BIOCHEMIA

Skrypt dla studentw medycyny

opracowany na podstawie
Biochemii Harpera

Michu
Wrocaw 2008
Wersja 1.0

- 2-

SPIS TRECI
Rozdzia I Aminokwasy, peptydy, biaka
1. Aminokwasy
a) budowa, b) nazewnictwo i wzory, c) klasyfikacja, d) funkcje, e) waciwoci fizyczne, f) waciwoci
chemiczne reakcje aa, g) techniki rozdziau
2. Peptydy
a) synteza i waciwoci wizania peptydowego, b) nazewnictwo, podzia i funkcje peptydw,
c) przykady peptydw aktywnych biologicznie
3. Biaka
a) klasyfikacja, b) identyfikacja, c) poziomy organizacji i fadowanie, d) rozdzia i okrelanie struktury
biaek, e) zwizek budowy i funkcji biaek fibrylarnych i globularnych
Rozdzia II Struktura i funkcje enzymw
1. Ogle waciwoci enzymw
a) klasyfikacja i nazewnictwo, b) centrum katalityczne, c) koenzymy i witaminy bdce ich
prekursorami, d) swoisto dziaania enzymw, e) aktywno enzymw, jednostki aktywnoci,
f) kompartmentacja komrkowa enzymw, g) izoenzymy, h) izolacja enzymw
2. Mechanizmy dziaania enzymw
a) typy reakcji enzymatycznych przy dwch substratach, b) mechanizm dziaania chymotrypsyny,
c) mechanizm dziaania fruktozo-2,6-bisfosfatazy, d) mechanizm dziaania transaminaz, e) kataliza
kwasowo zasadowa (k-z), f) enzymy wymagajce atomw metali
3. Kinetyka reakcji enzymatycznych
a) oglne zasady kinetyki reakcji chemicznych, b) kinetyka katalizy enzymatycznej; czynniki
wpywajce na szybko reakcji enzymatycznej, c) wpyw stenia substratu na szybko reakcji,
d) zjawisko kooperatywnoci, e) inhibicja odwracalna i nieodwracalna
4. Regulacja aktywnoci enzymw
a) regulacja iloci enzymu, b) regulacja aktywnoci katalitycznej enzymu
5. Znaczenie diagnostyczne pomiarw aktywnoci enzymw
a) enzymy indykatorowe, ekskrecyjne i sekrecyjne, b) enzymy najczciej oznaczane w praktyce
klinicznej, c) panele enzymatyczne, d) diagnostyka enzymatyczna w onkologii
Rozdzia III Transport przez bony i utleniania biologiczne
1. Budowa i funkcje bon biologicznych
a) skad bon, b) funkcje bon
2. Transport przez bony biologiczne klasy biaek transportujcych
a) kanay jonowe, b) przenoniki transbonowe translokazy, c) pompy jonowe, d) wymienniki
3. Oksydoreduktazy, ich kofaktory i grupy prostetyczne
a) klasyfikacja oksydoreduktaz, b) kofaktory i grupy prostetyczne przenoszce protony i elektrony
4. Transport atomw wodoru przez bon mitochondrialn
5. acuch oddechowy
6. Fosforylacja oksydacyjna
7. Reaktywne formy tlenu (RFT)
8. Utlenianie mikrosomalne
9. Cykl kwasw trjkarboksylowych (TCA)
a) reakcje cyklu, b) bilans energetyczny cyklu, c) powizania z innymi szlakami amfiboliczno
cyklu, d) regulacja cyklu
10. Kompleks oksydazy -ketokwasw
Rozdzia IV Wglowodany
1. Budowa chemiczna, waciwoci i funkcje cukrw prostych i zoonych
a) monosacharydy, b) disacharydy, c) polisacharydy
2. Trawienie wglowodanw i jego zaburzenia
3. Wchanianie i transport wglowodanw
a) transport aktywny i bierny, biaka transportujce, b) zrnicowanie tkankowe transportu, c) rola
insuliny, d) rola fosforylacji monosacharydw
4. Metabolizm glukozy

- 3-

5.
6.
7.
8.

a) glikoliza (szlak EMP), b) glukoneogeneza, c) szlak pentozofosforanowy (szlak WDH, PPP),

d) niektre zaburzenie przemian glukozy
Metabolizm glikogenu
a) glikogenogeneza, b) glikogenoliza, c) regulacja glikogenogenezy i glikogenolizy, d) glikogenozy
Inne szlaki metabolizmu monosacharydw
a) szlak kwasu uronowego, b) metabolizm fruktozy, c) metabolizm galaktozy
Metabolizm heteroglikanw
a) aminocukry heksozoaminy, b) glikoproteiny, c) proteoglikany, d) mukopolisacharydozy
Regulacja przemiany wglowodanw
a) zrnicowanie tkankowe przemiany wglowodanowej i integracyjna rola wtroby,
b) kontrola stenie glukozy we krwi i hormonalna regulacja metabolizmu wglowodanw

Rozdzia IV Lipidy
1. Budowa chemiczna, podzia i rola tuszczw prostych i zoonych
a) funkcje tuszczw, b) podzia lipidw, c) kwasy tuszczowe, d) triglicerydy (TG), e) fosfolipidy,
f) glikolipidy, g) steroidy, h) poliprenoidy
2. Trawienie i wchanianie lipidw
3. Transport lipidw w chonce i w osoczu
a) budowa lipoprotein, b) transport lipidw w lipoproteinach osocza, c) zaburzenia transportu
lipoproteinowego, d) rola wtroby w metabolizmie lipidw
4. Tkanka tuszczowa rola w metabolizmie lipidw
a) metabolizm adipocytw, b) regulacja, c) brunatna tkanka tuszczowa
5. Utlenianie kwasw tuszczowych
a) lokalizacja komrkowa i tkankowa, b) aktywacja i transport KT do mitochondrium, c) -oksydacja
nasyconych KT, d) oksydacja nienasyconych KT, e) ketogeneza, f) zaburzenia oksydacji KT
6. Lipogeneza synteza kwasw tuszczowych
a) lokalizacja i transport substratw, b) przebieg lipogenezy, c) synteza nienasyconych KT,
d) metabolizm eikozanoidw
7. Synteza trjglicerydw
a) lokalizacja tkankowa i komrkowa, b) przebieg syntezy
8. Cholesterol
a) biosynteza cholesterolu, b) trawienie i wchanianie cholesterolu, c) rwnowaga cholesterolu i
endocytoza LDL, d) wydalanie cholesterolu, e) miadyca
9. Kwasy ciowe
10. Kalcyferole
11. Hormony sterydowe
Rozdzia VI Przemiana azotowa: aminokwasy, nukleotydy, porfiryny
1. Trawienie biaek w przewodzie pokarmowym
a) enzymy i ich specyficzno, b) transport azotu pomidzy tkankami
2. Oglna przemiana aminokwasw i metabolizm grupy aminowej
a) transaminacja, b) dezaminacja, c) transport, d) eliminacja
3. Metabolizm poszczeglnych aminokwasw
a) Asp, b) Asn, c) Glu, d) Gln, e) Ala, f) Gly, g) Ser, h) Pro, i) Hyp, j) Arg, k) Orn, l) Cys, m) Phe,
n) Tyr, o) Lys, p) Hyl, q) His, r) Thr, s) Met, t) Trp, u) Val, Leu i Ile
4. Przemiana nukleotydw
a) trawienie kwasw nukleinowych w przewodzie pokarmowym, b) budowa nukleotydw,
c) biosynteza nukleotydw purynowych, d) degradacja puryn, e) odzysk puryn, f) synteza nukleotydw
pirymidynowych, g) degradacja pirymidyn, h) kwas foliowy; zaburzenia przemiany nukleotydw
5. Metabolizm porfiryn
a) synteza hemu, b) rozkad hemu, c) zaburzenia metabolizmu porfiryn
Rozdzia VII Biochemia funkcjonalna tkanek
1. Endogenne regulatory procesw metabolicznych
a) regulacja metabolizmu przez hormony, mechanizmy regulacji, receptory, przekaniki wtrne,
b) eikozanoidy budowa, powstawanie i funkcje metaboliczne
2. Gospodarka wapniowo fosforanowa w organizmie i jej regulacja
a) rola wapnia oraz biaek wicych wap, b) regulacja przemiany wapniowej, c) rola fosforanu
nieorganicznego, regulacja przemiany fosforanowej, powizania z gospodark wapniow
3. Gospodarka elazem w organizmie wchanianie, regulacja, zaburzenia przemiany

- 4-

4.

5.

6.
7.
8.

9.

Biochemia krwi
a) biaka osocza i ich rola, b) struktura i funkcja erytrocytw, c) budowa i metabolizm leukocytw na
przykadzie neutrofili, d) budowa i metabolizm trombocytw, e) hemostaza osoczowa
Biochemia wtroby
a) rola tkanki wtrobowej, b) przemiana wglowodanowa, lipidowa i azotowa w wtrobie, c) wtroba
jako gruczo zewntrzwydzielniczy, d) procesy biotransformacji i detoksykacji
Biochemia nerek
a) funkcje i regulacja, b) skad i waciwoci moczu w normie i w patologii
Biochemia mini
a) budowa i charakterystyka biaek mini, b) mechanizm skurczu minia
Biochemia tkanki cznej
a) skadniki tkanki cznej, ich budowa i funkcja, b) synteza kolagenu reakcje i regulacja procesu,
c) biochemia koci
Biochemia zmysu wzroku
a) rola i przemiany karotenoidw w organizmie czowieka,
b) reakcje zachodzce w procesie fotorecepcji

Rozdzia VIII Kwasy nukleinowe i biosynteza biaek

1. Budowa i waciwoci kwasw nukleinowych; struktura i organizacja chromatyny
a) elementy skadowe kwasw nukleinowych zasady azotowe, nukleozydy i nukleotydy, b) budowa
przestrzenna i waciwoci DNA, c) budowa, waciwoci i klasyfikacja RNA, d) budowa chromatyny,
e) chromatyna aktywna i nieaktywna, f) sekwencje powtarzajce; mutacje dynamiczne; konwersja genu,
g) rekombinacja (crossing-over); wymiana chromatyd siostrzanych, h) gen i jego ekspresja; genom,
i) transpozony; geny przeksztacone, j) motywy funkcjonalne biaek wicych si z DNA
2. Replikacja i naprawa DNA; cykl komrkowy i jego regulacja
a) inicjacja, b) elongacja, c) terminacja, d) regulacja replikacji i cykl komrkowy, e) naprawa DNA
3. Synteza RNA (transkrypcja) i jego modyfikacje
a) transkrypcja u Procariota, b) rnice w transkrypcji u Eucariota, c) geny podzielone; snRNA;
skadanie mRNA, d) modyfikacje potranskrypcyjne mRNA; redagowanie RNA, e) transkrypcja genw
tRNA i rRNA
4. Translacja biosynteza biaek
a) kod genetyczny, b) budowa tRNA i aktywacja aa, c) budowa i funkcje rybosomw, d) etapy
translacji, e) regulacja i inhibitory translacji, f) potranslacyjne modyfikacje biaek
5. Mitochondrialne DNA (mtDNA)

- 5-

- 6-

ROZDZIA I AMINOKWASY, PEPTYDY I BIAKA

1.

Aminokwasy

a)

budowa

Aminokwasy (ang. aminoacids = aa), jak sama nazwa wskazuje, nale do dwufunkcyjnych pochodnych
wglowodorw, zawierajcych w czsteczce grup karboksylow oraz aminow. Oglnie rzecz biorc, wzgldne
pooenie obu tych grup moe by dowolne, jednak zdecydowanie najwiksze znaczenie posiadaj -Laminokwasy, ze wzgldu na to, i wchodz w skad peptydw i biaek. Okrelenie -aminokwasy oznacza, i
obie gwne grupy funkcyjne przyczone s do tego samego, I-rzdowego atomu wgla; wynika std ich wzr
oglny postaci: H2N-CH(R)-COOH, gdzie R jest fragmentem zmiennym, charakterystycznym dla kadego aa i
decydujcym o jego waciwociach. Aa mog rwnie ulega w organizmie rozmaitym modyfikacjom, np.
hydroksylacji (4-hydroksy-Pro, 5-hydroksy-Lys), karboksylacji (-karboksy-Glu), metylacji, formylacji,
acetylacji (N-Ac-Glu), prenylacji, fosforylacji i innym.
b) nazewnictwo i wzory
Kady aa biakowy posiada nazw systematyczn, wynikajc z jego budowy chemicznej, jak rwnie
zwyczajow. W praktyce posuguje si wycznie tymi drugimi, jak rwnie ich skrtami trj- oraz
jednoliterowymi. Nazwy zwyczajowe aa biakowych, ich skrty oraz wzory strukturalne przedstawia ponisza
tabela.
Lp.

Nazwa zwyczajowa i skrty

1.

glicyna, Gly, G

2.

alanina, Ala, A

3.

walina, Val, V

4.

leucyna, Leu, L

5.

izoleucyna, Ile, I

6.

seryna, Ser, S

7.

treonina, Thr, T

8.

cysteina, Cys, C

Wzr strukturalny

- 7-

c)

9.

metionina, Met, M

10.

kwas asparaginowy, Asp, D

11.

asparagina, Asn, N

12.

kwas glutaminowy, Glu, E

13.

glutamina, Gln, Q

14.

arginina, Arg, R

15.

lizyna, Lys, K

16.

histydyna, His, H

17.

fenyloalanina, Phe, F

18.

tyrozyna, Tyr, Y

19.

tryptofan, Trp, W

20.

prolina, Pro,

klasyfikacja
Aa klasyfikuje si ze wzgldu na rozmaite kryteria:
Ze wzgldu na udzia w syntezie peptydw wyrnia si aa biakowe i niebiakowe. Kady aa biakowy
posiada co najmniej jeden kodon kodujcy go ukad 3 nukleotydw w mRNA; list 20 aa biakowych
zawiera powysza tabela. Aa niebiakowe nie s zawarte w informacji genetycznej, powstaj za w
wyniku modyfikacji aa biakowych. Dalsze kryteria klasyfikacji odnosz si wycznie do aa
biakowych.

- 8-



Ze wzgldu na polarno rodnika (R) aa biakowe dzieli si na:

aa z R niepolarnym: G, A, V, L, I, P, F,
aa z R polarnym niejonizujcym: S, T, Y, C, M, Q, N, W,
aa z R polarnym jonizujcym:
 kwane: D, E,
 zasadowe: K, R, H.
Ze wzgldu na budow chemiczn R:
aa z R alifatycznym: G, A, V, L, I,
aa z R zawierajcym grup hydroksylow: S, T, Y,
aa z R zawierajcym atom siarki: C, M,
aa z R zawierajcym grupy kwasowe lub ich amidy: D, E, N, Q,
aa z R zawierajcym grupy zasadowe: K, R, H,
aa z R zawierajcym piercie aromatyczny: F, Y, W, H,
aa o charakterze iminokwasw: P.
Ze wzgldu na zdolno organizmu ludzkiego do ich syntezy, aa dzieli si na endo- i egzogenne.
Aa endogenne s syntetyzowane przez ludzkie hepatocyty i nie wymagaj dostarczania ich z
pokarmem. Nale do nich: G, A, P, S, Y, D, E, N, Q.
Aa egzogenne (niezbdne, niezastpione) nie s syntetyzowane w ludzkim ustroju, a ich obecno i
odpowiednie stenie w biakach spoywczych decyduje o ich wartoci odywczej. S to: V, L, I, F, T,
M, W, K, R, H (histydyna jest niezbdna dla dzieci do lat 12, ale nie jest niezbdna dla dorosych).
Ze wzgldu na produkty metabolizmu wyrnia si: aa glikogenne, metabolizowane do prekursorw
wglowodanw oraz aa ketogenne, metabolizowane do cia ketonowych. (patrz rwnie punkt V-3)

d) funkcje
Najwaniejsz funkcj aa jest wzajemne czenie si, w wyniku czego powstaj czsteczki o wyszych
poziomach organizacji peptydy, polipeptydy oraz biaka (tworzenie wizania peptydowego omwione jest
dalej). Ponadto aa bior udzia w takich procesach fizjologicznych jak: przekanictwo w ukadzie nerwowym
(Gly, Glu, Asp, GABA), regulacja procesw wzrostu komrki (Phe i Tyr substraty do syntezy T3/4), biosynteza
zasad azotowych, porfiryn i mocznika (Orn, Cyt, Arg-bursztynian) oraz transdukcja sygnaw
wewntrzkomrkowych (odwracalna fosforylacja Ser, Thr i Tyr).
e)

waciwoci fizyczne

W warunkach naturalnych aa maj posta krystalicznych cia staych; nie absorbuj wiata widzialnego,
dlatego s bezbarwne (mona je wybarwi i uwidoczni specjalnymi metodami, o czym pniej).
Z wyjtkiem glicyny wszystkie -aa wykazuj czynno optyczna, tzn. ich roztwory skrcaj paszczyzn
wiata spolaryzowanego. Wykazuj rwnie izomeri optyczn, tworzc szeregi konfiguracyjne D i L.
Skadnikami biaek s wycznie L-aa, co oznacza, i numeracja podstawnikw przy chiralnym atomie wgla
(C) wg kryterium masy ronie przeciwnie do ruchu wskazwek zegara. Cho wykazano wystpowanie D-aa
(Ser, Asp), w ukadzie nerwowym ssakw, to nie wchodz one w skad peptydw i biaek; ponadto D-aa
wystpuj w cianach komrkowych niektrych bakterii (Ala, Glu) oraz w antybiotykach.
Wikszo aa jest dobrze rozpuszczalna w wodzie i tworzy roztwory, w ktrych wykazuje charakter na
og obojtny. Dziki obecnoci w czsteczce zarwno grupy karboksylowej o charakterze kwanym, jak i
aminowej o charakterze zasadowym, aa mog tworzy wewntrzne sole wystpowa w postaci jonw
obojnaczych (H3N+-CH(R)-COO-) i tworzy krysztay jonowe. Tumaczy to polarn i krystaliczn struktur aa, z
czego wynikaj wysokie temperatury topnienia (dalsze ogrzewanie prowadzi do rozkadu).
Moliwe formy jonowe aa bez bocznych grup hydrolizujcych przedstawione s poniej:
R-CH(N(+)H3)-COOH K1 R-CH(N(+)H3)-COO- K2 R-CH(NH2)-COO(I) pH < pI
(II) pI
(III) pH > pI
Krzywa miareczkowania takiego aa skada si z dwch sigmoidalnych czci, rozdzielonych punktem
izoelektrycznym:
pH = pK1 + log [II]/[I] dla pH < pI
pK2 + log [III]/[II] dla pH < pI
Przez punkt izoelektryczny (pI) rozumiemy warto pH, w ktrej aa wystpuje niemal w caoci w postaci jonu
obojnaczego, nie wdruje w polu elektrycznym i cechuje si minimaln moliw rozpuszczalnoci w wodzie. pI
to innymi sowy warto pH w punkcie pomidzy wartociami pK po obydwu stronach form izojonowych (jonu
obojnaczego) std dla aa z R niepolarnym pI = x (pK1 + pK2).

- 9-

Jeeli chodzi o aa z rodnikiem polarnym i jonizujcym, sytuacja przedstawia si odmiennie dla kwasw
oraz zasad. W przypadku kwasu najpierw tracony jest proton z wasnej reszty karboksylowej, nastpnie z grupy
bocznej, a na samym kocu z wasnej grupy aminowej; wobec tego pI oblicza si podobnie jak dla aa z R
niepolarnym, czyli: pI = x (pK1 + pK2). Natomiast w przypadku zasady najpierw tracony jest proton z reszty
karboksylowej, nastpnie z grupy bocznej, a ostatecznie z wasnej grupy aminowej; wyraenie opisujce pI
przyjmuje zatem posta: pI = x (pK2 + pK3).
f)

waciwoci chemiczne reakcje aa

Aa posiadaj kilka grup funkcyjnych -aminow, -karboksylow oraz reaktywne grupy w obrbie R
(niektre aa) dziki czemu mog ulega wielu rozmaitym przemianom.
Reakcje grupy karboksylowej:

dysocjacja i tworzenie soli (aa + zasada):
H2N-CH(R)-COOH OH- H2N-CH(R)-COOH2N-CH(R)-COOH + NaOH H2N-CH(R)-COONa (sl sodowa aa)

tworzenie estrw (aa + alkohol):
H2N-CH(R)-COOH + R1-OH H2N-CH(R)-CO-O-R1

tworzenie amidw

tworzenie bezwodnikw kwasowych

dekarboksylacja (pod wpywem ogrzewania lub enzymatycznie):
H2N-CH(R)-COOH T, -CO2 R-CH2-NH2
Reakcje grupy aminowej:

dysocjacja i tworzenie soli:
H2N-CH(R)-COOH H+ H3N+-CH(R)-COOH
H2N-CH(R)-COOH + HCl Cl-H3N+-CH(R)-COOH = HCl.H2N-CH(R)-COOH (chlorowodorek aa)

estryfikacja, acylacja, N-formylacja

dezaminacja (g. enzymatyczna):
H2N-CH(R)-COOH R-CO-COOH (ketokwas)
Grupa hydroksylowa (Ser, Thr, Tyr) estryfikacja
Grupa sulfhydrylowa (Cys):

utlenianie
 do cystyny: 2 Cys-SH -2H Cys-S-S-Cys
 do kwasu cysteinowego (przez silne utleniacze, np. kwas nadmrwkowy):
Cys HCOOOH HO2S-CH2-CH(NH2)-COOH

alkalizacja
Jeeli grupa aminowa znajduje si w dalekim pooeniu w stosunku do grupy karboksylowej (tj. przy
C4-C6), wwczas w wyniku ogrzewania nastpuje wewntrzna cyklizacja i powstaj cykliczne amidy
laktamy. Np. kwas 6-aminoheksanowy tworzy kaprolaktam, bdcy surowcem do produkcji
poliamidw.
Jak wczeniej wspomniano, aa maj posta bezbarwnych cia staych. Mona jej jednak wybarwi
poprzez reakcj z ninhydryn. Jest to reakcja charakterystyczna aa, pozwalajca na ich identyfikacj. Jej
produktami s aldehydy poch. od aa oraz zoony barwnik, ktrego anion posiada intensywnie
purpurow barw.

Reakcja powstawania i charakterystyka wizania peptydowego patrz punkt I-2-a.

-10-

g) techniki rozdziau
Skad mieszaniny aa, np. pochodzcej z hydrolizy peptydu, mona okreli za pomoc chromatografii lub
elektroforezy.
Istot chromatografii jest rozdzia skadnikw midzy faz stacjonarn a ruchom, spowodowany ich
silniejszym wizaniem si z jedn z tych faz. Istnieje kilka rodzajw chromatografii.
Chromatografia bibuowa jest najprostsza do przeprowadzenia, gdy nie wymaga specjalnego sprztu.
Kropl roztworu zawierajc aa nanosi si na pasek bibuy (std nazwa), ktry nastpnie umieszcza si
w szczelnym naczyniu, tak i koniec paska styka si z rozpuszczalnikiem. Ten stopniowo wdruje
wzdu paska, wcigany przez higroskopijn struktur bibuy. Po przepywie rozpuszczalnika do
koca pasek suszy si oraz identyfikuje (wybarwia) aa przez dodanie roztworu ninhydryny powstaj
w ten sposb purpurowe plamy. Pozycja plamy danego aa, uwarunkowana jego ruchliwoci
chromatograficzn, zaley od jego wzgldnej polarnoci aa z R niepolarnymi i dugimi wdruj na
pasku dalej ni aa z R krtszymi lub polarnymi. Dla kadego aa mona wyznaczy jego wzgldn
ruchliwo (Rf), definiowan jako stosunek odlegoci przebytej przez dany aa do odlegoci przebytej
przez czoo rozpuszczalnika.
Chromatografia cienkowarstwowa (ang. thin-layer chromatography = TLC) dzieli si na podziaow
(partition TLC = PTLC) oraz adsorpcyjn (adsorption TLC = ATLC).

W PTLC wykorzystuje si rozdzia skadnikw mieszaniny pomidzy faz stacjonarn oraz ciek
ruchom, ktre dodatkowo rni si polarnoci.
 W typowej PTLC faza stacjonarna jest bardziej polarna, za rozpuszczalnik zawiera zarwno
skadniki polarne, jak i mao polarne. Wraz z przesuwem rozwijacza nad nonikiem zmienia
si skad rozpuszczalnika, gdy jego bardziej polarne skadniki wi si z polarnymi grupami
hydroksylowymi celulozy wskutek tego przesuwajce si czoo rozpuszczalnika staje si
stopniowo coraz mniej polarne. W typowej PTLC sabiej polarne skadniki mieszaniny
wdruj wic dalej od polarnych podobnej wielkoci.
 W PTLC w fazie odwrconej polarno faz oraz szybko wdrwki skadnikw prby s
odwrotne ni powyej faza stacjonarna jest mniej polarna, a faza ruchoma utrzymuje swoj
polarno. Dlatego polarne skadniki mieszaniny wdruj z czoem rozpuszczalnika, a mniej
polarne pozostaj z tyu.

W ATLC wykorzystuje si adsorpcj skadnikw prby na praonym elu krzemionkowym. Faza
ruchoma eluuje (wymywa) zaadsorbowane skadniki, wspzawodniczce o miejsce wizania na elu
skadniki sabiej zwizane wymywane s w pierwszej kolejnoci.
Klasyczna chromatografia kolumnowa przeprowadzana jest w kolumnie szklanej, wypenionej
ciliwym zoem, w warunkach wykluczajcych stosowanie wysokich cinie; ogranicza to
maksymaln szybko przepywu rozpuszczalnika, a tym samym szybko caego procesu
chromatografii. Udoskonaleniem tej metody jest wysokosprawna chromatografia cieczowa (ang. high
performance liquid chromatography = HPLC), prowadzona w kolumnach ze stali nierdzewnej,
wypenionych mniejszymi i bardziej jednorodnymi czsteczkami nieciliwego wymiennika jonowego,
sita molekularnego lub zoa stosowanego w chromatografii oddziaywa hydrofobowych. Bywa
rwnie okrelana jako wysokocinieniowa, gdy wartoci uywanych cinie osigaj wartoci 5 10
tys. psi. Do jej zalet naley znaczne skrcenie czasu rozdziau, co ogranicza dyfuzj boczn i zapewnia
lepszy rozdzia skadnikw prby. Rozdzia aa metod HPLC uwzgldnia ich reakcj z odczynnikiem
umoliwiajcych ich identyfikacj i ocen ilociow. Reakcj t przeprowadza si albo przed (precolumn) albo po (post-column) waciwej chromatografii. Przy barwieniu post-column uywa si
znanej ju ninhydryny, ktra tworzy barwne zwizki indygowe (pochaniajce promieniowanie z
zakresu wiata widzialnego). Z kolei przy barwieniu pre-column uywa si odczynnika okrelanego
skrtem AQC, ktry wykazuje zdolno fluorescencji aa identyfikuje si wic przez owietlenie
lamp UV.
Elektroforeza wysokonapiciowa (ang. high-voltage electrophoresis = HVE) suy do rozdzielania
mieszanin amfolitw, czyli czsteczek, ktrych wypadkowy adunek zaley od pH otoczenia.
Zaliczamy tu m. in. aa, polipeptydy, nukleotydy, fosfosacharydy i inne. Prbki nanosi si na nonik
zwilony buforem o odpowiednim pH i nastpnie umieszcza w polu elektrycznym. Wwczas kationy
wdruj do katody, a aniony do anody, przy czym szybko wdrwki skadnikw zaley od ich
adunku elektrycznego (wprost proporcjonalnie) oraz od masy czsteczkowej (odwrotnie
proporcjonalnie). Po zakoczeniu rozdziau produkty uwidacznia (wybarwia) si odpowiednim
odczynnikiem.

Rozdzia aa prowadzi si na bibule lub cienkowarstwowej pytce pokrytej sproszkowan celuloz, a
wybarwia roztworem ninhydryny.

Rozdzia polipeptydw i biaek prowadzi si na usieciowanym elu poliakrylamidowym (PAG).

-11-


Do rozdziau oligomerw nukleotydowych uywa si agarozy i PAG, do wybarwiania produktw suy

za bromek etydyny (identyfikacja w wietle UV).
2.

Peptydy

a)

synteza i waciwoci wizania peptydowego

Tworzenie wizania peptydowego jest najistotniejsz reakcj aa z biologicznego punktu widzenia. Polega
ono na kondensacji dwch aa, a dokadniej na reakcji grupy karboksylowej jednego aa z grupa aminow
drugiego aa, czemu towarzyszy eliminacja czsteczki wody:
...-COOH + H2N-... -H2O ...-CO-NH-...
Staa rwnowagi powyszej reakcji jest przesunita na korzy hydrolizy wizania peptydowego. Jego
powstanie musi by zatem poprzedzone aktywacj grupy karboksylowej laboratoryjnie osiga si to przez
przeksztacenie aa w chlorek kwasowy, za w organizmach ywych aa ulega kondensacji z ATP, tworzc
aktywny aminoacyloadenylan (patrz punkt VIII-4-b).
Wizanie peptydowe moe wystpowa w formie ketonowej (-CO-NH-), bd enolowej (-CO(-)=N(+)H-),
ktre wzajemnie w siebie przechodz (zjawisko to okrelane jest jako tautomeria keto-enolowa). Stabilizacja
rezonansowa wizania peptydowego nadaje mu charakter czciowo (ok. 40%) wizania podwjnego. Ma to
daleko idce konsekwencje wie si bowiem ze skrceniem dugoci i usztywnieniem wizania oraz
zablokowaniem wok niego rotacji przylegych atomw. Sprawia to, i wszystkie 4 atomy tworzce wizanie
(C, O, N, H) znajduj si w jednej paszczynie (tzn. s koplanarne) i pozbawione s moliwoci wzajemnego
ruchu. To z kolei umoliwia wystpowanie izomerii geometrycznej wzgldem atomu tlenu: cis (Z) i trans (E),
przy czym fizjologicznie wyranie dominuje ta druga. Rotacja moe odbywa si jedynie wok wiza C-C
oraz N-C. Charakter tej rotacji opisuj ilociowo tzw. kty torsyjne: (C-C) i (N-C). Maj one okrelone
wartoci dla uporzdkowanych struktur II-rzdowych (por. dalej).
Wizanie peptydowe nie posiada adunku w adnym istotnym fizjologicznie pH. Pomimo to peptydy s w
fizjologicznym pH obdarzone adunkiem elektrycznym dziki adunkom ich grup kocowych (karboksylowej i
aminowej) oraz polarnych grup R. Warto tego adunku zaley od wartoci pK i otoczenia grup dysocjujcych
oraz od pH otoczenia. Podobnie jak kademu aa mona przyporzdkowa pI, tak kademu peptydowi odpowiada
punkt izojonowy warto pH, przy ktrej liczba protonw zwizanych z grupami zasadowymi jest rwna
liczbie protonw odszczepionych przez grupy kwasowe (wyrwnanie liczby adunkw). Wasno ta dotyczy
czystych peptydw, a warto jest dla danego zwizku staa i charakterystyczna.
Wizanie peptydowe nie absorbuje promieniowania z zakresu widzialnego, tote nie nadaje zawierajcym
je zwizkom barwy. Pochania natomiast promieniowanie UV z zakresu = 220-230 nm.
Obecno wizania peptydowego, poczwszy od trjpeptydw, mona wykaza za pomoc reakcji
biuretowej. Nazwa ta pochodzi od biuretu (H2N-CO-NH-CO-NH2) najprostszego zwizku dajcego pozytywny
wynik wspomnianej reakcji. Przeprowadza si j dodajc do prby zasadowego roztworu siarczanu miedzi
(CuSO4) wynik pozytywny objawia si intensywnie fioletowym zabarwieniem.
b) nazewnictwo, podzia i funkcje peptydw
W kadym peptydzie wyrniamy dwa koce aminowy (N) oraz karboksylowy (C), zalenie od rodzaju
wystpujcej na nim wolnej grupy funkcyjnej. Jeli chodzi o nazewnictwo, obowizuje zasada podawania
kolejnoci aa od N-koca do C-koca. Peptydy traktuje si jako acyloaminokwasy, wic kocwk nazwy aa,
ktrego grupa karboksylowa jest podstawiona, zmienia si na -ylo. Jedynie aa znajdujcy si na C-kocu z
woln grup karboksylow zachowuje niezmienion nazw. Np. Ile-Cys-Gly to izoleucylo-cysteinylo-glicyna.
Wiele naturalnych peptydw zawiera zmodyfikowane aa lub nietypowe wizania.
Ze wzgldu na ilo reszt aa wchodzcych w skad peptydu, wyrniamy: oligopeptydy (3-10; 3
trjpeptydy, 4 tetrapeptydy itd.), polipeptydy (10-100) oraz biaka (>100). Zgodnie z innym kryterium (masy)
peptydy o masie <10 kDa okrelane s jako polipeptydy, za o masach wikszych jako biaka.
Peptydy peni rozmaite funkcje biologiczne:
hormony, np. TRH, ADH, OT
neuroprzekaniki i neuromodulatory, np. enkefaliny, endorfiny, PS, neurotensyna, somatostatyna
toksyny, np. mikrocystyny i nodularyny syntetyzowane przez cyjanobakterie
antybiotyki, np. walinomycyna, gramicydyna A i S, bleomycyna
antyoksydanty, np. GSH

-12-

c)

przykady peptydw aktywnych biologicznie

Nie tylko wielkoczsteczkowe biaka o skomplikowanej i wielorzdowej strukturze, ale proste

oligopetydy, zoone ze stosunkowo niewielkiej liczby aa, mog peni w organizmie wane i niezastpione
funkcje. Omwione zostan wg liczby reszt aa.

Istotnymi biologicznie dwupeptydami s: karnozyna, homokarnozyna i anseryna.

Karnozyna, czyli N-(-alanylo)histydyna, w znacznych ilociach wystpuje w miniach

szkieletowych wyszych krgowcw i czowieka. Wzmaga aktywno ATP-azy miozynowej oraz
chelatuje jony Cu2+ i pobudza pobieranie zwizkw miedzi.

Homokarnozyna, czyli N-(4-aminobutyrylo)histydyna, jest dwupeptydem orodkowego ukadu
nerwowego, wystpujcym w tkance mzgowej, ktrego funkcja nie jest znana.

Anseryna, czyli -metylokarnozyna lub N-(3-aminopropionylo)--metylohistydyna, wystpuje w
miniach szkieletowych wyszych krgowcw, ktre odznaczaj si szybk czynnoci skurczow, np.
minie koczyn krlika lub minie piersiowe ptakw. Brak anseryny w miniach czowieka. U
niszych krgowcw, np. u ryb kostnoszkieletowych wystpuje ona w znacznych ilociach, w
porwnaniu ze ladow iloci karnozyny.

Aktywnym trjpeptydem jest tyreoliberyna (TRH) produkowana przez podwzgrze stanowi czynnik
uwalniajcy tyreotropin z przedniego pata przysadki. Jej pena nazwa to:
piroglutamylohistydyloprolinoamid. Skada si z reszt aminokwasowych Glu, His i Pro, przy czym Nkocowy kwas glutaminowy ulega wewntrznej cyklizacji o kwasu piroglutaminowego, za C-kocowa
grupa karboksylowa proliny wystpuje jako amid kwasowy.

Innym aktywnym trjpeptydem, penicym rol biologicznego ukadu redox, jest glutation, czyli glutamylocysteinyloglicyna. Zawiera on reszty Glu, Cys i Gly, przy czym Glu czy si z Cys
wizaniem nie--peptydowym wizanie peptydowe tworzy nie grupa karboksylowa przy
asymetrycznym C1, lecz przy C3. Glutation wystpuje w komrkach w stosunkowo duych ilociach
rzdu 5 mM. Obecny jest w postaci dwch form utlenionej i zredukowanej, przy czym tej drugiej jest
zazwyczaj okoo 500 razy wicej. Glutation peni rol buforujc stanowic bufor hydrosulfidowy.
Peni rwnie role odtruwajc, poniewa jest przeciwutleniaczem reagujcym z nadtlenkiem wodoru i
nadtlenkami organicznymi, unieszkodliwiajc te uboczne i toksyczne produkty metabolizmu.

-13-

Do aktywnych piciopeptydw zaliczamy enkefalin metioninow i leucynow. Pierwsza ma posta:

Tyr-Gly-Gly-Phe-Met, druga za: Tyr-Gly-Gly-Phe-Leu rni si zatem jedynie C-kocowym
aminokwasem, uwzgldnionym w nazwie. Wraz z endorfinami (, , ) grup polipeptydw o 20-30
resztach aminokwasowych stanowi one naturalne peptydy opioidowe, przeciwblowe, o dziaaniu
podobnym do morfiny, lecz silniejszym 18-20 razy.

Aktywnym omiopeptydem jest angiotensyna II (hipertensyna), powstajca z osoczowego

angiotensynogenu pod wpywem reniny wydzielanej w nerkach, a nastpnie pod wpywem dziaania
enzymu konwertujcego. Skutkiem dziaania reniny na angiotensynogen jest powstanie
dziesiciopepetydu angiotensyny I, z ktrej pod wpywem wspomnianego enzymu powstaje
angiotensyna II. Ma ona struktur: Asp-Arg-Val-Tyr-Ile-His-Pro-Phe. Angiotensyna zwa naczynia
krwionone i jest najsilniejszym czynnikiem podwyszajcym cinienie krwi. Pobudza kor nadnerczy
do syntezy aldosteronu, ktry zwiksza resorpcj zwrotn jonu Na+ w nerkach, przeciwdziaajc ich
utracie z moczem.

Bradykinina to dziewiciopeptyd rozszerzajcy naczynia krwionone i obniajcy cinienie krwi, dziaa

zatem antagonistycznie do angiotensyny II. Odpowiedzialna jest rwnie za uczucie blu towarzyszce
zranieniu skory. Ma posta: Arg-Pro-Pro-Gly-Phe-Ser-Pro-Phe-Arg. Bradykinina stanowi typowa
kinin powstajc ze specjalnych biaek, kininogenw, nalecych do 2-globulin osocza pod wpywem
swoistych enzymw proteolitycznych, zwanych kalikreinami.

Dziwiciopeptydami wykazujcymi aktywno klasycznych hormonw s wazopresyna i oksytocyna,

produkowane w podwzgrzu, a magazynowane w tylnym pacie przysadki. Maj prawie identyczn
sekwencje aminokwasow, rni si jedynie dwoma aminokwasami, dlatego hormony te wywouj
pewne wsplne efekty biologiczne. Wazopresyna czyli hormon antydiuretyczny (ADH) zwiksza
wchanianie zwrotne wody w dystalnych kanalikach nerkowych. Niedobr ADH prowadzi do
moczwki prostej. Oksytocyna stymuluje skurcze mini gadkich macicy (przez co rozpoczyna akcj
porodow) i gruczou sutkowego.

Niektre peptydy wykazuj aktywno biologiczn antybiotykw. Antybiotyki peptydowe maj bardzo
charakterystyczn cykliczna struktur i mog zawiera D-aminokwasy.

-14-

Penicylina jest produkowana przez ple Penicillium, gdzie powstaje z Val i Cys, ktre tworz 4czonowy piercie -laktamowy i 5-czonowy piercie tiazolidynowy. Do pierwszego z nich
przyczana jest wizaniem peptydowym zmienna grupa kwasowa (R), ktra moe by rna i przez to
wyrniamy rne rodzaje penicylin. Penicylina poprzez reaktywny piercie -laktamowy zawierajcy
wizanie peptydowe nieodwracalnie hamuje transpeptydaz glikopeptydow kluczowy enzym w
syntezie cian komrkowych bakterii. W praktyce najczciej uywa si penicyliny G.

Symbol
F
G
K
V
X

Nazwa penicyliny
pentylopenicylina
benzylopenicylina
heptylopenicylina
fenoksymetylopenicylna
hydroksybenzylopenicylina

Wzr R
-CH2-CH=CH-CH2-CH3
-CH2-C6H5
-(CH2)6-CH3
-CH2-O-C6H5
-CH2-C6H4-OH

Aktynomycyna D pochodzi ze szczepu Streptomyces. W swej strukturze zawiera grup barwnikow

(kwas fenoksazonodikarboksyowy), ktra poczona jest wizaniami peptydowymi z dwoma
piciopeptydami. Kocowe grupy karboksylowe obu piciopeptydw tworz makrocykliczne
piercienie laktonowe. W piciopeptydach wystpuje D-Val. Aktynomycyna D jest specyficznym
inhibitorem syntezy RNA, czyli transkrypcji, zarwno w komrkach prokariotycznych, jak i
eukariotycznych, dlatego czsto jest wykorzystywana w badaniach biochemicznych. Aktynomycyna D
wie si specyficznie z 2-niciowym DNA, uniemoliwiajc jego uycie jako matrycy w syntezie RNA.
Obnienie stenia mRNA prowadzi do hamowania syntezy biaka. Piercie fenoksazonowy
aktynomycyny interkaluje, czyli wlizguje si pomidzy pary zasad CG w 2-niciowym DNA, natomiast
cykliczne polipeptydy wystaj jeden ponad, a drugi pod piercieniem fenoksazonowym Symetria
aktynomycyny D dokadnie odpowiada symetrii specyficznej sekwencji zasad CG. Ponadto
aktynomycyna D ma dziaanie cytostatyczne, czyli hamuje podzia komrek, w tym komrek szybko
dzielcych si, dlatego znalaza zastosowanie w leczeniu niektrych nowotworw.

Walinomycyna ma struktur cykliczn, utworzon z aminokwasw i hydroksykwasw poczonych na

przemian wizaniami estrowymi i peptydowymi. Skada si z trzykrotnie powtrzonego elementu, w
skad ktrego wchodz reszty L-mleczanu (Lac), L-waliny, D-hydroksyizowalerianu (Hiv) i D-waliny.
Walinomycyna jest jonoforowym antybiotykiem nonikowym, pod wpywem ktrego bony
biologiczne staj si przepuszczalne dla jonu K+. Organizmy znajdujce si pod wpywem

-15-

antybiotykw jonoforowych pozbawione s moliwoci kontroli nad wymian skadnikw z

otoczeniem. Walinomycyna koordynacyjnie wie jon K+ z 6 atomami tlenu reszt walin centralnej
przestrzeni czsteczki i jako nonik przenosi je na drug stron bony.

Gramicydyna S jest cyklicznym dziesiciopeptydem, w strukturze ktrego wystpuj 2 reszty Dfenyloalaniny.

Gramicydyna A jest rwnie polipepetydowym antybiotykiem jonoforowym, zbudowanym z 15

naprzemiennie wystpujcych reszt L- i D-aminokwasowych, ktry na N-kocu posiada grup
formylow. Przyjmuje struktur -helisy. Poprzez N-formylowe koce dwa takie polipeptydy cz si,
tworzc dimeryczny, funkcjonalny kana jonowy dla kationw jednowartociowych, np. Na+, lecz nie
dla dwuwartociowych. Kana ten spontanicznie otwiera si i zamyka, przepuszczajc w cigu sekundy
ponad 107 kationw. Por tego kanau wycielony jest polarnymi grupami karboksylowymi peptydu, a
hydrofobowe acuchy boczne ustawione s na obwodzie kanau. Uoenie to umoliwiaj zestawione
naprzemiennie reszty L i D-aminokwasowe.

3.

Biaka

a)

klasyfikacja

Ze wzgldu na ksztat czsteczki i rozpuszczalno w wodzie biaka dzieli si na:

globularne o wspczynnikach osiowych 3-4, a wic w przyblieniu kuliste, dobrze rozp. w wodzie,
fibrylarne o wspczynnikach osiowych > 10 (ksztat wyduony), nierozpuszczalne w wodzie.
Ze wzgldu na stan skupienia dzieli si biaka na: stae (kolagen, elastyna), ppynne
(cytoplazmatyczne) oraz pynne (biaka osocza).
Ze wzgldu na budow czsteczki obecno dodatkowych skadnikw na:
biaka proste (proteiny) zbudowane wycznie z aa i nie posiadajce dodatkowych elementw, m. in.:
albuminy, globuliny, histony, protaminy, skleroproteiny,
biaka zoone (proteidy) zawierajce dodatkowe skadniki niebiakowe, np. czsteczki
wglowodanw (glikoproteiny), lipidw (lipoproteiny), reszt kwasu fosforowego (fosfoproteiny), atom
metalu (metaloproteiny), czsteczk barwnika (chromoproteiny) lub zwizane z kwasem nukleinowym
(nukleoproteiny).
Ze wzgldu na penione w organizmie funkcje:
enzymatyczne np. dehydrogenaza mleczanowa (LDH), transaminaza asparaginianowa (AspAT),
cyklooksygenaza (COX),
hormonalne np. hormony przedniego pata przysadki (GH, PRL, ACTH, TSH, FSH, LH), hormony
trzustki (insulina, glukagon), parathormon (PTH),
strukturalne np. kolagen, elastyna, keratyna,
transportowe np. transferryna, hemoglobina (HGB), ceruloplazmina (CER), transkobalamina (TC),
zapasowe np. mioglobina, ferrytyna,
odpornociowe np. immunoglobuliny, biaka ukadu dopeniacza (C), biaka ostrej fazy,
kurczliwe lub porednio biorce udzia w ruchu np. aktyna, miozyna, tropomiozyna, troponina,
toksyny np. tcowa (tetanospazmina i tetanolizyna), botulinowa, toksyna cholery.
Biaka pokarmowe dzieli si ze wzgldu na przydatno dla organizmu na: penowartociowe
zawierajce aa egzogenne oraz niepenowartociowe zoone z aa endogennych.

-16-

b) identyfikacja
Obecno biaka w rodowisku mona wykaza za pomoc kilku reakcji:
Reakcja ksantoproteinowa (gr. ksantos ty, proteina biako) polega na dziaaniu na prb
stonym kwasem azotowym (HNO3). Jeeli w prbie tej znajduje si biako zawierajce aa
aromatyczne, to ulegn one reakcji nitrowania, dajc produkty dysocjujce do to-pomaraczowego
anionu, np.:
Tyr + HNO3 T, -H2O 3-nitrozotyrozyna
Reakcja biuretowa bierze swoj nazw od biuretu (dwumocznika: H2N-CO-NH-CO-NH2)
najprostszego zwizku dajcego jej pozytywny wynik. Pozwala ona na wykrycie obecnoci wizania
peptydowego, poczwszy od trjpeptydw wzwy. Przeprowadza si j dodajc do prby zasadowego
roztworu siarczanu miedzi (CuSO4). Jeeli w prbie znajduje si zwizek zawierajcy dwa ssiadujce
wizania peptydowe, to utworzy on z jonami miedzi (II) poczenie kompleksowe o intensywnie
fioletowym zabarwieniu. Naley jednak zaznaczy, i pozytywne miano nie potwierdza obecnoci w
prbie zwizkw aminokwasowych.
Reakcja cystynowa pozwala na wykrycie biaek zawierajcych wizania dwusiaczkowe (S-S).
Przeprowadza si j w rodowisku zasadowym, z dodatkiem rozpuszczalnej soli oowiu, np. octanu.
Pod wpywem wysokiego pH nastpuje rozpad wspomnianych wiza z uwolnieniem anionu
wodorosiarczkowego:
Cys-S-S-Cys + H2O + OH- 2 CH3COCOOH + 2 NH3 + HS- + S ,
ktry czy si z kationem oowiu, prowadzc do strcenia czarnego osadu siarczku oowiu:
Pb(CH3COO)2 + HS- CH3COOH + CH3COO- + PbS .

c)

poziomy organizacji i fadowanie

Biaka nale do najbardziej zoonych zwizkw chemicznych wystpujcych w przyrodzie. Ich budowa
wykazuje pewne poziomy organizacji, std dla precyzyjnego jej opisu wprowadzono pojcie struktury I, II, III i
IV-rzdowej. Metody laboratoryjne okrelania kolejnych struktur nieznanych biaek opisane zostan dalej.
Przez struktur I-rzdow rozumiemy liczb, budow i kolejno (sekwencj) poczonych ze sob
reszt aa tworzcych dane biako, wraz ze wskazaniem miejsc wystpowania wiza dwusiarczkowych
(S-S). Struktura I-rzdowa opisuje wic konfiguracj peptydu. Przez konfiguracj rozumiemy
powizania geometryczne midzy danym zbiorem atomw, ktrych zmiana wie si z zerwaniem i
ponownym uformowaniem wiza kowalencyjnych.
Struktura II-rzdowa okrela sposb skrcenia acucha polipeptydowego, czyli jego konformacj.
Konformacja to trjwymiarowa architektura czsteczki, inaczej przestrzenne powizania midzy
atomami; moe ona ulec zmianie przez reorganizacj stabilizujcych j wiza niekowalencyjnych
(wizania kowalencyjne zostaj zachowane por. wyej). Czsteczka biaka o okrelonej konfiguracji
(strukturze I-rz.), wobec moliwoci swobodnej rotacji wok duej czci (ok. 2/3) wiza gwnego
acucha polipeptydowego, moe posiada nieproporcjonalnie du liczb moliwych konformacji,
cho zwykle tylko niektre z nich umoliwiaj czsteczce penienie funkcji biologicznych. Liczba ta
ograniczona jest czciowo podwjnym charakterem wizania peptydowego, jak rwnie rodzajem i
ksztatem grup bocznych (R) aa. Kty rotacji i musz wic przyjmowa takie kombinacje wartoci,
aby wykluczy przestrzenne konflikty midzy poszczeglnymi atomami czsteczki, a ich znajomo
pozwala na jednoznaczne okrelenie konformacji wszystkich atomw g. acucha polipeptydowego.
Dozwolone wartoci obejmuj konformacje regularne -helis, -kartk, zwrot , superhelis
kolagenu oraz nieregularne ptle i zwoje.

Oglnie rzecz biorc, kada helisa (zwj) tworzona jest przez szkielet polipeptydowy skrcajcy si
rwnomiernie wok kadego atomu C. Istniej rne typy helis, rnice si midzy sob rozmiarami
i kierunkiem skrtu. Budow helisy opisuje si wic przez podanie: liczby reszt aa przypadajcych na
jeden skrt (n) oraz skoku ruby (p) lub odlegoci midzy ssiednimi skrtami. Helisy polipeptydowe
zabudowane z aa chiralnych s rwnie chiralne, tzn. prawo- bd lewoskrtne, przy czym w
naturalnych biakach wystpuj niemal wycznie te pierwsze. Taki kierunek skrtu zdeterminowany
jest przez fakt budowy czsteczki z enancjomerw L: w wyniku przycigania si atomw wizania
peptydowego lejsza grupa N-H zblia si w stron ciszej grupy C-O wanie w prawo.
-helisa cechuje si korzystnymi wartociami ktw rotacji oraz ukadem stabilizujcych wiza
wodorowych. Zawiera zazwyczaj 4 50 (r. ok. 12) reszt aa, posiada parametry: n=3,6, p=0,54 nm.
Rwnowane atomy z ssiednich reszt acucha gwnego oddalone s o 0,15 nm (mierzone wzdu
osi). Grupy R skierowane s na zewntrz helisy, co minimalizuje wzajemne interakcje przestrzenne. We
wntrzu helisy praktycznie brak wolnej przestrzeni. Dziki maksymalnej liczbie wiza wodorowych
jest to konformacja o najniszej energii i tym samym najwikszej stabilnoci, dlatego formuje si ona

-17-

spontanicznie. Wizania wodorowe wystpuj midzy atomem N wizania peptydowego oraz atomem
O wchodzcym w skad czwartego kolejnego wizania peptydowego tego samego acucha (wizania
wewntrzacuchowe); maj one optymaln odlego 0,28 nm. Dodatkow funkcj peni wizania
van der Waalsa (por. dalej), zwaszcza dziaajce poprzecznie do osi helisy, pomidzy ciasno
upakowanymi atomami jej rdzenia. Jedynie peptydowy atom N proliny nie moe uformowa wizania
wodorowego, dlatego aa ten pasuje jedynie do 1. obrotu helisy w innym miejscu wytwarza on zgicie.
-helisy wystpuj zwykle na powierzchni czsteczek biaek, chocia mog by rwnie czciowo lub
cakowicie schowane w ich wntrzu. Szczeglny przypadek stanowi helisy amfipatyczne, w ktrych aa
polarne i niepolarne zmieniaj si ze sob co 3 4 reszty w ten sposb mog one kontaktowa si ze
rodowiskiem polarnym z jednej strony, a z niepolarnym z drugiej. Helisy amfipatyczne wystpuj m.
in. w: lipoproteinach osocza, hormonach, toksynach, antybiotykach, glikoproteinach wirusa HIV oraz w
kinazie biakowej regulowanej kalmodulin.
Struktura nazywana jest inaczej -kartk, -harmonijk lub pofadowanym arkuszem. Nazwy te
odnosz si do jej ksztatu, obserwowanego wzdu krawdzi C i zwizane z nimi R wystpuj
naprzemiennie nieco powyej i poniej paszczyzny gwnego acucha polipeptydowegom ktry jest
niemal w peni rozcignity. -kartka posiada powtarzajce si co do wartoci kty i oraz jest
stabilizowana maksymaln iloci wiza wodorowych. Te jednak, w przeciwiestwie do -helisy,
maj charakter midzyacuchowy wystpuj midzy atomami N i O wiza peptydowych
ssiadujcych pasm acuchw peptydowych; w ich tworzenie zaangaowane s odcinki o dugoci 5
10 aa z rnych regionw struktury I-rz.
Struktury mog by rwnolege lub antyrwnolege (przeciwrwnolege, przeciwbiene); w
pierwszym przypadku ssiednie acuchy peptydowe biegn w tym samym kierunku, w drugim za w
przeciwnym. Z wyjtkiem pasm granicznych tworz si wszystkie moliwe wizania wodorowe. W
strukturze antyrwnolegej pary wiza wodorowych wystpuj na przemian raz blisko, a raz daleko od
siebie, a zorientowane s mniej wicej prostopadle do szkieletu polipeptydowego. Z kolei w strukturze
rwnolegej wizania wodorowe s rozmieszczone rwnomiernie, ale le wzgldem siebie ukonie i w
zmiennych kierunkach. Powszechne s regiony poczenia struktur rwnolegych i antyrwnolegych,
wiele acuchw moe te wystpowa w obrbie jednej kartki (chocia struktury rwnolege zoone z
< 5 acuchw s nieco mniej stabilne i przez to rzadko spotykane). Niemal wszystkie pasma
harmonijki s zwinite prawoskrtnie, tworzc centralny rdze wielu biaek globularnych.
Zwrot (zagicie , -skrt) to ukad umoliwiajcy zmian kierunku przebiegu struktury , czsto
czcy koce dwch przylegych pasm antyrwnolegych. Zwrot umoliwiajcy zmian kierunku
acucha o 180o skada si z 4 aa, z czego pierwszy tworzy wizania wodorowe z czwartym. Ponadto
czsto zawiera glicyn z powodu niewielkiego rozmiaru oraz prolin gdy ok. 6 % jej wiza
peptydowych posiada konfiguracj cis. Jest to struktura regularna, czsto obecna na powierzchni biaek.
W typowym biaku globularnym jedynie ok. poowa aa wchodzi w skad struktur i , podczas gdy
reszta wystpuje w postaci struktur nieregularnych, tj. ptli i zwojw. Szczeglnie dotyczy to obu
kocw (N i C) oraz reszt R lizyny. Obszary ptli warunkuj gwnie waciwoci powierzchni
czsteczek biaek. Bezadna struktura wie si z gitkoci i atwoci dopasowania, przy czym wiele
obszarw bezadnych ulega organizacji pod wpywem specyficznych ligandw; z tego powodu regiony
nieregularne czsto wystpuj w miejscach interakcji czsteczek biaek z innymi czsteczkami
(ligandami), np. w centrach katalitycznych enzymw, czy na powierzchni biaek odpornociowych,
gdzie ksztatuj obszary oddziaywania przeciwciaa z antygenem. Ptle o ksztacie spinki do wosw
spinaj ssiadujce antyrwnolege struktury .
Struktury II-rz. mog tworzy motywy naddrugorzdowe, np. klucz grecki pojedynczy i podwjny,
motyw czy -spink (antyrwnolege pasma zespolone krtk ptl).
Struktura III-rz. okrela przestrzenne powizania midzy elementami struktury II-rz. (helisami,
kartkami, innymi), jak rwnie wzajemne oddziaywania midzy domenami, sposoby fadowania oraz
oddziaywania stabilizujce takie uoenie.
Struktura III-rz. stabilizowana jest przez rnorodne rodzaje wiza niekowalencyjnych:
 wizania wodorowe wytwarzane przez polarne R aa
 oddziaywania hydrofobowe wystpuj pomidzy niepolarnymi R aa
 oddziaywania elektrostatyczne (mostki solne) tworz si midzy przeciwnie naadowanymi
grupami, np. kocami N i C peptydw bd R polarnymi jonizujcymi (np. Lys i Asp)
 siy van der Waalsa s bardzo sabe i dziaaj jedynie na niewielkie odlegoci, rwne sumie
promieni van der Waalsa atomw pomidzy ktrymi wystpuj
Biaka mog by dodatkowo stabilizowane kowalencyjnymi wizaniami dwusiarczkowymi (S-S);
rozwizanie takie wystpuje w niektrych enzymach (np. rybonukleaza), hormonach (np. insulina) czy
biakach strukturalnych (keratyna).

-18-


Struktury II-rz. i motywy naddrugorzdowe, zwaszcza w duych biakach, mog by zorganizowane w

poczone ze sob fragmenty, zwane domenami. Domena to lokalna, zwarta, globularna, potencjalnie
niezalene jednostka fadowania biaka, zwizana z nim jednak wizaniami kowalencyjnymi. Domena
reprezentuje zwarty genetycznie segment, np. domeny w Ig, dehydrogenazach czy globinach; ponadto
interesujce jest, i sekwencje aa charakterystyczne dla danej domeny mona spotka w innych,
podobnych domenach tego samego biaka lub w innych biakach. Domeny czsto nadaj biakom w
ktrych wystpuj zdolno penienia specyficznych funkcji, np. wizania swoistych ligandw
(nukleotydw, polisacharydw). Przestrze midzy domenami wyznacza czsto centrum aktywne
biaka, a powierzchnia kontaktu midzy nimi jest miejscem przenoszenia mechanizmw
allosterycznych.

Zaburzenia struktury II/III-rz. biaek stanowi istot chorb prionowych (TSE) zmiany w konformacji
biaek powoduj zastpienie -helisy przez -kartk oraz wystpienie opornoci na proteoliz
enzymatyczn.
Struktura IV-rz. okrelona jest w przypadku biaek oligomerycznych, tj. zoonych z 2 acuchw
polipeptydowych zwanych protomerami lub podjednostkami poczonych siami
niekowalencyjnymi. Opisuje ona sposb uoenia w przestrzeni kilku wzajemnie ze sob
oddziaywujcych acuchw. Cechuje si ponadto najwiksz zoonoci, a zarazem jest najsabiej
poznana.
Ze wzgldu na liczb podjednostek wyrniamy odpowiednio di-, tri-, tetramery itd. Homooligomery
skadaj si z kilku identycznych podjednostek, podczas gdy heterooligomery z rnych; rne
protomery biaek heterooligomerycznych peni zazwyczaj specyficzne funkcje, np. katalityczne,
regulacyjne czy rozpoznajce ligandy. Waciwoci chemiczno-biologiczne biaek podjednostkowych
zale od przestrzennej orientacji ich podjednostek.
W odpowiednich warunkach mona pozbawi biako struktur wyszych rzdw.

Denaturacja polega na zniszczeniu wiza niekowalencyjnych biaka, a tym samym na trwaej utracie
jego struktury II, III i IV-rz. oraz aktywnoci biologicznej. Do denaturacji dochodzi pod wpywem tzw.
czynnikw denaturujcych, do ktrych zaliczamy: wysok temperatur, silnie polarne (kwane lub
zasadowe) rodowisko oraz okrelone substancje: alkohol, formalina, rozpuszczalne sole metali
cikich (gwnie oowiu, rtci i srebra), SDS.

W przeciwiestwie do denaturacji, koagulacja (wysolenie) polega na odwracalnej utracie postaci biaka
pod wpywem dziaania soli metali lekkich, np. NaCl, NH4Cl. Sole te, dziki waciwociom
higroskopijnym, wi i pozbawiaj biako pewnej iloci wody, wskutek czego naturalny ppynny zol
biakowy zmienia posta na pstay el. Dodanie do skoagulowanego biaka wody powoduje
przywrcenie mu pierwotnej konsystencji, co nazywa si peptyzacj.
Natywne biaka nie maj postaci prostych acuchw, lecz s w skomplikowany sposb zwinite lub
inaczej mwic sfadowane. Fadowanie biaek nie odbywa si na drodze prb i bdw, o czym
wiadczy chociaby paradoks Levinthala czas przypadkowego poszukiwania odpowiedniej struktury
sfadowania nawet w przypadku niewielkiego peptydu byby teoretycznie duszy ni szacowany wiek
wszechwiata. Oczywiste jest zatem, i fadowanie biaek to nieprzypadkowy i wysoce zorganizowany
proces.

Proces fadowania skada si z kilku faz: formowania krtkich fragmentw struktury i ich wzrostu
uformowania domen (w biakach wielodomenowych poczonych w tzw. stopion globul) zmian
konformacyjnych nadajcych struktur III-rz. osignicia natywnej struktury (na tym koczy si
fadowanie biaek monomerycznych) ew. czenia podjednostek i formowania oligomerw.

acuchy polipeptydowe wielu zdenaturowanych biaek spontanicznie (bez zewntrznej interwencji,
same z siebie) zwijaj si powtrnie w warunkach in vitro, cznie z przywrceniem aktywnoci
biologicznej, cho trwa to o wiele duej ni w warunkach in vivo; zjawisko to okrela si mianem
renaturacji.

In vivo procesy fadowania przebiegaj o wiele szybciej i s wyranie ukierunkowane, m. in. dziki
obecnoci specyficznych enzymw:
 izomeraza dwusiarczkowa biaek (ang. protein disulphide isomerase PDI) uatwia przetasowanie
wiza dwusiarczkowych (S-S) przez zwikszenie szybkoci wzajemnej wymiany mostkw S-S,
 izomeraza peptydylo-prolinowa cis-trans (ang. peptidil-proline isomerase PPI) katalizuje
izomeryzacj wiza peptydowych X-Pro z formy trans do cis (przeksztaceniu ulega ok. 10 %
wiza),
 chaperony (biaka opiekucze, m. in. tzw. biaka szoku cieplnego ang. heat shock protein = Hsp)
przyspieszaj proces fadowania przez zapewnienie biaku ochronnego rodowiska oraz preferencje
przemian powstrzymujcych niewaciwe interakcje midzy powierzchniami komplementarnymi i
uatwiajcych waciwe interakcje.

-19-

d) rozdzia i okrelanie struktury biaek

Aby mc bada struktur biaek, naley je wpierw wyizolowa w stanie czystym, tzn. pozbawi
zanieczyszcze i oddzieli od innych biaek. Do najczciej stosowanych technik oczyszczania i izolacji
biaek nale:
Chromatografia jonowymienna i HVE stosowane s do aa i polipeptydw; podstaw rozdziau jest
adunek elektryczny.
Filtracja elowa z uyciem wysokich ste (1-4M) kwasu mrwkowego lub octowego stosowana do
wielkoczsteczkowych hydrofobowych peptydw; wykorzystuje odmienne zatrzymywanie i
wymywanie peptydw z porw sita molekularnego (Sephadex).
HPLC w odwrconym ukadzie faz (niepolarny nonik + polarny rozpuszczalnik) stosowana j.w.,
czasem w poczeniu z poprzednio omwiona metod do oczyszczania zoonych mieszanin
peptydw, otrzymywanych przez czciowe trawienie biaek.
HVE na sitach molekularnych (sczenie molekularne) technicznie przeprowadza si na skrobii,
agarozie lub elu poliakrylamidowym (PAG; usieciowany polimer akrylamidu). Stosuje si do
polipeptydw i polinukleotydw. Prbk w buforze nanosi si na pytk lub do rurki, rozdziela
elektroforetycznie i ostatecznie identyfikuje peptydy bkitem brylantowym Coomassie lub solami
srebra, za polinukleotydy bromkiem etydyny. Czasem wykorzystuje si odmian tej metody w
warunkach denaturujcych (mocznik, SDS) acuch peptydowy ulega wwczas rozprostowaniu,
dodatkowo wic na powierzchni adunek ujemny proporcjonalnie do swojej wielkoci (waciwie do
iloci wiza peptydowych), wic rozdzia elektroforetyczny opiera si tu porednio na masie
czsteczkowej. Metod PAGE-SDS stosuje si wic do okrelania masy czsteczkowe biaek przez
porwnanie ich ruchliwoci elektroforetycznej z ruchliwociami wzorcw o znanych masach.
Po uzyskaniu czystego biaka mona przystpi do stopniowego okrelania jego struktury. Wiele biaek
skada si z 2 acuchw polipeptydowych poczonych wizaniami niekowalencyjnymi lub przez
mostki dwusiarczkowe, ktre musz by rozbite przed sekwencjonowaniem. W tym celu roztwr
badanego biaka traktuje si czynnikami denaturujcymi (mocznik, chlorowodorek guanidyny), ktre
rozbijaj wizania wodorowe i niektre niekowalencyjne oraz czynnikami redukujcymi lub
utleniajcymi, ktre pozbawiaj peptydy mostkw dwusiarczkowych czynniki utleniajce, np. kwas
nadmrwkowy (HCOOOH), utleniaj reszty cystyny do kwasu cysteinowego (Cys-SO3-), natomiast
czynniki redukujce, np. 2-merkaptoetanol, redukuj je do cysteiny (Cys-SH).
Polipeptydy wielkoczsteczkowe rozbija si, czasami kilkuetapowo, na mniejsze fragmenty o dugoci
20-60 aa. Do tego celu uywa si nastpujcych odczynnikw (w nawiasach podano rodzaj rozbijanego
wizania): bromocyjan CNBr (Met-X), trypsyna (Lys-X, Arg-X), o-jodobenzen (Trp-X),
hydroksyloamina (Asn-Gly), proteaza V8 Staphylococcus aureus (Glu-aa hydrofobowy), agodna
hydroliza kwana (Asp-Pro).
Przed rozpoczciem sekwencjonowania biaka okrela si jego skad aminokwasowy poprzez poddanie
go kwanej hydrolizie (6M HCl, 11oC, 1-4 doby), a nastpnie rozdzielenie i identyfikacj wolnych aa
metod HPLC, chromatografii jonowymiennej bd elektroforetyczn. Wad takiego postpowania jest
zniszczenie struktury wielu aa przez agresywne rodowisko cakowicie niszczone s Trp i Cys,
czciowo Met, Tyr, Ser, Thr, ponadto zachodzi deamidacja Glu i Asn, natomiast wizania Val-Val,
Ile-Ile, Val-Ile, Ile-Val wykazuj oporno na ten rodzaj hydrolizy. Aby tego unikn, wykonuje si
kilka zabiegw:
Cys utlenia si do kwasu cysteinowego opornego na dziaanie kwanego rodowiska,
obecno Trp oznacza si po hydrolizie zasadowej (ktra za to niszczy Ser, Thr, Arg i Cys),
okrela si tempo spadku poziomw Ser i Thr, po czym dane te ekstrapoluje si do czasu 0,
obecno aa rozgazionych oznacza si po 96 h hydrolizy,
obecno aa kwanych oraz ich amidw okrela si cznie jako Glx (Glu + Gln) i Asx (Asp + Asn).
Po okreleniu procentowego udziau poszczeglnych aa w budowie badanego biaka, mona przystpi
do jego sekwencjonowania, czyli okrelenia struktury I-rz. Istnieje tu kilka metod:
Najstarsze metody sekwencjnowania opieraj si na przeprowadzeniu N-kocowego aa peptydu w
okrelon pochodn, hydroliz peptydu oraz identyfikacj powstaej pochodnej aa. Taka jest m. in. idea
metody Sangera uywa si w niej odczynnika Sangera DNFB (2,4-dinitro-1-fluorobenzenu), ktry
reaguje wycznie z N-kocowymi resztami aa, po czym prowadzi si hydroliz i identyfikacj.
Bardziej zaawansowana metoda Edmana wnosi automatyczne usuwanie i identyfikacj N-kocowych
reszt aa peptydw w postaci pochodnych. Wykorzystuje si tu odczynnik Edmana
fenyloizotiocyjanian, ktry reagujc z kocem aminowym peptydu daje kwas fenylotiohydantoinowy,
ktry w rodowisku kwanym i obecnoci niehydroksylowych rozpuszczalnikw (np. nitrometanu)
rozpada si na fenylotiohydantoinow pochodn aa oraz peptyd skrcony o jeden N-kocowy aa. W
przeciwiestwie do metody Sangera, po usuniciu N-kocowego aa peptyd pozostaje niezmieniony.

-20-

Pochodne aa identyfikuje si metod HPLC, po czym opisany cykl powtarza si 30 80 x w jednym

cigu operacyjnym.
Oznaczenie struktury I-rz. wszystkich peptydw otrzymanych ze wstpnej hydrolizy prbki pozostawia
do wyjanienia jedynie kolejno ich uoenia. Dlatego naley otrzyma i zsekwencjonowa dodatkowe
peptydy o nakadajcych si resztach N i C-kocowych (techniki rozrywajce polipeptyd w innych
miejscach).
W celu oznaczenia pooenia wiza dwusiarczkowych rozdziela si zarwno peptydy pochodzce z
hydrolizy prbki pierwotnej, jak i zmodyfikowane metodami utleniania / redukcji za pomoc
chromatografii dwuwymiarowej lub chromatografii i elektroforezy.
Metoda Maxima i Gilberta prezentuje inne podejcie do problemu opiera si na szybkim
sekwencjonowaniu DNA genu kodujcego dane biako i okreleniu sekwencji aa na podstawie tabeli
kodu genetycznego. Jej wad jest brak ujawniania miejsc wiza dwusiarczkowych oraz obecnoci
posttranslacyjnych modyfikacji aa (hydroksylacja, metylacja, fosforylacja, estryfikacja, izoprenylacja).
Stosowana jest w identyfikacji labilnych pre- lub prepropeptydw istotnych w katalizie lub w badaniu
kierowania peptydw do okrelonych organelli komrkowych.
Alternatywnym sposobem sekwencjonowania krtkich (do ok. 25 aa) peptydw jest szybkie
bombardowanie atomowe (FAB) ze spektroskopi masow (MS) w dwch poczonych
spektrometrach. Szybkie bombardowanie atomami gazw szlachetnych (Ar lub Xe) daje w efekcie
kationy peptydw. W pierwszym spektrometrze oddzielane s zanieczyszczenia, po czym jony
peptydw zderzaj si w komorze z atomami He, ulegajc fragmentacji do wielu jonw o
zmniejszajcych si rozmiarach, ktrych masy czsteczkowe oznaczane s w drugim spektrometrze
porwnanie jonw z rosncymi masami pozwala na identyfikacj wszystkich reszt aa i ich kolejnoci.
Metoda FAB-MS umoliwia identyfikacj aa zmodyfikowanych posttranslacyjnie oraz w
przeciwiestwie do metody Edmana umoliwia sekwencjonowanie peptydw z zablokowanym (np.
zacylowanym) kocem aminowym.
Trjwymiarow struktur biaek mona bada metodami krystalografii rentgenowskiej oraz MRS.
Krystalografia rentgenowska ujawnia statyczny obraz biaka krystalicznego. Wymaga duych,
doskonale uporzdkowanych krysztaw biaka, zawierajcych szereg powtarzajcych si regularnie
identycznych czsteczek, silnie zaamujcych promienie X. Obraz powstay w wyniku zaamania
wizki promieni na krysztale biaka pozwala na odtworzenie struktury pojedynczej czsteczki.
Krysztay biaek hoduje si technik wiszcej kropli, po czym eksponuje na monochromatyczne (o
jednej, staej i okrelonej dugoci fali) promieniowanie X i obraza w celu uzyskania wszystkich
moliwych odwzorowa dyfrakcyjnych. Promienie X s wwczas rozpraszane i tworz obraz zaleny
od gstoci elektronowej w rnych czciach biaka. Maksima dyfrakcji s analizowane komputerowo,
aby na tej podstawie skonstruowa mapy gstoci elektronowej (amplitudy i fazy). Reprezentuj one
seri rwnolegych przekrojw przez biako, co z kolei pozwala na konstrukcj trjwymiarowych map
gstoci elektronowej i dalej model fizyczny lub przyblione dopasowanie struktury I-rz. Dokadne
wyznaczenie pooe atomw moliwe jest jedynie po zsekwencjonowaniu badanego biaka.
Spektroskopia jdrowego rezonansu magnetycznego (ang. magnetic resonance spectroscopy = MRS)
jest technik dostarczajc informacji o strukturze biaka w roztworze. Parametrami bezporednio
mierzonymi jest otoczenie chemiczne jder atomowych wykazujcych moment magnetyczny albo spin
(gwnie 1H), co dostarcza informacji o odlegoci atomw w czsteczce przesuniciach
chemicznych. Dwuwymiarowa MRS analizuje skomplikowane widma otrzymywane z biaek
zmieniajcych si w czasie, dlatego jest wykorzystywana do badania tworzenia struktur przejciowych
w procesie zwijania acuchw biakowych.
Do metod badania struktury IV-rz. biaek i oznaczania ich mas czsteczkowych zaliczamy m. in.:
Ultrawirowanie analityczne pomiar szybkoci sedymentacji biaka przy wirowaniu z przyspieszeniem
ktowym 10 tys. x wikszym ni przyspieszenie ziemskie.
Wirowanie w gradiencie gstoci (zwykle 5 20 % roztworu zbuforowanej sacharozy) porwnanie
poziomu biaka w prbwce w odniesieniu do poziomw biaek o znanych masach czsteczkowych
przy wirowaniu w powyszych warunkach.
Filtracja elowa mas czsteczkow nieznanego biaka oblicza si z porwnania jego objtoci
elucyjnej z analogicznymi objtociami biaek wzorcowych.
PAGE rozdzia biaek w elach o zmiennej porowatoci i wykrywanie bkitem brylantowym lub
solami srebra. PAGE-SDS stosowane jest do okrelania rozmiarw podjednostek oligomerw.
Mikrofotografia elektronowa obrazowanie kompleksw makromolekularnych wirusw,
kompleksw enzymatycznych czy oligomerw.

-21-

e)

zwizek budowy i funkcji biaek fibrylarnych i globularnych

Biaka fibrylarne cechuj si m. in. wyduonym ksztatem i brakiem rozpuszczalnoci w wodzie.

Peni one funkcje biaek strukturalnych w skrze, tkance cznej oraz rnego rodzaju wknach
(wosy, jedwab, wena). Czsto zawieraj atypowe sekwencje aa lub zmodyfikowane aa, co przekada
si na struktur II i III-rz. i konsekwentnie dalej na waciwoci mechaniczne. Przykadami biaek
fibrylarnych s: kolagen (patrz punkt VII-9-b), elastyna (VII-8-a), miozyna (VII-7-a), keratyna,
fibroina.

Keratyna nie jest pojedynczym biakiem, lecz ca rodzin, wrd ktrej mona wyrni tzw. keratyny
twarde i mikkie. Oglnie cechuj si one wysok odpornoci na czynniki fizyczne, chemiczne i
dziaanie proteaz oraz wysok zawartoci aa zawierajcych siark Cys (17%) i Met
(0,5%).Wykazano istnienie ok. 10 izoform keratyn twardych, obecnych w rozmaitych wytworach
naskrka zwierzt paznokciach, pirach, rogach, wenie i innych. W ludzkich komrkach
nabonkowych zidentyfikowano ok. 20 izoform cytokeratyn (40-70 kDa), nalecych do keratyn
mikkich. Cytokeratyny stanowi najwiksz i najbardziej zrnicowan grup filamentw porednich,
wchodzc w skad cytoszkieletu komrkowego. Podjednostki keratyn zbudowane s wedug
wsplnego planu wyrniamy w nich -helisow domen centraln oraz globularne domeny N i Ckocowe. Ta pierwsza posiada wysoce konserwatywny charakter i skada si z 310-315 reszt aa, za
domeny terminalne licz od 15 do 30 reszt. Podjednostki keratyn, asocjujc w struktury wyszego
rzdu, tworz kolejno: dimery protofilamenty protofibryle filamenty porednie. W
przeciwiestwie do cytokeratyn, keratyny twarde s strukturami dwufazowymi, w ktrych wkna
keratyny s zatopione w bezpostaciowej macierzy zbudowanej z biaek o duej zawartoci siarki.
Enzymy proteolityczne zdolne do hydrolizy keratyny to wystpujce u krgowcw kaspazy degradujce
cytokeratyny (udzia w procesie apoptozy) lub syntetyzowane przez mikroorganizmy keratynazy.

Fibroina stanowi gwne biako jedwabiu. 85% jej skadu stanowi Gly, wystpujca na zmian z Ser lub
Ala. acuchy polipeptydowe formuj szereg rozcignitych antyrwnolegych pasm , tak i grupy
boczne (R) Gly wyaniaj si z jednej powierzchni, za Ser lub Ala z drugiej. W ten sposb ukad
stabilizowany jest nie przez wizania wodorowe, lecz przez oddziaywania hydrofobowe. Wtrcone co
pewien odcinek aa z duym R (Val, Tyr) zaburzaj regularn struktur i zwikszaj gitko caoci
konstrukcji.

Jedn z grup globularnych biaek zoonych s chromoproteiny, reprezentowane w ludzkim ustroju g.

przez biaka hemowe nazwane tak od doczonego do acucha peptydowego barwnika hemu. Rola
biaek hemowych polega na transporcie i magazynowaniu tlenu oraz transporcie elektronw. Ich
zdolno wizania tlenu uwarunkowana jest obecnoci jonu Fe2+, zlokalizowanego w centrum grupy
hemowej, stanowicej grup prostetyczn hemoglobiny i mioglobiny. Grupa hemowa wystpuje
rwnie w wielu enzymach cytochromach, katalazie (CT), syntazie tlenku azotu (NOS), 2,3dioksygenazie tryptofanowej i innych.

Hem jest cyklicznym tetrapirolem skada si z 4 grup pirolowych poczonych 4 mostkami
metinowymi midzy atomami C (ukad porfiny), za przy atomach C obecne s charakterystyczne
podstawniki. Ukad wielu sprzonych wiza podwjnych nadaje czsteczce paski ksztat (piercienie
pirolowe, atomy C mostkw metinowych i jon Fe2+ le praktycznie w jednej paszczynie) oraz
warunkuje pochanianie wiata w niskim zakresie wiata widzialnego, dziki czemu ma ona a przez
to rwnie HGB i krew barw czerwon. Przy atomach C wystpuj grupy: metylowe (M w
pozycjach 1, 3, 5, 8), winylowe (V 2 i 4) oraz propionowe (P 6 i 7). Te ostatnie, stanowic jedyne
polarne acuchy boczne hemu, s zwrcone w stron powierzchni hemoprotein. Jak wczeniej
wspomniano, jon elaza zajmuje centralne miejsce w czsteczce hemu, wic si dwoma wizaniami
kowalencyjnymi oraz dwoma koordynacyjnymi z czterema atomami N tetrapirolu. Pozostae (5. i 6.)
wizania koordynacyjne jonu elaza le prostopadle do paszczyzny porfiny odpowiednio nad i pod
ukadem tetrapirolu.

Funkcj mioglobiny (MGB skrt nieformalny) jest magazynowanie tlenu w miniach czerwonych.
Jej czsteczka zoona jest z pojedynczego acucha polipeptydowego (masa ok. 17 kDa), zoonego ze
153 reszt aa. Zewntrzna cz czsteczki jest polarna, za wewntrzna niepolarna, co ma zwizek z
rozpuszczalnoci w wodzie. Wyjtkowo we wntrzu czsteczki znajduj si dwa aa polarne His
wice grup hemow do czci polipeptydowej. Czsteczka mioglobiny ma ksztat w przyblieniu
kulisty, pomimo nieregularnej i niesymetrycznej budowy. Poszczeglne -helisy, struktury i ptle
okrela si za pomoc liter i cyfr. A ok. 75 % acucha wystpuje w formie 8 prawoskrtnych -helis,
o dugociach 7 20 reszt aa, oznaczonych literami od A do H, poczwszy od N-koca. Fragmenty
midzyhelikalne oznacza si literami dwch odcinkw helikalnych przez nie poczonych. Pojedyncze

-22-

reszty aa oznacza si podajc liter oznaczajc helis oraz liczb pozycj aa w danej helisie,
poczwszy od N-koca.
 Aa zajmujce odlege miejsca w strukturze I-rz. mog w wyniku skomplikowanego fadowania
znale si blisko siebie w strukturze III-rz., np. His F8 i His E7. Informacja zawarta w strukturze
I-rz. apomioglobiny jest odpowiedzialna za prawidowe i swoiste upakowanie biaka w obecnoci
hemu. Grupa hemowa znajduje si w zagbieniu midzy helisami E i F, jon elaza wie si 5.
wizaniem koordynacyjnym z piercieniem imidazolowym His F8 (tzw. His proksymalna). Po
przeciwnej stronie paszczyzny hemu (w stosunku do His F8) znajduje si His E7 (tzw. His
dystalna), ktra nie zajmuje jednak 6. pozycji koordynacyjnej Fe2+. W odtlenowanej MGB jon Fe2+
jest lekko (0,03 nm) wysunity poza paszczyzn hemu w kierunku His F8, natomiast w MGB
utlenowanej gdy czsteczka O2 zajmuje 6. pozycj koordynacyjn wysunicie to jest 3 x
mniejsze, wynoszc 0,01 nm. Zwizaniu czsteczki tlenu towarzyszy wic ruch jonu elaza i His
F8 w stron paszczyzny porfiryny, co daje zmiany konformacyjne czsteczki biaka.
 W utlenowanej MGB wizanie Fe2+ O jest prostopade do paszczyzny porfiryny, natomiast 2.
atom tlenu przyczony jest pod pewnym ktem (skonie). Z kolei tlenek wgla (CO) preferuje
przyczanie si w caoci prostopadle do tej paszczyzny taka orientacja jest jednak moliwa
jedynie w wyizolowanym hemie, bowiem fizjologicznie w MGB His dystalna stanowi przestrzenn
zawad dla wizania CO pod tym ktem. Zatem otoczenie hemu w MGB zmniejsza powinowactwo
CO do elaza hemowego, ktre w przypadku czystego hemu jest a 25 tys. razy wiksze ni
powinowactwo O2 do tego elaza. Dziki opisanemu mechanizmowi czsteczka CO zmuszona jest
do wizania si w mniej korzystnej konfiguracji, co obnia wzgldne powinowactwo do ok. 200.
 MGB jest biakiem magazynujcym, a nie transportujcym tlen. Ilo O2 zwizanego przez biako
(nasycenie, saturacja) zaley od stenia (cinienia) tego gazu pO2. Nie jest to jednak zaleno
liniowa, lecz obrazuje j krzywa dysocjacji tlenowej. Dla MGB krzywa ta ma ksztat hiperboli, co
oznacza, i oddaje ona tlen dopiero przy znacznym spadku pO2, co ma miejsce przy duym
deficycie tlenowym w warunkach wysokiej aktywnoci fizycznej. MGB nie mogaby peni funkcji
transportu tlenu z puc do tkanek, gdy przy granicznych w tych warunkach wartociach pO2
oddaje ona jedynie znikom cz zmagazynowanego O2.

Hemoglobina (HGB) spenia funkcj transportu gazw oddechowych O2 z puc do tkanek oraz CO2 i
H+ w kierunku przeciwnym.
 HGB jest tetramerem zoonym z pary dwch typw acuchw polipepydowych, oznaczanych ,
, , , S itd. acuchy te stanowi podjednostki HGB posiada ona zatem struktur IV-rz., dziki
czemu zyskuje nowe waciwoci, ktrych nie prezentuje MGB. acuch skada si ze 141 reszt
aa, a ze 146, oba s kodowane przez odmienne geny. Znanych jest wiele typw HGB, jednak
do najwaniejszych nale: HbA (22; podstawowa fizjologiczna HGB dorosych), HbA2 (22;
fizjologiczna HGB dorosych, stanowi ok. 2,5 %), HbF (22; podowa), HbS (2S2; wystpuje w
sierpowatych erytocytach).
 MGB i podjednostki HbA wykazuj praktycznie identyczn struktur II i III-rz., podobna jest
rwnie lokalizacja grup hemowej i odcinkw helikalnych, cho HbA posiada ich tylko 7.
 Hem kadej podjednostki HGB przycza 1 czsteczk O2, wic caa HGB wie cznie 4
czsteczki tlenu. Co wicej, przyczenie O2 do jednego hemu uatwia wizanie kolejnych O2 przez
pozostae grupy hemowe okrela si to jako kooperatywne wizanie O2 z HGB. Zjawisko to
pozwala na zwizanie maksymalnej iloci tlenu w pucach oraz uwalnianie moliwie najwikszej
iloci tlenu w tkankach. Zjawisko kooperatywnoci powoduje, e krzywa dysocjacji tlenowej HGB
ma ksztat sigmoidalny (wygity jak litera S). Wniosek jest taki, i poczenie acuchw
polipeptydowych w tetramer pozwala na zwikszenie wydajnoci transportu tlenu.
 Rne typy HGB cechuj si odmiennym powinowactwem do O2. Jego ilociow miar jest
wskanik P50, tj. warto pO2, przy ktrej HGB jest wysycona tlenem w 50 %. P50 dla HbA wynosi
26 mmHg, a dla HbF 20 mmHg oznacza to, i HbF silniej wie O2 (przy danej prnoci jest
wysycony w wikszym stopniu) waciwo ta pozwala na przekazywanie tlenu z HbA na HbF w
obrbie oyska. Po porodzie odsetek HbF szybko maleje, gdy jego obecno nie jest ju
uzasadniona puca pracuj, a wysokie powinowactwo HbF do tlenu utrudnia jego oddawanie w
tkankach. Na jego miejsce syntetyzowana jest HbA. Nagy rozpad duych iloci HbF wie si z
powstaniem duych iloci bilirubiny (por. punkt VI-5-b/c), co jest przyczyn taczki
noworodkw.
 Przyczeniu O2 towarzyszy rozerwanie wiza poprzecznych (niekowalencyjnych
elektrostatycznych) midzy kocami C wszystkich podjednostek HGB, co zmienia jej struktur II,
III i IV-rz. Jedna para podjednostek + wykonuje obrt o ok. 15o w stosunku do drugiej pary, w
wyniku czego podjednostki zbliaj si do siebie i wzrasta powinowactwo do tlenu. Struktura IVrz. HGB czciowo utlenowanej okrelana jest jako stan naprony (T), za HGB cakowicie

-23-

utlenowanej jako stan rozluniony (R). Podczas utlenowania HGB atomy Fe, lece 0,06 nm
poza paszczyzn porfiryny w HGB pozbawionej tlenu, wsuwaj si bliej tej paszczyzny,
pocigajc za sob His F8 i ssiadujce z ni reszty aa. Prawdopodobiestwo przejcia TR
wzrasta wraz z przyczaniem olejnych czsteczek O2 do HGB, gdy wizanie O2 osabia i rozbija
wizania poprzeczne utrzymujce HGB w stanie T. Rwnowaga TR znajduje si pod wpywem
takich czynnikw jak: H+, CO2, Cl-, BPG, ktre zwikszaj ilo zwizanego O2 wymaganego do
przejcia TR.
 Po oddaniu O2 HGB wie CO2, transportujc go do puc w ten sposb przenoszonych jest ok.
15% cakowitego CO2 transportowanego przez krew. CO2 wchodzi w reakcj z N-kocami
acuchw HGB, dajc karbaminiany:
HGB-NH3+ + CO2 HGB-NH-COO- + 2 H+.
Powstajce w tej reakcji protony odpowiedzialne s za efekt Bohra. Zmiana adunkw N-kocw
HGB umoliwia tworzenie wiza poprzecznych pomidzy podjednoskami tak jak w formie
nieutlenowanej. W pucach utlenowaniu HGB towarzyszy odczenie i wydalenie CO2. CO2
docierajcy do krwi przeksztacany jest przez anhydraz wglanow (CA) do H2CO3, ktry
samorzutnie dysocjuje do H+ + HCO3-. Protony wi si z HGB (Hb . 2 H+), za aniony
wodorowglanowe stanowi gwn form transportu CO2 przez krew. Przez efekt Bohra okrela
si zmniejszenie powinowactwa tlenu do HGB wraz ze spadkiem pH dziki temu w tkankach
nastpuje bardziej efektywne oddawanie O2, a krzywa dysocjacji tlenowej HGB przesuwa si
przez to w prawo. Zjawisko odwrotne, tj. zwikszenie oddawania CO2 pod wpywem wizania O2
nosi nazw efektu Haldena. Efekt Bohra jest charakterystyczny dla tetramerycznej HGB, zaley
bowiem od interakcji pomidzy grupami hemowymi, czyli kooperatywnoci wizania O2 nie
wykazuje go zatem MGB. Dziki zdolnoci wymiany protonw z otoczeniem, HGB peni funkcj
ukadu buforowego krwi.
 Protony odpowiedzialne za efekt Bohra powstaj w wyniku rozerwania wiza poprzecznych
podczas utlenowania formy T, pochodz gwnie z atomw N piercieni imidazolowych Ckocowych reszt His acuchw (HC3; His 146). Z kolei odczenie O2 i zwizane z tym
tworzenie wiza poprzecznych wymaga przyczenia H+ do w/w miejsc. Obecno protonw w
tkankach uatwia wic tworzenie wiza poprzecznych poprzez protonacj C-kocowych reszt His
acuchw , a odtwarzanie tych wiza sprzyja przejciu RT, czyli oddawaniu O2.
 2,3-bisfosfoglicerynian (BPG) powstaje w tkankach w wyniku niedoboru O2, jako modyfikacja
podstawowego szlaku glikolizy. BPG wie si z HGB w stosunku stechiometrycznym 1:1, w
miejscu pomidzy podjednostkami w centrum czsteczki. Rozmiar tej wnki odlego
pomidzy helisami H acuchw odpowiada BPG jedynie w formie T. BPG tworzy wizania
poprzeczne w obrbie acuchw (z N-kocem ValNA1, Lys EF6 i His H21), przez co
stabilizuje i preferuje form T, zwiksza zatem oddawanie O2 przez HGB w tkankach. BPG o wiele
sabiej dziaa w przypadku HbF, gdy posiada ona w pozycji H21 Ser zamiast His, w zwizku z
czym nie tworzy wiza poprzecznych. Adaptacja organizmu do duych wysokoci polega m. in.
na zwikszeniu syntezy BPG, co zmniejsza P50, a zwiksza uwalnianie tlenu do tkanek.

Stany patologiczne zwizane z HGB:
 Hemoglobinopatie s to zaburzenia funkcji biologicznej HGB, bdce nastpstwem mutacji
genw kodujcych jej acuchy polipeptydowe ( i ). Znanych jest kilkaset hemoglobinopatii,
jednak ogromna wikszo wystpuje rzadko i ma agodny przebieg, tak e wiksze znaczenie
posiada zaledwie kilka z nich.
 HbM: His F8 Tyr Mutacja taka powoduje stabilizacj elaza hemowego w formie Fe3+,
gdy tworzy ono trwae poczenie z anionem fenolanowym Tyr. Powoduje to
methemoglobinemi podobnie jak sulfonamidy lub stany obnienia aktywnoci
reduktazy methemoglobiny i zwizany z tym spadek zdolnoci HGB do wizania i
transportu O2. Przy wariantach HbM dotyczcych acuchw wystepuje preferencja
formy T, obnienie powinowactwa do tlenu i zniesienie efektu Bohra; natomiast przy
wariantach dotyczcych acuchw przejcie RT nie zostaje zakcone, podobnie jak
efekt Bohra.
 HbS: Glu A2(6) Val Mutacja powoduje powstanie na powierzchni HGB lepkich
miejsc, komplementarnych do odpowiednich miejsc na powierzchni nieutlenowanej
HGB (zarwno A, jak i S). Komplementarno oddziaujcych powierzchni powoduje
polimeryzacj nieutlenowanej HbS powstaj w ten sposb helikalne wkna HGB, ktre
wytrcaj si i znieksztacaj erytrocyty, ktre przyjmuj ksztat sierpowaty, posiadaj
obnion oporno hemolityczn oraz wiksz tendencj do agregacji i zlepiania. Objawy
anemii sierpowatokrwinkowej pogbiaj si przy obnieniu pO2 polimeryzuje przecie
forma T, czyli nieutlenowana. Barier i zatrzymanie polimeryzacji powoduje przyczenie

-24-

prawidowej HbA zarwno w formie R i T, gdy pomimo istnienia miejsc

komplementarnych, nie posiada ona lepkich kocw.
 Talasemie s to choroby, ktrych istot jest zmniejszona synteza acuchw HGB ( lub ), co
jest przyczyn anemii.
 HGB glikowana (HbA1c) jest to HGB poddana procesowi glikacji. Glikacja jest procesem
nieenzymatycznej glikozylacji biaek w tym przypadku HGB zachodzcym w warunkach
podwyszonego poziomu glukozy w rodowisku, np. cukrzycy. Anomeryczna grupa hydroksylowa
glukozy reaguje z grup aminow Lys oraz aa N-kocowych. HbA i HbA1c mona rozdzieli
stosujc chromatografi jonowymienn lub elektroforez. HbA1c stanowi fizjologicznie < 5 %
HGB i jest proporcjonalne do redniego stenia glukozy we krwi w okresie 1,5 3 miesicy
poprzedzajcych badanie (dugofalowa kontrola terapii cukrzycy).
 Mioglobinuria jest stanem wydalania z moczem MGB pochodzcej z rozlegego uszkodzenia
mini szkieletowych (w mniejszym stopniu serca), przez co mocz ma barw ciemnoczerwn. Stan
taki moe prowadzi do ostrej niewydolnoci nerek (ONN).

-25-

ROZDZIA II STRUKTURA I FUNKCJE ENZYMW

1.

Ogle waciwoci enzymw

a)

klasyfikacja i nazewnictwo

Podstaw klasyfikacji enzymw jest typ i mechanizm katalizowanej przez nie reakcji. Kady enzym
posiada swj kod o postaci: EC xx.xx.xx.xx, gdzie litery x oznaczaj cyfry arabskie. Symbol EC zaznacza, e
dalsza cz kodu to numer w midzynarodowym katalogu enzymw (ang. Enzyme Commission, fr. Enzyme
Catalogue). Sam numer skada si z 4 czonw:

pierwszy okrela gwn klas, charakteryzujc typ katalizowanej reakcji; system zawiera 6 klas
enzymw i katalizowanych przez nie reakcji:
 1 oksydoreduktazy katalizuj reakcje utleniania i redukcji (redox; patrz punkt III-3)
 2 transferazy katalizuj reakcje przenoszenia grup funkcyjnych
 3 hydrolazy katalizuj reakcje rozpadu pod wpywem wody (hydrolizy)
 4 liazy katalizuj reakcje rozpadu bez udziau czsteczek wody
 5 izomerazy katalizuj reakcje zmian pooenia grup chemicznych z zachowaniem szkieletu
 6 ligazy katalizuj reakcje tworzenia wiza kowalnecyjnych

drugi okrela podklas, charakteryzujc zazwyczaj rodzaj wizania lub grupy, ktrej dotyczy reakcja

trzeci okrela podpodklas, ktra moe zawiera: dokadniejsz specyfikacj wizania, grup zwizkw
do ktrej naley substrat, nazw donora lub akceptora

czwarty wskazuje na okrelony enzym przez podanie nazwy substratu reakcji.
Nazwa enzymu jest dwuczciowa cz pierwsza, zakoczona przyrostkiem -aza, okrela typ
katalizowanej reakcji, druga substrat(y) reakcji.
b) centrum katalityczne
Enzymy posiadaj zdolno przyczania substratw i miejscowego zwikszania ich stenia, przez co
przyspieszaj przebieg katalizowanej reakcji. Zazwyczaj czsteczka biaka enzymatycznego jest wielokrotnie
wiksza (nawet o kilka rzdw wielkoci) od czsteczki substratu, co sugeruje istnienie ograniczonego obszaru
centrum katalitycznego bezporednio wicego substrat.
Model miejsca katalitycznego wg Fishera przedstawia je jako sztywn konstrukcj, a interakcj z
substratem jako przestrzenne uoenie dopasowanych do siebie geometrycznie (niczym klucz do zamka)
czsteczek. Koncepcja ta wyjania specyficzno pocze E-S, nie tumaczy jednak dynamicznych zmian
towarzyszcych procesom katalitycznym.
W przeciwiestwie do w/w, model indukowanego dopasowania, zaproponowany przez Koshlanda,
zakada i blisko substratu indukuje zmiany konformacyjne w czsteczce enzymu, tak e moe nastpi
poczenie pasujcych do siebie powierzchni. Z chemicznego punktu widzenia polega to na przyjciu
odpowiedniej konformacji przez grupy funkcyjne czsteczki enzymu, co umoliwia interakcj z czsteczk
substratu i waciw kataliz. Reszty aa znajdujce si w miejscu katalitycznym mog by od siebie znacznie
oddalone w strukturze I-rzdowej, lecz przestrzennie zblione w strukturze III-rzdowej.
Miejsca aktywne (katalityczne) enzymw zoonych z pojedynczej podjednostki s czsto zlokalizowane
w bruzdach czsteczki enzymu, natomiast w oligomerach znajduj si zazwyczaj przy powierzchniach midzy
podjednostkami. Wykazano, i w skad miejsca katalitycznego wchodzi wiele reszt aa, a gwn rol w katalizie
odgrywaj pewne okrelone reszty w szczeglnoci aa z boczn grup sulfhydrylow (Cys) lub hydroksylow
(Ser, Thr, Tyr) oraz kwane (Asp, Glu) i zasadowe (Lys, His, Arg), poniewa ich acuchy boczne stanowi
czynniki nukleofilowe katalizatory kwane lub zasadowe bd akceptory grupy ulegajcej przeniesieniu.
Wszystkie formy enzymu, katalizujce okrelon reakcj (lub typ reakcji), posiadaj jednakowy i uniwersalny
mechanizm, wystpujcy w caej przyrodzie. Zwizany jest z tym fakt, i reszty aa istotne w procesie
katalitycznym, jak rwnie ich najblisze otoczenie w czsteczce enzymu, wykazuj wysok konserwatywno,
zachowan i utrwalon w procesie ewolucji. Poniewa jednak dany motyw struktury III-rz. moe by utworzony
przez rne kombinacje struktur I-rz., tote ta pierwsza wykazuje zdecydowanie wiksz konserwatywno.
c)

koenzymy i witaminy bdce ich prekursorami

Wiele enzymw do przeprowadzenia reakcji wymaga, poza substratem, obecnoci dodatkowej substancji
niebiakowej, okrelanej jako koenzym. Wwczas sam biakow cz enzymu nazywamy apoenzymem, a
poczenie apoenzym z koenzymem holoenzymem. Koenzymy zwikszaj moliwoci katalityczne enzymw

-26-

poza te wynikajce z obecnoci grup funkcyjnych reszt aa. Koenzymy cile zwizane z enzymami okrela si
mianem grup prostetycznych. Obecnoci koenzymw wymagaj generalnie enzymy katalizujce reakcje redox,
przenoszenia grup, izomeryzacji i tworzenia wiza kowalencyjnych (klasy EC 1, 2, 5 i 6), nie potrzebuj ich
natomiast enzymy lityczne hydrolazy i liazy (EC 3 i 4). Czsto koenzym bywa rozpatrywany jako kolejny
substrat reakcji po pierwsze poniewa zmienia si wraz z podstawowym substratem, po drugie gdy czsto to
wanie jego przemiany s fizjologicznie istotne. Prekursorami wielu koenzymw s witaminy, g. z grupy B
(por. niej). W zalenoci od przenoszonej grupy, koenzymy dzieli si na:

przenoszce protony: NAD(P)+, FMN, FAD, CoQ, kwas liponowy,

przenoszce inne grupy: fosforany sacharydw, CoA, DPT, PLP, koenzymy folianowe, biotyna,
koenzymy kobalaminowe, kwas liponowy.
W tabeli poniej przedstawiono najwaniejsze koenzymy i grupy prostetyczne, witaminy bdce ich
prekursorami oraz przykady zawierajcych je enzymw.
Lp.

grupa

1.
nukleotydy
adeninowe

2.
3.

nukleotydy
flawinowe

4.

skrt(y)
NAD+,
NADH

koenzym
pena nazwa
dinukleotyd
nikotynamidoadeninowy

NADP+,
NADPH

fosforan dinukleotydu
nikotynamidoadeninowego

FMN

mononukleotyd flawinowy

FAD

dinukleotyd
flawinoadeninowy
kwas liponowy
(lipoinowy)

witaminy

PP

B2
(ryboflawina)

5.

6.

CoA1

koenzym A

7.

koenzym Q, ubichinon

8.

cytochromy

CoQ
b, c, c1,
a, a3

kwas
pantotenowy
-

cytochrom

przykad enzymu

odnoniki

dehydrogenaza
mleczanowa
dehydrogenaza
glukozo-6fosforanow
dehydrogenaza
NADH
oksydaza aminokwasw
oksydaza ketokwasw
syntetaza kwasw
tuszczowych
-2

III-9 i 10,
V-5 i 6
III-5

-3

III-3, III-5

III-3

III-10

karboksylaza
IV-4-b
pirogronianowa
dekarboksylaza
10.
DPT
difosfotiamina
B1 (tiamina)
III-10
pirogronianowa
B6
transaminaza
11.
PLP
fosforan pirydoksalu
VI-2-a
(pirydoksal)
alaninowa
hydroksymetyloTHF,
12.
tetrahydrofolian
kwas foliowy
transferaza
VI-4-h
FH4
serynowa
mutaza
B12
13.
kobalamina
metylomalonyloIV-4-b
(kobalamina)
CoA
1
CoA = {P} + ryboza + adenina + 2 {P} + kwas pantotenowy + merkaptoetanoloamina
kwas pantotenowy = kwas pantoinowy + -alanina
2
CoQ peni funkcj przenonika elektronw midzy metaloflawoproteinami a cytochromami w acuchu
oddechowym
3
cytochromy s przenonikami elektronw w acuchu oddechowym
9.

biotyna

d) swoisto dziaania enzymw

W przeciwiestwie do katalizatorw nieorganicznych czy prostych katalizatorw organicznych,

enzymy charakteryzuje wysoka swoisto substratowa i aktywno katalityczna, bdce wynikiem
wyksztacenia miejsc katalitycznych dostosowanych do szybkiej i selektywnej katalizy indywidualnych
reakcji.
Jedn z najwaniejszych cech enzymw jest ich zdolno do swoistej katalizy tylko jednej reakcji (ew.
jednego typu reakcji), dziki czemu szybko procesw metabolicznych moe by regulowana przez
modyfikacj aktywnoci odpowiednich enzymw (por. punkt II-4).

-27-

e)

Enzymy s stereoswoistymi katalizatorami; wikszo substratw tworzy z nimi 3 wizania, przez co

czsteczki symetryczne pod wzgldem budowy chemicznej mog nabywa cech asymetrii (por. punkt
V-1-d kwasy tuszczowe w pozycjach 1 i 3 glicerolu).
Enzymy wykazuj absolutn swoisto optyczn dla przynajmniej jednej czsteczki substratu gwnie
dla form D wglowodanw i form L aa. Wyjtkiem s epimerazy racemazy.
Enzymy (poza pewnymi wyjtkami) wykazuj rwnie swoisto wobec okrelonego koenzymu, nawet
jeli przenoszenie danej grupy moe si odbywa z udziaem innego (por. wyej).
aktywno enzymw, jednostki aktywnoci

Z powodu zazwyczaj bardzo maej iloci enzymw w materiale biologicznym czsto okrela si nie ilo
samego biaka enzymatycznego, lecz jego aktywno katalityczn. Zakada si przy tym, e w warunkach
badania szybko reakcji katalizowanej przez enzym zaley proporcjonalnie od iloci tego enzymu. Wobec tego
ilo enzymu w prbce mona okreli na podstawie tempa ubytku substratw lub pojawiania si produktw w
rodowisku reakcji. Wyniki podaje si odpowiednich jednostkach:
IU midzynarodowa jednostka aktywnoci enzymu, oznaczajca tak jego ilo, ktra przemienia
1 mol reagentu w cigu 1 min.
Katal (kat) jednostka SI aktywnoci enzymw i innych katalizatorw, oznacza ilo konwertujc
1 mol reagentu w czasie 1 s. Zwizek midzy katalem a IU przestawia si nastpujco: 1 kat = 60 mln
U). Katal jest zatem jednostk wzgldnie du, dlatego w praktyce uywa si kat i nkat.
Liczba obrotw enzymu ilo czsteczek substratu, ktre mog zosta przeksztacone przez enzym w
produkt w cigu 1 sekundy. Zwykle wynosi ona od kilku tysicy do kilku milionw.
Aktywno specyficzna jest to wyraenie aktywnoci enzymu, jak posiada jednostkowa masa biaka
enzymatycznego, np. 1 U/mg oznacza, e 1 mg biaka posiada aktywno 1 IU.
Aktywno cakowita jest to wyraenie aktywnoci enzymu, jak posiada jednostkowa masa lub
objto materiau biologicznego, z ktrego ten enzym jest izolowany, np. 1 U/ml oznacza, e 1 ml
pynu ustrojowego posiada dan aktywno enzymatyczn o wartoci 1 IU.
Wyjtkowo w przypadku pewnych enzymw oznacza si ich bezwzgldn ilo metodami
immunochemicznymi (por. punkt II-5-c CK-MB mass).
f)

kompartmentacja komrkowa enzymw

Enzymy, ich substraty i koenzymy nie wystpuj zazwyczaj jednorodnie w obrbie komrki, lecz w jej
okrelonych przestrzeniach, zwanych kompartmentami. Rozmieszczenie to mona bada metodami
histochemicznymi. Kompartmetacja komrki umoliwia wzajemn izolacj jej przedziaw i zachodzenie w nich
przeciwstawnych procesw biochemicznych, np. syntezy i degradacji tej samej grupy zwizkw.
Rozmieszczanie w komrce przykadowych, kluczowych dla jej funkcjonowania, enzymw:
cytoplazma: aldolaza, izomeraza fosfoheksozowa, dehydrogenza mleczanowa, aminotransferaza
alaninowa, dehydrogenaza sorbitolowa,
mitochondria: enzymy cyklu Krebsa, oksydazy, dehydrogenaza glutaminianowa, aminotransferaza
asparaginianowa,
ER: esterazy, reduktazy, acetylazy, GGTP,
rybosomy: enzymy syntezy biaek, ceruloplazmina, cholinesteraza,
lizosomy: proteazy, fosfatazy, kolagenazy
g) izoenzymy
Izoenzymy (izozymy) s to fizycznie odmienne formy tej samej aktywnoci katalitycznej, innymi sowy
biaka o odmiennej strukturze, lecz katalizujce przebieg tej samej reakcji. Poszczeglne izoenzymy pojedynczej
aktywnoci mog wystpowa w rnych kompartmentach subkomrkowych lub nawet w odmiennych typach
komrek (tkankach std te czsto pochodz ich nazwy), rnic si dodatkowo powinowactwem do
substratw (por. punkt IV-4-a aldolaza A i B).
Izoenzymy s produktami ekspresji blisko spokrewnionych genw. Enzymy oligomeryczne z rnymi
protomerami mog wystpowa w kilku postaciach, ponadto jedna tkanka moe produkowa jeden rodzaj
protomeru, druga za inny. Jeli protomery mog czy si w rny sposb, aby utworzy aktywny enzym,
tworz si wwczas tzw. izoenzymy rzekome danej aktywnoci. Okrela si je jako rzekome, gdy s to
produkty asocjacji mniejszej liczby rodzajw protomerw. Np. dla LDH z 2 produktw translacji (posiadajcych
odmienne mRNA) powstaje 5 izoenzymw rzekomych (patrz punkt II-5-b). Izoenzymy prawdziwe rni si
natomiast tym, e kady z nich jest produktem translacji innego mRNA.

-28-

Znane s izoenzymy szeregu dehydrogenaz, oksydaz, transaminaz, fosfataz i proteaz. Rozdzia i

identyfikacja izoenzymw okrelonych aktywnoci ma istotne znaczenie diagnostyczne (por. punkt II-5).
h) izolacja enzymw
Enzymy mog by otrzymywane przez oczyszczanie z komrek ywych organizmw, w ktrych
naturalnie wystpuj, bd metodami rekombinacji DNA z komrek, gdzie fizjologicznie ich brak. Ze wzgldu
na szybki wzrost uywa si do tych celw komrek drody i bakterii. Ponadto techniki ukierunkowanej
mutagenezy pozwalaj na manipulacj skadem aa rekombinowanego enzymu, np. w celu okrelenia roli
strukturalno funkcjonalnej pewnych jego regionw (czy nawet pojedynczych reszt aa).
Do technik oczyszczania enzymw z materiau biologicznego zaliczamy: strcanie solami o rnych
steniach ((NH4)2SO4, Na2SO4) lub rozpuszczalnikami (aceton, etanol), rnicow denaturacj ciepln,
denaturacj spowodowan zmianami pH, wirowanie rnicowe, elektroforez, filtracj elow, chromatografi
jonowymienn (jonity: A DEAE/C, K CMC), sczenie na sitach molekularnych oraz chromatografi
powinowactwa (z uyciem substratw, pochodnych koenzymw lub barwnikw organicznych, ligandw
hydrofobowych). Homogenno biaka (tu enzymu) potwierdza si technik PAGE SDS lub elektroforez
dwuwymiarow.
Technologii rekombinacji DNA skada si z kilku etapw: sklonowanie genu kodujcego enzym
zsekwencjonowanie genu wprowadzenie do wektorw plazmidowych lub fagowych umieszczenie w
docelowym genomie. Ostatecznie gen enzymu powinien znale si pod kontrol silnego promotora, najlepiej z
moliwoci jego kontroli przez specyficznie chemicznie induktor wwczas podanie tego ostatniego do
poywki wzrostowej spowoduje produkcje enzymu w ilociach wielokrotnie wikszych ni naturalnie.
Technologia ta moe by stosowana do otrzymywania zmodyfikowanych tzw. fuzyjnych biaek. W tym celu
do oryginalnego genu docza si tak sekwencj, aby powstay biakowy produkt by odpowiednim ligandem
dla specyficznego nonika w chromatografii powinowactwa, po czym po rozdzieleniu usuwa si dodany
fragment (tzw. domen fuzyjn).
2.

Mechanizmy dziaania enzymw

a)

typy reakcji enzymatycznych przy dwch substratach

Cho rozwaania dotyczce reakcji enzymatycznych najprociej jest przedstawi i zrozumie w sytuacji
pojedynczy substrat : pojedynczy produkt, to w rzeczywistoci wikszo reakcji obejmuje dwa lub wicej
substratw i produktw. Ich liczb okrela si terminami: uni-, bi-, ter-, quad- itd., za rodzaj reakcji ze wzgldu
na liczb reagentw przez podanie terminw okrelajcych ilo substratw i produktw. Bardzo czsto
spotykane s reakcje typu BiBi, tzn. posiadajce 2 S i 2 P. Mog one zachodzi na kilka sposobw:
reakcje cige wszystkie substraty musz poczy si z enzymem, aby uwolniony zosta produkt;
inaczej okrela si je jako reakcje pojedynczego zastpienia, gdy grupa ulegajca przeniesieniu
przechodzi bezporednio z donora (substratu) na akceptor (produkt)

reakcje przypadkowego przyczenia nie ma znaczenia, w jakiej kolejnoci substraty pocz si z
enzymem; w ten sposb funkcjonuj pewne dehydrogenazy i kinazy
E + S1/2 E-S1/2 + S2/1 E-S1-S2 E-P1-P2 E-P1/2 + P2/1 E + P 1/2

reakcje uporzdkowanego (sekwencyjnego) przyczenia tylko jeden z substratw moe poczy si
z enzymem, drugi natomiast czy si z powstaym kompleksem; przyczenie pierwszego substratu
indukuje w czsteczce enzymu zmiany konformacyjne, umoliwiajce przyczenie drugiego substraty
dziki adekwatnemu ustawieniu grup aktywnych; jako przykad mona poda wiele oksydoreduktaz
zalenych od NAD(P)+
E + S1 E-S1 + S2 E-S1-S2 E-P1-P2 E-P1 + P2 E + P1
reakcje typu ping-pong jeden lub wicej produktw uwalnia si od enzymu, zanim jeszcze zostan
przyczone wszystkie substraty; s to inaczej reakcje podwjnego zastpienia, poniewa przenoszona
grupa ulega wpierw przeniesieniu na enzym (czsto na koenzym), nastpnie odcza si pierwszy
produkt, wtedy dopiero przycza si drugi substrat i po doczeniu do przenoszonej grupy powstaje i
uwalniany jest drugi produkt; taki mechanizm wystpuje m. in. w transaminazach i chymotrypsynie
E + S1 E-S1 E*-P1 E* + P1 E* + S2 E*-S2 E-P2 E + P2
b) mechanizm dziaania chymotrypsyny
Chymotrypsyna (CT) jest dobrym przykadem enzymu do opisania oglnych cech katalizy
enzymatycznej, poniewa cechuje si stosunkowo prost budow, a take nie wymaga obecnoci koenzymu,
grupy prostetycznej ani atomu metalu.

-29-

Chymotrypsyna katalizuje hydroliz wiza peptydowych, w ktrych cz karboksylowa pochodzi od aa

aromatycznego (Phe, Tyr, Trp) bd posiadajcego duy niepolarny acuch boczny (Met). Ponadto katalizuje
hydroliz niektrych estrw, co nie ma wprawdzie znaczenia biologicznego, lecz pozwala na prowadzenie nad
ni bada. Uywanym w eksperymentach substratem jest octan p-nitrofenylu (PNPA), hydrolizowany przez CT
do kwasu octowego i p-nitrofenolu ten drugi w zasadowym pH dysocjuje do anionu p-nitrofenolanowego,
ktrego poziom moe by oznaczany kolorymetrycznie.
Uwalnianie anionu p-nitrofenolanowego jest dwufazowe najpierw ma miejsce faza szybka, a nastpnie
powolna, co jest konsekwencj mechanizmu katalizy. W pierwszym etapie CT czy si z PNPA w kompleks, z
ktrego jako pierwszy odcza si anion PNP-, za reszta octanowa pozostaje zwizana z enzymem. Oba te etapy
zachodz stosunkowo szybko, natomiast hydroliza kompleksu CT-Ac przebiega o wiele wolniej. Szybka faza
uwalniania PNP- odpowiada wic przeksztaceniu caej dostpnej CT w kompleks CT-Ac z rwnoczesnym
maksymalnym uwolnieniem PNP-, natomiast faza wolna zaley od powolnego rozpadu kompleksu CT-Ac
regeneracji wolnej CT, ktra odzyskuje zdolno reagowania z PNPA. Szybko reakcji w pierwszej fazie jest
uwarunkowana i proporcjonalna do liczby moli CT w momencie rozpoczcia reakcji.
Gwn rol w omawianej katalizie odgrywa reszta Ser 195 z ni wanie poczona jest grupa
acetylowa w kompleksie CT-Ac. Chocia CT zawiera a 28 reszt Ser, to jedynie ta w pozycji 195 cechuje si tak
wysok reaktywnoci i szczegln funkcj. wiadczy o tym m. in. wynik reakcji z
diizopropylofluorofosforanem (DIPP) reszt Ser 195 zostaje wwczas zablokowana, co pozbawia ca
czsteczk CT aktywnoci enzymatycznej. Ze wzgldu na szczegln rol wanie reszty Ser w katalizie, CT
zaliczana jest do grupy proteaz serynowych.
W reakcji o ktrej mowa szczeglne znaczenie maj 3 reszty aa, znajdujce si we wzajemnej bliskoci w
sensie przestrzennym, cho zajmuj odlege pozycje w strukturze I-rz. S to: Asp 102, His 57 i wspomniana
Ser 195. Znajduj si one w otoczeniu niepolarnego wntrza czsteczki CT. Podczas reakcji Ser 195 ulega
acetylacji: zblienie Ac- do grupy hydroksylowej Ser 195 powoduje przeniesienie protonu z Ser 195, poprzez
His 57 na Asp 102 przejcie to zwiksza aktywno atomu tlenu grupy hydroksylowej Ser, co konsekwentnie
zwiksza szybko reakcji. Z kolei podczas rozpadu CT-Ac protony przekazywane s w przeciwnym kierunku,
co pozwala na uwolnienie Ac- i odtworzenie pierwotnej postaci Ser 195. Podobna sekwencja zdarze zachodzi
podczas hydrolizy peptydw, stanowicych fizjologiczny substrat CT patrz poniszy rysunek.

Chymomypsyna, podobnie jak wiele innych enzymw, syntetyzowana jest w postaci nieaktywnego
prekursora (proenzymu, zymogenu). Przeksztacenie do formy aktywnej nastpuje przez kilkustopniow
proteoliz, w trakcie ktrej powstaje miejsce katalityczne oraz ukad przekazywania protonu (por. punkt VI-1-a).

-30-

c)

mechanizm dziaania fruktozo-2,6-bisfosfatazy

W przypadku fruktozo-2,6-bisfosfatazy (grupa fosfohydrolaz) wystpuje nieco bardziej skomplikowany

ukad. Miejsce katalityczne obejmuje tu 7 reszt aa triada katalityczna skada si z: His 258, His 392 i Glu 327,
natomiast zasadowe (dodatnio naadowane) reszty Arg 257, Arg 307, Arg 352 i Lys 356 stabilizuj ujemnie
naadowany substrat. Etapy katalizy:
Poczwrny ujemny adunek zwizanego substratu stabilizowany jest przez oddziaywania
elektrostatyczne z czterem dodatnio naadowanymi w/w resztami aa. Reszta Glu 327 stabilizuje dodatni
adunek reszty His 392.
Nukleofilowa reszta His 392 atakuje wizanie C2-{P} reszta fosforanowa zostaje przeniesiona na
His 258, fosforylujc enzym oraz powstaje fruktozo-6-fosforan.
Czsteczka H2O, z pomoc Glu 327, przeprowadza nukleofilowy atak, rozbijajc wizanie pomidzy
reszt fosforanow a enzymem, w wyniku czego uwalnia si fosforan nieorganiczny (Pi), oddziaujcy
elektrostatycznie z Arg 257 i Arg 307, a ostatecznie uwalniany.
d) mechanizm dziaania transaminaz
Transaminazy (aminotransferazy = AT) to enzymy katalizujce przeniesienie grup -aminowych aa na
grupy -ketonowe -ketokwasw (pirogronowego, szczawiooctowego lub -ketoglutarowego). Reakcja
katalizowana przez AT ma charakter ping-pong, podobnie jak wiele innych reakcji przebiegajcych z udziaem
enzymu zawierajcego koenzym (w tym konkretnym przypadku jest to PLP). Dokadny mechanizm patrz
punkt VI-2-a.
e)

kataliza kwasowo zasadowa (k-z)

Gdy substrat zwie si z miejscem katalitycznym, naadowane lub zdolne do naadowania grupy
funkcyjne acuchw bocznych aa znajdujcych si blisko substratu mog bra udzia w katalizie, dziaajc jako
katalizatory kwasowo zasadowe. Rozrnia si kataliz k-z swoist i ogln; rni si one m. in. kolejnoci
przebiegu szybkiego i powolnego etapu reakcji:
Swoista kataliza enzymatyczna k-z cechuje si zalenoci szybkoci reakcji od stenia H+, a brakiem
zalenoci od stenia innych kwasw lub zasad w roztworze. Jeeli przy staym steniu buforu
szybko reakcji zmienia si wraz ze zmian pH, to jest to reakcja swoicie katalizowana przez kwas
(pH < 7) lub zasad (pH > 7). Rwnanie opisujce szybko reakcji swoistej katalizy k-z zawiera
wycznie wartoci stenia substratu oraz odpowiednio [H+] lub [OH-].
Oglna kataliza enzymatyczna k-z cechuje si zalenoci szybkoci reakcji od ste wszystkich
kwasw i zasad w roztworze. Jeeli przy staym pH szybko reakcji zmienia si wraz ze zmian
stenia buforu, to jest to oglna kataliza kwasowa (pH < 7) lub zasadowa (pH > 7).
f)

enzymy wymagajce atomw metali

Wiele (ok. 25 %) enzymw zawiera zwizany atom metalu, niezbdny do ich aktywnoci. Wyrniamy
dwa rodzaje pocze enzymu z metalem:
metaloenzymy zawieraj okrelon liczb funkcyjnych atomw metalu, nie usuwanych w procesie
oczyszczania,
enzymy aktywowane przez metale sabiej wi atomy metalu.
Jednak bez wzgldu na powinowactwo metalu i enzymu, atomy metali peni podobne funkcje. W
katalizie enzymatycznej funkcjonuj trjskadnikowe kompleksy miejsce katalityczne metal substrat, ktre
mog by poczone w rnoraki sposb:
liniowo

z mostkiem przez substrat (E-S-M) w wyniku wyparcia czsteczki wody ze strefy koordynacyjnej
metalu przez substrat moe doj do poczenia z enzymem; w przenoszeniu reszty fosforanowej metal
peni rol aktywatora atomu fosforu (tego rodzaju poczenia tworzy m. in. wikszo kinaz)

z mostkiem przez enzym (M-E-S) metal odgrywa rol strukturaln: utrzymuje aktywn konformacj
(np. syntetaza Glu) lub tworzy mostek z substratem (np. kinaza pirogronianowa tu te dodatkowo
aktywuje jeden z substratw)

z mostkiem przez metal (E-M-S) np. transfosfatazy pirogronianu i PEP, inne enzymy dziaajce na
PEP, karboksylazy
cyklicznie przez metal (-E-M-S-)
Enzymy aktywowane przez metale tworz kompleksy wszystkich czterech w/w typw, natomiast
metaloenzymy wszystkie z wyjtkiem E-S-M, gdy ju wyjciowo obecny jest silnie zespolony kompleks

-31-

enzymu z metalem, ktry nie moe by rozdzielony przez substrat. Dany enzym moe tworzy rne typy
kompleksw, w zalenoci od substratu. W wielu biakach reszt aa wic metal jest His, np.
karboksypeptydaza A, fosfataza zasadowa (ALP), kinaza biakowa C (PKC), rubredoksyna, hemoproteiny.
Metale mog peni bardzo rnorodne funkcje w katalizie oraz bra udzia we wszystkich
mechanizmach zwikszania szybkoci reakcji, tj.: oglnej katalizie kwasowo zasadowej, katalizie
kowalencyjnej, zblieniu reagujcych czstek oraz indukcji zmian strukturalnym w obrbie enzymu lub
substratu. Do najczciej zwizanych z kataliz metali nale: elazo, magnez, kobalt (w postaci kobalaminy)
oraz mangan. Zwaszcza elazo i mangan mog wystpowa na rnych stopniach utlenienia i bra udzia w
katalizie reakcji redox; zazwyczaj wystpuj wwczas w specyficznych grupach prostetycznych, jak np. hem
(patrz punkt I-3-e) czy centra elazo-siarkowe (patrz punkt III-5). Odnonie rnorodnej funkcji atomw metali
w katalizie mog one:

uczestniczy w tworzeniu pary elektronowej wizania ,

gromadzi i zblia substraty, suy jako trjwymiarowa matryca do ustawiania grup zasadowych
enzymu lub substratw w okrelonej pozycji,

aktywowa grupy elektro- lub nukleofilowe (oglna kataliza k-z), same funkcjonowa jako nukleofile,
maskowa grupy nukleofilowe i przez to kierowa reakcj na waciwy tor,

indukowa zmiany konformacyjne w obrbie enzymu lub substratu.
3.

Kinetyka reakcji enzymatycznych

Wiele informacji dotyczcych kinetyki reakcji katalizowanych przez enzymy jest prawdziwych i
wywodzi si z zasad kinetyki reakcji nieenzymatycznych, dlatego najpierw przypomniane i omwione zostan
oglne reguy kinetyki chemicznej, a nastpnie pewne wyjtkowe i charakterystyczne dla przemian z udziaem
enzymw.
a)

oglne zasady kinetyki reakcji chemicznych

Reakcje chemiczne moemy oglnie podzieli na nieodwracalne i odwracalne. Do pierwszej grupy

zaliczymy te, podczas ktrych w rodowisku powstaj wycznie produkty. Przyjmuje si, e tego typu reakcje
zachodz do koca. Jako przykad poda mona reakcje zobojtniania oraz te, w wyniku ktrych wytrca si
nierozpuszczalny osad, wydziela si gaz lub powstaje saby elektrolit. Reakcje odwracalne to takie, podczas
ktrych gromadzce si w rodowisku produkty reaguj ze sob i odtwarzaj substraty. W rodowisku reakcji
oprcz produktw wystpuj nieprzereagowane substraty. Reakcje tego typu nie zachodz do koca. Jako
przykad poda mona dysocjacj sabych elektrolitw lub hydroliz soli.
Wikszo obserwowanych w przyrodzie reakcji naley do grupy odwracalnych. Oznacza to, i mwimy
w ich przypadku o wystpowaniu pewnego stanu rwnowagi. Oglnie pod pojciem rwnowagi rozumiemy
ustalony stan jakiego zjawiska. Wyrniamy rwnowag statyczn i dynamiczn. Pierwsza wystpuje w
sytuacji, gdy adne procesy w rodowisku nie zachodz, a stenia reagentw nie zmieniaj si w czasie.
Rwnowaga dynamiczna to stan, w ktrym przemiany chemiczne co prawda zachodz, jednak tyle samo
substratw przechodzi w produkty co produktw w substraty. W stanie rwnowagi dynamicznej szybko danej
reakcji oraz reakcji do niej odwrotnej s sobie rwne, a stenia reagentw ustalaj si na stay poziomie.
Procesy biologiczne wystpuj w stanie rwnowagi dynamicznej wci istnieje konkurencja przemiany danej i
do niej odwrotnej, miedzy ktrymi ustala si dynamiczna rwnowaga.
Jak wspomniano, reakcje odwracalne mog teoretycznie przebiega w dwie strony. O tym za, w ktr
stron reakcja rzeczywicie przebiega, decyduje warto wieloci zwanej energi swobodn (G) danej reakcji.
Innymi sowy energia swobodna okrela samorzutno przebiegu oraz stan rwnowagi reakcji. Energia
swobodna jest funkcja stanu, co oznacza, i nie zaley ona od sposobu, w jaki przemiana zachodzi, lecz jedynie
od pocztkowego i kocowego stanu ukadu. Oznacza to tym samym, i nie zaley ona od iloci i jakoci
wystpujcych w przebiegu reakcji stanw porednich, co bdzie miao istotne znaczenie przy katalizie
enzymatycznej.
Energia swobodna powizana jest z innymi funkcjami stanu charakteryzujcymi reakcj chemiczn, tj. z
entalpi i entropi.
Entalpi reakcji (H) nazywamy jej efekt cieplny, zachodzcy pod staym cinieniem. Na podstawie I
zasady termodynamiki wyraa si ona nastpujco: H=U+pV, gdzie U oznacza zmian energii
wewntrznej, pV za prac objtociow (zmiana iloci gazu o 1 mol jest rwnoznaczna z
wykonaniem pracy ok. 2,6 kJ). Pojcie entalpii tumaczy zachodzenie procesw ezgoergicznych.
Z kolei entropia (S) jest miar rozkadu energii w ukadzie. Wszystkie ukady d do zapewnienia
moliwie najwikszej rnorodnoci sposobw podziau energii midzy drobiny oraz poszczeglne
rodzaje form jej gromadzenia. Pojcie entropii tumaczy zachodzenie procesw endoergicznych,
zachodzenie reakcji w ukadach izolowanych oraz samorzutne mieszanie si gazw.

-32-

Zmiany funkcji stanu w wyniku przebiegu reakcji chemicznej czy ze sob rwnanie GibbsaHelmholtza: G=H-TS. Ukady biologiczne d do zmniejszenia energii wewntrznej (H<0) oraz wzrostu
wewntrznego nieuporzdkowania (S>0), co w efekcie daje G<0 stan taki oznacza reakcj samorzutn.
Przez analogi G=0 oznacza ustalenie si stanu rwnowagi w ukadzie, za 4G>0 zachodzenie reakcji
wymuszonej.
Wartoci i znaki funkcji stanu opisuj samorzutno reakcji, nie mwi jednak nic o szybkoci jej
przebiegu. Miar szybkoci reakcji jest szybko pojawiania si produktw i jednoczesnego ubytku substratw
w rodowisku: v=dc/dt. Szybko zaley od pocztkowego stenia substratu: v~c0. Po wprowadzeniu
wspczynnika proporcjonalnoci: v=kc0 (wspczynnik k nazywamy sta szybkoci reakcji). Z porwnania
powyszych zalenoci wynika, i szybko reakcji maleje wykadniczo jest najwiksza na pocztku i
stopniowo, zrwnujc si z szybkoci reakcji odwrotnej, co ma miejsce w chwili osignicia stanu rwnowagi.
Dla wikszej iloci reagentw wyraenia opisujce szybko reakcji powikszaj si o iloczyn odpowiednich
ste:
AB
v = k[A]
A+AB
v = k[A][A]=k[A]2
aAB
v = k[A]a
Oglnie dla modelowej reakcji odwracalnej: aA + bB cC + dD wyraenia opisujce szybkoci reakcji
przyjmuj posta: v1=k1[A]a[B]b i v2=k2[C]c[D]d. Poniewa w stanie rwnowagi szybko reakcji danej i
przeciwnej jest rwna (v1=v2), zatem: k1/k2 = [C]c[D]d/[A]a[B]b = const. Wynik tego przeksztacenia interpretuje
prawo dziaania mas Guldberga-Waagego: w stanie rwnowagi chemicznej iloczyn ste (cinie) reagentw w
wykadnikach potgowych ich wspczynnikw stechiometrycznych jest wielkoci sta dla danej reakcji i w
okrelonej temperaturze i nazywan sta rwnowagi reakcji (steniow Kc lub cinieniow Kp, przy czym
w praktyce czciej posugujemy si t pierwsz). Pomidzy staymi rwnowagi tej samej reakcji zachodzi
zaleno: Kp=Kc(RT)n, gdzie: R staa gazowa, T temperatura bezwzgldna, n przyrost liczby moli
produktw gazowych w czasie reakcji. Staa rwnowagi jest wielkoci chemiczn charakteryzujc ilociowo
stan rwnowagi dynamicznej reakcji odwracalnej. Jej wielko nie zaley od ste reagentw, a jedynie od
temperatury, zmieniajc si w sposb zaleny od efektu energetycznego reakcji.
Energia swobodna reakcji zwizana jest z jej sta rwnowagi zalenoci: G = -RTlnKc. Jeeli wic
reakcja jest samorzutna, czyli G<0, to Kc >1 rwnowaga przesunita jest w stron produktw. Analogicznie
dla G=0 Kc=1, za dla G>0 Kc<1, czyli rwnowaga przesunita jest w stron substratw (reakcja przebiega
odwrotnie). Powysze rwnanie jest uniwersalne; w przypadku ukadw redox pozwala ono na wyprowadzenie
rwnania Nernsta.
b) kinetyka katalizy enzymatycznej; czynniki wpywajce na szybko reakcji enzymatycznej
Udzia enzymw w reakcji chemicznej dostarcza jej alternatywnych stanw porednich. Inaczej mwic
enzymy obniaj barier energetyczn reakcji. Nie wpywaj one jednak na energi swobodn, ktra zaley
przecie tylko od stanu pocztkowego i kocowego. Enzymy, ani te inne katalizatory, nie s w stanie wpyn
na kierunek ani zmieni staej rwnowagi reakcji. Wida to wyranie po rozpisaniu rwna na stae rwnowagi:
bez enzymu: A + B C + D, Kc1=[C][D]/[A][B],
z enzymem: A + B + Enz ... C + D + Enz, Kc2=[C][D][Enz]/[A][B][Enz]=[C][D]/[A][B]=Kc1.
Szybko reakcji katalizowanej enzymatycznie zalena jest od wielu czynnikw. Nale do nich:
temperatura, odczyn rodowiska (pH), stenie enzymu, stenie substratu oraz brak lub obecno inhibitorw.
Wraz ze wzrostem temperatury wzrasta szybko reakcji katalizowanej enzymatycznie, ale tylko w
cile ograniczonym zakresie temperatury. Szybko reakcji pocztkowo si zwiksza, wraz ze
wzrostem temperatury, z powodu zwikszania energii kinetycznych reagujcych czsteczek.
Ostatecznie energia kinetyczna enzymu przekracza jednak barier energetyczn sabych wiza
wodorowych i hydrofobowych, ktre utrzymuj jego struktur II- i III-rzdow. W tej temperaturze
denaturacji dominuje towarzyszca strceniu biaka utrata aktywnoci katalitycznej enzymu. Zakres
temperatury, w ktrym enzym utrzymuje stabiln katalitycznie kompetentn konformacj zaley
zazwyczaj od temperatury komrek, w ktrych wystpuje i umiarkowanie j przekracza. Enzymy
organizmu ludzkiego, ktrego temperatura wynosi ok. 37oC, zachowuj zazwyczaj stabilno do
temperatury 45-55oC.
Gdy aktywno enzymu zmierzy si w kilku wartociach pH, obserwuje si, e optymalna aktywno
mieci si na og midzy wartociami pH 5-9, niemniej kilka enzymw, np. pepsyna, jest aktywnych
przy wartociach pH wyranie wykraczajcych poza ten zakres. Ksztat krzywych wyraajcych
zaleno aktywnoci od pH okrelaj czynniki takie jak: denaturacja enzymu przy maych i duych

-33-

c)

wartociach pH oraz zmiany adunku enzymu i / lub substratw. W przypadku enzymu odczyn moe
wpywa na jego aktywno przez zmian struktury lub przez zmian adunku reszty aa, biorcej udzia
w przyczeniu substratu lub w katalizie. Aby to zilustrowa naley wzi od uwag ujemnie
naadowany enzym E- reagujcy z dodatnio naadowanym substratem SH+: E- + SH+ ESH. Przy
niskim pH enzym dy do przyczenia protonu i traci swj adunek ujemny: E- + H+ EH. Przy
wysokim pH substrat jonizuje i traci swj adunek dodatni: SH+ S + H+. Poniewa jedynymi
formami, ktre mog wchodzi w interakcje s SH+ i E-, kracowe wartoci pH bd zmniejszay
skutecznie stenie E- i SH+, zmniejszajc w ten sposb szybko reakcji.
Szybko pocztkowa jest proporcjonalna do stenia enzymu. Szybko pocztkowa reakcji jest to
szybko mierzona przed utworzeniem dostatecznej iloci produktu, pozwalajcej na zachodzenie
reakcji odwrotnej. Szybko pocztkowa reakcji katalizowanej przez enzym jest zawsze proporcjonalna
do stenia enzymu. Naley jednak podkreli, i stwierdzenie to odnosi si tylko do szybkoci
pocztkowej.
wpyw stenia substratu na szybko reakcji

Jeeli zwiksza si stenie substratu ([S]), a wszystkie inne warunki pozostaj niezmienione, to
mierzona szybko pocztkowa v zwiksza si do wartoci maksymalnej vm i nie przekracza jej. Szybko
reakcji zwiksza si wraz ze zwikszaniem stenia substratu a do momentu, gdy enzym jest nasycony
substratem. Mierzona szybko pocztkowa osignie warto maksymaln i nie ma na ni wpywu dalsze
zwikszanie substratu, poniewa substrat wystpuje w duym nadmiarze molowym w stosunku do enzymu.
Stenie substratu, ktre powoduje osignicie poowy szybkoci maksymalnej, zwane jest sta
Michaelisa (Km). Mona j oznaczy dowiadczalnie przez graficzne przedstawienie zalenoci V od [S]
(rysunek poniej). Km ma wymiar stenia molowego.

Powysza krzywa jest wykresem tzw. rwnania Michaelisa-Menten, ktre ma posta:

Opisuje ono zachowanie si wielu enzymw przy zmieniajcym si steniu substratu. Na jego podstawie
zaleno pocztkowej szybkoci reakcji katalizowanej przez enzym od [S] i od Km mona przedstawi
nastpujco:
gdy [S] Km dodanie [S] do Km w mianowniku zmienia bardzo niewiele jego warto, tak e
wyraenie [S] mona w mianowniku pomin; poniewa vm i Km s stae, mona ich stosunek zastpi
now staa K:

Innymi sowy, jeeli stenie substratu jest znacznie mniejsze od tego, ktre jest wymagane do uzyskania
poowy szybkoci maksymalnej, to szybko pocztkowa zaley od stenia substratu.

-34-

gdy [S] = Km:

Oznacza to, i jeeli stenie substratu jest rwne wartoci Km, to szybko pocztkowa rwna si
poowie szybkoci maksymalnej. Wskazuje to take jak oznaczy Km, a mianowicie trzeba okreli
dowiadczalnie stenie substratu, przy ktrym pocztkowa szybko stanowi poow wartoci maksymalnej.
gdy [S] Km dodanie Km do [S] w mianowniku zmienia jego warto bardzo niewiele, tak e
wyraenie Km mona w mianowniku pomin:

Oznacza to, e jeeli stenie substratu znacznie przewysza warto Km, to szybko pocztkowa jest
szybkoci maksymaln.
Bezporedni pomiar liczbowej wartoci vm i obliczenie Km czsto wymaga trudnych do uzyskania w
praktyce wysokich ste substratu, aby w laboratorium osign warunki nasycenia. Aby omin t przeszkod,
stosuje si liniow form rwnania Michaelisa-Menten, ktra pozwala atwo ekstrapolowa vm i Km z szybkoci
reakcji mierzonych przy mniejszych ni nasycajce steniach substratu. Rwnanie M-M przeksztaci mona
nastpujco:

Jest to rwnanie prostej y=ax+b, gdzie y=1/v, za x=1/[S]. Jeeli y lub 1/v jest wykrelony jako funkcja x lub
1/[S], to b=1/vm na osi y, a kt nachylenia a=Km/vm. Ujemny odcinek na osi x mona okreli przez przyjcie
y=0. Wtedy: x=-b/a=-1/Km.

Wykres taki nazywamy wykresem podwjnych odwrotnoci lub wykresem Lineweavera-Burka. Z jego pomoc
mona okreli Km wykorzystujc albo nachylenie krzywej i odcinek na osi y albo odcinek na ujemnej czci osi
x. Technika podwjnych odwrotnoci wymaga stosunkowo niewielu punktw dla okrelenia Km i jest metod
najczciej uywan do wyznaczania Km.
Innym podejciem do dowiadczalnego wyznaczenia Km i vm jest podejcie Eadie i Hofstee. Rwnanie
M-M moe by przeksztacone w nastpujcy sposb:

Aby wyznaczy Km i vm, wykrela si v/[S] (o y) wobec v (o x). Miejsce przecicia osi y wyznacza wwczas
vm/Km, a miejsce przecicia osi x vm. Nachylenie wynosi 1/Km.

-35-

d) zjawisko kooperatywnoci
Pewne enzymy i inne biaka przyczajce ligandy, takie jak hemoglobina, nie dziaaj zgodnie z
klasyczn kinetyk nasycenia M-M. Jeeli prdko wykreli si wzgldem stenia substratu, to krzywa
nasycenia ma ksztat sigmoidalny (jak rozcignita litera S) rysunek niej.

Oglnie wskazuje to na kooperatywne przyczenie substratu do licznych miejsc. Przyczenie w jednym

miejscu wpywa na przyczenie w innych miejscach. W przypadku sigmoidalnej kinetyki nasycenia enzymu
substratem omwione powyej metody graficznej oceny stenia substratu, ktre powoduje osignicie poowy
szybkoci maksymalnej, s bezuyteczne z powodu braku linii prostych. Aby oceni tak kinetyk nasycenia,
mona wykorzysta graficzne przedstawienie rwnania Hilla wyprowadzonego pierwotnie, aby opisa
kooperatywne przyczenie O2 do Hb. W formie linii prostej ma ono posta nastpujc:

,
gdzie k jest staa zoon. Z rwnania wynika, e gdy [S] k, to szybko reakcji zwiksza si jak n-ta potga
[S].
Na kolejnym rysunku przedstawiono wykres Hilla danych kinetycznych dla enzymu z kinetyk wizania
kooperatywnego. Wykres v / (vm v) wzgldem log [S] daje lini prost o nachyleniu n, gdzie n jest parametrem
empirycznym, ktrego warto zaley od liczby miejsc wicych substrat oraz liczby i typu interakcji midzy
nimi. Gdy n=1, miejsca wizania dziaaj niezalenie jedno od drugiego. Jeeli n>1, to miejsca s kooperatywne
i przy wikszej wartoci n kooperatywno jest silniejsza, a wwczas kinetyki nasycenia s bardziej
sigmoidalne. Jeeli n<1, wwczas miejsca wykazuj negatywna kooperatywno. W poowie szybkoci
maksymalnej: v=vm/2, wic: v / (vm v) = 1, czyli: log v / (vm-v) = 0. Aby zatem wyznaczy S50 (stenie
substratu, przy ktrym szybko reakcji osiga poow szybkoci maksymalnej) naley wykreli lini
prostopad do osi x z punktu, w ktrym log v / (vm v) = 0.

e)

inhibicja odwracalna i nieodwracalna

Do czynnikw modyfikujcych szybko zachodzenia reakcji enzymatycznej naley rwnie obecno

inhibitora. Inhibitory dzielimy ze wzgldu na to, czy hamowanie ustpuje czy nie w wyniku zwikszenia
stenia substratu, na kompetycyjne i niekompetycyjne. Podzia ten jest o tyle utrudniony, o ile wiele
inhibitorw nie wykazuje idealnych waciwoci czysto nie- lub kompetycyjnych. Innym sposobem
klasyfikowania inhibitorw jest podzia wedug ich miejsca dziaania. Niektre z nich wi si z enzymem w

-36-

tym samym miejscu co substrat (miejsca katalityczne), inne za cz si z dla od miejsca katalitycznego
(miejsca allosteryczne).
Klasyczne hamowanie kompetencyjne zachodzi w miejscu wizania substratu (katalitycznym).
Chemiczna struktura inhibitora, analogu substratu (I), oglnie przypomina budow substratu. czy si on zatem
odwracalnie z enzymem, tworzc kompleks enzym-inhibitor (EI), a nie kompleks ES. Gdy jest obecny zarwno
substrat, jak i ten typ inhibitora, wwczas wspzawodnicz one ze sob o te same miejsca wizania w enzymie.
Klasycznym przypadkiem hamowania kompetycyjnego jest para malonian (I) i bursztynian (S) w stosunku do
dehydrogenazy busztynianowej. Enzym ten katalizuje tworzenie fumaranu przez usunicie po jednym atomie
wodoru z kadego atomu -wgla bursztynianu. Malonian moe czy si z dehydrogenaz, tworzc kompleks
EI. Nie moe on ulec odwodornieniu, gdy nie ma adnego sposobu, aby usun nawet jeden atom wodoru z
pojedynczego atomu wgla bez utworzenia piciowartociowego atomu wgla. Jedyn reakcj, ktrej moe
podlega kompleks EI jest powtrny rozpad na wolny enzym i inhibitor. Dla reakcji rozpadu okreli mona
rwnowagi Ki=[E][I]/[EI]. Inhibitory kompetycyjne nie zmieniaj szybkoci reakcji enzymatycznej, wpywaj
natomiast na sta Km. Wykresy L-B dla tej samej reakcji bez inhibitora oraz z inhibitorem kompetycyjnym bd
przecinay o y w tym samym miejscu, rny natomiast bdzie odcinek po ujemnej stronie osi x. To ostatnie ma
warto: 1/x=Km(1+[I]/Ki), gdzie Ki jest obliczon wczeniej sta szybkoci hamowanej reakcji.

W hamowaniu niekompetycyjnym nie wystpuje konkurencja midzy S a I. Inhibitor zazwyczaj nie

wykazuje adnego albo mae podobiestwo wobec substratu i mona przyj, e wie si z inna domen
enzymu. Odwracalne niekompetycyjne inhibitory zmniejszaj szybko maksymaln, osigaln przy danej iloci
enzymu, ale zazwyczaj nie wpywaj na Km. Poniewa I i S mog si czy w rnych miejscach, jest moliwe
tworzenie zarwno kompleksw EI, jak i EIS. Poniewa EIS moe si rozpa, tworzc produkt z mniejsz
szybkoci ni ES, reakcja moe by spowolniona, ale nie zatrzymana. Wykresy L-B dla tej samej reakcji bez
inhibitora oraz z inhibitorem niekompetycyjnym bd miay taki sam odcinek po ujemnej stronie osi x,
natomiast bd przecinay o y w rnych miejscach zalenie od powinowactwa S wzgldem E oraz EI.

Aktywno enzymatyczn cakowicie blokuj dziaajce na enzymy trucizny, np. jodoacetamid, jony
metali cikich (Ag+, Hg2+), czynniki utleniajce itd. Te inhibitory zazwyczaj powoduj chemiczn modyfikacj
aminokwasw w enzymie, co odgrywa istotn rol w katalizie. Proces ten nie jest atwo odwracalny ani poprzez
usunicie pozostaoci wolnego inhibitora, ani przez wzrost stenia substratu. Inhibitory takie czsto nie
wykazuj strukturalnego podobiestwa do substratu. Niemniej, kiedy miejsce ataku chemicznego znajduje si w
obrbie miejsca katalitycznego, obecno substratu lub produktu czsto wywiera ochronny wpyw przez
blokowanie lub spowalnianie dostpu inhibitora do odpowiedniego aminokwasu.

-37-

4.

Regulacja aktywnoci enzymw

Aktywno katalityczna enzymu zaley od dwch czynnikw, tj. od iloci tego enzymu oraz od jego
sprawnoci katalitycznej.
a)

Ilo enzymu determinowana jest rwnowag pomidzy jego syntez a rozkadem. Oba te procesy
zachodz rnymi drogami oraz podlegaj odmiennej i niezalenej regulacji (por. dalej). Modyfikacja
syntezy i/lub degradacji jest powoln metod regulacji, ze wzgldu na zoono i wieloetapowo
procesu syntezy biaka.

Synteza enzymu jest reakcj na obecno swoistych drobnoczsteczkowych induktorw na og, cho
nie zawsze, s to substraty enzymw podlegajcych indukcji, mog to by rwnie zwizki
przypominajce budow substrat tzw. induktory gratisowe. Enzymy podlegajce tej formie kontroli
okrela si jako indukowalne, za te posiadajce sta i niezmienn aktywno jako konstytucyjne.
Jeden enzym (aktywno katalityczna) moe posiada zarwno izoenzymy indukowalne, jak i
konstytutywne. Do grupy enzymw indukowalnych nale m. in.: 2,3-dioksygenaza tryptofanowa,
dehydrataza treoninowa, transaminaza tyrozyna : -ketoglutaran, -D-fruktofuranozydaza, enzymy
cyklu mocznikowego, reduktaza HMG-CoA, cytochrom P450 (CYP), syntaza tlenku azotu izoenzym i
(iNOS).
Synteza enzymw moe by hamowana ulega represji przez obecno w rodowisku reakcji jej
produktu. Zarwno indukcja, jak i represja, przebiega przy udziale elementw cis, tj. specyficznych
sekwencji DNA obecnych po stronie 5 genu kodujcego dany enzym oraz biaek regulujcych, tj.
czynnikw trans. Ponadto okrelone metabolity mog stanowi korepresory lub koinduktory, ktre
przez wizanie a czynnikami trans mog modulowa ich oddziaywanie z elementami cis. Due
wewntrzkomrkowe stenie niektrych metabolitw (np. aa, zasady azotowe) blokuje syntez
elementw biorcych udzia w ich wasnej biosyntezie. Po obnieniu tego stenia enzym powraca do
pierwotnej aktywnoci ulega odblokowaniu, czyli derepresji. Powyszy mechanizm odnosi si do
represji na zasadzie sprzenia zwrotnego za pomoc produktu (por. operon tryptofanowy u bakterii).
Innym modelem regulacji jest represja za pomoc katabolitu, polegajca na represji syntezy enzymw
katalizujcych reakcje kataboliczne pod wpywem zwizkw porednich, powstajcych w tych
reakcjach (por. operon galaktozowy u bakterii).
Degradacja enzymw, podobnie jak synteza, jest swoicie regulowana wraliwo biaek
enzymatycznych na proteoliz zaley m. in. od obecnoci substratw, koenzymw lub jonw metali.
Np. synteza arginazy nasila si po spoyciu posiku, a degradacja maleje w trakcie godzenia
(wypadkowo ilo enzymu ronie w obu przypadkach, cho s to inne mechanizmy regulacji). Podobnie
jest w przypadku 2,3-dioksygenazy (pirolazy) tryptofanowej kortykosteroidy zwikszaj jej syntez,
za Trp spowalnia jej degradacj przez obnienie wraliwoci na proteoliz.

b) Aktywno katalityczna enzymu moe by regulowana w rny sposb poprzez odwracalne wizanie
ligandw (regulacje allosteryczne) lub zmian wiza kowalencyjnych (modyfikacje kowalencyjne).
Jest to o wiele szybszy sposb regulacji w porwnaniu z wpywem na syntez / rozkad enzymu.

Aktywno enzymw regulacyjnych, tj. kluczowych dla danego szlaku metabolicznego, jest
modulowana za pomoc maoczsteczkowych efektorw allosterycznych, na og niepodobnych ani do
substratw ani koenzymw danego enzymu. Hamowanie aktywnoci enzymu szlaku biosyntezy przez
kocowy produkt tego szlaku to tzw. hamowanie przez sprzenie zwrotne, a ten produkt to ujemny
efektor allosteryczny lub inhibitor zwrotny. Wie si on zwykle z miejscem allostercznym enzymu,
ktre nie pokrywa si z miejscem katalitycznym. Kinetyka hamowania przez sprzenie zwrotne moe
mie charakter kompetycyjny, niekompetycyjny, czciowo kompetycyjny lub inny. Mechanizm ten
wystpuje najczciej jako regulacja szlakw biosyntezy, a inhibitorem zwrotnym jest ostatni zwizek
drobnoczsteczkowy szlaku, stanowicy substrat do syntezy zwizkw wielkoczsteczkowych (np. aa i
synteza biaek, nukleotydy i synteza kwasw nukleinowych). Zazwyczaj regulacja przez sprzenie
zwrotne dotyczy etapu kontrolujcego (limitujcego), charakterystycznego wycznie dla danego szlaku
biosyntezy.
W przypadku szlakw rozgazionych czyli gdy pocztkowe reagenty su do syntezy kilku
zwizkw ostatecznych enzymy tego szlaku znajduj si pod zoonym wpywem zarwno
metabolitw porednich, jak i ostatecznych, za same mechanizm regulacji potrafi by bardzo
skomplikowane. Hamowanie przez sprzenie zwrotne moe mie w szlakach rozgazionych
charakter:

-38-


kumulatywny gdy hamujcy wpyw 2 produktw kocowych jest sum skutkw wywoywanych
przez kady z tych produktw niezalenie,

zgodny czyli wielowartociowy jeli cakowite zahamowanie aktywnoci enzymu wystpuje tylko
wtedy, gdy jednoczenie 2 produkty kocowe wystpuj w nadmiarze,

kooperatywny gdy pojedynczy produkt kocowy hamuje enzym regulujcy, za efekt inhibicji przez
2 nadmiarowe produkty przewysza sum efektw niezalenego dziaania kadego z nich.
Brak podobiestwa w budowie substratw i regulatorw allosterycznych sugeruje, i substancje te
wi si z rnymi miejscami enzymu odpowiednio z katalitycznymi i allosterycznymi. Z tego
powodu enzymy takie okrelamy jako enzymy allosteryczne. O niezalenoci miejsc wizania wiadczy
m. in. fakt, i utrata wraliwoci na efektory allosteryczne nie musi by jednoznaczna z utrat
aktywnoci katalitycznej. Ponadto efektory allosteryczne potrafi chroni miejsce katalityczne przed
denaturacj skuteczniej od samych substratw, co trudno byoby wyjani, gdyby przyj ich wsplne
miejsce wizania. W pewnych enzymach miejsca katalityczne i allosteryczne zlokalizowane s na
rnych podjednostkach biaka oligomerycznego. Enzymy katalizujce t sam reakcj (lub typ reakcji)
potrafi posiada rne efektory allosteryczne w rnych komrkach.
Enzymy allosteryczne dzieli si na grupy tzw. seri K i V. Te pierwsze cechuj si kompetycyjn
kinetyk nasycenia substratem wzrasta KM, a Vm pozostaje bez zmian. W przypadku drugiej grupy
efektor allosteryczny zmniejsza Vm, nie wpywajc na KM. Zmiany obydwu parametrw wynikaj
prawdopodobnie ze zmian konformacyjnych w miejscu katalitycznym dla serii K moe to
spowodowa osabienie wizania z substratem, dla V zmian przestrzennej orientacji lub adunkw
reszt aa centrum katalitycznego.
Aktywno enzymw podlega nadrzdnej regulacji hormonalnej i nerwowej (tzw. przekanikw I
rzdu), ktre to bodce mog pobudza syntez lub uwolnienie gotowych ju efektorw allosterycznych
(tzw. przekanikw II rzdu).

Regulacja aktywnoci enzymw przez kowalencyjne modyfikacje ich czsteczek moe mie charakter
odwracalny lub nie w pierwszym przypadku mwimy o odwracalnej fosforylacji, w drugim za o
swoistej ograniczonej proteolizie (jest to metoda nieodwracalna, gdy nie ma moliwoci ponownej
resyntezy raz zhydrolizowanych wiza peptydowych).

Wiele biaek syntetyzowanych jest w formie nieaktywnych prekursorw probiaek; w przypadku
enzymw s to proenzymy (inaczej zymogeny). Nadanie im waciwej postaci, w ktrej mog
wykazywa sw aktywno, odbywa si drog swoistej hydrolizy pewnych wiza peptydowych
(proteolizy). W procesie tym acuch polipeptydowy moe traci sw cigo produkty proteolizy
mog zosta na stae rozdzielone, bd utrzymywane w caoci dziki istnieniu wiza
dwusiarczkowych. Rwnie nie wszystkie reszty aa obecne w probiaku musz znale si w jego
formie ostatecznej niektre z powstaych peptydw mog ulec odrzuceniu jako nieaktywne
biologicznie. Mog one mie jednak du warto diagnostyczn, gdy ich poziom koreluje z iloci
synetyzowanego endogennie probiaka np. oznaczanie peptydu C w cukrzycy czy NT-proBNP w
niewydolnoci krenia. Podstawow konsekwencj swoistej proteolizy jest uzyskanie przez biako
nowej konformacji, co w przypadku enzymw oznacza odsonicie miejsca katalitycznego. Synteza
probiaek ma istotne znaczenie fizjologiczne w takiej formie syntetyzowane s biaka
wykorzystywane przez organizm jedynie czasowo w razie potrzeby; wwczas jednak s one
potrzebne natychmiast, wobec czego synteza de novo z aa trwaaby zbyt dugo do tego czasu albo
minoby zapotrzebowanie na dane biako, albo doszoby do uszkodzenia komrek i synteza okazaaby
si spniona. Ponadto pewne reakcje zachodzce z udziaem biaek wymagaj precyzyjnej koordynacji
czasowej. Inn przyczyn syntezy proenzymw jest ochrona syntetyzujcej je tkanki przed
samostrawieniem (np. przedwczesna aktywacja zymogenw hydrolaz trzustkowych jest elementem
patogenezy ostrego zapalenia tego narzdu). Do biaek syntetyzowanych w formie prekursorw zalicza
si: insulin, pepsyn i proteazy trzustkowe trypsyn, chymotrypsyn, elastaz, karboksypeptydaz
(patrz punkt VI-1-a), kolagen (patrz punkt VII-8-b) oraz niektre czynniki krzepnicia krwi (patrz punkt
VII-4-e).

Czsteczki biaek mog podlega rnorodnym modyfikacjom kowalencyjnym czy to w celu zmiany
ich struktury (glikozylacja, hydroksylacja, acylacja), czy te regulacji ich aktywnoci (metylacja, ADPrybozylacja, fosforylacja). Najczciej spotykanym mechanizmem jest tu odwracalna fosforylacja.
Reakcje fosforylacji biaek katalizowane s przez enzymy kinazy biaek (biakowe), ktre przenosz
grup -fosforanow z ATP na reszty aa zawierajce grupy hydroksylowe, tj. Ser, Thr lub Tyr; bardzo
rzadko w przyrodzie modyfikacji tej podlegaj reszty His, Lys, Arg czy Asp. Zasadniczo reakcje
dotycz reszt aa odlegych o miejsca katalitycznego, std miejsca fosforylacji mog by uznawane za
pewn form miejsc allosterycznych. Reszta fosforanowa moe zosta odczona w wyniku hydrolizy,
katalizowanej przez fosfatazy biaek. Typowa komrka ludzka posiada tysice biaek podlegajcych

-39-

regulacji przez odwracaln fosforylacj oraz kilkaset odpowiednich kinaz i fosfataz wiadczy to o
prostocie i uytecznoci tego mechanizmu, std te jest on najczciej spotykanym. Reszty fosforanowe
s bardzo skutecznymi modyfikatorami struktury III-rzdowej i funkcji biaek, m. in. dziki obecnoci
adunku elektrycznego (-2 w fizjologicznym pH) oraz tworzeniu wiza jonowych w resztami Arg.
Fosforylacja moe zmienia sprawno katalityczn, powinowactwo do substratu, lokalizacj
wewntrzkomrkow lub wraliwo na efektory allosteryczne. Jedne biaka wykazuj wiksz
aktywno w formie ufosforylowanej, podczas gdy inne w zdefosforylowanej.
Nie wszystkie biaka podlegaj odwracalnej fosforylacji; podobnie w biakach fosforylowanych nie
ulegaj tej reakcji wszystkie dostpne grupy hydroksylowe. Oglnie biaka mog by fosforylowane w
rnych miejscach i przez rne kinazy (por. regulacja syntazy glikogenowej punkt IV-5-c), z kolei
poszczeglne kinazy i fosfatazy modyfikuj zazwyczaj wicej ni jedno biako, same podlegajc
regulacji przez przekaniki II rzdu lub rwnie odwracaln fosforylacj. W ten sposb mog powsta
regulacyjne kaskady kinaz / fosfataz, w ktrych jedne enzymy uaktywniaj lub pozbawiaj aktywnoci
kolejne, podczas gdy ostatni modyfikuje aktywno waciwego biaka o aktywnoci enzymatycznej
(por. regulacja reduktazy HMG-CoA punkt V-8-a; jeszcze lepiej jest to widoczne na przykadzie
kinaz aktywowanych mitogenami MAPK). Pewne kinazy, same modyfikowane przez odwracaln
fosforylacj, posiadaj zdolno fosforylacji wasnych miejsc allosterycznych (tzw. autofosforylacji) i
zmiany swojej aktywnoci (np. kinaza tyrozynowa receptora insulinowego patrz punkt IV-8-b).
W opisany wyej sposb powstaj zoone systemy przekanikw I i II rzdu, kinaz i fosfataz, miejsc
fosforylacji i modyfikacji allosterycznych oraz ostatecznie efektw fosforylacji odpowiednich biaek,
umoliwiajce szybk i precyzyjn regulacj czynnoci komrek, a przez to adekwatn odpowied
ustroju na dziaanie czynnikw zewntrznych. Odwracalne fosforylacje reguluj przepyw metabolitw
w organizmie, kierujc substraty w kierunku szlakw syntezy zwizkw aktualnie najbardziej
potrzebnych oraz synchronizujc anabolim i katabolizm okrelonych grup substancji.
Uproszczona klasyfikacja kinaz biakowych:
 rodzina kinaz serynowo-treoninowych
 kinaza biakowa A (PKA) zalena od cAMP
 kinaza biakowa G (PKG) zalena od cGMP
 kinaza biakowa C (PKC) zalena od Ca2+ i DAG
 kinaza biakowa CaM zalena od Ca2+/kalmoduliny
 kinazy zalene od cyklin (CDK)
 kinazy aktywowane mitogenami (MAPK)
 inne: kinaza biakowa B (PKB, Akt1), kinaza zal. od AMP (AMPK), kinazy syntazy
glikogenowej (GSK)
 rodzina kinaz tyrozynowych
 receptorowe kinazy Tyr, stanowice integraln cz receptorw katalitycznych, np.
receptora insulinowego czy dla czynnikw wzrostowych (PDGF, EGF, IGF-1)
 cytoplazmatyczne kinazy Tyr (Abl, src)
 kinazy mieszane tzw. o podwjnej specyficznoci
5.

Znaczenie diagnostyczne pomiarw aktywnoci enzymw

Diagnostyka enzymatyczna ma praktyczne zastosowanie w chorobach wtroby, serca, trzustki, mini,

krwi, koci oraz w schorzeniach nowotworowych. Kada tkanka jest wyposaona w swoisty dla siebie zestaw
enzymw w przypadku uszkodzenia lub zaburzenia funkcji danego narzdu enzymy w nim wystpujce
uwalniane s do krwiobiegu. Stopie zwikszenia aktywnoci enzymatycznych i czas ich utrzymania si w
surowicy zaley od: nasilenia procesw patologicznych, rozlegoci uszkodze tkankowych oraz szybkoci
katabolizmu i eliminacji enzymw z osocza. Na tej podstawie czsto moliwe jest okrelenie pochodzenia i
stopnia zaawansowania patologii. Dokadniejsze okrelenie rodzaju uszkodzonego narzdu jest moliwe na
podstawie obrazu izoenzymw w surowicy; istotnymi diagnostycznie enzymami wystpujcymi w postaci
izoenzymw s m. in.: CK, ALP oraz LDH.
a)

Ze wzgldu na podstawow lokalizacj enzymu oraz wydzielanie go do pynw ustrojowych, wyrnia

si 3 grupy enzymw:

Enzymy wskanikowe (indykatorowe) to takie, ktre po zsyntezowaniu pozostaj w obrbie komrki.

Przenikaj w bardzo niewielkich ilociach do krwi, co jest wyrazem powolnego, fizjologicznego
obumierania produkujcych je komrek. Przez analogi ich obecno we krwi w steniach
przekraczajcych norm wiadczy o nasilonym obumieraniu lub nagym uszkodzeniu tych komrek.
Niestety wikszo enzymw indykatorowych jest niespecyficzna tkankowo, dlatego lokalizacja

-40-

uszkodzenia opiera si na poszukiwaniu enzymu, ktrego poziom najbardziej przekroczy norm. Do

enzymw wskanikowych nale m.in.: aminotransferaza asparaginowa (AspAT), aminotransferaza
alaninowa (AlAT), dehydrogenaza mleczanowa (LDH) oraz kinaza kreatynowa (CK).
Enzymy ekskrecyjne syntetyzowane s w komrkach, a nastpnie wydzielane do przewodw
wyprowadzajcych (, trzustka, prostata). Enzymy te, podobnie jak wczeniej omwione
wskanikowe, nie wystpuj fizjologicznie we krwi w znacznych steniach. Gdy jednak taki fakt
nastpi, wiadczy o utrudnieniu w odpywie wydzieliny, najprawdopodobniej spowodowanym
niedronoci odpowiedniego przewodu wyprowadzajcego. Niedrono moe by z kolei
spowodowana blokad wewntrz przewodu (np. przez kamie lub guz), uciskiem na przewd z
zewntrz bd znacznym poszerzeniem cian przewodu (np. w wyniku stanu zapalnego). Do enzymw
ekskrecyjnych nale m.in.: fosfataza alkaliczna (ALP), -glutamylotranspeptydaza (GGTP) i 5nukleotydaza (5-NT), okrelane wsplnie jako markery cholestazy (zastoju ci), gdy znaczny
wzrost ich aktywnoci we krwi towarzyszy niedronoci drg ciowych.
Enzymy sekrecyjne po zsyntetyzowaniu wydzielane s do krwi, wic wystpuj w niej fizjologicznie w
znaczcych ilociach. Stanem patologicznym jest natomiast obnienie ich aktywnoci w surowicy,
mogce wiadczy o niewydolnoci produkujcego je narzdu. Niektre z enzymw sekrecyjnych s
specyficzne tkankowo, zatem obnienie ich poziomu wiadczy o uszkodzeniu jednego konkretnego
narzdu. Np. pseudocholinosteraza (butyrylocholinoesteraza = BChE) jest swoista dla hepatocytw,
std jej niski poziom sugeruje uszkodzenie miszu wtroby.
Enzymy sekrecyjne, wystpujce we krwi w wikszych steniach ni w tkankach i penice w niej
funkcje fizjologiczne, okrela si jako funkcjonalne enzymy osocza. Enzymy ekskrecyjne i
wskanikowe, wystpujce we krwi w o wiele mniejszych steniach ni w tkankach i nie penice w
niej adnej istotnej roli (poza diagnostyczn), okrela si jako niefunkcjonalne enzymy osocza.

b) enzymy najczciej oznaczane w praktyce klinicznej

Oglnie w materiale biologicznym pobranym z ludzkiego organizmu istnieje moliwo oznaczenia
aktywnoci kilkudziesiciu enzymw. Wikszo z nich oznacza si jednak rzadko i przy specjalnych
potrzebach, za w rutynowej diagnostyce uywa si ok. 10 z nich. S to:

AST, AspAT aminotransferaza asparaginianowa,

ALT, AlAT aminotransferaza alaninowa,

LDH dehydrogenaza mleczanowa,

HBD dehydrogenaza hydroksymalanowa,

CK kinaza kreatynowa,

GGTP -glutamylotranspeptydaza,

ALP fosfataza alkaliczna,

ACP fosfataza kwana,

AMS -amylaza,

LP lipaza trzustkowa

ChE esteraza cholinowa, cholinoesteraza

dehydrogenaza mleczanowa (LDH)

LDH jest enzymem przeksztacajcym pirogronian w mleczan lub odwrotnie (patrz punkt IV-4-a).
Aktywno ta nie jest przypisana pojedynczej czsteczce LDH posiada 5 izoenzymw, numerowanych kolejno
od 1 do 5. S to jednak tzw. izoenzymy rzekome, bowiem syntetyzowane s tylko dwa odmienne (rni si one
struktur IV-rzdow) acuchy polipeptydowe sercowy (H) oraz miniowy (M). Z nich nastpnie formowane
jest aktywne biako tetrameryczne, w ktrym oba rodzaje podjednostek mog wystpowa w dowolnym
skadzie. Poniewa istnieje 5 moliwych kombinacji (HHHH, HHHM, HHMM, HMMM, MMMM), std
wyrnia si 5 izoenzymw rzekomych. Warto zwrci uwag, i LDH wykazuje aktywno jedynie w postaci
tetramerycznej, a pojedyncze podjednostki nie s zdolne do katalizy. Izoenzymy LDH rni si lokalizacj
tkankow:

LDH1 serce, nerki, mzg, erytrocyty,

LDH2 mzg, nerki, serce, erytrocyty

LDH3 trzustka, puca, mm. szkieletowe,

LDH4 trzustka, nerki, mm. szkieletowe,

LDH5 wtroba, mm., skra
Dwa pierwsze LDH1 i LDH2 odpowiadaj cznie za ok. 50% aktywnoci w surowicy. Izoezymy LDH rni
si rwnie okresem ptrwania dla LDH1 wynosi on ok. 100 h, podczas gdy dla LDH5 tylko ok. 10 h.
Znaczenie diagnostyczne:

-41-


Duy wzrost aktywnoci w surowicy z przewag izoenzymw 1 i 2 moe wiadczy o zawale minia
sercowego. Ze wzgldu na dugie T1/2 tych izoenzymw, zalicza si je do pnych markerw zawau.
Powyszy wynik moe rwnie wystpi w przypadku anemii megaloblastycznej, w przebiegu ostrych
biaaczek lub towarzyszy cikim uszkodzeniom nerek.

Duy wzrost aktywnoci, jednak w przewag LDH5, moe wystpowa w chorobach wtroby i/lub mm.
szkieletowych.

Umiarkowany wzrost aktywnoci jest symptomem nieswoistym moe by obecny przy zawale serca,
WZW lub procesach nowotworowych.

Rwnolegy wzrost aktywnoci izoenzomw 1 i 2 oraz narastaniem aktywnoci 5 przemawiaj za
zawaem serca oraz dodatkowym rozwoju zastoju w kreniu wtrobowym (tym samym rozwoju
niewydolnoci krenia) i jest zym objawem prognostycznym.

kinaza kreatynowa (CK), kinaza fosfokreatynowa (CPK)

Jest to enzym katalizujcy przeniesienie reszty fosforanowej z ATP na kreatyn, dajc ADP i
fosfokreatyn oraz reakcj odwrotn (patrz punkt VI-3). CK bierze wic udzia w procesach energetycznych
regeneracji ATP z ADP poprzez wykorzystanie innego zwizku wysokoenergetycznego, jakim jest
fosfokreatyna, bowiem wizanie pomidzy kreatyn a reszt {P} naley do wysokoenergetycznych. Aktywno
CK, podobnie jest obecno kreatyny, s najwiksze w tkance miniowej, w tym rwnie w miniu sercowym.
CK nie jest jednorodn czsteczk posiada 3 izoenzymy: BB wystpujcy w mzgu, pucach i jelitach oraz
MM i MB wystpujce w mm. szkieletowych (g. MM) i sercu (g. MB). Fizjologicznie u dorosych wystpuje
przede wszystkim CK-MM, stanowicy niemal 100% oglnej aktywnoci; u dzieci obecna jest niewielka ilo
CK-MB.
Aktywno CK w surowicy wzrasta po duych wysikach fizycznych std czsto podwyszony poziom
u sportowcw oraz w szeregu stanw patologicznych:

znaczny (> 5x) wzrost moe towarzyszy stanom takim jak: zawa lub zapalenie minia sercowego,
wstrzs lub niewydolno krenia oraz dystrofia mm. szkieletowych,

umiarkowany (< 5x) wzrost moe wiadczy o: uszkodzeniach mini (rwnie w wyniku iniekcji lub
operacji), rozlegych uszkodzeniach tkanki nerwowej, chorobie nowotworowej lub alkoholizmie.
Najwiksze znaczenie pomiarom aktywnoci CK przypisuje si w diagnostyce zawau serca.
Podwyszenie cakowitej aktywnoci CK pojawia si w cigu I doby od incydentu ostrego niedokrwienia serca,
a izoenzym CK-MB stanowi jeden z tzw. wczesnych markerw niedokrwienia. Ju po 6h trwania zawau
warto CK-MB wzrasta 10x, po czym wraca do normy ok. 3 dobach; utrzymywanie si podwyszonej
aktywnoci powyej 72 h stanowi zy czynnik rokowniczy.

aminotrasferazy, transaminazy:
asparaginanowa (AspAT) = Serum Glutamat-Oxalazetat Transaminase (SGOT)
alaninowa (AlAT) = Serum Glutamat-Pyruvat Transaminase (SGPT)

Aminotransferazy katalizuj reakcje przeniesienia grupy aminowej w tym przypadku pomidzy aminokwasami a -ketokwasmi (patrz punkt VI-2-a). Nale do enzymw wskanikowych (indykatorowych).
Pod wzgldem lokalizacji komrkowej AspAT jest enzymem mitochondrialnym, za AlAT cytozolowym. Ma
to istotne znaczenie diagnostyczne, bowiem przy nieznacznym uszkodzeniu komrek do surowicy przenikaj
gwnie enzymy cytoplazmatyczne, natomiast przy postpujcej destrukcji doczaj do nich rwnie enzymy
mitochondrialne. Transaminazy wystpuj gwnie (AlAT wycznie) w wtrobie, a pomiar ich aktywnoci
suy do oceny stopnia uszkodzenia (stan zapalny, marsko) tego narzdu. AspAT obecny jest rwnie w
miniu sercowym, dlatego jego poziom ronie wskutek niedokrwienia lub niewydolnoci serca. Rne moliwe
przyczyny wzrostu aktywnoci transaminaz osocza przedstawia ponisza tabela.
AspAT
AlAT
zawa serca1, WZW2, toksyczne
WZW, choroby miszu wtroby,
duy wzrost aktywnoci
uszkodzenie wtroby, cika
cika niewydolno krenia
niewydolno krenia, hemoliza
choroby mm. szkieletowych,
choroby mm. szkieletowych,
wzrost umiarkowany, nieswoisty cholestaza, niewydolno krenia
marsko wtroby, taczka
bez zawau, nowotwory wtroby
zastoinowa
1
W zawale serca wzrost aktywnoci transanimaz powyej 250U wiadczy o istnieniu dodatkowych czynnikw
zwikszajcych jej poziom np. uszkodzeniu wtroby wywoanego niedotlenieniem.
2
W WZW aktywno transaminaz zaczyna wzrasta na 7-14 dni przed wystpieniem taczki, za szczyt
przypada w okresie taczkowym.

-42-

-glutamylotranspeptydaza (GGTP)

GGTP katalizuje tworzenie wizania peptydowego przez kwas glutaminowy, jednak nie z udziaem jego
grupy , lecz -karboksylowej w ten sposb uczestniczy w syntezie glutationu (patrz punkty: I-2-c, VII-6-a).
GGTP wystpuje na ER hepatocytw, w bonie kanalikw nerkowych, obecna jest w trzustce i gruczole
krokowym stanowi nieswoisty enzym wskanikowy. Ponadto stanowi enzym ekskrecyjny ci; w przypadku
niedronoci drg ciowych GGTP przenika w zwikszonych ilociach do krwi, dlatego stanowi jeden z tzw.
markerw cholestazy. Osoczowa aktywno GGTP wzrasta w bardzo wielu stanach patologicznych, do ktrych
zaliczamy: zastoinowe choroby wtroby, ch. drg ciowych, ch. nowotworowe wtroby i trzustki oraz stany
zapalne trzustki. Enzym ten indukowany jest przez estrogeny, barbiturany (leki uspokajajco-nasenne) oraz
alkohol. Jego poziom podwysza si w przewlekym alkoholizmie, za wraca do normy po 2 5 tyg.
abstynencji, std GGTP suy do monitorowania terapii odwykowej uzalenienia od alkoholu.

dehydrogenaza glutaminianowa (GLD)

GLD katalizuje reakcj deaminacji kwasu glutaminowego (patrz punkt VI-2-b). Jest enzymem swoistym
dla hepatocytw oznaczenie aktywnoci w surowicy, wraz z transaminazami, pomaga w diagnostyce
rnicowej chorb wtroby. Wysoki wzrost aktywnoci moe towarzyszy piczce wtrobowej, chorobom
miszowym wtroby (np. przewlekemu stanowi zapalnemu) lub taczce zastoinowej. Umiarkowany wzrost
wiadczy czsto o nowotworze wtroby pierwotnym bd przerzucie.

fosfataza zasadowa = alkaliczna (ALP)

ALP posiada kilka izoenzymw: kostny (B), wtrobowy (L), jelitowy (J) i oyskowy (P). U dorosych
dominuje ALP-L, stanowicy ok. 50 % oglnej aktywnoci ALP w surowicy, u dzieci znaczny udzia ma ALP-B
(ze wzgldu na szybki wzrost i aktywno metaboliczn koci), za u ciarnych ok. 48 % aktywnoci ALP
przypada na izoenzym P z jego powodu w III trymestrze ciy wzrasta cakowita aktywno ALP. Jest
enzymem wskanikowym chorb narzdw, od ktrych bior nazwy izoenzymy, a take nerek i ledziony. Jest
rwnie enzymem ekskrecyjnym ci i podobnie jak GGTP stanowi marker cholestazy.
Aktywno ALP wzrasta w dwojakiego rodzaju patologiach. Pierwsze z nich to zaburzenia funkcji
wtroby wwczas wzrost pochodzi od izoenzymu L, a dodatkowo ronie GGTP; mog to by: WZW, ostre lub
przewleke uszkodzenie toksyczne bd przerzuty nowotworowe. Druga grupa obejmuje choroby koci,
zwaszcza przebiegajce z zahamowaniem ich wzrostu wwczas wzrost ALP pochodzi od izoenzymu B, za
aktywno GGTP nie odbiega od normy. Zaliczmy tu: krzywic, chorob Pageta, przerzuty nowotworowe do
koci oraz demineralizacj tkanki kostnej w przebiegu nadczynnoci przytarczyc.

fosfataza kwana (ACP)

ACP naley do enzymw indykatorowych takich narzdw jak: wtroba, nerki, ledziona, trzustka, jelita,
koci, erytrocyty i trombocyty; ponadto jest enzymem ekskrecyjnym, obecnym w wydzielinie gruczou
krokowego. U dorosych mczyzn ok. 30 % aktywnoci APC stanowi wanie izoenzym sterczowy. U dzieci w
okresie pokwitania, ze wzgldu na szybki wzrost, aktywno ACP jest kilkukrotnie (2 5 x) wiksza ni u
dorosych. Podstawow rol diagnostyczn ACP peni w diagnostyce schorze prostaty przerostu, zapalenia
czy nowotwory; w tym ostatnim przypadku obserwuje si wzrost cakowitej aktywnoci ACP, jak rwnie
izoenzymu sterczowego PAP. Aktywno ACP moe rwnie przekracza norm w takich stanach jak:
choroby koci (osteoporoza, ch. Pageta, przerzuty nowotworowe, nadczynno przytarczyc), nowotwory sutka
lub jelit oraz nadmierny rozpad elementw krwi: hemoliza, anemia megaloblastyczna czy trombopatie.

-amylaza (AMS), diastaza

AMS katalizuje hydroliz wiza 1,4-glikozydowych w polisacharydach (patrz punkt IV-2). Jest
enzymem ekskrecyjnym, wydzielanym do liny (izoenzym S), soku trzustkowego (izoenzym P) oraz jelitowego.
Pomiary aktywnoci osoczowej AMS wykorzystywane s g. w diagnostyce zaburze przewodu pokarmowego,
a zwaszcza chorb trzustki. Znaczny wzrost aktywnoci AMS obserwuje si w przebiegu ostrego zapalenia
trzustki (OZT) bd zaostrzenia przewlekego stanu zapalnego tego narzdu (PZT). Ponadto wysoki poziom
AMS stwierdza si w makroamylazemii oraz cikiej niewydolnoci nerek. -amylaza jest biakiem
maoczsteczkowym, dlatego jako jedyny z enzymw fizjologicznie ulega przesczaniu kbuszkowemu,
utrzymujc si w moczu duej ni we krwi, co poszerza moliwoci diagnostyczne. Nieswoisty wzrost
aktywnoci AMS towarzyszy wielu patologiom przewodu pokarmowego, m. in.: urazom jamy brzusznej,

-43-

marskoci wtroby, ostremu zapaleniu pcherzyka ciowego, perforacji wrzodu trawiennego, zapaleniu
otrzewnej, a take chorobom linianek (np. nagminnemu zapaleniu przyusznic tzw. wince).

lipaza trzustkowa (LP)

LP katalizuje hydroliz tuszczw pokarmowych odszczepia kwasy tuszczowe z czsteczek

trjacylogliceroli (TAG) (patrz punkt V-2). Jest to enzym ekskrecyjny, podobnie jak AMS wystpujcy w soku
trzustkowym, lecz w odrnieniu od niej tylko w nim. LP stanowi zatem bardziej swoisty marker OZT ni AMS.
Aktywno LP w surowicy wzrasta w przebiegu stanw zapalnych i nowotworw trzustki, cholestazy
pozawtrobowej z zajciem trzustki, chorobach z objawami ostrego brzucha (np. ostra niedrono jelit),
niewydolnoci nerek (rzadko) oraz w wyniku farmakoterapii hepatyn (lek obniajcy krzepliwo krwi) lub
lekami p/blowymi (analgetykami).

esteraza cholinowa, cholinoesteraza (ChE)

Cholinoesteraza syntetyzowana jest w wtrobie, po czym uwalniana do oyska naczyniowego (enzym

sekrecyjny). Wystpuje w dwch formach: pierwsz jest swoista ChE acetylocholinoesteraza (AChE), obecna
na bonach postsynapycznych synaps cholinergicznych, zakoczeniu neuronw cholinergicznych oraz na
powierzchni erytrocytw, gdzie hydrolizuje rozkad acetylocholiny (ACh) uwalnianej z neuronw
cholinergicznych. Drug jest nieswoista ChE psuchocholinoestreraza, butyrylocholinoesteraza (BChE),
wystpujca w mzgu, wtrobie, skrze, miniwce gadkiej przewodu pokarmowego oraz w surowicy, gdzie
katalizuje rozkad wielu substancji, m. in. kilku lekw w tym suksametonium (sukcynylocholiny).
Pomiar aktywnoci ChE w osoczu suy ocenie zdolnoci wtroby do syntezy tego enzymu. Aktywno
ChE zmniejsza si w chorobach miszu wtroby (np. zapaleniu) oraz w zatruciu zwizkami
fosforoorganicznymi (pestycydy, gazy bojowe), ktre blokuj zdolno katalityczn enzymu. Znane s
przypadki wrodzonego niedoboru aktywnoci ChE dotknita tym zaburzeniem osoba zazwyczaj nie ma o nim
pojcia, gdy brak enzymu nie jest na co dzie uciliwy, jednak istnieje wwczas ryzyko cikiego zatrucia
pewn grup lekw zwiotczajcych g. wspomnian sukcynylocholin. Przy normalnej aktywnoci ChE
dziaanie zwiotczajce tego leku utrzymuje si przez czas rzdu minut, podczas gdy przy braku ChE efekt moe
utrzymywa si przez wiele tygodni.
Wzrost aktywnoci ChE wystpuje w zespole nerczycowym, nadczynnoci tarczycy (hipertyreozie) oraz
w okresach rekonwalescencji po uszkodzeniach wtroby.

lipaza lipoproteinowa (LPL)

LPL katalizuje hydroliz TAG do kwasw tuszczowych i glicerolu. Jest to enzym sekrecyjny, ktrego
pomiary s przydatne w rnicowaniu zaburze gospodarki lipidowej (lipoproteinowej).

enolaza

Enolaza naley do enzymw szlaku glikolizy katalizuje dehydratacj 3-{P}-glicerynianu do {P}enolopirogronianu (PEP) (patrz punkt IV-4-a). Wystpuje w postaci trzech izoenzymw: jest pospolity
wystpuje we wtrobie, nerkach i pucach, w mm. szkieletowcyh, za w neuronach (ang. neuron-specyfic
enolase = NSE). Ten ostatni ma szczeglne znaczenie w diagnostyce onkologicznej, stanowi bowiem marker
raka drobnokomrkowego puc oraz neuroblastoma.
c)

panele enzymatyczne

Jak wida na powyszych przykadach, enzymy i narzdy ludzkiego ciaa nie s do siebie swoicie
dopasowane kady z organw posiada cay zestaw enzymatyczny, za poszczeglne enzymy produkowane s
przez rnorodne tkanki. Aby zatem mc lepiej oceni stan pojedynczego narzdu, oznacza si aktywno nie
jednego, lecz kilku enzymw wytwarzanych i uwalnianych przez ten narzd. Odnosi si to zwaszcza do wtroby
i mini (szkieletowych oraz sercowego). Powstaj w ten sposb zestawienia, okrelane jako narzdowe panele
lub profile enzymatyczne. Proporcje zmian aktywnoci enzymw s niezwykle pomocnymi informacjami
diagnostycznymi, przyjmuj bowiem okrelone wartoci w szeregu patologii.

-44-

panel enzymw wtrobowych

ostre zapalenie
przewlekle zapalenie
cholestaza
marsko
nowotwr

AST

ALT

GGTP

ALP

ChE
0

/0

panel enzymw mini szkieletowych

dystrofia Duchenne'a (DMD)

miopatia
neurogenne zapalenie mini

GLD

CK-MM

LDH5

ALT, AST

panel enzymw sercowych*

wczesny okres zawau

pny okres zawau
niewydolno krenia (bez zawau)

CK

AST

ALT

LDH1
0

* Przedstawiony panel jest ju przestarzay obecnie w diagnostyce zawau minia sercowego oznacza si we
krwi poziomy markerw wczesnych: sercowej troponiny I (cTpI; patrz punkt VII-7), CK-MB metod mass
(pomiar stenia enzymu, a nie jego aktywnoci) oraz mioglobiny (nie zawsze). Natomiast w niewydolnoci
krenia oznacza si we krwi stenie N-kocowego fragmentu prekursora mzgowego peptydu
natriuretycznego (NT-proBNP).
d) Pomiary aktywnoci enzymw s rwnie wykorzystywane jako narzdzie diagnostyczne w onkologii:
enzym
ALP-B

ALP-P

nowotwr
nowotwory koci pierwotne i przerzuty do koci
pierwotny nowotwr wtroby, przerzuty do wtroby, ucisk
guza na przewody ciowe
rak jajnika

ACP1

zaaw. rak prostaty z przerzutami (tkanki mikkie, koci)

5'-NT

przerzuty do wtroby

ALP-L

uwagi
Ca2+ i Pro-OH w moczu
maa specyficzno diagnostyczna
powtrny wzrost po terapii
wznowa
pojawia si wczeniej ni ALP i
inne objawy kliniczne

pierwotne nowotwory wtroby lub przewodu

pokarmowego, rak jajnika
AMS, LP
rak trzustki
AMS2
surowiczy rak jajnika
PSA3
rak prostaty
czuo diagnostyczna 99%
1
izoenzym sterczowy
2
izoenzym liniankowy
3
PSA = prostate-specyfic antigene (proteaza serynowa produkowana wycznie przez nabonek kanalikw
nasiennych)
GGTP

-45-

ROZDZIA III TRANSPORT PRZEZ BONY

I UTLENIANIA BIOLOGICZNE
1.

Budowa i funkcje bon biologicznych

a) skad bon
Skadnikami bon biologicznych s: lipidy, biaka i wglowodany.
Wrd lipidw bonowych wyrniamy:
fosfolipidy zwizki tuszczowe zawierajce doczon reszt fosforanow; dziel si one dalej na:

fosfoglicerydy, zoone z glicerolu, do ktrego doczone s (do C1 i C2) dwie reszty kwasw
tuszczowych dugoci 16 18 atomw C oraz reszta fosforanowa (do C3), a do niej alkohol;
alkohole wystpujce w fosfolipidach to: etanoloamina, cholina, seryna (Ser), glicerol i inozytol
(patrz rwnie punkt V-1-e)

sfingomieliny, zoone z ceramidu, reszty fosforanowej i choliny; sam ceramid skada si ze
sfingozyny i reszty KT
glikosfingolipidy lipidy zawierajce sfingozyn oraz fragment wglowodanowy; wyrniamy 3 ich
podgrupy:

cerebrozydy sfingozyna, z doczon reszt KT, czy si ponadto z czsteczk heksozy
(monosacharyd C6)

globozydy j. w., ale zamiast czystej reszty cukrowej wystpuje czsteczka aminocukru (patrz
punkt IV-7-a)

gangliozydy jak cerebrozydy, z tym e nie z pojedyncz czsteczk cukru, a z caym acuchem
heksoz, wrd ktrych moe wystpowa kwas sialowy (SA; por. punkt IV-1-c)
sterole, przy czym g. cholesterol
Zjawisko poprzecznej asymetrii lipidowej bon polega na rnicy skadu lipidw warstwy zewntrznej i
wewntrznej bony. W warstwie zewntrznej wystpuje cholesterol oraz fosfolipidy zawierajce cholin
sfingomielina (Sph) i fosfatydylocholina (PC), natomiast w wewntrznej fosfolipidy posiadajce grup
aminow fosfatydyloseryna (PS) oraz fosfatydyloetanoloamina (PE).
Dojrzao puc wczeniakw ocenia si na podstawie stosunku stenia lecytyny do sfingomieliny w
pynie owodniowym.

Biaka bon komrkowych mog by rozmaicie zlokalizowane i peni rnorakie funkcje. Problem
odpychania si wiza peptydowych o charakterze hydrofilowym oraz dwuwarstwy lipidowej
(hydrofobowej) rozwizywany jest przez zwinicie acucha w struktur (-helis; por. punkt I-3-c). Biaka
bonowe mog peni m. in. funkcje: strukturalne, transportujce, enzymatyczne, receptorowe i antygenowe.
Biaka mog by poczone z bon na dwa sposoby. Biaka peryferyjne s zwizane z bon w sposb
nietrway; czsto cz si z biakami integralnymi. Te ostatnie s bowiem trwale zwizane z bonami, gdy
przechodz przez dwuwarstw lipidow (std okrelenie: przezbonowe). Biaka integralne klasyfikuje si ze
wzgldu na ilo razy i sposb przekraczania bony:
jednokrotnie przechodzce przez bon, z N-kocem na zewntrz, np. receptor LDL (por. punkt V-3-b)
jednokrotnie przechodzce przez bon, z C-kocem na zewntrz, np. receptor asjaloglikoproteinowy
(por. punkt IV-7-b)
wielokrotnie przechodzce przez bon, np. bonowy przenonik glukozy (GLUT; por. punkt IV-3-a)
Niektre biaka enzymatyczne zlokalizowane s wycznie w niektrych bonach, stanowic ich markery.
Markerami bony plazmatycznej s: 5NT, AC i Na+/K+-ATPaza, ER glukozo-6-fosfataza, wewntrznej bony
mitochondrialnej syntaza ATP, aparatu Golgiego (odpowiednio: cis, rodkowego, trans i TGN) transferazy:
GlcNAc I, Golgi mannozydaza II, Gal i SA.
Zwizki wglowodanowe s jedynym skadnikiem bony, ktrego skad zaley nie od samej komrki,
lecz od jej otoczenia. Cukry zwizane s gwnie z biakami bonowymi, tworzc N- lub O-glikoproteiny.

-46-

b) funkcje bon
Dziki istnieniu bon komrkowych moliwe jest oddzielenie od siebie poszczeglnych komrek
organizmu (ich indywidualizacja), a tym samym stworzenie bariery pomidzy wntrzem a zewntrzem kadej z
nich. To ostatnie pozwala m. in. na utrzymywanie rnic ste substancji we wntrzu i na zewntrz komrek,
co wie si z ich pobudliwoci i regulacj aktywnoci. Bony istniejce w obrbie komrki wydzielaj w niej
sektory, w ktrych mog zachodzi wzajemnie przeciwstawne procesy biochemiczne (kompartmentacja por.
punkt II-1-f). Obonione organella komrkowe mog sprawniej regulowa transport substancji przeze
zuywanych lub produkowanych. Bony nie su jednak wycznie celom podziau rodowiska na mniejsze
czci umoliwiaj one wymian substancji midzy komrkami (zcza szczelinowe) oraz percepcj sygnaw
docierajcych do komrki (receptory)
2.

Transport przez bony biologiczne klasy biaek transportujcych

Transport przez bony biologiczne mona generalnie podzieli na bierny i aktywny. Kryterium tego
podziau stanowi kierunek transportu oraz niezbdno energii chemicznej. Transport bierny nie wymaga
nakadu energii i zachodzi zgodnie z gradientem ste substancji, natomiast transport aktywny nie moe
odbywa si bez dostarczania energii i transportuje zwizki chemiczne w kierunku przeciwnym do ich gradientu
po obu stronach bony. Transport bierny dyfuzja przez bony moe odbywa si na dwa sposoby: jako
dyfuzja prosta lub uatwiona.
Dyfuzja prosta moe z kolei polega albo na bezporednim przenikaniu substancji przez bon albo na
przechodzeniu przez specyficzne biaka bonowe kanay. Zdolno do bezporedniego przenikania przez bony
posiadaj czsteczki obojtne chemicznie woda, obojtne gazy oddechowe oraz zwizki lipofilne steroidy.
Moliwoci takiej pozbawione s czstki naadowane jony ktre ze wzgldu na swj adunek nie mog
przenikn w dowolnym miejscu przez hydrofobow bon, a jedynie przej przez specyficzne kanay. Z uwagi
na fakt, e kanay su gwnie do transportu jonw, uywa si pojcia: kanay jonowe.
a)

kanay jonowe

Zgodnie z ide transportu biernego, kanay umoliwiaj jonom przepyw w kierunku zgodnym z ich
gradientem (tzn. z tej strony bony, gdzie odpowiednich jonw jest wicej, na stron, gdzie jest ich mniej).
Prdko przepywu jest relatywnie wysoka zbliona do dyfuzji i osiga nawet 106-107 jonw na sekund (s
to wartoci 103 x wiksze ni w przypadku innych biaek transportowych wymiennikw i pomp por. dalej).
Pomimo tego kanay cechuje zazwyczaj wysoka wybirczo zazwyczaj przepuszczaj one tylko jeden
okrelony rodzaj jonu, tote czsto klasyfikuje si je na podstawie rodzaju transportowanych jonw (istniej tu
wyjtki, np. kanay kationowe).
Kanay potrafi do pewnego stopnia kontrolowa swoj prac mianowicie maj moliwo
wystpowania w rnych stanach konformacyjnych: otwartym, zamknitym i gotowoci. Wyjciowo kana
znajduje si w stanie gotowoci do otwarcia (nie przepuszcza jonw). Pod wpywem pewnych czynnikw moe
on przej w stan otwarty wwczas jony mog przez niego swobodnie przepywa. Po pewnym czasie,
indywidualnym dla danego typu kanau, stan otwarty spontanicznie przechodzi w stan zamknity. Ten ostatni
rni si od stanu gotowoci brakiem wraliwoci na bodce otwierajce. Ostatecznie kana przechodzi ze stanu
zamknitego w stan gotowoci, zamykajc cykl pracy. Wspomniane czynniki pobudzajce kanay do otwarcia s
podstaw ich klasyfikacji na: bramkowane napiciem (potencjaem) na bonie, bramkowane ligandem oraz
bramkowane napreniem mechanicznym.
Kanay zbudowane s z kilku przezbonowych podjednostek biakowych, z ktrych kada moe posiada
kilka przezbonowych domen. Kanay bramkowane ligandem mog funkcjonowa jako receptory
neuroprzekanikw wwczas receptory takie okrela si jako jonotropowe. Przykadem tego ostatniego jest
receptor acetylocholinowy typu N. Ma on budow pentameru, zoonego z czterech rodzajw podjednostek
transbonowych, wystpujcych w stosunku stechiometrycznym 2. Kada podjednostka skada si z kilku
segmentw; szczeglne znaczenie maj segmenty m2 podjednostek, budujce waciw cz kanau. Ligand
ACh przyczany jest jednoczenie do miejsc zczy - i - (do otwarcia kanau potrzebne jest zwizanie
dwch czsteczek ACh). Indukuje to zmiany konformacyjne, ktrych efektem jest otwarcie kanau dla jonw
Na+ i Ca2+. Natychmiastowy napyw kationw do wntrza komrki powoduje jej szybk depolaryzacj tzw.
szybki pobudzajcy potencja postsynaptyczny (fEPSP). Fizjologicznie powoduje to: skurcz mm. szkieletowych,
pobudzenie neuronu zazwojowego (przekanictwo zwojowe) oraz uwalnianie amin katecholowych z rdzenia
nadnerczy.
W odrnieniu od w/w, kanay Na+ i K+ bony s bramkowane napiciem na bonie, czyli rnic
potencjaw elektrycznych po obu jej stronach. W stanie wyjciowym bona komrkowa jest spolaryzowana
(posiada tzw. potencja spoczynkowy), a kanay s wwczas zamknite. Odpowiedniego stopnia depolaryzacja

-47-

bony, np. pod wpywem impulsu nerwowego, powoduje otwarcie tych kanaw i przepyw jonw zgodnie z
kierunkiem wyznaczonym przez gradient. Zjawisko to jest podstaw powstawania potencjau czynnociowego w
komrkach pobudliwych (tj. nerwowych, miniowych i gruczoowych).
Kana Na+ jest pojedynczym acuchem polipeptydowym o masie 260 kDa; jego koce N i C znajduj si
w rodku komrki, a ptle wystaj z obu stron bony. Skada si z 4 powtarzajcych si podjednostek, z ktrych
kada zoona jest z 6 -helikalnych przezbonowych domen. Por kanau zlokalizowany jest midzy helisami 5 i
6, ma szeroko 5 8 nm i od strony wiata zawiera kwasowe (naadowane ujemnie) reszty aa.
Kana K+ jest teramerem zbudowanym analogicznie jak kana Na+. Podjednostki kanau tworz por w
ksztacie stoka, biegncego przez rodek i zwajcego si od strony wewntrznej; por i jego ujcie wypenione
s czsteczkami wody. W najwszym (0,3 nm) punkcie kanau jon K+ ma moliwo przecinicia si tylko pod
warunkiem pozbycia si otoczki hydratacyjnej; odcinek ten, utworzony przez 5 reszt aa (Thr-Val-Gly-Tyr-Gly),
peni rol filtra selektywnoci kanau, preferujc wanie K+, tak i przepuszczalno dla Na+ (ktry ma przecie
mniejsz rednic) jest 100 x mniejsza. Okazuje si, e wzgldnie niewielkie rozmiary jonu Na + uniemoliwiaj
mu swobodne interakcje z obecnymi we filtrze atomami tlenu, ktre s tak uoone przestrzennie, e uwalniaj
jon K+ z otoczki wodnej, ale nie mog zrobi tego samego z Na+. Jon Na+ pozostaje wic uwodniony i jako
zbyt szeroki nie przechodzi przez kana. Jon K+, po przejciu przez filtr selektywnoci, wchodzi w drugie
miejsce wizania, cechujce si nieco wikszym powinowactwem. Jednak energia wizania tego miejsca
unieruchamia jon, zamykajc go w puapce. Dopiero, gdy kolejny jon K+ zostanie zwizany z pierwszym
miejscem, nastpuje ich elektrostatyczne odpychanie i pierwszy z jonw zostaje uwolniony na drug stron
bony. Inaktywacja kanau K+ zachodzi przez zamknicie jego poru (obrazuje to tzw. model kuli na acuchu).
Niektre drobnoustroje posiadaj zdolno syntezy jonoforw substancji bezporednio przenoszcych
jony przez bon lub tworzcych w niej kanay jonowe. Zwizki takie, wbudowujc si w obrb bon i
zaburzajc ich wybirczo transportow, mog prowadzi do mierci komrek. Z tego powodu stosowane s
jako antybiotyki np. walinomycyna czy gramicydyna A i S (patrz punkt I-2-c).
b) przenoniki transbonowe translokazy
Drugim rodzajem transportu biernego jest dyfuzja uatwiona. Podobnie jak wczeniej opisana dyfuzja
prosta, tak te dyfuzja uatwiona zachodzi z udziaem specyficznych transbonowych biaek transportowych tu
okrelanych jako przenoniki (translokazy; bior one udzia rwnie w transporcie aktywnym). Przenoniki su
generalnie do transportu zwizkw wikszych ni jony pojedynczych atomw np. reszt fosforanowych,
kwasw karboksylowych, aminokwasw, wglowodanw, kwasw tuszczowych i nukleotydw. Wnika z tego,
i peni one rol m. in. w transporcie czsteczek podstawowych skadnikw pokarmowych.
Mechanizm dyfuzji uatwionej wykazuje pewne podobiestwa z interakcj enzymu i substratu:

istnieje swoiste miejsce wizania przenoszonej czsteczki,

przy pewnym steniu substratu biako transportowe ulega wysyceniu (vmax),

istnieje okrelona staa wizania (KM),

transport moe ulec zahamowaniu przez inhibitory kompetycyjne.
Midzy tymi procesami wystpuj rwnie pewne rnice np. dyfuzja uatwiona odbywa si bez
interakcji kowalencyjnej biaka transportujcego z przenoszon czstk. Translokazy wystpuj w dwch
podstawowych stanach konformacyjnych gotowoci do zwizania oraz uwalniania przeniesionego zwizku, a
cykl ich pracy polega na cigym przeskakiwaniu midzy nimi przypomina to nieco mechanizm reakcji pingpong. Szybko transportu przez przenonik zaley od gradientu stenia przenoszonej substancji po obu
stronach bony. Aktywno transporterw moe podlega regulacjom hormonalnym, np. przenonik glukozy
GLUT-4 ulega przeniesieniu do bony, gdzie moe peni sw funkcj, pod wpywem insuliny (patrz punkt IV8-b).
Ze wzgldu na ilo czsteczek transportowanych przez przenonik w jednym cyklu wyrniamy 2
rodzaje transportu z udziaem przenonika: unitransport gdy na raz przenoszona jest tylko jedna czstka oraz
kotransport gdy przenoszone s na raz dwie. Jeeli obie czstki przenoszone na zasadzie kotransportu
docelowo znajduj si po jednej stronie bony, to okrela si to jako symport, jeeli za po stronach przeciwnych,
to jest to antyport. Przykadem symportu jest przenoszenie glukozy lub aa jednoczenie z kationem Na+ (por.
punkty IV-3-a i VI-1-a), natomiast antyportu pompa Na+/K+ (por. dalej).
Szczegln obfito rodzajw przenonikw zawiera bona mitochondrialna. Wszystkie translokazy
mitochondrialne s podobnie zbudowane, tj. z ustawionych szeregowo trzech powtrze tandemowych moduu
100 reszt aa; kade z powtrze posiada prawdopodobnie 2 elementy transbonowe. Opis przenonikw zawiera
ponisza tabela.

-48-

1.
2.

fosforanowy
pirogronianowy

rodzaj
kotransportu
antyport
symport

3.

anionw dwukarboksylowych

antyport

4.
5.

anionw trjkarboksylowych
-ketoglutaranowy

antyport
antyport

H2PO4 / OH
pirogronian- / H+
jabczan2- lub bursztynian2lub fumaran2- / HPO42jabczan2- / cytrynian3- + H+
jabczan2- / ketoglutaran2-

6.

nukleotydw adeninowych

antyport

ADP3- / ATP4- *

Lp.

nazwa przenonika

wymieniane zwizki
-

uwagi i odnoniki

blokowany przez
atraktylozyd

7.
glutaminowo asparaginianowy
antyport
glutaminian2- / asparaginian28.
karnitynowo acylokarnitynowy
patrz punkt V-5-b
9.
ornitynowy
patrz punkt VI-2-d
10.
aa obojtnych
11.
glutaminowy
*
Przenonik ten wspdziaa z przenonikiem fosforanowym w elektroobojtnym transporcie substratw do
fosforylacji oksydacyjnej. Tumaczy to, dlaczego synteza 1 czsteczki ATP wymaga transportu 4 H+ poniewa
1 z nich zuywany jest na symport z fosforanem nieorganicznym, a 3 na waciw fosforylacj oksydacyjn, tj.
do pracy syntazy ATP (por. dalej).
c)

pompy jonowe

Transport aktywny rni si od biernego przede wszystkim tym, e aby zachodzi wymaga nakadu
energii swobodnej (na t form transportu zuywanych jest 30 40 % energii produkowanej przez komrk).
Jako proces niekorzystny energetycznie wymaga sprzenia z innym, bardziej korzystnym procesem (procesy
endoergiczne zachodz wycznie wtedy, jeli s sprzone z procesami egzoergicznymi) tym ostatnim moe
by hydroliza ATP, ruch elektronw lub wiato (u rolin).
Transport aktywny wykazuje pewne podobiestwa z dyfuzj uatwion:

oba przebiegaj z udziaem biaek transportowych, wystpujcych w dwch stanach konformacyjnych
(w przypadku transportu aktywnego nie s to translokazy, lecz pompy por. dalej),

wykazuj swoisto wzgldem jonw, aa i wglowodanw,

wykazuj cechy reakcji enzymatycznej, cho bez interakcji kowalencyjnych (por. wyej).
Gwne rnice pomidzy nimi polegaj na tym, e transport aktywny jest jednokierunkowy (a dyfuzja
uatwiona dwukierunkowa) oraz e zachodzi on zawsze przeciwnie do kierunku wyznaczonego przez gradient
ste (wanie do jego przeamania wymagana jest energia).
Jak wspomniano, biakami aktywnie transportujcymi czsteczki przez bon s pompy. Wyrnia si
dwa rodzaje pomp wykorzystujcych ATP ATP-azy typu P oraz biaka ABC pompy posiadajce kaset
wic ATP (ang. ATP binding cassette = ABC). Te pierwsze ulegaj fosforylacji w miejscu specyficznej
reszty Asp i mog podlega zmianom konformacyjnym; cykl ich pracy przedstawia si nastpujco:

pompa w wyjciowym stanie konformacyjnym wie czsteczki: ATP oraz substancji przenoszonej
np. jonu,

ATP ulega rozszczepieniu, a jego grupa -fosforanowa przeniesieniu na specyficzn reszt Asp,

powysza fosforylacja przesuwa rwnowag w kierunku drugiego stanu konformacyjnego, co
powoduje wyeksponowanie miejsca wizania po drugiej stronie bony, pozwalajc przenoszonej czstce
na odczenie si,

nisze powinowactwo pompy do jonu w drugim stanie konformacyjnym powoduje ich dysocjacj,

wraz z uwolnieniem jonu uwalniana jest rwnie grupa fosforanowa,

zdefosforylowana pompa powraca do pierwotnego stanu konformacyjnego.
Do pomp typu ATPazy typu P nale m. in.:

Na+/K+-ATPaza integralne biako bonowe obecne w wikszoci komrek organizmu, zwaszcza w
komrkach pobudliwych. Wymaga do pracy obecnoci fosfolipidw. Posiada miejsca wice dla
wszystkich trzech skadnikw, tj. ATP, Na+ i K+. Hydroliza ATP (i praca pompy) zachodzi tylko w
sytuacji, gdy obydwa jony s zwizane. Podczas jednego cyklu pracy 3 jony Na+ transportowane s na
zewntrz komrki, a 2 jony K+ do jej wntrza. Pompa sodowo-potasowa jest elektrogenna, tzn. ma
pewien (ok. 10 %) wkad w utrzymywanie bony w stanie spolaryzowanym (utrzymywanie potencjau
spoczynkowego). Prac Na+/K+-ATPazy hamuj inhibitory glikozydy nasercowe: ouabaina
(strofantyna glikozyd skrtnika) oraz digoksyna i digitoksyna (glikozydy naparstnicy), stosowane
jako leki zwikszajce kurczliwo minia sercowego, wskazane g. w stanach jego niewydolnoci.

-49-


Ca2+-ATPaza wystpuje g. w retikulum sarkoplazmatycznym miocytw. Jej praca polega na

transporcie jonw wapniowych do wntrza ER, co pozwala na rozkurcz minia. Pod wzgldem
budowy stanowi ona pojedynczy polipeptyd. Posiada 3 domeny cytoplazmayczne penice odmienne
funkcje: wizanie ATP (domena N), przyjmowanie grupy fosforanowej (domena P) oraz regulacja
domeny N (domena A). W czasie pracy nastpuje zblienie domen N i P.

H+/K+-ATPaza pompa protonowa obecna w komrkach okadzinowych odka. Poprzez transport
protonw do jego wiata utrzymuje silnie kwany odczyn, pozwalajc na aktywacj enzymw i
niszczc bakterie. Jej funkcja jest regulowana przez ACh (receptor M1) i histamin (receptor H2).

H+-ATPaza syntaza ATP ma zdolno do hydrolizy ATP i transportu protonw (por. punkt III-6
fosforylacja oksydacyjna).

I- pompa jodkowa wystpuje w tarczycy, gdzie transportuje aniony jodu do komrek nabonka
pcherzykw tarczycowych, umoliwiajc ich przenoszenie na aa i syntez hormonw tarczycy (patrz
punkt VI-3).
Do pomp posiadajcych kaset wic ATP nale m. in. biako opornoci wielolekowej (ang.
multidrug resistance = MDR) oraz przezbonowe biako regulacyjne zwknienia torbielowatego tj.
mukowiscydozy (ang. cystic fibrosis transmembrane regulator = CFTR). Kade z nich skada si z 4 domen
dwch kaset wicych ATP (ABC) oraz dwch domen czcych z bon.
d) wymienniki
Oprcz opisanych biaek transportowych wyrnia si jeszcze tzw. wymienniki, czyli biaka
transportujce II rzdu. Ich wyjtkowo polega na sprzganiu transportu wbrew gradientowi ste jednej
substancji z transportem zgodnym z gradientem innej substancji. Przykadem jest wymiennik Na+/Ca2+,
wykorzystujcy gradient jonw Na+ do odkomrkowego transportu jonw Ca2+ (w stosunku stechiometrycznym
3 Na+ : 1 Ca2+). Cechuje si on imponujc wydajnoci, moe bowiem transportowa z prdkoci do
2000 jonw/s, podczas gdy Ca2+-ATPaza jedynie 30 jonw/s. Niezbdny do pracy przenonika gradient jonw
Na+ utrzymywany jest przez Na+/K+-ATPaz.
3.

Oksydoreduktazy, ich kofaktory i grupy prostetyczne

a)

klasyfikacja oksydoreduktaz

Oksydoreduktazy (EC 1) to enzymy katalizujce reakcje typu redox. Wyrnia si wrd nich 4 klasy:
oksydazy, dehydrogenazy, peroksydazy i oksygenazy.

Oksydazy katalizuj oderwanie od substratu atomw wodoru i przeniesienie ich na atom tlenu:
AH2 + O2 A + H2O
AH2 + O2 A + H2O2
Przykadem oksydazy jest oksydaza cytochromowa. Oksydazy s metaloflawoproteinami, gdy
wymagaj do katalizy atomw metali (Fe, Cu) oraz grup prostetycznych w postaci nukleotydw
flawinowych.

Dehydrogenazy, w przeciwiestwie do oksydaz, nie mog uywa tlenu jako akceptora atomw
wodoru, przenosz je natomiast z jednego substratu na drugi:
AH2 + B A + BH2
Przykadem dehydrogenaz s cytochromy: b, c1, c i a; zawieraj one atom Fe, a ich funkcj jest
transport elektronw pomidzy flawoproteinami a oksydaz cytochromow. Niektre z dehydrogenaz
posiadaj flawinowe grupy prostetyczne, inne za wymagaj obecnoci koenzymw
nikotynamidowych.

Peroksydazy rozkadaj nadtlenki, przez co chroni ustrj przed skutkami stresu oksydacyjnego (por.
punkt III-7 ochrona przed RFT).

Klasyczne peroksydazy utleniaj pewien substrat, w celu uzyskania atomw wodoru do redukcji atomu
tlenu w czsteczce nadtlenku wodoru:
H2O2 + AH2 A + 2 H2O.
Tak dziaa np. peroksydaza glutationowa.

Katalaza (CT) zawiera 4 grupy hemowe; katalizuje reakcj dysproporcjonowania nadtlenku wodoru i
nie wymaga dodatkowych substratw:
2 H2O2 2 H2O + O2

-50-

Oksygenazy katalizuj bezporednie przeniesienie i przyczenie tlenu do czsteczki substratu;

uczestnicz w reakcjach syntezy lub degradacji metabolitw.

Dioksygenazy przyczaj oba atomy tlenu do czsteczki substratu:
A + O2 AO2.
Przykadem jest dioksygenaza homogentyzynowa (enzym biorcy udzia w szlaku katabolizmu aa Tyr
patrz punkt VI-3).

Monooksygenazy przyczaj jeden z atomw tlenu do czsteczki substratu, tworzc grup
hydroksylow (std inna nazwa hydroksylazy), za drugi atom tlenu znajduje si ostatecznie w
czsteczce wody:
AH + O2 + Z-H2 AOH + H2O + Z.
Do monooksygenaz naley m. in. cytochrom b5 (patrz punkt VII-4-b ochrona erytrocytw przed RFT,
redukcja methemoglobiny) oraz cytochrom P450 (CYP) (patrz punkt III-8 utlenianie mikrosomalne).
b) kofaktory i grupy prostetyczne przenoszce protony i elektrony

Do nukleotydw flawinowych nale FMN i FAD. Ich prekursorem jest ryboflawina (witamina B2),
skadajca si z flawiny, zawierajcej piercie izoalloksazynowy oraz z D-rybitolu.

FMN mononukleotyd flawinowy powstaje z ryboflawiny przez jej fosforylacj z udziaem kinazy
ryboflawinowej (flawokinazy):
ryboflawina + ATP flawokinaza FMN + ADP
FMN moe przycza 2 atomy wodoru (2 H+ + 2 e-), przechodzc z formy utlenionej (FMN) przez
poredni semichinonow (FMNH*) w zredukowan (FMNH2). Miejscem wizania atomw wodoru
jest fragment izoalloksazynowy:

FMN jest silniejszym czynnikiem utleniajcym ni NAD+ (por. dalej). Peni on funkcj grupy
prostetycznej m. in. w oksydazie -aminokwasw.

FAD dinukleotyd flawinoadeninowy skada si z FMN oraz AMP. W sposb analogiczny do FMN
ma zdolno przyczania 2 atomw wodoru, czemu towarzyszy redukcja do FADH2. W tej
zredukowanej formie FAD moe funkcjonowa jako substrat fosforylacji oksydacyjnej (por. dalej).
Stanowi on grup prostetyczn np. dehydrogenazy aldehydowej.

-51-

Koenzymami nikotynamidowmi s NAD+ oraz NADP+. Ich prekursorem jest witamina PP (niacyna,
kwas nikotynowy i jego amid kwasowy).

NAD+ dinukleotyd nikotynamidoadeninowy skada si z nukleotydu niacynowego (nikotynamid +

ryboza + {P}) oraz AMP. Moe on zwiza jeden proton i dwa elektrony (H+ + 2 e-; jest to wynikiem
zgromadzenia na atomie azotu adunku dodatniego por. rys.), przechodzc z formy utlenionej (NAD+)
w zredukowan (NADH). Jeeli dostarczane s 2 protony, to wizaniu ulega tylko jeden z nich, a
pozostaje w rodowisku reakcji, dlatego te form zredukowan zapisuje si: NADH + H+. Miejscem
wizania protonu i elektronw jest piercie nikotynamidowy:

Forma zredukowana (NADH + H+) moe stanowi substrat fosforylacji oksydacyjnej. NAD+ jest
koenzymem enzymw biorcych udzia w oksydacyjnych szlakach metabolicznych (katabolicznych).

NADP+ fosforan NAD+ rni si od NAD+ obecnoci reszty {P}, poczonej z C2 rybozy
nukleotydu adeninowego. Przyczanie protonu i dwch elektronw zachodzi identycznie jak w
przypadku NAD+. Rnica polega na tym, e NADPH + H+ nigdy nie stanowi bezporedniego substratu
fosforylacji oksydacyjnej. Peni on natomiast rol koenzymu enzymw uczestniczcych w syntezach
redukcyjnych, np. dehydrogenaz PPP czy enzymw steroidogenezy (szlaki anaboliczne).

Koenzym Q, ubichinon, (CoQ, UQ, Q) skada si z piercienia p-benzochinonu, do ktrego wolnych

atomw wgla przeczone zostay grupy boczne jedna metylowa, dwie zmetylowane hydroksylowe
(metoksy-) oraz jeden boczny acuch poliizoprenowy. Ten ostatni skada si ze zmiennej (6-10) liczby
reszt izoprenowych (-CH2-CH=C(CH3)-CH2-), wskutek czego przedstawicieli rodziny CoQ opisuje si
podajc wanie ilo tych reszt. Znane s czsteczki Q6 Q10, przy czym w ludzkich mitochondriach
dominuje ta ostatnia.

-52-

Dziki obecnoci piercienia benzochinonowego czsteczka CoQ moe przycza i transportowa 2 H+

i 2 e-. Redukcja formy utlenionej ubichinonu do formy zredukowanej ubichinolu zachodzi
dwustopniowo: wpierw przycza si jedna para H+ + e-, w wyniku czego powstaje rodnikowa forma
semichinonowa (p-chinonowa), a nastpnie druga para H+ + e-, dajc zredukowany ubichinol. Ten z
kolei moe odda protony i elektrony, powracajc do formy utlenionej. Fizjologicznie CoQ podlega
cigym cyklicznym przemianom: Q QH* QH2 Q itd. Ze wzgldu na znaczn mobilno,
koenzym Q peni funkcj przenonika elektronw midzy nieruchomymi bo wbudowanymi w
wewntrzn bon mitochondrialn kompleksami acucha oddechowego. Ubichinon zbiera
rwnowaniki redukujce z kompleksw I i II, po czym przekazuje je na kompleks III (por. dalej).

Centra elazo-siarkowe (Fe:S) s to ugrupowania atomw Fe i S, majce zdolno odwracalnego

wizania elektronw, stanowice grupy protetyczne pewnych biaek z tego powodu rwnie
okrelanych jako elazo-siarkowe. Poniewa atomy elaza wchodzce w skad centrw nie s
skadnikami czsteczek hemu, ale bior udzia w katalizie, okrela si jako elaza niehemowe. Centra
zwizane s z biakami poprzez wizania tworzce si midzy atomami Fe niehemowego, a atomami
siarki reszt Cys lub azotu reszt His (por rys.). Atomy siarki wystpujce midzy atomami elaza w
obrbie centrw wykazuj wraliwo na dziaanie niskich wartoci pH. Znanych jest kilka rodzajw
centrw Fe:S, rnicych si iloci i skadem atomw, przy czym najistotniejszymi s Fe2S2 i Fe4S4.
Struktura centrw Fe:S cechuje si regularnoci i symetri (por. rysunki). Ich zdolno do wizania i
oddawania elektronw wynika z moliwoci wystpowania atomw elaza na rnych stopniach
utlenienia II i III. Podczas wizania e- atom elaza ulega redukcji do Fe2+, za podczas oddawania eelazo utlenia si do Fe3+. Fizjologicznie centra te stanowi jednoelektronowe pomosty, transportujce
elektrony z flawoprotein na koenzym Q oraz z koenzymu Q na cytochrom c1.

4.

Transport atomw wodoru przez bon mitochondrialn

Mitochondria s organellami komrkowymi, ktrych gwn funkcj jest produkcja energii. Energia ta
gromadzona jest w wysokoenergetycznych wizaniach ATP. Proces syntezy ATP nazywa si fosforylacj
oksydacyjn; fosforylacja wykorzystuje energi rnicy ste (gradientu) protonw po obu stronach
wewntrznej bony mitochondrialnej. Gradient ten wytarzany jest z kolei przez ukad biaek bonowych, zwany
acuchem oddechowym, ktry wymaga obecnoci zredukowanego substratu, od ktrego mgby odebra atomy
wodoru i wykorzysta ich energi, aby ostatecznie przekaza je na tlen. Substratami acucha oddechowego s
gwnie zredukowane formy nukleotydw NADH oraz FADH2; inne zwizki wykorzystywane s w ten
sposb, e ulegaj utlenieniu, przekazujc swoje atomy wodoru na NAD+ lub FAD, ktre s przez to
redukowane. rda przenonikw redukujcych dzieli si na wewntrz- i pozamitochondrialne.

-53-

rdem pochodzcym z samych mitochondriw jest NADPH, ktry moe przekaza atomy wodoru na
NAD+ dziki aktywnoci transhydrogenazy:
NADPH + H+ + NAD+ transhydrogenaza NADP+ + NADH + H+.
Przenoniki pozamitochondrialne, aby mc zosta wykorzystane do pozyskania energii, musz wpierw
znale si wewntrz mitochondriw. Nie mog jednak swobodnie pokona bariery w postaci
podwjnej bony mitochondrialnej, dlatego te s przez ni przenoszone za porednictwem par
substratw sprzonych odpowiednimi dehydrogenazami. Istniej dwa takie ukady transportujce:

Ukad glicerolo-3-fosforanowy utworzony jest przez glicerolo-3-{P} (forma zredukowana) oraz {P}dihydroksyaceton (forma utleniona). Wystpuje on w mzgu, brunatnej tkance tuszczowej, biaej
tkance miniowej oraz w wtrobie. Transport z jego udziaem obarczony jest stratami energii, gdy
zredukowana forma NADH, z ktrej moe powsta maks. 2,5 czsteczki ATP (patrz punkt III-8),
wymieniana jest na zredukowan form FADH2, z ktrej moe powsta jedynie 1,5 czsteczki ATP.

Ukad szczawiooctan jabczan asparaginian jest bezstratnym sposobem transporty. Jest to ukad
uniwersalny, powszechnie wystpujcy w organizmie:

OA szczawiooctan, M jabczan, Asp asparaginian, Glu glutaminian, KG -ketoglutaran

MDH dehydrogenaza jabczanowa, AT aminotransferaza (transaminaza)
1 przenonik -ketoglutaranowy, 2 przenonik glutaminianowo asparaginianowy
5.

acuch oddechowy

acuch oddechowy jest to zoony ukad wielu biaek, zlokalizowany na wewntrznej bonie
mitochondrialnej, ktrego funkcj jest utlenianie rwnowanikw redukujcych. Substratami acucha s
zredukowane formy nukleotydw nikotynamidowych (NADH) i flawinoadeninowych (FADH2). Praca acucha
polega na odebraniu im protonw i elektronw (ich utlenieniu), a nastpnie na kontrolowanym przepywie tych
czstek (H+ + e-) przez kolejne ogniwa acucha o wzrastajcym potencjale redox. Przepywowi temu
towarzyszy stopniowe uwalnianie energii tych czstek. Wielko uwolnionej energii jest proporcjonalna do
rnicy potencjaw oksydoredukcyjnych ukadw wymieniajcych midzy sob elektrony (G = -n.F.V; G
energia swobodna, n liczba elektronw, F staa Faradaya 96500 C/mol, V potencja redox). Przenoszenie
elektronw pomidzy ogniwami katalizowane jest przez odpowiednie dehydrogenazy. Wyjtkiem jest ostatnia
reakcja, polegajca na przeniesieniu protonw na tlen i utworzeniu w ten sposb czsteczki wody, katalizowana

-54-

przez oksydaz. Powstajca energia zuywana jest przez pompy protonowe samego acucha do transportu
protonw (H+) z macierzy (matrix) mitochondrialnej do przestrzeni midzybonowej. W ten sposb po obu
stronach wewntrznej bony mitochondrialnej tworzy si rnica ste protonw innymi sowy powstaje
przezbonowy gradient stenia protonw, a dodatkowo poniewa od [H+] zalene jest pH gradient pH.
Powstaa rnica ste wykorzystywana jest do syntezy zwizku wysokoenergetycznego ATP w procesie
oksydacyjnej fosforylacji.
Jak wspomniano, w skad acucha oddechowego wchodzi bardzo wiele czsteczek biakowych. Nie s
one jednak ani bezadnie rozrzucone ani mobilne, lecz zorganizowane w 4 nieruchome kompleksy, przechodzce
przez ca bon wewntrzn, oznaczone kolejnymi numerami rzymskimi (I IV). Kady kompleks przedstawia
ukad redox, posiadajcy okrelony potencja utleniajcy; jak wyej zaznaczono, elektrony przechodz kolejno
przez kompleksy o wzrastajcych potencjaach. Kompleksy I, III i IV wykazuj aktywno pomp protonowych,
transportujc jony H+ na zewntrz bony wewntrznej. Poniewa kompleksy nie maj moliwoci ruchu, istniej
dodatkowe ruchome przenoniki koenzym Q oraz cytochrom c.
Kompleks I okrelany jest jako dehydrogenaza NADH bd oksydoreduktaza NADH : ubichinon.
Zawiera on grup prostetyczn FMN oraz centra Fe:S zarwno Fe2S2, jak i Fe4S4. Kompleks ten katalizuje
wpierw przeniesienie 2 H+ i 2 e- z NADH + H+ na FMN powstaje w ten sposb NAD+ i FMNH2. Nastpnie
protony i elektrony s rozdzielane te pierwsze wdruj do matrix, a te drugie podlegaj transportowi przez
centra Fe:S. Ostatecznie elektrony zostaj przekazane na ubichinon, ktry dobiera sobie 2 protony z matrix,
dajc zredukowany ubichinol (Q QH2). Ukad NAD+ / NADH posiada potencja -0,32 V, za ukad ubichinon
/ ubichinol +0,10 V. Energia uwolniona w wyniku przejcia substratw midzy tymi ukadami suy do
transportu 4 protonw z macierzy do przestrzeni midzybonowej.
Kompleks II nosi nazw oksydoreduktazy bursztynian : ubichinon lub inaczej dehydrogenazy
bursztynianowej (SDH). Zawiera FAD oraz centra Fe:S. SDH stanowi jeden z enzymw cyklu Krebsa (por.
punkt II-9), jednoczenie dostarczajcy rwnowanikw redukujcych do acucha oddechowego. SDH
katalizuje reakcj odwodornienia bursztynianu i przeniesienia 2 H+ + 2 e- na FAD; daje to w efekcie malonian
oraz FADH2. Nastpnie protony i elektrony s rozdzielane protony tradycyjnie wdruj do matrix, a elektrony
transportowane s przez centra Fe:S. Elektrony, a za nimi protony, przyczaj si do ubichinonu, redukujc go.
Ukad bursztynian / fumaran posiada potencja +0,03 V. Wyjtkowo jednak przepywowi substratw przez
kompleks II nie towarzyszy przezbonowy transport protonw. Kompleks II jako jedyny nie jest zwizany z
aktywnoci pompy protonowej, w zwizku z czym nie wystpuje tu przyrost (zysk) energetyczny.
Kompleks III to z kolei oksydoreduktaza ubichinon : cytochrom c. Zawiera on centrum Fe2S2, cytochrom
b w tzw. formie niskiej (bL) i wysokiej (bH) oraz cytochrom c1. Czsteczki CoQ zarwno te zredukowane w
kompleksach I i II, jak i posiadajce protony przyczone bezporednio z matrix (por. dalej) oddaj swoje
protony do przestrzeni midzybonowej, przez co powracaj do formy ubichinonowej (Q). Elektrony natomiast
wdruj dwiema drogami jedna cz przekazywana jest kolejno: na centrum Fe:S, na cytochrom c1, a
ostatecznie na cytochrom c, druga cz natomiast czy si z cytochromem bL, ktry w wyniku tego
przeksztaca si w bH. Ten ostatni przekazuje elektrony znw na czsteczk ubichinonu, ktra dobiera sobie
bezporednio 2 protony z matrix, powikszajc w ten sposb pul QH2. Cytochrom c, podobnie jak CoQ,
stanowi rozpuszczalny transporter, odbierajcy elektrony z kompleksu III i oddajcy go kompleksowi IV. Ukad
cytochrom c utleniony / zredukowany posiada potencja +0,22 V. Energia uwolniona z substratw
przechodzcych przez kompleks III wystarcza do transportu 4 protonw na zewntrz bony.
Kompleks IV to oksydoreduktaza cytochrom c : tlen lub krcej oksydaza cytochromowa. Posiada on
cytochromy a i a3 (z ktrych kady zawiera elazo hemowe) oraz 2 atomy miedzi CuA i CuB. Elektrony oddane
kompleksowi IV przez cytochrom c1 wizane s wpierw przez atomy CuA (dziki moliwoci przejcia Cu2+
Cu+), nastpnie przekazywane na hem a, dalej na atomu CuB i hem a3, aby ostatecznie posuy do redukcji
czsteczki tlenu ( O2 O2-). Ta ostatnia przyciga 2 protony z matrix, dajc w reakcji kocowy produkt
acucha oddechowego czsteczk wody. Ukad tlen / woda ma potencja redox rwny + 0,82 V. Energia z
transportu substratw przez ostatni kompleks przekada si na przeniesienie dwch protonw przez wewntrzn
bon mitochondrialn.
Podsumowujc substraty, redukujc kolejne ukady o coraz to wyszym potencjale, trac stopniowo
energi, zuywan na wytworzenie gradientu protonowego. Rnica potencjau pomidzy skrajnymi ogniwami
acucha NAD+ / NADH oraz O2 / H2O wynosi: V = +0,82 (-0,32) = 1,14 V, co przekada si na energi:
G = - 2 mol . 1,14 V . 96500 C/mol - 220 kJ. Znak ujemny przed wynikiem oznacza, i jest to energia oddana
przez substraty.
Warto zwrci uwag na rnic drogi, jak pokonuj protony i elektrony z NADH, a jak z FADH2:
substraty z tego pierwszego rda przechodz przez kompleksy I, III i IV, co daje w sumie 4 + 4 + 2 = 10
protonw przeniesionych na zewntrz bony, natomiast z drugiego pokonuj kompleksy II, III i IV, ale
poniewa II nie pompuje protonw, transportowi ulega tylko 4 + 2 = 6 z nich. Pynie std wniosek, i utlenianie
NADH jest bardziej opacalne ni utlenianie FADH2 (por. nastpny punkt).

-55-

6.

Fosforylacja oksydacyjna

Fosforylacja oksydacyjna to sprzony z oddychaniem proces wytwarzania zwizku

bogatoenergetycznego (ATP), zachodzcy w mitochondrium. Umoliwia on organizmom tlenowym (aerobom)
pozyskanie znacznie wikszej czci dostpnej energii swobodnej substratw oddechowych w porwnaniu z
organizmami beztlenowymi (anaerobami).
rdem energii do syntezy ATP jest wytworzony przez acuch oddechowy przezbonowy gradient
stenia protonw i pH. Ta rnica potencjau elektrochemicznego wykorzystywana jest przez jednostki
fosforylujce, pokrywajce wewntrzn powierzchni bony mitochondrialnej. Taka pojedyncza jednostka
skada si z wielu podjednostek biakowych, ktre mona podzieli na dwa kompleksy F0 i F1.

Hydrofobowy kompleks F0 przechodzi przez wewntrzn bon mitochondrialn. Skada si z 6
podjednostek, w obrbie ktrych wyrnia si 4 rne acuchy polipeptydowe. Najmniejsza z
podjednostek tworzy transbonowy kana jonowy, przeznaczony dla protonw.

Oba kompleksy poczone s za porednictwem trzonka (szyjki), rwnie zoonego z szeregu
podjednostek. Nale do nich m. in.: inhibitor F1 regulujcy przepyw protonw i syntez ATP, OSCP
biako warunkujce wraliwo na oligomycyn oraz podjednostka Fc2 (F6).

Hydrofilowy kompleks F1 (czynnik sprzgajcy 1) ma w przyblieniu ksztat kuli o rednicy 8,5 nm i
znajduje si po wewntrznej stronie bony. Skada si z 5 rodzajw podjednostek, wystpujcych w
relacji stechiometrycznej 33 (czyli cznie 9 o wsplnej masie: 3 x 56 + 5 x 53 + 34 + 14 + 6 =
378 kD). Kompleks F1 wykazuje aktywno syntazy ATP transportujcej H+, ktrej praca
uwarunkowana jest przechodzeniem protonw przez kana w kompleksie F0 oraz przez sam kompleks
F1. Substratami do syntezy ATP s ADP i Pi.
Historycznie rzecz biorc, powstao kilka teorii wyjaniajcych proces syntezy ATP. Jedne z nich zostay
ju odrzucone jako nieprawdziwe, inne wci funkcjonuj i stanowi wspczesne podejcie do istoty
fosforylacji.

Teoria sprzenia chemicznego zakadaa bezporednie sprzenie chemiczne na wszystkich etapach
procesu syntezy ATP, tak jak to ma miejsce w reakcjach generujcych ATP w szlaku glikolizy (por.
punkt IV-4-a). Teoria ta zostaa odrzucona, poniewa nie udao si wyizolowa bogatoenergetycznych
porednikw czcych procesy utleniania i fosforylacji.

Teoria chemiosmotyczna (Mitchell) zakada, e energia z procesw utleniania przenonikw w
acuchu oddechowym wykorzystywana jest przez pompy protonowe zwizane z kompleksami I, III i
IV do transportu protonw na zewntrz sprzgajcej (tzn. wewntrznej) bony mitochondrialnej. Ta
ostatnia jest zasadniczo nieprzepuszczalna dla jonw, a zwaszcza dla protonw, ktre gromadzc si
po jej zewntrznej stronie, wytwarzaj przezbonow rnic potencjau elektrochemicznego (H+), na
ktry skada si potencja chemiczny (pH) i potencja elektryczny (E). Termodynamicznie
uwarunkowany, swobodny przepyw protonw w tym ukadzie skierowany jest od matrix do przestrzeni
midzybonowej. Syntaza ATP, zawierajc kana jony, umoliwia ten przepyw, a dodatkowo pochania
cz jego energii, magazynujc j w odpowiednich wizaniach ATP.
Teoria ta, cho dobrze tumaczy dziaanie syntazy ATP, nie wyjania do koca wszystkich aspektw
tego procesu. Wykazano bowiem, e to nie sama reakcja syntezy ATP wymaga dostarczenia
zewntrznej energii, a raczej etap uwalniania tego zwizku z centrum katalitycznego enzymu.
Przypuszczano, i wymaga to zajcia zmian konformacyjnych w obrbie kompleksu F1, do czego
miaby by niezbdny gradient protonowy.

Hipoteza konformacyjna (Boyer) definitywnie dowodzi, i rol gradientu protonowego nie jest udzia w
syntezie ATP, lecz odczeniu produktu od syntazy oraz e 3 miejsca wice substraty w tym enzymie
wzajemnie na siebie oddziauj. Wizanie ADP + Pi do jednego miejsca pobudza usunicie ATP z
drugiego, czyli syntaza ATP wykazuje kooperatywno katalityczn. 3 podjednostki katalityczne s
wprawdzie identyczne, ale w kadym momencie funkcjonalnie nierwnowane: jedno miejsce
katalityczne wystpuje w formie otwartej O i ma znikome powinowactwo do substratw, drugie (L)
wie substraty luno i nie wykazuje aktywnoci katalitycznej, trzecie (T) wie substraty silnie i jest
aktywne. W sytuacji T ATP, L ADP + Pi dostarczenie energii pobudza kaskad przej: T O,
L T, O L. Protony przepywaj przez kana w syntazie ATP jedynie wwczas, gdy konformacje
L, O i T wzajemnie w siebie przechodz. Te przejcia konformacyjne s powizane
najprawdopodobniej przez zmiany w oddziaywaniach midzy podjednostkami syntazy.
Jak wiadomo, substratami do syntezy ATP s ADP i Pi. Aby reakcja syntezy moga si dokona, oba one
musz znale si w bezporednim ssiedztwie syntazy (tj. w matrix), dokd musz by przetransportowane
przez odpowiednie przenoniki (por. punkt III-2-b). Do samego procesu syntezy ATP potrzebny jest przepyw
przez kompleks F0F1 trzech protonw, jednak aby dostarczy do matrix czsteczk fosforanu nieorganicznego,
zuywany jest jeszcze czwarty niezbdny do symportu z Pi. Poniewa utlenianie NADH w acuchu
oddechowym jest rwnowane z transportem 4 + 4 + 2 = 10 protonw, zatem jedna czsteczka NADH niesie ze

-56-

sob tyle energii, ile potrzeba do syntezy 10 : 4 = 2,5 czsteczki ATP. Przez analogi utlenianie FADH2
przenosi przez bon 4 + 2 = 6 protonw, wic niesie energi odpowiadajc 6 : 4 = 1,5 czsteczki ATP. Jeeli
natomiast zsyntetyzowana czsteczka ATP zostaje zuyta w obrbie matrix, to nie ma potrzeby symportu Pi
(gdy jest on ju dostpny z hydrolizy ATP), zatem do syntezy 1 ATP potrzeba jedynie energii przepywu 3
protonw. W tej sytuacji utlenianie czsteczki substratu oddechowego przez dehydrogenazy zalene od NAD+ i
acuch oddechowy dostarcza 3 czsteczek ATP, za przez dehydrogenazy zalene od FAD 2 czsteczek ATP:
S-H2 + NAD+ S + NADH + H+
NADH + H+ + 3 ADP + 3 Pi NAD+ + 3 ATP
S-H2 + FAD S + FADH2
FADH2 + 2 ADP + 2 Pi FAD + 2 ATP
Pod pojciem trucizn oddechowych rozumie si zwizki chemiczne, ktre po dostaniu si do organizmu
zaburzaj procesy oddychania komrkowego tj. hamuj acuch oddechowy, obniaj gradient protonw lub
hamuj oksydacyjn fosforylacj.
inhibitory acucha oddechowego

Barbiturany (amobarbital, amytol), piericydyna A i rotenon zaburzaj przekazywanie elektronw z
centrum Fe:S kompleksu I na CoQ.

Dimerkaprol (BAL), antymycyna A i myksotiazol zaburzaj transport z cytochromu c1 na c.

Siakowodr (H2S), tlenek wgla (CO), cyjanki (CN-) i azydki (N3-) hamuj aktywno oksydazy
cytochromowej, m. in. przez wizanie si z atomami elaza hemowego.

Karboksyna i TTFA (czynnik chelatujce Fe) zaburzaj przekazywanie rwnowanikw z SDH na
CoQ.

Malonian jest kompetycyjnym inhibitorem SDH.
Zwizki rozprzgajce s to substancje amfipatyczne, zwikszajce przepuszczalno wewntrznej
bony mitochondrialnej dla protonw, przez co zmniejszaj bonowy potencja elektrochemiczny i
wywouj spicie syntazy ATP. W ich obecnoci procesy fizjologicznie zwizane (sprzone) acuch
oddechowy i fosforylacja oksydacyjna przebiegaj niezalenie od siebie (acuch pompuje protony, a
fosforylacja nie zachodzi) tzn. s rozprzeone, std nazwa. Do zwizkw takich zalicz si m. in.: 2,4dinitrofenol (DNP), dinitrokrezol, pentachlorofenol, m-chlorokarbonylocyjanidofenylohydrazon
(CCCP) oraz karboksycyjanek-p-trifluorometoksyfenylohydrazon (FCCP).
inhibitory fosforylacji oksydacjnej

Oligomycyna, wic si z podjednostk OSCP, cakowicie blokuje kompleks F0 protony nie
przepywaj przez kana i fosforylacj nie zachodzi.

Zwizki takie jak: atraktylozyd, karboksyatraktylozyd czy kwas bongkrekowy hamowanie przenonik
antyportowy ADP / ATP.
7.

Reaktywne formy tlenu (RFT, ang. ROS)

Wolne rodniki (oksydanty) to atomy, jony lub czsteczki zdolne do samodzielnego ycia, posiadajce na
ostatnim orbitalu niesparowany elektron. Powstaj one w wyniku dziaania rnych czynnikw na materi: w
reakcjach homolitycznego rozpadu wiza, wyrwania atomu wodoru, wyrwania elektronu, addycji lub oksydacji.
Rodniki odznaczaj si ogromn reaktywnoci. W reakcjach przebiegajcych z ich udziaem wyrnia si 3
etapy:

inicjacji dziaanie czynnikw: absorpcja, jonizacja (dziaanie promieniowaniem jonizujcym),
sonifikacja (dziaanie ultradwikami), reakcja red-ox,

prolongacji nie zmienia si nominalna ilo rodnikw, a jedynie waciwo ta przechodzi na
rozmaite czsteczki nosicieli,

terminacji kiedy w wyniku reakcji powstanie trway produkt.
Rodniki powstaj w ywych komrkach, jak rwnie przenikaj do nich ze rodowiska zewntrznego. Do
zjawisk odpowiedzialnych za generacj RFT zaliczamy m. in.:

nieszczelno acucha oddechowego (1 4 %)

dziaanie NADPH-oksydazy: 2 O2 + NADPH 2 O2-* + NADP+ + H+

dziaanie oksydazy ksantynowej (patrz punkt VI-4-d)

toksyczne dziaanie wolnego elaza:
Fe3+ + O2-* Fe2+ + O2
(reakcja Habera Weissa)
Fe2+ + H2O2 Fe3+ + OH- + HO*
(reakcja Fentona)
O2-* + H2O2 Fe O2 + OH- + HO*

-57-


toksyczne dziaanie wolnej miedzi:

Cu2+ + O2-* Cu+ + O2
Cu+ + H2O2 Cu2+ + OH- + HO*
O2-* + H2O2 Cu O2 + OH- + HO*
Do zewntrzkomrkowych rde wolnych rodnikw zaliczamy: spodki spoywcze, leki i chemikalia,
zanieczyszczenia powietrza, ksenobiotyki domowe, tlen pod zwikszonym cinieniem, stres psychiczny,
naraenie na promieniowanie.
RFT s w maych steniach produkowane i wykorzystywane przez sam organizm w okrelonych celach.
Fizjologicznie bior one udzia w: transporcie O2 przez HGB, aktywacji cytochromu P450, syntezie eikozanoidw
oraz niszczeniu czynnikw zakanych bakterii, wirusw i grzybw. Jednak znaczne zwikszenie ich poziomu
jest dla organizmu bardzo szkodliwe stan taki okrela si jako stres oksydacyjny.
Przyczyn toksycznego dziaania RFT w organizmie jest gwnie rodnik hydroksylowy HO*. Przenosi on
wasny elektron na rone molekuy i odszczepia od nich protony, przez co zapocztkowuje kaskad uszkodze.

Peroksydacja lipidw markerem tego procesu jest stenie aldehydu dimalonowego (OHC-CH2CHO). Cholesterol wchodzcy w skad bon komrkowych (membranowy), jak rwnie stanowicy
skadnik frakcji LDL lipoprotein, ulega utlenianiu do 7-oksocholesterolu; utlenianiu ulega rwnie
apolipoproteina B, stanowica biakowy skadnik czsteczek LDL (patrz punkt V-3-a i b). Na poziomie
bonowym obserwuje si: modyfikacj aktywnoci enzymw bonowych, utlenianie grup
sulfhydrylowych (SH) biaek bonowych i nastpowe zmiany ich konformacji, wzrost
przepuszczalnoci bon i konsekwentne rozprzgnicie transportu przez nie, modyfikacj stanu
skupienia (pynnoci) oraz polaryzacji bon. Z kolei peroksydacja LDL powoduje zaburzenie ich
rozpoznawania przez komrki wtrobowe, wobec czego zmiatane s przez makrofagi, ktre w wyniku
przeadowania lipidami osiadaj w cianie naczy jako tzw. komrki piankowe; jest to istota
powstawania blaszki miadycowej.

Uszkodzenia biaek dotycz g. reszt bocznych aa. Uszkodzenie struktury biaka moe by wynikiem
jego fragmentacji bd tworzenia wiza krzyowych midzy aa, co moe wpywa na aktywno
enzymatyczn, podatno proteolityczn oraz waciwoci antygenowe. Najczstsze uszkodzenia to:
 oksydacyjna modyfikacja Cys i Met utlenianie atomu siarki,
 utlenianie metali w metaloproteinach,
 modyfikacje sacharydw w glikoproteinach,
 tworzenie wiza krzyowych g. H-H, H-W, H-Y, Y-Y,
 fragmentacja biaka: oksydacyjna modyfikacja Pro i hydroliza reszty Pro z powstaniem Nglutamylopeptydu bd powstanie endonadtlenku His.

Uszkodzenia DNA mog dotyczy modyfikacji zasad azotowych, przemiany reszt cukrowej,
rozerwania wizania glikozydowego lub fosfodiestrowego, powstania dimerw tymidynowych itp.
 puryny: atak na wizanie C7-C8 rozerwanie piercienia imidazolowego powstanie poch.
pirymidyny,
 U 5-hydroksy-U, 5,6-dihydroksy-U, 5-hydroksymetylo-U,
 C 5-hydroksy-C, 5,6-dihydroksy-C,
 T 5,6-dihydro-T, glikol T, 5-hydroksy-6-hydro-T.
Mechanizmy obronne komrek przed stresem oksydacyjnym:

enzymatyczne:
 dysmutaza ponadtlenkowa (SOD) dysproporcjonowanie O2-*:
2 O2-* + 2 H+ H2O2 + O2
 katalazy (CT) rozkad nadtlenku wodoru:
H2O2 H2O + O2
 peroksydazy, np. glutationowa rozkad H2O2 z wykorzystaniem zredukowanego substratu:
H2O2 + S-H2 2 H2O + A

nieenzymatyczne:
 biaka:
 obronne, np. albumina
 kontrolujce obieg metali Fe (ferrytyna, transferryna), Cu (cerulplazmina)
 witaminy:
 wit. C kwas askorbinowy antyoksydant fazy wodnej:
askorbinian -2H dehydroaskorbinian
 wit. E tokoferol antyoksydant fazy lipidowej
W reakcji zmiatania rodnika lipidowego sam przeksztaca si w form rodnikow, po
czym na granicy fazy lipofilnej i hydrofilnej redukowany jest przez askorbinian.
 karotenoidy: wit. A (retinol), -, -, -karoteny antyoksydanty fazy lipidowej

-58-

 zwizki niskoczsteczkowe:
 glutation (-glutamylocysteinyloglicyna) we wsppracy z peroksydaz glutationow:
H2O2 + 2 GSH 2 H2O + GSSG
 bilirubina zwizana z albumin (osocze)
 kwas moczowy (rdbonek, hepatocyty)
 melaniny eumelanina i feomelanina (skra)
 kreatynina, karnozyna, kwas -lipoinowy (tiooktanowy), flawonoidy rolinne
8.

Utlenianie mikrosomalne

Monooksygenazy systemw mikrosomalnych wystpuj razem z cytochromami P450 i b5. NADH i

NADPH dostarczaj rwnowanikw redukujcych do redukcji tych cytochromw, ktre z kolei s utlenianie
przez substraty w cyklu hydroksylacyjnym. Takie mikrosomalne ukady hydroksylacyjne wystpuj w:

wtrobie, gdzie bior udzia w:
 przemianie poch. wit. D (hydroksylacja w pozycji 25),
 syntezie kwasw ciowych (patrz punkt V-9)
 detoksykacji ksenobiotykw, m. in. benzopirenu, aminopiryny, aniliny, morfiny, benzofelaminy,

w nerkach, gdzie bior udzia w przemianie pochodnych wit. D (hydroksylacja w pozycjach 1 lub 24)
(patrz punkt V-10 oraz VII-2-b)

w korze nadnerczy, gonadach i oysku) gdzie bior udzia w steroidogenezie (hydroksylacja w
pozycjach 11, 17 i 21) (patrz punkt V-11).
Schemat mikrosomalnej hydroksylacji:
A-H + P450-Fe3+ H-A-P450-Fe3+
H-A-P450-Fe3+ + e- H-A-P450-Fe2+
H-A-P450-Fe2+ + O2 H-A-P450-Fe2+-O2
H-A-P450-Fe2+-O2 + e- H-A-P450-Fe2+-O2-*
H-A-P450-Fe2+-O2-* + 2 H+ P450-Fe3+ + A-OH + H2O
Reakcje reduktazy NADPH cytochrom P450 (dostarczanie 2 H+ i 2 e-):
NADPH + H+ + FAD NADP+ + FADH2
FADH2 + 2 Fe2S23+ FAD + 2 Fe2S22+ + 2 H+ + 2 e9.

Cykl Krebsa = cykl kwasu cytrynowego = cykl kwasw trjkarboksylowych (TCA)

Cyklem Krebsa nazywamy cig reakcji zachodzcych w matrix mitochondrialnej, polegajcy na

katabolizmie reszt acetylowych (kwasu octowego) z uwolnieniem rwnowanikw wodorowych. Rola cyklu jest
dwojaka. Po pierwsze dostarcza on substratw dla acucha oddechowego w postaci atomw wodoru
przenoszonych na FAD i NAD+, ponadto dostarcza energii poprzez fosforylacj substratow. Po drugie stanowi
wzowy punkt metabolizmu, gdy kocz si na nim lub od niego zaczynaj liczne szlaki metaboliczne: jest to
punkt kocowy katabolizmu podstawowych skadnikw pokarmowych (wglowodanw, lipidw i biaek), jak
rwnie punkt wyjcia dla: glukoneogenezy, syntezy KT, transaminacji i dezaminacji.
Enzymy cyklu zlokalizowane s w macierzy mitochondrialnej albo w formie wolnej albo przyczone do
wewntrznej powierzchni wewntrznej bony mitochondrialnej uatwia to przenoszenie rwnowanikw
redukujcych na odpowiednie enzymy acucha oddechowego, umiejscowionego przecie rwnie w
wewntrznej bonie mitochondrialnej.
a)

reakcje cyklu

kondensacja:
CH3CO-CoA (AcCoA) + HOOC-CO-CH2-COOH (szczawiooctan) + H2O syntaza cytrynianowa
HOOC-CH2-C(OH)(COOH)-CH2-COOH (cytrynian) + CoA

izomeryzacja reakcj t hamuje fluorocytrynian:
cytrynian akonitaza (hydrataza akonitanowa), -H2O
HOOC-CH2-C(COOH)=CH-COOH (cis-akonitan) akonitaza, Fe2+, +H2O
HOOC-CH2-CH(COOH)-CH(OH)-COOH (izocytrynian)

-59-


dehydrogenacja ((*): NAD+ mitochondrium; NADP+ mitochondrium / cytozol):

izocytrynian + NAD+ dehydrogenaza izocytrynianowa (*)
HOOC-CH2-CH(COOH)-CO-COOH (szczawiobursztynian) + NADH + H+

dekarboksylacja:
szczawiobursztynian dehydrogenaza izocytrynianowa, -CO2
HOOC-CH2-CH2-CO-COOH (-ketoglutaran)

oksydacyjna dekarboksylacja (patrz punkt III-10) reakcj t hamuje arsenin i Hg2+:
-ketoglutaran + NAD+ + CoA kompleks oksydazy -KG, -CO2
HOOC-CH2-CH2-CO~CoA (sukcynylo-CoA) + NADH + H+

oksydacyjna fosforylacja:
sukcynylo-CoA + GDP + Pi syntetaza sukcynylo-CoA = tiokinaza bursztynianowa (tworzca GDP/ADP)
HOOC-CH2-CH2-COOH (bursztynian) + GTP + CoA
GTP + ADP GDP + ATP

dehydrogenacja katalizuje jedyny enzym bonowy szlaku; reakcja hamowana przez malonian:
bursztynian dehydrogenaza bursztynianowa HOOC-CH=CH-COOH (cis) (fumaran)

hydratacja:
fumaran + H2O fumaraza (hydrataza fumaranowa) HOOC-CH(OH)-CH2-COOH (L-jabczan)

dehydrogenacja:

L-jabczan + NAD+ dehydrogenaza jabczanowa

HOOC-CO-CH2-COOH (szczawiooctan) + NADH + H+

b) bilans energetyczny cyklu

dehydrogenaza izocytrynianowa
dehydrogenaza -ketoglutaranowa
syntetaza sukcynylo-CoA
dehydrogenaza bursztynianowa
dehydrogenaza jabczanowa

c)

powizania z innymi szlakami amfiboliczno cyklu

NAD
NAD
substrat.
FAD
NAD

3
3
1
2
3
12 moli ATP

wglowodany:
 glukoneogeneza (patrz punkt IV-4-b):
szczawiooctan + GTP/ITP karboksykinaza {P}-enolopirogronianowa (PEPCK)
{P}-enolopirogronian (PEP) + CO2 + GDP/IDP
PEP glukoza
 konwersja do szczawiooctanu:
pirogronian + CO2 + H2O + ATP karboksylaza pirogronianowa, biotyna (wit. H)
szczawiooctan + ADP + Pi

lipidy (patrz punkt V-6-a):
AcCoA (matrix) cytynian liaza ATP-cytrynian AcCoA (cytozol) synteza KT

aminokwasy punkty wejcia szkieletw wglowych aa do cyklu Krebsa patrz punkt VI-3
d) regulacja cyklu

oglna: kontrola oddechowa (acuch oddechowy i fosforylacja oksydacyjna) poda utlenianych
kofaktorw dehydrogenaz dostpno ADP szybko zuywania ATP wysiek organizmu

-60-


wewntrzna:
 dehydrogenaza -ketoglutaranowa czynniki regulacji jak PDH (patrz punkt III-10)
 syntaza cytrynianowa hamowanie przez ATP i dugoacuchowe KT
 dehydrogenaza izocytrynianowa hamowanie przez ATP i NADH
 dehydrogenaza bursztynianowa hamowanie przez szczawiooctan dehydrogenaza
jabczanowa stosunek [NADH]/[NAD+]
10. Kompleks oksydazy -ketokwasw
W skad kompleksu oksydazy -ketokwasw wchodz po 6 acuchw kadego z trzech skadowych
enzymw: swoistej dehydrogenazy (pirogronianowa, -ketoglutaranowa), transferazy dihydrolipoamidowej oraz
dehydrogenazy dihydrolipoamidowej, jak rwnie 5 kofaktorw: DPT, kwas liponowy, CoA, FAD oraz NAD+.
Kompleks stanowi regularny przestrzenny ukad, poszczeglne skadowe s do stale przyczone i maj
ograniczone moliwoci ruchu. Zasada dziaania zostanie dokadnie omwiona na przykadzie kompleksu PDH.
Kompleks dehydrogenazy pirogronianowej (PDH) katalizuje oksydacyjn dekarboksylacj pirogronianu
do AcCoA, przez co stanowi pomost m. in. pomidzy szlakiem glikolizy, a cyklem Krebsa i syntez KT. Na
jeden cykl pracy kompleksu skada si 5 reakcji.
W pierwszej pirogronian ulega poczeniu z koenzymem difosforanem tiaminy (TDP; poch. wit. B1) i
dekarboksylacji:
CH3COCOOH PDH CH3-C(OH)-[TDP] (hydroksyetyl) + CO2

W nastpnej hydroksyetyl ulega przeniesieniu z TDP na kolejny kofaktor kompleksu lipoamid

(poczenie kwasu liponowego z reszt Lys):
hydroksyetyl acetylotransferaza dihydrolipoamidowa acetylolipoamid

W trzeciej reakcji reszta acetylowa ulega przeniesieniu z lipoamidu na CoA, w wyniku czego powstaje
produkt AcCoA:
Ac-lipoamid + CoA dihydrolipoamid + AcCoA

Poniewa produktem 3. reakcji jest lipoamid w formie zredukowanej, tote w 4. nastpuje jego
regeneracja z udziaem FAD:
dihydrolipoamid + FAD dehydrogenaza dihydrolipoamidowa lipoamid + FADH2

Powstay FADH2 przekazuje atomy wodoru na NAD+, co stanowi wyjtkowe i niespotykane nigdzie
indziej przejcie:
FADH2 + NAD+ FAD + NADH + H+

Zredukowana forma NADH + H+ stanowi substrat acucha oddechowego. Kompleks PDH wraca do
stanu wyjciowego i moe rozpocz kolejny cykl pracy.
Regulacja pracy kompleksu opiera si na:
allosterycznym hamowaniu przez produkty kocowe (AcCoA i NADH)
modyfikacjach kowalencyjnych w postaci odwracalnej fosforylacji (aktywno wykazuje forma
zdefosforylowana):

kinaza kompleksu PDH hamowana jest przez Ca2+, pirogronian (substrat) i dwuchlorooctan, za
aktywowana przez wysokie wartoci stosunkw: [AcCoA]/[CoA], [NADH]/[NAD+] oraz
[ATP]/[ADP],

fosfataza aktywowana jest przez: Ca2+, Mg2+ oraz insulin.
W analogiczny sposb funkcjonuje kompleks dehydrogenazy -ketoglutaranowej, stanowicy jeden z
enzymw cyklu Krebsa. Rol substratu peni tu -ketoglutaran, a produktu sukcynylo-CoA. (por. punkt III-9-a)

-61-

ROZDZIA IV WGLOWODANY
1.

Budowa chemiczna, waciwoci i funkcje cukrw prostych i zoonych

klasyfikacja wglowodanw

monosacharydy
 triozy (C3), tetrozy (C4), pentozy (C5), heksozy (C6), heptozy (C7)
 aldozy (polihydroksyaldehydy) / ketozy (polihydroksyketony)

oligosacharydy: disacharydy, trisacharydy itd.

polisacharydy
 homoglikany / heteroglikany
 pentozany / heksozany
a)

monosacharydy

Stereoizomeria monosachrydw:

Izomery konfiguracyjne D i L (enancjomery) przynaleno zaley od tego, po ktrej stronie
wystepuje grupa hydroksylowa przy ostatnim asymetrycznym atomie wgla. Skrcalno optyczna
roztworw w prawo (+) bd w lewo (-) jest niezalena od izomerii D L. Rwnomolow mieszanin
obu izomerw nazywamy recematem (mieszanin racemiczn, DL-mieszanin); w wyniku znoszenia
si izomerii optycznej obu izomerw nie wykazuje ona aktywnoci optycznej.

Piranozowe i furanozowe formy piercieniowe poprzez dziaanie grupy karbonylowej na reszty
hydroksylowe, pooone przy dalszych atomach wgla, powstaj picio- i szecioczonowe cykliczne
formy monosacharydw. Przez podobiestwo ich budowy furanu lub piranu nazywamy je odpowiednio
furanozami i piranozami.

Powstanie form cyklicznych, tj. hemiacetali i hemiketali powoduje wystpienie dodatkowego
asymetrycznego atomu wgla. Mwimy przez to o anomerach i : anomer wystpuje, gdy grupa
karboksylowa przy atomie wgla hemi znajduje si po przeciwnej stronie ni reszta przy ostatnim
atomie wgla tworzcym piercie, gdy za obie grupy znajduj si po tej samej stronie jest to anomer
. W roztworze ustala si stan rwnowagi pomidzy obiema formami, co nosi nazw mutarotacji.

Epimerami nazywamy czsteczki rnice si konfiguracj grup hydroksylowych przy atomach C2-C4.

Szereg D-aldoz:
aldehyd D-glicerynowy
D-treoza
D-liksoza
D-taloza
D-Gal

D-erytroza
D-arabinoza
D-ryboza
D-Man
D-Glc
D-altroza
D-alloza

D-ksyloza
D-idoza
D-guloza

Szereg D-ketoz:
dihydroksyaceton
D-erytruloza
D-ksyluloza
D-tagatoza
D-sorboza

D-fruktoza

D-rybuloza
D-psikoza
D-sedoheptuloza

Pochodne monosacharydw:

estry
 fosforany, np. PGAL, G-6-{P}
 siarczany (skadowe GAG)

deoksycukry = alditole, np. deoksyryboza, fukoza, rybitol

aminocukry, np. GlcNH2, GalNH2, ManNH2

kwasy ( laktony)
 aldonowe
 aldarowe
 alduronowe, np. GlcUA, IdUA, GulUA

-62-


glikozydy (brak mutarotacji)

 O-glikozydy (acetale)
 N-glikozydy
 S-glikozydy
b) disacharydy

posiadaj waciwoci redukujce, jeeli w budowie wizania O-glikozydowego nie bior udziau
jednoczenie oba aromatyczne atomy wgla
przedstawiciele:
maltoza: -D-Glc 14 -D-Glc
sacharoza: -D-Fru 21 -D-Glc
laktoza: -D-Gal 14 -D-Glc
trehaloza: -D-Glc 11 -D-Glu

c)

polisacharydy

homoglikany

skrobia glukazon, najwaniejsze rdo wglowodanw w pokarmie
 amylaza (15 20 %): -D-Glc 14
 amylopektyna (80 85 %): -D-Glc 14 i 16 (raz na 24 30 reszt)

glikogen zwierzca skrobia, polisacharyd zapasowy zwierzt
-D-Glc 14 i 16 (raz na 12 14 reszt bardziej rozgaziony ni skrobia)

inulina fruktazon, zoony z ok. 30 reszt Fru 12; uywana do bada klirensu nerkowego

dekstryny pprodukty hydrolizy skrobii

bonnik (celuloza) (-D-Glc 14) masowy skadnik poywienia, nie ulegajcy trawieniu

chityna (-D-GluNAc 14) skadnik pancerzy bezkrgowcw
heteroglikany

GAG (glikozoaminoglikany, mukopolisacharydy, luzowielocukry)
[GluNAc lub GalNAc + GlcUA lub IdUA]n
 kwas sialowy (SA) = kwas neuraminowy (NA) + X; np. N-Ac-Neu (NeuAc, NANA)
NA (C9) = ManNH2 (C6) + Pyr (C3)

glikany proteoglikanw: (GAGn + proteina)m + HA

glikany glikoprotein

glikany glikolipidw
2.

Trawienie wglowodanw i jego zaburzenia

Amylaza linowa (optimum 6,6-6,8, wymaga Cl-) rozkada skrobi i glikogen do maltozy i innych
oligosacharydw przez hydroliz wiza 14. Ulega unieczynnieniu w pH < 4, dlatego jest
nieaktywna w kwanej treci odka.
-amylaza trzustkowa (optimum 7,1) rozkada skrobi i glikogen do maltozy, maltotriozy, dekstryn
granicznych nierozgazionych oligosacharydw i niewielkiej iloci wolnej glukozy.
Sok jelitowy zawiera swoiste oligo- i disacharydazy:
maltaza -glukozydaza (optimum 5,8-6,2) odszczepia pojedyncze reszty cukrowe od sacharydw z
wizaniem (1,4), rozpoczynajc od koca nieredukujcego
kompleks sacharaza izomaltaza (optimum 5-7) po rozdzieleniu enzymy staj si aktywne,
hydrolizujc sacharoz i wizania (1,6) dekstryn
laktaza -glikozydaza (optimum 5,4-8,0) odszczepia galaktoz od laktozy, atakuje celobioz i inne
-glikany, druga domena katalityczna rozszczepia glikozyloceramidy
trehalaza katalizuje hydroliz trehalozy

Zaburzenia trawienia:

Niedobr laktazy jest przyczyn nietolerancji laktozy, sprowadzajcej si do nietolerancji mleka.
Wyrnia si niedobr dziedziczny (pierwotny spowodowany mutacj genu) oraz wtrny
towarzyszcy chorobom jelit, zabiegom operacyjnym na jamie brzusznej itp. Obecno w wietle jelita
nie rozoonej laktozy substancji czynnej osmotycznie powoduje biegunki osmotyczne. Z kolei jej
bakteryjna fermentacja dostarcza duej ilo produktw gazowych, dranicych jelito i przez to
wywoujcych wzdcia i ble brzucha.

Niedobr aktywnoci sacharazy i izomaltazy wywouje podobne zjawiska.

-63-


Disacharyduria to zaburzenie trawienia niektrych disacharydw, ktre w tej sytuacji wchaniane s w

formie nie rozoonej i w zwikszonej iloci wydalane s z moczem (np. 300 mg/d).

Wadliwe wchanianie monosacharydw dotyczy Gal i Glc (defekt SGLT-1) lub Fru i sorbitolu
3.

Wchanianie i transport wglowodanw

a)

transport aktywny i bierny, biaka transportujce

W wietle jelita aktywne s skupiska disacharydaz poczone z rbkiem szczoteczkowym komrek

nabonkowych. Produkty trawienia wglowodanw wchaniane s z jelita czczego do krenia
wrotnego w postaci monosacharydw, w tym gwnie pentoz i heksoz. Proces wchaniania odbywa si
przez dyfuzj prost oraz transport aktywny. Ten ostatni jest bardziej wybirczy i wymaga okrelonej
budowy transportowanej czsteczki: konfiguracji grupy hydroksylowej przy C2 jak w glukozie,
piercienia piranozowego oraz obecnoci przy C5 grupy metylowej lub jej pochodnej.
Transport glukozy i galaktozy odbywa si przez przenoniki zalena lub nie od Na+. Przenoniki
kotransportowe (SGLT-1) przenosz jednoczenie czsteczk glukozy i kation Na+, przez co
wspdziaaj z Na+/K+-ATPaz; transport ten mona wic zahamowa ouabain (inhibitor pompy Na+)
lub florazyn (inhibitor reabsorpcji nerkowej). Na komrce nabonkowej wystpuj ponadto
przenoniki niezalene od Na+ GLUT. Fruktoza wchania si wzgldnie wolno, biernie, przez
przenonik GLUT-5.

Charakterystyka transporterw glukozy:

przenonik
GLUT-1
GLUT-2
GLUT-3
GLUT-4
GLUT-5
SGLT-1

lokalizacja
mzg, nerki, jelito grube, oysko, erytrocyty
wtroba, komrki wysp, jelito cienkie, nerki
mzg, nerki, oysko
serce, minie, tkanka tuszczowa
jelito cienkie
jelito cienkie, nerka

b) zrnicowanie tkankowe transportu

-64-

rola
pobieranie glukozy
szybkie pobieranie / uwalnianie glukozy
pobieranie glukozy
pobieranie glukozy zal. od insuliny
wchanianie glukozy
aktywny transport zal. od Na+

c)

rola insuliny (patrz rwnie punkt IV-8-b)

mechanizm wydzielania insuliny:

Glc ATP zamknicie kanaw K+ zal. od ATP depolaryzacja bony otwarcie kanaw
Ca2+ zal. od potencjau napywa Ca2+ do komrki egzocytoza pcherzykw zawierajcych
insulin
dziaanie insuliny:
mobilizacja i przeniesienie na powierzchni bony przenonika GLUT-4 (minie, tkanka tuszczowa)
modyfikacja ekspresji genw enzymw (wtroba)
wpyw na regulacj insulinow:
zwizki endogenne: egzocytoz insuliny zwikszaj aa i WKT, za zmniejszaj aminy katecholowe
doustne leki p/cukrzycowe:
 poch. sulfonylomocznika (np. tolbutamid) oraz glinidy (np. repaglinid) przyczaj si w pobliu
kanaw K+ zal. od ATP i blokuj go, przez co zwikszaj egzocytoz insuliny
 glitazony (np. troglitazon) bezporednio modyfikuj transkrypcj biaek, w tym enzymatycznych,
podlegajcych kontroli insuliny

d) rola fosforylacji monosacharydw

Fosforylacja monosacharydw peni istotn rol w ich transporcie. Heksokinaza ma due powinowactwo
do heksoz (1 / KM = 20 1/mM), dlatego funkcjonuje jako transporter cukrw do tkanek; cechuje si ma
swoistoci. Glukokinaza z kolei ma du swoisto i mae powinowactwo (1 / KM = 0,1 1/mM), std bierze
udzia w regulacji stenia glukozy do krwi; wystpuje w wtrobie i trzustce. Dziki takiemu ukadowi po
posiku glukoza transportowana jest do wtroby i zuywajcych j tkanek, natomiast w stanie midzy posikami
wtroba oddaje glukoz do krwi, a tkanki obwodowe stale j zuywaj.
4.

Metabolizm glukozy

a)

glikoliza (szlak Embdena Meyerhoffa Parnasa = EMP)

lokalizacja komrkowa: cytozol; miejsca aktywne glikolitycznie skupione s w kompleksy majce

posta maych organelli komrkowych glikolizosomw; enzymy szlaku zaadsorbowane s na bonach
ER

znaczenie glikolizy:
podstawowa droga katabolizmu glukozy do AcCoA
gwny szlak metabolizmu pokarmowej fruktozy i galaktozy
moe zachodzi w warunkach beztlenowych, przez co dostarcza energii tkance miniowej nawet w
stanie niedotlenienia

stanowi jedyne rdo energii dla komrek pozbawionych moliwoci oddychania tlenowego
pozbawionych mitochondriw (np. erytrocyty)

przebieg glikolizy:
oglne rwnanie: Glc + 2 ADP + 2 Pi 2 L-mleczan + 2 H2O + 2 ATP

fosforylacja:

Glc + ATP heksokinaza, Mg2+ Glc-6-{P} + ADP

Reakcja ta traktowana jest za fizjologicznie nieodwracaln dziki uwalnianiu energii w postaci ciepa. Ma
miejsce allosteryczne hamowanie przez produkt.
Rodzaje heksokinazy:
 glukokinaza wtrobowa
 galaktokinaza wtrobowa
 fruktkinaza nie tylko wtrobowa
 mzgowa oddziauje z bon mitochondrialan

izomeryzacja aldoketozowa:
-D-Glc-6-{P} izomeraza fosfoheksozowa -D-Fru-6-{P}

-65-


fosforylacja:
D-Fru-6-{P} + ATP fosfofruktokinaza-1 (PFK-1) D-Fru-1,6-bis-{P} + ADP
Reakcja jest fizjologicznie nieodwracalna, ma ponadto due znaczenie w regulacji glikolizy.

rozszczepienie:
D-Fru-1,6-bis-{P} aldolaza D-aldehyd 3-{P}-glicerynowy (PGAL) + {P}-dihydroksyaceton
Aldolaza wystpuje w mzgu, wtrobie i miniach. Skada si z 4 podjednostek. Izoenzym A, obecny w
wikszoci tkanek, sabo przeprowadza reakcj Fru-1-{P} PGAL + {P}-dihydroksyaceton, za izoenzym B,
wystpujcy w wtrobie i nerce, przeprowadza obie reakcje z podobnym powinowactwem. Przy niedoborze
aldolazy wystpuje wrodzona nietolerancja Fru. Z kolei wzrost tej aktywnoci obserwuje si przy zawale serca,
w zapaleniu wtroby, przy dystrofiach.

izomeryzacja:
D-aldehyd 3-{P}-glicerynowy izomeraza fosfotriozowa {P}-dihydroksyaceton

utlenianie i fosforylacja:
D-aldehyd 3-{P}-glicerynowy + NAD+ + Pi dehydrogenza PGAL 1,3-bis-{P}-glicerynian + NADH + H+
Dehydrogenaza PGAL jest tetramerem, a kada podjednostka posiada 4 grupy SH, z czego jedna wchodzi w
skad centrum katalitycznego. Ten etap szlaku blokowany jest przez jodooctan.

fosforylacja substratowa
1,3-bis-{P}-glicerynian + ADP kinaza fosfoglicerynianowa, Mg2+ 3-{P}-glicerynian + ATP
W tej reakcji arsenian rozprzga procesy utleniania i fosforylacji nie powstaje ATP.

izomeryzacja katalizowana przez mutaz fosfoglicerynianow
3-{P}-glicerynian 2,3-bis-{P}-glicerynian 2-{P}-glicerynian

dehydratacja
2-{P}-glicerynian enolaza, Mg2+/Mn2+ {P}-enolopirogronian (PEP) + H2O
Reakcj t hamuje obecno fluorkw, dlatego dodaje si je do krwi pobieranej w celu oznaczenia poziomu
glukozy.

fosforylacja substratowa
PEP + ADP kinaza pirogronianowa, Mg2+ enolopirogronian + ATP
enolopirogronian spontaniczna izomeryzacja pirogronian (w formie ketonowej)
Reakcj t uwaa si za fizjologicznie nieodwracaln. Jest ona hamowana przez alanin. Kinaza pirogronianowa
wystpuje w kilku formach: R (erytrocyty), L (wtroba), M1 i M2 (mzg i minie).

redukcja (w warunkach beztlenowych)
pirogronian + NADH + H+ dehydrogenza mleczanowa (LDH) L-mleczan + NAD+
LDH posiada 5 izoenzymw, ktrych oznaczenie stosowano przy diagnostyce zawau serca (H4) oraz funkcji
wtroby.

bilans energetyczny:
 dehydrogenaza PGAL
 kinaza {P}-glicerynianowa
 kinaza pirogronianowa
 fosforylacja heksoz:

 LDH

warunki tlenowe: 8 ATP

warunki beztlenowe: 2 ATP

utlenianie 2 NADH
fosforylacja substratowa
fosforylacja substratowa
heksokinaza
PFK-1
2 NADH

3x2=6
1x2=2
1x2=2
1
1
3x2=6

regulacja:
 heksokinaza (-) Glc-6-{P} (produkt reakcji)
 PFK-1
(+) Fru-6-{P}, Fru-2,6-bis-{P}
(-) pH (prewencja kwasicy), ATP (znosi to AMP), cytrynian ( cykl Krebsa)
Fru-1,6-bis-{P} (produkt) ( (-) cAMP)

-66-

 kinaza pirogronianowa
(+)Fru-1,6-bis-{P}
(-) alanina, cAMP ( (+) glukagon)
dalsze moliwe losy pirogronianu:
transaminaza alanina cykl Glu-Ala
LDH mleczan cykl Cori
karboksylaza pirogronianowa szczawiooctan, jabczan cykl Krebsa
dehydrogenza pirogronianowa AcCoA cykl Krebsa / synteza kwasw tuszczowych
dekarboksylaza pirogronianowa aldehyd octowy dehydrogenaza alkoholowa etanol (bakterie)

W erytrocytach zachodzi alternatywny szlak glikolizy, rnicy si ominiciem reakcji kinazy

fosfoglicerynianowej, za wytworzona z 1,3-bis-{P}-glicerynianu energia ulega rozproszeniu. Pozwala
to na przebieg glikolizy nawet w warunkach minimalnego zapotrzebowania na ATP (wystpuje
minimalny zysk energetyczny w postaci 1 ATP). Ponadto syntetyzowany jest 2,3-bis-{P}-glicerynian
(BPG) allosteryczny regulator, przesuwajcy w prawo krzyw wysycenia hemoglobiny, co w efekcie
uatwia oddawanie tlenu do tkanek.
1,3-bis-{P}-glicerynian mutaza bisfosfoglicerynianowa 2,3-bis-{P}-glicerynian (BPG)
BPG fosfataza 2,3-bis-{P}-glicerynianowa 3-{P}-glicerynian + Pi

b) glukoneogeneza

Przez glukoneogenez rozumiemy wszystkie mechanizmy i szlaki metaboliczne odpowiedzialne za

przeksztacanie zwizkw niewglowodanowych w glukoz lub glikogen.

lokalizacja
Peen zestaw enzymw niezbdnych do glukoneogenezy zawieraj wtroba i nerki. Enzymy
zlokalizowane s w matriks mitochondrialnej (karboksylaza pirogronianowa), w cytozolu
(karboksykinaza PEP i Fru-1,6-bisfosfataza) oraz na bonach ER (Glc-6-fosfataza).

Znaczenie zaspokajanie zapotrzebowania organizmu na glukoz przy niedostatecznej poday

wglowodanw w diecie. Pomimo, i energetyczne potrzeby organizmu mog by zaspokajane przez
inne zwizki, dla niektrych przemian metabolicznych niezbdna jest glukoza (energia dla ukadu
nerwowego, erytrocytw, mini pracujcych w deficycie tlenowych, pokarm dla podu, glicerol dla
tkanki tuszczowej, galaktoza do syntezy mleka). Ponadto za porednictwem tego szlaku usuwane s z
krenia produkty metabolizmu innych tkanek (mleczan, glicerol, proponian).

przebieg

Glukoneogeneza obejmuje reakcje glikolizy, cyklu Krebsa oraz niektre reakcje specjalne. Przebieg
glikolizy nie moe zosta w prosty sposb odwrcony, dlatego w dodatkowych reakcjach omijane s jej
bariery termodynamiczne.

pirogronian PEP
 translokacja pirogronianu do mitochondrium
 karboksylacja:
pirogronian + CO2 + ATP karboksylaza pirogronianowa, biotyna (wit. H), Mg2+
szczawiooctan + ADP + Pi
 przeniesienie do cytozolu: wejcie w cykl Krebsa przeksztacenie w jabczan
translokacja powrt do szczawiooctanu
 dekarboksylacja:
szczawiooctan + GTP karboksykinaza PEP (PEPCK) PEP + GDP + CO2

Fru-1,6-bis-{P} Fru-6-{P}
Reakcja katalizowana jest przez swoist Fru-1,6-bisfosfataz. Jej obecno warunkuje, czy dana tkanka
zdolna jest do syntezy glikogenu z fosfokinaz; zdolno t posiadaj: wtroba, nerki i misie.

Glc-6-{P} Glc
Reakcja katalizowana jest przez swoist Glc-6-fosfataz, obecn w wtrobie i nerce, co pozwala tym
narzdom na oddawanie glukozy do krwi.

Glc-6-{P} glikogen
Reakcja ma odmienny przebieg i zwizana jest z utworzeniem UDP-Glc przez syntaz glikogenow.

-67-

bilans energetyczny:
 karboksylaza pirogronianowa
 PEPCK
 kinaza {P}-glicerynianowa
 dehydrogenaza PGAL

2 ATP
2 ATP
2 ATP
+ 6 ATP
6 ATP

2 NADH

wczenie glikogenu:
glicerol + ATP kinaza glicerolowa (wtroba, nerka) glicerolo-3-{P} + ADP
glicerolo-3-{P} + NAD+ dehydrogenaza glicerolo-3-{P} {P}-dihydroksyaceton + NADH + H+

metabolizm propionianu:
propionian + CoA + ATP syntetaza acylo-CoA, Mg2+ propionylo-CoA + AMP + PPi
propionylo-CoA + CO2 + H2O + ATP karboksylaza propionylo-CoA, wit. H
D-metylomalonylo-CoA + ADP + Pi
D-metylomalonylo-CoA racemaza metylomalonylo-CoA L-metylomalonylo-CoA
L-metylomalonylo-CoA mutaza metylomalonylo-CoA, wit. B12 sukcynylo-CoA
sukcynylo-CoA cykl Krebsa

regulacja glikolizy i glukoneogenezy

indukcja i represja syntezy enzymw

enzymy gliko- i lipolizy
enzymy glukoneogenezy

obfito glukozy
+
-

insulina
+
-

glukagon, GKS
+

kowalencyjna modyfikacja przez odwracaln fosforylacj

glukagon, A AC cAMP kinaza biakowa zal. od cAMP fosforylacja i inaktywacja kinazy Pyr

modyfikacje allosteryczne
 karboksylaza Pyr

 fosfofruktokinaza-1 (PFK-1)

-68-

c)

szlak pentozofosforanowy
(szlak Warburga Dickensa Horeckera = WDH; ang. pentose phosphate pathway = PPP)

lokalizacja
Enzymy szlaku stanowi skadnik cytozolu. Cykl przeprowadzany jest g. przez wtrob, nadnarcze,
tarczyc i gruczo piersiowy. W erytrocytach przetwarzane jest w ten sposb do 10 % glukozy, a
powstae rwnowaniki redukujce zuywane s do regeneracji GSH, zabezpieczajcego przed
skutkami stresu oksydacyjnego i hemoliz.

znaczenie
PPP jest alternatywn drog metabolizmu glukozy. Dostarcza NADPH do syntez redukcyjnych, np.
biosyntezy KT i steroidogenezy, oraz rybozy do syntezy nukleotydw i koenzymw.

porwnanie z glikoliz

akceptor H
CO2
ATP
rybozo-{P}

glikoliza
NAD+
produkt
-

PPP
NADP+
obecny
produkt

przebieg

oglne rwnanie: 3 Glc-6-{P} + 6 NADP+ 2 Glc-6-{P} + 3 PGAL + 3 CO2 + 6 NADPH + 6 H+

etap oksydacyjny wytwarzanie NADPH
Glc-6-{P} + NADP+ dehydrogenaza Glc-6-{P}, Mg2+/Ca2+ 6-{P}-glukonolakton + NADPH + H+
6-{P}-glukonolakton + H2O hydrolaza glukonolaktonowa, Mg2+/Mn2+/Ca2+ 6-{P}-glukonian
6-{P}-glukonian + NADP+ dehydrogenaza 6-{P}-glukonianowa 3-keto-6-{P}-glukonian + NADPH + H+
3-keto-6-{P}-glukonian rybulozo-5-{P} + CO2

etap nieoksydacyjny wytwarzanie prekursorw rybozy

d) niektre zaburzenie przemian glukozy

Kwasica mleczanowa wystpuje m. in. przy zatruciu As i Hg, niedoborze wit. B1, w dziedzicznym
niedoborze dehydrogenazy Pyr, cukrzycy typu II.

-69-

Anemia hemolityczna jest m. in. objawem dziedzicznego niedoboru aldolazy A i kinazy Pyr w
erytrocytach.
Deficyt aktywnoci PFK w miniach maa wydolno wysikowa.
Glukozuria = obecno glukozy w moczu w nastpstwie przekroczenia progu nerkowego dl tego
zwizaku.
Niedobr Fru-1,6-bisfosfatazy zablokowanie glukoneogenezy nagromadzenie mleczanu
kwasica mleczanowa i hipoglikemia.
Hipoglikemia moe by efektem upoledzenia utleniania KT, przedawkowania lekw
p/cukrzycowych (insulina lub leki doustne), wystpowa w ciy i u noworodkw.
Fawizm choroba spowodowana niedoborem aktywnoci dehydrogenazy Glc-6-{P}, co powoduje
zahamowanie PPP deficyt GSH w erytrocytach oporno hemolityczna napadowa hemoliza
po spoyciu zwizkw utleniajcych (kwas acetylosalicylowy, sulfonamidy, primarchina, ziarna bobu
(ac. vicia fava std nazwa)).
Dziedziczna samoistna pentozuria niedobr aktywnoci enzymu redukujcego ksyluloz w ksilitol
obecno w moczu znacznych iloci ksylulozy.

5.

Metabolizm glikogenu

a)

synteza glikogenu = glikogenogeneza (g. minie i wtroba)

Glc heksokinaza / glukokinaza Glc-6-{P}
Glc-6-{P} fosfoglukomutaza, Mg2+ Glc-1,6-bis-{P} fosfoglukomutaza, Mg2+ Glc-1-{P}
Glc-1-{P} + UTP pirofosforylaza UDP-Glc UDP + PPi
PPi + H2O nieorganiczna pirofosfataza 2 {P}
UDP-Glc + (C6)n syntaza glikogenowa UDP + (C6)n+1

Ostatnia reakcja moe jedynie docza glukoz do ju istniejcego acucha, dlatego do

zapocztkowania syntezy potrzebny jest primer biako glikogenina posiadajce przyczone do Tyr
4 reszty glukozowe.
Enzym rozgaziajcy posiada aktywno amylo-[14][16]-transglukozydazy: gdy acuch staje
si zbyt dugi, enzym ten odcina jego cz, tworzc ze boczne odgazienie.
Wraz ze zwikszaniem liczby nieredukujcych reszt kocowych zwiksza si w czsetczce glikogenu
cakowita liczba miejsc zdolnych do reakcji, umoliwiajc przyspieszenie zarwno glikogenogenezy,
jak i glikogenolizy.

b) fosforoliza glikogenu = glikogenoliza

Glikogenoliza nie jest prostym odwrceniem glikogenogenezy, lecz stanowi zupenie inny szlak
przemian.
(C6)n + {P} fosforylaza (C6)n-1 + Glc-1-{P}

Enzym odgaziajcy posiada podwjn aktywno:

[14][14]-transferazy glukonowej: przenosi trjsacharydow jednostk z bocznej gazi na
acuch prosty i odsania wizanie [16],

amylo-[16]-glukozydazy: odcina reszt glukozy odgazionej, w wyniku czego w procesie rozkadu
glikogenu powstaje niewielka ilo wolnej glukozy.
Glc-1-{P} fosfoglukomutaza, Mg2+ Glc-6-{P}
Glc-6-{P} + H2O Glc-6-fosfataza Glc + {P}

Glukozo-6-fosfataza wystpuje jedynie w wtrobie i w nerce, umoliwiajc tym narzdom eksport

wolnej glukozy z komrek do krwi.

-70-

c)

integracja regulacji glikogenogenezy i glikogenolizy

Regulacja metabolizmu glikogenu jest efektywna dziki rwnowadze midzy aktywnociami syntazy
glikogenowej i fosforylazy.
Fosforylaza glikogenu wystpuje w formie (a) ufosforylowanej oraz w formie (b) zdefosforylowanej.
Fosforylaza miniowa jest dimerem, zawiera PLP; forma (a) jest zawsze aktywna, za forma (b)
jedynie w obecnoci AMP, powstajcego podczas wysiku. Aktywacji skurczu minia i glikogenolizy
zapocztkowywana jest przez to samo biako wice Ca2+, zapewniajc synchronizacj tych procesw.
Fosforylaza wtrobowa jest tetramerem, forma (a) jest aktywna, zas forma (b) nieaktywna.
Kinaza fosforylazy skada si z 4 rodzajw podjednostek w stosunku stechiometrycznym ()4:
podjednostki i posiadaj reszty Ser, ktre mog by odwracalnie fosforylowane przez kinaz
biakow zal. od cAMP,
podjednostka zawiera miejsce katalityczne,
podjednostka wie 4 Ca2+, jest identyczna z kalmodulin i podobna do podjednostki C troponiny
(TpC)
Syntaza glikogenowa skada si z 4 podjednostek, z ktrych kada zawiera 7 reszt Ser odpowiadajcych
7 miejscom odwracalnej fosforylacji, w czym bierze udzia co najmniej 6 kinaz biakowych: 2 zal. od
Ca2+/kalmoduliny, kinaza fosforylazy, kinaza biakowa zal. od cAMP oraz kinaza-3, 4 i 5 syntazy
glikogenowej (GSK).
Zarwno kinaza fosforylazy, jak i syntaza glikogenowa, mog by odwracalnie fosforylowane w wicej
ni jednym miejscu przez odrbne kinazy. Te wtrne fosforylacje modyfikuj wraliwo pierwotnych
miejsc do odwracaln fosforylacj. Taka wielopunktowa regulacja pozwala insulinie przez wzrost Glc6-{P} wywiera skutki przeciwne do cAMP.

d) glikogenozy choroby spichrzania glikogenu

numer
I
II

nazwa
ch. von Gierkego
ch. Pompego

III
IV
V
VI
VII
VIII

ch. Forbesa / Cori / dekstrynoza graniczna

ch. Andersena / amylopektynoza
syndrom McArdlea
ch. Hersa
ch. Tauri

-71-

enzym z deficytem aktywnoci

Glc-6-fosfataza
lizosomalna [14] i [16]
glukozydaza (kwana maltaza)
enzym odgaziajcy
enzym rozgaziajcy
fosforylaza miniowa
fosforylaza wtrobowa
PFK w miniach i erytrocytach
kinaza fosforylazy w wtrobie

6.

Inne szlaki metabolizmu monosacharydw

a)

szlak kwasu uronowego alternatywny szlak utleniania glukozy, nie prowadzcy do powstania ATP
(u czowieka synteza askorbinianu nie zachodzi z powodu braku odp. aktywnoci enzymatycznej)

-72-

b) metabolizm fruktozy

poda fruktozy
synteza i estryfikacja KT, wydzielanie VLDL hipertriacyloglicerolemia, chipercholesterolemia
LDL dziaanie aterogenne
ATP katabolizm purynowy synteza kwasu moczowego hiperurykemia urykozuria
zaburzenia przemiany fruktozy:

aktywno fruktokinazy samoistna fruktozuria

aktywno aldolazy B dziedziczna nietolerancja fruktozy

aktywno Fru-1,6-bisfosfatazy hipoglikemia

cukrzyca hiperglikemia szlak sorbitolowy zama cukrzycowa, neuropatia
c)

metabolizm galaktozy

poda galaktozy reduktaza aldozowa galaktitol zama

przyczyny galaktozemii: aktywno galaktokinazy, 4-epimerazy lub urydylilotransferazy ( zab.
metabolizmu {P} w wtrobie zab. funcki wtroby i mzgu)

-73-

7.

Metabolizm heteroglikanw

a)

aminocukry heksozoaminy

Prekursorem do syntezy wszystkich aminocukrw jest glukoza. Aminocukry s skadnikami

glikoprotein, GAG i glikosfingolipidw gangliozydw. Najpowszechniej spotykanymi
przedstawicielami s: glukozoamina (GlcNH2), galaktozoamina (GalNH2), mannozoamina (ManNH2)
oraz kwasu sialowe (SA) g. kwas neuraminowy (Neu). Aminocukry wystpuj w formie Nacetylowej (N-Ac-X), a donorem wystpujcej w tych poczeniach grupy N-acetylowej jest AcCoA.

b) glikoproteiny

Glikoproteiny (GP) to biaka posiadajce acuchy oligosacharydowe przyczone kowalencyjnie do

rdzenia polipeptydowego.
Mog one peni nastpujce funkcje: strukturalne (kolagen), polizgowe (mucyny), transportujce
(transferryna, ceruloplazmina), immunologiczne (immunoglobuliny), hormonalne (TSH, hCG),
enzymatyczne (fosfataza alkaliczna), rola w interakcjach midzykomrkowych.
Rola i znaczenie acuchw oligosacharydowych GP:
modulacja waciwoci fizykochemicznych, np. due acuchy cukrowe w N-GP zwikszaj ich
rozpuszczalno w wodzie,
ochrona przed rozkadem (proteoliz) lub umoliwienie obrbki proteolitycznej,
nadawanie aktywnoci biologicznej,
okrelenie docelowego miejsca transportu w obrbie komrki, np. sygna Man-6-{P} powoduje
skierowanie biaek do lizosomw,
determinacja okresu ptrwania biaka (T1/2) w krwiobiegu na powierzchni hepatocytw obecne s
receptory dla asialo-GP (z odsonit reszt Gal), ktre s usuwane z krenia
udzia w procesach wzrostu i rnicowania (w tym rwnie lokalizacja przerzutw nowotworowych)
Skadnikami oligosacharydowych fragmentw GP s: Glc, GlcNH2, Gal, GalNAc, Man, Fuc, Xyl,
NeuAc.
Wbudowanie sacharydw do GP poprzedzone jest aktywacj prekursorw:
Glc-1-{P} + UTP pirofosforylaza UDP-Glc UDP-Glc + PPi
UDP-Glc epimeraza UDP-Glc UDP-Gal
UDP-Gal + biako galaktozylotransferaza biako-Gal + UDP
UDP nukleotydodifosfataza UMP + Pi
antyport z/do GERL: UDP-Gal / UMP

-74-

 Klasyfikacja GP:

O-GP:
 mucyny: GalNAc-Ser/Thr
 proteoglikany: Gal-Gal-Xyl-Ser
 kolageny: Gal-Hyl

N-GP (GlcNAc-Asp/Glu):
 kompleksowe (+ Fuc, + SA)
 wysokomannozowe
 hybrydowe

zakotwiczone przez GPI
Mucyny wystpuj w wydzielinach luzowych. Dzieli si je na sekrecyjne i leukocytarne. Obecno
NeuAc oraz grup siarczanowych nadaje im adunek ujemny i zwizan z tym lepko, z kolei
rozbudowana struktura powoduje elastyczno. Budow ich mona schematycznie przedstawi w
postaci: N-C-PTS-C-N, gdzie PTS oznacza sekwencje tandemowe. Mucyny speniaj funkcje ochronne
w stosunku do komrek, s odpowiedzialne za zachodzce midzy nimi oddziaywania oraz
maskowanie ich antygenw powierzchniowych.
Proces O-glikozylacji:

bierze w niej udzia zesp glikozylotransferaz glikoproteinowych zwizanych z bonami, dziaajcych
w okrelanej kolejnoci, wykazujcych swoisto katalityczn wzgldem okrelonego typu wizania

odpowiednie enzymy znajduj si w aparacie Golgiego

substratem do reakcji jest bezporednio odpowiedni sacharyd

proces zachodzi posttranslacyjnie i dotyczy reszt Ser i Thr

nie wystpuje {P}-{P}-dolichol ani glikozydazy (por. dalej)
Proces N-glikozylacji:

Istotny jest w nim dugoacuchowy (C100) alkohol dolichol, ulegajcy wpierw fosforylacji:
dolichol + ATP kinaza dolicholowa dolicholo-{P} + ADP

Nastpnie z pochodnych nukleotydowych i dolicholowych doczane s do monosacharydy (w liczbie
po 7 z obydwu rodzajw pochodnych) a do wytworzenia struktury:
dolichol-{P}-{P}-GlcNAc2Man3Man6Glc3.

W kolejnym etapie nastpuje kotranslacyjne (rwnolege z translacj mRNA na biako) przeniesienie
powstaego wczeniej oligosacharydu z dolicholu na biako, katalizowane przez transferaz
oligosacharydowo biakow (proces hamowany jest przez tunikamycyn). Oligosacharyd przyczony
zostaje do specyficznej sekwencji Ans-X-Ser/Thr, gdzie X = Pro, Asp lub Glu.

Nastpnie podstawowa sekwencja reszt sacharydowych w przyczonej do biaka strukturze ulega
dalszym modyfikacjom przez enzymy: -glukozydaz I i II, mannozydaz 1, 2 oraz I i II aparatu
Golgiego, transferaz GlcNac-{P} I i II, fukozotransferaz, galaktozotransferaz i sialotransferaz.
Jeeli zachodzi wycznie odcinanie istniejcych podjednostek sacharydowych, wwczas powstaj NGP wysokomannozowe, jeeli za dodatkowo doczane s podjednostki syntetyzowane s N-GP
kompleksowe i hybrydowe.
Glipiacja
Istot glipiacji jest wyposaenie biaka w tzw. kotwic GPI (glikozylofosfatydyloinozytolow) o
budowie: biako-etanoloamina-{P}-Man3-GlcNH2-fosfatydyloinozytol, za pomoc ktrej moe ono
utrzymywa czno z bon komrkow. Zyskuje przez to wiksz ruchomo w bonie oraz
moliwo penienia roli w procesie przekazywania sygnaw. Glipiacja zachodzi posttranslacyjnie.
Doczenie kotwicy GPI wie si z odciciem z C-koca biaka grupy hydrofobowej oraz reakcj z
grup karboksylow. Rozkadu GPI dokonuje fosfolipaza C (PLC). Do biaek wyposaonych w kotwic
GPI zaliczamy m. in.: acetylocholinoesteraz (AChE) oraz izoenzym jelitowy i oyskowy fosfatazy
zasadowej (ALP). Defekt kotwicy GPI w obrbie krwinek czerwonych jest przyczyn nocnej
napadowej hemoglobinurii.
c)

proteoglikany

Proteoglikany to grupa biaek zoonych, zawierajcych kowalencyjnie przyczone GAG

(glikozoaminoglikany), ktre same z kolei mog by niekowalencyjnie przyczone do HA.
Przykady proteoglikanw: syndekan, -glikan, serglikan, prelekan, agrekan, wesikan, dekorin,
biglikan, fibromodulina.
Mechanizm syntezy proteoglikanw:

przyczenie GAG do rdzenia biakowego, zsyntetyzowanego w RER,

wyduenie acucha katalizowane przez odpowiednie glikozylotransferazy substratami s
nukleotydowe pochodne sacharydw,

-75-


zakoczenie wyduania acucha odbywa si przez siarczanowanie reszt cukrowych bd przeroniecie

acucha poza stref glikozylacji,

ostateczne modyfikacje polegaj na siarczanowaniu przez sulfotransferazy (donorem {S} jest PAPS
fosfoadenylylosiarczan) oraz epimeryzacji (GlcUA IdUA)
Wystpowanie GAG w organizmie:

kwas hialuronowy (HA) pyn stawowy, ciao szkliste oka, tkanka czna luna

siarczan chondroityny A i B (CS) chrzstki, koci, rogwka

siarczan keratanu 1 (KS1) rogwka

siarczan keratanu 2 (KS2) tkanka czna luna

heparyna (H) ziarnistoci mastocytw, wtroba, puca, serce

siarczan heparanu (HS) fibroblasty skry, ciana aorty

siarczan dermatanu (DS) wystpuje powszechnie
Funkcje GAG w organizmie:

skadniki strukturalne macierzy pozakomrkowej (ECM),

oddziaywanie z biakami macierzy,

wizanie kationw,

ksztatowanie napicia tkanek,

uatwianie migracji komrek (HA),

sprysto chrzstki (HA, CS),

przejrzysto rogwki (KS1, DS),

funkcja antykoagulacyjna (H) g. egzogenna,

receptory interakcji midzykomrkowych (HS),

selektywno filtracji kbuszkowej (HS),

skadniki pcherzykw (HS)
d) Mukopolisacharydozy (MPS) s to wrodzone zaburzenia metaboliczne zwizane z defektami hydrolaz
lizosomalnych katabolizujcych GAG (endo- i egzoglikozydaz, sulfataz itd.). Spowodowane s
mutacjami genw kodujcych enzymy uczestniczce w rozkadzie okrelonych GAG. Niedobr
hydrolaz powoduje spichrzanie ich substratw w rnych tkankach, m. in.: wtroba, ledzona, koci,
skra, OUN. Skutkuje to powikszeniem narzdw, zaburzeniami wzrostu, znieksztaceniami twarzy
oraz upoledzeniem umysowym. Najczciej wystpujce mukopolisacharydozy to zespoy: Hurler
Scheiego, Huntera, Sanfilippo A D, Morquio A B, Monteaux Lamy, Slyego.
8.

Regulacja przemiany wglowodanw

a)

zrnicowanie tkankowe przemiany wglowodanowej i integracyjna rola wtroby

Poszczeglne narzdy organizmu rni si zarwno sposobem pobierania cukrw (ich przenonikami),
jak i zestawem enzymw biorcych udzia w ich metabolizmie oraz wraliwoci na bodce
metaboliczne i hormonalne, regulujce przemian wglowodanow.
Dla mzgu jedynym rdem energii jest glukoza, a jej niedostatek, np. w wyniku zatrzymania akcji
serca, powoduje zmiany w obrbie kory mzgowej ju po kilku minutach.
W komrkach miniowych (miocytach) zachodzi glikoliza, mogca dostarcza energii nawet pod
nieobecno tlenu i zaciga dug tlenowy. Powstay mleczan wydalany jest do krwi, wchodzc
nastpnie w cykl Corich. Cz mleczanu, jak rwnie glukoza pobierana z krwi, przeksztacane s w
glikogen, ktry moe ulega fosforolizie. Nie wystpuje moliwo oddawania glukozy do krwi.
Produktem przemian (po transaminacji szczawiooctanu) moe by alanina, usuwana do krwi i zasilajca
cykl glukozowo alaninowy.
Tkanka tuszczowa (adipocyty) pobiera glukoz z krwi i przeksztaca j w 3-{P}-glicerynian i dalej w
glicerol, wykorzystywany do syntezy TAG. Po lipolizie glicerol usuwany jest do krwi, po czym
wtroba regeneruje go w szlaku glukoneogenezy.
W krwinkach czerwonych (erytrocytach) nie wystpuj mitochondria, dlatego glukoza jest jedynym
rdem energii. Ma tu miejsce modyfikacja glikolizy z powstaniem BPG, allosterycznego modyfikaora
uwalniajcego tlen z oksyhemoglobiny. Ok. 10 % glukozy zuywana jest w oksydacyjnym etapie PPP
w celu regeneracji zredukowanej formy glutationu (GSH).
Nerka pod wzgldem zestawu enzymw podobna jest do wtroby. Ma moliwo przeprowadzenia
glukoneogenezy, glikogenolizy cznie z oddawaniem glukoz do krwi oraz fosforylacj i dalsze
przemiany frukozy.
W gruczole sutkowym w okresie laktacji nastpuje przeksztacanie glukozy w galaktoz oraz synteza
laktozy z obu powyszych monosacharydw.

-76-

Tkanki przeprowadzajce syntezy redukcyjne zuywaj duo glukozy na pierwszy, a tkanki

intensywnie dzielce si na drugi etap PPP.
Wtroba peni nadrzdn rol, koordynujc metabolizm wglowodanw w caym organizmie. Dochodzi
tu do regeneracji glukozy z produktw przemiany innych tkanek, tj.: mini, erytrocytw, czy tkanki
tuszczowej, a wic: mleczanu, glicerolu, alaniny i propionianu. Zachodzi PPP. Stenie glukozy we
krwi w okresie midzy posikami regulowane jest dziki glikogenogenezie i glikogenolizie z
moliwoci oddawania glukozy do krwi. Przeprowadzana jest izomeryzacja fruktozy do glukozy.
Dziaa szlak kwasu uronowego, dostarczajc tego substratu do syntezy proteoglikanw. Z
glukuronianem sprzgane s steroidy, bilirubina, leki i ich metabolity (np. kwas acetylosalicylowy), co
uatwia ich wydalenie z moczem (funkcja detoksykacyjna). Granulocyty cznotkankowego zrbu
wtroby produkuj GAG heparyn, bdc naturalnym antykoagulantem. Wtroba jest zatem miejscem
zbierajcym wszystkie szlaki metabolizmu wglowodanw.

b) kontrola stenie glukozy we krwi i hormonalna regulacja metabolizmu wglowodanw

Glukoza w organizmie jest produktem i substratem wielu reakcji. Pojawia si w wyniku spoywania
pokarmw oraz przeksztaceni dwojakiego rodzaju zwizkw recyclingowych (mleczan i alanina)
oraz nierecyclingowych (aa, propionian i glicerol). Zuywana jest przez rne tkanki do rnych celw.
Regulacja stenie glukozy odbywa si ju na etapie jej wchaniania. Powszechna w komrkach
heksokinaza jest allosterycznie modyfikowana przez glukozo-6-{P}, ma wic miejsce pewna
autoregulacja. W wtrobie i trzustce obecna jest niewraliwa na glukozo-6-{P} glukokinaza oraz
dwukierunkowy transporter GLUT-2.
W komrkach B () trzustki napyw glukozy powoduje zwikszenie stenia ATP, ktre blokuje kanay
K+. W podobny sposb dziaaj doustne leki p/cukrzycowe poch. sulfonylomocznika (m. in.
tolbutamid i gliburyd). Powoduje to dalej depolaryzacj i otwarcie napiciowo-zalenych kanaw Ca2+,
co powoduje egzocytoz do krwi pcherzykw zawierajcych insulin. Dodatnio na jej wydzielanie
wpywaj KT i aa, ujemnie za aminy katecholowe. Insulina dociera do swojego receptora o
stechiometrii 22. Podjednostka bezporednio wie insulin dziki obecnoci domeny bogatej w
Cys. Podjednostka ulokowana jest transbonowo jej cz zewntrzna czy si z podjednostk
przez mostek dwusiarczkowy, cz cytozolowa za wykazuje aktywno kinazy tyrozynowej i
waciwoci autofosforylujce. Przyczenie insuliny do receptora indukuje w nim zmiany
konformacyjne. Receptory grupuj si i internalizuj w pcherzyki klatrynowe, skd mog by
recyclingowane do cytoplazmy. Fosforylacja wasnych i obcych reszt tyrozynowych stanowi podstaw
wewntrzkomrkowego przekanictwa sygnau. Substrat IRS2 daje IRS2-Y-P i aktywuje kinaz PI3.
Ta za porednio powoduje szereg efektw:

translokacj do bony transporterw GLUT-4 oraz receptorw wasnych i IGF-2,

zmian aktywnoci genw: PEPCK, IGFBP, glukagonu, hekso- i glukokinazy oraz kinazy
pirogroninowej,

zmian aktywnoci enzymw przemiany: cAMP, glukozy, glikogenu (podwjnie), lipidw i czsteczek
sygnaowych.
Z kolei IRS IRS-Y-P a Shc Shc-Y-P wpywaj na mobilizacj wzrostu komrek i syntezy DNA.
Insulina wpywa na rozwj organizmu, a jej brak powoduje leprechaunizmu (krasnoludkowatoci). W
ten sposb dochodzi do zmniejszenia poziomu glukozy we krwi (efekt hipoglikemizujcy).
Spadek poziomu glukozy w osoczu powoduje z kolei uwalnianie glukagonu przez komrki A () wysp
trzustkowych, ktry indukuje fosforylaz wtrobow, powoduj glikogenoliz i uwalnianie glukozy do
krwi. W przeciwiestwie do glukagonu, aminy katechlowe wpywaj zarwno na fosforlaz miniow,
jak i wtrobow, przez co umoliwiaj miniom efektywniejsz prac. Pomaga to rwnie w
wytonej pracy umysowej, gdy ukad nerwowy jest wwczas lepie zaopatrzony w glukoz.
Uwalniany przy skurczu minia wap dodatkowo i podwjnie mobilizuje glikogenoliz.
Efekt hiperglikemizujcy wywieraj rwnie glikokortykoidy przez mobilizacj glukoneogenezy i
przysparzanie dla niej substratw, a take hormony przedniego pata przysadki (GH, ACTH),
demobilizujce przenonik GLUT-4.

-77-

ROZDIZA V LIPIDY
1.

Budowa chemiczna, podzia i rola tuszczw prostych i zoonych

a) funkcje tuszczw:

materia energetyczny

tkanka tuszczowa jest izolatorem termicznym oraz mechanicznie ochrania delikatne narzdy przed
uszkodzeniem

izolacja elektryczna wok aksonw mielinowych

skadniki bon biologicznych

rozpuszczalniki witamin lipofilnych (A, D, E, K, F) oraz EFA

prekursory hormonw (steroidy), czsteczek aktywnych biologicznie i midzykomrkowych
przekanikw informacji (eikozanoidy)
b) podzia lipidw:

proste (KT + alkohol)
 tuszcze waciwe (KT + glicerol) ... oleje pynne
 woski (KT + dugoacuchowy alkohol alifatyczny)

zoone (KT + alkohol + X)
 fosfolipidy (KT + alkohol + {P} + zasada azotowa)
 glicerofosfolipidy
 sfingofosfolipidy
 glikolipidy = glikosfingolipidy (KT + glicerol + sacharyd)
 inne
 sulfolipidy
 aminolipidy

prekursory i poch. lipidw: KT, glicerol, steroidy, alkohole, aldehydy tuszczowe, ciaa ketonowe,
wglowodory, witaminy lipofilne, hormony
lipidy obojtne = glicerydy oraz cholesterol wolny i jego estry
c) kwasy tuszczowe (KT, ang. fatty acids FA)

KT dzielimy oglnie na nasycone i nienasycone; s one nierozgazione i posiadaj zazwyczaj parzyst
liczb atomw wgla

kwasy nasycone w niszych temperaturach przyjmuj form zygzaka, za w wyszych dochodzi do
rotacji wok wiza podwjnych dlatego bony biologiczne staj si ciesze ze wzrostem
temperatury

w kwasach nienasyconych wizania podwjne dodawane s midzy istniejcym wizaniem podwjnym
a karboksylowym atomem wgla, dlatego wyodrbni mona rodziny 9, 6 i 3; naturalne kwasy
nienasycone wystpuj zazwyczaj w konfiguracji cis (ksztat litery L o rozwarciu 120o)
n
3
2
1
CH3 ... CH2 CH2 COOH

oznaczenie pooenia wizania podwjnego: 18:1,9; 9 18:1; 9 C18:1; n-9, 18:1

kwasy o konfiguracji trans wystpuj w margarynie, wytwarzanej przez utwardzanie tuszczw
rolinnych oraz w tuszczach przeuwaczy

w wielonienasyconych KT zwiksza si ilo moliwych konfiguracji, np. C20:4 forma supa lub
litery U

temperatura topnienia KT wzrasta wraz z dugoci acucha, za maleje ze wzrostem nienasycenia
czsteczki; regulacja Tt i zwizanego z tym skadu KT zachodzi zalenie od funkcji lipidy zapasowe
s nasycone, skadniki bon ju bardziej pynne, najbardziej za lipidy tkanek naraonych na chd
d)

triglicerydy (TG) = triacyloglicerole (TAG)

TAG s gwn form zapasow KT
przyczone do glicerolu KT zazwyczaj rni si od siebie
z trjwymiarowego punktu widzenia atomy C1 i C3 glicerolu rni si midzy sob i s odmiennie
rozpoznawane przez enzymy

w syntezie i hydrolizie TAG bior udzia monoacyloglicerole (MAG) i diacyloglicerole (DAG)

-78-

e) fosfolipidy

gwnym zwizkiem porednim syntezy TAG i fosfoglicerydw jest kwas fosfatydowy (KF: glicerol +
KT1 + KT2 + {P}); w pozycji sn-1 znajduje si zazwyczaj rodnik nasycony, za w sn-2 rodnik
nienasycony

fosfoglicerydy wystpujce w organizmie ludzkim:
 fosfatydyloglicerol (KF + glicerol)
 bisfosfatydyloglicerol = kardiolipina (KF + glicerol + KF) syntetyzowany w mitochondriach z
fosfatydyloglicerolu, skadnik wewntrznej bony mitochondrialnej, odpowiedzialny w duym stopniu
za jej nieprzepuszczalno dla jonw
 fosfatydyloetanoloamina = kefalina (KF + etanoloamina)
 fosfatydylocholina = lecytyna (KF + cholina) istotny skadnik bon biologicznych, penicy rol w
przewodnictwie nerwowym; ponadto stanowi zapas grup metylowych oraz rdo rodnikw acylowych
do estryfikacji cholesterolu; dipalmitoilolecytyna jest skadnikiem surfaktantu pucnego, ktrego
niedobr manifestuje si zespoem bon szklistych
 fosfatydyloseryna (KF + Ser), fosfatydylotreonina (KF + Thr)
 fosfatydyloinozytol (PI) (KF + mio-inozytol) + 2{P} fosfatydyloinozytolo-4,5-bis{P} (PIP2) rola
w wewntrzkomrkowym szlaku przekazywania sygnaw

lizofosfolipidy (np. lizolecytyna) zawieraj tylko jeden acyl, drugie miejsce pozostaje wolne

plazmalogeny stanowi 10% fosfolipdw mzgu i mini, posiadaj przy C1 wizanie eterowe oraz
nienasycony alkohol (np. kwas plazmenowy + etanoloamina plazmalogen etanoloaminowy =
plazmenyloetanoloamina)

sfingomieliny (ceramid + {P} + cholina; ceramid = sfingozyna + KT poczone wizaniem amidowym)
f)

glikolipidy
tworz one sacharydy powierzchni komrki (glikokaliks)
glikosfingolipidy = ceramid + fragment cukrowy
cerebrozydy
 glukozyloceramid tkanki pozanerwowe
 galaktozylocerebrozyd w mzgu i tkance nerwowej
 sulfogalaktozylocerebrozyd (sulfatyd) skadnik mieliny

globozydy = ceramid + aminocukier

gangliozydy s pochodnymi glukozyloceramidu zawierajcymi kwas sialowy (SA; g. N-Acneuraminowy = NANA); wystpuj g. w tkance nerwowej, penic m. in. funkcje receptorowe
 GM3: Cer-Glc-Gal-NeuAc
 GM1: Cer-Glc-Gal(-NeuAc)-GalNAc-Gal receptor toksyny cholery w jelicie cienkim
g) steroidy

budowa steroidw opiera si na szkielecie wglowym cyklopentanoperhydrofenantrenu:

piercienie cykloheksanowe wystpuj w formie krzesowej

wzajemne uoenie piercieni: A-B cis/trans; B-C trans; C-D trans (w wyj. glikozydw
nasercowych)
h) poliprenoidy skadaj si z jednostek izoprenowych (-CH=C(-CH3)-CH=CH-)
np.: koenzym Q (ubichonon), dolichol, witaminy A, E, K, -karoten, kamfora, kauczuk
2.

Trawienie i wchanianie lipidw

Lipaza jzykowa (optimum 4 4,5) wytwarzana jest przez gruczoy Ebnera na grzbiecie jzyka (u
czowieka enzym ten nie jest a tak istotny)
W odku panuj odpowiednie warunki do hydrolizy lipidw temperatura powoduje ich upynnienie,
ruchy perystaltyczne wspomagaj proces tworzenia emulsji tuszczowych, lipaza odkowa (optimum
4 4,5) wraz ze linowa trawi TAG do 1,2-DAG i KT. Optymalne pH dla lipaz wynosi 3 6. Chtniej
odszczepiane s KT krtsze i nienasycone, dlatego lipidy mleka s najlepszym substratem. KT krtko- i

-79-

rednioacuchowe wchaniane s przez cian odka do . wrotnej, za KT dugoacuchowe

rozpuszczaj si w kroplach tuszczowych i wdruj do dwunastnicy.
Wtroba produkuje , ktra zagszczana jest w pcherzyku ciowym. Skada si z wody (86-97%)
i rozpuszczonych w niej skadnikw staych: kwasw ciowych (37%), mucyny i barwnikw (21%),
soli nieorganicznych (33%), KT (7%) i cholesterolu (2%). powoduje emulgacj lipidw i pokrycie
nimi czstek pokarmu, zobojtnienie treci odkowej, wydalanie cholesterolu, kwasw ciowych i
barwnikw ciowych, a take lekw, toksyn i metali cikich (Cu, Zn, Hg).
Wraz z ci do dwunastnicy wydalany jest sok trzustkowy zawierajcy lipaz trzustkow
(optimum 8); trypsyna usuwa N-kocowy pentapeptyd (enterostatyn) z prolipazy, dajc aktywn
lipaz, hamowan pocztkowo przez sole kwasw ciowych. Kolipaza czy si z lipaz i faz
graniczn TAG pokrytych przez sole po zakotwiczeniu lipazy kolipaza znosi efekt inhibicji soli.
Lipaza odcza KT z pozycji sn-1 i sn-2, a g. produktami kocowymi trawienia s 2-MAG, ktre tylko
w 20% s izomeryzowane i rozkadane.
Esteraza cholesterolowa aktywowana solami kwasw ciowych rozkada estry cholesterolu, ktry
wchaniany jest w formie wolnej.
Trzustkowa fosfolipaza A2 (PLA2) aktywowana trypsyn i Ca2+ przeksztaca glicerofosfolipidy w
lizofosfolipidy detergenty wspomagajce emulgacj i trawienie tuszczw.
W jelicie fosfataza (optimum 8,6) odszczepia {P} z glicerofosforanw, za zesp fosfolipaz (A1, A2, B,
C, D) rozkada glicerolofosfolipidy na poszczeglne skadowe.
KT, 2-MAG i niewielkie iloci 1-MAG dyfunduj z fazy olejowej zawiesiny tuszczowej do miceli
mieszanych i liposomw, ktre z kolei osigaj rbek szczoteczkowy luzwki i ulegaj wchoniciu do
enterocytw. W cianie jelita 1-MAG ulegaj dalszej hydrolizie. 2-MAG wchodz w szlak
monoacyloglicerolowy i s przeksztacane do TAG (resynteza) przy udziale syntetazy acylo-CoA. TAG
zawierajce KT o acuchach krtkiej i redniej dugoci mog by wchaniane bezporednio i
rozkadane w nabonku. Produkty rozkadu lipidw przeksztacane s do acylo-CoA i wykorzystywane
jako substraty do resyntezy TAG. Glicerol z jelita wdruje do krenia wrotnego, za pochodzcy z
enterocytw ulega przeksztaceniu do glicerolo-3-{P} i wbudowaniu w TAG. Powstae w jelicie TAG
stanowi skadnik chylomikronw limfy i wdruj przewodem piersiowym do lewego kta ylnego,
gdzie osigaj oysko ylne. KT krtszy ni C10 przechodz jako FFA do . wrotnej, gdy nie zajmuje
si nimi syntaza acylo-CoA.
Poza witamin D fitosterole nie wchaniaj si ze wiata jelita.

zaburzenia wchaniania:
zwknienie torbielowate trzustki (mukowiscydoza) niewydolno egzogenna stolce tuszczowe
niedobr kolipazy niedobr aktywnej lipazy trzustkowej stolce tuszczowe (steatorrhoea)
przetoka limfatyczno moczowa chyluria (wydalanie: mlecznego moczu) karmienie KT < C12
niepr. poczenie naczy limfatycznych jamy brzusznej z jam opucnow chylothorax karmienie
KT < C12

kamica ciowa
Tworzenie kamieni ciowych spowodowane jest niedostateczn rozpuszczalnoci cholesterolu w
ci. Rozpuszczalno ta zaley od stosunku ste cholesterolu, fosfatydylocholiny i soli kwasw
ciowych (prawidowo: 5% : 15% : 80%) oraz od zawartoci wody. U chorych z kamica ma miejsce
spadek aktywnoci 7-hydroksylazy i w efekcie zmniejszenie puli kwasw ciowych w kreniu
jelitowo wtrobowym oraz wzrost syntezy cholesterolu przez hepatocyty, co z kolei powoduje
przesycenie ci cholesterolem. Sprzyjajcy czynnik, np. infekcja bakteryjna, inicjuje powstanie jder
krystalizacji, ktre nie wydalone wzrastaj do znacznych rozmiarw. Powstae kamienie usuwa si
operacyjnie (wraz z pcherzykiem) lub rozbija ultradwikami. Litogenno ci zmniejsza kwas
chenodeoksycholowy przez hamowanie syntezy cholesterolu na etapie HMG-CoA, natomiast
zwikszaj niektre leki, np. fibraty.

-80-

3.

Transport lipidw w chonce i w osoczu

a)

budowa lipoprotein

skad lipidw osocza:

TAG
1,6
45

mM
% KT

fosfolipidy
3,1
35

ch. cak.
5,2
15

ch. wolny
1,4
-

WKT
0,4
5

Problem transportu niepolarnych lipidw (TAG i estrw cholesterolu) w polarnym rodowisku osocza
rozwizany zosta przez ich zwizanie z lipidami amfipatycznymi (fosfolipidami i cholesterolem) oraz z
biakami. W ten sposb powstaj lipoproteiny (Lp). Lp skada si z lipidowego rdzenia (TAG i estry
cholesterolu), warstwy powierzchownej (fosfolipidy i wolny chlesterol) oraz z apolipoproteiny (apoLp)
o zrnicowanej mobilnoci. ApoLp speniaj rne funkcje:

mog stanowi cz struktury Lp, np. apoB,

mog stanowi kofaktory enzymw, np. A I dla LCAT, C II dla LPL,

mog by ligandami dla receptorw Lp, np. B100 + E rec. LDL, A I HDL.
Podziau lipoprotein dokonuje si za wzgldu na ich gsto oraz umiejscowienie elekktroforetyczne:
klasa
chylomikrony
VLDL
IDL
LDL
HDL
VHDL
FFA

pooenie
0 (bezruch)
pre-

g. skadnik

cholesterol
fosfolipidy

% biaek

% lipidw

TAG

g. apoLp
B48
B100
B100
A
albumina

rednica; gsto
b) transport lipidw w lipoproteinach osocza

Lipoliza TAG i dziaanie lipazy Lp (LPL) s rdem WKT, ktre cz si z albuminami osocza. Ich
ilo waha si w szerokich granicach: w stanie poabsorpcyjnym wynosi 0,5 mM, w godzeniu 0,8 mM,
a w cukrzycy nawet 2 mM. WKT s najbardziej aktywn metabolicznie frakcj lipidw osocza. Ulegaj
one utlenianiu lub estryfikacji stan odywienia ma niewielki wpyw na frakcj WKT pobieranych
przez tkanki, wpywa natomiast na proporcj kwasw utlenianych do estryfikowanych.
W pobliu bony kompleks albumin z KT dysocjuje i te ostatnie wizane s przez bonowe biako
wice KT. Nastpnie zachodzi kotransport z Na+ oraz wizanie przez wewntrzkomrkowe biako
wice KT.
TAG eksportowane s przez jelito i wtrob jedyne narzdy, skd lipidy wdruj jako Lp. Na RER
produkowana jest apoB, ktra w SER ulega poczeniu z lipidem, a w aparacie Golgiego glikozylacji,
po czym Lp usuwana jest z komrki na zasadzie odwrconej pinocytozy.
W jelicie TAG pakowane s w chylomikrony, ktre ze wzgldu na rozmiary nie mog przej przez
rodbonek naczyniowy, wobec czego usuwane s do przestrzeni midzy enterocytami, a stamtd do
ukadu limfatycznego jelita. Wraz z chonk dostaj si do przewodu piersiowego, aby w lewym kcie
ylnym dosta si do ukadu krwiononego.
Wtroba wysya TAG w postaci VLDL, ktre przechodz przez przestrze okoozatokow (Dissego) do
zatok wtrobowych, a std przez okienka rdbonka do krwi.
Gdy chylomikrony i VLDL znajd si ju w ukadzie krenia, przenoszone s na nie apoLp z HDL
apoC i apoE.
TAG chylomikronw i VLDL hydrolizowane s przez LPL zlokalizowan w cianach woniczek,
zakotwiczon przez siarczan heparanu. LPL wystpuje w sercu, tkance tuszczowej, ledzionie, pucach,
rdzeniu nerki, aorcie, przeponie, gruczole sutkowym i wtrobie noworodka. Ilo LPL zwiksza si po
podaniu heparyny. Kofaktorami hydrolizy s fosfolipidy i apoC II.

-81-

Niewielka ilo KT wraca do krwiobiegu, aby zwiza si z albumin, wikszo za wnika do tkanek.
KM tkanki tuszczowej = 10 x KM serca, dlatego podczas godzenia zachodzi redystrybucja pobierania
KT z tkanki tuszczowej na korzy serca. Podobna sytuacja ma miejsce w gruczole sutkowym podczas
laktacji.
LPL pozbawia chylomikrony 90% TAG i apoC, ktra wraca do HDL, ale nie apoE, ktra towarzyszy
chylomikronom resztkowym (remnantom chylomikronw). Podobnie VLDL przechodzi w remnenty
VLDL, czyli IDL. Oba typy remnantw wychwytywane s przez hepatocyty w procesie endocytozy z
udziaem receptorw (receptor B100 + E, LRP = receptor 2-makroglobuliny). Lipaza wtrobowa dziaa
jako ligand Lp oraz uczestniczy w hydrolizie jej TAG oraz fosfolipidw. IDL nie wychwycone przez
wtrob ulegaj przeksztaceniu w LDL (przenoszce g. cholesterol).
LDL ulegaj degradacji w wtrobie (70%) oraz w tkankach pozawtrobowych (30%) wychwytywane
s przez receptor LDL (B100 + E). W apoB48 brakuje C-domeny apoB100, czyli waciwego ligandu dla
receptora, z powodu procesu redagowania mRNA w jelicie (transkrypcji do apoLp ulega tylko 48%
genu por. punkt VIII-3-d).
Receptor LDL jest biakiem transbonowym o masie 115 kD, posiadajcym 5 domen:
1: N-koniec wie si z sekwencj 7 x 40 ( Cys) ujemnie naadowane boczne acuchy oddziauj
z dodatnio naadowan apoB100; po endocytozie protonacja Gln i Asn w kwanych endosomach uwalnia
LDL od receptora
2: homologiczna do czci EGF, zawiera 2 acuchy oligosacharydowe (N)
3: duo reszt Ser/Thr z przyczonymi sacharydami (O) te i zw. z glikoforyn funkcjonuj jako
podprki odstaj od bony, dziki czemu domena 1. jest dostpna dla LDL
4: transbonowa
5: cytozolowa, kontaktuje oddziaywanie receptora z dokami opaszczonymi reguluje endocytoz

HDL syntetyzowane s w wtrobie i w jelicie w poczeniu z apoA I, po czym w osoczu doczane s

apoC i apoE (HDL stanowi ich skad). Nowo wytworzona HDL ma ksztat dyskoidalny, zawiera
dwuwarstw fosfolipidow, wolny cholesterol, apoA I i LCAT (acylotransferaza lecytyna : cholesterol).
LCAT przenosi acyle z fosfolipidw (lecytyna) na cholesterol, dajc estry cholesterolu i lizolecytyn; te
pierwsze wnikaj do wntrza, za lizolecytyna czy si z albumin osocza. W ten sposb HDL3 staje
si pseudomicelarne i przeksztaca w HDL2, ktre znw ulega lipazie wtrobowej i powraca jako HDL3,
dodatkowo oddzielana jest wolna apoA I, ktra tworzy pre--HDL lub jest rozkadana w nerce.
Aktywno lipazy wtrobowej zwikszaj androgeny, a zmniejszaj estrogeny, dlatego kobiety
posiadaj wicej HDL2.

c)

zaburzenia transportu lipoproteinowego

hipolipoproteinemie
abetalipoproteinemia kropelki lipidw gromadz si w cianie jelita i wtrobie
rodzinna hipobetlipoproteinemia LDL dugowieczno
rodzinny niedobr -lipoproteiny ch. wyspy Tanger / ch. rybiego oka, niedobory apoA I
hiperlipoproteinemie
rodzinny brak LPL (I) powolne oczyszczanie osocza
rodzinna hipercholestrolemia (II) wysoka aterogenno (szybsza miadyca)
ch. Walmana spichrzanie cholesterolu
rodzinna hiperbetalipoproteinemia (III) defekt apoE, taki, aterogenno
rodzinna hipertriacyloglicerolemia (IV) aterogenno, NIDDM, otyo
rodzinna hiperlipoproteinemia (V) TAG i cholesterol
rodzinna hiperalfalipoproteinemia HDL dugowieczno
niedobr LPL zwyrodnienie tuszczowe cian naczy
rodzinny niedobr LCAT HDL rulonowe, obecna Lp X
rodzinny nadmiar Lp fibrynoliza, aterogenno

apoE wystpuje w trzech izoformach (E2, E3, E4) pacjenci homozygotyczni wzgldem genu E4
wykazuj kilkakrotne zwikszenie zachorowalnoci na ch. Alzheimera, gdy apoE4 atwiej wie si do
-amyloidu pytek zwyrodnieniowych ukadu nerwowego.

-82-

d) rola wtroby w metabolizmie lipidw (patrz rwnie punkt VII-5-b)

produkcja ci uatwiajcej trawienie i wchanianie lipidw z jelita

aktywne ukady enzymatyczne syntetyzujce i utleniajce KT, syntetyzujce TAG i fosfolipidy
przeksztacanie KT w ciaa ketonowe (ketogeneza)
integracja metabolizmu Lp osocza

Wzrost syntezy TAG i wydzielanie VLDL wystpuje w stanie sytoci, przy karmieniu wglowodanami
(zw. fruktoz), przy wysokim poziomie WKT, przy spoywaniu etanolu oraz przy wzrocie stosunku
insulina : glukagon.
Mechanizm zmian patomorfologicznych wtroby:
marsko wknienie stuszczenie (nagromadzenie lipidw g. TAG)
typ I: WKT mobilizacja z adipocytw, hydroliza TAG przez LPL, insulina ( godzenie)
typ II: metaboliczny blok syntezy Lp
blok syntezy apoLp
puromycyna, etionina ( ATP), CCl4, CHCl3, P, Pb, As
synteza VLDL synteza biaka godzenie
blok czenia apoLp z lipidami stres oksydacyjny CCl4
niewydolno wydzielnicza
stres oksydacyjny CCl4
zab. glikozylacji kwas orotowy
fosfolipidy EFA, cholesterol, cholina (cz. lipotropowy) Met (donor grupy metylowej)
Metabolizm etanolu:
I: etanol + NAD+ dehydrogenaza alkoholowa aldehyd octowy + NADH
aldehyd octowy dehydrogenaza aldehydowa kwas octowy AcCoA
NADH utlenianie i estryfikacja KT stuszczenie wtroby
lipogeneza, biosynteza cholesterolu
hiperlaktocydemia wydalanie moczanw
hamowanie dehydrogeazy jabczanowej hamowanie cyklu Krebsa (TCA)
II: etanol + NADPH + O2 MEOS aldehyd octowy + NADP+ + 2 H2O
adaptacja do alkoholizmu
konkurencja z lekami (np. barbiturany)
III: katalaza (niewielki udzia)

-83-

4.

Tkanka tuszczowa rola w metabolizmie lipidw

a)

metabolizm adipocytw

Tkanka tuszczowa jest gwnym magazynem TAG w organizmie, ktrych ilo jest wypadkow
szybkoci lipogenezy i -oksydacji.
Jednym z substratw do syntezy TAG jest gligerolo-3-{P}, ktry moe powstawa dziki kinazie
glicerolowej. Ta jednak wykazuje niewielk aktywno, wobec czego rdem jest glukoza,
przeksztacana w procesie glikolizy w {P}-hydroksyaceton, redukowany nastpnie przez
dehydrogenaz glicerolo-3-{P} do glicerolo-3-{P}. Glukoza moe rwnie: zasila TCA ( CO2), PPP
( NADPH), by przeksztacona w AcCoA i dalej w acylo-CoA.
Do adipocytw docieraj TAG z Lp. Po rozkadzie przez LPL glicerol wraca do osocza i jest
metabolizowany przez kinaz glicerolow w wtrobie lub nerkach, za KT tworz pul WKT2 o
krtkim T1/2.
TAG adipocytw ulegaj lipolizie przez lipaz wraliw na hormony ((+): ACTH, TSH, ADH, A/NA,
glukagon, (-): insulina, PGE1, kwas nikotynowy) do glicerolu, usuwanego do osocza oraz do KT
tworzcych pul WKT1. Obie pule WKT dostarczaj substratu do syntezy acylo-CoA.
Gdy estryfikacja nie rwnoway lipolizy, WKT gromadz si i przenikaj do osocza, czc si z
albuminami.

-84-

b) regulacja

c)

Procesy zachodzce w tkance tuszczowej podlegaj cise regulacji hormonalnej.

Insulina mobilizuje przenonik GLUT-4 na powierzchni komrki, wzmaga aktywno dehydrogenazy
pirogronianowej, karboksylazy AcCoA (ACC) i acylotransferazy glicerolo-3-{P} oraz hamuje
aktywno lipazy wraliwej na hormony, przez co wzmaga metabolizm i usuwa glukoz w osocza oraz
hamuje uwalnianie WKT do krwi.
Lipoliz pobudzaj: A/NA, glukagon, ACTH, /-MSH, TSH, GH, ADH, KS, T3/4, metyloksantyny.

Brunatna tkanka tuszczowa uczestniczy w termogenezie. Wystpuje u zwierzt hibernujcych i

noworodkw ludzkich. Jej brzowy kolor pochodzi od nagromadzenia cytochromw w mitochondriach.
Zawiera dodatkowo biako termogenin (hamowan przez puryny). Pod wpywem pobudzenia ukadu
wspczulnego wydzielana NA zwiksza poziom cAMP, przez co lipaza hormonozalena staje si
aktywna i hydrolizuje TAG do WKT. Te odblokowuj termogenin oraz dostarczaj acylo-CoA,
przenoszonego nastpnie do wntrza mitochondriw, utlenianego w szlaku -oksydacji i
dostarczajcego rwnowanikw redukujcych, ktre z kolei wykorzystywane s przez acuch
oddechowy do tworzenia gradientu pH. Normalnie suy on do pracy syntazy ATP, jednak termogenina
wykorzystuje gradient do jaowych cykli, podczas ktrych energia nie jest gromadzona w
wysokoenergetycznych wizaniach, lecz rozpraszana, podnoszc temperatur tkanki, a przez to caego
organizmu.

-85-

5.

Utlenianie kwasw tuszczowych

a)

lokalizacja komrkowa i tkankowa

Utlenianie KT zachodzi w matrix mitochondrialnej. Proces ten zachodzi g. w wtrobie, chocia
wikszo tkanek organizmu jest w tanie przeprowadzi peny szlak oksydacji KT.

b) aktywacja i transport KT do mitochondrium

Utlenianie KT poprzedzone jest ich aktywacj, polegajc na przeksztaceniu w bezporedni substrat
dla -oksydacji. Jest to jedyna reakcja szlaku wymagajca ATP.
KT + ATP + CoA syntetaza acylo-CoA (tiokinaza) acylo-CoA + AMP + PPi
PPi + H2O pirofosfataza nieorganiczna 2 {P}
Dziki obecnoci pirofosfatazy nieorganicznej liczba traconych wysokoenergetycznych wiza fosforowych
wzrasta do 2 i z tego powodu reakcja zachodzi do koca. Syntetazy acylo-CoA wystpuj na ER, w
peroksysomach, na zewntrznej bonie mitochondrialnej i w jej matrix.
Karnityna syntetyzowana jest z Lys i Met w wtrobie i w nerkach, za najwiksza jej ilo wystpuje w
miniach. Nisze KT mog by aktywowane i utleniane bez jej udziau, w przeciwiestwie do wyszych.

c)

-oksydacja nasyconych KT

Proces ten zachodzi w matrix mitochondrialnej przy udziale kompleksu enzymatycznego oksydazy KT,
umiejscowionego w pobliu acucha oddechowego. Zalenie od dugoci KT jest on utleniany przez
swoiste dla siebie enzymy
przebieg:

dehydrogenacja powstaje 2-trans-enoilo-CoA
R-CH2-CH2-CO~SCoA + FAD dehydrogenaza acylo-CoA R-CH=CH-CO~SCoA + FADH2

hydratacja powstaje L(+)-3-hydroksyacylo-CoA
R-CH=CH-CO~SCoA + H2O hydrataza 2-enoilo-CoA R-CH(OH)-CH2-CO~SCoA

dehydrogenacja powstaje 3-ketoacylo-CoA
R-CH(OH)-CH2-CO~SCoA + NAD+ dehydrogenaza L(+)-3-hydroksyacylo-CoA
R-CO-CH2-CO~SCoA + NADH + H+

rozcicie powstaje acylo-CoA skrcony o C2 i AcCoA
R-CO-CH2-CO~SCoA + CoA-SH tiolaza 3-ketoacylo-CoA (acetylotransferaza acetoacetylo-CoA)
R-CO~SCoA + CH3-CO~S-CoA
bilans energetyczny:
aktywacja:
- 2 ATP
FADH2
+ 2 ATP x (n-1)
NADH + H+
+ 3 ATP x (n-1)
AcCoA
+ 12 ATP x n
Dla kwasu o C2n atomach wgla zysk energetyczny wynosi 12 n + 5 (n 1) = 17 n 7 ATP
np. dla kwasu palmitynowego (C16) mamy 128 ATP.

-86-

KT o nieparzystej liczbie atomw wgla s utleniane w podobny sposb, a powstanie z nich

trjwglowa reszta propionylo-CoA. Ten ulega przeksztaceniu do sukcynylo-CoA, ktry
metabolizowany jest w cyklu Krebsa (patrz punkt IV-4-b). Reszta propionylowa jest jedynym
glukogennym fragmentem nieparzystych KT.

W peroksysomach zachodzi zmodyfikowana -oksydacja, gdy obok AcCoA powstaje H2O2 na etapie
dehydrogenazy z flawoprotein, ktry nastpnie rozkadany jest przez katalaz. Sytuacja ta nie jest
zwizana z fosforylacj i produkcj ATP, lecz uatwia dziaanie na KT o bardzo dugich acuchach
( C20). Peroksysomy nie utleniaj acylo-CoA krtszych ni C8.

-oksydacja zachodzi w mzgu i polega na stopniowym usuwaniu po jednym atomie wgla, poczwszy
od C1. Reakcja ta nie wymaga CoA, nie powstaj te w niej wizania makroergiczne.

-oksydacja zachodzi w ER przy udziale CYP. Kocowa reszta metylowa KT (CH3-) utleniana jest
kolejno do pochodnej alkoholowej (-CH2OH), a nastpnie karboksylowej (-COOH). Powstay kwas
dwukarboksylowy ulega oksydacji do kwasu adypinowego (C6) lub korkowego (C8), ktre s wydalane
z moczem.

d) oksydacja nienasyconych KT

Zalenie od pooenia wizania nienasyconego odpowiednie acylo-CoA degradowane s w szlaku oksydacji do momentu powstania 3-cis-acylo-CoA lub 4-cis-acylo-CoA.
W pierwszym przypadku pochodna 3 ulega izomeryzacji przez izomeraz 3-cis/trans2-transenoilo-CoA do 2-trans-enoilo-CoA, po czym ulega dalszemu utlenianiu.
Kady 4-cis-acylo-CoA zarwno powstajcy z utleniania pochodnej 3, jak i wchodzcy do szlaku
bocznie, jest poddawany dehydrogenazie acylo-CoA i tak powstaje 2-trans-4-cis-dienoilo-CoA. Ten
ulega dziaaniu NADPH-zalenej reduktazy 2-trans-4-cis-dienoilo-CoA, w wyniku czego powstaje
3-trans-enoilo-CoA, na ktry dziaa znw izomeraza 3-cis/trans2-trans-enoilo-CoA, dajc 2trans-enoilo-CoA, ktry utleniany jest nastpnie w klasycznym szlaku -oksydacji.

e)

ketogeneza

Powstawanie cia ketonowych u czowieka ma miejsce w wtrobie w warunkach znacznego nasilenia oksydacji. Powoduje to odwrcenie reakcji katalizowanej przez tiolaz, czyli kondensacj 2 AcCoA acetoacetylo-CoA. Do niego przycza si jeszcze jedna czsteczka AcCoA, i w reakcji katalizowanej przez syntaz
HMG-CoA (mit) powstaje 3-hydroksy-3-metylo-glutarylo-CoA (HMG-CoA). Nastpnie liaza HMG-CoA (mit)
odcza AcCoA, pozostawiajc acetooctan, ktry pozostaje w rwnowadze z D(-)--hydroksymalanem dziki
obecnoci dehydrogenazy D(-)-hydroksymalanowej (mit); stan tej rwnowagi zaley od stosunku
[NAD+]/[NADH]. Acetooctan ulega rwnie spontanicznej dekarboksylacji do acetonu. Wymienione trzy
zwizki, okrelane cznie jako ciaa ketonowe, transportowane s z krwi, gdzie ich stenie nie powinno
przekracza 0,2 mM. Z osoczem wdruj one do puc, gdzie lotny aceton jest wydychany (zapach acetonu z ust
jest jednym z objaww cukrzycy), a take do nerek, gdzie kilka % usuwanych jest z moczem. Ketonemia
(nadmiar cia ketonowych w osoczu) spowodowany jest raczej zwikszonym ich wytwarzaniem w wtrobie, ni
zmniejszon utylizacj przez tkanki pozawtrobowe. Dla tkanek pozawtrobowych ciaa ketonowe stanowi
bowiem substraty oddechowe -hydroksymalan przeksztacany jest do acetooctanu, ktry z kolei dziki
transferazie CoA sukcynylo-CoA : acetooctan czy si z AcCoA. Powstay acetoacetylo-CoA ulega dziaaniu
tiolazy, dajc 2 czsteczki AcCoA, ktre utleniane s w cyklu Krebsa.
Regulacja ketogenezy opiera si na trzech zasadniczych przemianach:

po pierwsze: ketogeneza wystpuje przy zwikszonym utlenianiu KT, pochodzcym z lipolizy TAG w
adipocytach, reguluj j zatem czynniki mobilizujce WKT,

po drugie: WKT oprcz utleniania mog by estryfikowane, przy czym decydujc rol odgrywa CPT I
zmniejsza ona swoj aktywno w stanie sytoci pod wpywem malonylo-CoA. Wwczas
pochaniane przez hepatocyty WKT s estryfikowane i eksportowane jako VLDL. W okresie godzenia
jest odwrotnie: WKT acylo-CoA ACC malonylo-CoA CPT I.

po trzecie: proporcja AcCoA ulegajcego ketogenezie i oksydacji jest tak regulowana, aby cakowita
powstaa energia nie wahaa si zbytnio w czasie. Ketogeneza pozwala wtrobie utlenia zwikszajce
si iloci KT w ukadzie cile skojarzonych oksydacyjnych fosforylacji bez zwikszania cakowitego
wydatku energetycznego.

-87-

f)

zaburzenia oksydacji KT

niedobr karnityny
wczeniaki, hemodializa, acyduria spowodowana kwasami organicznymi
napady hipoglikemii, hiperlipidemia i osabienie mini (objawy podobne do zespou Reyea)

niedobr CPT I dotyczy wtroby; hipoglikemia

niedobr CPT II dotyczy g. mini; osabienie, martwica, mioglobinuria

hamowanie CPT
hipoglikemizujcy efekt lekw p/cukrzycowych poch. sulfonylomocznika (tolbutamid, gliburyd)

ostre ciowe stuszczenie wtroby
deficyt dehydrogenazy dugoacuchowych -hydroksyacylo-CoA

niedobr liazy HMG-CoA zab. ketogenezy i degradacji leucyny

jamajska choroba wymiotna hipoglicyna hamuje oksydacj

acyduria dwukarboksylowa brak dehydrogenazy dla KT o acuchach redniej dugoci

ch. Refsuma nagromadzenie kwasu fitanowego z fitolu

zesp Zellwegera (mzgowo wtrobowo nerkowy)
brak peroksysmw w tkankach
gromadzenie w mzgu wielonienasyconych dugoacuchowych KT (C26-C38)
upoledzenie syntezy kwasw ciowych i lipidw eterowych (plazmalogenw)

ketoza (ketonemia i nastpowa ketonuria) moe spowodowa kwasic ketonow, co ma miejsce np.
w cukrzycy
6.

Lipogeneza synteza kwasw tuszczowych

a)

lokalizacja i transport substratw

Enzymy biosyntezy KT zlokalizowane s w cytozolu, za ukad elongacji acucha na ER hepatocytw.

Lipogeneza zachodzi w wtrobie, nerce, mzgu, pucach, gruczole sutkowym i adipocytach.
AcCoA powstay z wglowodanw wskutek wewntrzmitochondrialnego utleniania pirogronianu nie
moe swobodnie przechodzi do cytozolu, by da si przeksztaci w KT. AcCoA kondensuje wic ze
szczawiooctanem w cytrynian, ktry ulega antyportowi z jabczanem i OH- do przestrzeni
pozamitochondrialnej; tu dziki ATP, CoA i liazie ATP : cytrynianowej ulega przeksztaceniu w
AcCoA, ktry moe ulega karboksylacji przez ACC do malonylo-CoA i budowa KT. Pozostay
szczawiooctan moe przej w jabczan dziki NADH-zalenej dehydrogenazie jabczanowej, po czym
nastpuje generacja NADPH przez enzym jabczanowy. Jabczan moe rwnie wnikn do
mitochondrium.

b) przebieg lipogenezy

Pierwszym etapem lipogenezy jest karboksylacja AcCoA katalizowana przez kompleks enzymatyczny,
zoony m. in. z biotyny (wit. H) i jej karboksylazy, biaka nonikowego karboksybiotyny,
transkarboksylazy oraz allosterycznego miejsca regulatorowego. Donorem CO2 jest HCO3-.
AcCoA + HCO3- + ATP ACC malonylo-CoA + ADP + Pi

U czowieka kompleks syntazy KT jest homodimerem i tylko w takiej formie wykazuje aktywno.
Kady monomer jest pojedynczym polipeptydem, kodowany przez jeden gen, co zapewnia du
wydajno i brak interferencji. Monomery cz si mostkiem dwusiarczkowym obecnym midzy 4{P}-pantetein biaka przenoszcego acyl (ACP), a cystein syntazy 3-ketoacylowej (pooenie 69).
Kompleks wykazuje 7 aktywnoci enzymatycznych: transacylaza acetylowa, transacylaza malonylowa,
syntaza 3-ketoacylowa, reduktaza 3-ketoacylowa, hydrataza, reduktaza enoilowa oraz tioesteraza.

Kolejno reakcji:

poczenie AcCoA z Cys-HS przez transacylaz acetylow

poczenie malonylo-CoA z grup SH 4-{P}-panteteiny przez transacylaz malonylow; wytworzenie
acetylo(acylo)-malonylo-enzymu

atak grupy acylowej na grup metylenow reszty malonylowej katalizowany przez syntaz 3ketoacylow oraz uwolnienie CO2, dziki czemu reakcja zachodzi do koca; powstanie 3-ketoacyloenzymu = acetoacetylo-enzymu

redukcja grupy 3-ketoacylowej przez reduktaz 3-ketoacylow

-88-


dehydratacja grupy 3-hydroksyacylowej przez hydrataz

redukcja wizania nienasyconego przez reduktaz enoilow; utworzenie nasyconego acylo-S-enzymu

poczenie malonylo-CoA z grup HS 4-{P}-panteteiny i wyparcie reszty acylowej na miejsce
poczenia z Cys-HS

szeciokrotne powtrzenie procesu wytworzenie rodnika palmitylowego (C16)

hydroliza do czystego enzymu i palmitynianu przez tioesteraz = deacylaz (w gruczole sutkowym
enzym ten wystpuje w kilku formach, odpowiednio dla C8, C10 i C12)

Sumaryczna reakcja:
CH3-CO~SCoA + 7 HOOC-CH2-CO~SCoA + 14 (NADPH + H+)
CH3-(CH2)14-COOH + 7 CO2 + 6 H2O + 8 CoA-SH + 14 NADP+

Inicjatory reakcji:
standardowy: AcCoA
w gruczole sutkowym i wtrobie: butyrylo-CoA
dla nieparzystych KT: propionylo-CoA

rda NADPH:
PPP wtroba, adipocyty, gruczo sutkowy,
enzym jabczanowy = dekarboksylujca dehydrogenaza jabczanowa
pozamitochondrialna dehydrogenaza cytrynianowa

Otrzymanie KT duszych ni C16 moliwe jest dziki mikrosomalnemu ukadowi elongazy KT. Do
reakcji wchodzi nasycony lub nienasycony KT C10, ktry aktywowany jest do acylo-CoA. Ten czy
si z malonylo-CoA dziki syntetazie 3-ketoacylo-CoA. Powstay produkt ulega swoistej reduktazie,
hydratazie oraz reduktazie 2,3-enoiloacylo-CoA. Ostatecznie powstaje acuch wyduony o C2. W
mzgu elongacja ulega przyspieszeniu podczas mielinizacji, aby dostarczy KT C22 i C24 dla
sfingolipidw. Godzenie i cukrzyca hamuj elongacj. Istnieje rwnie mniej wydajny
mitochondrialny ukad elongazy wykorzystujcy AcCoA.

Anaboliczn faz cyklu ywieniowego stanowi m. in. przeksztacanie w tuszcz nadmiaru glukozy,
pirogronianu, mleczanu i AcCoA. Gwnym czynnikiem regulujcym aktywno lipogenezy jest stan
odywienia organizmu proces ulega zwolnieniu przy godwce, diecie tuszczowej i niedoborze
insuliny (np. w przebiegu cukrzycy). Lipogeneza zaley rwnie odwrotnie proporcjonalnie od stenia
WKT w osoczu. Fruktoza wzmaga lipogenez przez ominicie regulacji glikolizy na poziomie PFK-1;
dostarcza przez to zarwno substratu do syntezy KT, jak i glicerolu do ich estryfikacji.

Regulacja lipogenezy wystpuje w formie krtkoterminowej jako modyfikacje kowalencyjne i

allosteryczne oraz w formie dugoterminowej kontroli adapatacyjnej przez modyfikacj ekspresji
genw.

-89-

c)

synteza nienasyconych KT

Moliwe jest wstawianie wiza podwjnych do KT w pozycjach 4,5,6,9, lecz nie dalej (zdolno t
posiadaj roliny, co zwizane jest z syntez EFA).
Jednonienasycone KT otrzymywane s z odpowiednich acyli nasyconych przez mikrosomalny ukad
9-desaturazy (wtroba i inne narzdy) zoony z cytochromu b5, reduktazy NADPH cytochrom b5
oraz desaturazy z elazem niehemowym wraliwym na CN-.

palmitoilo-CoA + O2 + NADH + H+ 9-desaturaza palmitooleilo-CoA + 2 H2O + NAD+

steareilo-CoA + O2 + NADH + H+ 9-desaturaza oleilo-CoA + 2 H2O + NAD+

Dodatkowe wizania podwjne wprowadzane s midzy istniejce ju wizanie nienasycone (9) oraz
atom C1 przez ukad 5-desaturazy i elongazy. W ten sposb mona otrzyma kwas arachidonowy z linolenowego, dziki czemu nie jest on niezbdny w poywieniu. Aktywno tego ukadu zmniejszaj:
A, glukagon i deficyt insuliny.
-linolenoilo-CoA 5-desaturaza -linolenoilo-CoA elongaza
dihomo--linolenoilo-CoA 5-desaturaza arachidonoilo-CoA

Egzogenne kwasy tuszczowe (EFA, wit. F) potrzebne s do tworzenia eikozanoidw oraz stanowi
strukturalne lipidy komrki kwas arachidonowy stanowi do 10 % KT fosfolipidw, za DHA
wystpuje w jdrze, spermie, korze mzgowej i siatkwce, gdzie zwiksza pynno lipidw
wspomagajc dziaanie rodopsyny (w przypadku niedoboru rozwija si retinitis pigmentosa).
Generalnie deficyt EFA powoduje zmiany skrne i zaburzenia transportu lipidw. Zaburzenia
metabolizmu EFA wystpuj przy zwknieniu torbielowatym trzustki (mukowiscydoza),
acrodermatitis enteropathica, zespole wtrobowo nerkowym, chorobie Crohna, marskoci wtroby,
zespole Reyea, zespole Zellwegera oraz alkoholizmie.

d) metabolizm eikozanoidw (patrz rwnie punkt VII-1-b)

PG odkryte w nasieniu (std nazwa), hormony miejscowe (autakoidy) biorce udzia m. in. w rozwoju
stanu zapalnego

PGI produkowana przez rdbonek, hamuje skurcz naczy i agregacj trombocytw

TX produkowane przez trombocyty, nasilaj skurcz naczy i agregacj trombocytw

LT zw. z leukocytami, silne rozszerzenie naczy i skurcz oskrzeli

-90-

7.

Synteza trjglicerydw

a)

lokalizacja tkankowa i komrkowa

Kinaza glicerolowa wystpuje w wtrobie, nerkach, jelicie, brunatnej tkance tuszczowej i gruczole
sutkowym, niewielk za aktywno wykazuje w miniach i tej tkance tuszczowej (tam za to dziaa
dehydrogenaza glicerolo-3-{P}). Wikszo enzymw syntezy TAG wystpuje w ER, chocia
acylotransferaza glicerolo-3-{P} zwizana jest z mitochondriami, a fosfohydrolaza fosfatydowa z
cytozolem (przy czym jej forma aktywna zwizana jest z bonami).
b) przebieg syntezy

-91-

8.

Cholesterol

a)

biosynteza cholesterolu

Wszystkie tkanki zoone z komrek eukariotycznych posiadaj zdolno syntezy cholesterolu. Ok. poowa
puli cholesterolu w ludzkim organizmie pochodzi z poywienia (g. jajka, miso, wtroba, mzg), reszta jest
syntetyzowana de novo 10 % w wtrobie oraz w 10 % w jelitach. Proces biosyntezy cholesterolu ma
miejsce w ER i w cytozolu.

Regulacja syntezy cholesterolu zachodzi na etapie HMG-CoA. T3/4 wpywaj na szlak jak insulina, za KS
jak glukagon.

-92-

b) trawienie i wchanianie cholesterolu

pokarm cholesterol + jego estry hydroliza estrw cholesterol wchanianie ()
estryfikacja 80 90 % chlomikrony LPL remnanty chylomikronw
wtroba (hydroliza remnantw chylomikronw, IDL i LDL)
VLDL LPL IDL LDL tkanki pozawtrobowe
c)

rwnowaga cholesterolu i endocytoza LDL

pula cholesterolu:
(+):
pobieranie w Lp przez receptor LDL lub oczyszczajcy (zmiatajcy)
pobieranie do bony
biosynteza
hydroliza estrw cholesterolu
(-):
usuwanie gradientu ste do HDL3
estryfikacja przez ACAT (acylotransferaza acylo-CoA : cholesterol)
synteza kwasw ciowych i hormonw sterydowych

d) wydalanie cholesterolu

Z poywieniem dostarczane jest ok. 0,4 g cholesterolu dziennie.

Wraz z ci do jelita wydala si dziennie ok. 0,6 g cholesterolu oraz 0,4 g kwasw ciowych, z
czego 98 % ulega zwrotnemu wchoniciu w jelicie krtym do krenia jelitowo wtrobowego.
W wyniku dziaania flory bakteryjnej jelita w cholesterolu powstaje koprostanol.

e)

miadyca

Istot miadycy jest odkadanie cholesterolu z lipoprotein zawierajcych apoLp B100 w postaci wolnej i
zestryfikowanej w tkance cznej cian ttnic. Do czynnikw ryzyka zaliczamy: nadcinienie ttnicze, nadmierne
spoycie soli, kawy i alkoholu, obfite posiki, diet wysokotuszczow, picie mikkiej wody, nadwag, palenie
tytoniu (nikotyna, CO, stres oksydacyjny), pe msk, otyo zwaszcza brzuszn ( HDL), brak ruchu, stres.
Wzrost zachorowalnoci wystpuje przy okrelonych hipolipoproteinemiach, w cukrzycy, nerczycy lipidowej,
niedoczynnoci tarczycy i uoglnionej hiperlipidemii. Prognoza choroby zaley od stosunku [cholesterol HDL] :
[cholesterol LDL]. Terapia niefarmakologiczna obejmuje m. in. zmian diety polegajc na zastpieniu
nasyconych KT (maso, tuszcz woowy, olej kokosowy) przez jedno- (oliwa z oliwek) i wielonienasycone (olej
sonecznikowy, sojowy, kukurydziany, baweniany) oraz wykluczenie fruktozy i zawierajce j sacharozy
(dziaanie hiperlipemizujce). Nasycone KT nasilaj tworzenie oraz spowalniaj katabolizm mniejszych
czsteczek VLDL z wiksz iloci cholesterolu. Natomiast nienasycone KT nasilaj katabolizm i wydalanie
cholesterolu oraz LDL poprzez oddziaywanie z ich receptorami (zjawisko regulacji w gr). W terapii
farmakologicznej stosuje si: ywice jonowymienne (cholestyramina, cholestipol), fibraty (klofibrat,
gemfibrozil), leki hamujce lipoliz (kwas nikotynowy), antyoksydanty (probukol). W wyjtkowych

-93-

przypadkach decyduje si na zabieg chirurgiczny, polegajcy na wyczeniu jelita krtego z konsekwentnym

zaburzeniem krenia jelitowo wtrobowym kwasw ciowych.
9.

Kwasy ciowe

Synteza kwasw ciowych zachodzi w wtrobie. Prekursorem jest cholesterol, hydroksylowany przez
7-hydroksylaz (ER); reakcja wymaga O2, NADPH, witaminy C i CYP. Jest to etap regulujcy ca syntez
nasila go sam cholesterol, hamuje za produkt (kwasy ciowe poprzez receptor FXR) oraz niedobr
witaminy C. 7-hydroksylaza regulowana jest wsplnie z reduktaz HMG-CoA, obie te ulegaj modyfikacjom
kowalencyjnym, przy czym hydroksylaza wykazuje aktywno w formie ufosfrylowanej.
Powstay 7-hydroksycholesterol podlega nastpnie kilku etapom przemian z udziaem O2, NADPH,
CoA i ewentualnie 12-hydroksylazy wysycane jest wizanie 5,6, acuch boczny skracany jest o C3
(propionylo-CoA), reszta karboksylowa wizana z CoA, za C12 hydroksylowany. Powstaje w ten sposb
choloilo-CoA oraz chenodeoksycholoilo-CoA, ktre czone z glicyn i tauryn w proporcji 1:3 daj pierwotne
kwasy ciowe, wydalane z ci do wiata jelita. Umoliwiaj tam trawienie i wchanianie, tworzenie emulsji
tuszczowych i rozbijanie tuszczu na micele, pokrywanie tuszczem innych czstek pokarmowych i lepszy
dostp enzymw. Dziki dziaalnoci flory bakteryjnej jelita pierwotne kwasy ulegaj dekoniugacji i 7dehydroksylacji, dajc odpowiednio kwas deoksycholowy i litocholowy wtrne kwasy ciowe. W jelicie
krtym ogromna wikszo kwasw ciowych ulega wchoniciu do krenia jelitowo wtrobowego, z
wyjtkiem nierozpuszczalnego kwasu litocholowego. Reszta wydalana jest z kaem, stanowic gwn drog
wydalania cholesterolu z organizmu.

-94-

10. Kalcyferole (patrz rwnie punkt VII-2-b)

Witamina D jest prohormonem sterydowym, jej przedstawicielem jest ergosterol, wystpujcy w
rolinach i drodach oraz 7-dehydrocholesterol, obecny u zwierzt rni si one midzy sob nasyceniem i
metylacj acucha bocznego. Kady z nich ulega u odpowiednich gatunkw reakcji fotolitycznej,
przebiegajcej z rozbiciem wizana C9-C10 w piercieniu B, dajc ergokalcyferol (D2) lub cholekalcyferol (D3).
Witaminy te po spoyciu w pokarmach (g. olej rybi, tka jaj, wtroba) wchaniane s przez jelita do krwi,
gdzie wie je biako nonikowe. Wychwytywane przez wtrob ulegaj 25-hydroksylazie (ER), a powstaa 25OH-D3 jest form zapasow gromadzon w hepatocytach, adipocytach i miocytach, podlega kreniu jelitowo
wtrobowemu. W kanalikach nerkowych, kociach i oysku 25-OH-D3 ulega 1-hydroksylazie (mitochondria),
dajc 1,25-(OH)2-D3 (synteza regulowana przez PTH i [{P}] w osoczu). Szlak alternatywny prowadzi przez 24hydroksylaz (mitochondria), obecna w kanalikach nerkowych, chrzstce, kociach, jelicie i oysku. Aktywna
witamina D reguluje ekspresj odpowiednich genw, przez co uczestniczy w regulacji gospodarki wapniowo
fosforanowej i ksztatowaniu koci, procesach rnicowania oraz zjawiskach immunologicznych.

-95-

11. Hormony sterydowe

Hormony o budowie sterydowej syntetyzowane s przez kor nadnerczy oraz przez gonady.
Kora nadnerczy (cortex glandulae adrenalis) syntetyzuje kortykosteroidy. W obrbie kory wyrniamy
3 warstwy, wydzielajce odmienne rodzaje hormonw. Warstwa kbuszkowata produkuje
mineralokortykosteroidy (C21), ktrych gwnym przedstawicielem jest aldosteron. Warstwa
pasmowata produkuje glukokortykosteroidy (C21): kortyzol = hydrokortyzon, kortyzon i kortykosteron.
Warstwa siateczkowata produkuje androgeny (C19): DHEA i androstendion.
Substratem do syntezy hormonw steroidowych jest cholesterol. W tkankach docelowych
steroidogenezy podlega on dziaaniu enzymu odgaziajcemu z grupy cytochromu P450 (CYP SCC
ang. side-chain cleavage enzyme), ktry pozbawia cholesterol atomw C22-C27; produktem tej reakcji
jest 5-pregnenolon, waciwy macierzysty zwizek wszystkich naturalnych sterydw. W wyniku
dziaania na enzymw: dehydrogenazy 3--hydroksysteroidowej, 21--hydroksylazy, 11-hydroksylazy, 17--hydroksylazy, 17,20-liazy oraz syntazy aldosteronowej powstaj wymienione
wyej grupy hormonw kory nadnercza.
Gwne dziaanie mineralokortykoidw polega na wzrocie resorpcji zwrotnej wody, Na+ i Cl- w
kanaliku dalszym, przez co regulowana jest objto pynw krcych w oysku naczyniowym oraz
ich cinienie osmotyczne. Dziaanie glukokortykoidw polega na rozlegym wpywie na metabolizm
( glikemia std nazwa, nasilenie katabolizmu lipidowego i azotowego), gospodark wodno
elektrolitow (cho nie w takim stopniu jak aldosteron), syntez skadnikw tkanki cznej oraz na
modyfikacji ukadu immunologicznego m. in. hamowaniu tkanki limfoidalnej i dziaaniu
przeciwzapalnym przez hamowanie izoenzymu 2 syntazy PGH2 (PGHS-2).
Gonada mska (jdro; testis) produkuje androgeny (C19), g. testosteron. Jego synteza moliwa jest
dziki obecnoci dodatkowego enzymu dehydrogenazy 17--hydroksysteroidowej, ktra pozwala
przeprowadzi DHEA w androstandiol oraz androstendion w testosteron. Ten podlega obwodowej
redukcji przez 5-reduktaz do dihydrotestosteronu (DHT), wykazujcego wiksz aktywno i
odpowiedzialnego za wikszo efektw dziaania androgenw. Androgeny s niezbdne do
wyksztacenia mskich cech pciowych; ponadto dziaaj anabolicznie m. in. na ukad ruchu,
zwikszajc mas mini szkieletowych i aktywno osteoblastw, pobudzaj do wydzielania gruczoy
ojowe (objawy trdziku) oraz stymuluj przerost gruczou krokowego.
Androgeny metabolizowane s do 17-ketosteroidw (17-KS), wydalanych nastpnie z moczem. U
kobiet cao wydalanych 17-KS pochodzi z nadnerczy, za u mczyzn 2/3 ma pochodzenie
nadnerczowe, a 1/3 gonadalne. 17-KS uywane s jako marker diagnostyczny. Zwikszenie ich
poziomu wystpuje fizjologicznie w ciy, a take towarzyszy takim patologiom jak: rak kory
nadnerczy, guz wirylizujcy nadnerczy lub jajnikw, zesp Cushinga, zesp nadnerczowo pciowy
(wrodzony przerost nadnerczy), nowotwory jdra produkujce androgeny. Z kolei spadek poziomu 17KS towarzyszy pierwotnej i wtrnej niedoczynnoci kory nadnerczy (o rnej etiologii) oraz obnieniu
czynnoci hormonalnej jder, np. przy hipogonadyzmie.
Gonada eska (jajnik) wytwarza progestageny (C21), g. progesteron oraz estrogeny (C18): estradiol,
estron i estriol. Do syntezy progesteronu wystarczy aktywno enzymu odgaziajcego i
dehydrogenazy 3--hydroksysteroidowej. Natomiast powstawanie estrogenw wymaga obecnoci
dehydrogenazy 17--hydroksysteroidowej (jak w jdrze), desmolazy, katalizujcej C19-demetylacj oraz
aromatazy, nadajcej piercieniowi A szkieletu steroidowego charakter aromatyczny. Estrogeny s
niezbdne do dojrzewania pciowego dziewczt i podnoci kobiet; ponadto przeciwdziaaj miadycy
(hamowanie lipazy wtrobowej HDL2) oraz osteoporozie (hamowanie osteoklastw).
Progestageny, wydzielane g. przez ciako te, uatwiaj zagniedenie trofoblastu i umoliwiaj
utrzymanie ciy; poza tym pobudzaj rozwj gruczow sutkowych oraz przyspieszaj metabolizm
zwizany jest z tym niewielki skok temperatury ciaa towarzyszcy owulacji (wykorzystanie w
naturalnej antykoncepcji metodzie termicznej i nowszych, objawowo termicznych).

-96-

-97-

ROZDZIA VI PRZEMIANA AZOTOWA

1.

Trawienie biaek w przewodzie pokarmowym

a)

enzymy i ich specyficzno

Trawienie biaek rozpoczyna si w odku, gdzie kontakt z HCl wytwarzanym przez komrki
okadzinowe powoduje ich denaturacj, tj. utrat struktury IV i III-rzdowej przez zniszczenie wiza
wodorowych, wyprostowanie polipeptydw i wzrost podatnoci na dziaanie proteaz.
Gwn funkcj odka jest trawienie biaek. Komrki gwne wytwarzaj zymogen, ktry pod
wpywem aktywacji proteolitycznej przez H+ ulega przeksztaceniu w pepsyn (A dno, B
odwiernik; optimum 1 2). Pepsyna rozkada dalsze czsteczki zymogenu na zasadzie autokatalizy.
Pepsyna jest endopeptydaz atakujc wizania peptydowe utworzone przez aa aromatyczne lub
dwukarboksylowe, dzielc zdenaturowane biako na due polipeptydy.
Rennina (chymozyna; optimum 4) wystpuje w odku niemowlt, gdzie w obecnoci Ca2+
przeksztaca kazeinw parakazein, bdc substratem dla pepsyny, zapobiegajc szybkiemu
przedostaniu si mleka z odka do jelit.
Tre odkowa przechodzi do dwunastnicy, gdzie jest neutralizowana przez zasadow i
zasadowy sok trzustkowy (optimum 7,5 8).
Sok trzustkowy zawiera liczne enzymy proteolityczne. Do endopeptydaz zaliczamy: trypsyn,
chymotrypsyn i elastaz wszystkie wydzielane pocztkowo jako zymogeny. luzwka jelita
wydziela enteropeptydaz (enterokinaz), rozbijajc wizania peptydowe Lys, przez co rozprostowuje
i uaktywnia trypsyn (optimum 7,9; dziaa na aa zasadowe). Aktywna trypsyna przeprowadza
autokataliz oraz przeksztaca chymotrypsynogen w chymotrypsyn (optimum 8,0; dziaa na
pozbawione adunku), proelastaz w elastaz (dziaa na mae aa) oraz prokarboksypeptydaz w
karboksypeptydaz (egzopeptydaza odczajca pojedyncze C-kocowe aa od polipeptydw).
Schemat aktywacji proteolitycznej chymotrypsyny:
pro-CT:
1
245

-CT:
1
15 16
245

-CT:
1 A 13 16
B
146 149 C 245
Sok jelitowy zawiera aminopeptydaz (ezgopeptydaza odcinajca N-kocowe aa poli- i oligopeptydw)
oraz dwupeptydazy o rnej swoistoci.
Naturalne izomery L-aa transportowane s aktywnie przez rbek szczoteczkowy przy udziale PLP przez
liczne przenoniki podobne do SGLT-1. Wyrniamy nastpujce przenoniki:
zalene od Na+: dla aa obojtnych, Phe i Met oraz Pro i Hyp,
niezalene: dla aa lipofilnych i obojtnych (Leu, Phe) oraz zasadowych (Lys).
(transport aa w kanalikach nerkowych patrz punkt VII-6-a)
Flora bakteryjna jelita powoduje przeksztacanie niewchonitych aa:
dekarboksylaza bakteryjna wytwarza ptomainy (R-CH2-NH2): Lys kadaweryna, Arg agametyna,
Tyr tyramina, Orn putrescyna, His histamina,
Trp indol, metyloindol (skatol)
aa siarkowe przeksztacane s w tiole (metylomerkaptan, etylomerkaptan), z ktrych powstaje
siarkowodr: CH3SH + 2 H CH4 + H2S
powstay z deaminacji amoniak dostaje si do krenia wrotnego, skd eliminuje go wtroba; w
schorzeniach tego narzdu mone rozwin si hiperamonemia, prowadzca do amoniakowej piczki
wtrobowej i encefalopatii wtrobowej
antybiotyki (np. neomycyna) hamuj wzrost flory fizjologicznej

zaburzenia trawienia i wchaniania biaek:

wchanianie nie strawionych biaek moe wywoa reakcje immunologiczne,

sprue rodzinna (nie tropikalna) powstaje gdy polipeptydy powstae z glutenu uszkadzaj luzwk jelita
oraz powoduj powstawanie przeciwcia p/glutenowych; jej odpowiednikiem u dzieci jej celiakia
(choroba trzewna),

ze wchanianie produktw trawienia biaek wywouje obrzki i osteoporoz,

-98-


defekt przenonika jelitowego dla aa obojtnych wywouje chorob Hartnupw (uoglniona

aminoacyduria, objawy przypominajce pelagr),

kwashiorkor wystpuje gdy dziecko odstawione od piersi matki przechodzi na diet niskobiakow,

wyniszczenie (kacheksja, marazmus) to niedobr energetycznego poywienia oraz swoistych aa
b) transport azotu pomidzy tkankami
Gwn rol w utrzymaniu stenie krcych w osoczu aa odgrywaj minie i wtroba miocyty s
rdem ponad poowy puli wolnych aa, za hepatocyty przeprowadzaj glukoneogenez i cykl mocznikowy,
niezbdny do wydalania nie magazynowanego azotu. W stanie poresorpcyjnym aa uwalniane s z mini
dotyczy to g. Ala i Gln. Ta ostatnia wdruje do jelit i nerek, gdzie stanowi rdo amoniaku i powraca do krwi
jako Ala lub Ser (tylko z nerek). Ala ostateczny transporter azotu wychwytywana jest przez wtrob, gdzie
stanowi gwny aa glukogenny, poniewa hamuje glikoliz na etapie kinazy pirogronianowej oraz stanowi
doskonay substrat dla glukoneogenezy, wysycajcy ten proces dopiero w steniu 20 30 x wikszym od
fizjologicznego. Cz aa ulega w wtrobie cyklowi mocznikowemu. Po bogatobiakowym posiku transport
zachodzi w odwrotnym kierunku, tj. z tkanek trzewnych do mini. Aa o rozgazionym acuchu g. Val
stanowi na czczo rdo energii dla OUN, w stanie resorpcyjnym za wychwytywane s przez minie po
uprzednim oszczdzeniu przez wtrob.
2.

Oglna przemiana aminokwasw i metabolizm grupy aminowej

W przeciwiestwie do innych skadnikw pokarmowych, jak cukry i tuszcze, aa nie s w organizmie

gromadzone w postaci zapasowej, lecz usuwane w przypadku nadmiaru. Pierwszym etapem tych przemian jest
zazwyczaj transaminacja, tj. wymiana grupy aminowej z -ketokwasem, daj nowy ketokwas i nowy aa. Glu
jako jedyny nie wymienia azotu z innym zwizkiem, lecz odcza go w procesie oksydacyjnej dezaminacji. Tak
powstay NH3 jest transportowany, aby ostatecznie ulec poczeniu z CO2 w cyklu mocznikowym, dajc
mocznik g. metabolit azotowy u czowieka.
a)

transaminacja

Aa pokarmowe oraz wasne traktowane s identycznie, tj. rozbijane na grup aminow i szkielet
wglowy.
Typowa transaminacja polega na przemianie 2 -aa i 2 -ketokwasw.
Czasami do reakcji wchodz grupy karbonylowe i nie--aminowe, np. grupa -aminowa Orn.
Transaminacji nie ulegaj: Lys, Thr, Pro i Hyp.
W wikszoci tkanek obecne s: transaminaza Ala Pyr (AlAT, GPT, SGPT) oraz Glu szczawiooctan
(GluAT, GOT, SGOT).
Kada transaminacja jest swoista dla jednej pary substratw.
Dziki temu e Ala moe wej do reakcji katabolizowanej przez GluAT, cay azot aminowy
pochodzcy z aa podlegajcych transaminacji moe by zgromadzony w Glu.
W miejscu katalitycznym transaminaz wystpuje PLP (fosforan pirydoksalu) pochodna wit. B6
wchodzca w skad enzymw metabolizujcych aa.

-99-

Aa przycza si do PLP przez poczenie typu zasady Schiffa.:

Mechanizm transaminacji (przykad reakcji ping pong):

w sytuacji wyjciowej PLP poczony jest z apoenzymem przez zasad Schiffa pomidzy grup aminow Lys a grup aldehydow pirydoksalu,

przyczenie -aa1 powoduje wyparcie grupy -aminowej Lys, poczenie PLP z apoenzymem przez
wizanie jonowe z udziaem grupy fosforanowej PLP oraz utworzenie nowej zasady Schiffa
aldoiminy.

odczenie H+ od C2 -aa1 powoduje przegrupowanie do ketoiminy i dearomatyzacj PLP,

przyczenie H2O i H+ powoduje rozpad do -ketokwasu1 i fosforanu pirydoksaminy, poczonego
nadal jonowo z apoenzymem,

nastpnie zachodzi reakcja odwrotna przycza si -ketokwas2 i usuwane s H2O i H+ z utworzeniem
ketoiminy,

przyczenie H+ powoduje przegrupowanie wiza i powstanie aldoiminy,

odczenie -aa2 daje powrt do stanu wyjciowego, tj. PLP poczony przez zasad Schiffa z grup aminow Lys apoenzymu,

niedobr wit. B6 wystepuje przy wielowitaminowym deficycie grupy B, podczas laktacji, u alkoholikw
oraz przy leczeniu grulicy izoniazydem (INH):
izonikotynian hydrazyny (izoniazyd) + pirydoksal hydrazon pirydoksalu ( mocz) + H2O

Aa mog by rwnie przeksztacane przez oksydaz aa, obecn w wtrobie i nerkach:

b) dezaminacja
Centraln pozycj w metabolizmie azotu zajmuje dehydrogenaza Glu enzym rozpowszechniony w
wielu tkankach i wykorzystujcy NAD(P)+. Katalizuje on odwracalne przejcie Glu -ketoglutaran + NH3. W
wtrobie aktywno t nasila ADP, zmniejszaj za: ATP, GTP oraz NADH.
c)

transport

Stale wytwarzany w tkankach amoniak jest toksyczny dla organizmu, dlatego te musi by na bieco
usuwany. Funkcj t peni wtroba, syntetyzujc Glu, Gln i mocznik.

Syntetaza glutaminowa katalizuje reakcj:
Glu + NH4+ + ATP Gln + H2O + ADP + Pi
Jest to enzym mitochondrialny, wystpujcy w znacznych ilociach w tkance nerwowej, gdzie gwnym
mechanizmem detoksykacyjnym jest synteza Gln. W stanach nadmiaru NH3 zachodzi karboksylacja
ketokwasw na potrzeby sprzgania i unieczynniania NH3.

Uwalnianie azotu amidowego Gln katalizuje glutaminaza: Gln + H2O Glu + NH4+.

Wspdziaanie obu powyszych enzymw warunkuje rwnowag pomidzy jonem amonowym a Gln.

100
- -

d) eliminacja

U czowieka 80 95 % azotu wydalane jest przez nerki w postaci mocznika, powstaego w cyklu
mocznikowym, zachodzcym g. w wtrobie. Cykl ten ma zatem kluczowe znaczenie w detoksykacji
organizmu.

Po przetransportowaniu CO2 i NH4+ do matrix mitochondrialnej reaguj one z 2 ATP, co katalizuje
syntetaza karbamoilofosforanowa I (mitichondrialna).

Reszta karbamoilowa ulega przeniesieniu na Orn, ktra dostaje si do mitochondrium dziki
translokazie ornitynowej. Produktem reakcji jest Pi oraz Cyt, eksportowana do cytozolu. Reakcj
katalizuje transkarbamoilaza ornitynowa.

W cytozolu cytulina reaguje z ATP dajc cytrulilo-AMP, ktry wraz z Asp tworzy argininobursztynian.
Reakcj katalizuje syntetaza argininobursztynianowa.

Argininobursztynian ulega trans-eliminacji katalizowanej przez argininobursztynaz, w wyniku czego
powstaje Arg i fumaran.

Arginaza wystpuje w wtrobie, tkance nerwowej, mzgu, gr. sutkowym, jdrze, skrze; aktywno ta
hamowana jest przez Orn i Lys. Katalizuje ona rozczepienie grupy guanidynowej Arg, dajc Orn i
mocznik, usuwany do krwi.

Regulacja cyklu:
 Godzenie nasila syntez enzymw, aby moliwe byo wydalanie wikszej iloci mocznika z
powodu zwikszonego katabolizmu biakowego.
 Kluczowe znaczenie ma pierwsza reakcja cyklu syntetaza karbamoilfosforanowa I wykazuje
aktywno wycznie w obecnoci allosterycznego modyfikatora (N-Ac-Glu) zwikszacego
powinowactwo do ATP. Poziom N-Ac-Glu jest wypadkow reakcji syntezy i degradacji:
Glu + AcCoA syntaza N-Ac-Glu N-Ac-Glu hydrolaza N-Ac-Glu Glu + octan

101
- -


Zaburzenia cyklu oglnie wywouj wymioty, unikanie pokarmw bogatobiakowych, przerywan

ataksj, nerwowo, letarg i opniony rozwj umysowy.
 hiperamonemia typ I defekt syntetazy karbamoilofosforanowej I
 hiperamonemia typ II defekt transkarbamoilazy Orn Glu
 cytrulinemia defekt syntetazy argininobursztynianowej, Cyt
 acyduria argininobursztynianowa defekt argininobursztynazy, amliwe wosy skupione w
kpki
 w cytrulinemii i acydurii argininobursztynianowej podaje si Arg i benzoesan
 hiperargininemia defekt arginazy Arg, podobiestwo do lizynocystynurii
3.

Metabolizm poszczeglnych aminokwasw

Ze wzgldu na moliwo biosyntezy de novo wszystkie aa dzielimy na endogenne i egzogenne. Te

pierwsze mog by zsyntetyzowane przez organizm czowieka, drugie za nie z powodu braku odpowiednich
enzymw i musz by dostarczane wraz z pokarmem. Do aa endogennych zaliczamy: Glu, Gln, Ala, Asp, Ans,
Ser, Gly, Pro, Cys, Tyr, Hyp i Hyl, pozostae za do egzogennch. Moliwo syntezy niektrych aa (ich
endogenny charakter) zaley w pewnych przypadkach od odpowiedniej poday innych, np. Tyr moe by
syntetyzowana pod warunkiem obecnoci odpowiedniej iloci Phe. Charakter aa zmienia si rwnie z wiekiem,
np. Arg jest egzogenna dla dzieci, z powodu ich szybkiego wzrostu, natomiast u dorosych cakowicie wystarcz
zasoby produkowane w cyklu mocznikowym.
Ze wzgldu na to, czy produkty katabolizmu szkieletu wglowego danego aa zasilaj szlaki syntezy
wglowodanw czy lipidw, dzielimy aa na glukogenne i ketogenne. Do aa czysto glukogennych nale: Gly,
Ala, Val, Ser, Thr, Cys, Met, Asp, Glu, Arg, His, Pro i Hyp, do czysto ketogennych jedynie Leu, za do
jednoczenie gluko- i ketogennych: Ile, Lys, Phe, Tyr oraz Trp.
a)

Kwas asparaginowy (asparaginian, Asp, D) jest aa endogennym. Syntetyzowany jest ze szczawiooctanu

w reakcji transaminacji:
szczawiooctan + Ala AT Asp + Pyr.
Jego katabolizm polega na przebiegu tej samej reakcji w przeciwn stron.

b) Asparaginaza (amid kwasu asparaginowego, Asn, N) jest rwnie endogenna. Powstaje z Asp w reakcji
katalizowanej przez syntetaz Asn:
Asp + Glu + ATP syntetaza Asn Asn + Glu + AMP + PPi ( 2 Pi)
Jej rozkad przez asparaginaz daje z powrotem Asp:
Asn + H2O asparaginaza Asp + NH4+
c)

Kwas glutaminowy (glutaminian, Glu, E) jest endogenny powstaje z -ketoglutaranu w reakcji

katalizowanej przez dehydrogenaz Glu:
-ketoglutaran + NH4+ + NAD(P)H + H+ dehydrogenaza Glu Glu + H2O + NAD(P)+
Katabolizowany jest z powrotem do -KG w reakcji transaminacji:
Glu + Pyr AT -ketoglutaran + Ala
Glu jest substratem do syntezy -aminomalanu (GABA), penicego funkcje hamujcego
neurotransmitera w UN:
Glu dekarboksylaza Glu, PLP GABA
GABA ulega degradacji przez przeksztacenie do skadnikw cyklu Krebsa:
GABA semialdehyd bursztynowy -KG lub bursztynian

d) Glutamina (amid kwasu glutaminowego, Gln, Q) jest endogenna syntetyzowana z Glu przy udziale
aktywnoci syntetazy Gln:
Glu + NH4+ + ATP syntetaza Gln Gln + ADP + Pi
Rozkadana jest do Glu przy udziale glutaminazy:
Gln + H2O glutaminaza Glu + NH4+
e)

Alanina (Ala, A) jest zarwno syntetyzowana, jak i katabolizowana przez transaminacj z / do

pirogronianu:
Pyr + Glu AT Ala + -KG

f) Glicyna (Gly, G) jest aa endogennym. Moe by syntetyzowana na kilka sposobw:

z glioksalanu przez transaminacj (w wtrobie):
glioksalan + -aa AT Gly + -ketokwas (1)

102
- -


z choliny:
cholina aldehyd betainowy betaina dimetyloglicyna sarkozyna Gly (2)

z Ser:
Ser + THF hydroksymetylotransferaza Ser Gly + metyleno-THF (3)
Powstajca z Gly cholina uywana jest do syntezy:

acetylocholiny (ACh) neurotransmitera:
cholina + AcCoA acetylotransferaza cholinowa ACh
ACh esteraza cholinowa (AChE) cholina + octan

fosfolipidw skadnikw bon biologicznych:
cholina cholino-{P} CDP-cholina
CDP-cholina + DAG fosfatydylocholina = lecytyna
Degradacja Gly zachodzi albo przez zachodzenie reakcji (1) i (3) w drug stron albo przez rozkad z
udziaem syntazy Gly:
Gly + NAD+ + THF syntaza glicynowa, PLP CO2 + NH4+ + NADH + H+ + metyleno-THF
g) Seryna (Ser, S) jest endogenna. Moe powstawa albo z Gly w wyej podany sposb (t drog zachodzi
rwnie jej degrdacja), jak rwnie z 3-{P}-glicerynianu w cigu przemian:
3-{P}-glicerynian + NAD+ {P}-hydroksypirogronian + NADH + H+
{P}-hydroksypirogronian + -aa AT {P}-seryna + -ketokwas
{P}-seryna + H2O seryna + Pi
h) Prolina (Pro, P) jest aa endogennym. Zarwno jej synteza, jak i rozkad, zachodz przez przeksztacenia
z / do Glu:
Glu + NADH + H+ dehydrogenaza -semialdehyd Glu + NAD+
-semialdehyd Glu dehydroprolina + H2O
dehydroprolina + NADH + H+ dehydrogenaza Pro Pro + NAD+
i)

Hydroksyprolina (Hyp) jest endogenna, cho nie jest kodowana przez aden kodon mRNA. Powstaje z
Pro w wyniku nieodwracalnej hydroksylacji zachodzcej na mikrosomach (ER) w skrze, wtrobie,
pucach, sercu, misniach i ziarninujcych ranach:
Pro hydroksylaza Pro, Fe2+, O2, wit. C, -KG Hyp
Moe by degradowana do Pyr i glioksalanu, gwnie jednak wydalana jest z moczem w formie
niezmienionej. Poniewa wystpuje wycznie w proteinach cznotkankowych kolagenie i elastynie
jej poziom uznawany jest za diagnostyczny wskanik szybkoci degradacji tkanki cznej (g. koci).
Wzrasta on w takich patologiach jak: choroba Pageta, pierwotna i wtrna nadczynno przytarczyc /
tarczycy / kory nadnerczy, przerzuty nowotworowe do koci oraz w osteoporozie.

j)

Arginina (Arg, R) jest generalnie endogenna, cho zaley to od wieku (patrz wyej). Jest elementem
cyklu mocznikowego (patrz punkt VI-2-d) syntetyzowana przy udziale argininobursztynazy, za
degradowana przez arginaz do Orn. Arg bierze udzia w syntezie dwch istotnych zwizkw:

kreatyna przenonik energii g. w miniach:
Arg + Gly transamidynaza Arg-Gly (nerka) glikocyjamina = guanidynooctan
guanidynooctan + ATP + SAM metylotransferaza guanidynooctanowa (wtroba)
fosforan kreatyny (PCr, minie, mzg, krew) + ADP + SA-homocysteina
fosfokreatyna + ADP kinaza (fosfo)kreatynowa = CK / CPK kreatyna + {P} + ATP
kreatyna nieenzymatyczna cyklizacja w miniach
kreatynina ( wydalanie z moczem) + H2O
Poniewa powstawanie kreatyniny jest reakcj nieenzymatyczn, jej poziom jest proporcjonalny do
masy miniowej organizmu (wykorzystywane w sporcie). Szybko usuwania kreatyniny z krwiobiegu
przez nerki (tzw. klirens endogennej kreatyniny) przyjmuje si za rwny szybkoci filtracji
kbuszkowej (GFR) parametr sucy do oceny sprawnoci pracy nerek (np. w oparciu o niego
okrela si stopie zaawansowania przewlekej niewydolnoci nerek). GFR mona rwnie obliczy
porednio na podstawie stenia kreatyniny we krwi (wzr Cockcrofta Gaulta).
Z kolei poziom CPK jest wskanikiem diagnostycznym uszkodzenia tkanek, g. mini. Wzrasta przy
kontuzjach, nadmiernym wysiku fizycznym, w chorobach mini, w tym serca, OUN, wylewach,
napadach epileptycznych, niedoczynnoci tarczycy, radioterapii, farmakoterapii statynami. Spadek CPK
moe oznacza RZS lub alkoholow chorob wtroby. Izoenzym sercowy (CK-MB) uywany jest w
diagnostyce zawau minia sercowego. (por. II-5-b i c)

103
- -


tlenek azotu (NO):

Arg + O2 syntaza tlenku azotu (NOS) Cyt + NO
NOS wymaga kofaktorw: NADPH, FAD, FMN, THB (tetrahydrobiopteryny) oraz hemu. Wystpuje w
trzech formach dwch konstystucyjnych (rdbonkowa eNOS, neuronalna nNOS) oraz jednej
indukowalnej (makrofagowa iNOS). NO produkowany przez rdbonek w odpowiedzi na
pobudzenie PS+ ( ACh PIP2 IP3 + DAG Ca2+ Ca2+/kalmodulina NOS NO)
dyfunduje do lecej gbiej miniwki gadkiej naczy, gdzie pobudza GC do produkcji cGMP, ktry
stymuluje defosforylacj acuchw lekkich miozyny, wykazujc dziaanie rozszerzajce naczynia oraz
hamujce agregacj trombocytw. Dziaanie tego ukadu mona nasili podajc egzogenny donator NO
(np. nitrogliceryn) lub zahamowa PDE rozkadajc cGMP (np. sildenafil). NO jest usuwany przez
wizanie z hemoproteinami oraz interakcje ze zwizkami tlenu:
NO + O2 NO2
NO + HO2* ONOOH (peroksyazotyn) NO2 + OH*
k) Ornityna (Orn) nie jest kodowana przez mRNA, a jedynie powstaje z Arg jako jeden z produktw cyklu
mocznikowego. Moe albo wczy si w nastpny obrt cyklu (kondensacja z karbamoilofosforanem)
albo zosta rozoona przez transaminacj:
Orn + -KG -aminotransferaza Orn -semialdehyd Glu + Glu
Dalsze przemiany -semialdehydu Glu prowadz do Glu lub Pro (patrz Pro). Orn moe podlega
rwnie dekarboksylacji do putrescyny, ktra stanowi substrat do syntezy biogennych amin
alifatycznych poliamin:

Poliaminy (spermidyna i spermina) to zasadowe substancje zwizane z proliferacj i wzrostem

komrkowym (przez wizanie z kwasami nukleinowymi powoduj ich stabilizacj i stymuluj
biosyntez). Ponadto obniaj RR i temperatur ciaa.
l)

Cysteina (Cys, C) naley do aa endogennych. Syntetyzowana jest w przez fuzj dwch innych aa Met
i Ser, a dokadniej (patrz rwnie Met):
Met homocysteina
homocysteina + Ser cystationina Cys
Moe rwnie powstawa przez rozkad wiza dwusiarczkowych cystyny:
Cys-S-S-Cys + NADH + H+ reduktaza cystynowa 2 Cys-SH + NAD+
Jej katabolizm jest odbywa si rwnie na dwa sposoby, prowadzce do wsplnego koca:

I: Cys dioksygenaza cysteinosulfinian AT -sulfinylo-Pyr desulfinaza Pyr

II: Cys AT tiolo-Pyr siarkotransferaza Pyr
Oprcz wyjtkowej funkcji w ksztatowaniu struktury biaek, Cys stanowi jeden z substratw do
syntezy glutationu (GSH):
Cys + Glu + ATP syntetaza -Glu-Cys -glutamylocysteina + ADP
-Glu-Cys + Gly + ATP syntetaza GSH ADP + -glutamylocysteinyloglicyna (GSH)

104
- -

m) Fenyloalanina (Phe, F) jest dla czowieka egzogenna (organizm nie potrafi samodzielnie jej
wytworzy). Praktycznie jedyn reakcj (poza wbudowywania do biaek) Phe jest hydroksylacja do Tyr
zachodzca w hepatocytach:
Phe hydroksylaza Phe Tyr
Niedobr tego enzymu jest przyczyn hiperfenyloalaninemii typu I, czyli klasycznej fenyloketonurii
(PKU). Wobec braku enzymu Phe jest katabolizowana przez transaminacj do nie fizjologicznych
metabolitw, jak fenylopirogronian (fenyloketon), felylooctan i fenyloetyloamina; ten pierwszy mona
wykrywa w moczu i stanowi wwczas wskanik diagnostyczny PKU.
n) Tyrozyna (Tyr, Y) jest aa endogennym, ktry powstaje w wyniku hydroksylacji Phe o ile nie
wystpuje niedobr tej ostatniej lub blok metaboliczny hydroksylacji (PKU). Katabolizm Tyr obejmuje
szereg reakcji:
Tyr + -KG AT, PLP {P}-hydroksyfenylo-Pyr + Glu
{P}-hydroksyfenylo-Pyr + O2 dioksygenaza, Cu2+, wit. C homogentyzynian + CO2
homogentyzynian + O2 dioksygenaza, Fe2+ maleiloacetooctan
maleiloacetooctan izomeraza cis-trans, GSH fumaryloacetooctan
fumaryloacetooctan + H2O fumaryloacetoacetaza fumaran + acetooctan (AcAc)
Nastpnie fumaran wchodzi do cyklu Krebsa, za acetooctan zasila pule cia ketonowych (patrz punkt
V-5-e). Niedobr dioksygenazy homogentyzynianu powoduje alkaptonuri. Gwne objawy choroby
zwizane s ze wzmoon konwersj Tyr do melaniny i jej odkadaniem w tkankach i obejmuj:
ochranoz (wzmoon pigmentacj tkanki cznej), zapalenie staww oraz ciemnienie moczu na
powietrzu.
Ponadto Tyr moe ulega:

dezaminacji do tyraminy,

sprzganiu z jodem do mono- (MIT) i dwujodotyrozony (DIT), z ktrych nastpnie powstaj hormony
tarczycy trjjodoyronina (T3) oraz tyroksyna (T4),

hydroksylacji przez hydroksylaz Tyr do dihydroksyfenyloalaniny (DOPA):
Tyr 3-monooksygenaza (hydroksylaza) Tyr, Cu2+ DOPA
DOPA peni niezwykle istotn rol metaboliczn, stanowi bowiem zwizek wyjciowy dla dwch
wanych szlakw, tj.:

syntezy amin katecholowych (neurony, rdze nadnerczy), stanowicych neurotransmitery i hormony:
DOPA dekarboksylaza DOPA, PLP dopamina (D)
dopamina -oksydaza dopaminowa, Cu2+, wit. C noradrenalina (NA)
noradrenalina N-metylotransferaza fenyloetanoloaminowa adrenalina (A)
Katecholaminy s katabolizowane przez oksydaz monoaminow (monoaminooksydaz = MAO) oraz
katecholoksymetylotransferaz (COMT) odpowiednio: D do kwasu homowalinowego (HVA), NA do
normetanefryny i kwasu wanilinomigdaowego (VMA), za A do metanefryny i VMA. Zarwno wolne
aminy katecholowe, jak i ich metabolity, stanowi wskanik diagnostyczny oglnoustrojowej produkcji.
Markery te ulegaj zwikszeniu w guzie chromochonnym rdzenia nadnerczy (phaeochromocytoma).

syntezy barwnikw skry i wytworw naskrkowych melanin (melanogeneza):
DOPA oksydaza katechlowa dopachinon
dopachinon trichochromy, feomelaniny (czerwone), melaniny mieszane, melanochrom
melanochrom i inne eumelaniny (ciemnobrzowe)
eumelaniny / feomelaniny + biaka macierzy melanosomalnej melanoproteiny
Zaburzenia enzymw szlaku melanogenezy prowadz do hipopigmentacji bd albinizmu.
o) Lizyna (Lys, K) jest dla czowieka aa egzogennym. Ulega ona katabolizmowi bez transaminacji do CO2
i H2O. Lys stanowi substrat do syntezy karnityny przenonika dugoacuchowych KT przez bon
mitochondrialn (patrz punkt IV-5-b):
Lys N6-trimetylo-Lys N6-trimetylo-3-hydroksy-Lys karnityna
Moe rwnie ulega mikrosomalnej hydroksylacji do Hyl.
p) Hydroksylizyna (Hyl, Lys-OH) jest endogenna, cho nie kodowana przez mRNA powstaje z Lys pod
wpywem swoistej hydroksylazy na zasadzie analogicznej do syntezy Hyp z Pro:
Lys hydroksylaza Lys, Fe2+, O2, wit. C, -KG Hyl

105
- -

q) Histydyna (His, H) jest aa egzogennym. Ulega degradacji w nastpujcym cigu reakcji:

His histydaza urokanian
urokanian urokanaza 4-imidazolo-5-propionian
4-imidazolo-5-propionian imidazolopropionaza N-formimino-Glu (FIGLU)
FIGLU + THF formiminotransferaza Glu Glu + formimino-THF
His jest ponadto prekursorem aminy biogennej histaminy:
His dekarboksylaza aa aromatycznych / dekarboksylaza His histamina
Dekarboksylaza His hamowana jest przez aa -metylowe. Histamina bierze udzia w rozwoju alergii i
stanu zapalnego. Katabolizowana jest przez imidazolo-N-metylotransferaz, monooksygenaz (MAO) i
dioksyganaz (DAO) do N-metyloimidazolooctanu. Histamina moe by wydzielana przez pewne guzy
przewodu pokarmowego (np. rakowiaka).
r)

Treonina (Thr, T) jest aa egzogennym. Katabolizm przebiega nastepujco:

Thr aldolaza Th, PLP aldehyd octowy + Gly
aldehyd octowy dehydrogenaza aldehydowa octan syntaza AcCoA AcCoA

s)

Metionina (Met, M) rwnie jest egzogenna. Ulega nastpujcym reakcjom katabolicznym:

Met aktywacja, - CH3, - S, - NH3 -ketomalan
-ketomalan oksydacyjna karboksylacja -KG
-KG - CO2 propionylo-CoA
propionylo-CoA + CO2 metylomalonylo-CoA
metylomalonylo-CoA wit. B12 sukcynylo-CoA
Dziki niepowtarzalnej budowie (grupa metylowa poczona z reszt czsteczki przez atom siarki) Met
bierze udzia w przenoszeniu grup metylowych na inne zwizki:
Met + ATP adenozylotransferaza Met S-adenozylo-Met (SAM)
SAM + X transmetylaza SA-homocysteina + X-CH3
SA-homocysteina adenozylotransferaza homocysteina
Ponadto dekarboksylowana SAM bierze udzia w syntezie poliamin (patrz Orn), za homocysteina w
syntezie Cys (patrz Cys).

t)

Tryptofan (Trp, W) zaliczany jest do aa egzogennych. Ulega on katabolizmowi w skomplikowanym

szlaku kinureninowo antranilanowym z udziaem PLP do CO2 i H2O. Trp jest prekursorem zwizkw
aktywnych biologicznie: serotoniny oraz melatoniny:
Trp hydroksylaza Trp 5-hydroksy-Trp (5-HTP)
5-HTP dekarboksylaza 5-HTP / aa aromatycznych 5-hydroksytryptamina (5-HT, serotonina)
5-HT transmetylaza hydroksyindolowa (HIOMT) 5-metoksytryptamina
5-HT MAO 5-hydroksyindolooctan (HIAA)
5-HT N-Ac-transferaza 5-HT N-Ac-5-HT
N-Ac-5-HT HIOMT N-Ac-5-metoksytryptamina = melatonina
Serotonina bierze udzia w wielu procesach fizjologicznych, m. in. w regulacji motoryki przewodu
pokarmowego oraz agregacji trombocytw (patrz punkt VI-4-d). Serotonina i jej metabolity (HIAA),
podobnie jak histamina, mog by wydzielane przez guzy neuroendokrynne przewodu pokarmowego
(np. rakowiaka). Oznaczenie poziomu HIAA w moczu odzwierciedla oglnoustrojow produkcj
serotoniny.

106
- -

u) Walina (Val, V), leucyna (Leu, L) oraz izoleucyna (Ile, I) s okrelane wsplnie jako aa o
rozgazionym acuchu bocznym. Caa grupa jest egzogenna. Ulegaj one rozkadowi w wtrobie,
nerkach, miniach, sercu oraz tkance tuszczowej.

Zaburzenie aktywnoci dehydrogenazy ketokwasw poch. z aa rozgazionych jest przyczyn choroby

syropu klonowego (nazwa wzia si od charakterystycznego zapachu moczu osb na ni cierpicych).
Nieprzestrzeganie diety prowadzi do upoledzenia fizycznego i umysowego.
Punkty wejcia metabolitw aa do cyklu Krebsa:
szczawiooctan Asp Asn
cytrynian
AcCoA Ile, Leu, Trp
Pyr Ala, Cys, Gly, Hyp, Ser, Thr
AcAcCoA Leu, Lys, Phe, Trp, Thr
-ketoglutaran Glu Arg, His, Gln, Pro
sukcynylo-CoA Ile, Met, Val
fumaran Phe, Tyr
4.

Przemiana nukleotydw

a)

trawienie kwasw nukleinowych w przewodzie pokarmowym

sok trzustkowy rybonukleaza, dezoksyrybonukleaza trawienie kwasw nukleinowych do

nukleotydw

sok jelitowy polinuklotydazy, nukleozydazy ( rozkad nukleotydw do zasad N i pentozo-{P})

107
- -

b) budowa nukleotydw (patrz punkt VIII-1-a)

A = 6-aminopuryna
G = 2-amino-6-oksypuryna
H = 6-oksypuryna
X = 2,6-dioksypuryna

O = kwas 2,4-diokso-1,2,3,6-tetrahydro-4-pirymidynowy
U = 2,4-dioksypirymidyna
C = 2-oksy-4-aminopirymidyna
T = 2,4-dioksy-5-metylo-pirymidyna

c)

biosynteza nukleotydw purynowych

Szlak ten jest o tyle istotny, o ile pobrane z pokarmem zasady azotowe nie s wcale lub prawie wcale
wbudowywane do endogennych kwasw nukleinowych.
Gwnym narzdem syntezy puryn jest wtroba. Zdolnoci tej pozbawiony jest mzg, erytocyty i
leukocyty wielojdrzaste.
synteza de novo z amfibolicznych zwizkw porednich (kreski z prawej strony oznaczaj
wystpowanie aktywnoci enzymatycznych w kompleksach; N oglny symbol nukleotydu)

108
- -

109
- -

 reakcje rezerwowe (ang. salvage)

fosforylacja puryn:
A + PRPP {P}-rybozylotransferaza adeninowa AMP + PPi
H + PRPP {P}-rybozylotransferaza hipoksantynowo-guaninowa (HGPRT-aza) IMP + PPi
G + PRPP HGPRT-aza GMP + PPi

fosforylacja nukleozydw purynowych:
N-R + ATP kinaza NMP + ADP

regulacja syntezy puryn

biosynteza dezoksyrybonukleodytw (redukcja rybonukleotydw)

d) degradacja puryn zachodzi g. w wtrobie i prowadzi do powstania kwasu moczowego

110
- -

U czowieka ostatecznym produktem katabolizmu purynowego jest kwas moczowy. Wikszo innych
ssakw potrafi natomiast utlenia mocznik do alantoiny, nazwanej tak od jednej z bon podowych omoczni
(ac. allantois) w ktrej ulega gromadzeniu. Kwas moczowy peni rol antyoksydantu, co stanowi przewag
nad alantoin, jest jednak od niej kilkukrotnie gorzej rozpuszczalny w wodzie. Z tego powodu przy nadmiernym
steniu we krwi (hiperurykemii) ulega wytrceniu, uszkadzajc nerki (kamica moczanowa, niewydolno) i
stawy (guzki dnawe dna moczanowa). Przyczynami hiperurykemii mog by: wysoka poda puryn i/lub
fruktozy w diecie, godzenie, jednoczesny rozpad duej iloci komrek np. rozlege urazy, oparzenia, zesp
rozpadu guza (TLS) towarzyszcy nowotworom ukadu krwiotwrczego. Postpowanie lecznicze obejmuje:

odpowiedni diet,

zmniejszenie syntezy kwasu moczowego inhibitory oksydazy ksantynowej (allopurinol),

zwikszenie rozpuszczalnoci moczanw w moczu przez podniesienie jego pH np. inhibitory
anhydrazy wglanowej (acetazolamid),

podanie enzymu rozkadajcego kwas moczowy do alantoiny rekombinowana urykaza (rasburikaza)
e)

odzysk puryn cykl nukleotydw purynowych

f)

synteza nukleotydw pirymidynowych

111
- -

synteza de novo

szlaki rezerwowe

fosforylacja pirymidyn, np. OA + PRPP rybozylotransferaza orotanowa OMP + PPi

fosforylacja rybonukleotydw:
U-R + ATP kinaza urydynowo-cytydynowa UMP + ADP
C-R + ATP kinaza urydynowo-cytydynowa CMP + ADP
C-dR + ATP kinaza deoksycytydynowa dCMP + ADP
T-dR + ATP kinaza tymidynowa dTMP + ADP

regulacja syntezy pirymidyn

112
- -

g) degradacja pirymidyn produkty rozpuszczalne w wodzie

h) kwas foliowy; zaburzenia przemiany nukleotydw

rola kwasu foliowego w metabolizmie nukleotydw

kwas foliowy = pterydyna + PABA + Glu

W jelicie kwas foliowy ulega reduktazie folianowej zalenej od NADPH, dajc DHF (reakcj hamuje
trimetoprim) oraz THF (hamuje metotreksat (MTX)).

Rol THF jest udzia w przenoszeniu reszta jednowglowych (C1):

Niedobr kwasu foliowego i/lub wit. B12 uniemoliwia syntez nukleotydw purynowych i TMP, a
przez to niedokrwisto megaloblastyczn.
Synteza puryn blokowana jest przez analogi Glu:

azaseryna blok wczania N3

diazanorleucyna blok wczania N9

azatiopryna 6-merkaptopuryna (6MP) bezporedni blok powstawania AMP i XMP

kwas mykofenolowy (MPA) bezporedni blok powstawania XMP
Analogi pirymidyn kompetycyjnie hamuj enzymy biorce udzia w ich biosyntezie ({P}rybozylotransferaza orotanowa, np. 5-fluorouracyl (5FU), allopurinol.

113
- -

Wydalanie i reabsorpcja moczanw s kompetycyjnie hamowane przez wysokie dawki ASA.

Klasyfikacja chorb przebiegajcych z hiperurykemi:
prawidowe wydalanie moczanw, defekt pracy nerek
nadmierna produkcja i wydalanie moczanw
 niedobr enzymatyczny (sPRPP, HGPRT, glukozo-6-fosfataza)
 wtrna patologia (nowotwr, uszczyca)
 nieznana etiologia
Przyczyn dny moczanowej jest enzymatyczne upoledzenie katabolizmu puryn ( vm, KM lub brak
regulacji syntazy PRPP, niedobr HGPRT-azy). Hiperurykemia prowadzi do krystalizacji moczanw w
stawach w postaci guzkw dnawych, przeciwko ktrym skierowana zostaje odpowied zapalna.
Rozwija si przewleke dnawe zapalenie staww dajce artretyzm.
W zespole Lescha Nyhana wystpuje deficyt aktywnoci HGPRT-azy, co powoduje PRPP
puryn hiperurykemia, kamica moczanowa, poraenie mdkowe, samookaleczenia.
Choroba von Gierkego polega na niedoborze glukozo-6-fosfatazy, co powoduje PRPP, hiperurykemi
i kwasic mleczanow.
Niedobr aktywnoci oksydazy ksantynowej moe by spowodowany mutacj kodujcego genu lub
silnym uszkodzeniem wtroby. Objawia si hiperurykemi, ksantynuri i kamic ksantynow.
niedobr transaminazy kwasica -aminoizomalanowa
niedobr ornitynotranskarbamoilazy lekka kwasica orotowa, nietolerancja biaek, encefalopatia
wtrobowa
orotoacudyria:

typ II defekt dekarboksylazy orotydylanowej anemia megaloblastyczna

typ I j. w. + defekt {P}-rybozylotransferazy orotanowej j. w. + niedobr immunologiczny
niedobr deaminazy adenozynowej (1) lub fosforylazy nukleotydu purynowego (2) nagromadzenie
nie rozoonego dATP i gGTP allosteryczne zahamowanie reduktazy rybonukleotydowej
pozbawienie komrek dCTP niedobr immunologiczny: (1) limfocyty T i B, (2) tylko
limfocyty T
5.

Metabolizm porfiryn

struktura porfiny 4 piercienie pirolowe (I IV) poczone mostkami metinowymi ( )

(por. punkt I-3-e)

podstawniki: A = octan, M = metyl, P = propionian, V = winyl

g. hemoproteiny: mioglobina, hemoglobina, cytochrom c, cytochrom P450 (CYP), katalaza (CT), 2,3dioksygenaza Trp, syntaza tlenku azotu (NOS)

114
- -

a)

synteza hemu 85 % zachodzi w komrkach erytroidalnych szpiku, za prawie caa reszta w wtrobie

regulacja syntezy hemu zachodzi na etapie syntazy ALA i polega g. na modulacji ekspresji genw
(-) hem + aporepresor
(+) leki metabolizowane przez CYP (barbiturany, gryzeofulwina)
(-) podawanie glukozy lub hematyny

115
- -

b) rozkad hemu cz porfirynowa katabolizowana jest przez komrki ukadu siateczkowo

rdbonkowego (RES) wtroby, ledziony i szpiku

c)

zaburzenia metabolizmu porfiryn

Porfirie to wrodzone (dziedziczone g. AD) lub nabyte choroby zwizane z wadliw syntez hemu.
Zalenie od enzymu, ktrego dotyczy defekt, wyrnia si 5 typw choroby. Nagromadzenie ALA i PBG w
tkankach i pynach ustrojowych powoduje toksyczne dziaanie na nerwy brzuszne, std ble brzucha. Wychwyt
ALA przez mzg i jego hamujcy wpyw na aktywno ATP-azy powoduje upoledzenie neurotransmisji i przez
to zaburzenia neuropsychiczne. Zwikszony poziom porfirynogenw w skrze i tkankach, poczony z ich
samorzutnym utlenianiem si do porfiryn pod wpywem wiata, znacznie nasila stres oksydacyjny; wolne
rodniki uszkadzaj organella komrkowe, m. in. lizosomy, ktre uwalniaj enzymy, niszczce skr i
powodujce jej bliznowacenie (std nadwraliwo na wiato). Leczenie polega na unikaniu lekw i alkoholu,
podawaniu glukozy, hematyny (hamuj syntez hemu) i -karotenu (antyoksydant) oraz aplikowaniu na skr
filtrw hamujcych promienie wiata widzialnego u UV.

116
- -

hiperbilirubinemia dyfuzja do tkanek taczka

produkcja np. hemoliza
hiperbilirubinemia retencyjna = miszowa
bilirubina nie sprzona = porednia
taczka jder podstawnych (kernicterus)

usuwanie np. uszkodzenie wtroby, niedobr

enzymu, mechaniczna blokada odpywu
hiperbilirubinemia zwrotna = zastoinowa
bilirubina sprzona = bezporednia
bilirubina w moczu (choluria)

hiperbilirubinemia z dominacj bilirubiny nie sprzonej

 anemia hemolityczna
 fizjologiczna taczka noworodkw hemoliza HbF i niewydolno enzymatyczna wtroby w
zakresie dostatecznie szybkiego usuwania bilirubiny poredniej; taczka jder podstawnych
mzgu powoduje upoledzenie umysowe; leczenie obejmuje podawanie fenobarbitalu (nasila
proces sprzgania) oraz fototerapi (stymuluje rozkad bilirubiny w skrze)
 zesp Criglera Najjara
 typ I wrodzona taczka niehemolityczna defekt UDP-glukuronylotransferazy
 typ II podobny defekt o agodniejszym przebiegu
 zesp Gilberta defekt wychwytu i sprzgania bilirubiny
 hiperbilirubinemia toksyczna uszkodzenie wtroby: CCl4, CHCl3, arsfenamina (Salwarsan),
acetaminofen (Paracetamol), WZW, marsko, zatrucie grzybami (muchomory amanototoksyny)

hiperbilirubinemia z dominacj bilirubiny sprzonej
 niedrono przewodw ciowych, ucisk przez guz trzustki cholestaza taczka
cholestatyczna
 zesp Dubina Johnsona, przewleka taczka samoistna defekt przenonika sprzonej
bilirubiny do kanalikw ciowych
 zesp Rotora defekt transportu anionw organicznych przez hepatocyty
typ taczki
fizjologia
hemolityczna
mechaniczna
typ taczki
fizjologia
hemolityczna
wtrobowa
mechaniczna

bilirubina sprzona w moczu

w normie
+

bilirubina w surowicy
+
porednia

bezporednia

bilirubina w moczu

+/
+

117
- -

urobilinogen w moczu
niewiele

urobilinogen w moczu
+

/+

urobilinogen w kale
+

ROZDZIA VII BIOCHEMIA FUNKCJONALNA TKANEK

1.

Endogenne regulatory procesw metabolicznych

a)

regulacja metabolizmu przez hormony, mechanizmy regulacji, receptory, przekaniki wtrne

receptory

Dziaanie hormonu na komrk rozpoczyna si od poczenia z wysoko swoistym receptorem. S to

struktury zapewniajce wychwyt hormonw ju w bardzo niewielkich steniach, 106 109 x mniejszych ni
czsteczki o podobnej budowie. Oprcz swoistoci receptory charakteryzuj si duym powinowactwem, szybk
odwracalnoci oraz wysycalnoci.
W strukturze receptora wyrniamy dwie domeny czynnociowe rozpoznajc (przycza hormon) oraz
sygnalizacyjn (przekada informacj na czynno wewntrzkomrkow tzw. sprzenie receptorowo
efektorowe). Receptory skadaj si z kilku czci, np. nAChR z 5, insulinowy 4, kaskadowy cAMP 7,
steroidowy 4.
Jeeli chodzi o umiejscowienie, to hormony biakowe, polipeptydowe i katecholaminy cz si z
receptorami bonowymi, modulujcymi aktywno enzymw, za hormony sterydowe, tarczycowe i retinolowe
stanowi ligandy dla receptorw rdkomrkowych (cytozolowych lub jdrowych), ktre modyfikuj ekspresj
genw. Receptory sieroce s spokrewnione z rodzin receptorw typu steroidowo tarczycowego, ale nie
posiadaj znanego ligandu. Przykadowo receptor glikokortykoidowy ma budow: C koniec domena wica
hormon domena wica DNA (cilej sekwencj odpowiedzi hormonalnej HRE) 2 regiony aktywujce
transkrypcje genu 2 regiony translokacji z cytoplazmy do jdra region wicy Hsp (biako szoku cieplnego,
chaperon) w nieobecnoci ligandu N koniec.

hormony

Hormony s czsteczkami chemicznymi, ktre po zwizaniu ze swoistymi receptorami moduluj

czynnoci yciowe komrki. Hormony s substancjami endogennymi, co odrnia je od wielu ksenobiotykw,
ktre rwnie mog wywoywa efekty biologiczne.
Hormony klasyfikowa mona ze wzgldu na rne kryteria. Pod wzgldem struktury chemicznej
mwimy o pochodnych aminokwasw, polipeptydach i steroidach. Mog to by czsteczki rozpuszczalne w
wodzie (hydrofilne) lub w tuszczach (lipofilne). Receptory dla hormonw mog by zlokalizowane na
powierzchni komrki bd w jej wntrzu. Wreszcie odnonie II przekanika moe nim by kompleks hormonu
z receptorem, cAMP, cGMP, PIP2, Ca2+ lub kaskada kinazowa. Powysze cechy ukadaj si w pewne wzory, co
pozwala na klasyfikacj hormonw na dwie gwne grupy.
Pierwsza grupa hormonw obejmuje steroidy, jodotyroniny, kalcytriol i retinoidy. S to zwizki lipofilne,
dlatego do transportu w osoczu wymagaj biaek nonikowych, co przedua ich okres ptrwania do rzdu
godzin lub dni. Jednoczenie lipofilno pozwala im na przenikanie przez bony wszystkich komrek, jednak
wywieraj efekty biologiczne wycznie tam, gdzie znajduje si swoisty dla nich receptor. Poczenie hormonu
pierwszej grupy z receptorem rdkomrkowym daje II przekanik. Taki kompleks ulega aktywacji (np. przez
odczenie Hsp90 w receptorze glikokortykoidowym), po czym moe migrowa do jdra i wiza si z
chromatyn, aktywujc lub dezaktywujc okrelone geny. Modyfikacja moe zachodzi na rnych etapach
szlaku informacyjnego: transkrypcji, translacji, stenia swoistych biaek (nie wicej ni 1%). Wyrni mona
dwa miejsca regulujce gen i pooone przed nim, na ktre moe wpyn hormon: nieswoisty element
promotorowy okrelajcy miejsce wizania polimerazy RNA II oraz swoista sekwencja odpowiedzi hormonalnej
(HRE) skadajca si z kilku fragmentw i odpowiedzialna za modulacj czstoci inicjacji transkrypcji (HRE
wie si z kompleksem silniej ni inne fragmenty DNA por. punkt VIII-3-b). Geny kontrolowane przez kilka
hormonw maj odpowiedni liczb HRE. Zmienna ilo HRE i fragmentw DNA wsptworzy jednostki
odpowiedzi hormonalnej (HRU) ich analiza pozwala na caociow ocen wpywu hormonu na komrk.
Aktywno genw moe by modulowana przez hormony peptydowe rwnie za porednictwem cAMP oraz
CREB.

118
- -

grupa hormonw
hormony pciowe: androgeny, estrogeny, progestyny
hormony kory nadnerczy: gliko- i mineralokortykoidy
hormony tarczycy: trjjodotyronina i tyroksyna
kalcytriol (aktywna witamina D3)
kwas retinolowy (poch. witaminy A)

swoisty HRE
ARE, ERE, PRE
GRE, MRE
TRE
VDRE
RARE

Druga grupa hormonw skada si z polipeptydw, biaek i katecholamin. S to czsteczki hydrofilne, nie
transportowane w poczeniach z biakami nonikowymi, dlatego ich okres ptrwania jest rzdu minut. Po
zwizaniu z receptorem bonowym uwalniany jest II przekanik w zalenoci od niego wyrniamy 4
podgrupy:
podgrupa
II A

II przekanik
cAMP

II B
II C

cGMP
Ca2+ / PIP2

II D

kaskada kinaz

przykady hormonw i receptorw

(+) ACTH, CT, FSH, hCG, ADH, CRH, LPH, LH, MSH, PTH, TSH,
glukagon, katecholaminy (receptor )
ANF, NO
receptory M (ACh), CCK, PDGF, OT, TRH, ADH, PS, angiotensyna II,
gastryna, gonadoliberyna, katecholzminy (receptory 1)
FGF, IGF-I/II, EGF, NGF, PDGF, EPO, GH, CS, PRL, insulina

Hormony grupy II A wpywaj na cyklaz adenylanow (AC), aktywujc j (HS+) lub dezaktywujc (Hi-).
Aktywna cyklaza katalizuje przejcie ATP w cykliczny AMP (cAMP). Ten sam hormon moe jednak rnie
zmienia poziom cAMP w rnych tkankach, np. adrenalina dziaa gwnie na minie, a glukagon gwnie na
wtrob. Jeeli tkanka reaguje na kilka hormonw tej samej podgrupy, to musi posiada dla kadego z nich
niepowtarzalny receptor, regulujcy na waciwy sobie sposb aktywno cyklazy. Rwnoczesne dziaanie
hormonw na komrk nie jest jednak addytywne.
Cyklaza adenylanowa nie wystpuje samodzielnie, lecz jako fragment wikszego kompleksu receptor
dla hormonw tej podgrupy skada si ponadto z czci wicej hormon oraz biaka G. Bezporedni receptor
skada si z 7 hydrofobowych transbonowych domen; poprzez zmiany konformacji pod wpywem hormonu ma
on zdolno indukcji biaka G. Samo za biako G (biako wice GTP GTPBP) jest heterotrimerem o
budowie . Istnieje wiele odmian GTPBP wyrniona dotychczas 16 odmian podjednostki , 6 , 12 oraz
8 odmian cyklaz. Podjednostki i s cile ze sob zwizane i zakotwiczone w bonie dziki posttranslacyjnej
poliprenylacji resztami farnezylu oraz mirystylacji. Podjednostka jest mobilna i w zalenoci od jej
wystpowania w wersji S lub i mwimy o biakach G pobudzajcych (GS) oraz hamujcych (Gi). Indukcja
przez bezporedni receptor katalizuje reakcj: GDP- + GTP GTP- + + GDP, za powrt do stanu
wyjciowego moliwy jest dziki GTP-azowej aktywnoci podjednostki S. Toksyna cholery jest
nieodwracalnym aktywatorem cyklazy przez zniesienie aktywnoci GTP-azy, podobnie toksyna krztuca przez
zniesienie aktywnoci podjednostki i. Podjednostka zwizana z GTP aktywuje odpowiedni efektor moe
nim by nie tylko cyklaza adenylanowa, lecz rwnie kanay potasowe, wapniowe lub fosfolipaza C (PLC).
Dziki temu kompleksy biaek bior udzia w regulacji metabolizmu, skurczu minia, akcji serca i cinienia
ttniczego, aktywnoci nerwowej oraz w percepcji wzrokowej i wchowej.
cAMP wywiera odpowiednie efekty fizjologiczne poprzez poczenie z heterotetrameryczn czsteczk
kinazy zalenej od cAMP. Skada si ona z dwch podjednostek regulatorowych (R) i dwch katalitycznych (C):
4 cAMP + R2C2 R2(cAMP)4 + 2 C. Uwolniona i przez to zaktywowana podjednostka katalityczna katalizuje
przeniesienie reszty -fosforanowej z ATP na seryn lub treonin odpowiedniego biaka, zazwyczaj w sekwencji
RRXS lub KRXXS. Powstanie fosfoprotein wywouje efekty biologiczne, jako e fosforylacja dotyczy
najczciej czsteczek enzymw. Dochodz do tego wtrne fosforylacje oraz wpyw cAMP na geny poprzez
biako CREB. Przerwanie dziaania odbywa si gwnie przez hydroliz cAMP do 5-AMP przez
fosfodiesterazy (PDE). Podlegaj one regulacji przez inne hormony, kompleks Ca2+-kalmodulina oraz
ksenobiotyki (np. metyloksantyny). Rwnie fosfoproteiny ulegaj rozkadowi przez fosfatazy, ktre z kolei
mog znw by regulowane przez odwracaln fosforylacj oraz interakcje z biakami.
Hormony grupy II B dziaaj podobnie na cyklaz guanylanow, katalizujc przejcie GTP w cGMP.
Ten ostatni peni funkcj II przekanika dla atriopeptyn (np. ANF), wywoujc natriurez, diurez,
wazodylatacj oraz spadek produkcji aldosteronu. Podobnie dziaaj: tlenek azotu (NO), nitroprusydek sodu,
nitrogliceryna, azotyn sodu (NaNO2), azydek sodu (NaN3) dziki fosforylacji acuchw lekkich miozyny
miocyty ulegaj relaksacji, a naczynia rozszerzeniu. Efekt ten wzmagaj inhibitory PDE, np. cytrynian
sildenafilu (preparat Viagra).

119
- -

Jon wapniowy (Ca2+) jest istotnym regulatorem wewntrzkomrkowym, biorcym udzia w skurczu
minia, hemostazie, przekanictwie synaptycznym oraz modyfikacji aktywnoci enzymw. Pomimo znacznego
gradientu stenia ok. 5 10 tys. x (Ca2+ w ECF 2,5 mM a w ICF 0,1 10 M) transport przez bon jest
ograniczony. Stan taki mone by zmieniony przez dziaanie hormonw podgrupy II C, mobilizujcych
wymiennik Na+/Ca2+ (dua pojemno a mae powinowactwo). Ponadto wystpuj: wymiennik Ca2+/H+ (due
powinowactwo a maa pojemno) oraz mechanizm mobilizacji wapnia z mitochondriw i ER. Wiele swoistych
efektw Ca2+ wywiera przez zalene od siebie biako regulatorowe kalmodulin. Po wysyceniu w nim czterech
miejsc wicych Ca2+ zmiany konformacyjne prowadz do uformowania -helisy, co pozwala na modyfikacj
aktywnoci enzymw. Czsto kalmodulina stanowi fragment wikszego kompleksu biakowego, w ktrych peni
wwczas funkcje regulatorowe. Poczenie Ca2+-kalmodulina jest w stanie modyfikowa aktywno
nastpujcych enzymw: cyklaza adenylanowa, cyklaza guanylanowa, PDE, Ca2+-zalena kinaza biakowa,
kinaza biakowa zalena od Ca2+ i fosfolipidw, kinaza miozyny, kinaza fosforylazy, kinaza NAD+, fosfataza
fosfoproteinowa 2B, fosfolipaza A2, kinaza pirogronianowa, dehydrogenaza pirogronianowa, karboksylaza
pirogronianowa, Ca2+/Mg2+-ATP-aza, dehydrogenaza glicerolo-3-{P}, syntaza glikogenowa.
Szlak polifosfoinozytolowy polega na aktywacji fosfolipazy C (PLC) oraz otwarciu kanaw wapniowych
przez kompleks receptora z hormonem za porednictwem biaka G. PLC katalizuje rozpad bonowego
fosfatydyloinozytolodwufosforanu (PIP2) do inozytolotrjfosforanu (IP3) oraz diacyloglicerolu (DAG). Ten
pierwszy indukuje uwalnianie wapnia z ER i mitochondriw. Wzrost cytozolowego poziomu wapnia powoduje
jego czenie z kalmodulin oraz konsekwentn aktywacj kinaz kalmoduliny swoistej i wieloczynnociowej.
IP3 moe ulec przeksztaceniu w nieaktywny IP2 lub w potencjalnie aktywny IP4. 1,2-DAG wraz z Ca2+ aktywuje
kinaz biakow C (PKC). Kinazy kalmoduliny oraz PKC fosforyluj odpowiednie biaka. Powstae
fosfoproteiny oraz inne skutki dziaania Ca2+ wywouj reakcje biologiczne.
Hormony grupy II D dziaaj przez kaskad kinaz biakowych. Do tej grupy nale regulatory procesw
wzrostu i rnicowania oraz reakcji zapalnych. Hormon bezporednio lub porednio (tj. odpowiednio przez
receptor bd proteiny Tyk-2 czy JAK-1/2) aktywuje kinazy tyrozynowe, ktre dalej katalizuj lawin
fosforylacji.
b) eikozanoidy budowa, powstawanie i funkcje metaboliczne
Eikozanoidy s pochodnymi kwasu arachidonowego oraz innych 20-wglowych kwasw tuszczowych z
wizaniami podwjnymi poprzedzielanymi grupami metylenowymi. Zwizki te peni funkcje lokalnie
dziaajcych hormonw, oddziaywujcych na komrki docelowe za porednictwem receptorw zwizanych z
biakami G. Czsteczka kwasu arachidonowego pochodzi zazwyczaj z pozycji sn-2 fosfolipidw bonowych,
skd odszczepiana jest przez fosfolipaz A2 (PLA2); proces ten nasila adrenalina, angiotensyna II, bradykinina,
trombina oraz Ca2+. Nastpnie od arachidonianu rozpoczyna si szlak cyklooksygenazy (PG, PGI, TX) oraz
lipoksygenazy (LT, LX). Wyrniamy 3 grupy (I, II, III) eikozanoidw powstajcych z kwasw tuszczowych
zawartych w diecie: linolowego, arachidonowego oraz -linolenowego. Eikozanoidy charakteryzuje si podajc,
do ktrej z 5 rodzin nale, dodajc liter, oznaczajc ilo i rodzaj podstawnikw oraz liczb, oznaczajc
cakowita ilo wiza podwjnych oraz seri.

Biosynteza prostanoidw jest katalizowana przez syntaz prostaglandyny H (PGHS, izoenzym 1 i 2),
posiadajc aktywno cyklooksygenazy (COX) i peroksydazy: arachidonian + 2 O2 PGG2 PGH2.
Powstay endoperoksyd moe ulec przeksztaceniu do: PGD2 (izomeraza), PGE2 (izomeraza) i dalej PGF2
(reduktaza), PGI2 (syntaza prostacyklinowa) i dalej 6-keto-PGF1, TXA2 (syntaza tromboksanowa) i dalej TXB2
oraz do malonylodwualdehydu i hydroksyheptadekatrienoanu (HHT). Podobne przeksztacenia zachodz w
grupach I i III.
Cyklooksygenaza wykazuje zdolno katalizowania samozagady gdy zaprzestaje syntezy prostanoidw
rozkada sam siebie. Ze wzgldu na udzia prostanoidw w rozwoju stanu zapalnego wiele lekw p/zapalnych
uderza wanie w ukad PGHS. Substancje p/zapalne mona podzieli na sterydowe i niesterydowe.

120
- -

Fizjologicznie kortykosteriody cakowicie hamuj transkrycj PGHS-2. Kwas acetylosalicylowy acyluje i

inaktywuje PGHS. Wiele niesteroidowych lekw p/zapalnych (NLPZ, ang. NSAID) kompetycynie hamuje
cyklooksygenaz, np. ibuprofen czy indometacyna. Raz powstae prostanoidy ulegaj degradacji przez
dehydrogenaz 15-hydroksyprostaglandynow; wpyw ten jest hamowany przez sulfasalazyn i indometacyn.
Szlak lipoksygenazy prowadzi do powstania leukotrienw (LT) i lipoksyn (LX). LT to sprzone trieny
wytworzone w leukocytach, mastocytach i trombocytach. Wystpuj tam 5-, 12- oraz 15-lipoksygenaza, ktre
przeksztacaj arachidonian w hydroksyperoksyeikozatetraenoany (HPETE), te za z kolei pod wpywem
peroksydazy daj hydroksyeikozatetraenoany (HETE). Przez dehydratacj 5-HPETE powstaje LTA4, ktry
hydrolaza epoksydu LTA4 przeksztaca w LTB4, za S-transferaza glutationowa w LTC4. Nastpnie GGTP
przeksztaca LTC4 w LTD4, za dwupeptydaza Cys-Gly LTD4 w LTE4. LX s sprzonymi tetraenami
powstajcymi w leukocytach pod wpywem wicej ni jednej lipoksygenazy, natomiast ich dalsze
przeksztacanie w LXA4-E4 zachodzi podobnie jak LT.
Prostaglandyny (PG) i prostacykliny (PGI) bior udzia w rozwoju stanu zapalnego, regulacji szerokoci
naczy krwiononych ((-): PGA, PGE, PGI, (+): PGF), PGI2-3 produkowane w rdbonku zapobiegaj agregacji
trombocytw, zawarte w nasieniu pobudzaj miniwk macicy, wydzielane przez pd indukuj pord;
stosowane s w antykoncepcji, aborcji, chorobie wrzodowej odka, stanie zapalnym, nadcinieniu, astmie
oskrzelowej i nieycie nosa. Tromboksany (TX) produkowane przez pytki autokrynnie indukuj ich agregacj i
zwaj naczynia (TXA2). Leukotrieny (LT) produkowane s w leukocytach; wchodz w skad substancji wolno
dziaajcej anafilaksji (SRS-A) LTC4-E4 wywouj silny skurcz oskrzeli. LTB4-E4 rozszerzaj naczynia
krwionone i zwikszaj ich przepuszczalno oraz indukuj chemotaksj i aktywacj leukocytw, przez co
przyczyniaj si do rozwoju odpowiedzi immunologicznej.
2.

Gospodarka wapniowo fosforanowa w organizmie i jej regulacja

a)

rola wapnia oraz biaek wicych wap

Wap jest dla organizmu pierwiastkiem niezbdnym, penicym wiele bardzo rozmaitych funkcji.
Nieorganiczne sole wapnia (fosforany i wglany) stanowi jeden z gwnych skadnikw strukturalnych koci i
zbw. Wap jest pierwiastkiem bardzo nierwnomiernie rozmieszczonym w organizmie, a wzrost jego stenia
w komrce powoduje liczne zmiany metaboliczne, m. in. przez czenie z kalmodulin, aktywacj kinaz i
fosforylacj odpowiednich biaek, w tym wielu enzymw. Z kalmodulin analogiczna jest podjednostka C
troponiny (TpC), a napyw Ca2+ do miocytu powoduje jego skurcz. W przypadku mini szkieletowych jest to
wap organelli komrkowych (gwnie retikulum sarkoplazmatycznego), za skurcz mini gadkich i minia
sercowego zaleny jest rwnie od zasobw pozakomrkowych. Brak kontroli nad rozkadem wapnia w
przestrzeniach wodnych organizmu prowadzi do stenia pomiertnego. Wiele lekw naczyniowych i
nasercowych wywouje swj efekt poprzez wpyw na czynno kanaw wapniowych. Depolaryzacja bony
kolbki aksonu powoduje otwarcie napiciowozalenych kanaw wapniowych, wap indukuje czenie si
pcherzykw zawierajcych neurotransmiter z bon presynaptyczn, warunkuje zatem przekanictwo
synaptyczne. Wap bierze rwnie udzia w hemostazie przez czenie si z resztami Gla (karboksyglutaminianowymi) wystpujcymi na osoczowych czynnikach krzepnicia: II, VII, IX i X; efekt
biologiczny jest efektem interakcji biaek, fosfolipidw i Ca2+. Ponadto wap zwiksza szczelno naczy i bon
komrkowych.
Ciao ludzkie zawiera ok. 1 kg wapnia, stanowicego 4 % jego suchej masy. Z tej iloci a 99 % tworzy
hydroksyapatyt koci, z czego tylko 1 % moe ulega wymianie z pul wapnia pynu pozakomrkowego; proces
ten podlega cisej regulacji hormonalnej. W osoczu wap wystpuje w kompleksach z cytrynianami,
fosforanami i innymi anionami nieorganicznymi (6 %), w poczeniu z biakami (CBP, 47 %) oraz jako wolny i
zjonizowany (47 %). Ta ostatnia forma jest aktywna i ze wzgldu na to wymaga najbardziej precyzyjnej
regulacji. Fizjologicznie czny poziom wapnia we krwi wynosi 2,25 2,75 mM (9 11 mg%) mwimy
wwczas o izokalcemii. Biaka wice wap z grupy albumin i globulin s po pierwsze niezbdne do
wchaniania tego pierwiastka z przewodu pokarmowego (w pokarmie powinno kadego dnia znale si 0,8
1,2 mg), a po drugie zapobiegaj przekroczeniu iloczynu rozpuszczalnoci i powstawaniu ektopowych

121
- -

kalcyfikacji. Hipoproteinemia wie si zatem z hipokalcemi. Podobnie obnienie pH powoduje przejcie

wapnia z CBP do formy jonowej, za wzrost pH dziaa odwrotnie (wyjania do drtwot w zespole
hiperwentylacyjnym).
b) regulacja przemiany wapniowej
Wchanianie wapnia obejmuje: wychwyt przez rbek szczoteczkowy i bon mikrokosmkw, aktywny
transport przez bon enterocytw oraz rwnie aktywne wydalanie do pynu pozakomrkowego.

parathormon (PTH)

Niedoczynno przytarczyc moe by pierwotna (np. autoimmunologiczna), wtrna (jatrogenna) lub

rzekoma (defekt efektora). W kadym przypadku powoduje obnienie stosunku Ca / {P}, moe powodowa
tyczk, poraenie mini oddechowych, skurcz goni, zmiany skrne, zam oraz kalcyfikacj jder
podkorowych mzgu.
Nadczynno przytarczyc moe by pierwotna w wyniku przerostu lub nowotworu. Stan taki, podobnie
jak wydzielanie peptydu podobnego do PTH (PTHRP), powoduje wzrost stosunku Ca / {P}, rozleg resorpcj
koci, kamic nerkow, wapnic i / lub niewydolno nerek, zapalenia drg moczowych. Niewydolno nerek
powoduje spadek produkcji kalcytriolu i wtrn nadczynno przytaczyc bdne koo chorobowe prowadzi do
osteodystrofii nerkowej.

Kalcytonina (CT) (32 aa) produkowana jest gwnie przez komrki pcherzykowe (parafolikularne,
komrki C) tarczycy. Przy N kocu obecna jest 7-aa ptla, poczona wizaniem dwusiarczkowym.
Hiperkalcemia mobilizuje produkcj CT, to za zwiksza aktywno nerkowej 24-hydroksylazy;
powoduje to spadek poziomu kalcytiolu i konsekwentne obnienie [Ca2+] w ECF.

122
- -

kalcytriol 1,25(OH)2-D3

Krzywica u dzieci a osteomalacja u dorosych wystpuje wskutek spadku zarwno Ca2+ jak i {P}. Typ I
spowodowany jest deficytem aktywnoci 1-hydroksylazy, za typ II defektem motywu palca cynkowego w
receptorze i tym samym jego niewraliwoci na ligand (por. punkt VIII-1-j).
c)

rola fosforanu nieorganicznego, regulacja przemiany fosforanowej, powizania z gospodark wapniow

Chocia chemicznie czysty fosfor jest pierwiastkiem silnie szkodliwym, to w formie ortofosforanu
wystpuje w wielu zwizkach chemicznych ciaa ludzkiego, nie wykazujc dziaa toksycznych. Fosfor stanowi
2,5 % suchej masy ciaa; dzienne zapotrzebowanie wynosi 800 1200 mg. Wikszo tego pierwiastka
zdeponowana jest w tkance kostnej w postaci hydroksyapatytu. Reszta fosforanowa przyczona jest rwnie do
wielu zwizkw: kofaktorw (DPT, FMN, FAD, NAD+, NADP+, CoA, PLP), przenonikw energii (ADP, ATP,
PCr), II przekanikw hormonalnych (cAMP, cGMP), kwasu fosfatydowego ({P} + glicerol + 2 FA)
wchodzcego w skad fosfolipidw bon plazmatycznych oraz nukleotydw i przez to DNA i RNA. O
wykorzystaniu fosforanu w procesach magazynowania energii decyduje szybki potencja przenoszenia grupy,
czyli tzw. bogatoenergetyczne wizania fosforanowe. Odwracalne doczanie fosforanu do biaek, katalizowane
przez kinazy i fosfatazy, umoliwia regulacje procesw metabolicznych oraz ich integracje na poziomie
komrki. Odczenie pirofosforanu (PPi) w trakcie przemian chemicznych oraz jego rozkad do 2 {P} przez
nieorganiczn fosfataz umoliwia zachodzenie wielu reakcji do koca.
Fosforan wystpuje w kociach i w osoczu (izofosfatemia 1 1,5 mM / 3 4,5 mg%) w poczeniu z
Ca2+ ten fakt oraz wsplna regulacja hormonalna przyczyniy si do rozpatrywania ich wsplnie, dlatego mwi
si o gospodarce wapniowo fosforanowej. Obecno we krwi anionw fosforanowych o rnym stopniu
uprotonowania pozwala na ich funkcjonowanie jako ukadu buforujcego osocza. Ilo fosforanu zaley od
przypywu z pokarmem i mobilizacji przez osteoklasty oraz od wydalania z moczem i deponowania jako

123
- -

hydroksyapatytu. Hiperfosfatemia mobilizuje PTH, ktry pobudza osteoliz i klirens {P}, wypadkowo
zmniejszajc [{P}] w ECF. Kalcytriol z kolei obnia klirens {P}. Hipofosfatemia oddziauje na koci rwnie
niekorzystnie jak hipokalcemia.
3.

Gospodarka elazem w organizmie wchanianie, regulacja, zaburzenia przemiany

elazo dostarczane jest z pokarmem w iloci 10 15 mg dziennie, jednak z powodu maej wydajnoci
wchaniania do krwiobiegu dostaje si tylko 1 mg. Wchanianie Fe2+ zachodzi przez komrki krypt jelita czczego
przy udziale biaka apoferrytyny. Nastpnie elazo czy si z przenoszcym je biakiem transferryn (1globulina), ktra przenosi Fe3+ do szpiku i innych narzdw. Transferryna po zwizaniu si z receptorem ulega
internalizacji na zasadzie endocytozy sterowanej receptorem. W lizosomach nastpuje oddzielenie Fe3+, po czym
kompleks apotransferrytyny z receptorem wdruje do bony, gdzie rwnie ulega rozpadowi. Transferryna
wystpuje we krwi w steniu ok. 300 mg% i jest w stanie zwiza ok. 3 mg Fe / l osocza (tzw. cakowita
zdolno wizania elaza = TIBC). Fizjologicznie wysycenie ferrytyny wynosi ok. 1/3, a zatem 3 4 mg w
caym organizmie.
W obrbie komrki elazo ulega wbudowaniu w hem, by nastpnie wej w skad hemoprotein, do
ktrych nale: hemoglobina (2,5 g Fe), mioglobina, cytochromy (CYP, cyt. c), katalaza, dioksygenaza
tryptofanowa, syntaza tlenku azotu (NOS) i inne (cznie 300 mg). Kadego dnia 1 % erytrocytw ulega
rozkadowi, uwalniajc przez to 25 mg elaza, ktre ulega zwizaniu przez transferryn.
Ferrytyna jest biakiem magazynujcym elazo. Skada si z apoferrytyny (24 podjednostki x 18,5 kD =
444 kD) otaczajcej 3 4 tys. atomw elaza wystpujcych w postaci micelarnej. Czciowa degradacja
ferrytyny prowadzi do powstania hemosyderyny. W biakach magazynujcych zgromadzone jest cznie ok. 1 g
elaza.
Kadego dnia w wyniku zuszczania komrek nabonka jelitowego zawierajcych elazo i wydalania ich
z kaem organizm traci ok. 1 mg elaza.
Ilo elaza w komrce wpywa na syntez wicych je biaek oraz ich receptorw. Wzrost poziomu Fe
wzmaga translacj mRNA ferrytyny oraz degradacj mRNA receptora transferrynowo ferrytynowego (TfR). Z
kolei spadek stenia Fe nasila translacj mRNA TfR, za unieczynnia mRNA apoferrytyny (por. punkt VIII-4e).
Zagadnienie przemian elaza jest istotne u kobiet z powodu comiesicznych jego strat. Podobnie u
ciarnych dzienne zapotrzebowanie wzrasta do 25 mg. Do niedoboru dochodzi moe w wyniku
nieprawidowego odywiania. Deficyt elaza moe powodowa anemi (niedokrwisto), a erytrocyty s
wwczas hipochromiczne (niedobarwliwe). Nadmiar elaza w organizmie okrela si jako hemochromatoza.
Moe by ona pierwotna (o podou genetycznym mutacja 6p21.3) lub wtrna (w wyniku czstych transfuzji
lub gotowania w elaznych naczyniach). Przyczyn nadmiernego poziomu elaza (> 15 g w organizmie) jest
utrata regulacji wchaniania tego pierwiastka. W nadmiernych ilociach elazo przyczynia si do nasilenia stresu
oksydacyjnego, ktry uszkadza wiele tkanek, g. wtroby, trzustki, skry i miokardium. Gromadzenie si w
skrze melaniny i elaza nadaje jej barw szaro-ziemist. Dodatkowo rozwija si marsko wtroby, cukrzyca,
kardiomiopatie, artropatie oraz bezpodno. Leczenie polega na powtarzalnych upustach krwi oraz podawaniu
rodkw chelatujcych (np. desferioksamina).
Haptoglobina (HAP) jest biakiem osocza zwizanym z transportem pozakrwinkowej hemoglobiny. HAP
wystpuje w surowicy w iloci 0,4 1,7 g / l, ktra pozwala zwiza 400 1800 mg HGB. Codziennie 10 %
katabolizowanej HGB przedostaje si do krenia, skd mogaby by usuwana z moczem (65 kD), powodujc
straty elaza i wytrcanie w wietle kanalikw. HAP wystpuje w 3 formach polimorficznych (Hp 1-1, 2-1, 2-2),
z ktrych kada ma mas > 90 kD. Powstay kompleks HAP-HGB (155 kD) nie ulega przesczaniu, jest za to
wychwytywany i rozkadany przez hepatocyty, po czym elazo moe by wykorzystane ponownie. HAP jest
ponadto biakiem ostrej fazy. Hemopeksyna (1-globulina) wie wolny hem; wpierw albumina tworzy z
methemem methemalbumin, aby nastpnie przekaza go hemopeksynie.
4.

Biochemia krwi

a)

biaka osocza i ich rola

Osocze krwi zawiera fizjologicznie 70 80 g/l biaek. S to zarwno biaka proste (gwnie albuminy),
jak i zoone (lipo-, gliko-, chromo- i metaloproteiny). Ze wzgldu na budow i ruchliwo elektroforetyczn
wyrniamy: albuminy (ok. 55%), globuliny 1, 2, i (ok. 38%) oraz fibrynogen (7%). Najwaniejsze 1
globuliny to: kwana glikoproteina (-seromukoid, orozomukoid), HAP, HDL1 i transkortyna, 2: CER, HDL2,
protrombina i 2-makroglobulina, : LDL, transferyna i plazminogen. Stosunek iloci albumin do globulin
nazywamy wskanikiem biakowym osocza; wynosi on rednio 1,2 w elektroforezie oraz 1,7 przy wysalaniu;

124
- -

wzrasta w krwotokach, a maleje w stanie zapalnym, chorobach nerek i wtroby oraz deficycie biaka w
poywieniu. Funkcje biaek s bardzo istotne, jak i rnorodne:
utrzymywanie cinienia onkotycznego (3,5 kPa / 25 mmHg), za co w 75 80 % odpowiedzialne s
albuminy,
rola buforujca dziki charakterowi amfoterycznemu,
stabilizacja skadnikw morfotycznych dziki powierzchniowemu adunkowi elektrycznemu (dlatego
wskanik biakowy osocza jest skorelowany z odczynem opadania krwinek OB),
hemostaza, m. in. obecno ok. 20 czynnikw krzepnicia,
funkcje odpornociowe -globuliny (IgG, IgA, IgM, IgE, IgD), ukad dopeniacza (C1-9), biaka
ostrej fazy (CRP, HAP, CER, AAT, kwana 1-glikoproteina = orozomukoid = seromukoid,
plazminogen, fibrynogen)
aktywno enzymatyczna (np. ChE poczona przez GPI z RBC), diagnostyczne enzymy komrkowe
(AlAT, AspAT, GGTP, LDH, CPK),
aktywno hormonalna (np. EPO),
modyfikacja aktywnoci innych biaek, np. antyproteazy: 1-antytrypsyna (AAT) inhibitor proteaz
serynowych, antychymotrypsyna, 2-makroglobulina inhibitor panproteinazowy,
transport:

nieswoisty: albuminy (bilirubina, FFA, hormony, Ca2+, Cu2+, Zn2+, sulfonamidy, penicylina G,
dikumarol, kwas acetylosalicylowy), lipoproteiny (FA, TG, cholesterol i jego estry),

swoisty: Fe (transferyna, ferrytyna, hemosyderyna), hem (hemopeksyna), HGB (HAP), Cu2+ (CER),
Ca2+ (CBP), witamina B12 (TC), T3/4 (TBP, TBPA), glikokortykoidy (transkortyna), retinoidy (RBP),
hormony pciowe (TBP), cholekalcyferol (VDBP).
b) struktura i funkcja erytrocytw
Gwn funkcj erytrocytw jest transport O2, CO2 i H+ oraz ich wymiana z tkankami. Krwinka czerwona
zbudowana jest z bony komrkowej otaczajcej roztwr hemoglobiny, stanowicej 95% wszystkich biaek.
Bona jest dwuwarstwowa, zoona w poowie z biaek i w poowie z lipidw. Gwnymi proteinami s:
spektryna 22, ankiryna, biako wymiany jonw (prka 3.), biako prka 4.1, aktyna, G6PDH, tropomiozyna,
glikoforyny A, B i C, adducyna. Do lipidw bony zewntrznej nale fosfolipidy cholinowe (PC, Sph), za na
bonie wewntrznej wystpuj fosfolipidy zawierajce aminokwasy (PE, PS). Ponadto na bonie wystpuj
determinanty antygenowe w postaci ukadw grupowych krwi; najistotniejszy (gwny) ukad ABO zaley od
genw: H (Fuc-transferaza), A (NAc-Gal-transferaza) oraz B (Gal-transferaza). Bona zawiera ukady
transportowe o duym powinowactwie do glukozy przenonik GLUT-1 (permeaza glukozowa). Erytrocyt nie
zawiera natomiast mitochondriw (nie funkcjonuje cykl Krebsa ani acuch oddechowy), lizosomw, aparatw
Golgiego ani jdra (brak syntezy kwasw nukleinowych, biaek, FA i glikogenu).
Gwnym czynnikiem stymulujcym tworzenie erytrocytw jest erytropoetyna (EPO), wytwarzana przez
nefrony w odpowiedzi na spadek pO2. EPO po dostaniu si do szpiku pobudza kinazy za porednictwem
receptora, co powoduje proliferacj komrek macierzystych.
Gwnym rdem energii jest glukoza osocza. W wyniku glikolizy beztlenowej powstaje mleczan i ATP,
zuywany m. in. na utrzymanie dwuwklsego ksztatu krwinki oraz rwnowagi wodno-elektrolitowej.
Jednoczenie obecna jest modyfikacja glikolizy, gdy kosztem wytwarzania tylko jednej czsteczki ATP z jednej
czsteczki glukozy powstaje 2,3-BPG allosteryczny modyfikator dysocjacji oksyhemoglobiny, umoliwiajcy
sprawniejsze oddawanie tlenu w tkankach. Alternatywnie 5 10 % wchonitej glukozy zuywa PPP, w wyniku
czego powstaje NADPH, zuywany przez reduktaz glutationow do regeneracji glutationu (GSH). GSH jest
jednym z nieenzymatycznych mechanizmw obrony przed stresem oksydacyjnym. Reaktywne formy tlenu
(RFT; ROS) (O2-*, H2O2, ROO*, OH*) powstaj w wyniku autooksydacji hemoglobiny (ok. 3 % dziennie),
nieszczelnoci acucha oddechowego (do 4 %), dziaania enzymw: reduktazy CYP, oksydazy ksantynowej,
oksydazy -aminokwasw, oksydazy NADPH, mieloperoksydazy czy reakcji Fentona czy Habera Weissa
(szkodliwo metali Fe i Cu). Istotnym enzymem PPP jest bonowa G6PDH, za jej niedobr znany jest jako
fawizm; wwczas spoycie produktw zawierajcych silne utleniacze (bb, primarchina, sulfonamidy, naftalen)
wywouje napady hemolizy i konsekwentn anemi. Stres oksydacyjny moe prowadzi do peroksydacji lipidw
bonowych i hemolizy oraz do utleniania grup sulfhydrylowych hemoglobiny i powstawania ciaek Heinza.
Powstanie methemoglobiny jest niwelowane przez jej reduktaz sprzon z utlenianiem cytochromu b5, ktry z
kolei jest regenerowany przez utlenianie NADH z udziaem reduktazy cytochromu b5 (reduktazy
methemoglobiny). Methemoglobinemia moe by wrodzona (niedobr aktywnoci reduktazy) lub nabyta
(spoycie duej iloci sulfonamidw lub aniliny). Leczenie polega na podawaniu rodkw redukujcych (kwas
askorbinowy, bkit metylenowy). Erytrocyty zawieraj liczne enzymy metabolizmu nukleotydowego:
deaminaz adenozynow, nukleotydaz pirymidynow i kinaz adenylanow.

125
- -

Stare i uszkodzone erytrocyty wychwytywane s przez makrofagowo histiocytarny ukad siateczkowo

rdbonkowy (RES niektrych narzdw miszowych, gwnie wtroby i sledziony. Hemoglobina rozkadana
jest do globiny i hemu. acuchy globinowe ulegaj dalszemu rozkadowi do aminokwasw, ktre mog by
powtrnie wykorzystane. Hem z kolei pozbawiany jest elaza i utleniany do bilirubiny, ktra z ci dostaje si
do wiata jelita i wchodzi w skad mas kaowych.
c)

budowa i metabolizm leukocytw na przykadzie neutrofili

Gwn funkcj neutrofili jest udzia w odpowiedzi immunologicznej. Odznaczaj si one aktywnym
metabolizmem i zawieraj wiele unikatowych biaek.
Pozyskiwanie energii zachodzi na drodze glikolizy tlenowej oraz umiarkowanej fosforylacji oksydacyjnej
z powodu relatywnie niewielkiej liczby mitochondriw. Dziaa rwnie PPP, dostarczajc NADPH m. in. do
funkcjonowania NADPH-oksydazy.
Neutrofile s ruchliwymi komrkami ernymi, biorcymi gwny udzia w ostrym odczynie zapalnym.
Przedostanie si mikroorganizmw do tkanek powoduje reakcj makrofagw, ktre, gdy nie s w stanie
samodzielnie ich zwalczy, wydzielaj czynniki chemotaktyczne dla neutrofili, powodujc ich aktywacj i
imigracj. Podobnie dziaa np. skadnik C5a dopeniacza oraz egzogenne peptydy bakteryjne (N-formino-MetLeu-Phe). Przycigane w dane miejsce neutrofile musz opuci wiato naczynia (diapedeza), poniewa jednak
normalnie nie s do tego zdolne, musi zaj cig przemian chemicznych. Mastocyty (komrki tuczne) uwalniaj
histamin, ktra rozszerza naczynia i zwiksza ich przepuszczalno. Biaka osocza dostarczaj aktywnych
fragmentw dopeniacza (C3a, C4a, C5a), wazodylatacyjnej bradykininy i produktw rozpadu fibryny (FDP).
Same neutrofile wydzielaj rne eikozanoidy, w tym wazodylatacyjne PG i TX oraz PAF (czynnik aktywujcy
pytki). Z kolei zaktywowane pytki uwalniaj serotonin. Wszystkie przedstawione procesy wywouj
przekrwienie danej czci ciaa, powodujc podniesienie temperatury (ac. calor), obrzk (oedema),
zaczerwienienie (rubor) i dranienie zakocze nerwowych (bl dolor); s to cztery objawy stanu zapalnego,
znane ju w staroytnoci. Przycignite neutrofile ulegaj marginalizacji, toczeniu po rdbonku, ich wasne
integryny asocjuj z ligandami glikoproteinowymi rdbonka (kolagen, fibronektyna, laminina, ICAM-1), a
wreszcie przenikaj przez cian naczynia i zwalczaj zakaenie.
Aktywacja neutrofili zachodzi pod wpywem pobudzenia przez bakterie, czynniki chemotaktyczne oraz
kompleksy antygen-przeciwciao. Powoduje to poprzez szlak polifosfoinozytolowy wzrost poziomu
wewntrzkomrkowego Ca2+ i nastpnie asocjacja mikrotubul (egzocytoza zawartoci ziarnistoci) oraz
pobudzenie ukadu aktyna miozyna (ruchliwo pozwala na odszukanie rda zakaenia). Kontakt ze rdem
czynnika aktywujcego powoduje jego fagocytoz, dlatego neutrofile nazywamy mikrofagami (w odrnieniu
od makrofagw fagocytujcych agranulocytw). Zabijanie bakterii poprzedzone jest eksplozj tlenow, tj.
szybkim zuyciem tlenu celem wytworzenia ROS. Aktywacja pobudza dwa peptydy cytozolowe do
przeniesienia si na bon, gdzie w poczeniu z cytochromem b558 tworz NADPH-oksydaz. Ta katalizuje z
kolei reakcj powstawania anionorodnikw ponadtlenkowych (2 O2 + NADPH 2 O2-* + NADP+), ktre
wydalane s do fagolizosomw, gdzie spontanicznie daj nadtlenek wodoru (2 O2-* + 2 H+ H2O2 + O2), ten z
kolei daje rodnik hydroksylowy (2 H2O2 2 OH*). Dodatkowo mieloperoksydaza wytwarza kwasy
podhalogenowe (H2O2 + H+ + X- HOX + H2O, gdzie X = Cl, Br, I, SCN), dysocjujce na aniony
podhalogenowe (OX-). Oglnie powstajce w fagolizosomach warunki ( pH, O2-*, H2O2, OH*, OX-) w
poczeniu z proteazami prowadz do unieszkodliwienia drobnoustrojw. Mutacje genw kodujcych skadniki
NADPH-oksydazy daj przewlek chorob ziarnicz.
Neutrofile umiercane w walce z zakaeniem tworz rop, ktra ze wzgldu na zawarto
mieloperoksydazy moe przybiera barw zielon. Powstawanie ropy w obrbie narzdu moe prowadzi do
nacieku, ropnia lub sepsy uoglnionego zakaenia organizmu.
Oprcz ataku ROS przez neutrofile, organizm posiada rwnie mechanizmy odpornoci nieswoistej.
Lizozym niszczy cian komrkow bakterii przez hydroliz wiza peptydoglikanu midzy kwasem N-Acmuraminowym a D-Glc-N-Ac. Defenzyny to tlenoniezalene 30-aa zasadowe peptydy antybiotykowe, rwnie
uszkadzajce cian komrkow. Laktoferryna wie elazo, przez co moe hamowa wzrost niektrych
bakterii. Proteazy (elastaza, kolagenaza, elatynaza, katepsyna G, aktywator plazminogenu = PA) zabijaj
zarwno komrki obce, jak i wasne, dlatego organizm musi broni si przez aktywno antyproteazow. Do
antyproteaz nale: 1-antytrypsyna = 1-antyproteaza, 1-antychymotrypsyna, 2-makroglobulina, wydzielniczy
inhibitor leukoproteaz, inhibitor-1 aktywatora plazminogenu (PAI-1), tkankowy inhibitor metaloproteaz.
Destrukcyjne skutki palenia tytoniu opieraj si m. in. na utlenianiu grup sulfhydrylowych i w konsekwencji
obnianiu aktywnoci antyproteaz, co daje przewag proteazom.

126
- -

d) budowa i metabolizm trombocytw

Tromocyty, zwane rwnie pytkami krwi, s obonionymi fragmentami cytoplazmy megakariocytw
szpikowych. Nie posiadaj jdra, a jedynie centralne zagszczenie cytoplazmy zwane granulomerem, oddzielne
od bony bardziej przejrzystym hialomerem. W trombocytach wystpuje system kanalikowy otwarty i
zamknity, suce odpowiednio do transportu oraz wydzielania. Ziarnistoci pytek dzielimy na , gste i
lizosomalne. Fizjologicznie trombocyty kr swobodnie w osoczu.
Trombocyty pod wpywem okrelonych czynnikw (kolagen rdbonka, trombina osocza, TXA2 i ADP
innych pytek, PAF wydzielany przez neutrofile) ulegaj aktywacji. Aktywne pytki wykazuj adhezj do
uszkodzonej ciany naczyniowej, uwalniaj zawarto swych ziarnistoci oraz agreguj w zespoy. Adhezja
trombocytw do kolagenu naczynia krwiononego zachodzi przez receptorowy kompleks glikoproteinowy
GP Ia-IIa (integryna 21). Wizanie do warstwy podrdbonkowej uatwia czynnik von Willebranda (vWF),
stanowicy ligand dla GP Ib-V-IX. Trombina dziaajc na swj receptor pobudza szlak polifosfoinozytolowy,
prowadzc przez DAG do fosforylacji plekstryny i w konsekwencji uwolnienia zawartoci ziarnistoci.
Uwalniany z ziaren gstych ADP pobudza agregacj innych pytek. Kontakt z kolagenem pobudza PLA2 do
odszczepiania z fosfolipidw bonowych arachidonianu, stanowicego substrat dla COX produkujcej TXA2
dziaa on synergistycznie z trombin, pobudzajc PLC-. Rwnoczenie uwolnienie IP3 powoduje napyw Ca2+ z
RER. Ca2+ wspdziaa z kalmodulin i kinaz lekkich acuchw miozyny fosforylacja tych ostatnich
prowadzi do wsppracy z aktyn, przesunicia i zmiany ksztatu trombocytw, powoduj ich rozpaszczenie na
uszkodzonej powierzchni.
Na aktywnych trombocytach dochodzi do ekspresji na zewntrznej powierzchni bony kompleksu GP IIbIIIa (integryna IIb3), umoliwiajcego czenie z fibrynogenem i agregacj oraz fosfolipidw wystpujcych
spoczynkowo po cytozolowej stronie bony (PS, PI), a niezbdnych do aktywacji czynnikw krzepnicia X i II.
Synergistycznie z substancjami pobudzajcymi agregacj dziaa adrenalina (poprzez receptor 2),
serotonina (5-HT2A) i wazopresyna (V1).
Komrki rdbonka naczy produkuj PGI2, ktra, dziaajc na trombocyty poprzez swj receptor,
pobudza AC do produkcji cAMP, co obnia poziom Ca2+, a przez to aktywno PLA2 i produkcj TXA2.
rdbonek rozkada ponadto ADP i produkuje NO, siarczan heparanu, trombomodulin i tkankowy aktywator
plaminogenu (tPA). Wszystkie te mechanizmy maj na celu dziaanie antykoagulacyjne.

e)

hemostaza osoczowa

Hemostaza jest procesem zatrzymywania krwawienia, nastpujcym po uszkodzeniu ciany naczynia

krwiononego. W zjawisku tym obserwujemy wspdziaanie ciany naczyniowej, trombocytw i osoczowych
czynnikw krzepnicia. Reakcja naczyniowa (hemostaza naczyniowa) polega wpierw na obkurczeniu naczynia
w miejscu uszkodzenia, a nastpnie na obkurczeniu naczy w odcinku proksymalnym oraz zwolnieniu akcji
serca. Hemostaza pytkowa obejmuje rwnie obkurczenie naczynia oraz agregacj i adhezj pytek do miejsca
uszkodzenia, prowadzce do wytworzenia czopu pytkowego. Hemostaza osoczowa polega na powstaniu sieci
fibryny gromadzcej czop pytkowy (skrzep biay) i/lub erytrocyty (skrzep czerwony).
Wyrnia si 13 czynnikw krzepnicia, ktre dzielimy na: zymogeny proteaz serynowych (II, IX, X, XI,
XII, VII), kofaktory (III, V, VIII), wknik = fibrynogen (I) i transglutaminazy (XIII). Dodatkowo w hemostazie
bior udzia: Ca2+ (IV), biako C, biako S, trombomodulina, kalikreina, wysokoczsteczkowy kininogen oraz
pytkowe czynniki krzepnicia w postaci fosfolipidw bonowych.

127
- -

Powstanie sieci fibrynowej moe zosta zapocztkowane na dwa sposoby. Uszkodzenie naczynia
odsaniajce wkna kolagenowe, tworzce tzw. aktywn powierzchni, lecz nie poczone z uszkodzeniem
okolicznych tkanek, aktywuje tzw. szlak wewntrzpochodny. Z kolei uszkodzenie tkanek i kontakt z nimi krwi
wcza szlak zewntrzpochodny. W pewnym momencie oba szlaki zbiegaj si, aby utworzy wspln drog
kocow.
Szlak wewntrzpochodny rozpoczyna si ekspozycj ujemnie naadowanych fragmentw kolagenu.
Wwczas kalikreina aktywuje czynnik XII (czynnik kontaktu, czynnik Hagemana) do XIIa. Ten ostatni
wykazuje aktywno proteazy serynowej dziaa na prekalikrein, uwalniajc kolejne czsteczki kalikreiny,
odszczepia bradykinin z wielkoczsteczkowego kininogenu oraz aktywuje czynnik XI (prekursor lub czynnik
poprzedzajcy tromboplastyn osoczow = PTA, czynnik przeciwhemofilowy C) do XIa. Ten jest rwnie
proteaz serynow i w obecnoci Ca2+ aktywuje czynnik IX (czynnik Christmasa, skadnik tromboplstyny
osoczowej = PCT, czynnik przeciwhemofilowy B) do IXa zawiera on Gla i rwnie jest proteaz serynow.
Niewielkie iloci trombiny aktywuj czynnik VIII (czynnik przeciwhemofilowy A, globulina
antyhemofilowa = AHG) do VIIIa, ktry jest kofaktorem sucym jako receptor dla czynnikw IXa i X na
powierzchni trombocytu.
Na zewntrznej powierzchni bony aktywowanych pytek powstaje kompleks aktywny zoony z
czynnikw VIIIa, IXa, Ca2+ oraz X (czynnik Stewarta Prowera). Wwczas IXa rozkada wizanie Arg-Ile w
czsteczce X, tworzc dwuacuchow proteaz serynow Xa (czynna troboplastyna osoczowa; zawiera Gla).
Szlak zewntrzpochodny uaktywniany jest przez ekspresj czynnika III (czynnik tkankowy = TF,
nieczynna tromboplastyna tkankowa) na komrkach naczynia. Niewielka ilo trombiny lub Xa przeksztaca VII
(prokonwertyna, akcelerator konwersji protrombiny = SPCA, kotromboplastyna) do VIIa (konwertyna, proteaza
serynowa; zawiera Gla), ktry w obecnoci Ca2+ i kofaktora III katalizuje aktywacj X do Xa. Dodatkowo
kompleks VIIa-III aktywuje IX do IXa, zatem szlak zewntrzpochodny moe aktywowa wewntrzpochodny.
Xa stanowi punkt zbiegnicia si obu szlakw krzepnicia. Ulega on inhibicji przez inhibitor szlaku
czynnika tkankowego (TFPI), bdcy gwnym fizjologicznym inhibitorem krzepnicia. Niewielka ilo
trombiny katalizuje przejcie czynnika V (proakceleryna, czynnik chwiejny, akcelerator globuliny) do Va = VI
(akceleryna).
Na powierzchni aktywowanych pytek wytwarza si kolejny kompleks, gdzie Xa w obecnoci Ca2+ i
kofaktora Va hydrolizuje 2 wizania w obrbie czynnika II (protrombina; zawiera Gla), dajc IIa (trombina,
proteaza serynowa). IIa dziaa na wiele pozostaych czynnikw: I, VII, VIII, XI, XIII. Dodatkowo przez
tworzenie kompleksu z trombomodulin nabiera zdolnoci aktywacji biaka C, ktre wwczas po poczeniu z
biakiem S tworzy kofaktor ACP, rozkadajcy Va i IIa-Va, ograniczajc krzepliwo. Aktywacja II hamowana
jest przez naturalne inhibitory antytrombin III, 2-makroglobulin, kofaktor heparyny III i 1-antytrypsyn =
1-antyproteaz. Efekt inhibicji mona nasili kwanymi proteoglikanami (heparyna, siarczan heparanu) lub
znie zasadowymi polipeptydami (protamina).
Fibrynogen (czynnik I) skada si z 3 par acuchw (AB)2. B i zawieraj acuchy sacharydowe
przyczone przez Asn. Regiony N utrzymywane s blisko siebie, podczas gdy C le po przeciwnych stronach.
Do i przyczone s fibrynopeptydy A i B (FPA i FPB), zawierajce Asp, Glu i O-siarczan Tyr, ktre
zwikszaj rozpuszczalno i zapobiegaj niepodanej agregacji.
IIa w obecnoci Ca2+ hydrolizuje 4 wizania Arg-Gly pomidzy i A oraz i B. Powoduje to odsonicie
miejsc wicych monomerw fibryny ()2, ktre spontanicznie agreguj w fibryn labiln (czynnik Ia),
zatrzymujc elementy morfotyczne krwi i prowadzc do powstania skrzepu. IIa przeksztaca rwnie XIII
(czynnik stabilizujcy fibryn = FSF, fibrynoligaza) do XIIIa (tiolowo-zalena transglutamylaza). Czynnik ten
czy kowalencyjnie czsteczki fibryny przez utworzenie wiza peptydowych midzy grup amidow Gln a aminow Lys z eliminacj NH4+. Powstaje w ten sposb ostateczna fibryna stabilna (czynnik Ib).
Powstay penowartociowy skrzep ulega retrakcji, czyli obkurczeniu poczonemu z wyciskaniem
surowicy. Ostatecznie za musi zosta rozpuszczony, za co odpowiedzialna jest plazmina (fibrynolizyna,
proteaza serynowa), dajc produkty degradacji fibryny i fibrynogenu (odpowiednio fdp i FDP). Plazmina
powstaje z osoczowego plazminogenu pod wpywem dziaania rnych fibrynolizynokinaz, dezaktywowana za
jest przez 2-antyplazmin. Fibrynolizynokinazy rozszczepiaj wizanie Arg-Val plazminogenu. Do tej grupy
zwizkw nale: streptokinaza (SK) produkowana przez paciorkowce (ac. Streptococci), tkankowy aktywator
plazminogenu (tPA), hamowany przez inhibitor aktywatora plazminogenu oraz urokinaza, powstajca z
prourokinazy przez dziaanie kalikreiny (z tego powodu podejrzewa si, i szlak wewntrzpochodny bierze
udzia bardziej w procesie fibrynolizy ni hemostazy).
W skad produktw degradacji fibryny stabilnej wchodz D-dimery (DD) wspomniane wyej
poczenia Gln z Lys, ktre z powodu obecnoci wiza kowalencyjnych tworzonych przez XIIIa wykazuj
oporno na trawienie przez plazmin. Poziom D-dimerw koreluje z aktywnoci fibrynolizy, zalen od
obecnoci skrzepw, dlatego jest istotnym parametrem diagnostycznym, pomocnym w ocenie takich patologii
jak: zakrzepica . gbokich, zatorowo pucna czy zesp rozsianego wykrzepiania wewntrznaczyniowego
(DIC).

128
- -

5.

Biochemia wtroby

a)

rola tkanki wtrobowej

Wtroba peni w organizmie wiele istotnych funkcji, bez ktrych niemoliwe byoby ycie. Przyjmuje
ona rozgazienia . wrotnej, prowadzcej krew z jelit i ledziony stanowi przez to filtr dla zwizkw
potencjalnie niebezpiecznych, ktre rozpoznaje, wie i wydala rnymi drogami. Buforuje ponadto stenia
skadnikw odywczych krwi, magazynujc ich nadmiar bezporednio po posiku, a uwalniajc je stopniowo w
miar potrzeby; w przypadku deficytu przeksztaca substancje rednio istotne na te najwaniejsze. Wtroba
degraduje jednoczenie wasne czsteczki organizmu, krce we krwi zbyt dugi czas. Z drugiej strony
syntetyzuje wiele zwizkw czynnych biologicznie, w tym funkcjonalne enzymy osocza oraz biaka osocza
(poza -globulinami). Wikszo znanych szlakw metabolicznych zachodzi w wtrobie, z czego wycznie w
tym narzdzie. Wtroba spenia zatem funkcj integrujc biologiczne przemiany gwnych skadnikw
chemicznych organizmu. Dochodzi tu rwnie do produkcji ci, penicej zarwno funkcje trawienne, jak i
wydalnicze. Ponadto wtroba stanowi magazyn pewnej iloci krwi, skad elaza oraz zapas witamin
rozpuszczalnych w tuszczach. Szybki metabolizm podnosi temperatur wtroby o ok. 2o, jest wic narzdem
termogenezy.
b) przemiana wglowodanowa, lipidowa i azotowa w wtrobie
Wtroba posiada bardzo bogaty zestaw enzymw, niespotykany w adnym innym narzdzie, co
umoliwia funkcjonowanie w niej wikszoci szlakw metabolicznych. Jak ju wspomniano, jest miejscem
integracji gospodarki wglowodanowej, lipidowej i azotowej.
Dostarczenie duej iloci skadnikw odywczych po spoyciu pokarmu powoduje ich napyw do
wtroby, gdzie ulegaj pierwszym przeksztaceniom. Nadmiar glukozy zostaje zmagazynowany jako glikogen
(glikogenogeneza), aby w czasie midzy posikami by stopniowi uwalniany (glikogenoliza), utrzymujc poziom
glukozy w osoczu na niemal niezmienionym poziomie. Glukoza i glikogen mog by ponadto regenerowane z
produktw metabolizmu tkanek pozawtrobowych tj. z pirogronianu, mleczanu, alaniny, glicerolu i
propionianu (glukoneogeneza). Tkanka wtrobowa jest miejscem izomeryzacji do glukozy innych cukrw
prostych fruktozy i galaktozy. Zachodzi rwnie szlak pentozofosforanowy (PPP), dostarczajc
rwnowanikw redukujcych do procesw detoksykacji oraz syntez redukcyjnych (lipogeneza,
steroidogeneza). Funkcjonuje tu szlak kwasu uronowego, produkujcy glukuronian, zuywany w II fazie
detoksykacji oraz do syntezy proteoglikanw. Do tych ostatnich naley siarczan heparanu naturalny
antykoagulant wydzielany przez granulocyty cznotkankowego zrbu wtroby do krwi.
Rwnie donona jest rola wtroby w przemianie lipidw. Produkuje ona apolipoproteiny, bdce
nonikami dla hydrofobowych tuszczy. Jednoczenie za posiada receptory dla lipoprotein, wychwytujc lipidy
i wczajc je w reakcje. Zachodzi tu rwnie synteza kwasw tuszczowych (lipogeneza), jak i ich utlenianie w
szlaku -oksydacji. Napywajce z adipocytw trjglicerydy s rozkadane, daj kwasy tuszczowe oraz glicerol,
ktre mog posuy jako rda energii lub zosta przebudowane w inne czsteczki. Syntetyzowane s rwnie
fosfolipidy istotne skadniki bon biologicznych, penice zarwno funkcje strukturalne, jak i biorce udzia w
hemostazie, apoptozie, syntezie eikozanoidw i transdukcji sygnaw hormonalnych. Nadmierne nasilenie oksydacji prowadzi do powstania cia ketonowych (ketogeneza), ktre mog by wykorzystane jako substrat
energetyczny przez tkanki pozawtrobowe lub wydalane z wydychanym powietrzem (aceton w cukrzycy).
Tkanka wtroby to rwnie miejsce zbierania cholesterolu z reszty organizmu oraz syntezy go de novo.
Cholesterol moe zosta przeksztacony w kwasu ciowe i wydalony do wiata jelita lub wysany przez krew
do tkanek przeksztacajcych go w hormony sterydowe (kora nadnerczy i gonady). Wtroba jest wreszcie
miejscem 25-hydroksylacji prowitaminy D3 etapu powstawania kalcytriolu, bdcego regulatorem gospodarki
wapniowo fosforanowej.
Podobnie przedstawia si integracja przemiany azotowej. Do wtroby trafiaj aminokwasy pochodzenia
pokarmowego oraz glikoproteiny krwi pozbawione reszt kwasu sialowego (asialoglikoproteiny), ktre narzd ten
wychwytuje za pomoc receptora i hydrolizuje do aa. Dodatkowo zachodzi tu synteza aa endogennych z ich
zwizkw prekursorowych. Aa wtroby zuywane s przez ni do syntezy biaek osocza (z wyjtkiem -globulin
produkowanych przez plazmocyty) oraz enzymw funkcjonalnych osocza. W przeciwiestwie do cukrw i
tuszczy nadmiar aa nie moe by nie moe by zmagazynowany, lecz podlega transaminacji i dezaminacji.
Powstae szkielety wglowe mog by utleniane bd przeksztacane w inne zwizki, za amoniak, cznie z
pul powstajc w wyniku dezaminacji jelitowej, przenoszony jest na CO2; nastpnie jako mocznik przenoszony
jest z krwi do nerek, gdzie podlega filtracji kbuszkowej i usuwany jest z moczem. Wtroba unieszkodliwia
rwnie produkty dezaminacji i dekarboksylacji jelitowej indol, skatol i ptomainy (kadaweryna, putrescyna,
agametyna). W wtrobie dochodzi ponadto do syntezy i rozkadu zasad azotowych. Pirymidyny rozkadane s do
produktw rozpuszczalnych w wodzie (CO2, NH3, octan, -hydroksymalan), puryny za do nierozpuszczalnego

129
- -

kwasu moczowego, ktry podobnie jak mocznik ulega wydaleniu z moczem. Wraz ze ledzion wtroba stanowi
miejsce rozpadu hemoglobiny i hemu, a powstaa bilirubina sprzgana jest z glukoronianem i poprzez trafia
do mas kaowych. Narzd ten jest rwnie miejscem ostatniej reakcji w szlaku syntezy kreatyny miniowego
przenonika energii.
c)

wtroba jako gruczo zewntrzwydzielniczy

Wtroba jest miejscem produkcji ci, ktra przechodzc kolejnymi przewodami zbiera si w
pcherzyku ciowym, aby opuci go podczas trawienia. Skurcze pcherzyka powoduj wtaczanie ci do
dwunastnicy, zaraz za przed ni dochodzi do zmieszania z sokiem trzustkowym. wtrobowa jest lekko
zasadowa (pH 7,1 7,3) i skada si z wody (97%) i rozpuszczonych w niej skadnikw staych: kwasw
ciowych (37%), soli nieorganicznych (33%), mucyn i barwnikw ciowych (21%), kwasw tuszczowych
(7%) oraz cholesterolu (2%). W pcherzyku ulega 4 5 x zagszczeniu, tak i woda stanowi 86%, a pH
moe waha si w do szerokich granicach (6,9 7,7). Sole kwasw ciowych przez zmniejszanie napicia
powierzchniowego uatwiaj jelitow emulgacj tuszczy i rozpuszczanie kwasw tuszczowych, przez co
wspomagaj trawienie i wchanianie zarwno samych lipidw, jak i rozpuszczalnych w nich witamin. Porednio
wpywa to na trawienie wszystkich skadnikw pokarmowych. Ponadto lekko zasadowa neutralizuje
kwan tre pokarmow, przygotowujc j do trawienia enzymami jelitowymi. Przez organizm pozbywa
si rwnie cholesterolu, kwasw ciowych, metabolitw lekw i toksyn oraz metali cikich (Cu, Zn, Hg).
d) procesy biotransformacji i detoksykacji
Ksenobiotykami nazywamy wszelkie substancje obce dla organizmu leki, kosmetyki, rodki czystoci i
zanieczyszczenia rodowiska . Po dostaniu si do organizmu bardzo rzadko opuszczaj go w formie
niezmienionej najczciej ulegaj rnorodnym przemianom, nierzadko z udziaem wielu enzymw.
Przemiany te mone podzieli na reakcje I i II fazy. W fazie I zachodzi najczciej hydroksylacja przez
monooksygenazy, ale rwnie: dezaminacja, dehalogenacja, desulfuracja, peroksydacja, redukcja czy hydroliza.
W fazie II dochodzi do sprzgania produktw fazy I ze zwizkami endogennymi: glukuronianem, siarczanem,
octanem, glutationem (GSH), aa lub reszt metylow. Celem obu faz jest zwikszenie polarnoci i
rozpuszczalnoci w wodzie, a przez to zapobieganie akumulacji w lipidach i umoliwienie wydalenia.
Najczciej efekt ten zostaje osignity, czasem jednak reakcje te prowadz do powstania produktu bardziej
toksycznego ni pierwotny.
Gwn reakcj I fazy jest hydroksylacja przez monooksygenazy, tj. enzymy grupy cytochromu P450
(CYP, zawierajcej ogem 35 60 enzymw): RH + O2 + cyt-H2 R-OH + H2O + cyt. Poza ksenobiotykami
substrat mog stanowi lipofilne steroidy, eikozanoidy, kwasy tuszczowe i retinoidy. Jest to najbardziej
uniwersalny ze znanych biokatalizatorw (przetwarza ok. 50% lekw). Stanowi oksydaz o mieszanej funkcji,
gdy jeden atom tlenu wchodzi w skad czsteczki wody, a drugi do grupy hydroksylowej produktu. W
reakcjach uczestniczy NADPH oraz reduktaza NADPH : CYP; przeniesienie elektronu indukuje redukcyjn
aktywacj tlenu czsteczkowego, donorem elektronw za moe by mikrosomalny cytochrom b5. W skad
ukadu CYP wchodzi gwny fosfolipid ER fosfatydylocholina; ukad zawiera rwnie hem. Wystpuje
gwnie w jelicie cienkim, w wtrobie (gdzie stanowi do 20% frakcji mikrosomalnej), w nadnerczach (rwnie
w mitochondriach, gdzie posiada adrenodoksyn i reduktaz adrenodoksynow), w mzgu i w pucach. Synteza
ukadu wzmaga si pod wpywem okrelonych zwizkw, np. fenobarbitalu, gwnie przez oddziaywanie na
wzrost transkrypcji mRNA. Ma to znaczenie w zjawisku interakcji lekw, np. dikumarol-fenobarbital-CYP2C9,
etanol-rozpuszczalniki-CYP2E1. Niektre (CYP1A1) bior udzia w metabolizmie wielopiercieniowych
wglowodorw aromatycznych (PAH), dlatego nazywa si je hydroksylaz wglowodorw aromatycznych
(AHH); moe ona przeksztaca prokarcynogeny, np. dymu tytoniowego. Zjawisko polimorfizmu genw
cytochromw jest przyczyn osobniczego zrnicowania reakcji organizmu na dan substancj.
Reakcje II fazy przeksztacaj substrat w form, w jakiej jest on wydalany z organizmu (z moczem, ci
lub inn drog). Nale tu nastpujce procesy sprzgania:
typ reakcji

endogenny donor grupy

enzym(y)

glukuronidacja

UDPGlcUA

transferaza glukuronylowa

sulfatacja

3-{P}-adenozno-5-{P}siarczan = PAPS

transferaza siarczanowa

sprzganie z GSH
( merkapturan
zaw. grup Ac-Cys)

GSH, AcCoA

S-transferaza glutationowa,
GGTP, dipeptydaza CysGly, transacetylaza

130
- -

przykady ksenobiotykw
2-acetyloaminofluoren,
anilina, benzoesan,
meprobenat, fenol, steroidy
alkohole, aminy
aromatyczne, fenole
elektrofilowe ksenobiotyki,
np. pewne karcynogeny

acetylacja
metylacja

AcCoA
S-adenozylo-Met (SAM)

transacetylaza
transmetylaza

Efekty dziaania ksenobiotykw:

cytotoksyczny w wyniku poczenia si reaktywnych metabolitw z witalnymi makroczsteczkami,
immunologiczny w wyniku poczenia haptenu z biakami komrkowymi moe powsta antygen,
przeciwko ktremu skierowana zostanie odpowied immunologiczna (nadwraliwo, alergia),
karcynogeneza chemiczna efekt mutagenny w wyniku poczenia karcynogenw z DNA.
6.

Biochemia nerek

a)

funkcje i regulacja

Nerki peni wiele funkcji niezbdnych do ycia organizmu: usuwaj kocowe metabolity i toksyny,
utrzymuj rwnowag wodno mineraln i kwasowo zasadow oraz stanowi organ wydzielniczy.
Najistotniejsz rol nerek jest oczyszczanie ustroju ze szkodliwych produktw metabolizmu, m. in.
gospodarki azotowej, a take K+ i H2O. W ciaku nerkowym dochodzi do filtracji osocza po zatrzymaniu
elementw morfotycznych i makroczsteczkowych (> 60-70 kDa) woda i rozpuszczone w niej zwizki
przechodz do kanalika nerkowego, tworzc mocz pierwotny. Poniewa ten ostatni posiada bardzo du objto
(ok. 200 l/dob) i zawiera wiele cennych skadnikw, tote w kanaliku bliszym (proksymalnym) dochodzi do
resorpcji wody, jonw, glukozy, aa, witamin i polipeptydw. Tu rwnie wydalane s do kanalikw: kreatynina,
leki i substancje diagnostyczne (np. kwas para-aminohipurowy = PAH). Ptle nefronu dziki zrnicowanej
przepuszczalnoci i pompom jonowym wytwarza gradient osmotyczny w tkance rdmiszowej (tzw.
wzmacniacz przeciwprdowy). W obrbie kanalika dalszego (dystalnego) aktywnie wchaniany jest Na+
(zalenie od aldosteronu) zachodzi jego wymiana z K+, H+ i NH4+ oraz bierny transport Cl-. Wreszcie w
cewkach zbiorczych komrki gwne wymieniaj Na+ na K+ (zalenie od aldosteronu i ADH), za komrki
wstawkowe K+ na H+. Dziki wytworzonemu przez ptle i naczynia proste gradientowi osmolalnemu dochodzi
tu rwnie do ostatecznego zagszczania moczu, tak i staje si on hipertoniczny wzgldem krwi i w takiej
formie jest wydalany. Wymiana wodno elektrolitowa zachodzca midzy ptlami a naczyniami prostymi
okrelana jest jako wymiennik przeciwprdowy.
Nerka jest rwnie narzdem wydzielniczym. Sama tkanka rdmiszowa jest rdem zwizkw
regulujcych cinienie krwi PGA2 i PGE2. Na biegunie naczyniowym kbuszka znajduje si aparat
przykbuszkowy, zoony z trzech elementw. Komrki mioidalne s zmodyfikowan miniwk ttniczki doi odprowadzajcej; peni one funkcje pressoreceptorw i wydzielaj renin, ktra przez angiotensyn II i
aldosteron podnosi cinienie krwi (ukad RAA). Plamka gsta skada si z komrek fragmentu ciany kanalika
dystalnego, przylegajcego do bieguna naczyniowego; jest to osmochemoreceptor czuy na zmiany poziomu Na+
i majcy moliwo wpywu na czynno komrek mioidalnych. Wreszcie mezangium pozakbuszkowe
wystpuje midzy powyszymi elementami i w razie spadku pO2 wydziela nerkowy czynnik erytropoetyczny
(renal erythropoetic factor = REF), przeksztacajcy prekursorow globulin osocza w erytropoetyn, regulujc
proces tworzenia krwinek czerwonych w szpiku kostnym.
Pod wzgldem biochemicznym nerka jest narzdem o duej aktywnoci metabolicznej zuywa 20x
wicej energii ni przecitna tkanka. Posiada zestaw enzymatyczny zbliony do wtrobowego. Pobiera z krwi
mleczan, FFA i glicerol cz z nich zaspokaja jej wasne potrzeby energetyczne, reszta za wchodzi w szlak
glukoneogenezy. Powstaa glukoza, wraz z iloci odzyskan z moczu przez przenonik SGLT-1, powraca do
krwi dziki obecnoci dwukierunkowego transportera GLUT-2. Resorpcja aa z moczu zachodzi poprzez cykl glutamylowy z udziaem glutationu:

GGT (-glutamylotransferaza = -glutamylotranspreptydaza = GGTP) oprcz bony komrek kanalikw

nerkowych wystpuje na ER hepatocytw. Nerka jest miejscem produkcji NH4+ z mocznika i glutaminy, przez
co moe kompensowa kwasic bez mobilizacji istotnych dla organizmu zasad. Zachodzi tu rwnie reakcja
wymiany: Arg + Gly Orn + glikocyjamina = guanidynooctan, ktrej produktem jest pprodukt do syntezy

131
- -

kreatyny miniowego przenonika energii. W wyniku nieenzymatycznej reakcji cyklizacji kreatyny powstaje
kreatynina, wydzielana do moczu w kanaliku bliszym; pomiar jej stenia jest wskanikiem filtracji
kbuszkowej. Podobnie wydzielany jest hipuran produkt sprzgania Gly z benzoesanem, pochodzcym z
konserwantw pokarmowych lub z metabolizmu ksenobiotykw aromatycznych. Mitochondria komrek
kanalika proksymalnego zawieraj 1- oraz 24-hydroksylaz, przeprowadzajc ostatni etap syntezy kalcytriolu.
b) skad i waciwoci moczu w normie i w patologii
Dorosy czowiek produkuje fizjologicznie w cigu doby ok. 1500 ml moczu (600 3000 ml; < 500 ml to
oliguria (skpomocz), < 100 ml to anuria (bezmocz), > 2500 ml to poliuria (wielomocz)). Barwa zaley od
urochromu i zazwyczaj jest somkowota (czerwona krew, HGB, leki, moczony; brzowa bilirubina;
brzowienie na powietrzu alkoptoniuria). Swoisty zapach moe ulec zmianie w gnilny ( zapalenie),
fermentujcych jabek ( ciaa ketonowe) lub dranicy ( fenyloketonuria). Gsto waha si prawidowo w
granicach 1,018 1,022, cho moe wynosi 1,002 1,035. pH jest lekko kwane (ok. 6), lecz zaley wyranie
od diety (bogatobiakowa do 4,6, jarzynowo mleczna do 8).
Mocz jest wodnym roztworem wielu zwizkw organicznych i mineralnych znajdujemy w nim
(stenie molowe / stenie objtociowe): mocznik (410 / 24,6), kwas moczowy (5 / 0,85), kreatynin (11,9 /
1,35), hipuran, glukuroniany, mleczan, octan, szczawian, witaminy, hormony i ich metabolity (aldosteron,
katecholaminy, kortyzol, metanefryna, kwas wanilinomigdaowy = VMA, 11,17-hydroksykortykosteroidy, 17ketosteroidy), enzymy (m. in. AspAT i AlAT), barwniki i ich metabolity (kwas -aminolewulinowy = ALA,
porfobilinogen = PBG, urobilinogen) oraz jony Na+ (148 / 3,4), K+ (100 / 3,9), Ca2+ (4 / 0,16), Mg2+ (11 / 0,27),
NH4+, Cl- (150 / 5,3), {P} (37 / 3,5), SO42- (25 / 1,2).
Fizjologicznie mocz nie zawiera biaek (co najwyej wydalanych jest 50 100 mg / dob). Proteinuria
(albuminuria) moe wiadczy o uszkodzeniu ukadu filtrujcego. Podobnie glukozy nie powinno by wicej ni
0,1 1 mM / 1,8 18 mg%. Glikozuria moe by nastpstwem hiperglikemii, wystpujcej w cukrzycy, ciy,
pod wpywem stresu, w zaburzeniach hormonalnych (akromegalia, choroba Cushinga). Prawidowo nie
pojawiaj si w moczu ciaa ketonowe, a ketonuria bywa nastpstwem godzenia, cukrzycy, wymiotw lub
wysiku fizycznego. Podobnie nie powinna wystpowa bilirubina, a bilirubinuria wiadczy o taczce za- lub
wtrobowej albo nowotworach. Urobilinogen wystpuje fizjologicznie w niewielkiej iloci, a moe wzrasta
przy niedronoci drg ciowych i antybiotykoterapii hamujcej flor jelitow. Uszkodzenie miszu moe
dawa hematuri (krwiomocz). Obecno kwasw ciowych to choluria, cystyny cystynuria, ksantyny
ksantynuria. Przy mukopolisacharydozach pojawiaj si siarczany dermatanu i heparanu, a przy mukolipidozach
fragmenty glikoprotein.
7.

Biochemia mini

a)

budowa i charakterystyka biaek mini

Aktyna G jest biakiem globularnym stanowicym wszystkich biaek minia. W fizjologicznej sile
jonowej i obecnoci Mg2+ dochodzi do kowalencyjnej polimeryzacji, w wyniku czego powstaje fibrylarna aktyna
F. Tropomiozyna jest heterodimerem o budowie fibrylarnej, przycza si do aktyny F w rowku midzy
acuchami. Troponina jest heterotrimerem: podjednostka T czy elementy filamentu w cao, I hamuje
interakcj aktyny F i miozyny, za C jest analogiem kalmoduliny wicym 4 Ca2+.
Miozyny stanowi rodzin kilkunastu biaek. Miozyna I jest monomerem czcym mikrofilamenty z
bonami. Miniowa miozyna II stanowi ponad masy biaek minia. Jest heksamerem, skada si w dwch
skrconych helis, z ktrych kada zakoczona jest globularn gwk. Posiada 2 acuchy cikie H i 4 lekkie L
(po dwa podstawowe i dwa regulatorowe). Rozkad trypsyn ujawnia meromiozyny: lekka LMM stanowi
fragment skrconych -helis trzonu, nie wie aktyny F i nie jest ATP-az; cika HMM posiada cz
globularn S1 i nitkowat S2, ktre mona rozdzieli papain. HMM-S1 wie acuchy lekkie L oraz aktyn (w
nieobecnoci ATP), jest ATP-az, a aktywno ta wzrasta 100-200x po zwizaniu z aktyn F. HMM-S2 posiada
struktur podobn do LMM.
Inne biaka filamentu to:

tytyna siga od linii Z do M i peni rol w rozkurczu minia,

nebulina rozciga si od linii Z wzdu nitek aktyny, regulujc ich tworzenie i dugo,

-aktynina stabilizuje aktyn, zakotwiczajc j w liniach Z,

desmina ukad si wzdu aktyny i czy si z plazmalemm,

dystrofina rwnie poczona z plazmalemm, jej defekt jest przyczyn dystrofi mini,

kalcyneuryna wykazuje aktywno fosfatazy regulowanej przez kalmodulin,

biako C wice miozyn uoone jest poprzecznie w prkach A, integruje ono struktur
sarkomeru przez wizanie tytyny i miozyny.

132
- -

b) mechanizm skurczu minia

Gwki miozyny S1 hydrolizuj ATP, nie pozwalajc jednoczenie produktom na odczenie si;
kompleks miozyna-ADP-{P} jest w stanie wysokoenergetycznym. Pobudzenie miocytu zwiksza
powinowactwo aktyny do miozyny, gwki odnajduj i wi si z odpowiednimi miejscami na aktynie.
Oddzielenie ADP i {P} indukuje zmiany konformacyjne gwek wzgldem trzonu i przesunicie nitek
wzgldem siebie. Do kompleksu w stanie niskoenergetycznym przycza si ATP, zmniejszajc powinowactwo
aktyny do miozyny i powodujc rozpad kompleksu.
Regulacja skurczu odbywa si z udziaem Ca2+. Mechanizm oparty na aktynie wystpuje w miniu
szkieletowym i sercowym, za oparty na miozynie w miniu gadkim. Inhibitorem skurczu jest troponina
zwizana z tropomiozyn. TpI zapobiega czeniu aktyny z miozyn przez przesunicie tropomiozyny na
miejsce wizania gwek miozynowych, wobec czego misie pozostaje w rozkurczu. Spoczynkowe
sarkoplazmatyczne [Ca2+] wynosi 10-100 nM i jest utrzymywane przez Ca2+-ATP-az pompujc wap do ER,
gdzie przejciowo czy si z kalsekwestryn. Sarkomery i ER stykaj si z pobudliwymi bonami w postaci w
postaci cian kanalikw porzecznych (T). Powstanie potencjau czynnociowego na sarkolemmie powoduje
aktywacj powolnych napiciowo-zalenych kanaw wapniowych (DHPR = receptor dihydropirydynowy), a
przez to ATP-Ca2+-zalenych kanaw uwalniajcych Ca2+ z ER (RYR1 = receptor rianodynowy 1; 2 w sercu,
3 w UN). Gwatowny wzrost sarkoplazmatycznego [Ca2+] do 10 M powoduje czenie Ca2+ z TpC, wpyw na
TpT i TpI i usunicie tropomiozyny z dotychczasowych miejsc. Podczas rozkurczu [Ca2+], wap uchodzi z
TpC, tropomiozyna wraca na pierwotne miejsce i w obecnoci ATP kompleks aktyna-miozyna ulega rozpadowi.
Brak ATP powoduje utrzymanie wysokiego [Ca2+] oraz utrudnia dysocjacj aktyny i miozyny w konsekwencji
misie pozostaje w skurczu, co moe prowadzi do stenia.
Zoliwa hipertermia spowodowana jest mutacj podjednostki RYR1 z nastpowym utrzymujcym si
wysokim [Ca2+]. Obserwuje si nadwraliwo na anestetyki (halotan) i/lub leki zwiotczajce (sukcynylocholina
= suksametonium). Leczenie obejmuje m. in. dantralen (poch. hydantoniny).
W miniu sercowym miocyty tworz syncytium. Obecny jest wasny automatyzm dziki powolnej
spoczynkowej depolaryzacji komrek P przedsionkw. Obserwuje si silniejszy rozwj kanalikw T, za sabszy
ER, co uzalenia skurcz od zewntrzkomrkowych zasobw wapnia. Wymiana Ca2+ pomidzy kardiomiocytem
a pynem pozakomrkowym zachodzi przez kanay wapniowe L i T (ukad CIRC), wymiennik 3Na+/Ca2+ oraz
Ca2+-ATP-az, Miocyty sercowe posiadaj receptory bonowe dla hormonw i wykazuj wraliwo na cAMP,
czym tumaczy si dodatnie inotropowe dziaanie agonistw -adrenergicznych.
W miniu gadkim nie dostrzegamy uporzdkowania odpowiedzialnego za poprzeczne prkowanie.
Brak rwnie ukadu troponiny. Istotny jest wap zewntrzkomrkowy, a pompy Ca2+ dziaaj wolno. Lekkie
acuchy miozyny zbudowane s inaczej, ponadto wystpuje miozynowy mechanizm regulacji skurczu. Miozyna
nie wykazuje aktywnoci ATP-azy oraz to lekki acuch p zapobiega czeniu si aktyny F z miozyn; oba te
efekty znoszone s przez fosforylacj acucha lekkiego p. Wzrost [Ca2+] powoduje czenie si go z
kalmodulin, nastpnie wizanie z kinaz miozynow i fosforylacj przez ni acucha lekkiego p, ostatecznie
dochodzi do interakcji aktyny z miozyn. Powrt do stanu wyjciowego zapewnia fosfataza. Sam skurcz jest
dugi i powolny, z maym zuyciem ATP; moe by zapocztkowany zarwno przez stymulacj nerwow, jak i
hormonaln. cAMP aktywuje odpowiedni kinaz, ktra fosforyluje kinaz acucha lekkiego wwczas u tej
spada powinowactwo do kompleksu Ca2+-kalmodulina; w ten sposb pod wpywem -adrenergicznym dochodzi
do zahamowania skurczu. W miniu gadkim wystpuje kaldesmon, ktry wic si z aktyn i tropomiozyn
zapobiega skurczowi. Wzrost [Ca2+] i wizanie z kalmodulin poprzedza wizanie z kaldesmonem i
umoliwienie skurczu; podobnie dziaa fosforylacja.
rda energii dla skurczu minia (ATP):
glikogen fosforylaza aktywowana przez Ca2+, A i AMP;
glukoza i TAG z osocza
kreatyna (Cr) fosforylowana przez kinaz (CK)
ADP

133
- -

8.

Biochemia tkanki cznej

a)

skadniki tkanki cznej, ich budowa i funkcja

Kada tkanka organizmu skada si z komrek, pomidzy ktrymi wystpuje zmienna ilo substancji
midzykomrkowej. Ta ostatnia ma najwikszy udzia w strukturze tkanki cznej. Substancja
midzykomrkowa skada si z wkien oraz istoty (substancji) podstawowej. Wkna dzielimy na kolagenowe,
siateczkowe (zbudowane z kolagenu III) oraz spryste (zoone z elastyny oraz mikrofibryli, zbudowanych z
fibryliny). W skad istoty podstawowej wchodz mukopolisacharydy (glikozoaminoglikany = GAG: kwas
hialuronowy (HA), siarczan chondroityny A i C (CSA+C), siarczan dermatanu (DS), siarczan keratanu (KS) oraz
siarczan heparanu (HS)), jak rwnie biaka niekolagenowe: fibronektyna, laminina i inne.
Elastyna odpowiada za sprysto tkanek. Wystpuje w znacznych ilociach w pucach, duych
ttnicach i niektrych wizadach sprystych, mniej za jej zawiera skra i maowina uszna. Syntetyzowana
jest jako monomeryczna proelastyna, ktrej okrelone Pro ulegaj hydroksylacji do Hyp. W przeciwiestwie do
kolagenu nie wystpuj peptydy ekstensyjne, acuchy cukrowe, Hyl, powtarzalne sekwencje ani mnogo
odmian. Po wydaleniu z komrki niektre Lys ulegaj oksydacyjnej dezaminacji do aldehydw, po czym
kondensacja takich trzech z niezmienion Lys daje desmozyn; zapewnia one nierozpuszczalno, stabilno,
sprysto i dugi okres ptrwania. Mutacje genu elastyny (7q11-23) prowadz do zespou Williamsa, ktry
objawia si zweniem aorty, zaburzeniami tkanki cznej i OUN, gromadzeniem si elastyny (twardzina) lub jej
niedoborem (rozedma puc, nadmierna rozcigliwo i starzenie si skry).
Fibrylina to glikoproteina, ktra po opuszczeniu komrki ulega wbudowaniu do mikrofibryl,
stanowicych rusztowanie dla odkadanej elastyny. Mutacje genu fibryliny (chromosom 15) prowadz do
zespou Marfana. Jej wystpowanie we wknach soczewki, w okostnej i we wknach sprystych duych ttnic
tumaczy objawy zespou: ektopi (przesunicie) soczewki, wysoki wzrost, arachnodaktyli i anomalie sercowo
naczyniowe, np. ttniak aorty wstpujcej.
Fibronektyna to gwna glikoproteina substancji pozakomrkowej, wystpujca rwnie w osoczu. Jest
homodimerem, zawiera 3 typy motyww tworzce 7 czynnociowych fragmentw czsteczki ich rol jest
wizanie heparyny, fibrynogenu, kolagenu, DNA i powierzchni komrek. Poprzez sekwencj RDG czy si z
receptorow integryn przezbonow, a ta z kolei czy si poprzez adhezyny (talina, winkulina, -aktynina,
biako czapeczkowe) z aktyn cytozolow. Fibronektyna bierze udzia w adhezji i migracji komrek.
Laminina to heterotrimer o budowie AB1 B2, tworzcy czsteczk o ksztacie krzya. Wie ona kolagen
IV, heparyn oraz integryny powierzchniowe komrek, odpowiada za spjno nabonka z bon podstawn.
Wie si z entaktyn penic podobne funkcje. Ujemne adunki na powierzchni czsteczki lamininy
wytwarzane przez siarczan heparanu i kwane glikoproteiny speniaj istotne funkcje w bonie filtracyjnej
kbuszkw nerkowych, odpychajc ujemnie naadowane biaka osocza i zapobiegajc ich przechodzeniu do
moczu pierwotnego.
b) synteza kolagenu reakcje i regulacja procesu
Kolagen stanowi gwny skadnik wikszoci tkanek cznych oraz jest najbardziej rozpowszechnionym
biakiem zwierzcym (stanowi 25% wszystkich biaek ssakw). U czowieka wystpuje 19 typw kolagenu,
zbudowanych z 30 rnych acuchw polipeptydowych. Wyrniamy typy tworzce wkna (I, II, III, V, XI),
tworzce sieci (IV, VIII, X), FACIT (IX, XII, XIV, XVI, XIX), koralikowe (VI), kotwiczce (VII),
przezbonowe (XIII, XVII) i inne (XV, XVIII). Niektre odmiany cechuj si dobr rozcigliwoci (cigna,
skra), twardoci (koci, zby) lub przejrzystoci (rogwka).
Produktem translacji mRNA jest preprokolagen, ktry dziki sekwencji sygnaowej wdruje do ER. Tam
peptyd sygnalny jest odszczepiany, dajc prokolagen, ktry podlega hydroksylacji i glikozylacji. Na obu
kocach prokolagenu wystpuj peptydy ekstensyjne, zawierajce reszty Cys, tworzce wewntrz- (N+C) oraz

134
- -

midzyacuchowe wizania dwusiarczkowe, uatwiajce tworzenie superhelisy. acuch polipeptydowy jest

lewoskrtn helis (n 3), za 3 acuchy skrcone s w prawoskrtn superhelis. Co 3 aa stanowi Gly, gdy
jest ona na tyle maa, aby zmieci si w ograniczonej przestrzeni w rodkowej czci rdzenia superhelisy.
Struktura wyglda zatem jak (Gly-X-Y)n, gdzie 3n 1000. Helisa podlega hydroksylacji Pro i Lys oraz
glikozylacji powstaego Hyl.
Pro hydroksylaza Pro, askorbinian, -ketoglutaran Hyp
Lys hydroksylaza Lys, askorbinian, -ketoglutaran Hyl O-glikozylacja + Gal, + Gal-Glc
Pro i Hyp, obie wystpujce w iloci ok. po 100, zapewniaj czsteczce odpowiedni sztywno, a
poprzez wzajemne odpychanie wymuszaj posta wyduonej lewoskrtnej helisy. Aparat Golgiego pomaga w
wydaleniu takiej formy prokolagenu poza komrk, gdzie aminoproteinaza i karboksypeptydaza prokolagenowa
usuwaj peptydy ekstensyjne. Umoliwia to spontaniczn agregacj nowo powstaych czsteczek kolagenu do
wkien kolagenowych typy wkniste ukadaj si superhelisami bok do boku przy przesuniciu , co
tumaczy prkowanie wkien tkanki cznej. Ostatnim etapem jest stabilizacja wkien przez tworzenie wiza
poprzecznych z udziaem oksydazy lizynowej; utlenia ona grupy -aminowe Lys i Hyl, a powstae reszty
aldehydowe ulegaj kondensacji aldolowej midzy sob lub tworz zasad Schiffa z nieutlenionymi grupami aminowymi. Po niewielkich przeksztaceniach struktura ulega wzmocnieniu i nabiera ostatecznego ksztatu.
Choroby:
Zesp Ehlersa Danlosa charakteryzuje si nadmiern rozcigliwoci skry i zwikszon
ruchomoci staww. Wyrniono 11 typw, z czego w IV obserwuje si samoistne pkanie cian jelit i
naczy, w VI pknicia gaki ocznej, w VII C mikk skr i nadmiern ruchomo staww.
Zesp Alporta zwizany jest z defektem kolagenu VI budujcego bony podstawne. Objawia si
krwiomoczem i niewydolnoci nerek.
Epidermoliza pcherzykowa to defekt wkien kotwiczcych, zbudowanych z kolagenu VII, co
powoduje pkanie skry i urazowe tworzenie pcherzy.
Szkorbut polega na deficycie witaminy C, co upoledza struktur kolagenu. Pojawia si krwawienie z
dzise, wybroczyny podskrne i upoledzone gojenie ran.
c)

biochemia koci

W skad tkanki kostnej wchodz substancje organiczne i mineralne. 95% tych pierwszych stanowi
kolagen I, reszta to kolagen V oraz biaka niekolagenowe: osocza, proteoglikany CD-PG I III, osteonektyna,
osteokalcyna, osteopontyna, sialoproteina kostna, BMP. Skadniki nieorganiczne to gwnie hydroksyapatyt
Ca10(PO4)6(OH)2, a take Na+, Mg2+, K+, Cl-, F-, wglany i cytryniany.
Osteoklasty odpowiadaj za trawienie tkanki kostnej. Na bonie apikalnej wystpuje rbek
szczoteczkowy, gdzie ATP-aza pompuje protony do przestrzeni resorpcyjnej, obniajc pH do ok. 4. Uatwia to
rozpuszczanie hydroksyapatytu i demineralizacj, za kwane proteazy lizosomalne rozkadaj biaka kostne.
Aktywatorami osteoklastw s: PTH, 1,25(OH)2D3, IL-1, IL-6, TNF, TGF-, za inhibitorami: kalcytonina,
estrogeny (przez IL-6), TGF-, IFN-, PGE2.
Osteoblasty wytwarzaj biaka, czynniki wzrostu i cytokiny; kontroluj mineralizacj przez migracj Ca +
{P} przez ich bony zawierajce fosfataz alkaliczn, ktra pozyskuje {P} z fosforanw organicznych.
Aktywacja zachodzi pod wpywem: PTH, 1,25(OH)2D3, T3/4, hGH, IGF-I, PGE2, TGF-, estrogenw, za
hamowanie przez glikokortykoidy.
Choroby:
karowato genetyczna (achondroplazja), hormonalna (przysadkowa GH, tarczycowa T3/4),
krzywica i osteomalacja hipowitaminoza D3,
choroba zwyrodnieniowa staww mutacje kolagenu I i II,
osteoporoza zmniejszenie gstoci koci uatwia ich zamania; zwizek z estrogenami (niedobr po
menopauzie), IL-6, IL-6
osteopetroza = marmurowato koci defekt procesu resorpcji powoduje wzrost gstoci koci;
przyczyn jest mutacja genu anhydrazy wglanowej II (CA-II, 8q22); wystpuje rwnie kwasica
nerkowa i zwapnienia mzgowia
przedwczesne zarastanie szww czaszkowych:
zesp Pfeiffera mutacja FGFR-1
zesp Jacksona Weissa mutacja FGFR-2
zesp Crouzona mutacja FGFR-2
achondroplazja / dysplazja tanatoferyczna mutacja FGFR-3

135
- -

Wrodzona amliwo koci (ac. osteogenesis imperfecta; inna nazwa zesp bkitnych biakwek)
spowodowana jest mutacjami w obrbie genu kolagenu I, np. zamian Gly na wikszy aa. Obecno
jednego nieprawidowego acucha prowadzi do proteolizy caej czsteczki, co znane jest jako
samobjstwo prokolagenu. Najgroniejsza jest wrodzona zaawansowana posta u noworodkw, ktre
mog wwczas rodzi si z wieloma zamaniami i umiera. Dodatkowo twardwki oczu s
patologicznie cienkie i przejrzyste, tak i przewituj przeze yy naczyniwki, nadajc barw lekko
niebiesk, std inne okrelenie zesp bkitnych biakwek.

9.

Biochemia zmysu wzroku

a)

rola i przemiany karotenoidw w organizmie czowieka

W jarzynach wystpuje -karoten (prowitamina A) ty barwnik zoony z dwch czsteczek retinalu i

wykazujcy 1/6 jego aktywnoci. W jelicie ulega on dioksygenazie -karotenowej i przy wspudziale kwasw
ciowych oraz tlenu czsteczkowego daje 2 czsteczki retinalu (witamina A1). Retinal w reakcji katalizowanej
przez NADPH-zalen reduktaz retinalow daje odwracalnie retinol (witamina A), za utleniony przechodzi
nieodwracalnie w kwas retinolowy. Estry retinolu rozpuszczalne w tuszczach pokarmowych ulegaj emulgacji
w kroplach ci, hydrolizie w wietle jelita oraz wchoniciu przez nabonek. Retinol jest estryfikowany i
wbudowywany do chylomikronw, ktrych remnanty wychwytywane s przez hepatocyty. Nastpnie retinol
magazynowany jest w lipocytach pod postaci lipoglikoprotein lub transportowany przez RBP (retinol binding
protein) do tkanek pozawtrobowych, gdzie wie go CRBP. Retinol wolny, wystpujcy we krwi po
przekroczeniu pojemnoci biaek transportowych, jest toksyczny i teratogenny. Kwas retinolowy transportowany
jest przez albuminy.
Retinol i kwas retinolowy ulegaj wizaniu przez biaka jdrowe, dziaajc niczym hormony sterydowe
na regulacj ekspresji genw. Kwas retinolowy reguluje syntez surfaktantu fosfolipidowego pcherzykw
pucnych, wpywa na ukad reprodukcyjny, nasila procesy wzrostu i rnicowania komrek przez wspomaganie
syntezy glikoprotein (fosforan retinoilowy jest bonowym przenonikiem oligosacharydw). 5,6-epoksyretinolan
peni funkcje antyoksydacyjne.
11-cis-retinal jest istotnym skadnikiem rodopsyny, penicej funkcje barwnika wzrokowego. Czsteczka
retinolu poczona jest przez zasad Schiffa z Lys296 opsyny.
b) reakcje zachodzce w procesie fotorecepcji
Do funkcjonowania rodopsyny wymagana jest dua pynno bony, co zapewnia obecno kwasu
dekozaheksaenowego (DHA) w fosfolipidach siatkwki. Absorpcja kwantu wiata przez rodopsyn powoduje
izomeryzacj 11-cisretinalu do formy all-trans, co z kolei destabilizuje poczenie typu zasady Schiffa.
Rodopsyna przechodzi przez kilka stadiw, rozpadajc si na zaktywowan opsyn i all-trans retinal. Ten ostatni
ulega izomerazie retinalowej, przechodzc z powrotem w form 11-cis, ktra moe czy si z opsyn w
rodopsyn. Zanim jednak do tego dojdzie zaktywowana opsyna oddziauje z biakiem GT trasnsducyn,
powodujc wymian w nim GDP na GTP. Powoduje to oddzielenie podjednostki od zakotwiczonego w bonie
kompleksu . czy si ona z podjednostk PDE cGMP, odsaniajc aktywny katalitycznie kompleks .
Aktywno PDE prowadzi do znacznego spadku [cGMP] w komrce wiatoczuej i zamknicie cGMPzalenych kanaw kationowych (dla Na+ i Ca2+). Przy niezakconej pracy innych mechanizmw wymiany
jonw prowadzi to do zwikszenia ujemnego adunku wntrza komrki, czyli jej hiperpolaryzacji, ktra po
przekroczeniu odpowiedniego progu wzbudza potencja czynnociowy. Informacja o odebraniu bodca wdruje
przez kolejne warstwy siatkwki do nerwu wzrokowego, po czym drog wzrokow do korowego orodka
wzroku. 10 x spadek poziomu wewntrzkomrkowego Ca2+ aktywuje GC do produkcji cGMP, co otwiera kanay
kationowe i niweluje hiperpolaryzacj. Podjednostka trasnducyny rozkada GTP i ustaje aktywno GTPazy.
Kinaza rodopsynowa fosforyluje, a arestyna wie barwnik wzrokowy. W ten sposb ukad zdolny jest do
odebrania nastpnego bodca.

136
- -

ROZDZIA VIII KWASY NUKLEINOWE

I BIOSYNTEZA BIAEK
1.

Budowa i waciwoci kwasw nukleinowych; struktura i organizacja chromatyny

a)

elementy skadowe kwasw nukleinowych zasady azotowe, nukleozydy i nukleotydy

Czsteczki nazywane kwasami nukleinowymi bior swoj nazw od gwnego miejsca wystpowania w
komrce jdra (ac. nucleus). Wyrnia si dwa rodzaje kwasw nukleinowych kwas rybonukleinowy (ang.
ribonucleic acid RNA) oraz dezoksyrybonukleinowy (ang. desoxiribonucleic acid DNA). W budowie
obydwu z nich dostrzec mona tak podobiestwa, jak i rnice. Rni si one ponadto funkcj i lokalizacj
komrkow: DNA wystpuje w jdrze i stanowi magazyn informacji genetycznej, za RNA obecny jest w jdrze
i w cytoplazmie, a jego podstawow rol jest udzia w biosyntezie biaek. Wszystkie kwasy nukleinowe s
polimerami mniejszych czsteczek, zwanych nukleotydami. Nukleotyd skada si z nukleozydu, do ktrego
przyczona jest reszta fosforanowa (PO43-). Nukleozyd z kolei stanowi poczenie zasady azotowej oraz cukru
piciowglowego (pentozy).

zasady azotowe

Zasady azotowe wchodzce w skad kwasw nukleinowych to pochodne puryny (zasady purynowe) lub
pirymidyny (zasady pirymidynowe). Zasady purynowe to adenina (A; 6-aminopuryna) i guanina (G; 2-amino-6hydrokypuryna), za pirymidynowe cytozyna (C; 2-hydroksy-4-aminopirymidyna), uracyl (U; 2,4dihydroksypirymidyna) i tymina (T; 5-metylouracyl). Metabolizm tych zwizkw opisany jest w punkcie V-4.
Adenina, guanina i cytozyna wystpuj w obu rodzajach kwasw nukleinowych, natomiast tymina tylko w
DNA, a uracyl tylko w RNA. Ponadto w kwasach nukleinowych zwierzt, rolin i drobnoustrojw wystpuj
w niewielkich ilociach pochodne powyszych zasad, np.: hipoksantyna (H; 6-hydroksypuryna), N6metyloadenina, N6,6-dimetyloadenina, N1-metyloguanina, 5-metylocytozyna czy 5-hydroksymetylocytozyna.
Zasady azotowe mog wystpowa w dwch formach tautomerycznych puryny w ketonowej i enolowej, za
pirymidyny w aminowej i iminowej. W kwasach nukleinowych dominuj te pierwsze ketonowa w purynach, a
aminowa w pirymidynach co ma istotne znaczenie w tworzeniu wiza wodorowych (por. dalej). Obecno
ukadu wiza nienasyconych powoduje, e omawiane zwizki silnie pochaniaj promieniowanie z zakresu
ultrafioletu (UV), z maksimum absorpcji w okolicach 260 nm. Ma to dwojakiego rodzaju konsekwencje z
jednej strony czyni promienie UV wyjtkowo silnym czynnikiem mutagennym (zastosowanie w lampach
bakteriobjczych), z drugiej za umoliwia ich wykorzystanie do identyfikacji kwasw nukleinowych
(zawierajca je prbka wieci w wietle UV na pomaraczowo).

pentozy, nukleozydy

Drugim skadnikiem nukleozydu jest cukier C5 pentoza. Nazwy kwasw nukleinowych wziy si
wanie od wchodzcych w ich skad cukrw kwas rybonukleinowy zawiera D-ryboz, za
dezoksyrybonukleinowy 2-dezoksy-D-ryboz. Obie pentozy wystpuj w kwasach nukleinowych w postaciach
piercieniowych (-furanozowych). Atomy wgla wchodzce w skad piercienia pentozy numeruje si, dodajc
znaczek (prim), dla odrnienia od numeracji atomw zasad azotowych. Nukleozydy s N-glikozydami pentoz
zasad azotowych, przy czym wizanie glikozydowe czy atom C1 piercienia cukrowego z atomem N1 zasady
pirymidynowej lub N9 zasady purynowej. Ze wzgldu na pooenie zasady i pentozy wzgldem tego wizania
wyrnia si konfiguracje syn i anty nukleozydw, przy czym fizjologicznie dominuje ta druga. Nazwy
nukleozydw tworzone s od wystpujcych w nich zasad. W nukleozydach purynowych kocwk zasady ina
zamienia si na ozyna: nukleozyd adeniny (9-N--D-rybofuranozyloadenina) to adenozyna, a guaniny (9-N-D-rybofuranozyloguanina) guanozyna. Nazwy nukleozydw pirymidyn tworzy si w inny sposb: nukleozyd
uracylu (1-N--D-rybofuranozylouracyl) to urydyna, cytozyny (1-N--D-rybofuranozylocytozyna) cytydyna,
za tyminy (1-N-2-dezoksy--D-rybofuranozylotymina) tymidyna (wystpuje tylko w DNA i zawsze zawiera
dezoksyryboz). Inne ni tymidyna nukleozydy zawierajce dezoksyryboz przybieraj dodatkowo przedrostek
dezoksy-: dezoksyadenozyna (9-N-2-dezoksy--D-rybofuranozyloadenina), dezoksyguanozyna (9-N-2dezoksy--D-rybofuranozyloguanina) oraz dezoksycytydyna (1-N-2-dezoksy--D-rybofuranozylocytozyna).
Nukleozydy zawierajce ryboz okrela si jak rybozydy, a dezoksyryboz dezoksyrybozydy. Jednoliterowe
skrty nazw zasad (A, G, C, T, U) stosuje si rwnie jako skrty nazw ich nukleozydw, czyli np. G oznacza
zarwno guanin, jak i guanozyn, zalenie od kontekstu. Wyjtkowo w kwasach nukleinowych mog

137
- -

wystpowa nukleozydy zawierajce inne ni wyej opisane rodzaje wiza np. w pseudourydynie (5rybozylouracyl, -urydyna lub po prostu ) ryboza zwizana jest z atomem C5, a nie C1 uracylu; zwizek ten
wystpuje w pewnych rodzajach RNA (tRNA, por. dalej).

nukleotydy

Nukleotydy s estrami fosforowymi (dokadnie ortofosforowymi (V)) nukleozydw. Reszta

fosforanowa zwizana jest z jedn z grup hydroksylowych pentozy: w rybozydach przy C2, C3 lub C5, a
dezoksyrybozydach przy C3 lub C5. Nazwy nukleotydw tworzy si od nazw ich nukleozydw, dodajc
numer atomu wgla, z ktrym zwizana jest zestryfikowana grupa hydroksylowa i tak kwas 5-adenylowy to
adenozyno-5-fosforan (ang. adenosine 5-monophosphate 5-AMP), kwas 5-guanylowy guanozyno-5monofosforan (GMP), kwas 5-urydylowy urydyno-5-monofosforan (UMP), kwas 5-cytydylowy cytydyno5-monofosforan (CMP); okrela si je cznie mianem rybotydw. Przez analogi dezoksyrybotydy to: kwas
tymidylowy tymidyno-5-monofosforan (TMP), kwas dezoksyadenylowy (dAMP), dezoksyguanylowy
(gGMP) oraz dezoksycytydylowy (dCMP). W niewielkich ilociach wystpuj w kwasach nukleinowych
nietypowe nukleotydy, jak np. kwas 5-inozynowy inozyno-5-monofosforan (IMP), w ktrym zasad jest
hipoksantyna. Wszystkie nukleozydy mog by rwnie fosforylowane przy C3, a rybozydy take przy C2.
Istniej te cykliczne nukleotydy, w ktrych reszta fosforanowa estryfikuje dwie kolejne grupy hydroksylowe (tj.
przy C2 i C3 lub C3 i C5); aby zaznaczy ich cykliczny charakter, dodaje si do skrtu liter c, np. cykliczny
3,5-guanozynomonofosforan to 3,5-cGMP. Monofosforany nukleozydw mog by dalej fosforylowane
powstaj wwczas dwu- (ADP, GDP, CDP, TDP, UDP) i trjfosforany nukleozydw (ATP, GDP, CDP, TTP,
UTP). Substratami do biosyntezy kwasw nukleinowych s wanie te ostatnie (por. dalej). Ponadto
trjfosforany nukleozydw uywane s jako czsteczki aktywujce inne zwizki, pozwalajc im na penienie
funkcji substratw w wielu reakcjach por. UDP i synteza glikogenu (patrz punkt III-5-a), metabolizm
galaktozy (III-6-c) czy aminocukrw (III-7-a), CTP i synteza fosfolipidw, ATP i synteza biaek (VIII-4-b).

polinukleotydy

Kwasy nukleinowe zarwno DNA, jak i RNA s polinukleotydami, tj. liniowymi polimerami
odpowiednich nukleotydw, poczonych ze sob wizaniami fosfodwuestrowymi (reszta fosforanowa czy
atom C3 jednej pentozy z C5 kolejnej). W ten sposb powstaje polarna ni, w ktrej wyrni mona koniec 5
oraz 3; na 5-kocu obecna jest zazwyczaj wolna grupa hydroksylowa (rzadko ufosforylowana), a na 3-kocu
ufosforylowana (rzadko wolna). Sekwencj nukleotydw w czsteczce kwasu nukleinowego, czyli jego struktur
I-rzdow, podaje si zawsze w kolejnoci 53, chyba e zaznaczone jest inaczej.
W odpowiednich warunkach reszty fosforanowe dysocjuj, co nadaje polinukleotydom adunek
elektryczny. To z kolei umoliwia im wdrwk w staym polu elektrostatycznym, a przez to rozdzia metod
elektroforezy (patrz punkt I-1-g).
b) budowa przestrzenna i waciwoci DNA
Badacze J. D. Watson i F. C. K. Crick wykazali, e DNA posiada struktur II-rzdow w postaci
podwjnej prawoskrtnej helisy. Dwie nici polinukleotydowe wystpuj jako wzajemnie splecione helisy,
oplatajce lini rubow wspln o dug.
W zalenoci od warunkw rodowiska, dwupasmowe DNA moe wystpowa w co najmniej 6
formach: A, B, C, D, E i Z, przy czym w warunkach fizjologicznych (niskie stenia soli, wysoki
poziom uwodnienia) dominuje forma B.

W formie B szeroko helisy (odlego midzy atomami C1 danej zasady i zasady komplementarnej)
wynosi ok. 1,1 nm, skok p = 3,4 nm, ilo par zasad na skok n = 10, zatem odlego midzy
ssiadujcymi zasadami wynosi 3,4 : 10 = 0,34 nm, a ich wzajemne skrcenie: 360o : 10 = 36o.
Paszczyzny piercieni ssiadujcych ze sob zasad s rwnolege i wystpuj midzy nimi tzw.
oddziaywania warstwowe. Pomidzy warstwy te mog wnika rne inne czsteczki, zaburzajc
funkcjonowanie DNA, co pozwolio na ich zastosowanie jako rodki dezynfekcyjne (barwniki
akrydynowe, np. etakrydyna Riwanol) lub leki cytostatyczne (p/nowotworowe). Obie helisy
rozdzielone s przez 2 rnej wielkoci rowki wikszy i mniejszy stanowice miejsca interakcji z
biakami, ktre mog dziki temu rozpoznawa i wiza si ze swoistymi sekwencjami
nukleotydowymi bez potrzeby rozdzielania par zasad komplementarnych (por. punkt VIII-1-j).

Forma Z powstaje w warunkach zmniejszonego uwodnienia (hydratacji). Cechuje si rozsuniciem obu
nici i obecnoci wolnej przestrzeni wewntrz czsteczki.

W formie E zaasdy nie wystpuj w ukadzie osiowym, lecz niejako rozsunitym.

138
- -

Poniewa oba acuchy s prawoskrtne i polarne, musz by przeciwbiene, tzn. sekwencje atomw i
grup ukadaj si w kadym z nich w kierunku przeciwnym. Pasmo biegnce w kierunku 53 okrela
si jako kodujce, poniewa koduje przekazywan informacj genetyczn (przekada si na sekwencj
aa w kodowanym biaku), drugie natomiast (35) jako matrycowe, gdy stanowi matryc do
syntezy mRNA.
Grupy cukrowe i fosforanowe stanowi zewntrzny szkielet, wijcy si helikalnie, natomiast zasady
schowane s we wntrzu czsteczki, co chroni informacj genetyczn i umoliwia oddziaywania
midzy zasadami. Kada zasada jednego acucha jest bowiem poczona kilkoma wizaniami
wodorowymi z naprzeciw lec zasad drugiego acucha. Poniewa odlego midzy nimi jest
staa, a wymiary zasad purynowych i pirymidynowych rne, tote wnioskowa mona, e wizania
tworz si midzy zasad purynow jednego acucha a pirymidynow drugiego. Jednak skad pary
puryna pirymidyna tworzcej wizania nie jest dowolny, ograniczaj go bowiem moliwoci rotacji
wok wiza fosfodwuestrowych, preferencja konfiguracji anty wizania N-glikozydowego oraz
dominacja okrelonych form tautomerycznych zasad azotowych (keto enolo, amino imino). Analiza
tych ogranicze uzasadnia obserwacj, e wizania wodorowe tworz si tylko midzy parami A i T
oraz G i C z tego powodu zasady kadej z par okrela si jako komplementarne (uzupeniajce si). W
parze A-T jedno wizanie powstaje midzy atomem N1 A a atomem wodoru przy N5 T, drugie za
midzy grup aminow przy C6 A a grup ketonow przy C4 T; obecne s wic dwa wizania,
wzajemnie do siebie rwnolege. Natomiast w parze G-C tworz si 3 wizania: jedno midzy atomem
wodoru przy N1 G a atomem N5 C, drugie midzy grup ketonow przy C6 G a grup aminow przy
C4 C oraz trzecie midzy grup aminow przy C2 G a grup ketonow przy C6 C. Obecno
dodatkowego wizania wodorowego powoduje, ze siy utrzymujce par GC s mocniejsze ni w
przypadku A=T. Nastpstwem komplementarnoci jest rwna ilo uzupeniajcych si zasad w
czsteczce DNA (A = T, a G = C), przez co w konsekwencji ilo puryn (A + G) jest taka sama jak
ilo pirymidyn (C + T). Natomiast stosunek A+T : G+C jest zmienny gatunkowo. Dugo odcinka
DNA lub sparowanego RNA wyraa si podajc ilo wchodzcych w jego skad par zasad (ang. base
pairs bp). Cay genom ludzki skada si z ok. 3 Gbp.
Denaturacja (topnienie) DNA polega na rozpleceniu podwjnej helisy i zmianie paszczyzn
wzajemnego pooenia zasad przy zachowaniu struktury I-rzdowej (sekwencji nukleotydw). Do
zmian w rodowisku powodujcych denaturacj zaliczamy wysok temperatur i obnienie stenia
soli. Poniewa rnie regiony DNA cechuj si zrnicowan wraliwoci na czynniki denaturujce,
przez temperatur topnienia (Tm) DNA rozumie si redni temperatur rozpoczcia i zakoczenia
rozplatywania DNA. Zaley ona od skadu zasad DNA (ilo wiza komplementarnych i
oddziaywania warstwowe decyduj o tym, e regiony DNA o duej zawartoci par GC s bardziej
odporne na denaturacj ni bogate w pary A=T), stenia soli w roztworze oraz od obecnoci innych
substancji, np. formamid destabilizuje wizania wodorowe i uatwia denaturacj. Denaturacji
towarzyszy spadek lepkoci roztworu oraz tzw. efekt hiperchromiczny, polegajcy na zwikszeniu
absorpcji promieniowania UV przez zasady azotowe. Po powrocie do fizjologicznej temperatury i siy
jonowej nastpuje powrt do postaci natywej renaturacja, czyli ponowne poczenie (reasocjacja)
rozdzielonych pasm komplementarnych lub tworzenie hybryd z cDNA lub mRNA, co wykorzystuje si
w analityce odpowiednio w metodach Southern- i Northern-blotting. Denaturacj ciepln wykorzystuje
si rwnie w technice PCR.

W niektrych niszych organizmach (bakterie, wirusy) DNA ma form kolist, co niweluje wolne koce
5 i 3. Taka czsteczka moe wystpowa w postaci rozlunionej albo silnie skrconej (gdy zajdzie skrcenie
wok wasnej osi bd skrcenie linijnej czsteczki o zakotwiczonych kocach). Proces dodatkowego skrcania
wymaga dostarczenia energii w iloci proporcjonalnej do stopnia skrcenia. Oznacza to, e czsteczka
zawierajca dodatkowe skrty posiada zmagazynowan w ten sposb energi, przez co atwiej poddaje si
reakcjom endoergicznym (np. rozdzielaniu pasm niezbdnemu do replikacji i transkrypcji) i dziki temu jest
preferowan postaci w ukadach biologicznych. Zmiany stopnia skrcenia, tj. topologiczne zmiany DNA,
katalizowane s przez enzymy topoizomerazy ich przykadem jest bakteryjna gyraza DNA, czerpica energi z
ATP w celu wprowadzania dodatkowych skrtw. Zablokowanie aktywnoci topoizomeraz uniemoliwia
podziay komrkowe, std zastosowanie ich inhibitorw jako chemioterapeutyki (chinolony) i cytostatyki
(kamptotecyna i jej pochodne).

139
- -

c)

budowa, waciwoci i klasyfikacja RNA

W przeciwiestwie do DNA, kwas rybonukleinowy skada si z pojedynczego acucha

polinukleotydowego; istnieje tu tylko jeden wyjtek w postaci sekwencji palindromowych, zawierajcych cigi
komplementarnych zasad o odwrconej polarnoci, ktre mog ulega parowaniu. Konsekwencj jednonicowej
budowy RNA jest nierwna ilo A i U oraz G i C (rwno moe zdarzy si przypadkowo). Ponadto w RNA
tymina (T) zastpiona jest przez uracyl (U), a pentoz jest ryboza obecno grupy hydroksylowej przy atomie
C2 cukru warunkuje wraliwo RNA na hydroliz zasadow, w wyniku ktrej powstaj cykliczne 2,3dwuestry nukleozydw. RNA powstaje w wyniku transkrypcji DNA jest wic komplementarny do
matrycowego pasma rdowego DNA i moe z nim hybrydyzowa (Northern-blotting). W komrce istnieje 5
klas RNA (mRNA, tRNA, rRNA, hnRNA i snRNA), rnicych si wielkoci, stabilnoci i szczegow rol,
ale ogln funkcj wszystkich z nich jest udzia w biosyntezie biaek.
Informacja z DNA przepisywana jest w procesie transkrypcji na informacyjny RNA (ang. messager RNA
mRNA). W komrce moe wic wystpowa tyle rodzajw mRNA, ile genw posiada jej materia genetyczny,
a wic u czowieka a 30 tys. mRNA posiada sta sedymentacji w granicach 18 30S i stanowi niewielk cz
(5%) oglnej puli RNA komrki. U Eucariota DNA jest wpierw przepisywane na heterogenny jdrowy RNA
(ang. heterogenous nuclear RNA hnRNA), ktry nastpnie przechodzi proces skadania, dajc ostatecznie
dojrzae mRNA. W skadaniu RNA uczestniczy pomocniczo maoczsteczkowy jdrowy RNA (snRNA; ok. 10
rodzajw czsteczek). Informacja z gotowego mRNA jest nastpnie przepisywana na sekwencj aa w
kodowanym biaku w procesie translacji. To tego ostatniego niezbdne s dwa kolejne rodzaje RNA, tj.
rybosomalny (rRNA) oraz transportujcy (tRNA). Istniej tylko 4 rodzaje rRNA, jednak stanowi one a 80%
komrkowego RNA. Wraz z odpowiednimi biakami wsptworz podjednostki rybosomalne (wiksz i
mniejsz), ktre zoone w cao daj kompletny rybosom. tRNA peni funkcj poredniczc pomidzy
sekwencj nukleotydw a sekwencj aa ma budow niejako dwubiegunow i moe przycza oba te
elementy. Istnieje ok. 50 rodzajw tRNA, ta klasa ma jednak znikomy udzia ilociowy w RNA komrki.
Pewne rodzaje RNA (rRNA, snRNA) wykazuj wewntrzn aktywno katalityczn (dziaaj jak
enzymy), dlatego okrela si je mianem rybozymw (rybonukleinowych enzymw). Stanowi to fenomen
biochemiczny, poniewa aktywno katalityczna jest cech przypisywan wycznie czsteczkom biaek.
snRNA peni funkcje rybozymu w reakcjach endorybonukleolizy i transestryfikacji w procesie skadania mRNA
(por. punkt VIII-3-c), za rRNA w reakcji hydrolizy estru aminoacylowego w elongacji translacji (por. punkt
VIII-4-d).
d) budowa chromatyny
W organizmach eukariotycznych niemal cao materiau genetycznego (DNA) znajduje si na terenie
jdra komrkowego, gdzie wystpuje w formie zwizanej z biakami jako chromatyna. S to gwnie biaka
zasadowe histony, reszt stanowi kwane i wiksze biaka niehistonowe. W skad chromatyny wchodzi
rwnie niewielka ilo RNA.
Histony to maa grupa blisko spokrewnionych ze sob biaek. Oznacza si je symbolami: H1, H2A, H2B,
H3 i H4. 2/3 czsteczki poczwszy od C koca zawiera zwyky skad aa, natomiast w 1/3 N-kocowej czci
dominuj aa zasadowe w H2A i H2B jest to gwnie Lys, a w H3 i H4 Arg. Histon H1 jest najsabiej
zwizany z chromatyn i daje si z niej atwo usun roztworem soli, co pozwala na rozpuszczenie chromatyny.
Pozostae rodzaje histonw wchodz w skad rdzenia nukleosomw: H3 i H4 agreguj w tetramer (H3/H4)2, a
H2A i H2B cz si w dimer H2A/H2B, ktry moe polimeryzowa do form (H2A/H2B)n fizjologicznie n=2,
czyli powstaje drugi tetramer. Oba tetramery asocjuj, tworzc oktamer histonowy, ktry spontanicznie czy si
z DNA, w wyniku czego powstaje nukleosom. Tworzenie struktury nukleosomu uwarunkowane jest obecnoci
H3 i H4, za H2A i H2B stabilizuj pierwotn czsteczk i wi 2 dodatkowe pskoki spirali DNA. Ni
polinukleotydowa owinita jest wok oktameru 1,75 x, co odpowiada odcinkowi 146 bp, natomiast
poszczeglne nukleosomy oddzielone s od siebie odcinkami o dugoci ok. 30 bp. Dalsze upakowanie materiau
genetycznego zaley od interakcji histonw H1 z przylegymi nukleosomami. Wikszo komrkowego DNA
wystpuje wanie w postaci nukleosomw, a cay genom ludzki zawiera ich ok. 17 mln. Preferencja
nukleosomw do pewnych regionw na szczeglnych czsteczkach DNA okrelana jest jako fazowanie.
Histony nukleosomw mog podlega 5 rodzajom modyfikacji kowalencyjnych, ktrych znaczenie nie
zostao do koca poznane; s to:
acetylacja w przypadku H3 i H4 jest to mechanizm regulacji transkrypcji genw,
fosforylacja dodanie reszty {P} do H1 towarzyszy kondensacji chromosomw w czasie cyklu
replikacyjnego,
ADP-rybozylacja zwizana jest z napraw DNA,
kowalencyjne zwizanie z ubikwityn tylko w przypadku H2A,
metylacja.

140
- -

Nukleoplazmina jest pentamerem kwanego biaka, ktre nie wie si ani z DNA ani z chromatyn, lecz
ma zdolno odwracalnego oddziaywania z oktamerem histonowym, dziki czemu zasadowe (kationowe)
histony nie przylegaj nieswoicie do kwanych (anionowych) powierzchni takich jak DNA. Biako to utrzymuje
w jdrze komrkowym rodowisko jonowe powodujce swoiste oddziaywania DNA z histonami i tworzenie
struktur nukleosomw. Po utworzeniu nukleosomw nukleoplazmina uwalnia si od histonw.
Strukturami wyszego rzdu od nukleosomw s nici chromatydowe 10 nm oraz 25-30 nm. Ni 10 nm
(stopie upakowania 1-10 x) skada si z nukleosomw uoonych w taki sposb, e ich brzegi stykaj si, a ich
paskie powierzchnie le rwnolegle do dugiej osi nici. Ni 10 nm jest dodatkowo skrcona, tworzc ni 30 nm
(upakowanie 40-60 x), zawierajc 6 7 nukleosomw na 1 skok. Zwoje tej spirali s dosy paskie, a paskie
powierzchnie nukleosomw kolejnych skrtw s niemal rwnolege. Ni 30 nm jest prawdopodobnie
stabilizowana przez histony H1.
Nici chromatyny mog ulega dalszemu zwiniciu w ptle (domeny), zakotwiczone w strukturze
szkieletowej (macierzy podporowej) jdra. Jedna domena obejmuje odcinek DNA o dugoci 30 100 kbp. W
ich obrbie okrelone sekwencje DNA mog posiada nieprzypadkowe uoenie.
e)

chromatyna aktywna i nieaktywna

Pomimo faktu, i kada komrka ludzkiego ustroju zawiera te same czsteczki DNA, to poszczeglne
komrki wykazuj bardzo zrnicowan ekspresj genw. Jest to wynikiem rnic w aktywnoci
poszczeglnych sekwencji DNA, okazuje si bowiem, e chromatyna zawiera fragmenty transkrypcyjnie
aktywne oraz nieaktywne.
Chromatyna aktywna euchromatyna wystpuje w postaci rozlunionej, tzn. ma zmienion lub
cakowicie zniesion struktur nukleosomaln. Zawiera due (ok. 100 kbp) regiony wraliwe na trawienie
nukleaz (np. DNAaz I), w obrbie ktrych istniej krtkie (100-300 bp) odcinki o wybitnie zwikszonej
(nawet 20x) wraliwoci, czsto pooone bezporednio przed aktywnym genem. W powstawaniu miejsc
nadwraliwych bior udzia biaka uczestniczce w transkrypcji oraz zaangaowane w utrzymywanie dostpu do
pasma matrycowego.
Chromatyna nieaktywna heterochromatyna jest natomiast gsto upakowana. Dzieli si ona na dwa
rodzaje. Heterochromatyna konstytutywna jest zawsze nieaktywna (upakowana), wystpuje w regionach w
pobliu centromeru i w telomerach. Natomiast heterochromatyna fakultatywna moe by przejciowo aktywna i
ulega transkrypcji, przez reszt czasu bdc skondensowan i nieaktywn. Jej przykadem jest drugi
chromosom X u kobiet, ktry kondensuje w tzw. ciako Barra, ale ulega dekondensacji w okresie gametogenezy
i jest aktywny we wczesnej embriogenezie.
Chromatyna wykazuje najwikszy stopie upakowania w stadium metafazy wwczas wystpuje w
postaci chromosomw (u czowieka w licznie 2n = 46). Ptle chromosomw metafazowych posiadaj
wspczynnik upakowania ok. 8000x. Kady chromosom skada si z dwch identycznych (siostrzanych)
powek, zwanych chromatydami kada z nich stanowi pojedyncz czsteczk dwupasmowego DNA.
Chromatydy poczone s w centromerze nazwanym tak, gdy pooony jest mniej wicej w poowie dugoci
chromosomw. Centromer ma dugo ok. 130 bp i zawiera region bogaty w pary A=T, a wraz z licznymi
biakami tworzy kompleks zwany kinetochor, do ktrego przycza si wrzeciono kariokinetyczne. Na kocach
kadego chromosomu obecne s telomery, zoone z wielokrotnie powtrzonej pojedynczej sekwencji bogatej w
T i G (u czowieka: 5-TTAGGG-3). Telomery ulegaj skracaniu wraz z kadym podziaem komrki, co
warunkuje ich ywotno. W niektrych komrkach istnieje odtwarzajcy je enzym telomeraza; obecno
telomerazy w komrkach nowotworowych warunkuje ich niemiertelno.
f)

sekwencje powtarzajce; mutacje dynamiczne; konwersja genu

Dua cz ludzkiego (i innych ssakw) genomu wystpuje w nadmiarze wikszo posiadanego przez
nas DNA nie niesie informacji i nie ulega ekspresji. Cao DNA mona zatem podzieli na sekwencje
unikatowe (nie powtarzajce si, zoone z pojedynczych kopii genw kodujcych biaka) oraz sekwencje
powtarzajce (2 10 mln kopii w kadej komrce), stanowice 20 30 % genomu. Te ostatnie dziel si na
sekwencje umiarkowanie oraz czsto powtarzajce.
Sekwencje czsto powtarzajce skadaj si z odcinkw dugoci 5 500 bp, powtarzanych
wielokrotnie w postaci tandemu. S one zgrupowane w centromerach i telomerach, wystpuj w liczbie
1 10 mln kopii, s nieaktywne transkrypyjnie i mog peni funkcje strukturalne.
Sekwencje umiarkowanie powtarzajce wystpuj w mniejszej liczbie (< 1 mln kopii) i nie s
zgrupowane, lecz rozproszone wrd sekwencji unikatowych. Mog ulega transkrypcji przez
polimeraz RNA II i posiada czapeczki metylacyjne. Dziel si na dugie (LINEs 6-7 kbp, 20-50 tys.
kopii) oraz krtkie (SINEs 70-300 bp, 100 tys. kopii). Prawdopodobnie s one retropozonami, tj.
sekwencjami powstaymi wskutek transpozycji oraz utworzonymi za porednictwem RNA i odwrotnej

141
- -

transkryptazy. Przykadem SINE jest rodzina sekwencji Alu, wystpujca w liczbie mln kopii, a
ktrej przedstawiciele wykazuj zdolno poruszania si w obrbie genomu.
Sekwencje powtarzajce istniej w formie rozproszonej lub zgrupowanych tandemw sekwencji
mikrosatelitarnych dugoci 2-5 bp, ok. 50 powtrze, najczciej AC na jednym pamie i TG na drugim,
zlokalizowane w ok. 50 100 tys. miejsc w genomie. Heterozygotyczno pod wzgldem liczby kopii
poszczeglnych sekwencji mikrosatelitarnych, czyli inaczej mwic istnienie rnej iloci powtrze na
dwch chromosomach homologicznych, jest cech dziedziczn. Mnogo i atwo wykrywania tych sekwencji
metod PCR czyli z nich uyteczne narzdzie diagnostyczne wikszo genw towarzyszy bowiem co
najmniej jednemu markerowi satelitarnemu, przez co mona oznaczy ich pooenie (mapy sprze), a ponadto
mona bada polimorfizm mikrosatelitarny u duej liczby spokrewnionych osb. Mutacje dynamiczne, gwnie
zwikszenie liczby powtrze sekwencji trjnukleotydowych, czyli niestabilno sekwencji mikrosatelitarnych,
jest przyczyn wielu chorb, m. in. zespou amliwego chromosomu X (powtrzenia CGG), choroby
Huntingtona (CAG), dystrofii miotonicznej (CTG), atrofii miniowej rdzeniowo opuszkowej (CAG) czy
choroby Kennedyego (CAG).
Konwersja genu to ujednolicenie sekwencji skadowych rodzin powtarzajcego DNA w wyniku
przypadkowego utrwalenia jednego z ich wariantw. Sytuacja taka ma miejsce, gdy podobne sekwencje na
chromosomach homologicznych nieprzypadkowo wytwarzaj midzy sob sparowane struktury dwupasmowe i
eliminuj wszystkie sekwencje niesparowane.
g) rekombinacja (crossing-over); wymiana chromatyd siostrzanych
Materia genetyczny moe ulega rearanacji, m. in. drog rekombinacji chromosomalnej, czyli rwnej i
wzajemnej wymiany fragmentw chromosomw homologicznych (ang. crossing-over dosownie:
przechodzenie na drug stron). Zjawisko to zachodzi w stadium pachytenu profazy I mejozy. Jeeli osobnik jest
heterozygot wzgldem genu pooonego w odcinku podlegajcym rekombinacji, wwczas mog pojawi si
zauwaalne i dziedziczne rnice w sprzeni genw. Z kolei przy niedokadnym uoeniu chromosomw moe
dochodzi do nierwnej wymiany materiau tzw. nierwnego crossing-over. Oddziauje to na tandemow
organizacj powtarzajcych sekwencji DNA i moe zmieni liczb kopii rodziny takich sekwencji.
Wymiana chromatyd siostrzanych to proces rekombinacji, zachodzcy midzy identycznymi
chromatydami w tetraploidalnych komrkach, ktre zakoczyy faz S cyklu komrkowego. S one identyczne,
poniewa s produktami semikonserwatywnej replikacji wsplnej macierzystej czsteczki DNA. Wymiana
chromatyd siostrzanych nie niesie ze sob adnych konsekwencji genetycznych tak dugo, jak nie dochodzi do
nierwnego crossing-over.
h) gen i jego ekspresja; genom
Gen jest podstawow jednostk informacji genetycznej. Dokadna definicja genu ulegaa wielokrotnej
modyfikacji. Pierwotnie, zanim poznano budow i rol DNA, przez gen rozumiano czynnik determinujcy
wystpowanie u organizmu okrelonej cechy. Pniej, gdy odkryto e DNA niesie informacje o strukturze
biaek, genem nazywano odcinek DNA kodujcy struktur pojedynczego biaka. Poniewa jednak wykazano
istnienie biaek zoonych z kilku podjednostek, kodowanych przez odmienne geny, tote wspczenie przez
gen rozumie si fragment DNA kodujcy jeden acuch polipeptydowy.
Ekspresja (dosownie: wyraanie) genu to proces tumaczenia zawartej w nim (w postaci sekwencji
nukleotydw) informacji na struktur I-rzdow nowo biosyntetyzanego biaka (czyli sekwencji wystpujcych
w tym biaku aa). Ekspresja genu jest bardzo zoona pod wzgldem biochemicznym, mona j podzieli na 2
etapy. W pierwszym, zwanym transkrypcj, sekwencja dezoksyrybotydw DNA przepisywana jest na sekwencj
rybotydw RNA zazwyczaj mRNA. Innymi sowy na matrycy w postaci jednego z pasm DNA (z tego wanie
powodu okrelanego jako matrycowe) syntetyzowana jest nowa czsteczka RNA. Produkt transkrypcji (RNA)
stanowi jednoczenie substrat dla drugiego etapu translacji, w ktrym z kolei sekwencja rybotydw RNA
przekadana jest na sekwencj aa w powstajcym biaku. Przez analogi do powyszego na matrycy RNA
(rwnie nazywanego matrycowym std mRNA) biosyntetyzowane jest nowe biako. Czsteczki mRNA
stanowi zatem w tym acuchu porednie ogniwo. Ekspresja genw podlega zoonej regulacji.
Genomem nazywamy cao materiau genetycznego, jaki posiada kada komrka organizmu. U niszych
organizmw genom stanowi pojedyncza, zamknita czsteczka DNA, u wyszych natomiast DNA podzielone
jest na due odcinki, z ktrych kada ulega upakowaniu w jeden chromosom. Mona wic powiedzie, e genom
to inaczej pojedynczy (haploidalny) zestaw chromosomw (przykadowo u czowieka liczcy n = 23
chromosomy). Genom ludzki zawiera ok. 30 tys. genw, tzn. znajduje si w nim informacja o budowie takiej
liczby acuchw polipeptydowych. Genom to jednak wicej ni zbir wszystkich genw, wystpuje w nim
bowiem jeszcze dua ilo tzw. materiau midzygenowego nie ulegajcego tumaczeniu na struktur biaek,
lecz penicemu funkcje strukturalne i regulacyjne.

142
- -

i)

transpozony; geny przeksztacone

W komrkach eukariotycznych istniej mae elementy DNA tzw. skaczce DNA zdolne do
transpozycji, czyli zmiany swojego pooenia w obrbie genomu bez zaburzania funkcji ssiednich sekwencji
DNA. Dowodem na ich istnienie jest obecno genw przeksztaconych, tj. zoonych z sekwencji DNA
identycznych lub bardzo podobnych do mRNA kodujcego produkt odpowiedniego genu. W genach tych
nietranskrybowany region 5-kocowy, fragment kodujcy pozbawiony intronu oraz 3-kocowa sekwencja
poliadenylowa uoone s w sposb cigy. Jedynym wyjanieniem tego zjawiska jest wsteczna transkrypcja
mRNA do DNA na zasadzie transpozycji. Znane s geny przeksztacone m. in. dla czsteczek immunoglobulin,
-globuliny i innych. Pseudogeny to geny przeksztacone, ktre w przebiegu ewolucji zostay tak zmienione, e
zawieraj kodony nonsensowne (por. punkt VIII-4-d termiacja translacji), uniemoliwiajce ich ekspresj.
j)

motywy funkcjonalne biaek wicych si z DNA

Wiele biaek, m. in. regulatorw transkrypcji, musi wiza si do okrelonych sekwencji DNA z wysokim
powinowactwem, wykazujc jednoczenie niewielkie do innych. Umoliwiaj im to trzy unikatowe motywy
funkcjonalne: helisa-skrt-helisa, palec cynkowy i zamek leucynowy. W bezporedni kontakt z DNA wchodz
jedynie niewielkie regiony tych biaek, zawierajce powysze motywy, pozostae czci czsteczek odpowiadaj
za dimeryzacj i stabilizacj. Biaka te wi si kooperatywnie do kilku miejsc w obrbie DNA, a kontakt
biako-DNA utrzymywany jest dziki wizaniom niekowalencyjnym wodorowym i van der Waalsa.
Motyw helisa-skrt-helisa (ang. helix-turn-helix) wystpuje u ssakw w biakach homeobox (por. geny
homeotyczne) i pou, jak rwnie u organizmw prymitywnych, np. w represorze Cro bakteriofaga . Monomer
biaka Cro skada si z trzech przeciwrwnolegych paszczyzn (1 3) oraz trzech -helis (1 3). Elementem
bezporednio rozpoznajcym i wicym si do powierzchni DNA jest helisa 3. rednia szeroko -helisy
wynosi 120 nm, co odpowiada mniej wicej szerokoci wikszego rowka DNA w formie B. Motyw helisa-skrthelisa powstaje w ten sposb, e helisy 2 i 3 s utrzymywane pod ktem 90o przez skrt 4 aa. Dwa monomery
biaka Cro asocjuj przez zwinicie antyrwolegych paszczyzn 3 w dimer o podwjnej osi symetrii. Reszta
czsteczki odpowiada gwnie za jej stabilizacj. Domena rozpoznajca DNA kadego monomeru oddziauje z
nim na odcinku 5 bp. Cay odcinek DNA przyczajcy biako zawiera sekwencje palindromowe i ma dugo
340 nm odpowiada to dugoci jednego kompletnego zwoju podwjnej helisy DNA, przez co umoliwia
dopasowanie kolejnych pskrtw w rowku wikszym na tej samej powierzchni.
Motyw palca cynkowego (ang. zinc finger) wystpuje u ssakw m. in. w rodzinie receptorw steroidowo
tarczycowych oraz w biaku Sp1. Palce cynkowe stanowi seri powtrzonych domen (2 9 x), z ktrych
kada osadza si na atomie cynku w postaci tetraedralnej konformacji. Atom ten zwizany jest przez 2 kolejne
reszty Cys, nastpnie obecna jest sekwencja 12 13 aa, po czym znw wystpuj 2 reszty Cys (np. w THIIIA)
lub 2 reszty His (np. w rodzinie receptorw steroidowo tarczycowych) atom cynku jest wic umocowany do
biaka czterema wizaniami. Biaka zawierajce taki motyw wi si do jednej paszczyzny helisy DNA, a
kolejne palce uoone s naprzemiennie w obrbie duego skrtu w duym rowku, oddziaujc na odcinku 5 bp.
Mutacja pojedynczego aa w jednym z dwch palcw cynkowych receptora dla 1,25(OH)2D3 powoduje krzywic
typu II.
Motyw zamka leucynowego (ang. leucine zipper) wystpuje w wielu ssaczych biakach regulatorowych
C/EBP, Fos, Jun/Ap1, c-myc, n-myc, l-myc. Wystpuje w postaci 30-aa sekwencji -helikalnej, w ktrej reszty
Leu powtarzaj si w staej odlegoci 7 aa, przez co znajduj si po jednej stronie helisy w uoeniu liniowym.
Organizacja taka obejmuje 8 helikalnych skrtw i 4 powtarzajce si reszty Leu. Prawdopodobnie struktura ta
pozwala na poczenie monomerw biakowych w homo- (np. Jun*Jun) lub heterodimery (Jun*Fos), podobnie
jak zamek byskawiczny. Zamek leucynowy, w przeciwiestwie do dwch poprzednich motyww, bierze wic
udzia w interakcjach typu biako-biako, ktre wzmacniaj oddziaywania poszczeglnych pojedynczych domen
z docelowymi sekwencjami DNA. Tak struktura wydaje si niezbdna do utrzymania domen wicych DNA
kadego monomeru w odpowiedniej konformacji, umoliwiajcej waciwe wizanie.
2.

Replikacja i naprawa DNA; cykl komrkowy i jego regulacja

Replikacja (duplikacja, kopiowanie) DNA jest procesem syntezy nowej czsteczki DNA, identycznej z
ju istniejc. W jej wyniku ilo materiau genetycznego komrki ulega podwojeniu. Do replikacji dochodzi w
fazie S interfazy, czyli okresu poprzedzajcego podzia komrki (por. dalej). Skopiowanie materiau
genetycznego jest bowiem niezbdne, jeeli kada z dwch komrek potomnych ma zawiera identyczny i
kompletny genom.
Replikacja zachodzi wg modelu semikonserwatynego (dosownie: p-konserwatywnego; autorzy:
Messelson i Stahl). Substratem jest macierzysta czsteczka dwupasmowego DNA (ang. double-stranded DNA
dsDNA), a kade jej pasmo suy do syntezy nowego. W rezultacie powstaj dwie identyczne czsteczki DNA, z

143
- -

ktrych kada zawiera jedn ni macierzyst (star) oraz jedn nowo zsyntetyzowan (now) std nazwa
modelu.
Replikacja jest procesem zoonym, przebiegajcym w trzech etapach inicjacji (rozpoczcia), elongacji
(wyduania) oraz terminacji (zakoczenia). Bierze w nim udzia szereg enzymw: polimerazy, helikazy,
topoizomerazy, biaka SSB, primaza i ligaza, z czego najwaniejsza jest polimeraza DNA, wykazujca liczne
aktywnoci katalityczne. Chocia replikowana jest czsteczka dwuniciowa, to pojedyncza polimeraza DNA
kopiuje jednoczenie tylko jedno pasmo, wymaga zatem do pracy DNA jednoniciowego (ang. single-stranded
DNA ssDNA).
a)

inicjacja

Inicjacja replikacji rozpoczyna si odnalezieniem w obrbie DNA miejsca, od ktrego ma si ona zacz,
okrelanego jako ori (od ang. origin pocztek). Organizmy prokariotyczne posiadaj tylko jedn, kolist
czsteczk DNA i w zwizku z tym jeden punkt pocztku replikacji. U bakterii E. coli jest to ori C, natomiast u
bakteriofaga ori . U ssakw natomiast istnieje wiele miejsc rozpoczcia replikacji, zgrupowanych po ok.
100. Proces przebiega w obu kierunkach wzdu chromosomu i oba pasma replikowane s jednoczenie. W
wyniku tego powstaj tzw. baki replikacyjne. Zgrupowania przylegych miejsc rozpoczynaj replikacj w
sposb zsynchronizowany, co przemawia za obecnoci mechanizmw regulacji czasowo przestrzennej by
moe funkcjonalne domeny chromatyny replikuj si jako pene jednostki.
Bakteryjny ori C ma dugo 145 bp i zawiera kilka charakterystycznych konserwatywnych sekwencji. Po
pierwsze zawiera 4 sekwencje powtarzalne o odwrotnej orientacji (), dugoci 9 nukleotydw i
skadzie: 5-TTATNCANA-3, gdzie N oznacza dowolny nukleotyd, po drugie 3 sekwencje powtarzalne o
jednakowej orientacji (), dugoci 13 nukleotydw i skadzie: 5-GATCTNTTNTTTT-3. Dua
zawarto par A=T w tych odcinkach uatwia rozdzielenie pasm (por. dalej). Do sekwencji typu powtarzalnego
wprost (ang. direct repeats) asocjuj swoiste biaka wice: u E. coli 4 czsteczki biaka dna A przyczaj si
do 4 sekwencji 9-nukleotydowych, za u faga 4 czsteczki biaka O cz si z analogicznymi odpowiednimi
sekwencjami w obrbie ori . Do biaek tych doczaj si kolejne, tak i powstaje kompleks DNA dugoci 150
200 bp oraz multimerw biakowych w liczbie ok. 40. Do takiego kompleksu, okrelanego na tym etapie jako
zamknity, doczaj si bakteryjne czynniki HU, FIS i IHC. Dla porwnania: u drody obecne s
autonomiczne sekwencje replikujce (ARS), zawierajce odcinki zwane elementami pocztku replikacji (ORE) o
dugoci 11 bp, zlokalizowane w regionie przylegym do sekwencji bogatej w pary A=T o dugoci 80 bp ten
ostatni to tzw. rozplatajcy element DNA (DUE); do ORE przyczaj si biaka analogiczne do dna A, tworzc
kompleks pocztku replikacji (ORC). Niezalenie od organizmu (wirus fag, bakteria E. coli, grzyb
drode) powysze zabiegi maj na celu rozdzielenie pasm podwjnej helisy DNA, bowiem tylko pojedyncza
ni stanowi substrat replikacji.
Nastpnym etapem jest rozdzielnie na krtkim odcinku struktury podwjnej helisy z wyodrbnieniem
pojedynczego pasma (ssDNA). Dziki interakcjom midzy samymi biakami oraz midzy biakami i DNA, ten
ostatni owija si wok kompleksu biakowego, a komplementarne wizania stabilizujce zaczynaj pka,
poczwszy od sekwencji 13-nukleotydowej. Miejscowa denaturacja DNA umoliwia powstanie kompleksu
otwartego, oczka i wideek replikacyjnych. Do kompleksu otwartego przycza si helikaza DNA u E. coli jest
to biako dna B, transportowane przez biako dna C. Heksamer proteinowy (dna B)6 . (dna C)6 wprowadzony
zostaje do wideek replikacyjnych, po czym ulega rozpadowi biako dna C odchodzi, zabierajc ze sob
niepotrzebne ju biako dna A. Aby nie doszo do przedwczesnej renaturacji DNA do formy dwupasmowej, do
kadej z nici przycza si stabilizujce j biako wice jednopasmowy DNA (ang. single-staranded DNA
binding protein SSB). Poniewa obie nici s nie tylko wzajemnie poczone, ale i skrcone w przestrzeni,
zatem dsDNA musi ulec rozkrceniu potrzebne jest do tego wyksztacenie struktury obrotowych wideek,
katalizowane przez topoizomerazy DNA (np. bakteryjna gyraza DNA nazwa od ac. gyrus zwj, zakrt).
Enzymy te wprowadzaj tymczasowe przerwy w jednym pasmie, umoliwiajc obrt wideek i likwidacj
napre, po czym przerwy s spajane. W nacinanym miejscu tworzy si wizanie wysokoenergetyczne midzy
enzymem a reszt 5-fosforanow wolnego koca DNA, dziki czemu reakcja spajania nie wymaga nakadu
energii (w przeciwiestwie do spajania DNA przez ligazy). Topoizomerazy maj rwnie zdolno rozkrcania
struktur wyszego rzdu kolistych czsteczek DNA, np. skrconych wok wasnego rodka (tzw. superzwinit
DNA). W medycynie stosuje si inhibitory topoizomeraz por. punkt VIII-1-b.
U E. coli zakaonej fagiem biako P faga wie biaka dna B, po czym kompleks P/dna B oddziauje z
biakiem O i wie si do ori . Nastpnie 3 biaka szoku cieplnego (dna K, dna J i Grp E) zabieraj dna B z
kompleksu P/dna B/O i aktywuj je, co pozwala na rozplecenie DNA. W ten sposb w zakaonej komrce
bakteryjnej replikacji ulega materia genetyczny faga, a nie bakterii.

144
- -

b) elongacja
Przygotowane w powyszy sposb oczko replikacyjne jest gotowe do elongacji, polegajcej na waciwej
biosyntezie pasm komplementarnych. Ze wzgldu na fakt, e polimeraza DNA ma zdolno jedynie przyczania
nukleotydw do ju istniejcego pasma, a nie rozpoczynania synezy de novo, enzym primaza (u E. coli biako
dna G) syntetyzuje krtkie (10 200 nukleotydw) starterowe sekwencje komplementarnego RNA primery
posiadajce woln grup 3.
Polimeraza DNA syntetyzuje nowe siostrzane pasmo, komplementarne do macierzystego, uywajc jako
substratw trjfosforanw odpowiednich dezoksyrybotydw (dNTP). Reakcja przebiega w ten sposb, e
nukleofilowa grupa 3OH primera atakuje grup -fosforanow pierwszego NTP z odszczepieniem
pirofosforanu (PPi). Nastpnie grupa 3OH ostatnio przyczonego monofosforanu dezoksyrybotydu (dNMP)
atakuje nastpny dNTP, odszczepiajc PPi itd. Wybr odpowiedniego dNTP, tj. tego, ktrego grupa fosforanowa zostanie zaatakowana, zaley od odpowiedniego parowania z siostrzanym pasmem DNA, zgodnie z
zasadami komplementarnoci. W ten sposb stale rosnce pasmo stale ulega wydueniu.
Replikacja obydwu rozdzielonych pasm zachodzi jednoczenie, cho asymetrycznie, bowiem nici s
antyrwnolege (przeciwbiene), a polimeraza DNA katalizuje wyduanie nici jedynie w kierunku 53.
Wobec tego jedno z pasm (tzw. wiodce, prowadzce, liderowe) replikowane jest normalnie w sposb cigy w
kierunku 53, drugie za (tzw. opnione, wsteczne) rwnie w stron 53, lecz skokowo (po
kawaku), tak e za kadym razem dobudowywany jest komplementarny odcinek o dugoci 1 5 tys.
nukleotydw, zwany fragmentem Okazaki. Helikaza, dziaajc na nici opnionej, rozwija dsDNA w stron
53, a towarzyszca jej primaza syntetyzuje primery na pamie opnionym; taki ruchliwy kompleks primazy
i helikazy nosi nazw primosomu. Po ukoczeniu syntezy fragmentu Okazaki polimeraza odcza si, a primaza
wstawia nowy primer, po czym ta sama czsteczka polimerazy syntetyzuje kolejny fragment Okazaki itd.
Synteza przebiega wwczas w kierunku tylnego koca poprzedzajcego primera RNA, a nie w kierunku
niezreplikowanej czci czsteczki. Okrela si to poowiczn niecig biosyntez DNA. Gdy powstanie
odpowiednia ilo fragmentw Okazaki, kompleks replikacyjny usuwa primery RNA, uzupenia powstae po
nich ubytki odpowiednimi dezoksyrybotydami oraz czy ze sob nowo zsyntetyzowane fragmenty to ostatnie
katalizuj ligazy DNA. Podczas gdy w jdrach ssakw wikszo primerw jest usuwana, w mitochondriach
mae odcinki RNA pozostaj jako integralna cz zamknitych kolistych struktur DNA.
U Eucariota chromosomy nie jest koliste, lecz liniowe, w zwizku z czym posiada wolne koce
telomery. Poniewa polimeraza funkcjonuje tylko w jednym kierunku, sekwencja zwizana z primerem
najbliszym telomerowi nie ulega replikacji jest to tzw. problem replikacji koca. W efekcie kademu
podziaowi komrki towarzyszy pewne skrcenie chromosomu, co jest przyczyn starzenia si komrki i
ogranicza jej ywotno. Ma to swoje pozytywne aspekty, gdy zmniejsza ryzyko rozwoju procesu
nowotworowego, polegajcego na cigych i niekontrolowanych podziaach komrek (proliferacji). Komrki
intensywnie dzielce si (embrionalne i komrki pnia) posiadaj natomiast telomeraz, enzym
rybonukleoproteinowy (RNP) dobudowujcy brakujce koce nici opnionej. Jej integralna czsteczka RNA
zawiera sekwencj bogat w C, ktra funkcjonuje jako matryca dla nici wiodcej, do ktrej dobudowywane s
sekwencje telomerowe. Nastpnie primaza syntetyzuje primer na nici opnionej, polimeraza DNA odtwarza
odpowiedni fragment, po czym primer jest wycinany. W efekcie powstaje nowy ubytek, jednak w obrbie
telomeru, a nie obszaru strukturalnego (zawierajcego geny). Aktywno telomerazy zmniejsza si wraz z
wiekiem. W wikszoci komrek somatycznych jest ona zablokowana, reaktywuje si natomiast w komrkach
nowotworowych (85 95 % nowotworw ludzkich), ktre mog cechowa si nawet jej podwyszon
aktywnoci, co ma znaczenie diagnostyczne.
Zarwno w organizmach prokariotycznych, jak i eukariotycznych wystpuje kilka typw polimeraz,
penicych trojakiego rodzaju funkcje. Po pierwsze wyduaj pasmo, czego miar jest szybko wstawiania
komplementarnych nukleotydw [nukleotydy/s]. Po drugie reprodukuj sekwencj, co odpowiada liczbie
nukleotydw dodanych do nici przed odejciem polimerazy od matrycy [Mb/cykl]. Po trzecie identyfikuj i
koryguj bdy (tylko u Procariota por. dalej). U E. coli najwiksze znaczenie i najwysze parametry replikacji
posiada dekameryczna (10 podjednostek, > 1 MDa) polimeraza DNA III (replikaza; biako dna E). Jej
holoenzym wie si z DNA jako cz wielobiakowego kompleksu, w skad ktrego wchodz rne czynniki
pomocnicze: , , , i . Dwie identyczne podjednostki otaczaj matryc, pozwalajc polimerazie na stabilny
ruch. Polimeraza DNA II zajmuje si gwnie identyfikacj i napraw bdw replikacji, a polimeraza DNA I
uzupenia przestrzenie midzy fragmentami Okazaki. W organizmach eukariotycznych polimeraza DNA
(odpowiednik I) wypenia przerwy i syntetyzuje pasmo opnione, (odpowiednik III) reprodukuje oraz
syntetyzuje pasmo prowadzce (wiodce), za polimerazy , i (odpowiadaj II) identyfikuj bdy (),
naprawiaj DNA ( i ) oraz syntetyzuj mitDNA (). W komrkach ssakw polimeraza dziaa ok. 10 x wolniej
(wstawia kilkaset nukleotydw/s) ni u Procariota (kilkanacie tysicy nukleotydw/s), co moe wynika z
nawinicia DNA na histony, czyli obecnoci nukleosomw. Jednak obecno wielu miejsc inicjacji powoduje, e
oglna sprawno procesu jest wysza u Eucariota.

145
- -

c)

terminacja

W kolistym genomie E. coli miejsce terminacji pooone jest naprzeciwko ori C i ma dugo ok. 600 bp.
Wystpuj tam 4 sekwencje terminalne ter, do ktrych przyczaj si biaka ter A D. Jeeli polimerazy
przesuwaj si w oczku replikacyjnym zgodnie z kierunkiem ruchu wskazwek zegara, to przechodz przez
punkty A i D, a zatrzymuj si w B i C, jeeli za przeciwnie do ruchu wskazwek, to odwrotnie. Dziki temu
zatrzymanie polimeraz odbywa si w odpowiednim miejscu. Rozplecione pasma schodz si, a dwie potomne
czsteczki DNA rozdzielaj. U Eukariota nastpuje odtwarzanie struktury chromatyny: nowo zreplikowany
DNA jest szybko organizowany w nukleosomy, a oktamery histonw rozmieszczaj si na kady ramieniu
wideek replikacyjnych.
d) regulacja replikacji i cykl komrkowy
Replikacja zachodzi w fazie S (tzw. okres syntezy) cyklu komrkowego. Znacznie wzrasta wwczas ilo
polimerazy DNA oraz enzymw syntetyzujcych substraty replikacji, tj. trjfosforany nukleotydw. Faza
syntezy (S) oddzielona jest od fazy podziau (M) przez okresy przerw (ang. gap) G1 i G2. Komrka nie
dopuszcza do biosyntezy DNA poza okresem, kiedy przygotowuje si do podziau. Przejcie komrki z jednej
fazy do drugiej uwarunkowane jest obecnoci odpowiednich biaek, zwanych cyklinami nazywanych tak,
poniewa ich poziom koreluje z fazami cyklu i podlega cyklicznym zmianom. Cykliny aktywuj z kolei kolejn
grup biaek kinazy zalene od cyklin (ang. cyclin-dependent kinases CDK), ktre z kolei fosforuluj
substraty odpowiedzialne za przebieg cyklu. Gwne cykliny to A, B, D1-3 i E (istniej rwnie F, K, H, L i T,
ale maj mniejsze znaczenie); CDK oznacza si numerami 1 11.
Poziom cykliny D wzrasta pod koniec fazy G1, przez co komrka przekracza punkt startowy (drode)
lub restrykcyjny (ssaki), wkraczajc nieodwracalnie w faz S. Cykliny D aktywuj CDK 4 i 6,
wystpujc z nimi we wsplnym kompleksie, ktry wykazuje aktywno kinazy Ser/Thr. Jednym z jego
substratw jest biako Rb (nazwa pochodzi od pewnego nowotworu siatkwki retinoblastoma), ktre
wie i inaktywuje czynnik transkrypcyjny E2F, niezbdny do przejcia G1S. Fosforylacja Rb przez
CDK4/6 uwalnia czynnik E2F od Rb, umoliwiajc progresj cyklu.
Cyklina E i CDK 2 tworz kompleks w pnej fazie G1. Cyklina E ulega degradacji, za uwolniona
CDK 2 wie si z cyklin A. Taka sekwencja zdarze jest krytyczna dla rozpoczca syntezy DNA w
fazie S.
Cyklina B i CDK 1 reguluj przejcie fazowe G2M, czyli wejcie komrki w faz podziau.
Wydzielanie cyklin w nieodpowiedniej iloci lub czasie moe zaburza cykl komrkowy. Przykadowo
onkogen bcl, zwizany z choniakiem typu B, koduje cyklin D1.
e)

naprawa DNA

rdami uszkodze materiau genetycznego s bdy procesu replikacji oraz dziaanie czynnikw
zewntrznych fizycznych i chemicznych.
Warunkiem poprawnoci i dokadnoci replikacji DNA jest swoiste parowanie nukleotydw, zalene od
obecnoci preferowanych postaci tautomerycznych zasad azotowych. Faworyzowanie odpowiednich zasad
zapewnione jest przez system dwukrotnego monitorowania ich parowania pierwszy raz w trakcie wczania
trifosforanw dezksyrybotydw oraz drugi raz przy ponownej kontroli (i ewentualnie naprawie). Dziki temu
pomyki spowodowane bdnie wstawion zasad zdarzaj si nie czciej ni 1 : 10810.
U organizmw prokariotycznych, jak E. coli, elementem monitorujcym jest aktywno egzonukleazy
35, jak wykazuje sama polimeraza DNA II. U ssakw funkcje te zostay przejte przez inne systemy
enzymatyczne. Mechanizmy naprawy DNA s skuteczne w przypadku uszkodzenia tylko jednego pasma
dsDNA.
Umowna klasyfikacja uszkodze DNA:
zamiana 1. zasady: depuryncja, deaminacja CU lub AH, alkilacja zasady, insercja lub delecja
nukleotydu, inkorporacja (wczenie) analogu zasady,
zamiana 2. zasad: dimery tymidynowe (indukowane UV), wizania poprzeczna dwufunkcyjnym
czynnikiem alkilujcym,
pknicie acucha: pod wpywem promieniowania jonizujcego, rozpad wiza fosfodwuestrowych
pod wpywem radioaktywnoci,
wizania poprzeczne: midzy zasadami tego samego pasma lub pasm przeciwlegych, midzy DNA a
biakami (np. histonami).

146
- -

Wyrnia si 4 mechanizmy naprawy DNA: przez napraw niesparowanych zasad, przez wycicie
zasady, przez wycicie nukleotydu oraz napraw pkni dwupasmowych.
Naprawa niesparowanych zasad (ang. mismatch repair MMR) koryguje bdy replikacji, powstae
np. w wyniku polizgu lub zacicia polimerazy, w postaci nadmiarowego wstawienia pojedynczej
zasady lub obecnoci ptli z kilku (2-5) niesparowanych nukleotydw. Nowo zsyntetyzowany odcinek
DNA jest przeszukiwany od ktem bdw; punkt orientacyjny stanowi zmetylowana adenina w
sekwencji GATC. Jeeli znaleziona zostanie niesparowana zasada lub maa ptla nukleotydowa,
wwczas endonukleaza GATC przecina w odpowiednim miejscu pasmo zawierajce mutacj, nastpnie
egzonukleaza trawi pasmo i usuwa zmutowan sekwencj, a ostatecznie ubytek wypeniany jest
komplementarymi zasadami dziki aktywnociom polimerazy, SSB i ligazy. U E. coli do rozpoznania i
przecicia potrzeba 3 biaek (Mut S, C i H), u ssakw za a 6. Zaburzenie tego mechanizmu ma udzia
w patogenezie dziedzicznego niepolipowatego raka jelita grubego (HNPCC). Zaburzenia dotycz tu
genw hMSH2 (na chromosomie 6, odpowiednik bakteryjnego Mut S) oraz hMLH1 (odpowiednik Mut
L); w ich wyniku powstaj dysfunkcje enzymw naprawczych, co powoduje wyduenie sekwencji
mikrosatelitarnych, co z kolei zaburza funkcje biaek krytycznych dla nadzoru cyklu komrkowego w
nabonku jelita grubego.
Naprawa przez wycicie zasady odwraca m. in. skutki depurynacji. Wizanie N-glikozydowe, czce
reszty cukrowe i zasad azotowych, jest wraliwe na dziaanie temperatury (termolabilne). W komrkach
dochodzi wic stale do jego rozbijania i pozbawiania nukleotydw zasad purynowych, co jest
jednoznaczne z utrat niesionej przez nie informacji. Depurynacja w temperaturze 37oC zachodzi w
tempie 5 10 tys. w kadej komrce w cigu doby. Miejsca depurynacji s rozpoznawane przez
swoiste N-glikozylazy, co jednoczenie stanowi sygna dla endonukleazy apurynowej lub
apirymidynowej, ktre usuwaj reszt cukrow pozbawion zasady. Nastpnie naprawcza polimeraza
DNA uzupenia nukleotyd, a ligaza czy go z ssiednimi. W podobny sposb przebiega naprawa
deaminacji, alkilacji lub substytucji zasad przez ich analogi.
Naprawa przez wycicie nukleotydu uywana jest do usuwania i zastpowania wikszych (dugoci ok.
30 nukleotydw) regionw DNA, bierze w niej rwnie udzia wiksza liczba biaek. Takie
uszkodzenia mog powstawa w wyniku: dziaania promieni UV ( dimery cyklobutanowe midzy
dwoma pirymidynami), dymu tytoniowego ( addukcja beznzo[a]pirenu do guaniny), promieniowania
jonizujcego i lekw cytostatycznych ( modyfikacje zasad, pkanie pasm, sieciowanie DNA-DNA
lub DNA-biaka). W opisywanym mechanizmie hydrolizie ulegaj dwa wizania fosfodwuestrowe w
uszkodzonym pamie, co katalizuje egzonukleaza zoona z wielu podjednostek (u E. coli 3, u
czowieka 17). Usunity odcinek jest uzupeniany (u czowieka przez polimeraz /) oraz czony
przez ligaz DNA. Zaburzenie tego typu naprawy zwizane jest z patogenez typw A i C choroby
xeroderma pigmentosum (XP).
Naprawa pkni dwupasmowych, poza funkcjonowaniem jako mechanizm naprawy DNA, jest czci
fizjologicznego procesu rearanacji genw immunoglobulin. W niehomologicznym czeniu zama
dwupasmowych bierze udzia biako Ku, ktre wie si do wolnych kocw DNA i wykazuje latentn
aktywno helikazy zalenej od ATP. Nastpnie aktywacji ulega zalena od DNA kinaza biakowa
(DNA-PK), ktra wie wolne koce i zblia je do siebie. W powstaym kompleksie kinaza ulega
aktywacji, fosforylujc biako Ku i inn czsteczk DNA-PK, pooon na przeciwlegym pamie w
pozycji trans. Kinaza dysocjuje wwczas z kompleksu, a aktywacji ulega helikaza biaka Ku, ktra
rozplata oba koce. Rozpleciona i zblione koce ulegaj parowaniu, a dodatkowe ogony nukleotydowe
usuniciu przez egzonukleaz. Przerwy midzy nukleotydami s ostatecznie scalane przez ligaz
DNA.
Zaburzenia mechanizmw naprawy s ponadto przyczyn chorb: ataxia teleangiectasia (AT),
cechujc si zwikszon wraliwoci na promieniowanie X oraz anemia Fanconiego, gdzie defekt
dotyczy naprawy uszkodze wywoanych wizaniami poprzecznymi w DNA.
3.

Synteza RNA (transkrypcja) i jego modyfikacje

Transkrypcja (dosownie: przepisywanie) jest procesem, w ktrym informacja zawarta w DNA

przenoszona jest na RNA (najczciej mRNA). Innymi sowy na podstawie budowy DNA, a dokadniej
sekwencji nukleotydw w jego pamie matrycowym, syntetyzowana jest nowo czsteczka RNA. Ta ostatnia jest
wic komplementarna do pasma matrycowego swojego genu, a dokadnie identyczna z jego pasmem kodujcym
(oczywicie T zamienione s na U). W dwupasmowym DNA pasmo matrycowe jednego genu nie musi by tym
samym dla drugiego w helisie DNA kade z dwch pasm dsDNA peni rol pasma matrycowego dla jednych,
a kodujcego dla drugich genw. Transkrypcja jest procesem polarnym: informacja z pasma matrycowego
czytana jest w kierunku 35, za nowo powstajca czsteczka RNA syntetyzowana jest w kierunku 53;
ma to istotne konsekwencja m. in. w sprzeniu transkrypcji z translacj u Procariota (por. dalej).

147
- -

Istniej pewne podobiestwa pomidzy replikacj a transkrypcj. Oba procesy podzielone s na 3 etapy
(inicjacja, elongacja, terminacja), w obu bior udzia due biakowe kompleksy inicjacyjne, w obu wreszcie
kolejne nukleotydy nowo syntetyzowanego kwasu nukleinowego wstawiane s na zasadzie komplementarnoci z
nukleotydami ju istniejcej nici. Jednak, w przeciwiestwie do replikacji, w transkrypcji substratem s
trifosforany rybotydw (NTP), zamiast T wstawiany jest U, nie wystpuj primery, a produkt nie jest
sprawdzany pod ktem poprawnoci wstawionych zasad. Ponadto w procesie replikacji kopiowany jest cay
komrkowy DNA, transkrypcji natomiast podlega tylko pewna niewielka jego cz. Fragment DNA
podlegajcy transkrypcji to tzw. jednostka transkrypcyjna. Jest ona poprzedzona przez obszar zwany
promotorem, za ni za obecny jest terminator. Promotor i terminator wyznaczaj miejsca pocztku (inicjacji) i
koca (terminacji) transkrypcji, czyli wyznaczaj granice jednostki transkrypcyjnej. Pierwszy nukleotyd
jednostki transkrypcyjnej oznaczany jest +1 (jest to puryna G lub rzadziej A), a dalsze kolejnymi liczbami
naturalnymi; nukleotydy promotora oznaczane s kolejnymi liczbami ujemnymi (w kierunku 35).
a)

transkrypcja u Procariota

Inicjacja transkrypcji polega na odnalezieniu przez polimeraz RNA (RNAP) promotora genu na pamie
matrycowym i zwizaniu si z nim. Niezwykle wany jest wybr odpowiedniego promotora genom E. coli
(4 Mbp) zawiera ich bowiem ok. 2 tys., za ludzki (3 Gbp) ok. 100 tys. RNAP przeszukuje wic genom z
prdkoci ok. 1 kbp/s w poszukiwaniu miejsca, do ktrego wykazuje wysokie powinowactwo.

budowa promotora

Promotory bakteryjne maj dugo ok. 40 bp (4 zwoje podwjnej helisy), tak i mog by w danym
momencie cakowicie pokryte przez pojedyncz czsteczk RNAP (kompleks RNAP pokrywa 30 75 bp
zalenie od konformacji). Promotor zawiera 2 konserwatywne sekwencje: w pozycji -35 bp znajduje si 8nukleotydowa sekwencja 5-TGTTGACA-3, z ktr wie si RNAP, tworzc kompleks zamknity, za w
pozycji -10 bp wystpuje 6-nukleotydowa sekwencja 5-TATAAT-3 (tzw. ramka TATA ang. TATA box;
inaczej ramka Pribnowa). Ta ostatnia, ze wzgldu na zawarto samych wiza podwjnych, atwo ulega
denaturacji, pozwalajc na dysocjacj pasma kodujcego i matrycowego i jego odczyt tego przez RNAP
(kompleks otwarty). Inne bakterie posiadaj inaczej zbudowane promotory, ale zazwyczaj zawieraj one rwnie
2 charakterystyczne sekwencje (ramki).

budowa polimerazy RNA

U E. coli DNA-zalena polimeraza RNA (RNAP) skada si z tetramerycznego rdzenia, do ktrego

odwracalnie przycza si podjednostka ; razem tworz one holoenzym. Rdze polimerazy skada si z 2
podjednostek identycznych (; 36,5 kDa; funkcja: monta rdzenia) oraz z 2 podobnych, cho nieidentycznych:
(151 kDa; wie rybotydy) i (155 kDa; wie DNA); zawiera rwnie 2 atomy cynku. Czynnik biakowy
odpowiada za rozpoznanie promotora i zwizanie z nim rdzenia RNAP, po czym przestaje by potrzebny i
odcza si od rdzenia, mogc przyczy si do innego. Dziki temu transkrypcja moe zachodzi z tak sam
szybkoci nawet gdy czynnikw jest mniej ni rdzeni. Czynniki dziaaj ponadto jako biaka regulatorowe
transkrypcji pojawiaj si w komrce w odpowiedzi na szkodliwe czynniki zewntrzne (np. bakteriofagi,
wstrzs cieplny; sporulacja), przyczaj si do odpowiednich rdzeni i modyfikuj swoisto rozpoznawania
promotorw przez RNAP, przez co stymuluj ekspresj okrelonych genw i w konsekwencji uruchamiaj
mechanizmy obronne. Rne bakterie posiadaj rne swoiste gatunkowo czynniki , np. u E. coli jest to 70.

inicjacja

Podjednostka rozpoznaje w promotorze sekwencj -35 bp, co umoliwia zwizanie z nim RNAP i
utworzenie kompleksu zamknitego; czynnik ulega wwczas odczeniu. Gdy polimeraza rozpoznaje
sekwencj -10 bp, zmienia swoj konformacj i zaczyna przesuwa si po nici. Dostp do nukleotydw pasma
matrycowego wymaga rozdzielenia pasm i rozkrcenia podwjnej helisy. Topnienie DNA nastpuje na staym
odcinku ok. 17 bp na czsteczk polimerazy i nie zaley od sekwencji DNA, co sugeruje, e RNAP wykazuje
aktywno rozwijajc. Zaraz za polimeraz postpuje topoizomeraza, zapobiegajca tworzeniu kompleksw
helisy wyszego stopnia. Udostpnienie pasma pozwala na utworzenie kompleksu otwartego i bbla
transkrypcyjnego. Etap ten jest krytyczny dla powodzenia caego procesu albo dochodzi do inicjacji poronnej
(zsyntetyzowanych jest tylko kilka nukleotydw, ktre odrywaj si od kompleksu) albo RNAP osiga punkt +1
i niemal z pewnoci ukoczy transkrypcj genu.

148
- -

elongacja

Elongacja transkrypcji jest bardzo podobna do elongacji replikacji. Gdy RNAP dojdzie do miejsca +1,
wstawia pierwszy (5-kocowy) rybotyd, przy czym substratem jest jego trjfosforan (NTP), wicy si do
podjednostki . W wyniku odczenia pirofosforanu (PPi) pozostaje NMP. Nastpnie RNAP przemieszcza si
(ulega translokacji) do kolejnej zasady na matrycy, wie i wstawia kolejny rybotyd, ktry tworzy z poprzednim
wizanie 3,5-fosfodwuestrowe, czemu towarzyszu uwolnienie PPi. Cykl ten powtarza si wielokrotnie, zalenie
od dugoci jednostki transkrypcyjnej. Elongacja biegnie antyrwnolegle pasmo matrycowe czytane jest w
kierunku 35, a nowe RNA wydua si w stron 53. Nowo syntetyzowany RNA zwizany jest z
podjednostk RNAP. W tym samym czasie jedno pasmo matrycowe genu moe by przepisywane przez
wicej ni jedn czsteczk RNAP, jednak jest to proces tak zsynchonizowany, e w danej chwili przepisywaniu
ulegaj odmienne sekwencje DNA. Bakteryjny RNA jest policistronowy, gdy kilka pobliskich genw moe
znajdowa si pod kontrol wsplnego promotora i ulega jednoczesnej transkrypcji. U Eucariota natomiast
kady gen posiada wasny promotor i ulega niezalenej ekspresji, std RNA jest monocistronowy.

terminacja

Terminacja transkrypcji moe by dwojakiego rodzaju: tzw. -zalena lub -niezalena.

Terminacja -zalena wyznaczona jest przez odpowiedni sekwencj na pamie matrycowym, ktr
rozpoznaje i z ktr wie si heksameryczne (3 dimery) biako terminacji czynnik . Wykazuje on aktywno
RNA-DNA helikazy zalenej od ATP, dziki czemu rozrywa kompleks DNA i RNA. Rdze polimerazy odcza
si od DNA, czekajc na pojawienie si kolejnego czynnika , aby znw rozpozna promotor i zainicjowa
transkrypcj.
Terminacja -niezalena, zwana rwnie spontaniczn, wyznaczana jest przez sekwencj terminatora. Ma
on dugo ok. 40 bp i zawiera sekwencj palindromow (przerwana odwrcona sekwencja powtrzona
orientacja: ...), po ktrej wystpuje wiele reszt A. Gdy polimeraza przejdzie przez sekwencj
palindromow, powstay odcinek RNA wykazuje komplementarno z samym sob, dochodzi wic do
parowania zasad, w wyniku czego powstaje struktura II-rz. o ksztacie szpilki lub spinki do wosw (s to
synonimy). Struktura ta oddziauje z kompleksem transkrypcyjnym, tak e RNAP zatrzymuje si i odcza. Za
sekwencj palindromow reszty A matrycy ulegaj przepisaniu na U w RNA dziki temu kompleks DNARNA jest za struktur szpilki utrzymywany przez sabe pary A=U, atwo wic ulega destabilizacji i transkrypt
odcza si od matrycy. W czasie terminacji -niezalenej struktura szpilki pojawia si zawsze, natomiast w
czasie -zalenej zazwyczaj nie, cho moe wystpi dodatkowo.
b) rnice w transkrypcji u Eucariota

promotory eukarotyczne

Generalnie promotory eukariotyczne s bardziej zoone. Przed jednostk transkrypcyjn wystpuj 2 lub
3 typy sekwencji sygnalnych jedna okrela miejsce przyczenia polimerazy, druga podstawow czsto
transkrypcji, za trzecia determinuje dodatkow czsto transkrypcji, stanowic gwny mechanizm
regulacyjny.

Wikszo genw ssakw zawiera mniej wicej w pozycji -15 bp sekwencj TATA (g. TATAAT, cho
ukad A i T moe si rni) jest to tzw. ramka Haggesa. Przycza si do niej odpowiednie biako
wice (ang. TATA binding protein TBP), do ktrego z kolei przyczaj si biakowe czynniki
asocjujce (ang. TBP associated facors TAF). Powstanie kompleksu TBP i TAF (dawniej okrelanego
jako TFIID por. dalej) jest pierwszym etapem tworzenia kompleksu transkrypcyjnego na promotorze.

Pewne geny nie posiadaj sekwencji TATA wwczas polimeraza kieruje si sekwencj inicjacyjn
(Inr), obejmujc punkt startu (-3 +5) i o budowie: Py2A*NT/APy2, gdzie A* to nukleoyd +1, a Py
pirymidyna. Promotory mog zawiera zarwno sekwencj TATA, jak i Inr s wwczas silniejsze od
zawierajcych tylko jedn z nich.

Sekwencje pooone jeszcze wczeniej przed promotorem (ok. -80 bp) okrelaj podstawow czsto
transkrypcji danego genu. S to tzw. kasety GC oraz CAAT, wice odpowiednio biaka: Sp1 oraz
CTF, C/EBP, NF1, NFY i inne. S to elementy cis mogce funkcjonowa w pooeniu o odwrconej
polarnoci ( lub ), cho lepszy efekt wywieraj gdy s zorientowane zgodnym z genem ().

Istnieje rwnie 3. klasa sekwencji sygnalnych, regulujcych inicjacj transkrypcji genw
eukariotycznych s to tzw. wzmacniacze (ang. enhancers) lub wyciszacze (silencers). Mog one
wystpowa po obu stronach punktu +1, funkcjonuj niezalenie od polarnoci i nawet bdc w duej
(rzdu setek tysicy bp) odlegoci od jednostek transkrypcyjnych. Mog wiza jedno lub wicej
biaek, ktre z kolei mog si wiza z jednym lub wiksz liczb takich elementw. Elementy

149
- -

odpowiedzi hormonalnej (HRE; patrz punkt VII-1-a) dziaaj albo jako takie wanie sekwencje albo s
z nimi sprzone. Inne czynniki wpywajce na ekspresj genw (wstrzs cieplny, metale Zn, Cd,
dioksyny) dziaaj przez swoiste elementy regulatorowe. Podobnie swoista tkankowo ekspresja genw
zachodzi przez swoiste sekwencja DNA.

polimerazy eukariotyczne

W przeciwiestwie do Procariota, komrki ssakw zawieraj kilka DNA-zalenych polimeraz RNA: I

(A), II (B) i III (C). Wszystkie maj podobn mas (500 600 kDa) i zbudowane s podobnie jak bakteryjna
RNAP (2 due podjednostki + kilka mniejszych). Rni si natomiast rodzajem przepisywanych genw oraz
wraliwoci na -amanityn. Polimeraza I, II i III przepisuje odpowiednio geny klasy I (rRNA), II (mRNA lub
hnRNA) i III (tRNA i 5S rRNA). -amanityna jest toksyn grzyba Amanita phalloides, dziaajc jako swoisty
inhibitor eurakriotycznej nukleoplazmatycznej DNA-zalenej polimerazy RNA II, blokujcym jej translokacj.
Polimeraza I jest niewraliwa na -amanityn, II bardzo wraliwa (wraliwa na mae stenia), a III sabo
wraliwa (wraliwa na due stenia).

kompleks transkrypcyjny; regulacja transkrypcji

U Eucariota kompleks transkrypcyjny zoony jest z ok. 50 biaek. Polimerazy nie rozpoznaj same
promotorw, lecz s na nakierowywane przez inne biaka. Dla genw klasy II funkcje prokariotycznego
czynnika przejmuj inne biaka, tak i podstawowa transkrypcja, oprcz polimerazy RNA II, wymaga
obecnoci czynnikw A, B, D, E, F, H i J. Okrela si je symbolami TFIIX czynnik transkrypcyjny (ang.
transcription factor) X dla genu klasy II, gdzie X to jedna z powyszych liter. Spord nich jedynie TFIID (czyli
TBP i 8 10 TAF, por. wyej) ma zdolno wizania si ze swoistymi sekwencjami DNA tu z sekwencj
TATA. TBP wie si z TATA w rowku mniejszym DNA (inaczej ni wikszo czynnikw transkrypcyjnych
por. punkt VIII-1-j) powodujc zgicie lub zamanie helisy o kat 100o, co uatwia integracj TAF i innych
skadnikw kompleksu inicjacyjnego, a prawdopodobnie rwnie czynnikw wicych si z sekwencjami cis.
TBP jest take skadnikiem kompleksw inicjacyjnych transkrypcji genw klas I i III, cho ich promotory nie
zawieraj sekwencji TATA nie wiadomo zatem gdzie dokadnie przycza si TBP. Zwizanie TBP z
promotorem genu oznacza go jako gotowy do transkrypcji jest to jedyny etap cakowicie zaleny od interakcji
typu biako-DNA. Nastpnie do kompleksu TBP-promotor docza si TFIIB powstay trjskadnikowy
kompleks dokadniej umieszcza si na promotorze i wie do niego kompleks polimerazy II i TFIIF (podobny do
niezbdny do poczenia polimerazy z promotorem). Doczenie TFIIA stabilizuje kompleks TBP z
promotorem oraz umoliwia mu odpowied na aktywatory. Dodanie do kompleksu polimeraza II TFIIF
czynnikw TFIIE i H finalizuje formowanie kompleksu preinicjacyjnego (ang. preinitiation complex PIC).
Kade z opisanych zdarze powiksza rozmiar kompleksu, ktry ostatecznie pokrywa obszar ok. 60 bp (30 bp
po kadej stronie punktu +1) i jest gotowy do rozpoczcia podstawowej transkrypcji. W genach zawierajcych
zamiast sekwencji TATA sekwencj Inr niezbdne s te same skadniki.
Eukariotyczna polimeraza RNA II skada si z 14 podjednostek, z czego 2 najwiksze (ok. 200 kDa) s
homologiczne do bakteryjnych i . Na C-kocu najwikszej podjednostki obecne s 7-aa powtrzenia (TyrSer-Pro-Thr-Ser-Pro-Ser) tzw. powtarzajca domena koca karboksylowego (ang. carboxyl termical repeat
domain CTD), u ssakw w licznie 52. CTD stanowi substrat dla wielu kinaz, w tym THIIF oraz miejsca
wizania biaek mediatorowych Srb (supresory polimerazy RNA B), ponadto bior udzia w obrbce RNA i
poliadenylacji 3-koca. TFIIE zwiksza aktywno kinazow TFIIH. Fosforylacja reszt Ser i Thr w obrbie
CDT aktywuje polimeraz II; polimeraza nie moe funkcjonowa bez sprawnych CDT.
TFIID (nie sam TBP) podtrzymuje zarwno transkrypcj podstawow (jak TBP), jak i nasilon
dziaaniem innych czynnikw aktywatorw. Te ostatnie przyczaj si do odpowiednich sekwencji: CAAT
(C/EBP, NF-Y), GC (Sp1, MyoD, NF1), oktamer Ig (Oct-1, 2, 4, 6), AP1 (Jun, Fos, ATF), SRF ( surowica),
HSF ( szok cieplny). TAF s niezbdne w tym drugim przypadku, tj. do aktywnoci aktywatorw, dlatego
okrela si je jako koaktywatory. Istniej wic 3 klasy czynnikw transkrypcyjnych, biorcych udzia w regulacji
genw klasy II: podstawowe (TBP i czynniki TFIIX), koaktywatory (TAF) oraz powysze aktywatory.
Kolejno organizacji PIC wyjaniaj 2 modele: stopniowego montowania PIC (skadniki kompleksu
przyczaj si kolejno, a aktywatory stymuluj formowanie lub funkcje PIC) oraz hipoteza rekrutacji
(koaktywatory i aktywatory doprowadzaj wczeniej preformowany PIC do promotora). Hormony i inne
czsteczki sygnaowe moduluj ekspresj genw przez wpyw na gromadzenie i aktywno aktywatorw i
koaktywatorw oraz nastpowe formowanie si PIC na promotorze danego genu.

Terminacja transkrypcji u Eucariota jest sabo poznana, jednak przypuszczalnie sygnay terminacji
znajduj si z znacznej odlegoci za (np. 1 2 kbp w stron 3) jednostkami transkrypcyjnymi.

150
- -

c)

geny podzielone; snRNA; skadanie mRNA

U Procariota pierwotne transkrypty genw klasy II stanowi gotowe matryce do translacji, nawet jeszcze
przed ukoczeniem transkrypcji. Transkrypcja i translacja s ze sob sprzone, co jest zwizane m. in. z
brakiem jdra komrkowego. Prokariotyczne mRNA nie ulega wic praktycznie adnym modyfikacjom od
chwili powstania do chwili podjcia funkcji matrycy dla syntezy biaek. rRNA i tRNA s przepisywane w
formach duszych ni ostateczna, a liczne jednostki transkrypcji tRNA zawieraj wicej ni jedn czsteczk
wymagaj one wic przeksztacenia do form dojrzaych.
U Eucariota natomiast transkrypcja i translacja s rozdzielone przestrzennie (jdro / cytoplazma) i w
konsekwencji czasowo. Pomidzy czasem syntezy a rozpoczcia penienia funkcji wszystkie typy
eukariotycznego RNA przechodz szereg przeksztace (ang. processing). Jest to konsekwencj wystpowania
wikszoci genw eukariotycznych w formie genw podzielonych oznacza to, e sekwencje kodujce aa w
produktach biakowych (tzw. eksony) s w nich porozdzielane dugimi sekwencjami niekodujcymi (tzw.
intronami sekwencjami wtrconymi), tj. nioscymi informacje odrzucane w procesie obrbki RNA. Introny
mog by nawet dusze od eksonw; cigo pojedynczego gen jest zazwyczaj przerwana przez co najmniej 1
intron, a czasami moe ich by nawet 50. Dokadna znaczenie intronw nie jest poznane, jednak przypuszczalnie
ich obecno przyspiesza reanaracje genetyczne przez rekombinacj, co przekada si na przyspieszenie
ewolucji funkcji biologicznych. Eukariotyczne transkrypty pierwotne maj posta hnRNA, zawierajcego
odcinki komplementarne do intronw, natomiast transkrypty ostateczne (mRNA), bezporednio podlegajce
translacji, s ich pozbawione. Produkty transkrypcji ulegaj wic jeszcze przed opuszczeniem jdra
komrkowego obrbce nukleolitycznej, okrelanej jako skadanie (ang. splicing) RNA, a polegajcej na
usuniciu intronw i spojeniu eksonw. W wyniku skadania dua cz ( ) syntetyzowanego w jdrze
RNA nie opuszcza tego organellum i nie dostaje si do cytoplazmy, lecz ulega wyciciu i strawieniu. Oglnie
istniej 4 mechanizmy reakcji skadania RNA, ale u Eucariota wystpuje gwnie jeden. Sekwencje intronw,
cho generalnie bardzo heterogenne, zawieraj konserwatywne sekwencje w miejscach spojenia z eksonami oraz
w miejscach rozgazienia, zlokalizowanego 20 30 nukleotydw od miejsca spojenia 3 (granicy intron /
ekson).
W procesie skadania RNA bierze udzia maoczsteczkowe jdrowe RNA (snRNA). Ta klasa RNA
wystpuje gwnie w poczeniach z biakami jako kompleksy rybonukleoproteinowe (RNP), zlokalizowane
zarwno w jdrze, jak i w cytoplazmie. Jego funkcj jest wspomaganie przeksztace mRNA oraz regulacja
ekspresji genw. snRNA U1-2 i 4-6 bior udzia w procesie skadania RNA, U4 i 6 dodatkowo w obrbce
ogona poli(A), a U7 w tworzeniu prawidowego koca 3 histonowego mRNA (brak ogona poliadenylowego).
Skadanie RNA zachodzi w strukturze zwanej spliceosomem. Skada si ona z pierwotnego transkryptu, 5
rodzajw snRNA (U1, 2, 5, 4/6) oraz ponad 50 biaek cao tworzy kompleks zwany maym kompleksem
nukleoproteinowym (snRNP, snURP), ktry ustawia hnRNA w taki sposb, aby mogo zaj spajanie eksonw.
Czsteczki snRNA i biaek pomagaj w tworzeniu pproduktw i peni funkcje katalityczne (rybozymy).
Wpierw U1 wie si z 5-kocem granicy ekson / intron (dawca, strona lewa) i nacina to miejsce.
Nastpnie U2 wie si do miejsca rozgazienia, zlokalizowanego nieco przed kocem 3 tego intronu i
zawierajcego sekwencj: PyNPyPyPuAPy (Py to pirymidyny, a Pu puryny), eksponujc wystpujc w tej
sekwencji nukleofilow reszt A. Jest ona zwykle pooona 28 37 nukleotydw w gr od 3 koca danego
intronu. Dalej przycza si kompleks U5/4/6, po czym nastpuje zalene od ATP rozplecenie i dysocjacja U4/6
U4 uwalnia si, a U6 wchodzi w interakcj z U2 i U1, zbliajc je do siebie. Reaktywna reszta adenylylowa,
zbliajc si do 5-koca, przeprowadza na nukleofilowy atak, w wyniku czego tworzy si ptla (struktura
lassa), zawierajca wyjtkowe wizanie 5,2-fosfodwuestrowe; reakcj t wzmacnia U5. Nastpnie dochodzi do
drugiego nacicia, tym razem na 3-kocu granicy intron / ekson (biorca lub strona prawa). W tej drugiej reakcji
transestryfikacji grupa 3OH poprzedniego eksonu atakuje reszt 5{P} na granicy ekson / intron. Struktura lassa
zostaje wwczas odrzucona i ulega rozkadowi. Wolne koce najbliszych eksonw utrzymywane s przez
kompleks U2/6, a ostatecznie ulegaj ligacji (spojeniu), dajc cige pasmo.
W genach zawierajcych liczne introny powyszy cig reakcji ulega powtrzeniu, przy czym introny nie
musz by wycinane kolejno w kierunku 53.
W procesie skadania pierwotnego transkryptu genu podzielonego mog powstawa rne czsteczki
mRNA. Zjawisko o okrela si jak alternatywne skadanie (alternatywny splicing) i jest zwizane ze swoistoci
tkankow i rozwojow ekspresji genw. Zoono procesu skadania sprzyja zaburzeniom hierarchicznego
porzdku relacji ekson intron i powstawaniu rnych form mRNA z tego samego transkryptu. Dochodz do
tego alternatywne punkty donorowe (5) i akceptorowe (3), moliwoci selektywnego wyboru eksonw, miejsca
terminacji, przecinania i poliadenylacji, powikszajce heterogenno mRNA.
Tkankowo-swoista regulacja ekspresji genw moe by osignita przez sekwencje kontrolne w
promotorach albo przez uyciu alternatywnych promotorw. Przykadowo geny glukokinazy (GK) w wtrobie i
w komrkach trzustki rni si skadem produktw i lokalizacj promotorw: promotor genu GK komrek i

151
- -

ekson 1B s pooone ok. 30 kbp w gr (przed) od promotora wtrobowego i eksonu 1L. Kady z promotorw
ma odmienn struktur i podlega odmiennej regulacji. Pozostae eksony (2 10) w obu genach s identyczne.
Zaburzenia skadania RNA s przyczyn co najmniej jednej postaci -talasemii choroby, w ktrej gen
-globiny jest silnie wytumiony i podlega zbyt maej ekspresji.
d) modyfikacje potranskrypcyjne mRNA; redagowanie RNA
Wiele typw RNA ulega modyfikacjom potranskrypcyjnym. W przypadku mRNA jest to dodawanie
czapeczki metylacyjnej na koniec 5 i ogona poli(A) na 3 oraz wtrne metylacje zasad.
Na 5-kocu nowo syntetyzowanego mRNA obowizkowo tworzona jest czapeczka (ang. cap)
metylacyjna w postaci 7-metylo-GTP poczonego przez 3 reszty {P} ze zmetylowanym nukleotydem
purynowym. Proces ten zachodzi w obrbie jdra przed transportem do cytozolu. Czapeczka peni potrjn
funkcj: chroni przed atakiem 5-egzonukleaz, umoliwia wytworzenie kompleksu RNP w procesie skadania
hnRNA oraz bierze udzia w rozpoznawaniu transkryptu przez ukad translacji (por. punkt VIII-4-d i e). By
moe ma rwnie udzia w transporcie RNA.
Dodawanie ogona poliadenylowego do 3-koca jest fakultatywne (nieobowizkowe) i moe zachodzi
albo w jdrze albo w cytoplazmie. Gdy polimeraza RNA II przekroczy region kodujcy koniec 3, endonukleaza
RNA przecina pierwotny transkrypt w miejscu ok. 15-20 nukleotydw w kierunku 3 od sekwencji AAUAAA,
ktra wydaje si by sygnaem dla przecicia transkryptw eukariotycznych. Nastpnie na tak powstay 3koniec dziaa polimeraza poli(A), dodajc krtki ogon, ktry nastpnie moe by wyduany do nawet 200 250
reszt A. Funkcja ogona obejmuje m. in. ochron przed atakiem 3-egzonukleaz, co nie ma wpywu na transport
do cytoplazmy. W cytoplazmie dugo ogona moe by skracana lub wyduana, co nie ma jednak wpywu na
stabilno mRNA.
Wtrne metylacje zasad, gwnie grupy 2-OH lub atomu azotu N6 adeniny, zachodz w cytoplazmie.
Informacja niesiona przez DNA moe by zmieniona na poziomie mRNA w procesie jego korekty tzw.
redagowania (ang. editing) wwczas kodujca sekwencja mRNA rni si od odpowiadajcej sekwencji DNA.
Przykadem jest synteza apoB w wtrobie gen podlega transkrypcji i translacji do biaka apoB100 (nazwa z
powodu masy ok. 100 kDa), natomiast w jelicie deaminaza C katalizuje konwersj CU, co zmienia kodon
CAA (Glu) na UAA (sygna terminacji translacji stop). W wyniku tego powstaje o wiele krtsze biako apoB48
(48 kDa). Podobnie zachodzi zamiana Gln Arg w receptorze Glu.
e)

transkrypcja genw tRNA i rRNA

DNA-zalena polimeraza RNA III przepisuje geny klasy III, tj. tRNA i 5S rRNA. Rozpoznaje ona
promotor wewntrz genu podlegajcego transkrypcji, a nie przed nim. U Eucariota obecne s 2 oddzielne
wewntrzne bloki sekwencji (A i B), funkcjonujce jako promotor wewntrzgenowy. Sekwencje te w dojrzaej
czsteczce tRNA znajduj si w obszarach konserwatywnych ptli DHU i TC. Punkt startu transkrypcji
znajduje si 10 16 bp przed blokiem A, za optymalna dla funkcji promotora odlego A-B wynosi 30 40
bp. Dla genu 5S rRNA istnieje swoisty biakowy czynnik transkrypcyjny, umoliwiajcy dopasowanie miejsca
katalitycznego polimerazy III do miejsca startu transkrypcji na DNA.
Zarwno u Procariota jak i Eucariota czsteczki tRNA transkrybowane s jako due czsteczki
prekursorowe, ktre nastpnie poddawane s obrbce nukleolitycznej. Ponadto tRNA musi by precyzyjnie
zoone z powodu obecnoci pojedynczego intronu w pobliu fragmentu docelowo tworzcego rami
antykodonowe. Nukleazy przeksztacajce prekursory tRNA kieruj si prawdopodobnie jego struktur III-rz., a
nie I-rz., dlatego przeksztacane s jedynie czsteczki zdolne do odpowiedniego sfadowania.
Modyfikacje potranskrypcyjne tRNA obejmuj modyfikacje (alkilacj) nukleotydw oraz doczenie
kocwki CCA do 3-koca przez transferaz nukleotydylow.
Rybosomalny RNA (rRNA) stanowi niebiakowy skadnik rybosomw, odpowiedzialny za formowanie
ich struktury, wizanie mRNA oraz udzia w translacji. Znane s 4 rodzaje rRNA: 5S, 5,8S, 18S oraz 28S, z
czego wszystkie poza 5S powstaj w wyniku obrbki pojedynczej duej czsteczki prekursorowej 45 S. Geny
rRNA zlokalizowane s w jderku, w liczbie setek kopii w kadym z nich tak dua liczba jest niezbdna do
syntezy RNA dla ok. 10 mln rybosomw, potrzebnych do pojedynczego podziau komrkowego. O ile bowiem
na pojedynczej czsteczce mRNA moe posta 100 tys. czsteczek kodowanego biaka, to rRNA jest produktem
kocowym.
Pierwotny transkrypt 45S jest silnie zmetylowany zawiera 65 grup metylowych na rybozach oraz 5 na
zasadach (dla prekursora 28S); metylacji ulegaj tylko te jego fragmenty, ktre mog sta si stabilnym rRNA.
Nastpnie, wci w obrbie jderka, ulega on hydrolizie (nukleolizie) w serii reakcji katalizowanych przez endoi egzonukleazy, w wyniku czego degradowana jest niemal poowa transkryptu. Rybonukleazy specyficzne dla
rRNA odcinaj z 5-koca prekursora 45S fragment, dajc prekursor 32S; nastpnie w jego obrbie rozcinany

152
- -

jest odcinek czcy materia dla 18S oraz 5,8S, po czym eliminowane s jego pozostaoci. Ostatecznie
rozdzielane s sekwencje 5,8S oraz 28S. W czasie przeksztacania rRNA zachodzi dalsza metylacja, 28S oraz
5,8S cz si na terenie jderka z biakami rybosomalnymi, tworzc du (60S) podjednostk rybosomaln, za
18S, po poczeniu z biakami, wchodz w skad podjednostki maej (40S).
Rybosom ssakw (4,3 MDa, 80S) skada si z dwch podjednostek. Wiksza z nich (2,8 MDa, 60S)
zawiera czsteczki rRNA: 5 S, 5,8 S i 28 S, a take ok. 50 acuchw polipeptydowych, za mniejsza (1,4 MDa,
40S) rRNA 18 S i ok. 30 acuchw biakowych.
Rybosom bakteryjny jest mniejszy od eukariotycznego (70S), ale rwnie skada si z podjednostki
mniejszej (30S) i wikszej (50S). Rni si rwnie pod wzgldem regulacji (por. punkt VIII-4-e ).
4.

Translacja biosynteza biaek

Translacja jest procesem syntezy biaka w oparciu o informacje zawarte w mRNA. Podczas translacji
sekwencja nukleotydw w mRNA tumaczona jest na sekwencj aa w syntetyzowanym biaku; sposb w jaki
odbywa si to tumaczenie okrela si kodem genetycznym. Poniewa w procesie tym matryca i aa nie maj ze
sob bezporedniego kontaktu, musi istnie czsteczka poredniczca, kontaktujca si z jednej strony z
nukleotydami, a z drugiej z aa czsteczk t jest tRNA.
a)

kod genetyczny

mRNA zawiera 4 rodzaje nukleotydw (A, U, G, C). Za pomoc pojedynczego nukleotydu mona wic
zakodowa informacj o 4 czsteczkach, za pomoc dwu (dublet) o 42 = 16, trzech (tryplet) 43 = 64 itd.
Poniewa kodowanych jest 20 aa biakowych, tote informacja o kadym z nich musi by zapisana przez 3
nukleotydy. Tryplet nukleotydowy kodujcy pojedynczy aa okrela si jako kodon. System przeoenia kodonu
na aa okrelany jest kodem genetycznym; posiada on kilka istotnych cech:
jednoznaczno, determinacja oznacza, e dany kodon koduje tylko jeden okrelony aa; cecha ta jest
konsekwencj przyczania pojedynczej czsteczki aa do tRNA (por. dalej)
nadmiarowo, degradacja, niejednoznaczno oznacza, e powysza regua jednoznacznoci nie
dziaa w drug stron, tzn. rne kodony mog kodowa ten sam aa, np. Ser jest kodowana przez a 6
rnych kodonw; gwn przyczyn degradacji kodu jest niewielkie znaczenie ostatniego (3.)
nukleotydu w determinacji kodowanego aa (por. dalej)
brak nakadania si skrajne nukleotydy ssiadujcych kodonw stykaj si ze sob, lecz nigdy nie
pokrywaj; innymi sowy ostatni nukleotyd kodonu poprzedniego nie moe by jednoczenie
pierwszym nukleotydem kodonu nastpnego; zasada ta jest zamana jedynie u pewnych wirusw
bezprzecinkowo pomidzy kodonami nie wystpuj przerwy, inaczej mwic: kady nukleotyd
wchodzi w skad jakiego kodonu, nie wystepuj fragmenty niekodujce
trjkowo poniewa jeden aa kodowany jest przez 3 nukleotydy
kolinearno kodujce nukleotydy s uoone liniowo, a czsteczka mRNA nie zawiera rozgazie
poredni charakter kodujce nukleotydy nigdy nie kontaktuj si z odpowiadajcymi im aa
uniwersalno wszystkie ywe komrki tumacz kodony w ten sam sposb; zasada ta nie jest cisa,
gdy istniej pewne rnice midzy kodem cytoplazmatycznym a mitochondrialnym, nawet tej samej
komrki, jak rwnie midzy kodami poszczeglnych gatunkw por. tabela:
kodon
AUA, AUU
cytoplazma
Ile
mitochondrium
ssaki
Met
drode
*
bakterie
Ile
* Neurospora spp. i Aspergillus spp.

UGA
stop

AGA, AGG
Arg
stop

Trp

Arg

Tabela kodu genetycznego (1, 2, 3 kolejne zasady kodonu):

1.
2.
3.

U
U
C
A
G

U
Phe
Phe
Leu
Leu

C
Ser
Ser
Ser
Ser

C
A
Tyr
Tyr
stop
stop

G
Cys
Cys
stop
Trp

U
Leu
Leu
Leu
Leu

C
Pro
Pro
Pro
Pro

A
A
His
His
Gln
Gln

G
Arg
Arg
Arg
Arg

* kodon startowy (por. dalej)

153
- -

U
Ile
Ile
Ile
Met*

C
Thr
Thr
Thr
Thr

G
A
Asn
Asn
Lys
Lys

G
Ser
Ser
Arg
Arg

U
Val
Val
Val
Val

C
Ala
Ala
Ala
Ala

A
Asp
Asp
Glu
Glu

G
Gly
Gly
Gly
Gly

b) budowa tRNA i aktywacja aa

RNA transportujcy (tRNA) wyrnia si wrd wszystkich RNA najmniejsz czsteczk ok. 75
nukleotydw. Podobnie jak mRNA ulega on obrbce na terenie jdra. tRNA peni funkcje adaptacyjne
odczytuje informacj zawart w sekwencji nukleotydw mRNA i tumaczy j na sekwencj aa syntetyzowanego
biaka. Zdolno ta jest konsekwencj niejako dwubiegunowej budowy tRNA z jednej strony posiada on
sekwencj komplementarn do kodonu mRNA (antykodon), z drugiej za wie odpowiedni aa. Poniewa do
pojedynczego tRNA moe przyczy si tylko jeden okrelony aa, tote w komrce musi istnie co najmniej
jeden rodzaj tRNA dla kadego aa, czyli cznie dla wszystkich aa co najmniej 20 rodzajw tRNA. Struktura Irzdowa tRNA warunkuje fadowanie czsteczki wewntrzna komplementarno zasad umoliwia im
parowanie i tworzenie II-rzdowej struktury licia koniczyny, w obrbie ktrej mona wskaza 4 gwne
ramiona. Kade z ramion posiada szypu z kilku sparowanych zasad oraz zakoczone jest ptl. Przyciganie
si skrajnych ramion powoduje zgicie caej czsteczki, tak i przestrzennie przypomina ona odwrcon liter L
(struktura III-rz.).

Rami akceptorowe (szypua 7 bp) zakoczone jest sekwencj CCA, do ktrej kocowego nukleotydu
przycza si swoj grup karboksylow swoista reszta aa.

Rami DHU (szypua 3-4 bp) zawiera zmodyfikowany nukleozyd dihydrourydyn (std nazwa). Jest
istotne dla waciwego rozpoznania danego rodzaju tRNA przez odpowiedni syntetaz aa-tRNA, gdy
zawiera sekwencj rozpoznawaln przez t ostatni.

Rami antykodonowe (szypua 5 bp) zawiera sekwencj 7 nukleotydw: 3-N-Pu*XYZPyPy-5 (N
dowolny nukleotyd, Pu* zmodyfikowana puryna, Py pirymidyna), z ktrych 3 rodkowe (XYZ)
stanowi antykodon, tj. sekwencj komplementarn do kodonu na mRNA. Odpowiada ona za swoisto
mRNA. Kodon i antykodon s antyrwnolege pod wzgldem komplementarnoci. Degeneracja kodu
genetycznego zwizana jest g. z ostatnim nukleotydem kodonu, co sugeruje jego mniej precyzyjne
poczenie z komplementarnym nukleotydem antykodonu. Wyjania to tzw. hipoteza tolerancji,
zgodnie z ktr w tym miejscu kodon i antykodon s w stanie rozchwiania, tak i kilka kodonw
kodujcych ten sam aa moe si wiza z tym samym antykodonem, nawet pomimo braku midzy nimi
komplementarnoci. Translacja kodonu jest wic mao wraliwa na zmiany w pozycji 3.

Rami TC (szypua 5 bp) zawiera tymin, niespotykan normalnie w RNA oraz pseudourydyn,
rnic si od urydyny wizaniem N-glikozydowym pomidzy atomem C5, a nie C1, uracylu. Bierze
ono udzia w wizaniu aa-tRNA do powierzchni rybosomu.

Rami dodatkowe jest najbardziej heterogennym fragmentem caej czsteczki, a jego dugo stanowi
kryterium klasyfikacji tRNA na dwie kwasy: klasa 1 (75% tRNA) zawiera krtk (3-5 bp) ptl
dodatkow, za klasa 2 dug ptl (13-21 bp) oraz struktur ptla szypua.
Reakcje przenoszenia aa na odpowiedni tRNA katalizowane s przez 20 rnych enzymw, zwanych
wsplnie syntetazami aminoacylo-tRNA (aa-tRNA). Reakcja rozpoznawania i doczania aa jest dwuetapowa:
wpierw powstaje aktywny kompleks poredni aminoacylo-tRNA-enzym, ktry nastpnie rozpoznaje swoisty
tRNA i przenosi reszt aa na jego grup 3OH:
aa + ATP + enzym enzym-AMP-aa + PPi
enzym-AMP-aa + tRNA enzym + AMP + aa-tRNA
Powstae wizanie estrowe utrzymuje si a do czasu wprowadzenia reszty aa w sekwencj syntetyzowanego na
rybosomie polipeptydu.
c)

budowa i funkcje rybosomw (patrz rwnie punkt VIII-3-e)

Organellum komrkowym, w ktrym odbywa si translacja, jest rybosom. Spotykaj si tu rne

czsteczki, aby ostatecznie da produkt w postaci nowo zsyntetyzowanego biaka. Pojedyncza czsteczka
mRNA moe by jednoczenie uywana przez wiele rybosomw zespoy takie okrela si jako polirybosomy
(polisomy). Poszczeglne rybosomy wi si do mRNA w odlegociach nie mniejszych ni 80 nukleotydw.
Wielko polisomw, tj. liczba rybsomw zwizanych z mRNA, zaley bezporednio od dugoci tego
ostatniego. Polisomy przyczone do bon tworz szorstk siateczk rdplazmatyczn (ang. rough
endoplasmatic reticulum RER), suc do syntezy integralnych biaek bonowych oraz biaek eksportowanych
poza komrk lub magazynowanych jako zymogeny w aparacie Golgiego, czekajc na eksport. Rybsomy wolne,
tj. obecne w cytoplazmie i niezwizane z bonami, uywane s do syntezy wasnych biaek cytoplazmatycznych
komrki.

154
- -

d) etapy translacji
Proces translacji skada si z inicjacji, elongacji i terminacji. Informacja genetyczna odczytywana jest w
kierunku 53, a polipeptyd syntetyzowany od N do C-koca. Polarno procesu translacji umoliwia
organizmom prokariotycznym na rozpoczcie translacji jeszcze przed ukoczeniem transkrypcji do powstaego
fragmentu 5 mRNA szybko przyczaj si rybosomy i rozpoczynaj syntez polipeptydu.

inicjacja i regulacja translacji

Inicjacja translacji obejmuje zoenie aparatu translacyjnego, w skad ktrego wchodz: mRNA, tRNA,
rRNA i biaka rybosomalne oraz czynniki inicjujce. Podczas translacji zuywane s: ATP, GTP i aa.
U Procariota istniej 3 czynniki inicjujce (ang. initiation factors IF): IF1, IF2 i IF3. W pierwszym
etapie inicjacji czynniki te przyczaj si do mniejszej podjednostki rybosomu (30S), przy czym IF2 zwizany
jest z GTP. Czynniki 1 i 3 uniemoliwiaj przyczenie podjednostki wikszej (50S), za 2 (+ GTP) odpowiada
za przyczenie formylo-Met-tRNA. Nastpnie IF3 i Mg2+ uatwiaj przyczenie mRNA. Do kodonu startowego
(AUG, GUG, UUG wszystkie 3 koduj formylometionin) przycza si formylo-Met-tRNA, po czym czynnik
IF3 oddysocjowuje, co pozwala na przyczenie si podjednostki wikszej i powstanie kompletnego rysobomu
(70S). Tak przygotowany aparat jest gotowy do elongacji.
U Eucariota natomiast wystpuje co najmniej 10 eukariotycznych czynnikw inicjacji (ang. eucariotic IF
eIF), zoonych z licznych podjednostek. Proces inicjacji skada si tu z 4 faz.

W pierwszej fazie rybosom (80S) dysocjuje na dwie podjednostki (40S i 60S). Do mniejszej (40S)
wi si eIF3 i eIF1A, co sprzyja dysocjacji oraz zapobiega reasocjacji. Podobny efekt wywiera
zwizanie eIF3A z wiksz (60S).

W drugiej fazie tworzy si kompleks preinicjacyjny (PIC). eIF2 wie GTP powstay kompleks
startowy inicjacji wie Met-tRNA Si, ktry z kolei czy si z kodonem startowym AUG (kodujcym
Met). Symbol Si (start inicjacji) oznacza startowy tRNA dla Met, ktry rni si od tRNA dla Met
wprowadzanej do polipeptydu podczas elongacji. Potrjny kompleks czy si z podjednostk mniejsz
(40S), tworzc PIC 43S, stabilizowany przez eIF3 i eIF1A.
eIF2 bierze udzia w regulacji syntezy biaka jego podjednostka jest fosforylowana (reszta Ser51)
przez rne kinazy biakowe (HRC, PKP, GCN2) aktywowane pod wpywem stresu komrki, kiedy
przeciwwskazany jest wydatek energetyczny na biosyntez biaek. Do czynnikw stresowych komrki
nale: brak aa lub glukozy, infekcja wirusowa, brak surowicy, hiperosmolalno, szok cieplny).
Ufosforylowana podjednostka wie , nie pozwalajc na wymian GTP / GDP i utworzenie PIC.

W fazie trzeciej powstaje waciwy kompleks inicjacyjny. Czapeczka metylacyjna na kocu 5 mRNA
uatwia jego wizanie do PIC 43S. Do niej bezporednio przycza si kompleks eIF4F, zoony z
eIF4E (miejsce wizania), 4G i 4A. Nastpnie eIF4A i 4B redukuj struktur II-rzdow kompleksu na
5 kocu mRNA dziki swojej aktywnoci ATPazy i helikazy zalenej od ATP. Kompleks przeszukuje
mRNA w poszukiwaniu kodonu inicjacyjnego AUG (dokadniej: sekwencja Kozaka o skadzie
GCCA/GCC-AUG-G). eIF3 wie si do eIF4G i czy cay kompleks z podjednostk 40S w
kompletny kompleks inicjacyjny 48S.

Ostatecznie w czwartej fazie eIF5 hydrolizuje GTP zwizan eIF2, co uwalnia czynniki inicjacyjne
zwizane z kompleksem inicjacyjnym (podlegaj one recyrkulacji) i prowadzi do spontanicznej
asocjacji podjednostek rybosomalnych 40S i 60S w 80S. Met-tRNA znajduje si w miejscu P rybosomu
i jest gotowy do rozpoczcie cyklu elongacji.
Szczeglne znaczenie w regulacji inicjacji (i caoci transkrypcji) ma kompleks eIF4F, a waciwie jego
dwa skadniki 4E i 4G.
eIF4E rozpoznaje i wie si z czapeczk metylacyjn, co ogranicza tempo translacji. Proces ten jest
podwjnie regulowany. Po pierwsze grupa biaek wicych ten czynnik 4E-BP1 (PHAS1), BP2 i BP3
uniemoliwia mu poczenie si z 4G i utworzenie kompleksu 4F (regulacja negatywna). Po drugie liczne
mitogeny (insulina, IGF-1, PGDF, IL-2, angiotensyna II) aktywuj kinazy zwikszajce aktywno eIF4E
(regulacja pozytywna): z jednej strony aktywuj komponent szlaku MAPK, ktra fosforyluje sam 4E (Ser209
lub Thr210), tak i ma wiksze powinowactwo do czapeczki 5, a z drugiej aktywuj serynow kinaz biakow
aktywn w szlaku mTOR, ktra fosforyluje 4E-BP w 5 unikatowych miejscach, przez odcza si ono od 4E i
nie przycza ponownie a do cakowitej defosforylacji.
eIF4G wie si natomiast do eIF3, ktry czy kompleks do 40S oraz do 4A i 4B, czyli kompleksu
ATPaza ATP-zalena helikaza, uniemoliwiajc rozplecenie mRNA (regulacja negatywna).

155
- -

elongacja

U Procariota wystpuj 3 czynniki elonacyjne: EF-Tu, EF-Ts oraz EF-G. Na pocztku elongacji
pojawiaj si one kolejno, przy czym pierwszy zwizany jest z GTP i wie aa-tRNA, a funkcj drugiego jest
regeneracja pierwszego. W kompleksie translacyjnym wyrnia si miejsce P (peptydowe), w ktrym
pocztkowo obecny jest formylo-Met-tRNA oraz A (akceptrowe), do ktrego przycza si na zasadzie
komplementarnoci odpowiedni aa-tRNA. Nastpnie EF-Tu zwizany z GDP zostaje wyparty z kompleksu przez
EF-Ts, tak e moe wymieni GDP na GTP i powrci. Aktywno peptydylotransferazy przenosi 1. aa
formylo-Met na 2., wytwarzajc midzy nimi wizanie peptydowe. Powstay dwupeptyd zwizany jest z tRNA
w miejscu A, za wolny tRNA z miejsca P usuwa si z kompleksu. Translokaza (EF-G) przesuwa wwczas
tRNA z przyczonym dwupeptydem w miejsce P, a do miejsca A wchodzi nastpny odpowiedni aa-tRNA. Cykl
ten powtarza si tyle razy, ile kodonw zawiera mRNA.
U Eucariota elongacja przebiega analogicznie jak u Procariota, z tym e katalizowana jest przez
eukarotyczne czynniki elongacji (eEF) eEF1, eEF1 oraz eEF2. Rybosom eukariotyczny rwnie posiada
miejsce P, zajte pocztkowo przez Met-tRNA Si oraz A, pocztkowo wolne. eEF1, tworzc kompleks z GTP,
umoliwia wejcie odpowiedniego aa-tRNA w wolne miejsce A. Jednoczenie od GTP odcza si fosforan,
pozostawiajc eEF1-GDP, ktry odcza si, ale wraca po wymianie GDP na GTP. Gdy w miejscach A i P
rybosomu znajduj si aa-tRNA, tworzone jest wizanie peptydowe: grupa -aminowa nowego aa-tRNA
przeprowadza nukleofilowy atak na estryfikowan grup -karboksylow peptydylo-tRNA. Reakcja ta
katalizowana jest przez komponent biakowy podjednostki 60S peptydylotransferaz albo przez skadnik RNA
(by moe 23S rybozym). Rosncy acuch peptydowy zostaje przeniesiony na tRNA w miejscu A. W miejscu
P znajduje si wwczas czsteczka tRNA pozbawiona reszty aa, ktra szybko stamtd oddysocjowuje. eEF2 i
GTP odpowiadaj za translokacj nowo utworzonego peptydylo-tRNA z miejsca A do zwolnionego P, co wie
si z hydroliz GTP GDP + {P}. Jednoczenie miejsce A zostaje zwolnione i moe si z nim zwiza kolejny
aa-tRNA. Translokacji towarzyszy przesunicie rybosomu wzgldem mRNA o 3 nukleotydy, tak i w miejscu A
znajduje si kolejny kodon. Elongacja prowadzona jest z prdkoci 6 aa/s u Eucariota i 3 x szybciej u
Procariota.
Bilans energetyczny jednego cyklu elongacji:

zwizanie reszty aa z tRNA: ATP AMP = 2 ATP 2 ADP

wejcie aa-tRNA w miejsce A:
GTP GDP

translokacja:
GTP GDP
Zatem synteza jednego wizania peptydowego zuywa cznie 4 wizania wysokoenergetyczne.

terminacja

Terminacja translacji zachodzi, gdy w miejscu A znajdzie si jeden z kodonw nonsensownych (stop:
UAG amber, UGA opal lub UAA orche). Dla takich kodonw nie istniej adne swoiste tRNA, sygna ten
jest natomiast rozpoznawany przez czynniki uwalniajce (ang. releasing factors RF). U bakterii s to: RF1 (dla
UAA lub UAG), RF2 (dla UAA lub UGA) oraz RF3, aktywujcy oba poprzednie, u Eucariota za
eukariotyczne czynniki uwalniajce (ang. eucariotic RF eRF). Wchodz one w miejsce A i, wraz z GTP i
peptydylotransferaz, przenosz na peptydylo-tRNA w miejscu P czsteczk wody, przez co powoduj hydroliz
wizania pomidzy peptydem a tRNA, ktre ulegaj uwolnieniu. Ostatecznie czynniki uwalniajce i translokaza
powoduj rozpad kompleksu na elementy skadowe podjednostki rybosomalne, mRNA i tRNA, ktre mog
ponownie wchodzi do cyklu.
e)

regulacja i inhibitory translacji

Ukad translacyjny gospodarza wykorzystywany jest przez wirusy do syntezy wasnych biaek. Czasem
wirusowe mRNA ulega bardziej wydajnej translacji ni gospodarza (np. mengovirus), a czasem powstaje w
nadmiernych ilociach, konkurujc z mRNA gospodarza o dostp do aparatu translacyjnego (np. HSV1,
reowirusy). Niektre wreszcie hamuj syntez biaek komrkowych przez blokad poczenia mRNA i 40S.
Pikornawirusy (piko-RNA-wirusy czyli bardzo mae wirusy RNA; np. wirus polio) zaburzaj funkcje
kompleksu 4F, a ich mRNA nie posiada czapeczki 5, lecz miejsce IRES (ang. initial ribosomal entry site),
wymagajce 4G zamiast 4E. Proteaza wirusowa atakuje 4G i 4E, dlatego nie powstaje kompleks 4F i 40S nie
czy si z komrkowymi mRNA (z czapeczk). 4G czy si za to z miejscem IRES wirusowego mRNA,
ktrego translacja jest w tej sytuacji promowana. Ponadto wirusy te pobudzaj defosforylacj BP1, dodatkowo
zmniejszajc translacj komrkowego mRNA.
Egzotoksyna maczugowca bonicy (Corynebacterium diphtheriae) katalizuje ADP-rybozylacj eEF2,
wykorzystujc jako donor NAD+, przez co blokuje translacj.

156
- -

Rycyna (toksyna nasion rcznika) inaktywuje eukariotyczny 28S rRNA albo przez rozcicie wizania Nglikozylowego albo przez odczenie reszty A.
Rnica midzy rybosomami bakteryjnymi (70S) a eukariotycznymi (80S) umoliwia opracowanie i
syntez kilku klas antybiotykw bakteriostatycznych, hamujcych syntez biaek bakteryjnych i
uniemoliwiajcych ich rozwj. Hamowanie podjednostki mniejszej (30S) to zasada dziaania aminoglikozydw
i tetracyklin, za wikszej (50S) makrolidw i ketolidw, linkozamidw, streptogramin, oksazolidynonw i
chloramfenikolu. Zwizkami blokujcymi podjednostki rybosomalne, ktre pozbawione s znaczenia
klinicznego, s puromycyna i cykloheksamid. Puromycyna jest analogiem Tyr-tRNA powoduje przedwczesne
uwolnienie syntetyzowanego peptydu, hamujc translacj zarwno na rybosomach prokariotycznych, jak i
eukariotycznych. Cykloheksamid natomiast blokuje syntez biaek tylko u Eucariota przez hamowanie
aktywnoci peptydylotransferazy w podjednostce 60S.
Translacja moe by mechanizmem obronnym organizmu. Przykadowo obecno elaza uwalnia biako
cytozolowe, ktre wie si z sekwencj nie tumaczc blisko koca 5 mRNA ferrytyny, stymulujc jego
translacj. Konsekwentny wzrost ferrytyny wie jony elaza, nie dopuszczajc do osignicie przeze poziomu
toksycznego (por. punkty III-7 RFT oraz VII-3 gospodarka elazem).
f)

potranslacyjne modyfikacje biaek

Wiele biaek powstaych w wyniku translacji odpowiednich mRNA stanowi dopiero nieaktywne
czsteczki prekursorowe, wymagajce do aktywacji obrbki potranslacyjnej. Modyfikacje potranslacyjne mona
podzieli na strukturalne i regulacyjne, w zalenoci od zmienianych waciwoci biaek. Do pierwszej grupy
nale m. in.: glikozylacja (patrz punkt IV-7-b), hydroksylacja (por. VII-8-b) i acylacja, do drugiej za obrbka
proteolityczna i fosforylacja (por. II-4-b), acetylacja, metylacja i ADP-rybozylacja (por. punkt VIII-1-d). Do
biaek mog by rwnie doczane atomy metali (por. II-2-f) czy grupy barwnikowe (por. I-3-e).
5.

Mitochondrialne DNA (mtDNA)

Niemal cay materia genetyczny komrki znajduje si na terenie jej jdra. Istniej jednak organella
posiadajce wasny DNA s to mitochondria, zawierajce mtDNA, a u rolin rwnie chloroplasty (chlDNA).
Obecno wasnego materiau pozwala im na niezalene podziay, dlatego okrela si je mianem organelli
autonomicznych. Teoria endosymbiozy gosi, e powstay one w wyniku wniknicia probakterii do komrek
prokariotycznych. Czsteczki mtRNA w rnych mitochondriach tej samej komrki, a nawet w tym samym
mitochondrium, mog si od siebie rni, co okrela si jako heteroplazmia. U ssakw mtDNA dziedziczony
jest niemal wycznie w linii eskiej (dziedziczenie matczyne), a mitochondria plemnika s niszczone we
wczesnych fazach rozwoju zygoty. Podczas podziau komrki mitochondria s losowo rozdzielanie do komrek
potomnych (tzw. przypadkowa segregacja mitotyczna).
Pozajdrowy DNA wystpuje jako dwuniciowe czsteczki koliste, czyli genofory. Pojedyncze ludzkie
mitochondrium zawiera 4 10 kolistych czsteczek DNA. Kada z nich ma dugo 16569 bp i zawiera 37
genw, z czego 13 koduje enzymy acucha oddechowego i fosforylacji oksydacyjnej (podjednostki syntazy
ATP, dehydrogenazy NADH oraz oksydazy cytochromu c; por. punkty III-5 i 6), 22 tRNA, a 2 rRNA. Jest to
o wiele za mao, aby pozwoli na w peni samodzielne funkcjonowanie wikszo biaek w obecnych w
mitochondriach kodowanych jest przez genom jdrowy, syntetyzowanych w cytoplazmie i importowanych do
miejsc docelowych. Z tego wzgldu poprawniejsze byoby okrelenie mirochondriw jako organella
pautonomiczne. Z dwu pasm mtDNA jedno okrela si jako cikie (H), drugie za lekkie (L). Na obydwu z
nich zlokalizowane s geny, przy czym na nici L transkrypcja rozpoczyna si z jednego promotora, a na H z
dwch. Geny mitochondrialne nie s podzielone, tj. nie zawieraj intronw, a powstay na nich RNA nie musi
by skadany. Mitochondrialny kod genetyczny rni si nieco od jdrowego (patrz punkt VIII-4-a).
mtDNA ma znacznie wysze tempo mutacji ni DNA jdrowy. Przyjmuje si, e wynika to z braku
systemw naprawy mitchondrialnego DNA, z braku histonw oraz z obecnoci duej iloci wolnych rodnikw
(RFT por. punkt III-8). Mutacje pojawiajce si w mitochondrialnym DNA komrek linii pciowej mog
powodowa choroby wystpujce w rodzinie, za mutacje pojawiajce si w komrkach somatycznych mog
by zwizane ze spadajc z wiekiem wydolnoci ukadu fosforylacji oksydacyjnej. W tym pierwszym
przypadku s to choroby genetyczne dziedziczone w linii matczynej, uderzajce gwnie w tkanki rzadko
dzielce si, a o wysokim zapotrzebowaniu energetycznym g. miniow i nerwow. Mutacje czsto nie s
jedyn przyczyn chorb, a na ich efekty wpywaj inne, nieznane jeszcze czynniki, najprawdopodobniej
sekwencja samego mtDNA, proporcje i dystrybucja do rnych tkanek zmutowanych czsteczek DNA oraz
genotyp jdrowy. Niektre choroby mitochondrialne mog by spowodowane wanie mutacjami genomu
jdrowego genw kodujcych biaka strukturalne mitochondriw bd regulujce ich prac. Objawy chorb
obejmuj najczciej: parali, miopati, utrat siy miniowej, sztywno mini, neuropati, encefalopati,

157
- -

degeneracj jder podstawnych, w niektrych chorobach rwnie cukrzyc, guchot i lepot. Diagnostyka jest
trudna, a postpowanie i leczenie wycznie objawowe. Przykady:

LHON (dziedziczna neuropatia n. wzrokowego, z. Lebera),

NARP (neuropatia obwodowa, ataksja i barwnikowe zwyrodnienie siatkwki),

MERRF (padaczka miokloniczna z poszarpanymi tzw. szmatowanymi wknami mm.),

MELAS (encefalopatia mitochondrialna, kwasica mleczanowa, napady udaropodobne),

CPEO (przewleky postpujcy parali mm. oka),

KSS (z. Kearsa Sayrea),

z. Paersona (szpikowo trzustkowy),

z. Leigha.
mtDNA wykorzystuje si w antropologii, genetyce populacyjnej i medycynie sdowej. Umoliwia to
obecno tzw. nadzmiennych (hiperzmiennych) obszarw mtDNA, czyli fragmentw niekodujcych, rnicych
si u poszczeglnych ososbnikw. Wyrnia si 2 regiony hiperzmienne pierwszy (HVR1) obejmuje
sekwencj 16024-16365, a drugi (HVR2) 73-340. W antropologii mtDNA suy analizie rozprzestrzeniania si
gatunku ludzkiego ze swej pierwotnej kolebki Afryki rodkowej na pozostae kontynenty. Ponadto badanie
mtDNA pochodzcych od ludzi w rnych grup etnicznych pozwolio na obliczenie, e kobieta, od ktrej
pochodzi genom mitochondrialny wszystkich yjcych obecnie ludzi (tzw. mitochondrialna Ewa) ya ok. 200
tys. lat temu. Podstaw bada nt. neandertalczyka s rwnie prbki mtDNA. W medycynie sdowej suy ono
natomiast identyfikacji osb (rwnie nieznanych zwok) i ustalaniu midzy nimi pokrewiestwa.

158
- -