Erntefest

34 listopada 1943

zapomniany epizod Zagady

Redakcja
Wojciech Lenarczyk, Dariusz Libionka

Pastwowe Muzeum na Majdanku

Lublin 2009

Ryszard Gicewicz

Obz pracy w Poniatowej (19411943)

W odlegoci 36 km od Lublina, w kierunku zachodnim, ley Poniatowa1. Prawa

miejskie uzyskaa w 1962 r. Na pierwszy rzut oka Poniatowa przypomina orodek
turystyczno-wczasowy, a nie miasteczko przemysowe, jakim jest w rzeczywistoci.
Zawdzicza to duej iloci zieleni i wody. Na 1014 ha powierzchni znajduje si a
781 ha lasu.
Starsz histori ni miasto ma leca nieopodal wie Poniatowa. W przeszoci
wada ni rd Poniatowskich, z ktrego wywodzi si jeden z polskich krlw2. Wie
Poniatowa oraz okoliczne wsie le na gruntach piaszczystych. Dawniej panowaa tu
bieda przeludnienie, karowate gospodarstwa.
Na krtko przed 1939 r. na terenie lasw wsi Poniatowa, wwczas administracyjnie
przynalenej do gminy Godw w powiecie puawskim, w ramach planw Centralnego
Okrgu Przemysowego przystpiono do budowy fabryki urzdze cznoci i przyfabrycznego osiedla. Na terenie osiedla powstay jednopitrowe bloki, wyposaone
w wodocig, kanalizacj i elektryczno. Do 1 wrzenia 1939 r. wzniesiono 21 blokw,
z tego 15 wykoczono. Tak powstao osiedle, a raczej jedna ulica, noszca dzisiaj
nazw 22 Lipca3, ktre dao pocztek obecnemu miastu Poniatowa. Natomiast na
terenie powstajcej fabryki przed wybuchem II wojny wiatowej wybudowane zostay
trzy hale produkcyjne, magazyn, hotel, budynek administracyjny oraz gospodarczy,
kotownia, wodocig. Doprowadzona bocznica kolejki wskotorowej poczya powstajc fabryk ze szlakiem NaczwOpole Lubelskie. Wybuch wojny przeszkodzi
uruchomieniu fabryki. Okupant nie podj si dokoczenia budowy. Przed agresj
na ZSRR stacjonowao tu wojsko niemieckie4.
1
Tekst opublikowany w Zeszytach Majdanka (1980, t. 10) powsta na podstawie pracy magisterskiej pt. Hitlerowskie obozy w Poniatowej 19411943, napisanej na UMCS w Lublinie w roku
1977 pod kierunkiem Jzefa Marszaka. Jest to jedyna jak dotd praca na temat obozu w Poniatowej. Tekst pozostawiono bez zmian z wyjtkiem zmian w zapisach sygnatur w przypisach oraz
uwspczenienia ortografii i interpunkcji (przyp. red.).
2
Maria Stankowa, Sd kasztelana lubelskiego w Wwolnicy, Rocznik Lubelski 1970, t. 13,
s. 153172.
3
Obecnie ul. 11 Listopada (przyp. red.).
4
Archiwum Pastwowego Muzeum na Majdanku (dalej APMM), Zbir mikrofi lmw dokumentw (dalej Mikrofi lmy), XVIII-1684, Ryszard Gicewicz, Hitlerowskie obozy w Poniatowej
(19411943), Relacja Janiny Wtrobiskiej.

211

Obz jecw radzieckich

We wrzeniu 1941 r. okupant niemiecki postanowi przeznaczy niewykoczon fabryk na obz dla 25 tys. jecw radzieckich5. Po tej decyzji teren fabryczny o powierzchni
1 km2 zosta otoczony podwjnym ogrodzeniem z zasiekami z drutu kolczastego.
Wzdu ogrodzenia ustawiono 16 wie straniczych, w ktrych pniej w dzie i w nocy
przebywali stranicy uzbrojeni w bro maszynow. Teren owietlay lampy elektryczne
zainstalowane wok ogrodzenia, przy drogach wewntrznych i budynkach. Ponadto
wok obozu na szerokoci kilkudziesiciu metrw wycite zostay drzewa6.
Powstay tu stalag, ktry otrzyma numer 359, przej cz jecw z likwidowanego w Biaej Podlaskiej stalagu 307. Stamtd przyby te 709 batalion strzelcw
krajowych (Landesschtzenbataillon) jako zaoga obozu jenieckiego w Poniatowej7.
Istnieje due prawdopodobiestwo, e batalion ten konwojowa wysyane do Poniatowej transporty jecw stoczonych w wagonach towarowych. Do Naczowa, wiezieni przez dwie doby, przybywali w stanie kompletnego wyczerpania. Wielu maro
w drodze. Std do Poniatowej musieli jeszcze pokona dziewitnacie kilometrw.
Kolumny pdzonych jecw przedstawiay koszmarny obraz. Wszyscy wyndzniali,
niektrzy bez paszczy, inni bez butw, szli, ciko powczc nogami. Silniejsi podtrzymywali osabych towarzyszy. Eskortujcy onierze Wehrmachtu, uzbrojeni nie
tylko w bro paln, ale i w drewniane pay, bili ich bez litoci, przebijali bagnetami
oraz strzelali do upadajcych i prbujcych dopa do kapusty lub brukwi rosncej
na przydronych polach8. Za kolumn piesz jechay wozy konne, na ktrych leay
zastyge ciaa zamordowanych. Zdarzao si, e eskortujcy nie pozwalali padajcych
z wycieczenia podnosi lub usuwa z drogi, lecz nakazywali furmanom jecha przez
nich wozami9. Ogem do stalagu 359 w Poniatowej przybyo w trzech transportach
okoo 24 tys. jecw, a mianowicie 1 listopada 1941 r. okoo 12 tys., w kilka dni pniej
okoo 6 tys. oraz 9 grudnia 1941 r. take okoo 6 tys. jecw10.
Na pomieszczenia jenieckie przeznaczone zostay trzy hale fabryczne o oglnej
powierzchni ok. 4400 m2, nieogrzewane i nieprzygotowane do przyjcia jecw.
Najwczeniej przywiezionych umieszczono na cementowych posadzkach. Cz z nich
5

Stefan Jellenta, Julian Tobiasz, Problem jecw radzieckich na terenie Generalnej Guberni
w wietle niektrych dokumentw niemieckich z 1941 r., Najnowsze Dzieje Polski. Materiay i studia
z okresu II wojny wiatowej 1966, t. 10, s. 247248.
6
Archiwum Instytutu Pamici Narodowej Oddzia w Lublinie (dalej AIPN Lu), Okrgowa Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Lublinie (dalej OKL)/Ds. 228/67, Obz jecw radzieckich
i obz pracy dla ydw w Poniatowej, Zeznania: Franciszka Jakubczyka, Bolesawa Michalskiego
i Stanisawa Pydy; APMM, Mikrofi lmy, XVIII-1684. Relacja Antoniego Okonia.
7
Jellenta Tobiasz, Problem jecw radzieckich..., s. 240241.
8
AIPN (dawniej Archiwum Gwnej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich; dalej AIPN),
215 ob [obozy], Zeznanie G. Gsika; AIPN Lu, OKL/Ds. 234/67, Obz jecw radzieckich w Strzelcach, Zeznania: I. Mazurka, L. Rezner, H. i W. Szymczykw; APMM, Mikrofi lmy, XVIII-1684,
Relacje: Antoniego Okonia, Marii Kcik i Franciszka Zawadzkiego.
9
AIPN, 215 ob, Zeznanie G. Gsika.
10
AIPN Lu, OKL/Ds. 234/67, Zeznanie W. Szymczyka i Antoniego Okonia.

212

nie otrzymaa nawet takiego dachu nad gow i przebywaa pod goym niebem. Do
zbijania prycz przystpiono dopiero po przybyciu pierwszego transportu11. Zbijano
prycze cztero- i piciopitrowe, sigajce sufitw. Od przeadowania ludmi kilka
razy zawalay si, duszc pewn liczb jecw. Winiowie spali na deskach bez
somy i pocieli. Chodzili w odziey, w ktrej wzito ich do niewoli. Przed zimnem
zabezpieczali si, wkadajc pod odzie papier lub licie12. Byli cakowicie pozbawieni
opieki lekarskiej. Dziesitkoway ich czerwonka i tyfus13.
W obozie panowa gd. Przed mierci godow bronili si, jedzc kor z drzewa
i odzie. Ryzykujc yciem, rzucali si na wozy i kopce z ziemniakami. Zjedli wytoki
przypadkowo zostawione na terenie obozu14. Jecy pracowali bez wzgldu na pogod, przy akompaniamencie krzykw i bicia. Nadzorujcy ich onierze Wehrmachtu
wymagali pracy ponad siy, nie pozwalali na odpoczynek. W kadej chwili byli gotowi
do strzau bez ostrzeenia15. Rkami jecw przeprowadzano rozbudow obozu skadali baraki gospodarcze, a pniej mieszkalne, robili wykopy do sieci wodocigowej,
pracowali przy wyrbie lasu i wykonywali wiele innych prac16. Bicie jecw, najczciej po gowach, byo na porzdku dziennym. Przy byle okazji i bez adnej przyczyny
SS-mani bili ich dbowymi pakami. Przebijali rwnie bagnetami, rzadziej strzelali.
Rozstrzeliwali ich za kradzie kartofli, nienadanie w marszu lub w pracy17.
W pocztkowym okresie istnienia obozu miertelno wrd jecw bya maa.
Wzrosa w czasie zimy 1941/1942 r. Niektrzy wiadkowie podaj, e w tym okresie przez
dwa tygodnie dziennie umierao okoo 1000 jecw18. Na wiosn 1942 r. w obozie znajdowali si ju tylko ci, ktrzy zaamali si pod wpywem warunkw obozowych i wyrazili
zgod na sub u wroga. Ich liczb wiadkowie oceniaj na okoo 500 osb19.
11

AIPN Lu, OKL/Ds. 228/67, Zeznanie A. Krcisz; APMM, VII/158, Pamitnik J. Kosiskiego,
k. 46 i n.; APMM, Mikrofilmy, XVIII-1684, Relacje: Antoniego Grki, Antoniego Kusia, Antoniego
Okonia i B. Michalskiego.
12
AIPN Lu, OKL/Ds. 228/67, Zeznanie J. Zawadzkiego; APMM, VII/158, Pamitnik J. Kosiskiego, k. 46 i n.; APMM, Mikrofi lmy, XVIII-1684, Relacje: A. Grki, A. Kusia, A. Okonia
i B. Michalskiego.
13
AIPN, 128 ob, Zeznania: J. Macika, S. Sarny, F. Baranowskiego; AIPN, 234 ob, Zeznania:
J. Soli i L. Petrykowskiego; APMM, Mikrofi lmy, XVIII-1684, Relacje B. Michalskiego, A. Grki
i F. Zawadzkiego.
14
AIPN, 128 ob, Zeznania: J. Dbca i J. Macika; ibidem, 234 ob, Zeznania: L. Petrykowskiego,
W. Wojtowicza, W. Kality, R. Stpnia, J. Soli; APMM, VII/158, Pamitnik J. Kosiskiego, k. 46.
15
AIPN Lu, OKL/Ds. 228/67, Zeznania: A Kusia, J. Marczyskiego, B. Michalskiego, W. Czopka; APMM, mikrofi lm 1684, Relacje: B. Michalskiego, A. Kusia i F. Zawadzkiego. Por. Jellenta,
Tobiasz, Problem jecw radzieckich..., s. 234.
16
AIPN Lu, OKL/Ds. 228/67, Zeznania: A. Kusia, B. Michalskiego i W. Wojtowicza.
17
AIPN, 128 ob, Zeznania: J. Antoniaka, F. Baranowskiego, J. Macika, R. Stpnia; AIPN
Lu, Ds. 228/67, Zeznania: A. Kusia, A. Krcisza, J. Marczyskiego, W. Wojtowicza i W. Czapli;
APMM, Mikrofi lmy, XVIII-1684, Relacja A. Kusia.
18
AIPN, 128 ob, Zeznania: F. Baranowskiego i J. Macika; ibidem, 234 ob, Zeznanie L. Petrykowskiego; AIPN Lu, OKL/Ds. 228/67, Zeznania: A. Kusia, S. Pydy i J. Wtrobiskiej.
19
AIPN, Zeznanie F. Baranowskiego; ibidem, 234 ob, Zeznanie L. Petrykowskiego; AIPN Lu,
OKL/Ds. 228/67, Zeznanie J. Wtrobiskiej.

213

Wymordowani zostali pogrzebani w 32 grobach zbiorowych znajdujcych si

na terenie obozu. Ogem w stalagu 359 w Poniatowej zgino okoo 22 tys. jecw
radzieckich20.
Powstanie i organizacja obozu pracy dla ydw
W dniu 31 lipca 1941 r. Gring poleci Heydrichowi poczyni wszelkie przygotowania [...] do oglnego rozwizania kwestii ydowskiej w sferze wpyww niemieckich
w Europie21. Rozkaz ten by tylko formalnym usankcjonowaniem decyzji w sprawie
przystpienia do masowego niszczenia fizycznego ydw w Europie. Himmler ustali
dla Generalnego Gubernatorstwa dzie 31 grudnia 1942 r. jako ostateczny termin
oczyszczenia go z ydw. Zgodnie z tym nakazem wikszo tej ludnoci w GG zostaa
wymordowana w podanym terminie. Np. w Warszawie z 400 tys. ydw pozostao
tylko 60 tys.22 To ludobjstwo ydw w Generalnym Gubernatorstwie hitlerowcy
nazwali akcj Reinhardt.
Gdyby nie potrzeby frontu wschodniego, zagada ydw, tj. akcja Reinhardt,
zostaaby w 1942 r. doprowadzona do koca. Ale w okresie bitwy stalingradzkiej
wystpi w Rzeszy ostry brak siy roboczej. Zrodzi on potrzeb wykorzystania przez
niemieck gospodark wojenn reszty ludnoci ydowskiej. W nowej sytuacji hitlerowcy zmodyfikowali swoje stare plany i wysunli haso wyniszczenia przez prac
(Vernichtung durch Arbeit). Niewolnicza praca miaa sta si rodkiem zagady narodw. Jednoczenie, zachowujc przez pewien czas tanich robotnikw, mona byo
uzyska ogromne korzyci gospodarcze. Temu celowi suya decyzja Himmlera
z 9 padziernika 1942 r. o organizowaniu produkcyjnych obozw pracy dla ydw.
Wanie w tym czasie do Poniatowej przyby Amon Goeth, pniejszy komendant
obozu w Paszowie, z zadaniem zbadania moliwoci zaoenia obozu pracy SS dla
ydw, w ktrym podjta byaby produkcja krawiecka. Na ten cel upatrzone zostay pomieszczenia po byym obozie jecw radzieckich oraz przyfabryczne osiedle
mieszkaniowe. Amon Goeth po dokonaniu wizji mia oceni te pomieszczenia za
nadajce si na obz dla 9 tys. ydw23.
Obz na terenie fabrycznym skada si z trzech czci, a mianowicie z hal fabrycznych, z czci administracyjno-gospodarczej oraz z pola barakw mieszkalnych.
Hale fabryczne byy otoczone pojedynczym ogrodzeniem z drutu kolczastego. Takie
20

AIPN, 128 ob, Protok z prbnej ekshumacji w dniu 21 VI 1948 r.; AIPN Lu, OKL/Ds.
228/67, Zeznanie A. Kusia.
21
Eksterminacja ydw na ziemiach polskich w okresie okupacji hitlerowskiej. Zbir dokumentw, oprac. Tatiana Berenstein, Artur Eisenbach, Adam Rutkowski, Warszawa 1957, s. 261; Artur
Eisenbach, Hitlerowska polityka zagady ydw, Warszawa 1961, s. 278 i n.
22
Eisenbach, Hitlerowska polityka..., s. 318. W 1939 r. w Generalnym Gubernatorstwie yo
okoo 2 mln ydw, a wedug stanu na dzie 31 XII 1942 r. pozostao ich ju tylko 297 914. Por.
Tatiana Berenstein, Adam Rutkowski, Hitlerowskie sprawozdanie statystyczne o zagadzie ydw
w Europie, Biuletyn IH 1964, nr 49.
23
AIPN, 107 z/III, Zeznanie Amona Goetha, k. 6970.

214

ogrodzenie okalao te pola barakw mieszkalnych. W chwili zakadania obozu

budowa barakw mieszkalnych trwaa nadal, powstao ich w sumie okoo 3024. Dla
SS pracoway tu dwie niemieckie firmy budowlane: Schmidt und Mnstremann
z Warszawy oraz Deutches Elektro-Unternehmen z Lublina, zatrudniajce okoo 150
polskich robotnikw25.
Pierwsi winiowie zostali przywiezieni w padzierniku 1942 r. Byli to wyselekcjonowani ydzi z getta w Opolu Lubelskim, a wrd nich deportowani z Wiednia
i Czechosowacji26. Jednak w zdecydowanej wikszoci winiowie przybyli z getta
warszawskiego.
W okresie likwidacji getta warszawskiego w obozie panowaa wzgldna swoboda.
Winiowie osiedla i umieszczeni na terenie fabrycznym wzajemnie si odwiedzali.
Nie utrudniano te handlu artykuami spoywczymi. Wadze obozowe dopuciy
nawet wtedy do meczu piki nonej pomidzy ydami a Ukraicami. By to chwyt
propagandowy, majcy na celu uatwienie akcji przesiedleczej27. O tym, e Niemcy
nie zamierzali przeksztaci obozu w pensjonat, wiadczy fakt rozpoczcia w tym
czasie budowy krematorium28.
Po zakoczeniu akcji przesiedle z getta warszawskiego Odilo Globocnik, szef
SS i policji dystryktu lubelskiego, dokona inspekcji obozu w Poniatowej, po ktrej
warunki ycia winiw zaczy si systematycznie pogarsza. Zlikwidowany zosta
swobodny ruch ydw pomidzy terenem fabrycznym a osiedlem, ktre te ogrodzono drutem kolczastym. Odtd winiowie majcy pozwolenie na odwiedziny
mogli wyj, ale pod nadzorem Ukraicw bdcych na subie niemieckiej i policji
ydowskiej. Powanie zmniejszy si dopyw szmuglowanej ywnoci, gdy handlarze
byli rozstrzeliwani. Za lada przekroczenie przepisw obozowych na miejscu karano
mierci. Jednego razu za powrt po godzinie policyjnej zostao zabitych 20 ydw29.
Reim uleg dalszemu zaostrzeniu we wrzeniu 1943 r. po wykryciu w obozie broni.
Wtedy obz zosta hermetycznie zamknity. Panowa w nim gd30.
Zaog obozow w sile okoo 600 ludzi stanowili gwnie nacjonalici ukraiscy
z formacji pomocniczych, sprawujcych stra. Natomiast w rkach okoo 40 Niemcw
24
Ibidem, 234 ob, Pismo Urzdu Gminy w Godowie, zeznanie W. Kality; APMM, Mikrofi lmy,
XVIII-1684, Relacja A. Kusia i B. Michalskiego.
25
Archiwum Akt Nowych (dalej AAN), 228/24-6, Obz pracy dla ydw w Poniatowej, 1 VII
1943 r., k. 23 [zob. Aneks, dokument nr 10].
26
AIPN Lu, OKL/Ds. 35/67, Obz jecw radzieckich i obz pracy dla ydw w Poniatowej,
Zeznania: J. Wojdyy, C. Myczkowskiego i S. Gski.
27
Archiwum ydowskiego Instytutu Historycznego (dalej AIH), 116, Akta Rady Pomocy
ydom egota (dalej RP egota), t. III, k. 54; AAN, 202/II-29, k. 68 (zob. Aneks, dokument
nr 9).
28
APMM, VII/158, Pamitnik J. Kosiskiego, k. 46.
29
Materiay i dokumenty z czasw okupacji niemieckiej w Polsce, t. 1: Obozy, oprac. Nachman
Blumental, d 1946, s. 260261; AIH, 116, Akta RP egota, k. 56.
30
Ludwik Landau, Kronika lat wojny i okupacji, t. 1, Warszawa 1963, s. 212; AAN, 202/III-8,
Aneks, nr 60, k. 230; AIH, 114, Akta RP egota, t. I, Protok z posiedzenia z 27 IX 1943 r.,
k. 21.

215

z SS spoczywao kierownictwo31. Komendant obozu SS-Obersturmfhrer Gottlieb

Hering wyrnia si szczeglnym okruciestwem. Przed przybyciem do Poniatowej
zasyn ze zbrodniczej dziaalnoci w obozie zagady w Becu, gdzie te zajmowa
stanowisko komendanta32. Z Poniatowej awansowa do jednostki Globocnika. Za
szczeglne zasugi w akcji Reinhardt przedstawiony zosta do odznaczenia elaznym Krzyem33. Jego zastpc zosta Walerang, ktry w okruciestwie dorwnywa
poprzednikowi. Winiowie nazywali go Rkawiczk, gdy zawsze nosi rkawiczki,
lub Gross ze wzgldu na wysoki wzrost34. Zastpc komendanta by SS-Hauptscharfhrer Wolf35. Podobnie jak komendanci postpowali SS-Unterscharfhrer
Otto Hantke oraz Glei. Ten ostatni osobicie zabija winiw36. Funkcj sanitariusza
obozowego peni Backhaus. Za zhabienie rasy prawdopodobnie skazany zosta na
mier. Za prac suby wartowniczej odpowiada Schmidt. Sprawami gospodarczymi
kierowa Schubert, a zaopatrzeniem Bieliski. By Niemcem, nie zna jzyka polskiego.
W biurze obozowym pracowali Winterholz i Waldemar Schneider37.
Prac dziaajcej w obozie firmy Tbbensa kierowa Ernest Jahn jako naczelny
dyrektor. Wada biegle jzykiem niemieckim, polskim, angielskim i ydowskim.
Pierwszorzdny organizator i zagadkowa posta: byy obywatel polski, oficer rezerwy,
przed wojn urzdnik Ministerstwa Spraw Wojskowych. Po wkroczeniu Niemcw
zosta volksdeutschem. W obozie rzekomo nie ukrywa swojej antypatii do SS-manw.
Popad z nimi w konflikt i musia ucieka z obozu, prawdopodobnie z ich rki zgin
w Tomaszowie Mazowieckim38. Jego nastpc zosta Bauch, Saksoczyk, wysugujcy
si SS. Dla rozrywki strzela do robotnikw ydowskich. Wicedyrektorem by Norman. W dyrekcji zakadw Tebbensa pracowali te: Schulten, Lehman i volksdeutsch
Lewicki39. Brak o nich bliszych wiadomoci.
System strzeenia, przedstawiony w czci dotyczcej obozu jecw radzieckich,
uleg tylko wzmocnieniu. Poza teren obozowy wychodziy w dzie patrole w sile
31

AAN, 202/III-8, Aneks, nr 59, k. 224; ibidem, 202/II-21, Obz pracy w Poniatowie,

k. 128.
32

Janusz Peter, Obz w Becu, Kalendarz Lubelski 1962, Lublin 1961, s. 2839; Edward
Dziadosz, Jzef Marszaek, Wizienia i obozy w dystrykcie lubelskim w latach 19391944, Zeszyty
Majdanka 1969, t. 3, s. 105.
33
Faschismus Getto Massenmord. Dokumentation ber Ausrottung und Widerstand der
Juden in Polen whrend des Zweiten Weltkrieges, oprac. Tatiana Berenstein i in., Berlin 1961, s. 356;
Stanisaw Piotrowski, Misja Odilo Globocnika. Sprawozdania o wynikach finansowych zagady
ydw w Polsce, Warszawa 1949, s. 38, 7980.
34
APMM, Mikrofi lmy, XVIII-1684, Relacje: B. Michalskiego i A. Kusia.
35
Wolfa miay zastrzeli oddziay partyzanckie, AAN, 228/24-6, Obz pracy dla ydw
w Poniatowej, k. 24.
36
AIH, 301/1013, Relacja E. Rubinsztejn (zob. Aneks, dokument nr 26); APMM, Mikrofi lmy,
XVIII-1684, Relacje B. Michalskiego i A. Kusia.
37
Backhaus mia utrzymywa stosunki z ydwk z Wiednia, AIPN Lu, OKL/Ds. 35/67,
Zeznanie J. Wtrobiskiej.
38
AAN, 202/II-21, k. 128 (zob. Aneks, dokument nr 27).
39
Ibidem, 202/ II-21, Obz pracy w Poniatowie; k. 128; ibidem, 228/24-6, Obz pracy dla ydw
w Poniatowej, Uzupenienie, k. 26.

216

6 ludzi celem przeciwdziaania szmuglowi do obozu. Szmuglerom rekwirowali towar,

zabierali pienidze, ich samych karali chost, a od lipca 1943 r. mierci. W nocy stay
dodatkowe posterunki przed budynkami wadz obozowych i garaami40.
Spoeczno winiarska
ydowski obz pracy w Poniatowej w styczniu 1943 r. liczy jeszcze tylko okoo 1500
winiw41. Liczba winiw szybko wzrastaa od lutego 1943 r., kiedy to podjto
decyzj w sprawie przeniesienia z getta warszawskiego do Poniatowej przedsibiorstwa tekstylnego firmy Walter Caspar Tbbens i jego ydowskich robotnikw. W lipcu 1943 r., po zakoczeniu deportacji z getta warszawskiego, w obozie przebywao
1618 tys. winiw42. ydw kierowanych do Poniatowej wieziono w zaplombowanych
wagonach towarowych, w wagonie upychano 120150 osb. Pozwalano na zabieranie bagau. W czasie podry winiowie nie otrzymywali ani jedzenia, ani picia,
wic dosownie ginli z pragnienia. W Naczowie przeadowywano ich na kolejk
wskotorow. Na odcinku NaczwPoniatowa warunki podry byy nieco lepsze
wagonw nie plombowano, kolejarze polscy celowo urzdzali postoje we wsiach,
by ydzi mogli zaopatrzy si w ywno43. W ostatnich transportach z getta warszawskiego znajdowali si ydzi wycignici ze schronw i bunkrw. Przyjedali
bez bagay, tak jak ich wycignito, w jednej koszuli44.
Do Poniatowej przybyy te mniejsze grupy ydw z innych obozw i rnych
miejscowoci. Ukazuje to tabela na str. 218.
Przywoono gwnie ydw wyselekcjonowanych, tj. czasowo potrzebnych fachowcw, ludzi modych i zdrowych. Niektrzy przyjedali z rodzinami, gwnie
ydzi zamoni, czonkowie Judenratw, policji ydowskiej i sprawujcy inne funkcje
ustanowione przez Niemcw. Przybyway te transporty zoone z samych tylko
mczyzn45.
Wadze obozowe, aby uatwi sobie utrzymanie winiw w karbach, staray
si rozbi ich solidarno, przeciwstawi jednych drugim i pozyska jednostki do
wsppracy. W tym celu rozdmuchiwali rnice istniejce w ydowskiej spoecznoci
winiarskiej i stwarzali je w sposb sztuczny. A spoeczno ydowska bya zrnicowana pod wzgldem materialnym, wyksztacenia i miejsca pochodzenia.
40

Ibidem, 228/24-6, Obz pracy dla ydw w Poniatowej, k. 23 [dokument nr 10].

Tatiana Berenstein, Obozy pracy przymusowej dla ydw w dystrykcie lubelskim, Biuletyn
IH 1957, nr 24, s. 4.
42
Dziadosz, Marszaek, Wizienia i obozy w dystrykcie lubelskim..., s. 8384; Berenstein, Obozy
pracy przymusowej dla ydw..., s. 14.
43
AIH, 301/4243, Relacja D. Krygiera; ibidem, 301/474, Relacja Eugenii Truskier; ibidem,
301/1522, Relacja I. Fiszelson; ibidem, 301/1013, Relacja E. Rubinsztejn.
44
Zofia Leszczyska, Transporty winiw do obozu na Majdanku, Zeszyty Majdanka 1969,
t. 4, s.194196.
45
AAN, 202/II-29, k. 6768; AIH, 509, Relacja I. Chryzmana, M. Einsteina, H. Fenigsteina
i G. Gurberga.
41

217

Wykaz transportw ydw skierowanych do obozu w Poniatowej

Data przybycia
transportu

Skd przyby

Padziernik 1942 r.

Getto w Opolu Lubelskim

Padziernik 1942 r.

Beyce

Koniec 1942 r.

Staszw

Lutymaj 1943 r.

Getto warszawskie

Maj 1943 r.

Dblin likwidowany obz kolejowy

Maj 1943 r.

Treblinka obz zagady

druga poowa 1943 r.

Dorohucza likwidowany obz pracy

Liczba przywiezionych
winiw

ok. 15 000
ok. 400
807
ok. 100

rda: AIPN Lu, Ds. 35/6, Zeznania: J. Wojdyy, C. Myczkowskiego i S. Gski; AIPN, 50 ob, Obz
w Owicimiu, k. 2; AIH, 301/4243, Relacja D. Krygiera; AAN, 202/II-29, k. 6769; Edward Dziadosz,
Jzef Marszaek, Wizienia i obozy w dystrykcie lubelskim, Zeszyty Majdanka 1969, t. 3, s. 84; AIH,
301/4400, Relacja J. Cederbauma; ibidem, 301/468, E. Bieuner; ibidem, 301/509, I. Chryzman i in.;
ibidem, 114, Akta RP egota, t. I, Protok z 5 X 1943 r., k. 21.

Najliczniejsz grup wrd winiw stanowili ydzi warszawscy zwizani z firm Tbbensa. Firma ta w czasie tworzenia w Warszawie tzw. szopw przyjmowaa
do pracy krawcw, szewcw i rymarzy oraz przejmowaa ydowskie warsztaty tej
brany w ten sposb, e dotychczasowy waciciel pozostawa w szopie na stanowisku kierownika jako obermajster. Praca w szopie zabezpieczaa przed wywiezieniem
na zagad. Dlatego jako robotnicy angaowali si te, oczywicie za odpowiedni
opat, ludzie niemajcy nic wsplnego z tymi zawodami. Tote w grupie tej znaleli
si nie tylko rzemielnicy, ale i inteligencja, handlowcy, przemysowcy46. Zostay tu
przywiezione rodziny czonkw warszawskiego Judenratu: Lichtenbauma, Stolzmana
i innych47. Przedstawicieli proletariatu w grupie warszawskiej byo niewielu, gdy
w pierwszej kolejnoci zostali wywiezieni na stracenie. Pamita przy tym naley, e
og faktycznych rzemielnikw za spraw Niemcw sta si biedot jeszcze przed
wywiezieniem ich do obozu.
Osobn grup stanowili ydzi wiedescy i czescy, ktrzy byli uprzywilejowani,
zajmowali kierownicze stanowiska i trzymali si oddzielnie48. Grup tworzyli te
ydzi nalecy do Werkschutzu. Spoeczno ydowska izolowaa ich z tego powodu,
e zncali si fizycznie nad swoimi brami oraz wymuszali opaty nawet za drobne
usugi.
Wadze obozowe w nadziei pozbawienia winiw potencjalnych przywdcw
stworzyy lepsze warunki ycia elicie ydowskiej, umieszczajc j oddzielnie na
46

Ibidem, 228/24-6, Obz pracy dla ydw w Poniatowej, Uzupenienie, k. 25.

AIH, 301/509, Relacja I. Chryzmana, M. Einsteina, H. Fenigsteina i H. Gurberga.
48
Ibidem, 301/1013, Relacja E. Rubinsztejn; AAN, 228/24-6, Obz pracy dla ydw w Poniatowej, Uzupenienie, k. 25.
47

218

osiedlu. Mieszkali tu lekarze, artyci, byli waciciele zakadw przemysowych i handlowych, sprawujcy funkcje obozowe i w ogle posiadajcy pienidze. Nie przestrzegano tu norm zaludnienia jednego pokoju, byy one zalene od pienidzy i stosunkw,
jakie mieli dani lokatorzy49. Mieszkacy osiedla cieszyli si du swobod. Posiadali
samorzd, na ktrego czele sta przemysowiec Cyter50. Dziaa tu chr i teatr, w ktrym
wystpowali aktorzy ydowscy: Fosgen, Dawid Zajderman i jego ona Chana Lerner.
Nawet zorganizowali ochronk dla dzieci i kuchni dziecic, wydajc 700 obiadw
dziennie51. Osiedle ogrodzono dopiero po zakoczeniu deportacji z getta warszawskiego52. Ale i po ogrodzeniu byo mniej strzeone ni obz na terenie fabrycznym.
Przychodzili tu handlarze dostarczajcy ywno. W porwnaniu z bied, a nawet
z godem panujcym w obozie na terenie fabrycznym, ydzi mieszkajcy w osiedlu
yli we wzgldnie dobrych warunkach53. Na tle ndzy i cierpie wikszoci winiw
obozu byo to potwornym kontrastem54. Pienidze zapewniay winiom awans za
pienidze mona byo otrzyma stanowisko obozowe i przej na osiedle. Dlatego
niektre jednostki wrd nieposiadajcych pienidzy zdobyway je, szmuglujc ywno do obozu i sprzedajc j po paskarskich cenach. Winiowie funkcyjni wydatek
zwizany z otrzymaniem stanowiska rekompensowali wymuszanymi od wspwiniw apwkami, okradaniem ich z racji ywnociowych. Syn z tego kierownik
aprowizacji Rotner, ktry zyskami dzieli si z niemieckimi wadzami obozowymi55.
Tak wic wadzom obozowym udao si czciowo rozbi solidarno winiw.
Warunki mieszkaniowe i wyywienie
Winiw z osiedla ulokowano w blokach mieszkalnych, a na terenie fabrycznym
w jednej hali i w okoo 30 barakach typu mieszkalnego o wymiarach okoo 35 m 12 m.
Skadano je z elementw wykonanych z dwch warstw cienkich desek, midzy ktrymi
bya pusta przestrze. Baraki miay okna i podogi. Drzwi wejciowe znajdoway si
w cianach szczytowych. rodkiem bieg korytarz, a po obu jego stronach mieszkania. Zbijano w nich trzypitrowe prycze do spania56. Na prycz, bez wzgldu na liczb
picych na niej, wydawano siennik i kodr. Mczyni, kobiety i dzieci spali razem.
Baraki i hale fabryczne byy przepenione. W okresie masowego napywu ydw,
49

AIH, 301/1522, Relacja I. Fiszelson; ibidem, 301/5085, Relacja J. Baran; ibidem, 116, Informacja Tygodniowa z 30 VI 1943 r.; APMM, Mikrofi lmy, XVIII-1684, Relacja J. Wtrobiskiej.
50
APMM, Mikrofi lmy, XVIII-1684, Relacje J. Wtrobiskiej i M. Kcik.
51
Informacja Tygodniowa z 15 VII 1943 r. (zob. Aneks, dokument nr 11); AIH, 301/1522,
Relacja I. Fiszelson.
52
Materiay i dokumenty z czasw okupacji niemieckiej..., s. 260261.
53
AIH, 116, Akta RP egota, Informacja Tygodniowa z 15 VII 1943 r., k. 56; ibidem, 301/1522,
Relacja I. Fiszelson; ibidem, 301/3073, Relacja J. Himmelblau; AAN, 202/II-29, k. 6768.
54
Landau, Kronika lat wojny i okupacji, s. 156.
55
AIH, 301/4243, Relacja D. Krygiera; AAN, 228/24-6, Obz pracy dla ydw w Poniatowej,
Uzupenienie, k. 2526.
56
APMM, Mikrofi lmy, XVIII-1684, Relacje B. Michalskiego i A. Kusia.

219

wiosn 1943 r., w kadym baraku stoczono po okoo 300 winiw, jedna prycza
przypadaa na kilka osb. Wtedy winiw ydowskich umieszczano te w barakach
niewykoczonych, bez podg i prycz, w ktrych pokotem spali na ziemi57.
W najgorszych warunkach yo kilka tysicy ydw umieszczonych w hali fabrycznej. Panoway w niej nieopisane ciasnota i smrd. Winiowie spali na czteroi piciopitrowych pryczach. Przy najmniejszym poruszeniu si ssiada na grnej
pryczy kurz sypa si na picych niej. Z tego powodu niektrzy nie uywali bielizny
pocielowej58.
W hali znajdoway si cztery umywalki, a przed kadym barakiem koryto z biec
wod. Liczba miejsc do mycia bya niewystarczajca; rano przy korytach ustawiay
si dugie kolejki winiw59. Oprcz ubikacji wewntrz barakw byy te ubikacje na
zewntrz. Te drugie to doy kloaczne co kilka dni oprniane konnymi beczkowozami.
Nie miay nawet cianek oddzielajcych pomieszczenia kobiece od mskich60.
Zdecydowanie na korzy odbiegay warunki ycia w osiedlu. Tu w nowoczesnych,
jednopitrowych blokach mieszkao okoo 3 tys. ydw. Zagszczenie jednego pokoju
wahao si od 3 do 10 osb 61.
Sprawami zdrowia w obozie zajmowa si Backhaus, niemiecki pielgniarz. ydzi nie musieli korzysta z jego usug, gdy mieli swoich znanych lekarzy, takich jak
ginekolog Rozental, pediatra Bussel, lekarz kosmetyki Alapin. Lekarze przywieli
ze sob instrumenty medyczne, a nawet wyposaenia gabinetw. Oni to wasnym
sumptem zorganizowali na osiedlu szpital obozowy. Jego prac kierowa Sztark,
lekarz z Wiednia62.
Wyywienie winiw byo godowe. Wizie pracujcy na niadanie otrzymywa niesodzon czarn kaw, na obiad jaow zup, na kolacj zup lub kaw oraz
25 dkg chleba na cay dzie, wydawanego przy posiku wieczornym. Niepracujcy
otrzymywali poow porcji chleba. Wyywienia pozbawiano za nieusprawiedliwion
nieobecno w pracy i niewykonanie normy63. Wobec godowych racji ydzi posiadajcy pienidze nielegalnie kupowali dodatkow ywno. Ceny szmuglowanej
ywnoci na osiedlu byy wysze o 50 proc. od cen rynkowych. Natomiast te same
57
Materiay i dokumenty z czasw okupacji niemieckiej..., s. 260; AIH, 301/4243, Relacja
D. Krygiera; ibidem, 301/1522, Relacja I. Fiszelson; AAN, 202/II-29, k. 6768.
58
AIH, 301/1522, Relacja I. Fiszelson; ibidem, 301/4243, Relacja D. Krygiera; AAN, 202/II-29,
k. 6768.
59
AAN, 202/II-29, k. 6768; ibidem, 228/24-6, Obz pracy dla ydw w Poniatowej, Uzupenienie, k. 26; APMM, Mikrofi lmy, XVIII-1684, Relacja A. Grki.
60
Relacje A. Kusia i B. Michalskiego; AAN, 228/24-6, Obz pracy dla ydw w Poniatowej,
Uzupenienie, k. 25.
61
AIH, 301/1522, Relacja I. Fiszelson; ibidem, 301/5085, Relacja J. Baran; ibidem, 116, Informacja Tygodniowa 30 VI 1943 r..
62
AIH, 301/1522, Relacja I. Fiszelson; ibidem, 301/5085, Relacja J. Baran; ibidem, 116, Informacja Tygodniowa z 15 VII 1943 (zob. Aneks, dokument nr 11); APMM, Mikrofi lmy, XVIII-1684,
Relacja J. Wtrobiskiej.
63
AIH, 301/1522, Relacja I. Fiszelson; ibidem, 301/4243, Relacja D. Krygiera; ibidem, 301/1013,
Relacja E. Rubinsztejn; AIPN, 50 ob, Obz koncentracyjny Owicim, k. 2.

220

produkty w obozie na terenie fabrycznym kosztoway wielokrotnie droej. I tak:

1 kg chleba 2030 z na osiedlu, 100165 z na terenie fabrycznym; jajko 34 z na
osiedlu, 20 z na terenie fabrycznym. Cena 1 kg masa i soniny na terenie fabrycznym
dochodzia do 800 z64. Tak wysokie ceny szybko wyczerpyway przywiezione przez
winiw rodki pienine. Dlatego ydzi, ktrzy najwczeniej znaleli si w obozie,
w poowie 1943 r. dysponowali ju niewielkimi zasobami65. Wikszo szmuglu sza
przez rce winiw wychodzcych do prac poza obozem. Szmuglujcy przekupywali stranikw ukraiskich, ktrzy wtedy przymykali oczy. Do obozu mona byo
przesya paczki do 5 kg66. Brak wiadomoci potwierdzajcych korzystanie przez
winiw z tego prawa.
Organizacja dnia i praca winiw
Dzie winiw rozpoczyna si o godz. 5.00. Sygnaem pobudki byy uderzenia
w szyny zawieszone na supach. O godz. 6.00 winiowie musieli ju sta na placu
apelowym ustawieni wedug barakw. Kapo skadali raporty o stanie liczebnym
swoich blokw, odbiera je Glei. Na widok zbliajcej si wity obozowej winiowie
na komend zdejmowali czapki. Po apelu formowano grupy robocze, ktre wyruszay
do pracy67. W miejscu pracy wydawano niadanie i obiad. Niepracujcy otrzymywali
wyywienie w kuchni. O godz. 12.00 nastpowaa godzinna przerwa obiadowa. Dzie
pracy trwa okoo 10 godzin, koczy si o godz. 17.0068. Nastpnie odbywa si apel
wieczorny, podczas ktrego nie tylko sprawdzano stan liczebny winiw, ale i wymierzano kary za przewinienia zanotowane w cigu dnia. Apele wieczorne czsto
si przecigay69. Po apelu i kolacji winiowie mieli troch wolnego czasu. O godz.
21.00 wszyscy musieli znajdowa si w barakach, gdy zaczynaa si godzina policyjna trwajca do pobudki. Opuszczenie baraku w czasie godziny policyjnej grozio
zastrzeleniem bez ostrzeenia. Szczeglnie przestrzegano tego zarzdzenia od lipca
1943 r., kiedy nastpio zaostrzenie reimu obozowego70.
Na czele grupy pracujcych winiw sta ydowski grupowy (kapo), odpowiedzialny za dyscyplin grupy. Fachowoci pracy pilnowali vorarbeiterzy. W przypadku
wymarszu do pracy poza obozem grup eskortowa stranik ukraiski71.
64

AIH, 301/1522, Relacja I. Fiszelson; AAN, 202/II-29, k. 6768; ibidem, 228/24-6, Obz pracy
dla ydw w Poniatowej, Uzupenienie, k. 25.
65
AAN, 228/24-6, Obz pracy dla ydw w Poniatowej, Uzupenienie, k. 25.
66
AIH, 301/3073, Relacja J. Himmelblau.
67
Ibidem, 301/1013, Relacja E. Rubinsztejn; ibidem, 301/1522, Relacja I. Fiszelson; AAN, 202/II29, k. 67 i n.
68
AIH, 301/4243, Relacja D. Krygiera; ibidem, 301/1522, Relacja I. Fiszelson; APMM, Mikrofi lmy, XVIII- 1684, Relacje A. Kusia i M. Kcik.
69
AIH, 301/1013, Relacja E. Rubinsztejn.
70
Materiay i dokumenty z czasw okupacji niemieckiej..., s. 260261; AAN, 202/II-29, k. 67;
ibidem, 228/24-6, Obz pracy dla ydw w Poniatowej, k. 24.
71
APMM, Mikrofi lmy, XVIII-1684, Relacje A. Grki i A. Kusia.

221

Winiowie ydowscy z numeracj od 1 do 10 000 pracowali w przedsibiorstwie

Tbbensa, a posiadajcy numery powyej 10 000 wykonywali rne prace dla SS72.
Praca na placwkach SS bya bardzo cika. Od winiw wymagano maksymalnego
wysiku. Niekiedy w trakcie pracy SS-mani sprawdzali stan liczbowy komand. Jeeli
nie zastali tylu osb, ile rano poda grupowy, wwczas rozstrzeliwali tyle samo ludzi
z komanda73. Na placwkach SS budowano drogi, kanalizacj, baraki. Winiowie
pracowali te przy wyrbie lasu, w kamienioomach i wykonywali wiele innych czynnoci74. Praca na placwkach SS miaa ten plus, e czsto odbywaa si poza ich obozem
i majcy pienidze mieli okazj do zakupu ywnoci po niszych cenach.
W warsztatach Tbbensa robotnikw traktowano lepiej ze wzgldu na konieczno
utrzymania zdolnoci produkcyjnej winiw. Wymagano gwnie wykonania normy75.
Zakady Tekstylne w Poniatowej, realizujce zamwienia wojskowe, tylko w jednym
kwartale 1943 r. otrzymay zlecenie uszycia lub reperacji 1 531 000 sztuk odziey rnego rodzaju, 28 100 sztuk okry futrzanych, 132 000 sztuk przedmiotw wyposaenia
wojskowego ze skry, a oprcz tego miay dostarczy mutry elazne wartoci 725 tys. z
oraz 20 tys. barakw betonowych do budowy fortyfikacji. Istniaa te koszykarnia
(w budynku obecnego szpitala); w obozie sortowano i przerabiano mienie po wymordowanej ludnoci ydowskiej76. Moliwoci produkcyjne obozu byy jeszcze wiksze. Odilo
Globocnik martwi si, e w Poniatowej ydowska sia robocza tylko w 60 proc. bya
wykorzystana77. Fakt czekania na prac potwierdzaj te zachowane dokumenty78.
System kar i szykan
Zncanie si fizyczne nad winiami byo na porzdku dziennym79. Bili wszyscy
sprawujcy wadz obozow, a wic SS-mani, stranicy, Werkschutz. Bito nawet za
drobne przekroczenia, np. za niezbyt rwne krycie w kolumnie marszowej80. Za wyjcie przed bram obozow kilkunastoletni chopiec ydowski pobity zosta do utraty
przytomnoci81. Znany jest fakt zamordowania yda pak82. Niekiedy zncano si
72

Materiay i dokumenty z czasw okupacji niemieckiej..., s. 260261; AAN, 202/II-21, k. 128.

AIH, 301/1013, Relacja E. Rubinsztejn.
74
APMM, Mikrofi lmy, XVIII-1684, Relacje: B. Michalskiego, A Kusia i A. Grki; AIPN Lu,
OKL/Ds. 228/67, Zeznanie M. Leara.
75
AIH, 301/1013, Relacja E. Rubinsztjen.
76
Piotrowski, Misja Odilo Globocnika..., s. 40; Dziadosz, Marszaek, Wizienia i obozy w dystrykcie lubelskim..., s. 8384; Eisenbach, Hitlerowska polityka..., s. 422.
77
Eisenbach, Hitlerowska polityka..., s. 525.
78
AIH, 301/4243, Relacja D. Krygiera; ibidem, 116, Informacja Tygodniowa RP z 15 VII 1943 r.
donosi, e cz winiw spord przebywajcych w obozie zatrudniona jest w warsztatach krawieckich, bieliniarskich, rymarskich oraz przy rnych innych pracach dla SS. Reszta nie robi nic.
79
AIPN, 234 ob, Zeznania: J. Soli, W. Kality, W. Wojtowicza; AIPN, 50 ob, Obz w Owicimiu,
k. 12; AIH, 301/1013, Relacja E. Rubinsztejn.
80
AIH, 301/1013, Relacja E. Rubinsztejn.
81
APMM, Mikrofi lmy, XVIII-1684, Relacje A. Grki i M. Kcik.
82
Ibidem, Relacja B. Michalskiego.
73

222

nad winiami, chocia nie dali ku temu adnej okazji. Estera Rubinsztejn wspomina,
e w Sdny Dzie zadali od nas pienidzy. Kiedy nie dalimy, kazali mczyznom
zdj spodnie, kobietom spdnice i dali nam baty83. Do bicia winiw zachca
przykad kierownictwa obozu.
SS-Obersturmfhrer Gottlieb Hering, komendant obozu, w asycie specjalnie
ubranego jadcego na osioku okoo 14-letniego chopca ydowskiego, niespodziewanie na biaym koniu wjeda na pole obozowe, strzela do winiw i tratowa
ich. Pole opuszcza wtedy, gdy winiowie zdyli skry si w barakach, a na placu
znajdoway si tylko trupy. Tak postpowa te jego nastpca Walerang84. Natomiast
Glei czsto jak szatan wpada do barakw, szczu psem ludzi i biega za nimi dopty,
a si sam zmczy85.
Znane s dwa rodzaje prac karnych stosowanych w obozie. Jedna z nich to bezcelowe noszenie wok obozu kloca drzewa. Druga w okresie letnim wywoenie
saniami zawartoci dow kloacznych. Si pocigow stanowili ukarani winiowie86.
Za pierwsz prb ucieczki delikwent otrzymywa 50 batw, za nastpn kar mierci87.
Stosowana te bya zasada zbiorowej odpowiedzialnoci niekiedy rozstrzeliwano tyle
osb z komanda, ile zbiego w trakcie pracy88. Nawet piew by rodkiem drczenia
winiw. Obowizek zdejmowania czapek przed SS-manami rzekomo mia nauczy
poszanowania wadzy89.
Od lipca 1943 r. za wikszo przewinie karano mierci, nawet za odpoczynek
w czasie pracy. Za to zosta zastrzelony yd, byy legionista w stopniu pukownika90.
Innym razem yd obsugujcy stajni zasn przed budynkiem w cieple promieni
sonecznych. picego zastrzeli komendant obozu91. Codziennie gino kilka osb.
Ciaa ich palono na tzw. patelni. Byo to elazne ko, na ktrym kadziono ciaa,
a pod nim palono ogie92. Krematorium znajdowao si w budowie.
Ruch oporu w obozie a postawa spoeczestwa polskiego
Polityka terroru i skcania winiw ydowskich nie przyniosa esesmaskim wadcom obozowym wikszych efektw. Znaleli si ydzi, ktrzy j przejrzeli i nie chcieli
biernie czeka na swoj mier. czno z nimi nawizay: ydowska Organizacja Bojowa (OB) i Rada Pomocy ydom egota. Po upadku powstania w getcie
83

AIH, 301/1013, Relacja E. Rubinsztejn.

Ibidem; APMM, Mikrofi lmy, XVIII-1684, Relacje B. Michalskiego i A. Kusia.
85
Ibidem.
86
AIPN Lu, OKL/Ds. 228/67, Zeznanie J. Zawadzkiego.
87
Informacja Tygodniowa z 15 VII 1943 r.
88
Ibidem, 301/1013, Relacja E. Rubinsztejn.
89
APMM, Mikrofi lmy, XVIII-1684, Relacja A. Grki.
90
Ibidem, Relacja A. Kusia.
91
AIPN Lu, OKL/Ds. 35/67. Zeznanie W. Wosia, ktry by wiadkiem zabjstwa; ibidem,
228/67, Zeznanie A. Kusia.
92
AIH, 301/1013, Relacja E. Rubinsztejn; AIPN Lu, 228/67, Zeznania A. Kusia i Z. Tajera.
84

223

warszawskim powstaa zakonspirowana komrka samopomocy spoecznej i bojwka

OB. Czoow rol w obozowym ruchu oporu odegrali nastpujcy winiowie93:
Meach Fajnkind komendant obozowego oddziau OB, dziaacz Poalej Syjon
(Lewicy), Etkin dziaacz Bundu, Szmidt dziaacz Poalej Syjon (Prawicy), Hofman
dziaacz Bundu, Przedecz dziaacz Poalej Syjon (Lewicy), byy radny Warszawy,
dr Drobin, Tencer dziaacz Poalej Syjon (Lewicy), byy radny Kalisza.
Komenda Gwna OB oraz egota dostarczay do obozu rodki finansowe,
lekarstwa, instrukcje, bro oraz uatwiay ucieczki. Barbara Temkin-Bermanowa,
ktra braa czynny udzia w niesieniu pomocy ydom zamknitym w obozach, m.in.
w Poniatowej, wspomina, e chtnym do ucieczki wyrabiali faszywe dokumenty.
Warunkiem wydania dokumentu byo przysanie fotografii. Kiedy okazao si, e nie
wszyscy chtni je posiadaj, do obozu w Poniatowej posano aparaty fotograficzne.
Pniej dla uatwienia zaopatrzenia si w faszywe dokumenty dostarczono blankiety
kenkart (50 szt.), karty pracy, metryk urodzenia oraz pieczcie. Poza tym wysyano
krzyyki i medaliki oraz katechizmy i ksieczki do naboestwa, eby ludzie nauczyli
si niezbdnych modlitw, ktre mogy by przydatne po ucieczce. Obz w Poniatowej
najczciej obsugiwa Teodor Pajewski (Teodor), czonek AK94.
Ucieczki z obozu w Poniatowej organizoway OB i egota95. Naley jednak
sdzi, e przewaao zbiegostwo organizowane przez samych winiw, gdy w taki
wanie sposb zbiega wikszo autorw spisanych pniej relacji. Zbiegowie kierowali si gwnie ku Warszawie, gdzie szukali sposobu przetrwania wojny. Natomiast
nieznane jest zbiegostwo do oddziaw partyzanckich operujcych w okolicach Poniatowej96. Z winiami ydowskimi nawizali kontakt partyzanci radzieccy, namawiali
do ucieczek i do wstpowania do ich oddziau. Chtnych nie byo97. Wielu winiw
wierzyo, e w obozie przeyj wojn. Sdzili, e Niemcy wybrali ich z masy narodu
ydowskiego po to, eby pozostawi. Wiara w przetrwanie oparta bya na zudnych
zapewnieniach Niemcw 98.
Ruch oporu w obozie przybra jeszcze inn form. W padzierniku 1943 r. ydwki
pracujce w kuchni obozowej zatruy posiek przeznaczony dla zaogi niemieckiej.
93

Pro memoria o sytuacji w kraju w padzierniku 1943 r.

Basia Temkin-Bermanowa, Akcja pomocy ydom w okresie okupacji, Biuletyn IH 1957,
nr 22, s. 6165.
95
Ibidem; AIH, 301/5085, Relacja J. Baran.
96
AAN, 228/24-6, Obz pracy dla ydw w Poniatowej, Uzupenienie, k. 2526.
97
Janina Baran (ydwka) wspomina: Czsto w nocy przychodzili tam [do obozu w Poniatowej R.G.] partyzanci sowieccy i namawiali ydw do ucieczki. Niestety [...] nikt nie chcia
ruszy si z miejsca (AIH, 301/5085).
98
W Informacji Tygodniowej z 15 VII 1943 r. czytamy, e mieszkajcy w pobliu osiedla
Tbbens wielokrotnie zapewnia, e osada bezwzgldnie przetrwa wojn, podczas gdy nigdzie
indziej ydzi nie utrzymaj si. Widocznie cz ydw uwierzya Niemcom, skoro E. Rubinsztejn
wspomina, e wci pocieszalimy si, e nas zostawi (ibidem, 301/1013). Gboka wiara winiw
ydowskich w przetrwanie utrudniaa im realn ocen ich sytuacji. Kiedy przed Doynkami
kopali rowy przeciwlotnicze, polscy robotnicy ostrzegali, e by moe kopi je sobie. Winiowie
ydowscy nie chcieli w to wierzy (AIPN, 234 ob, Zeznanie W. Kality).
94

224

Do butelek z koniakiem miay wstrzykn trucizn. Spisek si nie uda, zdradzia

jedna z wtajemniczonych i sze ydwek zostao zastrzelonych 99.
Uzbrajanie obozowej bojwki OB postpowao wolno i nie osigno dostatecznego poziomu do dnia zagady winiw100. Trudnoci miay spotgowa si po
wykryciu we wrzeniu 1943 r. w obozie broni.
Og okolicznej ludnoci odnosi si yczliwie do wizionych ydw. T yczliwo
podziwia Dan Krygier, jeden z winiw ydowskich. Pisa, e gdy przejechalimy
stacj Klementowice w Lubelskiem, tamtejsza ludno chtnie przynosia nam wod,
wyrzekajc si jakiegokolwiek wynagrodzenia [...]. Po drodze polscy kolejarze urzdzali przymusowe postoje, dziki ktrym ludno polska moga nam pomc aprowizacyjnie. Ostrzegali, ebymy si wicej zaopatrzyli, bo w obozie bdzie krucho101.
Mimo niebezpieczestwa okoliczni chopi dostarczali ywno po niewygrowanych
cenach. Za to zgin Biakowski102.
Dana Krygiera wyprowadzi z obozu i przenocowa u siebie polski robotnik.
Nastpnego dnia na prob uwolnionego zaprowadzi go na statek kursujcy Wis.
Dan Krygier znalaz si pniej u nieznajomej mu Marianny Dados, zamieszkaej
w Oblasach koo Janowca nad Wis, ktra przechowaa go przez okres okupacji103.
Maria Macig z Rogowa koo Kazimierza n. Wis zaopiekowaa si cudem ocala
w czasie Doynek Ester Rubinsztejn i jej koleank [Ludwik Fiszerow]. Odywia
je, ubraa, a nastpnie odwioza do Warszawy, gdzie znalazy bezpieczn kryjwk104. Innej ydwce ocalaej z tej rzezi pomocy udzieli Antoni Oko, zamieszkay
wwczas w Kowali105. Franciszek Maj wydosta z obozu Lili i Mariana Rochmanw
i bezinteresownie przechowa ich przez okres okupacji106.
Jarosiski, polski robotnik, zakocha si w ydwce z obozu. Niekiedy zostawa
u niej na noc. Jednego razu zosta przyapany w obozie i zastrzelony107. Jan Gil i fotograf Zdaniewicz zginli za dostarczanie winiom ydowskim faszywych dokumentw108.
Spoeczestwo polskie pomagao bezinteresownie, co potwierdzaj w swoich relacjach byli winiowie tego obozu. Sporadyczne przypadki odmiennego postpowania
zwalczane byy przez polski ruch oporu. I tak partyzanci zastrzelili Deutrycha za
99

AIPN Lu, OKL/Ds. 35/67, Zeznania W. Wosia i J. Watrobinskiej. Natomiast raporty polskiej
konspiracji mwi, e owe ydwki pracoway w kuchni podlegej Tbbensowi. W tym czasie
mia mie miejsce zatarg midzy SS a Tbbensem. eby go zdyskredytowa, SS zastrzelio te
ydwki pod pretekstem rozsiewania plotek politycznych. Miao to by uderzenie w Tbbensa,
AAN, 202/II-21, k. 128.
100
AAN, 202/III-11, Sprawy narodowociowe w okresie 15 VII15 IX 1943 r., k. 19.
101
AIH, 301/4243, Relacja D. Krygiera.
102
APMM, Mikrofi lmy, XVIII-1684, Relacja M. Kcik.
103
AIH, 301/4243, Relacja D. Krygiera.
104
Ibidem, 301/1013, Relacja E. Rubinsztejn.
105
APMM, Mikrofi lmy, XVIII-1684. Relacja A. Okonia.
106
AIH, 301/4249, Relacja L. i M. Rochmanw.
107
APMM, Mikrofi lmy, XVIII-1684, Relacje B. Michalskiego i A. Kusia.
108
Ibidem, Relacje M. Kcik, A. Okonia i J. Wtrobiskiej.

225

wskazanie Niemcom kryjwki piciu zbiegych ydw109. Za ze obchodzenie si z polskimi i ydowskimi robotnikami zastrzelony zosta vorarbeiter Snopkiewicz110.
Erntefest i likwidacja obozu
W ostatnich dniach padziernika 1943 r. winiowie ydowscy otrzymali polecenie
kopania roww. SS-mani pieszyli si z t prac, kopanie trwao od witu do nocy.
Dla zmylenia czujnoci winiw powiedziano im, e bd to rowy przeciwlotnicze.
Wykopano dwa rowy: jeden poza ogrodzeniem obozowym, na wprost bramy wjazdowej, w odlegoci 3 m od szosy PoniatowaWronw, przebiegajcej tu przy obozie,
drugi na terenie obozowym w odlegoci 20 m od wspomnianej szosy i rwnolegle
do budynku hotelowego siedziby wadz obozowych. Kady rw o szerokoci 2 m
i gbokoci 1,5 m w postaci linii amanej przebiega przez tereny dugoci 95 m111.
Tak wadze obozowe przygotoway si do wykonania rozkazu Himmlera w sprawie
likwidacji ydw czasowo zostawionych w obozach na Lubelszczynie. T zbrodnicz
akcj hitlerowcy nazwali Doynkami (Aktion Erntefest). Rozkaz wykonyway
stacjonujce w Lublinie oddziay specjalne O. Globocnika. Pomocy udzielay oddziay
SS, SD i policji z Prus Wschodnich, Katowic i Poznania. W czasie mordu tworzyy one
kordony wok obozu. Przyby te oddzia specjalny SS z Owicimia112.
W nocy z 3 na 4 listopada 1943 r.113 wspomniane oddziay hitlerowskie jednoczenie nadjechay od Lublina, Kranika oraz Puaw i podwjnym kordonem otoczyy
obz w Poniatowej. Pierwszy, przylegajcy do obozu, by bardzo gsty. Tworzyli
go SS-mani uzbrojeni w karabiny maszynowe, skierowane na obz. Drugi kordon,
rzadszy, znajdowa si w promieniu 12 km od obozu. Niemcy, wiedzc o istnieniu
bojwki OB, byskawicznie opanowali cay teren. ydw w obozie wzili w kocio
zmniejszany w miar ich likwidacji114.
O godz. 4.30 niczego nieprzeczuwajcy ydzi wypdzeni zostali na plac apelowy.
Po przybyciu winiw z osiedla zapdzono wszystkich do kilku barakw, otoczonych
ju przez SS-manw. Pomidzy tymi barakami a rowami utworzony zosta szpaler
uzbrojonych SS-manw. O godz. 7.00 zaczto wypdza 50-osobowe grupy mczyzn,
109

Ibidem, Relacja A. Grki.

AIPN, 234 ob, Protok ekshumacji prochw ydowskich w dniu 21 VI 1948 r.
111
Ibidem.
112
Piotrowski, Misja Odilo Globocnika..., s. 5657; Anna mijewska-Winiewska, Zeznanie
szefa krematorium Ericha Musfeldta, Zeszyty Majdanka 1965, t. 1, s. 142; AIPN, 944, Proces
J. Sporrenberga, k. 114118.
113
AAN, 202/II-21, k. 129; AIPN, 294; t. IV, k. 101, Zbrodnie hitlerowskie na Lubelszczynie.
Niektre rda podaj, e mordu w Poniatowej dokonano z 7 na 8 XI 1943 r. (na Majdanku 3 XI
1943 r.). Wydaje si to mao prawdopodobne, Niemcy tej akcji nie mogli przeciga w czasie, gdy
chcieli zaskoczy bojwki OB. Ponadto 8 XI 1943 r. Sporrenberga nie byo ju w Lublinie, gdy
wyjecha do Norwegii, wic akcja Doynek musiaa by wczeniej zakoczona (informacja
nieprawdziwa przyp. red.).
114
Pro memoria o sytuacji w kraju za okres 24 X21 XI 1943; Pro memoria za okres od 22 XI
18 XII 1943; Aneks, nr 61; Komunikat Prasowy nr 3, 18 XI 1943 r. (zob. Aneks, dokument nr 32).
110

226

kobiet i dzieci. Przy wyjciu stay walizki. SS-mani wzywali do skadania w nich szlachetnych metali, drogich kamieni i pienidzy. Nastpnie biciem zmuszano winiw
do biegu przez szpaler i do stopniowego rozbierania si. Najpierw zdejmowali buty,
kilkanacie metrw dalej ubrania wierzchnie, a na kocu bielizn. W ten sposb pozostawione mienie byo od razu sortowane. Kilkunastu wybranych ydw odnosio
je do magazynw. Grupy zupenie nagich ludzi pdzono na przemian to do jednego,
to do drugiego rowu, w ktrych kazano im si ka. Nad rowami stali z broni maszynow SS-mani ze specjalnego oddziau owicimskiego. Przy dwikach muzyki
pyncej z gonikw strzelali do bezbronnych. Nastpne grupy kady si na ciaach
zamordowanych wczeniej115. Kiedy ta zbrodnicza akcja zbliaa si do koca, okoo
godz. 16.30 w jednym z barakw ydzi stawili czynny opr. W odpowiedzi na rozkaz
wychodzenia z baraku pady strzay. Zbuntowani podpalili te pobliskie magazyny
z odzie. Spono wiele odziey wojskowej oraz odziey po wymordowanych ydach. Z t prb oporu Niemcy poradzili sobie atwo podpalili barak z kilkuset
walczcymi. Powstacy sponli ywcem116.
Do powstaego poaru przyjechali polscy straacy z Opola Lubelskiego. To, co
ujrzeli, przeszo ich wyobraenie. Obz przedstawia makabryczny obraz zasany
by nagimi trupami. W dwch miejscach stosy trupw cigny si na przestrzeni
kilkudziesiciu metrw. Wrd lecych byli ranni, rozlegay si niesamowite jki. Do
poncych magazynw wrzucano nie tylko martwych, lecz take rannych117. Straak
Franciszek Furtas widzia, jak z poncego baraku wyskoczy mody mczyzna
[...]. Podskoczyo do niego dwch Niemcw z SS. Jeden z nich uderzy go w gow
kolb karabinu. Gdy ten upad, chwycili go, jeden za rce, drugi za nogi i wrzucili
w ogie118. Straakw nie dopucili do gaszenia poaru, kazali im wraca. Strzay
i muzyka ucichy okoo 17.00. czyli masakra trwaa okoo 10 godzin119.
Przy yciu pozostao okoo 150 ydw, ktrych zadaniem byo uprztnicie obozu.
Po dwch dniach okazao si, e grupa ta liczy ponad 200 osb doczyli do nich
ci, ktrzy w czasie masakry ukryli si na terenie obozu. Wszyscy zostali rozstrzelani
za odmow palenia cia. Do wykonania tej roboty 12 listopada 1943 r. przywieli 120
osb z Majdanka spord pozostawionych tam 300 ydw. Musieli oni posortowa
mienie pomordowanych i spali zwoki120. W tym celu wybudowane zostay otwarte
piece polowe z rusztami z szyn kolejowych. W poszukiwaniu zota i kosztownoci
musieli przesiewa popi ze spalonych ofiar. Pracujcym w obozie polskim robotnikom, ktrzy w dniu masakry zostali odprawieni do domw, pozwolono powrci do
115

AAN, 202/II-21, Obz pracy w Poniatowie, k. 128129; Pro memoria za okres 22 XI18 XII
1943; Aneks, nr 61; AIH, 116, Komunikat Prasowy nr 3, 18 XI 1943 r., k. 47.
116
Pro memoria za okres 22 XI18 XII 1943; Sytuacja w padzierniku, AAN, 202/II-8, Miesiczny przegld sprawozdawczo-statystyczny za XII 1943 r., k. 107; Protok z posiedzenia RP
z 16 XI 1943 r. (zob. Aneks, dokument nr 31).
117
AIPN, 218 ob, Zeznania C. Myczkowskiego i J. Krla.
118
AIPN Lu, OKL/Ds. 35/67, Zeznanie Franciszka Furtasa (zob. Aneks, dokument nr 28).
119
APMM, Mikrofi lmy, XVIII-1684, Relacja A. Kusia.
120
AAN, 202/II-21, k. 129; Berenstein, Obozy pracy przymusowej dla ydw..., s. 18.

227

pracy dopiero po trzech miesicach121. Tak dugo trwao usuwanie ladw masowej
zbrodni.
W obozie pracy w Poniatowej przebywao okoo 18 tys. ydw122. Potwierdza to fakt
noszenia przez winiw najwyszych numerw 18 tys. (z kocwk)123. Z tej liczby
okoo 15 tys. osb zgino w obozie124. Na rnic wynoszc okoo 3 tys. osb zoyli
si ydzi zbiegli i wywiezieni z obozu przed jego likwidacj. Kilka grup winiw
ydowskich wysano do pracy na lotniskach w Biaej Podlaskiej i Zamociu. Ostatni
grup silnych i zdrowych mczyzn wywieziono w przeddzie masakry125.
Od lipca 1943 r. Centralny Zarzd Budowlany SS i Policji w Lublinie przygotowywa
dokumentacj techniczn dotyczc rozbudowy obozu pracy SS w Poniatowej. Fakt ten
pozostaje w zwizku z niepenym wykorzystaniem zgromadzonej tu ydowskiej siy
roboczej. Przez rozbudow chciano m.in. odzyska na cele produkcyjne hal fabryczn,
zamieszkiwan przez winiw. Z pocztkiem wrzenia 1943 r. dokumentacja bya
ju gotowa. Wybudowa miano 48 barakw mieszkalnych o wymiarach 10 m 30 m,
28 domkw dla vorarbeiterw i szereg barakw gospodarczych. Wybudowane baraki
miay pomieci 8 tys. ludzi. Koszty rozbudowy planowano zamkn sum 2 600 000
RM126. Do prac zamierzano przystpi jeszcze w 1943 r. Mord listopadowy przekreli
te plany.
121

AIPN, 234 ob, Zeznanie J. Soli; ibidem, 128 ob, Zeznanie J. Dbca.
Dziadosz, Marszaek, Wizienia i obozy w dystrykcie lubelskim..., s. 116; Berenstein, Obozy
pracy przymusowej dla ydw..., s. 410.
123
AIPN, 218 ob, Zeznanie C. Myczkowskiego; ibidem, 234 ob, Zeznania Wadysawa Wjtowicza i W. Kality.
124
Berenstein, Obozy pracy przymusowej dla ydw..., s. 18.
125
Ibidem; Materiay i dokumenty z czasw okupacji niemieckiej..., s. 261; Piotrowski, Misja
Odilo Globocnika..., s. 58.
126
Jzef Marszaek, Centralny Zarzd Budowlany SS i Policji w Lublinie, Zeszyty Majdanka
1972, t. 6, s. 3334; APMM, VI 9 e, t. 1, Zentralbauleitung der Waffen SS und Polizei Lublin.
122