Professional Documents
Culture Documents
REAKCJE SUBSTYTUCJI
A. Kołodziejczyk 2007. 12.
W reakcji metanu z chlorem w obecności światła lub w podwyższonej temperaturze tworzą się
produkty, w których atom (atomy) wodoru zostają zastąpione przez atom (atomy) chloru.
Powstają chloroalkany i wydziela się przy tym chlorowodór:
Cl2/hν lub ∆
CH4 CH3Cl + CH2Cl2 + CHCl3 + CCl4 + HCl
nadmiar
Sądząc po liczbie produktów reakcja jest skomplikowana. Pojawiają się pytania dlaczego
powstaje mieszanina produktów, z ilu etapów składa się reakcja i jaka jest kolejność przemian
prowadzących od substratów do produktów. Jakie znaczenie dla tej reakcji ma światło lub ciepło?
Pytania te dotyczą mechanizmu reakcji. Odpowiedź na nie otrzymuje się na podstawie
kojarzenia wniosków wynikających z obserwacji eksperymentów. Poznanie mechanizmów
reakcji ułatwia zrozumienie chemii organicznej.
Badając reakcję chlorowania metanu można zauważyć, że:
- metan i chlor nie reagują z sobą w ciemności;
- do reakcji w ciemności dochodzi, ale po ogrzaniu reagentów powyżej 250oC;
- reakcja biegnie również w temperaturze pokojowej pod wpływem światła UV;
- obecność nawet małej ilości tlenu zmniejsza na chwilę szybkość reakcji,
jednak po pewnym czasie wraca do poprzedniej szybkości;
- czas spowolnienia szybkości reakcji (okres inhibicji) zależy od ilości dodanego tlenu.
Obserwacje te ułatwiają zaproponowanie mechanizmu reakcji, a przyjęty mechanizm nie może
być w sprzeczności z żadną z cech reakcji.
Zarówno inicjowanie reakcji przez światło lub podwyższoną temperaturę oraz inhibitujące
działanie tlenu sugerują, że jest to reakcja rodnikowa. Zaczyna się ona od homolitycznego
rozpadu wiązania w jednym z reagentów:
hν
A B A. + B.
lub ∆
Fragmenty heterolizy, w których ładunki znajdują się przy atomach węgla nazywane są
odpowiednio karboanionem i karbokationem.
1
Każde wiązanie ma określoną specyficzną siłę i do jego zerwania potrzebna jest energia. Im
większa energia wiązania, tym większej potrzeba energii do jego rozerwania. Minimalna
energia potrzebna do rozerwania wiązania nazywa się energią dysocjacji. Może ona być
dostarczona w postaci ciepła (odpowiednio wysokiej temperatury reakcji), promieniowania (np.
UV) lub w inny sposób.
energia
A B A. + B.
dysocjacji
CH2 Cl 70 Cl 97 Br
82
2
Powstające rodniki chloru reagują z drugim z substratów generując rodniki metylowe oraz
chlorowodór. Rodniki metylowe łatwo reagują z chlorem tworząc chlorek metylu i kolejny rodnik
chlorkowy.
inicjacja propagacja terminacja
hν
Cl2 2 Cl. Cl. + CH4 .CH
3 + HCl rodnik metylowy Cl. + Cl. Cl2
lub ∆
Cl2 + .CH3 Cl. + ClCH3 chlorek metylu .CH + .CH3 H3CCH3 etan
3
Rodnik chlorkowy może wejść w reakcję z następną cząsteczką metanu i tak krok po kroku w
łańcuchu przemian tworzy się wiele cząsteczek chlorku metylu. Ten etap reakcji nazywa się
propagacją (rozwijaniem reakcji), a cała reakcja określana jest łańcuchową, ponieważ z jednego
rodnika wytworzonego na początku w etapie inicjacji powstaje łańcuch cząsteczek CH3Cl.
Takich pojedynczych łańcuchów w każdej reakcji jest wiele. Każdy łańcuch może rozwijać się
aż do wyczerpania substratów lub zostaje przerwany na skutek zderzenia dwóch rodników,
albo też przez wytracenie energii, np. poprzez zderzenie rodnika ze ścianką naczynia. Etap
zakończenia łańcucha nazywany jest terminacją. Inne łańcuchy mogą być rozwijane dalej, są
również inicjowane inne łańcuchy.
Reakcja nie zatrzymuje się na etapie monochlorowania. W miarę wzrostu stężenia CH3Cl
również ten związek staje się konkurencyjnym substratem w wychwytywaniu rodników
chlorkowych i następuje wymiana atomu wodoru na chlor. W ten sposób tworzy się chlorek
metylenu (CH2Cl2), który z kolei po dalszym chlorowaniu ulega przekształceniu w chloroform
(CHCl3), a następnie powstaje tetrachlorek węgla. Tak więc produktem chlorowania metanu jest
mieszanina chlorometanów, o różnym stopniu wysycenia chlorem, zależnym przede wszystkim
od nadmiaru jednego z reagentów:
Cl2 Cl2 Cl2 Cl2
CH4 ClCH3 Cl2CH2 CHCl3 CCl4
hν lub ∆ hν lub ∆ hν lub ∆ hν lub ∆
metan chlorek metylu chlorek metylenu chloroform tetrachlorek węgla
Nadmiar użytego w reakcji metanu zapewnia dużą wydajność chlorku metylu, a nadmiar chloru
prowadzi do tetrachlorku węgla. W reakcji, w której użyto 1 mol chloru na 1 mol metanu
powstaje mieszanina składająca się z 37% CH3Cl, 41% CH2Cl2, 19% CHCl3 i 3% CCl4.
Chloroform otrzymuje się w reakcji haloformowania acetonu.
Reakcja halogenowania alkanów jest silnie egzotermiczna – na każdym etapie wydziela się po
około 100 kJ/mol. Bez odprowadzania ciepła może dojść do przegrzania, prowadzącego do
gwałtownego przebiegu reakcji z wydzieleniem węgla:
CH4 + 2 Cl2 → C + 4 HCl
Podczas chlorowania etanu tworzy się mieszanina zawierająca głównie monochloro-, 1,1-
dichloro- i 1,1,1-trichloroetan.
Cl2
CH3CH3 → CH3CH2Cl + CH3CHCl2 + CH3CCl3 + ....
300oC
etan chloroetan 1,1-dichloroetan 1,1,1-trichloroetan
3
Taki przebieg reakcji spowodowany jest osłabieniem wiązania C−H po przyłączeniu atomu
chloru.
W propanie atomy wodoru są nierównocenne z powodu różnicy energii wiązania C−H, dla
atomów wodorów 1o wynosi ona 98 kcal/mol, podczas gdy dla 2o 95 kcal/mol. Ta niewielka
zdawałoby się różnica znacząco zwiększa szybkość wymiany atomu H 2o na atom Cl. Podczas
chlorowania propanu 1-chloropropan powstaje z mniejszą wydajnością niż 2-chloropropan,
pomimo tego, że stężenie atomów wodoru 1o jest 3 razy większe (6 atomów H 1o i 2 atomy 2o.
Cl2 Cl
CH3CH2CH3 CH3CH2CH2Cl + CH3CHCH3 + HCl
hν
propan 1-chloropropan (45%) 2-chloropropan (55%)
Brom jest znacznie mniej reaktywny niż chlor, dlatego też bromowanie alkanów biegnie z
mniejsza szybkością, a przez to z większą selektywnością niż chlorowanie:
Br
Br2
CH3CH2CH3 CH3CH2CH2Br + CH3CHCH3 + HBr
hν
propan 1-bromopropan (3%) 2-bromopropan (97%)
Br Br
Br2
CH3(CH2)2CH3 CH3CH2CH2CH2 + CH3CHCH2CH3 + HBr
hν
n-butan 1-bromobutan (2%) 2-bromobutan (98%)
4
Zmiany energii w procesie halogenowania metanu Wykres 3.1.
chlorowanie bromowanie
Rodnik chloru potrzebuje niewielkiej energii aktywacji do wyrwania atomu wodoru z cząsteczki
węglowodoru, żeby utworzyć rodnik alkilowy; w przypadku metanu jest to jedynie 4 kcal/mol.
Natomiast energia aktywacji metanu do reakcji z rodnikiem bromu i utworzenie takiego samego
rodnika metylowego jest kilkakrotnie większa, wynosi bowiem 18 kcal/mol. W reakcjach z
węglowodorami, w których znajdują się atomy wodoru różnej rzędowości rodnik chloru
obdarzony wysoką energią może oderwać prawie równie łatwo atom wodoru 1o czy 2o, natomiast
dla mniej aktywnego rodnika .Br znacznie łatwiejsze jest oderwanie atom wodoru o wyższej
rzędowości.
Z rzędowością rodników związana jest także ich trwałość: wraz ze wzrostem rzędowości
rodników rośnie ich trwałość. Prawie wszystkie rodniki obdarzone są wysoką energią, a przez
to są bardzo reaktywne. Jednak reszty alkilowe związane z atomem węgla posiadającym
niesparowany elektron stabilizują go poprzez rozłożenie tej energii w przestrzeni. Im więcej reszt
alkilowych związanych z rodnikowym atomem węgla (wyższa jego rzędowość) tym rodnik jest
stabilniejszy.
Względna trwałość rodników węglowych: R3C. > R2HC. > RH2C. > H3C.
Halogenowanie cykloalkanów
Cyklopropan w reakcji z chlorem także tworzy rodnik cyklopropylowy, który łatwo przekształca
się w znacznie trwalszy (stabilizowany mezomerycznie) rodnik allilowy, a ten w dalszej reakcji z
5
chlorem zostaje przechodzi w chlorek 1-propylu. Równocześnie, chociaż z mniejszą wydajnością
rodnik cyklopropylowy tworzy z chlorem chlorek cyklopropylu:
H
rodnik HH
H H cyklopropylowy Cl2 H
chlorocyklopropan
HH + Cl2 HH H Cl
H H
.
H H H
. .CH -CH=CH
CH2=CH-CH2 2 2
rodnik
allilowy
Cl2
IZOMERIA
Izomerami nazywane są związki chemiczne posiadające taki sam wzór sumaryczny, różniące się
jednak konstytucją (budową, tj. rozmieszczeniem atomów i wiązań w cząsteczce) lub
ułożeniem atomów w przestrzeni.
Rozróżniane są izomery konstytucyjne i stereoizomery.
6
IZOMERY
związki o takim samym
wzorze sumarycznym
IZOMERY STEREOIZOMERY
KONSTYTUCYJNE
Izomery konstytucyjne
Różnica w konstytucji cząsteczki (jej budowie) wynikająca z innej kolejności atomów ją
tworzącą czy innych (inaczej rozmieszczonych wiązań) jest przyczyną istnienia izomerów
konstytucyjnych. Przykładem może być prosty (normalny) i rozgałęziony łańcuch węglowy lub
usytuowanie wiązań wielokrotnych.
Istnieją trzy izomery pentanu, wszystkie mają ten sam wzór sumaryczny C5H12:
CH3
CH3(CH2)3CH3 CH3CHCH2CH3 CH3CCH3
pentan (n-pentan)
CH3 2-metylobutan (izopentan) CH3 2,2-dimetylopropan (neopentan)
Stereoizomery
Tego typu izomery mają nie tylko taki sam wzór sumaryczny, ale również identyczną
konstytucję, czyli rozmieszczenie atomów i wiązań w cząsteczce, różnią się natomiast
przestrzennym (sterycznym) ułożeniem atomów. Różnice w przestrzennym ułożeniu atomów
występują w cząsteczkach zawierających cztery różne podstawniki przy tym samym atomie (np.
atomie węgla) lub w innych przypadkach, kiedy cząsteczka pozbawiona jest niektórych
elementów symetrii.
7
1-bromo-1-chloroetan ma cztery różne podstawniki przy C1 (brom, chlor, metyl i wodór)
dlatego może występować w postaci dwóch streoizomerów, które w typowych warunkach mają
identyczne właściwości fizyczne (np. tw., tt. czy gęstość), takie same właściwości chemiczne
(reaktywność), identyczną wartość bezwzględną skręcalności właściwej [α], ale o przeciwnych
znakach, różnią się również reaktywnością w stosunku do innych stereoizomerów.
Br stereoizomery Br
C C
H Cl Cl H
H3C 1-bromo-1-chloroetanu CH3
Stereoizomeria jest ważną częścią chemii organicznej ponieważ wiele związków biologicznie
czynnych jest stereoizomerami. Właściwości biologiczne stereoizomerów mogą być różne,
ponieważ w organizmie oddziałują z innymi stereoizomerami. Stereoizomerami są cukry,
niektóre alkohole, aminy, większość aminokwasów oraz tworzone z nich peptydy czy białka.
Ciała czynne żywego organizmu (enzymy, hormony, receptory) są zbudowane z białek, a więc
jako stereoizomery inaczej będą reagować ze stereoizomerycznymi substratami. Z tego powodu
odczuwamy inny smak dwóch różnych stereoizomerów tego samego aminokwasu (reakcja z
białkowymi kubkami smakowymi), inaczej też będą oddziaływać na organizm stereoizomeryczne
substancje lecznicze.
Dramatycznym przykładem takich różnic jest tragedia spowodowana thalidomidem, lekiem
uspakajającym i przeciwbólowym wprowadzonym do użytku w II połowie XX w. Kobiety
ciężarne przyjmujące ten lek rodziły dzieci bez kończyn lub z kończynami bardzo
zdeformowanymi. Lek okazał się czynnikiem teratogennym. Badania wykazały, że był on
mieszaniną dwóch stereoizomerów, przy jeden z nich wykazywał oczekiwane właściwości
lecznicze a drugi, niespodziewany w otrzymywanym produkcie był teratogenem.
O O
H H
N * O N * O
N N
O O O O H
H
(S)-(-)-thalidomid (R)-(+)-thalidomid
teratogen lek
8
włożyć do pojemnika przez specjalne otwory (Rys. 3.1). Tylko te przedmioty uda się włożyć do
pojemnika, które pasują kształtem do otworu. Podobnie, tylko ten związek będzie substratem
enzymu, którego kształty pasują do rozmieszczonych odpowiednio miejsc reaktywnych enzymu.
Rys. 3.1 Do reakcji pomiędzy receptorem, a substancją aktywną dochodzi w przypadku zgodności sterycznej
H H H H
C C C C
H H H H H Cl Cl H
H3C CH3 H3C CH3
etan chloroetan
W przypadku, kiedy atom węgla (lub inny) jest związany z czteroma różnymi
podstawnikami, każda pojedyncza zamiana dwóch podstawników w przestrzeni prowadzi
do utworzenia drugiego steroizomeru, który jest odbiciem lustrzanym pierwszego
stereoizomeru.
lustro
↓
Br Br
C C
H Cl Cl H
H3C CH3
(R)-1-bromo-1-chloroetan (S)-1-bromo-1-chloroetan
Powyższe dwa stereoizomery (odbicia lustrzane) nie da się nałożyć na siebie, tzn. tak żeby
jedna cząsteczka miała pod sobą te same podstawniki drugiej cząsteczki.
W życiu spotykamy się nie tylko ze stereoizomerycznymi substancjami, ale również z
przedmiotami o podobnych właściwościach. Dwa buty czy dwie rękawiczki tej samej pary też
nie można nałożyć na siebie (nie da się też nałożyć lewej rękawicy na prawą rękę). Podobnie jest
ze stopami i dłońmi. Właśnie od greckiej nazwy dłoni – cheir pochodzi nazwa tego typu
przedmiotów i związków chemicznych – chiralne.
9
Rys. 3.2. Ręce są „chiralne”; nie można nałożyć na siebie lewej i prawej ręki (czy też ich odbić lustrzanych)
2. Jeżeli atomy związane z centrum chiralnym są takie same o ważności podstawników decydują
atomy z drugiego szeregu, ewentualnie trzeciego lub dalszych; tak żeby można było wyznaczyć
starszeństwo – dla różnych podstawników musi ono zaistnieć.
Przykład:
4 4
H3C H H3C H
3
CH3-CH-C*-CH2-CH3 CH3-CH-C*-CHCl-CH3
2 3 2
1 3-chloro-2-metylopentan 1 Cl 2,3-dichloro-4-metylopentan
Cl
10
N C
C O jest równoważne z C O C N jest równoważne z C N
C
O C N
Przykłady:
pierwszeństwo podstawników
H H H H
2C O OH C O równoważne C O C OH H
aldehyd glicerynowy 4 H C* OH O C H
1
3 CH2OH 1 2 3 4
pierwszeństwo podstawników
1Br 2 H H H H H
4 H-C-CH=CH2 C C C C C H H
3-bromo-4-metylo-pent-1-en Br C CH2
3 CH H3C H
C H 4
H3C CH3 1 2 3
Po ustaleniu pierwszeństwa podstawników ustawia się cząsteczkę w ten sposób, żeby najmłodszy
podstawnik (oznaczony liczbą 4) znalazł się najdalej od obserwatora. Bardzo często tym
podstawnikiem jest atom wodoru. Następnie zakreślamy krąg od podstawnika najstarszego 1 do
trzeciego 3 poprzez podstawnik 2; podstawnik 4 jest ignorowany. Jeżeli ruch po zakreślanym
kręgu jest zgodny z kierunkiem wskazówek zegara to ten enancjomer jest określany jako (R) –
rectus (łac. prawy), a jeżeli przeciwnie do ruchu wskazówek zegara to mamy do czynienia z
enancjomerem (S) – sinister (łac. lewy).
obserwator
1 1
Br Br
4 C 2 4
H Cl 2 C
Cl H
H3C CH3
(R)-1-bromo-1-chloroetan 3 3 (S)-1-bromo-1-chloroetan
W literaturze można spotkać różne sposoby (reguły) określania konfiguracji enancjomerów, ale
wszystkie prowadzą do tych samych ustaleń. Znana jest reguła kciuka (J. McMurry Chemia
organiczna), reguła kierownicy samochodu i inne.
Konfiguracja określona za pomocą symboli (R) i (S) nazywana jest konfiguracja absolutną,
ponieważ odpowiada ona rzeczywistej konfiguracji związków organicznych. Znana jest
również konfiguracja względna, gdyż została ona wyznaczona względem jakiegoś związku
przyjętego za wzorzec.
Przykład: określić konfigurację absolutną obu enancjomerów 2-bromobutanu.
Br w tak zapisanym wzorze nie można
CH3-CH2-CH-CH3 ustalić konfiguracji, ponieważ nie wiadomo
jak podstawniki są ułożone przestrzennie
Narysujmy więc wzory enancjomerów 2-bromobutanu, tak żeby widać było przestrzenne
ułożenie podstawników, ponumerujmy podstawniki wg starszeństwa i umieśćmy najmłodsze
najdalej od siebie:
11
1 1 4H 3
3 4H CH3
H3C Br Br
C C
2 CH2CH3 2 CH2CH3
(R)-2-bromobutan (S)-2-bromobutan
H C Br H C Br Br C H Br C H
C 2H 5 C2H5 C 2H 5 C2 H5
2-bromobutan w projekcji Fischera
Ten sposób określania konfiguracji absolutnej na podstawie projekcji Fischera jest dość
czasochłonny, wymaga bowiem dwukrotnej zamiany podstawników, jeżeli najmłodszy
podstawnik znajduje się nad płaszczyzną kartki. Prościej jest oznaczyć konfiguracje bez zamian
podstawników i tylko zamienić otrzymany wynik na przeciwny, tzn. (R) na (S) lub (S) na (R):
CH3 3 4 1
1
3 H3C H Br określoną niezgodnie z zasadami konfigurację (S),
Br C H
4
C należy odwrócić – otrzymuje się wówczas prawidłową konfigurację (R)
2 2C
C2H5 2H5
(R)-2-bromobutan
12
Projekcję Fischera wprowadzono wcześniej niż Newmana i była przeznaczona głównie dla
związków zawierających kilka grup funkcyjnych; dlatego obowiązywała w niej jeszcze jedna
reguła: rzut cząsteczki na płaszczyznę należy tak wykonać, że najbardziej utleniony atom
węgla znajdował się u góry. W cząsteczce kwasu mlekowego w projekcie Fischera grupę
karboksylowę należy umieścić u góry. Dla oznaczenia konfiguracji absolutnej nie ma znaczenia,
gdzie znajduje się grupa karboksylowa, byleby wszystkie podstawniki miały określone
usytuowanie przestrzenne. Wymóg zapisania najbardziej utlenionej grupy u góry wzoru
potrzebny jest do przypisania konfiguracji względnej D lub L.
4
1 H 2
COOH HO COOH COOH 4 2
H C OH C HO C H H3C H COOH
3
C
CH3 3 CH3 CH3
1 OH
13
3 CH
3 CH3 3 CH
3
CH3
1 4 konfiguracja 4 konfiguracja
1
Br C* H Br C H H 2 C* Br C2 dla H C Br
2
2
C2 dla 1
2
4 konfiguracja 4
2 1 konfiguracja
2
Br C H c : (R) Br C* H H C Br d : (S) H C* Br C3 dla
3 C3 dla 3
CH3 3 CH3 c : (S) CH3 3 CH3 d : (R)
(2R,3S)-2,3-dibromobutan (2S,3R)-2,3-dibromobutan
Enancjomery
1. Chiralność cząsteczki jest warunkiem koniecznym i wystarczającym do zaistnienia
enancjomerów;
2. Obecność chiralnego atomu węgla nie jest warunkiem koniecznym ani wystarczającym
do wystąpienia enancjomerów;
3. Liczba enencjomerów zależy od liczby centrów asymetrii w cząsteczce. Maksymalna
liczba stereoizomerów LS = 2n, gdzie n oznacza liczbę chiralnych atomów.
Stereochemia związków cyklicznych
Stereoizomerię związków cyklicznych warto rozpatrywać na przykładzie cyklopentanu, którego
pierścień uważa się za płaski. Stereoizomeria wystąpi w przypadku podstawienia cyklopentanu z
14
co najmniej dwoma podstawnikami. 1,2-Dimetylocykloheksan występuje w formie dwóch
enancjomerów (R,R) i (S,S), które są zarazem izomerami trans, oraz w formie mezo (cis):
5 H 4 Me 3 Me H c H H
a b
1 2 1 2 1 2
Izomer b ma konfigurację (S,S), a c jest związkiem mezo (R,S) i (S,R), ponieważ ma płaszczyznę
symetrii.
Podobne zależności występują dla 1,3-dipodstawionych pochodnych cyklopentanu. Identycznie
postępuje się przy określaniu konfiguracji stereoizomerów pochodnych cyklopropanu i
cyklobutanu. Cząsteczka cykloheksanu nie jest co prawda płaska, ale dla oznaczania kofiguracji
występujących w niej poszczególnych chiralnych atomów węgla można rysować ją w postaci
płaskiej.
Reaktywność halogenoalkanów
Reaktywność halogenoalkanów wynika z rozkładu ładunków elektrycznych w ich cząsteczkach,
czyli efektu polaryzacji i polaryzowalności wiązań.
M
δ+ ..δ-
δ+ δ-
.. C C X :
..
C C X
..
: A
H
H ..
:B Nu
Cząsteczka, w której są tak rozłożone ładunki jest podatna na atak różnych odczynników. Kwasy
Lewisa A (AlCl3, FeBr3) będą atakować miejsce obdarzone ładunkiem ujemnym, czyli halogen
(X), nukleofil Nu: ma powinowactwo do dodatnio naładowanego atomu węgla, zaś zasada B:
będzie odrywać proton z C2.
Metal (M) odda elektron dodatnio naładowanemu atomowi C, tworząc z nim związki
metaloorganiczne -C-M lub -C-M-X, o budowie zależnej od wartościowości metalu. Z metalami
grupy I (Li, Na, K) halogen zostanie odłączony, a z metalami grupy II (Mg, Zn, Cd) metal
zajmie położenie pomiędzy atomami C i X.
Substytucja nukleofilowa SN
Substytucja nukleofilowa polega na reakcji nukleofilu (Nu) ze związkiem organicznym
zawierającym łatwo odchodzącą elektroujemną grupę (np. halogen), w wyniku której następuje
wymiana grupy odchodzącej na nukleofil. Nukleofilami są atomy lub grupy atomów obdarzone
15
ładunkiem ujemnym lub dysponujące wolną parą elektronów; wykazują one powinowactwo do
dodatnio naładowanego atomu C. W tabeli 3.2 podane są najczęściej spotykane nukleofile i ich
produkty reakcji z bromkiem metylu.
Reakcje bromku metylu z wybranymi nukleofilami Tabela 3.2.
Nukleofil Produkt
Wzór Nazwa Wzór Nazwa
H:- anion wodorkowy CH4 metan
CH3S- anion metylosulfidowy CH3SCH3 sulfid dimetylowy
HS- anion hydrosulfidowy HSCH3 metanotiol
CN- anion cyjankowy N≡CCH3 acetonitryl
I- anion jodkowy ICH3 jodek metylu
HO- anion wodorotlenkowy HOCH3 metanol
H3CO- anion metanolanowy CH3OCH3 eter dimetylowy
N=N=N- anion azydkowy N=N=NCH3 azydometan
Cl- anion chlorkowy ClCH3 chlorek metylu
CH3COO- anion octanowy CH3COOCH3 octan metylu
H3N: amoniak H3N+CH3 Br- bromek metyloamoniowy
(CH3)3N: trimetyloamina (CH3)4N+Br- bromek tetrametyloamoniowy
Zwykle odczynniki nukleofilowe, jako grupy obdarzone ładunkiem ujemnym są zasadowe, czyli
wykazują powinowactwo do protonu. Nukleofilowość nie zawsze pokrywa się z zasadowością,
np. jon HO- jest silną zasadą, ale średniej mocy nukleofilem, natomiast HS- jest bardzo silnym
nukleofilem, chociaż znacznie słabszą zasadą.
Na szybkość reakcji SN duży wpływ mają właściwości grupy odchodzącej. Najbardziej
reaktywną grupą odchodzącą jest anion tosylanowy (p-toluenosulfonowy), a bardzo trudno
podstawić anion fluorkowy.
16
Względna reaktywność grup odchodzących w reakcjach SN:
Aniony silnych kwasów (słabe zasady) są dobrymi grupami odchodzącym, aniony słabszych
kwasów (silne zasady) są gorszymi grupami odchodzącymi.
- p-toluenosulfonian
H3C SO3
(tosylan)
R e a k c j e SN2
Inwersja konfiguracji
Zauważono, że w trakcie reakcji biegnących mechanizmem SN2 dochodzi do zmiany
konfiguracji; zjawisko to zostało nazwane inwersją konfiguracji:
II etap
Cl
S N2 Me H
Me + :Cl-
+ :OH-
H H H OH
I etap
cis-(1R,3S)-1-chloro-3-metylocyklopentan trans-(1S,3S)-1-hydroksy-3-metylocyklopentan
Inwersji konfiguracji zaczyna się na etapie stanu przejściowego w pierwszym etapie reakcji. W
wyniku ataku odczynnika nukleofilowego (I etap) od przeciwnej strony cząsteczki w stosunku do
grupy odchodzącej (z tej samej strony nie może ze względów zarówno objętościowych jak i
elektrostatycznych) tworzy się przejściowo addukt zawierający pięciokoordynacyjny atom
węgla.
17
Cl δ- grupa odchodząca
Me δ+ H nukleofil przyłącza się z
H przeciwnej strony grupy odchodzącej
OH δ-
Rys. 3.4. Stan przejściowy reakcji SN2
Następnie (II etap) zostaje zerwane wiązanie z grupą odchodzącą, a nowy podstawnik zajmuje
pozycję po przeciwnej stronie cząsteczki niż grupa, która została podstawiona.
- -
N -
Nu + C X u C X Nu C + X
W stanie przejściowym trzy podstawniki na atomie węgla w centrum reakcji zostają stłoczone w
jednej płaszczyźnie. Zatem nie mogą one być objętościowo duże. Najłatwiej stłoczyć atomy H
lub podstawniki przy 1o atomie węgla, dlatego tylko pochodne metanu i zawierające 1o grupy
alkilowe ulegają łatwo tej reakcji. SN2 dla pochodnych 2o zachodzi wolno, a 3o praktycznie tak
nie reagują.
Względna szybkość reakcji halogenków alkilowych w reakcji SN2
W powyższym szeregu wątpliwości może budzić jedynie prawie zerowa szybkość reakcji
halogenku neopentylu, który jest przecież halogenkiem 1o. Otóż duża objętość grupy tert-
butylowej związanej z atomem węgla stanowiącym centrum reakcji uniemożliwia atak
odczynnika nukleofilowego od strony grupy tert-butylowej, a innej możliwości nie ma.
H H
H H HH H
H H C H
C C H C C
H H H H
C H H X
Nu C X C C
C X Nu C X Nu Nu C
H C H H C X H H
HC
H Nu
H H
H
Rys. 3.5. Wraz ze wzrostem zatłoczenia wokół centrum reakcji zmniejsza się możliwość dostępu cząsteczki
nukleofilowej do atomu węgla związanego z grupą odchodzącą
18
Inwersję konfiguracji towarzyszącą reakcji SN2 można obserwować mierząc skręcalność
właściwą substratów i produktów. W trakcie hydrolizy (R)-(-)-2-bromooktanu powstaje 2-
oktanol. Reakcja biegnie wg mechanizmu SN2, co wynika z kinetyki: v = k[OktBr].[HO-].
Enancjomery 2-oktanolu mają tę samą tt. i tw., to samo widmo NMR i IR w środowisku
achiralnym, różnią się natomiast znakiem skręcalności właściwej [α]. Wartość [α] wynosi -9,9o i
9,9o, odpowiednio dla enancjomerów (R) i (S).
C6H13 C6H13
NaOH
H Br HO H
S N2
CH3 CH3
o
(R)-2-bromooktan ([α] = -34,6 ) (S)-oktan-2-ol ([α] = 9,9o)
19
rozpuszczalnik
- -
n-Bu−Br + N3 → n-BuN3 + Br
R e a k c j e SN1
Szybkość reakcji typu SN1 nie zależy od stężenia odczynnika nukleofilowego, biegnie zatem ona
zgodnie z kinetyką pierwszego rzędu:
V = k.[RX]
Karbokationy 3o są trwalsze niż 2o, a te z kolei przewyższają trwałością kationy 1o. Z tego
powodu karbokationy 3o tworzą się najłatwiej. Halogenki 1o nie ulegają reakcjom SN1, a 2o
tylko częściowo. Ponieważ jednak dysocjacja wiązania C−X nawet dla halogenków 3o wymaga
20
dużej energii aktywacji (Rys. 3.6) oderwanie się jonu halogenkowego jest procesem wolnym i
w reakcjach SN1 stanowi najwolniejszy etap reakcji; decyduje on o szybkości całej reakcji!
Szybkość powstawanie kabokationu zależy w danych warunkach tylko od stężenia halogenku
alkilu, tym samym od jego stężenia zależy szybkość całej reakcji.
HOH
t-BuCl → t-BuOH
Eakt(1)
tert-Bu+ + Cl- TS(3) Eakt(3)
+ 2 HOH
tert-BuOH2+
tert-BuCl tert-BuOH + +H3O
+ HOH
+ 2 HOH + Cl-
Rys. 3.7. Diagram zmiany energii w reakcji SN1. Energia aktywacji pierwszego etapu reakcji, czyli tworzenia
karbokationu jest znacznie większa niż energia aktywacji reakcji pomiędzy karbokationem i wodą
Szybkość reakcji wieloetapowej jest zależna od najwolniejszego etapu reakcji. Ten najwolniejszy
etap reakcji decyduje o szybkości całej reakcji, podobnie jak najwęższa zwężka w
wielokomorowej klepsydrze decyduje o szybkości przesypującego się piasku :
21
chiralny C X
substrat
- -
+ Nu - X dysocjacja
- + -
Nu Nu
C Nu
Nu C C
Rys 3.8. Powstawanie przejściowo płaskiego karbokationu w reakcji SN1 prowadzi do racemizacji
Tylko te halogenki alkilowe, które są zdolne utworzyć płaski karbokation mogą reagować wg
mechanizmu SN1.
Są znane halogenki niepodatne reakcje SN1 ani na SN2. Należą do nich 3o pochodne cykliczne,
np. 1-bromobicyklo[2,2,2]oktan, który jako 3o jest nieaktywny w reakcjach SN2, a ponieważ nie
może utworzyć płaskiego karbokationu nie reaguje zgodnie z mechanizmem SN1:
Br
Br
Zdarza się jednak, że w reakcjach SN1 racemizacja nie jest całkowita, dochodzi tylko do
częściowej inwersji konfiguracji. Jest ona spowodowana atakiem odczynnika nukleofilowego
zanim nastąpi całkowite oddysocjowanie anionu. Nukleofil w takim przypadku atakuje
tworzący się karbokation z przeciwnej strony do odchodzącego anionu, podobnie jak w trakcie
reakcji SN2. Opuszczający anion utrudnia nukleofilowi zbliżenie się do karbokationu z tej samej
strony. W reakcji hydrolizy (R)-6-chloro-2,6-dimetylooktanu obserwuje się 20% inwersję
konfiguracji.
C2H5
H3C
C OH
(CH3)2CH(CH2)3
C2H5 40% (R)
H3C - HCl
C Cl 2,6-dimetylooktan-6-ol
(CH3)2CH(CH2)3 EtOH/ HOH
C2H5
(R)-6-chloro-2,6-dimetylooktan CH3
HO C
(CH2)3CH(CH3)2
60% (S)
Rys. 3.9. Hydroliza (R)-6-chloro-2,6-dimetylooktanu prowadzi do produktu częściowo zracemizowanego. Dodatek
etanolu ułatwia rozpuszczenie substratu
22
para jonowa solwatowany karbokation
+ + -
R
HOH
H
..
R' R - H R' R
.. ..
H Cl
R' O.. Cl O.. ..O
C Cl C C
EtOH H H
R'' H
R'' R''
produkt R R R produkt
R' R' R'
inwersji
HO C HO C + C OH retencji
konfiguracji R'' R'' R'' konfiguracji
Rys. 3.9. Cząsteczki polarnego rozpuszczalnika stabilizują karbokation poprzez jego solwatację
23
H H H H
C+ + C C C
H H H H
+ +
Obie grupy związków są również bardzo reaktywne w reakcjach biegnących mechanizmem SN2,
tak więc szybkość reakcji substytucji nukleofilowej halogenków allilowych czy benzylowych jest
sumą szybkości obu reakcji – SN1 i SN2. Jest to przyczyną wysokiej reaktywności tych
związków.
Wpływ nukleofilu
Nukleofil ma niewielki wpływ na szybkość reakcji SN1, ponieważ nie bierze udziału w
najwolniejszym etapie reakcji. Po utworzeniu karbokationu jego reakcja z nukleofilem biegnie
szybko i nie wpływa na sumaryczną szybkość reakcji. Halogenowodory (HCl, HBr lub HI)
reagują z taką samą szybkością z t-butanolem:
(CH3)3C-OH + HX (CH3)3C-X + HOH
t-butanol halogenek t-butylu (X: Cl, Br lub I)
Szybkość reakcji maleje wraz ze wzrostem rzędowości: CH3-X < RCH2-X << R2CH-X
Substraty reakcji SN2 nie mogą mieć zawad sterycznych;
Reakcję SN2 ułatwiają polarne rozpuszczalniki aprotyczne, a podwyższenie stężenia
odczynnika nukleofilowego zwiększa szybkość reakcji;
Efekt grupy odchodzącej jest taki sam w obu reakcjach: R-OTos > R-I > R-Br > R-Cl >> R-F
24