiadczenia yciowe lub o nich myli.
Terapia psychoanalityczna (psycboanalitic therapy). Terapia psychodynamiczna opracowana przez Freuda; intensywna i dugotrwaa technika wykrywania niewiadomych motyww i konfliktw u neurotycznych, drczonych lkiem jednostek.
Terapia racjonalno-emotywna (rational-emotive therapy). Wszechstronny system zmiany osobowoci, oparty na przeksztacaniu irracjonalnych przekona powodujcych wystpowanie
niepodanych, intensywnych reakcji emocjonalnych, takich
jak silny lk; opracowana przez Alberta Ellisa.
Terapia skoncentrowana na osobie (person-centered therapy).
Humanistyczne podejcie do terapii ludzi majcych problemy,
w ktrym kadzie si nacisk na zdrowy rozwj psychiczny jednostki; oparte na zaoeniu, e wszyscy ludzie charakteryzuj
si podstawow skonnoci do samorealizacji; opracowana
przez Carla Rogersa.
Test Apercepcji Tematycznej, TAT (Thematic Apperception Test). Test
projekcyjny, w ktrym prezentuje si osobie badanej obrazki
wieloznacznych scen i prosi o ukadanie historyjek na ich

temat.
Test inteligencji Stanford-Bineta [Stanford-Binet Intelligence Test).
Najpowszechniej stosowany test inteligencji dla dzieci wersja pisemnego testu inteligencji Bineta z uyciem podtestw zrnicowanych dla poziomw wieku, wypeniana
indywidualnie.
Test projekcyjny (projective test). Metoda badania osobowoci, w
ktrej jednostce przedstawia si zestaw wystandaryzowanych, abstrakcyjnych bodcw wieloznacznych i prosi o zinterpretowanie ich znaczenia; zakada si, e odpowiedzi
odsaniaj wewntrzne uczucia, motywy i konflikty.
Test psychologiczny (psychological test). Narzdzie uywane do
pomiaru pozycji jednostki wzgldem innych, w odniesieniu
do jakiej cechy umysowej lub zachowania.
Test Rorschacha (Rorschach test). Test projekcyjny stosowany do
diagnozy klinicznej, w ktrym symetryczne plamy atramentowe dostarczaj wieloznacznych bodcw; opracowany
przez Hermanna Rorschacha.
Test umiejtnoci (achievement test). Standaryzowany test przeznaczony do pomiaru aktualnego poziomu kompetencji jednostki w danej dziedzinie.
Test zdolnoci (aptitude test). Test przeznaczony do pomiaru
potencjau jednostki do opanowania rnych umiejtnoci.
Testosteron {testosterone). Hormon mski wydzielany przez jdra;
odpowiedzialny za cechy uwarunkowane pciowo, jak owosienie twarzy i niski gos.
Tczwka (his). Otaczajcy renic krek miniowy, ktry kurczc
si i rozszerzajc reguluje ilo wiata wpadajcego do oka.
To (ground). Obszar pola wzrokowego, na ktrym pojawia si figura.
Tolerancja (tolerance). Zmniejszenie skutecznoci danego rodka
wskutek cigego zaywania go.
Tomografia komputerowa [computer tomography scanner). Urzdzenie, ktre przesya przez mzg promienie rentgenowskie, aby
stwierdzi, czy wystpuj anomalie tkanki mzgowej; pozwala badaczom na powizanie struktur mzgowych z symptomami psychologicznymi ujawnianymi przez jednostk;
(zastosowanie tomografii komputerowej nie ogranicza si
oczywicie do badania mzgu; moe ona suy do badania
wszystkich czci organizmu - przyp. tum.)
Tomografia emisji pozytronowej (positron emission tomography,
PET). Technika suca do otrzymywania szczegowego obrazu aktywnoci ywego mzgu, polegajca na wprowadzaniu
substancji radioaktywnej, przechwytywanej przez aktywne
neurony.
Ton czysty (pure ton). Dwik wytwarzany przez pojedyncz fal
dwikow.
Tosamo (identity). Poczucie wasnego ja; obejmuje percepcj
samego siebie jako kogo odrbnego od innych ludzi i percepcj innych jako bliskich lub obcych.
Tosamo pciowa (gender identity). Poczucie mskoci" lub
kobiecoci", jakie ma dana osoba; zwykle obejmuje wiadomo i akceptacj wasnej biologicznej pci.
Trafno (validity). Stopieri, w jakim dany test rzeczywicie mierzy
to, co ma mierzy.
Trafno fasadowa (foce validity). Stopie, w jakim osoby badane
danym testem mog si domyla, co on ma mierzy.
Trafno teoretyczna (construct validity). Stopie korelacji wynikw
w tecie odnoszcym si do zdefiniowanej zmiennej z wynikami innych testw, oszacowaniami sdziw kompetentnych
lub wynikami eksperymentalnymi, ktre s uwaane za trafne
wskaniki mierzonej cechy.
Trafno zewntrzna (criterion validity). Stopie, w jakim wynik
testu jest zgodny z jakim innym kryterium mierzonej cechy.
Transdukcja (transduction). Przeksztacanie jednej formy energii
w inn; na przykad energia chemiczna jest przeksztacana
w energi fizyczn, a wiato w impulsy neuronalne.
Tre jawna (manifest content). We freudowskiej analizie marze

sennych powierzchowna tre marzenia sennego, taka, jak
pamitamy; zakada si, e maskuje ona prawdziwe znaczenie snu.
Tre utajona (latent content). We freudowskiej analizie marze sennych, ukryta, rzeczywista tre marzenia sennego.
Twardo" (hardiness). Cecha zdrowia danej osoby, wynikajca
z trzech waciwoci: traktowania zmiany jako wyzwania, a nie
zagroenia, angaowanie si w celowe dziaania oraz zachowywanie poczucia wewntrznej kontroli nad swymi dziaaniami.
Twierdzenie (proposition). Abstrakcyjna jednostka znaczenia, ktre
wyraa zwizek midzy pojciami, przedmiotami lub zdarzeniami.
Tworzenie poj (concept formation). Wyodrbnianie tych wasnoci bodca, ktre s wsplne klasie przedmiotw lub
koncepcji.
Twr siatkowaty (retkular formation). Wyduona struktura w rodku pnia mzgu, przez ktr przechodz informacje czuciowe
w drodze do wyszych orodkw mzgowych; odgrywa
wan rol w pobudzaniu i aktywacji organizmu, a take
w sterowaniu uwag i w rnicowaniu percepcyjnym.
Twrczo (creatwity). Swobodny proces mylenia z uyciem wyobrani istotny w akcie tworzenia; pojawienie si nietuzinkowych, lecz waciwych w danej sytuacji reakcji.
Typ (type). Odrbny od innych ukad cech osobowoci.
Typ osobowoci (personality type). Charakterystyczny ukad cech
osobowoci pozwalajcy kategoryzowa ludzi, rozrnia ich
na podstawie rnic jakociowych a nie ilociowych.
U
Uczenie si (leaming). Proces oparty na dowiadczeniu, ktry
prowadzi do wzgldnie trwaej zmiany zachowania lub moliwoci zachowania.
Uczenie si a wykonanie (learning-performance distinction). Rnica
midzy tym, co zostao wyuczone, a tym, co wyraa si w zachowaniu zewntrznym danego organizmu.
Uczenie si awersji do smaku (taste-aversion leaming). Biologiczne
predyspozycje do uczenia si, polegajce na tym, e organizm uczy si w jednej prbie unika pokarmu, po spoyciu
ktrego zachorowa; po raz pierwszy wykazane przez Johna
Garci.
Uczenie si przez obserwacj (obseirational leaming). Proces
uczenia si nowych reakcji przez obserwowanie zachowania
innych osb.
Uczenie si regu (nile leaming). Poznawanie behawioralnych implikacji regu, okolicznoci, w jakich maj one zastosowanie
oraz konsekwencji podporzdkowania si im lub przekroczenia ich.
Uczenie si utajone (latent leaming). Skojarzenia wyuczone dziki
dowiadczeniom czy obserwacji, w czasie ktrej nie wystpuje adna zmiana w zachowaniu zewntrznym.
Uczenie si zalene od stanu (state-dependent leaming). Waciwo
systemu pamiciowego polegajca na tym, e wyszukiwanie
informacji w pamici jest lepsze, jeli stan psychiczny lub fizyczny w czasie uczenia si jest podobny do stanu podczas
wyszukiwania.
Ukad dokrewny, u. wydzielania wewntrznego (endocrine system).
Ukad zoony z gruczow wydzielajcych hormony, ktre
reguluj przemian materii, koordynuj rne procesy przebiegajce w organizmie i mog wpywa na emocje.
Ukad limbiczny, u. brzeny, u. rbkowy (limbie system). Obszar
w grnej czci starego mzgu, zawierajcy orodki kierujce
zachowaniem emocjonalnym i podstawowymi popdami
motywacyjnymi.
Ukad parasympatyczny, u. przywspkzulny (parasympathetic division). Cz autonomicznego ukadu nerwowego, ktra zawiaduje wikszoci podstawowych funkcji yciowych, takich jak
na przykad trawienie; dziaanie tego ukadu jest w wikszoci wypadkw przeciwstawne (antagonistyczne) do dziaania
ukadu sympatycznego; jego wkna nerwowe wychodz z
niszych segmentw rdzenia krgowego i z pnia mzgu.
Ukad sympatyczny, u. wspczulny (sympathetk dwision). Cz
autonomicznego ukadu nerwowego, ktra jest aktywna
w warunkach mobilizacji organizmu, takich jak bardzo niska
temperatura, wytony wysiek lub intensywne wiczenia,
stan strachu lub gniewu; wkna tego ukadu bior pocztek
w segmentach rdzenia krgowego znajdujcych si midzy
pniem mzgu a dolnym odcinkiem krgosupa.
Ukryte wymagania sytuacji badawczej (demand characteristic).
Sygnay w sytuacji eksperymentalnej, ktre wpywaj na
spostrzeganie przez osoby badane ywionych wobec nich
oczekiwa badacza; sygnay te w systematyczny sposb
oddziauj na zachowanie osb badanych w tej sytuacji;
dostarczaj alternatywnego wyjanienia wpywu hipotetycznych efektw przyczynowych dziaajcych zmiennych
niezalenych.
Ukryty obserwator (hidden obsener). Cz ,ja", ktra podtrzymuje intelektualny kontakt z rzeczywistoci i nadal zdaje sobie
spraw, nawet w zmienionych stanach wiadomoci, takich
jak hipnoza; pojcie wprowadzone przez Ernesta Hilgarda.
Uleganie (compliance). Dostosowanie swojego zewntrznego
zachowania do zachowania innych w celu uniknicia kary lub
odrzucenia przez czonkw cenionej grupy.
Umiejscowienie kontroli (locus of control orientation). Uoglnione
przekonanie na temat tego, czy efekty naszych dziaa s
spowodowane tym, co robimy, czy przez wydarzenia poza
nasza kontrol.
Uprzedzenie (prejudice). Wyuczona postawa wobec pewnego
obiektu, ktrej skadnikami s; negatywna emocja (niech
lub strach), negatywne przekonania (stereotypy) usprawiedliwiajce t postaw, oraz intencja behawioralna - denie do
unikania, kontrolowania, podporzdkowania lub wyeliminowania tego obiektu.
Urojenie (delusion). Faszywe przekonanie utrzymujce si pomimo
niezgodnoci z faktami i brakiem poparcia spoecznego;
moe wypywa ze rde niewiadomych i pozornie suy
potrzebom osobistym, takim jak uniknicie poczucia winy
czy podniesienie szacunku do samego siebie.
Uspoecznienie, socjalizacja (socialisation). Trwajcy cae ycie proces, w ktrym indywidualne wzorce zachowania, wartoci,
standardy, umiejtnoci, postawy i motywy s tak ksztatowane, aby pozostaway w zgodnoci z uwaanymi w danym
spoeczestwie za podane.
Uwaga (attention). Stan koncentracji wiadomoci, ktremu
towarzyszy wyrazisto percepcji i gotowo orodkowego
ukadu nerwowego do reagowania.
Uwaga selektywna (selective attention). Zdolno zdawania sobie
sprawy jedynie z pewnej czci dostpnego wejcia sensorycznego.
Uzalenienie (dependence). Proces, w ktrym organizm czy umys
przystosowuj si do przyjmowania pewnej substancji i staj
si od niej zalene.
Uzalenienie fizjologiczne (physiological dependence). Proces,
w ktrym organizm przystosowuje si do danego rodka
i uzalenia si od niego, po czci wskutek niedoboru
neuroprzekanikw, spowodowanego czst obecnoci
tego rodka.
Uzalenienie psychologiczne (psychological dependence). Silny popd psychiczny do uzyskania i zaycia pewnego rodka;
popd ten nie wynika z fizjologicznej potrzeby cigego zaywania go w celu utrzymania normalnego funkcjonowania.
V
Voyeuryzm (voyeurism). Dewiacja seksualna, w ktrej preferowanym sposobem osigania podniecenia seksualnego jest
obserwacja innych, niewiadomych jej osb - rozbierajcych
si lub uprawiajcych aktywno seksualn.
W
Walidacja na podstawie jednomylnoci (consensual validation). Wzajemne potwierdzanie indywidualnych opinii o rzeczywistoci.
Warunkowanie apetytywne (appetitive conditioning). Procedury warunkowania klasycznego, w ktrych bodziec bezwarunkowy
ma pozytywn warto dla organizmu.
Warunkowanie awersyjne (aversive conditioning). Procedury warunkowania klasycznego, w ktrych bodziec bezwarunkowy ma
negatywn warto dla organizmu.
Warunkowanie drugiego rzdu (second-order conditioning). Procedura warunkowania klasycznego, w ktrej bodziec obojtny
czy si z bodcem warunkowym, zamiast z bodcem bezwarunkowym; zwane take warunkowaniem wyszego rzdu.
Warunkowanie instrumentalne (instrumental conditioning). Uczenie
si relacji midzy reakcj a jej konsekwencjami; zwane take
warunkowaniem sprawczym.
Warunkowanie klasyczne (classical conditioning). Forma uczenia si
polegajca na tym, e zachowanie (reakcja warunkowa) zaczyna by wywoywane przez pewien bodziec (bodziec warunkowy), ktry uzyska t zdolno wskutek powizania go z bodcem istotnym biologicznie (bodcem bezwarunkowym); zwane
take warunkowaniem pawowowskim lub reaktywnym.
Warunkowanie nastpcze (forward conditioning). Ukad czasowy w
warunkowaniu klasycznym, polegajcy na pojawianiu si
bodca warunkowego przed bodcem bezwarunkowym.
Warunkowanie nastpcze opnione (delayed forward conditioning).
W warunkowaniu klasycznym ukad czasowy, w ktrym bodziec warunkowy trwa (zostaje opniony), dopki nie pojawi si bodziec bezwarunkowy.
Warunkowanie nastpcze ladowe (trac forward conditioning).
W warunkowaniu klasycznym ukad czasowy, w ktrym bodziec warunkowy przestaje dziaa przed pojawieniem si
bodca bezwarunkowego; jednake przypuszczalnie jaka
forma ladu pamiciowego wypenia luk midzy wyczeniem bodca warunkowego a pojawieniem si bodca bezwarunkowego.
Warunkowanie rwnoczesne (simultaneous conditioning). W warunkowaniu klasycznym ukad czasowy, w ktrym bodziec
warunkowy i bodziec bezwarunkowy podaje si w tym
samym czasie.
Warunkowanie sprawcze (operant conditioning). Uczenie si, w ktrym zmienia si prawdopodobiestwo czy czsto danej
reakcji zmieniajc jej konsekwencje; zob. Warunkowanie
instrumentalne.
Warunkowanie wsteczne (backward conditioning). Ukad czasowy
w warunkowaniu klasycznym polegajcy na tym, e bodziec
warunkowy podaje si po bodcu bezwarunkowym.
Warunkowy czynnik wzmacniajcy (conditioned reinforcer). W warunkowaniu instrumentalnym bodziec poprzednio obojtny,
ktry sta si czynnikiem wzmacniajcym.
Wdrukowanie (imprinting). Prymitywna forma uczenia si, w ktrej
mode niektrych zwierzt fizycznie podaj za pierwszym
poruszajcym si przedmiotem, jaki widz i/lub sysz, oraz
wytwarzaj wobec niego przywizanie.
Wgld (insight). Zjawisko, wystpujce w zadaniach polegajcych
na rozwizywaniu problemw, w ktrym uczenie si wynika
ze zrozumienia (czsto nagego) relacji, a nie z dokonywanych na olep prb i bdw.
Wizanie {chaining). Procedura sprawcza, w ktrej wzmacnia si

wiele rnych reakcji wchodzcych w skad pewnej sekwencji, dopki dana jednostka nie nauczy si efektywnego acucha zachowa.
Widzenie lepe (blindsight). Adekwatne zachowania sterowane bodcami wzrokowymi wystpujce niewiadomie u jednostek
z usunit kor wzrokow.
Wiek chronologiczny (chronological age, CA). Liczba miesicy lub
lat od momentu narodzin.
Wiek rozwojowy (developmental age). Wiek chronologiczny, w ktrym wikszo dzieci wykazuje okrelony poziom rozwoju
fizycznego lub umysowego.
Wiek umysowy, wiek inteligencji, W.I. (mental age, MA). W skali
inteligencji Bineta, wiek funkcjonowania intelektualnego
dziecka; wyraany przez redni wiek normalnych dzieci uzyskujcych ten sam wynik.
Wielka Pitka (the Big Five). Wyczerpujcy, neutralny teoretycznie
system opisu osobowoci przedstawiajcy relacje midzy potocznymi okreleniami cech, pojciami teoretycznymi i skalami osobowoci.
Wiedza metapoznawcza (metacognitive knowledge). wiadomo
tego, co wiemy i jak dobrze rozumiemy sytuacj.
Wieloznaczno (ambiguity). Sytuacja percepcyjna, w ktrej brakuje kluczowych informacji, elementy pojawiaj si w nieoczekiwanym ukadzie albo zwyke wzorce s niewidoczne
lub niewyrane; w tych warunkach wystpuj zudzenia.
Wnioskowanie (inference). Zaoenie na podstawie jakich dowodw o wystpowaniu jakiego procesu wewntrz organizmu
na podstawie przesanek innych ni bezporednia obserwacja; proces rozumowania polegajcy na wyprowadzaniu konkluzji na podstawie zbioru faktw lub uprzednich przekona
i teorii.
Wnioskowanie niewiadome (unconscious inference). Termin
Helmholtza na okrelenie percepcji wystpujcej poza
wiadomoci.
Wnioskowanie statystyczne (inferential statistics). Metody pozwalajce badaczom ustali, jakie wnioski mona poprawnie wycign na podstawie zebranych danych.
Wpyw informacyjny (informational influence). Jeden z powodw,
dla ktrych ludzie stosuj si do naciskw grupowych; pragnienie, aby mie suszno i aby zrozumie, jak najlepiej
postpi w danej sytuacji.
Wpyw miejsca w szeregu {serial position effect). Waciwo procesu wyszukiwania w pamici, polegajca na tym, e atwiej jest
przypomnie sobie pozycje z pocztku i koca listy, ni pozycje znajdujce si w jej rodku.
Wpyw normatywny (normatwe influence). Wpyw grupy na jednostk wywierany dziki temu, e pragnie ona by lubian,
akceptowan i aprobowan przez innych.
Wraenie (sensation). Proces analizy energii fizycznej w wiecie
zewntrznym (na przykad fali dwikowej lub wietlnej)
i przeksztacania jej w aktywno neuronaln, ktra koduje
proste informacje o stymulacji narzdw receptorycznych.
Wskanik dziedzicznoci (heritability estimate). Statystyczne oszacowanie stopnia dziedziczenia danej cechy lub zachowania
na podstawie zakresu ich podobiestwa u osobnikw rnicych si podobiestwem genetycznym.
Wskanik podstawowy (base rat). Miara statystyczna, ktra wyraa wystpujc normalnie czsto danego zdarzenia, tj.
jego prawdopodobiestwo bezwarunkowe.
Wsparcie spoeczne (social support). rodki dostarczane przez
innych, obejmujce pomoc materialn, oparcie emocjonalne
i pomoc w zakresie potrzebnych informacji, ktre mog
dopomc danej osobie upora si ze stresem.
Wspomnienie przedwiadome (preconscious mernory). Wspomnienie dostpne dla wiadomoci dopiero wtedy, gdy co zwrci
na nie uwag danej osoby.
Wspczynnik korelacji (correlation coefficient). Miara statystyczna,

wyraajca si zwizku midzy dwiema zmiennymi.
Wychowanie (mirture). W sporze natura czy wychowanie?" czynniki rodowiskowe wpywajce na zachowanie.
Wydobywanie (retrieva\). Odzyskanie w pniejszym czasie przechowywanej informacji.
Wydobywanie zalene od nastroju (mood-dependent retrieval). Lepsze przypominanie sobie dowiadczonych wczeniej zdarze,
majcych komponent emocjonalny, gdy osoba przypominajca jest w tym samym nastroju, co w czasie tych zdarze;
koncepcja opracowana przez Gordona Bowera.
Wygaszanie (extinction). W warunkowaniu - osabienie zwizku
warunkowego, gdy nie jest podawany czynnik wzmacniajcy
czyli bodziec bezwarunkowy.
Wygaszanie sprawcze {operant extinction). Zaprzestanie podawania
pozytywnego czynnika wzmacniajcego w celu wygaszenia
zachowania sprawczego.
Wykonanie (performance). Zachowanie zewntrzne, ktre wskazuje, e miao miejsce uczenie si; wykonanie jednak nie zawsze
ujawnia wszystko, co zostao wyuczone.
Wyobrania ejdetyczna (eidetic imagery). Niezwyke zjawisko pamiciowe, wystpujce u osb, ktre zdaj si by zdolne do
przechowywania w pamici przez stosunkowo dugi czas
szczegowych, caociowych obrazw scen lub skomplikowanych wzorw.
Wyparcie {repression). W teorii freudowskiej najbardziej podstawowy mechanizm obronny, pod wpywem ktrego przykre
lub wywoujce poczucie winy myli, uczucia lub wspomnienia zostaj usunite ze wiadomoci.
Wysoko dwiku {pitch). Jako doznania suchowego zalena
przede wszystkim od czstotliwoci fali dwikowej (dwik
niski vs wysoki).
Wystandaryzowane narzdzie pomiarowe {standardized measuring
devke). Narzdzie pomiarowe, jakim zbadano du grup
osb reprezentatywnych dla populacji, dla ktrej narzdzie to
jest przeznaczone, dostarczajc w ten sposb norm czy standardw statystycznych, uywanych pniej do porwna.
Wyuczona bezradno {learned helplessness). Oglny wzorzec zmian
reakcji na przykre bodce wskutek uprzedniego dowiadczenia braku wpywu na oddziaywanie innych przykrych
bodcw; pojcie wprowadzone przez Martina Seligmana.
Wywiad (interview). Rozmowa w cztery oczy pomidzy badaczem
a badanym w celu zebrania szczegowych informacji o tym
ostatnim.
Wzgldna paralaksa ruchu {relative motion parallax). rdo informacji o gbi polegajce na tym, e wzgldna odlego
przedmiotw od obserwatora determinuje zakres i kierunek
ich wzgldnego ruchu na siatkwce.
Wzgrek grny (superior colliculus). Wizka cia komrek nerwowych w obszarze pnia mzgu pooonego w rdmzgowiu,
zaangaowana w integrowanie materiau sensorycznego rnego typu; zakada si, e jest stacj przekanikow dla
prymitywnych form percepcji zmysowej.
Wzgrze (tlmlamus). Struktura mzgowa, ktra jest czci pnia
mzgu i stanowi stacj przekanikow dla informacji czuciowych przychodzcych ze wszystkich czci ciaa; odgrywa
wan rol w odczuwaniu blu.
Wzmocnienie negatywne (negatwe reinforcement). Nieotrzymanie
lub usunicie po reakcji przykrego bodca, co zwiksza
prawdopodobiestwo tej reakcji.
Wzmocnienie pozytywne (positive reinforcement). Otrzymanie po
reakcji bodca, ktry zwiksza czsto lub prawdopodobiestwo tej reakcji.
Wzorzec zalegajcego stresu (residual stress pettern). Chroniczny
zesp objaww, w ktrym reakcje emocjonalne stresu pourazowego utrzymuj si przez duszy czas.
Z
Zaburzenia paranoidalne {paranoid disorders). Grupa zaburze psychotycznych cechujcych si rozwinitymi, usystematyzowanymi i zawiymi urojeniami.
Zaburzenia pod postaci somatyczn (somatoform disorders). Grupa
zaburze charakteryzujcych si dolegliwociami cielesnymi
(somatycznymi) przy braku jakichkolwiek znanych problemw fizycznych; zakada si, e s odbiciem konfliktw psychologicznych.
Zaburzenie afektywne (affective disorder). Zaburzenie, ktrego
gwne objawy wi si z zakceniami nastroju, takimi jak
nadmierna depresja, nadmierne podniecenie, albo oba na raz.
Zaburzenie dwubiegunowe (bipolar disorder). Zakcenie nastroju
cechujce si naprzemiennymi okresami manii i depresji.
Zaburzenie dysocjacyjne (dissociative disorder). Reakcja psychiczna,
w ktrej jednostka dowiadcza nagych, okresowych odmiennych stanw wiadomoci w formie znacznych ubytkw
pamici lub utraty tosamoci osobistej.
Zaburzenie konwersyjne (coiwersion disorder). Typ zaburzenia psychicznego, w ktrym wystpuje utrata jakiej specyficznej
funkcji sensorycznej lub motorycznej przy braku jakiejkolwiek przyczyny psychologicznej lub organicznej.
Zaburzenie lkowe (anxiety disorder). Zaburzenie psychiczne, ktre
odznacza si pobudzeniem fizjologicznym i poczuciem napicia, dreniem, trzsieniem si i nieuzasadnin obaw.
Zaburzenie lkowe w postaci fobii (phobic disorder). Neurotyczny
wzorzec zachowania, w ktrym lk jest skojarzony z pewnymi specyficznymi przedmiotami lub sytuacjami rodowiska
zewntrznego.
Zaburzenie lku uoglnionego {generalized aiwiety disorder). Zaburzenie, w ktrym jednostka doznaje lku utrzymujcego si
co najmniej przez miesic, nie zwizanego z konkretnym
przedmiotem lub sytuacj.
Zaburzenie neurotyczne (neurotic disorder). Zaburzenie psychiczne,
w ktrym jednostka nie wykazuje oznak patologii mzgowej,
ani gbokiej irracjonalnoci mylenia, nie amie te podstawowych norm, dowiadcza jednak subiektywnego cierpienia,
zwaszcza lku.
Zaburzenie obsesyjno-kompulsywne {obsessive-compulsive disorder).
Zaburzenie psychiczne cechujce si obsesjami i kompulsjami.
Zaburzenie osobowoci (personality disorder). Chroniczny, sztywny,
nieprzystosowawczy wzorzec spostrzegania, mylenia i zachowania, ktry powanie zaburza zdolno jednostki do funkcjonowania w otoczeniu spoecznym i w innych kontekstach.
Zaburzenie osobowoci wielorakiej (nmltiple personality disorder,
MPD). Zaburzenie dysocjacyjne, w ktrym rne aspekty
osobowoci funkcjonuj wzajemnie od siebie niezalenie,
tworzc pozr posiadania przez jedn osob dwu lub wicej
odrbnych osobowoci.
Zaburzenie psychiczne (mental disorder). Kliniczny syndrom lub
wzorzec zachowaniowy lub umysowy wystpujcy u jednostki i zazwyczaj skojarzony z objawami powodujcymi cierpienie, bd z upoledzeniem jednego lub wikszej iloci obszarw funkcjonowania.
Zaburzenie psychoseksualne (psychosexual disorder). Zaburzenie
psychiczne skoncentrowane wok zahamowa, dysfunkcji
i dewiacji seksualnych.
Zaburzenie psychosomatyczne (psychosomatic disorder). Zaburzenie
somatyczne, ktrego wystpienie lub pogorszenie mona
przypisa przede wszystkim dziaaniu dugotrwaego stresu
emocjonalnego lub innych czynnikw natury psychologicznej.
Zaburzenie psychotyczne (psychotic disorder). Cikie zaburzenie
psychiczne, w ktrym jednostka doznaje upoledzenia kontaktu z rzeczywistoci, przejawiajce si zakceniami mylenia, emocji i percepcji; w DSM-I11 nie jest ju uywane jako
kategoria diagnostyczna.
Zaburzenie rozwojowe (developmental disability). Powane zaburzenie pojawiajce si w dziecistwie lub wczesnej modoci,
takie jak dysleksja, ktre moe utrzymywa si przez cae
ycie jednostki, jeeli nie zostanie ona poddana specjalnym
oddziaywaniom.
Zaburzenie schizofreniczne (schizophrenic disorder). Zaburzenie
psychotyczne charakteryzujce si zaamaniem zintegrowanego funkcjonowania osobowoci, wycofaniem z rzeczywistoci, znieksztaceniem emocji i zakconymi procesami
mylenia.
Zachowania ukryte (covert behaviors). Niewidoczne procesy psychiczne, takie jak myli, wyobraenia, uczucia i reakcje fizjologiczne, ktrych nie mona obserwowa bezporednio.
Zachowanie (behavior). Dziaania, za pomoc ktrych organizm
przystosowuje si do swojego rodowiska.
Zachowanie sprawcze (operant). Zachowanie organizmu, ktre
mona scharakteryzowa w kategoriach dajcych si zaobserwowa efektw jego wpywu na rodowisko.
Zachowanie zewntrzne (overt behavior). Reakcja, ktra jest widoczna dla obserwatora.
Zadanie podzielnociowe (split-span task). Zadanie eksperymentalne wymagajce odtworzenia rnego materiau podawanego rwnoczenie do obu uszu.
Zakres pamici bezporedniej {immediate memory span). Ograniczona, niewielka (od piciu do dziewiciu porcji informacji)
pojemno przechowywania w pamici krtkotrwaej.
Zaleno od kontekstu (context dependence).. Zasada, zgodnie
z ktr materia wyuczony w okrelonym kontekcie najlepiej
mona sobie przypomnie w tych samych okolicznociach.
Zaleno od pola (field dependence). Hipotetyczny wymiar osobowoci przejawiajcy si w preferencji wewntrznych lub
zewntrznych rde informacji w sytuacjach percepcyjnych
i spoecznych.
Zaleno trjczonowa {three-term contignency). Mechanizm, dziki ktremu organizmy ucz si, e w obecnoci takich a nie
innych bodcw ich zachowanie bdzie prawdopodobnie
miao okrelony wpyw na rodowisko; znany take jako sekwencja: bodziec poprzedzajcy - zachowanie - konsekwencja.
Zamykanie (closure). Proces organizacji percepcyjnej prowadzcy
do spostrzegania przez podmiot figur niepenych jako penych.
Zapobieganie chorobom (illness prevention). Oglne strategie
i szczegowe sposoby postpowania, majce na celu wyeliminowanie lub zmniejszenie ryzyka zachorowania.
Zasada Premacka {Premack principle). Zasada wykryta przez Davida Premacka, zgodnie z ktr czynno bardziej preferowana moe suy do wzmacniania czynnoci mniej preferowanej.
Zasada salwy (volley principle). Rozszerzenie teorii czstotliwoci,
ktre gosi, i kiedy szczyt fali dwikowej wystpuje zbyt
czsto, to wyadowania pojedynczego neuronu za tym nie
nadaj i dochodzi do wyadowania caej grupy neuronw
zgodnego z t czstoci.
Zasada specyficznoci kodowania (encoding specificity principle).
Zaoenie, zgodnie z ktrym wyszukiwanie przechowywanej
w pamici informacji jest atwiejsze, jeli sygnay otrzymywane w czasie przypominania s zgodne z sygnaami obecnymi podczas kodowania.
Zasada wspzmiennoci (covariation principle). Postulowana regua
potocznego wnioskowania o przyczynach zachowania innych
osb - za przyczyn danego zdarzenia ludzie zwykle uwaaj
te warunki, ktre zmieniaj si systematycznie wraz z tym
zdarzeniem; zaproponowana przez Harolda Kelleya.
Zasada wszystko albo nic" (all-or-none law). Zasada goszca, e
jeli wkno nerwowe w ogle reaguje, to reaguje z ca
intensywnoci; oznacza to, e jeli tylko sia bodcw jest
wiksza od progu pobudzenia, to impuls nerwowy w neuronie ma zawsze t sam amplitud.
Zatapianie" (flooding). Terapia stosowana w leczeniu fobii, w ktrej klientw - za ich zezwoleniem - wystawia si na dziaanie
najbardziej dla nich przeraajcych bodcw, aby zmusi ich
do prby rzeczywistoci".
Zbieno behawioralna (behavioral contingency). Metoda warunkowania opracowana przez B.F.Skinnera, w ktrej stosuje si
systematyczne zmiany warunkw bodcowych w celu okrelenia, w jaki sposb rne rodzaje dowiadcze wpywaj na
prawdopodobiestwo reakcji.
Zbieno wzmacniania (reinforcement contingency). Stay zwizek
midzy dan reakcj a zmianami w rodowisku, wywoywanymi przez t reakcj.
Zbiorcze studium przypadku (aggregated case study). Technika
badawcza uywana do porwnania informacji o wielu jednostkach przez czenie i sumowanie rezultatw pewnej liczby indywidualnych studiw przypadku.
Zdrowie (health). Oglny stan ciaa i psychiki, charakteryzujcy si
krzepkoci i wigorem, a nie tylko brakiem choroby czy
uszkodzenia.
Zero fizjologiczne (physiological zew). Punkt poredni na skali temperatury, w ktrym jednostka nie odczuwa ani ciepa, ani
zimna.
Zespl komrkowy (celi nssembly). Grupa neuronw dziaajcych
wsplnie na skutek okrelonej, powtarzajcej si stymulacji;
teoria zaproponowana przez Donalda Hebba.
Zjawisko <p (phi phenomenon). Zob. Ruch pozorny.
Zudne zwizki (illusory conjunctions). Bdy percepcji pojawiajce si, kiedy pierwotne cechy przedmiotw, jak ich barwa
lub ksztat nie s prawidowo czone przez system wzrokowy.
Zudzenie (illusion). Postrzeganie bodca w sposb znieksztacony; pomimo, e mona dowie tego znieksztacenia,
inne osoby w tym samym rodowisku percepcyjnym take
go doznaj.
Zmienna (variable). Czynnik, ktry zmienia si pod wzgldem
wielkoci lub rodzaju.
Zmienna dyspozycyjna (dispositional variable). Czynnik, ktry dziaa
wewntrz jednostki, taki jak wyposaenie genetyczne,
motywacja, poziom inteligencji i samoocena.
Zmienna modyfikujca (moderator variable). Cecha sytuacji lub
funkcjonowania danej jednostki, ktra moe zmienia wpyw
stresora.
Zmienna niezalena (independent variable). W eksperymencie kontrolowanym jest to bodziec, ktrego zmiany maj - jak si
oczekuje - zmienia pewne zachowanie.
Zmienna organizmiczna (organismic variable). Czynniki dyspozycyjne, takie jak cechy osobowoci, stany organizmu, cechy pozycji spoecznej i czas; termin stosowany przez tych, ktrzy
badaj tylko zachowanie ludzkie.
Zmienna poredniczca (intervening yariable). Stan lub proces,
o ktrego wystpowaniu wnioskuje si w celu wyjanienia
zwizku midzy obserwowalnym wejciem bodcowym
a dajc si zmierzy reakcj na wyjciu.
Zmiana sytuacyjna (situntional yariable). Czynnik zewntrzny
wpywajcy na zachowanie; zwany take zmienna rodowiskow.
Zmienna rodowiskowa {eiwironmental yariable). Czynnik zewntrzny wpywajcy na zachowanie.
Zmienna zakcajca (confounding variable). Bodziec inny ni
zmienna wprowadzona celowo przez eksperymentatora do
sytuacji badawczej, ktry zmienia zachowanie danej osoby.
Zmienna zalena (depenlent yariable). Reakcja, ktrej posta lub
natenie ma -jak si oczekuje - zmienia si wraz ze zmianami zmiennej niezalenej.
Zmienne modyfikujce stres (stress moderator variables). Zmienne, od
ktrych zaley wpyw stresora na dany typ reakcji stresowej.
Zmys kinestetyczny (kinesthetic sense). Zmys rejestrujcy pozycj
ciaa i ruchy jego czci wzgldem siebie.
Zmys rwnowagi (yestibular sense). Zmys informujcy o pooeniu naszego ciaa w wiecie zewntrznym wzgldem siy
cienia.
Zmysy skrne (cutaneous sense). Zmysy wytwarzajce wraenia
nacisku, ciepa i zimna na powierzchni skry.
Zmysowo (sensuality). Upodobanie do przyjemnoci pyncych
z wrae zmysowych.
Znacznik biologiczny (biological marker). Rzetelny wskanik biologiczny jakiego interesujcego nas procesu lub zjawiska (jak
depresja czy schozofrenia).
renica (pupil). Otwr w tczwce, przez ktr wiato wpada do

oka.
Bibliografia
A
Abelin T. i in. (1989) Controlled trial of transdermal nicotine patch
in tobacco withdrawal, The Lancet" 7 stycznia, s. 7 -10.
Abelson R. P. (1981) Psyclwlogical status of the script concept,
American Psychologist" 36, s. 715-729.
Abramson L. Y. i in. (1978) Expectancy changes in depression and
schizophrenia, Journal of Abnormal Psychology" 87,
s. 102-109.
Abramson L. Y, Seligman M. E. P., TeasdaleJ. D. (1978) Learned
helplessncss in humans. Critiue and reformulation, Journal of
Abnormal Psychology" 87, s. 32-48, 49-74.
Ackerman D. (1990)/! natural history ofthe senses, New York, Random House.
AdamsJ. (1979) Mutual-help groups. Enhancing the coping ability of
oncology clients, Cancer Nursing" 2, s. 95-98.
AdamsJ. A. (1987) Historical reyiew and appraisal ofresearch on the
learning, retention, and transfer of human motor skills, Psychological Bulletin" 101, s. 41-74.
AdamsJ. L. (1979) Conceptual blockbusting, wyd. 2, New York,
Norton.
AdamsJ. L (1986) Conceptual blockbusting, wyd. 3, New York,
Norton.
AdamsJ. S. (1965) lnequity in social exchange. W: Advances in experimental social psychology, L. Berkowitz (red.), t. 2, New York,
Academic Press, s. 267-299.
Ader R. (1981) A historical account of condilioned imnumobiologic
responses. W: Psychoneuroirnnmnology, R. Ader (red.), New
York, Academic Press.
Ader R., Cohen N. (1981) Conditioned inmnmopharmacological
responses. W; Psychoneuroimmunology, R. Ader (red.), New
York, Academic Press, s. 281-319.
Adler A. (1929) The practice and theory of individual psychology,
New York, Harcourt, Brace and World.
Adler J. i in. (1987) Taking life one night at a f/me, Newsweek" 20
lipca, s. 48-49.
Adler N. E. i in. (1990) Psychological responses after abortion,
Science" 248, s. 41-44.
Adler N. T. (1978) On the mechanisms ofsexual behayiour and their
eyolutionary constraints. W: Biological determinants of sexual
behayioi; J. B. Hutchison (red.), New York, Wiley, s. 657-694.
Adler N. T., TonerJ. P. (1986) The ejfects of copulatory behayior on
sperm transport andfertility in rats, Annals ofthe New York
Academy of Sciences, reproduction. A Behavioral and neuroendocrine perspective" 474, s. 2-32.
Adolescent sexualily in a changing American society. Social and psychological perspectives (1979) C. S. Chilman (red.) (Dhew
publikacja nr 79-1426), Washington, District of Columbia,
National Institute of Health.
Adorno T. W. i in. (1950) The authoritarian personality, New York,
I larper.
Advances in touclt. New iwplications in human development (1990)
N. Gunzenhauser (red.), Skillman, New Jersey, Johnson and
Johnson Co.
Affleck G. i in. (1987) Appraisals of control and predktability in
adapting to a chroni disease, Journal of Personality and
Social Psychology" 53, s. 273-279.
Agras S. (1985) Panie. Facingfears, phobias, and anxiety, New York,
Freeman.
Agras W. S. i in. (1980) Relaxation training. Twenty-four-hour hlood
pressure changes, Archives of General Psychiatry" 37,
s. 859-863.
Ahern G. L, Schwartz G. E. (1985) Dijferential lateralization for
positive and negatiye emotion in the human brain. EEC spectral
analysis, Neuropsychologia" 23, s. 744-755.
Ainsworth M. D. S. (1973) The development of infant-mother attachment. W: Review of child development research, B. M. Caldwell,
H. N. Ricciuti (red.), t. 3, Chicago, University of Chicago Press.
Ainsworth M. D. S. (1989)/Utochments beyond infancy, American
Psychologist" 44, s. 709-716.
Ainsworth M. D. S. i in. (1978) Patterns of attachment, Hillsdale,
New Jersey, Erlbaum.
Ajzen I., Fishbein M. (1977) Attitude-behavior relations. A theoretical analysis and review of cmpirical research, Psychological
Bulletin" 84, s. 888-918.
Aklitar S. i in. (1975) A phenomenological analysis ofsymptoms in obsessive-compulsive neurosis, British Journal of Psychiatry" 127,
s. 342-348.
Akil H. (1978) Endorphins, beta-LPH and ACTH. Biochemical pharmacological and anatomical studies, Advances in Biochemical
Psychopharmacology" 18, s. 125-139.
Alba J. W., Ilashcr L. (1983) Is memory schematic? Psychological
Bulettin" 93, s. 203-231.
Albuquerque E. X. i in. (1983) Interactions of phencyclidine with ion
channels of nerve and nuiscle. Behayiorai implications, Federation Proceedings" 42(9), czerwiec, s. 2584-2589.
Alcohol and health (1990) Secretary of Health and Human Services, Alexandria, Yirginia, Editorial Experts.
Alden L. E. (1988) Behavioral self-management controlled-drinking

strategies in a context of secondary prevention, Journal of
Consulting and Clinical Psychology" 56, s. 280-286.
Alderfer C. (1972) Existence, relatedness, and growth, New York,
Free Press.
Alker H., Poppen P.J. (1973) Ideology in unwersity students, Journal
of Personality" 41, s. 653-671.
Allen B. P. (1985) After the missiles. Sociopsychoiogical effects ofnuclear
war, American Psychologist" 40, s. 927-937.
Allen V L, Wilder D. A. (1975) Categorization, helief, similarity, and
intergroup competition, Journal of Personality and Social Psychology" 32, s. 971-977.
Allison T., Cicchetti D. (1976) Sleep in mammals. Ecological and constitutional correlates, Science"194, s. 732-734.
Alloy L. B., Abramson L. Y. (1979) Judgment of contingency in
depressed and nondepressed students. Sadder but wiser? Journal
of Experimental Psychology. General" 108, s. 441-485.
Alloy L. B., Abramson L. Y (1980) The cognitwe component ofhuman
helplessness and depression. W: Human helplessness. Theory and
applications,}. Garber, M. E. P. Seligman (red.), New York, Academic Press.
Allport D. A., Tipper S. P., Chmiel N. R. J. (1985) Perceptoal integration and post categorical fiitering. W: Attention and performance
XI, M. T. Posner, O. S. M. Marin (red.), Hillsdale, New Jersey,
Erlbaum, s. 107-132.
Allport G. W. (1937) Personality. A psychological interpretation, New
York, Holt, Rinehart and Winston.
Allport G. W. (1954)'The natur ofprejudice, Cambridge, Massachu: setts, Addison-Wesley.
Allport G. W. (1960) Personality and social encounter, Berkeley, California, Beacon Press.
Allport G. W. (1961) Pattern and growth in personality, New York,
Holt, Rinehart and Winston.
Allport G. W. (1965) Letters fivm Jenny, New York, Harcourt, Brace
and World.
Allport G. W. (1966) Traits revisited, American Psychologist" 21,
s. 1-10.
Allport G. W. (1968) The histocal background of modern social psychology. W: The handbook of social psychology, G. Lindzey,
E. Aronson (red.), wyd. 2, Reading, Massachusetts, Addison-Wesley.
Allport G. W, Odbert H. S. (1936) Trait-names, a psycho-lexical study,
Psychological Monographs" 47 (1, caty nr 211).
Allport G. W., Postman L. J. (1947) The psychology of rumor, New
Almli C. R. (1978) The ontogeny of feeding and drinking behavior.
Effects of early brain damage, Neuroscience and Behavioral
Reviews" 2, s. 281-300.
Altman I. A. (1976) Eiwimnmental psychology and social psychology,
Personality and Social Psychology Bulletin" 2, s. 96-113.
Amabile T. M. (1987) The motivation to be creatwe. W: Frontiers in creatwity. Beyond the basics, S. Isaksen (red.), Buffalo, New York,
Bearly, s. 223-254.
American Psychological Association (1989) 1989 APA directory.
Office of demographic, enployment, and educational research.
Ames A. (1951) Visual perception and rotating trapezoidal window,
Psychological Monographs" 324.
AmooreJ. E. (1965) Psychophysics ofodor, Cold Spring Harbor symposia in quantitative biology" 30, s. 623-637.
Anastasi A. (1982) Psychological testing, wyd. 5, New York,
Macmillan.
Andersen A. (1985) Practical and comprehensive treatment ofanorexia
neiyosa andbulimia, Baltimore, Johns Hopkins University Press.
Andersen S. M., Zimbardo P. G. (1980) Resisting mind control, U.S.A.
Today", listopad, s. 44-47.
Aiiderson J. R. (1976) Language, memory, and thought, Hillsdale,
AiidersonJ. R. (1978) Arguments concerning representationsfor mentol

imagery, Psychological Review" 85, s. 249-277.
Anderson J. R. (1980) Cognitive psychology and its implications, San
Francisco, Freeman.
Anderson J. R. (1982) Acuisition of cognitwe skill, Psychological
Review" 89, s. 369-406.
AndersonJ. R., Bower G. H. (1973) Human associative memory, Washington, District of Columbia, Winston and Sons.
Anderson W. F. (1984) Prospectsfor human gene therapy, Science"
226, s. 401-409.
Andersson T., Magnusson D. (1990) Biological maturation in adolescence and the dewlopment of drinking habits and alcohol abuse
amongyoung males. A prospective longitudinal study, Journal of
Youth and Adolescence" 19, s. 33-41.
Andreason N. C. (1988) Brain imaging. Applications in psychiatry, Science" 239, s. 1381-1388.
Andrews E. L. (1990) A nicotine drug patch to end smoking, The New
York Times Index" 29 kwietnia, t. 139, sekcja 1, kol.l, s. 27,
3 czerwca 1990.
Aiigier R. P. (1927) The conflict theory ofemotion, American Journal
of Psychology" 39, s. 390-401.
Antelman S. M., Caggiula A. R. (1980) Stress-induced behavior.
Chemotherapy withour drugs. W: The psychobiology ofconsciousness,}. M. Davidson, R. J. Davidson (red.), New York, Plenum, .
s. 65-104.
Antelman S. M., Rowland N. E., Fisher A. E. (1976) Stimulation
bound ingestive behwAor. A view from the tai, Physiology and
Behavior" 17, s. 743-748.
Antoni M. H. i in. (1990) Psychoneuroimmunology and H1V-1, Journal
of Consulting and Clinical Psychology" 58, s. 38-49.
AntrobusJ. (1991) Dreaming. Cognitwe processes during cortical activation and high ajferent thresholds, Psychological Review" 98,
s. 96-121.
Ardrey R. (1966) The territorial imperatwe, New York, Atheneum.
Arendt H. (1987) Eichmann w Jerozolimie: rzecz o banalnoci za, tum.
A. Szostkiewicz, Krakw, Znak (wyd. oryg. 1963).
Arendt H. (1971) Organized guilt and universal responsibility. W: Guilt.
Man and society, R. W. Smith (red.), Garden City, New York,
DoubledayAnchor Books.
Arkin R. M., Baumgardner A. H. (1985) Self-handicapping. W: Attribution. Basic issues and applications, J. H. Harvey, G. Weary
(red.), New York, Academic Press, s. 169-202.
Armstrong D. M. (1982) Materialistyczna teoria umysu, tum. H. Krahelska, Warszawa, PWN (wyd. oryg. 1968).
Arnold M. B. (1970) Perennialproblems in thefieldofemotion. W: Feelings and emotions. The Loyola Symposium, M. B. Arnold (red.),
New York, Academic Press, s. 169-185.
Aronson E. (1990) Applying social psychology to desegregation and
eneigy conseiyation, Personality and Social Psychology Bulletin" 16, s. 118-132.
Aronson E Gonzalez A. (1988) Desegregation, jigsaw, and the Mexican-American experience. W: Towards the elimination of racism.
Profiles in contiwersy, P. A. Katz, D. Taylor (red.), New York,
Plenum.
Aronson E. i in. (1978) The jigsaw classroom, Beverly Hills, California, Sag.
Aronson E., TurnerJ. A., CarlsmithJ. M. (1963) Communkator credibility and communication discrepancy as determinants ofopinion
change, Journal of Abnormal and Social Psychology" 67,
s. 31-36.
Asarnow R. E, Cromwell R. L., Rennick P. M. (1978) Cognitwe and
evoked response measures of information processing in schizophrenics with and without afamily history ofschizophrenia, The
Journal of Nervous and Mental Disease" 166, s. 719-730.
Asch S. E. (1940) Studies in the principles ofjudgments and attitudes.
11. Determination ofjudgments by group and by ego standards,
Journal of Social Psychology" 12, 433-465.
Asch S. E. (1952) Social psychology, Englewood Cliffs, New Jersey,

Prentice-Hall.
Asch S. E. (1955) Opinions and social pressure, Scientific American" 193(5), s. 31-35.
Asch S. E. (1956) Studies ofindependence and conformity. A minority
of one against a unanimous majority, Psychological Monographs" 70 (9, cay nr 416).
Aserinsky E., Kleitman N. (1953) Regularly occurring periods ofeye
mobility and concomitant phenomena during sleep, Science"
118, s. 273-274.
Ashley W. R., Harper R. S., Runyon D. L. (1951) The percewed size
of coins in normal and hypnotically induced economic states,
American Journal of Psychology" 64, s. 564-572.
Ashton P. T., Webb R. B. (1986) Making a difference. A teacher's
sense ofefficacy and student achievement, New York, Longman.
Aspinwall L. G. i in. (w druku) Psychosocial predictors ofgay men's
AIDS risk-reduction behavior, Health Psychology".
Atkinson J. W., Birch D. (1970) The dynamics ofaction, New York,
Wiley.
Atkinson R. C, Shiffrin R. M. (1968) Human memory. A proposed
system and its control processes. W: The psychology oflearning
and motnation. Advances in research and theory, t. 2,
K. W. Spence.J. T. Spence (red.), New York, Academic Press.
Atkinson R. L. i in. (1990) lntroduction to psychology, wyd.10, San
Diego, California, Harcourt Brace Jovanovich.
Attitudes toward the mentally iii. Research perspectives (1980)
J. G. Rabkin, L. Gelb, J. B. Lazar (red.) [Raport z warsztatw
NIMH], Rockville, Maryland, National Institutes of Mental
Health.
Averbach I., Coriell A. S. (1961) Short-term memory in vision, Bell
System Technical Journal" 40, s. 309-328.
Averill J. R. (1969) Autonomie response pattems during sadness and
mirth, Psychophysiology" 5, s. 399-414.
Averill J. R. (1976) Emotion and anxiety. Sociocultural, biological,
and psychological determinants. W: Emotion and anxiety. New
concepts, methods and applications, M. Zuckerman, C. O. Spielberger (red.), Hillsdale, New Jersey, Erlbaum, s. 87-130.
Ayllon T., Azrin N. H. (1965) The mesurement and reinforcement of
behavior of psychoties, Journal of Experimental Analysis of
Behavior" 8, s. 357-383.
Ayllon T., Azrin N. H. (1968) The token economy. A motivational system for therapy and rehabilitation, New York, Appleton-Century-Crofts.
Ayllon T., Michael J. (1959) The psychiatrie nurse as a behavioral
engineer, Journal of the Experimental Analysis of Behavior"
2, s. 32'3-334.
Azrin N. H., Fox R. M. (1976) Toilet training in less than a day, New
York, Pocket Books.
Azrin N. H., Holz W. C. (1966) Punishment. W: Operant behavior,
N. K. Honig (red.), New York, Appleton-Century-Crofts,
s. 380-447.
B
BachmanJ. G., O'Malley P. M., Johnston J. (1979) Adolescence to
adulthood. Change and stability in the lwes ofyoung men, Ann
Arbor, Michigan, Institute for Social Research.
Background on the new SAT-I and SAT-II (1990) Educational Testing
Service. Wypowied na College Board National Forum,
31 padziernika.
BackusJ., Backus H. (1984) Backus strikes back, Briarcliff Manor,
Stein and Day.
Baddeley A., Salame P. (1986) The unattended speech ejfect. Perception or memory? Journal of Experimental Psychology.
Leaming, Memory and Cognition" 12, s. 525-529.
Baddeley A. D. (1982) Your memory, a user'sguide, New York, Macmillan.
Baddeley A. D. (1986) Working memory, New York, Oxford University Press.

Baddeley A. D., Hitch G. (1974) Working memory. W: The psychology oflearning and motivation, G. H. Bower (red.), t. 8, New
Baer J. S. i in. (1991) Secondary prevention of alcohol abuse with college student populations. A skills-training approach. W: Self control and the addktiw behaviors, N. Heather, W. R. Miller,
J. Greeley (red.), Sydney, Maxwell MacMillan, s. 339-356.
Bahrick H. P., Bahrick P. O., Wittlinger R. P. (1975) Fifty years of
memory for names andfaces. A cross-sectional approach, Journal of Experimental Psychology. General" 104, s. 54-75.
Baillargeon R. (1986) Representing the existence and the location of
hidden objects. Objectpennanence in 6- and 8-month-old infants,
Cognition" 23, s. 21-42.
Baillargeon R. (1987a) Young infants reasoning about the physical
and spatial properties of a hidden object, Cognitive Development" 2, s. 179-200.
Baillargeon R. (1987b) Object permanence in 3'h- and 41/2-month-old infants, Developmental Psychology" 23, s. 655-664.
Baillargeon R., Spelke E. S., Wasseman S. (1985) Object permanence in fwe-month-old infants, Cognition" 20, s. 191-208.
Baker A. A., ThorpeJ. G. (1957) Placebo response, AMAArchives
of Neurology and Psychiatry" 78, s. 57-60.
Balakrishnan S. (1991) Psychology ofdemocracy, The California
Psychologist" 24, s. 16, 21.
Baldwin A. L., Baldwin C. P. (1973) Study of mother-child interaction, American Scientist" 61, s. 714-721.
Bales R. F. (1958) Task roles and social roles in problem-solving groups.
W: Readings in social psychology, E. E. Maccoby, T. M. Newcomb, E. L. Hartley (red.), wyd. 3, New York, Holt, Rinehart
and Winston.
Baltes M. M. (1986) Selectwe optimization with compensation. The
dynamics between independence and dependence. Odczyt wygoszony na spotkaniu Gerontological Society of America,
Chicago, listopad.
Baltes P. B. (1987) Theoretical propositions on life-span developmental psychology. On the dynamics between growth and decline,
Developmental Psychology" 23, s. 611-626.
Baltes P. B. (1990) Toward a psychology of wisdom. Komunikat
wygoszony na dorocznym zjedzie Gerontological Society
of America, Boston, Massachusetts, listopad.
Baltes P. B., Reese H. W., Lipsitt L. P. (1980) Life-span developmental psychology. W: Annual review of psychology, M. Rosenzweig,
L. Porter (red.), Pao Alto, California, Annual Reviews Press.
Bandura A. (1965) Influence of models' reinforcement contingencies
on the acuisition ofimitatwe responses, Journal of Personality and Social Psychology" 1, s. 589-595.
Bandura A. (1970) Modeling therapy. W: Psychopathology today.
Experimentation, theory and research, W. S. Sahakian (red.),
Itasca, Illinois, Peacock.
Bandura A. (1973) Aggression. A social leaming analysis, Englewood Cliffs, New Jersey, Prentice-Hall.
Bandura A. (1977a) Social leaming theory, Englewood Cliffs, New
Jersey, Prentice-Hall.
Bandura A. (1977b) Self-efficacy, Psychological Review" 84,
s. 191-215.
Bandura A. (198la) In search of pure unidirectional determinants,
Behavior Therapy" 12, s. 30-40.
Bandura A. (1981b) Self-referent thought. A developmental analysis
of self-efficacy. W: Social cognitwe development. Frontiers and
possiblefutures,}. H. Flavell, L. Ross (red.), Cambridge, Cambridge University Press.
Bandura A. (1982a) The psychology of chance encounters and life
paths, American Psychologist" 37, s. 747-755.
Bandura A. (1982b) Self-efficacy mechanism in human agency,
Bandura A. (1986) Social foundations ofthought and action. A sotial

cognitive theory, Englewood Cliffs, Newjersey, Prentice-Hall.
Bandura A. (1988) Self-regulation ofmotivation and action through
goal systems. W: Cognition perspectives on emotion and motivation, V. Hamilton, G. H. Bower, N. H. Frijda (red.), Dordrecht, Kluwer Academic Publishers, s. 37-61.
Bandura A. (1990) Mechanisms of mora disengagement. W: Origins
ofterrorism. Psychologies, ideologies, theologies, states ofmind,
W. Reich (red.), New York, Cambridge University Press,
s. 161-191.
Bandura A. i in. (1980) Tests of generality of self-efficacy theory,
Cognitive Therapy and Research" 4, s. 39-66.
Bandura A., Mischel W. (1965) Modification of self-imposed delay of
reward through exposure to live and symbolic models, Journal
of Personality and Social Psychology" 2, s. 698-705.
Bandura A., Ross D., Ross S. A. (1963) Imitation offilm-mediated
aggressive models, Journal of Abnormal and Social Psychology" 66, s. 3-11.
Bandura A., Underwood B., Fromson M. E. (1975) Disinhibition of
aggression through dijfusion ofresponsibility and dehunmnization
ofvktims, Journal of Research in Personality" 9, s. 253-269.
Bane M.J., Ellwood D. T. (1989) One fifth ofthe natioris children.
Whyare they poor? Science" 245, s. 1047-1053.
Banks M. S., Bennett P. J. (1988) Optical and photoreceptor immaturities limit the spatial and chromatic vision ofhuman neonates,
Journal ofthe Optical Society of America" 5, s. 2059-2079.
Banks W. P., Krajicek D. (1991) Perception, Annual Review of Psychology" 42, s. 305-331.
Banuazizi A., Movahedi S. (1975) Interpersonal dynamics in a simulated prison. A methodologkal analysis, American Psychologist" 30, s. 152-160.
Banyai E. I., Hilgard E. R. (1976) Comparison of actwe-alert hypnotic induction with traditional relaxation induction, Journal
of Abnormal Psychology" 86, s. 218-224.
Barber T. X. (1976) Hypnosis. A scientific approach, New York, Psychological Dimensions.
BarchasJ. D. i in. (1975) Genetic aspects of catecholamine synthesis.
W: Genetic research in psychiatry, R. R. F. Eve, D. Rosenthal,
H. Brill (red.), Baltimore, Johns Hopkins University Press,
s. 27-62.
Baribeau-Braun J., Dicton T. W., Gosselin J. Y. (1983) Schizophrenia. A neurophysiological evaluation of abnormal information processing, Science" 219, s. 874-876.
Barinaga M. (1989) Can psychotherapy delay cancer deaths?
Science" 246, s. 246, 249.
Barinaga M. (1989) Mank depression gene put in limbo, Science" 246,
s. 886-887.
Barinaga M. (1990) Technical advences power neuroscience,
Science" 250, s. 908-909.
Barland G., Raskin D. C. (1976) Validity and reliability ofpolygraph
examinations of criminal suspects, (Raport nr 76-1, umowa
75-NI-99-0001), Washington, District of Columbia, U.S.
Department of Justice.
Barlett D. L., Steele J. B. (1979) Empire. The life, legend, and madness ofHoward Hughes, New York, Norton.
Barlow H. B., Hill R. M., Levick W. R. (1964) Retinal ganglion cells
responding selectively to direction and speed of image motion in
the rabbit, Journal of Physiology (London)" 173, s. 377-407.
Barnes D. (1987) Defect in Alzheimer's is on Chromosome 21, Science"
235, s. 846-847.
Barnes D. M. (1987) Biological issues in schizophrenia, Science" 235,
s. 430-433.
Barnes D. M. (1988) Schizophrenia genetks a mixed bag, Science" 242,
s. 1009.
Barnett S. A. (1967) Attack and defense in animal societies. W: Aggression and defense, C. D. Clemente, D. B. Lindsey (red.), Los
Angeles, University of California Press.
Baron A., Perone M., Galizio M. (1991) Analyzing the reinforcement process at the human level. Can application and behavioristic interpretation replace laboratory research? The Behavior
Analyst" 14.
Baron L., Straus M. A. (1989) Four theories ofrape in American society,
New Haven, Connecticut, Yale University Press.
Baron L., Straus M. A. (1989) Four theories ofrape in American society.
A state-level analysis, New Haven, Connecticut, Yale University
Press.
Barrios B. A., Shigetomi C. C. (1980) Copingskills training. Potential
for prevention offears and aiwieties, Behavior Therapy" 11,
s. 431-439.
Barron E, Harrington D. M. (1981) CreatMty intelligence, and personality, Annual Review of Psychology" 32, s. 439-476.
Barron F. X. (1963) Creativity and psychological growth. Origins of
personal vitality and creative freedom, Princeton, Newjersey,
Van Nostrand.
Barrow H. G., Tenenbaum J. M. (1986) Computational Approaches
to Vision. W: Handbook of perception and human performance,
K. Boff, L. Kaufman.J. Thomas (red.), t. 2, New York, Wiley,
s. 38-70.
Barthe D. G., Hammen C. L. (1981) The attributional model of
depression. A naturalistic extension, Personality and Sotial
Psychology Bulletin" 7(1), s. 53-58.
Bartlett F. C. (1932) Remembering. A study in experimental and
social psychology, Cambridge, Cambridge University Press.
Bartoshuk L. (1990) Psychophysiological insights on taste, Science
Agenda" sierpie/wrzesie, s. 12-13.
Basseches M. (1984) Dialectkal thinking and adult development,
Norwood, Newjersey, Ablex.
Bateson G. i in. (1956) Toward a theory of schizophrenia, Behavioral Science" 1, s. 251-264.
Baum A. (1990) Stress, intrusive imagery, and chroni distress,
Health Psychology" 9, s. 653-675.
Baum A. i in. (1982) Individual differences in coping with crowding.
Stimulus screening and social overload, Journal of Personality
and Social Psychology" 43, s. 821-830.
Baum A., Valins S. (1979) Architectural mediation of residential density and control. Crowding and the regulation of social contract.
W: Advances in experimental social psychology, L. Berkowitz
(red.), t. 12, New York, Academic Press.
Baumann L. J., Leventhal H. (1985) / can tell when my blood pressure is up, can't I? Health Psychology" 4, s. 203-218.
Baumrind D. (1967) Child care practices anteceding three pattems of
preschool behaviour, Genetic Psychology Monographs" 75,
s. 43-88.
Baumrind D. (1973) The development of instrumental competence
through socialization. W: Minnesota Symposium in Child Development, A. Pick (red.), t. 7, Minneapolis, University of Minnesota Press.
Baumrind D. (1985) Research using intentional deception. Ethical
issues revisited, American Psychologist" 40, s. 165-174.
Baumrind D. (1986) Sex differences in mora reasoning. Response to
Walker's (1984), conclusion that there are none, Child Development" 57, s. 511-521.
Bavelas A. i in. (1965) Experiments on the alteration ofgroup structure,
Journal of Experimental and Social Psychology" 1, s. 55-70.
Bayley N. (1956) Individual pattems ofdevelopment, Child Development" 27, s. 45-74.
Bayley N. (1969) Bayley Scales of Infant Development, New York,
The Psychological Corporation.
Baylor D. (1987) Photoreceptor signals and vision, lnvestigative
Opthalmology and Visual Science" 28, s. 34-49.
Bazerman M. H. (1990) Judgment in managerial decision making,
wyd. 2, New York, Wiley.
Beach F. A. (1955) The descent ofinstinct, Psychological Review"
62, s. 401-410.
Beardslee W. R., Mack J. E. (1983) Adolescents and the threat ofnuclear

war. The evolution ofa perspective, Yale Journal of Biological
Medicine" 56(2), s. 79-91.
Beck A. T. (1967) Depression. Clinkal, experimental, and theoretical
aspects, New York, Harper and Row.
Beck A. T. (1976) Cognitne therapy and emotional disorders, New
York, International Universities Press.
Beck A. T. (1983) Cognitne theory of depression. New perspectives.
W: Treatment of depression. Old contiwersies and new approaches,
P. J. Clayton, J. E. Barrett (red.), New York, Raven Press,
s. 265-290.
Beck A. T. (1985) Cognitive therapy. W: Comprehensive textbook of
psychiatry, H. I. Kapan, J. Sandock (red.), wyd. 4, Baltimore,
Williams and Wilkins.
Beck A. T. (1988) Cognitne approaches to panie disorders. Theory
and therapy. W: Panie. Psychological perspectives, S. Rachman,
J. D. Maser (red.), New York, Guilford Press.
Beck A. T., Emery G. (1985) Anxiety disorders and phobias. A cognitive perspective, New York, Basic Books.
Beck A. T. i in. (1979) Cognitive therapy of depression, New York,
Guilford Press.
Beck J. (1966) EJfects of orientation and ofshape similary on perceptualgrouping, Perception and Psychophysics" 1, s. 300-302.
BeckJ. (1972) Similarity groupings and peripheral discriminability under
uncertainty, American Journal of Psychology" 85, s. 1-20.
Beck M., Crowley G. (1990) Beyond lobotomies. Psychosurgery is
safer-but still a ranty, Newsweek" 26 marca, s. 44.
Becker G. (1978) The mad genius contiwersy. A study in the sociology ofdeviance, Beverly Hills, California, Sag.
Beecher E. (1972) Licit and illicit drugs, Boston, Little, Brown.
Beecher H. K. (1956) Relationship of significance ofwound to the
pain experienced, Journal of the American Medical Association" 161, s. 1609-1613.
Beecher H. K. (1959) Measurement of subjective responses, New
York, Oxford University Press.
Begg I., Paivio A. V. (1969) Concreteness and imagery in sentence meaning, Journal of Verbal Learning and Behavior" 8, s. 821-827.
Begley S. (1989) The stujfthat dreams are mad of Newsweek"
14 maja, s. 41-44.
Bekerian D. A., BowersJ. M. (1983) Eyewitness testimony. Wer we
misled? Journal of Experimental Psychology. Learning,
Memory, and Cognition" 9, s. 139-145.
Bekesy G. von (1960) Experiments in hearing, New York, McGraw-Hill.
Bekesy G. von (1961) Concerning the fundamental component of
periodic pulse pattems and modulated vibrations observed in the
cochlear model with nerve supply, Journal of the Acoustical
Society of America" 33, s. 888-896.
Belk R. W. (1988) Possessions and the extanded self, Journal of
Consumer Research" 15, s. 139-168.
Bell A. P., Weinberg M. S. (1978) Homosexualities. A study ofdnersity among men and women, New York, Simon and Schuster.
Bell A. P., Weinberg M. S., Hammersmith S. K. (1981) Sexual preference, Bloomington, Indiana University Press.
Bell I. R. (1982) Clinkal ecology, Bolinas, California, Common
Knowledge Press.
Bell L. V. (1980) Treating the mentally ill. From colonial times to the
present, New York, Praeger.
Bell R. R. (1974) Female sexual satisfaction as related to levels ofeducation. W: Sexual behavior, L. Gross (red.), Flushing, New
York, Spectrum, s. 3-11.
Belloc N. B. (1973) Relationship ofhealth practices and mortality,
Preventive Medicine" 2, s. 67-81.
Belloc N. B., Breslow L. (1972) Relationship ofphyskal health status
andfamily practices, Preventive Medicine" 1, s. 409-421.
Bellugi U., Klima E. S., Siple P. A. (1975) Remembering in signs,
Bem D. J. (1970) Beliefs, attitudes;and human affairs, Belmont, California, Brooks/Cole.

Bem D. J. (1972) Self-perception theory. W: Advances in experimental
social psychology, L. Berkowitz (red.), t. 6, New York, Academic Press, s. 1-62.
Bem D. J., Allen A. (1974) 0/7 predkting some ofthe people some of
the time. The searchfor cross-situational consistencies in behavior, Psychological Review" 81(6), s. 506-520.
Bem S. L. (1974) The measurement of psychological androgyny, Journal of Consulting and Clinical Psychology" 42, s. 155-162.
Bem S. L. (I981a) The Bem Sex Role liwentory. Profesional manua,
Pao Alto, California, Consulting Psychology Press.
Bem S. L. (1981b) Gender schema theory. A cognitive account ofsex
typing, Psychological Review" 88, s. 354-364.
Bem S. L. (1984) Androgyny and gender schema theory. A conceptual
and empirical integration. W: The psychology of gender, T. B. Sonderegger (red.), Nebraska Symposium on Motivation, 1984,
Lincoln, Nebraska, University of Nebraska Press.
Benbow C. P., Stanley J. C. (1987) Sex differences in mathematical
reasoning ability, Science" 222, s. 1029-1031.
Benedict R. (1938) Continuities and discontinuities in cultural conditioning, Psychiatry" 1, s. 161-167.
Benedict R. (1959) Pattems ofculture, Boston, Hougton Mifflin.
Beninger J. R. (1986) The control revolution. Technological and economic origins ofthe information society, Cambridge, Massachusetts, Harvard University Press.
Bennett B. M., Hoffman D. D., Prakash C. (1989) Observer mechanics. A forma! theory of perception, New York, Academic Press.
Bennett H. L. (1983) Remembering drink orders. The memory skills
of cocktail waitresses, Human Learning" 2, s. 157-169.
Benson H. (1975) The relaxation response, New York, Morrow.
Berglas S., Jones E. E. (1978) Drug choice as a self-handicapping
strategy in response to noncontingent success, Journal of Personality and Social Psychology" 36, s. 405-417.
Berk L. S. i in. (1989) Neuroendocrine and stress hormone changes during
mirthfiil laughter, American Journal of Medical Science" 298,
s. 390-396.
Berkman L. F, Syme S. L. (1979) Social networks, host resistance, and
mortality. A nine-year follow-up study of Alameda Country residents, American Journal of Epidemiology" 109, s. 186-204.
Berkowitz L. (1982) Aversive conditions as stimuli to aggression, Advances in Experimenta! Social Psychology" 15, s. 249-288.
Berkowitz L. (1988) lntroduction to social psychological studies of
the self. Perspectives and programs. W: Advances in experimental
social psychology, L. Berkowitz (red.), t. 21, New York, Academic Press, s. 57-95.
Berlyne D. E. (1950) Stimulus intensity and attention in relation to
learning theory, Cjuarterly Journal of Experimental Psychology" 2, s. 71-75.
Berlyne D. E. (1951) Attention to change, British Journal of Psychology" 42, s. 269-278.
Berlyne D. E. (1958) The influence of complexity and novelty in visual figures on orienting responses, Journal of Experimental
Psychology" 55, s. 289-296.
Berlyne D. E. (1960) Confict, arousal, and curiosity, New York,
McGraw-Hill.
Berlyne D. E. (1967) Reinforcement and arousal. W: Nebraska Symposium on Motivation, 1966, O. Levine (red.), Lincoln, Nebraska, University of Nebraska Press.
Bernard C. (1878) La science experimentale, Paris, J. B. Baille'ere and Fils.
Bernard L. L. (1924) Instinct, New York, Holt, Rinehart and Winston.
Berndt T. J. (1979) Developmental changes in conformity to peers and
parents, Developmental Psychology" 15, s. 608-616.
Bernstein I. L. (1988) What does learning have to do with weight loss
and cancer? Proceedings of the Science and Public Policy
Seminar ofthe Federation of Behavioral, Psychological and
Cognitive Sciences", Washington, District of Columbia.
Bernstein I. L. (1990) Salt preference and deve!opment, Developmental Psychology" 26, s. 552-554.
BerryJ. W. (1967) Independence and conformity in subsistence level
societies, Journal of Personality and Social Psychology" 7,
s. 415-418.
Berscheid E., Walster E. H. (1978) Interpersonal attraction, wyd. 2,
Reading, Massachusetts, Addison-Wesley.
Bettelheim B. (1962) Symbolic wounds, puberty rites and the eiwious
mae, New York, Collier.
Betz E. L. (1982) Need fiilfillment in the career development of
women, Journal of Vocational Behavior" 20, s. 53-66.
Beyond ego. Transpersonal dimensions in psychology (1980)
R. N. Walsh, F. Vaughan (red.), Los Angeles, Tarcher.
Biaggio M. K., Bittner E. (1990) Psychology and optometry. Interaction and collaboration, American Psychologist" 45,
s. 1313-1315.
Bieber I. i in. (1962) Homosexuality, New York, Vintage Books.
Biederinan I. (1985) Recognition by components. A theory ofobject
recognition, Computer Vision Graphics and Image Processing" 32, s. 29-73.
Biederman I. (1987) Recognition by components, Psychological
Review" 94, s. 173-211.
Biederman I. (1989) Higher-level vision. VJ:An iiwitation to cognitive
science, D. N. Osherson i in. (red.), Cambridge, Massachusetts, MIT Press.
Bielski R. J., Friedel R. O. (1977) Subtypes of depression, diagnosis
and medical management, Western Journal of Medicine"
126, s. 347-352.
Bigelow H. J. (1850) Dr. Harlow's case of recovery from the passage
of an iron bar through the head, American Journal of Medical
Science" 20, s. 13-22.
Billings A. G., Moos R. H. (1982) Family etwironments and adaptation. A clinically applicabe typology, American Journal of Family Therapy" 10, s. 26-38.
Binet A. (1894) Psychologie des grandes calculateurs et joueurs
d'echecs, Paris, Hachette.
Binet A. (1911) Les idees modernes sur les enfants, Paris, Flammarion.
Binkley S. (1979) A timekeeping enzyme in the pineal gland, Scientific American" 204(4), s. 66-71.
Biofeedback and self-regulation (1979) N. Birbaumer, H. Kimmel
(red.), Hillsdale, New Jersey, Erlbaum.
Bird O. A. (1974) Humanities. Encyclopaedia Brittanica (Macropaedia),t. 8, s. 1179-1183.
Bitner R. (1983) Awareness during anesthesia. W: Complications in
anesthesiology, F. Orkin, L. Cooperman (red.), Philadelphia,
Lippincott, s. 349-354.
Bitterman M. E. (1975) The comparative analysis of leaming,
Science" 188, s. 699-709.
Black I. B. i in. (1987) Biochemistry of information storage in the
neiyous system, Science" 236, s. 1263-1268.
Blake R., Hirsch H. V. B. (1975) Deficits in binocular depth perception
in cats after altering monocular deprivation, Science" 190,
s. 1114-1116.
Blakemore C, Campbell P. W. (1969) On the existence ofneurons in
the human visual system selectively sensitive to the orientation and
size ofretinal images, Journal of Physiology" 203, s. 237-260.
Blaney P. H. (1986) Affect and memory. A review, Psychological
Bulletin" 99, s. 229-246.
Blank A. A. Jr (1982) Stresses ofwar. The example ofVietnam. W:
Handbook of stress, L. Goldberger, S. Breznitz (red.), New
York, Free Press/Macmillan, s. 631-643.
Blass E. M. (1990) Suckling. Determinants, changes, mechanisms,
and lasting impressions, Developmental Psychology" 26,
s. 520-533.
Blass E. M., Teicher M. H. (1980) Suckling, Science" 210, s. 15-22.
Bleuler M. (1978) The long-term course of schizophrenic psychoses.
W: The natur ofschizophrenia. New approaches to research and
treatment, L. C. Wynne, R. L. Cromwell, S. Mattysse (red.),

New York, Wiley, s. 631-636.
Blight J. G. (1987) Toward a policy-relevant psychology ofavoiding
nuclear war. Lessons for psychologists from the Cuban missile crisis, American Psychologist" 42, s. 12-19.
Bloch S., Reddaway P. (1977) Psychiatrie terror. How Soviet psychiatry is used to suppress dissent, New York, Basic Books.
Bock A. (1980) An iiwestigation of the response of the spouse to
chroni pain behavior, Pain" 9, s. 243-252.
Bock J. H. (1983) Differential premises arising from dijferential
socialization of the sexes. Some conjectures, Child Development" 54, s. 1335-1354.
Blodgett R. (1986) Lost in the stars. Psychics strike out (again),
People Expression", maj, s. 32-35.
Bly R. (1990) Iron John, New York, Addison-Wesley.
Bohman M. i in. (1987) The geneties of alcoholisms and related disorders, Journal of Psychiatrie Research" 21, s. 447-452.
Bolger N. i in. (1989) Effects of daily stress on negative mood, Journal of Personality and Social Psychology" 57, s. 808-818.
Bolles R. C, Faneslow M. S. (1982) Endorphins and behavior,
Annual Review of Psychology" 33, s. 87-101.
Bond C. E, Brockett D. R. (1987) A social context-personality index
theory of memory for acquaintances, Journal of Personality
Bond L. A. (1988) Teaching developmental psychology. W: Teaching
a psychology of people. Resources for gender and sociocultural
awareness, P. A. Bronstein, K. Quinna (red.), Washington,
District of Columbia, APA, s. 45-52.
Bongiovanni A. (1977) A review of research on the effects ofpunishment in the schools. Odczyt wygoszony na Conference on
Child Abuse, Children's Hospital National Medical Center,
Washington, District of Columbia.
Bono F. de (1970) Lateral thinking, New York, Harper.
Bootzin R. R. (1975) Belwvior modification and therapy. An introduetion. Cambridge, Massachusetts, Winthrop.
Bootzin R. R., Nicasio P. M. (1978) Behavioral treatmentsfor insomnia. W: Progress in behavior modification, M. Hersen, R. Eisler,
P. Miller (red.), New York, Academic Press.
Boring E. G. (1950) A history of experimental psychology, wyd. 2,
New York, Appleton-Century-Crofts.
Boring E. G., Langfeld H. S., Weld H. P. (1948) Fundations of Psychology, New York, Wiley.
Borke H. (1975) Piagefs mountains revisited. Changes in the egocentric landscape, Developmental Psychology" 11, s. 240-243.
Borkovec T. D. (1982) Insomnia, Journal of Consulting and Clinical Psychology" 50, s. 880-985.
Borod C. i in. (1988) Emotional and non-emotionalfacial behavior in
patients with unilateral brain damage, Journal of Neurological and Neurosurgical Psychiatry" 5, s. 826-832.
Botvin G. J., Eng A. (1982) The efficacy of a multicomponent
approach to the prevention of cigarette smoking, Preventive
Medicine" 11, s. 199-211.
BotwinickJ. (1977) Intellectual abilities. W: Handbook of the psychology ofaging, J. E. Birren, K. W. Schaie (red.), New York,
Van Nostrand Reingold, s. 580-605.
Bouchard T. J. Jr i in. (1990) Sources of human psychological differences. The Minnesota study oftwins reared apart, Science" 250,
s. 223-228.
Bouchard T. J. Ji; McGue M. (1981) Familial studies of intelligence.
A review, Science" 212, s. 1055-1059.
Bouchard T. J. Jr, McGue M. (1990) Genetic and eiwironmental influences on adult personality. An analysis of adopted twins reared
apart, Journal of Personality" 58, s. 263-295.
Bourguignon E. (1973) Introduction. A framework for the comparative study of altered states ofconsciousness. W: Religion, altered
states of consciousness, and social change, E. Bourguignon
(red.), Columbus, Ohio State University Press.
Bourguignon E. (1979) Psychological anthropology. An introduction

to human natur and cultural differences, New York, Holt, Rinehart, and Winston.
Bower G. H. (1972) A selective review of organizational factors in
memory. W: Organization of memory, E. Tulving, W. Donaldson (red.), New York, Academic Press.
BowerG. H. (1981) Mood and memory, American Psychologist" 36,
s. 129-148.
Bower G. H. (1991) Emotions and social perception. Mowa wygoszona na Western Psychological Association, kwiecie, San
Francisco, California.
BowerS. A., BowerG. H. (\99\) Assertingyourself. A practical guide
for positive change, Reading, Massachusetts, Addison-Wesley
(wyd. oryg. 1976).
Bowers K. S. (1976) Hypnosisfor the seriously airious, New York, Norton.
Bowers M. B. Jr (1980) Biochemical processes in schizophrenia.
An update. W: Special Report. Schizophrenia, 1980, S. J. Keith,
L. R. Mosher (red.), Washington, District of Columbia, U.S.
Government Printing Office.
Bowlby J. (1969) Attachment and loss, t. 1. Attachment, New York,
Basic Books.
Bowlby J. (1973) Attachment and loss, t. 2. Separation, anxiety and
anger, London, Hogarth.
Boyd J. H., Weissman M. M. (1981) Epidemiology ofaffective disorders. A reexamination and future direetions, Archives of
General Psychiatry" 38, s. 1039-1046.
Braginsky B., Braginsky D. (1967) Schizophrenic patients in the psychiatrie interview. An experimental study of their ejfectiveness at
manipulation, Journal of Consulting Psychology" 31,
s. 543-547.
Braginsky B., Braginsky D., Ring K. (1969) Methods of madness.
The mentol hospital as a last resort, New York, Holt, Rinehart
and Winston.
Braine M. D. S. (1976) Children's first word combinations, Monographs of the Society for Research in Child Development" 41,
seria nr 164.
Bransford J. i in. (1986) Teaching, thinking and problem soMng,
Bransford J. D., Franks J. J. (1971) The abstraction of linguistic
ideas, Cognitive Psychology" 2, s. 331-350.
Bransford J. D., Johnson M. K. (1972) Contextual prereuisites for
understanding. Some iiwestigations of comprehension and recall,
Journal ofVerbal Learning and Verbal Behavior" 11, s. 17-21.
Bransford J. D., Johnson M. K. (1973) Considerations ofsomeproblems of comprehension. W: Visual information processing,
W. G. Chase (red.), New York, Academic Press.
Breakey W. R., Fischer P. J. (1990) Homelessness. The extent ofthe
problem, Journal of Social Issues" 46, s. 31-47.
Breggin P. R. (1979) Electroshock. Its brain disabling effects, New
York, Springer.
Bregman A. S. (\98\) Asking the whatfor" uestion in auditory perception. W: Perceptual organization, M. Kobovy, J. Pomerantz
(red.), Hillsdale, New Jersey, Erlbaum, s. 99-118.
Breland K., Breland M. (1951) A field of applied animal psychology,
Breland K., Breland M. (1961) A misbehavior oforganisms, American Psychologist" 16, s. 681-684.
Brennan P., Kaba H., Keverne E. B. (1990) Olfactory recognition.
A simple memory system, Science" 250, s. 1223-1226.
Brenner M. H. (1976) Estimating the social costs of national economic policy. Implications for mental and physical health and criminal violence. Raport przygotowany dla Joint Economic
Committee of Congress, Washington, District of Columbia,
U.S. Government Printing Office.
Breo D. L. (1989) In treating the pathological gamblei; MDs must
overcome the attitude, why bother?", Journal of the American Medical Association" 262, s. 2599-2603.
Brett J. F. i in. (1990) Negative affectnity and the reporting ofstressful life events, Health Psychology" 9, s. 57-68.
Breuer J., Freud S. (1955) Studies on hysteria. W: The standard edition of the complete psychological works of Sigmund Freud,
J. Strachey (red. i tum.), t. 2, London, Hogarth Press (wyd.
oryg. 1895).
Brewer M. B. (1979) In-group bias in the minimal intergroup situation. A cognitive-motivational analysis, Psychological Bulletin" 86, s. 307-324.
Briand K. A., Klein R. M. (1988) Conceptual masking in briefvisital
displays, Canadian Journal of Psychology" 42, s. 496-502.
Bridgeman B. (1983) Independent evidencefor neural systems mediating blindsight, The Behavioral and Brain Sciences" 6,
s. 450-451.
Brim O. G., Kagan J. (1980) Constancy and change in human development, Cambridge, Harvard University Press.
Brislin R. W. (1981) Cross-cultural encounters. Face-to-face encounters, New York, Pergamon.
Broadbent D. E. (1954) The role of auditory localization in attention
and memory span, Journal of Experimental Psychology" 47,
s. 191-196.
Broadbent D. E. (1958) Perception and communication, London,
Pergamon Press.
Broadbent D. E. (1971) Decision and stress, New York, Academic Press.
Broadbent D. E., Gregory M. (1967) Perception of emotionally
toned words, Natur" 215, s. 581-584.
Brody E. B., Brody N. (1976) Intelligence. Natur, determinants, and
conseuences, New York, Academic Press.
Brody R. V. (1986) Pain management in terminal disease, Focus.
A Review of AIDS Research" 1, s. 1-2.
Broman S. H., Nichols P. I., Kennedy W. A. (1975) Preschool IQ.
Prenatal and early deve!opmental correlates, Hillsdale, Newjersey, Erlbaum.

Bronfenbrenner U. (1977) Toward an experimental ecology of human
development, American Psychologist" 32, s. 513-531.
Brwennan I. K. i in. (1972) Sex-ro!e stereotypes. A current
appraisal, Journal of Social Issues" 28(2), s. 59-78.
Brown A. L., De Loache J. L. (1978) Skills, plans, and self-regulation.
W: Children's thinking. What develops? R. S. Siegler (red.),
Hillsdale, New Jersey Erlbaum, s. 3-35.
Brown A. M. (1990) Human universals. Nie publikowany maszynopis, University of California, Santa Barbara.
Brown B., Rosenbaum L. (1983) Stress effects on 1Q. Odczyt
wygoszony na spotkaniu American Association for the
Advancement of Science, maj, Detroit, Michigan.
Brown J. D. (1991) Stayingfit and staying well. Physical fitness as
a moderator oflife stress, Journal of Personality and Social
BrownJ. S. (1961) The motivation ofbehavior, New York, McGraw-Hill.
Brown R. (1986) Social psychology. The second edition, New York,
The Free Press.
Brown R., Hanlon C. (1970) Derivational complexity and order of
acuisition. W: Cognition and the development of language,
J. R. Hayes (red.), New York, Wiley.
Brown R. W., McNeil D. (1966) The tip-of-the tongue" phenomenon, Journal of Verbal Learning and Verbal Behavior" 5,
s. 325-337.
Brownell K. D. (1982) Obesity. Understanding and treating a serious,
prevalent, and refractory disorder, Journal of Clinical and
Consulting Psychology" 50, s. 820-840.
Brownell K. D. i in. (1986) Understanding and preventing relapse,
Americal Psychologist" 41, s. 765-782.
BrunerJ. (1986) Actual minds, possible worlds, Cambridge, Massachusetts, Harvard University Press.
BrunerJ. S. (1978) Poza dostarczone informacje. Studia z psychologii
poznawczej, tum. B. Mroziak, J. M. Anglin (wybr, red.,
Wstp), Warszawa, PWN (wyd. oryg. 1973).
Bruner J. S., Goodman C. C. (1947) Value and need as organizing

factors in perception, Journal of Abnormal and Social Psychology" 42, s. 33-44.
Bruner J. S., 01ver R. R., Greenfield P. M. (1966) Studies in cognitive growth, New York, Wiley.
Bryant D. J. (1990) Implicit associative responses influence encoding
in memory, Memory and Cognition" 18, s. 348-358.
Buchsbaum M. S. (1980) The two brains. W: 1981 yearbook ofsciencesandthefiiture. Chicago, Encydopaedia Britannica, s. 138-153.
Buck R. (1984) The communication ofemotion, New York, Guilford.
Biihler C. (1968) Fulfillment and failure in life. W: The course of
luiman life, C. Biihler, F. Massarik (red.), New York, Springer.
Bullock M., Gelman R. (1979) Preschool children's assumptions about
cause and effect. Temporal coding, Child Development" 50,
s. 89-96.
BulmanJ. R., Wortinan C. B. (1977) Attribution ofblame and coping
in the real world". Severe accident wctims react to their lot, Journal of Personality and Social Psychology" 35, s. 351-363.
BurkJ. P., Sher K. J. (1990) Labeling the child ofan alcoholic. Negative stereotyping by mentol health professionals and peers,
Journal of Studies of Alcohol" 51, s. 156-163.
Buss A. H. (1980) Self-consciousness and social anxiety, San Francisco, Freeman.
Buss D. M. (1991) Evolutionary personality psychology, Annual
Review of Psychology" 42, s. 459-492.
Buss D. M. (1996) Ewolucja podania. Strategia doboru seksualnego ludzi, Gdask, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne
(wyd. oryg. 1989).
Butcher J. N. (1988) Personality factors in drug addiction, NIDA
Research Monograph" 89, s. 87-92.
Butcher J. N. (1989) Why use the MMP1-2? W: Topics in MMPI-2
Interpretation,}. N. Butcher, J. R. Graham (red.), Minneapolis.
MMPI-2 Workshops and Symposia, Department of Psychology, University of Minnesota.
Butcher J. N., Finn S. (1983) Objective personality assessment in clinical settings. W: The clinical psychology handbook, M. H. Jersen, A. E. Kazdin, A. S. Bellock (red.), New York, Pergamon,
s. 329-344.
Butcher J. N. i in. (1989) Manua for the restandardized Minnesota
Multiphasic Personality Iiwentory. MMPI-2. An administrative
and interpretative guide, Minneapolis, University of Minnesota Press.
Butler M. J., Rice L. N. (1963) Audience, self-actualization, and drive
theory. W: Concepts of personality,}. M. Wepman, R. W. Heine
(red.), Chicago, Aldine, s. 79-110.
Butler R. A., Harlow H. F. (1954) Persistence ofvisual exploration in
monkeys, Journal of Comparative and Physiological Psychology" 47, s. 258-263.
Butler R. N., Lewis M. I. (1982) Aging and mentol health. Positive psychosocial and biomedical approaches, wyd. 3, St. Louis, Mosby.
Buzan T. (1976) Use both sides ofyour brain, New York, Dutton.
Bykov K. M. (1957) The cerebral cortex and the internat organs, New
Byrne D. (1971) The attraction paradigm, New York, Academic Press.
Byrne D. (1981) Predicting human sexual behayior. G. Stanley Hali
odczyt wygoszony na spotkaniu American Psychological
Association, sierpie, Los Angeles, California.
c
Cairns R. B., ValsingerJ. (1984) Child psychology, Annual Review
CalambokidisJ. (1986) 20 padziernika, [List do Greenpeace].
Calkins M. P. (1988) Designfor dementia. Planning emironments for
the elderly and the confused, Owings Mills, Maryland, National
Health Publishing.
Calkins M. W. (1893) Statistics ofdream, American Journal of Psychology" 5, s. 311-343.

Caineron P. i in. (1968) Cognitive functionings of college students in
a genera psychology class. Odczyt wygoszony na spotkaniu
American Psychological Association, wrzesie, San Francisco,
California.
Campbell F. W., RobsonJ. G. (1968) Application of Fourier analysis
to the yisibility of gratings, Journal of Physiology" 197,
s. 551-566.
Campion J., Latto R., Smith Y. M. (1983) ls blindsight an effect of
scattered light, spared cortex, and near threshold vision? The
Behavioral and Brain Sciences" 6, s. 423-486.
Campos J. J. i in. (1983) Socioemotional development, t. 2, New
York, Wiley.
Cannon W. B. (1927) The james-Lange theory ofemotion. A critical
examination and an alternative theory, American Journal of
Cannon W. B. (1929) Bodily changes in pain, hungei; fear and rage,
wyd. 2, New York, Appleton-Century-Crofts.
Cannon W. B. (1934) Hunger and thirst. W: A handbook of genera
experimental psychology, C. Murchison (red.), Worcester,
Massachusetts, Clark University Press.
Cannon W. B. (1942) Woodoo" death, American Anthropolgist"
44, s. 169-181.
Cannon W. B. (1957) Woodoo" death, Psychosomatic Medicine"
19, s. 182-190.
Cannon W. B., Washburn A. L. (1912) An explanation of hunger,
American Journal of Physiology" 29, s. 441-454.
Cantor N., Kihlstrom J. F. (1987) Social intelligence. The cognitive
basis of personality. W: Review of personality and social psychology, P. Shaver (red.), t. 6, Beverly Hills, California, Sag,
s. 15-34.
.
Cantor N., Mischel W. (1979) Traits as prototypes. Effects on recognition memory, Journal of Personality and Social Psychology" 35, s. 38-48.
Caplan G. (1969) A psychiatrisfs casebook, McCalFs" listopad, s. 65.
Caplan P. J. (1984) The myth of women's masochista, American
Caplow T. (1982) Middletown famillies. Fifty years of change and
continuity, Minneapolis, University of Minnesota Press.
Caporeal L. R. (1976) Ergotism. The Satan loosed in Salem?
Science" 192, s. 21-26.
Carey S. (1978) The child as word kamer. W: Linguistic theory and
psychological reality, M. Halle, J. Bresnan, G. A. Miller (red.),
Cambridge, Massachusetts, MIT Press, s. 265-293.
Carlsmith J. M., Gross A. (1969) Some effects ofguilt on compliance,
Journal of Personality and Social Psychology" 11, s. 232-240.
Carlsmith J. M., Lepper M. R., Landauer T. K. (1974) Children's
obedience to adult reuests. lnteractive effects ofanxiety arousal
and apparent punitiveness of adults, Journal of Personality
CarlsonJ. G., Wood R. D. (1974) Need the fina solution bejustified?
Nie publikowany maszynopis, University of Hawaii.
Carlsson A. (1978) Antipsychotic drugs, neurotransmitters, andschizophrenia, American Journal of Psychiatry" 135, s. 164-173.
Carlton J. (1990) When Californians use leafblowers, life is less mellow, The Wall Street Journal" 4 grudnia, s. Al, A7.
Carmichael L. (1926) The development of behavior in vertebrates
experimentally removed from the influence of external stimulation, Psychological Review" 33, s. 51-58.
Carmichael L. (1970) The onset and early development ofbehavior.
W: CarmichaeFs manua of child psychology, P. H. Mussen
(red.), t. 1, wyd. 3, New York, Wiley.
Carnegie Foundation (1990) Adolescence. Path to a productive life
or a diminished future? Carnegie Quarterly" zima-wiosna.
Carnes P. (1983) Out of the shadows. Understanding sexual addiction, Minneapolis, Minnesota, CompCare Publications.
Carnes P. (1991) Don't cali it love. Recovery from sexual addiction,

New York, Bantam.
Carpenter G. C. (1973) Differential response to mother and stranger
within the first month oflife, Bulletin of the British Psychological Society" 16, s. 138.
Carr T. H. (1979) Orthography and familiary effects in word processing,
Journal of Experimental Psychology. General" 108, s. 389-414.
Carrell M. R., Dittrich J. E. (1978) Euity theory. The recent literatur, methodological considerations, and new directions, Academy of Management Review" 3, s. 202-210.
Carskadon M. A., Dement W. C. (1989) Normal human sleep.
An overview. W: Principles and practice of sleep medicine,
M. Krugger, T. Roth, W. C. Dement (red.), Philadelphia, Saunders, s. 3-13.
Carstensen L. L. (1987) Age-related changes in social activity. W:
Handbook of clinical gerontology, L. L. Carstensen, B. A. Edelstein (red.), New York, Pergamon Press, s. 222-237.
Carstensen L. L. (1991) SelectMty theory. Social activity in life-span
context. W: Annual Review of Geriatrics and Gerontology,
K. W. Schaie (red.), t. 11, New York, Springer.
Cartwright R. D. (1978) A primer on sleep and dreaming, Reading,
Massachusetts, Addison-Wesley.
Cartwright R. D. (1982) The shape ofdreams.W: 1983 yearbook of
science and the future, Chicago, Encydopaedia Britannica.
Cartwright R. D. (1984) Broken dreams. A study of the effects of
dworce and depression on dream content, Psychiatry" 47,
s. 251-259.
Cartwright S. (1851) The diseases and physical peculiarities of the
Negro race, New Orleans Medical and Surgical Journal" maj.
Carver C. S., Scheier M. F, Weintraub J. K. (1989) Assessing coping strategies. A theoretically based approach, Journal of Personality and Social Psychology" 56, s. 267-283.
Carver C. S., Scheier M. P. (1981) Attention and self-regulation.
A control theory approach to human behavior, New York,
Springer-Verlag.
Case R. S. (1985) Intellectual development. A systematic reinterpretation, New York, Academic Press.
Caspi A., Bem D. J. (1990) Personality continuity and change across
the life course. W: Handbook of personality theory and research,
L. A. Pervin (red.), New York, Guilford Press, s. 549-575.
Caspi A., Elder G. H. Ji; Bem D. J. (1988) Moving awayfrom the
world. Life-course patterns of shy children, Developmental
Catania J. A., Kegeles S. M., Coates T. J. (1990) Towards an understanding ofrisk behavior. An AIDS risk reduction model (ARRMj,
Health Education Quarterly" 17, s. 53-72.
Cattell R. B. (1963) Theory of fluid and crystallized intelligence. A critical experiment, Journal of Educational Psychology" 54, s. 1-22.
Cattell R. B. (1971) Abilities. Their stnicture and growth, Boston,
Houghton Mifflin.
Cattell R. B. (1972) The 16 PF and basie personality stnicture. A reply
to Eysenck, Journal of Behavioral Science" 1, s. 169-187.
Cattell R. B. (1982) The inheritance of personality and ability.
Research methods andfmdings, New York, Academic Press.
Catterall W. A. (1984) The molecular basis ofneuronal excitability,
Science" 223, s. 653-661.
Chile. Evidence of tortur (1983) Amnesty International, London,
Amnesty International Publications.
Centennial celebrcition of the principles of psychology (1990) R. M.
Arkin (restr), Personality and Social Psychology Bulletin"
16(4).
Cermak L. S., Craik F. I. M. (1979) lewls of processing in human
memory, Hillsdale, New Jersey, Erlbaum.
Cervone D., Peake P. K. (1986) Anchoring, ejficacy and action. The
influence of judgmental heuristies on self-ejficacy judgements,
Journal of Personality and Social Psychology" 50,
s. 492-501.
Chamberlain K., Zika S. (1990) The minor events approach to stress.

Supportfor the use ofdaily hassles, British Journal of Psychology" 81, s. 469-481.
Chapin S. F. (1913) Introduction to the study of social evolution, New
York, Century.
Chapman P. D. (1988) Schools as sorters. Lewis M. Terman, applied
psychology, and the intelligence testing movement, 1890-1930,
New York, New York University Press.
Chapman R. M., McCraryJ. W., Chapman J. A. (1978) Short-term
memory. The storage" component ofluiman brain responses predicts recall, Science" 202, s. 1211-1213.
Charen M. (1990) Say no way. Time for good old self-control, San
Francisco Examiner-Chronicle" 11 marca, This World Section, s. 3.
Charles Darwin's autobiography (1950) F. Darwin (red.), New York,
Schuman.
Chase W. G., Ericsson K. A. (1981) Skilled memory. W: Cognitive
skill and their acuisition,]. R. Anderson (red.), Hillsdale, New
Jersey, Erlbaum.
Chase W. G., Simon H. A. (1973) Perception in chess. W: Visual information processing, W. G. Chase (red.), New York, Academic
Press, s. 215-281.
Chasnoff I. J. (1989) Temporal patterns ofcocaine use in pregnancy,
Journal of the American Medical Association" 261, s. 24-31.
Chasnoff I. J. i in. (1985) Cocaine use in pregnancy, New England
Journal of Medicine" 313, s. 666-669.
Chasnoff 1. J. i in. (1989) Temporal patterns ofcocaine use in pregancy. Perinatal outeome, Journal of the American Medical
Association" 261, s. 1741-1744.
Chawlisz K., Diener E., Gallagher D. (1988) Autonomie arousal
feedback and emotional experience. Evidence from the spina cord
injured, Journal of Personality and Social Psychology" 54,
s. 820-828.
Cheek D. (1979) Awareness ofmeaningful sounds under genera anesthesia. Consideration and a review of the literatur 1959 to
1979. Odczyt wygoszony na dorocznym spotkaniu American Society of Clinical Hypnosis, listopad.
Cheek J. (1989) Conuering shyness. The battle anyone can win, New
York, Putnam.
Cheek J. M., Busch C. M. (1981) The influence of shyness on loneliness in a new situation, Personality and Social Psychology
Bulletin" 7, s. 572-577.
Chen 1. (1990) Qiiake may have caused baby boom in BayArea, The
San Francisco Chronicie" 13 lipca, s. A3.
Cheney D. L., Seyfarth R. (1985) Vervet monkey alarm calls. Manipulation though shared information, Behayior" 4, s. 150-166.
CherfasJ. (1990) Science responds to terror, Science" 31 sierpnia,
s. 981.
Cherkin A., Harrour P. (1971) Anesthesia and memory proceses,
Anesthesiology" 34, s. 469-474.
Cherry E. C. (1953) Some experiments on the recognition ofspeech,
with one and with two ears, Journal of the Acoustical Society of America" 25, s. 975-979.
Chi M. T. H., Feltovich P. J., Glaser R. (1981) Categorization and
representation ofphysics problems by experts and novices, Cognitive Science" 5, s. 121-152.
Chi M. T. H., Koeske R. D. (1983) Network representation ofa child's
dinosaur knowledge, Developmental Psychology" 19,
s. 29-39.
The child in ow times. Studies in the deyelopment of resiliency
(1989) T. F. Dugan, R. Coles (red.), New York, Mazel.
Chilman C. S. (1983) Adolescent sexuality in a changing American
society, wyd. 2, New York, Willey.
Chilmonczyk B. A. i in. (1990) Emimnmental tobacco smoke exposure during infancy, The American Journal of Public Health"
80, s. 1205-1208.
Chomsky N. (1957) Syntactic structures, The Hague, Mouton.
Chomsky N. (1975) Reflections on language, New York, Pantheon

Books.
Chomsky N. (1982) Zagadnienia teorii skadni, Wrocaw, Ossolineum.
Chomsky N. (1984) Modular approaches to the study ofthe mind,
San Diego, California, San Diego University Press.
Chomsky N. (1986) Knowledge of language. Its natur, origin, and
use, New York, Praeger.
Choiwer S. (1981) Organizational recmitment in open" andclosed"
social systems. A neumpsychological perspective. Rozprawa
konferencyjna wygoszona na Center for the Study of New
Religious Movements, czerwiec, Berkeley, California.
Christy P. R., Gelfand D. M., Hartman D. P (1971) Effects ofcompetition-induced frustration on two classes ofmodeled behavior,
Churchland P. S. (1986) Toward a imified scence ofthe mind-brain,
Cambridge, Massachusetts, MIT Press.
Churchland P. S., Sejnowski T. J. (1988) Perspectives on cognitiw
neuroscience, Science" 242, s. 741-745.
Cialdini R. B. (1996) Wywieranie wpywu na ludzi. Teoria i praktyka,
tum. B. Wojciszke, wyd. 3, Gdask, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne (wyd. oryg. 1985).
Clancey M., Robinson M. J. (1985) General election coverage. Cz 1,
Public Opinion" 7, s. 49-54, 59.
Claparede E. (1928) Feelings and emotions. W: Feelings and emotions.
The Wittenberg Symposium, M. L. Reymert (red.), Worcester,
Massachusetts, Clark University Press, s. 124-139.
Clark E. E. (1953) Indian legends ofthe Pacific Northwest, Berkeley,
California, University of California Press.
Clark E. V. (1973) Whafs in a word? On the child's acuisition of
semantics in his fint language. W: Cognitive development and
the acuisition of language, T. E. Moore (red.), New York, Academic Press.
Clark H. H., Clark E. V. (1977) Psychology and language. An introduction to psycholinguistics. New York, Harcourt Bracejovanovich.
Clark K., Clark M. (1947) Racial identification and preference in
Negro children. W: Readings in social psychology, T. M. Newcomb, E. L. Hartley (red.), New York, Holt.
Clarke-Stewart K. A. (1978) Recasting the lone stranger. W: The
development of social understanding,}. Glick, K. A. Clark-Stewart
(red.), New York, Gardner Press.
CIassics in psychoanalytic teclmiue (1981) R. Langs (red.), New
York, Jason Aronson.
Clausen J. A. (1981) Stigma and mental disorder. Phenomena and
mental terminology, Psychiatry" 44, s. 287-296.
Clausen T. (1968) Perspectives on childhood socialization. W: Socialization and society J. A. Clausen (red.), Boston, Little, Brown.
Clayman C. B. (1989) The American Medical Association Encyclopedia ofMedicine, New York, Random House.
Cleek M. B., Pearson T. A. (1985) Percewed causes of divorce.
An analysis ofinterrelationships, Journal of Marriage and the
Family" 47, s. 179-191.
Clementz B. A., SweeneyJ. A. (1990)./s eye movement dysfunction
a biological marker for schizophrenia? A methodological review,
Psychological Bulletin" 108, s. 77-92.
Cloninger C. R. (1987) Neurogenetic adaptive mechanisms in alcoholism, Science" 236, s. 410-416.
CoatesT. (1990) Strategiesfor modifying sexual behaviorfor primary
and secondary prevention of HIV infection, Journal of Consulting and Clinical Psychology" 58, s. 57-69.
Coates T. J., Temoshok L, MandelJ. (1984) Psychosocial research
is essential to understanding and treatingAIDS, American Psychologist" 39, s. 1309-1314.
Cobb S. (1976) Social support as a moderator ofstress, Psychosomatic Medicine" 35, s. 375-389.
Coch L, FrenchJ. R. P. Jr (1948) Overcoming resistance to change,
Human Relations" 1, s. 512-532.
Cofer C. (1988) Motivation. W: Fifty years of psychology. Essays in

honor of Floyd Ruch, E. R. Hilgard (red.), Gleiwiew, Illinois,
Scott, Foresman, s. 113-125.
Cognitwe skills and their acuisition (1981) J. R. Anderson (red.),
Hillsdale, New Jersey, Erlbaum.
Cohen B. S., Nagel E. (1934) An introduction to logie and scientific
method, New York, Harcourt Bracejovanovich.
Cohen L. B., Gelber E. R. (1975) Infant visual memory. W: Infant
perception. Front sensation to cognition, L. Cohen, P. Salapatek
(red.), t. 1. Basic visual processes, New York, Academic Press,
s. 347-403.
Cohen R. E., Ahearn F. L. Jr (1980) Handbookfor mental health care
ofdisaster victims, Baltimore, Johns Hopkins University Press.
Cohen R. Y., Brownell K. D., Felix M. R. J. (1990) Age and sex dif
ferences in health habits and beliefs ofschoolchildren, Health
Cohen S. (1988) Psychosocial models ofthe role of social support in the
etiology ofphyskal disease, Health Psychology" 7, s. 269-297.
Cohen S., McKay G. (1983) Social support, stress, and the biijfering
hypotheses. A theoretical analysis. W: Handbook of psychology
and health, A. Baum, S. E. Taylor, J. Singer (red.), t. 4, Hillsdale, New Jersey, Erlbaum.
ColemanJ. C. (1980) Friendship and the peer group in adolescence.
W: Handbook of adolescent psychology, J. Adelson (red.), New
York, Wiley.
Coleman L. (1987) Suicide dusters, Winchester, Massachusetts,
Faber and Faber.
Coleman R. M. (1986) Wide awake at 3:00 AM. By choice or by
chance? New York, Freeman.
Collier G., Hirsch E., Hamlin P. (1972) The ecological determinants
of reinforcement, Physiology and Behavior" 9, s. 705-716.
Compulsivegamhling. Theory, research, andpractice (1989) H. J. Shaffer i in. (red.), Lexington, Massachusetts, D. C. Health.
Conant J. B. (1958) On understanding science. An historical
approach, New York, New Amsterdam Library.
CondryJ., Condry S. (1976) Sex differences. A study in the eye ofthe
beholder, Child Development" 47, s. 812-819.
CongerJ. C, Keane S. P. (1981) Social skills intervention in the treatment ofisolated or wilhdraw children, Psychological Bulletin"
90, s. 478-495.
CongerJ. J. (1977) Adolescence and youth. Psychological development, wyd. 2, New York, Harper and Row.
Conger J. J. (1991) Adolescence and youth, wyd. 4, New York,
HarperCollins.
Connors M. M., Harrison A. A., Akins F. R. (1986) Psychology and
the resurgent space program, American Psychologist" 41,
s. 906-913.
Conrad R. (1964) Acoustic confusions in immediate memory, British
Journal of Psychology" 55, s. 75-84.
Conrad R. (1972) Short-term memory in the deaf. A test for speech
coding, British Journal of Psychology" 63, s. 173-180.
Context and learning (1985) P. D. Balsam, A. Tomie (red.), Hillsdale, New Jersey, Erlbaum.
Cook M. i in. (1985) Obseiyational conditioning ofsnakefear in unrelated rhesus monkeys, Journal of Abnormal Psychology" 94,
s. 591-610.
Cookerly J. R. (1980) Does marital therapy do any lasting good?
Journal of Marital and Family Therapy" 6, s. 393-397.
Cooper A. F. (1976) Deafness and psychiatrie illness, British Journal
of Psychiatry" 129, s. 216-226.
Cooper L. (1989) Mental models ofthe stmeture ofvisual objects. W:
Object perception, B. Shepp, S. Ballisteros (red.), Hillsdale,
Newjersey, Erlbaum, s. 91-119.
Cooper L. A., Shepard R. N. (1973) The time reuired to preparefor
a rotated stinmlus, Memory and Cognition" 1, s. 246-250.
Coren S., GirgusJ. S. (1978) Seeing is deceMng. The psychology of
visual illusions, Hillsdale, Newjersey, Erlbaum.
Coren S., Porac C, Ward L. M. (1978) Sensation and perception,

New York, Academic Press.
Coren S., Ward L. M. (1989) Sensation and perception, wyd. 3, San
Diego, Harcourt Bracejovanovich.
Cornsweet T. N. (1970) Visual perception, New York, Academic Press.
Corsini R. J. (1977) Current theories of personality, Itasca, Illinois,
Peacock.
Cosmides L. (1989) The logie of social exchange. Has natural selection shaped how humans reason? Studies with the Wason Selection Task, Cognition" 31, s. 187-276.
Cosmides L, ToobyJ. (1987) From evolution to behavior. Evolutionary psychology as the missing link. W: The latest on the best.
Essays on evolution and optimality,). Dupre (red.), Cambridge,
Massachusetts, MIT Press, s. 277-306.
Costa P. T. Jr, McCrae R. R. (1985) The NEO personality hnentory manua, Odessa, Florida, Psychological Assessment Resources.
- Cousins N. (1979) The anatomy ofan illness as perceiwd by a patient.
Reflections on healing and rejwenation, New York, Norton.
Cousins N. (1983) The healing heart. New York, Norton.
Cousins N. (1989) Headfirst. The biology ofhope, New York, Dutton.
Covington M. V. (1984) The motive for selfworth. W: Research on
motnation in education, R. Ames, C. Ames (red.), t. 1, New
Cowan P., Cowan P. A. (1988) Changes in marriage during the transition to parenthood. W: The transition to parenthood. Current
theory and research, G. Y. Michaels, W. A. Goldberg (red.),
Cambridge, Cambridge University Press.
Cowan P. A. (1988) Developmental psychopathology. A nine-cell map
ofthe territory. W: Developmental psychopathology and its treatment. New direetions for child development, E. Nannis,
P. A. Cowan (red.), nr 39, San Francisco, Jossey Bass, s. 5-29.
Cowan W. M. (1979) The development of the brain. W: The brain,
San Francisco, Freeman, s. 56-69.
CowlesJ. T. (1937) Food tokens as incentwes for learning by chimpanzees, Comparative Psychology Monographs" 74,
s. 1-96.
Cowley G. (1990) Thepromise ofProzac, Newsweek" 115, 26 marca,
s. 38.
Cox T., McKay C. (1978) Stress at work. W: Stress, T. Cox (red.), Baltimore, Maryland, University Park Press.
Coyne J. C. (1976) Toward an interactional description of depression,
Psychiatry" 39, s. 28-40.
Coyne J. C, Aldwin C, Lazarus R. S. (1981) Depression and coping
in stressful episodes, Journal of Abnormal Psychology" 90,
s. 439-447.
Coyne J. C, Downey G. (1991) Social factors and psychopathology.
Stress, social support, and coping processes, Annual Review of
Coyne J. C, Wortman C. B., Lehman D. R. (1988) The otherside of
support. Emotional overinvolvement and miscarried helping. W:
Marshalling social support, B. Gottlieb (red.), Newbury Park,
California,Sage, s. 305-330.
Craik F. I. M., Lockhart R. S. (1972) Levels of processing. Aframework for memory research, Journal of Verbal Learning and
Verbal Behavior" 11, s. 671-684.
Craik K. (1943) The natur ofexplanation, Cambridge, Cambridge
University Press.
Cranston M. (1991) The noble savage. Jean-Jacues Rousseau,
1754-1762, Chicago, University of Chicago Press.
Crapo L. (1985) Hormones. The messengers oflife, Stanford, California, Atanford Alumni Association Press.
Crick E, Mithison G. (1983) nefunetion ofdream sleep, Natur" 304,
s. 111-114.
Crick F. H. C. (1979) Thinking about the brain, Scientific American" 247, wrzesie, s. 219-232.
Critelli J. W. (1984) The placebo. Conceptual analysis of a construct
in transition, American Psychologist" 39, s. 57-61.
Critelli J. W., Neuman K. F. (1984) The placebo. Conceptual analysis

of a construct in transition, American Psychologist" 39,
s. 32-39.
Cronbach L. J., Meehl P. E. (1955) Construct validity in psychological tests, Psychological Bulletin" 52, s. 281-302.
CrookJ. H. (1973) The natur andfunction ofterritorial aggression.
W: Man and aggression, M. F. A. Montague (red.), wyd. 2,
New York, Oxford University Press.
Crosby F. J. (1982) Relative deprivation and working women, New
Cross P. (1977) Not can but will teaching be impiwed, New Direetions for Higher Education" 17, s. 1-15.
Cross P. G., Cafiell R. B., Butcher H.J. (1967) The personality patterns of creative artists, British Journal of Educational Psychology" 37, s. 292-299.
Crowder R. G., Morton J. (1969) Precategorical acoustic storage
(PAS), Perception and Psychophysics" 8, s. 815-820.
Crutchfield R. A. (1955) Conformity and character, American Psychologist" 10, s. 191-198.
Csikszentmihalyi M. (1996) Przepyw. Jak poprawi jako ycia,
Warszawa, Wydawnictwo Studio Emka (wyd. oryg. 1990).
Csikszentmihalyi M., Larson R., Prescott S. (1977) The ecology of
adolescent activity and experience, Journal of Youth and Adolescence" 6, s. 281-294.
Culliton B. J. (1990) Gene therapy. Into the home stretch, Science"
249, s. 974-976.
Culture and psychopathology (1984) J. E. Mezzich, C. E. Berganza
(red.), New York, Columbia University Press.
Cumming E., Henry W. E. (1961) Growing old. The process ofdisengagement, New York, Basic Books.
Curtiss S. (1977) Genie. A psycholinguistic study of a modern-day
wild child", New York, Academic Press.
Cushing F. H. (1974) Zuni fetishes, Las Vegas, Nevada, K C Publications (Box 14883).
Cutler W. B. i in. (1986) Human axillary secretions influence women's
menstmal cycles. The role of donor extract from men, Hormones and Behavior" 20, s. 463-473.
Cutting J. (1981) Six tenets of ewnt perception, Cognition" 10,
s. 71-78.
Cutting J., Proffitt D. (1982) The minimum principle and the perception of absolute, common and relative motions, Cognitive
CuttingJ. E. (1987) Perception and information, Annual Review of
Cynader M. N., Chernenko G. (1975) Aholition of directional sensitivity in the visual cortex ofthe cat, Science" 193, s. 504-505.
Czeisler C. A. i in. (1986) Bright light resets the human circadian
pacemaker independent of the timing of the sleep-wake cycle,
Science" 233, s. 667-670.
D
Dackman L. (1986) Everyday illusion, Exploratorium Quarterly" 10,
s. 5-7.
Dahlstrom W. G., Welsh H. G., Dahlstrom L. E. (1975) An MMPI
handbook, t.l, Clinical interpretation, Minnesota, University
of Minnesota Press.
Dakof G. A., Taylor S. E. (1990) Victims' perceptions of social support. What is helpful from whom? Journal of Personality and
Damon W, Hart D. (1986) Stability and change in children's self-understanding, Social Cognition" 4, s. 102-118.
DarleyJ., Gilbert D. T. (1985) Social psychological aspects ofeiwironmental psychology. W: Handbook of social psychology,
G. Lindzey, E. Aronson (red.) t. 2, wyd. 2, New York, Random
House, s. 949-992.
DarleyJ., atane B. (1968) Bystander intervention in emergencies.

Diffusion ofresponsibility, Journal of Personality and Social
DarleyJ. M., Batson C. D. (1973) Fromjerusalem tojericho. A study
of situational and dispositional variables in helping behavior,
Journal of Personality and Social Psychology" 27, s.
100-108.
DarleyJ. M., Goethals G. R. (1980) People's analysis ofthe causes of
ability-linked performances. W: Advances in experimental social
psychology, L. Berkovitz (red.), t. 13, New York, Academic
Press, s. 1-37.
DarleyJ. M., Gross P. H. (1983)/I hipothesis-confirming bias in labeling effects, Journal of Personality and Social Psychology" 44,
s. 20-33.
Darwin andfacialexpression. A century ofresearch in review (1973),
P. Ekman (red.), New York, Academic Press.
Darwin C. (1859) On the origin ofspecies, London, John Murray.
Darwin C. (1988) O wyrazie uczu u czowieka i zwierzt, tum.
Z. Majlert, K. Zawilichowska, wyd. 2, Warszawa, PWN
(wyd. oryg. 1872).
Darwin C. J., Turvey M. T., Crowder R. G. (1972) The auditory analogue ofthe Sperling partial report procedur. Evidencefor brief
auditory stage, Cognitive Psychology" 3, s. 255-267.
Davidson J. M. (1980) The psychobiology of sexual experience. W:
Thepsychobiology ofconsciousness,]. M. Davidson, R.J. Davidson (red.), New York, Plenum, s. 271-331.
Davidson R. (1984) Hemispheric asymmetry and emotion. W:
Approaches to emotion, K. Scherer, P. Ekman (red.), Hillsdale,
Davidson R.J. (1983) Affect, repression, and cerebral asymmetry. W:
Emotions in health and illness. Theoretical and research foundations, L. Temoshok, C. Van Dyke, L. S. Zegans (red.), New
York, Grune and Stratton, s. 123-135.
Davies D. L. (1962) Normal drinking in recowred akoholics, Quarterly Journal of Studies on Alcohol" 23, s. 94-104.
Davis G. C. (1985) Ora history. Accounts of lives and times. W:
Values, ethics, and aging, G. Lesnoff-Caravalglia (red.), New
York, Human Sciences Press, s. 172-184.
Davis 1. P. (1985) Adolescents. Theoretical and helping perspectives,
Boston, Kluwer-Nijhoff Publishing.
Davison G. C, Valins S. (1969) Maintenance of self-attributed and
dnig-attributed behavior change, Journal of Personality and
Social Behavior" 11, s. 25-33.
Daw N. W., Wyatt H. J. (1976) Kittens reared in a unidirectional eiwironment. Evidence for a critical period, Journal of Physiology"
257, s. 155-170.
Dawes R., Faust D., Meehl P. E. (1989) Clinkal versus actuarial
judgment, Science" 243, s. 1668-1674.
Dawes R. M. (1979) The robust beauty ofimproper linear models in
decision making, American Psychologist" 34, s. 571-582.
Dawkins R. (1996) Samolubny gen, tum. M. Skoneczny, Warszawa, Prszyski i S-ka.
D'Azevedo W. L. (1962) Uses ofthe past in Gola discourse, Journal
of African History" 3, s. 11-34.
Dealing with dat rape (1991) Stanford Observer" stycze/luty,
s. 15.
Deathsofman (1976), E. S. Schneidman, New York, Quadrangle.
Deaux K. (1985) Sex and gender, Annual Review of Psychology"
36, s. 49-81.
DeCasper A. J., Fifer W. P. (1980) Of human bonding. Newboms prefer their mothers' voices, Science" 208, s. 1174-1176.
DeCasper A. J., Prescott P. A. (1983) Human newboms' perception
ofmale voices. Preference, discrimination, and reinforcing value,
DeCasper A. J., Spence M. J. (1986) Prenatal maternal speech influences newboms' perception of speech sounds, Infant Behavior
and Development" 9, s. 133-150.
De Charms R., Moeller G. (1962) Values expressed in American

childreifs readers. 1800-1950, Journal of Abnornal and
De Charms R. C, Muir M. S. (1978) Motwation. Social approaches,
Dci E. L. (1975) lntrinsic motwation, New York, Plenum.
De Fries J. C, Decker S. N. (1982) Genetic aspects ofreading disability. The Colorado family reading study. W: Reading disorders.
Varieties and treatments, P. G. Aaron, H. Malatesha (red.), New
DeGroot A. D. (1965) Thought and choice in chess, The Hague, Mouton.
Delishi C. (1988) The human genome project, American Scientist" 76,
s. 488-493.
Dellas M., Gaier E. L. (1970) Identification ofcreatMty. The individual,
DeLoache J. (1987) Rapid change in the symbolic functioning ofvery
young children, Science" 238, s. 1556-1557.
Dembrowski T. M., Costa P. T. Jr (1987) Coronary prone behavior.
Components ofthe Type A pattern and hostility, Journal of Personality" 55, s. 211-235.
Dembrowski T. M. i in. (1978) Coronary-prone behavior, New York,
Springer-Verlag.
Dement W. C. (1976) Some watch while some must sleep, San Francisco, San Francisco Book Co.
Dement W. C, Kleitman N. (1957) Cyclic variations in EEG during
sleep and their relations to eye movement, body mobility and
dreaming, Electroencephalography and Clinical Neurophysiology" 9, s. 673-690.
Dennett D. C. (1997) Natura umysw, tum. W. Turopolski, Warszawa, Wydawnictwo CIS (wyd. oryg. 1978).
Dennett D. C. (1987) Consciousness. W: The Oxford companion to
the mind, R. L-. Gregory (red.), New York, Oxford University
Press, s. 160-164.
Depue R. A., Monroe S. M. (1983) Psychopathology research. W:
The clinical psychology handbook, M. Hersen, A. E. Kazdin,
A. S. Bellack (red.), New York, Pergamon Press, s. 239-264.
DeregowskiJ. B. (1980) Illusions, pattems and pictures. A cross-cultural perspective, London, Academic Press, s. 966-977.
DeRivera J. (1984) Development and the fuli rang of emotional
experience. W: Emotion in adut development, C. Malastesta,
C. Izard (red.), Beveiiy Hills, Sag, s. 45-63.
Descartes R. (1911) Traitees de 1'homme. W: The philosophical works
of Descartes, tum. E. S. Haldane, G. T. Ross, New York,
Dower (wyd. oryg. 1642).
Descartes R. (1986) Namitno duszy, tum. L. Chmaj, Warszawa,
PWN (wyd. oryg. 1649).
Deutsch J. A., Deutsch D. (1963) Attention. Some theoretical considerations, Psychological Review" 70, s. 80-90.
Deutsch M., Gerard H. B. (1955) A study of normative and informational social influence, Journal of Abnormal and Social
Deutsch M., Hornstein H. A. (1975) Applying social psychology,
De Valois R. L., De Valois K. K. (1980) Spatial vision, Annual
Review of Psychology", s. 80.
De Valois R. L., Jacobs G. H. (1968) Primate color vision, Science"
162, s. 533-540.
The development of cmti-social and pro-social behavior. Research,
theories, and issues (1986) D. Olweus, J. Bock, M. Radke-Yarrow (red.), New York, Academic Press.
Devereux G. (1961) Mohave ethnopsychiatry and suicide. The psychiatrie knowledge and psychic disturbances of an Indian tribe,
Bureau of American Ethology" (Biuletyn 175), Washington,
District of Columbia, Smithsonian Institution.
Devine P. G. (1989) Stereotypes and prejudice. Their automatic and
controlkd components, Journal of Personality and Social Psychology" 56, s. 5-18.
De Vos G. A., Hippler A. A. (1969) Cultural psychology. Comparative

studies of human behavior. W: The handbook of social psychology, G. Lindzey, E. Aronson (red.), wyd. 2, New York, Random House, s. 323-417.
DeVries R. (1969) Constancy ofgeneric identity in the years three to
six, Society for Research in Child Development Monographs" 34 (3 seria nr 127).
Dhiwarajan V. (1990) Religious ideology Hindu women, and ckvelopmentin India, Journal of Social Issues" 46, s. 57-69.
Diagnostic and statistical marnia of mentol disorders (1987) DSM-lll-R,
Washington, District of Columbia, American Psychiatrie
Association.
Diamond D. (1989) The unbearable darkness of being, Stanford
Medicine" jesie, s. 13-16.
Diamond J. (1987) Soft sciences are often harder than hard sciences,
Discover" sierpie, s. 34-39.
Diamond J. (1990) The great kap forward, Discover" (wydanie
specjalne), s. 66-77.
Diamond M. J. (1974) Modiflcation of hypnotizability. A revkw,
Dickinson A. (1980) Contemporary animal karning theory, Cambridge, Cambridge University Press.
Dickman H., Zeiss R. A. (1982) Inckknts and correlates ofpost-traumatic stress disorder among ex-Prisoners ofWar of World War II.
Maszynopis, Pao Alto, California, Veterans Administration.
Diener E. (1980) Deindividuation. The absence of self-awareness and
self-regutation in group members. W: The psychology ofgroup
influence, P. Paulus (red.), Hillsdale, New Jersey, Erlbaum,
s. 209-242.
Diener E., Crandall R. (1978) Ethics in social and behavioral research,
Chicago, University of Chicago Press.
Dietrich N., Thomas B. (1972) Howard. The amazing Mi: Hughes,
Greenwich, Connecticut, Fawcett.
Dillon K. M., Totten M. C. (1989) Psychological factors ajfeeting
immunocompetence and health of breastfeeding mothers and
their infants, Journal of Genetic Psychology" 150,
s. 155-162.
DiLollo V. (1980) Temporal integration in visual memory, Journal of
Experimental Psychology. General" 109, s. 75-97.
DiMatteo M. R., DiNicola D. D. (1982) Achieving patknt compliance. The psychology of the medicat practitioner's rok, New
York, Pergamon.
Dion K. L., Berscheid E., Walster E. (1972) What is beautiful is good,
Discovering Psychology, Program 1-26 [PBS video series] Washington, District of Columbia, Annenberg/CPB.
Dishman R. K. (1982) Compliance/adherence in health-related exercise, Health Psychology" 1, s. 237-267.
Disorders ofthe schizophrenic syndrome (1979) L. Bellak (red.),
New York, Basic Books.
Dixon N. F. (1971) Subliminal perception. The natur ofa contiwersy, London, fwCGraw-Hill.
Dixon R. A., Kramer D. A., Baltes P. B. (1985) Intelligence. A life-span developmental perspectWe. W: Handbook of intelligence,
B. B. Wolman (red.), New York, Wiley, s. 301-352.
Doane J. A. i in. (1985) Parental affective style and the treatment of
schizophrenia, Archives of General Psychiatry" 42, s. 34-42.
Dohrenwend B. P., Dohrenwend B. S. (1974) Social and cultural
influences on psychopathology, Annual Review of Psychology" 25, s. 417-452.
Dohrenwend B. P., Shrout P. E. (1985) Hassles" in the conceptualization and measurement oflife stress yariabks, American Psychologist" 40, s. 780-785.
Dohrenwend B. S., Dohrenwend B. P. (1974) Stressful life events.
Their natur and effects, New York, Wiley.
DollardJ. i in. (1939) Frustration and aggression, New Haven, Connecticut, Yale University Press.
Dollard J., Miller N. E. (1967) Osobowo i psychoterapia. Analiza

w terminach uczenia si, mylenia i kultur, tum. zb., Warszawa,
Donchin E. (1975) On emked potentias, cognition, and memory,
Science" 790, s. 1004-1005.
Donchin E. (1985) Can the mind be read in brain waves? Referat
wygoszony na Science and Public Policy Seminar, Washington, District of Columbia, Federation of Behavioral, Psychological, and Cognitive Science.
Donnerstein E. (1980) Aggressive-erotica and violence against
women, Journal of Personality and Social Psychology" 39
s. 269-277.
Donnerstein E. (1983) Erotica and human aggression. W. Aggression.
Theoretical and empirical reviews, R. G. Green, E. Donnerstein
(red.), t. 2 Issues in research, New York, Academic Press.
Donnerstein E. I., Linz D. G. (1986) The uestion ofpomography,
Psychology Today" grudzie, s. 56-59.
Donovan J. M. (1986) An etiological model ofalcoholism, American
Journal of Psychiatry" 143, s. 1-11.
Dooling D. J., achman R. (1971) Effects ofcomprehension on retention of prose, Journal of Experimental Psychology" 88,
s. 216-222.
Dorfman D. D. (1965) Esthetic preference as a funetion of pattern
Information, Psychonomic Science" 3, s. 85-86.
Dorner G. (1976) Hormones and brain differentiation, Amsterdam,
Elsevier.
Dorris M. (1989) The broken cord, New York, Harper and Row.
Dowis R. T. (1984) The importance of vision in the prevention of
karning disabilities andjuvenik delinuency, Journal of Optometric Vision Development" 15, s. 20-22.
Drabman R. S., Thomas M. H. (1974) Does media vioknce inerease
children's tokrance of real-life aggression? Developmental
DriverJ., Tipper S. (1989) On the nonsekctivity ofselective" seeing.
Contrasts between interference and priming in sekctive attention, Journal of Experimental Psychology. Human Perception and Performance" 15, s. 304-314.
Driver P. M., Humphries D. A. (1988) Protean behavior. The biology ofunpredictability, Oxford, Clarendon Press.
Drosnin M. (1985) Citizen Hughes, New York, Holt, Rinehart and
Winston.
Dmgfacts and comparisons (1990) B. R. Olin i in. (red.), St. Louis,
Missouri, J. B. Lippincott.
The Drug Policy Letter (1989) wrzesie/padziernik, t. 1(4), Drug
Policy Fundation.
Dryfoss J. G. (1990) Adolescents at /-/s/c. Prevalence and prevention,
Duba R. O., Shortliffe E. H. (1983) Expert systems research,
Science" 220, s. 261-268.
DuBois P. H. (1970) A history of psychological testing, Boston, Allyn
and Bacon.
Dudycha G.J. (1936)'An objeethe study ofpunctuality in relation to personality and achievement, Arclwes of Psychology" 204, s. 1-53.
Dugdale R. L. (1912) Thejukes, wyd. 4, New York, Putnam's Sons.
DumontJ. P. C, Robertson R. M. (1986) Neuronal circuits. An evolutionary perspectwe, Science" 233, s. 849-853.
DumontJ. P. C, WineJ. J. (1986) The telsonflexor neuromuscular
system ofthe crayfish, III. The role of feedforward inhibition in
shaping a stereotyped behaviour pattern, Journal of Experimental Biology" 127, s. 295-311.
Duncan B. L. (1976) Differential social perception and attribution of
intergroup vioknce. Testing the Iower limits ofstereotyping ofblacks,
Duncan J., Humphreys G. W. (1989) Visual search and stimulus
similarity, Psychological Review" 96, s. 433-548.
Duncker K. (1945) On problem soMng, Psychological Monographs" 58, nr 270.
Dunkel-Schetter C, Folkman S., Lazarus R. S. (1987) Correlates of

social support receipt, Journal of Personality and Social Psychology" 53, s. 71-80.
Dunning D. i in. (1990) The overconfidence effect in socialprediction,
Dutton D. G., Aron A. P. (1974) Some evidencefor heightened sexual attraction under conditions ofhigh anxiety, Journal of Personality and Social Psychology" 30, s. 510-517.
Dweck C. S. (1975) The role of expectations and attributions in the
alleviation ofleamed helplessness, Journal of Personality and
E
Eastwell H. D. (1984) Death watch in East Arnhem, Australia,
American Antropologists" 86, s. 119-121.
Ebbinghaus H. (1913) Memory, New York, Columbia University
(wyd. oryg. 1885, Leipzig, Altenberg).
Ebbinghaus H. (1973) Psychology. An elementary text-book, New
York, Arno Press (wyd. oryg. 1908).
Eccles J. (1964) Quoted. W: The Oxford companion to the mind,
R. L. Gregory (red.), New York, Oxford University Press, s. 164.
Edmonds B. i in. (1990) Contributions oftwo types ofcakium channels to synaptk transmission and plasticity, Science" 250,
s. 1142-1147.
Edwards A. E., Acker L. E. (1962)4 demonstration ofthe long-term
retention of a conditioned gaWanic skin response, Psychosomatic Medicine" 24, s. 459-463.
Edwards D. A. (1971) Neonatal administration of androstenedione,
testosterone, or testosterone propionate. Effects on ovulation, sexual receptivity, and aggressive behavior infemale mice, Physiological Behavior" 6, s. 223-228.
Edwards G. (1980) Alcoholism treatment. Between guesswork and
certainty. W: Alcoholism treatment in transition, G. Edwards,
M. Grant (red.), London, Croon Hem.
Efron R. (1990) The decline and fali of hemisheric specialization,
Egeland J. A. i in. (1987) Bipolar ajfective disorder linked to DNA
markers on chromosome / /, Natur" 325, s. 783-787.
Eger E. E. (1990) Auschwitz at 76, Auschwitz at 67, California State
Psychologist", s. 6-9.
Ehrhardt A. A., Baker S. W. (1974) Fetal androgens, Imman central nervous system dijferentiation, and behaviorsex dijferences. W: Sex difftrences in behavior, R. C. Friedman, R. M. Richart, R. L. Vande
Wiele (red.), New York, Wiley.
Ehrlich B. E., Diamond J. M. (1980) Lithium, membranes, and
manic-depressive illness, Journal of Membran Biology" 52,
s. 187-200.
The eighth mental measurementsyearbook (1978) O. K. Buros (red.),
Highland Park, New Jersey, Gryphon Press.
Eimas P. i in. (1971) Speech perception in infants, Science" 171,
s. 303-306.
Eisenberg N., Mussen P. H. (1989) The roots ofprosocial behavior
in children, New York, Cambridge University Press.
Ekman P. (1972) Unwersal and cultural dijferences infacial expressions ofemotion. W: Nebraska Symposium on Motwation,}. Cole
(red.), Lincoln, Nebraska, University of Nebraska Press.
Ekman P. (1973) Cross cultural studies ofemotion. W: Darwin and
facia! expression. A century of research in review, P. Ekman
(red.), New York, Academic Press, s. 169-222.
Ekman P. (1984) Expression and the natur ofemotion. W: Approahes to emotion, K. R. Scherer, P. Ekman (red.), Hillsdale, New
Jersey, Erlbaum.
Ekman P. (1997) Kamstwo i jego wykrywanie w biznesie, polityce,
maestwie, tum. S. E. Draheim, M. Kowalczyk, Warszawa,
Wydawnictwo Naukowe PWN (wyd. oryg. 1985).
Ekman P, Friesen W. V. (1971) Constants across cultures in theface and

emotion, Journal of Personality and Social Psychology" 17,
s. 124-129.
Ekman R, Friesen W. V. (1975) Unmasking theface. A guide to recognizing emotions from facial clues, Englewood Cliffs, New
Ekman P. Friesen W. V. (1986) A new pan-cultural facial expression
ofemotion, Motivation and Emotion" 10, s. 159-168.
Ekman P., Sorenson E. R., Friesen W. V. (1969) Pan-cultural elements
infacial displays in emotion, Science" 764, s. 86-88.
Ekstrand M. L, Coates T. J. (1990) Maintenance of safer sexual
behaviors and predictors ofrisky sex. The San Francisco men's
health suney, American Journal of Public Health" 80,
s. 973-977.
Eliade M. (1994) Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy, tum.
K. Kocjan, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN (wyd.
oryg. 1964).
Elkin I. i in. (1989) National Institutes of Mental Health treatment
of depression collaborative research program. General ejfectweness of treatments, Archives of General Psychiatry" 46,
s. 971-982.
Elliott J. (1998) Sita i patologia uprzedze. W: P. G. Zimbardo,
F. L. Ruch Psychologia i ycie, tum. J. Radzicki, wyd. 5,
Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN (wyd. oryg. 1977).
Ellis A. (1962) Reason and emotion in psychotherapy, New York, Lyle
Stuart.
Ellis A. (1977) The treatment ofa psychopatii with rational therapy.
W: Psychotherapies. A comparative casebook, S. J. Morse,
R. I. Watson (red.), New York, Holt, Rinehart and Winston.
Ellis A., Grieger R. (1986) Handbook of rational emotive therapy,
t. 2, New York, Springer.
Eme R., Maisiak R., Goodale W. (1979) Seriousness of adolescent
problems, Adolescence" 14, s. 93-99.
Emmelkamp P. M. (1982) Phobic and obsessive-compulsive disorders.
Theory, research and practice, New York, Plenum.
Emmelkamp P. M. (1986) Behavior therapy with adults. W: Handbook of psychotherapy and behavior change, S. L. Garfield,
A. E. Bergin (red.), New York, Wiley, s. 385-442.
Emmelkamp P. M. G., Kuipers A. (1979) Agoraphobia. Afollow-up
study four years after treatment, British Journal of Psychology" 134, s. 352-355.
Einmons R. A. (1986) Personal strivings. An approach to personality
and its suhjective well being, Journal of Personality and
Endler N. S. (1983) Interactionism. A personality model, but not yet
a theory. W: Nebraska Symposium on Motwation, 1982. Personality-current theory and research, M. M. Page (red.), Lincoln,
Nebraska, University of Nebraska Press, s. 155-200.
Energy use. The Imman dimension (1984) P. Steni, E. Aronson
(red.), New York, Freeman.
Engen T. (1989) Remembering odors and their names, American
Scientist" 75, s. 497-503.
Engle G. L. (1976) The needfor a new medical model. A challengefor
biomedicine, Science" 196, s. 129-136.
Environment and behmrior studies. Emergence of intellectual traditions (1990) I. Altman, K. Christensen (red.), New York,
Plenum.
Epstein S. (1979) The stability ofbehavior. I. On predicting most of
thepeople much ofthe t/me, Journal of Personality and Social
Psychology" 37, s. 1097-1126.
Epstein W. (1961) The influence of syntactical structure on learning,
American Journal of Psychology" 74, s. 80-85.
Erdelyi M. H. (1974) A new look at the New Look. Perceptual defense
and vigilance, Psychological Review" 87, s. 1-25.
Erdeley C. A., D'Agostino P. R. (1988) Cognitwe and affectwe components of automatic priming effects, Journal of Personality
Ericksen C. W. (1966) Cognitwe responses to internally cued anxiety.

W: Anxiety and behavior, C. D. Spielberger (red.), New York,
Academic Press.
Ericsson K. A., Chase W. G. (1982) Exceptional memory, American
Scientist" 70, s. 607-615.
Ericsson K. A., Chase W. G., Falcoon S. (1980) Acuisition of
a memory skill, Science" 208, s. 1181-1183.
Eriksen C, Yeh Y. (1985) Allocation ofattention in the visual field,
Journal of Experimental Psychology. Human Perception
and Performance" 11, s. 583-597.
Erikson E. H. (1963) Childhood and society, wyd. 2, New York, Norton.
Erikson E. H. (1968) Identity. Youth and crisis, New York, Norton.
Eron L. D. i in. (1972) Does television violence cause aggression?
Errors in linguistic peifonnance. Slips ofthe tongue, pen, and hancl
(1980) V. A. Fromkin (red.), New York, Academic Press.
Estes W. K. (1991) Cognitwe architectures from the standpoint ofan
experimental psychologist, Annual Review of Psychology" 42,
s. 1-28.
Evans F. J. (1989) The independence ofsuggestibility, placebo response,
and hypnotizability. W: Suggestion and suggestibility, V A. Gheorghiu i in. (red.), New York, Springer-Verlag, s. 145-154.
Evans G. W. i in. (1989) Residential density and psychological health.
The mediating effects of social support, Journal of Personality
Evans J. S. B., Barston J. L, Pollard P. (1983) On the conflict
between logie and beliefin syllogistic reasoning, Memory and
Cognition" 11, s. 295-306.
Evans R. 1. i in. (1978) Deterring the onset of smoking in children.
Knowledge of immediate physiological effects and coping with
peer pressure, media pressure, and parent modeling, Journal of
Applied Social Psychology" 8, s. 126-135.
Evans-Pritchard E. E. (1937) Witchcraft, oracles and magie among
the Azande, Oxford, Oxford University Press.
Eyeryday problem soMng. Theory and applications (1989) J. D. Sinnott (red.), New York, Praeger.
Eysenck H. (1990) Biological dimensions of personality. W: Handbook of personality theory and research, L. A. Pervin (red.), New
York, Guilford Press, s. 244-276.
Eysenck H. J. (1952) The effects of psychotherapy. An evaluation,
Journal of Consulting Psychology" 16, s. 319-324.
Eysenck H. J. (1970) The structure of human personality, wyd. 3,
London, Methuen.
Eysenck H. J. (1973) The ineuality ofman, London, Tempie Smith.
Eysenck H. J. (1975) The inequality ofman, San Diego, California,
Educational and Industrial Testing Service.
Eysenck H. J., Kamin L. (1981) The intelligence controversy.
H.J. Eysenck vs. Leon Kamin, New York, Wiley-Interscience.
F
Fagot B. I. (1978) The influence ofsex ofchild on parental reactions
to toddler children, Child Development" 49, s. 459-465.
Fairweather G. W. i in. (1969) Community lifefor the mentally iii.
Alternative to institutional care, Chicago, Aldine.
Fanslow C. A. (1984) Touch and the elderly. W: The many facets of
touch, C. Caldweell Brown (red.), Skillman, New Jersey, Johnson and Johnson, s. 183-189.
Fantz R. L. (1963) Pattern vision in newborn infants, Science" 140,
s. 296-297.
Farah M. J. (1984) The neurological basis of mental imagery. A componential analysis, Cognition" 18, s. 245-272.
Farina A. (1980) Social attiudes and beliefs and their role in mental
disorders. W: Attitudes toward the mentally ill. Research perspeetiws, J. G. Rabkin, L. Gelb, J. B. Lazar (red.), Rockville,
Maryland, National Institute of Mental Health, s. 35-37.
Farina A., Hagalauer H. D. (1975) Sex and mental illness. The generosity of females, Journal of Consulting and Clinical Psychology" 43, s. 122.
Farina A. i in. (1971) Mental illness and the impact ofbelieving others
know about it, Journal of Abnormal Psychology" 77, s. 1-5.
Farley F. (1986) The Big T in personality, Psychology Today" maj,
s. 44-52.
Farley F. (1990) The Type T personality with some implications for
practice, The California Psychologist" 23, maj, s. 29.
Farquhar J. W. (1978) The American way of life need not be hazardous toyour health, New York, Norton.
Farquhar J. W., Maccoby N., Solomon D. S. (1984) Community
applications ofbehavioral medicine. W: Handbook ofbehavioral
medicine, W. D. Gentry (red.), New York, Guilford Press,
s. 437-478.
Farr M. J. (1984) Cognitwe psychology, Naval Research Reviews"
36, s. 33-36.
A fascination with rock climbing (1989) Los Angeles Times"
5 sierpnia, s. II, 8.
Fass P. S. (1980) The /Q. A cultural and historicalframework, American Journal of Education" 88, s. 431-458.
Fay R. E. i in. (1989) Prevalence and patterns of same-gender sexual
contact among men, Science" 243, s. 338-348.
Fazio R. H. (1987) Self-perception theory. A current perspectwe. W:
Social influece. The Ontario Symposium, M. P. Zanna, J. M.
Olson, C. P. Herman (red.), t. 5, Hillsdale, New Jersey, Erlbaum, s. 129-150.
Fechner G. T. (1860) Elemente der psychophysik, Germany, Breitkopf und Hartel.
Fechner G. T. (1966) Elements of psychophysics, t. 1, E. G. Boring,
D. H. Howes (red.), tum. H. E. Adler, New York, Holt, Rinehart and Winston (wyd. oryg. 1860).
Feigenbauin E. A., McCorduck P. (1983) The fifth generation,
Fernald A. (1985) Four-month-old infants prefer to listen to motherse,
Infant Behavior and Development" 8, s. 118-195.
Fernald A. i in. (1989) A cross-cultural study ofprosodic modification
in mothers' andfathers' speech to preverbal infants, Journal of
Child Language" 16, s. 477-501.
Fernald D. (1984) The Hans legacy, Hillsdale, New Jersey, Erlbaum.
Fernald R. (1984) Vision and behavior in an African cichlid fish,
American Scientist" 72, s. 58-65.
Ferrare N. A. (1962) Institutionalization and attitude change in an
aged population. Nie publikowana praca doktorska, Western
Reserve University.
Ferster C. B., Culbertson S., Perron Boren M. C. (1975) Behavior
principles, wyd. 2, Englewood Cliffs, New Jersey, Prentice-Hall.
Ferster C. B., Skinner B. F. (1957) Schedules ofreinforcement, New
York, Appleton-Century-Crofts.
Feshbach S., White M. J. (1986) ndwidual dijferences in attitudes
toward nuclear arms policies. Some psychological and social policy
considerations, Journal of Peace Research" 23, s. 129-138.
Festinger L. (1954) A theory of social comparison processes, Human
Relations" 7, s. 117-140.
Festinger L. (1957) A theory of cognitwe dissonance, Stanford, California, Stanford University Press.
Festinger L., Carlsmith J. M. (1959) Cognitwe conseuences of
forced compliance, Journal of Abnormal and Social Psychology" 58, s. 203-211.
Feuerstein M., Labbe E. E., Kuczmierczyk A. R. (1986) Health psychology. A psychobiologkal perspectwe, New York, Plenum.
Field T. F, Schanberg S. M. (1990) Massage alters growth and catecholamine produetion in preterm newborns. W: Advances in
touch, N. Gunzenhauser (red.), Skillman, New Jersey, Johnson and Johnson Co, s. 96-104.
Fields H. L., LevineJ. D. (1984) Placebo analgesia. A role for endorphins, Trends in Neuroscience" 7, s. 271-273.
Fink M. (1979) Convulsive therapy. Theory and practke. New York,

Rawen Press.
Fischer K. W. (1980) A theory ofcognitive development. The control
and construction of hierarchies of skills, Psychological
Review"87, s. 477-531.
FishJ. M. (1973) Placebo therapy, San Francisco, Jossey-Bass.
Fishbein M., Ajzen I. (1975) Belief, attitude, intention, and behavior.
An introduction to theory and research. Reading, Massachusetts, Addison-Wesley.
Fisher S., Greenberg R. P. (1985) The scientific credibility ofFreud's
theories and therapy, New York, Columbia University Press.
Fiske S. (1987) People's relations to nuclear war. Implications for psychologists, American Psychologist" 42, s. 207-217.
Fiske S. T., Pavelchak M. A. (1993) Reakcje efektywne oparte na przetwarzaniu kategorialnym a reakcje efektywne oparte na przetwarzaniu analitycznym. Rozwinicie w terminach koncepcji schematw wyzwalajcych afekt, tum. E. cigaa, T. Maruszewski. W:
Poznanie-afekt-zachowanie,7. Maruszewski (red.), Warszawa,
Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 53-101 (wyd. oryg. 1986).
Fiske S.T.,TaylorS. E. (1991) Social cognition, New York, McGraw-Hill.
Fitts P. M., Posner M. (1967) Human performance, Belmont, California, Brooks/Cole.
Fitzgerald R., Ellsworth P. C. (1984) Due process vs. crime control.
Death ualification and jury attitudes, Law and Human
Behavior" 8, s. 31-51.
FlavellJ. H. (1977) Cognitive development, Englewood Cliffs, New
Flavell J. H. (1979) Metacognition and cognitive monitoring. A new
area of cognitive-developmental inuiry, American Psychologist" 34, s. 906-911.
FIavell J. H. (1981) Cognitive monitoring. W: Children's ora communication skills, W. P. Dickson (red.), New York, Academic
Press, s. 35-60.
Flavell J. H. (1985) Cognitiw development, wyd. 2, Englewood
Cliffs, New Jersey, Prentice-Hall.
Fleischman P. R. (1973) [List do wydawcy On being sane in
insane places"|, Science" 180, s. 356.
Fletcher G. J. O., Ward C. (1988) Attribution theory and processes.
A cross-citltural perspective. W: The cross-cultural challenge to
social psychology, M. H. Bond (red.), Newbury Park, California, Sag, s. 230-244.
Fletcher H. (1929) Speech and hearing, New York, Van Nostrand.
Floderus-Myrhed B., Pedersen N., Rasmussen I. (1980) Assessment of heritability for personality, based on a shortform ofthe
Eysenc Personality hwentory. A study of 12 898 twin pairs,
Behavior Genetics" 10, s. 507-520.
Flood R. A., Seager C. P. (1968) A retrospective examination of psychiatrie case records ofpatients who suhseuently committed suicide, British Journal of Psychiatry" 114, s. 433-450.
Flora J. A. (1991) AIDS prevention amongyoung people, California
Psychologist" maj, s. 14, 18.
Fodor J. (1983) The modularity ofmind, Cambridge, Massachusetts, MIT Press.
Fogel A. (1991) Movement and communication in human infancy. The
social dynamies of development, Journal of Human Movement Studies".
Foley V. D. (1979) Family therapy. W: Current psychotherapies,
R. J. Corsini (red.), wyd. 2, Itasca, Illinois, Peacock, s. 460-469.
Folkins D. H. i in. (1968) Desensitization and the experimental reduetion
ofthreat, Journal of Abnormal Psychology" 73, s. 100-113.
Folkman S. (1984) Persona! control and stress and coping processes.
A theoretical analysis, Journal of Personality and Social Psychology" 46, s. 839-852.
Folkman S. i in. (1986) Dynamics ofa stressful encounter. Cognitive
appraisal, coping, and encounter outeomes, Journal of Personality and Social Psychology" 50, s. 992-1003,
Fong G. T., Markus H. (1982) Self-schemas and judgments about

others, Social Cognition" 1, s. 191-204.
Fontaine G. (1974) Social comparison and some determinants of
expected persona! control and expected performance in a novel
situation, Journal of Personality and Social Psychology" 29,
s. 487-496.
Ford C. S., Beach F. A. (1951) Patterns ofsexualbehavior, New York,
Harper and Row.
Fordyce W. E. (1973) An operant conditioning methodfor managing
chroni pain, Postgraduate Medicine" 53, s. 123-128.
Forest D. V. (1976) Nonsense and sense in schizophrenic language,
Schizophrenia Bulletin" 2, s. 286-381.
ForgasJ. P. (1982) Episodic cognition. Intemal representation ofinteraction routines. W: Advances in experimental social psychology,
L. Berkowitz (red.), t. 5, New York, Academic Press.
Foster G. M., Anderson B. G. (1978) Medical anthropology, New
York, Wiley.
Foucault M. (1975) The birth ofthe clinic, New York, Vintage
Books.
Fourteen contempomry reinterpretations (1984) M. Rosenbaum,
M. Muroff (red.), New York, Free Press.
Fouts R. S., Bouts D., Schoenfeld D. (1984) Sign language coiwersational interactions between chimpanzees, Sign Language
Studies" 41, s. 1-12.
Fouts R. S., Rigby R. L. (1977) Man-chimpanzee communication. W:
How animals communicate, T. A. Sebeok (red.), Bloomington,
University of Indiana Press.
Fowler H. (1965) Curiosity and exploratory behavior, New York,
Macmillan.
Fowler R. D. (1986) Howard Hughes. A psychological autopsy, Psychology Today" maj, s. 179-185.
Fox M. W. (1974) Concepts in ethology. Animal and human behavior,
Minneapolis, University of Minnesota Press.
Foy D. W., Eisler R. M., Pinkston S. (1975) Modeled assertion in
a case ofexplosive rages, Journal of Behavioral Therapy and
Experimental Psychiatry" 6, s. 135-137.
Fraisse P. (1968) Les emotions. W: Traite de psychologie experimentale,
P. Fraisse, J. Piaget (red.), t. 5, Paris, Presses Universitaires.
Frances A., Cooper A. M. (1981) Descriptwe and dynamie psychiatry. A perspective on DSM-lll, American Journal of Psychiatry" 138, s. 1198-1202.
Frank J. (1987) The drive for power and the nuclear arms race,
Frank J. D. (1963) Persuasion and healing, New York, Schochen
Books.
FrankJ. D. (1979) The present status ofouteome studies, Journal of
Consulting and Clinical Psychology" 47, s. 310-316.
Franklin D. (1987) The polities ofmasochism, Psychology Today"
stycze, s. 52-57.
Franks C. M., Barbrack C. R. (1983) Behavior therapy with adults.
An integrative perspective. WNiT/ie clinical psychology handbook,
M. Hersen, A. E. Kazdin, A*. S. Bellack (red.), New York,
Pergamon Press, s. 507-523.
Franz C. E., McClelland D. C, Weinberger J. (1991) Childhood
antecedents of coiwentional social accomplishment in midlife
adults. A 36-year prospectwe study, Journal of Personality
Fraser S. C. (1974) Deindividuation. Effects ofanonymity on aggression in child. Nie publikowany powielany raport, University of
Southern California.
Frederiksen L. W. i in. (1976) Social-skills training to modify abusive
verbal outbursts in adults, Journal of Applied Behavior
Analysis" 9, s. 117-125.
Fredrickson B. L. (1991) Anticipated endings. An explanation for
seleetne social interaction. Rozprawa doktorska, Stanford
University, 1990, Dissertation Abstracts International" 3,
AAD91-00818.
Fredrickson B. L, Carstensen L. L. (1990) Choosing socialpartners.

How old age and anticipated endings make people mor selectwe,
Psychology and Aging" 5, s. 335-347.
Freed W. J. (1990) Fetal brain grafts and Parkinson's Disease,
Science" 250, s. 1434.
Freedman D. G., DeBoer M. M. (1979) Biological and cultural differences in early child development, Annual Review of Anthropology" 8, s. 579-600.
Freedman J. L. (1984) Ejfect of television violence on aggressiveness,
Freedman J. L., Doob A. N. (1968) Deviancy. The psychology of
being dijferent, New York, Academic Press.
Freedman J. L., Fraser S. C. (1966) Compliance without pressure.
The foot-in-the-door technigue, Journal of Personality and
. Social Psychology" 4, s. 195-202.
Freeman F. R. (1972) Sleep research. A critical review, Springfield,
Illinois, Charles C Thomas.
Freud A. (1958) Aclolescence, Psychoanalytic Study ofthe Child" 13,
s. 255-278.
Freud A. (1997) Ego i mechanizmy obronne, tum. M. Ojrzyska, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN (wyd. oryg. 1936; 1975).
Freud S. (1915) Instincts and their vicissitudes, W: S. Freud The collected papers, New York, Collier.
Freud S. (1923) Introductory lectures on psycho-analysis, tum.
J. Riviera, London, Allen and Unwin.
Freud S. (1925) The unconscious. W: S. Freud The collected papers,
t. 4, London, Hogarth.
Freud S. (1949) A genera introduction to psychoanalysis, New York,
Penguin Books.
Freud S. (1949) An outline of psycho-analysis, New York, Norton.
Freud S. (1961) Civilization and its discontent, tum. J. Strachey,
New York, Norton (wyd.oryg. 1930).
Freud S. (1976) Three essays on the theory ofsexuality. W: The standard edition of the complete psychological works of Sigmund
Freud,]. Strachey (red. i tum.), t. 7, London, Hogarth Press
(wyd. oryg. 1905).
Freud S. (1993) Dowcip i jego stosunek do niewiadomoci, tum.
R. Reszke, Warszawa, Sen", KR" (wyd. oryg. 1905).
Freud S. (1996) Objanienia marze sennych, tum. R. Reszke, Warszawa, KR" (wyd. oryg. 1900).
Freud S. (1997a) Psychopatologia ycia codziennego. W: Psychopatologia ycia codziennego, Marzenia senne, tum. z niem.
L.Jekels, H. Ivanka, W. Szewczuk, wyd. 4, Wydawnictwo
Naukowe PWN (wyd. oryg. 1904).
Freud S. (1997b) Totem i tabu. Kilka zgodnoci w yciu psychicznym
dzikich i neurotykw, tum. M. Porba, R. Reszke, Warszawa,
KR" (wyd. oryg. 1913).
Frey W. H., Langseth M. (1986) Crying. The mystery oftears, New
York, Winston Press.
Frey W. H. II i in. (1983) Crying behavior in the human adult, Integrative Psychiatry" 1, s. 94-98.
Frezza M. i in. (1990) High blood alcohol leve!s in women. The role
ofdecreased gastric alcohol dehydrogenase activity and first-pass
metabolism, New England Journal of Medicine" 322,
s. 95-99.
Fridja N., Kuipers P., Peter Schure E. (1989) Relations among emotion, appraisal, and emotional action readiness, Journal of Personality and Social Psychology" 57, s. 212-228.
Fridlund A. J. (1990) Evolution and facial action in reflex, social
motive, and paralanguage. W: Advances in psychophysiology,
P. K. AcklesJ. R. Jennings, M. G. H. Coles (red.), Greenwich,
Connecticurt, JAI Press.
Friedman H. S., Booth-Kewley S. (1987) The disease-prone personality". A meta-analytic view ofthe construct, American Psychologist" 42, s. 539-555.
Friedman H. S., Booth-Kewley S. (1988) Validity ofthe Type A construct. A reprise, Psychological Bulletin" 104, s. 381-384.
Friedman M. i in. (1984) Alteration ofType A behavior and reduetion

in cardiac recurrences in postmyocardial infaretion patients,
American Heart Journal" 108, s. 237-248.
Friedman M. i in. (1986) Alteration ofType A behavior and its effect
on cardiac recurrences in post-myocardial infaretion patients.
Summary results of the Recurrent Coronary Prevention Project,
American Heart Journal" 11, s. 653-665.
Friedman M., Rosenman R. F. (1974) Type A behavior and your
heart, New York, Knopf.
FrisbyJ. P. (1979) Seeing. lllusion, brain and mind, Oxford, Oxford
University Press.
FrisbyJ. P. (1980) Seeing, Oxford, Oxford University Press.
Fromm E. (1999) Niech si stanie czowiek. Z psychologii etyki, tum.
R. Saciuk, wyd. 3, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN
(wyd. oryg. 1947).
Frumkin B., Anisfeld M. (1977) Semantic and surface codes in
the memory of deaf children, Cognitive Psychology" 9,
s. 475-493.
Fry W. E, Allen M. (1975) Make 'em laugh, Pao Alto, California,
Science and Behavior Books.
Fry W. F. Jr (1986) Humor, physiology, and the aging process. W:
Humor and aging, L. Nahemow, K. A. McCluskey-Fawcett,
P. E. McGhee (red.), Orlando, Academic Press, s. 81-98.
Fuller J. L. (1982) Psychology and genetics. A happy marriage?
Canadian Psychology" 23, s. 11-21.
Fuller T. (1952) Worthies of England, London, Allen and Unwin.
Funder D. (1991) Global traits. A neo-AWportian approach to personality, Psychological Science" 2, s. 31-44.
Furman W., Rahe D., Hartup W. W. (1979) Rehabilitation ofsocially withdrawn preschool children through mixed-aged and same-sex socialization, Child Development" 50, s. 915-922.
Furstenberg F. Jr (1985) Sociological yentures in child development,
Child Deyelopment" 56, s. 281-288.
G
GagnonJ. H. (1977) Human sexualities, Gleiwiew, Illinois, Scott,
Foresman.
Galaburda A. M. i in. (1978) Right-left asymmetries in the brain,
Science" 199, s. 852-856.
GallagherJ. M., Reid D. K. (1981) The learning theory of Piaget and
lnhelder, Monterey, California, Brooks/Cole.
Gallant D. M. (1990) The type 2 primary akoholic? Aicoholism,
Clinical and Experimental Research" 14, s. 631.
Gallup G. Jr, Newport F. (1990) One in 4 Americans believes in
ghosts. Poll shows strong belief in paranormal, The San Francisco Chronicie" 6 sierpnia, s. Bl, B5.
Galluscio E. H. (1990) Biological psychology, New York, Macmillan.
Galton F. (1869) Hereditary genius, London, Macmillan.
Galton F. (1884) Measurement ofcharacter, Fortnightly Review" 42,
s. 179-185.
Galton F. (1907) Inuiries into human faculty and its development,
London, Dent Publishers (wyd. oryg. 1883).
Garda J. (1990) Learning without memory, Journal of Cognitive
Neuroscience" 2, s. 287-305.
Garda J., Garda y Robertson R. (1985) Evolution of learning mechanisms. W: Psychology and learning. 1984 Master Lecturers,
B. L. Hammonds (red.), Washington, District of Columbia,
American Psychological Association, s. 187-243.
GarciaJ., Koelling R. A. (1966) The relation ofcue to conseuence in
avoidance learning, Psychonomic Science" 4, s. 123-124.
Gardner H. (1983) Frames ofmind, New York, Basic Books.
Gardner H. (1985) The mind's new science. A history ofthe cognitive
revolution, New York, Basic Books.
Gardner L. I. (1972) Depvation dwarfism, Scientific American"
227(7), s. 76-82.
Garfield P. (1975) Psychological concomitants of the lucid dream

state, Sleep Research" 4, s. 184.
Garland H. (1984) Relation of effort-performance expectancy to performance in goal setting experiments, Journal of Applied Psychology" 69, s. 79-84.
Garmezy N. (1976) Vulnerable and iiwulnerable children. Theory,
research, and inteiyention, Journal Abstract Supplement Service. Catalog of Selected Documents in Psychology" 6, s. 96.
Garmezy N. (1977) The psychology and psychopathology of Allen
Head, Schizophrenia Bulletin" 3, s. 360-369.
Garner W. R. (1974) The processing of Information and structure,
Potomac, Maryland, Lawrence Erlbaum Associates.
Garrison V. (1977) The Puerto Rican syndrome" in psychiatry and
Espiritismo. W: Case studies in spiritpossession, V. Crapanzano,
V. Garrison (red.), New York, Wiley Interscience.
Gawin F. H. (1991) Cocaine addiction. Psychology and neurophysiology, Science" 251, s. 1580-1586.
Gay P. (1988) Freud. A lifefor our time, New York, Norton.
Gayle H. D. i in. (1990) Prevalence ofHuman Immunodeficiency Virus
among university students, New England Journal of Medicine"323, s. 1538-1541.
Gazzaniga M. (1970) The bisected brain, New York, Appleton-Century-Crofts.
Gazzaniga M. (1980) Psychology, New York, Harper and Row.
Gazzaniga M. S. (1985) The social brain, New York, Basic Books.
Geen R. G. (1991) Social motivation, Annual Review of Psychology" 42, s. 377-400.
GeerJ. H., Davidson G. C, Gatchel R. I. (1970) Reduction ofstress
in humans through noiweridical percewed control of aversive
stimulation, Journal of Personal and Social Psychology" 16,
s. 731-738.
Geldard F. A. (1972) The human senses, wyd. 2, New York, Wiley.
Gelman R. (1979) Preschool thought, American Psychologists" 34,
s. 900-905.
Gelman R., Baillargeon R. (1983) A review of Piagetian concepts.
W: Handbook ofchildpsychology, J. Flavell, E. Markman (red.),
t. 3, New York, Wiley, s. 167-230.
The Cenain uadruplets (1963) D, Rosenthal (red.), New York,
Basic Books.
A genera collection of the best and most interesting voyages and
tiwels in all parts ofthe world 1808-1814 (1814) J. Pinkerton (red.), London, Longman, Hurst, Rees and Orne.
Gerbner G. i in. (1986) Television's mean world. Violence profile
nr 14-15, Philadelphia, University of Pennsylvania, The
Annenberg School of Communication, wrzesie.
Gergen K.J., Gergen M. M., Barton W. (1973) Deviance in the dark,
Psychology Today" padziernik, s. 129-130.
Geschwind N. (1979) Specializatons ofthe human brain, Scientific
American" 241(3), s. 180-199.
Gevins A. S. i in. (1983) Shadows of thought. Shifting lateralization
of human brain electrical potential pattems during briefvisuo-motor task, Science" 220, s. 97-99.
Gevins A. S. i in. (1987) Human neuroelectric pattems predict performance accuracy, Science" 235, s.-580-585.
GibbsJ. C. (1977) Kohlberg's stages of mora judgment. A constructive critiue, Harvard Educational Review" 47, s. 43-61.
GibbsJ. C, Arnold K. D., BurkhartJ. E. (1984) Sex differences in
the expression of mora judgment, Child Development" 55,
s. 1040-1043.
Gibson F. (1990) When drinking kills. The tragic story of Ted
McGuire, The Student Body" jesie, s. 1, 8.
Gibson J. J. (1950) The perception of the visual world, New York,
Houghton-Mifflin.
Gibson J. J. (1966) The senses considered as perceptual systems, New
York, Houghton-Mifflin.
Gibson J.J. (1979)/In ecological approach to visualperception, New
York, Houghton-Mifflin.
Gibson J. T., Haritos-Fatouros M. (1986) The education of a torturer, Psychology Today" listopad, s. 50-58.
Gieringer D. (1990) How many crack babies? The Drug Policy Letter" 2:2, s. 4-6.
Gilliam H. (1986) Fencing out world prosperity, San Francisco
Chronicie" 6 lipca, s. 18.
Gilling P. M., Greenwald A. G. (1974) Is it time to lay the sleeper
ejfect to rest? Journal of Personality and Social Psychology"
29, s. 132-139.
Gilligan C. (1982) In a dijferent voice. Psychological theory and
women's development. Cambridge, Massachusetts, Harvard
University Press.
Gilligan S., Bower G. H. (1984) Cognitive conseuences ofemotional
arousal. W: Emotions, cognitions, and behavior, C. Izard, J. Kagan,
R. Zajonc (red.), Cambridge, Cambridge University Press,
s. 547-588.
Gilman L. (1989) Teens take to gambling: lifelong addiction can start
with a lottery ticket, American Health. Fitness of Body and
Mind" lipiec/sierpie, s. 113.
Gist R., Stolz S. B. (1982) Mental health promotion and the media.
Community response to the Kansas City hotel disaster, American Psychologist" 37, s. 1136-1139.
Givens A. (1989a) Dynamie functional topography ofcognitive tasks,
Brain Topography" 2, s. 37-56.
Givens A. (1989b) Signs of model making by the human brain. W:
Brain dynamies 2, E. Basar, T. H. Bullock (red.), Berlin,
Springer-Verlag, s. 408-419.
Glantz S., Parmley W. W. (1991) Passiw smoking and heart disease.
Epidemiology, physiology, and biochemistry, Circulation" 83,
stycze, s. 1-12.
Glanzer M., Cunitz A. R. (1966) Two storage mechanisms infree recall,
Journal of Verbal Learning and Verbal Behavior" 5, s. 351-360.
Glaser R. (1984) Education and thinking. The role of knowledge,
American Psychologist" 39, s. 93-104
Glass A. L, Holyoak K. J., Santa J. L. (1979) Cognition, Reading,
Glass D. C. (1.977) Behavior pattems, stress, and coronary disease,
Glassman A. H. i in. (1984) Cigarette craving, smoking withdrawal,
and clondine, Science" 226, s. 864-866.
Glassman R. B. (1983) Free will has a neural substrate. Critiue of
Joseph F. Rychlak's, Discovering free will and personal
responsibility. Zygon" 18, s. 67-82.
Glucksberg S., Danks J. H. (1975) Experimental psycholinguistics,
Goddard H. H. (1914) The Kallikak family. A study ofthe heredity of
feeble-mindedness, New York, Macmillan.
Goddard H. H. (1917) Mental tests and immigrants, Journal of
Delinquency" 2, s. 243-277.
Goffman E. (1959) The presentation of self in ewryday life, New
York, Doubleday.
Goffman E. (1963) Sr/gmoÊnglewood Cliffs, New Jersey, Prentice-Hall
Gold P. E. (1984) Memory modulation. Neurobiological contexts. W:
Neurobiology of learning and memory, G. Lynch, J. L. McGaugh,
N. M. Weinberger (red.), New York, Guilford Press, s. 374-382.
Gold P. E. (1987) Sweet memories, American Scientist" 75,
s. 151-155.
Goldfried M. R., Greenberg L., Marmar C. (1990) Indwidual psychotherapy. Pwcess and outeome, Annual Review of Psychology" 41, s. 659-688.
Golding S. L. (1977) The problem ofconstrual styles in the analysis
ofperson-situation interactions. W: Personality at the crossroads,
D. Magnusson, N. E. Endler (red.), Hillsdale, Newjersey, Erlbaum, s. 401-408.
Goldstein E. B. (1980) Sensation and perception, Belmont, California, Wadsworth.
Goldstein M., Rodnick E. H. (1975) Thefamily's contribution to the

etiology of schizophrenia. Current status, Schizophrenia Bulletin" 14, s. 48-63.
Goldstein M. J., Strachan A. M. (1987) The family and schizophrenia. W: Family interaction and psychopathology. Theories,
methods, and fmdings, T. Jacob (red.), New York, Plenum,
s. 481-507.
Goleman D. (1987) Who are you kidding? Psychology Today",
s. 24-30.
Gomes-Schwartz B., Hadley S. W., Strupp H. H. (1978) Individual
psychotherapy and behavior therapy, Annual Review of Psychology" 29, s. 435-471.
Gonzalez A. (1983) Classroom cooperation and ethnic balance. The
Chicanos and eual status contact, La Red/The Net" 68, s. 6-8.
Gonzalez A., Zimbardo P. G. (1985) Time in perspective, Psychology Today" marzec, s. 20-26.
Goodall J. (1986) The chimpanzees ofGombe. Pattems ofbehavior,
Cambridge, Massachusetts, Harvard University Press.
Goodkind M. (1989) The cigarette habit, Stanford Medicine"
wiosna, s. 10-14.
Goodman D. A. (1978) Learning from lobotomy, Human Behavior" 7(1), s. 44-49.
Goodman L. S., Gilman A. (1970) The pharmacological basis of
therapeuties, wyd. 4, New York, Macmillan.
Goodstadt M. S. (1986) Alcohol education research and practice.
A logical analysis ofthe two realities, Journal of Drug Education" 16, s. 349-365.
Gordon C, Gergen K. J. (1968) The self in social interaction, t. 1,
New York, Wiley.
Gordon L. (1990) Proposal to overhaul SAT to consider relevance,
bias, The Seattle Times/Post-lntelligencer" 2 wrzenia.
Gorman B. S., Wessman A. E. (1977) The personal experience of
time, New York, Plenum.
Gorman J. M. i in. (1989) A neuroanatomical hypothesis for panie
disorder, American Journal of Psychiatry" 146, s. 148-161.
Gorney R. (1976) Wykad wygoszony na dorocznym spotkaniu
American Psychiatrie Association, wrzesie.
Gottesman I. I. (1963) Genetic aspects of intelligent behavior. W:
Handbook of mental defwiency. Psychological theory and
research, N. Ellis (red.), New York, McGraw-Hill.
Gottesman I. I. (1991) Schizophrenia genesis. The origins of madness, New York, Freeman.
Gottesman 1.1., ShieldsJ. (1972) Schizophrenia andgeneties. A twin
study vantage point, New York, Academic Press.
Gottesman I. I., Shields J. (1976) A critical review ofrecent adoption, twin, and family studies of schizophrenia. Behavioral geneties perspective, Schizophrenia Bulletin" 2, s. 360-401.
Gottfredson L. S. (1986) The g-factor in employment, Journal of
Vocational Behavior" 29, s. 293-296.
Gottleib G. (1983) The psychobiological approach to developmental
issues. W: Handbook of child psychology. Infancy and developmental psychobiology, M. M. Haith, J. J. Campos (red.), New
York, Wiley, s. 1-26.
Gough H. G. (1957) Califomia psychological iiwentory manua, Pao
Alto, California, Consulting Psychology Press.
Gough H. G. (1961) Techniues for identifying the creative research scientist. W: Conference on the creative person, Berkeley, University
of California, Institute of Personality Assessment and Research.
Gough H. G. (1968) An interpreter's syllabus for the California Psychological Iiwentory. W: Advences in psychological assessment,
P. McReynolds (red.), t. 1, Pao Alto, California, Science and
Behavior Books, s. 55-79.
Gough H. G. (1989) The California Psychological Iiwentory. W: Major
psychological assessment iiwentories, C. S. Newmark (red.),
t. 2, Boston, Allyn and Bacon.
Gould J. L. (1985) How bees remember flower shapes, Science"
227, s. 1492-1494.
Gould J. L, Marler P. (1984) Ethologyon the natural history of learning. W: The biology of learning, P. Marler, H. Terrace (red.),
Berlin, Springer-Verlag, s. 47-74.
Gould S.J. (1981) The mismeasure ofman, New York, Norton.
Graf P., Squire L. R., Mandler G. (1984) The Information that
amnesic patients do notforget, Journal of Experimental Psychology. Learning, Memory, and Cognition" 10, s. 164-178.
Grant P. R. (1986) Ecology and evolution ofDarvin'sfmches, Princeton, Newjersey, Princeton University Press.
Gray C. R., Gummerman K. (1975) The enigmatic eidetic image.
A critical examination of methods, data, and theories, Psychological Bulletin" 82, s. 383-407.
Gray L. (1989) Quoted in M. Knaster, Paths to power, East West"
czerwiec, s. 42-50.
Green D. M., Swets J. A. (1966) Signal detection theory and psychophysics, New York, Wiley.
Green W. H., Campbell M., David R. (1984) Psychosocial dwarflsm.
A critical review of the evidence, Journal of the American
Academy of Child Psychiatry" 23, s. 39-48.
Greenberg J., Ornstein S. (1983) High status job title as compensation for underpayment. A test of euity theory, Journal of
Applied Psychology" 68, s. 285-297.
Greene B. (1985) A testing time. W: B. Greene Cheeseburgers, New
York, Ballantine, s. 56-61.
Greenfield P. M., SmithJ. H. (1976) The structure of communication
in eary language development, New York, Academic Press.
Greeno C. G., Maccoby E. E. (1986) How dijferent is the dijferent
voice"?, Signs" 11, s. 310-316.
Greenwald A. G., Klinger M. R., Liu T. J. (1989) Unconscious processing of dichoptically masked words, Memory and Cognition" 17, s. 35-47.
Greenwald A. G. i in. (1991) Double-blind tests ofsubliminal self-help audiotapes, Psychological Science" 2, s. 119-122.
Griffin D. R. (1984) Animal thinking,- American Scientist" 72,
s. 456-464.
Griffin D. W., Ross L. (1991) Subjectwe construal, social inference,
and human misunderstanding. W: Advances in Experimental
Social Psychology, M. P. Zanna (red.), New York, Academic
Press, s. 319-359.
Gross R. T., Staff. (1990) Enhancing the outeomes of low-birth-weight, premature infants. A multi-site, randomized trial, Journal of American Medical Association" 263, s. 3035-3042.
Grossman S. P. (1979) The biology of motivation, Annual Review
Group psychotherapy and group funetion (1975) M. Rosenbaum,
M. M. Berger (red.), wyd.popr., New York, Basic Books.
Guerra F., AldreteJ. (1980) Emotional and psychological responses
to anesthesia and surgery, New York, Grud and Stratton.
Guetzkow H. i in. (1963) Simulation in internationai relations,
Englewood Cliffs, Newjersey, Prentice-Hall.
Guidelines and ethical standards for researches (1982) American
Psychological Association.
Guilford J. P. (1961) Psychological Review" 68, s. 1-20.
Guilford J. P. (1967) Crystalized intelligences. The natur of human
intelligence, New York, McGraw-Hill.
Guilford J. P. (1973) Theories of intelligence. W: Handbook of genera
psychology, B. B. Wolman (red.), Englewood Cliffs, Newjersey, Prentice-Hall.
Guilford J. P. (1985) The Structure-of-lntellect model. W: Handbook
of intelligence, B. B. Wolman (red.), New York, Wiley.
Guilleminault C. (1989) Clinicalfeatures and evaluation ofobstructive
sleep apnea. W: Principles and practice of sleep medicine,
M. Kryser, T. Roth, W. C. Dement (red.), New York, Saunders
Press, s. 552-558.
Gummerman K., Gray C. R., Wilson J. M. (1972) An attempt to
assess eidetic imagery objectively, Psychonomic Science" 28,
s. 115-118.
Gur R. C, Gur R. E. (1974) Handedness, sex and eyedness as moderating vaabks in the relation between hypnotic susceptibility
and functional brain asymmetry, Journal of Abnormal
Gynther M. D. (1981) Is the MMPI an appropriate assessment device
for blacks?, Journal of Black Psychology" 7, s. 67-75.
Gynther M. D., Gynther R. A. (1976) Personality iiwentories. W:
Clinical methods in psychology, 1. B. Weiner (red.), New York,
Wiley-Interscience.
H
Haas H., Fink H., Hartfelder G. (1959) Das placebo-probiem.
Fortschritte der Arzneimittleforclwng, 1, s. 279-454. W: Psychopharmacology Service Center Bulletin" 1963, 8, U.S.
Department of Health, Education and Welfare, Public
Health Service, s. 1-65.
Haas K. (1965) Understanding ourseWes and others, Englewood
Habot T. B., Libow L. S. (1980) The interrelationship ofmental and
physical status and its assessment in the older adult. Mind-body
interaction. W: Handbook ofmental health and aging, J. E. Birren, R. B. Sloane (red.), Englewood Cliffs, New Jersey, Prentice-Hall, s. 701-716.
Hacker A. (1986) The decline of higher leaming, The New York
Review" 13 lutego.
Hackman J. R., Oldhain G. R. (1980) Work redesign, Reading,
Haier R. J. (1980) The diagnosis ofschizophrenia. A review ofrecent
developments. W: Special report. Schizophrenia, 1980, S.J. Keith,
Government Printing Office, s. 2-13.
Hale R. L. (1983) Intellectual assessment. W: The dinical psychology
handbook, M. Hersen, A. E. Kazdin, A. S. Bellack (red.), New
York, Pergamon, s. 345-376.
Hali G. S. (1904) Adolescence. Its psychology and its relations to physiology antropology, sociology, sex, crime, religion and education,
t. 1-2, New York, D. Appleton.
Hallowell A. I. (1976) Ojibwa world view and disease. W: Contributions to anthropology. Selected papers of A. I. Hallowell [Wprowadzenie R. D. Fogelson i in.], Chicago, University of Chicago
Press (wyd. oryg. 1963).
Hamill R., Wilson T. D., Nisbett R. E. (1980) Ignoring sample bias.
inferences about populations from atypical cases. Nie publikowany maszynopis, University of Michigan, Ann Arbor.
Hainilton D. (1990) Los Angeles Times" 2 wrzenia.
Hamilton D. L, Katz L. B., Leirer V. O. (1980) Memory for persons,
s. 1050-1063.
Hamilton V. (1980) An information processing analysis of environmental stress and life crisis. W: Stress and anxiety, I. G. Sarason, C. D.
Spielberger (red.), t. 7, New York, Hemisphere Publishing.
Hammer D. L, Padesky C. A. (1977) Sex dijferences in the expression of depressive responses on the Beck Depression Iiwentory,
Journal of Abnormal Psychology" 86, s. 609-614.
A handbook for the study of suicide (1975) S. Peiiin (red.), New
Handbook of alcoholism treatment approaches. Ejfective alternatives (1989) R. K. Hester, W. R. Miller (red.), New York, Pergamon.
Handbook ofbehavioral assessment (1977) A. R. Ciminero, K. S. Calhoun, H. E. Adams (red.), New York, Wiley.
Handbook ofcross-culturepsychology (1980) H. C. Triandis.J. G. Draguns (red.), t. 6, Psychopathology, Boston, Allyn and Bacon.
Handbook ofhuman intelligence (1982) R. Sternberg (red.), Cambridge, Massachusetts, Cambridge University Press.
Handbook of hypnosis and psyclwsomatic medicine (1980) G. D.

Burrows, L. Dennerstein (red.), New York, Elsevier/North
Holland Biomedical Press.
Haney C. (1982) Employment tests and employment discrimination.
A dissenting psychological opinion, Industrial Relations Law
Journal" 5, s. 1-86.
Haney C. (1984) On the selection of capital juries. The biasing effects
ofthe death-ualificationprocess, Law and Human Behavior" 8,
s. 121-132.
Haney C, Zimbardo P. G. (1977) The socialization into criminality. On
becoming a prisoner and a guard. W: Law, justice and the individual in society. Psychological and lega issues, J. L. Tapp, F. L. Levine
(red.), New York, Holt, Rinehart and Winston, s. 198-223.
Hanson D., Gottesman I., Meehl P. (1977) Genetic theories and the
validation of psychiatrie diagnosis. Implications for the study of
children ofschizophrenics, Journal of Abnormal Psychology"
86, s. 575-588.
Hareven T. (1985) Historical changes in thefamily and the life course.
Implications for child development, Monographs ofthe Society
for Research in Child Development" 50, seria nr 211, s. 8-23.
Harlow H. F. (1965) Sexual behavior in the rhesus monkey. W: Sex
and behavior, F. Beach (red.), New York, Wiley.
Harlow H. F., Harlow M. K. (1966) Leaming to love, American
Scientist" 54, s. 244-272.
Harlow H. E, Harlow M. K., Meyer D. R. (1950) Leaming motivated by a manipulation drive, Journal of Experimental Psychology" 40, s. 228-234.
Harlow H. F, Zimmerman R. R. (1958) The clevelopment ofajfectional responses in infant monkeys. Sprawozdanie dla American Philosophical Society" 102, s. 501-509.
Harner M. J. (1973) The sound ofmshing water. W: Hallucinogens
and shamanism, M. J. Harner (red.), Oxford, Oxford University
Press, s. 15-27.
Harper Atlas of World History (1986), New York, Harper and Row.
Harris B. (1979) W!wtever happened to Little Albert?, American
Harris G., Thomas A., Booth D. A. (1990) Dewlopment ofsalt taste
in infancy, Developmental Psychology" 26, s. 534-538.
Harris P. (1989) The prevalence ofvisnal conditions in a population of
jwenile delinuents, Journal of the American Optometric
Association" 37, s. 461-468.
Harris P. R. (1980) Promoting health - preventing disease. Objectives
for the nation, Washington, District of Columbia, U.S. Government Printing Office.
Harrison J. (1978) Mae sex role and health, Journal of Social
Issues" 34(1), s. 65-86.
Harshman R. A., Crawford H. J., Heclit E. (1976) Marijuana, cognitive style, and lateralized hemisheric funetions. W: The therapeutic potential of marijuana, S. Cohen, R. C. Stillman (red.),
New York, Plenum, s. 205-254.
Hart R. A., Moore G. I. (1973) The dewlopment ofspatial cognition.
A review. W: Image and eiwironment, R. M. Downs, D. Stea
(red.), Chicago, Alttne.
Hart S. N. (1991) From property to person status. Historical perspective on childreifs rights, American Psychologist" 46, s. 53-59.
Hartmann D. P., Roper B. L, Bradford D. (1979) Some relationships between behavioral and traditional assessment, Journal
of Behavioral Assessment" 1, s. 3-21.
Hartmann E. (1989) Boundaries ofdreams, boundaries ofdreamers.
Thin and thick boundaries as a new personality measure, PsychiatricJournal ofthe University of Ottawa" 14, s. 557-560.
Hartmann E. L. (1973) The funetions ofsleep, New Haven, Yale University Press.
Hartshorne H., May M. A. (1928) Studies in the natur ofcharacter,
t. 1, Studies in deceit, New York, Macmillan.
Hartshorne H., May M. A. (1929) Studies in the natur ofcharacter,
t. 2, Studies in senice and self-control, New York, Macmillan.
Hartup W. W. (1989) Social relationships and their developmental significance, American Psychologist" 44, s. 120-126.
Harvey O. J., Consalvi C. (1960) Status and conformity in informal
groups, Journal of Abnormal and Social Psychology" 60,
s. 182-187.
Harvey P. H., Krebs J. R. (1990) Comparing brains, Science" 249,
s. 140-146.
Hasenfus N., Magaro P. (1976) Creativity and schizophrenia. An
equality ofempirical constructs, British Journal of Psychiatry"
129, s. 346-349.
Hass A. (1979) Teenage sexuality. A sumy ofteenage sexual behavior, New York, Macmillan.
Hastorf A. H., Cantril H. (1954) They saw a gam. A case study,
Journal of Abnormal and Social Psychology" 49,
s. 129-134.
Hatfield E., Sprecher S. (1986) Mirror, minor. The importance of
boks in everyday life, New York, State University of New York
Press.
Hathaway S. R., McKinley J. C. (1940) A multiphasic personality
schedule (Minnesota). I. Constniction ofthe schedule, Journal
Hathaway S. R., McKinley J. C. (1943) Minnesota Multiphasic Iiwentory manua, New York, Psychological Corporation,
Hauri P. (1977) The sleep disorders, Kalamazoo, Michigan, Upjohn.
Hayes D. (1991) Harnessing market forces to protect the earth,
Issues in Science and Technology" 7, s. 46-51.
Hayes-Roth B., Hayes-Roth F. (1979) A cognitive model ofplanning,
Cognitive Science" 3, s. 275-310.
Haygood R. C., Bourne L. E. Jr (1965) Attribute and mle-leamed
aspects of conceptual behavior, Psychological Review" 72,
s. 175-195.
Haynes S. G., Feinleib M. (1980) Women, work, and coronary heart
disease. Prospective fmdings from the Framingham Heart Study,
American Journal of Public Health" 70, s. 133-141.
Haynes S. N. (1983) Behavioral assessment. W: The dinical psychology handbook, M. Hersen, A. E. Kazdin, A. S. Bellack (red.),
New York, Pergamon, s. 397-425.
Haynes S. N., Wilson C. C. (1979) Behavioral assessment. Recent
advances in methods and concepts, San Francisco, Jossey-Bass.
Hazan C., Shaver P. (1987) Romantic love conceptualized as an
attachment process, Journal of Personality and Social Psychology" 52, s. 511-524.
Heath A. C, Jardine R., Martin N. G. (1989) lnteractive effects of
genotype and social eiwironment on alcohol consumption in
female twins, Journal of Studies of Alcohol" 50, s. 38-48.
Heather N., Robertson I. (1983) Controlled drinking, wyd. 2, New
York, Methuen.
Hebb D. (1974) What is psychology about?, American Psychologist" 29, s. 71-79.
Hebb D. O. (1949) The organization ofbehavior. A neuropsychological theory, New York, Wiley.
Hebb D. O. (1955) Drives and the CNS (conceptual neiyous system),
Psychological Review" 62, s. 243-254.
Hebb D. O. (1973) Podrcznik psychologii, tum. J. Palczyski,
J. Siuta, wyd. 2, Warszawa, PWN (wyd. oryg. 1966).
Hebb D. O. (1980) Essay on mind, Hillsdale, New Jersey, Erlbaum.
Heber R. (1976) Sociocultural mentol retardation. A longitudinal
study. Wykad zaprezentowany na Vermont Conference on
the Primary Prevention of Psychopathology, czerwiec.
Hecht A. (1986) A guide to the proper use oftranuilizers, Healthline Newsletter", kwiecie, s. 5-6.
Hedlund J. L. (1977) MMPI dinical scal correlated, Journal of
Consulting and dinical Psychology" 45, s. 739-750.
Heider F. (1958) The psychology of interpersonal relationships, New
York, Wiley.
Heider E, Simmel M. (1944) An experimental study of apparent
behayior, American Journal of Psychology" 57, s. 243-259.
Heider R. (1944) Social perception and phenomenal causality, Psychological Review" 51, s. 358-374.
Helmholtz H. von (1962) Treatise on physiological opties, t. 3, J. P.
Southall (red. i tum.), New York, Dover Press (wyd. oryg.
1866).
Helson R. (1971) Women mathematicians and the creative personality, Journal of Consulting and Clinical Psychology" 36,
s. 210-220.
Henderson N. D. (1980) Effects ofearly experience upon the behavior
ofanimals. The second twenty-fweyears ofresearch. W: Early experiences and early behavior. Implications for social development,
E. C. Simmel (red.), New York, Academic Press, s. 39-77.
Hensel H. (1968) Electrophysiology of'cutaneous thermoreceptors. W:
The skin senses, D. R. Kenshalo (red.), Springfield, Illinois,
Charles C Thomas, s. 384-399.
Heppenheimer T. A. (1990) How von Neuman showed the way,
lnvention and Technology" jesie, s. 716.
Hering E. (1861-1864) Beitrage zur physiologie, Leipzig, W. Engelmann.
Herman M. (1972) The poor. Their medical needs and the health services available to them, Annals ofthe American Academy of
Political and Social Science" 399, s. 12-21.
Herrnstein R. J. i in. (1986) Teaching thinking skills, American
Herrnstein R.J., Wilson J. Q. (1985) Crime and human natur, New
York, Simon and Schuster.
Hersen M., Bellack A. J. (1976) Assessment of social skills. W: Handbook of behavioral assessment, A. R. Ciminero, K. R. Calhoun,
H. E. Adams (red.), New York, Wiley, s. 509-554.
Hersh S. M. (1971) My Lai 4. A report on the massacre and its aftermath, New York, Random House.
Hess E. H. (1972) Pupillometrics. A method ofstudying mental, emotional, and sensory processes. W: Handbook of psychophysiology,
N. E. Greenfield, R. A. Steinbach (red.), New York, Holt,
Rinehart and Winston.
Hess W, Akert K. (1955) Experimental data on the role ofhypothalamus in the mechanism of emotional behavior, Archives of
Neurological Psychiatry" 73, s. 127-129.
Heston L. L. (1970) The geneties of schizophrenia and schozoid disease, Science" 112, s. 249-256.
Hetherington E. M., Park R. D. (1975) Child psychology. A contemporary viewpoint, New York, McGraw-Hill.
The hidden costs ofreward (1978) M. R. Lepper, D. Greene (red.),
Higgins E. T. (1989) Continuities and discontinuities in self-regulatory
and selfevaluative processes. A developmental theory relating
selfand affect, Journal of Personality" 57, s. 407-444.
Hilgard E. (1965) Hypnotic susceptibility, New York, Harcourt
Brace Jovanovich.
Hilgard E. R. (1968) The experience of hypnosis, New York, Harcourt Brace Jovanovich.
Hilgard E. R. (1973) The domain of hypnosis with some comments on
alternativeparadigms, American Psychologist" 28, s. 972-982.
Hilgard E. R. (1977) Divicled consciousness. Multiple controls in
human thought and action, New York, Wiley.
Hilgard E. R. (1979) The Stanford hypnotic arm levitation induetion
and test (SHALIT). A six minut hypnotic induetion and measurement scal, International Journal of Clinical and Experimental Hypnosis" 27, s. 111-124.
Hilgard E. R. (1980) Consciousness in contemporary psychology,
Hilgard E. R. (1986) Psychology in America. A historical survey, San
Diego, California, Harcourt Brace Jovanovich.
Hilgard E. R., Hilgard J. R. (1974) Hypnosis in the control ofpain,
The Stanford Magazine" wiosna-lato, s. 58-62.
Hilgard J. R. (1970) Personality and hypnosis. A study ofthe imaginative iiwohement, Chicago, University of Chicago Press.
Hilgard J. R. (1974) lmaginative involvement. Sotne characteristics of

the highly hypnotizable and the non-hypnotizable, International Journal of Clinical and Experimental Hypnosis" 22,
s. 281-298.
Hilgard J. R. (1979) Personality and hypnosis. A study ofthe iniaginative
involvement, wyd. 2, Chicago, University of Chicago Press.
Hille B. (1984) lonic channels ofexcitable membranes, Sunderland,
Massachusetts, Sinauer Associates.
Hillis W. D. (1985) The connection machin, Cambridge, Massachusetts, MIT Press.
Hinton G. F., Aiiderson J. A. (1981) Parallel models of associative
memory, Hillsdale, New Jersey, Erlbaum.
Hirsch H. V. B., Spinelli D. N. (1970) Visual experience modifies distribution ofhorizontally and vertically oriented receptive fieids in
cats, Science" 168, s. 869-871.
Hirsch J., Harrington G., Mehler B. (1990) An irresponsible farewell
gloss, Educational Theory" 40, s. 501-508.
Hirschfield R. M. A., Cross C. K. (1982) Epidemiology ofaffective
disorders. Psychosocial risk factors, Archives of General Psychiatry" 39, s. 35-46.
Hirst W. i in. (1980) Dividing attention without altemation ofautomaticity, Journal of Experimental Psychology. General"
109, s. 98-117.
The history ofshock treatment (1978) L R. Frank (red.), (Dostpny
u L. R. Frank, San Francisco, California).
Hite S. (1987) Hite report. Women and love. A cultural revolution in
progress, New York, Knopf.
Hitler- A. (1992) Moja walka = Mein Kampf, tum. I. Puchalska,
P. Marszaek, Krakw, Werset (wyd. oryg. 1933).
Hobson J. A. (1988) The dreaming brain, New York, Basic Books.
Hobson J. A., McCarley R. W. (1977) The brain as a dream state generator. An activation-synthesis hypothesis of the dream process,
American Journal of Psychiatry" 134, s. 1335-1348.
HochbergJ. (1988) Perception ofobjects in space. W: Fiftyyears of
psychology, E. R. Hilgard (red.), Gleiwiew, Illinois, Scott,
Foresman, s. 57-74.
HockettC. F. (1960) Theorigin ofspeech, Scientific American" 203,
s. 89-96.
Hofer M. (1981) The roots oflmman behavior. An introdnction to the
psychobiology ofearly development, San Francisco, Freeman.
Hoffinan M. (1986) Affect, cognition, and motivation. W: Handbook
ofmotivation and cognition. Fundations ofsocial behavior, R. Sorrentino, E. Higgins (red.), New York, Guilford, s. 244-280.
Hoffman M. L. (1987) The contribution of empathy to justice and
mora judgment. W: Empathy and its development, N. Eisenberg, J. Strayer (red.), New York, Cambridge University
Press, s. 47-80.
Hofling C. K. i in. (1966) An experimental study in nurse-physician
relationships, Journal of Nervous and Mental Disease" 143(2),
s. 171-180.
Hofstede G. (1980) Culture's conseuences. International differences
in work-related values, Beverly Hills, California, Sag.
Hofsten C. von, Lindhagen K. (1979) Obsenations on the development of reaching for moving objects, Journal of Child Psychology" 28, s. 158-173.
Holahan C. J., Moos R. (1981) Social support and psychological distress. A longitudinal analysis, Journal of Abnormal Psychology" 90, s. 365-370.
Holahan C. J., Moos R. H. (1987) Personal and contextual determinants ofcoping strategies, Journal of Personality and Social
Holden C. (1978) Patuxent. Contiwersial prison clings to belief in
rehabilitation, Science" 199, s. 665-668.
Holden C. (1986a) Depression research achances, treatment lags,
Science" 233, s. 723-725.
Holden C. (1986b) Youth suicide. New research focuses on a growing
social problem, Science" 233, s. 839-841.
Holen M. C, Oaster T. R. (1976) Serial position and isolation ejfects

in a classroom lecture simulation, Journal of Educational Psychology" 68, s. 293-296.
Holland P. C, Rescorla R. A. (1975) Second-order conditioning with
food unconditioned stimuliis, Journal of Comparative and
Physiological Psychology" 88, s. 459-467.
Hollender M. H. (1980) The case of Anna 0. A reformulation,
Holloway M. (1990) Profile. Vive la difference, Scientific American" padziernik, s. 40-42.
Holmes D. S. (1984) Meditation and somatic arousal. A review ofthe
experimental evidence, American Psychologist" 39, s. 1-10.
HolmesJ. A., Stevenson C. A. Z. (1990) Dijferential ejfects ofavoidant
and attentional coping strategies on adaptation to chroni and
recent-onset pain, Health Psychology" 9, s. 577-584.
Holmes T. H., Masuda M. (1974) Life change and stress susceptibility. W: Stressful life events. Their natur and ejfects, B. S. Dohrenwend, B. P. Dohrenwend (red.), New York, Wiley, s. 45-72.
Holmes T. H., Rahe R. H. (1967) The social readjustment rating scal,
Journal of Psychosomatic Research" 11(2), s. 213-218.
Holt P. (1990) Corning to terms with depression [recenzja z Darkness
visible. A memoir of madness], San Francisco Chronicie"
4 wrzenia.
Holt R. R. (1970) Yet another bok at clinical and statistical prediction. Or is clinical psychology worthwhile?, American Psychologist" 25, s. 337-349.
Homme L. E. i in. (1963) Use ofthe Premack principle in controlling
the behavior ofnursery school children, Journal ofthe Experimental Analysis of Behavior" 6, s. 544.
Honzik M. P. (1984) Life-span development, Annual Review of Psychology" 35, s. 309-331.
Hooper J., Teresi D. (1986) The three-pound universe. New York,
Macmillan.
Hopson J. L. (1979) Scent signals. The silent language ofsex., New
York, Morrow.
Hopson J. L. (1988) A pleasurable chemistry, Psychology Today"
lipiec/sierpie, s. 29-33.
Horn J. L. (1985) Remodeling old models ofintelligence. W: Handbook of
intelligence, B. B. Wolman (red.), New York, Wiley, s. 267-300.
Horne J. A. (1988) Why we sleep. The fimctions ofsleep in hiyjmns
and other mammals, Oxford, Oxford University Press.
Horney K. (1993a) Nerwica a rozwj czowieka. Trudna droga do
samorealizacji, tum. Z. Doroszowa, Pozna, Rebis (wyd.
oryg. 1950).
Horney K. (1993b) Neurotyczna osobowo naszych czasw, tum.
H. Grzegoowska, wyd. 3, Pozna, Rebis (wyd. oryg. 1937).
Horney K. (1994a) Nosze wewntrzne konflikty. Konstruktywna teoria
nerwic, tum. A. Gomola, Pozna, Rebis (wyd. oryg. 1945).
Horney K. (1994b) Nowe drogi w psychoanalizie, tum. K. Mudy,
wyd. 2, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN (wyd. oryg.
1939).
Horowitz R. M. (1984) Childreifs rights. A look backward and
a glance ahead. W: lega rights of children, R. M. Horowitz,
H. A. Davidson (red.), New York, McGraw-Hill, s. 1-9.
Horton L. E. (1970) Generalization ofaggressive behavior in adolescent delinuentboys, Journal of Applied Behavior Analysis" 3,
s. 205-211.
Horvath A. T. (1991) Beyond AA, The California Psychologist" 24,
s. 13, 26.
Horvath F. S. (1977) The ejfects ofselected yariables on the interpretation ofpolygraph records, Journal of Applied Psychology" 62,
s. 127-136.
Hosobuchi Y. i in. (1979) Stimulation oflmman periaueductal gray
for pain relief increases immunoreactive B-endorphin in ventricular fluid, Science" 203, s. 279-281.
Houghton J. (1980) One personal experience. Before and after mental
illness. W: Attitudes toward the mentally Ul. Research perspec-
tives,). G. Rabkin, L. Gelb.J. B. Lazar (red.), Rockville, Maryland, National Institute of Mental Health, s. 7-14.
House J. S., Landis K. R., Umberson D. (1988) Social relationships
nad health, Science" 241, s. 540-545.
Hovland C. I., Janis I. L, Kelley H. H. (1953) Communication and
persuasion, New Haven, Connecticut, Yale University Press.
Hovland CI., Lumsdaine A. A., Sheffield F. D. (1949) Studies in social
psychology in World War // -1. 3 Experiments in mass communication, Princeton, Newjersey, Princeton Univiersity Press.
Howard A. i in. (1986) The changing face of American psychology.
A reportfrom the committee ofemployment and human resources,
Howard D. T. (1928) Afunctional theory ofemotions. W: Feelings and
emotions. The Wittenberg Symposium, M. L. Reymert (red.),
. Worcester, Massachusetts, Clark University Press, s. 140-149.
Howard K. I. i in (1986) The dose-effect relationship in psychotherapy, American Psychologist" 41, s. 159-164.
Howarth E., Eysenck H. J. (1968) Extivversion, arousal, and paired
associate recall, Journal of Experimental Research in Personality" 3, s. 114-116.
Hrubec Z., Omenn G. S. (1981) Evidence of geneticpredisposition to
akoholic cirrhosis and psychosis. Twin concordance for alcoholism and its end points by zygosity among mae veterans,
Alcoholism (NY)" 5, s. 207-215.
Hubel D. H. (1979) The brain, Scientific American" 241(9), s. 45-53.
Hubel D. H., Wiesel T. N. (1959) Receptiye fieids of single neurons in
the cafs striate cortex, Journal of Physiology (London)" 148,
s. 574-591.
Hubel D. H., Wiesel T. N. (1962) Receptive fieids, binocular interaction, andfunctional architecture in the cafs visual cortex, Journal of Physiology (London)" 160, s. 106-154.
Hubel D. H., Wiesel T. N. (1979) Brain mechanisms of vision,
Scientific American" 241(9), s. 150-168.
Hughes D. i in. (1988) The health of America's children. Maternal
and child health data book, Washington, District of Columbia,
Children's Defense Fund.
Hughes J. i in. (1975) Identification of two related pentapeptides
from the brain with potent opiate antagonist activity, Natur"
258, s. 577-579.
Hull C. L. (1943) Principles ofbehaviour. An introduction to behaviour
theory, New York, Appleton-Century-Crofts.
Hull C. L. (1952) A behavior system. An introduction to behavior theory concerning the individual organism, New Haven, Connecticut, Yale University Press.
Hultsch D. E, Dixon R. A. (1984) Memory for text materials in adulthood. W: Life-spah development and behavior, P. Baltes, O. Brim
(red.), t. 6, New York, Academic Press, s. 77-108.
Hume D. (1977) Badania dotyczce rozumu ludzkiego, tum. J. ukasiewicz, T. Twardowski, Warszawa, PWN (wyd. oryg. 1748).
Humphrey N. K. (1976) The social fimction of intellect. W: Growing
points in ethology, P. P. G. Bateson, R. A. Hinde (red.), Cambridge,
Massachusetts, Cambridge University Press, s. 303-317.
Humphrey T. (1970) The dewlopment of human fetal activity and its
relation to postnatal behaviour. W: Advance in child dewlopment
and behaviour, H. W. Reese, L. P. Lipsitt (red.), t. 5, New York,
Academic Press.
Hunt E. (1983) On the natur ofintelligence, Science" 219, s. 141-146.
Hunt E. (1984) Intelligence and mental competence, Naval Research
Reviews" 36, s. 37-42.
Hunt M. (1985) Profiles ofsocial research. The scientific study of
human interactions, New York, Russell Sag Foundation.
Hunt W. A. i in. (1979) Associative learning, habit, and health behaviour, Journal of Behavioral Medicine" 2, s. 111-123.
Hunter E, Youniss J. (1982) Changes in fimctions ofthree relations during adolescence, Developmental Psychology" 18, s. 806-811.
Hunter J. E., Hunter R. E (1984) Validity and utility of alternative predictors ofjobperformance, Psychological Bulletin" 96, s. 72-98.
Hurlburt R. T. (1979) Random sampling ofcognitions and behavior,

Journal of Research in Personality" 13, s. 103-111.
Hurvich L, Jameson D. (1974) Opponent processes, as a model of
neural organization, American Psychologist" 29, s. 88-102.
Hurvich L, Jameson D. (1957J/4/7 opponent process theory ofcolour
vision, Psychological Review" 64, s. 384-404.
Hutchins D. (1961) The value ofsuggestion given under anesthesia,
American Journal of Clinical Hypnosis" 4, s. 106-114.
Hyman 1. A., McDowell E., Raines B. (1977) Corporal punishment
and alternatives in the schools. An overview of theoretical and
practical issues. W: Proceedings. Conference on corporal punishment in the schools,}. H. Wise (red.), Washington, District of
Columbia, National Institute of Education, s. 1-18.
Hypnosis. Developments in research and new perspectives (1979)
E. Fromm, R. E. Shor (red.), wyd. 2, Hawthorne, New York,
Aldine.
I
Ickes W., Layden M. A., Barnes R. D. (1978) Objective self-awareness and individuation. An empirical link, Journal of Personality" 46, s. 146-161.
InglisJ., Lawson J. S. (1981) Sex differences in the ejfects ofunilateral brain damage on intelligence, Science" 212, s. 693-695.
Insel P. L, Roth W. T. (1985) Core concepts in health, Pao Alto, California, Mayfield.
Isko C. A. i in. (1980) Social evolution and the emergence ofleadership, Journal of Personality and Social Psychology" 39,
s. 431-448.
Isko C. A. i in. (1985) Conformity and group s/ze. The concern with
being right and the concern with being liked, Personality and
Social Psychology Bulletin" 11, s. 41-50.
Intelligence. Measurement, theory and public policy Proceedings
of a symposium in honor ofLloyd G. Humphreys (1989) R. L.
Linn (red.), Urbana, Illinois, University of Illinois Press.
International conflict and national public policy issues (1985)
S. Oskamp (red.), Applied Social Psychology Annual" 6.
Irvin M. i in. (1987) Impaired natural killer celi actwity during
bereavement, Brain Behavior Immunology" 1, s. 98-104.
Isen A. (1984) Toward understanding the role of affect in cognition.
W: Handbook ofsocial cognition, R. Wyer, T. Srull (red.), Hillsdale, Newjersey, Erlbaum, s. 174-236.
Isen A. M., Daubman K. A., Nowicki G. P. (1987) Positive affect
facilitates creative problem soking, Journal of Personality and
Isen A. ML, Horn N., Rosenhan D. L. (1973) Ejfects ofsuccess and
failure on children's generosity, Journal of Personality and
Itani J. (1961) The society ofjapanese monkeys, Japan Quarteiiy"
8(4), s. 421-430.
Itard J. M. G. (1962) The wild boy ofAveyron, tum. G. Humprey,
M. Humprey, New York, Appleton-Century-Crofts.
Iversen L. L. (1979) The chemistry ofthe brain, Scientific American" 241(9), s. 134-149.
Izard C. (1971) The face ofemotion, New York, Appleton-Century-Crofts.
Izard C. E. (1990) The substrates and fimctions of emotion feelings.
William James and current emotion theory, Personality and
Social Psychology Bulletin" 16, s. 626-635.
J
Jacob F. (1977) Evolution and tinkering, Science" 196, s. 161-166.
Jacobs B. L. (1987) How hallucinogenic drugs work, American
Scientist" 75, s. 386-392.
Jakobs B. L, Trulson M. E. (1979) Mechanisms ofaction ofl. S. D.,

Jakobs R. C, Campbell D. T. (1961) The perpetuation of an arbitrary tradition though several generations ofa laboratory microculture, Journal of Abnormal and Social Psychology" 62,
s. 649-658.
Jakobson E. (1970) Modem treatment oftensepatients, Springfield,
Illinois, Charles C Thomas.
Jacoby L. L., Baker J. G., Brooks L. R. (1989) Episodic effects ofpicture Identification. Implications for theories ofleaming and theoriesof memory, Journal of Experimental Psychology. Learning, Memory and Cognition" 15, s. 275-281.
James J. (1953) The origin ofguardian spirits ofsweat lodge. As told to
V. F. Ray. W: E. E. Clark Indian legends ofthe Pacific Northwest,
Berkeley, Califomia, University of Califomia Press, s. 183.
James W. (1884) What is an emotion?, Mind" 9, s. 188-205.
James W. (1890) The principles of psychology, t. 1-2, New York,
Janerich D. T. i in. (1990) Lung ccincer and exposure to tobacco
smoke in the household, The New England Journal of Medicine" 323, s. 632-636.
Janis I. L. (1958) Psychological stress, New York, Wiley.
Janis I. L. (1982a) Decisionmaking under stress. W: Handbook of stress,
L. Goldberger, S. Breznitz (red.), New York, Free Press, s. 69-87.
Janis I. L. (1982b) Gwupthink. Psychological studies of policy decisions andfiascoes, wyd. 2, Boston, Houghton Mifflin.
Janis I. L. (1985) International crisis management in the miclear age,
Applied Social Psychology Annual" 6, s. 63-86.
Janis I. L, Frick F. (1943) The relationship between attitudes toward
conclusions and errors in judging logical validity of syllogisms,
Journal of Experimental Psychology" 33, s. 73-77.
Janovitz H. D., Grossman M. I. (1950) Hunger and appetite. Some
defmitions and concepts, Journal of the Mount Sinai Hospital" 16, s. 231-240.
Janz N. K., Becker M. H. (1984) The health belief model. A decade
later, Health Education Cjuarterly" 11, s. 1-47.
JemmottJ. B. III, Croyle R. X, Ditto P. H. (1988) Common sense epidemiology. Self-based judgments from lay persons and physicians, Health Psychology" 7, s. 55-73.
Jenkins C. D. (1976) Recent evidence supporting psychologie and
social risk factors for coronary disease, New England Journal
of Medicine" 294, s. 987-994, 1033-1038.
Jenkins J. G., Dallenbach K. M. (1924) Oblivescence duringsleep and
waking, The American Journal of Psychology" 35,
s. 605-612.
Jenkins J. J. (1979) Four points to remember. A tetrahedral model of
memory experiments. W: Levels ofprocessing in human memory,
L. S. Cermak, F. I. M. Gaik (red.), Hillsdale, New Jersey, Erlbaum, s. 429-446.
Jenni D. A., Jenni M. A. (1976) Canying behavior in humans. Analisis ofsex dijferences, Science" 194, s. 859-860.
Jensen A. R. (1962) Spelling errors and the serial position ejfect,
Journal of Educational Psychology" 53, s. 105-109.
Jensen A. R. (1973) Educability and grup dijferences, New York,
Harper and Row.
Jervis R., Lebow R. N., SteinJ. G. (1985) Psychology and deterrence,
Baltimore, John Hopkins University Press.
Jessor R. (1982) Problem behaviour and developmental transition in
adolescence, Journal of School Health" maj, s. 295-300.
Johanson C, Fischman M. (1989) The pharmacology of cocaine
related to its abuse, Pharmacological Reviews" 41, s. 3-52.
John E. R. i in. (1988) Neurometrics. Computer-assisted dijferential
diagnosis ofbrain dysfunetion, Science" 239, s. 162-169.
John O. P. (1990) The Big Five" factor taxonomy. Dimensions ofpersonality in the natural language and in uestionnaires.W: Handbook ofpersonality theory and research, L. A. Pervin (red.), New
York, Guilford Press, s. 67-100.
Johnson G. B. (1966) Penis envy or pencil hoarding? Psychological

Reports" 19, s. 758.
Johnson J. E. (1983) Psychological interventions and coping with surgery.
W: Handbook of psychology and health, A. Baum, S. E. Taylor, J. E.
Singer (red.), t. 4, Hillsdale, New Jersey, Erlbaum.
Johnson J. H., Sarason I. B. (1979) Recent developments in research
on life stress. W: Human stress and cognition. An information
processing approach, V. Hamilton, D. M. Warburton (red.),
Chichester, England, Wiley, s. 205-233.
Johnson T. D., Gottlieb G. (1981) Visual preferences of imprinted
ducklings are alterecl by maternal cali, Journal of Comparative and Physiological Psychology" 95(5), s. 665-675.
Johnson-Laird P. (1983) Mentol models, Cambridge, England,
Cambridge University Press.
Johnson-Laird P. N., Byrne R. M. J. (1989) Only reasoning, Journal of Memory and Language" 28, s. 313-330.
JohnstonJ., Dark V. (1986) Selective Attention, Annual Review of
Johnston L. D., BachmanJ. G., 0'Malley P. M. (1982) Student dmg
use, attitudes and beliefs. National trends 1975-1982, Rockville,
Maryland, National Institute on Dmg Abuse.
Johnston L. D., 0'Malley P. M., BachmanJ. G. (1989) Drug use,
drinking, and smoking. National snrvey results from high school,
college, and young adult populations, 1975-1988, Rockville,
Maryland, U.S. Department of Health and Human Services.
Jones B. M., Jones M. K. (1976) Mae andfemale intoxication levels
for three alcohol doses or do women really get higher than men?,
Alcoholism Technical Report" 5, s. 11-14.
Jones E. (1953) The life and works of Sigmund Freud, New York,
Basic Books.
Jones E. E. (1985) Major developments in social psychology during the
lastfive decades. W: The handbook of social psychology, G. Lindzey,
E. Aronson (red.), t. 1, New York, Random House, s. 47-107.
Jones E. E., Bergias S. (1978) Control of attributions about the self
through self-handicapping strategies. The appeal of alcohol and
the role ofunderachievement, Personality and Social Psychology Bulletin" 4, s. 200-206.
Jones E. E., Davis K. E. (1965) From acts to dispositions. The attribution process in person perception. W: Advances in experimental social psychology, L. Berkowitz (red.), t. 2, New York.^sademic Press.
Jones E. E. i in. (1984) Social stigma. The psychology ofmarked relationships, New York, Freeman.
Jones E. E., Nisbett R. E. (1972) The actor and the observer. Divergent perceptions on the casuses ofbehaviour. W: Attribution. Perceiving the causes ofbehavior, E. E. Jones i in. (red.), Morristown, New Jersey, General Learning Press.
Jones E. E., Pittman T. (1982) Toward a genera theory of strategie
selfpresentation. W: Psychological perspectives on the self
J. Suls (red.), Hillsdale, New Jersey, Erlbaum, s. 231-262.
Jones H. C, Loninger P. W. (1985) The marijuana uestion. And science's searchfor an answer, New York, Dodd, Mead.
Jones H. C, Loninger P. W. (1985) The marijuana uestion. And
science's searchfor an answer, New York, Dodd, Mead.
Jones M. C. (1924) A laboratory study offear. The case of Peter,
Pedagogical Seminary and Journal of Genetic Psychology"
31, s. 308-315.
Jones R. (1978) The third wave. W: Experiencing social psychology,
A. Pines, C. Masach (red.), New York, Knopf.
Jones S. S., Collins K., Hong H. W. (\99\) An audience ejfect on smile
produetion in W-month-old infants, Psychological Science" 2,
s. 45-49.
Jones W., CheekJ. M., Briggs S. R. (1986) Shyness. Perspectives on
research and treatment, New York, Plenum.
Jordan T. G. i in. (1985) Long-term effects of enrichment. A 20-year
perspective on persistence and change, American Journal of
Community Psychology" 13, s. 393-414.
Joyce L. (1989) Goodgenes, badgenes, Stanford Medicine" jesie,

s. 18-23.
Joyce L. (1990) Losing the conneetion, Stanford Medicine" jesie,
s. 19-21.
Joyce L. (1990) Fast Asleep, Stanford Medicine" zima, s. 28-31.
Judgment under uncertainty. Hewistks and biases (1982) D. Kahneman, P. SIovic, A. Tversky (red.), Cambridge, Massachusetts, Cambridge University Press.
Julesz B. (1981) Figur and ground perceptioirin briefly presented isodipole textures. W: Perceptual organization, M. Kubovy, J. R. Pomerantz (red.), Hillsdale, New Jersey, Erlbaum, s. 27-54.
Julesz B. (1981) Textons, the elements oftexture perception and their
interaction, Natur" 290, s. 91-97.
Jung C. G. (1953) Collected works, New York, Bollingen Series/Pan. theon.
Jung C. G. (1959) The concept ofthe collective unconscious. W: The
archetypes and the collectwe unconscious, collected works, t. 9,
cz. 1, Princeton, New Jersey, Princeton University Press,
s. 54-74 (wyd. oryg. 1936).
Jung C. G. (1965) Memories, dreams, reflections, New York, Random
House.
Jung C. G. (1973) Memories, dreams, reflections, wyd. popr. A. Jaffe
(red.), New York, Pantheon Books.
Jung C. G. (1997) Typy psychologiczne, tum. R. Reszke, Warszawa,
Wrota, KR (wyd. oryg. 1923).
Just H. A., Carpenter P. A. (1981) Cognitive processes in reading.
Models based on reader's eyefmations. W: Interactive processes
and reading, C. A. Prefetti, A. M. Lesgold (red.), Hillsdale,
K
Kagan J., Klein R. E. (1973) Cross-cultural perspectives on early
development, American Psychologist" 28, s. 947-961.
Kagan J., ReznickJ. S., Snidman N. (1986) Temperamental inhibition in early childhood. W: The study of temperament. Changes,
continuites, and challenges, R. Plomin, J. Dunn (red.), Hillsdale, New Jersey, Erlbaum.
Kagan J., Snidman N. (1991) Infantpredictors ofinhibited and uninhibitedprofiles, Psychological Science" 2, s. 40-44.
Kalin M. (1966) The physiology ofcatharsis, Journal of Personality
Kahneman D. (1973) Attention and ejfort, Englewood Cliffs, New
Kahneman D., Snell J. (1990) Predicting utility. W: Insights in decision making, R. Hogarth (red.), Chicago, University of Chicago Press.
Kahneman D., Treisman A. (1984) Changing views of attention and
automaticity. W: Varieties of attention, R. Parasuraman, D. R. Davies, J. Beatty (red.), New York, Academic Press, s. 29-61.
Kahneman D., Tversky A. (1973) On the psychology of predietion,
Kaij L. (1960) Alcoholism in twins. Studies on the etiology and seuelae
ofabouse of alcohol, Stockholm, Sweden, Alonquist and Winkell Publishers.
Kalat J. W. (1974) Taste salience depends on novelty, not concentration in taste-aversion learning in the rat, Journal of Comparative and Physiological Psychology" 86, s. 47-50.
KalatJ W. (1984) Biological psychology, wyd. 2, Belmont, California, Wadsworth.
Kalin N. H., Shelton S. E. (1989) Defensive behaviors in infant rhesus monkeys. Eiwironmental cues and neurochemical regulation,
Science" 243, s. 1718-1721.
Kalish R. A. (1985) The social context ofdeath and dying. W: Handbook ofaging and the social sciences, R. H. Binstock, E. Shanas
(red.), New York, Van Nostrand Reingold, s. 149-172.
Kallmann F. J. (1946) The genetic theory ofchizophrenia. An analysis of 691 schizophrenic index families, American Journal of
Psychiatry" 103, s. 309-322.
Kainin L. J. (1969) Predictability, surprise, attention, and conditioning. W: Classical conditioning. A symposium, B. A. Campbell,
R. M. Church (red.), New York, Appleton-Century-Crofts.
Kamin L. J. (1974) The science and polities of IQ, Potomac, Maryland, Erlbaum.
Kandel D. (1973) Adolescent marijuana use. Role of parents and
peers, Science" 181, s. 1067-1070.
Kandel E. R. (1976) The cellular basis ofbehavior, San Francisco,
Freeman.
Kandel E. R. (1979) Cellular insights into behavior and learning,
The Harvey Lectures" seria 73, s. 29-92.
Kanigel R. (1981) Storingyesterday, Johns Hopkins Magazine" 32,
s. 27-34.
Kanizsa G. (1979) Organization in vision, New York, Praeger.
Kapan J. (1983) The hardest drug. Heroin andpublicpolicy, Chicago,
University of Chicago Press.
Kapan J. (1988) The use of animals in research, Science" 242,
s. 839-840.
Kapan R. M. (1985) The contiwersy related to the use of psychological tests. W: Handbook of intelligence, B. B. Wolman (red.),
Kapan R. M. (1990) Behavior as the central outeome in health care,
Karlsson J. L. (1978) Inheritance of creative intelligence, Chicago,
Nelson-Hall.
Karon B. P., Vandenbos G. R. (1981) Psychotherapy ofchizophrenia.
The treatment ofchoice, New York, Jason Aronson.
Kasi S. V, Cobb S. (1966) Health behavior and illness behavior.
I. Health and illness behaviour, Arclwes of Eiwironmental
Health" 12, s. 246-266.
Kastenbaum R. (1986) Death, society, and the human experience,
Columbus, Ohio, Merrill.
Kaufman L., Rock I. (1962) The moon illusion, Scientific American" 207(7), s. 120-130.
Kaufmann Y. (1984) Analytical psychotherapy. W: Current psychotherapies, R. J. Corsini i wspprac, (red.), wyd. 3, Itasca
Illinois, Peacock, s. 108-126.
Kaushall P. I., Zetin M., Squire L. R. (1981) A psychological study of
chroni, circumscribed amnesia. Detailed report of a noted case,
Journal of Nervous and Mental Disorders" 169, s. 383-389.
Kay D. W. K., Bergman K. (1982) Epidemiology of mental disorders
among the aged in the community. W: Flandbook of mental
health and aging,]. E. Birren, R. B. Sloane (red.), Englewood
Cliffs, New Jersey, Prentice-Hall, s. 34-56.
Kazdin A. E. (1980) Behavior modification in applied settings, wyd. 2,
Homewood, Illinois, Dorsey.
Kazdin A. E. (1982) The token economy. A decade later, Journal of
Applied Behavior Analysis" 15, s. 431-445.
Kazdin A. E. (1986) Comparative outeome studies of psychotherapy.
Methodological issues and strategies, Journal of Consulting
and Clinical Psychology" 54, s. 95-105.
Kazdin A. E., Wilcoxin L. A. (1976) Systematic desensitization and
nonspeciflc treatment effects. A methodological evaluation, Psychological Bulletin" 83, s. 729-758.
Kazdin A. E., Wilson G. T. (1980) Evaluation ofbehavior therapy.
Issues, evidence, and research strategies, Lincoln, University of
Nebraska Press.
Keane T. M., Zimering R. T., Caddell J. M. (1985) A behavioral
approach to assessing and treating post-traumatic stress disorder
in yietnam veterans. W: Trauma and its wake, C. R. Figley
(red.), New York, Bruner/Mazel.
KeatsJ. (1966) Howard Hughes, New York, Random House.
Keen S. (1986) Faces ofthe enemy. Reflections ofthe hostile imagination, New York, Harper and Row.
Keesey R. E., Powley T. L. (1975) Hypothalamic regulation ofbody

weight, American Scientist" 63, s. 558-565.
Keller H. (1902) The Story ofMy Life, New York, Doubleday.
Keller H. (1990) W: D. Ackerman A Natwal History ofthe Senses,
New York, Random House.
Kelley H. H. (1967) Attribution theory in social psychology. W:
Nebraska Symposium on Motwation, D. Levine (red.), t. 15,
Kelley H. H. (1971 a) Attribution. Perceiving the causes ofbehavior,
New York, General Learning Press.
Kelley H. H. (1971 b) Attribution in social interaction. W: Attribution.
PerceMng the causes ofbehavior, E. E. Jones i in. (red.), New
York, General Learning Press.
Kelley H. H., Thibaut J. W. (1978) Interpersonal relations. A theory
ofinterdependence, New York, Wiley-Interscience.
Kellman P. J., Spelke E. S. (1983) Perception of partiy occuleded
objects in infancy, Cognitive Psychology" 15, s. 483-524.
Kelly G. A. (1955) A theory of personality. The psychology ofpersonai constructs, t. 1-2, New York, Norton.
Kelman H. C, Hamilton L. (1989) Crimes of obedience. Toward
a social psychology ofauthority and responsibility, New Haven,
Connecticut, Yale University Press.
Kelsoe J. R. i in. (1989) Re-evaluation ofthe linkage relationship
between chromosome 1 / p loci and the genefor bipolar affective
disorder in the Old Order Amish, Natur" 342, s. 238-243.
Kemp M. (1990) The science of art. Optical themes in Western art
from Brunelleschi to Seurat, New Haven, Yale University Press.
Kennedy G. C. (1953) The role ofdepotfat in the hypothalamic control
offood intake in the rat, Proceedings of the Royal Society"
140, seria B, s. 578-592.
Kennedy S., Kiecolt-Glaser J. K., Glaser R. (1988) Immunological
conseuences of acute and chroni stressors. The mediating role
of interpersonal relationships, British Journal of Medical Psychology" 61, s. 77.
Kesey K. (1962) Oneflew over the cuckoo's nest, New York, Viking
Press.
Kessen S., Cahan E. D. (1986) A century of psychology. From subject
to object to agent, American Scientist" 74, s. 640-649.
Kessler S. (1980) The genetics of schizophrenia. A review. W: Special
report. Schizophrenia 1980, S. J. Keith, L. R. Mosher (red.),
Washington, District of Columbia, U.S. Government Printing
Office, s. 14-26.
Kett J. F. (1977) Rites ofpassage. Adolescence in America, 1790 to
present, New York, Basic Books.
Kety S. S. i in. (1975) Mental illness in the biological and adoptive
families ofadopted individuals who have become schizophrenic.
A preliminary report based on psychiatrie inteiyiews. W: Genetic
research in psychiatry, R. R. Fieve, D. Rosenthal, H. Brill (red.),
Baltimore, Johns Hopkins University Press, s. 147-165.
Kiecolt-Glaser J. K. i in. (1987) Chroni stress and immunity infamily caregwers of Alzheimer's disease vktims, Psychosomatic
Medicine" 49, s. 523-535.
Kierulff S. (1989) Coiwersation with a demon. Sesja konferencyjna
przeprowadzona na spotkaniu California State Psychological Association, San Francisco, California, marzec.
Kiester E. Jr (1980) Images ofthe night. The physiological roots of
dreaming. Sleep research. W: Readings in human behavior. The
best of Science 80-86, A. L. Hammond, P. G. Zimbardo (red.),
Gleiwiew, Illinois, Scott, Foresman, maj, s. 8-15.
Kihlstrom J. F. (1985) The cognitwe unconscious, Science" 237,
s. 1445-1452.
Kihlstrom J. F., Harackiewicz J. M. (1982) The earliest recollection.
A new survey, Journal of Personality" 50, s. 134-148.
Kihlstrom J. F. i in. (1990) Implicit and explicit memory following
surgical anesthesia, Psychological Science" 1, s. 303-306.
Kimmel D. C, Weiner I. B. (1985) Adolescence. A developmental
transition, Hillsdale, New Jersey, Erlbaum.
Kimura D. (1985) Mae brain, fenwle brain. The hidden difference,

Psychology Today" listopad, s. 50-58.
King R. J. (1986) Motivational dwersity and mesolimbic dopamine.
A hypothesis concerning temperaments. W: Emotion. Theory,
research, and experience. Biological foundations of emotions,
R. Plutchik, H. Kellerman (red.), t. 3, Orlando, Florida,
King R. J. i in. (1986) CSF dopamine levels correlate with extraversion in depressed patients, Psychiatry Research" 19,
s. 305-310.
Kinsey A. C. i in. (1953) Sexual behavior in the human female,
Philadelphia, Saunders.
Kinsey A. C, Martin C. E., Pomeroy W. B. (1948) Sexual behavior
in the human mae, Philadelphia, Saunders.
Kintsch W. (1974) The representation ofmeaning in memory, Hillsdale, New Jersey, Erlbaum.
Kintsch W. (1981) Semantic memory. A tutorial. W: Attention and
performance, R. S. Nickerson (red.), t. 8, Hillsdale, New Jersey, Erlbaum.
Kipnis D. (1991) The technological perspective, Psychological Science" 2, s. 62-69.
KlangM.J. i in. (1991) The association of'skin color with blood pressure in U.S. blacks with Iow socioeconomic status, Journal of
the American Medical Association" 265, s. 599-602.
Klatzky R. (1980) Human memory. Structures and processes, wyd. 2,
San Francisco, Freeman.
Klaus M., KennelJ. (1976) Maternal-infant bonding, St. Louis, Missouri, Mosby.
Klein G. (1970) Perception, motives, and personality, New York, Knopf.
Klein G. S., Schlesinger H. J. (1949) Where is the perceiver in perceptual theory? Journal of Personality" 18, s. 32-47.
Klein R. H. (1983) Group treatment approaches. W: The clinical psychology handbook, M. Hersen, A. E. Kazdin, A. S. Bellack
(red.), New York, Pergamon Press.
Kleinginna P. R., Kleinginna A. M. (\9%\) A categorized list of motivation definitions with a suggestion for a consensual definition,
Motivation and Emotion" 5, s. 263-291.
Kleinke C. L. (1986) Gaz and eye contact. A research review, Psychological Bulletin" 100, s. 78-100.
Kleinmuntz B., Szucko J. J. (1984) Lie detection in ancient and
mocler times. A cali for contemporary scientific study, American
Klerman G. L. (1986) Historical perspectwes on contemporary schools
of psychopathology. W: Contemporary direetions in psychopathology. Toward the DSM-1V, T. Milion, G. L. Klerman (red.),
New York, Guilford Press, s. 3-28.
Klerman G. L. Weissman M. M., Rounsaville E. S. (1984) Interpersonal psychotherapy ofdepression, New York, Basic.
Klinger E. (1987) The power of daydreams, Psychology Today"
maj, s. 37-44.
Klinnert M. D. i in. (1983) Emotions as behavioral regulators. Social
referencing in infancy. W: Emotion. Theory, research, and experience, R. Plutchik, H. Kellerman (red.), t. 2, New York, Academic Press, s. 57-86.
Kluckhon C. (1944) Navaho Witchcraft, Papers ofthe Yale University Peabody Museum" t. 24, nr 2, New Haven, Connecticut,
Yale University.
Knox V J., Morgan A. H., Hilgard E. R. (1974) Pain and suffering in
ischemia. The paradox of hypnotically suggested anesthesia as
contradicted by reports from the hidden obsenrer", Archives
of General Psychiatry" 30, s. 840-847.
Kobasa S. O. (1984) How much stress can you survive? American
Health" 3, s. 64-77.
Kobasa S. O., Hilker R. R., Maddi S. R. (1979) Who stays healthy under
stress? Journal of Occupational Medicine" 21, s. 595-598.
Kobr K. R., Lipsitt L. P. (1972) A negative contrast ejfect in newboms,
Journal of Experimental Child Psychology" 2, s. 81-91.
Koch R. i in. (1963) Clinical aspects of phenyloketonuria. W: First

Inter-American Conference on Congenital Defects, Philadelphia,
Lippincott.
Koch S., Leary D. E. (1985) A century of psychology as science, New
York, McGraw-Hill.
KoestlerA. (1964) The act ofereation, London, Hutchinson.
Koffka K. (1935) Principles of Gestalt psychology, New York, Harcourt Brace.
Koh S. O., Peterson R. A. (1974) A perceptual memory for mimerousness in nonpsychotic schizophrenics", Journal of Abnormal Psychology" 83, s. 215-226.
Kohlberg L. (1964) Development of mora character and mora ideology. W: Review of child development research, M. L. Hoffman,
L. W. Hoffman (red.), t. 1, New York, Russell Sag Foundation.
Kohlberg L. (1966) A cognitive-developmental anaysis of chidren's
sex-role concepts and attitudes. W: The development ofsex differences, E. E. Maccoby (red.), Stanford, California, Stanford
University Press.
Kohlberg L. (1967) Mora and religious education and the public
schools. A developmental view. W: Religion and public education,
T. Sizer (red.), Boston, Houghton Mifflin.
Kohlberg L. (1969) Stage and seuence. The cognitive-developmental
approach to socialization. W: Handbook of socialization theory
and research, D. A. Goslin (red.), Chicago, Rand McNally.
Kohlberg L. (1981) The philosophy of mora development, New York,
Harper and Row.
Khler W. (1925) The mentality ofapes, New York, Harcouit Brace
Jovanovich.
Khler W. (1947) Gestalt psychology, New York, Liveright.
Kohut H. (1977) The restoration ofthe self New York, International
Universities Press.
Koata G. (1985) Why dopeoplegetfat? Science" 227, s. 1327-1328.
Koata G. (1986) Maleness pinpointed on Ychromosomes, Science"
234, s. 1076-1077.
Kolb B. (1989) Development, plasticity and behavior, American
Kolb L. C. (1973) Modern clinical psychiatry, Philadelphia, Saunders.
Kondo T., Antrobus J., Fein G. (1989) later REM activation and
sleep mentation, Sleep Research" 18, s. 147.
Konecni V. J., Ebbesen E. B. (1984) The mythology of lega decision
making, International Journal of Law and Psychiatry" 7,
s. 5-18.
Konecni V. J., Ebbesen E. B. (1986) Courtroom testimony by psychologists on eyewitness identification issues. Critical notes and
reflections, Law and Human Behavior" 10, s. 117-126.
Konner M. J. (1977) Research reported inj. Greenberg. The brain and
emotions, Science News" 112, s. 74-75.
Korchin S. J. (1976) Modern clinical psychology, New York, Basic
Books.
Korn J. (1987) Judgments of acceptability ofdeception in psychological research, Journal of General Psychology" 114,
s. 205-216.
Korn J. W. (1985) Psychology as a humanity, Teaching of Psychology" 12, s. 188-193.
KosecofFJ. B., Fink A. (1982) Evaluation basies. A practitioner's
manua, Beverly Hills, California, Sag Publications.
Koslow S. H. (1984) Preface. W: The neuroscience of mental health.
A report on neuroscience research (DHHS publikacja nr ADM
84-1363), Rockville, Maryland, National Institute of Mental
Health.
Koss M. P. (1985) The hidden rape victim. Personality, attitudinal, and
situational characteristies, Psychology of Women Quarterly" 9,
s. 193-212.
Koss M. P., Oro C. J. (1982) Sexual experiences survey. A research
instrument iiwestigating sexual aggression and victimization,
Journal of Consulting and Clinical Psychology" 50,
s. 455-457.
Kosslyn S. M. (1980) Image and mind, Cambridge, Massachusetts,

Harvard University Press.
Kosslyn S. M. (1983) Ghosts in the mind's machin. Creating and
using images in the brain, New York, Norton.
Kosslyn S. M. (1985) Computational neuropsychology. A new perspective on mental imagery, Naval Research Reviews" 37, s. 30-50.
Kosslyn S. M. i in. (1985) A computational anaysis of mental image
generation. Evidence from functional dissociations in split-brain
patients, Journal of Experimental Psychology. General" 114,
s. 311-341.
Kraft C. L. (1978) A psychophysical contribution to air safety. Simulator studies ofvisual illusions in night visual approaches. W: Psychology from research topractice, H. Pick i in. (red.), New York,
Plenum, s. 363-385.
Kraft D. P. (1984) A comprehensive prevention program for college
students. W: Prevention of Alcohol Abuse, P. M. Miller, T. D.
Nirenberg (red.), New York, Plenum.
Krajick K. (1990) Sound too good to be tnie? Behind the boom in subliminal tapes, Newsweek" 30 lipca, s. 61.
Krasner L. (1985) Applications of learning theory in the eiwironment.
W: Psychology and learning. 1984 master lecturers, B. L. Hammonds (red.), Washington, District of Columbia, American
Psychological Association, s. 51-93.
Kraus S. (1990) The power of pain, Stanford Medicine" 8, s. 5-8.
Kraut A. M. (1990) Healers and strangers. lmmigrant attitudes
toward the physician in America - A relationship in historical perspectwe, Journal ofthe American Medical Association" 263,
s. 1807-1811.
Kreitler S., Kreitler H. (1990a) Cognitwe orientation and sexual dysfunetions in women, Annals of Sex Research" 3, s. 75-104.
Kreitler S., Kreitler H. (1990b) Repression and the anxiety-defensiveness factor. Psychological correlates and manifestations, Personality and Individual Differences" 11, s. 559-570.
Kreitler S., Kreitler H. (1990c) The cognitwe orientation of health
and susceptibility to illness in college students. Nie publikowany
maszynopis, Tel Aviv, Psychology Department, University of
Tel Aviv.
Kreitler S., Kreitler H. (1991) The psychological profile ofthe health-oriented indwidual, European Journal of Personality" 5,
s. 35-60.
Krieger L, Garrison J. (1991) Hospital praised for AIDS care, San
Francisco Examiner" 4 sierpnia, s. B-2.
Krieger L. M. (1990) Huh? 1 can't hear you, San Francisco Examiner" 12 padziernika, s. D16-D17.
Kristjansson E. A., Fried P. A., Watkinson B. (1989) Maternal
smoking during pregnancy affects children's vigilance performance, Drug and Alcohol Dependence" 24, s. 11-19.
Kiibler-Ross E. (1969) On death and dying, Toronto, Macmillan.
Kiibler-Ross E. (1975) Death. The fina stage ofgrowth, Englewood
Kuffler S. W., Nicholls J. G., Martin A. R. (1984) From neuron to
brain. A cellular approach to thefimetion ofthe nenous system,
wyd. 2, Sunderland, Massachusetts, Sinauer Associates.
Kuhn T. S. (1970) The structure of scientific revolutions, wyd. 2,
Chicago, University of Chicago Press (por. wyd. poi. 1968
Struktura rewolucji naukowej, tum. H. Ostromcka, Warszawa, PWN - wyd. oryg. 1962).
Kuklick H. (1987) The testing movement and itsfounders, Science"
237, s. 1358-1359.
Kulik J. A. (1983) Confirmatory attribution and the perpetuation of
social beliefs, Journal of Personality and Social Psychology"
44, s. 1171-1181.
Kulik J. A., Mahler H. 1. M. (1989) Social support and recovery from
surgery, Health Psychology" 8, s. 221-238.
Kupfermann I. i in. (1974) Local, reflex, and central commands controlling gili and siphon movements in Aplysia, Journal of Neurophysiology" 37, s. 996-1019.
Kurtines W., Greif E. B. (1974) The development of mora thought.

Review and evaluation of Kohlberg's approach, Psychological
Bulletin" 8, s. 453-470.
Kutas M., Hillyard S. A. (1980) Readingsenselesssentences. Brain potentials relfect semantic incongmity, Science" 207, s. 203-205.
L
La Barre W. (1964) Confessions as psychotherapy in American Indian
tribes. W: Magie, faith and healing, A. Kiev (red.), New York,
Free Press.
LaBerge S. (1986) Lucid dreaming, New York, Valentine Books.
LaBerge S., Rheingold H. (1990) Exploring the world of lucid dreaming, New York, Ballantine.
LaBerge S. P. i in. (1981) Evidence for lucid dreaming during REM
sleep, Sleep Research" 10, s. 148.
Labouvie-Vief G. (1985) Intelligence and cognition. W: Handbook of
the psychology ofaging,). E. Birren, K. W. Schaie (red.), wyd. 2,
New York, Van Nostrand Reingold, s. 500-530.
achman R., achman J. L., Butterfield E. C. (1979) Cognitive psychology and information processing. An introduetion, Hillsdale,
achman R., Naus M. (1984) The episodic/semantic continuwn in an
evolved machin, Behavioral and Brain Sciences" 7, s. 244-246.
achman S. (1983) The conceptoflearning. Connectioning and selectioning, Academic Psychology Bulletin" 5, s. 155-166.
achman S. J. (1983) A physiological interpretation ofvoodoo illness
and voodoo death, Omega" 13(4), s. 345-360.
LacknerJ. R., Garrett M. (1973) ResoWing ambiguity. Ejfects ofbiasing context in the unattended car, Cognition" 1, s. 359-372.
LaFromboise T. (1988) Suicide prevention. W: Campus Report" 30
marca, Stanford, California, Stanford University, s. 9.
Laing R. D. (1965) The divided seif, Baltimore, Penguin.
Laing R. D. (1967) The polities ofexperience, New York, Pantheon.
Laing R. D. (1967) Schizophrenic split, Time" 3 lutego, s. 56.
Laing R. D. (1970) Knots, New York, Pantheon.
Laird J. D., Bresler C. (1990) William James and the mechanisms of
emotional experience, Personality and Social Psychology
Bulletin" 16, s. 636-651.
Lambert A. J. (1985) Selectwity and stages of processing. An enduring contiwersy in attentional theory. A review, Current Psychological Research and Reviews" 4, s. 239-256.
Lambert N. M. (1981) Psychological evidence in Lany P. versus Wilson Riles, American Psychologist" 36, s. 937-952.
Lambo T. A. (1978) Psychotherapy in Africa, Human Natur" 1(3),
s. 32-39.
Lane H. (1976) The wild boy of Aveyron, Cambridge, Massachusetts, Harvard University Press.
Lane H. (1986) The wild boy of Aveyron and Dr. Jean-Marc Itard,
History of Psychology" 17, s. 3-16.
Lang P. J. (1979) A bio-informational theory of emotional imagery,
Psychophysiology" 16, s. 495-512.
Lang P. J., Lazovik D. A. (1963) The experimental desensitization of
a phobia, Journal of Abnormal and Social Psychology" 66,
s. 519-525.
Langer E. (1978) Rethinking the role of thought in social interaction.
W: New direetions in attribution research,}. H. Harvey, W. J. Ickes,
R. F. Kidd (red.), t. 2, Hillsdale, New Jersey, Erlbaum, s. 35-38.
Langer E. (1989) Mindfulness, Reading, Massachusetts, Addison-Wesley.
Langer E. J. (1975) The illusion ofcontrol, Journal of Personality
Langer E. J., RodinJ. (1976) The ejfects ofchoice and enhanced personal responsibility for the aged. Afield experiment in an institutional setting, Journal of Personal and Social Psychology" 34,
s. 191-198.
Langlois J. H., Downs A. C. (1980) Mothers, fathers and peers as

socialization agents ofsex-typed play behaviors in young children, Child Development" 51, s. 1237-1247.
Langlois J. H., Roggman L. A. (1991) Attractive faces are only average, Psychological Science" 1, s. 115-121.
LanzettaJ. T. i in. (1985) Viewers' emotional and cognitive responses
to televised images ofpolitical leaders. W: Mass media and politkal thought. An information processing approach, S. Kraus,
R. M. Perloff (red.), Beverly Hills, California, Sag, s. 50-67.
La Piere R. (1934) Attitudes versus actions, Social Forces" 13,
s. 230-237.
Lashley K. S. (1929) Brain mechanisms and intelligence, Chicago,
University of Chicago Press.
Lashley K. S. (1950) In search ofthe engram W: Physiological mechanisms in animal behavior. Symposium ofthe Society for Experimental Biology, New York, Academic Press.
Lasswell H. D. (1948) The structure andfunction of communication
in society. W: Communication ofideas, L. Bryson (red.), New
York, Harper.
atane B. (1981) The psychology of social impact, American Psychologist" 36, s. 343-356.
atane B., Darley J. M. (1970) The unresponske bystander. Why
doesn't he help?, New York, Appleton-Century-Crofts.
Latham G. P., Yukl G. A. (1975) A review of research on the application ofgoal setting in organizations, Academic Management
Journal" 18, s. 824-845.
Lau R. R. (1989) Construct accessibility and electoral choice, Political Behavior" 11, s. 5-32.
Lau R. R., Bernard T. M., Hartman K. A. (1989) Further explorations of common sense representations of common illnesses,
Health Psychology" 8, s. 195-219.
Laudenslager M. L. i in. (1983) Coping and immunosuppression.
Inescapable but not escapable shock suppresses lymphocyte proliferation, Science" 231, s. 568-570.
Lawton M. P. (1977) An ecological theory ofaging applied to elderly
housing, Journal of Architecture and Education" 31,
s. 8-10.
Lazarus R. S. (1966) Psychological stress and the coping process,
New York, McGraw-Hill.
Lazarus R. S. (1975) A cognitively oriented psychologist looks at
biofeedback, American Psychologist" 30 s. 553-561.
Lazarus R. S. (1976) Pattems of adjustment, wyd. 3, New York,
McGraw-Hill.
Lazarus R. S. (1981) Little hassles can be hazardous to your health,
Psychology Today", lipiec, s. 58-62.
Lazarus R. S. (1982) Thoughts on the relations between emotion and
cognition, American Psychologist" 37, s. 1019-1024.
Lazarus R. S. (1984) On the primacy of cognition, American Psychologist" 39, s. 124-129.
Lazarus R. S. (1984) Puzzles in the study ofdaily hassles, Journal
of Behavioral Medicine" 7, s. 375-389.
Lazarus R. S. (1991) Progress on a cognitive-motivational-relational
theory of emotion, American Psychologist" 46, s. 819-834.
Lazarus R. S., Folkinan S. (1984) Stress, appraisal, and coping, New
York, Springer.
Leaming mechanisms in food selection (1978) L. M. Barker,
M. R. Best, M. Domjan (red.), Houston, Baylon University
Press.
LeaskJ., Haber R. N., Haber R. B. (1969) Eidetic imagery in children. II. Longitudinal and experimental results, Psychonomic
Monograph Supplements" 3(3, cay nr 35).
LeBon G. (1960) Thecrowd, New York, Viking Press (wyd. oryg. 1895).
LeDoux J. (1989) Cognitwe-emotional interactions in the brain,
Cognition and Emotion" 3, s. 267-289.
Le Doux J. E., Wilson D. H., Gazzaniga M. S. (1977) A divided
mind. Observations on the conscious properties ofthe separated
hemispheres, Annals of Neurology" 2, s. 417-421.
Lee M., Zimbardo P., Berholf M. (1977) Shy murderers, Psychology

Today" listopad, s. 68-70, 76, 148.
Leeper R. W. (1948) A motivational theory of emotion to replace
emotions as disorganized response", Psychological Review" 55,
s. 5-21.
Leerhsen C. (1990) Unit and conuer. America's crazy for support
groups, Newsweek" 5 lutego, s. 50-55.
Leff H. (1984) Playful perception. Choosing how to experience your
wold, Burlington, Vermont, Waterfront Books.
Leger D. (1992) Biological fundations of behavior. An integratWe
approach, New York, HarperCollins.
Leiberman M. A. (1982) The ejfects of social supports on responses
to stress. W: Handbook of Stress, L. Goldberger, L. Bresnitz
(red.), New York, Free Press, s. 764-783.
Leibowitz H. W. (1988) The human senses inflight. W: Human factors in aviation, E. L. Wiener, D. C. Nagel (red.), New York,
Leiter M. P., Masach C. (1988) The impact of interpersonal environment on burnout and organizational commitment, Journal of
Organizational Behavior" 9, s. 297-308.
Lemert E. M. (1962) Paranoia and the dynamies of exdusion,
Sociometry" 25, s. 2-20.
Lenneberg E. H. (1962) Understanding language without ability to
speak. A casf 'report, Journal of Abnormal and Social Psychology" 65, s. 415-419.
Lenneberg E. H. (1969) On explaining language, Science" 164,
s. 635-643.
Lennon R. T. (1985) Group tests of intelligence. W: Handbook of intelligence, B. B. Wolman (red.), New York, Wiley, s. 825-847.
Leowontin R. C, Ros S., Kamin L. J. (1984) Not in our genes. Biology, ideology, and human natur, New York, Pantheon.
Lepper M. R. (1981) Intnsic and extrinsic motivation in children. Detrimental ejfects ofsuperfluous social controls. W: Aspects ofthe development ofcompetence. The Minnesota Symposium on Child Psychology, U. A. Collins (red.), t. 14, Hillsdale, New Jersey, Erlbaum,
s. 155-214.
Lepper M. R., Greene D., Nisbett R. E. (1973) Undermining childreifs
intrinsic interest with extrinsic reward. A test ofthe overjustification hypothesis, Journal of Personality and Social Psychology" 28(1), s. 129-137.
Lerner R. M., Orlos J. R., Knapp J. (1976) Physical attractneness,
physkal effectiveness and self-concept in adolescents, Adolescence" 11, s. 313-326.
Leslie C, Wingert P. (1990) Not as easy as A, B, or C, Newsweek"
8 stycznia, s. 56-58.
Lettvin J. Y. i in. (1959) What the frog's eye tells the frog's brain,
Proceedings of the Institute of Radio Engineers" 47,
s. 1940-1951.
Levenson R. W. i in. (1991) Emotion, physiology, and expression in
old age, Psychology and Aging" 6, s. 28-35.
Leventhal H. (1970) Findings and theory in the study offear communications. W: Advances in experimental social psychology,
L. Berkowitz (red.), t. 5, New York, Academic Press,
s. 120-186.
Leventhal H. (1980) Toward a comprehensive theory of emotion. W:
Advances in experimental social psychology, L. Berkowitz (red.),
t. 13, New York, Academic Press, s. 139-207.
Leventhal H. (1984) A perceptual motor theory of emotion. W:
Approaches to emotion, K. R. Scherer, P. Ekman (red.), Hillsdale, New Jersey, Erlbaum, s. 271-291.
Leventhal H., Cleary P. D. (1980) The smoking problem. A review of
the research and theory in behavioral risk modification, Psychological Bulletin" 88, s. 370-405.
Levi P. (1985) A uiet city. Moments ofreprieve, New York, Simon
and Schuster.
Levi-Strauss C. (1963) The ejfectweness of symbols. W: Structural
anthropology, C. Levi-Strauss (red.), New York, Basic Books.
Levine M. (1987) Effective problem sohing, Englewood Cliffs, New

Jersey, Prentice-Hall, kwiecie.
Levine M., Perkins D. V. (1987) Principles ofcommunity psychology.
Perspectives and applications, New York, Oxford University.
Levine M. P., Troiden R. R. (1988) The myth ofsexual compulswity,
The Journal of Sex Research" 25, s. 347-363.
Levine M. W., ShefnerJ. M. (1981) Fundamentals ofsensation and
perception, Reading, Massachusetts, Addison-Wesley.
Levine R. i in. (1989) The Type A city. Coronary heart disease and the
paceoflife, Journal of Behavioral Medicine" 12, s. 509-524.
Levinson B. W. (1967) States of awareness during genera anesthesia. W: Hypnosis andpsychosomatic medicine,}. Lassner (red.),
New York, Springer-Verlag, s. 200-207.
Levinson D. L. (1978) The seasons ofa man's life, New York, Knopf.
Levinson D. L. (1986) A conception ofadult development, American Psychologist" 41, s. 3-13.
LevyJ., Trevarthen C. (1976) Metacontrol of hemispherk funetion in
human split brain patients, Journal of Experimental Psychology. Human perception and performance" 2, s. 299-312.
Lewin K. (1936) Principles of topological psychology, New York,
McGraw-Hill.
Lewin K. (1947) Group decision and social change. W: Readings in
social psychology, T. N. Newcomb, E. L. Hartley (red.), New
Lewin K. (1948) Resohing social conflicts, New York, Harper.
Lewin K., Lippitt R., White R. K. (1939) Pattems of aggressive
behavior in experimentally created social climates", Journal of
Lewin R. (1985) Gregarious grazers eat better, Science" 228,
s. 567-568.
Lewin R. (1987) The origin ofthe modern human mind, Science"
236, s. 668-670.
Lewine R. R., Stiauss J. S., Gift T. E. (1981) Sex dijferences in age
at first hospital admission for schizophrenia. Fact or artifact?
Amerian Journal of Psychiatry" 138, s. 440-444.
Lewinsohn P. M. (1975) The behavioral study and treatment ofdepression. W: Progress in behavior modification, M. Hersen, R. M. Eisler, P. M. Miller (red.), New York, Academic Press, s. 19-64.
Lewinsohn P. M. i in. (1980) Social competence and depression. The
role ofillusory self-perceptions, Journal of Abnormal Psychology" 89, s. 203-212.
Lewis C. (1981) The ejfects of parental firm control. A reinterpretation of findings, Psychological Bulletin" 90, s. 547-563.
Lewis D. O. (1990) [Wywiad] San Francisco Chronicie" 11 maja.
Lewis H. B. (1981) Freud and modern psychology, t. 1. The emotional
basis of mentol illness, New York, Plenum.
Lewis J. W., CannonJ. T., LiebeskindJ. C. (1980) Opiod and nonopiod
mechanisms of stress analgesia, Science" 208, s. 623-625.
Lewy A. J. i in. (1987) Antidepressant and circadian phase-shifting
effect oflight, Science" 235, s. 352-354.
Leyland C. M., Mackintosh N.J. (1978) Blocking offirst and second-order autoshaping in pigeons, Animal Leaming and Behavior" 6, s. 391-394.
Li P. (1975) Path analysis. A primer, Pacific Grove, California, The
Boxwood Press.
Liberman R. P. (1982) What is schizophrenia? Schizophrenia Bulletin" 8, s. 435-437.
Lidz X, Fleck S., Cornelison A. R. (1965) Schizophrenia and the
family, New York, International University Press.
Lieberman L. R. (1973) [List do wydawcy Science" On being sane
in insane places] Science" 3 kwietnia, s. 179.
Lieberman M. A. (1977) Problems in integrating traditional group
therapies with new forms, International Journal of Group
Psychotherapy" 27, s. 19-32.
Lieberman M. A. (1982) The ejfects of social support on responses to
stress. W: Handbook of stress, L. Goldberger, S. Breznitz (red.),
New York, Free Press, s. 764-783.
Liebert R. M., Spiegler M. D. (1982) Personality. Strategies and

issues, Homewood, Illinois, Dorsey Press.
Liem J. H. (1980) Family studies of schizophrenia. An update and commentary. W: Special report. Schizophrenia, 1980, S. J. Keith,
Government Printing Office, s. 82-108.
Liem R., Rayman P. (1982) Health and social costs ofimemployment.
Research and policy considerations, American Psychologist" 37,
s. 1116-1123.
Life events and illness (1989) G. W. Brown, T. O. Harris (red.), New
York, Guilford.
Lifton R. K. (1969) Thought reform and the psychology oftotalism,
New York, Norton.
Light L. L. (1991) Memory and aging. Four hypotheses in search of
data, Annual Review of Psychology" 42, s. 333-376.
Lillard A. S., Flavell J. H. (1990) Young children's preference for
mental-state over behavioral descriptions ofhuman action, Child
Development" 61, s. 731-742.
Lindsay P. H., Norman D. A. (1991) Procesy przetwarzania informacji
u czowieka, tum. A. Kowaliszyn, wyd. 2, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN (wyd. oryg. 1977).
Lindsley D. B. (1951) Emotion. W: Handbook of experimental psychology, S. S. Stevens (red.), New York, Wiley.
Lindvall O. i in. (1990) Grafts offetal dopamine neurons survive and
impiwe motor function in Parkinson's Disease, Science" 247,
s. 574-577.
Lipsitt L. P. i in. (1976) The stability and interrelationships ofnewborn sucking and heart rat, Developmental Psychobiology" 9,
s. 305-310.
Lipsitt L. P., Reese H. W. (1979) Child development, Gleiwiew, Illinois, Scott, Foresman.
Lithium and the treatment ofmood disorders (1977) National Institutes of Mental Health (DHEW publikacja nr ADM 77-73),
Washington, District of Columbia, U.S. Government Printing Office.
Little M. I. (1981) Transference neurosis and transference psychosis,
New York, Jason Aronson.
Livesley W. J., Bromley D. B. (1973) Person perception in childhood
and adolescence, London, Wiley.
Livingstone M., Hubel D. (1988) Segregation ofform, coloi; movement, and deph. Aiwtomy, physiology, and perception, Science"
240, s. 740-749.
Locke E. A. (1982) A new bok at work motivation. Theory V (Raport techniczny GS-12), Arlington, Virginia, Office of Naval Research.
Locke E. A. i in. (1981) Goal setting and task performance.
1969-1980, Psychological Bulletin" 90, s. 125-152.
Locke J. (1955) Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, t. 1-2,
tum. B. J. Gawecki, Warszawa, PWN (wyd. oryg. 1690).
Lockhart R. S., Craik F. I. M. (1990) levels of processing. A retrospective comnientary on a framework for memory research,
Canadian Journal of Psychology" 44, s. 87-122.
Loehlin J. C, Lindzey G., Spuhler J. N. (1975) Race differences in
intelligence, San Francisco, Freeman.
LoevingerJ. (1957) Objective tests as instruments of psychological
theory, Psychological Reports" 3, s. 635-694.
Loftus E. F. (1979) Eyewitness testimony, Cambridge, Massachusetts, Harvard University Press.
Loftus E. F. (1984) The eyewitness on trial. W: With liberty and justice for all, B. D. Sales, A. Alwork (red.), Englewood Cliffs,
New Jersey, Prentice Hali.
Loftus E. F, Kaufman L. (w druku) Why do traumatic experiences
sometimes produce good memory (flashbulbs) and sometimes no
memory (repressionj? W: Affect and accuracy in recall, E. Winograd, U. Neisser (red.), New York, Cambridge University
Press.
Logan F. A. (1960) lncentwe, New Haven, Connecticut, Yale Uniyersity Press.
Logan G. (1980) Attention and aiitoniaticity in Stroop and priming

task. Theory and data, Cognitive Psychology" 12, s. 523-553.
Londer R. (1988) When you've justgot to do it. Millions ofAinericans
are slaves to their obsessions, San Francisco Examiner-Chronicle" 24 lipca, This World Section, s. 9.
London K. A. i in. (1989) Preliminary fmdings from the National Survey of Family Growth, Cycle IV. Wykad zaprezentowany na
dorocznym spotkaniu Population Association of America,
marzec, Baltimore, Maryland.
Loomis A. L, Harvey E. N., Hobart G. A. (1937) Cerebral states during sleep as studied by human brain potentials, Journal of
Experimental Psychology" 21, s. 127-144.
Lorenz K. (1937) Imprinting. The AUK" 54, s. 245-273.
Lott B., Lott A. J. (1985) Learning theory in contemporary social psychology. W: The handbook of social psychology, G. Lindzey,
E. Aronson (red.), wyd. 3, t. 1, Hillsdale, Newjersey, Erlbaum,
s. 109-135.
Lovaas O. I. (1968) Learning theory approach to the treatment of
childhood schizophrenia. W: California Mental Health Research
Symposium, nr 2. Behavior theory and therapy, Sacramento,
California, Department of Mental Hygiene.
Lovaas O. I. (1977) The autistic child. Language development though
behavior modification, New York, Halsted Press.
Lovibond S. FL, Adams M., Adams W. G. (1979) The effects oftree
experimental prison environments on the behavior of nonConflict
volunteer subjects, Australian Psychologist" 14, s. 273-285.
Luborsky L., Blinder B., SchimekJ. G. (1965) Cooking, recalling
and GSR as a function ofdefense, Journal of Abnormal Psychology" 70, s. 270-280.
Lubow R. E., Riflcin B., Alex M. (1976) The context ejfect. The relationship between stimulus preexposure and eiwironmental preexposure determines subseuent learning, Journal of Experimental Psychology. Animal Behavior Processes" 2, s. 38-47.
Luchins A. S. (1942) Mechanization in problem sohing, Psychological Monographs" 54, nr 248.
Luchins A. S. (1957) Primacy-recency in impression formation. W;
The order of presentation in persuasion, C. I. Hovland (red.),
New Haven, Connecticut, Yale University Press, s. 34-35.
Ludwig A. M. (1966) Altered states ofconsciousness, Archives of
Luker K. C. (1975) Taking chances. Abortion and the decision not to
contracept, Berkeley, University of California Press.
Lunde A. S. (1981) Health in the United States, Annals of the
American Academy of Political and Social Science" 453,
s. 28-69.
Lykken D. T. (1979) The detection ofdeception, Psychological Bulletin" 86, s. 47-53.
Lykken D. T. (1981) A tremor in the blood. Uses and abuses ofthe lie
detector, New York, McGraw-Hill.
Lykken D. T. (1984) Poligraphic interrogation, Natur" 307,
s. 681-684.
Lynch G. (1986) Synapses, circuits, and the beginnings of memory,
LynchJ. J. (1979) The broken heart. The medical conseuences ofloneliness, New York, Basic Books.
Lyons N. (1983) Two perspectives. On self relationships, and morality, Harvard Educational Review" 53, s. 125-146.
M
McAdams D. P., Vaillant G. E. (1982) lntimacy motivation and psychosocial adjustment. A longitudinal study, Journal of Personality Assessment" 46, s. 586-593.
McCabe K. (1990) Beyond cruelty, The Washingtonian", s. 72-77.
McCall R. B. (1977) Childhood lQs as predictors ofadult education
and occupational status, Science" 197, s. 483-485.
McCarthy S. J. (1979) Whyjohimy can't disobey, The Humanist"

wrzesie, s. 30-33.
McCaulley M. H. (1978) Application ofthe Myers-Briggs Type Indicator
to median and health professions [Monografia 1), Gainesville,
Florida, Center for Applications of Psychological Type.
McClelland D. C. (1955) Some social conseuences of archievement
motivation. W: Nebraska Symposium on Motivation, M. R.Jones
(red.), t. 3, Lincoln, Nebraska, University of Nebraska Press.
McClelland D. C. (1961) The achieving society, Princeton, Newjersey, Van Nostrand.
McClelland D. C. (1971) Motivational trends in society, Morristown, Newjersey, General Learning Press.
McClelland D. C. i in. (1976) The achievement motwe, wyd. 2, New
York, Irvington.
McClelland J. L., Rumelhart D. E. (1988) Explorations in parallel distributed processing, A handbook ofmodels, programs, and exercises, Cambridge, Massachusetts, MIT Press/Bradford Books.
McClintock M. K. (1971) Menstmal synchrony and suppression,
Natur" 229, s.y44-245.
McCloskey M., Egeth H. E. (1983) Eyewitness identification. What
can a psychologist tell a jury? American Psychologist" 38,
s. 550-563.
Maccoby E. E. (1980) Social development. Psychological growth and
the parent-child relationship, San Diego, California, Harcourt
Bracejovanovich.
Maccoby E. E. (1988) Gender as a social category, Developmental
Maccoby E. E., Jacklin C. N. (1974) The psychology of sex differences, Standford, California, Stanford University Press.
Maccoby E. E., Jacklin C. N. (1987) Gender segregation in childhood. W: Advances in child behavior and development, H. Reese
Maccoby E. E., Martin J. A. (1983) Sociatization in the context of
the family. Parent-child interaction. W: CarmichaeFs manua of
child psychology, P. H. Mussen (red.), New York, Wiley.
Maccoby N. i in. (1977) Reducing the risk ofcardiovascular disease.
Effects of a community-based campaign on knowledge and
behavior, Journal of Community Health" 3, s. 100-114.
McConaghy N. (1969) Subjective andpenil plesthsmograph response following aversion-relief and apomorphine aversion therapy for homosexualimpulses, British Journal of Psychology" 115, s. 723-730.
McCormick D. A., Thompson R. F. (1984) Cerebellum. Essential
involvement in the classically conditioned eyelid response,
Science" 223, s. 296-299.
McCoy E. (1988) Childhood through the ages. W: Sociology 88/89,
K. Finsterbusch (red.), Guilford, Connecticut, Duskin, s. 44-47.
McCrae R. R. (1982) Consensual validation of personality traits. Evidencefrom self-reports and ratings, Journal of Personality and
McCrae R. R. (1987) Creativity divergent thinking, and openness to
new experience, Journal of Personality and Social Psychology" 52, s. 1258-1265.
McCrae R. R., Costa P. T. Jr (1987) Validation ofthe five-factor model
of personality across instruments and obseiyers, Journal of Personality and Social Psychology" 56, s. 81-90.
McCrae R. R., Costa P. T. Jr (1989) Rotation to maximize the construct validity of factors in the NEO Personality liwentory,
Multivariate Behavioral Research" 24, s. 107-124.
McCrae R. R., Costa P. T. Jr, Busch C. M. (1986) Evaluating comprehensiveness in personality systems. The California Q-Set and
the fwefactor model, Journal of Personality" 54, s. 430-446.
McDougall W. (1908)/4 introduction to social psychology, London,
Methuen.
Mace W. M. (\911)JamesJ. Gibson's strategy forperceiving. Ask not
whafs inside your head, but whatyour head's inside of. W: Perceiving, acting, and knowing, R. Shaw, J. Bransford (red.),
Hillsdale, Newjersey, Erlbaum.
McGaugh J. L. (1983) Hormonal influences on memory, Annual

McGaugh J. L., Herz M. J. (1972) Memory consolidation, San Francisco, Albion.
McGaugh J. L. i in. (1985) Neural mechanisms of learning and memory. Cells, systems and computations, Naval Research
Reviews" 37, s. 15-29.
McGhee P. E. (1979) Humor. Its origin and development, San Francisco, Freeman.
McGinnies E. (1949) Emotionality and perceptuai defense, Psychological Review" 56, s. 244-251.
McGinnis J. M. (1991) Health objectives for the nation, American
McGIashan T. H., Evans F. J., Orne M. T. (1978) The natur ofhypnotic analgesia andplacebo response to experimentalpain, Psychosomatic Medicine" 31, s. 227-246.
McGrath E. i in. (1990) Women and depression. Risk factors and
treatment issues, Hyattsville, Maryland, American Psychological
Association.
McGuire R. J., CarliseJ. M., Young B. G. (1965) Sexual deviations
as conditioned behavior, A hypothesis, Behavioral Research
and Theory" 12, s. 185-190.
McGuire W. J. i in. (1978) Salience of ethnicity in the spontaneous
self-concept as a function of one's ethnic distinctiveness in the
social eiwironment, Journal of Personality and Social Psychology" 36, s. 511-520.
McGuire W. J., McGuire C. V. (1988) Content and process in the experience ofself. W: Advances in experimental social psychology,
L. Berkowitz (red.), t. 21, New York, Academic Press,
s. 97-144.
Machlowitz M. (1980) Workaholics. Living with them, working with
them, Reading, Massachusetts, Addison-Wesley.
McKean K. (1986) Pain, Discover" padziernik, s. 82-92.
McKinnon W. i in. (1989) Chroni stress, leukocyte subpopulations,
and humoral response to latent viruses, Health Psychology" 8,
s. 389-402.
Mackintosh N. J. (1975) A theory of attention, Psychological
Review" 82, s. 276-298.
MacLean P. (1977) On the evolution of three mentalities. W: New
directions in psychiatry. A world view, S. Arieti, G. Chrzanowski (red.), t. 2, New York, Wiley.
McLearn G. E., De Fries J. C. (1973) Introduction to behavioral
genetics, San Francisco, Freeman.
MacLeod C, Mathews A., Tata P. (1986) Attentional bias in emotional disorders, Journal of Abnormal Psychology" 95, s. 15-20.
McNeil B. J. i in. (1982) On the elicitation of preferences for alternative therapies. New England Journal of Medicine" 306,
s. 1259-1262.
McPherson K. S. (1985) On intelligence testing and immigration
legislation, American Psychologist" 40, s. 242-243.
Maddi S. (1980) Personality theories. A comparative analysis, Homewood, Illinois, Dorsey.
Magie, witcheraft, and curing (1967) J. Middleton (red.), Garden
City, New York, The Natural History Press.
Magnusson D. (1987) Adult delinuency in the light ofconduct and
physiology at an early age. A longitudinal study. W: Psychopathology, D. Magnusson, A. Ohman (red.), Orlando, Florida,
Magnusson D., Bergman L. R. (1990) A pattern approach to the
study of pathways from childhood to adulthood. W: Straight and
devious pathways from childhood to adulthood, L. N. Robins,
M. Rutter (red.), Cambridge, Cambridge University Press,
s. 101-115.
Magnusson D., Endler N. S. (1977) Interactional psychology. Present
status andfuture prospects. W: Personality at the crossroads. Current issues in interactional psychology, D. Magnusson, N. S. Endler (red.), Hillsdale, Newjersey, Erlbaum.
Maher B., Ross J. S. (1984) Delusions. W: Comprehensive handbook

of psychopathology, H. E. Adams, P. B. Sutker (red.), New
York, Plenum, s. 383-987.
Maher B. A. (1968) The shattered language of schizophrenia, Psychology Today" listopad, s. 30ff.
Maher B. A. (1974) Delusional thinking and cognitwe disorder. W:
Thought andfeeling. Cognitwe alteration offeelingstates, M. London, R. E. Nisbett (red.), Chicago, Aldine.
Mahler M. S. (1979) The selected papers of Margaret S. Mahler,
t. 1-2, New York, Jason Aronson.
Mahoney M. J. (1974) Cognition and behavior modification, Cambridge, Massachusetts, Ballinger.
Maier N. R. F. (1931) Reasoning in humans. II. The solution of a problem and its appearance in consciousness, Journal of Comparative Psychology" 12, s. 181-194.
Maier S. (1984) Stress. Depression, disease and the imimme system,
Science and public policy seminars" marzec, Washington,
District of Columbia, Federation of Behavioral, Psychological, and Cognitive Sciences.
Maier S. E, Seligman M. E. P. (1976) Leamed helplessness. Theory and
evidence, Journal of Experimental Psychology" 105, s. 3-46.
Main M., George C. (1985) Responses ofabused and disadvantaged
toddlers to distress in agemates. A stiidy in the day care setting,
Main M., Kapan N., CassidyJ. (1985) Security in infancy, childhood,
and adulthood. A move to the level ofrepresentation. W: Growing points of attachment theory and research. Monographs
of the Society of Research in Child Development" 4,
I. Bretherton, E. Waters (red.), seria nr 209, s. 66-104.
Majewska M. D. i in. (1986) Steroid hormone metabolites are barbiturate-like modulators ofthe GABA receptor, Science" 232,
s. 1004-1007.
Malamuth N. (1984) Aggression against women. Cultural and individual causes. W: Pornography and sexual aggresion, N. Malamuth, E. Donnerstein (red.), Orlando, Florida, Academic
Press, s. 19-52.
Malamuth N., Donnerstein E. (1982) The effects of aggresswe-pomographk mass media stimuli, Advances in Experimental
Malamuth N., Donnerstein E. (1984) Pornography and sexual
aggresion, New York, Academic Press.
Malatesta C. Z., Kalnok M. (1984) Emotional experience in younger
and older adults Journal of Gerontology" 39, s. 301-308.
Malitz S., Sackheim H. A. (1984) Low dosage ECT. Electrode placenient and acute physiological and cognitive effects, American
Journal of Social Psychiatry" 4, s. 47-53.
The Malleus maleficarum" of Heinrich Kramer and James Sprenger
(1971) M. Summers (red.), New York, Dover (wyd. oryg. 1486).
Maloney M. P., Ward M. P. (1976) Psychological assessment. A conceptual approach, New York, Academic Press.
Mandler G. (1975) Mind and emotion, New York, Wiley.
Mandler G. (1984) Mind and body. The psychology of emotion and
stress, New York, Norton.
Manfredi M. i in. (1981) Congenital absence ofpain, Archives of
Neurology" 38, s. 507-511.
Mann L. (1979) On the trail ofprogress. A historical perspective on
cognitwe processes and their training, New York, Grune and
Stratton.
Manning C. A., Hali J. L, Gold P. E. (1990) Glucose effects on memory and other neuropsychological tests in elderly humans, Psychological Science" 1, s. 307-311.
Manschreck T. C. (1989) Delusional (paranoidj disorders. W: Comprehensive textbook of psychiatry, H. I. Kapan, B. J. Sadock
(red.), Baltimore, William and Wilkins, s. 816-829.
Manua and teclmical reportfor the School And College Ability Tests,
Series III (1990) Educational Testing Service, Menlo Park,
California, Addison-Wesley.
Manuck S. B. i in. (1991) Indwiduai dijferences in cellular imnmne

response to stress, Psychological Science" 2, s. 111-115.
The niany facets of touch (1984) C. C. Brown (red.), Skillman, New
Jersey, Johnson and Johnson.
Marcel A. J. (1983) Conscious and unconscious perception. An approach
to the relation between phenomenal experience and perceptual
processes, Cognitive Psychology" 15, s. 238-300.
Marcus A. D. (1990) Mists ofmemory cloud some lega proceedings,
The Wall Street Journal" 3 grudnia, s. Bl.
Marek G. R. (1975) Toscanini, London, Vision Press.
Markman E. M., Cox B., Machida S. (1981) The standard object-sorting task as a measure of conceptual organization, Development Psychology" 17 s. 115-117.
Marks 1. (1981) Cure and care of neuroses. Theory and practice of
behavioral psychotherapy, New York, Wiley.
Marks R. (1976-1977) Providing for indMdual dijferences. A history
ofthe intelligence testing movement in North America, Interchange" 1, s. 3-16.
Markus H., Cross S. (1990) The interpersonal self. W: Handbook of
personality theory and research, L. A. Pervin (red.), New York,
Guilford Press, s. 576-608.
Markus H., Cross S., Wurf E. (1990) The role ofthe self system in
competence. W: Competence considered, R. J. Sternberg, J. Lollgian Jr (red.), New Haven, Connecticut, Yale University
Press, s. 205-225.
Markus H., Nurius P. (1986) Possible selves, American Psychologist"41, s. 954-969.
Markus H., SmithJ. (1981) The influence of self-schemas on the perception ofothers. W: Personality, cognition, and social interaction, N. Cantor, J. F. Kihlstrom (red.), Hillsdale, New Jersey,
Eiibaum, s. 233-262.
Markus H., Zajonc R. B. (1985) The cognitwe perspective in social
psychology. W: The handbook of social psychology, t. 1. Theory
and methods, G. Lindzey, E. Aronson (red.), wyd. 3, New
York, Random House, s. 137-230.
Marlatt G. A. (1978) Behavioral assessment of social drinking and
alcoholism. W: Behavioral approaches to alcoholism, G. A. Marlatt, P. E. Nathan (red.), New Brunswick, New Jersey, Rutgers
Center for Alcohol Studies.
Marlatt G. A. (1983) The controlled-drinking controversy. A commentary, American Psychologist" 38 s. 1097-1110.
Marler P. R., Hamilton W. J. (1966) Mechanisms ofanimal behavior,
New York, Wiley.
Marquis J. N. (1970) Orgasmic reconditioning. Changing sexual object
choice through controlling masturbation fantasies, Journal of
Behavior Therapy and Experimental Psychiatry" 1, s. 263-271.
Marr D. (1982) Vision, San Francisco, Freeman.
Marr D., Nishihara H. K. (1978) Representation and recognition ofthe
spatial organization ofthree-dimensional shapes, Proceedings of
the Royal Society of London (seria B)" 200, s. 269-294.
Marsella A. J. (1979) Cross-cultural studies of mentol disorders. W: Perspectives on cross-cultural psychology, A. J. Marsella, R. G. Sharp,
T.J. Ciborowski (red.), New York, Academic Press, s. 233-262.
Marshall G. D., Zimbardo P. G. (1979) Affectne conseuences of
inadeuately explained physiological arousal, Journal of Personality and Social Psychology" 37, s. 970-988.
Marshall M. (1987) G. T. Fechner. In memorium (1801-1887), History of Psychology Newsletter" XIX, s. 1-9.
Martin C. L, Halverson C. F. (1981) A schematic processing model
of sex typing and stereotyping in children, Child Development" 52, s. 1119-1134.
Martin G., Pear J. (1983) Behavior modification. What it is and Iww
to do it, wyd 2, Englewood Cliffs, New Jersey, Prentice-Hall.
Martin J. A. (1981) A longitudinal study ofthe conseuences ofearly
mother-infant interaction. A microanalytic approach, Monographs of the Society for Research in Child Development"
46(203), seria nr 190.
Martindale. The extra phannacopoeia (1989) J. E. Reynolds (red.),

London, The Pharmaceutical Press.
Masangkay Z. S. i in. (1974) The early development of inferences
about the visual percepts ofothers, Child Development" 45,
s. 357-366.
Masach C. (1974) Social and persona! bases ofindwiduation, Journal of Personality and Social Psychology" 29, s. 411-425.
Masach C. (1979) Negatwe emotional biasing ofunexplained arousal,
Masach C. (1982) Burnout. The cost ofcaring, Englewood Cliffs,
New Jersey, Prentice-Hall.
Masach C, Florian V. (1988) Burnout, job setting, and self-evaluation among rehabilitation counselors, Rehabilitation Psychology" 33, s. 135-157.
Masach C, Stapp J., Santee R. T. (1985) Indwiduation. Conceptual
analysis and assessment, Journal of Personality and Social
Maslow A. H. (1968) Toward a psychology ofbeing, wyd. 2, Princeton, New Jersey, Van Nostrand.
Maslow A. H. (1990) Motywacja i osobowo, tum. P. Sawicka,
Warszawa, PAX (wyd. oryg. 1970).
Mason J. W. (1975) An historical view ofthe stress field. Cz 1 i 2,
Journal of Human Stress" 1, s. 6-12, 22-36.
Mason W. A., Kenney M. D. (1974) Reduction of filia! attachments
in Rhesus monkeys. Dogs as mother surrogates, Science" 183,
s. 1209-1211.
MastersJ. C. (1981) Developmental psychology, Anniial Review of
Masters W. H., Johnson V. E. (1966) Human sexual response,
Boston, Little, Brown.
Masters W. H., Johnson V. E. (1970) Human sexual inadeuacy,
Masters W. H., Johnson V. E. (1979) Homosexuality in perspective,
Matarazzo J. D. (1972) Wechsler's measurement and appraisal of
adult intelligence, wyd. 5, Baltimore, Wiliams and Wilkins.
Matarazzo J. D. (1980) Behavioral health and behavioral median.
Frontiers for a new health psychology, American Psychologist" 35, s. 807-817.
Matarazzo J. D. (1984) Behavioral immunogens and pathogens in
health and illness. W: Psychology and health. The Master Lecture
Series, B. L. Hammonds, C. J. Scheirer (red.), t. 3, Washington, District of Columbia, American Psychological Association, s. 9-43.
Matarazzo J. D. (1990) Psychological assessment versus psychological testing. Validation from Binet to the school, clinic, and courtroom, American Psychologist" 45, s. 999-1017.
Matas L., Arend R. A., Sroufe L. A. (1978) Continuity ofadaptation
in the secondyear. The relationship between uality of attachment
and later competence, Child Development" 49, s. 547-556.
Matossian M. (1982) Ergot and the Salem witchcraft affair, American Scientist" 70, s. 355-357.
Matson J. L. i in. (1980) Direct, obseiyational, and generalizatin
effects of social skills training with emotionally disturbed children, Behavior Therapy" 11, s. 522-531.
Matthews K. A. (1988) Coronary heart disease and Type A behavior.
Update on an alternalwe to the Booth-Kewley and Friedman (1987)
uantitatwe review, Psychological Bulletin" 104, s. 373-380.
Maugh T. H. (1982) Sleep-promotingfactor isolated, Science" 216,
s. 1400.
May R. (1969) Love and will, New York, Norton.
May R. (1972) Power and innocence. A search for the sources ofviolence, New York, Delta.
May R. (1977) The meaning ofamiety, wyd. popr., New York, Norton (wyd. oryg. 1950).
May R. (1994) Odwaga tworzenia, tum. E. Hornowska i T. Hornowski, Pozna, Dom Wydawniczy Rebis" (wyd. oryg. 1975).
Mayer G. R. i in. (1983) Preventing school vandalism and impiwing

discipline. A three-year study, Journal of Applied Behavior
Analysis" 16, s. 355-369.
Mayer J. (1955) Regulation of energy intake and body weight. The
glucostatic theory and lipostatic hypothesis, Annals of the
New York Academy of Sciences" 63, s. 15-43.
Mayer R. E. (1981) The promise of cognitwe psychology, San Francisco, Freeman.
Mayr E. (1974) Behcwior programs and evolutionary strategies,
Mazur J. (1990) Learning and behcwior, Englewood Cliffs, Newjersey, Prentice-Hall.
Mead M. (1928) Corning ofage in Samoa, New York, Morrow.
Mead M. (1939) From the South Seas. Studies of adolescence and sex
in primitwe societies, New York, Morrow.
Meador B. D., Rogers C. R. (1979) Person-centered therapy. W: Current psychotherapies, R. J. Corsini (red.), wyd. 2, Itasca, Illinois, Peacock, s. 131-184.
Meany M. J. i in. (1988) Effect ofneonatal handling on age-related
impairments associated with the hippocampus, Science" 239,
s. 766-768.
Meany M. J., Stewart J., Beatty W. W. (1985) Sex differences in
social play. The socialization of sex roles, Advances in the
Study of Behavior" 15, s. 1-58.
Measuring emotions in infants and children (1982) C. E. Izard
(red.), New York, Cambridge University Press.
Media violence and antisocial behavior (1986), L. R. Huesmann,
N. M. Malamuth (red.), Journal of Social Issues" 42 (cay
numer).
Meehl P. E. (1954) Clinical versus statistical prediction, Minneapolis, University of Minnesota Press.
Meehl P. E. (1965) Seer over sign. The first good example, Journal
of Experimental Research in Personality" 1, s. 27-32.
Meeker M. (1985) Toward a psychology of giftedness. A concept in
search of measurement. W: Handbook of intelligence, B. B. Wolman (red.), New York, Wiley, s. 787-800.
Mehrabian A. (1971) Silent messages, Belmont, California, Wadsworth.
Meichenbaum D. (1975) A self-instructional approach to stress management. A proposal for stress innoculating training. W: Stress
and anxiety, D. C. Spielberger, I, G. Sarason (red.), t. 1, New
Meichenbaum D. (1977) Cognitive-behavior modification. An integrative approach, New York, Plenum.
Meier R. P. (1991) Language acuisition by deaf children, American
Scientist" 79, s. 60-70.
MeisnerW. W. (1978) T/je paranoid process, New York, Jason Aronson.
Meltzer H. Y. (1982) What is schizophrenia? Schizophrenia Bulletin" 8, s. 433-435.
Meltzer H. Y. (1987) Biological studies of schizophrenia, Schizophrenia Bulletin" 13, s. 827-838.
Meltzoff A. N. (1988) Infant imitation and memory. Nine-month-olds
in immediate and deferred tests, Child Development" 59,
s. 217-225.
Meltzoff A. N., Borton R. W. (1979) lntermodal matching by human
neonates, Natur" 282, s. 403-404.
Meltzoff J., Kornreich M. (1970) Research in psychotherapy, New
York, Atherton.
Melville J. (1977) Phobias and obsessions, New York, Penguin
Books.
Melzack R. (1973) The puzzle ofpain, New York, Basic Books.
Melzack R. (1980) Psychological aspects ofpain. W: Pain, J . J . Boni-
ca (red.), New York, Raven.

Melzack R. (1989) Phantom limbs, the self and the brain (the D. 0.
Hebb Memoria Lecture), Canadian Psychology" 30, s. 1-16.
Menzel E. M. (1978) Cognitwe mapping in chimpanzees. W: Cognitwe
processes in animal behcmor, S. H. Hulse, H. Fowler, W. K. Honzig
Meredith M. A., Stein B. E. (1985) Descending efferents from the

superior colliculus relay integrated multisensory Information,
Science" 227, s. 657-659.
Merton R. K. (1957) Social theory and social structures, New York,
Free Press.
Mervis C. B., Rosch E. (1981) Categorization of naturai objects,
Meyer M. M., Ekstein R. (1970) The psychotic piirsuit of reatiy,
Journal of Contemporary Psychotherapy" 3, s. 3-12.
Meyer N. (1974) The seven percent solution, New York, Dutton.
Meyer-Bahlburg H. F. L (1978) Sex hormones andfemale homosexuality. A critical examination, Archives of Sexual Behavior" 8,
s. 101-119.
Milam J., Ketcham K. (1981) Under the influence. A gnid to the myths
and realities of alcoholism, Seattle, Madrona Publications.
Milgrain S. (1965) Some conditions ofobedience and disobedience to
authority, Human Relations" 18, s. 56-76.
Milgram S. (1974) Obedience to authority, New York, Harper and Row.
Milgram S. (1977) Subject reaction. The neglected factor in the ethics
of experimentation, Hastings Center Report" padziernik,
s. 19-23.
Milgram S., Jodelet D. (1976) Psychological maps ofParis. W: Environmental psychology, H. M. Proshansky, W. H. Ittleson,
L. G. Rivlin (red.), New York, Holt, Rinehart and Winston.
Millar K., Watkinson N. (1983) Recognition ofwords presented during genera anesthesia, Ergonomics" 26, s. 585-594.
Miller A. G. (1986) The obedience paradigm. A case study in controversy in social science, New York, Praeger.
Miller G. A. (1956) The magie number seven plus or minus two. Some
limits on our capacity for processing information, Psychological Review" 63, s. 81-97.
Miller G. A. (1962) Some psychological studies ofgrammar, American Psychologist" 17, s. 748-762.
Miller J. D. (1987) Ignoramus Americanus, San Francisco Examiner-Chronicle" 27 wrzenia, This World Section, s. 7.
Miller L. (1990) Neuropsychodynamics of alcoholism and addiction.
Personality, psychopathology, and cognitive style, Journal of
Substance Abuse Treatment" 7, s. 31-49.
Miller N. E. (1941) The frustration-aggression hypothesis, Psychological Review" 48, s. 333-342.
Miller N. E. (1948) Fear as an acuired drive, Journal of Experimental Psychology" 38, s. 89-101.
Miller N. E. (1978) Biofeedback and visceral learning, Annual
Miller N. E. (1983) Behavioral medicine. Symbiosis between laboratory and clinic, Annual Review of Psychology" 34, s. 1-31.
Miller N. E. (1985) The value of behavioral research on animals,
Miller P. Y., Simon W. (1980) The development ofsexuality in adolescence. W: Handbook of adolescent psychology, J. Adelson
(red.), New York, Wiley.
Miller W. R. (1983) Controlled drinking. A history and critical review,
Journal of Studies on Alcohol" 44, s. 68-83.
Miller W. R., Hester R. K. (1980) Treating the problem drinker. Modern approaches. W: The addictive behaviors, W. R. Miller (red.),
Oxford, England, Pergamon Press.
Mills K. C., McCarty D. (1983) A data bcised alcohol abuse prevention program in a university setting, Journal of Alcohol and
Drug Education" 28, s. 15-27.
Millstein S. G., Irwin C. E. Jr (1987) Concepts ofhealth and illness.
Dijferent constructs ofvarintions on a theme? Health Psychology" 6, s. 515-524.
Milner B. (1966) Amnesia following operation on the temporal lobes.
W: Amnesia, C. W. Whitty, O. L. Zangwill (red.), London, Butterworth, s. 109-133.
Milojkovic J. D. (1982) Chess imagery in novice and master, Journal of Mental Imagery" 6, s. 125-144.
Mineka S. i in. (1984) Obseiyational conditioning of snake fear in

rhesus monkeys, Journal of Abnormal Psychology" 93,
s. 355-372.
Minuchin S. (1974) Families andfamily therapy, Cambridge, Massachusetts, Harvard University Press.
Mischel W. (1968) Personality and assessment, New York, Wiley.
Mischel W. (1973) Toward a cognitwe social learning reconceptualization of personality, Psychological Review" 80, s. 252-283.
Mischel W. (1976) lntroduction to personality, wyd. 2, New York,
Mischel W. (1979) On the interface of cognition and personality.
Beyond the person-situation debat, American Psychologist" 34,
s. 740-754.
Mischel W. (1984) Coiwergences and challenges in the searchfor consistency, American Psychologist" 39, s. 351-364.
Mischel W., Peake P. (1982) Beyond deja vu in the searchfor cross-situational consistency, Psychological Review" 89(6),
s. 730-755.
Misgeld V i in. (1986) The role of chloride transport in postsynaptic
inhibition ofhippocampal neurons, Science" 232, s. 1413-1415.
Mishkin M. (1982)/! memory system in the monkey, Philosophical
Transactions of the Royal Society of London" 298, s. 85-95.
Mishkin M., Appenszeller G. (1987) The anatomy of memory,
Scientific American" 256, s. 80-89.
Mishkin M., Malamut B., Backevalier J. (1984) Memories and
habits. Two neural systems. W: The neurobiology of learning and
memory, G. Lynch, J. L. McGaugh, N. M. Weinberger (red.),
New York, Guilford Press, s. 65-77.
Mishkin M., Petric H. L. (1984) Memories and habits. Some implicationsfor the analysis of learning and retention. W: Neurophysiology of memory, L. R. Squire, N. Butters (red.), New York,
Guilford Press, s. 287-296.
Mitchell T. R. (1974) Expectancy models ofjob satisfaction, oceupational preference, and effort. A theoretical, methodological, and
empiricalappraisal, Psychological Bulletin" 81, s. 1053-1077.
Miyake K., Chen K., Campos J. J. (1985) Infant temperament,
mother's mod ofinteraction, and attachment injapan. An interim
report. W: Growing points of attachment theory and research,
I. Bretherton, E. Waters (red.), Monographs of the Society
for Research in Child Development" 50(1-2), seria nr 209,
s. 276-297.
Moar I. (1980) The natur and acuisition ofcognitive maps. W: Proceedings of the International conference on environmental psychology, D. Cantor, T. Lee (red.), London, Architectural Press.
Modem couples say they are happy together. Poi dijfers witlt Shere
Hite report (1987) Washington Post" 27 padziernika,
s. WH-8.
MolnarJ. M., Rath W. R., Klein T. P. (1990) Constantly compromised. The impact of homelessness on children, Journal of
Social Issues" 46, s. 109-123.
Moncrieff R. W. (1951) The chemical senses, London, Leonard Hill.
Money J., Ehrhardt A. A. (1972) Man and woman, boy and girl, Baltimore, Maryland, Johns Hopkins University Press.
Money J., HampsonJ. G., HampsonJ. L. (1957) Imprinting and the
establishment of gender role, AMAArchives of Neurology and
Psychiatry" 77, s. 333-336.
Moniz E. (1973) Prefrontal leucotomy in the treatment of mental disordeis, American Journal of Psychiatry" 93, s. 1379-1385.
Monroe S. M. (1983) Major and minor life events aspredictors of psychological distress. Further issues and findings, Journal of
Behavioral Medicine" 6, s. 189-205.
Monson T. C, HesleyJ. W., Chernick L. (1982) Specifying when personality traits can and cannot predict behavior. An alternative to
abandoning the attempt to predict single-act criteria, Journal
Montague A. (1986) Touching. The human significance ofthe skin.
New York, Harper and Row.
Montague W. E., Adams J. A., KieSTH. O. (1966) Forgetting and

naturai language mediation, Journal of Experimental Psychology" 72, s. 829-833.
Montgomery G. (1990) The mind in motion. [Wydanie specjalne],
Discover", s. 12-19.
Moore B. S., Underwood B., Rosenhan D. L. (1973) Ajfect and
altruism, Developmental Psychology" 9, s. 99-104.
Moore T. E. (1982) Subliminal advertising. Whatyou see is whatyou
get, Journal of Marketing" 46, s. 38-47.
Moos R. (1979) Evaluating educational environments, San Francisco,
Jossey-Bass.
Moos R., Lemke S. (1984) Supportive residential settings for older
people. W: Elderly people and the eiwironment, I. Altman, M. P.
Lawton.J. F. Wohlwill (red.), New York, Plenum, s. 159-190.
Mqos R. H., Engel B. T. (1962) Psychophysiological reactions in
hypertensive and arthritic patients, Journal of Psychosomatic
Research" 6, s. 227-241.
Moran J., Desimone R. (1985) Selective attention gates visual processing in the extrastriate cortex, Science" 229, s. 782-785.
Morehouse R. E., Farley F. H., Youngquist J. V. (1990) Type T personality and the Jungiem classification system, Journal of Personality Assessment" 54, s. 231-235.
Morgan A. H., Hilgard E. R., Davert E. C. (1970) The heritability of
hypnotic susceptibility oftwins. A preliminary report, Behavior
Genetics" 1, s. 213-224.
Morgan A. H., Johnson D. L, Hilgard E. R. (1974) The stability of
hypnotic susceptibility. A longitudinal study, International
Journal of Clinical and Experimental Hypnosis" 22,
s. 249-257.
Moriarty T. (1975) Crime, commitment and the responswe bystander.
Twofield experiments, Journal of Personality and Social Psychology" 31, s. 370-376.
Morris C, Hackman J. (1969) Behavioral correlates of perceived
leadership, Journal of Personality and Social Psychology" 13,
s. 350-361.
Morris J. J., Clarizio S. (1977) Impiwement in /Q ofhigh risk, disadvantaged preschool children enrolled in a developmental program, Psychological Reports" 41(1), s. 111-114.
Morrison M. A. (\990) Addiction in adolescents, The Western Journal of Medicine" maj, s. 543-546.
Moscovici S. (1976) Social influence and social change, New York,
Academic Press.
Moscovici S. (1980) Toward a theory of coiwersion behavior. W:
Advances in experimental social psychology, L. Berkovitz (red.),
t. 13, New York, Academic Press, s. 209-239.
Moscovici S. (1985) Social influence and conformity. W: The handbook of social psychology, G. Lindzey, E. Aronson (red.), wyd. 3,
New York, Random House, s. 347-412.
Moscovici S., Faucheux C. (1972) Social influence, conformity bias,
and the study ofactive minorities. W: Advances in experimental
social psychology, L. Berkowitz (red.), t. 6, New York, Academic Press.
Moskowitz B. A. (1978) The acuisition of language, Scientific
American" 239(11), s. 92-108.
Motley M. T. (1987) What I meant to say, Psychology Today" luty,
s. 24-28.
Mowrer O. (1960) Learning theory and symbolic processes, New
York, Wiley.
Muehlenhard C. L., Cook S. W. (1988) Men's self-reports ofunwanted sexual activity, The Journal of Sex Research" 24, s. 58-72.
Mullen B., Baumeister R. F. (1987) Group ejfects on self-attention
and performance. Social loafing, social facilitation, and social
impairment. W: Review of personality and social psychology,
C. Hendrick (red.), Beverly Hills, California, Sag.
Mullin B. i in. (1986) Newscasters' facial expressions and voting
behavior ofviewers. Can a smile elect a president? Journal of
Personality and Social Psychology" 51, s. 291-295.
Mullin P. A., Egeth H. E. (1989) Capacity limitations in visual word

processing, Journal of Experimental Psychology. Human
Perception and Performance" 15, s. 111-123.
Munroe R. L. (1955) Schools of psychoanalytic thought, New York,
Dryden.
Munsterberg H. (1908) On the witness stand, New York, McClure.
Munsterberg H. (1927) On the witness stand. Essays on psychology
and crime, New York, Clark Boardman (wyd. oryg. 1908).
Murnen S. K., Perolt A., Byrne D. (1989) Coping with unwanted sexual
activity. Normative responses, situational determinants, and individual dijferences, The Journal of Sex Research" 26, s. 85-106.
MurphyJ. M. (1976) Psychiatrie labeling in cross-culturalperspective,
Science" 191, s. 1019-1028.
Murray H. A. (1938) Explorations in personality, New York, Oxford
University Press.
Murray J. P., Kippax S. (1977) Children's social behavior in three
towns with dijfering television experience, Journal of Communication" 28, s. 19-29.
Muskin P. R., Fyer A. J. (1981) Treatment of panie disorder, Journal of Clinical Psychopharmacology" 1, s. 81-90.
Mussen P. H., Honzik M. P., Eichorn D. H. (1982) Early adult
antecedents of life satisfaction at age 70, Journal of Gerontology"37, s. 316-322.
Myers I. B. (1962) The Myers-Briggs type indicator, Pao Alto, California, Consulting Psychologists Press.
Myers 1. B. (1976) lntroduction to type, wyd. 2, Gainesville, Florida, Center for Applications of Psychological Type.
Myers I. B. (1985) Gifts dijfering, Pao Alto, California, Consulting
Psychologist Press.
Myers R. E., Sperry R. W. (1958) Interhemispheric communkation
through the corpus callosum. Mnemonic carry-over between the
hemispheres, Archives of Neurology and Psychiatry" 80,
s. 298-303.
N
Nadi S. N., Nurnberger J. I., Gershon E. S. (1984) Muscarinic
cholinergic receptors on skin fibroblasts infamilial ajfective disorder, New England Journal of Medicine" 311(4),
s. 225-230.
Nancy Nurse spoofs the healing profession (1987) Wellness New
Mexico" wiosna, s. 19-21.
Narcolepsy (1976) C. Guilleminault, W. C. Dement, P. Passonant
(red.), New York, Spectrum.
Nasrallah H. A., Weinberger D. W. (1986) The neurology ofschizophrenia. Handbook ofschizophrenia, t. 1, Amsterdam, Elsevier.
NathansJ., Thomas D., Hogness D. S. (1986) Molecular genetics of
human color vision. The genes encoding blue, green, and red pigments, Science" 232, s. 193-202.
National Institute on Drug Abuse Capsules (1989) sierpie.
Natsoulas T. (1978) Consciousness, American Psychologist" 33(10),
s. 906-914.
Natsoulas T. (1981) Basic problems of consciousness, Journal of
Nauta W. J. H., Feirtag M. (1979) The organization ofthe brain,
Scientific American" 241 (9), s. 88-111.
Navon D., Gopher D. (1979) On the economy ofthe human processing system, Psychological Review" 86, s. 214-255.
Navon D., Gopher D. (1980) The difficulty resources and dual-task
performance. W: Attention and performance VIII, R. S. Nickerson (red.), Hillsdale, New Jersey, Erlbaum, s. 297-318.
Neale M. A., Bazerman M. H. (1985) Perspectives for understanding
negotiation. Yiewing negotiation as a judgmental process,
Journal of Conflict Resolution" 29, s. 33-55.
Neale M. A., Bazerman M. H. (1991) Cognition and rationality in
negotiation, New York, Free Press.
Needleman H. i in. (1990) The long-term effects ofexposure to Iow

doses oflead in childhood. An 11-year follow-up report, New
England Journal of Medicine" 322, s. 83-88.
Neese, R. M. (1990) Evolutionary explanations ofemotions, Human
Natur" 1, s. 261-289.
Neisser U. (1967) Cognitive psychology, New York, Appleton-Century-Crofts.
Neisser U. (1976) Cognition and reality, San Francisco, California,
Freeman.
Neligan G. A. i in. (1976) Bom too soon or bom too smali. Afollow-up study to seven years ofage, Philadelphia, Pennsylvania,
Lippincott.
Nelson K. E. (1971) Accommodation of visual tracking pattems in
human infants to object movement pattems, Journal of
Experimental Child Psychology" 16, s. 180-196.
Nelson R. E., Craighead W. E. (1977) Selectwe recall ofpositke and
negative feedhack, self-control behaviors and depression, Journal of Abnormal Psychology" 86, s. 379-388.
Nelson R. K. (1989) Hunters and animals in a native land. Ancient
waysfor the new century, Orion Natur Quarterly" wiosna,
s. 48-53.
Nelson Z. P., Mowrey D. D. (1976).Contracting in crisis inteiyention, Community Mental Health Journal" 12, s. 37-43.
Nemeth C. (1979) The role ofan actiye minority in intergroup relations.
W: The social psychology of intergroup relations, W. Austin,
S. Worchel (red.), Monterey, California, Brooks/Cole.
Nemeth C. J. (1986) Differential contributions ofmajority and minority influence, Psychological Review" 93, s. 23-32.
Nemeth C. J. i in. (1990) Exposure to dissent and recall ofinformation,
Nessehoade J. R., Baltes P. B. (1974) Adolescent personality development and historical change: 1970-1972, Monographs of
the Society for Research in Child Development" 39.
Neugarten B. L. (1976) The psychology of aging. An overview [Master lectures on developmental psychology], Washington,
District of Columbia, American Psychological Association.
New study on suicide by older people (1991) Associated Press,
8 kwietnia.
Newcomb M. D., Bentler P. M. (1988) Conseuences of adolescent
drug use. Impact on the lives ofyoung adults, Newbury Park,
California, Sag.
Newcomb T. M. (1929) The consistency ofcertain extrovert-introvert
behavior traits in 50 problem boys (Contributions to Education nr 382), New York, Columbia University.
Newcomb T. M.(1943) Personality and social change, New York, Holt.
Newcomb T. M. (1963) Persistence and regression of changed attitudes. Long-rangestudies, Journal of Social Issues" 19, s. 3-4.
Newcomb T. M. i in. (1967) Persistence and change. Bennington College and its students after twenty-fwe years, New York, Wiley.
Newell A., ShawJ. C, Simon H. A. (1958) Elements of a theory of
human problem soWing, Psychological Review" 65, s. 152-166.
Newell A., Simon H. A. (1972) Human problem soWing, Englewood
Newman O. (1972) Gambling. Hazard and reward, London, Athlone.
Newport E. (1990) Maturational constraints on language learning,
Cognitive Science" 14, s. 11-28.
Newsome W. X, Par E. B. (1988) A selective impairment ofmotion
perception following lesions ofthe middle temporal visual area,
Journal of Neuroscience" 8, s. 2201-2211.
Newton I. (1671-1672) New theory about light and colors, Philosophical Transactions of the Royal Society of London" 80,
s. 3075-3087. W: Sources of color science, D. L. MacAdam
(red.), Cambridge, Massachusetts, MIT Press.
Nguyen T., Heslin R., Nguyen M. L. (1975) The meanings oftouch.
Sex dijferences, Journal of Communication" 25, s. 92-103.
Nhat Hann T. (1991) Peace is ewry step. The path of mindfulness in
everyday life, New York, Bantam.
Nichols M. P. (1984) Family therapy. Concepts and methods, New

York, Gardner Press.
Nicol S. E., Gottesman 1.1. (1983) Clues to the generatks and neurobiology of schizophrenia, American Scientist" 71, s. 398-404.
Nicoll C, Russell S., Katz L. (1988) Research on animals must continue, The San Francisco Chronicie" 26 maja, s. A25.
Nideffer R. M. (1976) Altered states ofconsciousness. W: T. X. Barber,
Advances in altered states ofconsciousness and human potentialities, t. 1, New York, Psychological Dimensions, s. 3-35.
Nietzel M. T., Bernstein D. A., Milich R. (1991) Introduction to clinical psychology, Englewood Cliffs, New Jersey, Prentice-Hall.
Nisbett R. E. (1972) Hungei; obesity and the ventromedial hypothalamus, Psychological Review" 79, s. 433-453.
Nisbett R. E., Ross L. (1980) Human inference. Strategies and shortcomings of social judgment, Englewood Cliffs, New Jersey,
Prentice-Hall.
Nisbett R. E., Wilson T. D. (1995) Powiedzie wicej ni si wie.
Sprawozdanie sowne o procesach psychicznych, tum. J. Radzicki. W: Czy powrt do introspekcji, T. Tyszka (red.), Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 59-115 (wyd. oryg.
1977).
Nissen M. J., Bullimer P. (1987) Attentional requirements of learning. Evidencefrom perfonnance measures, Cognitive Psychology" 19, s. 1-32.
Nixon S. J., Parsons O. A. (1990) Application ofthe tridimesional
personality uestionnaire to a population ofakoholics and other
substance abusers, Alcoholism. Clinical and Experimental
Research" 14, s. 513-517.
Nobles W. W. (1972) African psychology. Foundations for black psychology. W: Black psychology, R. L. Jones (red.), New York,
Harper and Row.
Nobles W. W. (1976) Black people in white insanity. An issuefor black
community mental health, Journal of Afro-American Issues" 4,
s. 21-27.
Nolen-Hoeksema S. (1987) Sex dijferences in unipolar depression.
Evidence and theory, Psychological Bulletin" 101, s. 259-282.
Nolen-Hoeksema S. (1990) Sex dijferences in depression, Stanford,
California, Stanford University Press.
Norman D. A. (1981) Categorization ofaction slips, Psychological
Review"88, s. 1-15.
Norman D. A. (1983) Design rules based on analyses of human error,
Communications of the Association for Computing
Machinery" 26, s. 254-258.
Norman D. A., Rumelhart D. E. (1975) Explorations in cognition,
Norman W. T., Goldberg L. R. (1966) Raters, ratees, and randomness in personality structure, Journal of Personality and
Norton R. i in. (1987) Alcohol consumption and the risk ofalcohol
related cirrhosis in women, British Medical Journal" 295,
s. 80-82.
Novick L. (1990) Representational transfer in problem soWing, Psychological Science" 1, s. 128-132.
Nungesser L. G. (1986) Epidemie ofcourage. Facing AIDS in America,
New York, St. Martin's Press.
Nungesser L. G. (1990) Axioms for survivors. How to Hve until you
say goodbye, Santa Monica, California, IBS Press.
Nuttin J. (1985) Future time perspective and motWation. Theory and
research method, Hillsdale, New Jersey, Erlbaum.
O
Oatley K., Bolton W. (1985) A social-cognitive theory of depression in
reaction to life events, Psychological Review" 92, s. 372-388.
Object Perception (1989) B. Shepp, M. Ballisteros (red.), Hillsdale,
0'Connor S. i in. (1987) P3 amplitudes in two distinct tasks are

decreased in young men with a history of paternal alcoholism,
Alcoholism" 4, s. 323-330.
Ode S., Asher S. R. (1977) Coaching children in social skills for
friendship making, Child Development" 48, s. 495-506.
Offer D., Offer J. B. (1975) From teenage to young manhood, New
York, Basic Books.
Offer D., Ostrov E., Howard K. I. (1981 a) The adolescent. A psychological selfportrait, New York, Basic Books.
Offer D., Ostrov E., Howard K. I. (1981 b) The mental health profesional's concept of the normal adolescent, AMA Archives of
Oldham D. G. (1978a) Adolescent turmoil. A myth revisited. W: Adolescent psychiatry, S. C. Feinstein, P. L. Giovacchini (red.), t. 6,
Chicago, University of Chicago Press.
Oldham D. G. (1978b) Adolescent turmoil and a myth revisited. W:
The psychology ofadolescence, A. H. Esman (red.), New York,
International University Press.
Olds J. (1973) Commentary on positive reinforcement produced by
electrical stimulation ofseptal areas and other regions ofthe rat
brain. W: Brain stimulation and motwation. Research and commentary, E. S. Valenstein (red.), Gleiwiew, Illinois, Scott,
Foresman.
Olds J., Milner P. (1954) Positive reinforcement produced by electrical stimulation ofseptal area and other regions ofthe rat brain,
Journal of Comparative and Physiological Psychology" 47,
s. 419-427.
Olton D. S. (1979) Mazes, mazes, and memory, American Psychologist" 34, s. 583-596.
Olton D. S., Aaron A., Noonberg R. (1980) Biofeedback. Clinical
applications in behavioral medicine, Englewood Cliffs, New
Olweus D. (1991) Bully/victim problems among school children. Basic
facts and effects ofa school-based intervention program. W: The
development and treatment of childhood aggression, K. Rubin,
D. Pepler (red.), Toronto, Ontario, Erlbaum.
Oppel J. J. (1854-1855) Ueber geometrisch-optische Tauschungen,Jahresbericht des physikalischen Vereins zu Frankfurt a. M.",
s. 34-47.
Opton E. M. (1970) lessons ofMyLai. W: Sanctionsfor evil, N. Sanford, C. Comstock (red.), San Francisco, Jossey-Bass.
Opton E. M. Jr (1973) ,,/r never happened and besides they deserved
it". W: Sanctionsfor evil, W. E. Henry, N. Sanford (red.), San
Francisco, Jossey-Bass, s. 49-70.
O'Reilly C. A. (1991) Organizational behavior. Where we've been, where
we're going, Annual Review of Psychology" 42, s. 421-45%.
Organization and representation in perception (1982), J. Beck
Orlando N. J. (1981) Mental patient as therapeutic agent-self-change, power, and caring, Psychotherapy. Theory, Research,
and Practice" 7, s. 58-62.
Orne M. T. (1972) On the stimulating subject as a uasi-control group
in hypnosis research. What, why, and how? W: Hypnosis.
Research developments and perspectives, E. Fromm, R. E. Shor
(red.), Chicago, Aldine, s. 399-443.
Orne M. T. (1980) Hypnotic control ofpain. Toward a elarification of
the dijferent psychological processes involved. W: Pain, J. J. Bonica (red.), New York, Raven Press, s. 155-172.
Ornstein P. A., Naus M.J. (1978) Rehearsal processes in children's
memory. W: Memory development in children, P. A. Ornstein
Ornstein R., Sobel D. (1989) Healthy pleasures, Reading, Massachusetts, Addison-Wesley.
Ornstein R. E. (1986a) Multimind. A new way oflooking at human
behavior, Boston, Houghton-Mifflin.
Ornstein R. E. (1986b) The psychology ofconsciousness, wyd. popr.,
New York, Penguin Books.
Osborne R. (1987) Whale Museum opposed biopsy research project,

Orca Update" zima, s. 6.
Osherow N. (1981) Making sense ofthe nonsenskal. An analysis of
Jonestown. W: Readings in the social animal, E. Aronson (red.),
San Francisco, California, Freeman.
Oskamp S. (1984) Applied social psychology, Englewood Cliffs,
O'Sullivan C. (1990) Qiioted in G. Eskenazi. When athletic aggression
turns into sexual assault, The New York Times lndex" 15 grudnia, t. 139, 17 marca 1990, s. 18.
Our aging society. Paradox and promise (1986) A. Pifer, L. Bronte
(red.), New York, Norton.
Owen D. (1985) None ofthe Above. Behind the Myth of Scholastic
Aptitude, Boston, Massachusetts, Houghton Mifflin.
P
Page S. (1987) On gender roles and perception of maladjustment,
Canadian Psychology" 28, s. 53-59.
Paivio A. (1983) The empirical case for dual coding. W: lmagery
memory, and cognition,]. C. Yuille (red.), Hillsdale, New Jersey, Erlbaum, s. 307-332.
Paivio A. (1986) Mental representations. A dual coding approach,
Palmer S. (1981) The psychology of perceptual organization. W:
Organization and representation in perception, J. Beck (red.),
Hillsdale, New Jersey, Erlbaum, s. 269-339.
Palmer S. (1989) Reference frames in the perception of shape and
orientation. W: Object Perception, B. Shepp, M. Ballisteros
Palmer S. E. (1975) The effects ofcontextual scenes on the identification ofobjects, Memory and Cognition" 3, s. 519-526.
Palmer S. E. (1984) The psychology of perceptual organization.
A transfonnational approach. W: Human and machin vision,
A. Rosenfeld.J. Beck (red.), New York, Academic Press.
Palys T. S. (1986) Testing the common wisdom. The social content of
video pornography, Canadian Psychology" 27, s. 22-35.
Papolos D. E, Papolos J. (1998) Przezwyciy depresj, tum.
G. Brelik, W. Grabarczyk, wyd. 2 (uzup. i popr.) Pozna,
Dom Wydawniczy Rebis (wyd. oryg. 1987).
Pappas A. M. (1983) Introduction. W: Law and the status ofthe child,
A. M. Pappas (red.), New York, United Nations Institute for
Training and Research, s. XXVII-LV.
Paraplegic reaches summit after 9-day mountain climb (1989) The
New York Times" 27 lipca, s. A10(N).
Park B., Rothbart M. (1982) Perception ofout-group homogeneity
and levels of social categorization. Memory for the subordinate
attributes ofin-group and out-group members, Journal of Personality and Social Psychology" 42, s. 1051-1068.
Park R. D., Walters R. H. (1967) Some factors influencing the efficacy of punishment training for inducing response inhibition,
Monographs ofthe Society for Research in Child Development" 32(1, cay nr 109).
Park R. D., Sawin D. B. (1976) Thefather's role in infancy, Family
Coordinator" 25, s. 265371.
Parks T. (1965) Post-retinal visual storage, American Journal of
Parpal M., Maccoby E. E. (1985) Maternal responsiveness and subseuent child compliance, Child Development" 56, s. 1326-1334.
Parrott J., Gleitman H. (1984) The joy ofpeekaboo. Appearance or
reappearance? Wykad zaprezentowany na spotkaniu Eastern
Psychological Association, kwiecie, Baltimore, Maryland.
PassJ. J., Cunninghain J. W. (1978) Occupational elusters based on
systematically derived work dimensions. Fina report, Journal
of Supplemental Abstract Service. Catalogue of selected
documents. Psychology" 8, s. 22-23.
Paul G. L. (1969) Outcome of systematic desensitization. II. Controlled investigations of individual treatment techniue variations, and current status. W: Behavior therapy. Appraisal and
status, C. M. Franks (red.), New York, McGraw-Hill.
Paul S. M., Crawley J. N., Skolnick P. (1986) The neumbiology of
cmxiety. The role ofthe GABA/benzodiazepine complex. W: American handbook on psychiatry. Biological psychology, P. A. Berger,
H. K. H. Brodie (red.), wyd. 2, New York, Basic Books.
Pavlov I. P. (1927) Conditioned reflexes, tum. G. V. Anrep, London,
Oxford University Press.
Pavlov I. P. (1928) Lectures on conditioned reflexes. Twenty-five years
ofobjective study ofhigher nenous activity (behavior ofanimals),
t. 1, tum. W. H. Gantt, New York, International Publishers.
Paykel E. S. (1973) Life events and acute depression. W: Separation
and depression, J. P. Scott, E. C. Senay (red.), Washington,
District of Columbia, American Assosiation for the Advancement of Science, s. 215-236.
Pear T. H. (1927) Skill, Journal of Personnel Research" 5,
s. 478-489.
Pearce M. (1988) A memoiy artist, The Exploratorium Quarterly" 12,
s. 13-17.
Pearson R. E. (1961) Response to suggestions given under genera
anesthesia, American Journal of Clinical Hypnosis" 4,
s. 106-114.
Pedersen P. E., William C. L., Blass E. M. (1982) Actwation and
odr conditioning ofsuckling behavior in 3-day-old albino rats,
Journal of Experimental Psychology. Animal Processes" 8,
s. 329-341.
Peele S. (1984) The cultural context of psychological approaches to
alcolmlism. Can we control the ejfects of cilcohol? American
Peele S. (1985) The imphcations and limitations ofgenetic models of
alcolmlism and other addictions, Journal of Studies on Alcohol" 47, s. 63-73.
Peele S. (1989) Diseasing of America. Addiction treatment out of control, Lexington, Massachusetts, Lexington Books.
Pelletier K. R., Peper E. (1977) Developing a biofeedback model.
Alpha EEGfeedback as a meansfor main control, The International Journal of Clinical and Experimental Hypnosis" 25,
s. 361-371.
Pelletier L., Herold E. (1983) A study of sexual fantasies among
young single females. Wykad zaprezentowany na spotkaniu
World Congress of Sexuality, Washington, District of
Columbia, maj.
Pelz E. B. (1965) Somefactors in Group decision". W: Basic studies in
socialpsychology, H. Proshansky, B. Seidenberg (red.), New York,
Holt, Rinehart and Winston, s. 437-444 (wyd. oryg. 1955).
Pendery M. L, Maltzman I. M., West L. J. (1982) Controlled drinking by alcoholics? New finding and a reevaluation of a major
affirmative study, Science" 217, s. 167-174.
Penfield W., Baldwin M. (1952) Tempowi lobe seizures and the techniue
ofsubtotal lobectomy, Annals of Surgery" 136, s. 625-634.
Penfield W., Perot P. (1963) The brain's record ofauditory and visual
experience, Brain" 86, s. 596-696.'
Penick E. C. i in. (1990) Examination ofCloninger's Type 1 and Type 11
alcolmlism with a sample ofmen alcoholics in treatment, Alcoholism. Clinical and Experimental Research" 14, s. 623-629.
Pennebaker J. W. (1990) Opening up. The healing power ofconfiding
in others, New York, Morrow.
Pennebaker J. W., Harber K. D. (1991) Coping after the Loma Prieta earthuake. A preliminary report. Wykad zaprezentowany
na Western Psychological Association Coiwention, San
Francisco, California, kwiecie.
Pennebaker J. W., Kiecolt-Glaser J. K., Glaser R. (1988) Disclosure
of traumas and immune function. The health imphcations for
psychotherapy, Journal of Consulting and Clinical Psychology" 56, s. 239.
Pennick S. i in. (1963) An experimental evaluation ofthe relationship

between hunger and gastric motility, American Journal of
Physiology" 205, s. 421-426.
Penrose L. S., Penrose R. (1958) Impossible objects. A special type
ofvisual illusion, British Journal of Psychology" 49.
Perceptual Organization (1981) M. Kubovy, J. R. Pomerantz (red.),
Perenin M. X, Jeannerod M. (1975) Residual vision in cortically
blind hemiphields, Neuropsychologia" 13, s. 17.
Perlman D. (1990) Heart risk Iowered in community experiment,
San Francisco Chronicie" 18 lipca, s. 1, A6.
Perlmutter C. (1989) The dance of healing. Psychiatrist Carl Hammerschlag offers healing lessons based on Native American traditions, Prevention" 41, wrzesie, s. 69.
Perlmutter M., Hali E. (1985) Adult development and aging, New
York, Wiley.
Perls F. S. (1967) Group vs. individual therapy, ECT. A Review of
General Semantics" 34, s. 306-312.
Perls F. S. (1969) Gestalt therapy verbatim, Lafayette, California,
Real People Press.
Personality and Disease (1990) H. S. Friedman (red.), New York,
Wiley.
Persons J. (1991) Psychotherapy outcome studies do not accurately
represent current models of psychotherapy, American Psychologist" 46, s. 99-106.
Persons J. B. (1986) The advantages of studying psychological phenomena rather than psychiatrie diagnoses, American Psychologist" 41, s. 1252-1260.
Pert C. B., Snyder S. H. (1973) Opiate receptor. Demonstration in the
neirous tissue, Science" 179, s. 1011-1014.
Peters T. J., Waterman R. H. Jr (1983) In search of excellence.
Lessons from America's best-nm companies, New York, Warner.
Peterson C, Seligman M. E. P. (1984) Explanatory style and depression. Theory and evidence, Psychological Review" 91,
s. 341-374.
Peterson C, Seligman M. E. P., Vaillant G. E. (1988) Pessimistic
explanatory style is a risk factor for physical illness. A thirty-five
year longitudinal study, Journal of Personality and Social
Peterson J. L, Zill N. (1981) Television viewing in the United States
and children's intellectual, social, and emotional development,
Television and Children" 2, s. 21-28.
Peterson L. R., Peterson M. J. (1959) Short-term retention of indiyidual verbalitems, Journal of Experimental Psychology" 58,
s. 193-198.
Petitto L. A., Marentette P. A. (1991) Babbling in the manua mod.
Evidence for the ontogeny of language, Science" 251,
s. 1493-1496.
Pettigrew T. F. (1985) New patterns ofracism. The different worlds of
1984 and 1964, Rutgers Law Review" 37, s. 673-706.
Pfaffman C. (1959) The sense oftaste. W: Handbook of physiology.
Section 1, Neurophysiology, t. 1,J. Field (red.), Washington,
District of Columbia, American Physiological Society.
Pfefferbaum A. (1977) Psychotherapy and psychopharmacology. W:
Psychopharmacology. From theory to practice,}. D. Barchas i in.
(red.), New York, Oxford University Press, s. 481-492.
Pfungst O. (1911) Clever Hans (the horse of Mr. Von Osten), tum.
R. Rosenthal, New York, Holt, Rinehart and Winston.
Phares E.J. (1984) Clinical psychology. Concepts, methods, and professionals, wyd. popr., Homewood, Illinois, Dorsey.
Phelps M. E., MazziottaJ. C. (1986) Positron emission tomography.
Human brain function and biochemistry, Science" 228,
s. 799-809.
Phillips D. P. (1983) The impactofmass media violence on U.S. homicides, American Sociological Review" 48, s. 560-568.
Piaget J. (1954) The construetion of reality in the child, New York,
Basic Books.
Piaget J. (1967) Rozwj ocen moralnych dziecka, tum. T. Koakowska, Warszawa, PWN (wyd. oryg. 1965).
Piaget J. (1969)Jo/< sobie dziecko wiat przedstawia, tum. D. Ziembiska. W: Materiay do nauczania psychologii, L. Wooszynowa (red.), seria 2, t. 3, Warszawa, PWN (wyd. oryg. 1926).
Piaget J. (1981) Rwnowaenie struktur poznawczych. Centralny problem rozwoju, tum. Z. Zakrzewska, Warszawa, PWN (wyd.
oryg. 1977).
Piaget J., Inhelder B. (1967) The child's conception ofspace, New
York, Norton.
Piccione C, Hilgard E. R., Zimbardo P. G. (1989) On the degree of
stability of measured hypnotizability over a 25-year period,
s. 289-295.
Piliavin I. M., Rodin J., Piliavin J. A. (1969) Good Samaritanism.
An underground phenomenon?, Journal of Personality and
Piliavin J. A., Piliavin I. M. (1972) Effect ofblood on reactions to
a vktim, Journal of Personality and Social Psychology" 23,
s. 353-361.
Pilisuk M., Parks S. H. (1986) The healing web. Social networks and
human survival, Hanover, New Hempshire, University Press
of New England.
Pines M. (1981) Genie. The Wild Child" of California, San Francisco Examiner-Chronicle" 4 padziernika, This World Section,
s. 8-14.
Pines M. (1983) Can a rock walk? Psychology Today", listopad,
s. 46-54.
PittengerJ. B. (1988) Direct perception ofchange, Perception" 17,
s. 119-133.
Pitts F. N. (1969) The biochemistry ofanxiety, Scientific American"
220(2), s. 69-75.
Place E.J. S., Gilmore G. C. (1980) Perceptual organization in schizophrenia, Journal of Abnormal Psychology" 89, s. 409-418.
Ploinin R. (1989) Eiwironment and genes. Determinants ofbehavior,
Plomin R., Chipuer H. M., Loehlin J. C. (1990) Behavioral geneties
and personality. W: Handbook of personality theory and research,
L. A. Pervin (red.), New York, Guilford Press, s. 225-243.
Plomin R., Daniels D. (1987) Geneties and shyness. W: Shyness. Perspectives on research and treatment, W. W. Jones, J. M. Cheek,
S. R. Briggs (red.), New York, Plenum, s. 63-80.
Plomin R., DeFriesJ. C, McCIearn G. E. (1980) Behavioral geneties.
A primer, San Francisco, Freeman.
Plomin R., Rende R. (1991) Human behavioral geneties, Annual
PIous S. (1985) Perceptual illusions and military realities. A social-psychological analysis of the nuclear arms race, Journal of
Conflict Resolution" 29, s. 363-389.
Plous S. (1986) The ejfects ofanchoring on subjective probability estimates of an imminent nuclear war. Wykad zaprezentowany
na spotkaniu California State Psychological Association,
luty, San Francisco, California.
Plous S. (1989) Thinking the unthinkable. The ejfects ofanchoring on
likelihood estimates of nuclear war, Journal of Applied Social
Plous S., Zimbardo P. G. (1984) The looking glass war, Psychology Today" listopad, s. 48-59.
Plutchik R. (1980) Emotion. A psychoevolutionary synthesis, New
York, Harper and Row.
Plutchik R. (1984) Emotions. A genera psychoevolutionary theory.
W: Approaches to emotion, K. Scherer, P. Ekman (red.), Hillsdale, New Jersey, Erlbaum.
Plutchik R., Kellerman H., Conte H. Q. (1979) A structural theory
ofego defenses and emotions. W: Emotions and psychopathology,
C. Izard (red.), New York, Plenum, s. 229-257.
Police officeis beat blind man (1989) The New York Times" 17 maja, s. 7.
Pomerantz J., Kubovy M. (1986) Theoretical approaches to perceptual organization. W: Handbook of perception and human performance, K. R. Boff, L. Kaufman.J. P. Thomas (red.), t. 3, New
Poon L. W. (1985) Differences in human memory with aging. Natur,
causes, and clinical implications. W: Handbook ofthe psychology
of aging,]. E. Birren, W. K. Schaie (red.), New York, Van Nostrand Reinhold, s. 427-462.
Poppel E. (1977) Midbrain mechanisms in human vision. W: Neurosciences research program bulletin, t. 15. Neuronal mechanisms
in visual perception, E. Poppel, R. Held.J. E. Downing (red.),
Cambridge, Massachusetts, MIT Press, s. 335-343.
Porras J. I., Silvers R. C. (1991) Organization development and
transformation, Annual Review of Psychology" 42, s. 51-78.
Porter G. (1987) Socioeconomic transformations [Recenzja The control revolution\, Science" 236, s. 970-972.
Posner J. K. (1982) The development ofmathematical knowledge in two
WestAfiican societies, Child Development" 53, s. 200-208.
Posner M., Petersen S. E. (1990) The attentional system ofthe human
brain, Annual Review of Neuroscience" t. 13, s. 25-42.
Posner M. I. (1982) Cumulative development of attentional theory,
Posner M. I. (1988) Structures and funetions of selective attention.
W: Master lectures in clinical neuropsychology, T. Boli, B. Bryant
(red.), Washington, District of Columbia, American Psychological Association, s. 173-202.
Posner M. I., Snyder C. R. (1975) Facilitation and inhibition in the
processing of signals, Journal of Experimental Psychology.
General" 109, s. 160-174.
Posner M. I., Snyder C. R. R. (1974) Attention and cognitive control.
W: Information processing and cognition. The Loyola Symposium,
R. L. Solso (red.), Potomac, Maryland, Erlbaum, s. 55-88.
Post F. (1980) Paranoid, schizophrenic-like, and schizophrenic states
in the aged. W: Handbook of mentol health and aging,}. E. Birren, R. B. Stone (red.), Englewood Cliffs, New Jersey, Prentice-Hall.s. 591-615.
Postman L., Phillips L. (1965) Short-term temporal changes infree recall,
Quaitei"lyJournal of Experimental Psychology" 17, s. 132-138.
Pound E. (1934) The ABC of reading, New York, New Directions
Publishing Co.
Powell L. H., EaglestonJ. R. (1983) The assessment of chroni stress
in college students. W: Helping students manage stress - new
directions for student services, E. M. Altmaier (red.), t. 21, San
Francisco, Jossey-Bass, s. 23-41.
Powley T. L. (1977) The ventromedial hypothalamk syndrome, satiety,
and a cephalic phase hypothesis, Psychological Review" 84,
s. 89-126.
Pratkanis A. R., Greenwald A. G. (1988) Recept perspective on
unconscious processing. Still no marketing applications, Psychology and Marketing" 5, s. 337-353.
Premack D. (1965) Reinforcement theory. W: Nebraska Symposium
on Motivation, D. Levine (red.), Lincoln, Nebraska, University
of Nebraska Press, s. 128-180.
Prentice-Dunn S., Rogers R. W. (1983) Deindividuation in aggression.
W: Aggression. Theoretical and empirical reviews, R. G. Green,
E. I. Donnerstein (red.), t. 2, New York, Academic Press,
s. 155-171.
Prentky R. A. (1980) Creatwity and psychopathology, New York,
Praeger.
Presentation by three compulsnegamblers (1982) P. A. Carone i in.
(red.). W: Addictive Disorders Update: Alcoholism/Drug
Abuse/Gambling, New York, Human Sciences Press.
Preti G. i in. (1986) Human axillary secretions influence women's
menstrual cycles. The role of donor extractfrom female, Hormones and Behavior".
Prevention and treatment of alcohol problems. Research opportunities (1989) Institute of Medicine, Division of Mental Health
and Behavioral Medicine, Washington, District of Columbia,

National Academy Press.
Prevention in mental health. Research, policy, and practice (1980)
R. H. Price i in. (red.), t. 1, Beverly Hills, California, Sag.
Pribram K. H. (1979) Behaviohsm, phenomenology and holism in
psychology. A scientiflc analysis, Journal of Social and Biological Sciences" 2, s. 65-72.
Pribram K. H., Gili M. M. (1976) Fveud's Project" reassessed, New
York, Basic Books.
Price R. (1953/1980) Droodles, Los Angeles, California,
Price/Stern/Sloan.
Primary prevention. An idea whose time has come (1977) D. C. Klein,
S. E. Goldston (red.), Washington, District of Columbia, U.S.
Primary prevention of psychopathology (1977) G. W. Albee,
J. M.Joffe (red.) t. 1 Issues, Hanover, New Hampshire, University Press of New England.
Prince A., Pinker S! (1988) On language and connectionism. Analysis ofa parallel distributed processing model of language acqusition, Cognition" 28, s. 73-194.
Pritchard R. D., Dunnette M. D., Jorgenson D. O. (1972) EJfects
of perceptions ofeuity and ineuity on worker performance and
satisfaction, Journal of Applied Psychology" 56, s. 75-94.
Proshansky H. M. (1976) Eiwironmental psychology and the real
world, American Psychologist" 31, s. 303-310.
Psychological testing and American society, 1890-1930 (1987)
M. M. Sokol (red.) New Brunswick, New Jersey, Rutgers University Press.
Thepsychosurgery debat (1980) E. S. Valenstein (red.), New York,
Freeman.
Putnam F. W. (1984) The psychophysiologic iiwestigation ofmultiple
personality disorder \Symposium on Multiple Personality], The
Psychiatrie Clinics of North America" 7(1), marzec, s. 31-40.
Q
Quattrone G. (1986) On the perception ofa group's variability. W:
The psychology of intergroup relations, S. Worchell, W. Austin
(red.), t. 2, New York, Nelson-Hall, s. 25-48.
Quattrone G. A. (1982) Overattribution and unit formation. When
behavior engulfs the person, Journal of Personality and Social
Quattrone G. A. i in. (1984) Explorations in anchoring. The ejfects
ofprior rang, anchor extremity, and suggestive hints. Nie publikowany maszynopis, Stanford University.
Quindlen A. (1990) Hearing the cries of crack, The New York
Times" 7 padziernika, sekcja 4, koi. 1, s. E19.
R
Rabbie J. M. (1981) The ejfects of intergroup competition and cooperation on intra- and intergruop relationships. \N:'Living with
other people. Theory and research on cooperation and helping,
J. Grzelak, V. Derlega (red.), New York, Academic Press.
Rabbie J. M., Wilkens G. (1971) Intergroup competition and its
ejfect on intergroup and intergroup relations, European Journal of Psychology" 1, s. 215-234.
Rabinovitz F. M. (1987) An analysis ofthe mahiration/learning contiwersy, Canadian Psychology" 28, s. 322-337.
Rachman S. (1966) Sexual fetishism. An experimental analogue,
Psychological Record" 6, s. 293-296.
Rachman S., Hodgson R. (1980) Obsessions and compulsions,
Englewood Cliffs, Newjersey, Prentice-Hall.
Radke-Yarrow M., Zahn-Waxler C., Chapman M. (1983) Childreifs
prosocial dispositions and behavior. W: Handbook ofchild devel-
opment. Socialization, personality, and social development,

P. H. Mussen (red.), t. 4, New York, Wiley, s. 469-545.
Rahe R. H., Arthur R. J. (1977) Life-change patterns surronnding illness experience. W: Stress and coping, A. Monat, R. S. Lazarus
(red.), New York, Columbia University Press, s. 36-44.
Rahe R. H., Arthur R. J. (1978) Life change and illness studies. Past
history and future direetions, Journal of Human Stress"
marzec, s. 3-15.
Raiffa H. (1982) The art and science of negotiation, Cambridge,
Massachusetts, Harvard University Press.
Rakic P. (1985) Limits of neurogenesis in primates, Science" 227,
s. 1054-1057.
Rop (1981) A. Cann i in. (red.), Journal of Social Issues" 37 (cay
nr 4).
Rapoport J. L. (1989) The biology of obsessions and compulsions,
Scientiflc American" marzec, s. 83-89.
Rasmussen G. L., Windle W. F. (1960) Neural mechanisms ofthe
auditory and vestibular systems, Springfield, Illinois, Charles C
Thomas.
Ray O., Ksir C. (1987) Dnigs, society, and human behavior, St. Louis,
Times Mirror/Mosby.
Ray W. J., Cole H. W. (1985) EEG alpha acthity reflects attentional
demands, and beta activity reflects emotional and cognitive
processes, Science" 228, s. 750-752.
Raymond J. S., Chung C. S., Wood D. W. (1991) Asia-Pacific prevention research. Challenges, opportunities, and implementation,
Reason J. (1978) Motion sickness. Some theoretical and practical considerations, Applied Ergonomics" 9, s. 163-167.
Regier D. A. i in. (1988) One-month prevalence of mental disorders
in the United States, Archives of General Psychiatry" 45,
s. 977-986.
Rehin L. P. (1977) A self-control model of depression, Behavior
Therapy" 8, s. 787-804.
Reid T. (1785/1850) Essays on the intellectual powers ofman, Cambridge, J. Bartlett.
Reinisch J. M. (1981) Prenatal exposure to synthetic progestions
inereases potential for aggression in humans, Science" 211,
s. 1171-1173.
Reisenzein R. (1983) The Schachter theory ofemotion. Two decades
later, Psychological Bulletin" 94, s. 239-264.
Reiser B. J., Black J. B., Abelson R. P. (1985) Knowledge structures
in the organization and retrieval of autobiographical memories,
Cognitive Psychology" 17, s. 89-137.
ReismanJ. (1986) A content analysis of Playboy", Penthouse", and
Hustler" magazines with special attention to the portrayal of
children, crime, and violence. Uzupeniajcy dowd dany United
States Attorney General's Commission on Pornography,
New York, 16 stycznia.
Reiterman X, Jacobs J. (1983) Raven. The untold story ofjimjones
and his people, New York, Dutton.
Report of the 1983 Prevention Planning Panel (1984) NIAAA,
Rockville, Maryland.
Rescorla R. A. (1966) Predictability and number ofpairings in Pavlovianfear conditioning, Psychonomic Science" 4, s. 383-384.
Rescorla R. A. (1972) Information variables in Pavlovian conditioning. W: The psychology of learning and motivation, G. Bower
Rescorla R. A. (1980) Pavlovian second-order conditioning. Studies in
associative learning, Hillsdale, Newjersey, Eiibaum.
Rescorla R. A. (1988) Pavlovian conditioning. lt's not whatyou think
it is, American Psychologist" 43, s. 151-160.
Rescorla R. A., Wagner A. R. (1972) A theory of Pavlovian conditioning. Variations in the ejfectiveness of reinforcement and nonreinforcement. W: Classical conditioning 11. Current research and
theory, A. H. Black, W. F. Prokasy (red.), New York, Appleton-Century-Crofts, s. 64-94.
RestJ. R., Thoina S. J. (1976) Relation of mora judgment development to formal education, Developmental Psychology" 21,
s. 709-714.
Reston N. J. (1986) (hiestions about the Presidenfs memory, The
New York Times" 24 grudnia.
Restrepo D. i in. (1990) Odr stimuli trigger influx ofcalcium into
olfactory neurons of the chanel catfish, Science" 249,
s. 1166-1168.
Reyised eleetro-shock therapy report, special volnme. Report nr 15
(1950), Group for the Advancement of Psychiatry, s. 1-3.
Revkin A. C. (1989) Dilutions ofgrandeur, Discover" 10, stycze,
s. 74-75.
Rheingold H. L, Cook K. V. (1975) The contents ofboys' and girls'
rooms as an index ofparents' behavior, Child Development"
46, s. 459-463.
Richardson-Klavern A., Bjork R. A. (1988) Primary versus secondary rehearsal in an imaginary voice. Dijferential ejfects recognition memory and perceptual identification, Bulletin of Psychonomic Society" 26, s. 187-190.
Richter C. P. (1957) On the phenomenon ofsudden death in animals
andman, Psychosomatic Medicine" 19, s. 191-198.
Richter C. P. (1965) Biological eloeks in medicine and psychiatry,
Springfield, Illinois, Charles C Thomas.
Riddle D., Morin S. (1977) Removing the stigma from indWiduals,
American Psychological Association Monitor" 16, s. 28.
Riggs J. M., Cantor N. (1981) Information exchange in social interaction. Anchoring ejfects of self-concepts and expectancies. Nie
publikowany maszynopis, Gettysburg College.
Rips L. (1988) Deduction. W: The psychology of human thought,
R.J. Sternberg, E. E. Smith (red.), Cambridge, Cambridge
University Press, s. 118-152.
Riskind J. H. (1984) They stoop to conuer. Guiding and self-regulatoryfunetions ofphysical postur after success andfailure, Journal
Ritz M. C. i in. (1987) Cocaine receptors on dopamine transporters
are related to self-administration of cocaine, Science" 237,
s. 1219-1223.
Robbins L. C. (1963) The aceuracy of parental recall of aspects of
child development and of child rearing practices, Journal of
Abnormal and Social Psychology" 66, s. 261-270.
Roberts T. B. (1973) Maslow's human motivation needs hierarchy.
A bibliography, Research in Education" (ERIC Document
Reproduction Service nr ED 069 591).
Robins L. N. i in. (1984) Lifetime prevalence of specific psychiatrie
disorders in three sites, Archives of General Psychiatry" 41,
s. 949-958.
Robinson M. J. (1985) Jesse Helms take stock. Study shows Rather
bears no libera bias, Washington Journalism Review" 7,
s. 14-17.
Robles R. i in. (1987) Influence of subliminal visual images on the
experience ofanxiety, Personality and Social Psychology Bulletin" 13, s. 399-410.
Rock I. (1975) An introduetion to perception, New York, Macmillan.
Rock I. (1983) The logie of perception, Cambridge, Massachusetts,
Bradford Books/MIT Press.
Rock I. (1986) The description and analysis ofobject and event perception. W: Handbook of perception and human performance,
K. R. Boff, L. Kaufman, J. P. Thomas (red.), t. 2, New York,
Wiley, s. 33-71.
Rock I., Gutman D. (1981) The ejfect of inattention on form perception, Journal of Experimental Psychology. Human Perception and Performance" 7, s. 275-285.
RockmoreM. (1985) Analyzing analysis, American Way" 5 marca,
s. 71-75.
Rodin J. (1983) Behavioral medicine. Beneficial ejfects ofself control
training in aging, International Review of Applied Psychology" 32, kwiecie, s. 153-181.
Rodin J. (1985) The application of social psychology. W: Handbook of

social psychology, G. Lindzey, E. Aronson (red.), t. 2, wyd. 3,
New York, Random House, s. 805-882.
Rodin J. (1986) Aging and health. Ejfects ofthe sense of control,
Science" 233, s. 1271-1276.
Rodin J., Bohm L. C, WackJ. T. (1982) Control, coping, and aging:
modelsfor research and intenention. W: Applied social psychology
annual, L. Bickman (red.), London, Sag, s. 153-180.
Rodin J., Janis I.J. (1982) The social influence ofphysicians and other
health care practitioners as agents of change. W: Interpersonal
issues in health care, H. S. Freidman, M. R. DiMatteo, New
Rodin J., Langer E. (1977) Long-term ejfects ofa control-relevant
inteiyention among the institutionalized aged, Journal of Personality and Social Psychology" 35, s. 897-1092.
Rodin J., Salovey P. (1989) Health psychology, Annual Review of
Psychology" 40 s. 533-579.
Roediger H. L. (1990) hnplicit memory, American Psychologist" 45,
s. 1043-1056.
Roediger H. L., Crowder R. G. (1976) A serial position ejfect in recall
of United States presidents, Bulletin of the Psychonomic
Society" 8, s. 275-278.
Roffwarg H. P., Munzio J. N., Dement W. C. (1966) Ontogenetic
development ofthe human sleep-dream cycle, Science" 152,
s. 604-619.
Rogers C. R. (1947) Some obseiyations on the organization of personality, American Psychologist" 2, s. 358-368.
Rogers C. R. (1951) Client-centered therapy. Its current practice,
implications and theory, Boston, Houghton-Mifflin.
Rogers C. R. (1959) A theory of therapy, personality, and interpersonal relationships, as developed in the client-centered framework. W: Psychology. A study ofa science, S. Koch (red.), t. 3,
New York, McGraw-Hill.
Rogers C. R. (1977) On personal power. Iimer strength and its revolutionary implicat, New York, Delacorte.
Rogers R. W. (1984) Changing health-reated attitudes and behavior.
The role ofpreventive health psychology. W: Social perception in
clinical and consultingpsychology,}. H. Harver i in. (red.), t. 2,
Lubbock, Texas, Texas Tech University Press, s. 91-112.
RohrerJ. H. i in. (1954) The stability of autokineticjudgment, Journal of Abnormal and Social Psychlogy" 49, s. 595-597.
Rook K. (1984) Promoting social bonding. Strategies for helping the lonely
and socially isolated, American Psychologist" 37, s. 1389-1407.
Rorer L. G., Widiger T. A. (1983) Personality structure and assessment, Annual Review of Psychology" 34, s. 431-463.
Rorschach H. (1942) Psychodiagnostics. A diagnostic test based on
perception, New York, Grune and Stratton.
Rosch E. H. (1973) Natura! categories, Cognitive Psychology" 4,
s. 328-350.
Rosch E. H. (1978) Principles of categorization. W: Cognition and
categorization, E. Rosch, B. B. Lloyd (red.), Hillsdale, Newjersey, Erlbaum, s. 27-48.
Rosch E. H. i in. (1976) Basic objects in natural categories, Cognitive Psychology" 8, s. 382-439.
Ros S. (1973) The conscious brain, New York, Knopf.
Roseman I.J. (1984) Cognitive determinants ofemotions. A structural
theory. W: Review of personality and social psychology, t. 5.
Emotions, relationships, and health, P. Shaver (red.), Beveiiy
Hills, California, Sag, s, 11-36.
Rosenberg D. (1990) Bad times at Hangover U. College parties lead
to ER or drunk tank, Newsweek" 116, 19 listopada, s. 81.
Rosenberg S. (1988) Selfand others. Studies in social personality and
autobiography. W: Advances in experimental social psychology,
L. Berkowitz (red.), t. 21, New York, Academic Press, s. 57-95.
Rosenhan D. L. (1969) Some origins ofconcernfor others. W: Trends
and issues in developmental psychology, P. Mussen, J. Langer,
M. Covington (red.), New York, Holt, Rinehart and Winston.
Rosenhan D. L. (1973) On being sane in insane places, Science"

179, s. 250-258.
Rosenhan D. L. (1975) The contextual natur of psychiatrie diagnoses, Journal of Abnormal Psychology" 84, s. 462-474.
Rosenhan D. L, Seligman M. E. P. (1989) Abnormal Psychology,
wyd. 2, New York, Norton.
Rosenthal D. i in. (1975) Parent-child relationships and psychopathological disorder in the child, Arclwes of General Psychiatry" 32,
s. 466-476.
Rosenthal N. E. i in. (1984) Seasonal affective disorder. A description
of the syndrome and preliminary findings with light therapy,
Archives of General Psychiatry" 41, s. 72-80.
Rosenthal R. (1966) Experimenter effects in behavioral research,
New York, Appleton-Century-Crofts.
Rosenthal R., Jacobson L. F. (1968a) Pygmalion in the elassroom,
New York, Holt.
Rosenthal R., Jacobson L. F. (1968b) Teacher expectations for the
disadvantaged, Scientific American" 218(4), s. 19-23.
Rosenweig M., Leiman A. L. (1982) Physiological psychology, Lexington, Massachusetts, D. C. Heath.
Rosenzweig M. R. (1984a) U.S. psychology and world psychology,
Rosenzweig M. R. (1984b) Experience, memory and the brain,
Ross L. (1977) The intuitive psychologist and his shorteomings. W:
Advances in experimental socialpsychology, L. Berkowitz (red.),
t. 10, New York, Academic Press.
Ross L. (1988) Situational perspeetnes on the obedience experiments
[Review of The obedience experiments. A case study of controversy in social science], Contemporary Psychology" 33,
s. 101-104.
Ross L, Amabile T., Steinmetz J. (1977) Social roles, social control
and biases in the social perception process, Journal of Personality and Social Psychology" 37, s. 485-494.
Ross L, Lepper M. R. (1980) The perseverance ofbeliefs. Empirical and
normative considerations. W: New direetions for methodology of
behavioral science. Fallible judgments in behavioral research, R. A.
Shweder, D. Fiske (red.), San Francisco, Jossey-Bass, s. 17-36.
Ross L., Nisbett R. E. (1991) The person and the situation. Perspectives of social psychology, New York, McGraw-Hill.
Ross R. T. i in. (1986) Lives ofthe mentally retarded, Stanford, California, Stanford University Press.
Rossi A. (1984) Gender and parenthood, American Sociological
Review"49, s. 1-19.
Roth J. D., Le Roith D., ShiloachJ. (1982) The evolutionary origins of
hormones, neurotransmitters, and other extracellular chemical messengers, New England Journal of Medicine" 306, s. 523-527.
Roth T. i in. (1989) Daytime sleepiness and alertness. W: Principles
andpractice ofsleep medicine, M. Kryser, T. Roth, W. C. Dement
(red.), New York, Saunders, s. 14-23.
Rothman D. J. (1971) The discovery ofthe asylum. Social order and
disorder in the new republic, Boston, Little, Brown.
Rotter J. B. (1954) Social learning and clinical psychology, Englewood Cliffs, New Jersey, Prentice-Hall.
RottonJ., FreyJ. (1984) Psychological costs of air pollution. Atmospheric conditions, seasonal trends, and psychiatrie emergencies,
Population and Eiwironment. Behavioral and Social Issues" 7,
s. 3-16.
Rovee-Collier C. K. i in. (1980) Reactivation of infant memory,
Science" 208, s. 1159-1161.
Rozee P., Van Boemel G. (1989) The psychological effects of war
trauma and abuse on oider Cambodian refugee women,
Women and Therapy" 8, s. 23-50.
Rozin P. (1976) The evolution of intelligence and access to the cognitive unconscious. W: Progress in psychobiology and physiological
psychology, J. M. Sprague, A. A. Epstein (red.), New York,
Rozin P., Fallon A. E. (1987) A perspective on disgust, Psychological Review" 94, s. 23-41.
Rozin P, Kalat J. W. (1971) Specific hungers andpoison avoidance as
adaptive specializations of learning, Psychological Review"
78, s. 459-486.
Rubin B. K. (1990) Exposure ofchildren with cystic fibrosis to environmental tobacco smoke, The New England Journal of Medicine" 323, s. 782-788.
Rubin J. Z., Piwenzano F. J., Lwia Z. (1974) The eye ofthe beholder.
Parents' views on sex of newboms, American Journal of
Orthopsychiatry" 44, s. 512-519.
Rubin L. B. (1976) The marage bed, Psychology Today"
padziernik, s. 44-50, 91-92.
Rubin Z. (1973) Liking and loving, New York, Holt, Rinehart and
Winston.
Rudy J. W., Wagner A. R. (1975) Stimulus seleetion in associatWe
learning. W: Handbook of learning and cognition, W. K. Estes
(red.), t. 2, Hillsdale, New Jersey, Erlbaum.
Ruitenbeek H. M. (1973) The flrst Freudians, New York, Jason
Aronson.
Rumelhart D. E., McClelland J. L. (1986) Parallel distributed processing. Explorations in the miemstmeture of cognition, t. 1-2,
Runner tells why she tried to kill herself (1986) San Francisco
Examiner-Chronicle" 22 grudnia, Sports Extra Section, s. 66.
Ruse M. (1981) Are there gay genes? Sociobiology and homosexuality,
Journal of Homosexuality" 6, s. 5-33.
RushtonJ. P. i in. (1986) Altruism and aggression. The heritability of
indMdual differences, Journal of Personality and Social Psychology" 50, s. 283-305.
Russell B. (1948) Human knowledge, its scope and limits, New York,
Simon and Schuster.
Russell D., McAuley E. (1986) Causal attributions, causal dimensions, and ajfective reactions to success andfailure, Journal of
Russell J. A., Ward L. M. (1982) Eiwironmental psychology, Annual
Rutter M. (1979) Matemal deprivation, 1972-1978. New findings, new
concepts, newapproaches, Child Development" 50, s. 283-305.
Ryan W. (1976) Blaming the victim, wyd. popr., New York, Vintage
Books.
Rychlak J. (1979) Discovering free will and persona! responsibility,
Rylsky M. (1986) A town bom ofthe atom, Soviet Life" luty, s. 8.
s
Saarinen T. F. (1987) Centering ofmental maps ofthe world. Discussion
paper, Tucson, University of Arizona, Department of Geography and Regional Development.
Sabini J., Silver M. (1982) Moralities of eyeryday life, New York,
Sachs O. (1996) Mczyzna, ktry pomyli swoj on z kapeluszem,
tum. B. Lindenberg, Pozna, Zysk i S-ka (wyd. oryg. 1985).
Sachs S. (1990) Romanian children suffer in asylums, San Francisco
Chronicie" 28 maja, s. A12.
Sacks O. (1973) Migraine. Evolution ofa common disorder, Berkeley,
University of California Press.
Saegert S., Hart R. (1976) The development ofsex differences in the
environmental competence ofchildren. W: Women in society,
P. Burnett (red.), Chicago, Maarouta.
Saks M. J. (1977)7ury wrdicts. The role ofgroup size and social decision nile, Lexington, Massachusetts, Lexington Books.
Salmon D. P., Zola-Morgan S., Squire L. R. (1987) Retrograde
amnesia following combined hippocampus-amygdala lesions in
monkeys, Psychobiology" 15, s. 37-47.
Salovey P., Birnbaum D. (1989) Influence ofmood on health-relevant

cognitions, Journal of Personality and Social Psychology" 57,
s. 539-551.
Salovey P, Hancock M. E. (1987) The effects of state mood, trait
depression, and cognitive set on personal health appraisal. Nie
publikowany maszynopis, Yale University, New Haven, Connecticut.
Salovey P, Rodin J. (1985) Cognitions about the self. Connecting
feeling States and social behavior. W: Review of Personality and
Social Psychology, L. Wheeler (red.), t. 6, Beverly Hills, California, Sag, s. 143-167.
Salzman C. (1980) The use ofECT in the treatment of schizophrenia,
Salzman C. D., Britten K. H., Newsome W. T. (1990) Cortical
microstimulation influences perceptual judgments of motion
direetion, Natur" 346, s. 174-177.
Samuelson W., Zeckhauser R. (1988) Status quo bias in decision
making, Journal of Risk and Uncertainty" 1, s. 7-59.
Sanchez-Craig M. i in. (1984) Random assignment to abstinence and
controlled drinking. Eyaluation of a cognitive-behavioral program for problem drinkers, Journal of Consulting and Clinical Psychology" 52, s. 390-403.
Sanders R. S., Reyhen J. (1969) Sensory deprivation and the
enhancement ofhypnotic susceptibility, Journal of Abnormal
Sapolsky R. M. (1990) Adrenocortical funetion, social rank, and personality among wild baboons, Biological Psychiatry" 28,
s. 1-17.
Sarason I. G., Johnson J. H., SiegelJ. M. (1978) Assessing the impact
oflife changes. Deyelopment ofthe Life Experiences Survey, Journal of Consulting and Clinical Psychology" 46, s. 932-946.
Sarbin T. R., Coe W. C. (1972) Hypnosis. A social psychological analysis of influence communication, New York, Holt, Rinehart and
Winston.
Sarnoff I., Corwin S. M. (1959) Castration anxiety and the fear of
death, Journal of Personality" 27, s. 374-385.
Sarnoff I., Katz D. (1954) The motivational basis ofattitude change,
Journal of Abnormal and Social Psychology" 49, s. 115-124.
Satir V. (1967) Conjointfamily therapy, wyd. popr., Pao Alto, California, Science and Behavior Books.
Sattler J. M. (1982) Assessment ofchildren's intelligence and special
abilities, Boston, Allyn and Bacon.
Savage C. W. (1970) The assessment ofsensation, Berkeley, University of California Press.
Sawyer J. (1966) Measurement and predietion, clinical and statistical,
Scammon R. E. (1930) The measurement ofthe body in childhood.
W: The measurement ofman,}. Harris i in. (red.), Minneapolis, University of Minnesota Press.
Scardamalia M., Bereiter C. (1985) Fostering the development of
self-regulation in children's knowledge processing. W: Thinking
and learning skills. Research and open uestions, S. F. Chapman,
J. W. Segall, R. Glaser (red.), t. 2, Hillsdale, New Jersey, Erlbaum, s. 563-577.
Scarr S. (1981) Race, social elass, and indMdual differences in /Q,
Scarr S. (1988a) How genotypes and eiwironments combine. Development and indMdual dijferences. W: Persons in context. Developmental processes, N. Bolger i in. (red.), New York, Cambridge
University Press.
Scarr S. (1988b) Race and gender as psychological variables. Social
and ethical issues, American Psychologist" 43, s. 56-59.
Scarr S., Weinberg R. A. (1976) /Q test performance ofblack children adopted by white families, American Psychologist" 31,
s. 726-739.
Schachter S. (1959) The psychology ofaffiliation, Stanford, California, Stanford L)niversity Press.
Schachter S. (1971) Emotion, obesity and crime, New York, Academic Press.
Schachter S., Singer J. (1962) Cognitive, social and physiological
determinants of emotional state, Psychological Review" 69,
s. 379-399.
Schacter D. L. (1987) Implicity memory. History and current status,

Journal of Experimental Psychology. Learning, Memory,
and Cognition" 13, s. 501-518.
Schacter D. L. (1989) Modality specificity ofimplicit memory for new
associations, Journal of Experimental Psychology. Learning,
Memory, and Cognition" 15, s. 3-12.
Schacter D. L. i in. (1989) Autobiographical memory in a case ofmultiple personality disorder, Journal of Abnormal Psychology" 98,
s. 508-514.
Schaef A. W. (1987) When society becomes an addict, New York,
Harper and Row.
Schaffer H. R. (1984) The child's entry into a social world, New York,
Academic Press.
Schaie K. W. (1980) Intelligence and problem soMng. W: Handbook
of mental health and aging, J. E. Birren, R. B. Sloan (red.),
Englewood Cliffs, New Jersey, Prentice-Hall, s. 262-284.
Schaie K. W. (1989) The hazards ofcognitive aging, The Gerontologist" 29, s. 484-493.
Schaie K. W, Willis S. L. (1986) Can decline in adult intellectual functioning be reversed? Developmental Psychology" 22, s. 223-232.
Schanberg S. M. i in. (1990) Matemal deprivation and growth suppression. W: Advances in touch, N. Guzenhauser (red.), Skillman, New Jersey, Johnson and Johnson Co., s. 3-10.
Schank R. C, Abelson R. (1977) Scripts, plans, goals and understanding. An inuiry into human knowledge and structures,
Scheier M. F. i in. (1989) Journal of Personality and Social Psychology" 57, s. 1024-1040.
Schelkun P. H. (1990) Secondhand smoke- mor than annoying,
Cooking Light" 4, s. 14-17.
Scherer K. R. (1984) On the natur and funetion of emotion. A componentprocess approach. W: Approaches to emotion, K. R. Scherer,
P. Ekman (red.), Hillsdale, New Jersey, Erlbaum, s. 293-317.
Schieffelin B. B. (1985) The acuistion ofKaluli. W: The crosslinguistic study oflanguage acuistion, t. 1. The data, D. 1. Slobin
Schleifer S. J. i in. (1983) Suppression oflymphocyte stimulation following bereavement, Journal ofthe American Medical Association" 250, s. 374-377.
Schmidt W. E. (1987) Paddling in school. A tradition is underflre,
The New York Times" 7 czerwca, s. A1, A22.
Schneider D. J. (1991) Social cognition, Annual Review of Psychology" 42, s. 527-561.
Schneider D. J., Hastorf A. H., Ellsworth P. C. (1979) Person perception, wyd. 2, Reading, Massachusetts, Addison-Wesley.
Schneider G. E. (1969) Two visual systems, Science" 163,
s. 895-902.
Schneider W. (1984) Developmental trends in the meta-memory-memory behavior relationship. W: Metacognition, cognition,
and human performance, D. L. Forrest-Pressley, G. E. Mackinnon, P. G. Waller (red.), New York, Academic Press.
Schneider W., Shiffrin R. M. (1977) Controlled and automatic information processing. 1. Detection, search, and attention, Psychological Review" 84, s. 1-66.
Schrag P. (1978) Mind control, New York, Delta.
Schreiber F. (1973) Sybil, New York, Warner Books.
Schreiner L., Kling A. (1963) Behavioral changes following rhinencephalic injury in the cat, Journal of Neurophysiology" 16,
s. 634-659.
Schultz R., Braun R. G., Kluft R. P. (1989) Multiple personality disorder. Phenomenology of selected variables in comparison to
major depression, Dissociation" 2, s. 45-51.
Schulz R. (1976) Effects ofcontrol and predictability on the physical

and psychological well-being ofthe institutionalized aged, Journal of Personality and Social Psychology" 33, s. 563-573.
Schulz R. (1978) The psychology of death, dying, and bereavement,
Schulz R. i in. (1987) The social psychology of caregMng. The physical and psychological costs ofpiwiding support to the disabled,
Journal of Applied Social Psychology" 17, s. 401-428.
Schunk D. H., Cox P. D. (1986) Strategy training and attributional
feedback with learning disabled students, Journal of Educational Psychology" 78, s. 201-209.
Schwartz B. (1984) Psychology of learning and behavior, wyd. 2,
New York, Norton.
Schwartz B., Lacey H. (1982) Belwviorism, science, and human
natur, New York, Norton.
Schwartz G. E. (1975) Biofeedback, self-regulation, and the patterning of physiological processes, The American Scientist" 63,
s. 314-324.
Schwartz G. E., Brown S. L., Ahern G. L. (1980) Facia! muscle patterning and subjective experience during affective imagery. Sex
dijferences, Psychophysiology" 17, s. 75-82.
Schwartz P., Strom D. (1978) The social psychology offemale sexuality. W: Psychology of women. Future directions of research,
J. Sherman, F. L. Denmark (red.), New York, Psychological
Dimensions, s. 149-177.
Schweder R. A., Bourne E.J. (1982) Does the concept ofthe person
vary cross-culturally? W: Cultural conceptions ofmental health
and therapy, A. J. Marsella, G. M. White (red.), London, Reidel, s. 97-137.
Schweinhart L. J., Weikart D. P. (1990) Research support for Head
Start, Science" 248, s. 1174-1175.
Scott D. T. (1987) Premature infants in later childhood. Some recentfollow-up results, Seminars in Perinatalology" 11, s. 191199.
Scott J. P. (1963) The process ofprimary socialization in canine and
human infants, Monographs ofthe Society for Research in
Child Development" 28, s. 1-47.
Scott J. P., StewartJ. M., De Ghett V. J. (1974) Critical periods in
the organization ofsystems, Developmental Psychobiology" 7,
s. 489-513.
Scott R. A. (1972) A proposed framework for analyzing deviance as
a property of social order. W: Theoretical perspectives on deviance,
R. A. Scott, J. D. Douglas (red.), New York, Basic Books.
Scott V. (1984) A six-year nightmare for Jim Backus [United Press],
San Francisco Chronicie" 13 czerwca, s. 58.
Scovern A. W., Kilinann P. R. (1980) Status of electro-convulsive therapy. Review ofoutcome literatur, Psychological Bulletin" 87,
s. 260-303.
Sears P., Barbee A. H. (1977) Career and life situations among Terman's gifted women. W: The gifted and the creative. Afifty-year
perspective, J. C. Stanley, W. C. George, C. H. Solano (red.),
Baltimore, John Hopkins University Press, s. 28-65.
Sears R. R. (1961) Relation of early socialization experiences to
aggression in middle childhood, Journal of Abnormal and
Sears R. R. (1977) Sources oflife satisfactions ofthe Terman gifted
men, American Psychologist" 32, s. 119-128.
Sebeok T. A., Rosenthal R. (1981) The clever Hans phenomenon,
Annals of the New York Academy of Sciences", cay t. 364.
Selfridge O. G. (1955) Pattern recognition and modem computers,
Proceedings ofthe Western Joint Computer Conference",
New York, Institute of Electrical and Electronics Engineers.
Seligman K. (1988) Educators are alarmed over testingfrenzy, San
Francisco Examiner" 9 padziernika, s. B-l, B-5.
Seligman M. E. P. (1971) Preparedness and phobias, Behavior
Therapy" 2, s. 307-320.
Seligman M. E. P. (1975) Helplessness. On depression, development,
and death, San Francisco, Freeman.
Seligman M. E. P. (1987) Predicting depression, poor health and

presidential elections, Washington, District of Columbia,
Federation of Behavioral Psychological and Cognitive
Sciences.
Seligman M. E. P. (1993) Optymizmu mona si nauczy. Jak zmieni
swoje mylenie i swoje ycie, Pozna, Media Rodzina of Pozna (wyd. oryg. 1991).
Seligman M E. P., Maier S. F. (1967) Failure to escape traumatic
shock, Journal of Experimental Psychology" 74, s. 1-9.
Selman R. (1980) The growth of interpersonal understanding, New
Selye H. (1956) The stress oflife, New York, McGraw-Hill.
Selye H. (1974) Stress without distress, New York, New American
Library.
Selye H. (1976) Stress in health and disease, Reading, Massachusetts, Butterworth.
Selye H. (1978) On the real benefits ofeustress, Psychology Today" 12,
s. 60-64.
Selye H. (1980) The stress concept today. W: Hcmdbook on stress and
anxiety, 1. L. Kutash, L. B. Schlesinger (red.), San Francisco,
Josey-Bass, s. 127-129.
Serling R. J. (1986) Curing afear offlying, USA1R", s. 12-19.
Sex addicts. Many are professionals who exhibit varied hehaviors
(1989) Addiction Letter" 5 sierpnia, s. 9.
Shaffer H. J. (1989) Conceptual crises in the addktions. The role of
models in thefield ofcompulsive gambling. W: Compulsive gambling. Theory research, and practice, H. J. Shaffer i in. (red.),
Lexington, Massachusetts, D. C. Health.
Shaffer L. H. (1975) Multiple attention in continuous verbal tasks. W:
Attention and performance, P. M. A. Rabbit, S. Dornic (red.),
t. 5, London, Academic Press.
Shafii M. i in. (1985) Psychological autopsy ofcompleted suicide in
children and adolescents, Americanjournal of Psychiatry" 142,
s. 1061-1064.
Shallice T. (1978) The dominant action system. An informationprocessing approach to consciousness. W: The stream ofconsciousness. Scientifw iiwestigations into the flow of human
experience, K. S. Pope, J. L. Singer (red.), New York,
Plenum, s. 117-157.
Shapiro A. K. (1960) A contribution to a history ofthe placebo effect,
Behavioral Science" 5, s. 109-135.
Shapiro A. K. (1971) Placebo effects in median, psychotherapy and
psychoanalysis. W: Handbook of psychotherapy and behavior
change. Empirical analysis, A. E. Bergin, S. C. Garfield (red.),
Shapiro A. K., Morris L. A. (1978) The placebo effect in medical and
psychological therapies. W: Handbook of psychotherapy and
change, A. E. Bergin, S. C. Garfield (red.), wyd. 2, New York,
Wiley, s. 369-410.
Shapiro D. H. (1985) Clinical use of meditation as a self-regulation
strategy. Comments on Holmes's conclusions and implications,
Shapiro S. i in. (1984) Utilization of health and mental health services, Arclwes of General Psychiatry" 41, s. 971-978.
Shatz M., Gelman R. (1973) The development of communication
skills. Modifications in the speech ofyoung Children as afunction
oflistener, Monographs ofthe Society for Research in Child
Development" 38 (5), seria nr 152.
Shatz M., Wellman H. M., Silber S. (1983) The acuisition ofmental verbs. A systematic iiwestigation ofthe first reference to mental state, Cognition" 14, s. 301-321.
Shaw R., Turvey M. T. (1981) Coalitions as models for ecosystelns.
A realist perspective on perceptual organization. W: Perceptual
organization, M. Kubovy, J. R. Pomerantz (red.), Hillsdale,
New Jersey, Erlbaum, s. 343-346.
Sheehy G. (1976) Passages. Predictable crises ofadult life, New York,
Dutton.
Sheffield F. D. (1966) New evidence on the drive-induction theory of

reinforcement. W: Current research in motwation, R. N. Haber
(red.), New York, Holt, s. 111-122.
Sheffield F. D., Roby T. B. (1950) Reward value of a non-nutritive
sweet taste, Journal of Comparative and Physiological Psychology" 43, s. 471-481.
Sheingold K., Tenney Y. J. (1982) Memory for a salient childhood
event. W: Memory observed, U. Neisser (red.), San Francisco,
Freeman.
Sheldon W. (1942) The varieties of temperament. A psychology of
constitutional dijferences, New York, Harper.
Shepard R. N. (1978) Externalization ofmental images and the act
of creation. W: Visual learning, thinking, and communicating,
B. S. Randhawa, W. E. Coffman (red.), New York, Academic
Press.
Shepard R. N. (1984) Ecological constraints on internal representation. Resonant kinematics of perceiving, imagining, thinking and
dreaming, Psychological Review" 91, s. 417-447.
Shepard R. N. (1990) Mind sights. Original visual illusions, ambiguities, and other anomalies, with a commentary on the play of
mind in perception and art, New York, Freeman.
Shepard R. N., Cooper L. A. (1982) Mental images and their transformations, Cambridge, Massachusetts, MIT Press.
Shepard R. N., Jordan D. S. (1984) Auditory illusions demonstrating
that tones are assimitated to an internalized musical scal,
Science" 226, s. 1333-1334.
Sheridan C. L., King R. G. (1972) Obedience to authority with an
authentic victim, Proceedings ofthe 80th Annual Coiwention,
American Psychological Association", cz 1 i 7, s. 165-166.
Sherif C. W. (1981) Social and psychological bases of social psychology. The G. Stanley Hali wykad z psychologii spoecznej
zaprezentowany na dorocznym zjedzie American Psychological Association, sierpie, Los Angeles, California.
Sherif M. (1935) A study of some social factors in perception,
Archives of Psychology" 27(187).
Sherif M. i in. (1961) Intergroup conflict and cooperation. The Robber's Cave experiment, Norman, Oklahoma, University of
Oklahoma Press.
Sherif M., Sherif C. W. (1979) Research on intergroup relations. W:
The social psychology of intergroup relations, W. G. Austin,
S. Worchel (red.), Monterey, California, Brooks/Cole,
s. 7-18.
ShermanJ. A. (1963) Reinstatement ofverbal behavior in a psychotic
by reinforcement methods, Journal of Speech and Hearing
Disorders" 28, s. 398-401.
Sherrington C. S. (1906) The integrative action ofthe nervous system, New York, Scribner.
Sherrod K., Vietze P., Friedman S. (1978) lnfancy, Monterey, California, Brooks/Cole.
Shiffman S. S., Erickson R. P. (1971) A theoretical review. A psychophysical model for gustatory uality, Physiology and
Behavior" 7, s. 617-633.
Shiffrin R. M., Schneider W. (1977) Controlled and automatic
human Information processing. II. Perceptual learning, automatic
attending, and a genera theory, Psychological Review" 84,
s. 127-190.
Shinn M., Weitzman B. C. (1990) Research on homelessness.
An introduction, Journal of Social Issues" 46, s. 1-13.
Shirley M. M. (1931) The first two years, Minneapolis, University
of Minnesota Press.
Shneidman E. (1987)/lt the point of no return, Psychology Today"
marzec, s. 54-59.
Shneidman E. S. (1985) Defmition of suicide, New York, Wiley.
Shockley W. (1968) Human uality problems and research taboos. W:
New concepts and directions in education, J. A. Pintus (red.),
Greenwich Connecticut, Educational Records Bureau,
s. 87-88
Shortliffe E. H. (1983) Medical consultation systems. Designingfor doctors. W: Designingfor human computer communication, M. S. Sime, M. J. Coombs (red.), London, Academic Press, s. 209-238.
ShotterJ. (1984) Social accountability and selflwod, Oxford, Blackwell.
Showers C, Cantor N. (1985) Social cognition. A bok at motivated
strategies, Annual Review of Psychology" 36, s. 275-305.
Shuckit M. A., Irwin M. (1989)/ln analysis ofthe clinical relevance of
Type 1 andType2 alcoholics, British Journal of Addiction" 84,
s. 869-876.
Shuckit M. A., Irwin M., Mahler H. I. M. (1990) Tridimensionalpersonality uestionnaire scores ofsons ofalcoholic and nonalcoholic
fathers, Americanjournal of Psychiatry" 147, s. 481-487.
Siegel B. (1988) Love, median andmiracles, New York, Harper and
Row.
Siegel J. M. (1990) Stressful live events and use ofphysician services
among the elderly. The moderating role ofpet ownership, Journal of Personality and Social Psychology" 58, s. 1081-1086.
Siegel S. (1977) Morphine tolerance acuisition as an associative
process. Journal of Experimental Psychology. Animal Behavior Processes" 3, s. 1-13.
Siegel S. (1979) The role ofconditioning in drug tolerance and addiction.
W: Psychopathology in animals. Research and clinical applications,
J. D. Keehn (red.), New York, Academic Press, s. 143-167.
Siegel S. (1984) Pavlovian conditioning and heroin overdose. Reports
by overdose victims, Bulletin ofthe Psychonomic Society" 22,
s. 428-430.
Siegel S. i in. (1982) Heroin overdose" death. The contribution of
drug-associated eiwironmental cues, Science" 216, s. 436-437.
Siegelman M. (1972) Adjustment of homosexual and heterosexual
women, British Journal of Psychiatry" 120, s. 477-481.
Siegler R. S. (1983) Information processing approaches to cognitWe
development. W: Handbook of child psychology. History, theory,
and methods, W. Kessen (red.), t. 1, New York, Wiley.
Siegman A. W., Feldstein S. (1985) Multichannel integrations of
noiwerbal behavior, Hillsdale, New Jersey, Erlbaum.
Siever M. (1990) Personal communication reading sexual addiction,
grudzie.
Silberfeld M. (1978) Psychological symptoms and social supports,
Social Psychiatry" 13, s. 11-17.
Silver R., Wortman E. (1980) Coping with undesirable life events. W:
Human helplessness. Theory and application, J. Garber,
M. E. P. Seligman (red.), New York, Academic Press.
Silverman L. H. (1976) Psychoanalytic theory: The reports of my
death are greatly exaggerated", American Psychologist" 31,
s. 621-637.
Simmel E. C. (1980) Early experiences and early behavior. Implications for social development, New York, Academic Press.
Simon H. (1955) A behavioral model ofrational choice, Quarterly
Journal of Economics" 69, s. 99-118.
Simon H. (1973) The structure of ill-structured problems, Artificial
Intelligence" 4, s. 181-202.
Simon H. (1985) Using cognitive science to solve human problems.
Zaprezentowane na Science and Public Policy Seminar, Federation of Behavioral, Psychological, and Cognitive Sciences,
Simon H. (1990) A mechanism for social selection and successful
altruism, Science" 250, s. 1665-1668.
Simon H. A., Gilmartin K. (1973) A simulation ofmemoryfor chess
positions, Cognitive Psychology" 5, s. 29-46.
Simpson E. E. L. (1974) Mora development research. A case study of
scientific cultural bias, Human Development" 17, s. 81-106.
Sinclair J. D. (1983) The hardware ofthe brain, Psychology Today",
grudzie, s. 8, 11, 12.
Singer C. (1958) From magie to science. Essays on the scientific twilight, New York, Dover.
Singer J. (1990) Seeing through the visible world. Jung, Gnosis, and
chaos, New York, Harper and Row.
Singer J. L. (1966) Daydreaming. An introduction to the experimental sttidy ofinner experience, New York, Random House.
Singer J. L. (1975) Navigating the stream of consciousness. Research
in daydreaming and related inner experience, American Psychologist" 30, s. 727-739.
Singer J. L. (1976) Fantasy. The foundation ofserenity, Psychology
Today" 10, s. 32ff.
Singer J. L. (1978) Experimental studies of daydreaming and the
stream of thought. W: The stream of consciousness. Scientiflc
investigations into the flow of human experience, K. S. Pope,
J. L. Singer (red.), New York, Plenum, s. 187-223.
Singer J. L., Antrobus J. S. (1966) Imaginal processess inventory,
New York, Authors.
Singer J. L., McCraven V.J. (1961) Some characteristics ofadult daydreaming, Journal of Psychology" 51, s. 151-164.
Sjoberg B. M., Hollister L. F. (1965) The effects of psychotomimetic
drugs on primary suggestibility, Psychopharmacologia" 8,
s. 251-262.
Sj>rstr0m L. (1980) Fat cells and body weight. W: Obesity A. J. Stunkard (red.), Philadelphia, Saunders.
Skeels H. M. (1966) Adult status ofchildren with contrasting eaiiy
life experiences, Monographs of the Society for Research in
Child Development" 31(3).
Skinner B. F. (1953) Science and human behavior, New York,
Macmillan.
Skinner B. F. (1957) Verbal behw/ior, New York, Appleton-Century-Crofts.
Skinner B. F. (1966) What is the experimental analysis ofbehavior?,
Journal of the Experimental Analysis of Behavior" 9,
s. 213-218.
Skinner B. F. (1981) Selection by conseuences, Science" 213,
s. 501-504.
Skinner B. F. (1990) Can psychology be a science ofmind?, American Psychologist" 45, s. 1206-1210.
Skinner B. F. (1995) Zachowanie si organizmw, tum. K. Dudziak,
Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN (wyd. oryg. 1938).
Skolnick A. (1986) Early attachment and persona! relationships
across the life course. W: Lifespan development and behavior,
P. B. Baltes, D. M. Featherman, R. M. Lerner (red.), t. 7, Hillsdale, New Jersey, Erlbaum, s. 173-206.
SladekJ. R. Jr, Shoulson I. (1988) Neural transplantation. A cali for
patience rather than patients, Science" 240, s. 1386-1388.
Sleep disorders can be a nightmare (1990) Associated Press"
26 wrzenia.
Sloane R. B. i in. (1975) Psychotherapy versus behavior therapy,
Cambridge, Massachusetts, Harvard University Press.
Slobin D. (1979) Psycholinguistics, wyd. 2, GIenview, Illinois, Scott,
Foresman.
Smali G. W., Nicholi A. M. Jr (1982) Mass hysteria among schoolchildren, Archives of General Psychiatry" 39, s. 721-724.
Smart M. S., Smart R. C. (1973) Adolescents. Development and relationships, New York, Macmillan.
Smith C, LIoyd B. (1978) Maternal behavior and perceived sex of
infant revisited, Child Development" 49, s. 1263-1265.
Smith C. A. (1989) Dimensions ofappraisal and physiological response
in emotion, Journal of Personality and Social Psychology" 56,
s. 339-353.
Smith C. A., Ellsworth P. C. (1985) Patterns and cognitive appraisal in
emotion, Journal of Personality and Social Psychology" 48,
s. 813-838.
Smith C. A., Ellsworth P. C. (1987) Patterns ofappraisal and emotion related to taking an exam, Journal of Personality and
Smith D. (1982) Trends in counseling and psychotherapy, American
Smith D., Kraft W. A. (1983) DSM-II1. Do psychologists really want
an alternative? American Psychologist" 38, s. 777-785.
Smith E. E., Medin D. L. (1981) Cognitive Science Series 4. Categories

and concepts, Cambridge, Massachusetts, Harvard University
Press.
Smith J., Baltes P. B. (1990) Wisdom-related knowledge. Age/cohort
differences in response to life-planning problems, Developmental Psychology" 26, s. 494-505.
Smith M. L, Glass G. V. (1977) Meta-analysis of psychotherapy outcome studies, American Psychologist" 32, s. 752-760.
Smith M. L, Glass G. V, Miller T. I. (1980) The benefits of psychotherapy, Baltimore, Johns Hopkins University Press.
Smith S. M. i in. (1947) The lack of cerebral effects of d-tubercurarine, Anesthesiology" 8, s. 1-14.
Smith T. W. (1991) Adult sexual behavior in 1989. Number ofpartners, freuency of intercourse and risk ofAlDS, Family Planing
Perspectives" 23, maj/czerwiec, s. 102-107.
Smuts A. B., Hagen J. W. (1985) History and research in child development, Monographs of the Society for Research in Child
Development" 50, seria nr 211, s. 4-5.
Snw C. P. (1961) In the name ofobedience, Nation" 3, 7 stycznia.
Snw R. (1983) The relationship between vision and jwenile delinuency, Journal of the American Optometric Association" 54,
s. 509-511.
Snowden C. T. (1969) Motivation, regulation and the control ofmeal
parameters with ora and intragastric feeding, Journal of
Comparative and Physiological Psychology" 69, s. 91-100.
Snyder C. R., Fromkin H. L. (1980) Uniueness. The human pursuit
ofdifference, New York, Plenum.
Snyder C. R., Smith T. (1982) Symptoms as self-handicapping strategies. The virtue ofold win in new bottles. W: Integrations of
clinical and social psychology, G. Weary, H. Mirels (red.), New
Snyder M. (1984) When beliefs create reality. W: Advances in experimental social psychology, L. Berkowitz (red.), t. 18, New York,
Snyder M., Frankel A. (1976) Obseiyer bias. A stringent test of
behavior engulfmg the fleld, Journal of Personality and Social
Snyder M., Jones E. E. (1974) Attitude attribution when behavior is
constrained, Journal of Experimental Social Psychology" 10,
s. 585-600.
Snyder M., Swann W. B.Jr (1978a) Behavioral confirmation in social
interaction. From social perception to social reality, Journal of
Experimental Social Psychology" 14, s. 148-162.
Snyder M., Swann W. B.Jr (1978b) Hypothesis-testingprocesses in
social interaction, Journal of Personality and Social Psychology" 36, s. 1202-1212.
Snyder S. H. (1974) Catecholamines as mediators ofdrug effects in
schizophrenia. W: The neurosciences. Third study program,
F. O. Schmitt, F. G. Worden (red.), Cambridge, Massachusetts, MIT Press, s. 721-732.
Snyder S. H. (1976) The dopamine hypothesis of schizophrenia,
Snyder S. H. (1981) Dopamine receptors, neuroleptks and schizophrenia, American Journal of Psychiatry" 138, s. 460-464.
Snyder S. H., Childers S. R. (1979) Opiate receptors and opioid peptides, Annual Review of Neurosciences" 2, s. 35-64.
Snyder S. H., Mattysse S. (1975) Opiate receptor mechanisms, Cambridge, Massachusetts, MIT Press.
Sobell M. B., Sobell L. C. (1973) IndMdualized behavior therapy for
akoholics, Behavior Therapy" 4, s. 49-72.
Sobell M. B., Sobell L. C. (1984) The aftermath ofheresy. A response to
Pendery et al.'s (1982) critiue ofindividualized behavior therapy for
akoholics", Behavior Research and Therapy" 22, s. 413-440.
Social identity and intergroup relations (1982) H. Tajfel (red.), New
York, Cambridge University Press.
Social networks and social support (1981) B. H. Gottlieb (red.),
Beverly Hills, California, Sag.
Social psychology ofeducation, Theory and research (1978) D. Bar-Tal, L. Saxe (red.), Washington, District of Columbia, Hemisphere.
Social support and health (1985) S. Cohen, S. L. Syme (red.),
Orlando, Florida, Academic Press.
Solso R. L. (1991) Cognitive psychology, wyd. 3, Boston, Allyn and
Bacon.
Solso R. L., McCarthyJ. E. (1981) Prototypeformation offaces. A case
study of pseudomemory, British Journal of Psychology" 72,
s. 499-503.
Solvic P. (1984) Facts vs.fears. Understanding perceived risk. Zaprezentowane na Science and Public Policy Seminar, Federation of Behavioral, Psychological, and Cognitive Sciences,
Sonnenstein F. S., PleckJ. H., Ku L. C. (1989) Sexual acting, condom use and AIDS awareness among adolescent males, Family
Planning Perspectives" 21, s. 152-158.
Sorce J. F. i in. (1985) Materia emotional signaling. Its effect on the
visual cliff behavior of 1-year-olds, Developmental Psychology" 21, s. 195-200.
Sorensen R. C. (1973) Adolescent sexuality in contemporaryAmerica,
Cleveland, World.
Spanos N. P., Gottlieb J. (1976) Ergotism and the Salem village
witch trials, Science" 194, s. 1390-1394.
Spearman C. (1923) The natur ofjntelligence" and the principles of
cognition, London, Macmillan.
Spearman C. (1927) The abilities ofman, New York, Macmillan.
Special issue on the psychology and psychopathology of attention
(1977) N. Garmezy, S. Mattysse (red.), Schizophrenic Bulletin" 3(3).
Special peace issue (1984) T. Greening (red.), Journal of Humanistic Psychology" 23(3).
Speisman J. C. i in. (1964) The experimental reduction of stress
based on ego-defense theory, Journal of Abnormal and Social
Spelke E., Hirst W, Neisser U. (1976) Skills of divided attention,
Spence D. P. (1967) Subliminal perception and perceptual defense. Two
sides ofa single problem, Behavioral Science" 12, s. 183-193.
Spence M. J., DeCasper A. J. (1987) Prenatal experience with low-freuency maternal-voice sounds influence neonatal perception
of maternal wice samples, Infant Behavior and Development" 10, s. 133-142.
Sperling G. (1960) The Information available in brief visual presentations, Psychological Monographs" 74, s. 1-29.
Sperling G. (1963) A model for visual memory tasks, Human Factors" 5, s. 19-31.
Sperry R. W. (1952) Neumlogy and the mind-brain problem, American Scientist" 40, s. 291-312.
Sperry R. W. (1968) Mental unity following surgical disconnection of
the cerebral hemisheres, The Harvey Lectures", seria 62, New
Sperry R. W. (1976) Changing concepts of consciousness and free
will, Perspectives in Biology and Medicine" 20, s. 9-19.
Sperry R. W. (1987) Consciousness and causality. W: The Oxford companion to the mind, R. L Gregory (red.), New York, Oxford
University Press, s. 164-166.
Spiegel D., BloomJ. R., Yalom I. (1981) Group support for patients
with metastatic cancer, Archives of General Psychiatry" 38,
s. 527-533.
Spiegel D. i in. (1989) Effect ofpsychosocial treatment on survival of
patients with metastatic breast cancer, The Lancet" 14 padziernika, s. 888-891.
Spiro R. J. (1977) Remembering information from text. The state of
schema" approach. W: Schooling and the acuisition of knowledge, R. C. Atkinson, R.J. Spiro, W. E. Montague (red.), Hillsdale, New Jersey, Erlbaum.
Spitz R. A., Wolf K. (1946) Analitic depression, Psychoanalytic

Study ofChildren" 2, s. 313-342.
Spitzer R. (1981) Nonmedkal myths and the DSM-IU, APA Monitor" padziernik.
Spong P. (1988) [List to Shari Anderson, prezesa Puget Chapter
of the American Cetacean Society] 17 wrzenia.
Springer S. P Deutsch G. (1984) Left brain, right brain, wyd. 2,
Squire L. R. (1986) Mechanisms of memory, Science" 232,
s. 1612-1619.
Squire L. R. (1986) Memory functions as ajfected by electroconvulsive
therapy, Annals ofthe New York Academy of Sciences" 462,
s. 307-314.
Squire L. R. i in. (1989) Description of brain injury in the amnesk
patient N. A. based on magnetic resonance imaging, Experimental Neurology" 105, s. 23-25.
Squire L. R., Slater P. C. (1975) Forgetting in very long-term memory as assessed by an impiwed uestionnaire techniue, Journal
of Experimental Psychology. Human Learning and Memory"
104, s. 50-54.
Squire S. (1988) Schock therapy, San Francisco Examiner-Chronicle" 3 stycznia, This World Section, s. 16.
Squires S. (1985) It's hard to tell a lie, San Francisco Chronicie"
19 sierpnia, This World Section, s. 9.
Staats A. W. i in. (1972) Deprivation-satiation and strength of attitude conditioning. A test ofattitude-reinforcer-discriminative theory, Journal of Personality and Social Psychology" 24,
s. 178-185.
Staats A. W. i in. (1973) Personality and social systems and attitude-reinforcer-discriminative theory. Interest (attitude) formation,
function, and measurement, Journal of Personality and Social
Staats A. W., Staats C. K. (1958) Attitudes established by classical
conditioning, Journal of Abnormal and Social Psychology" 57,
s. 37-40.
Staff. (1989) You've come a long way baby, cz 2, University of
California, Berkeley, Wellness Letter" stycze, s. 1.
Staff. (1990) Changing the image: regulating akohol advertising. The
Student Body, Stanford, California, Stanford Unh/ersity,
jesie, s. 7.
Staff. (1990) 1989 survey results drom monitoring thefuture. A continuing study oflifestyles and values ofyouth, Ann Arbor, Michigan, University of Michigan, Institute for Social Research.
Stampfl T. G., Levis D. J. (1967) Essentials of implosWe therapy.
A learning theory-based psychodynamic behavioral therapy,
Stanford Daily" (1982) 2 luty, s. 1, 3, 5.
Stangler R. S Printz A. M. (1980) DSM-UI. Psychiatrie diagnosis in
a university population, American Journal of Psychiatry"
137, s. 937-940.
Stanley J. (1976) The study ofthe very bright, Science" 192,
s. 668-669.
Stanovich K. (1986) How to think straight about psychology, Glenview, Illinois, Scott, Foresman.
Stapp J., Fulcher R. (1981) The employment of APA members,
State ofthe world 1989 (1989) L. Brown (red.), New York, Norton.
Student drug use, attitudes, and beliefs. National trends 1975-1982
(1982) National Institute on Drug Abuse, Washington, District of Columbia, U.S. Government Printing Office.
Stayton D., Hogan R., Ainsworth M. D. S. (1971) Infant obedience
and maternal behavior. The origins ofsocialization reconsidered,
Child Development" 42, s. 1057-1069.
SteeleC. M. (1988) The psychology ofself-affirmation. Sustaining the
integrity ofthe self. W: Advances in experimental social psychology, L. Berkovitz (red,), t. 21, New York, Academic Press,
s. 261-302.
Steers R. M., Porter L. W. (1974) The role oftask-goal attributes in

employeeperformance, Psychological Bulletin" 81, s. 434-452.
Stein M., Keller S. E., Schleifer S. J. (1985) Stress and immunomodulation. The role of depression and neuroendocrine fimction,
Journal of Immunology" 135, s. 827-833.
Steiner J. (1980) The SS yesterday and today. A sociopsychological
view. W: Survivors, victims, and perpetrators. Essays on the Mazi
holocaust, J. E. Dimsdale (red.), Washington, District of
Columbia, Hemisphere Publishing, s. 405-456.
Steininger M., Newell J. D., Garcia L. T. (1984) Ethical issues in psychology, Homewood, Illinois, Dorsey.
Stellar E. (1954) The physiology of motivation, Psychological
Review"61,s. 5-22.
Steriade M., McCarley R. W. (1990) Brainstem control ofwakefulness and sleep, New York, Plenum.
Stern M., Karraker K. H. (1989) Sex stereotyping ofinfants. A review
ofgender labeling studies, Sex Roles" 20, s. 501-522.
Stern R. M., Ray W. J. (1977) Biofeedback, Chicago, Dowjones-Irwin.
Stern W. (1914) The psychological methods of testing intelligence,
Educational Psychology Monographs" nr 13.
Stern W. C, Morgane P. S. (1974) Theoretical view of REM sleep
fimction. Maintenance of catecholomine systems in the central
nervous system, Behavioral Biology" 11, s. 1-32.
Sternbach R. A., Tursky B. (1965) Ethnic differences among housewives in psychophysical and skin potential responses to electric
shock, Psychophysiology" 1, s. 241-246.
Sternberg R. (1985) Beyond /Q, Cambridge, Massachusetts, Cambridge University Press.
Sternberg R. (1986a) Inside intelligence, American Scientist" 74,
s. 137-143.
Sternberg R. (1986b) Intelligence applied, San Diego, California,
Harcourt Bracejovanovich.
Sternberg R. (1986c) A triangular theory of love, Psychological
Review" 93, s. 119-135.
Sternberg R. J. i in. (1981) People's conceptions of intelligence,
Sternberg S. (1966) High-speed scanning in human memory,
Science" 153, s. 652-654.
Sternberg S. (1969) Memory-scanning. Mentol pwcesses revealed by
reaction time experiments, American Scientist" 57, s. 421-457.
Stevens C. F. (1979) The neuron, Scientific American" 241(9),
s. 54-65.
Stevens J. (1986) The dance of the tonal. W: Shaman's Drum"
jesie, s. 47-52.
Stevens S. S. (1961) To honor Fechner and repeal his law, Science" 133,
s. 80-86.
Stevens S. S. (1962) The surprising simplicity of sensory metrics,
Stevens S. S. (1975) W: Psychophysics. Introduction to its perceptual,
neutral, and social prospects, G. Stevens (red.), New York,
Wiley.
Stevenson H. W. (1990) Adapting to school. Children in Beijing and
Chicago, Pao Alto, California, Center for Advanced Study in
the Behavioral Sciences, s. 51-67.
StevensonJ. i in. (1987) Twin study of genetic influences on reading
and spelling ability and disability, Journal of Child Psychiatry" 28, s. 229-247.
Stipp D. (1991) Split personality. Americans are loath to curb energy
use despite war concerns, The Wall Street Journal" 30 stycznia, s. Al, A5.
StoneC. A., ChurchJ. (1957) Childhood and adolescence. A psychology of the growing person, New York, Random House.
Storms M. D. (1980) Theories ofsexual orientation, Journal of Personality and Social Psychology" 38, s. 783-792.
Storms M. D. (1981) A theory of erotic orientation development,
Strack S., CoyneJ. C. (1983) Social confirmation ofdysphoria. Shared

and private reactions to depression, Journal of Personality and
Straub E. (1974) Helping a distressed person. Social, personality, and
stimuliis determinants. W: Advances in experimental and social psychology, L. Berkowitz (red.), t. 7, New York, Academic Press.
Strodtbeck F. L, Hook L. H. (1961) The social dimensions ofa twehe-manjury table, Sociometry" 24, s. 397415.
Stroebe W. i in. (1982) The effects of bereavement on morality.
A social psychological analysis. W: Social psychology and hehavioral medicine,}. R. Eiser (red.), New York, Wiley, s. 527-560.
Stromeyer D. E, Psotka J. (1970) The detailed texture of eidetic
images, Natur" 225, s. 346-349.
Strong E. K. (1927) Dijferentiation of certified public accountants
from other occupational groups, Journal of Educational Psychology" 18, s. 227-238.
Stroop J. R. (1935) Studies of interference in serial verbal reactions,
Stuart R. B. (1971) Behavioral contracting with families of deliuents, Journal of Behavior Therapy and Experimental Psychiatry" 2, s. 1-11.
Study fmds that deafbabies babble" in sign language (1991), The
New York Times" 22 marca, s. 1.
Styron W. (1990) Darkness visible. A memoir ofmadness, New York,
Random House.
Suchman A. L, Ader R. (1989) Placebo response in Immans can be
shaped by prior pharmalogic experience, Psychosomatic Medicine" 51, s. 251.
Suedfeld P. (1980) Restricted eiwiromnental stimulation. Research
and clinical applications, New York, Wiley.
Suicide surveillance report, United States, 1970-1980 (1985) Centers for Disease Control, Atlanta, Department of Health and
Human Services.
Sullivan A. (1908) Letters to Sophia C. Hopkins. W: H. Keller
The Story ofMy Life, New York, Doubleday.
Sullivan H. S. (1953) The interpersonal theory of psychiatry, New
York, Norton.
Suls J., Fletcher B. (1985) The relative ejfwacy ofavoidant and nonavoidant coping strategies. A meta-analysis, Health Psychology" 4, s. 249-288.
Suls J., Marco C. A. (1990) Relationship betweenJAS- and FTAS-Type
A behavior and non-CHD illness. A prospective study controlling
for negative ajfectivity, Health Psychology" 9, s. 479-492.
Sundberg N. D. (1977) Assessment ofpersons, Englewood Cliffs,
Sundberg N. D., Matarazzo J. D. (1979) Psychological assessment of
indwiduals. W: Foundations ofcontemporarypsychology, M. E. Meyer (red.), New York, Oxford University Press, s. 580-617.
Suomi S. (1987) Genetic and maternal contributions to indMdual
differences in rhesus monkey biobehavioral development. W: Prenatal development. A psychobiological perspective, N. A. Krasnegor i in. (red.), New York, Academic Press, s. 397-420.
Suomi S., Harlow H. F. (1972) Social rehabilitation of isolate-reared
monkeys, Developmental Psychology" 6, s. 487-496.
Suiyey cites passive smoking hazards (1990) Occupational Hazards, Occupational Hazards" 52, s. 19-20.
Svenson O. (1981) Are we all less risky and mor skillful than ourfellow drivers? Acta Psychologica" 47, s. 143-148.
Swann W. B. Jr (1985) The selfas architect of social reality. W: The
self and social life, B. Schlenker (red.), New York, McGraw-Hill, s. 100-126.
Swann W. B. Jr (1990) To be adored or to be known? The interplay of
self-enhancement and self-verification. W: Handbook of motivation and cognition, R. M. Sorrentino, E. T. Higgins (red.),
t. 2, New York, Guilford Press.
SwazeyJ. P. (1974) Chlorpromazine in psychiatry. A study oftherapeutic innovation, Cambridge, Massachusetts, MIT Press.
Sweet W. H., Ervin F, MarkY H. (1969) The relationship ofviolent

behavior to focal cerebral disease. W: Aggressive behavior,
S. Garattini, E. Sigg (red.), New York, Wiley.
Swets J. A., Bjork R. A. (1990) Enhancing human performance.
An evaluation ofnew age" techniues considered by the U.S. Army,
Psychological Science" 1, s. 85-96.
Swift W. J., Andrews D., Barklage N. E. (1986) The relationship
between affective disorders and eating disorders. A review ofthe
literatur, American Journal of Psychiatry" 143, s. 290-299.
Szasz T. S. (1961) The myth ofmental illness, New York, Harper and
Row.
Szasz T. S. (1977) The manufacture ofmodels, New York, Dell.
Szasz T. S. (1979) The myth of psychotherapy, Garden City, New
York, Doubleday.
T
Tajfel H. (1970) Experiments in intergroup discrimination, Scientific
American" 223, s. 96-102.
Tajfel H., Billig M. (1974) Familiarity and categorization in intergroup behavior, Journal of Experimental Social Psychology"
10, s. 159-170.
TalbotJ. D. i in. (1991) Multiple representations ofpain in the human
cerebral cortex, Science" 251, s. 1355-1358.
TannerJ. M. (1962) Growth at adolescence, wyd. 2, Oxford, Blackwell Scientific Publications.
Targ R., Harary K. (1984) The mind race. Understanding and using
psychic abilities, New York, Villard Books.
Tarpy R. M. (1982) Principles of animal learning and motwation,
Gleiwiew, Illinois, Scott, Foresman.
Tart C. T. (1969) Altered states ofconsciousness, New York, Wiley.
Tart C. T. (1971) On being stoned. A psychological iiwestigation of
marijuana intoxication, Pao Alto, California, Science and
Behavior Books.
Tarter R. E., Alterman A. I., Edwards K. L. (1985) Yulnerability to
alcoholism in men. A behavior-genetic perspective, Journal of
Studies on Alcohol" 46, s. 329-356.
Taylor F. W. (1911) Principles of scientific management, New York,
Harper and Row.
Taylor J. A. (1951) The relationship ofamiety to the conditioned eyelid
response, Journal of Experimental Psychology" 41, s. 81-92.
Taylor S. E. (1980) The interface ofcognitive and social psychology.
W: Cognition, social behavior, and the environment,\. H. Harvey
Taylor S. E. (1981) A categorization approach to stereotyping. W: Cognitiw pwcesses in stereotyping and intergroup behavior, D. L. Hatnilton (red.), Hillsdale, Newjersey, Erlbaum, s. 88-114.
Taylor S. E. (1982) The availability bias in socialperception and interaction. W: Judgment under uncertainty. Heuristics and biases,
D. Kahneman, P. Slovic, A. Tversky (red.), Cambridge, Cambridge University Press, s. 190-200.
Taylor S. E. (1986) Health psychology, New York, Random House.
Taylor S. E. (1990) Health psychology. The science and the field,
Taylor S. E., Brown J. D. (1988) Illusion and well-being. A social psychological perspective on mental health, Psychological Bulletin" 103, s. 193-210.
Taylor S. E., Clark L. F. (1986) Does Information impiwe adjustment
to noxious events? W: Advances in applied social psychology,
M. J. Saks, L. Saxe (red.), t. 3, Hillsdale, Newjersey, Erlbaum,
s. 1-28.
Taylor S. E. i in. (1979) The generalizability ofsalience effects, Journal of Personality and Social Psychology" 39.
Taylor S. P. i in. (1976) The effects of alcohol and delta-9-tetrahydrocannabinol on human physical aggression, Aggressive Behavior" 2, s. 153-161.
Taylor W. i in. (1965) Study ofnoise and hearing injute weav'mg, Journal ofthe Acoustical Society of America" 38, s. 113-120.
Teaching a psychology ofpeople. Resources for gender and socioculttiral awareness (1988) P. A. Bornstein, K. Quinna (red.), Washington, District of Columbia, American Psychological Association.
TeasdaleJ. D. (1985) Psychological treatments for depression. Row do
they worki Behavior Research and Therapy" 23, s. 157-165.
Teitelbaum P. (1966) The use ofoperant methods in the assessment
and control of motivational states. W: Operant behavior,
W. K. Honig (red.), New York, Appleton-Century-Crofts.
Television and behavior. Tenyears of scientific evidence and implications for the eighties (1982) t. 1, Summary report, National
Institutes of Mental Health, Washington, District of Columbia, U.S. Government Printing Office.
Tellegen A., Atkinson S. (1974) Openness to absorbing and self-altering experiences (absorption"), a trait related to hypnosis,
Tellegen A. i in. (1988) Personality similarity in twins reared apart
and together, Journal of Personality and Social Psychology" 54,
s. 1031-1039.
Temoshok L, Sweet M. D., ZickJ. (1987)/! three city comparison
of the public's knowledge and attitudes about AIDS, Psychology and Health. An International Journal".
Tenopyr M. L, Oeltjen P. D. (1982) Personnel selection and classification, Annual Review of Psychology" 33, s. 581-618.
Terman L. M. (1916) The measurement of intelligence, Boston,
Houghton-Mifflin.
Terman L. M. (1925) Genetic studies ofgenius. t.1. Mental and physical traits ofa thousand giften children, Stanford, California,
Stanford University Press.
Terman L. M., Merrill M. A. (1937) Measuring intelligence, Boston,
Houghton-Mifflin.
Terman L. M., Merrill M. A. (1960) The Stanford-Binet intelligence
scal, Boston, Houghton-Mifflin.
Terman L. M., Merrill M. A. (1972) Stanford-Binet intelligence scal
- manua for the third revision, From L-M, Boston, Houghton-Mifflin.
Terman L. M., Ode M. H. (1947) The giften child grows up,
Genetic studies ofgenius" t. 4, Stanford, California, Stanford University Press.
Terman L. M., Ode M. H. (1959) The giften child group at mid-life,
Genetic studies ofgenius" t. 5, Stanford, California, Stanford University Press.
Tests in print II (1974) O. K. Buros (red.), Highland Park, Newjersey, Gryphon Press.
Thatcher R. W., Walker R. A., Giudice S. (1987) Human cerebral
hemispheres develop at different rates and ages, Science" 236,
s. 1110-1113.
Theories ofcognitive consistency. A sourcebook (1968) R. P. Abelson
i in. (red.), Chicago, Rand McNally.
Thienes-Hontos P., Watson C. G., Kucaa T. (1982) Stress-disorder
symptoms in Vietnam and Korea War veterans, Journal of Consulting and Clinical Psychology" 50, s. 558-561.
Thigpen C. H., Cleckley H. A. (1957) Three faces ofEve, New York,
McGraw-Hill.
The third national mathematics assessment. Results, trends, and issues
(13-MA-01) (1983) National Assessment of Educational Progress, Deiwer, Colorado, Educational Commission ofthe States.
Thompson D. A., Campbell R. G. (1977) Hunger in humans induced
by 2-Deoxy-D-Glucose. Glucoprwic control oftaste preference and
food intake, Science" 198, s. 1065-1068.
Thompson J. A. (1985) Psychological aspects ofnuclear war, Chichester, The British Psychological Society.
Thompson K. (1988) Fritz Perls, San Francisco Examiner-Chronicle" 2 padziernika, This World Section, s. 14-16.
Thompson M. J., Harsha D. W. (1984) Our rhythms stillfollow the
African sun, Psychology Today" stycze, s. 50-54.
Thompson P. (1980) Margaret Thatcher. A new illusion, Perception" 9, s. 483-484.

Thompson R. F. (1972) Sensory preconditioning. W: Topks in learning and performance, R. F. Thompson, J. F. Voss (red.), New
Thompson R. F. (1975) Introduction to physiological psychology,
New York, Harper and Row.
Thompson R. F. (1984) Searchingfor memories. Where and how are
they stored in your bram? Stanford Daily" 4 lutego.
Thompson R. F. (1986) The neurobiology of learning and memory,
Science" 233, s. 941-944.
Thompson R. E (1987) The cerebellum and memory storage. A response
to Bloedel, Science" 238, s. 1729-1730.
Thoresen C. (1990) Recwrent coronary prevention program. Results
after eight and a halfyears. Przemwienie powicone First
International Congress of Behavioral Medicine, Uppsala,
Sweden, 29 czerwca.
Thoresen C. E., Eagleston J. R. (1983) Chroni stress in children and
adolescents [wyd. specjalne: Coping with stress], Theory into
Practice" 22, s. 48-56.
Thorndike E. L. (\898) Animal intelligence, Psychological Review
Monograph Supplement" 2 (4, cay nr 8).
Thorndike R. L, Hagen E. (1978) The cognitive abilities test, Lombard, Illinois, Riverside.
Thorndyke P. W, Hayes-Roth B. (1979) Spatial knowledge acuisition from maps and navigation. Wykad zaprezentowany na
Psychonomic Society Meeting, San Antonio, Texas.
Thorne B., Luria Z. (1986) Sexuality and gender in children's daily
worlds, Social Problems" 33, s. 176-190.
Thornton E. M. (1984) The Freudian fallacy. An alternative view of
Freudian theory, New York, The Dial Press/Doubleday.
Tillich P. (1952) The courage to be, New Haven, Connecticut, Yale
University Press.
Timiras P. S. (1978) Bioiogical perspectives on aging, American
Scientist" 66, s. 605-613.
Tipper S. P., DriverJ. (1988) Negatwe priming between pictwes and
words in a selective attention task. Evidence for semantk processing ofignored stiimili, Memory and Cognition" 16, s. 64-70.
Titchener E. B. (1898) The postulae of structiiral psychology,
Philosophical Review" 7, s. 449-453.
Tizard B., HodgeJ. (1978) The ejfectofearly institutional rearingon
the development of eight-year-old children, Journal of Child
Psychology and Psychiatry" 19, s. 99-118.
Tolman E. C. (1948) Cognitive maps in rats and men, Psychological Review" 55, s. 189-208.
Tolman E. C. (1995) Zachowanie celowe u zwierzt i ludzi, tum.
J. Radzicki, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN (wyd.
oryg. 1932).
Tolman E. C, Honzik C. H. (1930) lnsight" in rats, University of
California Publications in Psychology" 4, s. 215-232.
Toinkins S. (1962) Affect, imagery, consciousness, t. 1, New York,
Springer.
Tomkins S. (1981) The uest for primary motives. Biography and
autobiography of an idea, Journal ofPersonality and Social
Tompkins R. D. (1981) Before it's too late... Theprevention manua
on drug abuse for people who care, Englewood Cliffs, New Jersey, Family Information Center.
Tourangeau R., Ellsworth P. C. (1979) The role offacial response in
the experience ofemotion, Journal ofPersonality and Social
Psychology" 37, s. 1519-1531.
Townsend J. T. (1972) Some results concerning the identifiability of
parallel and serial processes, British Journal of Mathematical
and Statistical Psychology" 25, s. 168-199.
Tranel D., Damasio A. R. (1985) Knowledge without awareness.
An autonomie index of facia! recognition by prosopagnosies,
Science" 228, s. 1453-1454.
Treisman A. (1960) Contextual cues in selective listening, QuarterlyJournal of Experimental Psychology" 12, s. 242-248.
Treisman A. (1986) Properties, parts and objects. W: Handbook of
perception and human performance, K. Boff, L. Kauman,
J. Thomas (red.), t. 2, New York, Wiley.
Treisman A. (1988) Features and objects. The fourteenth Bartlett
Memoria Lecture, The Quarterly Journal of Experimental
Treisman A., Gelade G. (1980)/4/eafr/re integration theory of attention, Cognitive Psychology" 12, s. 97-136.
Treisman A., Gormican S. (1988) Feature analysis in early vision. Evidence
from search asymmetries, Psychological Review" 95, s. 1548.
Treisman A., Sato S. (1990) Conjunction search revisited, Journal
of Experimental Psychology. Human Perception and
Performance" 16, s. 459-478.
Treisman A., Souther J. (1985) Search asymmetry. A diagnostk for
preattentive processing ofseparable features, Journal of Experimental Psychology. General" 114, s. 285-310.
Treisman U. (1989) A study ofmathematics performance ofblack students at the University of California, Berkeley. Nie publikowany
maszynopis, Dana Center, University of California, Berkeley.
Triandis H. (1990) Cross-cultural studies ofindividualism andcollectMsm.
W: Nebraska Symposium on Motivation, 1989,]. Berman (red.), Lincoln, Nebraska, University of Nebraska Press, s. 42-133.
TrinderJ. (1988) Subjective insomnia without objectivefindings. A pseudodiagnostic classification, Psychological Bulletin" 103, s. 87-94.
Triplett N. (1897) The dynamagenic factors in pacemaking and competition, American Journal of Psychology" 9, s. 507-533.
Trh/ers R. L. (1972) Parental iiwestment and sexual seleetion. W: Sexual seleetion and the descent ofman, B. Campbell (red.), Chicago, Aldine, s. 139-179.
Trivers R. L. (1983) The evolution ofcooperation. W: The natur ofpro-social behavior, D. L. Bridgeman (red.), New York, Academic
Press.
Tronick E., Als H., Brazelton T. B. (1980) Moradic phases. A structiiral description analysis of infant-mother face to face interaction, Merrill-Palmer Cjuarterly" 26, s. 3-24.
Trotter R. J. (1987) Stop blamingyourself, Psychology Today" luty,
s. 30-39.
Tryon W. W. (1979) The test-traitfallacy American Psychologist" 34,
s. 402-406.
Tsuang M. T, Vandermey R. (1980) Genes and the mind. Inheritance
of mentol illness, New York, Oxford University Press.
Tucker O. M. (1981) Lateral brain funetions, emotion, and conceptualization, Psychological Bulletin" 89, s. 19-46.
Tuller D. (1989) Mae businessmen say lives empty", San Francisco Chronicie" 8 marca, s. B3.
Tulving E. (1972) Episodic and semantk memory. W: Organization of
memory, E. Tulving, W. Donaldson (red.), New York, Academic Press.
TulvingE. (1983) Elementsofepisodic memory, Oxford, Clarendon Press.
Tulving E. (1985) Memory and consciousness, Canadian Psychology" 26, s. 1-12.
Tulving E. (1989) Remembering and knowing the past, American
Scientist" 77, s. 361-367.
Tulving E., Pearlstone Z. (1966) Availability versus accessibility of
information in memory for words, Journal of Verbal Learning
and Verbal Behavior" 5, s. 381-391.
Tulving E., Schacter D. L. (1990) Priming and human memory systems, Science" 247, s. 301-306.
Tulving E., Thomson D. M. (1973) Encoding specificity and retrieval
processes in episodic memory, Psychological Review" 80,
s. 352-373.
Tupes E. G., Christal R. C. (1961) Recwrent personality factors
based on trait ratings (Raport Techniczny nr ASD-TR-61-97),
Lackland Air Force Base, Texas, U.S. Air Force.
Tumbull C. (1962) The forest people, New York, Simon and Schuster.
Turner R. H., Killian L. M. (1972) Collective behavior, wyd. 2,

Englewood Cliffs, New Jersey, Prentice-Hall.
TverskyA., Kahneman D. (\9Ti) Availability. A heuristkforjudging
frequency and probability, Cognitive Psychology" 5,
s. 207-232.
Tversky A., Kahneman D. (1980) Causal schemata in judgments
under uncertainty. W: Progress in social psychology, M. Fishbein
Tversky A., Kahneman D. (1983) Extensional versus intuitive reasoning. The conjunction fallacy in probability judgment, Psychological Review" 90, s. 293-315.
Tversky A., Kahneman D. (1986) Rational choice and the flaming of
decisions, Journal of Business" 59, s. S251-S278.
Tversky B. (1981) Distortions in memory for maps, Cognitive Psychology" 13, s. 407-433.
Twain M. [S. L. Clemens] (1923) Mark Twain's speeches, New York,
Harper and Row.
Tyler L. (1988) Mental testing. W: Fiftyyears of psychology, E. R. Hilgard (red.), Gleiwiew, Illinois, Scott, Foresman, s. 127-138.
Tyler L. E. (1965) The psychology of human differences, wyd. 3, New
York, Appleton-Century-Crofts.
Tyler L. E. (1974) lndividual differences, Englewood Cliffs, New Jersey, Prentice-Hall.
TypeA behavior (1990) M. J. Strube (red.), Corde Madera, California, Select Press.
Tzeng O. J. L, Wang W. S. Y. (1983) Thefirst two R's, American
Scientist" 71, s. 238-243.
U
Ullman S. (1979) The interpretation ofvisual motion, Cambridge,
Massachusetts, MIT Press.
Ullmann L. P., Krasner L. (1975) Psychological approach to abnormal
behavior, wyd. 2, Englewood Cliffs, Newjersey, Prentice-Hall.
Ultan R. (1969) Some genera characteristks of interrogatwe systems, Working Papers in Language Universals" 1, s. 41-63.
Underwood B. J. (1948) Retroactive and proactive inhibition after
five and forty-eight hours, Journal of Experimental Psychology" 38, s. 28-38.
Underwood B. J. (1949) Proactive inhibition as a funetion oftime
and degree of prior learning, Journal of Experimental Psychology" 39, s. 24-34.
United Press International (1984) Testimony on child molesting [Press
Release, Senate Judiciary Subcommittee hearings on Child
Molesting, Washington, District of Columbia], 12 kwietnia.
United Press International (1990) W: P. Shenon Crisis of drugs
remains top priority, Bush say, 4 wrzenia 1990, The New
York Times" 6 wrzenia, sekcja A, koi. 4, s. 22.
United Press International (1990) Lest we forget that drug crisis-small sings of progress, but still lots to do, Los Angeles
Times" 5 wrzenia, sekcja B, s. 6.
U.S. Bureau of the Census (1984) Educational attainment in the
United States: March 1981 and 1980 (Current Population
Reports, seria P-20, nr 390), Washington, District of Columbia, U.S. Government Printing Office.
U.S. Bureau of the Census (1985a) Marital status and lwing
arrangements: March 1984 (Current Population Reports,
seria P-20, nr 399), Washington, District of Columbia, U.S.
U.S. Bureau of the Census (1985b) Statistical abstract ofthe United
States. 1986, wyd. 106, Washington, District of Columbia,
U.S. Government Printing Office.
U.S. Bureau ofthe Census (1986a) Demographic and socioeconomk aspects of aging in the United States (Current Population
Reports, seria P-23, nr 138), Washington, District of Columbia, U.S. Government Printing Office.
U.S. Bureau ofthe Census (1986b) Money income and powrty status
offamilies and persons in the United States. 1985 (Current Population Reports, seria P-60, nr 154), Washington, District of
Columbia, U.S. Government Printing Office.
U.S. Department of Health, Education, and Welfare (1979)
Healthy people. The Surgeon General's report on health promotion and disease prevention (USPHS publikacja nr 79-55071),
Washington, District of Columbia, U.S. Government Printing Office.
U.S. National Center for Health Statistics (1984) Vital statisties of
the United States. Cytat w: U.S. Department of Commerce,
Bureau ofthe Census, Statistical Abstract ofthe United States,
wyd. 104, Washington, District of Columbia, U.S. Government Printing Office.
U.S. Public Health Service (1986) Surgeon General's report on
Acquired immune Defwiency Syndrome, Washington, District of
Columbia, U.S. Government Printing Office.
U.S. Women Today" (1983) The New York Times" 11-20 listopada, wybory, sprawozdanie z International Herald Tribune".
Useful information on phobias and panie (1986) National Institutes of
Mental Health (DHHS publikacja nr ADM 86-1472), Washington, District of Columbia, U.S. Government Printing Office.
V
Vaillant G. E. (1977) Adaptation to Life, Boston, Little, Brown.
Valle V. A., Frieze I. H. (1976) Stability of causal attributions as
a mediator in changing expectations for success, Journal of
Van Wagener W., Herren R. (1940) Surgical division ofcommissural pathways in the corpus callosum, Arclwes of Neurology
and Psychiatry" 44, s. 740-759.
Vasari G. (1985-1988) ywoty najsawniejszych malarzy, rzebiarzy
i architektw, tum. K. Estreicher, Warszawa-Krakw, PWN,
t. 1-7 (wyd. oryg. 1967).
Vaughan E. (1977) Misconceptions about psychology among introductory psychology students, .Jeaching of Psychology" 4, s. 138-141.
Vernon P. E. (1987) The demise ofthe Stanford-Binet Scal, Canadian Psychology" 28, s. 251-258.
Vivano F. (1989) When success is afamilyprize, San Francisco Examiner-Chronicle" 8 padziernika, This World Section, s. 7-9.
Vogel F., Motulsky A. G. (1982) Human genetks, New York,
Springer-Verlag.
Vonnegut M. (1975) The Eden express, New York, Bantam.
Von WrightJ. M., Anderson K., Stenham U. (1975) Generalization
of conditioned GSRs in dichotic listening. W: Attention and performance, P. M. A. Rabbit, S. Dornic (red.), New York, Academic Press, s. 194-204.
W
Wahba M. A., Bridwell L. G. (1976) Maslow reconsidered. A review
of research in the need hierarchy theory, Organizational
Behavior and Human Performance" 15, s. 212240.
Waldron I. (1976) Why do women live longer than men?, Journal
of Human Stress" marzec, s. 2-13.
Waldron T. P. (1985) Principles of language and mind. An evolutionary theory ofmeaning, Boston, Routledge and Kegan Paul.
Waldrop M. M. (1984) Artificial intelligence. I. Into the world
(research news), Science" 223, s. 802-805.
Waldvogel S. (1948) Thefreuency and ajfective character ofchildhood
memories, Psychological Monographs" 62 (cay nr 291).
Walker B. B., Sandman C. A. (1977) Physiological response patterns
in uleer patients. Phasic and tonie components ofthe electrogastrogram, Psychophysiology" 14, s. 393-400.
Walker L. (1984) Sex differences in the development of mora reasoning. A critical review. Child Development" 55, s. 667-691.
Waliach M. A., Waliach L. (1983) Psychology's sanctionfor selfishness, San Francisco, Freeman.
Waller J. H. (1971) Achievement and social mobility. Reiationships
among /Q score, education, and occupation in two generations,
Social Biology" 18, s. 252-259.
Wallis C. (1984) Unlockingpain'ssecrets, Time" 11 czerwca, s. 58-66.
Walsh R. N. (1990) The Spirit ofShamanism, Los Angeles, J. P. Tarcher.
Walters C. C, GrusecJ. E. (1977) Punishment, San Francisco, Freeman.
Walters R. G. (1974) Primers for prudery. Sexual advice to Vktorian
America, Englewood Cliffs, New Jersey, Prentice-Hall.
Walton R. E. (1977) Successfiil strategies for dijfusing work innovations, Journal of Contemporary Business" 6, s. 1-22.
WanousJ. P. (1980) Organizational entry. Recruitment, selection, and
socialization ofnewcomers, Reading, Massachusetts, Addison-Wesley.
Ward W. C, Kogan N., Pankove E. (1972) lncentive effects in children's creativity, Child Development" 43(2), s. 669-676.
Warden C. J. (1931) Animal motivation. Experimental studies on the
albino rat, New York, Columbia University Press.
Warshaw L. (1979) Managing stress, Reading, Massachusetts,
Addison-Wesley.
Wasser S. K. (1990) Infertility, abortion, and biotechnology. When it's
not nice tofool mother natur, Human Natur" 1, s. 3-24.
Wasser S. K., Starling A. K. (1988) Proximate and ultimate causation of reproductive suppression amongfemale Yellow Baboons at
Mikumi National Park, Tanzania, American Journal of Primatology" 16, s. 97-121.
Watkins L. R., Mayer D. J. (1982) Organization ofthe endogenous
opiate and nonopiate pain control systems, Science" 216,
s. 1185-1193.
Watson J. B. (1919) Psychology from the standpoint ofa behaviorist,

Philadelphia, Lippincott.
Watson J. B. (1926) Behaviorism, New York, Norton.
Watson J. B. (1990) Behavioryzm oraz Psychologia, jak widzi jq
behawiorysta, tum. E. Klimas-Kuchtowa, Warszawa, PWN
(wyd. oryg. 1913 i 1930).
Watson J. B., Rayner R. (1920) Conditioned emotional reactions,
Watteriond M. (1983) The holy ghost people. Przedruk w: Readings
on human behavior. The best of Science '80-86, A. L. Hammond, P. G. Zimbardo (red.), Gleiwiew, Illinois, Scott, Foresman, s. 48-55.
Weakland J. H. i in. (1974) Brief therapy. Focused problem resolution, Family Process" 13, s. 141-168.
Webb W. B. (1974) Sleep as an adaptive response, Perceptual and
Motor Skills" 38, s. 1023-1027.
Webb W. B. (1981) The return of consciousness. W: The G. Stanley
Hali Lecture Series, 100, t. 1, L. T. Benjamin Jr (red.), Washington, District of Columbia, American Psychological Association, s. 133-152.
Weber E. H. (1834) De pulsu, resorptione, auditu et tactu. Annotationes anatomical et physiological, Leipzig, Koehler.
Weber M. (1958) The Protestant ethic and the spirit ofcapitalism, tum.
T. Parsons, New York, Scribners (wyd. oryg. 1904-1905).
Wechsler D. (1974) Wechsler intelligence scal for children - revised,
New York, Psychological Corp.
Wechsler D. (1981) Manua for the Wechsler Adult Intelligence Scal
- revised, New York, Psychological Corp.
Weick K. E. (1984) Smali wins. Redefming the scal of social problems, American Psychologist" 39, s. 40-49.
Weigel R. H., Newman L. S. (1976) Increasing attitude-behavior correspondence by broadening the scope of the behavioral measure,
Weil A. T. (1977) The marriage ofthe sun and the moon. W: Alternate states of consciousness, N. E. Zinberg (red.), New York,
Free Press, s. 37-52.
Weinberger M., Hiner S. L, Tierney W. M. (1987) In support of
hassles as a measure of stress in predicting health outcomes,
Journal of Behavioral Medicine" 10, s. 19-31.
Weiner B. (1980) Human motivation, New York, Holt, Rinehart and
Winston.
Weiner B. (1985) An attributional theory of achievement motwation
and emotion, Psychological Review" 92, s. 548-573.
Weiner B. (1986) An attributional theory of motwation and emotion,
New York, Springer-Verlag.
Weiner B. i in. (1971) Percewing the causes ofsuccess andfailure. W:
Attribution. Percewing the causes ofbehavior, E. E. Jones i in.
(red.), Morristown, New Jersey, General Learning Press.
Weiner B., Russell D., Lerman D. (1978) Ajfectwe conseuences of
causal ascriptions. W: New directions in attribution research,
J. H. Harvey, W.J. Ickes, R. F. Kidd (red.), t. 2, Hillsdale, New
Jersey, Erlbaum.
Weiner M.J., Wright F. E. (1973) Effects ofundergoing arbitrary discrimination upon subseuent attitudes toward a minority group,
Journal of Applied Social Psychology" 3, s. 94-102.
Weins A. N., Matarazzo J. D. (1983) Diagnostic inteniewing. W:
The clinical psychology handbook, M. Hersen, A. E. Kazdin,
A. S. Bellack (red.), New York, Pergamon, s. 309-328.
Weinstein N. D. (1980) Unrealistk optimism aboutfutwe life events,
s. 806-820.
Weinstein N. D. (1982) Comnumity noise problems. Evidence against
adaptation, Journal of Eiwironmental Psychology" 2, s. 87-97.
Weinstein N. D. (1990a) Optimistic biases and personal risks,
Science" 246, s. 1232-1233.
Weinstein N. D. (1990b) Determinants of selfprotectwe behavior.
Home radon testing, Journal of Applied Social Psychology" 20,
s. 783-801.
Weisenberg M. (1977) Cultural and racial reactions to pain. W: The
control of pain, M. Weisenberg (red.), New York, Psychological Dimensions.
Weiskrantz L. (1990) Blindsight. A case study and implications, New
Weiskrantz L. i in. (1974) Visual capacity in the hemianopicfieldfollowing a restricted occipital ablation, Brain" 97, s. 709-728.
Weiss B., Laties V. G. (1962) Enhancement of human peiformance by caf
feine and amphetamines, Pharmacological Review" 14, s. 1-27.
Weiss P. (1991) The sexual revolution. Sexual politics on campus.
A case study, Harper's Magazine", kwiecie, s. 58-72.
Weiss R. F. i in. (1971) Altruism is rewarding, Science" 171,
s. 1262-1263.
Weiss R. S. (1973) Loneliness. The experience of emotional and social
isolation, Cambridge, Massachusetts, MIT Press.
Weiss R. S. (1987) Reflections on the present state of loneliness
research, Journal of Behavior and Personality" 2(2), s. 1-16.
Weissman M. M. i in. (1979) The ejficacy ofdrugs and psychotherapy
in the treatment of acute depressive episodes, American Journal of Psychiatry" 136, s. 555-558.
Weissman W. W. (1987) Advances in psychiatrie epidemiology. Rates
and risks for depression, American Journal of Public Health" 77,
s. 445-451.
Welker R. L., Wheatley K. L. (1977) Dijferential acuisition of conditioned suppression in rats with inereased and decreased luininance levels as CS+S, Learning and Motivation" 8,
s. 247-262.
Wellman H. M., Estes D. (1986) Early understanding of mentol entities.
A reexamination ofchildhood realism, Child Development" 57,
s. 910-923.
Weiner A. i in. (1976) Obsessive-compulsive neurosis, Comprehensive Psychiatry" 17, s. 527-539.
Wender P. H. (1972) Adopted children and their families in the evaluation of nature-nurture interactions in the schizophrenic disorders, Annual Review of Medicine" 23, s. 255-372.
Werker J. E, Lalond F. M. (1988) Cross-language speech perception.
Initial capabilities and developmental change, Developmenta!
Werner D. (1979) A cross-cultural perspective on theory and research on
mae homosexuality, Journal of Homosexuality" 4, s. 345-361.
Werner E. E., Smith R. S. (1982) Vulnerable but hwincible. A longitudinal study of resilient children and youth, New York,
McGraw-Hill.
Wertheimer M. (1923) Untersuchungen zur lehre von der gestalt, 11.
Psychologische Forschung" 4, s. 301-350.
Wever E. G. (1949) Theory ofhearing, New York, Wiley.
Weyler J. (1984) An unforgettable moment. lt's one Gabriele wishes
she could forget, Los Angeles Times" 11 wrzenia, cz 3,
s. 1, 10.
Whalen R., Simon N. G. (1984) Biologica! motwation, Annual
Whitbourne S. K., Hulicka I. M. (1990) Ageism in undergraduate
psychology texts, American Psychologist" 45, s. 1127-1136.
White B. W. i in. (1970) Seeing with the skin, Perception and Psychophysics" 7(1), s. 23-27.
White G. L., Fishbein S., RutsteinJ. (1981) Passionate love and the
misattribution of arousal, Journal of Personality and Social
White M. D., White C. A. (1981) Iiwoluntarily committed patients'
constitutional right to refuse treatment, American Psychologist" 36, s. 953-962.
White R. K. (1952) Lives in progress, New York, Dryden Press.
Whorf B. L. (1982) Jzyk, myl i rzeczywisto, Warszawa, PIW
(wyd. oryg. 1956).
Wicklund R. A., Brehm J. W. (1976) Perspectives on cognitive dissonance, Hillsdale, New Jersey, Erlbaum.
Wiebe D. J. (1991) Hardiness and stress modification. A test ofproposed mechanisms, Journal of Personality and Social Psychology" 60, s. 89-99.
Wiggins J. S. (1973) Personality and predietion. Principles of personality assessment, Reading, Massachusetts, Addison-Wesley.
Wilcoxon H. G., Dragoin W. B., Kral P. A. (1971) Illness-induced
aversions in rat and uail. Relatwe salience ofvisual and gustatory cues, Science" 171, s. 826-828.
Wilder D. A. (1986) Social categorization. Implications for creation
and reduetion of intergroup bias, Advances in Experimental
Williams J. B. W, Spitzer R. L. (1983) The issue ofsex bias in DSM-III,
Williams J. H. (1983) The psychology ofwomen, wyd. 2, New York,
Norton.
Williams T. (1989) Attitudes toward wildlife in 2049 A. D., Orion
Natur Quarteiiy" wiosna, s. 28-33.
Wills T. A. (1986) Stress and coping in early adolescence. Reiationships to substance use in urban school samples, Health Psychology" 5, s. 503-529.
Wilson E. D., Reeves A., Culver C. (1977) Cerebral commissurotomy for control of intractable seizures, Neurology" 27,
s. 708-715.
Wilson E. O. (1973) The natural history of lions, Science" 179,
s. 466-467.
Wilson E. O. (1988) 0 naturze ludzkiej, tum. B. Szacka, Warszawa, PIW (wyd. oryg. 1975).
Wilson J. P. (1980) Conflict, stress, and growth. The effects ofwar on
the psychosocial development ofVietnam veterans. W: Strangers
at home. Vietnam veterans sice the war, C. R. Figley, S. Leventman (red.), New York, Praeger, s. 123-165.
Wilson M. (1959) Communal rituals among the Nyakusa, London,
Wilson T. D., Lassiter G. D. (1982) Increasing intrinsic interest with

superfluous extrinsic constraints, Journal of Personality and
Wing C. W, Waliach M. A. (1971) College admissions and the psychology of talent, New York, Holt, Rinehart and Winston.
Wingerson L. (1990) Mapping our genes, New York, Dutton.
Wingfield A. (1973) Effects of serial position and setsize in auditory
recognition memory, Memory and Cognition" 1, s. 53-55.
Wingfield A., Byrnes D. L. (1981) The psychology of human memory,
New York, Academic Press.
Winning through intimidation (1987), U.S. News and World
Report" 31 sierpnia.
Winton W. M., Putnam L. E., Krauss R. M. (1984) Facial and autonomie manifestations of the dimensional structure of emotions,
Journal of Experimental Social Psychology" 20, s. 196-216.
Wintrob R. M. (1973) The influence ofothers. Witchcraft and root-work as explanations of behavior disturbances, Journal of
Nervous and Mental Diseases" 156, s. 318-326.
Wise S. P., Desimone R. (1988) Belwvioral neurophysiology. Insights
into seeing and grasping, Science" 242, s. 736-740.
Wispe L. G., Drambarean N. C. (1953) Physiological need, wordfieuency, and visual duration threshold, Journal of Experimental Psychology" 46, s. 25-31.
Witkin H. A. i in. (1962) Psychological differentiation, New York,
Wiley.
Witkin H. A., Goodenough D. R. (1977) Field dependence and interpersonal behavior, Psychological Bulletin" 84, s. 661-689.
Witkin H. A. i in. (1977) Field-dependent and field-independent cognitive styles and their educational implications, Review of Educational Research" 47, s. 1-64.
Witkin-Lanoil G. (1988) The mae stress syndrome. How to recognize
and live with it, New York, Newmarket Press.
Wolf M., Risley T., Mees H. (1964) Application of operant conditioning procedures to the behavior problems ofan autistic child,
Behavior Research and Therapy" 1, s. 305-312.
Wolitzky D. L, Wachtel P. L. (1973) Personality and perception. W:
Handbook of genera psychology, B. J. Wolman (red.), Englewood Cliffs, New Jersey, Prentice-Hall, s. 826-857.
Wolman C. (1975) Therapy and capitalism, Issues in Radical Therapy" 3(1).
Wolpe J. (1958) Psychotherapy by reciprocal inhibition, Stanford,
California, Stanford University Press.
Wolpe J. (1973) The practice ofbehavior therapy, wyd. 2, New York,
Pergamon.
Woodruf-Pak D. S. (1988) Psychology and aging, Englewood Cliffs,
Woodruf-Pak D. S., Thompson R. F. (1988) Cerebeller correlates of
classical conditioning across the life span. W: Life span development and behavior, P. B. Baltes, D. M. Featherman, R. M. Learner (red.), t. 9, Hillsdale, New Jersey, Erlbaum, s. 1-37.
Woods D. L. i in. (1980) Electrophysiological sings of split-second
decision making, Science" 207, s. 655-657.
Woodworth R. S. (1918) Dynamie psychology, New York, Columbia
University Press.
Woodworth R. S., Schlossberg H. (1966-1967) Psychologia eksperymentalna, t. 1-2, tum. A. Lewicki.J. Ekel, E. Vielrose, wyd. 2,
Warszawa, PWN (wyd. oryg. 1954).
Woolridge D. E. (1963) The machinery ofthe brain, New York,
McGraw-Hill.
Workman B. (1990) Father guilty ofkilling daughter's friend in '69,
San Francisco Examiner-Chronicle" 1 grudnia, s. 1,4.
Worthington E. L. Jr i in. (1983) The ejfect of brief Lamaze training
and social encouragement on pain endurance in a cold pressor
task, Journal of Applied Social Psychology" 13, s. 223-233.
Wortman C. B., Dunkel-Schetter C. (1979) Interpersonal reiationships and cancer. A theoretical analysis, Journal of Social
Issues" 35, s. 120-155.
Wright J. C, Mischel W. (1987) A conditional approach to dispositional constructs. The local predictability ofsocial behavior, Journal of Personality and Social Psychology" 53, s. 1159-1177.
Wundt W. (1907) Outlines of psychology, tum. C. H. Judd, wyd. 7,
Leipzig, Englemann (wyd. oryg. 1896).
Wurtinan R. J. (1982) Nutrients that modify brain functions, Scientific American" 246(4), s. 50-59.
Wynne L. C, Roohey M. L., Doane J. (1979) Family studies. W: The
schizophrenic syndrome, L. Bellak (red.), New York, Basic Books.
Y
Yalom I. D., Greaves C. (1977) Group therapy with the terminally Ul,
Yantis S., Jonides J. (1984) Abnipt visual onsets and selectwe attention.
Evidencefwm visual search, Journal of Experimental Psychology. Human Perception and Performance" 10, s. 601-621.
Yantis S., Jonides J. (1990) Abnipt visual onsets and selective attention.
Voluntaryvs. automatic allocation, Journal of Experimental Psychology. Human Perception and Performance" 16, s. 121-134.
Yarrow L. (1975) Infant and eiwironment. Early cognitive and motivational development, New York, Halsted.
Yates B. (1985) Self-management, Belmont, CA, Wadsworth.
Yates B. T. (1980) Impiwing ejfectiveness and reducing costs in mentalhealth, Springfield, Illinois, Charles C Thomas.
Yeltsin says KGB unit refiised plotter's orders to seize li im (1991)
San Francisco Examiner-Chronicle" 26 sierpnia, s. A 10.
Yerkes R. M. (1921) Psychological examining in the United States
Anny. W: Memoirs ofthe National Academy of Sciences, t. 15,
R. M. Yerkes (red.), Washington, District of Columbia, U.S.
Govemment Printing Office.
Yerkes R. M., Dodson J. D. (1908) The relation ofstrenght ofstimulus to rapidity of habit fonnation, Journal of Comparative
Neurology and Psychology" 18, s. 459-482.
Young P. T. (1961) Motivation and emotion, New York, Wiley.
Young T. (1807) On the theory oflight and colours. W: Lectures in
naturalphilosophy, t. 2, London, William Savage, s. 613-632.
Younger B., Gotlieb S. (1988) Development of categorization skills.
Changes in the natur or stmcture of infant form categories?
Yudkin M. (1984) When kids think the unthinkable, Psychology
Today" kwiecie, s. 18-20, 24-25.
Z
Zadeh LA. (1965) Fuzzy sets, Information Control" 8, s. 338-353.
Zahn-Waxler C, Radke-Yarrow M. (1982) The deveiopment ofaltruism. Altemative research strategies. W: The development of
prosocial behavior, N. Eisenberg-Berg (red.), New York, Academic Press, s. 109-138.
Zajonc R. B. (1968) Attitudinal ejfects ofmere exposure, Journal of
Personality and Social Psychology, Monograph Supplement"
9(2), cz 2, s. 1-27.
Zajonc R. B. (1984) On the primacy of ajfect, American Psychologist" 39, s. 117-129.
Zajonc R. B. (1985) Uczucia i mylenie. Nie trzeba si domyla, by

wiedzie, co si woli, Przegld Psychologiczny" nr XXVIII.
Zanchetti A. (1967) Subcortical and cortical mechanisms in arousal
and emotional behavior. W: The neurosciences. A study program,
G. C. Quarton, T. Melnechuk, F. O. Schmitt (red.), New York,
Rockefeller University Press.
Zborowski M. (1969) People inpain, San Francisco, Jossey-Bass.
Zeigarnik B. (1927) Uber das leehalten von Erledigten und unerleighten Handbegen, Psycholische Forschung" 9, s. 1-85
[Classic research on task tensions from uncompleted tasks],
Zelnick M., Kantner J. F. (1980) Sexual activity, contraceptive use
and
pregnancy
among
metropolitan-area
teenagers:
1971-1979, Family Planning Perspectives" 12, s. 230-237.
Zelnik M., Kim Y. J., Kantner J. F. (1979) Probabilities of intercourse
and conception among U.S. teenage women, 1971-1976, Family Planning Perspectives" 11, s. 177-183.
Zettle R. D. (1990) Rule-govemed behavior. A radical behayioral
answer to the cognitive clmllenge, The Psychological Record"
40, s. 41-49.
Zilboorg G., Henry G. W. (1941) A history of medical psychology,
New York, Norton.
Zimbardo P. G. (1970) The human choice. lndividuation, reason, and
order versus deindividuation, impulse, and chaos. W: Nebraska
Symposium on Motivation, 1969, W.J. Arnold, D. Levine (red.),
Zimbardo P. G. (1975) On transforming expehmental research into
advocacyfor social change. W: Applying social psychology. Implications for research, practice and training, M. Deutsch,
H. Hornstein (red.), Hillsdale, New Jersey, Erlbaum.
Zimbardo P. G. (1994) Niemiao. Co to jest? Jak sobie z niq radzi?
tum. A. Sikorzyska, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe
Zimbardo P. G., Andersen S. M., Kabat L. G. (1981) lnducedliearing deflcit generates experimental paranoia, Science" 212,
s. 1529-1531.
Zimbardo P. G., Leippe M. (1991) The psychology ofattitude change
and social influence, New York, McGraw-Hill.
Zimbardo P. G., Montgomery K. D. (1957) The relative strengths of
consummatoiy responses in luingei; thirst, and exploratory drive,
Journal of Comparative and Physiological Psychology" 50,
s. 504-508.
Zimbardo P. G., Radl S. (1981) Theshychild, New York, McGraw-Hill.
Zola I. K. (1973) Pathways to the doctor -from person to patient,
Social Science and Medicine" 7, s. 677-689.
ZubeckJ. P. i in. (1961) Perceptual changes after prolonged sensory
isolation (darkness and silence), Canadian Journal of Psychology" 15, s. 83-100.
Zucker R. S., Lando L. (1986) Mechanism of transmitter release.
Voltage hypothesis and calcium hypothesis, Science" 231,
s. 574-579.
Zuckennan M. (1979) Sensation seeking and risk taking. W: Emotions in personality and psychopathology, C. E. Izard (red.),
New York, Plenum.
Zuckennan M. (1990) Some dubious premises in research and theory on racial dijferences. Scientific, social, and ethical issues,
Indeks
osb
A
Abelin T. 54
Abelson R. P. 409
Abramson L. Y. 337,612,646
Acker L. E. 320
Ackerman D. 223,224,249,256
AdamsJ. 410,417,690
AdamsJ.S. 466
Ader Robert 309,310,496
Adler Alfred 533, 534, 546,
675
Adler N. E. 486
Adler Norman T. 451,452,458
Adorno Theodor W. 594
Affleck G. 501
Agras Stewart 677
Ahearn F. L. 488
Ahern G. L. 474
AinsworthMaryD.S. 181,183,
206
Akhtar S. 641
Akil H. 260
Alden L. E. 201
AlderferC. 466
AldreteJ. 116
AlkerH. 209
Allen A. 526
Allen B. P. 621
AllisonT. 129
Allport D. A. 284
Allport Gordon 521, 523, 525,
526, 546, 589
Allport Gordon Willard 284,
608
AltmanI. A. 618
Ames A. 277, 296
Anastasi A. 577
AndersonJ. A. 85,109,419
AndersonJ. R. 354,372,373,
417
Anderson W. F. 75
Andreason N. C. 82
Anisfeld M. 364
Antelman S. M. 449, 497
Antoni M. H. 509
Antrobusjohn R. 125, 133
Appenszeller G. 385
Arendt Hannah 596
Armstrong D. M. 118
Armstrong Edward 458
Aron A. P. 476
Aronson Elliott 609, 620
ArthurR.J. 481
Arystoteles 20,413,478
Asch Solomon 591-592, 596,
603,622
Aserinsky E. 126
Asher S. R. 683
Ashton P. T. 540
Atkinson R. C. 120,375
Averbach I. 362
AverillJ. R. 477
Ayllon T. 332, 681
Azrin N. H. 332
B
BachmanJ. G. 198
Backusjim 627
BaddeleyA. D. 285,364,371
BaerJ. S. 200
BahrickH. P. 217
Baillargeon Renee 177-178
Balakrishnan S. 622
Baldwin A. L. 79, 342
Baldwin C. P. 342
Baltes Margaret 212, 213
Baltes Paul B. 213,216,563
Bandura Albert 27, 342, 354,
500,505,536,537,538-541,
542,632,681,683,686
BaneM.J. 195
Banks M. S. 155
Banks William 578
Banks W. P. 267, 278

Banuazizi A. 588
Banyai E. I. 136
Barash David 311
BarberT. X. 136
Bard Philip 478, 479
Barinaga M. 80, 506, 648
BarlettD. L. 517
Barnes D. M. 654, 655
Baron A. 327
Baron L. 498
Barthe D. G. 646
Bartlett Sir Frederick Charles
379
Bartoshuk L. 257
Basseches M. 207
Bateson Gregory 656
Batson C. D. 603
Baum A. 488
Baumeister R. F. 587
Baumrind D. 57,210
BayleyN. 153,161
Baylor D. 243
Bazerman Max H. 429,619
BeachF. A. 442,451,454
Beardslee W. R. 489
Beck Aaron T. 642, 646, 687
BeckJ. 278,280,288
Becker M. H. 505
Beecher H. K. 42
Beers Clifford 670
Beethoven Ludwig van 224
BeggI. 372
BegleyS. 131
Bekerian D. A. 381
Bekesy George von 24, 252
Bell A. P. 457
Bell I. R. 704
BellackA.J. 683
BellugiU. 364
Bem Daryl 611
BemD.J. 526,527,538
Bem Sandra L. 539, 709
Benedict Ruth Fulton 197,442

Beniger James 33
Bennett B. M. 278
BennettP.J. 155
Bennett William 61
Benson H. 138,511
Bentler P. M. 141
BereiterC. 418
Berger M. M. 689
Berglas S. 542
Bergman K. 218
Bergman L. R. 198
BerkL. S. 472
Berkeley George 277
Berkman L. F. 502
Berkowitz L. 542
Berlyne D. E. 285, 443
Bernard Claude 116
Bernard L. L. 442
BerndtT.J. 202
Bernstein I. L. 154,341
BerryJ. W. 53
BertholfM. 711
Bettleheim Bruno 196
Betz E. L. 466
Bieberl. 457
Biederman I. 301
Bielski R.J. 646
BigelowH.J. 78
Billig M. 608
Billings A. G. 500
Binet Alfred 559-561, 578, 579
BinkleyS. 127
Bird Larry 405
Birnbaum D. 483
BitnerR. 116
Bitterman M. E. 335
BjorkR. A. 285,501,511
Black I. B. 387
Blake William 140
Blakemore Colin 59, 246
Blaney P. H. 483
Blass Elliott M. 158,159,180
BleulerM. 653
BlightJ. G. 621
Blinkley 127
Bock Jeanne 185
Blos P. 197
Bly Robert 33
Bogelow 78
BolgerN. 488
Bond C. F. 383
BondLA. 192
Bongiovanni A. 329
Booth-Kewley S. 511, 512
Bootzin R. R. 129,677
Borke H. 175
BorkovecT. D. 129
Borod C. 474
BortonR. W. 177
BotvinG.J. 505
BotwinickJ. 216
BouchardT.J.Jr 525,568
Bourguignon E. 671
BourneE.J. 192
BourneL. E.Jr 404
Bower Gordon H. 365, 371,
372,373,378,473,477,483,
484,541,683
Bower S. A. 683
BowersJ. M. 381
Bowers K. S. 137
Bowers M. B. Jr 631
Bowlbyjohn
181,182
BoydJ. H. 648
BrackbillY. 181
BraginskyB. 555
Braginsky D. 555
Braine M. D. S. 171
BransfordJ.D. 369,379
Braun R. G. 638
Breggin P. R. 694
Bregman A. S. 275
BrehmJ. W. 611
Breland Keller 339
Breland Marion 339
Brennan P. 374
Brenner M. H. 489
Breo D. L. 643
BrettJ. F. 487'
Breuerjoseph
529,673
Brewer M. B. 608
Briand K. A. 285
Bridgeman B. 238
Bridwell L. G. 466
Briggs Isabel 574
Brim O. Gv 191
Brislin R. W. 53
Broadbent Donald E. 123,282,
283, 287
Broca Paul 77, 78-79, 82, 106
Brockett D. R. 383
Brody E. B. 570
Brody N. 570
Brody R. V. 259
Broman S. H. 569
Bromley D. B. 542
Broverman I. K. 659
BrownA. L. 418
Brown A. M. 567
Brown B. 498
Brown C. C. 110
Brown G. W. 487
Brown J. D. 424,511
Brown J. S. 450
Brown R. 168, 599
Brownell K. D. 449
Brunelleschi 295
Bruner Jerome S. 176,377,394,
403
Brunswick A. F. 140
Buck R. 477
Biihler Charlotte 191,193,196,
220
Bullimer P. 285
Bullock T. H. 99
Bullugi 364
BulmanJ. R. 501
Burgess Anthony 680
BurkJ. P. 545
Bush George 61
Buss David 453
Butcher J. N. 544, 572
ButlerR. N. 211
BuzanT. 109
Bykw K. M. 322
Byrne D. 455
ByrneR. M.J. 414
Byrnes D. L. 376
c
Caggiula A. R. 497
Cairns R. B. 163
Calambokidisjohn 430
Calkins M. P. 214-215
Campbell D. T. 589
Campbell F. W. 246
Campbell P. W. 246
Campbell R. G. 448
CampionJ. 238
CamposJ.J. 181
Cannon Walter. 443, 447, 478,
479, 493
CantorN. 379,542,610
Cantril H. 605
CaplanP.J. 635
Caplow T. 204
Caporeal L. R. 629
CareyS. 170
CarlsrnithJ. M. 477,611
Caiisson A. 656
CarltonJ. 254
Carmichael L. 153,163
Carnes Patrick 458
Carpenter G. C. 160
Carpenter P. A. 399
Carrel M. R. 466
Carskadon M. A. 127
Carstensen Laura 218
Carter 587
Cartwright Rosalinda D. 127,
128, 129
Cartwright Samuel 660
Carver C. S. 285, 499
CaseR. S. 177,179
Casey Bili 600

Caspi A. 527, 538
CataniaJ. A. 509
Cattell Raymond B. 526, 563
Catterall W. A. 99
Ceausescu Nicolae 183
Cervone D. 425
Chamberlain K. 488
Chapman P. D. 560
Chapman R. M. 376
Charaton F. 488
Charcotjean 630
Charen Mona 615
Chase William G. 367
ChasnofFIra 156
Chawlisz K. 479
CheekD. 116
CheekJ. M. 14
CherkinA. 116
Cherry E. C. 123,283
ChiM.T. H. 179
Chilman C. S. 201
Chilmonczyk B. A. 490
Chmurzyski Jerzy A. 84, 85
ChomskyNoam 168,394,419
Chorover S. 660
Christal R. C. 525
ChurchJ. 170
Churchland P. S. 118,395
Cicchetti D. 129
Clancey M. 481
Clark D. 218
Clark E. E. 33
Clark E. V 167
Clark H. E. 167
Clark Kenneth 607
Clark L. F. 500
Clark M. 607
CIausenJ.A. 660
Clayman C. B. 254
Cleckley H. A. 637
Cleek M. B. 204
Clementz B. A. 655
Clonginger Robert 544-545
Cloninger C. R. 76, 142
CoatesThomasJ. 509,510
CobbS. 505
CochL. 617
CoeW. C. 137
CoferC. 440
Cohen B. S. 44-45
Cohen Nathan 310,496
Cohen R. E. 488
Cohen S. 272, 502, 503
Cole H. W. 400
Coleman L. 650
Coleman R. M. 126
Collier G. 449
CongerJ. C. 683
CongerJ.J. 202
Conrad R. 364
CookK. V. 184
Cook M. 682
Cook S. W. 456
CookerlyJ. R. 691
CooperA. M. 635
Cooper L. 301
CooperL. A. 373,410
Corbett Mik 435-436, 440
Coren S. 225
Coriell A. S. 362
Cosmides Leda 29,419,421
CostaP. T.Jr 512,574
Cousins Norman 62-63, 471,
472
Covington Martin 463
Cowan Fred 708, 709
Cowan P. 486
Cowan P. A. 486, 632
Cowan W. M. 153
CowlesJ. T. 332
Cowley G. 695
Cox P. D. 463
CoyneJ. 696
CoyneJ. C. 503,542
Craighead W. E. 647
Craik F. I. M. 375
Craik K. 143
Crandall R. 57
Cranston M. 155
Crapo L. 90
Crick Francis 129
CritelliJ.W. 42
CrosbyF.J. 206
Cross P. 424
Cross S. 542
Crowder R. G. 360, 377
Crutchfield R. A. 593
Csikszentmihalyi M. 123,202,
465
CullitonB.J. 75
Cumming E. 218
Cunitz A. R. 376
Curtiss Susan 164
CushingF. H. 175
Cutler W. B. 256
CuttingE. 278,296
CuttingJ. 292
D
Dackman L. 276
DAgostino P. R. 228
Dahlstrom W. G. 571
DakofG. A. 503
Dali Salvador 275
Dallenbach K. M. 382
Damon W. 542
DarleyJohn M. 601, 602-603,
617
Darwin Charles 22, 23, 34, 70,
71, 74, 75, 362, 440, 478,
480,481,484,528,546,551
Davidson R. 474
DavidsonR.J. 400,454,455
Davies D. L. 699
Davis I. P. 202
Dawes R. M. 424
Dawkins Richard 28
Day R. S. 373
D'Azevedo W. L. 365
DeCasperA.J.
168-169,328
DeCharms R. C. 461
Dci E. L. 465
Decker S. N. 157
DeFriesJ. C. 157
Delgado J. M. R. 474
Delishi C. 74
DeLoache Judy 397-398, 418
Dembrowski T. M. 512
Dement William C. 126,127,
129
DennettD. C. 122,419
Dergowski Jan B. 303
DeRiveraJ. 477
Descartes Ren, Kartezjusz 26,
75-76,88, 117,392,413
Desimone R. 247-248
Deutsch D. 284
DeutschJ. A. 284
Deutsch M. 591,616
De Valois Karen 246
De Valois Russell 243, 246
Devereux G. 671
Devine P. G. 228
DeVosG. A. 196
Deweyjohn
22,23,34
Dhruvarajan V. 192
Diamond D. 687, 694
DiamondJ. 45,72
Diamond J. M. 695
Diamond M.J. 136
Dickman H. 498
Diener E. 57
Dietrich N. 517
Dillon K. M. 472
DiLolloY 362
Dinges D. 129
Dishman R. K. 508
DittrichJ. E. 466
Dixon R. A. 217,569
DoaneJ. 657
DodsonJ.D. 443
Dohrenwend B. P. 486
Dohrenwend B. S. 486
DollardJ. 320,536,541
Donchin Emanuel 49, 51, 363,
399, 400
Donn John 591
Donovan J. M. 544
DoolingD.J. 378
Dowis R. T. 267
DownsA. C. 184
DriverJ, 284
Drosnin M. 517,518
DryfossJ.G. 194
DuBois P. H. 571
DudychaG.J. 526
Duncan B. L. 13
DuncanJ. 120
Duncker K. 416
Dunkel-Schetter C. 503
Dunning D. 424
Dutton D. G. 476
Dweck C. S. 446
E
EaglestonJ. R.
493,512
Ebbinghaus Hermann 20, 355-356, 382

EcclesSirJohn 118
Edwards A. E. 320
Edwards B. 109
Edwards G. 699
Edyp 414
Efron R. 110
EgelandJ.A. 647
Eger Edith Eva 391,392,422
EgethH. E. 285,381
Ehrlich B. E. 695
Eichmann Adolf 595, 596
Eimas P. 167
Einstein Albert 409, 565
EisenbergN. 210
Ekman Paul 481,484
Ekstein R. 657
Ekstrand M. L. 509
Eliade Mircea 666
Elkin I. 701
Elliottjane 608-609
Ellis Albert 626, 687, 688
Ellsworth P. C. 479
Ellwood D. T. 195
Elbieta 1, krlowa 436
Eme R. 199
Emerson Ralph Waldo 11
Emery G. 642
Emmelkamp P. M. 632
Emmelkamp P. M. G. 679
Emmons 122
Endler N. S. 526
Eng A. 505
Engen T. 374
Engle G. L. 505
Epstein S. 527
Erdley C. A. 228
Ericksen C. W. 660
Ericsson K. A. 122,367
Eriksen C. W. 285, 304
Erikson Erik 185, 187, 191-192, 196, 198, 202, 204,
205, 220
Escher M. C. 275, 288
Estes D. 178
Euklides 295
EvansF.J. 137
Evans R. I. 508
Evans-Pritchard E. E. 671
Eysenck HansJ. 523, 524, 525,
528, 546, 696, 697
F
Fairweather G. W. 685
FallonA. E. 120
FanslowC. A. 111
FantzR. L. 160,162
Faraday Michael 409
FarahM.J. 394
Farina A. 661
Farley Frank 492
FaruharJ. W. 16,508
Faucheux C. 593
Fay R. E. 457
FazioR. H. 612
Fechner Gustav 21, 226-227,
231-232, 234
Feinleib M. 512
Feirtag M. 95
Fernald Ann 110, 169
Ferrare N. A. 502
Ferster C. B. 49, 335, 336
Festinger Leon 423,446,610,
611
FieldTiffany 68, 111, 258
Fields H. L. 101
Fifer W. P. 328
Fink M. 693
Fischer K. W. 179
Fischman M. 102
FishJ. M. 42,697
Fish R. 264
FisherK. 621
FisherR.J. 617
Fisher S. 533, 676
Fiske S. 621
FiskeS. T. 302,408,423,610,
614
FlavellJ.H. 174,175,178,179,
418
Fleischman P. R. 653
FletcherG.J. O. 614
Flood R. A. 649
Flora J. A. 510
Florian V. 512
FodorJ. 109,419
FogelA. 160
Foley V. D. 691
FolkmanS. 499,500
Fong G. T. 542
Fontaine G. 463
Ford Betty 698
FordC. S. 451,454
Forest D. V. 657
ForgasJ.P. 372
FoucaultM. 670
Fourier 246
Fowler H. 443
FowlerR. D. 517
Frances A. 635
Frank Jerome D. 42,621,697
Franklin D. 633, 634
Franklin-Lipsker Eileen 383
FranksJ.J. 369
FranzC. E. 207
FraserS. C. 54
Fredrickson B. L. 218,220
FreedW.J. 217
Freeman ER. 131
FrenchJ. R. P.Jr 617
Freud Anna 191,197
Freud Sigmund 14, 17, 24-25,
43, 122, 131, 132-133, 134,
181,191,202,206,383,398,
424,437,441,442,450,528-530, 532-533, 534, 536; 541,
543,546,565,630,631,646,
672, 673, 674, 675, 676, 706
Frey W. H. 474
Frey W. H. II 474
Frezza M. 557
FrickF. 414
FridlundA.J. 179
Friedel R. O. 646
Friedman H. S. 511,512
Friedman M. 512
FriesenW. V. 481
Frieze I. H. 463
Frijda N. H. 473, 477
Frumkin B. 364
Fry William F. Jr 472
FullerJ. L 74,150,436
Funt Allen 472, 590
Furman W. 683
Furstenberg F, Jr 193
FyerA.J. 639
G
GageF. 217
Gage Phineas 78, 79, 85
GagnonJ. H. 455
Galaburda A. M. 106
GallagherJ. M. 173
Gallant.D. M. 545
Galluscio E. H. 84
Galton Francis 551,552
Garciajohn 340-341,344
Garcia y Robertson R. 344
Gardner Howard 394, 565, 566
GardnerL I. 182
GarfieldP. 135
Garland H. 467
Garmezy N. 183
Garner W. R. 290
GarrettM. 123
Garrison V. 671
GatesD. W. 299
Gawin F. H. 102, 103
Gay P. 25
Gazzaniga Michael 108, 118,
133,419
Gazzaniga M. S. 109
GeladeG. 279,281,283
Gelman R. 178
Genovese Kitty 600, 601
George C. 182
Gerard H. B. 591
Geschwind N. 107
GevinsA. S. 106,400
GibbsJ. C. 209,210
Gibson 177
Gibson F. 200
Gibson James
277,278,279,
285, 295
GilbertD. T. 617
Gilligan Carol 206, 209
GilliganS. 483
Gilman L. 643
GirgusJ. S. 272
Givens A. 80
Glantz S. 490
GlanzerM. 376
GlaserR. 496
GlassA. L. 418
Glass D. C. 488
Glass G. V. 678, 700
Goddard Henry H. 552, 566-567

Goethe Johann Wolfgang von
197
Gogh Vincent van 224
Goldberg L. R. 526
Goldfried M. R. 700
Goldstein M.J. 656
Goleman D. 272
Gonzalez A. 609
Goodalljane 49
Goodenough D. R. 299
Goodldnd M. 143
Goodstadt M. S. 198
Gopher D. 286
Gorbaczow Michai S. 600
Gordon L. 549
GormanJ. M. 644
Gotesman I. I. 631
Gotlieb S. 406
Gottesman Irving
654, 655,
656
Gottfredson L. S. 570
GottliebG. 152,180
Gough Harrison G. 525, 573
GouldJ. L. 373,551,559,573,
574
Gould Stephenjay 568
GrafP. 356
Grant Peter 71
Gray C. R. 373
Gray Leslie 666
Greaves C. 690
GreenD. M. 229
GreenbergJ. 466
Greenberg R. P. 533, 676
Greene Bob
549-550, 569,
579
Greenfield P. M. 170
Greenwald Anthony G. 55, 228
GreifE. B. 209
Grieger R. 632
Gross 156,157
GrossA. 477
Grossman M. I. 447
GrusecJ. E. 329
Guerra F. 116
GuetzkowH. 619
GuilfordJ. P. 564
Guilleminault C. 130
Gummerman K. 373
GurmanA. S, 691
Gutman D. 279, 283
Gynther M. D. 574
Gynther R. A. 574
H
HaasH. 42
HackerA. 549
HagenE. 563
HagenJ. W. 193
HaithM. M. 68
Hale R. L. 560
Hali G. Stanley 21, 197
HamillR. 426
Hamilton D. 156,157
Hamilton D. L. 379
Hamilton W. J. 256
Hammen C. L. 646
Han, dynastia 551
Hancock M. E. 483
Haney C. 570, 578, 585
Hanlon C. 168
Hanna S. D. 489
Hanson D. 653
HarackiewiczJ. M. 383
HararyK. 144
Harber K. D. 488
Harlow Harry F. 182,183,443
HarlowM. K. 183
Harris B. 320
Harris G. 154
Harris P. 267
Harris T. O. 487
HarrourP. 116
Hart D. 542
Hart R. A. 410
HartS. N. 194
Hartmann Ernest L. 128,129
Hartshome H. 210, 526
HartupW. W. 206
Harvey P. H. 72
HassA. 199
Hastorf A. H. 605
Hatfield E. 199
Hathaway Stark 571
HauriP. 127
Hayes D. 620
Hayes-Roth B. 397,410
Hayes-Roth F. 397
Haygood R. C. 404
HaynesS. G. 512
Hazan C. 206
Heath A. C. 77
HeatherN. 699
HebbDonald.O. 78,151,345,
386, 473
HechtA. 696
Heider Fritz
440, 446, 610,
612-613
HeinrothJ. C. 670
Helmholtz Hermann von 21,
242, 248, 252, 277, 278,
279, 296
Henderson N. D. 191
HenkinR. 256
Henry G. W. 629,670
Henry W E . 218
Heppenheimer T. A. 393
Hering Ewald 242, 243
Herold E. 125
Herren R. 108
Hersen M. 683
HershS. M. 596
HerzM.J. 386
Hess E. H. 234
Hess W. 79
HesterReid 698,699
Heston L. L. 654
Hetherington E. M. 180
Higgins Henry 606
Higgins T. 537
HilgardE.R. 21,120,136,137
HilgardJ. R. 136
HilleB. 99
Hillis W. D. 399
HintonG. F. 109,419
Hipokrates 522, 524
HipplerA. A. 196
HirschJ. 551
HirstW. 286
Hitch G. 364
Hite Shere 60
Hitler Adolf 552, 594, 596
HobsonJ. Allen 133,134
HochbergJ. 277,291
HodgesJ. 164
HoelzelRuss 430,431
Hoffman Martin 210,473,477
Hofling C. K. 599
Hofstede G. 52
Hofsten C. von 158
HolahanC.J. 499,503
Holden C. 332, 650
HolenM. C. 377
Hollandjimmie 506
Hollister L. F. 136
HollowayM. 107
Hollowell 674
Holmes D. S. 138
Holmes Sherlock 14, 414
Holmes T. H. 486, 487
Homme L. E. 332
Honzig C. H. 343
HonzikM. P. 191
HookL. H. 593
HopsonJ. L. 101,451
HornJ. L. 564
HorneJ. A. 128
Horney Karen 675, 676
Hornein H. A. 616
Horowitz R. M. 194
HorvathA. T. 699
HosobuchiY. 260
HoughtonJ. 661
HouseJ. S. 502,503
Hovland C. I. 594
Howard A. 673
Howarth E. 524
HrubecZ. 76
Hubel David
24, 244, 245-246,288
Hughes Howard 517-518,519,
520, 521, 523, 532
Hughes J. 101
Hulicka I. M. 211
Hull Clark 442
Hume David 277, 338
Hurnphrey N. K. 153
Humphreys G. W. 120
Hunt Earl 559, 564-565
Hunt M. 392, 398, 587
Hunt W. A. 505
Hunter J. E. 578
Hunter R. F. 578
HurlburtR. T. 122
Hurvich Leo M. 242,243
HustonA. C. 342
Hutchins D. 116
Hutsch 217
HuxleyAldous 140
Hyman I. A. 329
I
inhelderB. 175
Insel P. L. 505
Isko C. A. 589, 591
Irwin M. 496, 545
IsenA. 477
IsenA. M. 483
Ismail, krl 453
ItardJ. 155
Izard Carroll E. 476, 477
J
Jacob F. 103
Jacobs B. L. 101,141,243
Jacobs R. C. 589
Jacobson L. F. 606
Jacoby L. L. 285
James 32
James Henry 21
James William 21,22,23,34,
118, 119, 123, 139, 154,
441,478, 541, 543,612
Jameson Dorothea 242, 243
Janeric D. T. 490
Janis Irving L. 414, 429, 498,
510,619
Janowitz H. D. 447
Janz N. K. 505
Jeannerod M. 238
Jelcyn Borys 600
Jenkins 376
Jenkins C. D. 512
Jenkins J. G. 382
Jennings Peter 481
Jensen A. R. 377
Jessor Richard 202
JodeletD. 411
Johanson C. 102
John E. R. 80, 400
John O. P. 526
Johnson G. B. 533
Johnson J. E. 510
Johnson J. H. 487
Johnson M. K. 369, 379
Johnson T. D. 180
Johnson Virginia 452,454,455,
460, 468
Johnson-Laird P. N. 144, 414
johnston L. D. 140
Jones B. M. 557
Jones Ernest 528
Jones E. E. 542, 660
Jones H. C. 142
Jones Jim 595
Jones Mary Cover 557, 677
Jones S. S. 180
JonidesJ. 285
Jordan D. S. 275
Jordan T. G. 569
Joyce L. 99,130,631
Juk, rodzina 566, 567
Julesz B. 280, 288
Jung Carl Gustav 191,192-193,
220, 477, 522, 528, 533,
534,541,546,574,575,675
JustH.A. 399
K
Kaganjerome 48,153,183,191
Kahneman Daniel 285, 286,
425, 426, 427, 428, 431
Kaij L. 76
KalatJ. W. 97,317
Kalin N. H. 441
KalishR. A. 220
Kallikack, rodzina 566, 567
Kallikack Martin 566
KallmannF.J. 653
KalnokM. 218
KaminLeonJ. 323-324,325,
551
KandelEricR. 104,105
Kanizsa G. 278
KantnerJ. F. 202 .
Kapan J. 59
Karon B. P. 675
Karraker K. H. 184
Kartezjusz zob. Descartes Ren
KaslS. V. 505
Kastenbaum R. 219
Katz D. 608
Kaushall P. I. 352
KayD. W. K. 218
Kazdin A. E. 677, 678, 700
KeaneS. P. 683
Keane T. M. 497
KeatsJ. 518
KeenS. 125,618
Keesey R. E. 449
KekuleF. A. 415
Keller Helen 223-224,228,233
Kelley Harold H. 613
KellmanP.J. 177 .
Kelly George 537, 538, 541
KelsoeJ. R. 648
Kemp M. 295
Kenge 297-298
Kennedyjohn F. 429, 590
KennellJ. 180
KenneyM. D. 180
Kesey Ken 694
Kessler S. 653
KetyS. S. 654
Kiecolt-GlaserJ. K. 496, 503
KierulffS. 638
KiesterE.Jr 134
KihlstromJ. F. 122,138,356,
383, 542
Kilmann P. R. 693
Kimura Doreen 106, 107
King R. G. 598
Kinsey Alfred 452, 456, 460,
468
KintschW. 372,405
Kippax S. 342
Kirkpatrickjeanne 600
KlagM.J. 489
KlausM. 180
Klein G. 299
Klein R. E. 183
Klein R. H. 690
Klein R. M. 285
Kleinginna A. M. 473
Kleinginna P. R. 473
KleitmanN. 126
Klerman G. L. 635, 701
Kling A. 85
KlingerE. 124-125
Kluckhorn C. 671
Kniskern D. P. 691
KnoxV.J. 138
Kobasa Suzanne O. 491, 492
Kobr K. R. 159
Koch R. 150
Koelling R. A. 340
Koeske R. D. 177
Koffka Kurt 278
Kohlberg Lawrence 184, 208,
209,210
Kohler Wolfgang 278, 344

Kohut Heinz 675, 676
Koata G. 449
KolbB. 153,164
Kolb L. C. 142
Kolumb Krzysztof 276, 378
KondoT. 131
KonnerM.J. 476
KornJ. 57
KornJ. W. 28
Kornreich M. 697
Koss M. P. 456
KosslynS. M. 372,409,410
Kraepelin Emil 630
Kraft Conrad 265-266
Krajicek D. 267, 278
KrasnerL. 347,657
KrausS. 258
KrautA. M. 666
KrebsJ.R. 72
Kreitler H. 505
KreitlerS. 505
Krett 194
Krieger L. M. 254
Kristjansson E. A. 491
KsirC. 102
Kubler-Ross Elisabeth
Kubovy M. 278
Kuhn T. S. 43
Kuipers A. 679
Kulik J. A. 502,607
KundaZ. 607
Kurtines W. 209
219,221
L
La Barre W. 674
LaBerge Stephen 135
Labouvie-ViefG. 207
LaceyH. 338
achman R. 121,378,408
LacknerJ. R. 123
La Framboise Teresa 650
Laing R. D. 660
Lalond F. M. 165
Lambert A. J. 285
LamboT. A. 671
Lando L. 99
Lane Harlan 157
LangP.J. 678
Lange Carl 478
LangerEllen 501-502,593,610
Langer E.J. 214
LangloisJ. H. 184,406
Langseth M. 474
LashleyKarl 384
atane B. 586,601,602
Lau R. R. 537
Laudenslager M. L. 496
Lawler E. E. 466
Lawton M. P. 214
Lazarus Richard S. 473, 478,
479, 484, 488, 491, 499,
500, 504
Lazovik D. A. 678
LeaskJ. 373
LeBon Gustaw 424
Lebow Richard Ned 619
LeDouxJoseph 474
Lee F. 462
LeeM. 711
Leerhsen C. 690
Leff Herbert L. 305
Leger D. 338
LeippeM. 510
LeiterM. P. 512
Lenneberg E. H. 168
Lennon R. T. 560, 563, 570
Lepper Mark R. 423, 465
LernerR. M. 199
Leslie C. 578
Levenson R. W. 218
Leventhal H. 473, 479
Levi Primo 391-392
LevineJ. D. 101,261
LevineM. 417,660
Levine Martin 459
Levine M. W. 226
Levinson B. W. 116
Levinson Daniel 204, 205
LevisD.J. 679
Levi-Strauss C. 671
LevyJ. 108
LevyL. H. 569
Lewin Kurt
144, 440, 446,
594-595, 611,616
Lewine R. R. 651
Lewinsohn P. M. 647
Lewis 526
Lewis C. 673
Lewis M. I. 211
Lewy A. J. 648
Li P. 52
Liberman R. P. 652
Lieberman L. R. 659
Lieberman M. A. 459, 503, 689
Liebert R. M. 536
LiemJ. H. 656
Liem R. 489
LiftonR. P. 590
LightL. L. 217
LillardA. S. 178
Lindhagen K. 160
LindsleyD.B. 473
LindvallD. 217
Lindzey Gardner 575
Linton M. 374
Lippitt Ron 594
LipsittL. P. 158,159
LittleM. I. 674
LivesleyW.J. 542
Livingstone M. 244
Lockejohn 122,155,157,158,
277
LockhartR. S. 375
LoehlinJ. C. 568
LoevingerJ. 554
Loftus Elizabeth F. 380
Logan G. 286
Londer R. 679
LondonK. A. 201
Loninger P. W. 142
Loomis A. L. 126
Lorenz Konrad 180
Lott A. J. 321
LottB. 321
Lovibond S. H. 585
Luborsky L. 304
LubowR. E. 317
LuchinsA. S. 416
LukerK. C. 429
Lynch G. 385, 386
Lynch J.J. 258
Lyons N. 210
M
Maas James 130
McAdams D. D. 205
McCabe K. 58
McCarley Robert W. 127, 133
McCarthyJ. E. 406
McCauley M. H. 574
McClelland David 445, 461
McClelland D. C. 575
McClellendJ. L. 346
McClintock M. K. 256
McCloskeyM. 381
Maccoby Eleanor E. 180, 184-185
Maccoby N. 508
McConaghy N. 679
McCormick D. A. 385
McCoyE. 194
McCrae R. R. 574
McCravenVJ. 124
McCulloch Warren S. 393
McDougall William 441
Mace W. M. 277
McFarlane Robert 599
McGaughJ. L. 344,385,386
McGinnisJ. M. 506
McGlashan T. H. 137
McGrath E. 649
McGue M. 525
McGuireR.J. 542
McGuireW.J. 542
MackJ. E. 489
McKay G. 502
McKean K. 260
McKinleyJ. R. 571
McKinnon W. 496
MacLean Paul 82
MacLeod C. 644
McNeilB.J. 428
McPherson K. S. 566
MaddiS. 444
MagnussonD. 198,526
MaherB. 213
Maher Brendan A. 657
Mahler H. I. M. 502, 545
Mahler Margaret 656, 675, 676
MaierN. R. F. 416
Maier Steven F. 337
Main M. 181,182
Majewska M. D. 474
Malamuth N. M. 456
Malatesta C. Z. 218
MaloneyM. P. 551
Mandler G. 374, 477, 479
MandlerJ. 176, 179
Manfredi M. 259
Manning C. A. 217
Manschreck T. C. 213
Marcel A.J. 120,228,268
MarcoC. A. 512
MarcusA. D. 383
Marek G. R. 381
Marentette P. A. 168
Marks I. 107, 685
Markus Hazel 542,610,
MarlattG.Alan
201,698,699
Marler P. 373
Marler P. R. 256
Marr D. 288, 301
MarsellaA.J. 671
Marshall G. D. 480
Marshall M. 227
Martin G. 343
Martin J. A. 160,179
Mara, bracia 62, 471
Marx Groucho 246
Masangkay Z. S. 178
Masach Christina 480,512
Maslow Abraham 27, 203,441,
444-445, 447, 466, 534
Mason J. W. 496
Mason W. A. 180
MastersJ. C. 160
Masters William H. 452, 454,
455, 460, 468
Masuda M. 487
MatarazzoJ. D. 504,506,577
MatarazzoJ. K. 552
Matisse Henri 630
Matka Teresa 523
Matossian Mary 629
MatsonJ. L. 683
Matthews K. A. 511
Mauer Charles 68
Mauer Daphne 68
MaughT. H. II 127
MayM. A. 210,526
May Rollo 27, 535, 688
MayerD.J. 101
Mayer R. E. 394, 403

MayrE. 311
MazurJ. 330
Mead Margaret 197,442
Meador B. D. 689
MeanyM.J. 184,258
Medin D. L. 403
Meehl Paul E. 424, 575, 576
Mhrabian A. 477
Meichenbaum Donald 501, 686
MeierR. P. 166
MeltzerH. Y. 631,657
MeltzoffA. N. 177
MeltzoffJ. 697
Melzack Ronald 260
Menzel E. M. 343
Meredith M. A. 237
Merrill M. A. 561
Merton R. K. 606
Mervis C. B. 403
Mesmer Franz 630
Meyer M. M. 657
Meyer-Bahlburg H. F. L. 457
MichaelJ. 681
MilavskyJ. R. 342
Milgram Stanley 15, 58, 411,
594, 596-597, 598, 600
MillarK. 116
MillerA. G. 596
MillerJ. D. 60
Miller L. 544
Miller Neal E. 59, 320, 336-337, 536, 541
Miller P. Y. 201
Miller S. A. 68
Miller W. R. 698,699
Milner B. 376
MinekaS. 682
Ming, dynastia 551
Minuchin S. 692
Mischel Walter 379, 526, 527,
536, 537-538, 541
Mishkin Mortimer 354, 385,
386
Mitchell T. P. 467
Mithison Graeme 129
MiyakeK. 153
Moar I. 343
Moehle D. 589
MolnarJ. M. 195
Moncrieff R. W. 256
Moniz Egas 693
Montague A. 258
Montague W. E. 370
Montana Joe 443
Montgomery G. 88
Montgomery K. D. 443
Moon Sun Yung 60
Moore G. I. 410
MoorePat 211-212
Moore T. E. 228
Moos R. 503
Moos R. H. 499, 500
Morgan A. H. 135,136,568
Morgane P. S. 129
Moriarity Tom 603
Morin S. 199
Morris L. A. 42
Morrison M. A. 200
MortonJ. 360
Moscovici Serge 593, 594
Moskowitz B. A. 166, 171
Motley M. T. 531
Mcwahedi S. 588
Mowrer O. 167
Mowrey D. D. 680
Muehlenhard C. L. 456
Muir M. S. 461
Mullen B. 587
Miiller Johannes 77, 233
Mullin B. 481
Mullin P. A. 285
Munroe R. L. 672
Munsterberg Hugo 39
Murnen S. K. 456
MurphyJ. M. 658
Murray J. P. 342
Murray Henry 445, 461, 575
Muskin P. R. 639
Mussen P. H. 210
Mussolini Benito 594
Myers I. B. 522
Myers Peter 574
Myers R. E. 108
N
Nagel E. 44-45
Nason Susan 383
NathansJ. 243
Natsoulas T. 120
Naus M. 121
NausM.J. 370
NautaW.J. H. 95
Navon D. 286
Neale M. A. 429
Needleman H. 569
NeisserU. 361
Neitzel M. T. 629
NeliganG. A. 156
Nelson R. E. 647
Nelson R. K. 32
Nelson Z. P. 680
NemethC.J. 593
Nesse 481
Neuman K. F. 42-43
Newcomb M. D. 141
Newcomb Theodore M. 526,
589-590
Newell Allen
120,393,414
Newman O. 643
Newport E. 165, 166
Newsome W. T. 247
Newton Sir Isaac 238-239
Nguyen T. 455
NhatHanhT. 138
Nicasio P. M. 129
Nichols M. P. 463, 692
Nicol S. E. 655
Nicoll C. 59
Nietzel M. T. 629
Nisbett R. E. 423, 427, 449,
596, 610, 614
Nishihara H. K. 301
NissenM.J. 285
NixonS.J. 545
NoblesW. W. 16,632,671
Nolen-Hoeksema Susan 648
Norman Don A. 398, 408
Norman W. T. 283, 525, 526
Norton R. 557, 606
Nungesser L. G. 510,690
Nurius P. 542
NuttinJ. 461
O
Oaster T. R. 377
OdbertH. S. 521,525
OdenM. H. 161
OdenS. 683
Oeltjen P. D. 577
OfferD.
197-198,199,202
OldhamD. G. 197
OlsonJ. M. 423
Olton D. S. 337, 343
Olweus Dan 702, 703
Omenn G. S. 76
OppelJ.J. 272
Opton E. M. 596
0'ReillyC. A. 466
OrlandoN.J. 685
OrneM.T. 135
Ornstein P. A. 370
Ornstein R. E. 109,120,216,
224,419
Ornstein S. 466
OrosC.J. 456
Orr T. B. 575
Orwell George 365
Osborne R. 430
Osherow W. 590
Oskamp S. 617
O'Sullivan Chris 456
P
Page S.
659
PaivioA. 371,372,409
Palmer S. E. 277, 291

PaplosD. F. 631
PaplosJ. 631
PappasA. M. 194
Pappenheim Bertha 673
Par E. B. 247
Park B. 608
Park R. D. 180, 184
Parks S. H. 502
ParksT. 291
Parmley W. W. 490
Parsons O. A. 545
Paul S. M. 101
Pavelchak M. A. 423
Paww Iwan 26,43,216,313,
314, 315-316, 317, 318,

319, 321, 322, 323, 324,
325, 347, 348
Paykel E. S. 497
Peake P. 527, 538
Peake P. K. 425
PearJ. 343
Pearlstone Z. 374
PearsonJ. 116
Pearson T. A. 204
Pedersen P. E. 180
Peele Stanton 458, 459, 698,
699
Pelletier L. 125
Pejz E. B. 617
Pendery M. L. 699
Penfield Wilder 79, 384
Penick E. C. 545
Penick S. 447
PennebakerJames 488,511
Perenin M. T. 238
Perkins D. V. 660
Perlman D. 508
Perls Fritz S. 690, 692
PersonsJ. B. 635
PertCandece 101
PetersonC. 512,646
Peterson L. R. 366
PetersonM.J. 366
Petit C. 143
PetittoL. A. 168
Petri H. L. 386
Pettigrew T. F. 608
Pfaffman C. 258
PharesE.J. 559,576
Phillips L. 376
Piagetjean 163,173,174,175,
176,179, 186, 191,207,208,
209, 394, 423
Picasso Pablo 304, 565
Piccione C. 135
Piliavan I. M. 602
PiliavanJ.A. 602
Pilisuk M. 502
Pinel Phillipe 630, 670
Pines M. 164
PittengerJ. B. 277,278
Platon 20, 117,424
PlominR.
18,74,525,568
PlousS. 426,618
Plutchik Robert 473,476,531
PomerantzJ. 278
Ponzo 295
PoonL. W. 217
Poppel E. 238
PoppenP.J. 209
PorrasJ. I. 466
Porter L. W. 466
Posner Michael 401
Posner M. I. 278, 284, 285
Post F. 249
Postman L. 376
Powell L. H. 493
Powley T. L. 449
Premack David 332-333, 680
PrescottP. A. 168
Price R. 300
Pritchard R. D. 466
Proffitt D. 292
Proshansky H. M. 617
Proust Marcel 373
PsotkaJ. 373
Pulitzerjoseph 609
Putnam F. W. 638
Q
Quattrone G. A. 425, 608
QuindIenA. 157
R
RabbieJ. M. 608
Rabinowitz F. M. 151
Rachman S. 454
Radke-Yarrow M. 210
Radl S. 683
Rahe R. H. 486, 487
RaiffaH. 429
Rakic P. 94
Raleigh Sir Walter 436
Ramn y Cajal S. 78
RapoportJ. L. 641,644
RayO. 102
RayW.J. 400
Rayman P. 489
RaymondJ. S. 507
Rayner Rosalie 320
Reagan Ronald 61, 353, 481,
599,615
Regier D. A. 627, 636, 639,
641,651, 660
Rehm L. P. 647
ReidD. K. 173
Reingold 184
Reinhold 708
Reisenzein R. 480
ReiserB.J. 383
Rende R. 18,74
Rescorla Robert
317, 321,
323, 324, 337, 346
RestJ. R. 209
RestonN.J. 353
Restrepo D. 256
Revkin A. C. 40
ReyhenJ. 136
ReznickJ. S. 153
RheingoIdH. 135
Richardson-Klavern A. 285
RiddleD. 199
RiggsJ. M. 542
RipsL. 413
RitzM.C. 103
Roberts T. B. 535
Robertson I. 699
RobinsL. N. 218
Robinson M.J. 481
Robles R. 228
RobsonM.J. 246
Rock I. 278, 279, 283, 292,
298
Rockmore M. 672
Rodin Judith 214, 496, 501-502, 510,617

Roediger H. L. 356, 377
Rogers Carl R. 27, 445, 534,
535, 536, 542, 546, 668,
688, 689, 692
Rogers R. W. 505
Roggman L. A. 406
RohrerJ. H. 589
Roosevelt Franklin 589
Rorer L. G. 576
Rorschach Hermann 575
RoschE. H. 403,404,405,407
Ros S. 100
Roseman I. I. 477, 479
Rosenbaum L. 498
Rosenbaum M. 689
Rosenbaum R. M. 463
Rosenberg S. 542
Rosenhan David L. 597, 628,
630, 659
Rosenman R. F. 512
Rosenthal D. 654
Rosenthal Robert 40-41, 606
Rosenzweig M. R. 17,82,111
RossJ.S. 213
RossL.
596,599,614
RossLee
423,427,610,612,
614
Ross R. T. 565
Rossi A. 184
RothT. 130
RothW T. 505
Rothbart M. 608
RothmanD.J. 671
RotterJulian 440,446
Rousseaujeanjacques 155,157
Rozee P. 304
Rozin P. 120,179
Rubin B. K. 490
Rubin J. Z. 13,184
Rubin Theodore 672
Ruitenbeek H. M. 675
Rumelhart David E. 346, 396,
408
Ruse M. 457
RussellJ.A. 618
Russell Sir Bertrand 38
RutterM.
164,183
Ryan W. 614
RychlakJ. 28
Rymer 116
s
Saarinen T. F. 411
Sachs Oliver 268
Sachs S. 183
Sackheim H. A. 693
Sadowski Bogdan 84, 85
Salmon D. P. 85
SaloveyP. 483
Salzman C. 694
Salzman C. D. 247
Samuelson W. 426
Sanchez-Craig M. 201
Sanders R. S. 136
Santa J. L. 406
SapolskyR. M. 111,494
Sarason 1. B. 487
SarbinT. R. 137
SarnoffI. 608
Satir Virginia 691
Savage C. W. 232
Sawin D. B. 184
SawyerJ. 576
Scardamalia C. 418
Scarr S. 568, 569
Schachter Stanley
439, 449,
478, 479, 484
Schacter D. L. 285, 356, 357
Schaef Ann Wilson 544
Schaie K. Warner
207-208,
212,217,218
' '
Schanberg Saul 68, 111
Schank R. C. 409
Scheier M. F. 587
Scheier M. P. 285
Schelkun P. H. 491
Scheier K. R. 473
Schieffelin B. B. 170
SchleiferS.J. 220,496
SchmidtW. E. 329
Schnelder G. E. 238
SchneiderW. 286
Schneidman Edwin 649, 650
Schreiber F. 631
Schreiner L. 85
SchultzR. 638
SchulzR. 214,219,503
Schunk D. H. 463
Schwartz B. 338
Schwartz G. E. 474, 482
Schwartz Mark 458
Schweder R. A. 192
Schweinhart L.J. 569
ScottD. M. 627
ScottD. T. 156
ScottJ. P. 163
Scott R. A. 660
Scovem A. W. 693
Seager C. P. 649
SejnowskiT.J. 395
Selfridge O. G. 302
Seligman Martin E. P. 337,429,
464-465, 497, 512, 563,
607, 628, 630, 644, 646
Selye Hans 495, 496
SerlingR.J. 679
Shaffer H.J. 643
Shaffer L. H. 286
Shafii M. 650
Shakespeare (Szekspir) William
129, 375, 565
Shapiro A. K. 42
Shapiro D. H. 138
Shapiro S. 627
Shatz M. 171,178
Shaver P. 206
Shaw George Bernard 606
ShawJ. C. 393
Shaw R. 277, 278
SheehyG. 206
ShefnerJ. M. 226
Sheingold K. 381
Sheldon William 522, 528
Shelton S. E. 441
Shepard Roger N. 275, 277,
292,373,409-410
SherK.J. 545
Sheridan C. L. 598
SherifC. 585
SherifMuzafer
588-589,591
Sherrington Sir Charles 77,314
Sherrod K. 182
Shiffrin R. M. 120,286,375
ShinnM. 190,195
Shirley M, M. 151
Shockley William 567
Shoulson I. 217
Showers C. 610
Shrout P. E. 486
Shuckit M. A. 545
Siegel B. 510
SiegelJ. M. 218
Siegel Shephard 322
Siegelman M. 457
SieglerR. S. 176,179
Siever Michael 458
Silver R. 498
Silverman L. H. 533
Silvers R. C. 466
Simmel E. C. 191
SimonH. A. 122
Simon Herbert 27, 29, 392,
393,414,427, 559
Simon W. 201
Simpson E. E. L. 209
Sinclair J. D. 359
Singerjerome L. 124, 125
SingerJ. 479
SjobergB. M. 136
Sjtfrstrtfm L. 449
Skinner Burrhus Frederic 26,
49, 313, 314,325-327, 328,
330, 334, 336,337-338, 341,
347, 348, 680
SkolnickA. 183
SladekJ. R. 217
SloaneR. B. 677,697
SlobinD. 172
SkwicP. 426,428
Smith C. A. 479, 482
Smith D. 689
Smith E. E. 403
Smith J. 542
Smith J. H. 170
Smith M. L. 678, 700
Smith R. S. 183
Smith Stephen Richard 708,
709
SmutsA. B. 193
SnellJ. 431
Snidman N. 153
Snw C. P. 595
Snw R. 267
Snyder Mark 423, 542, 607
Snyder Solomon 101
Snyder S. H. 631,656
Sobel D. 216, 224
Sobell Linda 699

SobellMark 699
Sokrates 20
Solso R. L. 394, 406
Sorensen R. C. 199
Spearman Charles 561
SpelkeE. S. 177
SpenceM.J. 168-169
Sperling George 361-362,363,
374
Sperry Roger W. 24,83,108,
118
Spiegel D. 137
Spiegel David 506, 690, 691
Spiegler M. D. 536
SpiroR.J. 378,379
SpitzR. A. 182
Spitzer R. L. 649
Spong Paul 430
SpoonerW. A. 398
SprecherS. 199
Suire Larry R. 352, 385, 693
Suire S. 694
Staats A. W. 320, 321
Staats C. K. 320
Stalin Jzef 426
Stampfl T. G. 679
StarlingA. K. 51
SteeleC. M. 542
SteeleJ. B. 517
Stein B. E. 237
Steininger M. 58
SteriadeM. 127,133
SternM. 184
Stern W. 561
SternW. C. 129
Sternberg Robert
398, 559,
565,580
Sternberg Saul 367-368, 374
StevensJose 665-666
Stevens S. S. 232
Stevenson H. W. 171
StevensonJ. 568
Stipp D. 620
StoneC. A, 170
Stoppard Tom 705
StormsM. D. 454,457
StrachanA. M. 656
Strack F. 542
StraubE. 539
Straus M. A. 498
Strodtbeck F. L. 593
StroebeW. 217
Stromeyer D. F. 373
Strong Edward K. 577
Strong Sue 337
StroopJ. R. 286
Stuart R. B. 680
Styron William 645
Suchman Anthony 309
Sullivan Annie 223-224, 228
Sullivan Harry Stack 675, 676
SulsJ. 512
Sundberg N. D. 577
Suomi St-even 153-154, 183
Svenson O. 424
SwannW. B.Jr 423,542,607
SwazeyJ. P. 694
SweeneyJ. A. 655
SwetsJ.A.
229,501,511
Syme S. L. 502
Szasz Thomas S.
660, 668,
670
Szekspir, zob. Shakespeare
William
Szemiakin Michai 659
T
Tajfel H. 608
TalbotJ. D. 260
Targ, R. 144
Tarter R. E. 544
Tatarkiewicz Wadysaw 75
TaylorJanetA. 439
Taylor Shelley E. 302,408,423,
424, 500, 503, 504, 505,
511,610,614
TeasdaleJ. D. 687
TeicherM. H. 158,159
Tellegen A. 568
TemoshokL. 510
TemplinM.C. 170
TenneyY.J. 381
Tenopyr M. L. 577
Terman Lewis 161, 552, 560,
561,580
Terman Louis 567
Tharp Twyla 565
Thatcher Margaret 298
Thatcher R. W. 163,176
Thigpen C. H. 637
ThomaS.J. 209
Thomas B. 517
Thompson D. A. 448
Thompson K. 690
Thompson R. F. 319,344,385,
387
Thompson Richard 385
Thomson D. M. 371
Thoresen C. E. 512
Thorndike Edward L.
325,
326, 337, 344, 347, 348, 560
Thorndike R. L. 563
Thorndyke P. W. 410
Thornton E. M. 673
Tipper S. P. 284
Titchener Edward 21, 22, 23,
34, 118, 123, 225
Tizzard B. 164
Tolman Edward C. 343, 344,
410,438
Tomkins S. 477, 480
Toner J. P. 452
ToobyJ. 29
Torrey Fuller E. 656
Toscanini Arturo 381
Totten M. C. 472
TownsendJ. T. 368
Treisman Ann 279, 280, 281,
282, 283, 285
Treisman Urie 606
Trevarthen C. 108, 160
Triandis Harry C. 53, 192,461,

565, 671
TrinderJ. 129
Triplett Norman 586
Trivers R. L. 453
Troiden Richard 457, 459
TronickE. 160
TrotterR.J. 464
Tsuang M. T. 631
TullerD. 467
Tulving Endel 120, 121, 123,
354,355,357,371,374,402
TupesE. G. 525
Turnbull Colin 297-298
Turvey M. T. 277, 278
Tversky Amos 425, 426, 427,
428
TverskyB. 373,411
TylerL. 550,561
Tyler L. E. 522, 577
U
Ullmann L. P. 657
Underwood B. 382
V
Vaillant George E. 198,204-206,699
ValleV. A. 463
ValsingerJ. 163
Van Boemel G. 304
Vandenbos G. R. 675
Vandermey R. 631
Van Wagener William 108
Vasarely Victor 275
Vasari Giorgio 295
Vasta R. 68
Vaughan E. 428
Vernon P. E. 562
Vivano F. 462
Volberg 643
Voltaire, Wolter, wac. Francois
Marie Arouet 275
Vonnegut Kurt 651
Vonnegut Mark 651, 652
Von Neumann John 393
Vroom V. H. 466
W
Wagner R. A. 317,346
WahbaM.A. 466
Waldvogel S. 383
WalkerL. 210
Walker-Andrews 177
Wallace A. F. C. 671
Waliach L. 675
Waliach M. A. 675
Wallis C. 258
WalshR. N. 666
WaltersC. C. 329
WanousJ. P. 577
Ward C. 614
Ward L. M. 225,618
WardM. P. 551
WardenC.J. 438
Washburn A. L. 447
Wasser S. K. 50-51
Watkins L. R. 101
Watkinson N. 116
Watson John 312-313, 314,
320, 677
Watson John Broadus 26,118,
154
Watterlond M. 139
Webb R. B. 540
WSbbW. B. 129
WeberErnst 230-231,234
Wechsler David 562, 580
WeickK. E. 618
Weikard D. P. 569
WeilA.T. 124
Weinberg M. S. 457
Weinberg R. A. 569
Weinberger Casper 600
Weinberger M. 487
WeinerB. 612
WeinerM.J. 609
Weinstein N. D. 424, 431
Weisenberg M. 260
Weiskrantz L. 238
Weiss P. 200
Weiss R. F. 321
Weissman M. M. 648
Weissman W. W. 503
Weistein 429
Weitzman B. C. 190,195
Wellman H. M. 178
Wellman Mark 435-436, 437,
440
Werkerjanet F. 167
Werner D. 457
WernerE. E. 183
Wertheimer Max 278, 289
West 217
Wever E. G. 253
Whitbourne S. K. 211
WhiteC. A. 670
White M. D. 670
White Ralph 594
Whitlow Tommy 583-585
Wicklund R. A. 611
Widiger T. A. 576
WiebeD.J. 492
Wiesel Thorsten 24, 245-246,
288
WigginsJ. S. 551
Wilcoxin L. A. 678
Wilder D. A. 608
Williams 342
Williams J. B. W. 649
Williams J. H. 184
Williams T. 32
Williams Ted 358
Willis S. L. 217
WillsT.A. 499
Wilson E. D. 107
Wilson E. O. 457
Wilson G. T. 700
Wilson M. 504
Wingerson L. 75
Wingert P. 578
WingfieldA.
368,376
Wise S. P. 247-248
Witkin H. A. 299
WolfK. 182
WolfM. 333
WolmanC. 704
Wolpejoseph 678
Woodruf-Pak D. S. 216,319
WoodsD. L. 399
Woodworth Robert 442
Wooten Patty 471
Workman B. 383
Worthington E. L.Jr 261
Wortman C. B. 501
Wortman E. 498
Wright F. E. 609
WrightJackC. 527,538
Wundt Wilhelm 20,21,23,34,
68, 118, 123,225,226,396
WurtmanR.J. 163
WynneL. C. 656
Y
Yalom 1. D. 690
Yantis S. 285
YarrowL. 184
Yates B. T. 683
YehY. 285
Yerkes Robert 560
Yerkes R. M. 443
Young Sir Thomas 242, 248
Younger B. 406
Yudkin M. 489
Zadeh L. A. 405
Zahn-Waxler C. 210
Zajonc R. B. 473, 480,
586,610
ZanchettiA. 473
ZannaM.P. 423
Zeckhauser R. 426
Zeiss R. A. 498
ZelnickM. 202
Zettle R, D. 343
Zika S. 488
Zilboorg G. 629, 670
Zimbardo Philip G. 14,
202, 215, 249, 443,
510, 556, 585, 626,
705, 709, 711
Zimmerman R. R. 182
ZubeckJ.P. 139
Zucker R. S. 99
Zuckerman M. 444, 568
541,
130,
480,
683,
Indeks
rzeczowy
A
Abstynencja 10, 698-699
Adaptacja sensoryczna
233,
234, 262
Adrenalina 90, 93, 389, 493
Adrenokortytropina (ACTH) 493
Ageizm 211
Agorafobia 640-641,668,679
Agresja 19,29,30,54,85,88,
90,112,198,618,677
AIDS 59, 140, 157, 190, 509-510
Akomodacja
173-174, 176,
186,234,423
Akson 94, 95, 96, 97, 98, 99,
100, 105, 112, 153, 237,
248, 262
Aktywno elektryczna mzgu
80, 126, 134,400
Algorytm 417,422
darwinowski 419
Alkoholizm 76-77, 139, 142,
200-201
alkoholizm u kobiet 77, 544
terapia dla alkoholikw
698-699
typy alkoholizmu 544-545
uwarunkowania genetyczne
76-77, 698-699
Altruizm 11,19,29,53,74,622
Amerykaski Jzyk Migowy (ASL)
165, 166
Amerykaskie Stowarzyszenie
Psychologiczne 17
Amerykaskie Towarzystwo Psychologiczne 17,21,57,457
Amnezja 356, 376, 383, 385,
637
nastpcza 351, 356
psychogenna 637
wsteczna 351
Amplituda 249,255,262,317
Analiza czynnikowa 563

Analiza danych
47, 521,
710-716
statystyczna analiza danych
21,56
Analiza historyczna 42
Analiza marze sennych 131-134,674, 676, 706
Analiza statystyczna 15,47,56
Analiza zachowania 313, 314,
348
Analiza zawodu 577
Anima/animus 117, 534
Ankieta 48, 56
Anonimowi Alkoholicy
690,
698-699
Anoreksja 199,341,449
Antropolog 11, 19, 422, 671,
672
Antropologia kulturowa
12,
197,394, 706
Antycypacyjne radzenie sobie
499
Antyspoeczne zaburzenie osobowoci 636
Apatia 157, 219
Archetyp 534
Argument 44
Asymetria ptkulowa (asymetria
pkul mzgowych) 105-107
Asymilacja 173-174,186,423
Asymilacja tendencyjna 423
Ataki paniki 639, 662
Atrybucja 462-465
bdy atrybucji 614-615
Autohipnoza 135, 137
Automatyzm 286
Autonomiczny ukad nerwowy
(AUN) 92,93,112,473,499
Autorytet 11,39,43,46,60,
63, 190, 594-600, 603
Awersyjna modyfikacja zacho :
wania 16
B
Badacz 15,42,44,45,53,56,
64,94, 161
niezaleny badacz 44, 64
Badania adopcyjne 524
Badania ankietowe 16,48,64
Badania biomedyczne 59
Badania eksperymentalne 18,
46, 56
Badania empiryczne 24, 38
Badania laboratoryjne 17,69
Badania midzykulturowe 53,
668
Badania nad rozwojem czowieka 17,148-165
Badania nad uczeniem si zwierzt 17,58-59
Badania naukowe 11,38
Badania normatywne 160, 165
Badania podune 160
Badania podstawowe 12
Badania psychologiczne 14,
42-43, 46, 47-56
Badania testowe 17, 46, 551-580
Badanie opinii publicznej 47
Barbiturany 101, 142, 695,
696
Bariera krew-mzg 96
Barwa dwiku 250, 255
Barwy dopeniajce si 241
Behawioryzm 26, 118, 312
-314,348,393, 396,432
Bezdech w czasie snu 129
-130, 134, 144
Bezdomni 18, 195
Bezsenno 129, 134, 144
Bezsenno subiektywna 129
Biologiczne ograniczenia uczenia si 338-341
336-337, 338
Biologiczne starzenie si 193,

213-218
Biopsychologia 69
Blokowanie 324, 346
Bd drugiego rodzaju 552
Bd pierwszego rodzaju 552
Bona bbenkowa 252, 252
Bona podstawowa 251, 252,
255, 262
Bona postsynaptyczna 99,
100, 105, 112
Bona presynaptyczna 99, 100
Bodziec 34, 53, 226
Bodziec aktywny biologicznie 43
Bodziec bezwarunkowy 315,
316,324,348
Bodziec dyskryminacyjny 330,
331,334,338,348
Bodziec dystalny 269, 278,
279, 296, 306
Bodziec proksymalny
269,
278, 279, 296, 306
Bodziec warunkowy 315,316,
324, 348
Bl 95,101, 137,258-261,262
receptory blu 79, 259-260
Bl fantomowy 260
Bl neuropatyczny 259
Bl nociceptywny 259, 260
Bruzda
boczna 85, 86
rodkowa 85, 86
Bulimia 199,449
wiczenia przy zastosowaniu

biologicznego sprzenia
zwrotnego 336
wiczenie zachowa w myli
683
c
Cecha
Cecha
Cecha
Cecha
Cecha
Cechy osobowoci 13, 522-528

Cechy reprezentatywne 48
Centracja 175
Chemoterapia 341, 692, 694,
696, 706
Choroba 505
choroba Alzheimera
101,
218,219, 386
choroba genetyczna 150
choroba Parkinsona 59, 101,
217
choroba Tay-Sascha 74
choroby psychiczne 10,17,
59, 532,624-663
natura chorb psychicznych
17, 626-632, 662
Chromosomy 73-75, 149-150
pciowe 74
Ciao kolankowate boczne 237,
248
Ciao komrki 95, 105, 112
Ciao migdaowate 84, 85,
384,385,386,389,474,483
Ciao modzelowate 85, 86,
108, 109, 110
Czas reakcji 398, 402
Czopki 235, 236, 248, 262
Czynnik bodcowy 19
Czynnik dziedziczny 23, 58,
149-153, 165
Czynnik g 561
Czynnik karzcy 329
Czynnik konstytucjonalny 153
-154
Czynnik organizmiczny 19
Czynnik ryzyka 16
Czynnik subiektywny 13
Czynnik rodowiskowy 13,23,
58,75, 154
Czynnik wzmacniajcy
328,
331, 334, 348
Czynniki ewolucyjne 21
Czynniki przyczynowe 21
Czynnoci hormonalne 90-91,
93, 112
Czynno bioelektryczna mzgu
49, 376
51,522
centralna 523, 546
drugorzdna 523, 546
istotna 404
kardynalna 523, 546
Dane
Dane
Dane
Dane
Dane
Dane
11, 13, 26, 34, 44

archiwalne 556
behawioralne 13
empiryczne 46, 394
etiologiczne 76
percepcyjne 39, 306
Decybel 250, 254

Deficyt poznawczy 156, 337,
338
Definicja 404-405, 432
operacyjna 45, 46
Dendryty 94, 95, 97, 99, 100,
105, 112, 153, 387
Depresja 14, 128, 218, 219,
221, 338, 644-651, 687,
693, 700-701,706
Depresja jednobiegunowa 645646, 651,662
Deprywacja 49, 67, 136, 164,
165,439,440
Desensytyzacja 678, 685, 706
Destrukcja 25
Determinanty zachowania 15,
30,34
wewntrzne determinanty
zachowania 15, 30
Determinizm 21,42-43
Determinizm biologiczny 23
Determinizm psychiczny 529,
546
Determinizm rodowiskowy 23
Determinizm wzajemny 538,
539
Diagnoza psychologiczna 17,
576-579, 580, 627, 656,
668, 671
Dugotrwae potgowanie 386
DNA 73, 149, 384
kod DNA 74
Dobr naturalny 22, 28, 70-71, 75, 112, 143, 325
Dobra figura 289
Dojrzewanie 150-153, 165
Dojrzewanie psychiczne 197
-203
Doktryna specyficznych energii
nerwowych 77
Doradca duszpasterski 669,
672
Doradca psychologiczny 669,
671
Dorastanie zob. Okres dorastania
Dorastanie psychiczne 191,
192, 193
Doroso 203-208, 220
zadania okresu dorosoci
203-207
Dowiadczenie 11,14,248,277,
312, 314
dowiadczenie psychiczne
21
wczesne dowiadczenia 25,
29, 529, 546
Doznania 21, 119
Doznania mistyczne 22
Doznania religijne 22
Doznania sensoryczne 21
Drapetomania 660
Drogi czuciowe 12
DSM-III-R 633-635, 639, 659,
662, 668
Dualizm 117, 119, 144
Dusza 20, 75, 76, 117

Dwunono 71, 72, 73, 75,
112
Dynamika grupy 17, 594
Dyshabituacja 104,162,347
Dyskryminacja 13, 211, 570,
608,615
Dysleksja rozwojowa 157
Dysocjacja 137-138, 671
Dysonans poznawczy
446,
611,616
Dziedziczno 18, 24, 25, 29,
30, 69-75, 83, 112, 157,
165,524,543,566,567-569
Endomorfik 522
Endorfina 101, 260
Enzym 67, 111
Epizod maniakalny 644
Eros 524
Estrogen 90, 93, 450
Etiologia 630, 633, 668, 671
Euforia 101, 102, 142
Eugenika 546
Ewolucja 28, 34, 66, 69-75,
100, 112
Ewolucja biologiczna 72
Ewolucja kulturowa 72, 78, 82
Ewolucjonizm 21,22-23,28,34
Echo 361, 362, 363

Efekt Ascha 591-593, 622
Efekt aureoli 557, 579, 606
Efekt autokinetyczny 588-589,
603
Efekt nastawienia 416
Efekt placebo zob. Placebo
Efekt stereotypu 557
Efekt tendencyjnoci przekonali
414
Efekt torowania 356
Efekt wzmacniania czciowego 335
Efektywno zarzdzania 19
Ego 529, 531, 532, 534, 546,
672, 676
ego idealne 531
Egocentryzm 175
Egzystencjalizm 27, 688
Ekologia 30, 31
Ekologia behawioralna 31
Ekologia kliniczna 704
Ekonomia 12, 27, 394
Ekonomia poznawcza 404,412
Ekonomia etonowa 332
Eksperyment 21,27,45, 54,57-59
pomocnik eksperymentatora
40,45, 591, 592, 602, 603
Eksperyment kontrolowany
25,53,55,56, 137,596,709
Eksperyment Milgrama 15,58,
596-600, 603,622
Eksperyment wizienny 583-585, 587-588
Eksperymentalna analiza zachowania 326-327
Ekstaza religijna 124,138,139
Ekstrawertyk 524
Ektomorfik 516
Elektroda 49, 79, 80, 693
Elektroencefalogram (EEG) 49,
80, 126, 127, 131, 132, 164,
400-401,403
Emocje 14, 18, 22, 100, 472,
473-484, 514, 535
Empatia 210, 689
Encefalizacja 71, 72, 75, 112
Engram 384, 385
Facylitacja 306, 586-587

Fakty 12,38, 392, 537
Fenomenolog 27
Fenotyp 71, 72, 74, 75, 150,
311
Feromon 256, 262, 445
Fetysz 454
Figura 288, 299, 300, 306
Figura wieloznaczna 41
Fiksacja 400
Fiksacja funkcjonalna 416, 422
Filtrowanie sensoryczne 39,
361, 363
Fizjologia zmysw 225, 250-252,234-235, 256-258
Fobia 639-641,651,662,677,
685
Fobia spoeczna 641,668
Fonem 166, 169
Formy rwnolege testu 553,
559
Fotoreceptory 226, 235, 236,
248, 262
Front Wyzwolenia Zwierzt 59
Frustracja 14,29, 152, 206
Fundacja Polityki wobec Narkotykw 61
Funkcja psychometryczna 227
Funkcje yciowe 67
Funkcjonalizm 21,22,23,34
Funkcjonowanie 10,215
G
Gatunek 11, 15, 18,22,75,90,
112
Gen 23,24,28,72,73-75, 112,
142, 149-150, 248
genetyczne wyposaenie 153
geny dominujce 150
geny recesywne 150
instrukcje genetyczne 149
mapa genetyczna 74
materia genetyczny 75, 149
Generacja 17, 23
Generalizacja 53
Generalizacja bodca 318,324,
348
Genetyka 72, 73-75

Genetyka behawioralna 18,150,
524
Genetyka ludzkiego zachowania 74
Geneza osobowoci 19,521
Genotyp 71, 72, 73, 87, 150,
158,338,339
Gerontologia behawioralna
211
Gono 250, 255
Gradient powierzchni 294,
295
Gruczo 89, 90, 91, 93, 105,
112
Grupa 11, 48, 53, 300
dynamika grupy 17, 594
grupa obca 608
grupa odniesienia 589
grupa wiekowa 15
grupa wasna 608
maa grupa 17, 29
Grupa eksperymentalna 53, 55,
56, 123, 161
Grupa kontrolna 46, 53, 54, 55,
56, 123, 596
Grupa zbienoci 323
Grupowanie percepcyjne 289
-290
Grupy pokoleniowe 162
Grupy zachowa 527
Gwat 14, 456
H
Habituacja 104,105,162,166,
178,285, 347
Halucynacja 114,138-139,145,
272,413, 652,658
Hamowanie oboczne 245, 272
Hazard 31, 643
Herc (hz) 249
Heroina 61, 142, 156
Heurystyka 417-418,422,425,
432
Heurystyka dostpnoci 425,
426, 432
Heurystyka reprezentatywnoci
425, 426-427, 432
Hierarchia potrzeb 444
Hipnoza 116, 124, 135-138,
145, 630
indukcja hipnotyczna 136
podatno na hipnoz 51,
135
trans hipnotyczny 137
Hipokamp 84, 142, 385, 386,
389
Hipoteza 28, 43, 49, 54, 63,
172,277,414,421
Hipoteza dopaminowa 656
Histeria 529, 629
Historia ycia 29, 556
HIV 60, 509-510
Homeostaza 85
Homoseksualista 16,456-460
Hormon 24, 85, 89, 90, 93,

110, 111, 112, 130, 452,
460, 474
Hormon adrenokortykotropowy (ACTH) 493
Hormon tyreotropowy (TTH)
493
Hospicjum 219
Hospitalizacja 660, 672, 694
Hozho 504
I
Id 531, 534, 546, 672, 674,
676, 706
Idea 10, 16, 22, 42, 43, 64,
377,413
Identyfikacja i rozpoznawanie
268, 279
Identyfikacja z agresorem 196
Iglice snu 126
Ikoniczny obraz pamiciowy
361,363
Impuls elektryczny 69, 384
Impuls nerwowy 21, 24, 30,
88, 90, 94, 95, 97, 98, 225,
226, 248, 262
Industrializacja 16
Informacja 11, 39
Informacja behawioralna 89
Informacja bodcowa 24
Informacja sensoryczna 82, 83,
85,89
Inicjacja 188
obrzdy inicjacji 188
Instrukcja 41
Instynkt 24, 25, 34, 441-442,
446, 528, 529
Instytucja 11, 669
Integracja 27, 291
Inteligencja 51, 52, 74, 150,
216-217, 559, 579
iloraz inteligencji (I.I.) 561,
580
inteligencja pynna 216,
564, 570
inteligencja skrystalizowana
216, 563, 570
poziom inteligencji 15,560
Inteligencja dowiadczeniowa
565
Inteligencja
kontekstualna
565
Interakcja 19,22,69, 71
interakcja spoeczna 48, 74,
159-160
Interferencja proaktywna 382,
383
Interferencja wsteczna (retroaktywna) 382, 383
Internalizacja 192
Interneuron 95, 96, 103, 105,
112
Interpretacja 43
Interwencja 16
eksperymentalna 53
farmakologiczna 102
przypadkowego wiadka 600,
601, 604, 622
Introspekcja 21, 23, 26, 43,
122, 123, 396-397,402
Introwertyk 524
Intuicja 43, 424
Intymno 204
Inwentarz osobowoci 556
Inwentarz Procesw Wyobraeniowych 125
Inwentarz psychologiczny 19
Inwestycja rodzicielska 453
Izolacja sensoryczna 139
J
Jako barwy 239, 248, 262
Jako ycia 12, 16, 20, 75,
195
Jasno 240, 248, 262, 300
Ja 22, 69, 192, 541-543,
547
Jednostka zmian yciowych
487
Jzyk 72, 75, 112, 165-172
ASL zob. Amerykaski Jzyk
Migowy
dowiadczenia prenatalne
w zakresie suchania 168
-169
eksplozja nazywania 170,
171
mechanizmy przyswajania
jzyka 168, 172
nabywanie jzyka 169-172,
396
przyswajanie gramatyki 171-172
stadia przyswajania jzyka
170-172
stadium dwuwyrazowe 171,
172, 186
stadium jednowyrazowe 170,
171, 172, 186
stadium telegraficzne 171,
172
struktura jzyka 169, 399
uczenie si jzyka 170, 186
K
Kalifornijski
Kwestionariusz
Osobowoci 571
Kana jonowy 99
Kara 17, 26, 329-330, 334,
337, 338, 348
Katapleksja 129
Kategoryzacja spoeczna 608
Katharsis 673, 674
Kierowanie zbienociami 677
Kierunek psychologiczny
behawiorystyczny 23, 29,
30
biologiczny 23, 24, 29, 30
ewolucjonistyczny 23, 28-29, 30, 480-481

holistyczny 27
humanistyczny 23,27-28,29,
30
poznawczy 23, 26-27, 29, 30
psychodynamiczny 23, 29,30
Klient 668
Kod biologiczny 88
Kod pamiciowy 363, 388
Kodowanie 357, 360, 369-371,
388
Kodowanie akustyczne 88,
364, 368, 388
Kodowanie sensoryczne 233,
234, 262, 361
Kodowanie wzrokowe 88,364,
368, 377
Kohorta 212
Kokaina 61, 102-103, 142,143
Kolbka synaptyczna 95; 97, 98,
99, 100, 105, 112
Kolonializm 16
Koo emocji 476
Komrka detekcji cech 246,
262
Komrka dwubiegunowa 235-236, 248, 262
Komrka mzgowa 49, 80
Komrka nerwowa 24, 69, 84,
88,'89, 91, 134
Komrka rozrodcza 149
Komrka zwojowa 235-236,
245, 246, 248, 262
Komrki glejowe 96, 105
Kompulsja 641
Kompulsywne zaburzenie osobowoci 641-642,651,662
Komunikacja 169
niewerbalne rodki komunikacjLJ69 '
Koncepcja psychologiczna 21
Koneksjonizm 344, 345
Konflikt spoeczny 41
Konflikty
maeskie 18
rodzinne 18
Konformizm 19, 51, 53, 57,
190, 591-594,603
proces wpywu informacyjnego 591,599
proces wpywu normatywnego 591,599
Konsolidacja 386
Konstrukt osobisty 537, 541
Konsument 38, 59, 61
Kontakt selektywny 423
Kontekst
spoeczny 11, 19, 20, 301,
383, 585
kulturowy 11
Kontekst odkrywania (odkrycia)
39,43
Kontekst uzasadniania 36, 44
-46
Kontrakt behawioralny 680,
685
Kontrolowane procedury 45,

46,54
Kontrowersja dziedziczno-rodowisko 155-157, 165,
186
Kontury subiektywne 288, 289,
300
Konwergencja 236, 293
Kora
asocjacyjna 87
czuciowo-somatyczna 86, 96
ruchowa 86, 87, 88, 96
suchowa 86, 88, 251, 255,
262
. wzrokowa 87, 88, 109, 237,
248, 262
Kora mzgowa 82, 83, 85-88,
110, 112, 132,384,385,389,
474, 484
Korelacja 16, 47, 51, 52, 56, 63,
64, 714
korelacja dodatnia 51
korelacja ujemna 51
metody korelacyjne
47,
51-53
wspczynnik korelacji 51,
52, 56, 714
Kozio ofiarny 595
Kreacjonizm 22
Krta 88
Krystalizacja normy 588
Krytyczny punkt zapasw 449
Kryzys tosamoci 191,688
Kryzys wieku redniego 11,
192,204
Krzywa normalna 714,715
Ksztatowanie zachowania 16,
543, 676, 685-686, 687
Kubki smakowe 257, 262
Kultura 11, 33, 39, 53, 72, 75,
112, 119, 120, 192
Kwalifikacje 11
Kwantyfikacja 47, 56
procedura kwantyfikacji 47
Kwestionariusz 48, 56, 64,
571-574, 577,580
Kwestionariusz
osobowoci
571
L
Laboratorium psychologiczne
12,21, 50-51, 70
Lateralizacja emocji 474
Ledwo dostrzegalna rnica
zob. Prg rnicy
Leki psychotropowe 116
Lezja 78, 79, 88,112, 247, 439,
440
Lk 15, 27, 47, 59, 112, 122,
138,439, 532, 639
Lk paniczny 639, 651
Libido 530
Limfocyty T 496
Lobotomia przedczoowa 693
LSD 136, 139, 141
M
Macierz opacalnoci 230
Maltretowanie dzieci 30, 195
Manipulacja 15, 27, 33, 53,
439
Mapa poznawcza 343-344,410
Mapa reakcji mzgu 49, 56,
403
Mapa umysowa 410,412,432
Margines bdu 48, 717
Marzenia na jawie 124-125,
134, 144
Marzenia senne 25,47, 49, 69,
131-133, 134, 144
Maskowanie wsteczne 362
Masochizm 634
Materia dowodowy 11, 14, 15,
16, 38, 39,43,44, 63
empiryczny materia dowodowy 11
Matryce umysowe 27
Mdro 188,216
Mechanizm przyswajania jzyka 168, 172
Mechanizmy mzgowe 18
Mechanizmy obrony ego 531
-532, 631
Media 15, 16
Mediana 56, 712, 714
Medycyna homeopatyczna 40
Medytacja 119, 124, 138, 139,
145
Mentalno 16
Metabolizm 90, 112, 125
Metoda eksperymentalna 21
Metoda naukowa 11,38,44,46,
64
Metoda pobierania prbek dowiadczenia 122
Metoda samoopisu 556-557
Metody bada psychologicznych 36, 47-49
Metody badawcze 10, 88, 122-123
Metody eksperymentalne 21,
36, 47, 53-56, 64
Metody fizyko-biologiczne 17
Metody korelacyjne 36,47, 51-53, 56, 64, 521
Metody opisu przez obserwatora 557, 579
Metody pomiaru 47, 553-559,
579
Mezomorfik 516
Miara wartoci centralnej 712
Miara zmiennoci 713
Miary behawioralne 48
Miary fizjologiczne 47, 49, 64
Midzynarodowa Organizacja
Zdrowia 103
MMPI 571-573, 576
Mnemonika 370-371,377
Modalna 56, 712, 714
Modalnoci zmysowe 224
Model biopsychospoeczny
504, 514
Model czstotliwoci przestrzennej 246

Model detekcji cech 246
Model medyczny 630, 658,
676, 685, 692
Model obliczeniowy 418
Model podwjnego kodowania
372, 377
Model poznawczy 394, 632
Model przetwarzania informacji 360,394-395
Model rozproszonego przetwarzania rwnolegego 396
Modele mzgu 395
Modele pojciowe 24
Modele psychologiczne 630
Modele rozwoju
stadialny 174-176
odwoujcy si do przetwarzania informacji 179
Modelowanie uczestniczce 683
Modelowanie za pomoc kolejnych przyblie 333, 338,
348
Modyfikacja zachowania 16,
543, 667, 676, 685-686, 687
Monizm 118, 144
Moralno 208-210
Most 84
Motyw 14,43,431
niewiadome motywy 25,
28, 34, 43, 437, 534, 536,
541
Motywacja 10, 14, 15, 18, 20,
26,436-468
motywacja braku 444
motywacja osigni 460-467, 472
motywacja wewntrzna 465,
468
motywacja wzrostu 444
motywacja zewntrzna 465,
468
rdo motywacji 14
Motywacyjna podstawa interpretacji 398
Mowa 86,166-172
gaworzenie 167-168
mowa matczyna 169
zdolno percypowania mowy
166-167
zdolno wytwarzania mowy
167-168
Moralno 208
moralno konwencjonalna
208
moralno oparta na zasadach 208
moralno prekonwencjonalna 208
rozwj moralny 208-211
stadia rozwoju moralnego
wedug Kohlberga 208-209
zasady moralne 208
Mzg 28, 49, 72, 75-88, 92,
93, 107-112, 117-119, 152,
217,385, 655-656
czynnoci mzgu 82-88

elektryczna stymulacja mzgu
78,79-80,88, 112, 133,439
kora mzgowa 82, 83, 85-88, 110, 112, 132, 384,
385, 389, 474, 484
pie mzgu 82, 83-84, 88,
112, 132, 133, 134,385
paty mzgu 85, 86
pkule mzgowe 79,84, 85,
86,88, 105-110, 112, 164
relacje mzg-umys 117-119,
123
Mdek 82,83,84, 132,384,
385, 389
Mylenie 19,73,207-208,392-394,396,403-412,432
mylenie autystyczne 413
mylenie deskryptywne 417
mylenie grupowe 429
mylenie postformalne 207
mylenie praskryptywne 417
mylenie realistyczne 413
N
Nabywanie 316, 317-318
Nadmierna regularyzacja 172
Nadmierna senno 130,134
Nadpobudliwo 157
Nakadanie si 294
Nag 16, 102, 140
Naoczny wiadek 19,50,380-381,388
Napicie 24, 442, 446, 484
Narcystyczne zaburzenie osobowoci 636
Narkolepsja 129-130,134,144
Narkomania 10, 18, 59, 102,
140, 322
Narkotyki 61-62,69, 102-103,
124,136,139-143,156-157
Nastawienie percepcyjne 302-303
Nastawienie przygotowawcze
400
Nastawienie umysowe 302,
303,416,422
Nasycenie 240, 248, 262
Natrctwa 129
Natura ludzka 10,11,12,19,20,
25,27, 155
Nauka
behawioralna 12
o komunikacji 393
o mzgu 12
o poznawaniu 12, 19, 394,
396, 564
o ukadzie nerwowym 18,
69, 88, 395, 396, 432
o umyle 393
o zachowaniu 11
Nauki
biologiczne 12
przyrodnicze 21, 27
spoeczne 12
Nawrt 505
Negatywne nastawienie poznawcze 646
Negatywny czynnik wzmacniajcy 328, 337, 348
Nerw suchowy 251
Nerw wzrokowy 237,248,262
Nerwy
czuciowe 77, 92
ruchowe 77, 92
Neuroadaptacja 103, 140
Neuroanatomia 84
Neurofizjologia 84, 248, 473-475
Neuromodulator 101
Neuron 78, 85, 91, 93, 94-96,
97, 98, 101, 104, 105, 112,
153,235,388
Neuron czuciowy 95, 96, 104
Neuron ruchowy 95, 96, 104
Neuroprzekaniki 89, 95, 97,
99, 100-101, 104, 105, 112,
129,217,386
Niebezpieczestwo 12
Niedorozwj umysowy 195
Niepoczytalno 659
Niepowodzenie 40, 464, 468
Nieprzestrzeganie
zalece
przez pacjenta 510
Niemiao 13, 14, 153
Niewiadomo 121,122,144,
530, 543
procesy niewiadome 116,
121,530
stan niewiadomoci 114
Niewiadomo zbiorowa 534,
546
Niezaleny obserwator 21
Niezomno 190
Nisza ekologiczna 23, 338
Nonkonformizm 593
Norma 555
Norma spoeczna 588, 603,
622
O
Obcy 15
Obd 20, 51, 670
Obraz ciaa 199
Obraz samego siebie 14
Obrzdowe uzdrawianie 665-666,671
Obrzdy religijne 197, 671
Obserwacja 13,39,44,47,48,
49, 50, 56, 397-398, 668
metody obserwacji 11
obserwacja
bezporednia
14,48
obserwacja naturalna 48, 49
obserwacja obiektywna 13
Obserwator 11, 13, 40, 137
niezaleny obserwator 13,
21
profesjonalny obserwator
13
Obserwowalne
zachowanie
11, 14
Obszar zmiennoci 713
Obwodowy ukad nerwowy
(OUN) 91-93, 112
Ocena logiczna 14
Ocena pierwotna 491,499
Ocena poznawcza 485, 489,
498, 499, 514
Ocena psychologiczna 17
Ocena racjonalna 14
Ocena ryzyka 57
Ocena subiektywna 40
Ocena wtrna 491,499
Ochrona rodowiska 32-33,
430-431, 617-618, 620-621
Oczekiwania 13, 39, 42, 43,
44, 57, 301, 306, 388, 446,
466, 538, 605-609, 686
Odbir wrae 267, 278
Odchylenie standardowe 56,
713,714
Odporno na wygaszanie 317
Odruch 77,91,96, 312, 315
Ofiara 614, 702-703
Oglny zesp adaptacyjny
495-496, 499
Okolica Broki 88
Okolica Wernickego 88
Okres dorastania 196-203,
220
zadania okresu dorastania
198-203
Okres krytyczny 163, 165
Okres refrakcji 98
Oparcie spoeczne 14, 17,
502--503, 514
Operacja umysowa 175,414
Operacjonalizacja 45
Opiaty 61, 142, 145
Opieka psychologiczna 18
Opieka socjalna 18
Opinia publiczna 15
Opr 674, 676, 706
Opnienie rozwoju umysowego 18,74, 157
Opracowanie 357
Optyka ekologiczna 217
Optymizm 50, 464-465, 468,
512
Opuszka wchowa 256
Organizacja percepcyjna 287
Organizm 11, 13, 22,90
Osonka mielinowa 95, 96, 99
Osoba badana 45
Osobowo 25, 52, 120, 150,
519-521,
541,
546,
570-576, 580
Osobowo autokratyczna 594
Osobowo typu T 492
Osobowo wieloraka
637,
651
Oszczdno 318
Orodkowy ukad nerwowy
(OUN) 91, 92, 93, 95, 105,
112,145
Otpienie 214,219
P
Pacjent 668
Palenie bierne 490-491
Pami 55,69,84,94,101,112,
217-218,353-354,360,388
deklaratywna 354-355, 360
dugotrwaa 85, 112, 217,
360, 369-377, 388
epizodyczna 355, 360, 388
fotograficzna 373
krtkotrwaa 120,217,360,
362-363,364-368, 375, 388
operacyjna 364, 368, 375
proceduralna 354, 360, 388
semantyczna 355, 360, 388
sensoryczna 359, 360-363,
368, 388
utajona 356-357, 360
wzrokowa 360, 373, 374,
377, 372
Pamitanie 353, 360, 377-381,
388
Panowanie nad sob 9
Paradoks spjnoci 526, 528,
546
Paradygmat 36, 42, 43, 64
Patologia funkcjonalna 630
Patologia organiczna 630
Percepcja 21,26,63,225,267,
278, 306
Percepcja podprogowa 227
Percepcja spoeczna 74
Percepcja transakcyjna 227
Personologia 576
Perspektywa fenomenologiczna 605
Perspektywa interakcjonistyczna
632
Perspektywa liniowa 294
Perswazja 19, 55
Pesymizm 50, 464-465, 468
Pcherzyki synaptyczne 99
Pie mzgu 82, 83-84, 88,
112, 132, 133, 134, 385
Pitno 660
Placebo 42, 43, 45, 54, 137,
309, 311, 697, 706
efekt placebo 42, 55, 56, 57,
137,605
kontrola placebo 46
Plamka lepa 235, 236
Plamka ta 235, 272
Paty mzgu
ciemieniowy 85, 86
czoowy 85, 86
potyliczny 85, 86, 87
skroniowy 85, 86, 88
Pe 184, 209-210
drugorzdne cechy pciowe
152
narzdy pciowe 152,153
role zwizane z pci 184
Pe biologiczna 13,43,184
Pe psychologiczna 184
Pobudzenie fizjologiczne 24,
443_444, 446,473
Pobudzenie optymalne 443,447

Pobudzenie seksualne 12, 18,
85, 88, 90, 450, 452, 460
Pocieszenie przez dotyk 182
Poczucie cigoci ja 119,120
Poczucie pynnoci 465
Poczucie umiejscowienia kontroli 446
Poczucie wasnej skutecznoci
539
Podatno na hipnoz 135-136
Podejmowanie decyzji 17, 19,
396,422,427-431,432
Podejcie AI 278, 279
Podejcie behawioralne 2527,
34, 540, 631-632, 642, 662
Podejcie ewolucjonistyczne
28,34
Podejcie fenomenologiczne 528
Podejcie historyczne 193
Podejcie holistyczne 27, 534
Podejcie idiograficzne 520,
529, 546
Podejcie mechanistyczne 117
Podejcie nomotetyczne 520,
546
Podejcie poznawcze 26, 27,
34, 173, 642, 646,671
Podejcie psychodynamiczne
24, 34, 528-534, 631, 642,
646, 667, 671
Podnieta 440
Podprogowy komunikat 37, 57
Podstawowy bd atrybucji 614,
616
Podwiadome zdawanie sobie
sprawy 122, 123, 144
Podwiadomo 37
Podwjna teoria pamici 375,
376, 377
wpyw miejsca w szeregu 376,
377
Podwjne zwizanie 656
Podwjnie lepa kontrola (prba) 45
Podwjny mechanizm podwzgrzowy 448
Podwzgrze 82, 84, 85, 89,
90, 93, 112, 384, 474, 499,
514
Pojcie 392, 403-407, 412,
432
Pojcie staoci 176
Pokwitanie 196, 198
Polaryzacja 97
Pole recepcyjne uwagi 247
Pomiar 21, 13,44,46, 56, 181
pomiar psychologiczny 36,
47-49, 551-580
Pomiar inteligencji 551, 559-571
Pomoc psychologiczna 11
Popd biologiczny 24, 437,
442-443, 444, 446
Popd seksualny 460, 529-530
Populacja 17, 19,55,56,64,71
Porcja 365, 368,412
Porcjowanie 365,368,370,375,
388 '
Pornografia 30
Posta 278
Postawa 16,44
Postpowanie wyjaniajce 36,
58
Posttest 55
Potencja 27
potencja czynnociowy 97,
98-99, 100, 105, 112, 226
potencja generatorowy 97,
98, 100, 105, 112
Potencja wywoany 399
Potrzeba 437
" hierarchia potrzeb 438
potrzeba afiliacji/akceptacji
spoecznej 48, 202, 444
potrzeba bezpieczestwa
204, 444
potrzeba fizyczna 67, 444
potrzeba informacji 591
potrzeba mioci i przynalenoci 203, 444
potrzeba osigni/kompetencji 203, 461
potrzeba samorealizacji 27,
445
potrzeba uczestnictwa 17
Potwierdzenie przez zachowanie 542
Pourazowe zaburzenie stresowe
497, 499
Powidoki 241
Powtarzanie opracowujce 366,
370, 375, 388
Powtarzanie podtrzymujce
365, 368, 375, 388
Poziom analizy 12
mikroskopowy (mikro) 12,49
molarny (makro) 12,25,27
molekularny 12, 25, 27
Poziom podstawowy 407,412
Poznanie 26, 74, 392, 396
Poznawcza modyfikacja zachowania 342, 685, 687, 706
Poznawcza nauka o ukadzie
nerwowym 395, 396, 432
Poznawcza podstawa interpretacji 398
Pozytywny czynnik wzmacniajcy 328, 332, 333, 337, 348
Pkule mzgowe 79, 84, 85,
86,88, 105-110, 111, 164
Pna selekcja cech 284-285,
287, 306
Praca marzenia sennego 131
Prawa natury 20, 21
Prawa zachowania 58
Prawidowo 14, 27
Prawo bliskoci 289, 300
Prawo efektu 325-326, 337
Prawo Fechnera 231,234,250
Prawo podobiestwa 289, 300
Prawo pregnancji 290, 300
Prawo przewodzenia jednokierunkowego 95
Prawo Webera 230, 234

Prawo wsplnego losu 289, 300
Prawo Yerkesa-Dodsona 443,
447
Preferencje seksualne 16
Prciki 235, 236, 248, 262
Problemy psychiczne 17
Procedura 13,44,45,46,56,64
statystyczne procedury korygujce 45
Procedura kwantyfikacji 47, 56
Procedura sprawozdania caociowego 361
Procedura sprawozdania czciowego 361, 363
Procedury kontrolne 45, 46,
54
Procedury wystandaryzowane
45
Proces behawioralny 10,14
Proces biochemiczny 12,24,25,
29, 82
Proces emocjonalny 11
Proces fizjologiczny 23, 73
Proces intelektualny 11
Proces motywacyjny 11
Proces niewiadomy 121-122,
123, 144, 546
Proces psychiczny 10, 11, 12,
30,39
Proces uczenia si 19,338-347,
537
Proces ukryty 13
Procesy hamowania 78
Procesy mylowe 26
Procesy pobudzenia 78
Procesy podstawowe 26,316-319
Procesy poznawcze 657
Procesy sensoryczne 224, 229,
233
Procesy umysowe 393, 394,
396
Profilaktyka 59
Promienie rentgenowskie 80
Proteiny 73
Protokoy gonego mylenia
122, 123, 144,397,402
Prototyp 404,412,432
Prba okazjonalna 60
Prba podchwytliwa 229
Prg absolutny 227-228, 238,
262
Prg rnicy 230-231,234,262
ledwo dostrzegalna rnica
230
Prniactwo spoeczne 586,587
Przechowywanie 357,360,361-362, 372-374, 388
Przeciwprzeniesienie 674, 676
Przeciwwarunkowanie 677-678,
685, 706
Przekanictwo synaptyczne 99-100, 103, 105
Przemieszczenie wrogoci 29
Przemoc 12, 25, 30
Przeniesienie 674, 676
Przesd 12
Przestpczo 10, 198
Przestpczo nieletnich 18
Przeszczepianie mzgu podowego 217
Przetwarzanie informacji 179,
359, 432, 483
Przetwarzanie mimowolne 279-282, 287
Przetwarzanie oddolne 270,
271
Przetwarzanie odgrne 270,
271,413
Przetwarzanie wiadome 375
Przetwarzanie zgodne z nastrojem 483
Przewidywania 14, 15, 46, 52,
367,615
przewidywania naukowe 15
przewidywania przyczynowe
15
Przewd pkolisty 255
Przypominanie 358, 360, 377
Przypominanie zalene od nastroju 483
Przysadka mzgowa 89,90-91,
93, 112,493,499
Przystosowanie si 11,22,28,73
Przytomne sny 134-135,145
Przywizanie 180-184
Przywizanie lkowe 181
Przywizanie lkowe ambiwalentne 181
Przywizanie lkowe zdezorganizowane 181
Przywizanie ufne 181
Pseudopami 406
Psychiatra 17, 667, 669,672
Psychiatryczny asystent spoeczny 669, 672
Psychika 10, 11,12,30,116,117
niewiadoma psychika 25
podwiadoma psychika 37
Psychoanalityk 17, 667, 669,
672
Psychoanaliza 17, 131, 529-532, 667, 672-674, 706
Psychochirurgia 692-693,696,
706
Psychodynamiczne teorie osobowoci 528-534
Psychofarmakologia 18,694
Psychofizyka 225,226-231,262
Psycholog 21
Psycholog eksperymentalny 18,
20, 535
Psycholog intuicyjny 612-613
Psycholog kliniczny 10, 17, 18,
546, 626, 667, 669, 672
Psycholog organizacji 19
Psycholog osobowoci 10,580
Psycholog poznawczy 19, 27,
30, 396, 388, 432, 468
Psycholog rozwoju 10,19,148,
154, 165, 586
Psycholog sdowy 19
Psycholog socjalny 18 ;
Psycholog" spoeczny 10, 17,

19,468, 585,615,616
Psycholog szkolny 19
Psycholog rodowiskowy 19,
617-618
Psycholog wychowania 19
Psycholog zajmujcy si poradnictwem 18
Psychologia 11-20
Psychologia analityczna 534
Psychologia biologiczna 18,
20
Psychologia czynnika ludzkiego 19,519-521,546
Psychologia dynamiczna 436
Psychologia eksperymentalna
18, 20, 21, 225
Psychologia ewolucjonistyczna
23,418-421,422,432
Psychologia naukowa 21,552
Psychologia organizacji
19,
465-467, 468
Psychologia osobowoci 19,
20, 519-521
Psychologia pokoju 618-622
Psychologia porwnawcza 23
Psychologia postaci 267, 278,
690
Psychologia poznawcza 19, 20,
393-394, 396, 432
Psychologia przemysowa 19,20
Psychologia rozwojowa 19,20,
148,160,191,196
Psychologia spoeczna 19, 20,
585-586,603
Psychologia sportu 10, 20
Psychologia stosowana 19, 20
Psychologia rodowiskowa 20,
617-618
Psychologia zdrowia 10,19,472,
504-514
Psychologiczna koncepcja psychiki 114
Psychologiczny przedmiot bada 11
Psychometria 553, 563
Psychoneuroimmunologia 496,
499, 514
Psychopatologia 218-219,624-663
Psychoterapeuta 16, 17
Psychoterapia 102, 529, 667,
684
Psychoza 131, 634, 645, 651,
662
Psychoza dwubiegunowa 131,
634
Pytania otwarte 48
R
Radzenie sobie 499-503,514
Rama odniesienia 290-291,300,
306
Randomizacja 53
Rasizm 13
Rdze krgowy 78, 82, 83, 91,

92, 93, 95,96, 112, 132
Rdze przeduony 83, 84
Reakcja 10, 13, 14, 15, 25,45
behawioralna 25,26, 80,473,
483, 514
fizjologiczna 43, 26, 56, 262,
485
obserwowalne reakcje 14
rejestrowanie reakcji 25
zbir reakcji 14
Reakcja bezwarunkowa (Rt)
315,324, 348
Reakcja orientacyjna 315
Reakcja relaksacyjna 511
Reakcja skrno-galwaniczna 319
Reakcja warunkowa (Rw) 315,
318, 324, 348,497
Receptory 13, 90, 91, 95, 99,
100,101, 103, 105, 112, 128
Redukcja napicia 24,436,440,
530, 535
Redukcjonizm 22
Reguy 587
Rejestr sensoryczny 360
Reklama 37
Relaksacja 136, 138,511,678,
685
Religia 21,671
Reprezentacja umysowa 392
Reprodukcja 28
Respondent 48
Rezonans magnetyczny 81,260,
656
Rodzina Juk 566, 567
Rodzina Kallikak 566, 567
Rogwka 234, 235
Rola pci 164, 184-185
Rola spoeczna 581
Rola zawodowa 11,17
Rozbieno dwuoczna 293,
298
Rozkad czstoci 74
Rozkad wzmacniania o staych
odstpach czasowych 335-336
Rozkad wzmacniania o zmiennych odstpach czasowych
336
Rozkad wzmacniania wedug
staych proporcji 335
Rozkad wzmacniania wedug
zmiennych proporcji 335
Rozkady wzmacniania 334-336,
338, 348
Rozmnaanie pciowe 445
Rozpoznawanie 358, 360
Rozproszenie uwagi 279
Rozumowanie 73,83,396,413-421,432
Rozumowanie dedukcyjne 413,
421,432
Rozumowanie indukcyjne 414,
421,432
Rozwizywanie
problemw
414_417, 396, 432, 499,
503,616-622
Rozwj czowieka
okresy krytyczne 163
stadia rozwojowe 162-163,
174-179
Rozwj czowieka przez cae
ycie 19, 20, 191-195, 220
teorie rozwoju w cigu caego ycia 191-193, 196
Rozwj emocjonalny 68, 179-186, 187
Rozwj intelektualny 164
Rozwj poznawczy 68, 172-179, 186
akomodacja 173-174, 176,
186,423
asymilacja 173, 176
stadia rozwoju poznawczego
174-176
struktury poznawcze wedug
Piageta 173-174
Rozwj ruchowy 68
Rozwj sensoryczny 146
Rozwj spoeczny 173, 179
-186, 187
stadia rozwoju psychospoecznego 162-163, 185-186,
191-192
stadia rozwoju psychospoecznego wedug Eriksona
185-186
Rwnolege formy testu 553
Rwnowaga psychiczna 57
Rnica istotna statystycznie
716
Rnice indywidualne 19, 564
Rnice midzykulturowe 12
Rnicowanie bodcw 319,324
Ruch indukcyjny 292
Ruch potencjau ludzkiego 689,
692, 706
Ruch pozorny 292, 300
Ruchy oczu 12, 126, 399,402
zob. te Szybkie ruchy oczu
Rytm dobowy 125-126, 134
Rytuay przejcia 196,219
Rywalizacja 580
Rzeczywisto spoeczna 604,
605, 615, 622
Rzetelno 34, 46, 553-554,
559, 579, 635
rzetelne narzdzie 46
rzetelno sdziw 557, 559
rzetelny wynik 46, 553
Samobjstwo 14, 37, 195, 218,

649-650, 651,662
Samoocena 15, 37, 55, 199,
542, 543
Samoopis 47-48, 56, 64, 439,
440, 520, 521, 546, 556-557, 579
ankieta 48
kwestionariusz 48, 56, 64,
571-574, 577, 580
wywiad 48, 56, 64, 556, 575

Samooszukiwanie si 272
Samopoznanie 190
Samorealizacja 27, 209, 689
Samorzutne odnowienie 316,
318,324
Samospeniajce si proroctwo
489, 606, 615
Samowiadomo 121, 123,
144, 690
Samourzeczywistnienie 534,
535, 536, 546
Samoutrudnianie 542, 543
Samowiedza 145,542,543,546
Sd 372, 377, 392,422-427,659
Schemat 173, 302,306, 378-380, 381, 388, 407-409,
412,432
Schemat A-B-A 54
Schemat dziaania 28, 441
Schemat eksperymentalny ex
post facto 709
Schematy poznawcze 609

Schizofrenia 627,652-655,657
Seks 16,125,215,450-460,468
Seksizm 13
Seksualno 23,198-202,452-453
dojrzao seksualna 198
dowiadczenia homoseksualne 199,450,456-460,468
orientacja seksualna 199,
453-454
skrypty seksualne 455-456,
460, 468
tosamo seksualna 184
-185,202
Sekty religijne 37, 139, 671
Selekcja hodowlana 70
Selekcja pracownikw 19
Selektywna optymalizacja 213
Sen nie-REM 126-128, 131,
132, 134
Sen paradoksalny 127
Sen REM 126-128, 131, 132,
133, 134, 135, 142, 144
Siatkwka 88, 97, 234, 235-236, 268-270, 296, 300
Sie nuronalna 103-104,105
Siy psychodynamiczne 28
Skala inteligencji Wechslera
562-563, 570,580
Skaner CT 80
Skaner PET 80, 81, 83, 260,
403, 647
Skarlenie
psychospoeczne
182
Skojarzenia sowne 569
Skrt mylowy 423
Skrypt 408-409,412,432
Suchanie dychotyczne 123,
144, 282, 283, 287
Socjolog 11
Socjologia 12
Soczewka 234, 235
Somatotyp 522
Somatyczne podoe 28
Somatyczny ukad nerwowy

91-92,93, 112
Spoeczestwo 10, 16, 24, 53
indywidualistyczne 53, 192,
461-462, 468, 669
kolektywistyczne 53, 192,
461-462, 468,668
Spostrzegana kontrola 501
Spostrzeganie 18,43,264-307
podprogowe 38
pozazmysowe 44
Spostrzeganie spoeczne 610
Spostrzeenie 10,267,306
Spjno wewntrzna 553
Spr dotyczcy kontrolowanego picia 699
Spuneryzm 398
Ssanie 158
negatywne efekty ssania 159
Stabilno czasowa 553
Stadium operacji formalnych
174, 186
Stadium operacji konkretnych
174, 179, 186
Stadium przedoperacyjne 174,
178, 179, 186
Stadium sensoryczno-motoryczne 174, 178, 179, 186
Stao ksztatu 298, 300, 306
Stao pooenia 298, 300, 306
Stao przedmiotu 174
Stao spostrzee 295-296,
300
Stao wielkoci 296-298,300,
306
Standaryzacja 45,46,555,559
Stanfordzka Skala Bineta 561,
580
Stany wewntrzne 13,14
Staro 19,191,211-220,221,
214-215
metody bada nad starzeniem si 212
nowe pogldy na starzenie
si 212-213
selektywna optymalizacja poczona z kompensacj 213
uprzedzenia wobec ludzi
starych 211-212
Statystyka 56, 60, 708-718
opisowa 56,64, 710-714
Stereotyp spoeczny 13
Steroidy 493
Stowarzyszenie do Bada i
Edukacji w Zakresie Uzalenie 156
Strach 13,14, 79,319-320,639
Strategia ataku 420
Strategia bada (porwna)
podunych 160, 165, 515
poprzecznych 161,165,515
sekwencyjnych 162, 165
Strategia proteuszowa 420
Strategia ryzyka 428
Strategia wnioskowania 422
Strefy erogenne 258, 530

Stres 52,90, 93, 133,134,484-503, 514
stres chroniczny 493, 499
stres ostry 493
wzorzec zalegajcego stresu
498
Stresor 484,485,486-489,498,
499, 500
Struktura 22
struktura psychiki 21,22, 523
struktura umysowa 393, 396
struktura zachowania 21,42
Strukturalizm 21-22, 23, 34
Studium przypadku 520
Stygmat 660, 661
Stymulacja elektryczna 78, 79-80, 88, 112, 133,439
Stymulant 102
Substytucja symptomu 677
Sugestia 42, 136
Sukces 14,464,468
Superego 531, 534, 546, 672,
674, 676, 706
Swobodne skojarzenia 673-674, 676, 706
Sygna niebezpieczestwa 12
Sylogizm 413,421
Symbol 11, 133, 144
Symboliczna reprezentacja rzeczywistoci 173
Symptomy choroby psychicznej
12
Symulacja intelektualna 17
Synapsa 97,99, 100, 103, 105,
388
przekanictwo synaptyczne
66, 99-100
Synchroniczno 160
Syndrom pustego gniazda" 194
Syndrom walcz lub uciekaj" 493
Syndrom wypalenia zawodowego 512
Syndrom zachowa typu A 512
Systematyczne odwraliwianie
zob. Desensytyzacja
Systemy aferentne 226
Systemy eferentne 226
Sytuacja totalna 590
Sytuacjonizm 586
Sytuacyjne obserwacje zachowania 556
Szacowanie wielkoci 232,234
Szalestwo 11, 69, 660
Szaman 33, 143, 660, 671, 672
Szamanizm 666
Szpital psychiatryczny 17,668,
670-671, 672, 694
Sztuczna inteligencja 12, 19,
267, 278, 395, 396
Szybkie ruchy oczu 126, 131,
132, 144
Szybko reagowania 12
lad pamiciowy 362, 382, 384,

387
lepe widzenie zob. Widzenie
lepe
lepota na barwy 241
limak 251, 252, 255, 262
mier 219-220,221
piczka 84
rednia arytmetyczna 56,713,
714
rodek halucynogenny 141-142, 145
rodek pobudzajcy 142-143,
145
rodek przeciwdepresyjny 101,
695,696
rodek psychotropowy 139,
140-143, 145,696
rodki farmakologiczne 18,116,
140
rodki masowego przekazu 38,
39, 43, 45
rodowisko 32-33, 157, 165,
214-215, 254, 430-431,
543, 567-569, 617-618,
620-621
rodowisko bodcowe 26
rodowisko fizyczne 11,28,50
rodowisko naturalne 12, 70
rodowisko pracy 19
rodowisko rodzinne 525
rodowisko spoeczne 11,28,50
rodowisko sztuczne 54
rodowisko zewntrzne 13
wiadomo 19,20,21,22,69,
90, 119-123, 144, 543
funkcje wiadomoci 119120
stany rozszerzonej wiadomoci 134
strumie wiadomoci 118
tre wiadomoci 118
zmiany wiadomoci 43
T
Tabu 25, 450
Tanatos 524
TAT 575, 576, 580
Techniki badawcze 47
analiza zachowania 47
miary fizjologiczne 47
samoopis 47
Techniki generalizacji 677,
684-685
Temperament 153, 522
Tendencja do przesuwania si
w kierunku instynktu 339
Tendencja instynktowna 614
Tendencyjno 36, 45, 46, 570
Tendencyjno obserwatora 39,
41,43, 64
Tendencyjno osobista 39,43,
64
Tendencyjno spowodowana
oczekiwaniami 40, 43, 64
Tendencyjno w reagowaniu
46, 228-229, 230, 234
Teoria 10,42,43, 63,64, 133
Teoria atrybucji 446,612,614,
616,622
Teoria autopercepcji 611-612,
616, 622
Teoria czstotliwoci 252,253,
255,262
Teoria detekcji sygnaw 229-230,234
Teoria dysonansu poznawczego
611
Teoria emocji Cannona-Barda
478-479, 484
Teoria emocji Jamesa-Langego
478, 484
Teoria
emocji
Lazarusa-Schachtera 479-480, 484
Teoria ewolucji 22, 23, 28, 70,
480-481,484
Teoria ERG 466
Teoria miejsca 252, 255, 262
Teoria oczekiwa 466
Teoria poziomw przetwarzania 375, 377
Teoria procesu przeciwstawnego 242, 243, 248, 262
Teoria rozprzestrzeniajcej si
aktywacji 399
Teoria spoecznego uczenia
si 446, 536-541, 546
Teoria sprawiedliwoci 466
Teoria tamy 260
Teoria trzech barw 242, 248,
262
Teoria wyaniania si i interakcji 118
Terapeuta 17,42
Terapia awersyjna
679-680,
685
Terapia behawioralna 667,
676-685, 697, 706, 671
Terapia biomedyczna 667,671,
692-696,706
Terapia ekspozycyjna 679,680,
685
Terapia elektrowstrzsowa 667,
692-694, 696, 706
Terapia genowa 75
Terapia Gestalt 690, 692, 706
Terapia grupowa 689-691
Terapia implozyjna 678, 685
Terapia in vivo 668
Terapia jako placebo 261,697
Terapia maeska 691-692
Terapia oparta na teorii spoecznego uczenia si 681-683
Terapia poprzez wgld 672
Terapia poznawcza 667, 685-688, 706
Terapia psychoanalityczna 25,
672-674, 676
Terapia psychologiczna 16,667,
671
Terapia racjonalno-emotywna
687, 688, 706
Terapia rodzinna 691-692

Terapia skoncentrowana na osobie 535, 536, 688-689, 692
Terroryzm 12, 27
Test 19,45,56,550-580,669
Test Apercepcji Tematycznej
(TAT) 445, 575, 576, 580
Test inteligencji StanfordBineta 559, 561-562, 570, 580
Test projekcyjny 439,440, 574-576, 580
Test psychologiczny 52, 64,
550-552, 556, 557
Test Rorschacha 301,575,576,
580
Test umiejtnoci 577
Test Uzdolnie Szkolnych 15,
16,46, 53, 549
Test Wechslera 562-563, 580
Test zdolnoci 563, 577
Testosteron 90, 93
Tczwka 234, 235
To 288, 300, 306
Tosamo 26, 191, 197
Tosamo pciowa 184
Tradycja 12
Trafno 36, 46, 554-555, 559,
570, 579, 635
Trafno fasadowa 555
Trafno teoretyczna 554
Trafno zewntrzna 554
Transdukcja 225, 233, 262, 267
Traumatyczne przeycia 191,
219
Tre jawna 131, 530,674
Tre utajona 131, 530, 674
Twardo 492
Tworzenie poj 404
Twr siatkowaty 84
Twrczo 11,14
Typ osobowoci 521-524
U
Ucieczka 14
Uczenie si 94,311-312,314,
338-348
uczenie si a wykonanie
311-312
uczenie si awersji do smaku
339-341
uczenie si poprzez obserwacj 341-342, 348, 539,
541
uczenie si regu 342-343,
348
uczenie si spoeczne 27,
536-540, 541, 546
uczenie si zachowa prospoecznych 180-184,202-203
Ukad endokrynny 152
Ukad dokrewny 85, 89-93,
94, 112
Ukad hormonalny 69,90,514
Ukad krwionony 89
Ukad limbiczny 82, 84-85,

88,89, 101, 112,474
Ukad nerwowy 18,89,21,24,
28, 69, 77, 78, 89-93, 94-110, 112, 134,473, 514
Ukad parasympatyczriy 92, 93,
112
Ukad sympatyczny 92, 93,
112
Ukad wydzielania wewntrznego 18, 24
Ukryta teoria osobowoci 520
Ukryte wymagania sytuacji badawczej 598
Ukryty obserwator 137
Umiejtnoci 10, 169
Umiejscowienie kontroli zob.
Poczucie umiejscowienia
kontroli
Umys 11, 12, 19, 20, 117, 144
Upoledzenie
emocjonalne 27
fizyczne 27
Uprzedzenie 10, 13, 39, 44,
45,63,211,607, 615, 622
Urojenie 142, 272, 413, 652,
653,658
Uspoecznienie 180-184
Uwaga 12, 123, 279-287, 306
definicja uwagi 287
funkcje uwagi
282285,
287
mechanizmy uwagi
uwaga selektywna 363
Uzalenienie 31, 61-62, 76-77, 102-103, 140-143,
458-459, 544-545, 677,
698-699
Uzalenienie fizjologiczne 103,
140
Uzalenienie psychologiczne
103, 140
Uzdrawianie obrzdowe zob.
Obrzdowe uzdrawianie
W
Walidacja na podstawie jednomylnoci 120
Warto centralna 56, 712-713
Warunki kontrolowane 13
Warunki laboratoryjne 12
Warunkowanie 18, 26, 344
Warunkowanie apetytywne 319
Warunkowanie awersyjne 319
Warunkowanie drugiego rzdu
Warunkowanie instrumentalne
zob. Warunkowanie sprawcze
Warunkowanie klasyczne 310,
314-324,348,677
Warunkowanie nastpcze 317
Warunkowanie nastpcze ladowe 317
Warunkowanie rwnoczesne
317
Warunkowanie sprawcze 310-311, 325-338, 348, 677,

680, 685, 706
Warunkowanie wsteczne 317
Warunkowy czynnik wzmacniajcy 331-332, 338, 348
Wdrukowanie 180
Weryfikacja 43,44
Wgld 27, 344
Wizanie 334, 338, 348
Widzenie lepe 238, 248
Wiedza 11, 14
wiedza deklaratywna 408
wiedza metapoznawcza 418,
422, 432
wiedza potoczna 16
Wiek chronologiczny 149
Wiek rozwojowy 149
Wiek umysowy 560
Wiek ycia 560, 561
Wielka Pitka 525-526, 528,
546
Wieloznaczno
273-276,
306
Wniosek psychologiczny 11
Wnioskowanie 14, 396, 422,
432
Wnioskowanie niewiadome
277, 296, 298
Wnioskowanie statystyczne 56,
64, 714-716
Wola 22
wolna wola 20, 23, 27
Wraenie 18, 21, 225, 233,
262,271
;
Wskazwki suce wydobywaniu 357, 374, 377, 388
Wskanik behawioralny 27, 29,
438
Wskanik dziedzicznoci 568
Wskanik podstawowy 15
Wskanik procesw wewntrznych 162
Wsparcie 122, 180-184, 218,
671
Wsparcie spoeczne 180-184,
218,671
Wspomnienie przedwiadome
121, 122, 123, 144
Wspczynnik korelacji 51, 52,
56
Wstpna selekcja cech 282-284, 287, 306
Wstrzsy elektryczne 17
Wychowanie 23, 25
Wychowanie krzyowe 183
Wydajno pracy 12,19,51,52
Wydobywanie z pamici 357,
360, 367-368, 374, 382, 388
Wygaszanie 316, 318, 324,
329, 330, 334, 337, 348,
680-681,685,706
Wygaszanie zachowania sprawczego 328
Wyjanianie 13
przyczynowe wyjanianie 16
Wykonanie 311
Wykorzystywanie seksualne 23
Wymiar cigy 522
Wyobrania ejdetyczna 372,
373
Wypalenie zawodowe 512
Wyparcie 122, 123, 383, 384,
531, 534, 676, 706
Wyposaenie genetyczne 15,
25
Wysoko dwiku 249-250,
255
Wytwr 49
wytwory zachowania 49
Wyuczona bezradno 337,
338,348,464,497,585,646
Wywiad 45, 48, 56, 64, 556,
669
Wzgldna paralaksa ruchu 294,
300
Wzgrze 82,84,88,127,384,
385
Wzmacnianie 17, 333, 334,
348
Wzmocnienie negatywne 328,
330
Wzmocnienie pozytywne 26,
328, 329, 330, 680, 685,
706
Wzorce zachowania 14,16,18,
27,42,49,50,88, 165,667
Wzorzec zalegajcego stresu
zob. Stres
Zaburzenia behawioralne 17
Zaburzenia emocjonalne 17
Zaburzenia paranoidalne 653,
658
Zaburzenia pod postaci somatyczn 75
Zaburzenia rozwojowe 74
Zaburzenie afektywne 644-648,651,662
Zaburzenie dwubiegunowe zob.
Psychoza dwubiegunowa
Zaburzenie dysocjacyjne 637-638
Zaburzenie lkowe 639-644,
651, 662,672
Zaburzenie lkowe w postaci
fobii 639-641
Zaburzenie lku uoglnionego
639, 662
Zaburzenie neurotyczne 25,
634
Zaburzenie obsesyjno-kompulsywne 641-642, 651, 662,
679
Zaburzenie osobowoci 636,
650
Zaburzenie osobowoci wielorakie 637
Zaburzenie psychiczne 20, 24,
74, 75, 101, 626-628, 635-651
Zaburzenie psychoseksualne
635
Zaburzenie psychosomatyczne
495
Zaburzenie psychotyczne 634
Zaburzenie rozwojowe 74
Zachowanie 14, 19, 24, 26, 30,
73-82, 112, 346-347, 348,
676
anormalne zachowanie 24,
627-628, 676, 685
biochemiczne podstawy zachowania 12
biologiczne podoe zachowania 10
determinanty zachowania
15,30, 34
genetyczne uwarunkowania
zachowania 73-75, 149-154
irracjonalne zachowanie 14,
43
kierowanie zachowaniem
12
korelaty zachowania 38
wzorce zachowania 14, 15,
150
Zachowanie sprawcze 327,
337
Zakres pamici bezporedniej
364, 368
Zakres zmiennoci 56
Zaleno od kontekstu 371
Zaleno od pola 298-299
Zaleno od stanu 371
Zaamanie 10
Zamykanie 288, 300
Zapobieganie chorobom 506
Zasada inwariancji 427
Zasada Premacka 332, 333
Zasada salwy 253, 255
Zasada specyficznoci kodowania 371,377,378
Zasada wspzmiennoi 613-614
Zasada wszystko albo nic"
Zatapianie" 679, 685
Zawd 30
analiza zawodu 577
Zawj ktowy 88
Zbieno trjczonowa 330,
331,338,348
Zbieno
zachowania
i
wzmocnienia 327-333, 348
Zbiorcze studium przypadku
520
Zboczenia seksualne 16, 635,
679
Zdarzenia intrapsychiczne 529
Zdawanie sobie sprawy 26,
119
Zdrowie 13, 504
zdrowie pene 504
zdrowie psychiczne 27, 68
Zesp Downa 74
Zesp stresu pourazowego
497, 499
Zesp zachowa typu A 512

Zjawiska wewntrzne 12, 47
mylenie 12
planowanie 12
rozumowanie 12
tworzenie 12
Zjawisko
paranormalne 59
psychologiczne 23, 24
spoeczne 23, 24
Zjawisko (j> 292
Zudne zwizki 280, 287
Zudzenie 138, 270, 272-276,
278, 279, 295
Zmienna 43, 47
Zmienna dyspozycyjna 15,19
Zmienna niezalena 15, 16,

46, 53, 54, 55, 56, 165, 317,
709
Zmienna organizmiczna 15, 19
Zmienna poredniczca 14,
438, 440, 523
Zmienna reaktywna 45
Zmienna sytuacyjna 15, 19, 532
Zmienna rodowiskowa 15,75
Zmienna uboczna 46
Zmienna wskanikowa 149
Zmienna wynikowa 47
Zmienna zakcajca 14, 45,
46, 48, 53, 700
Zmienna zalena 15, 53, 55,
317,402,440

489, 493
Zmys kinestetyczny 255, 262
Zmys rwnowagi 255, 262
Zmysowo 224
Zmysy skrne 258, 262
Znacznik biologiczny 655
Zncanie si 702-703
Znieksztacenie danych 13,
381
Znieksztacenie optymistyczne
428, 432
Znieksztacenie poznawcze
424-427, 432
Znieksztacenie rzeczywistoci
13
Znieksztacenie zakotwiczenia
425, 432
Zwizek midzy bodcem
a reakcj 13
Zwizek przyczynowy 15, 52,63
Zwizek S-R 15
renica 12,92,93,234,235,237
aoba 217
ycie psychiczne 2 1 , 2 2
Wykaz rde rysunkw, tabel i fotografii
Prawa do wszystkich fotografii, tabel i rysunkw, do ktrych nie podano poniej rda, nale do Scott, Foresman.
Zastosowane skrty: G - gra, D - d, L - lewa, P - prawa, - rodek, W - wszystkie
Rozdzia 1
9
E. Warmiski/Archiwum Ilustracji PWN
16
Sidney Harris
18 Rysunek 1.1. A. Howard i in., The Changing Face of American Psychology. A Report fivm the Committee of Employment
and Human Resources, American Psychologist", t. 41,
s. 1311-1327. Copyright 1986 by the American Psychological Association. Reprinted with permission. APA is not
responsible for the accuracy of this translation. Rysunek
1.2. 1989 APA Directory, compiled by the Office of Demographic Employment and Educational Research. Copyright by the American Psychological Association.
Reprinted by permission. APA is not responsible for the
accuracy of this translation.
20
21
22
25
29
32
WGBH Boston
Archiwum Ilustracji PWN
Punch's Almanach for 1882
E. Warmiski/Archiwum Ilustracji PWN
D. Rczko/Archiwum Ilustracji PWN
Rozdzia 2
37
43
44
47
50
51
62
Tomasz Gamdzyk
Sidney Harris
Sidney Harris
Sidney Harris
J. Wolski/Archiwum Ilustracji PWN
Anna Raiter-Rosiska
Agencja Young and Rubicam
Rozdzia 3
67
68
70
73G
73D
75
76
7:8
79
80
81G
81D
83
84
86
102
107
Piotr Kubiak WGBH Boston

Rysunek 3.2. Robert Lewin, Human Evolution. An Illustrated
Introduction.
Barbara Gadacz
Barbara Gadacz
Warren Anatomical Museum, Harvard University Medical
School
Montreal Neurological Institute
ELSCINTCORP. CO.IL.
Steven E. Petersen, Washington University School of
Medicine, St. Louis.
Dan McCoy/Rainbow
Rysunek 3.4. Lynn 0'Kelley
Tomasz Gamdzyk
110
Rysunek 3.24. R. W. Sperry, The Harvey Lectures, seria 62.

Copyright 1968 by Academic Press.
Rozdzia 4
115
117
121P
124
126
128
132
136
Anna Raiter-Rosiska
John W. Verano/Division of Physical Anthropology,
National Museum of Natural History/Smithsonian Institution.
Rysunek 4.1 .B. Roger N. Shepard, Mind Sights. 1990 by
Roger N. Shepard.
Tomasz Gamdzyk
1977J. Allan Hobson and Hoffman-La Roche Inc./Courtesy DREAMSTAGE
Rysunek4.3. H. P. Roffwarg i in., OntogeneticDevelopment of
the Human Sleep-Dream Cycle, Science", April 1966,
t. 152, nr 9, s. 604-619. Copyright 1966 by AAAS.
Reprinted by permission of the American Association for
the Advancement of Science.
Rysunek 4.4. Lynn 0'Kelley. Skopiowany z: M. E. Challinor
in Kiester, Images ofthe Night, Science", May/June 1980.
WGBH Boston
Rozdzia 5
147
151
152
154
155
156
160
161
163
164
D. McKay
Rysunek 5.1. Mary M. Shirley, The First Two Years.
Reprinted by permission ofthe University of Minnesota
Press.
Rysunek 5.2. Lynn 0'Kelley. Przerysowane z: W. M. Cowan,
The Brain. Copyright 1979 by W. H. Freeman and Company. Reprinted by permission.
Rafa ochowski
Bibliotheque Nationale
Anna Raiter-Rosiska
Beata Chromik
Tabela 5.2. L. P. Lipsitt and H. W. Reese, Child Development,
s. 18. Copyright 1979 by HarperCollins Publishers.
Teresa Skrzypkowska
Rysunek 5.5. R. W. Thatcher Human Cerebral Hemispheres
Develop at Different Rates and Ages, Science", t. 236,
s. 1110-1113. Copyright 1987 by AAAS. Reprinted by
permission of the American Association for the Advancement of Science.
166
174L
174P
178
Rysunek 5.6. George Ancona

Rafa ochowski
Urszula Krl
Rysunek 5.9. Przedruk z: Renee Baillargeon, Representing
the Existence and the Location ofHidden objects. Object Permanence in 6- and 8-Month-Old Infants, Cognition" 23
(1986), s. 21-41. Copyright 1986, with permission
from Elsevier Science.
180
Thomas McAvoy 1955/Life Magazine Time Warner Inc.
Rozdzia 6
189
197L
197P
198
Boena Kdzierzawska
MosaiQue Photo
James Chimbidis/Tony Stone Worldwide
Tabela 6.2. Adaptacja z: Daniel Offer, Eric Ostrov i Kenneth I. Howard, The Adokscent. A Psychological Self-Portrait. Copyright 1981 by Basic Books, Inc. Reprinted
by permission of the Basic Books, a member of Perseus
Books, L.L.C. Rysunek 6.1. Psychopathology, D. Magnusson i A. Ohman (red.) Oiiando, Florida, Academic Press,
1987, s. 225.
200
205
Tomasz Gamdzyk
Tabela 6.4. D. J. Levinson, A Conception ofAdult Development, American Psychologist", t. 41, s. 3-13. Copyright
1986 by Sterling Lord/Literistic Agency.
206G Harley Schwadron
206D Tabela 6.5. George yaillant Adaptation to Life. Copyright
1977 by George E. Vaillant.
211PL WGBH Boston
214
Tomasz Gamdzyk
Rozdzia 8
265
273
Tomasz Gamdzyk
Rysunek 8.5. M. W. Levine, J. Shefner, Fundamentals of
Sensation and Perception. Reprinted by permission of
Michael W. Levine.
275G Victor Vasarely Gestalt Bleue
275DL M. C. Escher Heirs, Collection of C. V. S. Roosevelt,
Washington, D.C./Cordon Art-Baarn-Holland.
275DP Slave Market and the Disappeang Bust ofVoltaire, olej, 1940,
Collection of The Salvador Dali Museum, St. Petersburg",
Florida. Copyright 1998 Salvador Dali Museum, Inc.
276
NASA
280
Rysunek 8.8.1. Rock i D. Gutman, The Effect oflnattention on
Form Perception, Journal of Experimental Psychology.
Human Perception and Performance", I. Copyright
1981by the American Psychological Association. Reprinted
with permission. APA is not responsible for the accuracy of
this translation.
281
Rozdzia 7
282
223
226
227
283
228D
231
232
233
237
239G
239D
240G
243
247
Brown Brothers
Stephen Dalton/Photo Researchers

Tabela 7.1. Adapted by permission from The Encyclopedic
Dictionary ofPsychology, wyd. 3, s. 254. Copyright 1986
by the Dushkin Publishing Group, Inc.
Tabela 7.2. Roger Brown, Eugene Galanter i Eckhard
H. Hess, New Directions in Psychology. Copyright 1962
by Holt, Rinehart and Winston, Inc. Reprinted by permission of Dr. Eugene Galanter.
Tabela 7.3. Atkinson i in., Introduction to Psychology,
wyd. 10. Copyright 1990 by Harcourt Brace
Jovanovich, Inc.
Rysunek 7.4. W. A. Rosenblith, Sensory Communication.
Copyright 1961 by the Massachusetts Institute of
Technology. Reprinted by permission of MIT Press.
Rysunek 7.6. Floyd E. Bloom i Aiiyne Lazerson Brain,
Mind, and Behavior (wyd.popr.). Copyright 1985,1988
by the Educational Broadcasting System. Used with permission of W. H. Freeman and Company.
Rysunek 7.10. Adaptacja z: John P. Frisby, Seeing. Illusion,
Brain and Mind. Copyright 1979 by John P. Frisby.
Reprinted by permission of Oxford University Press.
J. Babicki/Archiwum Ilustracji PWN
Fritz Gro 1944/Life Magazine Time Warner Inc.
WGBH Boston
Rysunek 7.17. J. Frisby, Seeing. Illusion, Brain, and Mind.
Oxford University Press, 1980. The Kobal Collection/

/Super-Stock International.
251
Rysunek 7.20. D. C. Miiler, The Science of Musical Sounds,
Macmillan Company, 1926. Reprinted by permission of
Case Western Reserve University.
253
Rysunek 7.22. Ernest Glen Weaver, Theory of Hearing.
Copyright 1949 by John Wiley and Sons, Inc. Reprinted by permission.
254
K. widerski/Archiwum Ilustracji PWN
259GD Courtesy Dr. Darrell Tanelian
260
Fuji Photos/The Image Works
291
293
294
295
297
299
301
302
304D
Rysunek 8.9. Ann Triesman, Features and Objects in Visual Processing, Scientific American", November 1986.
Copyright 1999Jerome Kuhl.
Rysunek 8.10. AnneTriesman, Features and Objects in Visual Processing, Scientific American", November 1986.
Copyright 1999 Jerome Kuhl.
Rysunek 8.11. Roy achman, Janet I. achman i EarI
C. Butterfield, Cognitive Psychology and Information Processing. An Introduction. Reprinted by permission of the
Lawrence Erlbaum Associates. Inc.
Rysunek 8.20. A. i D. L. S. Penrose i R. Penrose, lmpossible objects: A Special Type ofVisual Illusion, British Journal
ofPsychology", 1958, t. 49, s. 31-33. Reprinted by permission of The British Psychological Society.
Rysunek 8.22. Stanley Coren, Clare Porac, Lawrence
M. Ward, Sensation and Perception. Copyright 1979 by
Harcourt Brace Jovanovich, Inc.
Rysunek 8.23. (zdjcie) Holt Studios/Earth Scenes
Rysunek 8.24. Adaptacja rysunku 38 The Perspective of
a Pavement", James W. Gibson, The Perception ofthe Visual World. Copyright 1951 by Houghton Mifflin Company. Adapted by permission.
Rysunek 8.25. Susan Schwartzenberg/The Exploratorium for Scott, Foresman
Dr. Peter Thompson, University of York, England
Rysunek 8.28.A. R. Price, Droodles. Copyright 1953,
1980 by Price Stern Sloane, Inc., Los Angeles. Rysunek
8.28.B. I. Rock, The Logic of Perception. Copyright by
Sylvia Rock.
Rysunek 8.29.A. D. Marr and H. K. Nishihara, Representation and Recognition of the Spatial Organization of ThreeDimensional Shapes, Proceedings of the Royal Society of
London, 1978, s. 200B. Rysunek 8.29.B. I. Biederman,
Recognition by Components. A Theory ofObject Recognition,
Computer Vision Graphics and Image Processing",
1985, s. 32.
Roger N. Shepard, Mind Sights. 1990 by Roger N. Shepard.
315D
316

Rysunek 9.2. William Buskist, Psychology. Copyright 1991
by HarperCollins Publishers. Inc.
317
Rysunek 9.3. Copyright HarperCollins Publishers. Inc.
318
Rysunek 9.4. Lawson, Goldsten, Musty, Principles and
Methods ofPsychology. Copyright 1975 by Oxford University Press. Inc.
319
Dr. Philip G. Zimbardo
320
322
Tomasz Gamdzyk
323
Rysunek 9.5. William Buskist, Psychology. Copyright 1991
by HarperCollins Publishers. Inc. Rysunek 9.6. Robert
A. Rescorla Predictability and Number Pairings in Pavlovian Fear
Conditioning, Psychonomic Science", t. 4. nr 11. Reprinted
by permission ofthe Psychonomic Society. Inc.
324
Rysunek 9.7. William Buskist, Psychology. Copyright
1991 by HarperCollins Publishers, Inc.
326
Richard Wood/The Picture Cube
327
Rysunek 9.9. Christopher Peterson, Introduction to Psychology.
Copyright 1991 by HarperCollins Publishers, Inc.
332
Yerkes Primate Research Center, Emory University
336
Reprinted with permission from Psychology Today"
magazine. Copyright 1985 (Sussex Publishers, Inc.).
340
Rysunek 9.11. Sam Revusky, John Garcia, Learned Association 0ver Long Delays W: The Psychology of Learning and
Motivation", t. IV, Gordon H. Bower (red.). Oiiando. Florida, Academic Press, 1970.
341W Stuart R. Ellins
343G Rysunek 9.12. E. C. Tolman and C. H. Honzik, Degrees of
Hunger, Reward and Nonreward, and Mae Learning in Rats,
University of California Publication in Psychology", t. 4,
nr 16, December 1930. Reprinted by permission ofthe
University of California Press.
343D
361
366
367
371
374
Rozdzia 9
309
313
315G
Anna Raiter-Rosiska
376
Sidney Harris
Rysunek 10.2. Roberta Klatsky, Human Memory. Structures and Processes, wyd. 2. Copyright 1975, 1980 by
W. H. Freeman and Company. Used with permission.
Rysunek 10.3. Adaptacja z: George Speiiing, The Information Available in Brief Visual Presentationsin,
Psychological Monographs. General and Applied",
t. 174, nr 11, cay nr 498. Copyright 1960 by the
American Psychological Association, Inc.
Rysunek 10.5. Lloyd R. Peterson i Margaret Jean Peterson, Short-Term Retention oflndMdual Verbal Items, Journal of Experimental Psychology", September 1959, t. 58,
nr 3. Copyright 1959 by the American Psychological
Association, Inc.
Rysunek 10.6. Saul Sternberg High Speed Scanning in
Human Memory Science", t. 153, s. 652-654, Rysunek 1,
5 August 1966. Copyright 1966 by AAAS.
WGBH Boston
Rysunek 10.7. T. Engen, Remembering Odors and Their Names,
American Scientists" 1987, t. 75. s. 498. Reprinted by permission of Sigma XI, The Scientific Research Society.
Rysunek 10.9. Murray Glanzer i Anita R. Cunitz, Two Storage
Mechanisms in Free Recall, Journal of Verbal Learning and
Yerbal Behayior". Copyright 1966 by Academic Press, Inc.
William Hubbell/Woodfin Camp and Associates

Rozdzia 11
391
393
394
395G
395D
397
400
401
402G
402D
404
405
406
407
411
412
Rozdzia 10
355
359
380
385
387
413
415
419
420
425
428
429
431
I. Sobieszczuk, L. Wrblewski/Archiwum Ilustracji PWN.

Rysunek 11.1. Robert L. Solso, Cognitive Psychology,
wyd. 3. Copyright 1991 by Allyn and Bacon. Reprinted
by permission.
Sidney Harris
Courtesy Professor David Rumelhart
WGBH Boston
by permission.
Rysunek 11.4. Science", t. 239, 8 January 1988, s. 163.
WGBH Boston
Rysunek 11.5. Endel Tulving, American Scientist", July-August 1989, s. 365, zdjcie: Dr. David Bryant,
North-eastern University, Boston.
Teresa Skrzypkowska
Rysunek 11.6.B. British Journal of Psychology" 72,
s. 499-503. The British Psychological Society.
Rysunek 11.7. Psychological Science", t. I, nr 2, March
1990. Published by The American Psychological Society.
Rysunek 11.8. Collins i Quillan, Retrieval Time from Semantic
Memory, Journal of Verbal Learning and Verbal Behavior",
t. 8, s. 240-47. Copyright 1969 by Academic Press, Inc.
by permission.
by permission.
Sidney Harris
Rysunek 11.13. Wayne A. Wickelgren, How to SoWe Problems. Elements of a Theory ofProblems and Problem SoMng.
Copyright 1974 by W. H. Freeman and Company. Used
with permission.
Rysunek 11.14. Driver i Humphries, Protean Belmvior. The
Biology of Unpredictable Behavior, 1988. Reprinted by permission of Oxford University Press.
Rysunek 11.15. Driver i Humphries, Protean Behavioi. The
Biology of Unpredictable Behavior, 1988. Reprinted by permission of Oxford Uniyersity Press.
WGBH Boston
Sidney Harris
Leslie Illingworth/Courtesy The National Library of Wales
J. Kkol/Archiwiim Ilustracji PWN
Rozdzia 12
435
439
A. Czerny/Archiwum Ilustracji PWN

Rysunek 12.2. C. J. Warden, Animal Motivation. Experimental Studies on the Albino Rat. Copyright 1931 by Columbia Uniyersity Press. Reprinted by permission.
442W Anna Szymaska
443
Rysunek 12.4. Rathus, Psychology, wyd. 3. Copyright
1987 by Holt, Rinehart and Winston, Inc. Reprinted by
permission.
444D
446
453
455
463
464
WGBH Boston
SuperStock Polska
Rysunek 12.6. J. H. Gagnon, Human Sexiialities, s. 207.
Copyright 1977 by HarperCollins Publishers, Inc.
1983, Punch Publs., Ltd./Reprinted by permission, Los
Angeles Times Syndicate
Rysunek 12.8. Adaptacja z: Bernard Weiner, Human Motivation. Copyright 1980 by Bernard Weiner. Reprinted
by permission of the author.
WGBH Boston
Rozdzia 13
471
475

Rysunek 13.1. William H. Frey II i in., Crying Behavior in
the Human Adultin Integratwe Psychiatry, September/October 1983. Academia Medicina Psychiatria, New York.
475
Bili Kelley
476
Rysunek 13.2. Robert Plutchik, A Language for the Emotions, Psychology Today", February 1980. Copyright
1980by Sussex Publishing.
478
Rysunek 13.3. Rathus, Psychology, wyd. 3. Copyright
1987 by Holt, Rinehart and Winston, Inc. Reprinted by
permission.
482
Rysunek 13.4. Paul Ekman and Friesen's Unmasking the
Face, 1975.
483W Paul Ekman The Faces ofMan, 1980.
484G Archiwum Ilustracji PWN
484D R. Nawrocki/Archiwum Ilustracji PWN
487
Tabela 13.2. Adaptacja Tabeli 3, Kerry Chamberlain,
Sheryl Zika, The Minor Events Approach to Stress. Support
for the Use of Daily Hassles British Journal of Psychology"
1990, t. 81, s. 475. Copyright The British Psychological Society. Reprinted by permission.
490
Barbara Gadacz
491
Tabela 13.3. Adaptacja z: I. L. Janis and L. Mann, Decision
Making. A Psychological Analysis of Conflict, Choice, and
Commitment, s. 333. Copyright 1977 by The Free
Press, a Division of Macmillan, Inc. Adapted with permission of The Free Press.
492L T. Kuchciski/Archiwum Ilustracji PWN
492P
Jakub Tokarski
495
Rysunek 13.7. Michael S. Gazzaniga, Psychology, HarperCollins Publishers, Inc., rys.7.10. Copyright 1980 by
Michael S. Gazzaniga.
Tabela 13.4. Feuerstein, Health Psychology,. New York:
Plenum Publishing Corporation, 1986, tabela 6.1., s. 147.
Reprinted with permission.
496
WGBH Boston
502LP WGBH Boston
505
Tabela 13.7. Healthy Peopie 2000, Center for Disease
Control Morbidity and Mortality Reports", 5 October
1990, t. 39, s. 695. Published by the Department of
Health and Human Services.
506
Tabela 13.8. Adaptacja z: MonthlyWtal Statistics Report,}anuary 1991. Published by the Center for Disease Control.
508
Rysunek 13.9. Health and Human Senices, Office of Disease Prevention and Health Promotion.
509
Tabela 13.10. AlDSweek, San Francisco Examiner-Chronicle", 4 August 1991, s. 32.
511
Barbara Gadacz
Rozdzia 14
517
520
522
524
530
539
544
Wide World Photos

Barbara Gadacz
Zentralbibliothek, Zurich
Rysunek 14.2. H. J. Eysenck, The Ineuality ofMan. Copyright 1973 by HansJ. Eysenck. Reprinted by permission of the author.
Punch/Rothco
Boena Kdzierzawska
EastNews
598
599
601
Rozdzia 15
549
551
557
562G
562D
564
566
568
569
572
575
Tomasz Gamdzyk
EastNews
Rysunek 15.1. J. D. Matarazzo, Wechsler's Measurement
and Appraisal of Adult Intelligence, wyd. 5. Copyright
1972 by Oxford University Press, Inc.
Simulated items similar to those in the Wechsler Adult
Intelligence Scal. Third Edition. Copyright 1997 by
The Psychological Corporation, a Harcourt Assessment
Company. Reproduced by permission. Ali rights
reserved. Wechsler Adult Intelligence Scal" and
WAIS" are registered trademarks of the Psychological
Corporation.
Rysunek 15.2. J. P. Guilford, Way Beyond the /Q. Gnid to
Impiwing Intelligence and Creativity, Buffalo,.New York,
Barely Limited 1977, s. 161.
J. Multarzyski/Archiwum Ilustracji PWN
Tabela 15.1. T. J. Bouchard Jr, M. McGue, Familial Studies
of Intelligence: A Review, Science" 1981, t. 212, s. 1055-1059. Copyright 1981 bytheAAAS.
Rysunek 15.3. Jerome H. Waller, Achievement and Social
Mobilit. Relationships Among /Q Score, Education and Occupation in Two Generations, Social Biology", September
1971, t. 18, nr 3. Copyright 1971 by The American
Eugenics Society, Inc. Rysunek 15.4. Adaptacja z:
S. Scarr, R. A. Weinberg, /. Q. Test Performcmce of Black
Children Adopted by White Families, American Psychologist", 1976, t. 31, s. 726-739. Copyright 1976 by the
American Psychological Association. Adapted by permission. APA is not responsible for the accuracy of this
translation.
Rysunek 15.5. The Minnesota Multiphasic hwentory
(MMPI). Copyright 1943 and renewed 1970 by the University of Minnesota. Reprinted by permission of the
University of Minnesota Press.
Rysunek 15.6. Reprinted by permission of the publishers
Henry A. Murray, Thematic Apperception Test, Cambridge,
Massachusetts, Harvard University Press, Copyright
1943 by the President and Fellows of Harvard College;
1971 by Henry A. Murray.
Rozdzia 16
583
Dr. Philip G. Zimbardo
584W Dr. Philip G. Zimbardo
590
Alan Funt
592GP Rysunek 16.2. William Vandivert
594
WGBH Boston
595W Dr. Ronald Lippitt
Rysunek 16.3. A. G. Miller, The Obedience Experiments.

A Case Study of Contiwersy in the Social Sciences. Copyright 1986 by Praeger Publishers, an imprint of Greenwood Publishing Group, Inc.Westport, Connecticut,
USA. Reprinted by permission.
Wide World Photos
Rysunek 16.4. Adaptacja z: Darley, atane, Bystander lntervention in Emergencies. Dijfiision ofResponsibilities, Journal of
Personality and Social Psychology", 1968, t. 8, nr 4, s. 377-384. Copyright 1968 by the American Psychological
Association. Adapted by permission. APA is not responsible
for the accuracy of this translation.
602
EastNews
6D8W Courtesy Mrs. Jane Elliott
613
Rysunek 16.5. F. Heider, M. Simmel, An Experimental Study
of Apparent Behavior American Journal of Psychology",
1944, t. 57, s. 243-59. Copyright 1944 by the Board of
Trustees of the University of Illinois.
617
A. Achmatowicz-Otok/Archiwum Ilustracji PWN
619
Rysunek 16.6. S. Keen, Faces ofthe Enemy: Reflections ofthe
Hostile Imagination. HarperCollins Publishers, Inc. Copyright 1986 by Sam Keen.
620
Tomasz Gamdzyk
Rozdzia 17
625
626
Tomasz Gamdzyk
The Advertising Council Inc. and the American Mental
Health Fund.
628
Rysunek 17.1. Mental Healthfor Canadians. Striking a Balance. Minister of National Health and Welfare, 1988, s. 9.
629G Rysunek 17.2. Mental Health for Canadians. Striking a Balance. Minister of National Health and Welfare, 1988, s. 9.
629D Archiwum Ilustracji PWN
638
Tabela 17.2. R. Schults, B. G. Braun, R. P. Kluft, Multiple Personality Disorder. Phenomenology ofSelected Variables in Comparison to Major Depression, Dissociation", 1989, t. 2, s. 45.
640
Tabela 17.3. David L. Rosenhan, Martin E. R.Seligman./lbnoimal Psychology, Copyright 1984 by W. W. Norton and Company, Inc. Reprinted by permission of W. W. Norton and
Company, Inc.
641
SIPA SPORT/EastNews
643
Tomasz Gamdzyk
648
Rysunek 17.4. Rosenthal i in., Archives of General Psychiatry", 1984, t. 41, s. 72-80. Reprinted by permission.
Copyright 1984 by American Medical Association.
649
Tabela 17.5. Mortality, 1989, National Center for Health
Statistics.Washington, District of Columbia.
650
WGBH Boston
652
Tabela 17.6. Diagnostic and Statistical Manua of Mental

Disorders, wyd. 3. Revised. Copyright 1987 by the
American Psychiatrie Association. Reprinted with permission Inst. Psychiatrii i Neurologii - Warszawa.
Rysunek 17.5. Daniel R. Hanson i in., Genetic Theories and
the Validation of Psychiatrie Diagnosis. Implications for the
Study of Children ofSchizophrenics, Journal of Abnormal
Psychology", 1977, t. 86, s. 575-588. Copyright 1977
by the American Psychological Association, Inc. Reprinted with permission. APA is not responsible for the accuracy of this translation.
654
655
Rysunek 17.6. Guttesman, Schizophrenia Genesis. Copyright 1991 by Irving I. Gottesman. Used with permission by W. H. Freeman and Company.
Rozdzia 18
665
K. Mazurkiewicz/Archiwum Ilustracji PWN
666
A. Mazurkiewicz/Archiwum Ilustracji PWN
670
National Library of Medicine, Bethesda, Maryland
675
678
Tabela 18.1. J. Wolpe, The Practice of Behavior Therapy,
wyd. 2. Copyright 1973 by Pergamon Books Ltd.
681
Rysunek 18.1. Cook i in., Journal of Abnormal Psychology", t. 94, s. 603. Copyright 1985 by the American Psychological Association. Adapted by permission.
APA is not responsible for the accuracy of this translation.
682
Rysunek 18.2. Albert Bandura, Modeling Therapy. Reprinted
by permission ofthe author (wykres); Dr. Philip G. Zimbardo (zdjcie)
684
Tabela 18.2. Adaptacja z: Sheldon J. Korchin, Modern
Clinical Psychology: Principles of Inteiyention in the Clinic
and Community, by. Copyright 1976 by Sheldon J. Korchin. Reprinted by permission of Basic Books, a member
of Perseus Books, L.L.C.
686
Rysunek 18.3. A. Agras, Panie, 1988, s. 69.
689
WGBH Boston.
691
Robert Neubecker
698
Tomasz Gamdzyk
700
Rysunek 18.4. Weissman i in., American Journal of Psychiatry", 1979, t. 136, s. 555-558.
701
Rysunek 18.6. I. Ilkin i in., NIMH Treatment of Depression Collaborative Research Program, General Psychia-
try", t. 46, rysunek 1, s. 976. Reprinted by permission.

702
Barbara Gadacz

Psychologia I Życie

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Psychologia I Życie

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Psychologia i ycie

Copyright 1992 by Philip G. Zimbardo, Inc.

Copyright for the Polish edition

Przedmowa do wydania polskiego

Badanie tajemnic psychiki i zachowania

Psychologia: definicje, cele i zadania

Historyczne podstawy psychologii

Wspczesne kierunki w psychologii

Autorzy waniejszych prac

Metody bada psychologicznych

Problemy etyczne w badaniach na ludziach i zwierztach

Jak sta si rozwanym konsumentem" bada naukowych

Autorzy waniejszych prac

Biopsychologia i nauka o ukadzie nerwowym

Pocztek cyklu yciowego

Rozwj spoeczny i emocjonalny

Ewolucja, dziedziczno i zachowanie

Ukad dokrewny i ukad nerwowy

Ukad nerwowy w dziaaniu

188 Rozwj w cigu caego ycia

Ukad nerwowy i wiadome dowiadczenie

Rozwj przez cae ycie

1 1 0 Nasz reagujcy mzg

1 1 3 Autorzy waniejszych prac

Autorzy waniejszych prac

114 Psychika, wiadomo i stany alternatywne

1 1 7 Mzg, psychika i dusza

Codzienne zmiany wiadomoci

Stany rozszerzonej wiadomoci

143 Postscriptum: dlaczego wiadomo?

Autorzy waniejszych prac

2 6 3 Autorzy waniejszych prac

Sensoryczny obraz rzeczywistoci

Pamitanie jako proces wytwrczy

Odbir wrae, percepcja, identyfikacja i rozpoznawanie

Autorzy waniejszych prac

Procesy organizuja.ee percepcje,

Procesy identyfikacji i rozpoznawania

Autorzy waniejszych prac

Rozumowanie i rozwizywanie problemw

Sdzenie i podejmowanie decyzji

Badania nad uczeniem si

Warunkowanie klasyczne - uczenie si przewidywalnych sygnaw

Warunkowanie sprawcze - uczenie si o konsekwencjach

Autorzy waniejszych prac

Uczenie si, biologia i procesy poznawcze

>. ' ' %

Motywacja osigni i pracy

Autorzy waniejszych prac

Jak radzi sobie ze stresem

Autorzy waniejszych prac

582 Psychologia spoeczna

Przemony wpyw sytuacji

Autorzy waniejszych prac

Konstruowanie rzeczywistoci spoecznej

Rozwizywanie problemw spoecznych

Autorzy waniejszych prac

Teorie typw i teorie cech

Teorie spoecznego uczenia si i teorie poznawcze

Natura zaburze psychicznych

Klasyfikacja zaburze psychicznych

Zestawienie teorii osobowoci

Gwne typy zaburze psychicznych