Professional Documents
Culture Documents
Avrupamerkezcilik Kskacnda
Evrensel Bir Etkinlik: Matematik
iri. Aslann bir yazsndan [1] tetiklenerek, nceki yazlarda, Hegelin grlerinden balayarak eitime kadar uzanan matematikle ilgili birok konuyu ele aldk. Son olarak, kltrel yabanclama ve matematik arasnda
ne tr bir ilikinin bulunduunu anlamak iin baladmz gezide, matematiin Batl doas sorununu ele almadan bu ilikiyi sz konusu etmenin
pek bir anlam ifade etmeyeceini belirttik. Bu yazda, matematik, Avrupamerkezcilik ve evrensellik
konusuna devam edeceiz.
suna eileceiz. Son olarak, klasik bilimsel modernite, evrensellik ve kltr arasndaki kimi ilikileri ele alacaz.
95
Matematik sz konusu olunca, Yunan ve Rnesans ncesi iin iddia zetle udur: Herhangi bir
sersem bile matematiksel olgularn doru olduunu
bilebilir; ne var ki, ancak gerek matematikiler
(yani Yunanllar) bunun niin doru olduunu bilir nk ispata sahiptirler [4, s. 5]. Aslnda Yunanllar hakkndaki bu yaygn kanaat sorunludur. Rajuya gre Pisagorcularn ispat gnmzdeki anlamyla ispat kabul edilemez, tpk Newtonn Principiadaki argmanlarnn ispat kabul edilemeyecei
gibi [4]. Dahas, bilindii zere, Pisagorcularn bir
ispata sahip olduunu ifade eden Proclus, Pisagorculardan sekiz asr gibi bir zaman sonra yaamtr,
dolaysyla bu tarihsel ahitliin doruluundan
emin olmak hayli gtr. Kald ki Avrupann kendini Yunanllara dayamas bir kken bulma ihtiyacndan kmtr ve mazisi bir buuk yzyl amaz
- dahas elikilerle doludur [2, 9, 12].
Avrupamerkezciliin Eletirisine Giri. Avrupamerkezci gr Rnesans ncesi matematii, kuramsal temellerden yoksun olmak ve pratik amalarla belirlenmekle itham ederek [10] bu matematii a priori olarak tasnif d brakmakta kararl
grnmektedir. Dolaysyla, bizce yaplmas gereken Avrupamerkezci grn eletirisini Avrupamerkezci bilimsel rasyonalitenin entellektel kurulumunu ele alan dzeyde yrtmektir. Bu yolda,
Avrupamerkezciliin eletirisine nemli katklar
yapm biri, geen yzyln son eyreinde yapt
almalarla hayranlk uyandran bilim ve matematik tarihisi Rt Raiddir. Raidi izleyerek, Avrupamerkezci argmanlarda lokomotif ilevi gren, dolaysyla matematik tarihinde Avrupa-d
almalar skartaya karmada baat etmen olan
bir ayrma geelim.
Yunan Mucizesi. Avrupamerkezci matematik eletirisini esasl bir ekilde yapabilmek iin
nemli bir durak olan Yunan matematiine ksaca
deinmekte fayda var. Aklclyla bilinen mehur
oryantalist Renan, Yunan mucizesi tabirini kullanmaktan ekinmemitir. Mucize (aciz brakan,
akln almakta zorland, vb.) ile acz arasndaki
etimolojik balanty hatrlatp, Raidi dinleyelim:
Tarihsel bir incelemenin amac mucizeler sunarak
tarihinin aczini rtmek deil, tarihte mucizelerin
olamayacan gstermektir! Sahi, mucizelere dayal tarih yazmna kar uyank olmann zaman
gelmedi mi? [11] Antik Yunan dncesine tesir etmi bata Thales ve Pisagor olmak zere birok
dnr ve matematikinin, zamann bilim merkezi saylan Msr, Mezopotamya ve ine gitmi olduu ve oralarda eitim ald bilinen bir husustur.
Hatta yle zamanlar olmutur ki, Msra gitmeyenler, orada eitim almayanlar Yunanllar tarafndan bilge saylmamtr.
Modern versus Modern-ncesi. Bu ayrm, Avrupal olarak nitelenen matematiin kavramsal yaplandrlmasnn temelini oluturur. Oysa, Raidin syledii gibi, modern devrin balangc olarak Rnesansa dair ne srlen iddialarn tm,
matematik tarihinde zdnden ok daha fazla
sorun dourmaktadr [10]. yle ki, ortaal veya modern-ncesi tabirini kullanan bir tarihi,
Latin, Bizans, in, Hint ve slam matematii gibi
birbirinden nerdeyse tamamen farkl yaklamlar
ayn balk altnda toplama hakkn elde etmi olarak grr! Raid yle sorar: Hangi tarihi on ikin-
96
97
larn says ve eidi matematiin yapsn 9. yzyldan sonra artk devaml deitirecekti.
Ksaca, Raide gre klasik bilimsel modernitenin rasyonel ekirdei cebirdir ve bunun varoluunu mmkn klan sebepler, bu yeni disiplinin sunduu yeni ontolojide yatmaktadr. Dolaysyla, buradaki mesele basite yeni sonular ve bulular elde etmek deildir. Cebirsel rasyonalitenin kkleri
dorudan 9. yzyla uzanmaktadr ve bu kkler
17. yzyln sonlarna kadar gelimeye devam etmitir: Bu modernite Avrupal halini almadan nce, ilk aamalarnda Arapa yazlm olup sonra
Latince, branice ve talyanca yoluyla aktarlmtr.
Raid bu sreklilie iaret etmekle epistemolojik
bir kopmann szkonusu olmadn da belirtmi
oluyor ayn zamanda: Biraz pervaszca sormak gerekirse: 17. yzyln balarnda Bachet de Meziriac
yoktan m ortaya kt? [8].
Deneysel rasyonaliteye gelince, burada sadece
bilimsel almalarda deneyin rol zerine almalarndan dolay bn el-Heysemi (lm 1040l yllar) ele almakla yetinelim. bn el-Heysem geometriden say kuramna, gkbilimden statie ve matematiksel felsefeye kadar birok konuda nemli katklar yapmtr [11]. Konumuz itibariyle bizi u ilgilendirir: bn el-Heysem, optik alannda bilim tarihilerince 17. asrdaki bilim adamlarna atfedilen
birok buluu elde etmekle kalmam, bilimsel aratrmalarda deneyi ispat normu olarak belirlemitir.
Klasik bilimsel rasyonaliteyi tanmlayan bu gibi hususlarn yansra, iyi bakldnda, Arapa
matematikte Yunan matematiinin kesinlikle devam olmayan birok yeni disiplinle karlarz
[11]. Helenistik dnemde hemen hemen hi bilinmeyen nmerik analiz ve interpolasyon yntemleri
bunlara rnektir. Dahas rnein bir Fermatda neyin yeni ve sahih (otantik) olduunu anlamak istiyorsak, Diophantine analizine ait kavramlarn gerek nedenlerini anlamalyz, ki bu, el-Kerec veya
el-Hzin gibi birinci snf matematikilerin almalarn grmeksizin mmkn deildir [10].
Bu yazdklarmzdan, modern versus modernncesi ayrmnn tamamen ilevsiz olduu ortaya
kar, dolaysyla yeni bir matematik tarihinin yazlmas gerektii anlalr. Rashid u sonuca varr:
Sadece siyasal tarihin deil ayn zamanda bilim ve
medeniyetler tarihinin de muzafferler (askeri ve siyasal kast ediyorum) tarafndan yazldn belirtmek aikr bir eyi dile getirmektir. Bir anlna u-
nu dnelim: Tersi deil de, ngiltereyi smrgeletiren Hindistan olsun. Matematik tarihinin kaytlarnda Brahmaguptay ok daha iyi bir konumda bulacaktk [6].
Evrensellik. Avrupamerkezcilikle ilgili bu tartmalardan sonra evrenselin kltrle ilikisi zerinde durmakta fayda var. Evrenselle ilgili gerek
klasik gerek yakn zamandaki felsefi tartmalar ilgin ve nemli olsa da, bu tartmalar yazmzn
amacnn dndadr. Biz evrensel kelimesini dnya
apnda bir grngy nitelemek iin kullanacaz. Daha spesifik olarak, ktalar-ar, kltrar ve ulus-ar ve a priori olarak hibir halk veya corafyay darda tutmayan bir etkinlie evrensel bir etkinlik diyelim. Buradan varmak istediimiz aktr: Evrensel bir etkinlik olarak bilimle,
Avrupal olarak nitelenen bilimden ok daha nce
kar karyayz. Yukarda ayrntl olarak szn
ettiimiz Arapa bilim bu evrensel etkinliklerden
biridir. Kald ki Akdenizli halklar ok eski devirlerden beri srekli olarak bilimsel alveriin merkezinde yer etmitir. Bilim bizatihi tanm itibariyle
batan beri snr tanmaz bir etkinlik olmutur [7].
Buradan evrensellik ve yerel deerler ilikisine
geebiliriz: Matematik eitimi evrensellik fikri verdii iin yerel kltrel deerleri ikinci plana itmekte ve insanlarn kendi milli ve dini kimliklerine dayanarak stnlk iddialarna imkn vermemektedir [1]. unu aka ifade etmekte fayda var: Matematiksel bir etkinlik ele alndnda, hem yukarda kullandmz ve ayaklar yere basan evrensel
tanm durumunda, hem de platonculuk gibi metafiziksel bir evrensele srtn dayayan anlamyla (yani matematiin zaman, mekn ve matematikiden
bamsz olmas durumunda), dnyal bir kltrn
bir tekine stnlnn olmas sz konusu olamaz. Bu, muhtelif kltrlerin, ayrmcln olmad bir zeminde bulumas anlamna gelir.
imdi, bir an iin, nceki yazmda vurguladm eitimle ilgili dolaymlar ve bu yazda vurguladm matematik tarihindeki Avrupamerkezcilik
dolaymn ortadan kaldrdmz dnelim. Sorumuz udur: Bu temizlikten sonra matematikte
geriye kalan herhangi bir ulusun kimliini ikinci
plana itmesine sebep olur mu? Geriye kalana yakndan bakldnda, inden Mezopotamyaya,
Anadoludan Hinte, Msrdan spanyaya ve Tebrizden Rusyaya kadar dnyann eitli halklarnn
98
ortak abalarnn bir birikimi grlr. Bu durumda, dnyann mmtaz medeniyetlerinin ortaya
koyduu bir rnn, herhangi tikel bir medeniyetin bireyleri iin kltrel komplekse yol amas iin
ciddi hibir neden yoktur.
Kaynaka
[1] Aslan, Adnan, Matematik Belas, Zaman gazetesi,
06.10.2002. http://www.zaman.com.tr/2002/10/06/yorumlar/yorum2.htm, Matematik Dnyas 2003-III, s. 92-3.
[2] Bernal, Martin, Black Athena: The Afroasiatic Roots of
Classical Civilization (The Fabrication of Ancient Greece
1785-1985). Rutgers University Press, 1987.
[3] Davis, Philip J., The Education of a Mathematician, Natick,
Mass.: A K Peters, 2000.
[4] Raju, C. K., Approximation and Proof in the Yuktibhs
Derivation of Madhavas Sine Series. National Seminar on
Applied Science in Sanskrit Literature: Various Aspects of
Utilityde sunulan tebli metni. Agra, 20-22 ubat 1999.
[5] Rashed, R., Conceptual Tradition and Textual Tradition:
Arabic Manuscripts on Science, Y. Ibish (Ed.), Editing Islamic Manuscripts on Science, Proceedings of the Fourth
Conference of al-Furqan Islamic Heritage Foundation
(London 29th-30th November 1997), London: al-Furqan,
1999, p. 15-51.
[6] Rashed, R., The End Matters. Islam & Science. vol. 1 (June
2003) no.1, p.153-160. (Trke evirisi iin bkz. [11]).
[7] Rashed, R., Promoting Science-Based Cultural Dialogue
Among Civilizations, Confrence lors de lAcadmie des
Sciences du Tiers Monde Teheran, 2000. Mditerrane
Technologies Newsletter, No 7, October 2001. (Trke
evirisi iin bkz. [11]).
[8] Rashed, R., The Invention of Classical Scientific Modernity,
Revista Latinoamericana de Historia de las Ciencias y la
Tecnologa, vol. 12, nm. 2, mayo-agosto de 1999, p.
135-147. (Trke evirisi iin bkz. [11])
[9] Rashed, R., The Notion of Western Science: Science as a
Western Phenomenon, The Development of Arabic Mathematics: Between Arithmetic and Algebrada. ev. A. F.
Armstrong, Kluwer Publishers, Appendix 1: 332-349,
1994. (Trke evirisi iin bkz. [11])
[10] Rashed, R., Periodization in Classical Mathematics, The
Development of Arabic Mathematics: Between Arithmetic
and Algebrada. ev. A. F. Armstrong, Kluwer Publishers,
Appendix 2: 350-5, 1994. (Trke evirisi iin bkz. [11]).
[11] Raid, R., slamda Bilim ve Klasik Avrupal Modernitenin
cad, Ed. Bekir S. Gr, Orient Yaynclk, (hazrlanyor).
[12] Sayl, Aydn, Msrllarda ve Mezopotamyallarda Matematik, Astronomi ve Tp, Ankara, Trk Tarih Kurumu
Basmevi, 1966.
[13] Wilder, Raymond L., Mathematics as a Cultural System,
Pergamon Press. 1981.
99