Aby rozpocz lektur,

kliknij na taki przycisk

ktry da ci peny dostp do spisu treci ksiki.

Jeli chcesz poczy si z Portem Wydawniczym
LITERATURA.NET.PL
kliknij na logo poniej.

SZYMON STAROWOLSKI

POLSKA ALBO OPISANIE POOENIA

KRLESTWA POLSKIEGO
Z JZYKA ACISKIEGO PRZEOY,
WSTPEM I KOMENTARZAMI OPATRZY
ANTONI PISKADO

Tytu oryginau:
Simonis Starovolsci Polonia sive status Regni Poloniae descriptio
Wydanie I: Coloniae, apud Henricum Crithium, Anno M. DC.
XXXII.

Tower Press 2000

Copyright by Tower Press, Gdask 2000

WSTP
O siedemnastowiecznej Polsce napisano wiele. Klimat sarmackiej ideologii i obyczajowoci, barwne epizody z ycia braci szlacheckiej, wojny, zajazdy, sejmy i sejmiki, kontrasty
spoeczne, potga pastwa i bezradno krlw, przykuway od dawna uwag historykw,
zapadniay wyobrani pisarzy, budziy zainteresowanie czytelnikw. Mamy wic wspczesny obraz tamtych czasw. A jak widzieli Polsk siedemnastowieczni? Czy tak, jak my j
widzimy z perspektywy trzech stuleci?
Lektura Polonii Szymona Starowolskiego, dzieka wydanego po raz pierwszy w roku
16321, a wic ywej relacji z epoki, bdzie niewtpliwie interesujc odpowiedzi na to pytanie. Interesujc i chyba obiektywn. Prawie pen, bo obejmujc wikszo problemw,
lecz nie szczegow, wyjwszy zasadnicz cz ksieczki przewodnik po kraju cho i
tu przez szczegowo rozumie wypadnie charakter opisu, a nie kompletno informacji.
Niezwykle poczytne w XVII i XVIII wieku, o czym wiadczy powana liczba wyda2, doczekao si dzieko Starowolskiego przekadu na jzyk polski w roku 1765. Dokona go Wincenty Franciszek Gobiowski. Kierowa si w swym przedsiwziciu by moe tym, e w
jego czasach, kiedy znajomo aciny przestaa ju by tak powszechna, jak w wiekach poprzednich, oryginalny tekst Polonii mogli czyta tylko owieceni. Epoka owieconych wszake dopiero nadchodzia.
Do naszych czasw, niestety, dochowao si niewiele egzemplarzy zarwno oryginalnych,
aciskich wyda dzieka, jak nawet przekadu. Przekad Gobiowskiego jest zreszt wielce
niedoskonay nie tylko w swej formie jzykowej, ale przede wszystkim ze wzgldu na liczne
opuszczenia, czsto informacji wanych, skrty oraz przeksztacenia niezgodne z duchem i
treci tekstu oryginalnego. Ju sam tytu przekadu: Opisanie Krlestwa Polskiego za czasw
Zygmunta III dowodzi, e tumacz nie wzi pod uwag (przy ustalaniu tytuu) uzupenie
wprowadzonych przez Starowolskiego w drugim wydaniu ksiki, z 1652 roku, cho same
1

W rozprawie Dziaalno naukowa Szymona Starowolskiego (Studia i Materiay z

Dziejw Nauki Polskiej, seria A, z. l, Warszawa 1957,5.296, przypis 200 a), Franciszek
Bielak podaje jako dat pierwszego wydania Polonii rok 1627. Prawdopodobnie jest to bd
drukarski, a nie autorski (jak wynikaoby z tekstu towarzyszcego mylnej informacji), poniewa jednak w literaturze bibliograficznej mona znale powtrzenie tego bdu ( Nowy Korbut. Bibliografia literatury polskiej, opra, pod red. Romana Pollaka, t. III: Pimiennictwo
staropolskie. Warszawa 1965, s. 283), przeto naley go sprostowa. O tym, e pierwsze wydanie Polonii wyszo w roku 1632 (u Henryka Crithiusa w Kolonii), wiadcz prcz braku
wczeniejszych egzemplarzy ju pierwsze sowa dedykacji w Polonii, skierowane przez Starowolskiego do papiea Urbana VIII, a nawizujce do wydanej trzy lata wczeniej (i rwnie
dedykowanej Urbanowi VIII) ksieczki Eques Polonus (Wenecjal628): Cum ad Te Venetiis, ante triennium fere, Eguitem Polonum, penna depictum. Pater Beatissime misissem, cumque Tibi non ingratum fuisse, ex epistola Eminentissimi Cardinalis, Francisci Barberini,
nepotis Tui, intellexissem. quodnimirum ex eo Nobilitatis nostrae genium, praerogativas, et
militiae rationem quodammodo perspexeris, nec improbaveris studia. (Por. przekad, s. 57
pierwsze zdanie dedykacji). Franciszek Bielak podaje te jeszcze w cytowanej rozprawie (na
ss. 300301) wtpliwe edycje Polonii z lat 1669 i 1761.
2
Z pewnych, sprawdzonych wyda Polonii znane s edycje z lat: 1632, 1652, 1656, 1662,
dwie edycje z 1733, jedna z 1734 wesp z Sarmatiae bellatores i Scriptorum Polonicorum
hekatontas pod wsplnym tytuem Tractatus tres, oraz przekad polski Wincentego Franciszka Gobiowskiego pt. Opisanie Krlestwa Polskiego w czasw Zygmunta III, wydany w
Wilnie w roku 1765.
4

uzupenienia przeoy, a wic posugiwa si obydwiema edycjami. Zauway to zreszt ju

Stanisaw Kostka Potocki, ktry na karcie kontrtytuowej wasnego egzemplarza przekadu
Gobiowskiego (znajdujcego si w Bibliotece Narodowej w Warszawie) zanotowa :
Nie uwaa Tomacz, e jak pierwsza Edycya tego dziea (1632 Coloniae ap. Henr. Chritium) wystawiaa obraz Polski za Zygmunta III., tak w drugiey przez Autora pomnooney
(1652 w Gdasku nakadem Jerzego Frstera) zmiany, ktre za krla Wadysawa pozachodziy, wcignione zostay. Zreszt przekad ten tak jest lichy, e czstokro trafnych Starowolskiego Uwag tomacz wcale nie zrozumia, i dla uatwienia sobie pracy, myli lub zdania
Cakowite opuci (autor Historyi Literatury Polskiey T. l. k. O.). Polszczyzna jednake czysta wzgldnie powszechnego zepsucia jzyka w czasie, kiedy Tomacz dzieo przekada.
Rwnie niepochlebnie oceni przekad Gobiowskiego Franciszek Maksymilian Sobieszczaski:
Przekad z pierwszej edycji bardzo niedokadny; tumacz nie zna ani jzyka, ani swego
kraju. Std nazwiska miast s poprzekrcane, myli poopuszczane, a jzyk najlichszy3.
Ju choby tylko opinie: Stanisawa Kostki Potockiego, skrelona co najmniej przed stu
pidziesiciu laty, i Franciszka M. Sobieszczaskiego, sprzed ponad stu lat, wystarczajco
usprawiedliwiaj podjcie nowego przekadu. Dokonano go w oparciu o pierwsze (z roku
1632, w Kolonii, u Henryka Crithiusa) i drugie wydanie Polonii (z roku 1652, w Gdasku, u
Jerzego Frstera), uzupenione pewnymi informacjami jeszcze przez samego autora. Drobne
uzupenienia wprowadzone w trzecim wydaniu (Wolfenbttel 1656) zamieszczono w komentarzach (oczywicie, z odesaniem w odpowiednich miejscach tekstu), tumaczenie tekstu
gwnego opierajc na wersji jak mia on za ycia autora. Wszystkie nastpne, prcz odmiennej szaty edytorskiej, formatu ksiki (dwa pierwsze wydania w malekim formacie kieszonkowym) i not wydawniczych, nie wniosy ju do oryginalnego tekstu adnych zmian.
Przy tumaczeniu wykorzystano dwa egzemplarze pierwszego wydania: z Biblioteki Narodowej w Warszawie i Biblioteki Krnickiej oraz egzemplarze drugiego i trzeciego z Biblioteki
Narodowej w Warszawie.
W przekadzie starano si zachowa jak najdokadniejsz wierno wobec oryginau; nie
unikano jednak nawizania poprzez pewn stylizacj do osobliwoci stylu czy moe raczej
klimatu staropolskiej skadni, przezierajcej z aciskiego tekstu.
Komentarze do tekstu oryginalnego, potraktowane niekiedy do szczegowo, stanowi
maj uzupenienie, a czsto i sprostowanie informacji podawanych przez Starowolskiego,
informacji zwizych, w czci opisowej tekstu ograniczonych nierzadko np. do wyliczania
obiektw.
Pikna ksieczka Starowolskiego, prawie zapomniana od przeszo dwustu lat, lecz zasugujca bez wtpienia na przypomnienie, zainteresowa winna zarwno profesjonalistw
historykw, historykw sztuki jak i kadego czytelnika nieobojtnego na przeszo Polski.

ywot i dzieo polskiego Lipsjusza

Zaszczytnym tym przydomkiem ozdobi nazwisko Starowolskiego Szymon Okolski w
drugim tomie swego herbarza Orbis Polonus, wydanym w Krakowie w roku 16434. Uczyni
3

Encyklopedya Powszechna (S. Orgelbranda), t. XXIV, Warszawa 1867, s. 5 (haso: Starowolski artyku F. M. Sobieszczaskiego).
4
Szymon Okolski, Orbis Polonus, t. II, Krakw 1643, s. 94.
5

to dla ma niewtpliwie znanego sobie osobicie, ale zarazem znanego ju ogowi z licznych publikacji. Genealogiczny wywd klejnotu Adamowiczw Starowolskich opar Okolski
zapewne na relacji samego autora Polonii, jak to przekonujco podaje Franciszek Bielak5;
porwnania z Lipsjuszem podpowiada mu ju nie musiano. O ile bowiem wrd nosicieli
Leliwy trudno byoby doszuka si Starowolskich, ubogich i nieherbowych jak ju dowiedziono6 bojarw z wojewdztwa brzeskiego-litewskiego, o tyle podna twrczo naszego
polihistoria moga nasun twrcy herbarza efektowne, cho raczej zbyt wysokie porwnanie.
Nieatwy mia start pity, najmodszy z synw Bazylego i Zofii Starowolskich, a i dojrzay
wiek nie bez trudw, nie bez goryczy, cho przecie i janiejsze chwile si zdarzay. Bez
klamki paskiej obej si nie mg, czego mu zreszt w zoliwych wycieczkach nie pominito7, lecz to, co osign jako pisarz szerok popularno, u wielu szacunek, a wreszcie i
upragnion, cho dopiero pod koniec ycia, kanoni krakowsk osign niestrudzon prac,
talentem, wasnym uporem. Prawda, przez pokoje Zamoyskich, Ostrogskich, Chodkiewiczw
czy Wolskich prowadzia jego droga ku znanemu nazwisku i godziwej egzystencji, lecz w
owej dobie innej drogi dla plebejusza by nie mogo. Rycho te zda sobie Starowolski spraw z koniecznoci umiejtnego pozyskiwania monych dla swych celw, jeli mia je osign, i z tego, e zacigane dugi wdzicznoci tak hojnie pniej spacane dedykacjami
krpowa bd nieraz jego piro. Krpoway wic, bez wtpienia. By moe, jaskrawiej wolaby akcentowa nierwno spoeczn, wady ustroju politycznego, zgubne skutki zotej
wolnoci czy niereligijne zgoa cele wyszego duchowiestwa. A jednak nie przemilcza tych
spraw, nie unika ich, wiedziony prawoci charakteru, szczerym, gorcym patriotyzmem.
Protektorom, nie zawsze zreszt staym, a ju z pewnoci nie zawsze gorliwym, zachowuje
wdziczno, nie zapomina wymieni przychylnie ich nazwisk na kartach swych ksiek, lecz
przecie nie sprzedaje pira wycznie na ich prywatne usugi. Powica je przez cae ycie
przede wszystkim Polsce.
Przyszed na wiat najpewniej w roku 15888. Czterej starsi bracia Samuel, Jan, Aleksander i Hieronim powicili si onierskiemu rzemiosu; on jeden, snad najzdolniejszy, obra
inn drog.
Nie wiadomo, gdzie rozpocz nauk, ale pierwszym domem paskim, o ktry zaczepi,
by dwr kanclerza i hetmana wielkiego koronnego, Jana Zamoyskiego. Trudno o lepszy pocztek. Gocina na pokojach pierwszego w Polsce i gonego w Europie mecenasa, w akademickim Zamociu, trwaa jednak krtko: w poowie roku 1605 wielki Zamoyski umiera. Pochlebnie wspomina o nim bdzie Starowolski w swych pracach nieraz, choby w Declamatio
contra obtrectatores Poloniae (Krakw 1631) czy wanie w Polonii. Podtrzyma te w przyszoci zadzierzgnity kontakt z synem hetmaskim, Tomaszem, i przypomni si jego wnukowi, Janowi. Na razie jednak musi Zamo opuci.
Od okoo 16081609 do 1612 roku widzimy ju Szymona Starowolskiego w poczcie dworzan towarzyszcych modym ksitkom Konstantynowi i Januszowi Ostrogskim w ich podry dla nauk po Europie. Pobyt z panitami w Lowanium gonym orodku uniwersy5

Franciszek Bielak, op. cit., ss. 219220.

Henryk Barycz, Dziea literackie Jana Broka, Pamitnik Literacki, XLV, 1954, s. 82
oraz przedruk w: W blaskach epoki Odrodzenia, Warszawa 1968, s. 381.;
W Herbarzu Polski Kaspra Niesieckiego S. J. (wydanie Jana Nepomucena Bobrowicza, t.
VIII, Lipsk 1841, s. 500.) zamieszczono rwnie informacj czc Szymona Starowolskiego
z herbem odzi.
7
Jako plebejusza schlebiajcego szlachcie okreli Starowolskiego Kasper Siemek W Civis
bonus (Krakw 1632); por. te cytowan rozpraw Franciszka Bielaka, s. 201., przypis l.
8
Por. cytowany artyku F. M. Sobieszczaskiego w Encyklopedyi Powszechnej, s. l.
6

teckim wykorzysta z poytkiem dla podniesienia swej wiedzy. W Reformacji obyczajw

polskich (pierwsze wydanie prawdopodobnie w 1650 roku) wspomni pniej o tej nauce. Nie
byy to oficjalne studia, niemniej przysuchiwa si zapewne wykadom, a przede wszystkim
uczy si sam. Bystry, mody umys, otwarte oczy i ciekawo pozwoliy mu tez niejedno dostrzec, zauway, wycign wnioski na przyszo. Podr obja prawdopodobnie Niemcy,
dzisiejsz Belgi, Francj, Hiszpani i Wochy. Byo wic co porwnywa: odmiennoci obyczajw, kultury, urzdze pastwowych. Mia te okazj nieraz usysze niepochlebne czy
uszczypliwe uwagi o Polsce i Polakach. Wryj mu si one gboko w pami, zaprawi gorycz i utwierdz patriotyzm, poczucie godnoci narodowej. Chyba ju wtedy wanie postawi
sobie za cel przyszej dziaalnoci twrczej obron dobrego imienia Polski.
Po powrocie do kraju wpisuje si dwudziestoczteroletni ju Starowolski, w grudniu 1612
roku, w Album studiosorum Akademii Krakowskiej. Dostatecznie ju wiadomy realiw, w
jakich y mu przyszo, rozumia, e tylko studia mog mu utorowa drog do lepszej egzystencji, a w efekcie stworzy warunki do realizacji zamierze twrczych. Na rok 1612 przypada rwnie jego debiut literacki: yciorys Jana Kochanowskiego, zamieszczony w drugim
wydaniu M. T. Ciceronis Aratus ad Graecum exemplar expensus et locis mancis restitutus...
(yciorys ten, nieco poszerzony, wczy pniej Starowolski do Scriptorum Polonicorum
hekatontas) .
Przebieg studiw Starowolskiego nie jest, niestety, dostatecznie udokumentowany. W kadym razie studia krakowskie zajy mu penych pi lat. W pocztkach 1618 roku uzyskuje
bakalaureat sztuk wyzwolonych, w kilka miesicy pniej odbywa obowizujce dysputacje o
Politykach Justusa Lipsjusza, w roku 1619 objania Salustiusza, latem tego roku ogasza wykad o skadni, lecz prawdopodobnie go nie odbywa, i na tym waciwie koczy si jego bezporedni udzia w yciu Akademii.
Wyszych tytuw naukowych nie osign. Kariera akademicka w owym czasie nie rokowaa zreszt zbyt frapujcych nadziei, zwaszcza w obliczu rozpoczynajcych si dugich
zmaga Akademii Krakowskiej z deniami jezuitw do utworzenia wasnej szkoy akademickiej w Krakowie i tym samym wytrcenia uniwersytetowi jego gwnej roli w kraju w
dziedzinie szkolnictwa. Kontaktw z kolegami i uczonymi Almae Matris nie zrywa jednak,
przeciwnie, podtrzymuje je i bdzie podtrzymywa nadal. Zblia si do Jana Broka, pniejszego wybitnego matematyka i astronoma, do Jakuba Viteliusa z Przeworska wykadowcy w
Szkoach Nowodworskich, do Wawrzyca mieszkowica pniejszego fundatora kolegium i
bursy swego imienia. Przedsibiorczy, rzutki, a zarazem umiejcy zjednywa sobie ludzi,
nawizuje te znajomoci z krakowskimi drukarzami, co umoliwi mu wkrtce podjcie pracy pisarskiej i publikacj wasnych dzie.
W 1616 roku, gdy by jeszcze scholarzem, ogasza w Krakowie De rebus Sigismundi I
Poloniarum Regis et gestis libri IV z nadziej przypodobania si Zygmuntowi III i moe
wcinicia si do kancelarii krlewskiej. Liczy przy tym na znajomo z kanonikiem krakowskim, Jdrzejem Lipskim, ktry wtedy wanie zosta sekretarzem krlewskim. Ksieczka chwalia dziada po kdzieli panujcego monarchy, Zygmunta Starego, midzy innymi za
to, e w nie przyj ofiarowywanej mu przez Szwedw korony, majc na myli przede
wszystkim trosk o wasny kraj. Wspominaa te o tym, e w wyniku odmowy Szwedzi oddali koron Gustawowi zwykemu gubernatorowi dziadkowi Zygmunta III.
Miast sukcesu, publikacja przyniosa autorowi wicej ni klsk. Wszak Zygmunt III przez
cae ycie walczy o szwedzka koron, a wypomnienie, i od zwykego gubernatora wywodzi
swj splendor monarszy, wzmocniony przecie dwukrotnym zwizkiem maeskim z domem cesarskim, byo tylko dopenieniem krlewskiego gniewu. Akademii polecono przeprowadzi sd, skonfiskowa nakad ksiki. agodno rektorskiego wyroku, orzekajcego tylko konfiskat nakadu, i postawa wydawcy, Jdrzejowczyka, ktry odda tylko 22 egzemplarze dziea (twierdzc, e reszt nakadu, zaledwie 28 egzemplarzy, wzi sam autor), dowodzi

niewtpliwie przychylnoci wobec Starowolskiego. On sam zreszt znikn na czas pewien z

Krakowa, przy czym sd si nie dopytywa, gdzie by mg si znajdowa.
By moe ta pierwsza powana poraka przekrelia na zawsze szans kariery na dworze
krlewskim. Nauczy te musiaa Starowolskiego wikszej ostronoci na przyszo. Teraz
za trzeba byo myle o innych moliwociach utrzymania si przy yciu.
W 1619 roku przez pewien czas przebywa Starowolski w klasztorze cystersw w Wchocku, gdzie prowadzi wykady dla klerykw. Ale ju w roku 1620 widzimy go w charakterze
sekretarza lub pisarza przy osobie hetmana wielkiego litewskiego, Karola Chodkiewicza. By
moe dopomogy mu w dostaniu si pod opiek sawnego wodza kontakty z domem Ostrogskich, spokrewnionych z Chodkiewiczami. Wraz z hetmanem przebywa Starowolski, w oblonym Chocimiu. Ma tu okazj przyjrze si bliej sprawom wojskowym, technice i taktyce
wojennej. Wyniesione dowiadczenia wykorzysta z czasem w swych pracach o tematyce wojskowej: midzy innymi w ksikach: Eques Polonus (Wenecja 1628), Institutorum rei militaris libri VIII (Krakw 1639).
Dwudziestego czwartego wrzenia 1621 roku stary hetman umiera w twierdzy chocimskiej. Znw musi Starowolski szuka protektora. By moe dziki Zamoyskim dostaje si na
dwr marszaka wielkiego koronnego Mikoaja Wolskiego. Zjednuje go sobie zreszt sam
opublikowanymi w Krakowie w 1623 roku mowami pochwalnymi, sawicymi ufundowany
przez. Wolskiego przepikny klasztor i koci kameduw na podkrakowskich Bielanach.
Temu magnatowi, znanemu mecenasowi, znawcy sztuki, dedykuje nastpnie Votum o naprawie Rzeczypospolitej (1625). Bardzo pochlebnie wspomni te o nim wanie w Polonii.
Z przychylnoci pana na Krzepicach korzysta zapewne a do jego mierci w 1630 roku.
Przedtem jednak, najpewniej w latach 162426, odbywa kolejn podr zagraniczn, prawdopodobnie w charakterze mentora modego Krzysztofa Sapiehy. Odwiedza Wochy, a moe
take Francj i Hiszpani. Nie zaniedbuje zarazem nawizania kontaktw z uczonymi i wydawcami woskimi. Niewykluczone, e z okazji pobytu krlewicza Wadysawa we Woszech
Starowolski przedstawiony zostaje papieowi Urbanowi VIII. W kadym razie znanemu ju
w Polsce pisarzowi zaleao z pewnoci na tej prezentacji i na jak najwaniejszych kontaktach, ktre mogyby mu w kraju uatwi drog do wyszej kariery. W 1628 roku zadedykuje
Urbanowi VIII ksieczk sawic rycerstwo polskie (Eques Polonus); otrzyma za to zoty
medal z wizerunkiem papieskim, a synowiec Urbana VIII, kardyna Francesco Barberini, w
imieniu papiea skieruje do autora list z podzikowaniem, na ktry powouje si pniej Starowolski w Polonii, dedykowanej rwnie Urbanowi VIII. Pobyt we Woszech prawdopodobnie wykorzystuje take na studia prawnicze.
Po powrocie z drugiej podry odnawia dawniej zadzierzgnite wizy z monymi rodami,
bo nadal pozbawiony staego zajcia, od trudnoci yciowych odegna si nie moe. Rwnoczenie jednak nie zaniedbuje prawdopodobnie samoksztacenia i zbierania materiaw do
swych kolejnych publikacji.
W 1632 roku rozpoczyna trzeci podr zagraniczn, tym razem jako opiekun Piotra Potockiego. Wyjeda do Lowanium, zahacza te niewtpliwie o Antwerpi i Koloni, gdzie
ogasza w tyme roku Poloni. Po powrocie i krtkim pobycie w Polsce Starowolski wyjeda w 1635 roku po raz czwarty za granic, przypuszczalnie na dwa lata, mentorujc modemu Aleksandrowi Koniecpolskiemu. Wrciwszy do kraju, pozostanie w nim, gwnie w Krakowie, przez wiele lat. Dopiero w latach 16521653 wyprawi si znw za granic po raz
ostatni do Woch. Bdzie to ju chyba podr czysto prywatna, na ktr, jako kantor tarnowski, pozwoli sobie bez zabiegania o wsparcie magnatw.
Lata podry, dajce due dowiadczenie i wiedz, wypenia mu zarazem niestrudzona
praca pisarska. W 1625 roku wydaje we Frankfurcie n. Menem Scriptorum Polonicorum hekatontas powane dzieo zawierajce omwienie ycia i twrczoci pisarzy polskich, jakby
pierwsz histori literatury polskiej, tak zreszt niekiedy okrelane. (Ksika ta zostaa nie-

dawno piknie przetumaczona przez Jerzego Starnawskiego i z jego komentarzami oraz

wstpem Franciszka Bielaka i tumacza wydana przez Wydawnictwo Literackie9). W 1631
roku ogasza dwie ksieczki bronice dobrego imienia Polski, w odpowiedzi na niepochlebne opinie autorw europejskich: Declamatio contra obtrectatores Poloniae i Sarmatiae bellatores.
W pierwszej z tych publikacji umiejtnie i celnie zbija oszczercze dla Polski wywody zawarte w wydanej w 1613 roku ksice profesora z Tbingen, Teodora Lansiusa, Consultatio
de principatu inter provincias Europae. Na zarzuty anarchii, braku rycerskiego mstwa u Polakw, dzikoci, odpowiada midzy innymi:
... niewtpliwie wicej u nas dzielnoci w czynach ni umiejtnoci w ich rozgaszaniu,
przeto nic dziwnego, e mao o nas w wiecie wiedz. [...] Wojny nasze prowadzimy nie dla
podboju albo z dzy panowania, jedynie dla zachowania pokoju. Trudna jednak rada, gdy
narody przewrotne nasz prawo i prostot bior za gupot [...], odwag za brak rozwagi,
stao za dziki upr. [Przekad Franciszka Bielaka] 10.
Szydercze uwagi o sdownictwie odpiera natomiast zrcznie wskazujc na zwyczaje niemieckie:
Czy to lepiej pyta gdy w Klagenfurt najpierw wiesza si podejrzanego o kradzie, a potem dopiero si bada win? [Przekad Franciszka Bielaka]11.
Zdecydowanie polemiczna Declamatio contra obtrectatores Poloniae oraz w rok pniej
wydana powana, spokojna w tonie i w miar obiektywna Polonia uzupeniaj si wzajem,
stanowi dziea odmienne w ujciu, lecz jednemu suce celowi: obronie i dobrej prezentacji
Polski na arenie europejskiej.
Sarmatiae bellatores dzieko przedstawiajce sawnych wodzw polskich na przestrzeni
dziejw, od Mieszka I poczynajc miao przeciwstawi si rozpowszechnianej w Europie,
gwnie w Niemczech, opinii o nieudolnoci militarnej Polakw, opinii redagowanej zreszt
przez dziaajcego wanie na terenie Niemiec Lwa Pnocy, Gustawa II Adolfa, reklamujcego swe niedawne sukcesy wojskowe nad Polsk w Prusach.
W latach czterdziestych, bdc ju ksidzem, opublikuje jeszcze Starowolski pokane
zbiory kaza: witnic. Pask,., (Krakw 1645) i Ark Testamentu... (Krakw, cz. l. 1648,
cz. 2. 1649), w roku 1653 w Rzymie Breviarium iuris pontificii... oraz drugie wydanie Penu
historicum (pierwsze w 1620), wreszcie w 1655 roku, niedugo przed mierci, wyda w Krakowie najobszerniejsze swe dzieo, do dzi ceniony materia epigraficzny dla historykw
(zbir inskrypcji z nagrobkw, epitafiw i napisw architektonicznych czsto ju nie istniejcych) Monumenta Sarmatarum.
Oczywicie, wymienione tu dziea nie wyczerpuj bynajmniej caego dorobku pisarskiego
Szymona Starowolskiego. Angaowa si ywo w sprawy zabezpieczenia poudniowowschodnich granic Polski przed napadami Tatarw i najazdami tureckimi ( Pobudka abo rada
na zniesienie Tatarw perekopskich, Krakw 1618; Wielkiego Turka listy, Krakw 1618; Wyprawa i wyjazd wojska z Konstantynopola sutana Amurata na wojn do Korony Polskiej,
Krakw 1634), porusza kwestie nierwnoci spoecznej, niewolniczego traktowania chopw
przez monych (Robak sumienia zego czowieka, napisany w roku 1648; Reformacja oby9

Szymon Starowolski, Setnik pisarzw polskich (przekad i komentarze Jerzego Starnawskiego, wstp Franciszka Bielaka i Jerzego Starnawskiego), Krakw 1970.
10
Fragment przekadu zaczerpnity z cytowanej rozprawy Franciszka Bielaka, . 286.
11
Jak wyej, s. 287.
9

czajw polskich) , szuka sposobw poprawy sytuacji gospodarczej, a zwaszcza podniesienia

wartoci i stabilizacji monety polskiej (Dyskurs o monecie, Krakw 1645). Interesowa si
wic wszelkimi sprawami dotyczcymi ojczystego kraju.
Wrmy jednak na chwil jeszcze do ycia polskiego Lipsjusza. Po czwartej swej podry zagranicznej pidziesicioletniemu ju Starowolskiemu udaje si wej w bliskie
kontakty z dworem biskupa krakowskiego Jakuba Zadzika. Gdy nadarzya si okazja objcia
kantorii tarnowskiej po mierci ksidza Jakuba liwskiego, za sugesti Zadzika, a zapewne i
Katarzyny z Ostrogskich Zamoyskiej, w ktrej rku spoczywaa dyspozycja kandydata na
kantora kolegiaty tarnowskiej (przypomnijmy tu zwizki Starowolskiego z obu magnackimi
domami), z pocztkiem 1639 roku nasz pisarz przyjmuje wicenia kapaskie i obejmuje
kantori tarnowsk. Nieco przedtem biskup protektor powierza mu rwnie altari w katedrze
krakowskiej. Teraz ju o materialn stron ycia pisarz martwi si nie potrzebuje. Jego dochody z obu beneficjw przekraczaj uposaenie niejednego z profesorw Akademii Krakowskiej. Marzy jednak przez wiele przecie lat o kanonii krakowskiej. W tej chwili chyba ju
nie ze wzgldu na beneficjum, ale dla samej ambicji. Lecz o miejsce w kapitule krakowskiej
trudno byo i teraz, mimo szerokiego ju rozgosu i podeszego wieku. Na przeszkodzie sta
brak klejnotu szlacheckiego. Okolski w Orbis Polonus, o czym ju wspomniano, czyni
wprawdzie Starowolskiego szlachcicem, i to o powanych w przeszoci koneksjach z krlewskim rodem, lecz ten zrczny manewr tarnowskiego kantora (bo wszak on sam poda
Okolskiemu biografi wasnego rodu) nie wzbudza zapewne penego zaufania.
Po wielu trudach dziki licznym znajomociom, midzy innymi z nastpc Zadzika na
krakowskim tronie biskupim. Piotrem Gembickim, a zapewne i w efekcie ostatniej podry
zagranicznej, do Rzymu w latach 16521653 (gdzie moe zabiega take o wzgldy Stolicy
Apostolskiej) otrzymuje wreszcie Starowolski upragnion kanoni krakowsk. C... awans
ten przychodzi waciwie u progu mierci, na pocztku 1655 roku. Mia ju wwczas uczony
m blisko 70 lat. Mimo podeszego wieku gorliwie podejmuje powierzon sobie przez kapitu prac zinwentaryzowanie skarbca katedralnego.
Nadchodzi lato 1655 roku i najazd Szwedw. Przed zajciem Krakowa opuszcza stolic
wysze duchowiestwo; z kanonikw kapituy pozostaje tylko Starowolski, ktrego uczyniono rzdc katedry i skarbca. Cika funkcja w dniach oblenia, a jeszcze cisze dni po kapitulacji miasta, ktrego broni Czarniecki, i po wejciu Karola X Gustawa. Osiemnastego
padziernika szwedzki monarcha wjeda na Wawel, Starowolski oprowadza go po katedrze,
penej wspaniaych pomnikw, grobowcw, cennych pamitek. Przed grobowcem okietka,
na relacj Starowolskiego o tym mnym krlu, ktry tyle lat tua si poza granicami ojczyzny, by wrci do niej w chwale i ukoronowa si, Karol Gustaw odpowiedzia, czynic aluzj do ucieczki niedawnego pana Polski na lsk, e Jan Kazimierz tu ju jednak nie powrci.
Quis scit? odpowiedzie mia godnie sdziwy kanonik Deus potens et Fortuna variabilis
(Kto wie? Bg potny, a fortuna zmienna).
Pikne i prorocze sowa. One .te najwiksz zjednay u potomnych cze dla Szymona
Starowolskiego. Sterany trudami ycia, w ktrym niejednej zazna goryczy, nie doy pracowity m chwili wolnoci ojczyzny, cho wierzy podobno w zwycistwo do ostatniej godziny, a wiar t moga podsyci w nim na kilka zaledwie miesicy przed mierci (w kwietniu
1656 roku)wiadomo o mnej obronie Jasnej Gry. Wie o odstpieniu od klasztoru
wojsk generaa Mllera pod koniec 1655 roku z pewnoci dosza do Krakowa do wczenie.
Wierzy w zwycistwo, bo zbyt by dowiadczonym, by nie rozumie przyczyn byskotliwego sukcesu najedcy i okolicznoci chwilowej klski Rzeczypospolitej, i wierzy, bo by
gorcym, szczerym patriot.

10

Po Bogu i religii pisa przecie w Breviarium iuris pontificii... nie masz wizi potniejszej nad mio ziemi ojczystej, adna sprawa ludzka nie moe jej zerwa. [Przekad Franciszka Bielaka]12.
Pobienie skrelona tu sylwetka Szymona Starowolskiego, koleje jego ycia i twrczy dorobek, szczegowiej omwione zostay midzy innymi w obszernej rozprawie Franciszka
Bielaka pt. Dziaalno naukowa Szymona Starowolskiego, zamieszczonej w Studiach i Materiaach z Dziejw Nauki Polskiej (seria A, z. l.. Warszawa 1957, ss. 201330) i niedawno
przypomniane przez tego biografist oraz przez Jerzego Starnawskiego we wstpie do
wspomnianego ju przekadu Scriptorum Polonicorum hekatontas. Postaci tej powicono te
wiele miejsca w drobnych artykuach i rozprawach problemowych. Na informacjach z jego
prac, midzy innymi w znacznym stopniu na Polonii, opieray si bardzo czsto tak powane
w XIX i pocztkach XX wieku wydawnictwa, jak Encyklopedia Powszechna (S. Orgelbranda) czy Sownik geograficzny Krlestwa Polskiego i innych krajw sowiaskich. Dlatego te
bardziej szczegowe omawianie ycia i twrczoci Starowolskiego nie wydaje si w tym
miejscu uzasadnione. Wicej natomiast uwagi godzi si powici omwieniu Polonii.

Prawdziwy obraz Rzeczypospolitej

Prawdziwy, jeli patrze na, jak patrzy si na panoram z takiej odlegoci, z ktrej
kontury pewnych szczegw mog by nieostre, inne za nawet uchodz z pola widzenia;
obraz taki traci jednak wiele ze swej wiernoci.
Polonia suy miaa przede wszystkim celom jak bymy dzi powiedzieli propagandowym: miaa ukazywa pastwo rwnorzdne poziomem cywilizacyjnym, bogactwem tradycji, stanem gospodarczym i sytuacj polityczn innym krajom Europy. Przewidziana bya
przede wszystkim dla zagranicznego odbiorcy, ktry z jej lektury mia wynie inne mniemanie o Polsce ni to, ktre urabia sobie na podstawie rozpowszechnianych na Zachodzie opinii, czsto niepochlebnych. Starowolski w kilku podrach wiele lat spdzi poza granicami
Polski. Niejednokrotnie zetkn si z okreleniami gupi Sarmaci, z zarzutami niestety, w
znacznej mierze susznymi o nierzdzie politycznym w swej ojczynie, w ktrej krl nie ma
prawie adnej wadzy, garstka magnatw skupia wikszo dbr i wpyww, tworzc pastwa
w pastwie, a nadmierne przywileje szlachty doprowadzaj nierzadko do absurdalnych wrcz
sytuacji, uniemoliwiajcych jakiekolwiek reformy ustroju politycznego i spoecznego. Ale
nie tylko mwione opinie o Polsce byy wanie takie. Ukazyway si te prace, niekiedy
firmowane powanymi nazwiskami i wydawane przez najgoniejsze oficyny, ktrych tre
przynosia szkod Rzeczypospolitej. Wystarczy przytoczy wzmiankowan ju ksik Lansiusa Consultatio de principatu inter provincias Europae z 1613 roku, w ktrej Polsce powicono okoo 40 stron. Niewybredne znale tam mona uwagi o naszym kraju i jego
mieszkacach: a wic pomijajc ju krytyk ustroju politycznego oligarchii, a nie krlestwa
(niestety, przykra w znacznej mierze prawda), mona si dowiedzie z cytowanej lektury, i
panuje u nas rozwizo moralna, zbrodniarze wykupuj si pienidzmi, skazacy wiesza
si musz sami, szlachta mieni si stanem rycerskim, lecz nic w niej z mstwa i rycerskoci
(mamy 150 tysicy szabel na zawoanie, a nie umiemy wyprze z granic Gustawa II Adolfa;
to, niestety, te prawda), mieszkamy w ndznych szopach bez jakichkolwiek wygd, kupczymy koron, gdy nie mamy godnych jej we wasnym narodzie, e w kocu jeli w ogle
jest u nas co dobrego, to tylko dziki Niemcom.

12

Jw., s.
11

Ksika protestanckiego autora znalaza si rycho na indeksie librorum prohibitorum, co

nie miao przecie adnego znaczenia, bo cieszya si popularnoci i bya wznawiana. Nie
bya te jedyn publikacj ukazujc nasz kraj w faszywym wietle. Oto w 1627 roku, w
ksice powiconej Polsce [Respublica sive status Regni Poloniae, Lituaniae, Prussiae,
Livoniae et diversorum aliorum), zawierajcej zbir kilku prac rnych autorw (midzy innymi naszych: Kromera, Gwagnina i Krzysztanowica), a wydanej w znanej oficynie Elzewirw w Antwerpii, zamieszczono Joannis Berclaii iudicium de Polonia et ingeniis Polonorum.
Czeg tu o nas nie napisano!
Nard to z urodzenia skonny do dzikoci i swawoli, co oni nazywaj wolnoci [...]. Nienawidz nie tylko samego sowa niewola, ale rwnie susznej i sprawiedliwej wadzy krlewskiej. Krla przymuszaj do zachowania praw ojczystych przemoc i wojskiem. Szlachta
obdarzya siebie naprawd przykrymi przywilejami, na podstawie ktrych moe sobie wzajemnie a bezkarnie zadawa szkody. Wadca za nie ma tyle prawa, by sam kara winowajcw. [...] Kady zawzicie dbay o chwa wasnej rodziny, szczeglnie gdy napada na obcych i ubogich. Raczej skonni do okruciestwa ni do oszustwa, ale sami znacz wicej
przez intrygi ni istotn si. [Przekad Franciszka Bielaka]13.
Oczywicie, znw trudno powiedzie, by nic z prawdy w tych sowach nie byo. Ale czy w
innych krajach Europy istotnie sytuacja wygldaa, nieporwnanie lepiej? Pod pewnymi
wzgldami tak: znaczenie gospodarcze i polityczne miast byo niewtpliwie wiksze; do roku
mniej wicej 1620 trwa te jeszcze na Zachodzie pomylna koniunktura gospodarcza w ogle.
Od rozpoczcia si wojny trzydziestoletniej nastpuje jednak i tam powany kryzys, ktry
odbije si bardzo niekorzystnie na stosunkach gospodarczych i bilansie handlowym Polski14.
A jak wyglday problemy polityczne, ustrojowe na Zachodzie? W Hiszpanii, Anglii, a
przede wszystkim we Francji umacnia si absolutyzm wadzy monarszej. Chwilowo system
ten jest, oczywicie, korzystniejszy dla jednoci i zewntrznej siy pastw, ale doprowadzi
nieuchronnie do pniejszych kataklizmw politycznych, do rewolucji: w Anglii ju w 1640
roku. Jeli dodamy do tego intrygi i walki dynastyczne, nieustanne spory graniczne, wyczerpujce wojny, zwaszcza religijne, otrzymamy obraz stosunkw politycznych w Europie zachodniej bynajmniej nie pikniejszy od tyche stosunkw w Polsce. U nas zreszt kryzys
ustrojowy przybierze rozmiary klski dopiero okoo poowy XVII stulecia, w czasach Jana
Kazimierza. Pierwsze wierwiecze, a wic czasy przedstawione wanie przez Starowolskiego w Polonii (uzupenienia w wydaniu z 1652 roku obejmuj wycznie dane o nowych budowlach), jest jeszcze jakby kontynuacj pomylnego trendu gospodarczego, a zwaszcza
handlowego, poprzedniego stulecia, kiedy to Polsk nazywano spichlerzem Europy. Rwnie
polityczna zwarto pastwa i znaczenie wadzy krlewskiej nie jeszcze w faz ostrego kryzysu, cho pojawiaj si ju jego symptomy.
Podejmujc obron Polski, Starowolski nie musia wic kierowa si jako Polak tylko
wol obrony w imi dumy narodowej, obrony za wszelk cen, nawet wbrew prawdzie.
Jego poczucie obowizku patriotycznego nie kcio si z uczciwoci intelektualn.
W Declamatio contra obtrectatores Poloniae zbija wic zrcznie oszczercze argumenty
Lansiusa i innych. Mwic o wadzy politycznej, o prawach obywatelskich, podkrela, e nie
zale one w Polsce od samowoli krlewskiej, lecz su poytkowi powszechnemu (powtrzy to stwierdzenie rwnie w Polonii); nie byo u nas nigdy formuuje dalej swe kontrargumenty krlobjcw, co na Zachodzie jest bardzo czstym zjawiskiem; nie ma u nas pro13

Jw., s. 295.
Antoni Mczak, Problemy gospodarcze szkic w pracy zbiorowej: Polska XVII wieku.
Pastwo. Spoeczestwo. Kultura pod red. Janusza Tazbira, Warszawa 1969, s. 85.
14

12

stytucji i wieloestwa; nie ma wiaroomstwa; koron nie kupczymy, mielimy wasne dynastie dziedziczne, a jeli liczni cudzoziemcy zabiegaj o ni, to dlatego, e krl polski dysponuje wielkimi bogactwami; znaczna liczba Niemcw w naszym kraju konkluduje rwnie
dowodzi tylko tego, e w Polsce znaleli lepsze warunki ycia, e zncia ich tu nasza gocinno i perspektywa atwego wzbogacenia si; nie zapomina te odeprze opinii o twardych i
przykrych dla ucha dwikach mowy polskiej :
Bo przecie ktry jzyk dorwna woskiemu w miosnych zalotach, ktry ma mniej mskiej siy ni francuski, ktry wicej tchnie prnoci ni hiszpaski? Niemiecki jak aden
inny peen twardych, niemiych dwikw, a wgierski barbarzyski. I reprezentanci tych
jzykw maj czoo zarzuca naszej mowie, e twarda, e przykro razi ucho, a przecie bogata ona we wszystkie wdziki mowy i jak si j spisuje, tak si te wymawia. [Przekad
Franciszka Bielaka]15.
Odprawa oszczercom Polski bya istotnie odpraw, polemiczn odpowiedzi na negatywne opinie o Polsce. W rok pniej pisze Starowolski Poloni, by tym razem ju nie polemicznie, z doranym celem ugruntowa na trwae rzeczywisty obraz swej ojczyzny. W
Declamatio wyrazi swj protest: Nie taki mj kraj, jakim go nieyczliwi przedstawiaj. W
Polonii przedstawi go sam: Oto jak wyglda Polska. Z satysfakcj wypadnie te doda, e
owego wygldu Polski pisarz nie sfaszowa, nie objawi tendencji wybielania ciemniejszych
stron wczesnej naszej rzeczywistoci. Pogldy na niektre problemy, na przykad gospodarcze, z pewnoci nie odznaczaj si wybitn ich znajomoci, ale trudno mie za ze Starowolskiemu, e nie jest autorytetem we wszystkich dziedzinach. Nie mona rwnie za ujm
bra mu takich czy innych drobnych potkni merytorycznych przy podawaniu faktw, bo
kt si czasem nie myli? Pomyek zreszt w Polonii nie ma chyba wiele. Mona by co najwyej wskazywa na niedopowiedzenia, oczywicie, w sensie niewyczerpania do koca pewnych problemw. Ale przecie to ksieczka niewielka zagadnienia oglne: polityczne,
spoeczne, obyczajowe, moralne s tu ukazane wycznie syntetycznie. Dwie trzecie tekstu to
jakby przewodnik geograficzny po kraju, opis miast, miasteczek, innych miejscowoci, opis
czy moe nawet tylko zasygnalizowanie istnienia ciekawych budowli: paacw, zamkw,
kociow, klasztorw, wskazanie rzeczy osobliwych, godnych widzenia. Z pewnoci ksieczka miaa te suy midzy innymi za przewodnik dla przybywajcych do Polski cudzoziemcw. Ale zarazem urabia waciwy stosunek do naszego kraju, przedstawia Rzeczpospolit tak, jak mniej wicej bya. Std po katalogu topografii i zabytkw mamy uwagi
oglne o ustroju, obliczu politycznym, bogactwach naturalnych, sile i tradycjach militarnych,
o usposobieniu i obyczajach Polakw. Poczucie godnoci narodowej, nie tylko o zabarwieniu
sarmackim, nie pozwala Starowolskiemu na ukazywanie ojczyzny i jej mieszkacw jedynie
w zym wietle. Widzia w naszej zrnicowanej spoecznoci take wiele walorw, a przy
tym zna do dobrze Europ, by i tam umie dostrzec niejeden anachronizm spoecznopolityczny. Gdzie trzeba, nie unika jednak wskazania cieni, wytknicia bdw ustrojowych,
wad i przywar Sarmatw. Te ujemne strony nie przesaniaj mu wszake widzenia Polski
jeszcze silnej, jeszcze kryjcej w sobie ogromny potencja wartoci organizm wielonarodowociowy peen sprzecznoci i komplikacji, ale pulsujcy yciem, godny nawet podziwu dla
swojego istnienia mimo tyche wanie komplikacji przeciwstawnych zjawisk. Widzia Starowolski szlacheck Rzeczpospolit tak, jak zobaczy j w 250 lat po nim i jake trafnie oceni
wybitny badacz kultury siedemnastowiecznej Polski, Wadysaw oziski:

15

Antoni Mczak, Problemy gospodarcze szkic w pracy zbiorowej: Polska XVII wieku.
Pastwo. Spoeczestwo. Kultura pod red. Janusza Tazbira, Warszawa 1969, s. 85.
13

Ale nie bjmy si cieni na obrazie przeszoci. Nie zgasz one wiata, a dadz wypuko.
Wyglda to na paradoks, a przecie tak jest: Miar wysokich przymiotw
polskiego spoeczestwa s jego przywary. Miar jego ywotnoci jest jego anarchia. Miar jego wiata s jego cienie. Bo gdzie drugi nard, co by tak, jak Polska, bez rzdu, by potnym pastwem, bez staego onierza odnosi wielkie zwycistwa, bez wewntrznej zgody
zdobywa si na tak jedno w patriotyzmie? Sarmatorum. virtus veluti extra ipsos. Cnota
Polakw poza Polakami. Patrzc z osobna i z bliska na pewne epoki i objawy przeszoci zda
si nam, e to prawda, e nie ma w nich ani wiata, ani chway. Obejmujc jednak cae horyzonty wiekw16, widzimy, e jest i wiato, i chwaa. Jest jakby poza Polakami, a przecie z
nich, od nich i przez nich, jest w rasowym geniuszu, w zbiorowej duszy, w dziejowej emanacji narodu.
Tekst Polonii, o czym ju powiedziano, skada si jakby z dwu czci. Pierwsza, obszerniejsza, to opis pooenia geograficznego, klimatu, a przede wszystkim miejscowoci z
obiektami godnymi widzenia, a wic swego rodzaju wademekum turystyczne, ale zarazem
ukazanie krajobrazu radujcego oczy piknymi budowlami, czsto nowoczesnymi, wzniesionymi podug geometrii woskiej, woskimi ogrodami renesansowymi i wczesnobarokowymi, ba! nawet niekiedy drogami wytyczonymi pod sznur. Zatem nie kraj dzikich ludzi
mieszkajcych w szopach, cho mwi pisarz take o caych miastach drewnianych czy miejscowociach lichych, ale kraj jak inne europejskie ucywilizowany, znajcy te same urzdzenia i wygody co Zachd.
Druga cz, skromniejsza objtociowo, mwi o umysach i usposobieniu mieszkacw, o ustroju politycznym, prawach, bogactwach naturalnych, handlu, religii i wojsku. Tu
te ujemnych spostrzee znale mona najwicej. Zapewne wiadomie pisarz przyj t
koncepcj ukadu treci: najpierw opis geograficzny, na zakoczenie za wizerunek spoeczno-polityczny kraju. Czytelnik, obejrzawszy ca Polsk, zwiedziwszy miasta, paace, kocioy, oszoomiony rozlegoci terytorium i nierzadko wspaniaoci budowli, inaczej
obiektywniej i z wyrozumieniem musia potraktowa informacje o urzdzeniach politycznych, prawach, zwyczajach i charakterze mieszkacw.
My jednak w tym wstpie odwrmy kolejno: zacznijmy od uwag oglnych o krlestwie
Sarmatw, by nastpnie podj wycieczk po rozlegych jego obszarach i obejrze dziea
przodkw.

Wizerunek Sarmaty
Warto moe zaznaczy, e o niszych warstwach spoecznych, o chopstwie i mieszczastwie, w Polonii s tylko wzmianki. Czciej ju wspomina Starowolski o Kozakach, ktrych
traktuje z wyranym ciepem, zawsze tam, gdzie mwi o sprawach wojskowych. Zapewne,
sam chcc uchodzi za szlachcica, o czym ju powiedziano, unika draliwej kwestii pooenia chopstwa w feudalnej Rzeczypospolitej: cho zna cikie pooenie ludu i niewtpliwie
sympatyzowa z nim (mocniej podkrela to w Robaku sumienia zego czowieka; w witnicy
Paskiej nie zawaha si stwierdzi, e w kapituach tylko plebejusze reprezentuj element
wyksztacony), wyranie deklarowa si nie chcia ze wzgldu na wasn karier. Nard
szlachecki by zreszt warstw absolutnie dominujc, jedyn korzystajc z wszelkich praw
i przywilejw, jedyn te, ktrej charakterystyka bya w zasadzie charakterystyk osobowoci
Polaka, tworzya konterfekt Sarmaty.

16

Wadysaw oziski, Prawem i lewem. Obyczaje na Czerwonej Rusi w pierwszej poowie XVII wieku, wyd. 5., t. I, Krakw 1957, ss. 45 (wstp).
14

Jaki by zatem w konterfekt? Uwagi Starowolskiego o zdolnociach i naturze Polakw

oczywicie syntetyczne, krtkie odpowiadaj w peni wizerunkowi znanemu z innych rde
epoki i ze wspczesnych opracowa. By wic nasz szlachcic haniebnie poczciwy jak si
o Janie Chryzostomie Pasku wyrazi ongi wojewoda miski, Krzysztof Zawisza 17 by nad
wyraz gocinny, ale take czupurny, skory do zwady i siekania. Autor Polonii podkrela
uczono i zdolnoci wielu swych rodakw, zwaszcza ich biego w acinie: bodaj e i w
rodku Lacjum jak pisze tylu nie znajdziesz, z ktrymi po acinie tak swobodnie mgby
mwi18, ale nie ukrywa i tego, e wyjedajc na studia za granic, bardziej tam przykadaj si do gruntownego przyswajania cudzych wynalazkw, ni do wynajdywania czego
samym19. Odpowiadajc przy okazji cudzoziemskim autorom na zarzuty niewiedzy czy nawet gupoty Polakw, zrcznie i chyba zgodnie z prawd wyjania, e nazwa by to naleao
tylko naiwnoci i atwowiernoci, a to raczej przymiot ni wada charakteru czowieka. Powouje si w tym miejscu na powany autorytet woskiego geografa Giovanniego Botero,
ktry w swym dziele Relazioni universali (Wenecja 1598) tak wanie ujmuje sw opini o
Polakach.
|
Charakter Polakw jest otwarty i szczery pisze Starowolski i oni, jako Jan Boterus w
swych relacjach mwi, sami raczej da si oszuka, ni oszuka kogo innego, s skonni; i
bynajmniej nie jest gwatowny albo uparty, lecz agodny i spokojny, std te pierwszym lepszym przykadem uwie si daj20.
Uwie dawali si na pewno, lecz z t agodnoci bywao rnie, bo nieraz asan asana, w
zatargu ssiedzkim, gronym karteluszem ostrzega, i si na nim w domu, w kociele, w
ani, na polu, jedzc, pic, na drodze i na kadym miejscu [...] mci bdzie i na gardle jego
usidzie21. C dopiero mwi o zwadach i awanturach na sejmikach czy przy kielichu. To
u nas ukuto powiedzenie: siedm biesiada, dziewi zwada albo: w duej kupie si bi, a w
maej je. Starowolski wspomni zreszt i o zwadach, ale w rozdzialiku dotyczcym spraw
politycznych i wojskowych o zwadach w obozach wojskowych, o niesubordynacji pospolitego ruszenia. Gdy jednak mwi o otwartoci, szczeroci, a zwaszcza gocinnoci polskiej,
zgadza si to z do powszechn na Zachodzie opini o Polakach i z wieloma naszymi rdami z epoki, to opiniami przybywajcych do Polski cudzoziemcw. Przed gociem ssiadem czy choby najdalszym, take cudzoziemcem otworem sta cay dwr szlachecki, spiarnia, skarbczyk, a zwaszcza suto omszaymi gsiorkami wypeniona piwniczka. Gdy za
podejmowanemu przedmiot jaki do gustu przypad, mg, wicej! musia nawet uwaa go
ju za wasny, bo owa gocinno sarmacka nakazywaa zaraz darowywa miy przedmiot,
choby najcenniejszy. Odmow poczytywano za obraz i dyshonor.
Wytyka przecie Starowolski i wady osobowoci Polaka. A wic na przykad to, e atwo
naladowano wszelkie obyczaje cudzoziemskie, a szczeglnie mod. Musiaa to by dawno
utarta ju cecha Sarmatw, bo blisko sto lat wczeniej i Rej w swym Zwierzycu pisa:
Polak nad wsze narody jest w tym osobniejszy,
I uka mu jaki ksztat, by te najdziwniejszy,
Ujrzysz go trzeciego dnia, ali on tak chodzi,
Postaw i ubiorem kademu dogodzi.
17

Wadysaw oziski, ycie polskie w dawnych wiekach, wyd. 14., Krakw 1869, s. 205.
Ten i nastpne cytaty z zamieszczonego tu przekadu Polonii; por. l. 121,
19
Por. s. 121.
20
Por. s. 121.
21
Wadysaw oziski, ycie polskie w dawnych wiekach, op. cit., s. 231.
18

15

Moe najostrzej wytyka jednak rozrzutno, przepych, ch olniewania bogactwem i

wspaniaoci ju nie tylko wrd monych, ale i wrd zwykej szlachty.
Nie mniejsza wystawno cechowaa rwnie i st szlachecki, a zwaszcza magnacki.
Mwi o tym do czsto siedemnastowieczne przekazy pamitniki, relacje cudzoziemcw.
Podkrela to i Starowolski, susznie chyba, cho ze wiadomym moe wyolbrzymieniem piszc, e magnaci najwiksz cz swoich dochodw na wonne korzenie i wina obracaj22.
Owe z zagranicy sprowadzane produkty, zwaszcza tzw. kolonialne, oburzaj go zreszt najbardziej, jako cakiem niepotrzebny zbytek. Wskazujc na wszelkie objawy rozrzutnoci w
strojach, ozdobach, poywieniu, prezentacji, biesiadach pesymistycznie konkluduje:
... prawa jednak od zbytku sejmy Rzeczypospolitej nie uchwalaj nie wiedzie z powodu
jakiego zowrogiego fatum, cho mona ujrze naokoo, jak z tego nadmiernego zbytku najznaczniejsze poniekd rodziny do cakowitego pniej ubstwa przychodz, z niezmiern
hab i wstydem dla przodkw swoich23.
I nie tylko ze wstydem dla rodowego splendoru, bo jeli do zbytku ycia doda zbytek
przywilejw, a zatem i anarchi polityczn ze zgub dla caego pastwa, nieuchronnie nadchodzc. Tym sprawom, nadmiernym przywilejom szlacheckim i nierzdowi politycznemu,
powica jednak Starowolski osobne rozdziaki. Przejdmy wic do nich.

Przywileje szlacheckie i urzdzenia polityczne

Przy sabym rozwoju naszych miast i dominujcej pozycji szlachty mieszczastwo, podobnie jak chopi, nie odgrywao waciwie adnej roli politycznej. Tote Starowolski sprowadza swj podzia do dwch zasadniczych stanw, mieszczan i plebejw okrelajc jako
posplstwo; wydziela, naturalnie, zgodnie z przyjtym wwczas, acz formalnym tylko podziaem, duchowiestwo:
Nard Polski najpierw dzieli si na stan rycerski, czyli szlacht, oraz posplstwo, dalej na
stan duchowny i wiecki. Szlachcie rzdy oraz obrona ojczyzny w udziale przypadaj, posplstwu rolnictwo, handel i rzemiosa; z jednych i drugich natomiast kapani do suby Boej
powstaj24.
Pochodzenie spoeczne duchownych bywao rne. Oczywicie, wielu duchownych z posplstwa si wywodzio. Niektrzy, jak wanie Starowolski, dochodzili nawet, co prawda z
ogromnym trudem, do prebend w kapituach. Wysze jednak godnoci w hierarchii kocielnej
w zasadzie osigalne byy tylko dla szlachty.
Ta wyjtkowa pod kadym wzgldem pozycja szlachty w narodzie nie narodzia si,
rzecz jasna, za Starowolskiego, lecz na dugo przed nim, jeszcze w redniowieczu. Zaczo si
od przywileju koszyckiego z 1374 roku, w ktrym krl Ludwik Wgierski, w celu zapewnienia tronu jednej ze swych crek, zwolni szlacht od niektrych obowizkw na rzecz pastwa (midzy innymi od podatku poradlnego, od pomocy przy budowie zamkw obronnych),
zobowiza si do obsadzania urzdw starociskich tylko przez Polakw i do przestrzegania
innych jeszcze nadanych przywilejw.
22

Por. s. 123.
Por. s. 124-125.
24
Por. s. 126.
23

16

Jagieo bdzie ju zmuszony i wytyczon przez poprzednika drog. W przywilejach:

piotrkowskim (1388), czerwiskim (1422), warckim (1423), brzeskim (1425), jedlneskim
(1430) i krakowskim (1433) rozszerzy uprawnienia szlachty, zapewni jej nietykalno majtkow, zakazem skupiania kilku urzdw w jednym rku zabezpieczy j przed dominacj
monowadztwa, w jej rce zoy wybr kandydatw tylko spord szlachty na urzdy
ziemskie i wszelkie godnoci, uwolni j od obowizku udziau w wojnach poza granicami
pastwa itd. Jego syn, Kazimierz Jagielloczyk, wyrzeknie si w Nieszawie (1454) prawa do
powoywania pospolitego ruszenia i ustanawiania nowych praw bez zgody sejmikw szlacheckich. Olbracht powierzy los chopw (w Piotrkowie, w 1496 roku) wycznej woli dziedzicw, zapewni te szlachcie wyczne prawo do piastowania wyszych godnoci kocielnych. Nihil novi Aleksandra (1505) potwierdzi wszystkie dotychczasowe przywileje, ograniczy czciowo wpyw magnatem i senatu na rzecz szlachty i posw ziemskich, utwierdzi
demokracj szlacheck. Potem przyszy jeszcze wolna elekcja, artykuy henrycjaskie, pakta
konwenta. Szlachta staa si jedynym panem kraju, a we wasnych posiadociach rzdzia si
cakowicie samowadnie. (Niech kady szlachcic w swej majtnoci absolutus dominus bdzie25 woa osawiony diabe acucki, Stanisaw Stadnicki? pod Sandomierzem w 1606
roku, cho nie by to przecie postulat, bo dziedzic by ju wwczas naprawd panem absolutnym na swych wociach).
Nie oddzielono tu dotd z okrelenia szlachta magnaterii. Wedle wczesnego prawa bowiem zamono rnicy w przywilejach nie czynia: stan szlachecki, rycerski, obejmowa
zarwno drobn i redni szlacht, jak i monowadztwo. O przynalenoci do niego decydowa klejnot rodowy. Podkrela to i Starowolski:
Jest za godnoci rwna sobie cala polska szlachta i adne starszestwo czy tytuy hrabiw albo ksit rnicy nie czyni26.
Nie sposb ustosunkowa si do takiej wypowiedzi jednoznacznie. Istotnie, szlacheckie
urodzenie z prawnego punktu widzenia dawao kademu uboszemu czy bogatemu jednakowe szans i moliwoci. I nie tylko formalnie. Kariery takich rodw, jak Ossoliskich czy
Zamoyskich, dowodz, e i prostemu szlachcicowi udawao si siga po najwysze godnoci
w pastwie, dochodzi do olniewajcych fortun. Tyle e... przestawa by wwczas prostym
szlachcicem. Jake jednak nie widzie rnicy midzy potg i wpywami Radziwiw, Lubomirskich, Sapiehw, Winiowieckich czy Ostrogskich, gdy na ich usugach pozostaway
rzesze drobnych domw szlacheckich, ludzi tylko herbowych, od paskiej klamki uzaleniajcych swj byt czy pozycj, a tymi wanie ludmi? W rzeczywistoci byy wic rnice. A
powiksza si one zaczn, na korzy magnaterii, wanie od czasw Staro-wolskiego. Wiek
XV i XVI to nieustanne walki drobnej, a zwaszcza redniej szlachty o zmniejszenie wpyww magnaterii, o coraz szersze przywileje. Po stronie obozu szlacheckiego staj niekiedy
krlowie, jak Kazimierz Jagielloczyk czy Zygmunt August, oczywicie, w chci umocnienia
wasnej pozycji, w obawie przed oligarchi monych. Ale ostatecznym efektem tej walki,
pomijajc dorane osignicia, jest tylko awans jednych rodw do szeregu monowadcw, a
degradacja drugich do rzdu zwykej szlachty. Bo przecie wywdziczajc si uboszym
urodzonym nadaniami ziemskimi i tytularnymi, monarcha tym samym zmienia ich status
majtkowy, osadza na senatorskich krzesach, czyni magnatami. Tak wic mona by mwi
tylko o rotacji w ramach jednego stanu. Od XVII wieku stopniowo narasta jednak przewaga
25

Por. A. Rembowski, Rokosz Zebrzydowskiego. Materiay historyczne. Warszawa 1893,

s. 88.
26

Por. s. 126.
17

magnaterii, tworz si olbrzymie fortuny, zwaszcza na ziemiach wschodnich, do czego przyczynia si midzy innymi unia z Litw w 1569 roku akt dla siy i jednoci pastwa, zdawaoby si, pozytywny. W miar wzrostu wpyww monowadztwa na polityk zewntrzn i
wewntrzn Rzeczypospolitej tysiczne rzesze zwykej szlachty nie trac jednak swych przywilejw. Kliencki stosunek zwykej szlachty do wielkopaskich rodzin a zarazem konserwatyzm i oportunizm wobec wadzy centralnej i porzdku spoecznego powikszaj tylko obraz
anarchii.
Starowolski nie powica zbyt wiele miejsca w swej Polonii tym i podobnym problemom,
streszcza je, ogranicza si do uwag oglnych. Jest to zrozumiale ze wzgldu na szczup objto ksieczki. Te oglne uwagi dostatecznie jednak informuj o wszystkim, co najwaniejsze. Nie ukrywa pisarz bynajmniej niepokojcych skutkw zotej wolnoci, trafnie j
okrela. Dziejom ksztatowania si praw i przywilejw szlacheckich powica niewiele sw,
lecz s to sowa wakie i celne:
[Szlachta] cieszy si licznymi a powanymi przywilejami, ktre po czci szczodroci
krlw i wadcw zostay jej zapewnione, po czci w drodze zwyczajw i tradycji nabray
mocy27.
Owo nabray mocy (invaluere) jest jak si wydaje eufemizmem Starowolskiego na
okrelenie stopniowych i wielorakich sposobw wymuszania i przywaszczania sobie przywilejw i przewagi w pastwie.
Mwic o przywilejach i aktach prawnych potwierdzajcych je, informuje o podziale tych
akt na statuty, ktrych, jako dokumentw spisanych, pierwszym dawc by Kazimierz Wielki,
i na konstytucje, ustawy nowszymi i naszymi ju czasy przez sam szlacht na sejmach, acz
za aprobat krla i senatu uchwalone28.
Ju na wstpie rozdziaku powiconego przywilejom szlacheckim podkrela wag, jak
przywizywano do rodowego klejnotu, jakim szacunkiem go darzono i jak strzeono tej nieomal witoci:
Zaliczani za do szlachty ci tylko by mog, ktrych przodkowie, za mstwo do tego stanu
wprowadzeni, znakiem rodowym s obdarowani albo ktrzy teraz sami mstwem swoim klejnot uzyskali i publicznie, za postanowieniem senatu Krlestwa, do suby wojskowej i stanu
szlacheckiego s wpisani.
Dodaje przy tym natychmiast:
Za znakomitsze jednak uwaane jest szlachectwo z urodzenia ni nadane 29 .
Tak te i byo. Homines novi pogardliwie traktowani byli przez szlacht z urodzenia i nie
przed nimi otwieray si moliwoci kariery, a libri chamorum stay si lektur nader pilnie
czytywan. Starowolski dobrze o tym wiedzia i sam na sobie dowiadczy, jak trudno byo
wkupi si do uprzywilejowanego stanu. I klejnot nie wystarcza, jeli nie by zaniedziay;
wszak eby wej do kapituy krakowskiej, trzeba byo wylegitymowa si szlachectwem
przynajmniej od trzech pokole.
Owo przewiadczenie o wyszoci szlachetnego urodzenia, rodzca si wanie w czasach Starowolskiego ideologia sarmatyzmu, wynoszca szlacht do rangi klasy panw w na27

Por. s. 126.
Por. s. 129.
29
Por. s. 126.
28

18

rodzie, stay si prawdziwym sacrum, wiadomie podtrzymywanym, uatwiajcym zachowanie i zarazem rozszerzanie jej wyjtkowej pozycji w spoeczestwie. Jake nie miaa by ona
wyjtkow, skoro tak wyjtkowe w mniemaniu szlachty byy walory jej postawy:
... pierwsz bowiem szlachcica zasad przypomina Starowolski jest uczciwo, nawet
jeli w zupenym ubstwie pozostaje. Zdradzi, przyrzeczenie zama, faszywie przysiga,
kama jest hab i niesaw30.
Zatem nikt nie moe urodzonego kaza uwizi nawet krl przed wyrokiem sdowym,
do ktrego to momentu szlachcic-przestpca pozostawa na wolnoci, bo instytucji aresztu
wobec niego przed rozpraw sdow wwczas nie znano.
Jakimi tedy konkretnymi przywilejami cieszya si klasa panw? Starowolski wymienia je
waciwie w jednym zdaniu; daje ono przecie wystarczajce wyobraenie roli szlachty w
pastwie:
... wszyscy rwnym prawem i wolnoci si ciesz, wszyscy co do jednego razem krla
sobie wybieraj, prawa na sejmie przez swoich posw ustanawiaj, wojny ssiadom
wypowiadaj, przymierza z nimi zawieraj, podatki ustalaj, sposb bicia monety zalecaj
i ca zupenie Rzeczypospolitej administracj w rkach swoich dzier31.
Czeg wicej trzeba? Szlachcie wprawdzie obrona ojczyzny w udziale przypada, lecz
nie wyruszy ona na wojn, choby nie-nieprzyjaciel by ju w granicach pastwa, dopki
sejm, przez kilka tygodni zazwyczaj obradujcy, stanu wojennego nie ogosi, wici nie rozele,
podatkw na potrzeby kampanii nie ustanowi. Byy wprawdzie i stae, zacine wojska, od
1563 roku, zwane u nas kwarcianymi, lecz c to bya za sia? W latach 16001617 liczyy
one po 15001700 onierzy, pniej nieco wicej, 20004800 onierzy, w wyjtkowych
tylko sytuacjach (wojny z Turcj, Moskw, Szwecj) liczba zacinego onierza przekraczaa 20000 czy 30000, acz tylko na krtki okres32. Na takie wyjtkowe zacigi kwarta,
oczywicie, nie wystarczaa, a szlachcie niespieszne byo do nadwerania wasnej kiesy.
Obawiaa si przy tym stale, e silne wojska zacine mogyby by przez krla i magnateri
wykorzystane do ograniczenia jej przywilejw, do przemocy i utrwalenia absolutyzmu. Wolaa wic szermowa hasem, i wasn piersi kraj przed nieprzyjacielem obroni.
Nietrudno wywnioskowa, do czego sprowadzaa si rola monarchy w szlacheckiej Rzeczypospolitej. Bez zgody senatu i posw szlacheckich
... nie moe ani wojny jakiejkolwiek wypowiedzie [...], ani przymierza w imieniu pastwa
z kimkolwiek zawrze, ani podatkw czy danin nowych ustanawia, ani praw nowych spisywa albo monet bi, ani odstpowa komu cokolwiek z dbr Krlestwa, ani podnosi kogokolwiek do stanu szlacheckiego, ani rozstrzyga rzeczy jakiej waniejszej, dotyczcej spraw
Rzeczypospolitej. Sam natomiast zupenie biskupw i opatw mianuje, wojewodw i kasztelanw, marszakw, kanclerzy, podskarbich i wodzw wojska, dochodami korony zarzdza i
starostwa rozdziela, sejmy zwouje, na wszystkie urzdy i na sdziw wyznacza. Sowem
wszystkie w Rzeczypospolitej godnoci sam, wedle swej woli i upodobania rozdaje, i ma w
rku wszelkie sposoby wynagradzania i obdarowywania dobrami, kogokolwiek zechce33.
30

Por. s. 127.
Por. s.126127.
32
Por. Jan Wimmer, Wojsko szkic w pracy zbiorowej: Polska XVII wieku. Pastwo. Spoeczestwo. Kultura, op. cit., s. 160 i n.
33
Por. s. 130-131.
31

19

Trudno zarzuci Starowolskiemu brak obiektywizmu czy stronniczo. Krtko, ale dostatecznie jasno przedstawi race anachronizmy spoeczno-politycznego oblicza kraju. Oczywicie, nie umie on jeszcze wskaza konstruktywnych sposobw naprawienia sytuacji. Kt
zreszt umiaby to wwczas uczyni? Przyczyny anarchii, niemocy sdw i bezradnoci wadzy widzi w postawie moralnej szlachty, w jej pogoni za bogactwem, w jej ograniczaniu si
do strzeenia wasnych interesw. Gotw te tumaczy to zjawisko wpywami Zachodu, cudzoziemcw do nas przybywajcych, midzy innymi Niemcw, ktrzy nauczyli nas rzekomo
tendencji do bogacenia si, podsunli ze przykady. Nie potpia te samych zasad ustrojowych, i nic w tym chyba dziwnego u czowieka tamtych czasw. Rozumia, jak inni, e byy
to zasady waciwie bardzo demokratyczne, szanujce wol ogu (oczywicie, przez og
rozumiemy tu klas panujc), kierujce si praworzdnoci. Oczytany w literaturze staroytnej, widzia w ustroju politycznym Polski analogie z tezami Arystotelesa o trzech formach
stanowicych jedn sprawiedliw wadz.
Wadza w Polsce pisze skada si z trzech podstawowych i prostych form republiki, ktre zakadaj rzdy albo jednego, albo kilku, albo wielu, czyli wszystkich do pewnego stopnia,
w oparciu o rwno praw. Mamy tedy krla, nie z dziedzictwa, lecz w drodze elekcji kreowanego [...]. Mamy senat ze znaczniejszej szlachty wybrany [...]. Mamy posw sejmowych,
obranych w wolnym gosowaniu kadej prowincji, a wyznaczonych do uchwalania na sejmie
praw, jakoby trybunw jakich, ktrzy i wadz krla, i senatu nadmierny autorytet ograniczaj34.
Zaiste, pikne, sprawiedliwe formy i zasady obowizyway polskie wadze centralne monarch, senat, izb poselsk. C, kiedy sejm, a wic najwyszy organ administracji pastwowej, by w praktyce waciwie jedynym organem wadzy na cay obszar Rzeczypospolitej
(prawie l min km2)! Administracja terenowa waciwie nie istniaa. Owszem, ziemskich, grodowych i dworskich godnoci byo wiele: starostowie i podstarostowie, podkomorzowie, sdziowie, kasztelanowie, wojewodowie. Byy to jednak godnoci bardziej tytularne ni rzeczywiste; przydaway splendoru i korzyci ich nosicielom, ale nie dysponoway realnymi,
powanymi kompetencjami. Wikszo drobnych nawet spraw miaa wic swj epilog w
sejmie. Jak zatem ten najwyszy organ wadzy, utopiony w powodzi drobiazgowoci, mia
dziaa sprycie? Oto w 1598 roku sejm zajmowa si na przykad roztrzsaniem sprawy
budowy mostu na Styrze w ucku i oczyszczeniem tej rzeki; w 1601 roku podjto uchwa o
budowie tamy krlewskiej na Bugu w Krelowie, cho teren ten nalea do Ostrogskich i oni
sami wszak w ich interesie leao zbudowanie tamy powinni byli si tym zaj; w 1609
roku sejm dugo debatowa nad podjciem uchway o utworzeniu dodatkowej komory skadowej soli wielickiej w Kamionnej, do ktrej by sl wolno byo przywozi z drugorzdnego
magazynu w niedalekim Sochaczewie35.
Takie i podobne drobiazgi trafiay na forum sejmowe, bo w terenie unikano decyzji, do
ktrej podjcia nikt nie czu si uprawomocniony. Ale przecie o paradoksie! u podstaw
tych nierozsdnych form dziaalnoci administracyjnej i prawnej leao poszanowanie prawa,
umiowanie swobd obywatelskich... Tradycje narodowe miewaj dugi ywot...
Podobnie rzecz miaa si z sdownictwem. Trudno odmwi mu cech dobrych: sdy byy
w penym tego sowa znaczeniu niezawise, niezalene od wadzy. Byy te jawne, a wic
kady niesprawiedliwy wyrok by publicznie znany, moliwy do napitnowania. Sdziw
wybieraa spoeczno szlachecka danego terenu krl tylko ich zatwierdza. Ale jednocze34
35

Por. s. 130.
Por. Feliks Koneczny, Dzieje administracji w Polsce w zarysie, Wilno l924, ss. 181182.
20

nie nie byo instytucji zwanej dzi prokuratur. Poszkodowany sam musia wnie spraw do
sdu, a co wicej musia sam przyprowadzi czy skoni do stawienia si oskaronego! Jeli
nie uczyni tego w cigu roku i szeciu tygodni od chwili zajcia wypadku, przestpcy nie
grozio ju nic, choby szo o zbrodni! Nie na tym koniec. Nie byo, jak ju wczeniej
wspomniano, zwyczaju, a nawet moliwoci zastosowania tymczasowego aresztu wobec
przestpcy. Decydowa o tym zarwno brak wizie (gwnym wizieniem Rzeczypospolitej,
obliczanym na 200 osb, byy podziemia twierdzy w Kamiecu Podolskim), jak i utrwalenie
si tradycji stawania przed sdem z wolnej stopy (oczywicie, cay czas mowa o szlachcie),
a nawet ju po wyroku, zgaszania si samemu do odbycia kary. Wszak honor szlachecki zobowizywa do poszanowania postanowie sdu. I cho takie zasady wydawa by si mogy
zupenie absurdalne, nie byy nimi, przynajmniej nie zawsze. Ot jeli osdzony nie zgosi
si sam do odbycia kary, bywa wyjty spod prawa. Ta formalna z pozoru klauzula miaa
ogromne znaczenie: osdzonego mona byo wwczas nawet zabi (oskaryciel prywatny
dobrze o tym wiedzia!), bo aden sd i tak nie wziby go w opiek, nie przyj jego z kolei
oskarenia i da o wymierzenie sprawiedliwoci wobec kogo innego. W praktyce zatem
osdzony najczciej zgasza si rzeczywicie sam do odbycia kary, gdy w ten sposb odzyskiwa cze i wszystkie przywileje. Tak jednak byo przede wszystkim ze zwyk szlacht.
Magnaci, dysponujcy wasnymi straami, a waciwie silnymi oddziaami wojskowymi, mogli nic sobie nie robi z wyrokw sdowych. Nic te sobie z nich nie robili.
W rozdziaku o wadzach administracyjnych znajdziemy, oczywicie, szczegowe wyliczenie wszystkich godnoci senatorskich, z podaniem kolejnoci, w jakiej senatorowie zasiadali w sejmie i oddawali swe wota. Znajdziemy te krtk informacj o innych godnociach i
urzdach ziemskich tudzie o ich znaczeniu, a nawet wyjanienie historyczne pochodzenia
niektrych urzdw. Nie zapomina te Starowolski podkreli, jak akomy ksek stanowio
senatorskie krzeso:
Stay te i doywotni jest to urzd, z okrelonymi honorami i godnociami zwizany, czci duchownymi, czci wieckimi; odebra za nikomu go nie mona, chyba e po jego
cakowitej lub poowicznej zmianie stanu, to jest po utracie wolnoci obywatelskich, czyli
szlachectwa i dobrej sawy, albo te jeli kto osignie inn wysz godno, wtedy bowiem
tej pierwszej trzyma prawnie nie moe36.
Wytyka Starowolski miao przywary Polakw, widzi niesprawno urzdw, szkodliwo
nadmiernych przywilejw szlachty;
zasad ustroju jednak nie podwaa. Mimo to z lektury Polonii rzuca si w oczy obiektywny,
rzeczywisty obraz Rzeczypospolitej pierwszej poowy XVII stulecia. W ostatnich rozdziakach, o bogactwach i sile pastwa, stara si pisarz znale odpowied na pytanie, w czym
tkwi przyczyny pogarszajcego si stanu politycznego i gospodarczego kraju. Scharakteryzujmy pokrtce i te uwagi naszego polihistoria.

Sia i sabo Rzeczypospolitej

Ani wielkie s, ani te nie do pogardzenia bogactwa Polakw37 umiarkowanie stwierdza na wstpie rozdziaku Szymon Starowolski. Tak istotnie byo. Moliwoci miaa Polska
powane, lecz wykorzysta ich nie moga winy istniejcego porzdku spoecznopolitycznego.
36
37

Por. s. 131.
Por. s. 136.
21

Gwn win za nie najlepszy stan gospodarczy upatruje Starowolski w niewaciwie prowadzonym handlu. Powtarza tu zreszt oglnie rozpowszechnione wwczas pogldy, wedle
ktrych Polska zbyt wiele sprowadza z zagranicy towarw luksusowych, wobec czego nasz
bilans handlowy jest ujemny. Wyliczajc towary, ktre sprowadzamy, konkluduje:
... z powodzeniem obeszaby si [bez nich] ojczyzna nasza, gdyby moga wprowadzi
skromno ycia waciw staroytnym Lacedemoczykom. Gdybymy przeto wicej towarw naszych wysyali poza granice Krlestwa, ni sprowadzamy zagranicznych zwaszcza
nie tyle koniecznych, co raczej zbytkownych sprawioby to, e nie uwaano by nas za cakiem ubogich w porwnaniu z innymi krajami europejskimi, ktre i iloci towarw, i rnych rzemielnikw, i obfitoci kruszcw, i mdrym na koniec zarzdzaniem gospodark
znacznie nas przewyszaj38.
Autor susznie wskazuje tu na sprzenie rozwoju gospodarczego z handlem zagranicznym, w odniesieniu do Polski nie zauwaa jednak, czy raczej nie podkrela, najistotniejszej
przyczyny nikoci tego rozwoju: saboci gospodarczej miast polskich i zaznaczajcego si
ich stopniowego upadku na skutek wzrostu przywilejw szlacheckich, samowoli magnackiej,
wreszcie na skutek niszczcych wojen. Skoro nie mielimy bogato rozwinitych miast, a zatem i rzemiosa, co moglimy oferowa zagranicy? Tote podstawowym towarem wywozowym pozostawao nadal zboe i produkty lene. Od okoo 1618 roku zmniejsza si na Zachodzie zapotrzebowanie i na zboe. Wojna trzydziestoletnia wprowadza nowy bezad gospodarczy, wywouje kryzys w caej Europie. Pogarsza si wic i bilans handlowy Polski. Starowolski tych aspektw nie widzi. To co mwi, jest prawd, lecz niepen. Kryzys gospodarczy
zapocztkowany w pierwszej wierci 'XVII wieku pocign za sob rwnie kryzys monetarny. Starowolski podkrela i ten problem, mwi o wzrocie nominalnej wartoci pienidza
w swoich czasach i o zjawisku faszowania rzeczywistej jego wartoci przez zmniejszanie
wagi lub domieszk poledniejszych kruszcw w monetach.
Jeli w gospodarczych aspektach sytuacji Polski pisarz nasz nie jest zbyt kompetentny i nie
daje oceny wyczerpujcej, to dobrze wie, w czym tkwi polityczna i wojskowa sabo Rzeczypospolitej. W braku silnej wadzy centralnej, w nadmiernym rozszerzeniu przywilejw
szlacheckich powodujcych nierzd, anarchi, samowol i niesubordynacj. Moglimy teoretycznie dysponowa olbrzymi liczb rycerstwa, gdyby rzeczywicie kady urodzony
poczuwa si do obowizku suby wojskowej, ktra tradycyjnie bya przecie gwn powinnoci szlachcica. I gdyby nie owe niewzruszone zasady demokracji szlacheckiej: sejmowanie i sejmikowanie, a wreszcie i gnuno waciwa wacicielom ziemskim, w jakich obrcia si ju w czasach Starowolskiego szlachta polska, okazujca wiksze zainteresowanie
cenami zboa w Gdasku ni tatarskimi zagonami na Dzikich Polach czy marszem Turka pod
Chocim.
Wspomina pisarz o ustawie sejmowej z 1563 roku (nie wyszczeglniajc, oczywicie, jej
nazwy i daty), powoujcej stae wojska zacine, tzw. kwarciane, przeznaczone w zasadzie
do obrony poudniowo-wschodnich granic Rzeczypospolitej. Wspomina o decyzji sejmu jako
koniecznoci spowodowanej niczym innym, jak niemoliwoci liczenia na pospolite ruszenie. To ostatnie przewidywano ju tylko na sytuacje wyjtkowe, jak najazd wroga, ktremu
hetmani z wojskami zacinymi nie byliby w stanie stawi czoa. Jak prezentowaa si sia i
liczebno wojsk kwarcianych, byo ju powiedziane. Byy to naprawd siy znikome, wystarczajce do odpierania corocznych prawie, pustoszcych pogranicze watah tatarskich, ale
niezdolne do powstrzymania regularnych, potnych wojsk tureckich, szwedzkich czy moskiewskich. W celu utrzymania pospolitego ruszenia w wikszej gotowoci, zaprawienia
38

Por. s. 137-138.
22

szlachty do rygoru, ustanowiono tzw. okazowania, czyli przegldy szlachty danej ziemi czy
wojewdztwa, uzbrojenia i sprawnoci rycerskiej. Lecz i ta ustawa nigdy nie bya realizowana
naleycie przez opieszao szlachty.
Pitnuje Starowolski rwnie to, e z winy szlachty nie istniej waciwie zacine wojska
piesze, gdy szlachta wolaa skada opat na utrzymanie wojska (co nie dawao rezultatw,
o czym niej), ni dostarcza rekruta (tak potrzebnego jej na folwarku!). Przy okazji podkrela warto bojow owych pieszych oddziaw, zoonych z polskich chopw:
A przecie widzielimy na od zacignitych, jakimi chwalebnymi czynami odznaczaj
si w wojnach, ogldalimy, jak gd, pragnienie, upal i prace obozowe znosz z wiksz
wytrwaoci ducha ni Wgrzy czy Niemcy, ktrzy powietrza naszego cierpie nie mog i
albo uciekaj, albo umieraj39.
Nawizuje te zaraz do Kozakw, wojsk rwnie chopskich, ktre w swych obozach maj
dyscyplin staroytnych Rzymian, a mstwem wojennym i spraw onierskich znajomoci
:
adnej w wiecie nacji nie ustpuj40.
Wytyka Starowolski take inny podstawowy bd polityki polskiej, a mianowicie skarbowo:
Ju za co do pienidzy, tych w skarbie nigdy gotowych nie ma, lecz wtedy dopiero, gdy
sejm postanowi wojn, na prowincje nakadany jest podatek i la ustanawiane daniny dorane,
konieczne dla zakoczenia wojny41.
Oczywicie, podkrela i bitno rycerstwa, przytacza znamienite zwycistwa ora polskiego, usiuje te wytumaczy nasz sytuacj polityczno-wojskow tym, e nie prowadzimy
wojen zaborczych, lecz 'jedynie obronne. Nie przesania to przecie rzeczywistego obrazu
anarchii i politycznej niemocy, czego Starowolski nie ukrywa. W tym wanie wielka zasuga
pisarza, obiektywizm relacji. Piszc o ojczynie z przywizaniem, nie kwestionujc samej
zasady ustroju, nie ukrywa przecie adnej jego wady. Uchybienia merytoryczne (zreszt
nieliczne, jak si wydaje), syntetyczno ujcia s w tym wietle, moim zdaniem, rzecz zdecydowanie drugorzdn.
Przyjrzawszy si wizerunkowi szlacheckiej Rzeczypospolitej, rysopisowi Sarmaty,
przejdmy teraz do tych spraw, ktre zajmuj prawie dwie trzecie tekstu Polonii: zapoznajmy
si z piknoci ziemi, jej wspaniaymi budowlami, miastami i ogrodami.

Polonia atlasem architektonicznym Rzeczypospolitej

Licznym stosunkowo pracom naukowym powiconym historii sztuki w Polsce w dobie
odrodzenia i wczesnego baroku odpowiada niky raczej stan bada nad poziomem wiadomoci estetycznej, pogldami na sztuk, poczuciem odrbnoci stylowej wczesnej sztuki. Rzadkie, a przy tym mao znaczce wypowiedzi na ten temat w naszej literaturze XVI i pierwszej
poowy XVII wieku uksztatoway na og przekonanie, e midzy rozwojem samej sztuki a
jej recepcj w Polsce musiaa istnie wyrana dysproporcja. Uwagi w tej czci wstpu, ograniczone do analizy Polonii Szymona Starowolskiego, nie podwa zbytnio tego przekonania,
ktre nigdy zapewne nie da si cakowicie obali, by moe jednak pozwol spojrze na za39

Por. s. 145.
Por. s. 145.
41
Por. s. 146.
40

23

gadnienie rozumienia sztuki w naszym kraju w pierwszej poowie XVII wieku w korzystniejszym nieco, cho bardzo wskim wietle.
Mwic o opisie miejscowoci w Polonii, cytowany ju Franciszek Bielak zaznacza
wprawdzie w swej rozprawie o Starowolskim, i opis ten jest bogatszy i dokadniejszy ni na
przykad u Kromera42, nie podkrela jednak jego cech szczeglnych: tego, e jest to przede
wszystkim uchwycony w schykowym okresie odrodzenia i pocztkach baroku obraz architektury polskiej, i tego, e krtkie, skondensowane informacje o poszczeglnych obiektach
zawieraj jednoczenie charakterystyk ich walorw plastycznych, rnicuj budowle (bo
Starowolski mwi gwnie o architekturze, cho nie tylko) pod wzgldem stylowym, wyraaj stosunek autora do dziea sztuki i zdradzaj pewn jego znajomo terminologii z tego
zakresu.
Dotychczasowe pomijanie Polonii w publikacjach z zakresu historii sztuki tumaczy naley chyba tym, e niezupenie susznie, a w kadym razie zbyt szablonowo zalicza si j do
rzdu popularnych w XVI i XVII wieku w Polsce (i nie tylko w Polsce) opisw typu geograficznego. Trudno z tak klasyfikacj polemizowa, cho nie mona jej pozostawi bez zastrzee. Jest to niewtpliwie praca geograficzna, jeli idzie o schemat konstrukcyjny, ukad
zasadniczej, opisowej czci tekstu, w ktrym rnorodne informacje, w znacznym stopniu
niegeograficzne, podawane s jakby w trakcie wdrwki po kraju: systematycznej prowincjami, wojewdztwami, ziemiami.
W zestawieniu z wczeniejszymi publikacjami o treci geograficznej Polonia, oczywicie,
nie prezentuje najwyszych walorw. Pod tym wzgldem jest raczej prac sabsz, na co
zreszt ju wczeniej zwrcono uwag43. W sensie obfitoci i szczegowoci (bo nie zawsze
prawdziwoci) informacji nie dorwnuje moe nawet wczeniejszemu o okoo 180 lat znakomitemu dzieu Jana Dugosza Chorographia Regni Poloniae. Do polskich publikacji o treci gwnie geograficznej, ktre poprzedziy Poloni Starowolskiego, nale m.in.: Tractatus
de duabus Sarmatiis... (wydanie pierwsze w 1517 r.) Macieja z Miechowa, Kronika wszystkiego wiata (1551) Marcina Bielskiego, Polonia swe de situ, populis, moribus, magistratibus
et Republica Regni Polonici libri duo (1575) Marcina Kromera, Sarmatiae Europeae descriptio (1578) Aleksandra Gwagnina, Descriptio veteris et novae Poloniae (1585) Stanisawa
Sarnickiego, krtki opis. w Kronice polskiej (1597) Joachima Bielskiego czy Polonia (1606)
Stanisawa Krzysztanowica.
Odchodzc od szczegowego porwnywania wymienionych publikacji naley podkreli, e Polonia Starowolskiego tylko w swym oglnym charakterze nawizuje do schematu
uprzednio wyliczonych dzie, co atwo zauway nawet przy pobienym ich zestawieniu. Jest
przede wszystkim rodzajem kompendium obejmujcego w skrcie wszystkie waniejsze wiadomoci o wspczesnej autorowi Polsce. Ale by moe taki wanie charakter ksiki, podajcej najwaniejsze informacje z rnych dziedzin, przyczyni si do jej wielkiej popularnoci
w cigu prawie ptora. wieku, liczc od pierwszego wydania (1632). Drugie wydanie (1652)
ukazao si jeszcze za ycia autora i zostao przez niego uzupenione aktualnymi informacjami, dotyczcymi gwnie nowo wzniesionych obiektw architektonicznych. Trzecie (1656,
Wolfenbttel) dowodzi niemaej popularnoci dzieka take za granic, i to w momencie, gdy
prawie caa Rzeczpospolita znalaza si w rkach Szwedw. Opublikowana z inicjatywy
Hermana Conringa znanego polihistora i profesora prawa w Helmstedt, a zarazem wiernego
rzecznika polityki Karola Gustawa suy miaa celowi propagandowemu, uspokojeniu ssiadw Polski, zaskoczonych niezwykym powodzeniem militarnym Szwedw. Edycja Polo42

Por. Franciszek Bielak, op. cit., s. 300.

Por. Bolesaw Olszewicz, Geografia polska w okresu Odrodzenia, w pracy zbior. Odrodzenie w Polsce. Materiay sesji naukowej PAN 2530 padziernika 1953 roku, t. II, cz. 2.,
Warszawa 1956, s. 349.
43

24

nii miaa by, w zamierzeniu wydawcy, polskim, a wic bezstronnym gosem popierajcym
sawny propagandowy list Conringa, usprawiedliwiajcy zabr Polski i przekonujcy europejskiego czytelnika o pozytywnych dla Zachodu skutkach tego aktu. To, e Conring zdecydowa si na wydanie Polonii w tak szkodliwym dla nas zamiarze, wiadczy o obiektywnym
charakterze i znacznej popularnoci dzieka Starowolskiego44.
Malekich rozmiarw ksieczka nosi wszelkie znamiona rzetelnej pracy naukowej; zawiera na og dokadne, obfite wiadomoci o naszym kraju, mwi o pooeniu geograficznym
Polski, jej bogactwach naturalnych, ustroju spoecznym, ale co bardzo wane roztacza
przed czytelnikiem wspaniay obraz architektoniczny i urbanistyczny Polski, przeciwstawia
Zachodowi kraj o rwnie wysokiej cywilizacji, mogcy pochwali si licznymi, w caoci
murowanymi miastami i wspaniaymi budowlami, wzniesionymi czsto wedug najnowszych
wzorw architektonicznych. Odpowiadajce duchowi epoki poczucie patriotyzmu, ch sawienia ludzi wybitnych i dzie przez nich stworzonych id tu w parze z trosk autora o przekazanie informacji krtkich wprawdzie, ale istotnych, na og rzetelnie sprawdzonych,
obiektywnych.
Starowolski bardzo czsto podrowa po kraju, bywa, jako. klient, na niejednym dworze
magnackim, utrzymywa ywe kontakty z wieloma znakomitymi mecenasami. Std te sdzi
mona, e wiele miejscowoci i znaczniejsze budowle zna z autopsji. Informacji o innych
mg zasiga od licznych przyjaci i znajomych, przebywajcych stale lub przejazdem w
rnych czciach kraju. Na wczeniejsz literatur, na przykad na Poloni Kromera, niekiedy powouje si take, nigdy jednak w interesujcym nas tutaj kontekcie.
Wiadomoci o poszczeglnych obiektach s jak ju wspomniaem krtkie: nie padaj w
nich nazwiska artystw, cho niekiedy podana jest, jak w przypadku willi w Woli Justowskiej, narodowo budowniczych; nie ma take konkretnych dat budowli ani szczegowych
opisw ich wygldu. Padaj natomiast nazwiska fundatorw, a lapidarne, zwize informacje,
podane ywym, literackim jzykiem, pozwalaj w peni zorientowa si w rozmiarach i charakterze budowli, w ich stylu, niekiedy bogactwie wystroju, a nawet czasie powstania. Wiele
informacji, zwaszcza o tych obiektach, ktre obecnie ju nie istniej lub znajduj si w stanie
zaawansowanych ruin, zachowuje pewn warto dla nauki jeszcze i dzi. Przede wszystkim
dlatego, e ksieczka Starowolskiego, opublikowana po raz pierwszy w roku 1632 i rzetelnie
uzupeniona przez autora w drugim wydaniu z roku 1652 informacjami o nowo powstaych w
tym czasie budowlach (wycznie tymi informacjami), ukazuje Polsk przed najazdem
szwedzkim i wojnami drugiej poowy XVII wieku, po ktrych wiele znakomitych obiektw
nigdy ju nie podnioso si ze zniszczenia.
Jeli sugeruj, e dzi jeszcze Polonia ma pewne znaczenie dla nauki, to wspczenie autorowi warto jej musiaa by z ca pewnoci powana, zwaszcza dla czytelnikw spoza
naszego kraju, a tym bardziej dla przybywajcych do Polski goci zagranicznych. Najlepszym
dowodem dugo trwajcej aktualnoci dzieka
jest zreszt fakt, e byo ono wielokrotnie wznawiane w cigu prawie ptora wieku w
oparciu o uzupeniony tekst drugiego wydania bez istotnych zmian w treci. Zmieniaa si
tylko kadorazowo forma edytorska.
Ukad treci odpowiada siedemnastowiecznemu podziaowi terytorialnemu pastwa: Starowolski omawia w kolejnych rozdziaach Wielkopolsk, Maopolsk, Litw, Ru, Pomorze,
Mazowsze, mud i Inflanty, dzielc kad prowincj na wojewdztwa, ziemie i powiaty.
Najobszerniej potraktowane zostay Maopolska i Ru. Niewtpliwie te czci kraju znane
byy autorowi najlepiej; trudno jednak zaprzeczy, e te wanie krainy byy najlepiej zagospodarowane, posiaday najwicej obiektw godnych uwagi. Proporcje tekstu s wic na og
obiektywnie wywaone.
44

Szymon Starowolski, Setnik pisarzw polskich, op. cit., s. 39.

25

Opis Wielkopolski, jako historycznej kolebki naszego pastwa, otwiera przegld poszczeglnych prowincji. Pozna w ocenie Starowolskiego to wprawdzie miasto mae, ale do
pikne i synce z handlu z Niemcami. Wymienia nastpnie godniejsze budowle miasta,
wrd nich katedr i kolegiat NPM, ale najwicej miejsca powica Akademii Lubraskiego.
Nie wspomina natomiast ani sowem o ratuszu przebudowanym przez Jana Baptyst Quadro.
Wyliczajc nastpnie waniejsze miasta wojewdztwa poznaskiego, autor zaznacza, e Kostrzyn, Wschowa, Supca, Pyzdry, Konin, Kcynia, Kazimierz (dzi Kazimierz Biskupi) oraz
Krnik murami s ozdobione i do ludne, wszystkie inne za obywaj si bez jakichkolwiek obwarowa i skadaj si jedynie z drewnianych budynkw, oprcz kociow, zanikw i bogatych klasztorw, na przykad w Ldzie, Obrze, Lubiniu, Wgrowcu, Paradyzu
(dzi Gocikowie), Mogilnie, Trzemesznie, Przemcie. Z miast wielkopolskich poza wojewdztwem poznaskim (niektre z wyliczonych wyej niesusznie zreszt Starowolski
umieszcza w wojewdztwie poznaskim; por. komentarze 26. i 27.) szczeglnie wyrnia
Kalisz miasto otoczone murem ceglanym z basztami, z kilkoma klasztorami, kocioem
kanonikw i kolegium jezuitw, Piotrkw Trybunalski miasto niebrzydkie, Wielu
pikne domy ceglane majcy, Bydgoszcz miasto murowane, wreszcie Nieszaw ca
murowan i Brze Kujawski waem, murem i fos otoczony i domami ceglanymi porodku ozdobiony. Rawa (dzi Rawa Mazowiecka) natomiast, cho ludna i majca murowany
zamek, bya miastem drewnianym.
Z waniejszych obiektw architektury sakralnej na terenie Wielkopolski wylicza Starowolski midzy innymi kolegiat w Choczy, przez biskupa Jdrzeja Lipskiego ufundowan,
klasztor w Ooboku przebogaty i piknie na ksztat zamku zbudowany, kolegiat w Tumie
pod czyc, wzniesion jak zaznacza w miejscu cakiem nie do zdobycia, gdyby je chocia troch sztuk architektoniczn ufortyfikowa, koci katedralny we Wocawku, koci romaski w Kruszwicy z kwadratowych kamieni zbudowany i inne. Z godniejszych
uwagi budowli wieckich wczesnej Wielkopolski wymienia autor zamek w Odolanowie,
zamki najwieszej architektury w Gouchowie i Bykach oraz taki paac w Kruszynie, arcybiskupie zamki w Skierniewicach i w owiczu ten ostatni pikne budynki majcy, zamek Radziejowskich w Radziejowicach ogrody, fontanny i sady urocze posiadajcy, zamek we Wocawku grupujcy ceglane domy: i wiele innych.
Po Wielkopolsce nastpuje opis Maopolski, z wojewdztwami: krakowskim, sandomierskim i lubelskim. Po uwagach oglnych o pooeniu geograficznym, rzebie terenu j podziale
administracyjnym prowincji, przechodzi Starowolski do omwienia waniejszych miejscowoci. Na terenie wojewdztwa krakowskiego, wyczywszy nalece do niego ksistwa Owicimskie, Zatorskie i Siewierskie oraz starostwo spiskie dolicza si Starowolski dziewidziesiciu trzech miast ozdobionych kocioami, klasztorami i zamkami. Ponadto wymienia
nie wchodzce w obrb miast zamki (midzy innymi Melsztyn, Rabsztyn, Tenczyn, Lanckoron, Ksi, Ogrodzieniec, Lipowiec) i klasztory tak co do obronnoci, jak i wygody uytkownikw odpowiednio zbudowane, na przykad w Tycu, Mogile, Kalwarii Zebrzydowskiej, Miechowie, Winiczu, Czstochowie, Gidlach, na podkrakowskich Bielanach. Najwicej miejsca powica, oczywicie, opisowi Krakowa, ktry
tak wspaniaoci i obronnoci budowli, prywatnych i publicznych, jak i zasobami wszelakich rzeczy tyczcych si sposobu ycia i zewntrznej ogldy, a take obfitoci zagranicznych towarw i liczb tudzie uprzejmoci mieszkacw atwo si rwna moe ze sawnymi miastami Niemiec i Woch.
Z godniejszych uwagi miast i miasteczek maopolskich wyrnia Starowolski midzy innymi Tarnw, Biecz miasto pikne i w miejscu obronnym pooone, I wyrniajc
si domami ceglanymi, Szydowiec pikne budowle majcy, Olkusz obwarowany -murami

26

i posiadajcy pikne ceglane domy, Szydw murem starowieckim opasany, Zakliczyn

przepiknym rynkiem wpadajcy w oczy, Lublin, adnemu prawie miastu w caej Polsce
nie ustpujcy, wreszcie Kazimierz nad Wis miasto [...] przepiknie zbudowane.
Z dugiego szeregu maopolskich obiektw architektonicznych, ktre pisarz wymienia,
warto dla przykadu przytoczy zamek bardzo warowny w Lubowli, w Krzepicach paac
nowej architektury, w Kobucku paac stosownie do prawide sztuki zbudowany, zamek
bardzo wytworny Koniecpolskich w Nowo-polu (Koniecpolu), w Pilicy na wzgrzu wielce
warowne fortyfikacje podug teraniejszej geometrii odmierzone, ze wspaniaym paacem
porodku i ogrodem na sposb woski urzdzonym, zamek przepikny w Tenczynie, paace przepikne w Morawicy, Balicach, Suchej, bardzo wytworn will w_ Woli Justowskiej, zesp klasztorny kameduw na podkrakowskich Bielanach, sumptem Mikoaja Wolskiego wzniesiony dokadnie wedug proporcji geometrycznych w sztuce budowlanej obserwowanych, zamek z obwarowaniami i klasztor karmelitw bosych w Winiczu Nowym
obydwa nowoczesnej architektury, przepiknymi malowidami ozdobione, w Piczowie
paac przepyszny, w ktrym najbardziej ania przez poetw jest sawiona, w Tarowie koci spord nowych budowli najwspanialszy, w Kielcach paac biskupi marmurami
ozdobiony, zbudowany podug symetrii woskiej, ale obok tych okazaych i najnowszych
wymienia Starowolski take midzy innymi Ogrodzieniec zamek na skale bardzo stary
(czyby nie wiedzia o jego renesansowej przebudowie w pierwszej poowie XVI wieku?) i
Drzewic godn uwagi dla zamku staroytnego.
Litwa potraktowana zostaa przez Starowolskiego skromniejsz liczb miejscowoci i
obiektw, bo te i mniej ich miaa w porwnaniu z Maopolsk czy Rusi. Jednake i o tej
prowincji pisze autor, e spotyka si w niej wiele zamkw i wznoszonych nowym sposobem
budowli nie tylko w miastach, lecz take w dobrach ziemskich. W samym Wilnie wylicza
midzy innymi kaplic w. Kazimierza przy katedrze, marmurami najwyborniejszymi ozdobion, koci w. Kazimierza woskiej architektury, obydwa zamki: Grny starowieckiej budowy. Dolny za podug proporcji geometrycznych i dostatecznie dla dworu krlewskiego okazale wzniesiony, wreszcie panw monych paace mniejsze, lecz tak samo piknej budowy. Wspomina te o myliwskim dworze krlewskim w Rudnikach koo Wilna jako
o budowli niezwykle ozdobnej, majcej rwnie pikne ogrody i zwierzyniec. Ze znaczniejszych obiektw architektonicznych na Litwie wymienia zamek w Trokach stary wprawdzie, lecz dostatecznie warowny, zamek niebrzydki w Grodnie, tame most na Niemnie
przez Zygmunta III wybudowany drewniany wprawdzie, lecz tak podug prawide sztuki
zbudowany, e podobnego Polska nie ma, paac przepikny Radziwiw w Biaej Podlaskiej, w Brzeciu na koniec paac krlewski nowej architektury poza miastem z wypielgnowanymi ogrodami. Przewaaj jednak na Litwie miasteczka i wsie o zabudowie drewnianej.
Liczb miast, kociow, warownych zamkw, przede wszystkim za okazaych paacw i
ogrodw, co powszechne jest wszystkim magnatom Sarmacji znacznie przewyszaa Litw Ru. Z godniejszych miast wymienia tu Starowolski midzy innymi Lww, w ktrym s
pikne witynie, kiew, Przemyl, Jarosaw sawny w caej Polsce z jarmarkw, Podhajce
murem i waami otoczone, Czartkw, Tarnopol, Satanw niele obwarowane i zamkami
umocnione, rwnie obronne, ufortyfikowane i wzmocnione zamkami Czerkasy, Kaniw,
Biaocerkiew, Olesko, Winiowiec, Zasaw, Zbara, Midzyrzecz, wreszcie Zamo, ktry
Jan Zamoyski we wsi swej dziedzicznej [...] najwarowniej ufundowa, umocnieniami, fosami, waami, a take fortyfikacjami podug sztuki wspczesnej geometrii otoczy. Do ciekawszych obiektw architektonicznych tej prowincji zalicza Starowolski midzy innymi
zamek przepikny w kwi i tame ogrody przyjemne, z zamkw ziemi przemyskiej
paac wieszej fabryki w Krasiczynie, w Jarosawiu klasztor panieski z krlewsk zaiste
wspaniaoci zbudowany, okazay paac z obwarowaniami w acucie, adny zamek w

27

Rzeszowie, w Brzeanach koci pikny i paac okazay jako te dobrze umocniony, zamek w Kamiecu Podolskim tak z natury miejsca, jak i sztuk rk ludzkich silnie obwarowany, zamek Potockich w Paniowcach now architektur zbudowany, w Sokalu klasztor i
koci bernardynw piknymi malowidami ozdobiony, palc z ogrodami i fontannami w
Podhorcach, zamek wielce warowny oraz niezwykle adny koci kolegiacki w Oyce czy
wieszej architektury katedra i zamek w Krasnymstawie.
Z biaoruskich miast za najgodniejsze uwaa pisarz midzy innymi Misk doskonale
ufortyfikowany, Witebsk, Smolesk niezwykle mocno obwarowany, liczcy cztery tysice
domw oraz Szkw i Bychw, w ktrych s nie tylko obwarowania podug nowszej sztuki
uczynione, lecz take witynie i klasztory podug nowej architektury [...] zbudowane. Z
pojedynczych obiektw wylicza tu Starowolski paac przepikny i obwarowania podug
nowych pomiarw wybudowane w Lachowiczach, paac w Niewieu przez Mikoaja
Krzysztofa Radziwia w miejscu nader obronnym, wspczesn architektur wybudowany,
wspaniae budowle w Ranie i wiele innych. Najciekawsza wzmianka dotyczy jednak okolic
Niewiea, z drogami wytyczonymi prosto jakby pod sznur, wysadzanymi drzewami owocowymi. Inicjatorem tego dziea by wspomniany Mikoaj Krzysztof Radziwi Sierotka,
ktry jak pisze Starowolski w rodku Sarmacji Itali nam urzdzi.
Przy opisie Mazowsza najwicej miejsca powica Starowolski Warszawie, w ktrej wymienia zamek krlewski, obszerny, kwadratowy, wieo przez Miociwego Krla Zygmunta III wielkim kosztem zbudowany (co prawda picioboczny i rozbudowany, a nie zbudowany) oraz liczne wspaniae witynie, wrd ktrych pierwsze miejsce zajmuje koci
(dzi katedra, zreszt ju nie ta) w. Jana malowidami i sprztami kocielnymi z krlewsk wspaniaoci ozdobiony. W drugim wydaniu Polonii dorzuca pisarz informacje midzy
innymi o Kolumnie Zygmunta i o sawnej Villa Regia:
S i na przedmieciach liczne paace magnatw, kunsztownie i pomysowo przez woskich
artystw zbudowane, ale spord nich Villa Regia, ktr Wadysaw IV wieo zbudowa,
wytwornoci wntrz si odznacza. Jest wreszcie w pomnik, ktry zmaremu Zygmuntowi
III, swemu ojcu, niedawno ufundowa45.
Pochlebnie pisze o pockiej bazylice katedralnej wytwornego budowania, w Putusku
zwraca jego uwag wspaniaa kolegiata, domy ceglane i zamek piknie zbudowany, w
Tykocinie z zachwytem wymienia wytworny paac, wiesz architektur midzy bagnami
w miejscu obronnym wzniesiony, wreszcie zamek przepikny w Biaymstoku.
Prowincje nadbatyckie: Pomorze, mud i Inflanty, przedstawione s stosunkowo najskromniej. Szczegln uwag zwraca Starowolski midzy innymi na Toru adnemu nawet
z niemieckich miast piknoci i bogactwem nie ustpujcy, w ktrym porodku rynku stoi
ratusz bardzo pikny, jakiego drugiego nigdzie nie ujrzysz, wchodzcego bowiem w podziw wprawiaj posadzki, ciany, kasetonowe stropy, dachy, tak i niczego ju nie brak doskonaoci architektury. Szeroko omawia te wspaniao Gdaska, podkrela obronno
Malborka, Elblga, w Inflantach Rygi, Dorpatu i innych miast. Zacytowane przeze mnie
przykady nie wyczerpuj dugiej listy miejscowoci i obiektw, o ktrych pisze Starowolski
w Polonii; s tylko wyborem informacji najciekawszych. Tworz one w sumie interesujcy
obraz architektoniczny i urbanistyczny Rzeczypospolitej przed poow XVII wieku, obraz na
og obiektywny, nie wypaczony sarmack dufnoci, cho pisarz wiadomie, z poczuciem
patriotyzmu stara si jak najkorzystniej zaprezentowa te przykady, ktre takiej prezentacji
s godne. Nie pomija okazji, by porwna niektre miasta, na przykad Krakw czy Toru, z
miastami woskimi i niemieckimi, ktre zreszt cakiem susznie traktuje jako przykady
45

Por. s. 115.
28

odniesienia. Takich porwna zgodnie ze stanem rzeczywistym nie uywa jednak czsto.
Nie ukrywa te, e wiele miast i miasteczek polskich owych czasw tworzyy wycznie lub
prawie wycznie zabudowania drewniane. Tak sam konkluzj da si wysnu z opisu poszczeglnych obiektw w Polonii.
Przy lekturze tego niewielkiego, lecz poytecznego i ciekawego dzieka pomijajc w nim
sfer zagadnie dla historyka sztuki mniej istotnych uwag przykuwaj trzy aspekty:
wartoci informacyjne Polonii (mam, oczywicie, na myli informacje o sztuce, a
cilej architekturze);
stosunek Starowolskiego do sztuki;
stopie jego rozeznania w sprawach sztuki oraz znajomo terminologii z tego zakresu.
Pierwszy aspekt zosta ju w zasadzie omwiony. Dodam wic tylko, e Polonia stanowi
pod tym wzgldem przebogaty materia, cho wiadomoci o poszczeglnych obiektach s
nader szczupe. Brak w nich dat, brak nazwisk artystw i wyczerpujcych opisw. .Daty nowszych obiektw, zwaszcza tych, ktre powstay midzy 1632 a 1652 rokiem, czyli midzy
pierwszym a drugim wydaniem Polonii, atwo w przyblieniu uchwyci, porwnujc oba wydania ksiki (przekad tu zamieszczony uwzgldnia zreszt obydwa wydania zarazem).
Mona te domyli si przyblionych dat wielu nowszych obiektw na podstawie cech, jakimi je Starowolski okrela, czasem na podstawie dodatkowych wyjanie, na przykad niedawno lub wieo wybudowany, a nierzadko take w oparciu o przytoczone przez autora
nazwiska fundatorw. (Oczywicie, nie bior tu pod uwag konfrontacji z dzisiejsz literatur
naukow, co eliminuje domysy; w komentarzach zamieszczono wyjanienia uzupeniajce
lub ucilajce).
Prawdziwo podawanych informacji na og nie budzi zastrzee, choby dlatego, e pisarz nie unika przykadw mao atrakcyjnych, wspomina i o takich miejscowociach lub
obiektach, ktre o piknie i europejskoci naszych miast czy budowli wiadczy nie mogy.
Zreszt, wikszo informacji formuowanych jest bardzo oglnie.
Najpeniej reprezentowana jest w Polonii architektura i urbanistyka, cho tej drugiej nie
naley rozumie dosownie, w dzisiejszym znaczeniu terminu, lecz jako rwnie oglny opis
miast z najwaniejszymi budowlami. Inne dziedziny sztuki potraktowane zostay zupenie
sabo, co wyniko chyba nie tyle z braku wiadomoci autora na przykad o rzebie (zwaszcza
nagrobkowej) i malarstwie w Polsce czy z jego ignorancji tych dziedzin sztuki, lecz z dostosowania Polonii do celu, jakiemu miaa suy dzieko byo przeznaczone gwnie dla czytelnika zagranicznego (po to te napisane zostao po acinie), majc informowa go o naszym
kraju najoglniej, o tym, co w nim jest najgodniejszego uwagi, o tym, co przede wszystkim
mogo si przyjezdnemu rzuca w oczy a wic szczeglnie o miastach i budowlach, o rozlegoci i zamonoci kraju, o jego ludziach, obyczajach i ustroju spoeczno--politycznym.
Drugie miejsce po architekturze, w sensie obfitoci przykadw, zajmuj w Polonii
wzmianki o ogrodach typu woskiego, tak szeroko rozpowszechnionych u nas w dobie renesansu i baroku. O rzebie, zwaszcza nagrobkowej, wspomina Starowolski z reguy przy okazji wzmianek o osobistociach wybitnych w wczesnym yciu politycznym i kulturalnym, a
wic na przykad o nagrobkach Ostrogskich w katedrze tarnowskiej. O malarstwie (wycznie
ciennym lub obrazach zdobicych wntrza wity i klasztorw) wspomina bardzo rzadko
(na przykad mwic o Winiczu), ale za to z ca pewnoci z pobudek estetycznych, podkrelajc pikno obiektu zdobionego polichromi.
Jakkolwiek w przewaajcej czci tekst Polonii mwi o architekturze, Starowolski nie zapomina tu i wdzie dorzuci jakiej szczeglnej informacji, niekiedy mogcej stanowi dla
nas wiadomo bardzo cenn. Do takich naley niewtpliwie pena zachwytu wzmianka o
drogach wytyczonych prosto jakby pod sznur (moe i o trwaej nawierzchni?), obsadzanych
drzewami owocowymi, W okolicach Niewiea. Pisarz mwi o tym przy stosunkowo szerokiej analizie fundacji Mikoaja Krzysztofa Radziwia Sierotki, ktrego wielce wysawia.

29

Nie jest wykluczone f cho domys ten jest bardzo trudny do potwierdzenia), e na innych
terenach wczesnej Rzeczypospolitej rwnie istniay tak sarno starannie wytyczone trakty,
gdy, jak wspomniaem, Starowolski o dodatkowych ciekawych zjawiskach wspomina z reguy przy okazji omawiania zasug wybitniejszych magnatw, ktrych wyrnia bd to z
szacunku dla ich przedsiwzi, bd co . rwnie nie jest wykluczone dla pozyskania ich
protekcji czy wywdziczenia si za wczeniej okazan przychylno lub wsparcie materialne.
Tu mg kierowa si chci uszanowania jako gorliwy katolik konwersji Radziwia z heretyckiej wiary na ono katolicyzmu.
Propagowaniu dobrego imienia Polski, jako kraju ludzi wyksztaconych, propagowaniu
kultury ojczystej powici Starowolski wiele miejsca w swej obfitej twrczoci literackiej i
naukowej, o czym ju szerzej wspomniano. Temu celowi suyy midzy innymi wczeniej
ni Polonia wydany po acinie Setnik pisarzom polskich i pniejsze Monumenta Sarmatarum, temu przede wszystkim celowi suy miaa rwnie Polonia. Gorcy patriota, jak mao
kto przed nim dba Starowolski o miejsce kultury polskiej wrd przodujcych na tym polu w
jego czasach krajw europejskich, oburza si na negatywne niekiedy (bo przecie nie zawsze) opinie Zachodu o umysowoci, zdolnociach i dorobku kulturalnym Polakw, a co wicej, umia zwalcza takie sdy, skutecznie zbija je i popiera swoje weto rzeczowymi argumentami. W dedykacji Setnika pisarzw polskich, skierowanej do Stefana Bonifacego Sobieskiego (stryja Jana III), pisa midzy innymi:
Bowiem wrd narodw o wysokiej kulturze wielu jest ludzi, ktrzy z wielkim naszym
podziwieniem nie tylko nazywaj nas, mieszkacw Pnocy, barbarzycami, lecz take
uwaaj nas za zupenie obcych wszelkiej kulturze. Jest to z pewnoci zuchwale i barbarzyskie mniemanie, gdy przyroda jest rodzicielk wszystkich zarwno, jednakowo wszystkim
wszczepia zarzewie wad i iskierki cnt i wszystkim daa pragnienie wiedzy, czy pod gorcym, czy pod chodnym mieszkaj niebem [...]. A wic i my take, cho mieszkamy w pobliu mronego bieguna, nie jestemy tak dalece pogreni w mrokach niewiedzy, jak to opacznie sdz o nas niektrzy, nawet bliscy ssiedzi: lecz owieceni tym samym socem, co inni,
mamy pord siebie niezliczone przykady znakomitych cnt, a take czcigodne pomniki pozostawione przez ludzi wielkiego umysu46.
Przez owe pomniki mia Starowolski na myli gwnie dziea literackie, bo te dedykacja
nawizywaa do treci ksiki, ktr niekiedy okrela si jako pierwsze w naszym pimiennictwie opracowanie historii literatury polskiej. W Monumenta Sarmatarum pomnikami tymi
bd zebrane z ogromnym nakadem pracy inskrypcje na epitafiach, utrwalajce chwa i zasugi godnych w przeszoci mw Rzeczypospolitej. W Polonii, te majcej suy sawieniu ojczyzny i jej zasuonych obywateli, pomnikami s ju dziea sztuki obiekty architektury, wspaniae ogrody, niekiedy wybitniejsze przykady rzeby i malarstwa cho Starowolski,
piszc o nich z pobudek patriotycznych, podporzdkowuje swoje relacje wanie celowi sawienia kraju, wybitnych mw i mecenasw, sawienia ich przedsiwzi. Nie pisze zatem
jak estetyk, jak wytrawny znawca zagadnie sztuki (takim zreszt nie by), nie zawa treci
do analizy artystycznej poszczeglnych obiektw (gwnie architektonicznych), gdy myl
przewodni jest tu dla niego ukazanie kulturalnego i politycznego oblicza caego kraju.
Zreszt do zajmowania si sztuk wycznie z estetycznego punktu widzenia na pewno nie
czu si powoany. Rozumia jednak jej znaczenie w kulturze narodu, tym bardziej e mia
stale przed oczyma wspaniay przykad Italii, ktr zna dobrze, tak jak dobrze zna rwnie
miasta wielu innych krajw europejskich, z licznych podry, ktre odby. Na przykady wo46

Szymon Starowolski, Setnik pisarzw polskich, op. cit., ss. 42-43.

30

skie, zwaszcza na sawne ogrody, powouje si niejednokrotnie w Polonii, porwnujc do

nich czsto ogrody przydajce pikna polskim zamkom i rezydencjom magnackim.
Dzi przewaa pogld, ktrego susznoci jak ju wspomniano nie da si chyba nigdy w
zupenoci obali, e w przeciwiestwie do rozwoju samej sztuki renesansowej i wczesnobarokowej w Polsce, do rozwijajcego si wwczas mecenatu artystycznego, stosunek do sztuki,
jej znajomo i myl estetyczna s o wiele trudniejsze do uchwycenia; nie absorboway snad
nazbyt Polakw znanych wprawdzie z wyksztacenia i erudycji w caej Europie, lecz uwaajcych si bardziej za podopiecznych Marsa ni Apollina. Z szacunkiem dla Starowolskiego
przypomnie tu warto, e pisarz, mwic o tym jako o zjawisku aktualnym, a wic nie z perspektywy trzech stuleci, z jakiej my dzi patrzymy na tamte czasy, wysnu podobny wniosek,
oceniajc przy tym trafnie przyczyny mniejszego zainteresowania kultur i sztuk wrd Polakw, bardziej dbajcych o blask, reprezentacj i wygody ni o saw u potomnych, bardziej
miujcych przepych i wystawno ni wyrafinowane pikno. W przedmowie do czytelnika,
zamieszczonej w cytowanym ju Setniku pisarzw polskich, Starowolski pisze midzy innymi:
... w przekazywaniu potomnym swej pamici nie wiem, czy ze zwyczaju, czy przez pomyk nasi okazuj si bardzo niedbali: wol raczej, gdy im to na myl przyjdzie, spenia
chwalebne czyny, ni chwali to, co uczynili. Std widzimy, e znakomite pisma przodkw w
bibliotekach klasztornych, w skrzyniach magnatw, w ksigozbiorach uczonych czsto toczy
robactwo [...]47.
A dalej dorzuca:
...kady z naszych magnatw woli wydawa pienidze na psy, konie, szaty, sub, wina
lub pachnida, anieli na to, co mogoby imi jego utrwali po wszystkie wieki i wszystkie
pokolenia48.
Te celne, cho na pewno nie dotyczce wszystkich spostrzeenia, dotycz gwnie stosunku polskiej magnaterii do dzie pimiennictwa, ale mogyby dotyczy i stosunku do sztuki.
Starowolski, sygnalizujc ksztatujcy si ju wwczas sarmatyzm, nie twierdzi przecie, e
brak nam byo uczonych czy pisarzy, tak jak w Polonii treci caej ksieczki dowodzi, e
nie brak nam byo rwnie wspaniaych pomnikw architektury i innych dzie sztuki, lecz
podnosi potrzeb popularyzowania w Europie naszych osigni w dziedzinie kultury, pragnie, by nie poprzestawa jedynie na przedsiwziciach podejmowanych w imi blasku i
przepychu, lecz take interesowa si ywiej kultur dla niej samej, kiedy nawouje rodakw,
by pilniej na przyszo przykadali si do nauki i sztuki49.
Lektura Polonii pozwala z atwoci zauway, e opatrzony z dzieami renesansowymi, a
take ju barokowymi we Woszech i innych krajach europejskich, t wanie nowoczesn
dla sztuk (przede wszystkim architektur) ceni Starowolski najwyej, uznajc j za miernik pikna. Std przy wszystkich bez wyjtku obiektach wzniesionych lub gruntownie przebudowanych w XVI i pierwszej poowie XVII wieku w Polsce, pene aprobaty, a niekiedy
wrcz zachwytu okrelenia, takie jak na przykad: affabre facta (zbudowany wedug prawide
sztuki), augustiori structura (przepyszn struktur wykonany), elegantia fabricae (wytwornej
budowy), munitissima et ornatissima (bardzo warowna i bardzo ozdobna), pulcherrime
47

Jw., s. 43.
Jw.
49
Jw.
48

31

exstructo (przepiknej budowy, budowania), recentioris fabricae (najwieszej, najnowoczeniejszej budowy) itp. Wyrnia zdecydowanie obiekty noszce znami wpyww architektury woskiej lub wzniesione czy przebudowane przez artystw woskich,, na przykad will w
Woli Justowskiej, koci w. Kazimierza. w Wilnie czy warszawsk Villa Regla. Przy
obiektach cieszcych. si powszechnym rozgosem, jak na przykad przy zamku Myszkowskich w Piczowie, sawnym ze wspaniaych pono ani,, chtnie odwouje si nawet do tradycji literackiej. Szczeglnie podnosi rang obiektw najnowszych, zbudowanych na planach
regularnych, na przykad fortyfikacje typu nowowoskiego w Pilicy czy fortyfikacje i budowle Zamocia. Oceniajc w superlatywach obiekty renesansowe i wczesnobarokowe, a
wic dla niego nowoczesne, nie odnosi si jednak Starowolski bynajmniej negatywnie do architektury dawniejszej gotyckiej, a nawet romaskiej. Okrela je tylko wyranie jako budowle staroytne czy starowieckie, na przykad zamek w Drzewicy jako castrum antiquum, zamek w Zborowie antiqui operis (staroytnej budowy, budowania) , koci kanonikw w Wieluniu fabricae antiquae (staroytnej roboty, budowania) czy inne obiekty,
okrelane mianem vetustae, vetustissimae lub veteris fabricae. Nie wyczuwa si jednak w
tych okreleniach zabarwienia ujemnego. Przeciwnie, piszc na przykad o zamku w Iy jako
obiekcie veteris fabricae (starowieckiej budowy), dodaje jednak, e jest on satis auguste
exstructa (z dostateczn okazaoci zbudowany).
Polonia nie jest traktatem o architekturze, lecz tylko opisem obiektw charakteryzowanych
najoglniej, niemal katalogowo. Przypisywanie Starowolskiemu, na jej podstawie, wybitnej
znajomoci sztuki i waciwej terminologii z tego zakresu byoby niesusznym sprowadzaniem wyrwanych z kontekstu poj do-z gry upatrzonej konkluzji, daoby w efekcie sd
bdny. Jednake, bez obawy o popenienie bdu, mona chyba powiedzie, e rozumia Starowolski znaczenie sztuki w dziejach kultury (a przynajmniej rozumia je z patriotycznego
punktu widzenia) i e zna si przynajmniej na architekturze w takim stopniu, w jakim powinien by zna si w Polsce, w tamtych czasach, humanista jego miary, humanista bliej nie
zwizany z krgami artystycznymi. Przemawia za tym stosowana przez niego przy charakterystyce obiektw terminologia, zrnicowana w zalenoci od walorw artystycznych, a zarazem najczciej i od czasu powstania budowli czy dziea rzeby. Wikszo tych okrele,
dotyczcych prawie zawsze budowli nowszych lub najnowszych, a wic renesansowych, manierystycznych bd wczesnobarokowych, uywa Starowolski wymiennie, zaznaczajc tylko,
e dane obiekty s pikne, godne uwagi, nowoczesne. S to wic takie okrelenia, jak: amoenissimus bardzo uroczo pooony; cultissimus najstaranniej, z najwiksz pielgnacj
uprawiony czy urzdzony, lub nierzadko z uzupenieniem italicum cultissimum (najczciej w
odniesieniu do ogrodw typu woskiego, na przykad przy zamkach i paacach w Ujazdowie,
Uchaniach, kwi, Putusku, Radziejowicach, obzowie, Solcu, Krzepicach, Kobucku, Pilicy); augustiori structura wykonany okazaym, wspaniaym sposobem budowania (w odniesieniu midzy innymi do Akademii Lubraskiego w Poznaniu) ; elegantis lub elegantissimae
fabricae (take: operis, structurae) eleganckiej czy penej smaku, najgustowniejszej budowy
(na przykad zamki w Baranowie, Oyce, Rzeszowie, Nowopolu, czyli Koniecpolu, willa w
Woli Justowskiej, zamek Krzytopr w Ujedzie); excellentissimas picturas najznakomitsze, przepyszne malowida (w zespole architektonicznym w Nowym Winiczu); pictura pulcherrima przepikne malowido (w kociele bernardynw w Sokalu); arx lub palatium pulchrum czy pulcherrimum zamek lub paac pikny czy przepikny, a take pulchra aedificia
czy pulchre fabricata pikna budowa, robota (okrelenie najczciej uywane, dotyczce
bardzo licznej grupy obiektw, midzy innymi zamkw lub paacw w Tenczynie, Morawicy,
Balicach, Suchej, kwi, Bodzentynie, owiczu, Wolborzu, Sandomierzu, Putusku, Czemiernikach, kociow w Kielcach, Pilnie, Grodnie, Lwowie, Brzeanach i wielu innych);
perfectio architecturae doskonao architektury (okrelenie godne szczeglnej uwagi, bo
dotyczy ratusza toruskiego; cho szczegln sympati darzy Starowolski obiekty swojej

32

epoki, umie doceni dzieo gotyckie co prawda rozbudowane i upikszone w stylu manierystycznym na pocztku XVII wieku, a przy tym rzeczywicie wysokiej klasy); palatium splendidum wspaniay, okazay czy byszczcy przepychem paac (sowa te dotycz zamku w
Brzeanach).
Przytoczone zwroty, spotykane w tekcie Polonii najczciej, stosowane s jak sdz z
wyjtkiem midzy innymi przykadu z ratuszem toruskim, wymiennie, ze wzgldw literackich; rnice ich sensu s niewielkie. S i inne jeszcze terminy, jak na przykad antiqui operis
(dawnej, staroytnej budowy), Ligneum aedificium (budowla drewniana), domus latericia
(budynek ceglany), te jednak dotycz informacji konkretnych, wieku budowli lub materiau, z
jakiego j wykonano; znalazyby si w kadym innym tekcie czasw Starowolskiego.
Dla pewnej grupy obiektw, wedug pisarza najznakomitszych, uywa jednak okrele
specjalnie wyrniajcych. Te zasuguj na szczeglne zainteresowanie. Zwrotem affabre
facta czy factum (zbudowany wedug prawide sztuki) okrelone zostay midzy innymi zamek (arx) w Uniejowie, paac (palatium) w Kobucku oraz koci (templum) w Jedlisku.
Tak pochlebna ocena paacu w Kobucku moga by po czci ukonem w stron jego fundatora, znanego mecenasa sztuki i zarazem protektora Starowolskiego, Mikoaja Wolskiego;
koci w Jedlisku, zbudowany w roku 1645, jest ju barokowy okrelenie odpowiada wic
jego architekturze tym bardziej (zosta przez pisarza wymieniony w drugim wydaniu, z 1652
roku); zastanawia natomiast taka sama ocena zamku w Uniejowie zosta on wymieniony ju
w pierwszym wydaniu, a wic przed wczesnobarokow przebudow w latach 16381645.
Starowolski charakteryzuje wic okreleniem arx affabre facta zamek gotycki, rozbudowany
w 1534 roku, rwnie jeszcze w stylu pnogotyckim. Budowla ta jednak wyrnia si
szczeglnymi walorami architektonicznymi, wyjtkow regularnoci zaoenia. Okrelona
zatem zostaa przez Starowolskiego trafnie i z ca pewnoci wiadomie, co obok przykadu
z ratuszem toruskim przemawia za tym, e pisarz orientowa si dobrze w kryteriach wartociujcych, a co wicej, e sta go na estetyczny stosunek do dziea sztuki: wyrnia je ze
wzgldu na istotne walory, a nie tylko ze wzgldu na wiek i styl.
Kilka obiektw okrela Starowolski jako italicae architecturae woskiej architektury,
woskiego sposoby budowania (na przykad paac Denhoffw w Kruszynie i koci w. Kazimierza w Wilnie); ad symmetriam italicam wedug zasad symetrii woskiej (paac biskupi
w Kielcach) lub solerti artificum Italorum ingenio exstructa biegym talentem artystw woskich zbudowane (warszawskie paace magnackie, bliej nie wyszczeglnione, oraz przede
wszystkim Villa Regia). Ostatni przykad mwi o narodowoci budowniczych, dwa pierwsze
natomiast s okreleniami stylu obiektw. Wczesnobarokowy paac Denhoffw z 1630 roku,
bazylika w. Kazimierza w Wilnie fundacji Zygmunta III i rwnie wczesnobarokowy paac
kielecki fundacji biskupa Jakuba Zadzika z lat 1636 1642 (wymieniony w drugim wydaniu)
mogy by rzeczywicie dla pisarza wyjtkowymi przykadami budowli w peni regularnych,
nowoczesnych, opartych o najnowsze na polskim gruncie koncepcje architektoniczne. Uwagami o regularnoci i symetrycznoci najchtniej jednak opatruje Starowolski coraz czciej
w jego czasach powstajce w Polsce nowoytne zaoenia fortyfikacyjne. Tak wic obwarowania Zamocia wzniesione zostay ex arte prae-sentis geometriae wedug sztuki wspczesnej geometrii czy sztuk wspczesnej geometrii; fortyfikacje w Pilicy: propugnaculum ad
praesentem geometriam dimensum wedug wspczesnej geometrii odmierzone ; obwarowania zamku w Lachowiczach na Biaorusi zbudowane ex recenti dimensione zgodnie z nowszymi pomiarami; wreszcie fortyfikacje w Szkowie i Bychowie na Biaorusi wzniesione recentiori arte najwiesz, najnowsz sztuk.
Poza obiektami obronnymi podobne okrelenia stosuje te Starowolski do niektrych
obiektw sakralnych i wieckich. Proportiones geometricae (proporcje geometryczne) cechuj midzy innymi zaoenie klasztorne kameduw na Bielanach pod Krakowem oraz renesansowy Zamek Dolny w Wilnie.

33

Do innych obiektw z pierwszej wierci XVII wieku stosuje Starowolski z reguy okrelenia: novae architecturae nowej architektury, sposobu budowania (midzy innymi w odniesieniu do kociow i klasztorw w wymienionych ju wyej Szkowie i Bychowie oraz paacu krlewskiego w Brzeciu Litewskim); modernae architectwae wspczesnej architektury,
sposobu budowania [midzy innymi w odniesieniu do zamku i klasztoru w Winiczu oraz
paacu w Niewieu); ad modernam elegantiam exstructum zbudowany wedug wspczesnego smaku (pikna, stylu) w odniesieniu do kocioa w Biaymstoku. Bardzo podobnym
okreleniem, majcym jednak, jak mi si wydaje, bardziej jeszcze pozytywne, ciepe zabarwienie, jest zwrot recentioris architecturae czy recentioris fabricae nowszej, najnowszej czy
lepiej moe: najwieszej architektury, najwieszego, najnowoczeniejszego sposobu budowania. Tak wzniesione zostay lub przebudowane, wedug Starowolskiego, midzy innymi
paac i katedra w Krasnymstawie, niektre paace na Litwie (nie wyszczeglnione konkretnie)
oraz zamki i paace w Paniowcach, Gouchowie, Krzepicach, Solcu, Krasiczynie czy Tykocinie.
Ostatni przykad, jaki zacytuj, dotyczy manierystycznego nagrobka Ostrogskich w katedrze tarnowskiej. Starowolski pisze o nim, e jest sane Phido opere sculpta zaiste Fidiaszowym dzieem.
Ostatnia grupa przykadw obiektw, charakteryzowanych okreleniami szczeglnie wyrniajcymi je od wszystkich innych, pozwala sdzi, e sztuka, a przede wszystkim architektura, nie bya dla Starowolskiego zagadnieniem obcym, cho przecie nie zajmowa si
nim specjalnie w swej dziaalnoci pisarskiej i naukowej, a w kadym razie na pewno nie bya
dla zagadnieniem obojtnym.
Bardziej optymistycznych konkluzji nie mona wprawdzie formuowa w oparciu o tekst
Polonii, ale w kontekcie dotychczasowego, niezbyt imponujcego stanu bada nad kwesti
stosunku Polakw odrodzenia i wczesnego baroku do sztuki, ich pogldw na sztuk oraz ich
znajomoci sztuki analiza dzieka Starowolskiego (z uwzgldnieniem oryginau) rzuca nieco
cieplejsze wiato na ten zesp zagadnie. By moe, polskie pimiennictwo XVI i pierwszej
poowy XVII wieku kryje jeszcze niejedn z takich niespodzianek (jeli tekst Polonii stanowi
niespodziank). Wnikliwe i rzetelne przejrzenie bogatej literatury tamtych czasw pozwolioby te moe spojrze na zagadnienie estetyki w Polsce XVI i pierwszej poowy XVII stulecia
troch inaczej, cho na rewelacyjne efekty takiej pracy liczy nie mona. Przedsiwzicie
takie daoby jednak bez wtpienia peniejszy od dotychczasowego obraz tego problemu.
*
Wstp ten nie pretenduje do opracowania krytycznego w penym tego sowa znaczeniu.
Polonia traktuje o wielu rnorodnych problemach, przekraczajcych kompetencje tumacza;
interesowa one mog historykw specjalizujcych si w dziejach polityki, administracji,
wojskowoci, gospodarki, kultury i sztuki w Polsce pierwszej poowy XVII stulecia. Do nich
wic naleaaby szczegowa. analiza poszczeglnych aspektw dzieka Starowolskiego, tu
zasygnalizowanych tylko, potraktowanych jako wprowadzenie do tekstu Polonii.
ANTONI PISKADO

34

SZYMON STAROWOLSKI

POLSKA ALBO OPISANIE POOENIA KRLESTWA POLSKIEGO W KOLONII U HENRYKA KRITHIUSA

ROKU 1632

URBANOWI VIII. BARBERINIEMU,

Kapanowi po trzykro Najwyszemu1, SZYMON STAROWOLSKI,
yczcy zdrowia po ucaowaniu stp witych2.

Kapan po trzykro Najwyszy (Pontifex ter Maximus), a cilej Kapan Najwyszy

(Pontifex Maximus) to tytu papiey, przejty z tytulatury staroytnej; tak zwa si w staroytnym Rzymie przeoony kolegium kapaskiego najwyszej wadzy religijnej.
2
Caowanie stp papieskich naleao do ceremoniau audiencji. Barwny opis tej ceremonii
(z przyjcia krlewicza Wadysawa, pniejszego krla Wadysawa IV, przez Urbana VIII,
19 I 1625) podaje Stefan Pac, pisarz i referendarz litewski, w swym dzienniku z podry
Wadysawa po Europie, wydanym we Wrocawiu w 1854, a zatytuowanym Obraz dworw
europejskich na pocztku XVII w. ... (ss. 13538).
35

Gdy do Twej Wenecji, OJCZE WITY, przed trzema blisko laty wysaem skrelonego
pirem Rycerza polskiego i gdy nie zosta on przez Ciebie niewdzicznie przyjty, jak wnosz
z listu Najjaniejszego Kardynaa Franciszka Barberiniego, Twego synowca3, sdz przeto, e
nie odrzucisz i tej pracy, z ktrej w jakiej mierze poznasz charakter naszej szlachty, jej
przywileje i onierski tryb ycia. W tym mniemaniu Twoj uprzejmoci utwierdzony, caej
ojczyzny mojej i spraw naszych zarys, wyraony w tej skromnej ksieczce. Tobie pragn
ofiarowa, i upewni zarazem, e kiedy Ty dniem i noc czuwasz nad bezpieczestwem caego chrzecijastwa, przede wszystkim Sarmacji4 naszej dobro i ask wywiadczasz. Jestemy bowiem szanowani ,za to, e ustawicznie walczymy z barbarzyskimi narodami nie tylko
w obronie wasnych ognisk, ale i za cay wiat chrzecijaski5, ktremu Ty przewodzisz,
3

Rycerz polski (Eques Polonus) wyszed drukiem w Wenecji w 1628. T niewielk , ksieczk dedykowa Starowolski rwnie Urbanowi VIII. yczliwe jej przyjcie przez papiea,
jak to wynika ze wzmiankowanego (nie znanego mi) listu kardynaa Franciszka Barberiniego
do autora, jest zrozumiale i wiarogodne w wietle zainteresowa Urbana VIII (troska o potg
wasnego rodu i pastwa papieskiego, o budow fortec i odlewanie armat, zajmowaa mu nie
mniej czasu ni sprawy kocielne), jak te i z racji sympatii, jak darzy papie krlewicza
Wadysawa Waz. Tre ksieczki traktujcej o walorach bojowych rycerstwa polskiego, a
nadto wydanej zaledwie w kilka lat po zmaganiach z Turcj pod Chocimiem (1621), a przede
wszystkim tu po cikiej wojnie (zreszt definitywnie nie zakoczonej) ze Szwecj w Inflantach i Prusach moga by papieowi rwnie nieobojtn. Starowolski, dobrze zorientowany zarwno w biecej sytuacji politycznej, jak i w stosunkach panujcych w Watykanie,
piszc Eques Polonus umia wykorzysta odpowiedni por, by zainteresowa Rzym sprawami polskimi, a przy okazji liczy zapewne i na pozyskanie dla siebie przychylnoci monego protektora. Otrzyma te prawdopodobnie za t wanie ksieczk zoty medal z wizerunkiem papiea (moe wraz ze wzmiankowanym listem od Franciszka Barberiniego?);
informacj o medalu podaje Franciszek Bielak w rozprawie Dziaalno naukowa Szymona
Starowolskiego (Studia i Materiay z Dziejw Nauki Polskiej, seria A, z. l., Warszawa
1957, s. 222), opierajc si na relacji Bieanowskiego (Stanislaus Bieanowski, Panegyris
lyrica Simonis Starowolski, Krakw 1656, k. A3).
4
Termin Sarmacja na okrelenie Rzeczypospolitej przewija si w Polonii czsto. Jest to
zrozumiae w kontekcie rozwinitej ju wyranie w czasach Starowolskiego megalomanii
narodowej, z dum wyprowadzajcej pochodzenie stanu szlacheckiego od staroytnych Sarmatw, ludu wojowniczego jak podaje m. in. Pomponius Mela, pisarz rzymski z I w., w
swym dziele De chorographia miujcego wolno i nieujarzmionego. Niejasno informacji
dotyczcych terenw zajmowanych przez staroytnych Sarmatw, w znanych i wydawanych
w dobie renesansu i baroku dzieach antycznych pisarzy (m. in. Meli, Ptolemeusza, Pliniusza
Starszego), nie przeszkadzaa szlachcie polskiej ywi gbokie przekonanie o swej sarmackiej genealogii. Starowolski bez wtpienia wiadomie uywa tu wymiennie poj Krlestwo
Polskie, Rzeczpospolita i Sarmacja; ta ostatnia nazwa majca wskazywa zagranicznemu czytelnikowi na bogate, sigajce staroytnoci tradycje historyczne Polski suya
dobrze celom propagandowym, patriotycznym. Nie znaczy to, by Starowolski sam nie by
przekonany o sarmackim pochodzeniu Polakw. Zna te musia dobrze dziea staroytnych,
a zwaszcza Geografike hyfegesis Ptolemeusza (II w.), ktrego podzia Sarmacji na Europejsk (na zachd od Donu) oraz Azjatyck (na wschd od tej rzeki) wprowadza ju na wstpie
ksiki i w rozdziale o ziemiach ruskich, wyjaniajc, e jest to pogld staroytnych.
5
Prcz przekonania o swej sarmackiej genealogii, powodem dumy szlachty polskiej bya
te wiadomo, e Polska, pooona na rubieach chrzecijaskiej (waciwie katolickiej)
Europy, stanowia jakby pierwszy mur przed najazdami pogan (w tym przypadku gwnie
Turkw) przedmurze chrzecijastwa.
36

otrzymawszy od Boga wadz zastpcz, co powag swoj jest rwna jakby apostolskiej. Za
nas tedy, ktrzy si bardziej trudzimy dla nienaruszalnoci i zachowania
innych, winiene, OJCZE WITY, modli si bardziej. I niech zwaszcza Ciebie Wielki
ten Bg, ktry Ci dla dobra swego Kocioa i dobra naszego powoa, na dugo w zdrowiu
zachowa.

37

SZYMONA STAROWOLSKIEGO POLSKA

albo opisanie pooenia Krlestwa Polskiego
Polska, przez staroytnych Sarmacj Europejsk nazwana, teraz, przez najmdrszego Krla
Zygmunta III rzdzona, czy pod jednym berem osiem prowincji6, ktre po czci rni si
obyczajami, prawami, jzykiem; sposobem ycia natomiast, 'przywilejem wolnoci i dostpowania zaszczytw w Rzeczypospolitej wszystkie bez wyjtku s rwne i prawami pokrewiestwa wzajemnie zwizane. O kadej z nich z osobna, to jest o Wielkiej i Maej Polsce,
Litwie, Rusi, Prusach, Mazowszu, mudzi, Pomorzu oraz Inflantach pisali, tak w szczegach
jak w oglnoci, liczni uczeni mowie ju to nasi, ju to postronni7. Skoro jednak ziemskie
rzeczy ustawicznej ulegaj przemianie i nawet najpotniejszych pastw taki jest los nieuchronny, e niemal co wiek, co pokolenie, doznaj nowego uszczuplenia albo powikszenia
w jakim wic stanie znajduje si teraz Ojczyzna nasza? jakie obyczaje zachowuj narody poczone pod jej koron? jakie s midzy nimi stosunki? jakie ich siy? osignicia? rzd? religia? jakich wreszcie i jak silnych maj ssiadw?
To wanie postanowiem przekaza potomnym w tej skromnej ksieczce, aby zacny
Czytelnik zachowania si^ dotd Sarmacji, nie tylko takiej, jak odziedziczylimy po przod6

Kilka wierszy niej wylicza Starowolski nie osiem, lecz dziewi prowincji, jednake
Wielkopolsk i Maopolsk wymienia waciwie jako jedn prowincj (...Wielkiej i Malej
Polsce...), niewtpliwie wiadomie oddzielajc w ten sposb tereny etnicznie polskie od innych prowincji wchodzcych w skad Rzeczypospolitej. Godny podkrelenia jest inny fakt.
Dotychczas w literaturze przedmiotu (choby w Maym sowniku historii Polski, wyd. 5.,
Warszawa 1969, ss. 52124) przyjmuje si podzia Krlestwa Polskiego po Unii Lubelskiej
na trzy gwne prowincje; Wielkopolsk i Maopolsk, razem tworzce Koron, oraz Wielkie
Ksistwo Litewskie, a ponadto Inflanty z lennymi ksistwami Kurlandi i Semigali, stanowice jakby czwart prowincj; do Wielkopolski zaliczano jednak w interesujcym nas okresie jak twierdz historycy Prusy Krlewskie i Mazowsze (pomijajc ju Kujawy co jest
pewne), a do Maopolski wszystkie wojewdztwa ruskie nalece po Unii Lubelskiej do Korony. Podzia przyjty w Polonii pozwala sdzi, e nomenklatura powysza nie musiaa by
w l. po. XVII w. powszechnie uznawan. Starowolski wydziela, oczywicie, dwie podstawowe jednostki polityczno-terytorialne Krlestwa Koron (nazwy tej nie wymienia) i Wielkie Ksistwo Litewskie, ale wszystkie prowincje pod wzgldem etnicznym wyranie wyodrbnia, zarwno we wstpnym wyliczeniu na pocztku ksiki, jak i w toku opisu; w osobnych rozdziaach omawia Wielkopolsk, Maopolsk, Litw, Ru z podziaem na Czerwon
przez ktr rozumie wszystkie wojewdztwa nalece do Korony, i Bia wchodzc do
Wielkiego Ksistwa Litewskiego, Prusy, Mazowsze, mud, Pomorze oraz Inflanty; o Kurlandii i Semigalii mwi przy Inflantach.
7
Z polskich dziel wymieni tu naley m. in.: Jana Krasiskiego Polonia, Bolonia 1574;
Marcina Kromera Polonia sive de situ, populis, moribus, magistratibus et republica regni
Polonici libri duo, Kolonia 1577; Aleksandra Gwagnina Sarmatiae Europeae descriptio,
Krakw 1578; Stanisawa Krzysztanowica Polonia seu brevis descriptio status Regni Potoniae, Moguncja 1606; z obcych m. in.: Giovanniego Botera Relazioni universali, Wenecja
1598 (przekad polski P. czyckiego pt. Relatiae powszechne abo nowiny pospolite..., Krakw 1609; przekad aciski pt. Imperiorum mundi catalogus et descripti cum eorum regali
censu, aerario, armis, potentia, magnitudine, finibus et forma regiminis, Kolonia 1613).
38

kach naszych, ale powikszonej jeszcze, nie przypisywa adnej mdroci ludzkiej (zwyczajem wspczesnych politykw) albo potdze ogromnego krlestwa, lecz przede wszystkim
Boskiej dobroci, ktra swych prawdziwych czcicieli, chociaby si w paszczkach najstraszliwszych nieprzyjaci znajdowali, wedle swego miosierdzia nietknitych zachowuje i od
czasw Lecha, zaoyciela narodu, po dzie dzisiejszy dozwala nam rozkwita w wolnoci i
nie tylko nie zna obcego jarzma, lecz nawet ociennym ludom prawa przymierza dyktowa.
POOENIE POLSKI
Krlestwo Polskie z przylegymi do siebie prowincjami rozpociera si wzdu midzy 38.
a 54. stopniem8, od letniego zachodu po zimowy wschd, na przestrzeni ponad dwustu czterdziestu mil niemieckich9, wszerz natomiast, od Gr Karpackich a do Morza Batyckiego,
czyli Wenedyjskiego, na mil mniej wicej dwiecie. Od zachodu otoczone jest Marchi Brandenbursk i tamtejszym Pomorzem; od pnocy Morzem Wenedyjskim i Sarmackim, ktrego
przeciwlege brzegi zamieszkuj Gotowie i Szwedzi;
od wschodu Moskw i opustoszaymi stepami Scytw10; od poudniowej wreszcie strony
Woosz, Wgrami i lskiem;
Cay niemal kraj jest rwninny i soneczny, oprcz grzystych i porosych lasami terenw
przylegajcych do granic wgierskich. Im dalej jednak std, tym gleba jest rwniejsza, yniejsza i lepiej uprawiona. Porodku Maej Polski sterczy jedna tylko gra, ys zwana, na
ktrej wznosi si klasztor sawny imieniem i drzazg Krzya witego11 [,na ktrym Zbawiciel nasz zawis]12. Inne wzniesienia w caym prawie Krlestwie s raczej pagrkami ni;
grami.
W dawnych czasach nie tylko Litwa, ale i wiksza cz Polski bya cakiem lasami pokryta, lecz teraz ziemia wszdzie staranniej uprawiana, w jarzyny i zboa jest podna i w ki
obfituje. I chocia klimat jest nazbyt zmienny, to jednak po rnych stronach niemao znaj8

Bd. Obszar Rzeczypospolitej w czasach Starowolskiego (uwzgldniajc najkorzystniejsze zmiany terytorialne w cigu caego jego ycia) zamyka si midzy ok. 1516' a ok.
3644' dug. geogr. wsch. i midzy ok. 4650' a 595' szer. geogr. pn.
9
Okrelenie letni zachd naley rozumie jako poudniowy zachd, zimowy
wschd jako pnocny wschd.Mila niemiecka rwnaa si 1/15 Stopnia dug. geogr.,
czyli 7,42 km. Z zachodu na wschd, midzy najdalej wysunitymi punktami granic byo
niewiele ponad 200 mil niemieckich, z poudnia za na pnoc (od Zaporoa po Inflanty, a nie
od Karpat do Zatoki Gdaskiej) niespena 200 mil niemieckich (dane przyblione, z wasnego wyliczeniaA. P.).
10
Okrelenia: Morza Batyckiego jako Wenedyjskiego lub Sarmackiego, Tatarw jako
Scytw podaje Starowolski za geografami i historykami staroytnymi, zapewne Ptolemeuszem, Tacytem, Mel. Celem przytaczania takich nazw moga by wycznie ch podkrelenia staroytnoci ziem Polski i jej ssiadw.
11
Opactwo benedyktynw z klasztorem i kocioem w. Krzya na wzgrzu w. Krzy w
pamie ysogr, fundacji Bolesawa Krzywoustego. W obecnym kociele pnobarokowoklasycystycznym (ok. 17811800) tylko pozostaoci budowli romaskiej z 3. w. XII w.;
klasztor pnogotycki z po. XV w., rozbudowany w l. po. XVII w. Przez ys Gr rozumie naley pasmo ysogr w Grach witokrzyskich.
12
Teksty ujte w kwadratowe nawiasy s uzupenieniami z drugiego wydania Polonii
(Gdask 1652), dokonanymi niewtpliwie przez samego autora, lub zmianami redakcyjnymi
wydania trzeciego (1656).

39

duje si sadw rodzcych gruszki, jabka, liwy,. brzoskwinie, czerenie i orzechy, ktre
wieloci odmian i smakiem nie ustpuj wgierskim czy woskim. W wielu miejscach spotyka si te i winn latorol, ktrej grona nieze s wprawdzie do jedzenia, zwaszcza gdy
dopisze im letnia i jesienna pogoda, lecz wycinite z nich wino jest nazbyt cierpkie, skoro si
ustoi. Rosn take na polskiej ziemi kasztany, morwy, pigwy, figi, migday, szafran, ry, kawony, melony, zioa i kwiaty rnego rodzaju oraz inne ogrodw woskich rozkosze a ponty
smakowe. Nie brak rwnie metali i kruszcw kopalnych, o czym w odpowiednich miejscach
bdzie mowa, a wic oowiu, elaza, miedzi, brzu, srebra i zota. Wielka jest take obfito
ptactwa i drobiu, dalej za byda rnego rodzaju i dzikiej zwierzyny, a mianowicie jeleni,
dzikw, niedwiedzi, wilkw, wiewirek, saren, zajcy,. dzikich osw, ubrw, kz, turw,
rysi, bikw, lisw, rosomakw, wyder i bobrw. Podobnie ryb wszelkich, jakie tylko wymieni mona, albowiem nader tu wiele rzek, jezior, staww. Spord rzek atoli waniejsze
s: Wisa, Dunajec, San, Wieprz, Warta,. Note, Dwina, Niemen, Dniestr, Prut, Bug, Boh,
Prype, Narew Drwca, Berezyna, Dniepr wszystkie niemal do eglugi sposobne.
Ale przyjrzyjmy si dokadniej, jak wyglda kada prowincja z osobna ze swymi waciwociami.
WIELKA POLSKA
Caa w oglnoci Polska rozpociera si wzdu na dziewidziesit mil niemieckich, poczynajc od Marchii Brandenburskiej na zachodzie, a po rzek Wisok, ktra, z Gr Karpackich wypywajc, Ru Czerwon od Polski oddziela i cztery mile za Rzeszowem wpada do
Sanu. Szerokoci natomiast ma mil pidziesit: od wymienionych Gr Karpackich a do
miasta Parczewa pooonego na pograniczu z Litw13. Dzieli si za na Wielk i Ma.
Wielka Polska ley od zachodu i caa niemal jest rwninna oraz rzekami poprzecinana,
oprcz pewnej tylko czci Kujaw, ktra jest pagrkowata; wzniesienia te s jednak agodne i
wyrniaj si yznoci. Od poudnia ma lsk, od zachodu Brandenburgi i tamtejsze Pomorze, od pnocy cz Prus i Mazowsze, od ktrych Wis jest odgraniczona, od wschodu
za Ma Polsk, od ktrej oddziela si granic dokadniej nie ustalon, przebiegajc nad
rzek Pilic.
Cae terytorium Wielkiej Polski dzieli si na osiem wojewdztw, a mianowicie na wojewdztwo poznaskie (do ktrego naley rwnie ziemia wschowska), kaliskie, czyckie,
brzeskie, inowrocawskie (dwa ostatnie wojewdztwa powszechnie Kujawami s nazywane),
sieradzkie, rawskie i ziemi wielusk14.

13

Odlegoci podawane przez Starowolskiego tylko przyblione.

Wg wspczesnych prac historycznych i kartograficznych (np. Maty sownik historii
Polski, op. cit., s. 521, czy Atlas historyczny Polski pod red. W. Czapliskiego i T. adogrskiego, Wrocaw 1967, mapka na ss. 2021) wojewdztwo rawskie zaliczano w XVIXVII
w. do prowincji mazowieckiej. Antoni Gsiorowski iv pracy Powiat w Wielkopolsce XIVXVI
wieku (Pozna 1965, s. 3., mapka midzy s. 64 a 65) dla XIVXVI w. uywa okrelenia
Wielkopolska waciwa, do ktrej zalicza tylko wojewdztwa poznaskie i kaliskie; tene
w pracy Urzdnicy wrzodu lokalnego w pno redniowiecznej Wielkopolsce (Pozna 1970, s.
7) dodaje jeszcze do Wielkopolski waciwej ziemie wschowsk i nakielsk. Starowolski
wcza jednak wojewdztwo rawskie do Wielkopolski. Por. te komentarze 6 i 47.
14

40

Stolic prowincji jest POZNA nad rzek Wart, pooony na 39. stopniu dugoci i 52.
szerokoci15, a ktrego imi nosi take wojewdztwo zajmujce pierwsze miejsce wrd innych wojewdztw.
Samo miasto, wprawdzie niewielkie, lecz dosy pikne i handlem z niemieckimi rynkami
rozsawione, ma obszerne przedmiecie na ksztat miasta, powszechnie zwane Waliszewemu16, pooone na terenie wielce sposobnym do fortyfikacji, gdzie jest i koci katedralny z
kolegium kanonikw, i paac biskupi midzy bagnami pooony. Jan Lubraski, biskup tutejszy, m godny zaiste pamici i sawy wiekw, publiczne tu gimnazjum za czasw ojcw
naszych zaoy, powierzajc je opiece profesorw z Akademii Krakowskiej 17 (ktr zawsze
uwaano za siedzib wszelkiej mdroci i w ktrej sam take we wszystkich co wietniejszych naukach wyksztacony, zasuy sobie na laur znakomitego ma). Gimnazjum to
wkrtce jego nastpca, Adam Konarski, wspanialsz architektur ozdobi18, a hrabia Rozraewski wikszymi dochodami wzbogaci19. Tote, lubo ksia Towarzystwa Jezusowego w
samym miecie maj swoje kolegium, w ktrym modzie chciw wiedzy ksztac, synie
jednak na przedmieciu Lubrasciaskie Ateneum, gdy szlachta zjeda si tam jakby na
wycigi, by sucha wykadw nauk matematycznych i prawa. Kwitn i po klasztorach nauki
religijne, lecz szczeglnie u braci dominikanw teologia wysoko stoi i przyciga wielu suchaczy: pilno rwna jest u wszystkich.
Siedem mil std ley Gniezno, ktrego arcybiskup jest prymasem polskiego Kocioa i
pierwszym ksiciem caego krlestwa20. Samo miasto byo te niegdy stolic Krlestwa,

15

Pozna ley na niespena 17 dug. geogr. wsch. i 5225' szer. geogr. pn., szeroko podaje wic Starowolski waciwie.
16
Waliszewo (dzi: Chwaliszewo) dawne przedmiecie Poznania, zaoone przez biskupa
Andrzeja z Bnina. Ley waciwie na terenie Ostrowia Tumskiego (zachowaa si nazwa ulicy Chwaliszewo). Stoj tu: gotycka katedra, resztki zamku Przemysawa II, paac biskupi,
gmach dawnej Akademii Lubraskiego.
17
Jan Lubraski (zm. 1520), biskup poznaski od 1499, wybitny humanista wczesnego renesansu, zaoy w Poznaniu w 1519 sawne gimnazjum, zwane Akademi Lubraskiego,
zapisujc te na jego rozwj dobra Stawiszyn pod Kaliszem. Bya to jedna z pierwszych szk
humanistycznych w Polsce, pocztkowo tzw. kolonia Akademii Krakowskiej, faktycznie jednak od niej niezalena. Prcz matematyki, astronomii i teologii wykadano tu gramatyk, poezj, retoryk. Najwyszy poziom i rozgos prezentowaa Akademia Lubraskiego w okresie
reform Hegendorfera, wykadajcego w latach 153035, oraz za rektorw Tomasza Bedermana i Grzegorza z Szamotu. Pierwsza faza jej wietnoci trwaa do ok. 1572, kiedy jezuici zaoyli swoje szkoy w Poznaniu. Od tej pory znaczenie jej na kilkadziesit lat wyranie zmalao. Gmach Akademii zbudowany zosta w latach 151830.
18
Adam Konarski (152674), biskup poznaski, dyplomata; troszczy si o szpitale i
szkoy; w 1572 zaoy kolegium jezuitw przy kocioach w. Stanisawa i w. Gertrudy w
Poznaniu, zapisujc temu kolegium 4 wsie z dbr biskupich i zakupujc place. Por. Polski
sownik biograficzny, t. 13., z. 3., WrocawWarszawaKrakw 1968, ss. 44749.
19
Jan Rozraewski, sufragan kujawski, oraz inni dobroczycy w 1612 wspomogli materialnie podupadajc Akademi Lubraskiego; znaczenie szkoy ponownie wzroso (std zapewne pochlebna opinia Starowolskiego wyraona rwnie w czasie teraniejszym). W 1780
Komisja Edukacji Narodowej zlikwidowaa Akademi, zakadajc w Poznaniu Szko Wydziaow.
20
Tytu prymasa (arcybiskupa zwierzchnika nad Kocioem katolickim danego kraju, a
take w Kociele anglikaskim) w Polsce po raz pierwszy uzyska arcybiskup gnienieski
Mikoaj Trba, w 1417, na soborze w Konstancji. Odtd tytu ten przysuguje ju stale metro41

jako i zaoone zostao przez Lecha, pierwszego przywdc narodu, i wzio imi od szczliwej wrby ptakw krlewskich. Gniazdo bowiem u Sowian gniezdem nazywano. Gdy
tedy natrafi on na liczne w tym miejscu gniazda orw, miasto tame zaoy, od mnstwa
gniazd Gnieznem je nazwa, a za godo wojskowe przyj orla biaego, ktrym jeszcze teraz
Krlestwo Polskie jest oznaczane.
Od soboru lateraneskiego arcybiskup gnienieski w religijnych sprawach, jak si rzeko,
sprawuje funkcj najwyszego kapana i legatem urodzonym jest tytuowany21, w politycznych za, szczeglnie w czasie bezkrlewia, godno interreksa piastuje22. I stosownie do
tego jego kapitua, ze wzgldu na splendor metropolitalnego kocioa, w odrnieniu od zwyczajw innych katedr, ma kanclerza z urzdem, ktry jest jakby opiekunem dbr i przywilejw wszystkich (wszyscy bowiem, co nale do jakiejkolwiek kapituy katedralnej w caej
niemal Polsce, szlachetnego musz by urodzenia i ani dopuszczani s do dochodw pochodzcy z plebejskich rodzicw, oprcz pewnej tylko liczby doktorw, wyznaczanej z fundacji)23. Tako i sam arcybiskup, ponad godnoci i przywileje pozostaych biskupw, zwyczajem krlewskim utrzymuje dworzan, pokojowych, sucych oraz innych pomocnikw i
stranikw, spord ktrych szczeglnie wyrniaj si kanclerz tudzie marszaek. Z dwu
ostatnich pierwszy z powag kieruje sdami duchownymi, ktre kurii arcybiskupiej podlegaj; drugi, gdy publicznie prymas wystpuje, lask przed nim nosi, jak przed krlami samymi
w Polsce nosi jest w zwyczaju, i caym jego dworem zarzdza.
W metropolitalnym tedy gnienieskim kociele, w grobowcu .zbudowanym przepiknie
porodku wityni, przechowywane s ze czci relikwie w. Wojciecha, niegdy arcybiskupa
tego miejsca, dla ktrych zabezpieczenia Miociwy Krl Zygmunt III ufundowa wielce
kosztown trumn srebrn, chocia i przedtem zamknione byy w srebrnej skrzynce, acz nie w
tak mistrzowski sposb wykonanej24.

politom gnienieskim. Tytu pierwszego ksicia po raz pierwszy uzyska arcybiskup

gnienieski Jarosaw ze Skotnik, w 1360.
21
Tytu legatus natus (penomocnik papieski na okrelonym terytorium) przysluguje ordynariuszom niektrych tylko diecezji (np. Canterbury, Kolonii, Moguncji, Pragi, Reims, Toledo i Gniezna). Arcybiskupom gnienieskim tytu ten przysuguje od 1215, kiedy to po raz
pierwszy, na IV soborze lateraneskim, otrzyma go arcybiskup Henryk
wojewodowie
kasztelanowie
starosta mudzki
Kietlicz (Henryk I z Brenu, zm. 1219), przewodniczcy polskiej delegacji soborowej. Niektre rda mwi jednak, e tytuu legatus natus jako pierwszy uywa dopiero Jan aski (l.
w. XVI w.).
22
Godno interreksa od mierci Zygmunta Augusta (1572) oficjalnie i ustawowo w czasie krtkich na og bezkrlewi piastowa zawsze prymas.
23
Kapituy katedralne, penice funkcje sakralne i administracyjne (po mierci biskupa zarzdzajce diecezj, jako rada biskupia), stanowi autonomiczne instytucje przy katedrach. W
ich skad wchodz dostojnicy kapitulni (np. proboszcz katedralny, czyli archiprezbiter, dziekan, archidiakon, scholastyk, kantor, kustosz, kanclerz), zwani praatami, i kanonicy. Kapituy
rozporzdzay wasnymi dobrami, niezalenymi od biskupich, przy czym kady czonek kapituy posiada wasny majtek (tzw. prebend). Rozstrzyganiem wszelkich spraw zwizanych tak z dziaalnoci duchown, jak i majtkow czonkw kapituy zajmowa si sd,
zapewne pod kierownictwem kanclerza kapituy, ktry dysponowa jej pieczci (inne funkcje
wczesnych kanclerzy kapitulnych nie s dokadnie wiadome).
24
Obecny grobowiec w. Wojciecha w katedrze gnienieskiej barokowy;
42

Ma te koci ten zaiste nieoceniony skarb w naczyniach zotych, srebrnych, wysadzanych szlachetnymi kamieniami, a ktre dawni ksita i biskupi w testamentach zapisali; to
niedawno zmary Henryk Firlej, oprcz innych naczy i kosztownych szat, ktre kocioowi
owemu darowa, ofiarowa nadto sw biskupi infu, szacowan na dwadziecia cztery tysice florenw25.
Z innych miast wojewdztwa poznaskiego licz si: Kostrzyn, Wschowa, Supca, Pyzdry,
Konin, Kcynia, Kazimierz, Nako, Krnik26, ktre i murami s ozdobione i do ludne; pozostae za obywaj si bez adnych obwarowa i skadaj si jedynie z drewnianych budynkw, z wyjtkiem kociow i kaszteli a raczej zamkw waciwych albo klasztorw opackich bardzo bogatych, jakimi s: ldecki, obraski, lubiski, bledzewski, wgrowiecki, paradyski, mogilneski, trzemeszneski, przemcki27 i inne reguy ebraczej.
Do senatorw tego wojewdztwa nale: arcybiskup gnienieski28, biskup poznaski,
wojewoda poznaski i siedmiu kasztelanw : poznaski, midzyrzecki, rogoziski, remski,
przemcki, kruszwicki i santocki29. S i urzdnicy, zarwno ziemscy jako i grodzcy; to stasrebrn trumn wykona w 1662 gdaszczanin Piotr van den Rennen. Wczeniejsz, rwnie srebrn trumn ufundowa Zygmunt III w 1626 zostaa ona wywieziona przez Szwedw
w 1656; Starowolski mwi wanie o tej i wspomina o jeszcze wczeniejszej, z lat 147886,
ufundowanej przez arcybiskupa gnienieskiego Jakuba z Sienna (zniszczonej podczas poaru w 1613). Najwczeniejszy sarkofag, z ciosu, pochodzi z XII w. Por. Historia sztuki polskiej w zarysie pod red. T. Dobrowolskiego i W. Tatarkiewicza, wyd. l., t. 2., Krakw 1962, s.
422; Sownik geograficzny Krlestwa Polskiego i innych krajw sowiaskich, t. 2., Warszawa
1881, s. 635.
25
Henryk Firlej (15741626), od 1616 biskup ucki, od 1620 pocki, od 1624 arcybiskup
gnienieski (przed mierci nie zjawi si w Gnienie i nie odby ingresu uroczystego objcia arcybiskupstwa). W latach 161318 peni te urzd podkanclerzego. O ofiarowaniu katedrze gnienieskiej kosztownej infuy wspomina Podrczna Encyklopedia Kocielna, t. 11
12 (EF), Warszawa 1907, s. 304 (haso o H. Firleju pira ks. Stanisawa Galia); jednake nie
wykluczone, e informacja ta zostaa zaczerpnita wanie z Polonii Starowolskiego.
26
Supca, Pyzdry, Konin, Kcynia, Kazimierz (Biskupi) oraz Nako wg wspczesnych
map historycznych XVI i XVII w. leay w granicach wojewdztwa kaliskiego.
27
Klasztory: ldecki, mogilneski i trzemeszneski leay w wojewdztwie kaliskim. Z
wymienionych przez Starowolskiego, Lubin, Mogilno, Trzemeszno to klasztory benedyktyskie; Ld, Obra, Wgrowiec, Paradyz (dzi: Gocikowo), Przemt oraz Bledzew cysterskie; wszystkie, prcz przemckiego (zaoonego w 1413), fundowane byy we wczesnym
redniowieczu.
28
Gniezno w czasach Starowolskiego leao w granicach wojewdztwa kaliskiego (w 1768
stao si stolic osobnego wojewdztwa). Zaliczanie senatorw-biskupw do poszczeglnych
wojewdztw nie jest istotne: w senacie zasiadali oni osobno, zajmujc 17 pierwszych miejsc
(arcybiskup gnienieski bra w ogle pierwsze miejsce przed wszystkimi senatorami). Por.
Feliks Koneczny, Dzieje administracji w Polsce w zarysie, Wilno 1924, s. 177.
29
Starowolski nie podaje przy wojewdztwie poznaskim podziau na powiaty, ziemie czy
starostwa, wymieniajc siedmiu kasztelanw (Kruszwica leaa w wojewdztwie brzeskimkujawskim); jednake godno kasztelana nie pokrywaa si z wadz administracyjn powiatu, bdc przede wszystkim, z wczeniejszej nomenklatury, tytularnym dygnitarstwem
ziemskim. Kasztelanowie zasiadali w senacie po wojewodach, z wyjtkiem kasztelana krakowskiego, ktry tradycyjnie zasiada po biskupach, otwierajc poczet senatorw wieckich
jako pierwszy z nich, oraz starosty mudzkiego, ktry jako jedyny spord starostw wchodzi do senatu (by bowiem najwyszym urzdnikiem nie bdcej wojewdztwem mudzi) i
zajmowa miejsce po wojewodach, a przed kasztelanami (Feliks Koneczny w Dziejach admi43

rostowie grodzcy, jedni z prawem sdzenia, inni bez niego, podug zwyczaju jaki panuje we
wszystkich prowincjach Krlestwa. Poznaski starosta posiada wszelako ten przywilej, i
nazywany jest generaem Wielkiej Polski i w kilku ziemiach swoje sdy sprawuje30.
KALISZ, miasto nad rzek Prosn, midzy bagnami pooone i otoczone murem ceglanym
z basztami, posiada kilka klasztorw zakonnych oraz koci kanonikw, a take niezwykle
wspaniae kolegium jezuitw, ktre Stanisaw Karnkowski, niegdy arcybiskup gnienieski,
m tak znajomoci spraw publicznych i niepospolitym wyksztaceniem, jak te roztropnoci, nieskazitelnoci i innymi przymiotami w Rzeczypospolitej sawny, wasnym kosztem
ufundowa i tame chcia by pochowany31.
Kraina ta, jak i caa Wielka Polska, w plony, ryby i bydo obfitujca, ma bardzo duo
mniejszych miast, z ktrych waniejsze s: Staw, Koo, Komin, Dobra, Grabw, Opatwek,
Pleszew, Odolanw z zamkiem na bagnach pooonym i Chocz, w ktrej niedawno najprzewielebniejszy biskup krakowski Jdrzej Lipski koci kolegiacki z prepozytur infuack
kosztem wielkim ufundowa32. Nieopodal std mona zobaczy Gouchw, zamek hrabiw z
Leszna, najwiesz architektur zbudowany33, po drugiej za stronie Krotoszyn z przepik-

nistracji w Polsce w zarysie, op. cit., s. 177, umieszcza go na 29 miejscu, midzy wojewodami czyckim i brzeskim-kujawskim). Wojewdztwo poznaskie w czasach Starowolskiego
skadao si z powiatw:
poznaskiego, waeckiego, kociaskiego, ziemi wschowskiej i starostwa drahimskiego.
30
Urzdy ziemskie dzieliy si w Rzeczypospolitej szlacheckiej na dygnitarskie (m. in.
wojewoda, kasztelan, podkomorzy) i zwyke (czenik, sdzia, starosta). Urzdy i sdy grodzkie reprezentowali starostowie grodzcy, majcy piecz nad grodami i powiatami oraz czciowo wadz sdownicz; starostowie niegrodowi (zwani te tenutariuszami) zarzdzali
dobrami krlewskimi, z ktrych dochody nie byy przeznaczone na potrzeby grodw i urzdw grodzkich (jak w przypadku rwnie krlewskich dbr, podlegych starostom grodowym); starostowie generalni, zwani te generaami, dzieryli wadz namiestnicz w imieniu
krla na obszarze caej prowincji.
31
Stanislaw Karnkowski (ok. 15201603), wyksztacony w Akademii Krakowskiej i
uczelniach zagranicznych (doktorat praw we Woszech), od 1558 referendarz koronny, od
1563 sekretarz koronny, od 1567 biskup kujawski, od 1581 arcybiskup gnienieski. Kolegium jezuitw w Kaliszu ufundowa w 1581; jego nagrobek w kociele kolegiackim w Kaliszuwczesnobarokowy, z 1611.
32
Jdrzej Lipski (15721631), od 1617 biskup ucki, od 1622 kujawski, od 1630 krakowski, od 1620 po mierci kiewskiego kanclerz wielki koronny; zgromadzi
wielki majtek; wysoce wyksztacony autor wielu prac prawniczych. W Choczy ufundowa pikny koci famy (prezbiterium 162934) i podnis go do rangi kolegiaty. osadziwszy
przy nim 6 kanonikw i tylu praatw z proboszczem infuatem na czele. Wznis te kocioy m. in. w Sawsku, Zwiernie, Wocawku.
Prepozytura infuacka to tyle co probostwo lub opactwo (benedyktyskie, cysterskie), ktrych przeoony nosi tytu infuata, czyli praata majcego prawo, na mocy przywileju papieskiego, uywania infuy i pastorau, aczkolwiek tylko w swoim kociele i trzy razy do roku
(wyjwszy uywanie tych oznak podczas naboestwa aobnego):
w dniu swego patrona, w rocznic nadania tytuu i powicenia kocioa. Infua, w odrnieniu od biskupiej, nie moe by wykonana z cennej materii, a na pastorale winna by zawieszona biaa zasona.
33
Zameczek hrabiw z Leszna (Leszczyskich) w Gouchowie, z trjskrzydowym dziedziczykiem arkadowym, w stylu renesansowym, rozbudowany zosta z wczeniejszego,
rwnie renesansowego dworu murowanego (ok. 1560), na pocztku XVII w. W 187285
44

nym ogrodem hrabiw Rozraewskich34 i miasto Borek, rozsawione cudownym obrazem

Najwitszej Panny Marii35; zazwyczaj bowiem schodz si tam tumy ludzi pobonych z
caej Polski, by dozna szczeglnej aski Boej. Jest i w Ooboku, dwie mile od Kalisza,
klasztor panieski przebogaty i piknie na ksztat zamku zbudowany36.
Wojewdztwo to ma swojego wojewod i szeciu kasztelanw: kaliskiego, gnienieskiego, ldeckiego, nakielskiego, biechowskiego i kamienieckiego37.
SIERADZ, nad rzek Wart pooony, na cztery powiaty wojewdztwo swoje dzieli, a
mianowicie na sieradzki, szadkowski, radomszczaski i piotrkowski. Ma te, oprcz wojewody, czterech kasztelanw: sieradzkiego, rozpierskiego, spicymierskiego i konarskiego; a z
miast znaczniejszych: Widaw, Wart, Pabianice, ask, gdzie przed laty Jan aski, arcybiskup gnienieski, dziedzic szczodry tego miejsca, prepozytur infuack z wielkim sumptem
ufundowa, a zacni jego bracia pomnoyli wyposaenie kocioa zoeniem przewietnych
darw38. O siedem mil std ley Piotrkw, miasto niebrzydkie, w ktrym raz do roku zbiera
si uroczycie trybuna Krlestwa, czyli sd39, a kilka stadiw dalej Byki, zamek hrabiw
Izabela z Czartoryskich Dziayska przebudowaa go w stylu francuskiego renesansu. Obecnie oddzia Muzeum Narodowego w Poznaniu.
34
Ogrd ten urzdzi zapewne hrabia Jan Rozraewski (tytu hrabiowski z dbr w Czechach), kasztelan poznaski, dziedzic Krotoszyna od 1570 (zm. w 1628).
35
Wg tradycji szesnastowiecznej wczesny dziedzic borecki, przeszedszy na protestantyzm, za namow predykanta kalwiskiego kaza obrazy z miejscowego kocioa spali na
rynku boreckim; obrazy Bogarodzicy i w. Barbary nie spony jednak, cudownie uniesione
ponad ogie. W rzeczywistoci dziedzice boreccy, Bniscy, nigdy kalwinizmu nie przyjli.
Por. Sownik geograficzny Krlestwa Polskiego i innych krajw sowiaskich, t. l., Warszawa
1880, s. 310.
36
Opactwo cystersek. Ufundowa je Wadysaw Odonic w 1213. Koci (dzi parafialny)
gotycki zbudowano w XVXVI w.; przebudowano go w kocu XVII i 2. po. XVIII w.
Klasztor barokowy.
37
Podobnie jak przy wojewdztwie poznaskim, nie podaje Starowolski podziau na powiaty. Wojewdztwo kaliskie dzielio si na powiaty: kaliski, koniski, pyzdrski, gnienieski, kcyski i ziemi nakielsk.
38
Jan aski (14551531) od 1503 kanclerz wielki koronny, od 1510 arcybiskup gnienieski i prymas; m stanu i dyplomata, znawca prawa polskiego, autor pierwszego wydanego drukiem (w 1506) zbioru ustaw polskich (Statuty askiego), zwolennik zjednoczenia caego Pomorza i likwidacji pastwa krzyackiego, jeden z pierwszych, obok Zygmunta Starego,
krzewicieli kultury i sztuki renesansowej w Polsce. Wzmiankowany tu koci w asku, w
stylu pnogotyckim (przebudowany w 1749), ufundowa w 1525 i w tyme roku wystara si
o godno infuata dla proboszcza oraz o rang kolegiaty dla tego kocioa. Sownik geograficzny Krlestwa Polskiego i innych krajw sowiaskich (t. 5., Warszawa 1884, s. 601) wymienia przechowywane w skarbcu kocioa:
trumienk srebrn z relikwiami w. Juliana, przysan z Rzymu, bogate kapy i ornaty (ze
zocistymi herbami Korabiw a wic rodziny askich), kilka ogromnych aritytonarzy i
psaterzy na pergaminie ozdobnie pisanych, z miniaturami 'sprawionych przez Jana askiego, fundatora.
39
Trybuna, czy jak powiada Starowolski parlament (w znaczeniu: sd najwyszy), tu:
Trybuna Koronny, rozpatrujcy odwoania od wyrokw sdw ziemskich, grodzkich i podkomorskich. Zbiera si od 1578 dwa razy do roku: w Piotrkowie dla Wielkopolski z Mazowszem i w Lublinie dla Maopolski. Po Unii Lubelskiej (1569), ktra wczya wojewdztwa
ruskie do Korony, dla wojewdztw ruskich ustanowiono osobny trybunat w ucku. Trybunat
dla Wielkiego Ksistwa Litewskiego, utworzony w 1581, zbiera si jednego roku w Wilnie, a
45

tego samego imienia przepiknie zbudowany40. Jest te w pobliu znaczne opactwo witowskie41, nieco za dalej paac kruszyski woskiej architektury42.
Z tym wojewdztwem graniczy ziemia WIELUSKA, ktra ma wasnych urzdnikw i
kasztelana; dzieli si te na powiaty wieluski i ostrzeszowski43, ktre obejmuj kilka miast
(szczeglnie Bolesawiec z zamkiem wielce warownym44), a nadto wsie niezliczone. Samo
miasto Wielu ma pikne domy ceglane i koci kanonikw staroytnej budowy, jak rwnie
kilka przednich klasztorw45, lecz wszystkie przenosi w sawny zoczewski bernardynw46.
Wojewdztwo RAWSKIE ma wojewod i trzech kasztelanw (na tyle bowiem ziem jest
podzielone), rawskiego, sochaczewskiego i gostyniskiego47. S w nim i miasta znaczniejsze.
RAWA, drewnianymi wprawdzie budynkami jednostajna, lecz do ' ludna, posiada zamek
piknie zbudowany, w ktrym przechowuje si czwarta cz dochodw z dbr krlewskich
na opacanie onierzy ; tak bowiem postanowili poprzedni krlowie, aby bya staa na Podolu
stra przeciw napadom barbarzycw48. W tyme zamku najczciej osadza si wzitych do
nastpnego na przemian w Misku i Nowogrdku. W 1588 do oglnolitewskiego trybunatu
przystpia mud. Trybunay stanowiy w zasadzie najwysz instancj sdow: tylko w
przypadku rwnej liczby gosw za i przeciw (jeli nie osignito jednomylnoci w dwu gosowaniach ani wikszoci gosw w trzecim) spraw rozstrzyga sd sejmowy. Sd Trybunau Koronnego tworzyo 6 przedstawicieli duchowiestwa i 27 deputatw szlacheckich (z
Wielkopolski 16, z Maopolski 11; po jednym lub dwu z wojewdztwa), czyli razem 33. Do
Trybunau Wielkiego Ksistwa Litewskiego wybierano po 2 deputatw z powiatu;
byo ich cznie 46, a od 1588 49 (3 doszo ze mudzi). Deputatw wybierano w miejscach tradycyjnie przeznaczonych na wybory urzdnikw sdowych ziemskich. W Koronie
takie sejmiki deputackie odbyway si w poniedziaek po wicie Narodzenia NPM, z wyjtkiem Podlasia i ziemi dobrzyskiej (w poniedziaek przed w. Bartomiejem), w Wielkim
Ksistwie Litewskim natomiast odbyway si one na Matk Bosk Gromniczn. Por. Feliks
Koneczny, Dzieje administracji w Polsce w zarysie, op. cit., ss.11113.
40
Zamek Jaksw-Bykowskich w Bykach, na regularnym planie, w stylu pnogotyckorenesansowym, zbudowany zosta w 1604; obecnie zrekonstruowany po czciowym zburzeniu.
41
Opactwo norbertanw w Witowie ufundowane zostao w 1185. Dzi z-wczesnej zabudowy zachowana tylko brama obwarowa pnogotyckich z 1470 (z nadbudow z l. po. XIX
w.); obecny koci barokowy z 174184, skrzydo klasztorne przebudowane w XIX w.
42
Wczesnobarokowy paac Denhoffw w Kruszynie, z czworobocznym dziedzicem, pochodzi z 1630. Po przebudowie w 1867 zachowane z pierwszego okresu tylko 2 wiee.
Przed polow XVII w. przy paacu powsta take park geometryczny z pawilonami i pustelni.
43
Ziemia wieluska, z powiatami wieluskim i ostrzeszowskim, wchodzia do wojewdztwa sieradzkiego.
44
Zamek ceglany, gotycki, z ok. 1335, fundacji Kazimierza Wielkiego; dzi ruina.
45
Klasztory Wielunia: augustianw (kanonikw), fundowany w 1217 (koci gotycki po
1350, przebudowywany w 1497 i 1677; budynek klasztorny
z XVIIXVIII w.); paulinw (dzi bernardynek) fundowany w 139394, przebudowany
w 1630; reformatw, z kocioem barokowym z 1629, o fasadzie z poi. XVIII w.
46
Klasztor bernardynw z Zoczewic pochodzi z pocz. XVII w. Koci na planie centralnym, pnorenesansowy, z 160307.
47
Ziemia rawska skadaa si z powiatw rawskiego i bialskiego, sochaczewska z sochaczewskiego i mszczonowskiego, gostyniska z gostyniskiego i gbiskiego.
48
Zamek krlewski w Rawie (Mazowieckiej) ceglany, gotycki ufundowany w poi. XIV
w. przez Kazimierza Wielkiego, w XVXVI w. rozbudowany, dzi w ruinie (czciowo re46

niewoli nieprzyjaci ojczyzny, jeeli s to osobistoci znakomitsze, do jakich w naszych czasach zalicza si rodzony syn Karola krla Szwecji, w wojnie inflanckiej z dowdcami kilku
oddziaw schwytany, niedawno za Baldisius, Gustawa krla Szwecji trybun wojskowy, jako
te Streiff, Teuffel i inni dowdcy oddziaw wojskowych, w wojnie pruskiej pojmani49.
Maj tu kolegium dla licznie zgromadzonych suchaczy ksia Towarzystwa Jezusowego50.
Lecz o wiele ludniejszy jest owicz, rezydencja arcybiskupa gnienieskiego, pi mil od
Rawy oddalony. Jarmarki si tam co roku odbywaj sawne, skd obywatele take si handlem zajmuj. Zamek arcybiskupi, pord bagien pooony, pikne budynki posiada, podobnie te kanonicy i obywatele niektrzy, jest tam bowiem koci kolegiacki, dosy w srebro i
sprzty kocielne zasobny: rwnie jak inne klasztory i witynie51. [Na polach owickich odkonstruowany); od 156263, kiedy to na podstawie uchway sejmowej utworzono stae wojsko zacine w celu obrony poudniowo-wschodnich granic Rzeczypospolitej przed najazdami Tatarw, w zamku rawskim przechowywano pienidze na utrzymanie tych wojsk. Pienidze pochodziy wycznie z dbr krlewskich i stanowiy ich czwart cz, czyli tzw. kwart, skd i przyja si dla utrzymywanego z nich wojska nazwa kwarcianego. Stan liczebny
wojsk kwarcianych z powodu niechci szlachty (dzierawcw dbr krlewskich) do ponoszenia ciarw finansowych by niewielki; w latach 160017 ok. 15001700 koni i
porcji (obrachunkowych stawek odu), od 1618 nie mniej ni 2200 stawek odu, lecz na
og nie przekracza jednak kilku tysicy zbrojnych. Por. Polska XVII wieku. Pastwo. Spoeczestwo. Kultura pod red. Janusza Tazbira, Warszawa 1969, s. 160 i n. (szkic Jana Wimmera: Wojsko).
49
Chodzi o nieprawego syna Karola IX Sundermaskiego, admiraa szwedzkiego Carla
Carlssona Gyllenhjelma (15741650; wspczesna szwedzka wersja pisowni) i m. in. marszaka Jakuba de La Gardle (z pochodzenia Francuza) pojmanych przez hetmana i kanclerza
wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego po odbiciu z rk szwedzkich Wolmaru (w Inflantach) w 1601, odesanych pod stra do Polski i uwizionych na kilka lat w Rawie. Pukownicy Jan Streiff i Maksymilian Teuffel, dowdcy oddziaw zacinych zwerbowanych na terenie Niemiec na polecenie Gustawa II Adolfa w zwizku z wojn w Prusach z Polsk, wydani
zostali w rce hetmana Stanisawa Koniecpolskiego po poddaniu si ich oddziaw zwyciskim Polakom pod Amersztynem (lub Hamersztynem; dzi Czarne w Czuchowskiem) II13
IV 1627 i nastpnie rwnie uwizieni w zamku rawskim. Por. Adam Szelgowski, Sprawa
pnocna w wieku XV I i XV II, cz. 3.: O ujcie Wisty. Wielka wojna pruska. Warszawa 1905,
ss. 116 118; Tadeusz Nowak, Jan Wimmer, Dzieje ora polskiego do roku 1793, Warszawa
1968, ss. 23435.
50
Kolegium jezuitw w Rawie (dzi: Rawa Mazowiecka) zaoone zostao w 1613.
51
Od czasw wczesnoredniowiecznych owicz wchodzi w skad woci arcybiskupstwa
gnienieskiego; okres rozkwitu miasta to XVXVII w. Renesansowy zamek arcybiskupw
(dzi nie istniejcy) z koca XVIw., jak wiadcz zachowane ryciny i rda archiwalne, nalee musia do wybitniejszych obiektw architektonicznych. Koci kolegiacki z XVXVI
w. (przebudowany w latach 165268 w stylu barokowym); kilka kaplic kolegiaty, z koca
XVI i pocz. XVII w., zachowuje wybitne dziea rzeby manierystycznej (m. in. nagrobek arcybiskupa Jakuba Uchaskiego z 158083 duta Jana Michaowicza z Urzdowa; P. Tarnowskiego i arcybiskupa Henryka Firleja z ok. 1626 prawdopodobnie duta Wilhelma van
dem Blocke, arcybiskupa J. Przerbskiego z 1562duta Hieronima Canavesiego. Prcz kilku
kanonii (z 2. poi. XVI w. l. po. XVII w.; czciowo przebudowanych w XVIIIXIX w.)
zachowao si te do dzi kilka kamienic z XVIXVII w. Z kociow wymieni tu jeszcze
naley koci w. Ducha (gotycki, z 1404, z pniejszymi przebudowami; wiea z 1620)
oraz koci (pnogotycki,ok.l582) i klasztor bernardynw z XVI/XVIIw.
47

bywaj si sawne polowania na szlachetne ptaszki, ktre zowi nieguami (poniekd zwiastunami zimy mona by je nazwa, gdy, jak powiada Kromer, zjawiaj si tu przed niegiem i rwno ze niegiem znikaj52): gdzie indziej owych ani ujrze, ani schwyta, jak twierdz mieszkacy tej okolicy.]
Wolborz, biskupa kujawskiego rezydencja, ma take paac pikny nad wod pooony, a
miasto samo do ludne53; s jeszcze pewnego znaczenia Gbin, Sochaczew, Gostynin (sawny wizieniem Dymitra Szujskiego, wielkiego ksicia moskiewskiego, ktry tam w zamku
przez dugi czas by trzymany i wreszcie, brudem strawiony, ywota dokona54), Skierniewice, z niebrzydkim paacem arcybiskupa gnienieskiego55, oraz Biaa (posiado biskupa
chemiskiego), skd wida Radziejowice, wojewody czyckiego tego imienia zamek przepikny, majcy ogrody, fontanny i sady urocze56. [Dalej miasto Ujazd, pooone blisko miasta
Rawy, po lewej stronie, wpadajce w oczy dla zamku piknoci57.
Z rawskim wojewdztwem ssiaduje z kolei CZYCKIE], podzielone podobnie jak i
tamto na trzy ziemie, mianowicie czyck, brzezisk i orlowsk58. Oprcz wojewody ma
czterech kasztelanw, ktrzy do senatu Krlestwa wchodz, czyckiego, brzeziskiego, inowdzkiego i konarskiego. Najznaczniejsze tego wojewdztwa miasto, CZYCA, pord
bagien pooona, ma koci kanonikw daleko za miastem, w miejscu cakiem nie do zdobycia, gdyby je chocia troch sztuk architektoniczn ufortyfikowa59; sama czyca synie z

52

Powouje si tu Starowolski na dzieo Marcina Kromera Polonia swe de situ, populis,

moribus, magistratibus et republica regni Polonici libri duo, wydane w Kolonii w 1577.
53
Rezydencja biskupw kujawskich w Wolborzu istniaa od redniowiecza;
pierwotny zamek by wiele razy przebudowywany i rozbudowywany. Biskup Jdrzej Lipski wznosi tu w 1626 (jeszcze jako biskup kujawski por. komentarz 32.) murowany paac i
zakada ogrd oraz zwierzyniec; w XVIII w. paac ten zosta gruntownie przebudowany.
54
Waciwie Wasyl (w innym miejscu s. 135 mwi Starowolski: Wasyl Dymitr) Szujski
(15521612), przywdca zwyciskiego buntu przeciw Dymitrowi I Samozwacowi i zaodze
polskiej w Moskwie w 1606, od tego roku do 1610 car. Po klsce zadanej jego wojskom
(dowodzonym przez brata Dymitra) pod Kuszynem przez hetmana Stanisawa kiewskiego zdetronizowany, osadzony w 1611 w monasterze Czudowo i niebawem wywieziony wraz
z brami Dymitrem (i jego on Katarzyn) oraz Iwanem do Polski, gdzie osadzeni w zamku
gostyniskim, zmarli wszyscy w cigu 1612. Por. te komentarz 341.
55
Paac arcybiskupw gnienieskich w Skierniewicach zbudowany by w latach 161019;
rozbudowany i przebudowany w XVIII i XIX w.
56
Dwr renesansowy Stanisawa Radziejowskiego, wojewody czyckiego, w Radziejowicach zbudowano w 1606. W cigu wiekw zosta on w toku kilku przebudw cakowicie przeksztacony.
57
Paac w Ujedzie (k. Tomaszowa Maz.), wraz z ogrodem, wznis Kasper Denhoff zapewne przed 1630. W XVIII w. paac ten popad w ruin.
58
O ile wojewdztwo rawskie dzielio si na trzy ziemie, z ktrych kada skadaa si z
dwu powiatw (por. komentarz 47.), to wojewdztwo czyckie dzielio si na trzy powiaty:
czycki, brzeziski i orowski. Starowolski przy obu wymienionych wojewdztwach uywa
okrelenia territoria, co jest pojciem nieprecyzyjnym: moe oznacza zarwno ziemi, powiat, jak te po prostu terytorium.
59
Chodzi o kolegiat romask z lat 114161 w Tumie pod czyc (tu bya te rozlokowana pierwotna czyca), przebudowan ok. 1487 i zrekonstruowan po II wojnie wiatowej.
Teren, na ktrym stana kolegiata i pierwotna osada, by bagnisty std chyba sowa Starowolskiego o miejscu nie do zdobycia.
48

jarmarkw i zgromadze szlachty tego wojewdztwa, ktra tam na sdy si zjeda60. S te

Pitek z jednej. Uniejw z drugiej strony, miasta arcybiskupa gnienieskiego niepolednie, a
w tym ostatnim godny jest zobaczenia zamek nad Wart, stosownie do prawide sztuki zbudowany61, w pierwszym natomiast klasztor ojcw paulinw62.
Z kolei id Kujawy, podzielone na dwa wojewdztwa, brzeskie mianowicie i inowrocawskie, kraina w zboe, bydo i ryby plenna, jeziora bowiem niezliczone posiada, obficie zarybione, spord ktrych szczeglne miejsce przypada Gopu, rozpocierajcemu si na pi
mil wzdu, a przez p tyle wszerz.
Wojewdztwo BRZESKIE ma jednego wojewod i trzech kasztelanw, brzeskiego mianowicie, kruszwickiego i kowalskiego, powiaty natomiast cztery, brzeski, kruszwicki, kowalski i przedecki63. W brzeskim jest Wocawek, siedziba i miasto biskupa kujawskiego oraz
pomorskiego, majca koci katedralny starowieckiej wprawdzie budowy, lecz przebogato
wyposaony w rozmaite sprzty, a zwaszcza naczynia srebrne64. W pobliu mieszkania kanonikw, szkoa i seminarium; zamek za sam, podobnie jak i miasto nad nurtem Wisy pooony, posiada domy ceglane. Na tym brzegu widzie te mona Nieszaw ca murowan i
nie bardzo daleko Raciek, ozdobiony przepiknym zamkiem65, a take Radziejw, Suewo
i sam BRZE, waem, murem i fos otoczony, i domami ceglanymi pord drewnianych
ozdobiony66. [Kraina to urodzajnych pl, obfitujca we wszelakie zboa, ktre nie tylko na
wasne potrzeby starczaj, lecz take Wis do Gdaska, na sawne tamtejsze targi, s spawiane.]
Podobnie wojewdztwo INOWROCAWSKIE trzy [......owiy] obejmuje, bydgoski, bobrownicki67 i inowrocawski; rozciga si tu od jeziora Gopa i miasta Kruszwicy a po Wis i do granicy Pomorza, i ma liczne miasta oraz wsie, lubo wszystkie drewniane; oprcz
wojewody trzech do senatu Krlestwa kasztelanw wystawia, inowrocawskiego, bydgoskiego i konarskiego68. Kruszwica, ktra naley do wojewdztwa brzeskiego, a na inowrocaw60

W XV w. w czycy odbyway si zjazdy koronne i sejmy. Pniej odbyway si tu

sejmiki wojewdzkie, obierajce 4 posw na sejm i 2 deputatw do Trybunau Koronnego;
byo tu rwnie starostwo grodowe, a zatem odbyway si i sdy grodzkie.
61
Uniejw, wg wspczesnych map historycznych XVIXVII w., lea w granicach wojewdztwa sieradzkiego; gotycki zamek fundacji arcybiskupa Jarosawa ze Skotnik, z po.
XIV w. (rozbudowa pnogotycka w 1534, wczesnobarokowa W 163845), ceglany, na regularnym planie, naley do wybitniejszych zabytkw architektury gotyckiej w Polsce.
62
Nie wiadomo mi o paulinach w Pitku; moe chodzi o koci parafialny w. Trjcy z
ok. po. XV w., z wikariuszem i szko (zapewne parafialn).
63
Maty sownik historii Polski, op. cit., s. 521, podaje jeszcze powiat radziejowski, jako
pity w wojewdztwie brzeskim-kujawskim.
64
Koci katedralny we Wocawku gotycka bazylika zbudowany zosta w latach
134065, rozbudowany w XV w. (przebudowany w 189193); Wocawek w czasach Starowolskiego i wczeniej by jednym z pikniejszych i dobrze zabudowanych miast.
65
W Raciku by zamek biskupw kujawskich, gotycki, z lat 132464, rozbudowywany
w latach 1467 i 1533 (take w l. po. XVIII w.; zachowany w ruinie).
66
Do dzi zachoway si fragmenty murw miejskich w Brzeciu Kujawskim.
67
W czasach Starowolskiego wojewdztwo inowrocawskie, rozcigajce si tylko po lewej stronie Wisy jak sam zreszt pisze skadao si z dwu powiatw: bydgoskiego i inowrocawskiego. Ziemia dobrzyska, w ktrej le Bobrowniki, pooona po prawej stronie
Wisy, dopiero od 1717 przyczona zostaa do wojewdztwa inowrocawskiego; wchodzia
natomiast do diecezji wocawskiej.
68
Trzech byo w Polsce kasztelanw konarskich: z Konar w wojewdztwach sieradzkim,
czyckim i inowrocawskim.
49

skiego wojewdztwa granicach jest pooona, ma za miastem koci w. Piotra z kwadratowych kamieni zbudowany, z przynalenym kolegium 24 kanonikw69, i zamek ceglany na
wyspie jeziora Gopa, w ktrym niegdy krl Popiel za dopustem kary boskiej zosta poarty
przez myszy, poniewa swoich licznych krewnych, dny panowania, trucizn na uczcie wymordowa70.
Bydgoszcz jest miastem murowanym, [sawnym z kolegium ksiy Towarzystwa Jezusowego,]71 i ma wielk obfito sumw, podobnie jak Pako ososi72. S tame i inne niepolednie miejscowoci oraz ludne dobra, jak Gniewkowo, Wracawek, Solec, Dybowo i Strzelno, gdzie znajduje si najbogatszy w caej Wielkiej Polsce klasztor panieski73.
MAA POLSKA
Tak wzdu, jak i wszerz, Maa Polska ma mil niemieckich pidziesit i pospolicie dzieli
si na trzy prowincje, czyli wojewdztwa: krakowskie, sandomierskie i lubelskie, pooone w
tej samej kolejnoci, w jakiej tu je wyliczono, ku pnocy i letniemu wschodowi74. A mianowicie od pnocy ssiaduje z terenami Mazowsza i Podlasia, od zachodu z Wielk Polsk, od
wschodu z Rusi, od poudnia za z Wgrami i lskiem. Tako im bardziej przyblia si do
granicy Wgier, tym bardziej grzysta jest i lasami pokryta; im dalej za stamtd odstpuje,
tym agodniejsze s pochyoci, a gleba yniejsza i lepiej uprawiona. Ale i porodku Sandomierszczyzny ziemia okazuje si czciowo pagrkowata albo raczej pochya, z wyjtkiem
ysej Gry, na ktrej jest klasztor benedyktynw, sawny imieniem i drzazg Krzya witego75, oraz drugi, u podna teje gry, o dwie mile std, w. Katarzyny bernardyski76.

69

Okazay koci benedyktynw (pniej kolegiat) pod wezwaniem w. w. Piotra i

Pawa w Kruszwicy, z ciosowych (kwadratowych) kamieni, wzniesiono w latach 112040.
Przeszed on dwie przebudowy (1586 i 185659); po 1945 przywrcono mu pierwotny wygld romaski. Kanonicy tutejszej kolegiaty tworzyli tzw. kapitu policzon (Capitulum
numeratum), tzn. tak, ktra miaa sta liczb kanonikw, okrelon przez papiea.
70
Do dzi zachowaa si z tego zamku tylko owiana legend tzw. Mysia Wiea. Cay zamek (a wic i wiea), fundacji Kazimierza Wielkiego, zbudowany zosta w poi. XIV w.
71
Koci jezuitw w Bydgoszczy zbudowany zosta w 1617 przez biskupa chemiskiego
Kuczborskiego; kolegium, z fundacji Rychowskich, istniao od 1620.
72
Obie informacje prawdopodobne: pow ososi w czasach Starowolskiego stanowi powany procent dochodw Pakoci miasteczka nad Noteci i Jeziorem Pakoskim. Por. Sownik geograficzny Krlestwa Polskiego t innych krajw slowiariskich, t. 7., Warszawa 1886, s.
820.
73
Opactwo norbertanek, z kocioem (bazylik romask) z lat po 1175, przebudowanym
ok. 1230; klasztor pnogotycki, przebudowany w pniejszych czasach.
74
May sownik historii Polski (op. cit., ss. 52124) oraz inne wydawnictwa zaliczaj do
Maopolski take wojewdztwa ruskie cznie 11. Oczywicie, od 1569 (Unia Lubelska)
wojewdztwa ruskie naleay do Korony, ale niesusznie wlicza si je do Maopolski. Miarodajny chyba jest w tym wzgldzie podzia Maopolski u Starowolskiego na 3 wojewdztwa:
krakowskie, sandomierskie! lubelskie. Por. komentarz 6.
75
Por. komentarz 11.
76
Klasztor bernardynw (od 1817 bernardynek, przeniesionych z Drzewicy) z kocioem
w. Katarzyny, pooony we wsi wita Katarzyna (nazwa od wezwania kocioa), u podna
ysicy w pamie ysogr. Zaoony przez biskupa krakowskiego Jana Rzeszowskiego w latach 147178.
50

Wojewdztwo KRAKOWSKIE, oprcz swoich czterech ziem77 (krakowskiej mianowicie,

obejmujcej dwa powiaty ksiski i proszowickilelowskiej, bieckiej i sdeckiej), na ktre
jest podzielone, zawiera take trzy ksistwa: Owicimskie, Zatorskie i Siewierskie, stanowice czci lska78, oraz starostwo spiskie, bdce czci Wgier, a obejmujce trzynacie
miast79, midzy ktrymi najwaniejsze miejsce zajmuje Lubowla, majca zamek bardzo warowny, a w nim stra ustawiczn80. Wszystkie natomiast pozostae ziemie tego wojewdztwa
zawieraj dziewidziesit trzy ludne miasta, oprcz wsi i folwarkw, ozdobione kocioami,
klasztorami i zamkami. A oprcz tych s take zamki zbudowane na wyniosych miejscach i
skaach, jak Melsztyn, Rabsztyn, Tenczyn, Lanckorona, Morawica, Ksi, Ogrodzieniec, Lipowiec, Osiek, Winicz, Pilica, Czorsztyn, Bobrek, Spytkowice, Sobe i inne. Lecz s i
klasztory, zbudowane tyle ku obronie, co i wygodzie uytkownikw oraz nieodlegymi wioskami i wociami odpowiednio uposaone, jako tyniecki, mogilski, bielaski, kalwaryjski,
miechowski, sielecki, winicki, szczyrzycki, hebdowski, alwerniaski, stanitkowski, jdrzejowski, przyrowski, gidleski, mstowski i czstochowski.
.
KRAKW, stolica prowincji i metropolia caego Krlestwa, pooony na 42. stopniu dugoci, a 50. szerokoci81, tak wspaniaoci i obronnoci budowli, prywatnych i publicznych,
jak i zasobami wszelakich rzeczy tyczcych si sposobu ycia i zewntrznej ogady, a take
obfitoci zagranicznych towarw i liczb tudzie uprzejmoci mieszkacw atwo rwna
si moe ze sawnymi miastami Niemiec i Woch. cz si z nim dwa miasta, z poudnia
Kazimierz, z pnocy Kleparz, i zamek na skale jakby wchodzcej w rodek Wisy, wspaniaymi budowlami ozdobiony. I tame bazylika w. Stanisawa82, w ktrej jego grobowiec niedawno przez Marcina Szyszkowskiego, miejscowego biskupa, z wielkim sumptem zosta odrestaurowany83, a jakkolwiek i przedtem znajdoway si tam srebrna trumna84 i liczne zote

77

Starowolski uywa terminu districtus, co oznacza by powinno powiat, ale take okrg,
dzielnic lub ziemi. W tym wypadku naley chyba tumaczy to sowo jako ziemi. Powiatw bylo wicej: krakowski, proszowski, lelowski, ksiski, szczyrzycki, biecki, sdeckoczchowski.
78
Maty sownik historii Polski (op. cit.) podaje, e do XVII w. ksistwa owicimskie
(zhodowane w 1454) i zatorskie (nabyte w 1494) tworzyy powiat lski. Ksistwo Siewierskie, odkupione w 1443 przez biskupa krakowskiego Zbigniewa Olenickiego i wczone do
Polski, stanowio odtd udzieln wasno biskupw krakowskich. Por. te komentarz 114.
79
Starostwo spiskie (na poudniowych stokach Karpat, w dolinie grnego Popradu) tworzyo 13 tzw. miast spiskich (m. In. Lubowla, Poprad, Biaa), ktre w charakterze zastawu
wrciy do Polski w 1412 (w 1108 cay Spisz oddany by Wgrom przez Bolesawa Krzywoustego jako posag jego crki, Judyty).
80
Zamek w Lubowli siga zapewne XIII w.; pniej przebudowany zosta przez Jana Bonera (tutejszego starost) w 1555, wreszcie za Lubomirskich w 2. wierci XVII w. (m. in. w
1642). By jedn z potniejszych warowni wczesnej Polski.
81
Krakw ley mniej wicej na 20 dug. geogr. wsch. i na 50 szer. geogr. pn. Miastem
koronacyjnym i nominaln stolic pastwa pozostawa a do Konstytucji 3 Maja.
82
Chodzi o katedr wawelsk, pod wezwaniem w. w. Wacawa i Stanisawa biskupa
gotyck, z XIV w., z pozostaociami tzw. I (zacztej ok. 1020) i II (z lat 10901142) katedry
romaskiej oraz licznymi kaplicami gotyckimi, renesansowymi i barokowymi.
83
Mauzoleum w. Stanisawa biskupa (wolno stojcy grobowiec porodku kocioa) zostao wzniesione, a nie odrestaurowane, z fundacji biskupa krakowskiego Marcina Szyszkowskiego, wg projektu Jana Trwano, w latach 162830, na miejscu gotyckiego (upikszonego w
dobie renesansu) otarza tego witego. Por. Katalog zabytkw sztuki w Polsce, t: IV ( Miasto
Krakw), cz. l. (Wawel), Warszawa 1965, s. 76., il. 267.
51

naczynia powicone do odprawiania naboestw, to jednak wielce je pomnoya hojno

pobonych krlw z dynastii jagielloskiej [, potem dary Zygmunta III i jego syna, Wadysawa IV]. I tak Zygmunt Stary prcz tego, e ofiarowa wiele darw w krzyach zotych i
szatach wyszywanych drogimi kamieniami, srebrny otarz przy grobowcu witego wybudowa85; pniej za jego crka Anna, ona krla Stefana, drugi srebrny otarz wystawia, w
ofierze za dusz ojca swego, w kaplicy Zwiastowania Najwitszej Marii Panny, tam gdzie s
groby krlewskie, i przykryciem pozacanym oratorium to ozdobia86. Przemilczam w tym
miejscu tyle relikwii witych, zotem, srebrem i szlachetnymi kamieniami najkosztowniej
ozdobionych, pomijam krzye drogimi kamieniami i perami roziskrzone, ktre szacuje si na
tyle tysicy zotych, pomijam mitry biskupie, ornaty i kapy z samych tylko klejnotw wykonane, gdy te warto niemal wszelk przewyszaj i niezwykoci w tym wiksze wprawiaj zdumienie, im si je duej i dokadniej oglda87. To tylko powiem, czym nawet
najhojniej opatrzone kocioy europejskie od tego naszego si rni: w nim mianowicie pieni sycha nieprzerwanie i nigdy nie nastaje cisza, gdy wyznaczono do tego kapanw, by w
ustalonym porzdku przez ca noc psalmy piewali, i jeeli w poszczeglne dni odprawia si

84

Pierwsz trumn w. Stanisawa biskupa (Szczepanowskiego) ufundowaa prawdopodobnie bogosawiona Kinga (ona Bolesawa Wstydliwego) w 1253; drug Elbieta, siostra
Kazimierza Wielkiego (tej niewtpliwie trumny dotycz sowa Staro-wolskiego: jakkolwiek
i przedtem znajdoway si tam srebrna trumna i liczne zote naczynia); trzeci (zabran przez
Szwedw w czasie potopu) ufundowa Zygmunt III i t ma na myli Starowolski, mwic
oglnie o grobowcu witego, w domyle take o trumnie; w latach 166971 zotnik gdaski, Piotr van den Rennen, wykona czwart z kolei trumn w. Stanisawa biskupa, ktra stana na retabulum mauzoleum witego (por. komentarz 83.), ufundowan zapisem testamentowym przez biskupa Piotra Gembickiego. Do jej wykonania wykorzystane zostay, po
przetopieniu, srebrne czci drugiej trumny z XIV w. Por. Katalog .zabytkw sztuki w Polsce,
tom, cz i strona jak w komentarzu 83.
85
Chodzi zapewne o wzbogacony w dobie renesansu gotycki otarz w. Stanisawa biskupa, w miejscu pniejszego mauzoleum tego witego (por. komentarz 83.). A moe idzie o
otarz ze scenami z ycia Marii, w Kaplicy Zygmuntowskiej, ufundowany przez Zygmunta
Starego w latach 153138?
86
Nie ma w katedrze wawelskiej i nie byo kaplicy Zwiastowania NPM. Jest Zygmuntowska pod wezwaniem Wniebowzicia NPM, zwana te Krlewsk, a w niej wspomniany na
kocu komentarza 83. srebrny otarz fundacji Zygmunta Starego; Kaplic Zygmuntowska
przerobia w pewnym sensie Anna Jagiellonka, ale przerbka ta dotyczya tylko umieszczenia
jej nagrobka. Moe jednak Starowolski ma na myli otarz w tej wanie wspaniaej kaplicy;
w takim razie popeni bd, przypisujc Annie Jagiellonce fundacj otarza wykonanego na
zlecenie Zygmunta Starego.
87
Na przykad: relikwiarz na gow w. Floriana (pierwotnie w. Stanisawa biskupa) z lat
142261 dar krlowej Zofii Jagieowej; relikwiarz na gow w. Stanisawa biskupa z 1504
(dzieo zotnika krakowskiego Marcina Marcica) ufundowany przez Elbiet Rakuszank, z
funduszw po synu, Janie Olbrachcie; relikwiarz w. Zygmunta z ok. 1533 (dzieo Melchiora
Baiera, wykonane w Norymberdze wg projektu Piotra Fltnera) ufundowany przez Zygmunta Starego; krzy z diademami, z pot. XIII w.; infua wizana tradycyjnie ze w. Stanisawom biskupem (moe z 1253); infua biskupa Tomasza Strzempiskiego z lat 145560,
zdobiona srebrem, zotem i perami; infua biskupa Jdrzeja Lipskiego z lat 163031, naszywana perami, zlotem i szlachetnymi kamieniami; ornat z lat 150104, z daru wojewody krakowskiego Piotra Kmity; haftowany ornat z ok. 1540; kapa amarantowo-zota z lat 152335,
utkana na zamwienie biskupa Piotra Tornickiego.
52

w tej wityni prawie sto naboestw, to zwykle osiem mszy piewanych, a z tych dwie przy
akompaniamencie muzyki.
Biskup sam trzydziestu miast jest panem i Ksistwa Siewierskiego najwyszym ksiciem88. Kapitua, ktra z 36 kanonikw si skada, z pozostaymi niszego rzdu kapanami
tyle ma w dochodach, ile i biskup.
Pomijam tu zreszt pi kociow, pooonych tak na zamku, jak i w miecie, a ktre wasnych kanonikw maj i kapituy wasne89. Pomijam klasztory przebogate i parafie miasta,
midzy ktrymi pierwsze miejsce zajmuje owa sawna na Rynku Krakowskim, Najwitszej
Marii Panny90, majca archiprezbitra infuata i bardzo liczne duchowiestwo, co we dnie i w
nocy, podobnie jak na zamku, nieprzerwanie na chwa Bo wsplne piewy odprawia.
Spiesz ju do Akademii, najwydajniejszej kuni uczonych wszelkiego rodzaju, ktra jest
caej Sarmacji najwietniejsz ozdob, podobnie jak ongi Ateny byy per Grecji. Ma ona w
oglnoci [jedenacie] kolegiw91. Kolegium Wiksze, w ktrym teologowie. Kolegium
Mniejsze, w ktrym filozofowie, i Kolegium Prawnicze, w ktrym tej nauki profesorowie
mieszkaj i wykadaj; lekarze za, poniewa s zazwyczaj onaci, mieszkaj poza kolegium,
kady we wasnym domu; dalej Bursa Prawnicza, czyli Kolegium Dugoszowe, w ktrym
przebywaj kandydaci Astrei92, Kolegium Ubogich, czyli Bursa Jagielloska, Kolegium Filozofw, czyli Bursa Noskowska, Kolegium Jerozolimskie, czyli Bursa Olenickich [,Kolegium
Sisiniaskie niedawno wybudowane, Kolegium Starnigielowskie, mieszko-wiczowskie] i
Kolegium albo Wydzia Sztuk Wyzwolonych93. Do nich mona doliczy 14 szk gramatycz88

Por. komentarz 78.

Starowolski ma tu na myli zapewne kolegiackie kocioy w. Michaa i w. Jerzego na
Wawelu (obydwa zamknite w 1802) oraz w miecie kolegiaty: w. w. Piotra i Pawa, w.
Floriana na Kleparzu i w. Anny.
90
Idzie o koci Mariacki; probostwo tej parafii miao rang prepozytury infuackiej wyszego stopnia (por. komentarz 32.).
91
W wydaniu pierwszym zdanie to brzmiao: Haec in universum octo collegia habet
(Ta ma w oglnoci osiem kolegiw); w wydaniu drugim wymieniono liczebnik octo na
undecim (jedenacie) w zwizku z utworzeniem po 1652 trzech kolejnych kolegiw Akademii. W wydaniu trzecim usunito sowa: Theologi, Collegium Minus in quo (Teologowie, Kolegium Mniejsze, w ktrym).
92
Kandydaci Astrei przyszli prawnicy, suchacze wydziau prawa (Astrea w mitologii
greckiej bogini sprawiedliwoci, crka Zeusa i Temidy).
93
Podziay na kolegia, wydziay i bursy do pewnego stopnia przenikay si wzajemnie,
std wyrane rozgraniczenie dyscyplin wykadanych w poszczeglnych gmachach (prawie
rwnoznacznych z okreleniem kolegium) wymagaoby bardzo obszernej informacji. Najoglniej: przez pojcie kolegium rozumie naley budynek (lub zespl budynkw) mieszczcy zarwno sale wykadowe, jak mieszkania profesorw, ich jadalnie, biblioteki i inne
pomieszczenia. Bursy, to przede wszystkim domy przeznaczone na mieszkania studentw i
niszego szczebla pedagogw, ale nie zawsze: niektre bursy miay te rang lub peniy niektre funkcje kolegiw. Kolegium Wiksze (Maius), zwane te Krlewskim lub Artystw (od
odnowienia uniwersytetu w 1400 zajmowane gwnie przez Wydzia Teologiczny, ale take
Artystw i Filozoficzny) miecio si w gmachu przy ul. w. Anny, zakupionym w 1400 (za
600 grzywien) z dotacji Wadysawa Jagiey i za kosztownoci przeznaczone testamentem
przez krlow Jadwig na odnowienie Akademii, oraz w dwu ssiednich domach, dokupionych za 300 grzywien w 1417. W tym wanie gmachu rozpoczy si w 1400 zajcia w na
nowo otwartej przez Jagie Akademii Krakowskiej. Kolegium Mniejsze (Minus), pocztkowo zwane Nowym i przeznaczone dla Wydziau Sztuk Wyzwolonych, zaoone zostao w
1449 i pomieszczone w gmachu na rogu ulic Gobiej i Jagielloskiej; przylegaa do niego
89

53

nych, rozrzuconych po miecie94, w ktrych zreszt magistrowie Akademii ucz i wyszych

sztuk, a ktrych gow wielmony rektor Akademii. Poszczeglne fakultety rzdz si wasnymi ustalonymi prawami i nauk kieruj z tak wielk starannoci, i nie ma prawie adnej
kocielnej, jako te politycznej godnoci, ktrej by nie mogli piastowa ludzie u tej Matki
ywicielki wyksztaceni. Niechaj przeto sprawi wszechmocny Bg, by nigdy od adnych nieBursa Bogatych, znana od 1442. Kolegium Prawnicze miecio si przy ul. Grodzkiej, w budynku zakupionym w 1403 za 700 grzywien i w domu dokupionym w 1406 za 300 grzywien.
Przy Grodzkiej miecio si te Kolegium Medykw (pierwsze wiadomoci o nim pochodz z
1441) oraz Bursa Prawnicza, erygowana w 1471 przez Jana Dugosza. Kolegium (albo Burs)
Ubogich, zwane te Jagielloskim (ta nazwa dopiero od Anny Jagiellonki), ufundowa profesor Akademii Krakowskiej Jan Isnerowicz, kupujc w 1409 kamienic na rogu ulic Wilnej i
Gobiej; Jan Dugosz rozszerzy j, zakupujc jeszcze dwa domy na uytek scholarzw. Bursa Filozofw albo Noskowska od jej odnowiciela (ok. 1558), biskupa pockiego Andrzeja
Noskowskiego przeznaczona bya, zgodnie z yczeniem nowego fundatora, dla 20 studentw z diecezji pockiej (z zapewnieniem im mieszka i wyywienia) oraz dla 20 studentw z
innych stron (z zapewnieniem tylko mieszka). Burs Jerozolimsk, z zapisu kardynaa Zbigniewa Olenickiego (std zwan te Olenick), otwar w 1436 Jan Dugosz, jako egzekutor
testamentu fundatora. Wydzia Humanistyczny (albo: Artium, Artystw, Sztuk Wyzwolonych) pocztkowo mieci si w gmachu Collegium Maius; pniejszy, oddzielny budynek,
wkrtce po objciu przez ten wydzia (w 1468), spon. Z trzech kolegiw dodanych przez
Starowolskiego w drugim wydaniu Polonii, Sisiniaskie (przy ul. Gobiej, obok Bursy Jerozolimskiej) ufundowa w 1641 dr teologii Akademii Krakowskiej Maciej Sisinius; Starnigielowskie (te przy Gobiej, koo klasztoru norbertanek) zaoy w 1638 dziekan i infuat kolegiaty zamojskiej, byy magister Akademii Krakowskiej, Wawrzyniec Starnigiel; mieszkowiczowskie w 1646, wczesny rektor Akademii, dr medycyny Wawrzyniec mieszkowie.
Obszerne studia powicone Akademii Krakowskiej zawiera praca zbiorowa pod red. Kazimierza Lepszego, Dzieje Uniwersytetu Jagielloskiego w latach 13641764, wydana na
600-lecie krakowskiej Almae Matris. Z licznych innych prac powiconych dziejom UJ warto
jeszcze wymieni: Henryka Barycza Alma Mater Jagellonica. Studia i szkice z przeszoci
Uniwersytetu Krakowskiego (Krakw 1958) oraz Kazimierza Morawskiego Historie Uniwersytetu Jagielloskiego (Krakw 1900).
94
Akademia Krakowska rozbudowywaa od ostatniego wierwiecza XVI stulecia dla
przeciwstawienia si wpywom szkolnictwa jezuickiego podlege sobie szkolnictwo rednie i
elementarne nie tylko w Krakowie, ale i w odlegych od Krakowa orodkach. Szkoy te (closses, kolonie) zwano niekiedy gramatycznymi, gdy w szerokim stopniu uwzgldniay nauk
jzyka polskiego. Pierwsze takie closses (trzy-, czteroklasowe), nazywane pocztkowo Scholae Priuatae, utworzono w Krakowie (przy ul. Gobiej) w 1588, za staraniem rektora Akademii Stanisawa Picusa Zawadzkiego; uczyli w nich wykadowcy Akademii. Do rozwoju
tych szk przyczynili si nastpnie rektor Jakub Janidto, Gabriel Wadysawski i przede
wszystkim (w 1617) hojny fundator Bartomiej Nowodworski, od ktrego przyja si te
wkrtce (dla closses krakowskich) nazwa Szk Nowodworskich. Ich uczniowie stanowili
nastpnie powany procent studentw Akademii. Poza Krakowem Akademia miaa swe kolonie (o wyszym rednim, a nawet uniwersyteckim poziomie nauki) m. in. w Gnienie (od
1600; by szko katedraln), Lwowie (od ok. 1608), Poznaniu (tzw. Akademi Lubraskiego; por. komentarze 16., 17., 19.) i Warszawie (od 1612; wczeniejsz szko przy kolegiacie,
dzi katedrze w. Jana). Por. Dzieje Uniwersytetu Jagielloskiego w latach 13641764, op.
cit., t. l., ss. 269, 270, 346, 347 oraz Henryk Barycz, Historia Szk Nowodworskich 1588
1773, Krakw 193947.

54

szcz ani nieyczliwoci nie upada sawa przewietnej Akademii, ktra, dowiadczajc
rnych utrapie, wywouje mio ku sobie i wzbudza askaw przychylno tak wielu.
S i po klasztorach braci reguy ebraczej studia tak filozofii, jak i teologii przepiknie
kwitnce, u augustianw w klasztorze w. Katarzyny, u franciszkanw tak konwentualnych,
jak i obserwantw, u karmelitw bosych na przedmieciu, u ignacjanw od w. Piotra Starszego95, u zakonnikw w. Pawa Pierwszego Pustelnika na Skace, a take u innych, ale
przede wszystkim u dominikanw w kociele w. Trjcy, ktrzy z dawien dawna wyrniali
si wyksztaceniem i zarazem czystoci ycia, i wci jeszcze za wykadowcw maj mw
najuczeszych we wszelakich kwestiach, a rwnoczenie najsawniejszych gosicieli sowa
Boego96.
Lecz i ciaa licznych witych spoczywaj w tym miecie, a szczeglnie cudami synce:
w. Stanisawa, w. Prandoty, w. Jana Grotego na zamku, w. Jacka oraz Iwona biskupa u
braci dominikanw, w. Izajasza Wyznawcy u augustianw eremitw, w. Stanisawa Kazimierskiego u kanonikw regularnych, u bernardynw w. Szymona z Lipnicy, ktry cay swj
wiek, zarwno w wieckim, jak i mniszym yciu, w tak wielkiej czystoci i niewinnoci spdzi, e dla wszystkich by przykadem. wity take Jan Kanty akademik, m niepospolit
ycia witoci i znakomit celujcy wiedz, u w. Anny spoczywa, a z nim wielu pobonoci wyrniajcych si mw, jak Antoni Napachaski, Roch Poznaski, Szymon Halicki i
liczni inni gdzie indziej, statecznoci obyczajw i ycia nienagannego prawoci wsawieni,
jak Stanisaw Kokoszka, Bartomiej Btkowski, Jan Wielicki [,Sebastian Nuceryn], a przede
wszystkim u w. Marka bogosawiony Micha Giedroy. Pozostali, ktrzy prcz cakowitej

95

W wydaniu pierwszym po sowach: od w. Piotra Starszego byo uzupenienie w nawiasie: (ubi et humaniora iuventuti traduntur) (gdzie i humaniora modziey s wykadane). W wydaniu drugim uzupenienie to zostao usunite dla aktualizacji stanu rzeczy.
96
Starowolski mwi tu o szkoach zakonnych przy klasztorach i kolegiatach krakowskich.
Uzupenienia wymagaj informacje o wymienionych przez niego kocioach i konwentach.
Ma wic na myli: klasztor augustianw z kocioem w. Katarzyny na Kazimierzu, fundowane przez Kazimierza Wielkiego w 1342; klasztor franciszkanw z kocioem w. Franciszka Serafickiego, fundowane w 1237; klasztor bernardynw (odamu franciszkanw, zwanych
u nas bernardynami, minorytami, brami mniejszymi obserwantami lub skrtowo: obserwantami) z kocioem w. Bernarda na Stradomiu, fundowane przez kardynaa Zbigniewa Olenickiego dla zakonnikw sprowadzonych tu przez w. Jana Kapistrana w 1453. Obecny koci barokowy, z 2. po. XVII w.;
by moe klasztor karmelitw bosych z dawnym kocioem w. Michaa (dzi Muzeum
Archeologiczne) przy Senackiej (klasztor rozbudowany w 161136 z wczeniejszych XV
XVI w. dworw Tczyskich i opatw tynieckich). Starowolski pisze jednak na przedmieciu, co odpowiadaoby klasztorowi karmelitw bosych (od 1788 szpitalowi w. azarza) z
kocioem Niepokalanego Poczcia NPM na Wesoej, jednake koci ten, wczesnobarokowy, zbudowano po 1634 (Starowolski pisze o klasztorze w pierwszym wydaniu Polonii
1632); kolegium jezuitw z kocioem w. w. Piotra i Pawia (160519), fundowane przez
Zygmunta III; klasztor paulinw z kocioem w. Stanisawa biskupa na Skace, na miejscu
wczeniejszych budowli romaskich i gotyckich (obecny klasztor z poi. XVII w., koci
pnobarokowy z XVIII w.; paulinw sprowadzi tu Jan Dugosz); klasztor dominikanw z
kocioem w. Trjcy, fundowane przez biskupa Iwona Odrowa w l. wierci XIII w. Por. Z.
oziski, Adam Miobdzki, Atlas zabytkw architektury w Polsce, Warszawa 1967, ss. 102
10.
55

czystoci ycia odznaczali si take wszechstronn i gbok wiedz, opisani s w ksidze

ywotw97.
[Sawne s w tym miecie i bractwa pobonych ludzi, ktre w czasie wikszych uroczystoci, podug dawnego obyczaju, id w procesjach odziane w rne kolory, mianowicie Bractwo Racowe idzie w czerwonym, Bractwo Miosierdzia w zielonym, Bractwo Szkaplerza
w niebieskim, Mki Chrystusa w kolorze czarnym. Bractwo Wochw w nienobiaym,
Bractwo Boego Ciaa w nienobiaym z kapturami czerwonymi, Bractwo w. Zofii w jasnobiaym,. Bractwo w. Anny w ciemnobiaym, Bractwo w. .Moniki w lazurowym i tak
dalej98.
97

S to mianowicie wici i bogosawieni: w. Stanisaw (Szczepanowski) biskup krakowski w latach 1071-79, kanonizowany w 1257; bogosawiony Prandota Odrow (zm.
1266J biskup krakowski, krewny biskupa Iwona i w. Jacka Odroww; Jan Grot ze Supcy biskup krakowski w latach 132648 (cze wit poczto zmaremu oddawa od 1522);
w. Jacek Odrow (11831257) bratanek biskupa Iwona, pierwszy przeor klasztoru dominikanw w Krakowie (kanonizowany w 1594 przez papiea Klemensa VIII); bogosawiony
Iwo Odrow (zm. 1229) biskup krakowski; bogosawiony Izajasz Boner (13801471)
zakonnik w klasztorze augustianw przy kociele w. Katarzyny na Kazimierzu (studiowa w
Akademii Krakowskiej, na soborze w Konstancji bra udzia w dysputach jako przeciwnik
husytw); bogosawiony Stanisaw Kazimierski (lub Kamierczyk, od miejsca urodzenia, w
Kazimierzu dzielnicy Krakowa; 143389) zakonnik w krakowskim klasztorze kanonikw
regularnych lateraneskich przy kociele Boego Ciaa na Kazimierzu; bogosawiony Szymon z Lipnicy (zm. 1482) bernardyn, ucze Jana Kapistrana, dr filozofii (studiowa w Akademii Krakowskiej); w. Jan Kanty (1397 1473) filozof i teolog, profesor Akademii Krakowskiej (pochowany w kociele akademickim w. Anny w Krakowie); Antoni z Napachania
(ok. 14941561) sawny kaznodzieja, filozof i teolog, wykadowca (m. in. greki) w Akademii Krakowskiej, spowiednik Zygmunta Augusta; Roch z Poznania (zm. 1596) sawny kaznodzieja, profesor teologii w Akademii Krakowskiej; Szymon Halicki (15761625) kanonik przy kociele w. Floriana w Krakowie, profesor wymowy w Akademii Krakowskiej;
Stanisaw Kokoszka (zm. 1499 lub 1510) dominikanin, wybitny kaznodzieja; Sebastian Nuceryn (15651635) doktor teologii, autor rozpraw teologicznych (pisa o nim Starowolski w
Setniku pisarzom polskich, wyd. w przekadzie polskim: Krakw 1970, s. 209 i 328 przyp.
5); bogosawiony Micha Giedroy (14251485) zakonnik w klasztorze kanonikw regularnych w Krakowie przy kociele w. Marka, asceta.
98
Bractwa religijne istniejce w Kociele katolickim od redniowiecza, to stowarzyszenia
wieckich wiernych, bez cisych regu zakonnych, ustanawiane przez biskupw w celach
szerzenia kultu religijnego, uwietniania ceremonii liturgicznych (zw. procesji), ale take
niesienia pomocy ubogim i upoledzonym, wykupywania jecw (jak np. zaoone w 1632 w
Polsce Bractwo w. Trjcy), grzebania zmarych (w redniowieczu'). Bractwo Racowe,
zaoone przez w. Dominika w 1221, zaprowadzi w Polsce, za staraniem Anny Jagiellonki,
Bartomiej z Przemyla, przy kociele w. Trjcy w Krakowie, w 1585; Bractwo, a cilej
Arcybractwo Miosierdzia z Bankiem Pobonym, zaoy przy kociele w. Barbary w Krakowie Piotr Skarga w 1584 (jamuny stanowiy Bank Pobony, przeznaczony na wspomaganie ubogich dziewczt, wdw, siert i chorych); Bractwo Szkaplerza (Szkaplerz Karmelitaski), zaoone jeszcze na pocztku XIII w. przez generaa zakonu karmelitw, Szymona
Stocka, w Krakowie- zapewne istniao rwnie od redniowiecza; Bractwo Mki Chrystusa
(albo: Paskiej) zaoy w 1595, przy kociele w. Franciszka Serafickiego w Krakowie, kanonik (pniejszy biskup) Marcin Szyszkowski (naleeli do m. in. Zygmunt III Waza, Wadysaw IV i Jan Kazimierz); Bractwo Boego Ciaa, zwane te Bractwem Piciu Ran Zbawiciela, zaoone w Rzymie w 1539, w Polsce najwczeniej przy kociele Boego Ciaa na Ka56

Lecz my, nadmieniwszy pobienie o pobudkach kultu religijnego, ktry jednako we

wszystkich miastach Polski jest obserwowany, przystpmy do dalszego opisu tego najznaczniejszego wojewdztwa.]99. Tak wic ma ono prcz biskupa, kasztelana100 i wojewody krakowskiego czterech innych senatorw wchodzcych do senatu Rzeczypospolitej, a mianowicie kasztelanw wojnickiego, owicimskiego, sdeckiego i bieckiego. A oprcz innych
urzdnikw ziemskich i grodzkich (spord ktrych generalny starosta krakowski jest jednym
z pierwszych opiekunw i obrocw nie tylko zamku krlewskiego, w ktrym koron si
przechowuje, ale take spokoju i adu publicznego; skd jego wadza sdownicza rozciga si
nie tylko na chopw i mieszczan, lecz take na ludzi stanu szlacheckiego) ma wielkiego zarzdc krakowskiego, w ktrego pieczy pozostaje utrzymanie w naleytym stanie budowli
zamkowych i dochodw wadcy. Sam w szczeglnoci zamek krakowski skupia dziesiciu
strw, ktrzy burgrabiami, sowem przejtym od Niemcw, s tytuowani, i zarwno w
czasie pokoju, jak w czasie wojny, dniem i noc, jeli tylko zachodzi potrzeba, stra osobicie
albo przez swoich pomocnikw sprawuj; wszyscy za winni by spord szlachty101.
Nie sposb te pomin, e przed wszystkimi wojewdztwami Krlestwa Polskiego, jedno
sandomierskie wyjwszy, tylko temu przypado w udziale mie wszystkie metale i mineray:
ow i srebro w okolicach Olkusza, Sawkowa oraz Nowej Gry, mied i zoto pod Nowym
Targiem i w grach koo Scza, sl kopaln pod postaci ogromnych ska w okolicach Bochni
i Wieliczki, marmury rnych kolorw pod Sielcem klasztorem karmelitw bosych, saletr
pod Wilic, witriol pod Bieczem, mied i wgiel do podsycania ognia w okolicy Tenczyna,
stal w okolicy Podolica, pod Olsztynem za huty elaza zwykego i naczy szklanych102,
zimierzu w Krakowie, na pocz. XVII w.; Bractwo w. Zofii istniao w Krakowie przy kociele w. Marka ju od pocztkw XIII w.; Bractwo w. Anny zaoy w 1539 w Krakowie,
Lwowie i innych miastach polskich arcybiskup lwowski Jan Dymitr Solikowski dla zapobiegania reformacji (naleeli do rwnie najmoniejsi panowie, w tym Zygmunt III). Por. Podrczna Encyklopedia Kocielna, t. 56 (B C), Warszawa 1905, ss. 11328.
99
W wydaniu pierwszym zdanie to brzmiao: Nos obiter facta sanctorum mentione, ad
reliquam huius nobilissimae satrapiae descriptionem procedamus (Lecz nadmieniwszy pobienie o czynach witych, do dalszego opisu tego najznaczniejszego wojewdztwa postpujmy).
100
Tradycyjnie kasztelan krakowski by najwyszym dostojnikiem spord senatorw
wieckich i zasiada w senacie po biskupach, a przed wojewodami. Por. ss. 131132.
101
O urzdach ziemskich i grodzkich patrz komentarz 30.
102
Ow w Olkuszu i Sawkowie, a srebro w Olkuszu i Nowej Grze (kunice Tczynskich) wydobywano ju od wczesnego redniowiecza. Kunice sawkowskie podupady jednak ok. XVI w. Mao wiadomo o wydobywaniu miedzi i zota (a za-pewne i srebra) w okolicach Nowego Targu i Scza; pewne jest natomiast, e w l. wierci XVII w. prowadzono w
tym rejonie poszukiwania rud metali szlachetnych i kolorowych (w 1619 Zygmunt III wydaje
przywilej na prowadzenie poszukiwa spce z sufraganem krakowskim Tomaszem Oborskim, wielkorzdc zamku wawelskiego Stanisawem Witowskim i scholastykiem krakowskim Stanisawem Skarszewskim; przywilej wspomina wprawdzie, e kruszce szlachetne zostay odkryte, ale ich wydobycie na wiksz skal chyba si nie rozwino). Wydobywanie
soli kamiennej w Bochni i Wieliczce datuje si rwnie od wczesnego redniowiecza; szczeglny rozwj obu orodkw przypad na wiek XVI, za upnictwa Bonerw, a nastpnie Hieronima Bueskiego. Czstochowskie zagbie grniczo-hutnicze byo drugim obok witokrzyskiego najwikszym rejonem wydobywczym elaza i innych metali. Przy orodkach wydobywczych istniay jednoczenie kunice produkujce wyroby metalowe, zwaszcza bro
(jak np. w kunicach marszaka wielkiego koronnego Mikoaja Wolskiego, w jego starostwach krzepickim i olsztyskim). Ogem w samej Koronie byo w 2. po. XVI po. XVII
57

dalej take innych wiele w rnych miejscowociach. Wszystkie te miejscowoci (e ju o

przedmieciach krakowskich zamilcz), ale zwaszcza w podgrskich okolicach, pene s
ogrodw nader starannie uprawionych i sadw bardzo obficie owocujcych, gdzie kasztany,
morwy, pigwy, figi, migday, melony, kawony oraz zioa i kwiaty wszelkiego rodzaju, sowem delicje woskie znajdziesz. A najpierw zobaczysz w Krzepicach ogrd, jak powszechnie nazywaj woski, wspaniae wypielgnowany, a take paac nowej architektury, z pozacanymi stropami kasetonowymi, i nastpnie klasztor oraz koci kanonikw regularnych,
zbudowane sumptem i staraniem bardzo znakomitego niegdy ma, Mikoaja Wolskiego,
marszaka wielkiego koronnego, ktrego imienia i sawy czas nie zdoa w zapomnieniu pogry. W pobliu paacu jest zwierzyniec rnych zwierzt bardzo obszerny, w ktrym naszymi czasy prcz bobrw, dzikich kz, gazeli i danieli, tysic szeset samych tylko jeleni
liczono103. W Kobucku ujrze mona tego najznakomitszego ma staraniem i wielkodusznoci wzniesione koci i klasztor tak samo kanonikw regularnych, a take paac jego posiadania stosownie do prawide sztuki zbudowany tudzie ogrd, jak zowi, woski104.
Przychodzi kolej na Czstochow; miasto jest mianowicie dobrym piwem sawne, ktre
nie tylko w Polsce, lecz take w ssiednich prowincjach Cesarstwa Niemieckiego rozchwytuj, klasztor za, za miastem na Jasnej Grze pooony, a teraz gruntownie odnowiony i
ufortyfikowany, synie w caym niemal chrzecijaskim wiecie z cudownego obrazu Najwitszej Panienki, malowanego przez w. ukasza Ewangelist. Utar si bowiem zwyczaj,
e z najodleglejszych stron Europy poboni ludzie tu przybywaj albo, wstrzymywani jakimi
trudnociami, przynajmniej l dary ofiarne. Dlatego ujrzysz tutaj skarby niezmierne w klejnotach, zocie, srebrze i sprztach kocielnych, i tame do liczne zgromadzenie braciszkw
zakonu w. Pawa Pierwszego Pustelnika105. Niedaleko std koci w. Apolonii i zamek
w. ok. 200 kunic. Nie zaspokajay one jednak w peni popytu na wyroby metalowe i nie wyeliminoway importu rudy elaznej. Por. Benedykt Zientara, Antoni Mczak, Ireneusz Ihnatowicz, Zbigniew Landau, Dzieje gospodarcze Polski do 1939 r.. Warszawa 1965, as. 17982;
Antonina Keckowa, upy krakowskie w XVIXVIII wieku (do 1772 roku), WrocawWarszawaKrakw 1969.
103
Zamek w Krzepicach (pierwotny zapewne z czasw Kazimierza Wielkiego, pniej
przebudowany przez Mikoaja Szydowieckiego w 1526, a odrestaurowany przez Stanisawa
Wolskiego w 1558) rozbudowa (po 1588), na wspania rezydencj pnorenesansow, dla
pniejszego marszaka wielkiego koronnego Mikoaja Wolskiego, architekt Jerzy German.
Ogrd woski i zwierzyniec przy rezydencji w tym samym czasie zaoy woski ogrodnik
Dominik. Koci w. Jakuba (obecnie parafialny) w Krzepicach, dla kanonikw regularnych
(sprowadzonych tu w 1466), przebudowany zosta przed 1628 w stylu wczesnobarokowym
przez Walentego von Sbisch; wraz z klasztorem (z 14861521) by on wielokrotnie przebudowywany i restaurowany (po wojnach szwedzkich i poarach).
104
Pierwotny gotycki koci (w. Marcina i Magorzaty) i prawdopodobnie drewniany
klasztor kanonikw regularnych w Kobucku, sprowadzonych tu w 1450 przez Jana Dugosza
z klasztoru przy kociele Boego Ciaa w Krakowie, rozbudowane zostay w stylu wczesnobarokowym na pocz. XVII w. przez Walentego von Sbisch dziki inicjatywie i wsparciu
Mikoaja Wolskiego. Paac i ogrd woski, na miejscu wczeniejszego dworu krlewskiego,
wznis dla Wolskiego, na pocz. XVII w., Jerzy German.
105
Klasztor paulinw na Jasnej Grze ufundowa w 1382 ksi Wadysaw Opolczyk (wg
legendy specjalnie dla uszanowania i zabezpieczenia cudownego obrazu Madonny z Dziecitkiem, przywiezionego z wyprawy na Ru). Pierwotny koci gotycki z lat 146063 zosta
gruntownie przebudowany pod koniec XVII w. i pniej. Klasztor pochodzi z l. po. XVII w.
(przebudowany w XVIII w.). Fortyfikacje bastionowe typu nowowosko-holenderskiego pochodz z czasw Zygmunta III i Wadysawa IV (162048) i z XVIII w. Czas powstania typ
58

staj przed oczyma, a nadto braci dominikanw klasztor gidleski, podobnie Najwitszej
Panny wizerunkiem cudownym przesawny106.
Nastpnie, nad Wart, miasto Mstw, bardzo obszerna majtno kanonikw regularnych,
ktrzy maj prepozytur infuack zamiast opata107, a z prawej strony, midzy lasami, zamek
Olsztyn na skale bardzo wysokiej108. Dalej w kierunku ku wschodowi letniemu: koci przyrowski w. Anny, pod opiek braci mniejszych obserwantw, rozsawiony pobonych ludzi
ustawicznymi pielgrzymkami109.
Nastpnie nad rzek Pilic przyciga uwag Nowopole, gniazdo Koniecpolskich z zamkiem bardzo wytwornym110 i teje rodziny zamek Potok, przepiknie pooona posiado.
Z kolei idzie Lelw, stolica powiatu, murem staroytnym silnie obwarowany111. Nastpnie
Pilica, ksit Zbaraskich majtno, w miecie koci kanonikw posiadajca, na wzgrzu
za wielce warowne fortyfikacje podug teraniejszej geometrii wytyczone:
wewntrz tyche paac bardzo okazay i ogrd sposobem woskim starannie urzdzony112.
ikonograficzny sawnego obrazu Matki Boskiej Czstochowskiej, wg tradycji (przekazanej u
nas po raz pierwszy przez Jana Dugosza) namalowanego przez w.. ukasza, stanowi do dzi
problem definitywnie nie rozwizany. Dwukrotna restauracja obrazu wkrtce po uszkodzeniach w wyniku napadu na klasztor rycerzy i otrzykw z pogranicza lskiego i czeskiego w
1430 utrudnia jego analiz artystyczn. Micha Walicki przypuszcza, e czstochowska
Madonna i Dziecitkiem namalowana zostaa ok. po. XIV w. na wczeniejszym malowidle.
Por. Micha Walicki, Malarstwo polskie. Gotyk. Renesans. Wczesny manieryzn, Warszawa
1963, ss. 8 i 29192.
106
Barokowy koci Wniebowzicia NPM (163244) i taki klasztor dominikanw
(164055) w Gidlach zbudowane zostay na miejscu drewnianego kocioa i klasztoru z 1615,
ufundowanych dla dominikanw przez kasztelanow wielusk Ann Dbrowsk z Rusocka.
Fundacja ta wie si z cudown, wg legendy, statuetk Matki Boskiej, znalezion w 1516
przez chopa Jana Czeczeka w czasie orki, kiedy to woy miay uklkn przed rytym w kamieniu wizerunkiem.
107
Klasztor kanonikw regularnych w Mstowie fundowa w 1220 biskup krakowski Iwo
Odrow. Fragmenty z gotyckiej zabudowy zachoway si tylko w budynkach klasztornych.
Obecny koci i klasztor przebudowywano w XVII i XVIII w. Do XV w. klasztor pozostawa pod zarzdem opatw wrocawskich (z klasztoru kanonikw regularnych, czyli augustianw, na Piasku).
108
Zamek olsztyski, fundacji Kazimierza Wielkiego (z po. XIV w.), rozbudowany do
po. XVII w., powanie zniszczony przez Szwedw w 1656, a nastpnie zaniedbany, od
XVIII w. pozostaje w ruinie. Tu zmar w 1358 mierci godow wojewoda poznaski Macko
Borkowic, uwiziony przez Kazimierza Wielkiego za podniesienie buntu.
109
Koci w. Anny z klasztorem bernardynw w Przyrowie (z przeomu XVI/XVII w.;
przebudowany w XIX w.) by niejako porednim obiektem kultowym i miejscem wypoczynku dla pielgrzymw zdajcych do Czstochowy.
110
Rezydencja w Nowopolu (od pocz. XVII w. zwanym Koniecpolem), budowana w latach 160309 (m. in. z udziaem mistrza Piotra Blanco komaska) dla wojewody sieradzkiego
Aleksandra Koniecpolskiego i dokoczona przez hetmana Stanisawa Koniecpolskiego w 2.
wierci XVII w., a nastpnie przebudowana i rozbudowana w XVIII w., zostaa cakowicie
zniszczona w 1945. Obecnie rekonstruowana.
111
Murami otoczy i zamkiem umocni Lelw Kazimierz Wielki. Poary (m. in. w 1455,
1548, 1638) i dziaania wojenne w 1939 zniszczyy te obiekty.
112
Koci (dzi parafialny) w. Jana Chrzciciela w Pilicy gotycki (po 1500), z naw barokow; w 1612 biskup Stanisaw Padniewski erygowa tu kolegiat, osadzajc przy niej kanonikw regularnych. Zamek regularny, z czworobocznym dziedzicem, rozbudowany z
59

Std dalej ku poudniowi najpierw stanie przed oczyma Ogrodzieniec, panw Firlejw zamek na skale bardzo stary113; nastpnie, pomijajc kilka miasteczek lichych Siewierz, stolica
bardzo obszernego ksistwa tego imienia, z zamkiem do obronnym na wyspie jednego tu
tylko wielkiego jeziora114, i drugim lipowieckim, na skale wyniosej, sawnym z wizienia dla
krnbrnego duchowiestwa diecezji krakowskiej. A e biskup krakowski najwyszym jest
panem Ksistwa Siewierskiego, ktre kilka miast obejmuje, Lipowiec spord nich, jako bliszy Krakowa, gdzie pospolicie sdy si odbywaj, wyznaczono z dawna na wizienie dla wystpnych duchownych115.
W tyme ksistwie jest Sawkw, kopalniami srebra bardzo sawny i przez to biskupom
krakowskim nader miy116. Ssiadujcy z nim Olkusz, miasto krlewskie, podobnie kopalniami srebra oraz oowiu bogate i sawne, obywateli ma wprawdzie znacznie zbytkowniej
yjcych, lecz do pobonoci i yczliwoci mimo to skonnych, a take w dobrych obyczajach
wydoskonalonych; miasto samo mury opasuj, a pikne domy z cegie s zbudowane; chleb
tu zawsze najlepszy i miso woowe, o jakie trudno nawet w samym Krakowie, od ktrego
Olkusz oddalony jest zaledwie o pi mil117.
Na tyche piciu mil przestrzeni ujrzysz tyle zamkw, tyle klasztorw i tyle paacw
szlachty, duchownych, kupcw. A najpierw Tenczyn, pooony na grze bardzo wyniosej,
przepikny zamek hrabiw, co od niego wyprowadzaj swoje imi rodowe, pochodzenie za
od samego Lecha, protoplasty narodu polskiego118; dalej, po lewej stronie, Pieskow Ska,
zamek na skale urwistej pord lasw pooony119, a take Ojcw, zamek cieszcy si takim
wczeniejszego gotycko-renesansowego ok. 1610, przez kasztelana owicimskiego Wojciecha Padniewskiego (pniej przebudowany w XIX w.). Wg Atlasu zabytkw architektury w
Polsce, op. cit., s. 161, i innych prac fortyfikacje bastionowe typu francuskiego zaoy tu
kasztelan krakowski Stanisaw Warszycki ok. 1650. Starowolski mwi jednak o nich w
pierwszym wydaniu Polonii (1632), a wic i wczeniej musiay istnie w Pilicy nowoytne
fortyfikacje.
113
Gotycko-renesansowy zamek w Ogrodziecu wznieli w latach 153045, na miejscu
wczeniejszego, Bonerowie. W czasach Starowolskiego zamek nalea do Firlejw) a nastpnie do Warszyckich i Mciskich. Obecnie restaurowany.
114
Zamek biskupw krakowskich w Siewierzu pierwotnie gotycki, przebudowany w stylu
renesansowym ok. 1530 i w latach 153374, odbudowany nastpnie po wojnach szwedzkich,
pooony byt na wysepce otoczonej bagnami i moczarami; dzi ruina. Por. te komentarz 78.
115
Zamek Lipowiec w Babicach (w Krakowskiem) gotycki, zapewne z pocz. XIV w.,
czsto rozbudowywany, od koca XVIII w. w czciowej ruinie. Od XV w. wymieniany jako
wizienie dla ksiy (od l. wierci XVIII w. dom poprawczy dla ksiy). Por. Katalog zabytkw sztuki w Polsce, t. l. (woj. krakowskie), z. 4, (pow. chrzanowski). Warszawa 1952, ss. 4
6.
116
W Sawkowie wydobywano przede wszystkim ow. Por. komentarz 102.
117
Pocztek dala Olkuszowi wanie osada grnicza, wzmiankowana ju w XIII w. Wielki
rozkwit miasta rozpocz si od czasw Kazimierza Wielkiego, ktry otoczy je murem, nada
przywileje. Por. te komentarz 102.
118
Zamek Tenczyn w Rudnie (w Krakowskiem), nalecy do starego rodu Tczyskich
Toporczykw (std aluzja genealogiczna do Lecha), pierwotnie gotycki Z po. XIV w., przebudowany zosta na pikn rezydencj pnorenesansow ok. 1570 (przez podkomorzego
koronnego Jana Tczyskiego) i w 1610. Od XVIII w. w ruinie.
119
Zamek w Pieskowej Skale, pierwotnie krlewski, z po. XIV w., przebudowany zosta
w latach 154244 (moe przy udziale Mikoaja Castiglione) i gruntownie w stylu renesansowym, od ok. 1578, przez Szafracw. Obecnie cakowicie odrestaurowany, stanowi oddzia
Pastwowych Zbiorw Sztuki na Wawelu.
60

samy m pooeniem120, i z tyu Rabsztyn121, jakby wiszcy nad Olkuszem. Nastpnie, w kierunku Krakowa, wida Morawic, Balice, Mydlniki paace przepikne122, a przed samym ju
miastem Wol will bardzo wytworn, kunsztem mistrzw woskich zbudowan123. Dalej
wreszcie, na przedmieciu, obzw, wspaniay paac krlewski i ogrd zawsze najstaranniej
utrzymany124. Na zachd od miasta, o jedn mil, widzie mona na grze bardzo wyniosej,
zwanej Srebrn, klasztor ojcw kameduw przez wspomnianego ju najznakomitszego ma,
Mikoaja Wolskiego, wielkim sumptem zbudowany, gdzie wdrowiec zdumiewa si z tej
przyczyny, e wszystko tu jest uczynione dokadnie wedug proporcji geometrycznych w
sztuce budowlanej obserwowanych125. Okoo p mili std ley Tyniec, na brzegu przepywajcej obok Wisy klasztor benedyktynw, ktrego opat, pi miast i sto wsi majcy, jest
zawsze kanonikiem krakowskim126.
A na szlaku ku granicom lska paac spytkowicki127 nad tej samej Wisy nurtem staje
przed oczyma; dalej zamek bobrkowski w Ksistwie Owicimskim128 (pominwszy ju sam
120

Malowniczo pooony zamek w Ojcowie (w Krakowskiem) pierwotny zapewne z XIII

w., pniejszy gotycki z poi. XIV w., rozbudowany przez Kazimierza Wielkiego. Od pocztku XIX w. w ruinie.
121
Zamek w Rabsztynie (w Krakowskiem) pierwotny gotycki z XIV w., rozbudowany w
l. wierci XVII w. dla marszaka wielkiego koronnego Mikoaja Wolskiego. Dzi w ruinie.
122
Nie istniejcy dzi dwr w Balicach pod Krakowem, upikszony przez Jana Bonera w l.
wierci XVI w., pniej nalecy do Firlejw i Szembekw, cieszy si szerok saw w czasach renesansu. Czsto gocili w nim krlowie i krlowe; gromadzili si w nim, za Bonera,
wybitni humanici. W 1574 Henryk Walezy trzyma tu do chrztu Henryka, syna Jana Firleja,
wojewody krakowskiego. Zamek Tczyskich w Morawicy ju w 1408 wymieniany by jako
stary.
123
Obecn pnorenesansow will w Woli Justowskiej (dzi w obrbie Krakowa) zbudowano w l. po. XVII w. (przebudowa w XIX w.), na miejscu wczeniejszej, by moe rwnie
renesansowej, z l. po. XVI w. T pierwsz do niedawna czono a osob sekretarza Zygmunta Starego, Justusa Decjusza, i warsztatem Berrecciego. Sprawa autorstwa i dokadnego
czasu powstania willi, zarwno pierwszej, jak obecnej, nie jest jeszcze wywietlona. By moe Starowolski mwi o willi przebudowanej ju po raz drugi; pozwalaoby to ucili czas
przebudowy na l. lub pocz. 2. wierwiecza XVII w. i zwiza j rwnie z krgiem artystw
woskich dziaajcych w Krakowie.
124
Paac krlewski, pnorenesansowy, w obzowie (dzi w obrbie Krakowa) wznis za
Stefana Batorego Santi Gucci (dokoczy po mierci monarchy za staraniem Anny Jagiellonki, w latach 90-tych XVI w.). Palc ten, prawdopodobnie z arkadow galeri, ssiadujcy z
ogrodem woskim, zosta nastpnie cakowicie przebudowany, z zatarciem ladw budowli
renesansowej.
125
Chodzi o koci i klasztor kameduw na Bielanach pod Krakowem (dzi w obrbie
Krakowa; miejsce to rzeczywicie nazywano Srebrn Gr), fundowane w 1605 przez marszaka wielkiego koronnego Mikoaja Wolskiego wczesnobarokowe, wzniesione w latach
161030 przez architekta Andrea Spezza.
126
Opactwo benedyktynw w Tycu fundowali ok. po. XI w. Kazimierz Odnowiciel lub
Bolesaw miay. Obecny koci wczesnobarokowy (161822, rozbudowany w XVIII w.),
stan na miejscu wczeniejszych, gotyckiego z XV w. i romaskiego z 2. po. XI w. Romaski klasztor przebudowywano w XV i l. wierci XVIIw. Opactwo tynieckie naleao do najbogatszych w Polsce.
127
Wczesnobarokowy paac w Spytkowicach wzniesiony zosta dla biskupa Marcina
Szyszkowskiego w 1630, na miejscu wczeniejszego, gotycko-renesansowego, z l. po. XVI
w.
61

Owicim midzy bagnami pooony), w Ksistwie Zatorskim za paac osiecki dosy ozdobny i silnie obwarowany129.
Podobnie w hrabstwie ywieckim klasztor kanonikw regularnych i paac przepikny w
Suchej130. Dalej zamek lanckoroski na skale wysokiej, na wiele mil ze wszystkich stron widoczny131, a nastpnie, w tyme hrabstwie gra Kalwaria, tak od znakomitego niegdy ma,
Mikoaja Zebrzydowskiego, wojewody krakowskiego, nazwana, ktr to dziedziczn jego
posiado poboni pielgrzymi obrali na miejsce witych naboestw, poniewa zachowuje
wszystkie podobiestwa pooenia z pooeniem miasta Jerozolimy, w ktrym Chrystus Pan
dokona naszego zbawienia. w tedy ponadawa nazwy wzniesieniom i kaplice rozrzucone po
polach przepikne wystawi, na samej za grze Kalwarii klasztor przewspaniay braci bernardynw zbudowa, uzyskawszy od papiea zgod, aby przez pielgrzymw miejsce to prawnie odwiedzane by mogo. Tote bywaj tutaj ogromne tumy ludzi, nie tylko z Polski albo
bliszych miejscowoci, lecz take z Wgier, Siedmiogrodu, lska, Moraw i innych odleglejszych jeszcze krain132.
Po przeciwnej stronie Krakowa jest opactwo bogate oraz klasztor cystersw dosy warowny a przepikny w Mogile, zwanej tak od sawnego grobu133, i drugi, niemal naprzeciw, za
Wis, stanitkowski mniszek w. Klary134. Dalej paac krlewski nie-poomicki135, majcy w
lasach owiska rozmaitej zwierzyny [ i ogrody starannie uprawione], A za owymi lasami,
cztery albo pi mil od miasta, jest premonstrantw opactwo hebdowskie136. Ku podgrskiej
za okolicy postpujc, ujrzysz Wieliczk, miasteczko z kopalni soli kamiennej w caej Euro-

128

W Bobrku koo Owicimia by niegdy zamek rycerski, zajmowany rwnie przez

rozbjnikw.
129
Fortalicja w Osieku wzmiankowana bya w 2. po. XVII w.
130
Klasztor kanonikw regularnych w Suchej, fundowany by w 1624. Koci (z 1613
14) i klasztor (z 162430) manierystyczno-wczesnobarokowe. Pnorenesansow okazaa
rezydencja Komorowskich (pniej Wielopolskich) rozbudowana zostaa w 1614 przez Piotra
Komorowskiego, z wczeniejszego dworu renesansowego, z 1554.
131
redniowieczny zamek obronny w Lanckoronie, malowniczo pooony na wzgrzu, jest
dzi ruin.
132
Imponujce zaoenie kalwaryjne w Kalwarii Zebrzydowskiej, z manierystycznym
klasztorem (160309 i pniejsza rozbudowa) oraz z takimi (w wikszoci) Stylowo 42 kaplicami i kocikami (160416; niektre pniejsze) na okolicznych wzgrzach, wznieli
architekci Jan Maria Bernardoni i Pawe Baudarth, za staraniem i nakadem wojewody krakowskiego Mikoaja Zebrzydowskiego.
133
Zabudowania opactwa cystersw w Mogile (dzi w obrbie Krakowa), fundowanego
przez biskupa krakowskiego Iwona Odrowa w 1225, usytuowane w pobliu legendarnego
kopca (mogiy) Wandy, pochodz z rnych okresw (budowane byy i przebudowywane w
stylu wczesnogotyckim, renesansowym i barokowym).
134
Klasztor benedyktynek, a nie klarysek, w Stanitkach, fundowany by prci wiebodzicw-Gryfitw w 1228. Koci wczesnogotycki pochodzi z 2. poi. XIII w. Obecny klasztor
przebudowano w latach 163650 z wczeniejszego gotyckiego.
135
Renesansowy zamek Zygmunta Augusta w Niepoomicach wznis w 155071 polski
budowniczy Tomasz Grzymaa (kruganki arkadowe dobudowano ok. 1637).
136
Opactwo norbertanw, czyli kanonikw regularnych premonstrateskich albo premonstrantw (odam franciszkanw), zaoy mia w Hebdowie biskup krakowski Iwo Odrow
w 1223. W czasach Starowolskiego sta jeszcze koci wczesnegotycki z 2. po. XIV w.
Obecny, barokowy z lat 16921727, klasztor z lat 164464, z pniejszymi zmianami.
62

pie synne choby z samego tylko opisania Retyka137, matematyka bardzo sawnego, a take
Bochni, rywalk Wieliczki, w tene minera obfitujc138. Po jej prawej stronie, ku Wgrom,
najpierw wpadaj w oczy Dobczyce, miasto z zamkiem139, dalej Szczyrzyc pord gr,
opactwo cystersw nieliche140, a std ku wschodowi Winicz, hrabiego Lubomirskiego, wojewody ruskiego [i krakowskiego]141 zamek bardzo warowny i ojcw karmelitw bosych
klasztor na jednym z pobliskich wzgrz obydwa nowoczesnej architektury, [majce] przepikne malowida [i rne marmury oraz w ogrodach wodotryski kunsztownie urzdzone]142.
Pomijam miasteczka mniej znaczne i dziea starowieckiej budowy, pomijam wsie i dwory
szlacheckie ze znajomoci sztuki wykonane, gdy nie tylko w miastach, lecz take po wsiach
zbytkowniej teraz i jako wspanialej ludzie nasi staraj si mieszka, szczeglnie za w wojewdztwie krakowskim, ktre i bliej Niemiec, ni inne, jest pooone, i zawsze goci wielu
woskich kupcw i rzemielnikw, ktrych praca i biego przy budowach jest poytkowana.
Scz tedy w owej podgrskiej krainie przewysza gospodarnoci inne ssiednie miejscowoci; ma opactwo premonstrantw i koci kolegiacki143, a take ludzi Merkuremu oddanych144 i nie leniwych ani prostakw, jako to zwykle wszyscy grale bywaj, lecz ogadzonych, przemylnych i pracami swymi gorliwie zajtych. Miasto, murem otoczone, nad brzegiem Dunajca w miejscu przepiknym lece, ma widok na Stary Scz w odlegoci okoo
jednej mili, gdzie mniszki premonstrantki najbogatszy w caej Polsce klasztor zamieszkuj145.
Pi mil std ley Biecz, miasto pikne i w miejscu obronnym pooone, ziemi swej stolica,
podobnie jak Scz, wreszcie Tuchola, migrd, Dbowiec, Dukla i Tarnw, miasto wpadajce w oczy kocioem kolegiackim [marmurami ozdobionym] z prepozytur infuack, dalej
murami, budowlami, a wreszcie tu poza murami, na wyniosym wzgrzu, zamkiem bardzo
znacznym, do ktrego przylega nader obszerny zwierzyniec. Jest tu na przedmieciu koci
137

Powouje si tu Starowolski na wzmianki o soli wielickiej u sawnego matematyka

niemieckiego z l. poi. XVI w., Joachima Jerzego Retyka (inna pisownia: Rheticus, Rhetyk),
tego samego, za ktrego staraniem ukazao si drukiem dzieo Kopernika De resolutionibus
orbium coelestium. Szerzej o samym Retyku wspomina Starowolski w Hekatontas, w rozdziaku powiconym Kopernikowi. O kopalniach soli w Wieliczce patrz komentarz 102.
138
Por. komentarz 102.
139
Dzi z murw miejskich i zamku w Dobczycach (z po. XIV w., z czasw Kazimierza
Wielkiego) ruiny.
140
Opactwo cystersw w Szczyrzycu fundowane byo przez Gryfitw w 1245. Obecny koci z 1620 (przebudowany w XIX w.), klasztor z XVI w., z pniejszymi przebudowami.
141
Stanisaw Lubomirski zosta wojewod krakowskim w 1638 (ruskim by od 1628).
142
Zamek w Winiczu, pierwotny Kmitw (z XV/XVI w.), nastpnie Lubomirskich, przebudowany zosta w stylu wczesnobarokowym i otoczony fortyfikacjami bastionowymi typu
nowowoskiego przez architekta Macieja Trapol w latach 161521. Klasztor karmelitw
bosych tame, fundacji wojewody krakowskiego Stanisawa Lubomirskiego, barokowy, z
fortyfikacjami bastionowymi, rwnie dzieo Trapoli, pochodzi z lat 162234; koci w latach 194244 zosta w znacznym stopniu rozebrany.
143
Chodzi o Nowy Scz. Klasztor franciszkanw, a nie premonstrantw, fundowany tu by
w XIII w. Koci gotycki pochodzi z 1297 i 2. po. XIV w. (czciowo rozebrany, podobnie
jak barokowy klasztor). Koci kolegiacki (dzi parafialny) rwnie gotycka, z koca XIV
w. i pocz. XV w., przebudowany w XVIIIXIXw.
144
Merkuremu oddani zajmujcy si handlem (Merkury w rzymskiej mitologii bgopiekun kupcw).
145
Klasztor klarysek, a nie premonstrantek, w Starym Sczu, fundowaa bogosawiona
Kinga w 1280. Koci gotycki, sprzed 1332, przebudowany zosta w stylu wczesnobarokowym w XVII w. Klasztor pnorenesansowy, z lat 160105, wznis architekt Jan de Simon.
63

niebrzydki braci mniejszych obserwantw, a w kociele kanonikw nagrobek Jana ostatniego

ksicia Ostrogskiego, rnobarwnymi marmurami ozdobiony i cay zaiste Fidiasza kunsztem
wyrzebiony146.
Ku pnocy dalej postpujc, spord znaczniejszych miast tego wojewdztwa warto wymieni Opatwek, Koszyce, Proszowice, Miechw majtno Rycerzy Grobu Chrystusa,
ktrzy tu klasztor licznymi dobrami opatrzony posiadaj, majc prepozyta infuata jako superiora147. Ksi ma klasztor augustianw i poza granicami miasta paac kolorowymi marmurami przepiknie wyoony148. Jdrzejw: opactwo bardzo bogate i miasto do znaczne149.
Skalbmierz wyrnia si owocw obfitoci i kolegium kanonikw150. Wreszcie Chroberz,
zamek pikny margrabiego Myszkowskiego151 i tego miasto Piczw z paacem przepysznym, w ktrym najbardziej ania przez poetw jest sawiona152. Ziemia tu zasobna w kamie
trway, nadajcy si do robt budowlanych153, i w grunta wszdzie bardzo yzne.
146

Koci kolegiacki (dzi katedra) w Tarnowie, pnogotycki (z XVw.; kaplice z 1514),

przebudowany zosta w XIX w. Znajduje si w nim m. in. okazay maniery-styczny nagrobek
Ostrogskich dzieo Jana Pfistera i by moe Wilhelma van den Blocke z lat 161220. Z murw miejskich (XIV i XVI w.) zachoway si tylko fragmenty. Gotycki koci (z 1468) i
klasztor bernardynw (czyli braci mniejszych obserwantw) przebudowane zostay w XIX w.
147
Klasztor boogrobcw w Miechowie (od miejscowoci zwanych take miechowitami)
fundowa w 1162 Jaksa Gryfita. Koci gotycki z lat 1233 ok. 1293 oraz 13941410 (z
fragmentami romaskimi) przebudowano w stylu pnobarokowym w XVIII w.; klasztor
zachowa gwnie ksztat gotycko-renesansowy, z lat 150634, prcz renesansowej kaplicy
Grobu w., z ok. 1530. Boogrobcy mieli tu wspania bibliotek.
148
Koci klasztoru augustianw (fundowanego w 1381) w Ksiu Wielkim, przebudowany w XVIII w., zachowa gotyckie prezbiterium z koca XIV w. Paac na Mirowie, manierystyczny, z lat 158595, wznis dla biskupa krakowskiego Piotra Myszkowskiego, wybitny
architekt woski dziaajcy w Polsce, Santi Gucci. Por. Andrzej Pischinger, Santi Gucci, architekt i rzebiarz krlewski XVI wieku, Krakw 1969.
149
Opactwo cystersw w Jdrzejowie ufundowali w 1140 Klemens i Janisaw Gryfici, dla
zakonnikw sprowadzonych z Burgundii. Pierwotny koci pnoromaski Z XIII w. i gotycki z 2. po. XV w. oraz klasztor gotycki z 2. po. XV w. przebudowane zostay w stylu
pnobarokowym w XVIII w.
150
Koci kolegiacki w Skalbmierzu gotycki z XV w. (z pozostaociami wie romaskich z XII/XIII w.), przebudowany w l. po. XVII oraz na przeomie XVII/XVIII w. (wntrze). Kapitua tej kolegiaty miaa liczne grono kanonikw.
151
Zamek renesansowy w Chrobrzu zbudowany przez Stanisawa Tarnowskiego ok.
1550, a nastpnie rozbudowany przez biskupa krakowskiego Piotra Myszkowskiego ok. 1582,
przeksztacony zosta w poi. XIX w., za Wielopolskich, przez Henryka Marconiego, w stylu
pnoklasycystycznym.
152
Piczw wchodzi do wojewdztwa sandomierskiego, a nie krakowskiego, jak podaje
Starowolski. Zamek w Piczowie (pierwotny gotycki, Zbigniewa Olenickiego, lat 1424
54), rozbudowany na wspania i sawn rezydencj renesansow przez Zygmunta Myszkowskiego pod koniec XVI w., z udziaem Santi Gucciego, i na pocz. XVII w. z wodocigami,
aniami, fontannami przeksztacony zosta przez Wielopolskich po 1727, a nastpnie zaniedbany i czciowo rozebrany, w XIX w. stal si ruin. Od 1960 prowadzone s na jego terenie
prace wykopaliskowe. Por. Andrzej Fischinger, Santi Gucci, architekt i rzebiarz krlewski
XVI wieku, Krakw 1969.
153
Kamienioomy wapienia w okolicach Piczowa eksploatowane s od redniowiecza do
dzi. W XVIXVII w. Piczw by doskonale rozwinitym orodkiem kamieniarskim. W 4.
wierci XVI w. czynny tu by warsztat kamieniarski kierowany przez Santi Gucciego.
64

Ale przejdmy ju do wojewdztwa SANDOMIERSKIEGO, ktre dzieli si na osiem powiatw, sandomierski mianowicie, radomski, stycki, korczyski, wilicki, Chciski, opoczyski i pilzneski]154. Senatorw za do senatu Rzeczypospolitej wchodzcych ma w liczbie
dziewiciu. A wic wojewod, dalej kasztelanw : sandomierskiego, wilickiego, radomskiego, zawichojskiego, arnowskiego, maogoskiego, poanieckiego i czchowskiego. Posiada
wiele kopalni: zota, miedzi i lazurytw pod Kielcami; oowiu i srebra koo Chcin; tame
marmuru bardzo czarnego i zielonego, a take czerwonego pod Kunowem; elaza i stali w
okolicy Wchocka, Szydowca i gdzie indziej W rnych stronach155. Tako i sady pene
owocw wszdzie tu napotkasz, lecz najwicej na przedmieciach samego SANDOMIERZA
[i Zawichostu], w ktrych gruszek, jabek, liwek, brzoskwi, czereni oraz orzechw smak,
jako te odmian rozmaito z wgierskimi i woskimi konkuruje. Nie brak i winnej latoroli,
ktrej grona smaczne s, zwaszcza jeli sprzyja im letnia i jesienna pogoda, lecz wino z nich
wycinite jest cierpkie, gdy si ustoi. Miasto nad Wis, na wzgrzu wyniosym pooone,
ma przepikny widok i obywatelami dosy ogadzonymi poszczyci si moe, gdy nie ustaj
tam nigdy wielkie zjazdy szlacheckie z powodu mieszczcych si tame urzdw prowincji i
ustawicznych procesw. Jest tam rwnie kolegium kanonikw bardzo bogate156, kolegium
ksiy Towarzystwa Jezusowego dla ksztacenia modziey i inne kolegia zakonne, a take
zamek krlewski do piknie zbudowany, w ktrym rezyduje starosta. Potem jest Opatw,
cztery mile oddalony od Sandomierza, miasto w miejscu yznym i przyjemnym pooone,
ktre wyrnia si podobnie kocioem kanonikw157, mnogoci zakonnikw i obywateli [a
nadto warowni ujazdowsk wieo zbudowan]158.
154

Starowolski uywa tu sowa territoria. Przetumaczono je w tym przypadku jako powiaty, cho wrd nich bya take ziemia stycka, przez Starowolskiego potraktowana na
rwni z pozostaymi czciami wojewdztwa sandomierskiego.
Maty sownik historii Polski (op. cit., s. 523) dzieli wczesne wojewdztwo sandomierskie
na powiaty: sandomierski, wilicki, radomski, opoczyski, Chciski i pilzneski oraz ziemi
styck. Nie wymienia wic powiatu korczyskiego.
155
Rejon Gr witokrzyskich by najwikszym w Polsce w XVI w. i w czasach Starowolskiego orodkiem grnictwa, hutnictwa i kamieniarstwa. Na ogln liczb 200 kunic w Koronie ponad 60 znajdowao si w tym czasie wanie w okrgu witokrzyskim. Informacje
Starowolskiego s prawdziwe. Pod Kielcami wydobywano gwnie ow, srebro i mied, ale
take rud elazn. Koo Chcin rwnie te metale, ale gwnie syny od XVI w. tutejsze
kamienioomy marmurw. W Kunowie eksploatowano przede wszystkim piaskowiec, a nadto
rud elazn. Eksploatacj rudy elaznej oraz piaskowca w Wchocku prowadzili tutejsi cystersi (por. komentarz 165). Nad rzek Bobrz czynne byy odlewnie dzia. W Bobrzy i Samsonowie woscy hutnicy (m. in. Jan Hieronim Cacci z Bergamo) zbudowali dwa pierwsze
wielkie piece hutnicze i poczyli okoliczne kunice w duy zakad produkujcy gwnie bro
(hemy, zbroje, szable, muszkiety, dziaa i kule). Por. Benedykt Zientara, Antoni Mczak,
Ireneusz Ihnatowicz, Zbigniew Landau, Dzieje gospodarcze Polski do 1939 r.. Warszawa
1965, ss. 17982.
156
Koci kolegiacki w Sandomierzu, fundacji Kazimierza Wielkiego, gotycki, z lat
136082, zosta czciowo rozbudowany w 2. po. XVII w. Kolegium jezuitw, tzw. Gostomianum, fundacji wojewody H. Gostomskiego, pnorenesansowe, z lat 160515, przebudowane zostao w XIX w. Zamek krlewski, pierwotny Kazimierza Wielkiego, przebudowywany kilka razy w stylu renesansowym w XVI w., uleg i w pniejszych wiekach przebudowom. Dzi zachowana tylko cz dawnego zamku.
157
Kolegiata w Opatowie romaska, sprzed po. XII w., czciowo rozbudowywana w
XVI i XVIII w. Jeden z cenniejszych zabytkw polskiej architektury redniowiecza. W kociele znajduj si renesansowe nagrobki Szydowieckich, m. in. bardzo znany kanclerza
65

Radom, ziemi swej stolica, murem otoczony, posiada midzy innymi przepikny koci
minorytw159. [Miasto Jedlisk ma gimnazjum, akademickie sawne i koci stosownie do
prawide sztuki zbudowany160. Tarw take koci, spord nowych budowli najwspanialszy.]161 Solec nad Wis pooony, czy w sobie zamek, przez wodza niegdy znakomitego,
Krzysztofa Zborowskiego, odrestaurowany i nowsz architektur ozdobiony, z przylegym
ogrodem bardzo starannie urzdzonym162. Ia, miasto biskupa krakowskiego, wyrniajca
si domami ceglanymi, dostarcza caej Polsce piknych garnkw; przylega do niej zamek w
miejscu bardziej wzniesionym, starowieckiej wprawdzie architektury, lecz dla potrzeb dworu
biskupiego dostatecznie okazale zbudowany163. Niedaleko std pooony Kunw, z marmurw rnorakich i rnobarwnych szeroko jest znany164. Pobliski owemu Wchock, mnichw
cystersw opactwo bogate, cieszce si obfitoci wd i wdzikiem ogrodw, ma na swych
terenach kamie do budowy najlepszy, a take na oseki do ostrzenia elaza, ktre w caej
Polsce s rozchwytywane165. elaza natomiast huty znale tam mona w rnych stronach
po lasach i grach rozrzucone, lecz szczeglnie w dobrach biskupa krakowskiego, ktry najczciej przebywa w swej rezydencji w Bodzentynie. Miasto to, do adne i opasane murem,
ma pikny paac i ogrody biskupie166. Pooone za jest jakby u podna ysej Gry, nad kt-

Krzysztofa Szydowieckiego, z paskorzebion scen tzw. Lamentu Opatowskiego z lat

153641 (dzieo Jan Ciniego).
158
Chodzi niewtpliwie o zamek Krzytopr w Ujedzie, o ktrym mwi Starowolski
nieco dalej (por. komentarz 192). Tu informacja (z drugiego wydania Polonii) zostaa wstawiona do niezrcznie (moe przez wydawc), sugerujc, e wspomniany zamek lea w
obrbie Opatowa; w rzeczywistoci kilkanacie km na poudniowy zachd od Opatowa.
159
Radom stolica powiatu. Murami otoczy miasto Kazimierz Wielki. Koci i klasztor
minorytw, czyli bernardynw, fundacji tutejszego starosty Dominika z Kazanowa w 1468
pnogotyckie, budowane byy w XV i XVI w. W pniejszych wiekach restaurowane i rozbudowywane.
160
Gimnazjum w Jedlisku ariaskie w latach 15601630, podlege Akademii w Rakowie
i wtedy wanie sawne od 1630 byo koloni Akademii Krakowskiej. Koci parafialny
NPM i w. Stanisawa biskupa, barokowy, wzniesiony w 1645 staraniem kasztelana sandomierskiego Stanisawa Witowskiego, zosta nastpnie gruntownie przebudowany.
161
Istotnie, koci parafialny w Tarowie wczesnobarokowy, zbudowany w latach 1647
55 przez starost opoczyskiego Zbigniewa Olenickiego nalea do celniejszych obiektw
sakralnych w wczesnej Maopolsce.
162
Zamek w Solcu, pierwotny z XIV w., rozbudowany zosta w XVI/XVII w. w stylu pnorenesansowym. Dzi tylko pozostaoci. O wspaniaym ogrodzie soeckim ilustracja z
1654 mwi, i rosy w nim m. in. morele, brzoskwinie, figi.
163
Orodek garncarski w Iy znany by, zwaszcza w XVXVI w., nie tylko w Polsce, ale
i za granic (garnki ieckie wywoono a do Szwecji). Zamek biskupi, z XIIIXIV w., rozbudowany w XVI w., znajduje si dzi w ruinie.
164
Przede wszystkim piaskowiec. Por. komentarz 155.
165
Opactwo cystersw w Wchocku zaoone zostao w 1179. Koci pnoromaskogotycki (wystrj barokowy i rokokowy) i taki klasztor (rozbudowany w XVII w.) nale do
wybitnych zabytkw naszej architektury. W dobrach swych cystersi prowadzili rozwinit
dziaalno gospodarcz, eksploatujc miejscowy piaskowiec do celw budowlanych (zapewne wyrabiali te m. in. wspomniane przez Starowolskiego oseki) i rud elazn. Por. te komentarz 155.
166
Biskupi krakowscy posiadali rozlege dobra w grniczo-hutniczym okrgu Kielecczyzny; do nich te naleay liczne kunice i kamienioomy (por. te komentarz 155). Zamek
66

r w caej Polsce wyszej nie znajdziesz. Na samym jej grzbiecie jest opactwo benedyktynw
synne z kultu drzewa witego Krzya167: lud bowiem z caej Polski gromadzi si tu ma
zwyczaj dla skadania ofiar, pobudzony saw ask, ktrych tam nieprzerwanie mona doznawa. U podna sawnej gry jest rwnie klasztor w. Katarzyny, braci w. Franciszka obserwantw168 [jak i inne liczne rozrzucone w okolicy]. A dalej ku zachodowi, koo Kielc (w
samym miecie pikny koci kolegiacki [i paac biskupi marmurami ozdobiony, zbudowany
podug symetrii woskiej]169)znajduj si syn biskupa krakowskiego kopalnie miedzi, spiu
i lazurytw, w Chcinach za, trzy mile std, oowiu, srebra, a take marmurw rnych
krlewskie170. Zamek tame, na grze stromej pooony, jurysdykcj nad cala t ziemi sprawuje171.
Z kolei idzie Maogoszcz, znana jako siedziba kasztelaska, i liczne inne polednie miasteczka, midzy ktrymi pewne znaczenie ma Sulejw, poniewa jest tu opactwo mnichw
cystersw, wadajce kilkoma okolicznymi posiadociami172. Drzewicaa godna jest uwagi
dla zamku staroytnego, podobnie jak Inowdz nad nurtem Pilicy pooony173: obydwie te
miejscowoci przymiewa jednak Szydowiec, ksit Radziwiw majtno nie do pogardzenia, posiadajca dobre stawy rybne i liczne kopalnie elaza, i lasw obfito, i pikne budowle miejskie174.
Ta pnocna cz wojewdztwa, jakby na dodatek, ma ziemi styck po drugiej stronie
Wisy, na przejciu za sieciechowskie opactwo benedyktynw, pooone nad samym brze-

biskupw krakowskich w Bodzentynie, pierwotny gotycki z 2. po. XIV w., kilkakrotnie rozbudowywany, zwaszcza w XVI i XVII w., jest dzi ruin.
167
Por. komentarz 11.
168
Por. komentarz 76.
169
Atlas zabytkw architektury w Polsce (op. cit., s. 90) datuje kolegiat kieleck (dzi katedra) na lata 163235, wzniesion na miejscu wczeniejszego kocioa, by moe z XVI w.
Starowolski wymienia j jako pikn w pierwszym wydaniu Polonii, moe wic ma ju na
myli now wczesnobarokow; zatem przebudowa miaaby miejsce przed 1632. Paac biskupw krakowskich w Kielcach, fundacji biskupa Jakuba Zadzika, z lat 163642 (projekt
Jana Trevano, realizacja Tomasza Poncino), naley do najwybitniejszych obiektw wczesnobarokowej architektury paacowej w Polsce. Por. Wadysaw Tomkiewicz, Pikno wielorakie.
Sztuka baroku, Warszawa 1971, ss. 238, 24041.
170
O kopalniach, hutach i kamienioomach Kielecczyzny patrz komentarze 155 i 166.
Wspomniany tu spi jest stopem, a nie kruszcem kopalnym.
171
Zamek w Chcinach, pierwotnie biskupi, nastpnie krlewski, gotycki, Z XIII/XIV w.,
przebudowany w XVw. i pniej dzi pozostaje w ruinie.
172
Opactwo cystersw w Sulejowie (Sulejowie-Podklasztorzu) fundowa w 1176 Kazimierz Sprawiedliwy. Koci pnoromaski, sprzed 1232 wybitny zabytek architektury
zachowa do dzi sw pierwotn szat stylow. Zachowaa si rwnie znaczna cz romaskiego klasztoru.
173
Zamek pnogotycki w Drzcwicy, na regularnym planie, zbudowany zosta przez prymasa Macieja Drzcwickicgo w latach 152735; dzi czciowo w ruinie. Z zamku z czasw
Kazimierza Wielkiego w Inowodzi zachoway si zaledwie resztki ruin.
174
Szydowiec nalea pierwotnie do Szydowieckich, nastpnie od 1548 do Radziwiw. Rozkwit miasta przypad gwnie na XVI po. XVII w. By tu czynny orodek kamieniarski i w okolicy kunice rudy elaznej. Z waniejszych budowli pno-gotyckich, renesansowych l wczesnobarokowych na uwag zasuguj m. in.: ratusz renesansowy z lat 160208
(dzieo Kaspra i Wojciecha Fodygw), zamek z lat 151026, gotycko-renesansowy wzniesiony z inicjatywy Mikoaja Szydowieckiego i koci w. Zygmunta z XV/XVI w.
67

giem rzeki175, i troch wyej Janowiec z nielichym zamkiem na skale wysokiej176. W ziemi
styckiej natomiast pord wszystkich szlacheckich dbr zamek wilkowski zajmuje pierwsze
miejsce pod wzgldem wytwornej architektury; wszystkie inne w caej tej ziemi starowieckim sposobem s zbudowane.
Skoro tedy wyliczeniem godniejszych uwagi miejsc omwilimy t cz wojewdztwa
sandomierskiego, ktra ley na zachd od Wisy, pyncej z poudnia na pnoc i jakby przez
rodek dzielcej wojewdztwo, oraz na pnoc od ysej Gry, rwnie je niejako poowicej
wyliczmy teraz pokrtce te miejscowoci, ktre ku poudniowi si maj. I tak najpierw u podna samej gry oglda moemy Supi, opactwem w. Krzya miasteczko do znaczne177,
dalej agw, miasto biskupa kujawskiego sawne z wyrobu garnkw, ktre w caej Polsce s
rozchwytywane178.
Nastpnie przychodzi kolej na Rakw, gniazdo arian, [niegdy] miasto do ludne, a z synagogi bezbonych i gimnazjum dla zaraania raczej ni ksztacenia modziey u swoich
stronnikw synne; [teraz jednake, po wypdzeniu blunierczych nauczycieli publicznym
dekretem sejmu, cae na katolickiego Kocioa ono za ask i pomoc Bosk jest przywrcone, za staraniem za a trosk witej pamici biskupa Jakuba Zadzika przyciga uwag wityni wspania i przy niej duchowiestwem zakonnym]179.
Pobliski temu Szydw, murem starowieckim opasany i [nadto] zamkiem [podobnie]
ubezpieczony180, lecz ju cay katolicki, ma po jednej stronie pominwszy liczne inne mia-

175

Opactwo benedyktynw w Sieciechowie (dzi miejscowo Opactwo koo Kozienic)

fundowane byo w l. po. XII w. Z barokowych dzi budowli sieciechowskich (z XVIII w.)
zachowane jedynie jedno pierwotne skrzydo klasztorne romaskie.
176
Zamek Firlejw (nastpnie Tariw i Lubomirskich) w Janowcu by wielokrotnie przebudowywany; najciekawsz dla tej ksiki bya przebudowa renesansowa prowadzona przez
Santi Gucciego, sprzed 1600.
177
Supia (dzi Supia Stara) u podna ysogr bya miasteczkiem zaoonym przez benedyktynw na w. Krzyu (por. komentarz 11.) i do nich naleaa.
178
Synny z garncarstwa agw nalea do biskupw kujawskich od pocz. XII w.
179
W wydaniu pierwszym przeredagowana w drugim wydaniu cz zdania brzmiaa:
sed magis a cerevisia bona, quae ibi conficitur, quam ab impia haeresi, quae ibi libris passim
impressis disseminatur, nobis laudanda (lecz u nas bardziej sawne z dobrego piwa, ktre
tam robi, ni z wystpnoci herezji, ktra ksikami tame toczonymi naokoo jest rozsiewana). Rakw, lokowany jako miasto w 1569 przez kasztelana arnowskiego Jana Sienieskiego, do 1638 by gwnym orodkiem organizacyjnym Braci Polskich i miejscem synodw
ariaskich. Od 156970 istnia tu zbr, a od 1604 sawna Akademia ariaska, zaoona przez
Jakuba Sienieskiego centrum kulturalne i religijne na skal midzynarodow. Od 1575
rozwija si tu jednoczenie, zwizany z Akademi, przemys papierniczy i drukarski. Po sdzie sejmowym nad arianami w 1638 orodek rakowski zosta zlikwidowany, a zbr. Akademia i drukarnia zniszczone. Biskup krakowski Jakub Zadzik wznis w latach 164045 koci wczesnobarokowy w. Trjcy i sprowadzi reformatw. W po. XVII w. nastpi upadek
miasta. Starowolski stronniczy, gdy idzie o rnowiercw mwic o ,,miecie do ludnym, dodaje jednak w drugim wydaniu Polonii sowo niegdy, tzn. przed 1638.
180
Mury miejskie Szydowa i zamek (dzi czciowo rekonstruowane) pochodziy z czasw Kazimierza Wielkiego. W wydaniu trzecim koniec zdania (et arce munita i zamkiem
ubezpieczony) zosta przeredagowany na: et insuper arce itidem munita i nadto zamkiem podobnie ubezpieczony.
68

steczka mniej znane i wsie przepikne koprzywnickie opactwo cystersw181, po drugiej za

stronie zamek rytwiaski hrabiw Tczyskich i przez tyche w lasach zbudowany erem ojcw kameduw, uczniw w. Romualda182.
Jest tam rwnie w bliskoci klasztor braci w. Pawa Pierwszego Pustelnika w Beszowej,
ktry jego fundator, jak i wymienionego kameduw, przewietny hrabia Jan Tczyski, wojewoda krakowski, rnymi przez sw pobono darami ozdobi183.
Z kolei nastpuj inne znaczniejsze miasta: Osiek, Staszw, Poaniec, Pacanw, Stopnica,
Olenica [0ssolin z paacem wytwornym184 i Klimontw, w ktrym jest klasztor dominikanw i koci kolegiacki z prepozytur infuack185], Korczyn, ziemi stolica, z zamkiem w
miejscu obronnym midzy wodami186, i Wilica na koniec, pord bagien pooona, gdzie
zobaczysz koci kanonikw z kwadratowych kamieni i mieszkania duchownych dobrze
zbudowane, a w okolicy niepoliczone mnstwo ww i innego robactwa, ktre jednak wyklte przez papiea, jak akta urzdowe wiadcz, mieszkacom niewiele szkodz, przeniesione za gdzie indziej, zaraz zdychaj187. Zborw, zamek staroytnej budowy, pooony jakby
w rodku midzy Wilica a Korczynem, posiada obszerne zwierzyce i stawy rybne najlepsze
na ca okolic.

181

Opactwo cystersw w Koprzywnicy fundowa Kazimierz Sprawiedliwy w 1185. Zachowa si dobrze (z pewnymi tylko zmianami) romaski koci z lat 120740 oraz takiego
stylu kapitularz w klasztorze przebudowanym w XVI/XVII w.
182
Z zamku Tczynskich w Rytwianach zachoway si zaledwie nike lady. Wczesnobarokowy klasztor kameduw z eremem (ze stiukami Jana Baptysty Falconiego) zbudowano
kosztem Jana Tczyskiego, wojewody krakowskiego, w latach 1624 1637. Starowolski
niesusznie podaje, e Koprzywnica ley po jednej, a Rytwiany po drugiej stronie Szydowa:
obie miejscowoci pooone s na poudniowy wschd od Szydowa.
183
Fundatorami klasztoru paulinw w Beszowej nie byli Tczyscy, lecz infuat poznaski
(pniej arcybiskup gnienieski) Wojciech Jastrzbiec, w 1407. Klasztor gotycki wzniesiono
w latach 140721; koci przebudowano w XVII i XIX w. Jan Tczyski, wojewoda krakowski, mg mie udzia w przebudowie kocioa lub w jego wyposaeniu, o czym Starowolski wspomina.
184
Paac w Ossolinie wznis w 2. wierci XVII w. podskarbi koronny (pniej kanclerz
wielki) Jerzy Ossoliski. W 1816, wczesny dziedzic Ossolina, hrabia Antoni Ledchowski,
rozebra palc.
185
Klasztor dominikanw w Klimontowie fundowa w 1613 kasztelan J. Z. Ossoliski.
Koci pnorenesansowo-manierystyczny wzniesiono w latach 1617 po 1623, taki stylowo klasztor (czciowo przebudowany w XVIII w.) w latach 162023. Manierystyczny koci kolegiacki, fundacji kanclerza Jerzego Ossoliskiego, zbudowa architekt Wawrzyniec
Senes w latach 164350 (barokowa fasada z XVIII w.).
186
Zamek w Korczynie (Nowym Miecie Korczynie) wznis Kazimierz Wielki, oblewajc go sztucznym jeziorem zwanym Czartoryj, zasilanym wodami Nidy i Wisy. Tu odbyway si czsto wane zjazdy krlw i dostojnikw. Po zniszczeniach w czasie szwedzkiego
potopu zamek nie podwign si ju z ruin; pod koniec XVIII w. zosta cakowicie rozebrany.
187
Gotycki koci kolegiacki w Wilicy (z ciosowych kostek kamiennych) fundowa w 3.
wierwieczu XIV w. Kazimierz Wielki. Stan on na miejscu wczeniejszego kocioa, romaskiego, z 2. po. XII w. Z zabudowa kolegiackich na uwag zasuguje tzw. Dom Dugosza (gotycki wikariat; od nazwiska fundatora), z 1460. W literaturze dziewitnastowiecznej s
wzmianki o zaklinaniu ab, ktrych byo pono bardzo duo w podmokych okolicach Wilicy; o papieskiej ingerencji jednak nic mi nie wiadomo.
69

Lecz przejdmy do zawilaskiej czci tego bardzo rozlegego wojewdztwa, gdzie spord miast licz si: Pilzno, ziemi stolica, majca pikny koci188 z przesawnymi organami,
nastpnie Sdziszw, arnowiec, Sokow, Przecaw, Zakliczyn, przepiknym rynkiem wpadajcy w oczy189, i Leajsk, ju to kocioem parafialnym Rycerzy Grobu Chrystusa sawny,
ju to za miastem klasztorem braci minorytw, do ktrego ludzie poboni zewszd si schodz dla przechowywanego tame cudownego obrazu Przenajwitszej Panny, czczonego
przez wszystkie okoliczne prowincje190. S te liczne zamki panw w tej ziemi do znaczne
z ktrych trzy szczeglnie si wyrniaj: Rzemie jako najwarowniejszy. Wiewirka dla
piknego pooenia i Baranw najwytworniejszy191. [I te jednake przewysza wieo przez
Ossoliskiego, wojewod sandomierskiego, wspaniale zbudowany Krzytopr.]192
Trzeci i ostatni cz Maej Polski stanowi wojewdztwo LUBELSKIE, do ktrego naley ziemia ukowska, blisko dwa tysice domw szlacheckich liczca. A poniewa caa Maa
Polska ma jednego tylko biskupa krakowskiego, ktry swoj wadz obejmuje tysic osiemnacie kociow (midzy innymi trzynacie kociow kolegiackich), dlatego wojewdztwo
lubelskie temu take biskupowi podlegajce, pomimo wielu starostw miast i innych urzdnikw, dwch tylko na cae swe terytorium ma senatorw: wojewod i kasztelana lubelskiego.
Sam tedy LUBLIN, pooony na 45. prawie stopniu dugoci, a z gr 51. szerokoci193,
lubo nie bardzo przestrzenny, tak dobrze jednak jest zabudowany, e prawie nie ustpuje adnemu miastu w caej Sarmacji ani przyjemnym pooeniem, ani zdrowym powietrzem, ani
yznoci ziemi czy obfitoci wszelkich innych rzeczy, sucych nie tylko do ycia, ale i do
splendoru i zbytku. Ma witynie i klasztory wspaniaej budowy; ma koci kolegiacki; ma
188

Gotyckie kocioy w Pilnie parafialny z XIV w. i przy klasztorze augustianw (dzi

karmelitw bosych) z XV w., ulegay kilku przebudowom.
189
W regularnie zabudowanym rynku zakliczyskim zachoway si dzi jedynie pniejsze, drewniane domy podcieniowe z XVIIIXIX w.
190
Pnorenesansowy koci boogrobcw w Leajsku (pierwotnie podlegajcy konwentowi w Miechowie) pochodzi z lat 161019. Klasztor bernardynw, czyli minorytw,
ufundowa w 1608 starosta ukasz Opaliski. Pnorenesansowy koci zbudowano w latach 161828; klasztor w 1637 i pniej.
191
Zamek Tarnowskich, a nastpnie Lubomirskich w Rzemieniu, pierwotny pno-gotycki
sprzed 1530, przebudowany zosta w stylu renesansowym ok. 1580 (w XIX w. przebudowany
w stylu neogotyckim). Atlas zabytkw architektury w Polsce (op. cit., s. 183) mwi o obwarowaniach bastionowych z ok. 1640. Informacja u Starowolskiego pochodzi z pierwszego
wydania Polonii, jeli wic pisarz mia na myli nie same mury zamkowe, ale wanie fortyfikacje, to ich czas powstania naleaoby przesun na ok. 1630. W Wiewirce znajdowa si
dwr Tarnowskich; zmar w nim 15 V 1561 hetman wielki koronny Jan Tarnowski. Renesansowy (manierystyczny) zamek Leszczyskich w Baranowie, z piknym dziedzicem arkadowym (zbudowany w latach 15911606 przez warsztat Santi Gucciego), naley do najpikniejszych zabytkw architektury polskiej z czasw Odrodzenia.
192
Manierystyczny paac Krzytopr (od herbu Ossoliskich) w Ujedzie, z eliptycznym
dziedzicem, otoczony fortyfikacj bastionow, wznis w latach 1627 1644, dla wojewody
sandomierskiego Krzysztofa Ossoliskiego, architekt woski Wawrzyniec Senes. Budowla ta
(dzi w ruinie) bya znakomitym i oryginalnym przykadem typu patazzo in fortezza na terenie Polski. Paac syn ju w chwili swego powstania z przepychu dekoracji, kosztownych
materiaw uytych do jego budowy (marmurowe oby w stajniach) i oryginalnoci zaoenia (podobno byo w nim tyle okien, ile dni w roku, tyle pokojw, ile tygodni, sal ile miesicy, i baszt, ile kwartaw). Por. te komentarz 158.
193
Lublin ley mniej wicej na 2235 dug. geogr. wsch. i 5115 szer. geogr. phl. Szeroko geograficzn podaje Starowolski poprawnie.
70

kolegium ksiy Towarzystwa Jezusowego bardzo liczne; ma po trzykro w roku jarmarki

bardzo sawne, na ktre zjedaj si Anglicy, Szkoci, Wosi, Niemcy, Moskwicini, Persowie,
Ormianie; ma roki, czyli sdy trybunalskie dla caej Polski, dlatego i szlachty zjazd tutaj
ogromny194. Drugie po nim miejsce zajmuje Kazimierz, miasto nad brzegiem Wisy przepiknie zbudowane i wielu kupcw majce. Z pozostaych wymieni mona Opole195, Kurw,
Kranik, Lewartw196, Urzdw, czn, spord ktrych jednake Czemiernikom pierwszestwo przypiszemy ze wzgldu na pikny paac, przewspaniale zbudowany przez ma
chwalebnego niegdy i znakomitej wiedzy, Henryka Firleja, arcybiskupa gnienieskiego, a
take ze wzgldu na pikno ogrodw. Lubo i Dbrowica tyche panw Firlejw ma zamek
niebrzydki197.
LITWA
Dawnymi czasy caa Litwa lasami po wikszej czci bya pokryta, lecz od czasw Zygmunta Starego a po dzie dzisiejszy, staraniem wszystkich krlw dugotrwaego pokoju
zaywajca, wszdzie teraz ziemi staranniej ma uprawian, w zboa i jarzyny urodzajn, w
ki, ogrody i sady obfitujc; pena jest folwarkw, wsi, miast, zamkw i wznoszonych nowym sposobem budowli nie tylko w miastach, lecz take w dobrach ziemskich. Ma liczne
rzeki i w rnych stronach olbrzymie a rybne jeziora, rozpociera si za od granic wojewdztwa lubelskiego a do granic Inflant wzdu na dziewidziesit mil niemieckich, wszerz
na czterdzieci i wicej od granic Prus z zachodu do granic Biaej Rusi (ktra do Wielkiego
Ksistwa Litewskiego naley198) od wschodu. Dzieli si natomiast pospolicie na te oto trzy
wojewdztwa: wileskie, trockie i brzeskie.
WILESKA prowincja, czyli wojewdztwo, zajmuje pierwsze miejsce w Wielkim Ksistwie Litewskim. I ma biskupa (ktry si pisze kniaziem Iwanem199) o tak rozlegej jurysdyk194

Koci kolegiacki jezuitw w Lublinie (od 1818 katedra), wczesnobarokowy, z pnorenesansowo-manierystyczn dekoracj stiukow tzw. typu lubelsko-kaliskiego, zbudowano w latach 15861603; kolegium jezuickie i szkoy, zbudowane w XVI/ XVII w. i rozbudowywane do XVIII w., rozebrane zostay czciowo w 1820 i spalone w 1944. Od 1578 odbyway si corocznie w Lublinie sdy Trybunau Koronnego dla Maopolski (por. komentarz
39).
195
Dzi: Opole Lubelskie.
196
Dzi: Lubartw.
197
Pnorenesansowo-manierystyczny paac arcybiskupa Henryka Firleja w Czemiernikach zbudowany zosta przed 1624. Zamek w Dbrowicy z XVI w. (zbudowany przez wojewod ruskiego Piotra Firleja), jest dzi w ruinie.
198
Od Unii Lubelskiej w 1569 wojewdztwa Ukrainy, Woynia i Podlasia weszy w skad
Korony, Biaoru natomiast pozostaa przy Litwie.
199
Tytu kniazia Iwana zwiza si z biskupami wileskimi prawdopodobnie w wyniku
tradycji, od czasw, gdy Zygmunt Stary osadzi na biskupstwie wileskim swego nieprawego
syna Jana, znanego w historii jako Jan z ksit litewskich (kierowa diecezj w latach 1519
37; panowie litewscy i ruscy zwali go kniaziem Iwanem). Nastpc Jana by rwnie biskup z rodu ksicego, Pawe ksi Holszaski (na diecezji w latach 15371555) by wic
dugi czas (36 lat), by przyzwyczai si do tytuu knia, ktrego zreszt (tyle e w Koronie
ksi) wobec wszystkich biskupw uywano (ksita Kocioa), a Iwan (Jan) pozosta ju
w tradycji od imienia Zygmuntowego syna. Ooficjalnym przyjmowaniu przez biskupw wileskich tytuu knia Iwan w momencie obejmowania diecezji wspomina m.in. Wadysaw
Aleksander ubieski w dziele wiat we wszystkich swoich czciach wikszych i mniejszych,
71

cji, e w caej Litwie i Biaej Rusi, ktra si skada z tylu wojewdztw, a do granic Moskwy
tylko jego zastpcy, czyli sufragani, stoj na czele wyznawcw wiary chrzecijaskiej i czuwaj nad ni: nikt inny do diecezji si nie wtrca. Ma te wojewod oraz kasztelana, ktrzy
do senatu Krlestwa wchodz, lecz i starost WILNA jest wojewoda, rozcigajcy sw wadz na wszystkich, z wyjtkiem innych urzdnikw, ktrzy tam maj swoj siedzib. Tako i
sejm bowiem, czyli trybuna caej Litwy, z podlegajcymi jej prowincjami, tam si zazwyczaj
odbywa200.
Miasto wielkoci nie przewysza Krakowa, lecz poniewa rynek ma szczuplejszy, widziana z niego ulica dalej w gb zda si cign, mianowicie od bramy Rudnickiej201 a do
zamku niszego202, gdzie jest koci katedralny203, a w nim ciao nienaruszone w. Kazimierza, krlewicza polskiego, rodzonego brata Zygmunta Starego, niegdy krla Polski, wielce
mdrego, ktry u Leona X uprosi wpisanie go w poczet witych204. Temu, jakby dziadkowi
swojemu, Miociwy205 Krl Zygmunt III sprawi niedawno tumb srebrn, trzy tysice funtw wagi majc, a take otarz srebrny, kaplic marmurami najwyborniejszymi ozdobion,
dzwon ogromny (podobny owemu krakowskiemu, co przez Zygmunta I ufundowany, imi
jego przyj) jako wotum po zdobyciu Smoleska do ktrego poruszenia dwudziestu czterech silnych mw potrzeba, na koniec, pod wezwaniem tego witego, porodku rynku
miasta bazylik woskiej architektury przewspaniale wybudowa dla ksiy Towarzystwa Jezusowego206. Wspomniane Towarzystwo posiada kolegium dla uczniw, przez krla Stefana
ufundowane, na ulicy Zamkowej, wspaniale zbudowane przy kociele parafialnym w. Jana,
nowicjat za w innym ma miejscu. [Kolegium to do rangi uniwersytetu podniesione zostao
przez Grzegorza XIII w roku 1579, za staraniem przede wszystkim fundatorw, Waleriana
biskupa wileskiego i krla Stefana207, oraz innych pobonych mw, o czym szerzej trakWrocaw 1740. Por. te Encyklopedia Powszechna (S. Orgelbranda), t. III, Warszawa 1860, s.
701.
200
Por. komentarz 39.
201
Na pocz. XVI w. Wilno opasane zostao murami obronnymi z picioma bramami: Rudnick, Ostr, Trock, Wilesk i Zarzeczn prawdopodobnie za staraniem biskupa Wojciecha Tabora (na diecezji w latach 14921507).
202
O obu zamkach wileskich patrz komentarz 209.
203
pierwsza katedra wileska pod wezwaniem w. Stanisawa biskupa, fundowana w
1386; po poarze w 1399 odbudowana w stylu gotyckim przez Witolda. Po kolejnym poarze,
w 1531, odbudowana w stylu wczesnorenesansowym m. in. przez Wocha Jana Ciniego w
latach 153440. Obecna klasycystyczna, z XVIIIw. dzieo Wawrzyca Gucewicza.
204
Ciao w. Kazimierza (kanonizowanego przez Leona X w 1521), zoone pierwotnie w
grobie krlewskim pod kaplic NPM w katedrze wileskiej, w 1636 przeniesione do kaplicy
imienia witego (por. komentarz 206).
205
W wydaniu pierwszym byo: Serenissimus modernus Rex Najjaniejszy wspczesny Krl.
206
Zygmunt III Waza wnuk po kdzieli w. Kazimierza Jagielloczyka (por. komentarz
204.), ufundowa temu wspania kaplic grobow przy katedrze wileskiej w 1601. Budowa, kierowana przez Piotra Danckersa de Rij, trwaa do 1636. Synny wczesnobarokowy poeta Maciej Kazimierz Sarbiewski nazywa t kaplic per katedry (w XVIII w. Franciszek
Smuglewicz ozdobi jej wntrze znamienitymi freskami). Koci jezuitw w. Kazimierza w
Wilnie, wraz z kolegium, fundowany przez Zygmunta III w 1604, nalea do arcydzie polskiej architektury XVII w. (pniej by wielokrotnie przebudowywany, stajc si kolejno koszarami i cerkwi).
207
Gimnazjum jezuickie w Wilnie zaoy w 1570 biskup Walerian Protasewicz; w tym
samym roku, na podstawie decyzji papiea Leona X, odda on jezuitom gotycki koci para72

tuje Albert Kojaowicz, Towarzystwa Jezusowego teolog, tego uniwersytetu podkanclerzy,

w miscellaneach dotyczcych stanu spraw kocielnych w Wielkim Ksistwie Litewskim208.
Teologi tu wykada szeciu profesorw, sidmy liturgi, filozofi piciu, czterech prawo
jedno i drugie, humanistyczn literatur siedmiu].
Dwa s w tym miecie zamki krlewskie: wyszy, starowieckiej budowy, cakiem ju
opuszczony, i niszy, podug proporcji geometrycznych i dostatecznie dla dworu krlewskiego okazale wzniesiony209. Innych panw paace s mniejsze, lecz odznaczaj si pikn budow, podobnie jak i prywatne domy mieszczan, ktrzy po owym wielkim poarze, jaki
miasto cae strawi w roku 1610, gdy z Moskw mielimy wojn piknie z kamieni i cegie
budowa si poczli.
S tu klasztory liczne, tak greckie, jak aciskie, jest i zbr kalwinistw, ktrzy tu rwnie
mieli swoje gimnazjum, sprowadzajc z Niemiec nauczycieli swej bezbonej nauki, jako e i
miasto samo ma wielu rzemielnikw i kupcw: Niemcw, Szkotw i Anglikw. [Lecz teraz
ju dekretem sejmu, tak jako i rakowscy arianie, cakiem zostali wykorzenieni.]210
Najdoskonalsze tu bombardy wojenne spiowe i kartauny mniejsze s wykonywane, nastpnie inny take sprzt wojskowy i bro. Cztery mile od miasta s w lasach Rudniki paac
krlewski bardzo ozdobny, majcy pikne ogrody, owiska dzikiej zwierzyny i bardzo obszerne zwierzyce211. A spord miast szczeglnie si licz Lida i Oszmiana, jako stolice powiatw, oraz Bire ksit Radziwiw z zamkiem wielce obronnym212; pozostae prawie
wszystkie drewniane s i maego znaczenia.
fialny w. Jana (wzniesiony w l. poi. XV w.). W 1579, za staraniem Stefana Batorego i Waleriana Protasewicza, kolegium jezuickie podniesione zostao do rangi akademii.
208
powouje si tu Starowolski (w 2. wydaniu Polonii) na wieo wydane dzieo wybitnego jezuickiego dziejopisarza litewskiego Wijuka Alberta (Wojciecha) Kojaowicza, profesora
teologii w Akademii Wileskiej i jej podkanclerzego od 1650 (Miscellanea rerum ad statum
Eccieslasticum in Magno Lituaniae Ducatu pertinentium collecta ab Alberto Wiiuk Kojaowicz..., Wilno 1650).
209
Wileskie zamki wyszy i niszy czy raczej uywajc okrele przyjtych w dzisiejszej literaturze naukowej Grny i Dolny, stanowiy razem jeden system obronny, cho funkcje obronne peni jeszcze w XVI w. gwnie Grny, Dolny za by przede wszystkim rezydencj. Grny gotycki, od XVII w. popad w ruin (dzi .zachowana jedynie masywna
Baszta Gedymina). Dolny od 1544 do lat 60-tych XVI w. by gruntownie przebudowany i
rozbudowany w stylu renesansowym, m. in. przez Jana Ciniego. Nalea do wybitnych dzie
architektury renesansowej. W czasie okupacji Wilna w latach 165561 przez wojska cara
Aleksego zamek zosta powanie zniszczony, a przed 1800 ostatecznie rozebrany.
210
Zbr ewangelicki stan w Wilnie w latach 60-tych XVI w., naprzeciw kocioa w.
Michaa. W 1639, za postanowieniem Trybunau, zbr zamknito (kalwinici zaoyli nowy,
poza obrbem murw miejskich). Ostatecznym pretekstem do wystpie przeciw kalwinistom
i decyzji o zamkniciu zboru by incydent z niejakim Piekarskim protestantem ktry mia
strzela do kocioa w. Michaa.
211
W 1470 Kazimierz Jagielloczyk wystawi w Rudnikach dwr myliwski, Ok. 1511
Zygmunt Stary wznis tu koci i trzy oddzielne paace drewniane z ogromnych bali sosnowych na podmurowaniu. Byy tu take obszerne stajnie oraz zabudowania dla dworzan i owczych, ogrd krlewski ok. 1,5 mili od Rudnik i ponadto oparkaniony zwierzyniec zwany
Zgwizd (w nim gwnie osie i sarny). Wok Rudnik rozpocieraa si puszcza bogata w
zwierzyn. Oczywicie, nie zachoway si nawet lady po tym wspaniaym drewnianym dworzyszczu i ulubionym przez krlw miejscu oww.
212
Lida i Oszmiana byy te w czasach Starowolskiego stolicami powiatw. Wojewdztwo
wileskie skadao si jeszcze, poza wymienionymi, z powiatw wileskiego, wikomierskie73

Wojewdztwo TROCKIE wojewod ma tylko i kasztelana, mimo i naley do niego take

ziemia grodzieska, do ktrej wchodzi jeszcze powiat wokowyski, a obydwa terytoria maj
urzdnikw wasnych i przewyszaj rozlegoci sam ziemi trock213. Poniewa jednak na
Litwie nie ma zwyczaju tworzenia mniejszych kasztelani!, tak jak to jest w Polsce, dlatego
kade z wojewdztw ma tylko dwch senatorw: kasztelana i wojewod214.
Samo miasto TROKI, odlege o cztery mile od Wilna, ley wrd bagien nie do przebycia,
ktre nawet przy najsroszych mrozach nie cakiem zamarzaj, i posiada zamek, stary co
prawda, lecz dostatecznie warowny, nastpnie klasztor benedyktynw dosy obronny. [Tu, w
kociele parafialnym, znajduje si sawny z cudw obraz Najwitszej Panny, do ktrego z
daleka wierni przybywa zwykli powodowani pobonoci, gdzie te modlcych si albo
skadajcych wota przed tym obrazem Bg wszechmocny rozmaitymi dobrodziejstwami i
szczeglnymi askami zazwyczaj obdarza.]215.
Grodno za, nad rzek Kronon216, czyli Niemnem pooone, zamek ma niebrzydki na miejscu bardziej wyniosym, zbudowany przez krla Stefana, ktry do chtnie tu bawi dla oww grubego zwierza, na przykad osi, turw, a take niedwiedzi. Miociwy natomiast krl
Zygmunt III mostem Niemen ujarzmi, drewnianym wprawdzie, lecz tak podug prawide
sztuki zbudowanym, e podobnego Polska nie ma217. [Wiele tu jest klasztorw i pikny koci parafialny.]218 Jezuici tu rwnie nie tak dawno zaoyli kolegium dla ksztacenia modziey.
Wojewdztwo BRZESKIE, ssiadujce z wojewdztwem, lubelskim, odznacza si prawie
takimi samymi znamionami, co i pozostae ziemie Polski: miasta i wsie ma drewniane, obfigo i brasawskiego. Zamek warowny w Birach, fortyfikacje miasta, a ponadto gimnazjum
zbudowa na pocz. XVII w. wojewoda wileski i hetman wielki litewski Krzysztof Radziwi.
213
Wojewdztwo trockie skadao si z powiatw: trockiego, grodzieskiego, kowieskiego i upickiego. Terytorium, a cilej powiat wokowyski nalea do wojewdztwa nowogrdzkiego, a nie trockiego.
214
W Koronie rwnie nie tworzono nowych kasztelanii, ustalay si one w drodze tradycji poczwszy od wczesnego redniowiecza. Na Litwie natomiast tradycji godnoci kasztelaskiej w ogle nie byo, wic po Unii Lubelskiej, chcc urzdzenia administracyjne Litwy
jak najbardziej upodobni do koronnych, utworzono dopiero godnoci kasztelanw i wojewodw.
215
W Starych Trokach ksi Witold osadzi w 1405 benedyktynw (tynieckich), dajc im
na siedzib tutejszy zamek, i wznis im koci Zwiastowania NPM i w. Benedykta. W
Nowych Trokach waciwym miecie byy dwa zamki, z ktrych jeden (gotycki, zapewne z
XIV w.) usytuowany by na wyspie. Koci parafialny (famy), pod wezwaniem Nawiedzenia
NPM i w. Jana Ewangelisty w Nowych Trokach, fundowany przez Witolda w 1409, by
wielokrotnie przebudowywany. Obraz NPM w jego wielkim otarzu, malowany na blasze, wg
podania mia podarowa Witoldowi (a ten odda go kocioowi) cesarz bizantyjski. Pierwsza
tumna procesja, dla odegnania panujcej zarazy, z Wilna do Trok odbya si w 1603; prowadzi j biskup wileski Benedykt Wojna. Odtd procesje do trockiej Matki Boskiej odbyway si corocznie i rosa sawa cudownoci obrazu (koronowanego w 1718 przez biskupa
Konstantego Brzostowskiego).
216
Kronon albo Chronus nazwy Niemna w dzieach pisarzy staroytnych.
217
Renesansowy zamek, a waciwie paac w obrbie starego zamku gotyckiego w Grodnie, zbudowa dla Stefana Batorego prawdopodobnie Santi Gucci w latach 80-tych XVI w. Co
do mostu na Niemnie, starsza literatura powouje si wanie na informacj u Starowolskiego.
218
Z konwentw w Grodnie bernardyni fundowani byli w 1595, bernardynki w 1620, dominikanie w 1633, brygidki w 1643. Koci parafialny (farny), fundowany przez Witolda,
by w nastpnych wiekach rozbudowywany i upikszany.
74

tujce w bydo i plony, szczeglnie Kamieniec, Kobry, Janw przy ktrych znajduj si
zamki Wohy, Rososz, Wodawa, Biaa, gdzie jest paac ksit Radziwiw przepikny i
teraz zaoone gimnazjum publiczne, w ktrym wykadaj zaproszeni z Akademii Krakowskiej magistrowie i profesorowie, biegli we wszystkich naukach219.
Pozostae wszystkie s liche, prcz samego BRZECIA, ktry ni zamek na skale, midzy
rzekami Bugiem a Muchawcem pooony, a take paac krlewski nowej architektury poza
miastem, z wypielgnowanymi ogrodami. S i tu szkoy jezuitw oraz klasztory mnichw
dosy zasobne. A rwnie ydzi prowadz tutaj swoj szko, w caej Europie sawn, do
ktrej zjedaj si z Italii, Niemiec, Moraw, lska, nie tylko dla nauk, lecz i dla promocji,
jako e rabinami potem zostaj i do swoich wrciwszy, kieruj synagogami220. [W Berezie
jest klasztor kartuzw, ufundowany przez Lwa Sapieh, podkanclerzego Wielkiego Ksistwa
Litewskiego, a w pobliu kilka klasztorw unickich zakonu w. Bazylego]221.
Do tego wojewdztwa naley i ziemia piska222, bardzo rozlega, wasnych tak ziemskich,
jak i grodzkich urzdnikw majca, lecz lasami nadmiernie pokryta i w bagnach pogrona;
synie z obfitoci ryb, miodu i zwierza, lubo i w plony okazuje si obfita, a wosk, j oraz
chmiel a na lsk wysya i do pruskiego Gdaska. Miasto Pisk ma obywateli pracowitych i
handlowi do tego stopnia oddanych, e a do Moskwy i do Niemiec bardzo czsto ze swoimi
towarami wyjedaj. A e w wikszoci nale do obrzdku greckiego, wasnego biskupa
maj. [Tame i jezuitom zaoy kolegium ksi Stanisaw Radziwi, kanclerz litewski]223.
RU
Cay obszar Rusi, jaki krlowi Polski podlega, rozpociera si wzdu, od granic Pokucia
do pogranicza Inflant, na dwiecie mniej wicej mil, wszerz natomiast, od Maej Polski albo
Litwy ku wschodowi a do opustoszaych stepw tatarskich albo Moskwy, na sto dwadziecia. Dzieli si za na Ru Bia, ktra wchodzi do Wielkiego Ksistwa Litewskiego, oraz na
Ru Czerwon, ktra waciwie zowie si Roksolani i do Polski naley. Trzecia bowiem
cz, poza Donem i rdami Dniepru pooona, przez staroytnych nazywana Rusi Czarn,
od wspczesnych pospolicie nazw Moskwy otrzymuje, poniewa cae to imperium, jakkolwiek rozlege, od miasta i rzeki Moskwy nazywane jest powszechnie Moskw, ktr niegdy

219

Okazay paac pnorenesansowy w Biaej (dzi: Biaa Podlaska) zbudowa pod koniec
XVI w. Mikoaj Krzysztof Radziwi Sierotka. Gimnazjum tutejsze, zwane Akademi, byo
koloni Akademii Krakowskiej.
220
Oprcz zamku i paacu mia Brze (Litewski) fortyfikacje bastionowe, kopiowane
pniej przez rysownikw szwedzkich na yczenie Karola X Gustawa. Jezuitw sprowadzi
do Brzecia, fundujc im kolegium, kanclerz wielki litewski Lew Sapieha. Brze Litewski
by najwikszym orodkiem ydw w Rzeczypospolitej; tutejsza synagoga naleaa do najwspanialszych w kraju. ydzi cieszyli si tu, zwaszcza za Zygmunta Starego, znacznymi
przywilejami.
221
Wspaniay, doskonale ufortyfikowany klasztor kartuzw z kocioem w. Krzya ufundowa w 1648 Kazimierz Leon Sapieha, podkanclerzy litewski. Z klasztorw bazyliaskich
warto wspomnie m. in. fundowany w 1629 w samym Brzeciu.
222
Wojewdztwo brzeskie-litewskie skadao si tylko z dwu powiatw: brzeskiego i piskiego.
223
Kolegium jezuitw z okazaym kocioem ufundowa w Pisku kanclerz wielki litewski
Albrecht Stanisaw Radziwi w 1635.
75

take Sarmacj Azjatyck nazywano, nasz za, przeddnieprzask Ru, Sarmacj Europejsk, a Polsk sam waciwie Wandali224.
Cay ten obszar w oglnoci ma nieograniczony zasb zb, dzikiego zwierza, byda, ryb i
miodu, szczeglnie na Podolu, gdzie z dyptamu oraz innych mocno pachncych zi i kwiatw pszczoy go zbieraj.
Szlachta wszystka mna jest i dziarska, ba nawet i chopi, do wojny skorzy, uywaj
zbroi, strzelb, wczni i innej broni, a zwaszcza za spisy myliwskiej i sajdaka.

RU CZERWONA
Ta wielce znakomita prowincja, mlekiem i miodem pynca, od poudnia ma Wgry, Modawi i Besarabi, od poudniowego wschodu scytyjskie pustkowia i bardzo potnego wadc Moskwy, z pnocy Bia Ru, odgraniczon rzekami Styrem i Prypeci, od zachodu za
Ma Polsk, oddzielon rzekami Wisokiem i Wieprzem, jakby bardziej naturalnymi granicami225. A czy w sobie siedem bardzo obszernych wojewdztw: najpierw wojewdztwo
ruskie, dalej podolskie, woyskie, beskie, bracawskie, kijowskie oraz ziemi chemsk [i
halick]226.
Wojewdztwo RUSKIE ma senatorw: arcybiskupa lwowskiego, biskupa przemyskiego [i
kijowskiego]227, wojewod ruskiego oraz czterech kasztelanw, lwowskiego, przemyskiego,
halickiego i sanockiego, poniewa dzieli si rwnie na tyle dystryktw, czyli ziem228.
Najznaczniejszym miastem w pierwszej z tych ziem jest LWW, pooony na 46. stopniu
dugoci, szerokoci 49.229. Ma dosy silne umocnienia i dwa zamki230; ma te, jak powie-

224

Nazwy: Roksolania, Sarmacja (Azjatycka, Europejska) i Wandalia podaje Starowolski

za geografami i historykami staroytnymi. Niesusznie przy tym wszystkie ziemie ruskie
wchodzce po Unii Lubelskiej do Korony nazywa Rusi Czerwon, ktra obejmowaa tylko
wojewdztwo ruskie i beskie oraz ziemi chemsk.
225
Informacj o granicach Rusi Czerwonej (tu; wszystkich koronnych ziem ruskich) z
Wielkim Ksistwem Litewskim i Maopolsk naley rozumie wycznie w sensie geograficznym i moe etnograficznym, gdy dokadnie granice te nie przebiegay bynajmniej
wzdu wymienionych rzek. Od pomocy granica przebiegaa do znacznie na poudnie od
Prypeci (Styr, pyncy z poudnia na pnoc, w ogle w rachub nie wchodzi), od zachodu
natomiast rzeczywicie do blisko biegu Wisoka i Wieprza, jednake nie dosownie wzdu
tych rzek.
226
Ziemi halick Starowolski po prostu musia zapomnie wymieni w tym miejscu tekstu w wydaniu pierwszym Polonii.
227
Zaliczenie biskupa kijowskiego w poczet senatorw wojewdztwa ruskiego, a nie kijowskiego, jest by moe pomyk wydawcy przy wnoszeniu poprawek do drugiego wydania
Polonii. Zreszt biskupi zajmowali w senacie siedemnacie pierwszych miejsc (kijowski na
miejscu 14., midzy chemskim a kamienieckim) i czenie ich z senatorami danego wojewdztwa nie ma znaczenia.
228
May sownik historii Polski (op. cit., s. 523.) wcza chyba niesusznie do wojewdztwa ruskiego take ziemi chemsk, ktr zreszt przedzielao od wojewdztwa ruskiego wojewdztwo beskie. Z czterech w istocie ziem wojewdztwa niskiego lwowska dzielia
si na powiaty: lwowski i ydaczowski; przemyska na przemyski i przeworski; sanocka
tylko sanocki; halicka na halicki, trembowelski i koomyjski.
229
Lww ley mniej wicej na 24 dug. geogr. wsch. i 4955' szer. geogr. pn. Szeroko
podaje wic Starowolski tylko z bdem niespena jednego stopnia.
230
Oba zamki we Lwowie (Wysoki i Niski) istniay ju co najmniej w XIV w. Pniej
byty rozbudowywane i umacniane. Od redniowiecza miasto otaczay solidne mury z 17
76

dzielimy, siedzib arcybiskupa katolickiego oraz dwch biskupw, a mianowicie ormiaskiego i ruskiego231. Heretykw natomiast znikd nie dopuci i nie dopuszcza, dziki czemu
wielce by chwalony przez Sykstusa V i zaszczytami przez niego obdarowany232. Skupia bardzo wielu uczonych mw, ktrych, tu zgromadzonych, kocha i chtnie promuje, a nadto
szeroko synie z handlu oraz z ukadnych i wyksztaconych obywateli. Jezuici maj tutaj kolegium dla uczniw233, ale i dominikanie, franciszkanie, bernardyni i inni nauki teologiczne
oraz filozoficzne najstaranniej krzewi. Licznych za nauczycieli nauk humanistycznych
gimnazjum miejskie sprowadza z Akademii Krakowskiej234. Na w. Agnieszk odbywaj si
tu sawne targi zimowe, na ktre maj zwyczaj zjeda najbogatsi kupcy z Wgier, Modawii, Turcji oraz innych czci wiata235. Poniewa za oprcz bardzo wielu rzek ma Roksolania ogromne stawy rybne i jeziora sztuczne prawie niezliczone, z ktrych wyawia si bardzo
tuste ryby wszystkich rodzajw, dlatego te ryby owe, zimow por zasolone (gdy wszystkich wieych ani zje, ani przechowa z powodu ogromnej iloci nie mona), w ogromnych
kadziach s zwoone tak do innych miast, jak przede wszystkim w czasie jarmarkw do
Lwowa, a w kocu std na ca Polsk s rozprzedawane236. witynie w tym miecie s
pikne i w sprzt kocielny oraz naczynia srebrne i zote do dobrze wyposaone. Towarzystwa Jezusowego ksia, midzy innymi klejnotami, posiadaj ornat cay szlachetnymi kamieniami i perami wspaniaymi wysadzany, szacowany na kilkadziesit tysicy florenw.
Podobnie inne witynie liczne kielichy zote i liczne szaty kapaskie perami ozdobione
posiadaj, lecz szczeglnie koci katedralny, w ktrym znajduje si mitra biskupia ogromnej wartoci, szlachetnymi kamieniami wysadzana. Bracia za mniejsi obserwanci, ktrzy s
za murami miasta i nie tak dawno zbudowali sobie wityni przewspania, wrd innych
witych relikwii maj take za wielkim otarzem cudami synce ciao jednego z braci swojego zakonu, bogosawionego Jana z Dukli. wity w, dopki y, w goszeniu sowa Boego cakiem niewyczerpanej by pracowitoci. I taka bya w tym czowieku, ju od pierwszych

basztami (wspominanymi ju w 1445); w czasach Starowolskiego Lww szczyci si rwnie

silnymi fortyfikacjami.
231
Arcybiskupstwo rzymskokatolickie istniao we Lwowie od 1412 (siedziba diecezji
przeniesiona zostaa z Halicza); biskupstwo prawosawne od 1539 (od 1700 po unii z Rzymem greckokatolickie); biskupstwo ormiaskie od 1626 (w 1630 unia z Rzymem).
232
Dokumentem z 15 IX 1586 papie Sykstus V wynagradzajc Lww za wierno i wytrwao w wierze katolickiej doda do herbu miasta (w otwartej bramie lew; powyej trzy
wiee) swj wasny: trzy pagrki i gwiazd.
233
Jezuitw sprowadzi do Lwowa arcybiskup lwowski Jan Dymitr Solikowski w 1584.
Koci jezuicki w. Piotra i Pawa stan w latach 1610 ok. 1630 (przebudowany nastpnie
w XVII I w.). Kolegium ufundowa im Zygmunt III ok. 1606.
234
Chodzi o tzw. Gimnazjum Akademickie (albo: Ruskie), z jzykiem wykadowym ruskim, powstae z niszej szkoy miejskiej, zaoonej jeszcze w 2. poi. XIV w.; od poi. XV w.
byo ju ono koloni Akademii Krakowskiej.
235
przybywali te do Lwowa kupcy m. in. a z Persji l Grecji. Rada miejska utrzymywaa
nawet tumaczw przysigych, ktrym zagraniczni kupcy musieli przedstawia list swych
towarw, a ci dopiero informowali o tym kupcw miejscowych i poredniczyli w transakcjach; obcym kupcom nie wolno byo omija tumaczy.
236
Z handlu rybami syn Lww a do koca XVIII w. Na pocz. XVI w. burmistrz rozkaza nawet wybija na beczkach z solonymi rybami cech lwa (godo miasta) na znak, e s to
ryby lwowskie.
77

lat, pobono i nieposzlakowana czysto obyczajw, e dawnym anachoretom by mgby

niepospolitym wzorem237.
Spord znaczniejszych miast tej ziemi s Gliniany, Zoczw, Zborw, Grdek, Komarna,
kiew, majca zamek przepikny i ogrody przyjemne238, jednake i inne miasta, z przylegajcymi do nich zamkami, s niepolednie, spord ktrych Jaworw synie ze rde ciepych wd, wyzyskujcych w pobliskiej wsi zwanej Szkem, wielce przydatnych do leczenia
rnych chorb ludzkich, jak dowodzi w ksice swojej wielkiego dowiadczenia medyk,
Sykstus ze Lwowa239.
Drug ziemi tego wojewdztwa jest przemyska; samo miasto Przemyl, z zamkiem na
skale pooonym240, uwietniaj dwaj biskupi, aciski, czyli katolicki, i ruski obrzdku greckiego. S tu take zakony rne obok czcigodnej kapituy kanonikw. Jest i dla ksztacenia
modziey kolegium ksiy Towarzystwa Jezusowego241, s urzdy rne, tak grodzkie, jak
ziemskie; s te w kocu liczni obywatele handlowi oddani, a kadego roku odbywaj si
tutaj sawne jarmarki. Zobaczysz tu naokoo zamki szlacheckie dosy obronne, z powodu
czstych napadw tatarskich murami i waami obwarowane, jak Biaoboki, Sonica, Dbrowa, Uherce, Prchnik, Laszki, a spord nich wyrnia si Krasiczyn, paac nowego stylu nad
Sanem, o jedn albo dwie mile od Przemyla242. Z miast za sawniejszych: Sambor z prze-

237

Koci katedralny Wniebowzicia NPM we Lwowie gotycki, z XV w., przebudowany zosta w XVIII w. Pierwotny koci bernardynw, pod wezwaniem w. Andrzeja, z ok.
1460, ulega poarom przynajmniej dwukrotnie (m. in. w 1509, w czasie napadu hospodara
wooskiego Bogdana). Ok. 1600, po kolejnym poarze, rozpoczto budow nowej wityni z
fundacji wojewody sandomierskiego i zarazem starosty lwowskiego, Jerzego Mniszcha konsekrowanej w 1630. Za wielkim otarzem, a raczej w otarzu stanowicym drug stron wielkiego otarza (od prezbiterium) spoczyway w marmurowym sarkofagu (pniej szcztki w
srebrnej trumnie na otarzu) zwoki bogosawionego Jana z Dukli (141484), zakonnika tutejszego konwentu, wczeniej franciszkanina i wychowanka Akademii Krakowskiej.
238
Rezydencj pnorenesansow wznis dla hetmana Stanisawa kiewskiego, na
przeomie XVI i XVII w. (przed 1610), prawdopodobnie architekt pnocnowoski Pawe
Szczliwy. W 2. po. XVII w. rezydencja zostaa czciowo przebudowana przez Jana III.
239
rda wody siarczanej w miejscowoci Szko (12 km na wschd od Jaworowa) jedne
z najwczeniej znanych i uytkowanych w Polsce. W 1578, na specjalne yczenie Stefana
Batorego, rda te bada synny lekarz Wojciech Oczko. W 1617 opisa je, w dziele pt. O
cieplicach we Szkle pod Lwowem... ksig troje (Zamo 1617) inny gony lekarz, Erazm
Sykst ze Lwowa (Lwowczyk). Na t wanie ksik powouje si w swej informacji o rdach w Szkle Szymon Starowolski. O rdach tych pochlebnie wspomni po latach Jan III
Sobieski, w licie do Marii Kazimiery, przebywajcej w 1668 na kuracji u wd we Francji,
zalecajc onie kuracj w pobliu ich wasnego Jaworowa.
240
Zamek przemyski (krlewski) na miejscu grodu, a nawet przedromaskiego palatium
rozbudowany zosta z nieco wczeniejszego (XV w.) w stylu pnorenesansowym wiatach
161230 prawdopodobnie przez Galeazza Appianiego. Pniejsze przebudowy w XVIII i
XIX w. zatary czciowo jego renesansow szat.
241
Biskupstwo prawosawne istniao w Przemylu od XIII w. (od 1596 do 1687 trway
spory midzy unitami a dyzunitami o greckokatolick katedr przemysk, zakoczone zwycistwem unitw). Biskupstwo rzymskokatolickie od 1375. Kolegium jezuitw od 1622
(budynek dawnego kolegium obecnie Muzeum Diecezjalne z przeomu XVII i XVIII w).
242
Pnorenesansowo-manierystyczny okazay zamek Krasickich w Krasiczynie zbudowany zosta w latach 15921614, m. in. przez Galeazza Appianiego.
78

piknym klasztorem minorytw243, Fulsztyn, Dobromil, Wisznia, ydaczw, Mociska, Dubiecko, Kaczuga, Przeworsk, Jarosaw, majcy jarmarki na Wniebowzicie Najwitszej
Marii Panny w caym Krlestwie Polskim bardzo sawne, na ktre, prcz innych towarw,
sprowadzanych z Persji, Konstantynopola, Wenecji, Moskwy i Amsterdamu, zazwyczaj spdzaj ponad czterdzieci tysicy wow na sprzeda i koni poow tej liczby. Jezuici maj tu
kolegium dla uczniw [na ksztat rezydencji za miastem] i klasztor mniszek jest take, z krlewsk zaiste wspaniaoci zbudowany; miasto jest rwnie do znaczne budow i warownoci zamku, oblewanego przez San od wschodu, samo za ley od zachodu244. Nastpnie
idzie acut [,kocioami, a take okazaym paacem o bardzo silnych obwarowaniach i piknymi ogrodami ozdobiony, ktre czcigodny m, Stanisaw Lubomirski, wojewoda krakowski, wspaniale zbudowa,] i Rzeszw [z adnego zamku i klasztorw]245, jak rwnie z jarmarkw wiosennych na w. Wojciecha syncy246; mleka tu i pcien lnianych wielka jest
zwykle obfito, poniewa wioski na caym tym obszarze zamieszkuj potomkowie niemieckiego plemienia, wzici na jakiej wojnie przez Kazimierza Wielkiego, krla Polski, lub
sprowadzeni z Saksonii, z dziemi i onami, a w te okolice. Ci przeto o bydo i upraw lnu
troszcz si wielce i w porze jarmarkw tak do innych okolicznych miast wymienione towary
zwo na sprzeda, jak przede wszystkim do Rzeszowa i Jarosawia247.
Trzeci ziemi wojewdztwa ruskiego jest sanocka, ssiadujca z grami Wgier i samego
Siedmiogrodu, i std caa pagrkowata, z wyjtkiem okolic, gdzie Krosno ley, gwne miasto na tym obszarze, majce skad towarw wgierskich. Chocia bowiem Wgrzy powszdy
w miastach podgrskich okolic towary swoje i wina skaduj, do tej miejscowoci jednak,
starym zwyczajem, najwicej przywo. Przeto i obywatele tu troch bogatsi od innych, i
jarmarki daleko tumniejsze bywaj ni w pozostaych pobliskich miejscowociach. Tu rw-

243

Pierwotny klasztor i koci bernardynw (minorytw) w Samborze, fundacji Jana ze

Sprowy Odrowa i jego ony Beaty z Tczyskich, zbudowano pod koniec XV w. Po spaleniu budowli przez Tatarw w 1498, wdowa po Odrowu odbudowaa je, lecz ju w XVI w.
obiekty te popady w zaniedbanie. W 1585 na nowo odbudowa je wojewoda sandomierski
Jerzy Mniszech.
244
Sawne jarmarki odbyway si w Jarosawiu trzy razy do roku: na Wniebowzicie NPM,
Popielec i w. Jdrzeja, a trway podobno po cztery tygodnie. Byy one w rodkowej Europie
najsawniejsze po frankfurckich. Kolegium jezuitw ufundowaa tu, ju w 1571, Zofia, ona
kasztelana gdaskiego Jana Kostki, prima voto Krzysztofowa Tarnowska. Budow kolegium
ukoczono w XVII w. Klasztor mniszek z krlewsk zaiste wspaniaoci zbudowany to
klasztor benedyktynek, fundowany w 1615 (koci manierystyczno-wczesnobarokowy, z lat
162224) przez Ann Ostrogsk protektork Starowolskiego; zapewne z tego wzgldu pisarz
tak pochlebnie mwi o fundacji, cho, oczywicie obiekt odznacza si wybitnymi walorami.
245
Paac Lubomirskich (pniej Potockich) w acucie, wczesnobarokowy, zbudowany w
latach 162941 przez Macieja Trapol, naley do najwybitniejszych obiektw architektury w
Polsce (dzi muzeum).
246
Zamek w Rzeszowie, typu palazzo in fortezza (zachowaa si tylko pierwotna wiea i
obwarowania; paac przebudowano na pocz. XX w.), wznis w l. po. XVII w. Mikoaj Ligza, kasztelan sandomierski. Jego fundacji jest rwnie klasztor bernardynw, zbudowany w
latach 162429. Jarmarki odbyway si w Rzeszowie nie tylko na w. Wojciecha (24 IV), ale
take na w. Trjc (19 III), 17 VII, 21 IX i 21 XII.
247
By moe idzie o potomkw osadnikw niemieckich sprowadzonych tu przez Kazimierza Wielkiego w czasie wyprawy na Mikoaja, ksicia opawskiego, w 1345. Mogli te by to
osadnicy sprowadzeni w okolicznociach pokojowych. Dawniejsza literatura cytuje t informacj gwnie za Starowolskim.
79

nie Towarzystwo Jezusowe ma kolegium nauk humanistycznych248. Sanok za sam, lubo

ziemi stolica, jest ju znacznie szczuplejszy i jako miasto, i pod wzgldem liczby mieszkacw, zamek atoli ma niepoledni na skale powyej Sanu pooony249, podobnie jak inne miasta na tym szlaku: Brzozw, Rymanw, Dynw, Lesko, ktre z obawy przed Tatarami codziennie umacniaj swoje obwarowania.
Czwart ziemi wojewdztwa ruskiego jest halicka, grami Siedmiogrodu od zimowego
zachodu otoczona, od poudnia za bukowymi lasami Modawii, i jakby przez rodek przedzielona Dniestrem, rzek bardzo rwc, co w Grach Karpackich bierze pocztek i spywa
ku poudniowemu wschodowi do Morza Czarnego; jej cz poudniowa, ktra ley za Dniestrem, jest powszechnie nazywana Pokuciem. Najznaczniejszym miastem jest Halicz, od ktrego ziemia nazw bierze, niegdy krlestwa ruskiego stolica, i krl nazywany by waciwie
halickim, a nie Rusi (poniewa ona caa, na liczne ksistwa rozdarta, miaa osobnych ksit,
spord ktrych jednake pierwszestwo i jakby wadz zwierzchni ksita kijowscy dzieryli), jak o tym szerzej wiadcz opisy naszych dziejw. Lecz teraz ani ladu nawet tej dawnej potgi nie wida. Zamek, nad Dniestrem pooony, ma pewne znaczenie, lecz obywatele
miasta niezbyt s okrzesani, rolnictwu si oddajc, a nie handlowi250. Podobnie niatyn, nad
rzek Prutem pooony, waciwie stolica Pokucia, gdzie si zwykle raz na rok do gone
jarmarki odbywaj, poniewa Woosi urzdzaj tu sobie rynek, jako e im niedaleko. I dlatego bardzo duo sprowadzaj tutaj wow, wosku, miodu i koni najszlachetniejszych. Koomyja nastpnie jest miastem do znacznym przez soli warzonej obfito, ktr std caa Ru
i Litwa sprowadzaj, gdy niemal wszystkie tamtejsze wojewdztwa soli by nie miay, jeliby
jej std albo z ziemi przemyskiej nie sprowadzano. S zatem wioski niektre koo Halicza,
gdzie warz sl z wody wydobytej z gbokich studzien, a potem j miel na sposb mki
albo niegu, czciowo ksztatuj w bryki i w tej postaci sprzedaj. Wydobywa si j w wielu
miejscach tego ruskiego wojewdztwa, mianowicie koo Rybotyczw w ziemi przemyskiej,
koo Dobromila, Sambora i Soli, ktra te od soli wanie nazw bierze. Rwnie na opustoszaych stepach Ukrainy, czyli z tamtej strony Podola, w pobliu Dniepru jest pewne jezioro,
gdzie woda pod wpywem gorcego soca w tward sl krzepnie, ktrej tamtejsi mieszkacy
uywaj251.
Lecz do rzeczy naszej powrmy. Do znaczniejszych miejscowoci na Pokuciu licz si
Martynw, Dolin, Stryj, ktry ma zamek na bagnach pooony. A z tej strony Dniestru, czyli
Tyru: Potok, wybornie ozdobiony zamkiem warownym i kocioem Braci Dominikanw
przez Stefana Potockiego, wojewod bracawskiego, ktry tame, za przeznaczeniem boskim
zmary, spoczywa. Dalej jego spadkobiercw miasto i zamek Monasterzyska, Ujcie, Dobrowoda i inne liczne kasztele, midzy ktrymi Buczacz zamkiem warownym wpada w oczy, a
248

W 1365 Kazimierz Wielki wyda dla Krosna prawo kupi, potwierdzane pniej wielokrotnie przez nastpnych monarchw (wg tego prawa adnemu kupcowi nie wolno byo omin Krosna, nie wystawiwszy tu wpierw swych towarw). Kolegium jezuitw z kocioem
Niepokalanego Poczcia NPM fundowa w 1614 Piotr z Homol Bal, podkomorzy sanocki.
249
Zamek krlewski w Sanoku, od redniowiecza wielokrotnie przebudowywany, zachowany dzi tylko czciowo (muzeum).
250
Ksita haliccy istotnie lubili w XIXII w. tytuowa si krlami. W dawnych dokumentach pierwsz on Bolesawa Krzywoustego nazywano filia regis Haliciae. W 1186 syn
krla wgierskiego Beli III, Andrzej, zdobywszy zamek halicki, rwnie ogosi si krlem
halickim. W rzeczywistoci Halicz by ksistwem, czsto zalenym od Polski; Kazimierz
Wielki wczy ostatecznie ksistwo halickie do Polski. Zamek halicki w cigu wiekw przechodzi liczne przebudowy i odbudowy po zniszczeniach.
251
Liczne warzelnie w ziemiach: lwowskiej, przemyskiej i halickiej, rzeczywicie zaopatryway w sl wschodnie obszary Rzeczypospolitej.
80

take Podhajce murem i waami otoczone oraz w pobliu zamek Zawaw nielichy, na koniec
Brzeany, miasto ludne, majce koci pikny, a i paac okazay i dobrze umocniony252.
Przychodzi nastpnie kolej na PODOLE, sawne z nieustannych najazdw barbarzycw i
bitew; gdyby ono upragnionym pokojem tak mogo si cieszy, jak zachodnie kraje Europy,
z pewnoci ani Italii, ani Wgrom yznoci i bogactw ziemi nie musiaoby zazdroci. Ma
te marmury rne i alabaster w rnych miejscach. Dzieli si za na trzy ziemie, kamienieck, trembowelsk i latyczowsk.
Kamieniec, miasto z zamkiem silnie obwarowanym tak z natury miejsca, jak i sztuk rk
ludzkich, oddalony od Lwowa dobrych mil trzydzieci w kierunku zimowego wschodu, pooony jest na 49. stopniu dugoci i 48. szerokoci253. I ma sam dwu biskupw, jednego dla
katolikw, a drugiego dla Ormian, lud ten bowiem, dla wasnej korzyci najchtniej w Krlestwie Polskim przebywa i towary do nas rozmaite sprowadza, czci z Persji, czci z pastwa tureckiego, szczeglnie za konie szlachetne. Maj te tutaj Ormianie, tak jako i po innych miastach Rusi, znaczniejszych urzdnikw^, czyli starszych rodu, ktrzy wierno krlowi i miasta zwierzchnikowi w imieniu wszystkich uroczycie przyrzekaj i za wystpki ludziom swoim sami wymierzaj kary. Rwnie Towarzystwo Jezusowe ma tutaj swoje kolegium, ksztacce modzie w rnych naukach254.
Dwie mile od miasta ley zamek Potockich zwany Paniowce, przez Jana Potockiego, znakomitego w naszych czasach wojownika, wojewod bracawskiego, now architektur zbudowany, sawny napadem Turkw, gdymy w roku 1621 mieli z mmi bardzo cik wojn
pod Chocimiem w Wooszy255. Trembowla za, Latyczw, Husiatyn, Bar przez krlow Bon
niegdy zaoony, gdzie take jezuici dla ksztacenia modziey kolegium maj, Czartkw,
Janw, Zynkw, Midzyb, Grdek, Jasw, Satanw, Tarnopol, Kitajgrd, Dunajgrd i
inne liczne tego rodu miasta, wszystkie prawie z powodu najazdw tatarskich i niemal ustawicznych wojen, niele s obwarowane, maj zamki bardzo obronna, a take mieszkacw
jakby do wojny stworzonych i Marsowi oddanych.
Senatorw to wojewdztwo ma trzech, ktrzy do senatu Rzeczypospolitej wchodz, biskupa kamienieckiego, wojewod podolskiego i kasztelana kamienieckiego.

252

Klasztor i koci (w ktrym pochowany zosta w 1631 fundator), ufundowane zostay

przez wojewod bracawskiego, Stefana Potockiego, i jego on Mari, crk hospodara
multaskiego Jeremiasza Mohyy, w 1604. Zamki w Buczaczu (Buczackich), Zawalowie
(Makowieckich) i Podhajcach, wielokrotnie rozbudowywane i umacniane, stanowiy silne
twierdze na pograniczu tatarsko-tureckim. Renesansow rezydencj i warowni w Brzeanach, jedn z najpikniejszych na Rusi, wznis w latach 1530 54 wojewoda ruski Mikoaj
Sieniawski.
253
Zamek, a raczej potna warownia, poczona wsplnym systemem fortyfikacyjnym ze
Starym Zamkiem w Kamiecu Podolskim, istniejca od redniowiecza i w cigu wiekw rozbudowywana (gwnie w latach 1505 i 154245), bya bodaj najwaniejszym strategicznym
obiektem obronnym dawnej Rzeczypospolitej. Nazywano twierdz zotym kluczem do granic Rzeczypospolitej, urbs antemurale christianitatis, baszt rk bo zbudowan. Kamieniec Podolski ley mniej wicej na 2630' dug. geogr. wsch. i 4835' szer. geograficznej
pn. Szeroko podana przez Starowolskiego poprawnie.
254
Biskupstwo rzymskokatolickie istniao w Kamiecu Podolskim od ostatniego wierwiecza XIV w. Kolegium jezuickie istniao tu od 1606 (sprowadzi wwczas jezuitw biskup
kamieniecki, Prchnicki).
255
Jan Potocki, wojewoda bracawski, wznis zamek w Paniowcach w 1598. W 1621
Turcy nie mogli go zdoby. Po zburzeniu przez Kozakw w 1651 zamek nie podnis si ju
z ruin.
81

Wojewdztwo BRACAWSKIE, z tamtej strony Podola, na pograniczu tatarskim pooone, ma ludne i liczne miejscowoci oraz zamki silnie obwarowane. Wyrniaj si spord
nich Morachwa, Jaroszw, ytomierz, Starogrd, Felsztyn, Chmielnik i sam BRACAW nad
Bohem pooony, oraz Winnica, miejsce sejmikw szlacheckich i sdw deputackich, gdzie
rwnie ksia Towarzystwa Jezusowego maj znane kolegium dla ksztacenia modziey256.
Senatorowie tu s dwaj: wojewoda i kasztelan, i ziemie wojewdztwa dwie: winnicka i ytomierska257.
Podobnie z krajem Tatarw ssiaduje wojewdztwo KIJOWSKIE, ktre jednak czciowo
take z Moskw graniczy i, jakby przez rodek, jest przedzielone Dnieprem, najwiksz z
rzek. Miasto KIJW, obszerne i dosy ludne, byo niegdy stolic swoich ksit, ktrzy
wadali ca Rusi, czyli Sarmacj, tak w Azji jak i w Europie, i samym Rzymianom, a potem
greckim cesarzom byli uciliwi258; teraz wszelako zaledwie lady ich dawnej potgi s widoczne, a i tych niewiele, gdy prawie wszystkie strawi czas, rzeczy niszczyciel. Jest tu arcybiskup Rusinw, wszystkich biskupw obrzdku greckiego, jacy tylko s w Krlestwie Polskim, prymas, czyli metropolita, ktry papieowi posuszestwo teraz okazuje259. Jest i biskup
obrzdku katolickiego, ktry z wojewod i kasztelanem miasta do senatu Krlestwa wchodzi260.
Liczne tu znajduj si witynie tak ruskie, jak aciskie, z ktrych jedn zajmuje archimandryta z mnichami swymi schizmatykami, przeciwnymi stolicy apostolskiej, i stu wsiami
najwikszymi prawnie wada. S tu groty naturalne, w ktrych niegdy chowano ciaa ksit
kijowskich, a i dzi jeszcze niektre z nich mona oglda nienaruszone; te czczone s jako
wite. Rozcigaj si owe krypty, czyli podziemne lochy, jak powiadaj, a do Moskwy
przez kilkadziesit mil. Mnisi tutejsi (reguy w. Bazylego), ktrzy najsurowsze ycie prowadz, wstpuj w nie w czasie wielkiego postu, aby tam samotnie pokut odprawia261. Inni id
w step, we wosiennic odziani i w acuchach elaznych, niekiedy a do odlegej Scytii, aby
tam Ewangeli gosi i zdoby palm mczesk; maj za liczne klasztory na Rusi, z ktrych
cz pozostaje ju w jednoci z Kocioem rzymskim [nakoniona do unii przez jezuitw,
ktrzy w Kijowie maj swoje kolegium]262.
Wojewdztwo to rozciga si szeroko, z poudnia do Morza Czarnego, z zachodu i pnocy do granic Litwy i Biaej Rusi; ma te wiele ludnych i zamkami silnie umocnionych miast,
szczeglnie za Kaniw, Czerkasy, Bohusaw, Perejasaw, Bia Cerkiew, Stepanw, waem i
fosami umiejtnie obwarowany, i Chwastw, biskupa kijowskiego rezydencj [skd jezuici

256

Od 1598, na mocy uchway sejmowej. Winnica staa si miejscem sdw i sejmikw

powiatowych, przeniesionych tu z podupadego Bracawia. Jezuici sprowadzeni tu zostali w
2. dziesicioleciu XVII w.; ich kolegium, na prawach akademickich, podlegao Akademii
Wileskiej.
257
Powiaty za: bracawski i winnicki.
258
Chodzi Starowolskiemu o staroytne plemiona Scytw, zamieszkujce poudniowe,
nadczarnomorskie tereny Ukrainy.
259
Chodzi o metropolitw unickich, po podporzdkowaniu czci Kocioa prawosawnego papiestwu w rezultacie Unii Brzeskiej (159596).
260
Pocztki biskupstwa rzymskokatolickiego w Kijowie nie s dobrze znane. Dopiero od
XIV w. ustala si ono definitywnie, a od Unii Lubelskiej biskupi kijowscy wchodz do senatu
Rzeczypospolitej.
261
Chodzi o zesp sawnej awry Peczerskiej w Kijowie, z po. XI w., rozbudowywany w
pniejszych wiekach.
262
Jezuici sprowadzeni zostali do Kijowa w 1620. W 1645 wojewoda kijowski Jan Tyszkiewicz ufundowa im koci i kolegium.
82

swoje kolegium do Kijowa przenieli]263. W tym wojewdztwie i przedtem wymienionym

bracawskim lud w nieustannych wojnach zaprawiony, wojskowy animusz przejawia, i tak z
miast, jako i wsi, zbiera si na wyspach Dniepru264, zacigajc si do suby wojskowej za
darmo; a zowi si owi ludzie Kozakami i starym zwyczajem ju to na Tatarw urzdzaj
piesze wypady, upy stamtd przynoszc, ju to na Turkw przez morze albo gdzie im krl
rozkae. Liczy si ich za do czterdziestu tysicy, z ktrych prawie wszyscy na zim do domw swoich wracaj, niewielu pozostawiajc dla strzeenia wysp przed napadami barbarzycw. Su Rzeczypospolitej bez adnej zapaty, samym tylko upem si kontentujc. Aby
jednak byli bardziej do suby ochotni, krl ma zwyczaj dawa im po kadej wojnie pewn
znaczn sum pienidzy dla wzmocnienia siy zbrojnej [,aby wiksz liczb wojska zacigali].
Lecz w kierunku jakby domu, na zachd od kijowskiego, ley wojewdztwo WOYSKIE, ktre dnieli si na dwie bardzo rozlege ziemie; krzemienieck i uck265. I ma trzech
senatorw: wojewod i kasztelana woyskiego oraz biskupa uckiego, ktry katedr sw, z
kapitu, ma na zamku uckim, gdzie znajduje si take ksiy Towarzystwa Jezusowego kolegium dla uczniw. W samym za miecie biskup ruski rezyduje266. Niezbyt daleko std jest
miasto Wodzimierz, w ktrym rwnie biskup Rusinw ma swoj stolic, szeroko rozcigajc sw wadz. Z pozostaych miast wymieni naley Hrubieszw tudzie Sokal, sawny cudownym obrazem Najwitszej Panny Marii, do ktrego zazwyczaj schodz si tumy ludzi
dla wypenienia swoich lubw i dla skadania ofiar zakonnikom reguy w. Franciszka obserwantw, ktrych pospolicie bernardynami zwiemy. Oni to na wyspie rzeki Bug przewspaniay koci i klasztor silnie obwarowany z obawy przed wrogami niedawno zbudowali z
jamuny pobonych i koci w cay przepiknymi malowidami, srebrnymi i zotymi naczyniami i szatami liturgicznymi, wysadzanymi szlachetnymi kamieniami, w krtkim czasie
nad podziw ozdobili267. Dalej nastpuj Czartorysk, Olesko, Kryw, Brody, Oyka miasta
wyborne i zamkami bardzo warownymi wpadajce w oczy. [Miasto Brody przez Stanisawa
Koniecpolskiego, kasztelana krakowskiego i hetmana wielkiego koronnego, ozdobione jest
znakomit fortalicj, kocioem kolegiackim i gimnazjum publicznym. Niedaleko std zwraca
uwag paac podhorecki z ogrodami i wybornymi fontannami. Tako i ksi Stanisaw Radziwi, kanclerz wielki litewski, w wojewdztwie tym miasto swoje, Oyk, nadzwyczaj

263

Rezydencja biskupw kijowskich w Chwastowie istniaa od ok. po. XVI w. Kolegium

jezuickie przeniesione w drugiej wierci XVII w. do Kijowa od 1620. W XVII w. czynna
bya w Chwastowie take drukarnia. W wydaniu pierwszym zakoczenie zdania brzmiao:
ubi Ignatianorum pro iuventute instituenda collegium celebre habetur (gdzie jezuici prowadz sawne kolegium dla ksztacenia modziey).
264
Chodzi o Sicz na Zaporou.
265
Na powiaty za: krzemieniecki, ucki i wodzimierski.
266
uck by siedzib biskupstwa aciskiego od 1428, po przeniesieniu jej z Wodzimierza
Woyskiego. Katedra na zamku bya kilka razy przebudowywana, m. in. w XVIXVII i
XVIII w. Biskupstwo ruskie w ucku istniao od XIII w. Od l. wierwiecza XVII w. istniao
tu rwnie kolegium jezuickie (w obrbie zamku).
267
Bernardynw sprowadzi do Sokala w 1599, fundujc im koci (powicony w 1611)
i klasztor na kpie Bugu, biskup chemski Stanisaw Gomoliski. Rozwinity, zwaszcza w
XVII w., kult maryjny w Polsce znalaz swoje odbicie w bardzo licznych miejscach odpustowych, zawsze majcych w swych kocioach cudowny wizerunek Marii, najczciej zbliony ikonograficznie do typu czstochowskiej Madonny z Dziecitkiem.
83

wsawi zamkiem wielce warownym, bardzo piknym kocioem kolegiackim, w sprzt zoty
zasobnym, i gon w naszych czasach akademi poytecznych nauk.]268.
Z kolei idzie Krzemieniec, stolica swej ziemi, chlubicy si zamkiem na skale bardzo wyniosej269 , dalej Winiowiec, Zasaw, Konstantynw, Bazalia270, Dubno, Ostrog, Zbara, kade zamek wielce warowny/ i bardzo ozdobny majce, i kade dawnych ksit ruskich stolica
i gniazdo. Ostrg nadto z jednej strony (lubo troszk dalej) ma Derma, klasztor ruski przepikny, w ktrym mnisi reguy w. Bazylego pod wadz hegumena271 yj w schizmie od
Kocioa rzymskiego i maj obszerne posiadoci, z drugiej za strony Midzyrzecz, miasto
bardzo warowne, w ktrym franciszkanom konwentualnym ostatni z rodu Jan ksi Ostrogski, kasztelan krakowski, koci i klasztor zbudowa kosztem mona by rzec - krlewskim.
Natomiast w mieci samym wnuczka jego niedawno ufundowaa ksiom Towarzystwa Jezusowego kolegium dla ksztacenia modziey i koci przewspaniay, w ktrym ze zami
zoya koci maonka swego, Karola Chodkiewicza, ma w kunszcie wojennym niezrwnanego272.
Ale ju wojewdztwo BESKIE, ssiadujce z ziemi lwowsk i chemsk, ley jakby w
rodku Rusi Czerwonej, samo za miasto wrd bagien (gdzie bracia dominikanie koci
bardzo staroytny posiadaj). Wojewdztwo to ma dwch senatorw, od miasta nazwanych:
wojewod i kasztelana beskiego, i dzieli si bezsprzecznie na cztery ziemie: besk, busk,

268

Brody, zaoone w 1584 przez Stanisawa kiewskiego, w 1610 przeszy z rk crki

kiewskiego na wasno Stanisawa Koniecpolskiego, ktry w latach 30-tych XVII w. otoczy miasto fortyfikacjami zaliczanymi do najnowoczeniejszych w wczesnej Polsce. Paac
wczesnobarokowy w Podhorcach wybitne dzieo architektury polskiej pierwszej po. XVII
w. z fortyfikacj bastionow i wspaniaymi ogrodami wznis hetman Stanisaw Koniecpolski w latach 163540. Zamek w Oyce od 1589 orodku ordynacji wzniesiony zosta na
przeomie XVI i XVII w. Albrecht Stanisaw Radziwi ufortyfikowa miasto, wznis barokow kolegiat (163540) i zaoy tzw. Akademi (w 1638).
269
Zamek w Krzemiecu (z XV w., rozbudowany przez krlow Bon w XVI w.), ongi
najsilniejsza warownia woyska, po zniszczeniach w czasie buntu Stefana Chmielnickiego w
1648 nie podnis si ju z ruin.
270
Bazalia (w pobliu Konstantynowa) nazwa miasteczka od imienia jego zaoyciela (w
1570), ksicia Bazylego Ostrogskiego, wojewody kijowskiego.
271
Klasztor w Dermaniu fundowali Ostrogscy. Hegumen (lub ihumen, igumen) to przeoony klasztoru we wschodnim Kociele chrzecijaskim.
272
W silnie ufortyfikowanym przez Ostrogskich Midzyrzeczu (Ostrogskim) klasztor franciszkanw, rwnie obwiedziony solidnym murem obronnym z 4-ma basztami, zbudowa Jan
Ostrogski na pocz. XVII w. (koci w 1606). Mwic o kociele Jezuitw w Ostrogu i zoeniu w nim zwok Chodkiewicza, ma Starowolski na myli rok 1627. Ciao hetmana przechodzio po mierci dziwne koleje losu. Po zawarciu pokoju z Turkami (14 X 1621) przeniesiono
je z Chocimia do Kamieca Podolskiego i tu zoono tymczasowo w grobowcu katedry. W
rok pniej druga ona Chodkiewicza,. Anna z Ostrogskich, przewioza je do Ostroga i zoya w kociele parafialnym. W 1627 przeniesiono je z kocioa parafialnego do nowo wybudowanej kaplicy w kociele Jezuitw w Ostrogu. W 1648, w czasie powstania Chmielnickiego, wdowa przewioza zwoki, przez Zamo (gdzie rwnie chwilowo spoczy), do Wochowa i tu zoya czasowo w kociele jezuickim. Po powstaniu wrciy one do Ostroga, a po
mierci Anny spoczy wraz z jej zwokami w jednej z kaplic kocioa jezuickiego. W tym
samym kociele zwoki Chodkiewicza i Anny raz jeszcze przeniesiono do nowego grobowca
w 1722. Por. Polski sownik biograficzny, t. 3., Krakw 1937, s. 367 (artyku o Janie Karolu
Chodkiewiczu, pira Wandy Dobrowolskiej).
84

horodelsk i grabowieck273, w ktrych jest wiele miast i wsi, lecz te cztery wymienione wyrniaj si jako stolice swoich ziem, a take jako znaczniejsze od innych i zamkami obronnymi opatrzone.
Ostatnie miejsce zajmuje ziemia chemska274, midzy wojewdztwem lubelskim a granic
Litwy pooona, Woy za od wschodu majca. Samo miasto Chem dwch ma biskupw:
jednego katolickiego, ktrego katedra zostaa przeniesiona nie tak dawno do Krasnegostawu,
oraz drugiego, ruskiego, ktry tame zostaje i wityni sw katedraln zajmuje275. Zatem na
dwa dzieli si powiaty, chemski mianowicie i krasnystawski, i take ma dwu senatorw
biskupa i kasztelana chemskiego. A miasta znaczniejsze to sam Chem, Rana, Wodawa,
Krasnystaw nad rzek Wieprzem pooony, gdzie jest i katedra biskupia, i zamek z paacem
nowszej architektury. Tu witej pamici arcyksi Maksymilian, gdy do Krlestwa Polskiego z wojskiem nieprzyjacielskim przyby, zuchwaoci nielicznych przywoany, przez Jana
Zamoyskiego pobity i wzity do niewoli, trzymany by pod stra276.
Tene wanie wymieniony Zamoyski w pobliskiej posiadoci, we wsi swej dziedzicznej,
miasto Zamo najwarowniej ufundowa, otoczy umocnieniami, fosami, waami oraz fortyfikacjami podug sztuki wspczesnej geometrii i w nim koci kanonikw (ktrych dziekan
jest infuatem), z najwikszej ku Bogu mioci wspaniale wznisszy, we wszystek niezbdny
sprzt go opatrzy. A jako najwikszy wychowawca szlachetnych charakterw i protektor
wszystkich nauk i sztuk, powoa z Krakowa mw najuczeszych i Akademi zaoy, ju
nie tylko Zamo swj, lecz take ca Ru splendorem Muz rozsawiajc. [Dodaa pniej
kolegium kapanw i seminarium klerykw Katarzyna Ostrogska, ona Tomasza Zamoyskiego, kanclerza Krlestwa, powikszajc w ten sposb wydatnie liczb profesorw i kanonikw]277.
Dookoa s take inne do znaczne miasta, jak Szczebrzeszyn, [Turobin, Tarnogrd],
Tomaszw, Krzeszw i wiele innych, lecz prawie adne nie dorwnuje bogatszemu Zamociowi, gdzie i ogrody najlepiej uprawione widzie mona, i stawy rybne od nadmiaru ryb z
brzegw wystpujce, i rnych zwierzt zwierzyce, i w rnych stronach huty elaza.

273

May sownik historii Polski (op. cit., s. 523) dzieli wojewdztwo beskie na. 5 powiatw: beski, grabowiecki, horodelski, lubaczowski i buski, przy czym tylko buski wymienia
jako zarazem ziemi.
274
Por. komentarz 228.
275
Biskupstwo aciskie istniao w Chemie od 1490 (biskup rezydowa w Krasnymstawie). Ruskie natomiast wzmiankowane byo ju w XI w., od XIII w. istniao z ca pewnoci. Na przeomie XVI i XVII w., po Unii Lubelskiej, przez pewien czas byli tu biskupi prawosawny i unicki; ostatecznie pozostao biskupstwo prawosawne.
276
W 1587, po mierci Batorego, partia Zborowskich doprowadzia do obioru na tron polski arcyksicia austriackiego Maksymiliana Habsburga, gdy rwnoczenie stronnictwo Jana
Zamoyskiego obrao krlem Zygmunta Waz. Maksymilian wyprawi si z wojskiem do Polski, w celu objcia tronu orem, pobity jednak przez Zamoyskiego pod Byczyn (24 I 1588)
i ujty, osadzony zosta na zaniku w Krasnymstawie. W 1589, po ukadzie bytomskim postanawiajcym zrzeczenie si przez Maksymiliana pretensji do tronu polskiego, arcyksi odzyska wolno.
277
Zamo by jednym z nielicznych w caej Europie zrealizowanym przykadem renesansowego miasta idealnego. Zaprojektowa go i wybudowa od fundamentw, w cigu kilkunastu zaledwie lat (80-te XVI w. pocztkowe XVII w.), z inicjatywy i fundacji kanclerza i
hetmana Jana Zamoyskiego, woski architekt Bernardo Morando. Miasto, prcz regularnej
sieci ulic, planowej zabudowy, rezydencji Zamoyskiego, ratusza, kolegiaty i gonej Akademii (zaoonej ok. 1595), otoczone zostao doskonaym systemem fortyfikacji.
85

Podobnie take w Uchaniach, gdzie znakomity niegdy m, Mikoaj Daniowicz, podskarbi Krlestwa, koci przewspaniay zbudowa i rnymi bardzo kosztownymi darami,
jak [i srebrnymi sprztami wielce ubogaci]278. Rwnie paac okazay mona tutaj zobaczy i
bardzo pikne ogrody, co powszechne jest wszystkim magnatom Sarmacji.
[Tu trzeba doda, jak sdzimy, wojewdztwo CZERNIHOWSKIE, za Dnieprem pooone,
ktre Wadysaw IV od Moskwy oderwawszy, do Krlestwa Polskiego przyczy i oprcz
starostw miast ustanowi w tym wojewdztwie dwch senatorw, wojewod mianowicie i
kasztelana, wyznaczajc im miejsca w senacie Krlestwa; ufundowa ponadto w wielu miejscach liczne kocioy katolickie i dla ksztacenia modziey kolegium ksiy Towarzystwa
Jezusowego w Nowogrodzie zaoy.
Ale przejdmy ju do Rusi Biaej, skoromy omwili prowincj czernihowsk, waciwie
do Czarnej Rusi nalec.]279

RU BIAA

Ta Ru, ktra do Wielkiego Ksistwa Litewskiego przylega i naley do niego280, powszechnie nazywana jest Rusi Bia, czci dlatego, e mieszkacy jej tak si odznaczaj
cer, czci z tej przyczyny, i pola tu duej ni gdzie indziej niegami cakiem bywaj pokryte, i patrzcemu wszystko si wydaje biel, ktra nawet na naturalny kolor zwierzt sama
zda si przechodzi, jeeli tam mianowicie wilki mona widzie w rnych stronach biae,
niedwiedzie, zajce, lisy i inne, tak domowe, jak lene zwierzta, ktre przecie i gdzie indziej yjc inny zazwyczaj maj kolor. Kraj ten obfituje we wszystkie rzeczy, ktre do ycia
s potrzebne, a wic w yto, jczmie, owies, pszenic, groch, konopie, len, mid, ubin,
wosk, bydo, ryby, ptactwo i dzik zwierzyn. Bogactwa te ju to rzek Dwin do Inflant, na
ryski rynek zbytu s przesyane, ju to Niemnem, przez Litw i Krlewiec do Prus. Dzieli
si za owa znakomita kraina na sze bardzo rozlegych wojewdztw, czyli prowincji, z ktrych najludniejsze jest NOWOGRDZKIE, podzielone na dwie ziemie: nowogrdzk i sonimsk281; obydwie maj w swych granicach liczne i do ludne miasta, z ktrych wymieni
naley szczeglnie NOWOGRDEK i Misk, gdzie na przemian trybuna caego Wielkiego
Ksistwa Litewskiego si odbywa282. [W Misku take, prcz innych klasztorw greckiego i
katolickiego obrzdku, jezuici maj swoj siedzib]283. Dalej id Sonim, Rana, Sielec,
Mysz, Lachowicze przez witej pamici szczliwego niegdy wodza Karola Chodkiewicza, hetmana wielkiego litewskiego, paacem przepiknym ozdobione i obwarowaniami po-

278

Pnorenesansowo-manierystyczny koci w Uchaniach ukoczony zosta ok. 1625.

W wydaniu pierwszym zakoczenie zdania brzmiao: argenteo cimborio decoravit (srebrnym cyborium ozdobi).
279
Ziemia czernihowska (a take smoleska i siewierska; sam Smolesk przy Polsce od
1611 do 1667) dostaa si Polsce na mocy traktatu z Rosj w Polanowie 14 VI 1634 (po wojnie polsko-moskiewskiej). Wojewdztwo czernihowskie ustanowione zostao jednak dopiero
w 1645 (z powiatami: czernihowskim i nowogrodzkim). W wydaniu pierwszym zamiast
dwch ostatnich akapitw byo krtkie zdanie: Sed nos ad Albam Russiam procedamus
(Lecz my do Biaej Rusi przejdmy).
280
Por. komentarz 198.
281
Wojewdztwo nowogrdzkie dzielio si na powiaty: nowogrdzki z Ksistwem Suckim, sonimski i wokowyski. Starowolski umieszcza niesusznie powiat wokowyski w wojewdztwie trockim (por. s. 87 i komentarz 213).
282
Por. komentarz 39.
283
Jezuici sprowadzeni zostali do Miska w 2. wierci XVII w. W kadym razie dopiero w
1657 biskup smoleski Hieronim Sanguszko kupuje dla nich kamienic w rynku na klasztor.
86

dug nowych pomiarw uczynionymi bardzo silnie umocnione284. Podobnie Niewie, ksit
Radziwiw gniazdo, gdzie m w wielce znakomity i z wszystkimi staroytnymi porwnywany, Mikoaj Krzysztof Radziwi, Pielgrzymem nazwany (poniewa jako pielgrzym
Ziemi wit zwiedzi), liczne klasztory przebogate, szpitale, seminaria i kolegium ksiy
Towarzystwa Jezusowego oraz bursy studentw z krlewskim zaiste przepychem i kosztem
ufundowa, a w pozostaych okolicznych swoich posiadociach kocioy odbudowa albo od
fundamentw wznis, paac take ksicy w Niewieu, w miejscu nader obronnym, wspczesn architektur zbudowa; podobnie ratusz miejski i zamek zwany Mir, cztery mile od
miasta oddalony; w posiadociach ziemskich i wsiach ogrody, sady, stawy rybne i drogi na
przestrzeni kilku mil, jakby pod sznur najrwniej wytyczy, fosy po obu stronach i drzewa
owocowe im przyda, sowem w rodku Sarmacji Itali nam urzdzi285. Dziewi std mil
ley Suck, miasto ze wszystkich, jakiekolwiek s w Polsce, najwiksze, lecz cae niemal
drewniane, wyjwszy koci katolicki i paac ksicy. Miasto to niegdy, jeszcze za pamici
ojcw naszych, miao ksicia niezalenego, acz krlowi Polski hodujcego, z bardzo obszernymi posiadociami, lecz nie tak dawno, po wyganiciu rodu, przeszo ze wszystkimi
swoimi przylegociami do rodu ksit Radziwiw286.
[W sonimskiej za ziemi Rana, gniazdo Sapiehw, synie z budowli przewspaniaych, a
take drg rwniuteko wytyczonych, jest tu i klasztor yrowicki bazylianw, katolickiego
Kocioa unitw, obrazem Najwitszej Panny Marii w caym Krlestwie sawny]287.
Lece obok drugie wojewdztwo, MCISAWSKIE, rzek Prypeci od poudnia i Dnieprem od wschodu ujte, tworzy jakby figur trjkta; cae ocienione jest lasami i wodami oblane, a dzieli si na dwie bardzo rozlege ziemie: mcisawsk i mozyrsk288. Zwyczajem pozostaych wojewdztw Litwy oraz Rusi, dwch take ma senatorw: wojewod i kasztelana
mcisawskiego. Miasta za znaczniejsze: Kleck, Owrucz, Homel, Krzyczew zamkami przepiknymi i dobrze umocnionymi ozdobione, dalej Ostrz, MCISAW sam i Mozyr pord
bagien pooone. [Kraina ta wszdzie bd to dziki naturalnej yznoci, bd dziki staranniejszej uprawie, bogate plony wydaje; byda tako wszystkich rodzajw i trzody ma w obfitoci, lecz najwicej ptactwa i zwierzyny lenej.]
Trzecim wojewdztwem jest WITEBSKIE, tak jak i poprzednio wymienione, ku Dnieprowi w kierunku poudniowo-wschodnim skaniajce si, ktre podobnie dzieli si na dwie ob284

Zamek-warowni w Lachowiczach wznis Chodkiewicz ok. 1602. Wiele swych posiadoci hetman ten ufortyfikowa i umocni zamkami; fundowa rwnie liczne kocioy i
klasztory.
285
Z podry swej do Ziemi witej (w latach 158284) Mikoaj Krzysztof Radziwi
zwany Sierotk pozostawi interesujcy diariusz. Pniejszy wojewoda wileski po porzuceniu kalwinizmu arliwy katolik, sprowadzi jezuitw do swego Niewiea w 1584, gdzie
ufundowa im wspaniay koci (pierwszy barokowy, typu II Gcsu, w Pokce) i klasztor, zbudowane w latach 158893 przez Jana Mari Bernardoniego, kolegium i burs; ufundowa inne
jeszcze kocioy i klasztory, wznis pikny palc obwarowany nowoytnym systemem fortyfikacji (158387), zaoy w miecie drukarni. Podobnie gospodarzy si we wszystkich
swych wociach.
286
Na pocz. XVII w., przez maestwo Janusza Radziwia z ostatni z ksit suckich,
Zofi Olelkowiczwn (zm. 1617).
287
Na pocz. XVII w. kanclerz Lew Sapieha wybudowa w Ranej m. in. szpital. W 1617
w tutejszym paacu podejmowano krlewicza Wadysawa, idcego z wypraw wojenn na
Moskw, po tron carski. Legenda datuje obraz NPM w yrowicach na wiek XV, bazylianw
sprowadzi tu jednak kasztelan smoleski Jan Mieleszko dopiero w 1613.
288
Maty sownik historii Polski (op. cit., s. 524.) podaje przy wojewdztwie mcisawskim
tylko powiat mcisawski. Mozyr nalea do wojewdztwa miskiego. Por. komentarz 292.
87

szerne ziemie: witebsk i brasawsk289; i oprcz tych dwu miast, albo raczej jednego Brasawia (sam bowiem WITEBSK po zamordowaniu w nim witego ma Jzefata, poockiego
arcybiskupa obrzdku ruskiego, poniewa ten do unii z Kocioem rzymskim nakania utraci prawa miejskie i sprowadzony zosta do rangi wsi, z wyjtkiem samego tylko zamku krlewskiego, ktry jurysdykcj zachowa)290, tudzie mniej znanych miast, ma ono Mohylew,
miasto bardzo obszerne, sawne z licznych kupcw i skadu towarw moskiewskich. Osobliwie jeli idzie o bardziej kosztowne futra, ktre z Moskwy s przywoone, to owe za porednictwem tutejszych kupcw tak na Polsk, jak i na Niemcy s rozprzedawane. [Sam Witebsk
ma kolegium Towarzystwa Jezusowego z fundacji Aleksandra Gosiewskiego, wojewody
smoleskiego291, a inne tej prowincji miasta i miejscowoci skupiaj dobra rnych konwentw i klasztorw. Dalej take dwory szlachty i zamki s tu nader warowne, a same miasta
fosami i murami otoczone.]
Wojewdztwo MISKIE zajmuje czwarte miejsce i oprcz swojej ziemi ma take ziemi
borysowsk292. [Obfituje za we wszystkie plony.] MISK ma zamek dobrze umocniony
midzy wodami i drug warowni, niej pooon, niemaej wagi. Jest to ju bowiem na Rusi
w zwyczaju, e kade waniejsze miasto podwjnym obwarowaniem bywa umocnione, zazwyczaj zamkami niszym i wyszym. Std i Borysw take, nad rzek Berezyn pooony,
ma podwjne obwarowania, tak jako i Misk, w tym drugim atoli obywatele bardziej s ogadzeni z powodu zgromadze szlachty, jako e trybuna, czyli sejm caej Litwy tam si odbywa. Tak bowiem zwyczajem jest ju ustalone, e jednego roku trybuna w Wilnie si zbiera,
drugiego na przemian w Misku albo Nowogrdku293. Toczyn tu rwnie, Smolniany, Kiejdany i Turek s do gonymi miastami; pozostae prawie wszystkie mao znane [klasztorw jednak i paacw magnackich pene].
Pite miejsce zajmuje wojewdztwo POOCKIE, a POOCK sam, nad rzek Dwin pooony, miasto pene kupcw i podwjnym obwarowaniem, czyli zamkami silnymi umocnione, ma rezydencj arcybiskupa ruskiego; tu naszymi czasy wity Jzefat na arcybiskupstwie
osadzony, a przez bezbonych schizmatykw witebskich zamordowany, do lepszego ycia si
przenis294. Ciao jego tu przeniesione, najwikszymi cudami synie. Maj take w tym miecie ksia Towarzystwa Jezusowego kolegium dla uczniw, przez krla Stefana zaoone.
Cakiem niedaleko std ley Uwiata, miasto wyborne z zamkiem, Staryce, Wieli, stolica
ziemi nalecej do tego wojewdztwa, i dwa nieporwnanego niegdy bohatera Karola Chodkiewicza bardzo warowne miasta, Szkw i Bychw, w ktrych s nie tylko obwarowania
podug nowszej sztuki uczynione, lecz take witynie i klasztory podug nowej architektury

289

Wojewdztwo witebskie skadao si z powiatw witebskiego i orszaskiego. Starowolski niesusznie zalicza Orsz do wojewdztwa smoleskiego. Por. komentarz 297.
290
Po zamordowaniu w 1623 poockiego arcybiskupa unickiego Jzefata Kuncewicza Witebsk utraci w 1624, na mocy uchway sejmowej, prawa miejskie; zostay one miastu przywrcone przez Wadysawa IV w 1641.
291
W 1640 wojewoda smoleski Aleksander Korwin Gosiewski osadzi jezuitw przy farze witebskiej; pniej dopiero powstay ich klasztor i kolegium.
292
Wg Maego sownika historii Polski (op. cit., s. 524.) wojewdztwo miskie skadao
si z powiatw: miskiego, rzeczyckiego i mozyrskiego. Starowolski bdnie zalicza Mozyr
do wojewdztwa mcisawskiego.
293
Por. komentarz 39.
294
Por. komentarz 290.

88

przez ma owego zbudowane295. [Dalej klasztor karmelitw bosych w Gbokiem i konwent

franciszkanw w Ozgach, pomijajc ju opactwa reguy w. Bazylego]296.
Ostatnie tam i najwiksze wojewdztwo jest SMOLESKIE, ktre obejmuje Ksistwo
Siewierskie, ziemi czernihowsk (w dwu ostatnich siedemdziesit zamkw si znajduje) i
powiat orszaski. SMOLESK, nad brzegiem Dniepru w miejscu wyniosym pooony, murem na sze okci szerokim i pidziesicioma dwiema wieami umocniony, ma stranic i
warowni porodku miasta, na wzgrzu bardziej wyniosym. Zawiera za w sobie okoo czterech tysicy domw, prcz paacw paskich i kociow zakonnych, tak ruskich jak katolickich, spord ktrych jeden, z kolegium dla ksztacenia modziey, naley do jezuitw; jest tu
rwnie siedziba biskupa ruskiego, ktry w duchownych sprawach podlega arcybiskupowi
poockiemu niby sufragan obydwaj natomiast uznaj zwierzchno papiea. [Katolickiego
za biskupa, wraz z kolegium kanonikw, Wadysaw IV ustanowi niedawno, przepdziwszy
std bardzo liczne wojska Moskwicinw; a uczyni to, speniajc niejako wol ojca swego,
Zygmunta III, ktry konwent dominikanw tu ufundowa. S w tym miecie greckiego obrzdku klasztory pci obojga i braci mniejszych obserwantw.] Dubrowna jest take miastem
nie do pogardzenia. Tako i Orsza297, nad Dnieprem pooona (w ktrej rwnie ksia Towarzystwa Jezusowego maj gimnazjum publiczne), zawsze pozostajca pod wadz krla Polski. Smolesk za, z caym Ksistwem Siewierskim, przed laty okoo stu zajty zosta przez
Moskw, lecz Zygmunt III, krl nasz [poprzedni], w roku 1611 odzyska go drog wojny, a
ponadto wyrwa wrogowi ziemi czernihowsk [,romnejsk i sierpiejsk] i do wojewdztwa
smoleskiego przyczy298.
PRUSY
Prusy, lubo take z Polskim Krlestwem zczone, sejm jednak maj wasny, wasne sdy,
zgromadzenia, skarb publiczny i z dawnych czasw odmienne sposoby prowadzenia wojny.
Kraina jest bardzo obszerna i dziki wielu krtym zatokom wszdzie tu spotykanym, a
uroczo pooonym, dla portw nad Morzem Batyckim najlepiej jest przystosowana. Rozciga
si wszerz na pidziesit, a wzdu na prawie szedziesit mil. I od zachodu ma Pomorze,
od poudnia Mazowsze, Litw ze mudzi od wschodu, z pnocy na koniec Morze Batyckie, czyli Sarmackie. Ponadto wielk liczb znamienitych miast, miasteczek i zamkw, obfitymi bogactwami i majtkami mieszkacw oraz ziemi samej yznoci nadzwyczaj synie.
Kruszcw wprawdzie nie posiada, lecz hojnie jest obdarzona bardzo wielk iloci byda
wszelkiego rodzaju, ryb i zwierzyny, bogactwem lasw, a wreszcie agodnoci powietrza
tudzie uroczym pooeniem. Towary, ktre z Polski, Rusi i Litwy przyjmuje, z ogromnym
swoim zyskiem przez morze wysya; i wzajemnie do Polski sprowadza wszelkie bogactwa,
jakiekolwiek Europa caa i Indie rodz, prawie wszystkie otrzymujc przez wymian ,z zamorskimi kupcami. Przeto zarazem i sytuacja szlachty jest tam powszechnie lepsza ni w po295

Szkw i Bychw dobra hetmana wielkiego litewskiego Jana Karola Chodkiewicza

obwarowane zostay potnymi fortyfikacjami na przeomie XVI i XVII w.
296
Koci i klasztor karmelitw bosych w Gbokiem fundowa w 1639 wojewoda mcisawski Jzef Korsak.
297
Wojewdztwo smoleskie skadao si z powiatw: smoleskiego i starodubskiego; Orsza naleaa natomiast do wojewdztwa witebskiego. Ziemia czernihowska staa si wojewdztwem w 1645. Por. te komentarze: 279 i 289.
298
Smolesk zajty zosta przez Moskw w l514 i do l611 pozostawa w jej wadaniu. Odpad na zawsze od Polski w 1667 na mocy traktatu w Andruszowie. Por. te komentarze: 279
i 289.
89

zostaych czciach Krlestwa, ubir i mieszkania zdobniejsze, poniewa nie tylko zachowuje
si tu ca starodawn gospodarno, lecz take codziennie pomnaa.
Maj za Prusy waniejszych rzek dwanacie: Wis, ktra lsk, Polsk, Mazowsze i Prusy przepywa, Niemen z Biaej Rusi przez Litw i cz mudzi przepywajcy, Drwc, Elbing, Wierzyc, Pasiek, Ek, Prego, Os, Drobnic, yn i Liw. Oprcz nich jeziora liczne, rybami wszystkich rodzajw przepenione, z ktrych najwiksze jest Habus, do pitnastu
mil dugoci, szerokoci za dwie mile mniej wicej majce i mocno wysunit wysp Nering od morza oddzielone299; tutaj, jak i na caym pruskim wybrzeu, wystpuje bursztyn, czyli
elektrum (przez cudzoziemcw zwany ambr, ktr, przypywem wd na brzeg wyrzucan,
ludzie rozebrani, w wodzie brodzc, maymi siatkami wyawiaj; mikka pocztkowo, na
powietrzu wkrtce twardnieje i ciemnieje, pozwalajc si rnorako ksztatowa przy uyciu
dut). Jest i drugie jezioro, znacznie od tego szersze, nazywane Kuroskim300, lecz ju w Prusach Ksicych: pozostae prawie wszystkie s mniejsze.
Dwojakie bowiem s Prusy Krlewskie i Ksice; nazywane tak, poniewa jedne ksicia
Marchii Brandenburskiej, lennika krlw Polski, uznaj za pana, drugie za, bezporednio
wcielone do Krlestwa Polskiego, adnego wyszego ksicia prcz samego krla nie maj301.
Ksice tedy maj bardzo duo mniejszych, ale zadbanych i dobrze obwarowanych miast,
ktrych liczy si wicej ni szedziesit; stolica, Krlewiec, sawne miasto targowe, jakby z
trzech miast poczone i wyrniajce si zamkiem wspaniaym, ley na 43. stopniu dugoci,
szerokoci 54302. Akademi tu rwnie Albrecht, z mistrza Zakonu Teutoskiego pierwszy
ksi, w roku 1544 zaoy, lecz poniewa heretyckim profesorom zarzd nad ni powierzy,
dlatego i dotd nie jest znana, i z talentw nie synie303. Obywatele tam rwnie rnymi
sektami skaeni, witynie, jeszcze za czasw Lutra katolikom odebrane, swoim chwalcom
do dyspozycji oddali. Przez co Miociwy Krl nasz Zygmunt III, gdy od ksicia nowego w
roku 1621 hod w Warszawie odbiera, warunek postawi, aby katolikom wolno byo religijne
praktyki uprawia i aby sam ksi koci im od fundamentw wybudowa oraz we wszystkie potrzeby go wyposay i ksiy temu kocioowi w odpowiedniej liczbie przyda. To
wszystko uczynione zostao pierwszego zaraz roku, jak wstpi na tron ksicy. Zobowiza
si te ksi, co zreszt rwnie byo warunkiem, by poddanym jego wolno byo apelacje w
rnych sprawach do krla wnosi.
Krlewskie Prusy natomiast dziel si na trzy wojewdztwa: chemiskie, malborskie i
warmiskie. Ziemia za michaowska znajduje si w wojewdztwie chemiskim, ktre ley
od poudnia. Warmiskie, ku pnocy, podlege biskupowi swemu i jego kapitule, majestat
krla polskiego uznaje. rodek zajmuje malborskie, ktre waciwie samo jedno tylko jest
pochy rwnin; pozostae Prusy po wikszej czci liczne wzgrki znamionuj, agodne,
yzne i urocze.
299

Chodzi o Zalew Wilany.

Nie jezioro, lecz Zalew Kuroski.
301
Podzia na Prusy Ksice i Krlewskie dokona si w 1466 na mocy pokoju toruskiego. Prowincja obejmujca Pomorze Gdaskie, ziemi chemisk i Warmi przesza pod
zwierzchnictwo Polski, otrzymujc nazw Prus Krlewskich; pozostae tereny: Mazury, Sambia i cz zachodnich ziem Litwy pozostay przy pastwie krzyackim, ktre w wyniku sekularyzacji zakonu w 1525 przeistoczyo si w lenne wieckie Ksistwo Pruskie. Std wanie
nazywano je Prusami Ksicymi. W 1611 lenno to obja brandenburska linia Hohenzollernw.
302
Krlewiec ley mniej wicej na 2030' dug. geogr. wsch. i 5442' szer. geogr. pn. Szeroko podaje Starowolski poprawnie.
303
Akademia w Krlewcu (Collegium Albertinum od imienia zaoyciela Albrechta Hohenzollerna, pierwszego ksicia Prus po sekularyzacji) nie bya bynajmniej mao znan.
300

90

CHEMNO, jak si rzeko, pierwszego wojewdztwa stolica, nad brzegiem Wisy pooone, w stosunku do swej obszernoci jest miastem sabo zaludnionym, a podlega biskupowi,
ktry std chemiskim si nazywa, lubo katedra jego znajduje si w miasteczku Chema304,
o jedn mil std oddalonym; ma jednak Chemno przepikne i w kosztowne sprzty wite
wyposaone kocioy, midzy ktrymi najmniejszy jest w panieski, lecz ze wszystkich tak
co do posiadoci, jak co do iloci sprztw kocielnych najbogatszy305: gdzie midzy rozmaitymi szatami, uywanymi do pobonych ceremonii, znajduje si take ornat cay ozdobiony
diamentami bardzo wielkimi i drogocennymi, a obwiedziony dookoa zotym acuchem, ktry najpikniejszymi szlachetnymi kamieniami jest wysadzany. Spord znaczniejszych miast
w tym wojewdztwie s Brodnica, Grudzidz, Radzy, Golub, Rogono, Bratjan, Kowalewo,
Pokrzywno, Lubawa biskupa chemiskiego, a prawie wszystkie murami s otoczone i maj
silne zamki i pikne budowle. Lecz jedno z pierwszych miejsc zajmuje TORU, miasto na
brzegu Wisy pooone, na 41. stopniu dugoci, szerokoci 32306, adnemu nawet z niemieckich miast piknoci i bogactwem nie ustpujce. Liczne tu s witynie katolickie i bardzo
uczszczane gimnazjum ksiy Towarzystwa Jezusowego307; kupcy jednake i urzdnicy
przewanie s heretykami i maj wasne gimnazjum, w ktrym humaniora najstaranniej
uprawiaj308, w religijnych za naukach zwykle kwestie kardynaa Bellarmina komentuj309.
Maj te bibliotek znakomicie zaopatrzon, w ktrej przechowuj dwa listy Cycerona spisane na tablicach woskowych. Ratusz take w tym miecie jest bardzo piknie porodku rynku
zbudowany, jakiego drugiego nigdzie nie ujrzysz, wchodzcego bowiem w podziw wprawiaj
posadzki, ciany, kasetonowe stropy, dachy, tak i niczego ju nie brak doskonaoci architektury310.
Drugiego wojewdztwa stolic jest MALBORK zarwno sam murami i basztami silnie
obwarowany, jak zwaszcza zamkiem bardzo obszernym (w ktrym znaczniejsi spord nieprzyjaci jecy zazwyczaj byli trzymani, teraz za Szwedzi go obsadzaj) i z ogromnej warownoci sawnym pooony nad Nogatem, odnog Wisy, sze mil od miasta Gdaska311;
obok rozcigaj si yzne uawy, z licznymi wioskami, dosy zamonymi i ludnymi, z ziemi starannie uprawian. S za uawy wysp usypan sztucznie, na bagnistym niegdy
304

Katedra w Chemy gotycka, z XIII i XIV w. (obecny wystrj barokowy).

Chodzi o koci opactwa cystersek w Chemnie gotycki, z XIII w.
306
Toru ley mniej wicej na 1837' dug. geogr. wsch. i 53 szer. geogr. pn. U Starowolskiego obie wielkoci bdne.
307
Jezuitw osadzi w Toruniu, przy kociele farnym w. Jana (odebranym protestantom),
Zygmunt III w 1596. W 1600 jezuici zaoyli tu sw szkol; w wyniku rozruchw religijnych
zostali z miasta usunici w 1606; w 1611 powrcili, zakadajc na nowo szko i starajc si
podnie j do rangi uniwersytetu; w 1624 biskup chemiski Jan Kuczborski wznis im
okazale kolegium.
308
Gimnazjum to zaoone zostao przez wadze miejskie w 1568; w 1594 przeksztacono
je w gimnazjum na prawach akademickich. W 2. po. XVII w. wykada tu wybitny historyk i
znawca prawa polskiego, Hartknoch.
309
Roberto Bellarmino (15421621) synny teolog-jezuita, wykadowca teologii w Lowanium i Rzymie; w 1630 zosta kanonizowany, w 1631 uznany doktorem Kocioa.
310
Ratusz w Toruniu (dzi muzeum) gotycki z koca XIV w., rozbudowany (pitro,
szczyty, wieyczki) w stylu manierystycznym na pocz. XVII w. przez Antoniego van Opbergen; wybitny obiekt architektoniczny.
311
Krzyacki zamek-warownia w Malborku (od 1309 do 1457 stolicy Zakonu), gotycki,
wzniesiony i rozbudowywany w latach 13081457. W czasie wojny polsko-szwedzkiej w
Prusach w latach 162629 zajty przez Szwedw, zwrcony zosta Polsce w 1635 (na mocy
rozejmu w Sztumdorfie, czyli Sztumskiej Wsi, 12 IX).
305

91

rozlewisku samej Wisy, w ksztacie wysokiej i mocno wysunitej grobli, ktr z wielkim
wysikiem i niebezpieczestwem ludzie przed zalewem fal strzeg312. A jest ona dwojaka,
wiksza i mniejsza. Wiksza to ta, ktra obok Malborka ley313. Mniejsza za ta, ktra do
Gdaska przylega, midzy drug teje Wisy odnog, i caa teraz jest w posiadaniu [obywateli
gdaskich, lecz w dawnych czasach wiksza jej cz do kocioa parafialnego naleaa]314.
Znaczniejszymi miastami tego wojewdztwa s: Sztum, Gniew, Nowe, Starogard, Orneta,
lecz szczeglnie Elblg dobrze obwarowany, bogaty, majtkami znakomitych obywateli i
liczebnoci zamonych kupcw sawny, w ktrym oprcz burmistrza miasta Anglicy take
swoich urzdnikw maj315. Ufundowa tu Albrecht Pierwszy, ksi Prus, Akademi w roku
1542, ta jednak uczniom Lutra w zarzd oddana do tej pory nie znan pozostaje316.

312

uawy Malborskie i Gdaskie to, oczywicie, nie wyspa, lecz nizina pierwotnie zalana
wodami Wisy. W 1288 wielki mistrz krzyacki Meinhard podj dzieo osuszenia uaw
przez budow tam, grobli i kanaw odwadniajcych.
313
W pierwszym wydaniu Polonii byo: Maior vocatur haec quae Marieburgo adiacet, et
est tota nunc i potestate Suecorum, cum urbe ipsa, quam proditione haereticorum hoc proxime
praeterito bello occuparunt (Wiksza to ta, ktra obok Malborka ley i caa teraz w mocy
Szwedw pozostaje, z miastem samym, ktre za zdrad heretykw w niedawno minionej
wojnie w rce ich si dostao). W drugim wydaniu, od sw: i caa teraz..., zdanie to zostao usunite na skutek zmiany sytuacji (Malbork wrci do Polski; por. komentarz 311).
314
W pierwszym wydaniu Polonii tekst ten by duszy i nieco inaczej w pierwszych sowach zredagowany: Minor autem ea, quae ad Gedanum est, inter alterum eiusdem Vistulae
brachium, et est quidem tota in possessione et libero per inducias usu civium Gedanensium
nihilominus Suecus in ea munitionem ad Vistulae ripam excitavit firmissimam et praesidium
in ea nunc suum habet, quod certo tempore ex pactis deducere tenetur (Mniejsza za to ta,
ktra do Gdaska przylega, midzy drug teje Wisy odnog, i chocia caa teraz jest w posiadaniu i wolnym, na czas trwania rozejmu, uytkowaniu obywateli gdaskich, mimo to
Szwed na niej bardzo silne umocnienia nad Wisy brzegiem wznis i zaog w nich teraz
swoj trzyma, odwlekajc ustalony w ukadzie termin usunicia si). W tekcie tym chodzi o
rozejm w Starym Targu (Altmarku), zawarty 26 IX 1629, na mocy ktrego Szwedzi zatrzymali tereny nad Zalewem Wilanym po Pilaw i Kajped oraz Inflanty po Dwin, a take
uzyskali prawo pobierania ce w Gdasku.
315
Chodzi tu Starowolskiemu o angielsk faktori handlow, powsta w Elblgu po 1577
z inicjatywy Stefana Batorego, ktry zamierza do tego miasta przenie cay handel gdaski,
w wyniku wojny ze zbuntowanym Gdaskiem.
316
Akademi protestanck ufundowali waciwie sami mieszczanie elblscy; po kilku latach podupada, nabraa znw znaczenia po 1592, dziki finansowemu wsparciu senatu miasta
(m. in. ufundowanie bogatej biblioteki). W wydaniu pierwszym Polonii po tym zdaniu nastpowao ponisze (wykrelone w caoci w wydaniu drugim); Haec urbs possidetur nunc a
Sueco, cum enim in ea omnes cives sint Haeretici, nec vellent Episcopo erepta Catholicis
templa restituere, proscripti decreto Regio uti contumaces Gustavum ad se e Suecia evocarunt, seseque in eius potestatem totos dediderunt: quorum deinde exemplum secutae aliae
munitiores urbes haereticorum, difficillimum illud nobis bellum pepererunt, quod toto quadriennio duravit, Nemesi divina Polonos persequente, quod ob bellum cum Turca, feliciter gestum, nimium sibi tribuerent (Miasto to teraz jest w mocy Szweda, gdy bowiem jego obywatele, heretycy bez wyjtku, nie chcc zwrci biskupowi wydartych kociow katolickich,
skazani zostali dekretem krlewskim za krnbrno, tedy Gustawa wezwali do siebie ze
Szwecji i sami si wszyscy pod jego wadz oddali. Za ich przykadem idc, inne warowniejsze miasta heretyckie sprowadziy nam ow tak uciliw wojn, ktra trwaa przez pene
92

Trzecim wojewdztwem jest biskupstwo WARMISKIE, czyli ksistwo udzielne, majce

szlacht wyjt spod jurysdykcji urzdnikw krlewskich; szlachta tutejsza tyme posuguje
si prawem miejskim co i inni mieszkacy Prus317. Najznaczniejszym miastem jest tu Lidzbark, siedziba biskupa (katedra jest bowiem dalej, we Fromborku), murami i waami dobrze
obwarowany. Nastpnie idzie Braniewo nad Pask pooone, do tego stopnia ludne i warowne, e do najprzedniejszych miast pruskich liczy si moe. Byo tam kolegium jezuitw,
przez kardynaa Hozjusza ufundowane318. Miastom tym niewiele ustpuj Dobre Miasto,
Olsztyn, Reszel, Orneta, Pienino, Barczewo, Jeziorany [i inne miasta, kapitule wprost podlegajce]319.
Senat tedy Prus, ktrego przedstawicieli konsyliarzami ziem pruskich zowi, skada si z
dwu biskupw, warmiskiego (ktry jest ksiciem i przywdc innych senatorw) i chemiskiego, trzech wojewodw, chemiskiego, malborskiego i pomorskiego (Pomorze bowiem
tymi co i Prusy prawami si posuguje i jakby do jednej prowincji z Prusami jest zaliczane,
sam tylko nazw Pomorza si wyrniajc), trzech kasztelanw, chemiskiego, elblskiego
i gdaskiego (i tych wymienionych omiu senatorw take do senatu Rzeczypospolitej wchodzi), i z tylu podkomorzych, chemiskiego, malborskiego i pomorskiego, oraz z trzech na
koniec przedstawicieli najwikszych miast, ktrych znaczenie jest niemae, a mianowicie Torunia, Elblga i Gdaska. Prcz tych urzdnikw maj ponadto Prusy podskarbiego, starostw
zamkowych, miecznikw i sdziw, ci jednak nie wchodz do senatu. Wojewodowie za,
ktrzy wadz sprawuj, wiksz tu w Prusach powag si ciesz ni w innych prowincjach
Polski.
POMORZE
Nazw Pomorza zazwyczaj obejmuje si ten cay obszar, ktry od Wisy poczynajc a po
Jutlandi do brzegu Morza Batyckiego przylega; poniewa za w wymowie niemieckiego
narodu nie uywa si ju tego terminu dla ktrejkolwiek czci pooonej midzy wikszymi
rzekami do morza spywajcymi, przeto waciw nazw krainy tej wyprowadzaj bd to od
naturalnego pooenia, bd te wedle upodobania. Waciwie natomiast Pomorzem nazywa
cztery lata, gniewem Boym Polakw dowiadczajc, e po szczliwie zakoczonej wojnie z
Turkiem zanadto si pysznili).
317
Do 1466 biskupstwo warmiskie podlegao arcybiskupstwu ryskiemu; od tej daty (pokj toruski) przeszo pod bezporednie zwierzchnictwo Watykanu, stajc si zarazem ksistwem podlegym Polsce. Biskupi warmiscy skupiali ca administracj na swym terenie,
wchodzili do sejmu pruskiego, a zarazem zasiadali w senacie Rzeczypospolitej (przemiennie
z biskupami uckimi). W traktatach z 1479 i 1512 krlowie polscy uzyskali jednak wpyw na
obsadzanie biskupstwa warmiskiego.
318
Kolegium jezuitw w Braniewie, zaoone w 1565 przez kardynaa Stanisawa Hozjusza, byo pierwszym kolegium jezuickim w Polsce. W drugim wydaniu Polonii usunito zakoczenie zdania, zapominajc o przeredagowaniu go, std czas przeszy i niedopowiedzenie.
W pierwszym wydaniu cae to zdanie brzmiao: Collegium Jesuitarum habuit, a Hosio Cardinali fundatum, sed nunc fere vacuum, cum urbs ipsa sit in potestate Sueci: donec aliter aut
bello aut foedere ordinatum fuerit (Kolegium jezuitw miao, przez kardynaa Hozjusza
ufundowane, lecz teraz prawie opustoszae, gdy miasto samo znajduje si we wadzy Szwedw, dopki inaczej bd to w drodze wojny, bd na mocy ugody jego los nie zostanie rozstrzygnity).
319
W pierwszym wydaniu zakoczenie brzmiao: quae non sunt in potestate hostis (ktre nie s w mocy wroga).
93

si teraz ten obszar, ktry rozciga si midzy rzekami Odr i Wis nad brzegiem Batyku, a
ktrego cz nam blisz krl Polski ma we wadaniu, dalsza za wasnego ma ksicia, Cesarstwu Niemieckiemu podlegego. Ten ksi wszelako, korzystajcy z dbr lennych Lborka i Bytowa, z tytuu tych dobrodziejstw krlowi polskiemu skada uroczysty hod w sowach
takich, jak i ksi Prus. [Lecz lenno to teraz ju do Korony Polskiej powrcio i do prowincji
Prus wczone, pod jurysdykcj wojewody pomorskiego pozostaje]320.
Stolic Pomorza Krlewskiego, ktre tymi obyczajami oraz prawami, co i Prusy si rzdzi, nazw tylko sam od nich si rnic i za Wis lec, jest GDASK, na 41. stopniu dugoci, szerokoci 54. pooony321, Morza Batyckiego port najsawniejszy, miasto tak co do
obfitoci i rozmaitoci towarw, w czci drog morsk z caego Zachodu i Pnocy sprowadzanych, w czci ldem z rnych stron wiata i rzekami, najwicej Wis, jak i co do obfitoci zyskw, a nadto piknoci prywatnych i publicznych budowli, liczebnoci mieszkacw
i cudzoziemcw, zamonoci obywateli, doskonaoci obwarowa, iloci dzia i sprztu
wojennego z najznaczniejszymi miastami Europy konkurowa moe. A chocia to miasto z
heretykiem cae trzyma, zastpc biskupa jednak, czyli wikariusza dopuszcza, aby wszyscy
heretycy rnych sekt sporne swoje kwestie rozstrzyga mogli, zwaszcza sprawy maeskie.
I chocia wojewdztwo to wasnego biskupa nie ma, w religijnych sprawach jednak cae
podlega biskupowi wocawskiemu, czyli kujawskiemu, ktry take biskupem Pomorza si
pisze i tu do znaczne ma posiadoci, rwnie na przedmieciach Gdaska, gdzie nadto jezuici maj koci i kolegium dla ksztacenia modziey, dominikanie za, karmelici i mniszki
w miecie samym, podobnie jak i zastpca biskupa. Jest tu sawne gimnazjum [luteranw]322,
a take zegar miejski kunsztownie wykonany i gmach pospolicie nazywany Gied323.
Take w samym porcie morskim zbudowano fortyfikacje niezwykle warowne, zwane Farum324, ktrych silna zaoga strzee; tu czasem jednego dnia po piset okrtw wpywajcych z towarami zobaczy mona, ktre przez zaog portu s kontrolowane i skadaj opat
portow. Prbowa tu by Szwed w czasie wojny podstpnie wtargn, lecz przez krlewskich
mnie powstrzymany, straci okrtw kilka i admiraa, ktrego wraz z zaog ogie strawi;
pozostae okrty w ucieczce zostay zatopione, siedem za pochwycono325.
Nadzwyczajnie prowincja ta obfituje w ryby, plony, owoce i lasy, a dzieli si na siedem
ziem i tylu ma sdziw: w czuchowskiej, tucholskiej, wieckiej, tczewskiej, ukowskiej,
puckiej i mirachowskiej326, do ktrych take przyczone s Kraina i Kaszuby, obszary ziemi
320

Lbork i Bytw pozostaway dobrami lennymi od pokoju toruskiego w 1466; do Polski wczone zostay (i weszy w skad wojewdztwa pomorskiego) w 1637, po wyganiciu,
ze mierci Bogusawa XIV, linii (szczeciskiej) ksit pomorskich, ale w 1657 znw odpady od Polski na rzecz Brandenburgii.
321
Gdask ley mniej wicej na 1840' dug. geogr. wsch. i 5422' szer. geogr. pn. Szeroko podaje Starowolski waciw.
322
W wydaniu pierwszym byo: kalwinistw,
323
Chodzi o Dwr Artusa w Gdasku (pierwotnie dom cechowy, na zebrania starszych cechu, jakich wiele budowano w miastach redniowiecza), pnogotycki z 147681, z fasad
manierystyczn z 161617 Abrahama van den Blocke.
324
Chodzi zapewne o tzw. Gow Gdask lub Wisoujcie siln twierdz u ujcia Wisy.
325
Mwi tu Starowolski o morskiej bitwie w Zatoce Gdaskiej, na wysokoci Oliwy, 28
XI 1627, w ktrej zwyciya flota polska pod dowdztwem admiraa Arenda Dickmanna.
Szwedzi stracili dwa okrty, Polacy adnego; zginli natomiast obaj admiraowie: Arend
Dickmann i szwedzki Nils G. Stiernskjld. Por. Tadeusz Nowak i Jan Wimmer, Dzieje ora
polskiego do roku 1793, Warszawa 1968, ss. 23840.
326
Maty sownik historii Polski (op. cit., s. 524) podaje podzia wojewdztwa pomorskiego
na powiaty: gdaski, pucki, tczewski, nowski, wiecki, tucholski, czuchowski i mirachowski.
94

nie do pogardzenia: w pierwszym z nich jest bardzo bogate opactwo koronowskie, w drugim
kilka starostw krlewskich.
Znacznym miastem wojewdztwa jest Puck nad morzem pooony, z zamkiem wielce warownym ktry Szwed przychwyci by jako miejsce do wypadw na ca prowincj dogodne,
lecz mnie przez naszych odparty, wielu onierzy swoich straci. Niewiele temu miastu
ustpuj Czuchw, Starogard, Nowe Miasto, Gniew, Chojnice, Tczew, w ktrych take s
zamki; pozostae mniej si licz, z wyjtkiem moe Amersztyna, ktry w ostatniej wojnie
saw pewn sobie pozyska, poniewa tu dwa pene regimenty Szwedw Koniecpolski, hetman wojska polskiego, pochwyci, a bro i chorgwie im odjwszy, wszystkich wolno puci
z wyjtkiem samych dowdcw327.
Ma take ta prowincja przebogate opactwa i po mistrzowsku zbudowane klasztory: cysterskie w Oliwie i Pelplinie, panieskie w arnowcu nad brzegiem morza i w miejscowoci ukowo, na koniec klasztor kartuzw blisko Gdaska w Kartuzach, jedyny tego zakonu tak
wielki w caym Krlestwie Polskim.
MAZOWSZE
W rodku jakby Krlestwa Polskiego ley Mazowsze, na cztery czci podzielone: na
pockie mianowicie wojewdztwo, podlaskie i to, ktre samo rwnie Mazowsza imi nosi,
oraz ziemi dobrzysk328.
Ziemia DOBRZYSKA od zachodu ley, midzy Kujawami a Prusami, i na trzy powiaty
si dzieli, a mianowicie na dobrzyski, rypiski i lipnowski; ma bogate lasy, a przede wszystkim liczne jeziora rybne, i oprcz tych trzech miast, ktre s stolicami swych powiatw, adnych innych znaczniejszych nie ma, chyba e to, ktre pospolicie Skpe nazywaj, a w ktrym minoryci obraz cudowny Najwitszej Panienki przechowuj329. Lud z pobliskich okolic
gromadzi si tutaj tumnie na naboestwa. Grzne, miasto biskupa pockiego (ktry na caym tym obszarze wadz swoj sprawuje) ma te pewne znaczenie i podlega mu wiele wiosek. Senatorami ziemi dobrzyskiej s trzej kasztelani: dobrzyski, rypiski i soski.
Std w kierunku na wschd, midzy Wis a Prusami, ley wojewdztwo POCKIE, ktre
na cztery ziemie si dzieli: pock, zawkrzesk, mawsk i szresk330. Senatorw za ma
piciu: biskupa, wojewod i kasztelana pockiego, dalej kasztelanw raciskiego i sierpeckiego. Miasta prawie wszystkie s liche, oprcz Sierpca [gdzie si obraz cudowny Najwitszej

Ponadto w latach 163757 wchodziy do tego wojewdztwa: Bytw i Lbork (por. komentarz
320).
327
Por. komentarz 49.
328
May sownik historii Polski (op. cit., ss. 52324) zalicza do Mazowsza wojewdztwo
rawskie, o ziemi dobrzyskiej wspomina tylko przy wojewdztwie inowrocawskim, do ktrego wesza ona w 1717, natomiast wojewdztwo podlaskie wymienia przy Maopolsce.
329
Bernardyni (minoryci) sprowadzeni zostali do Skpego (Skpe-Wymylin) pod koniec
XV w. przez Zofi Kocieleck. Cudowny obraz NPM wie si rwnie z imieniem fundatorki (podobno zosta przez ni nabyty i ju od koca XV w. zacz syn cudami). Koci
klasztorny pnogotycki, z pocz. XVI w. i rozbudowany w XVII i XVIII w.; klasztor rozbudowany w okresie baroku.
330
May sownik historii Polski (op. cit., s. 523) dzieli wojewdztwo pockie na ziemi zawkrzesk (z powiatami: niedzborskim, szreskim i mawskim) i powiaty: pocki, bielski,
raciski, sierpecki i poski.
95

Panienki znajduje i std bywa tu ludzi wielkie zgromadzenie331) oraz POCKA samego z
bazylik znamienit i biskupem pooonego na wyniolejszym brzegu Wisy, skd widok na
wszystkie strony uroczy przed oczyma staje, ktry powabniejszym jeszcze czyni statki przypywajce do tego miejsca i stale tu bawice, a nadto sady wok miasta rozoone, dajce
owoce bardzo smakowite. Kociow tu mnstwo, i nader bogatych, szczeglnie panieski
pod wezwaniem w. Marii Magdaleny na przedmieciu i opactwo benedyktynw na zamku,
gdzie jest take owa bazylika kunsztownej struktury332, bogata w srebro i klejnoty, midzy
ktrymi zobaczy mona take gow w. Zygmunta krla, co j Miociwy Krl poprzedni,
Zygmunt III, miejscu temu (bo naturalnie bazylika sama pod wezwaniem w. Zygmunta zaoona zostaa) nie tak dawno ofiarowa zamknion w zotej skrzynce, cakiem po krlewsku
szczodrze ozdobionej kamieniami szlachetnymi i perami kosztownymi. Kapitua tutejsza ma
dochody prawie rwne biskupim, prepozyt jej bowiem ca ziemi ma w posiadaniu i jest
pierwszym panem szlachty, ktra obszar ten zamieszkuje. Podobnie te biskup najwyszym
jest panem putuskiego z kolei terytorium i adna apelacja bez jego porednictwa do krla nie
idzie, lecz tak samo szlachta s jego poddani, jak i biskupa warmiskiego albo krakowskiego
w Ksistwie Siewierskim. Jezuici tu kolegium dla ksztacenia modziey maj333, lecz jest i
gimnazjum. zamkowe, pod opiek czcigodnej kapituy, do ktrego wykadowcy z Akademii
Krakowskiej s sprowadzani.
[Miasto samo synie z uprzejmych ludzi, ktrzy po czci na polach yznych i w ogrodach
owocowych pracuj, po czci przykadaj si gorliwie do handlu, do czego zaprasza mieszkacw i miejsca dogodne pooenie, i sama zwaszcza Wisa, dla statkw kupieckich spawna. Sumw tutaj i ososi obfito, szczeglnie z pooww w miesicu marcu. Lecz i trokt, o
nadzwyczajnej tustoci misa, warto szczeglnie poleci.]
Z kolei idzie samo MAZOWSZE, ktre nie ma biskupa, ale ma wojewod i siedmiu kasztelanw: czerskiego, wiskiego, warszawskiego, wyszogrodzkiego, zakroczymskiego, ciechanowskiego i liwskiego. W religijnych sprawach czci biskupowi poznaskiemu podlega,
czci pockiemu, czci uckiemu. A poniewa jest prowincj obszern, przeto na dwanacie dzieli si ziem: na czersk, wisk, zambrowsk, warszawsk, nursk, wyszogrodzk, zakroczymsk, ciechanowsk, omysk, roask, makowsk i liwsk334. I oprcz powyszych miast, ktre stanowi stolice swych ziem, ma wiele innych godnych uwagi, jak Putusk,
z rezydencji biskupa pockiego, murowanych domw i zamku na skale piknie zbudowanego
oraz z ogrodw i sadw przelicznych sawny, a pooony jakby na wyspie Narwi, spawnej
rzeki; w nim i ksia Towarzystwa Jezusowego znakomite kolegium maj i kolegium kanonikw jest, z kocioem wspaniaym a dobrze opatrzonym335. Czerwisk za, nad Wis pooo331

Obraz NPM w Sierpcu (w kociele Benedyktynek) synie podobno od koca XV w.;

benedyktynki sprowadzia tu jednak dopiero w l. wierwieczu XVII w. Zofia Potulicka (jej
crka Anna bya nastpnie ksieni tutejszego konwentu).
332
Bazylika katedralna w Pocku pierwotna romaska z XII w., przebudowana w stylu
renesansowym m.in. przez Jana Ciniego i Bernarda di Zanobi de Gianotis w latach 153234
(z inspiracji biskupa Andrzeja Krzyckiego) i Jana Baptyst z Wenecji w latach 155663;
gruntownie przebudowana na pocz. XX w. Opactwo benedyktynw na zamku pockim istnieje od XII w.; koci wczesnobarokowy z ok. 1632, na miejscu wczeniejszego gotyckiego.
333
Kolegium jezuitw w Pocku ufundowane zostao w 1607 i rozbudowane ok. 1616.
334
May sownik historii Polski (op. cit., ss. 52324) dzieli wojewdztwo mazowieckie na
10 ziem, zambrowsk wymieniajc jako powiat ziemi omyskiej, a makowsk jako powiat
ziemi roaskiej.
335
Zamek biskupw pockich w Putusku, pierwotny gotycki z XIV w., rozbudowywany
by w XVIXVIII w.; kolegium jezuitw fundowane ju w 1566 (wykada w nim m. in. tu96

ny, ma przebogate opactwo kanonikw regularnych336; wreszcie Misk, Warka, Wgrw i

Garwolin, miasta synne z najlepszego piwa, podobnie Stanisaww, Brok, Wyszkw, Serock,
oma, wyrniajca si szko jezuitw, oraz WARSZAWA sama, centrum Krlestwa Polskiego, z tego wic powodu sejmw miejsce uprzywilejowane, e z wszystkich prowincji
rwna jest tutaj odlego dojazdw. Jest bowiem pooona na 43. stopniu dugoci, szerokoci 52.337, czterdzieci mil od Krakowa i Poznania. I ma paac obszerny kwadratowy, wieo
przez Miociwego Krla Zygmunta III wielkim kosztem zbudowany, gdy poprzednia budowla bya cakowicie drewniana338, .i zarazem drugi, za miastem, w Ujazdowie, z widokiem
na Wis, midzy przepiknymi ogrodami pooony339. Kocioy ma take wspaniae, pord
ktrych jest najznakomitszy w. Jana Chrzciciela, do kanonikw wieckich nalecy, malowidami i sprztami kocielnymi z krlewsk wspaniaoci ozdobiony340. Na przedmieciu
zwanym Krakowskim, w stron Ujazdowa, jest pomnik zwycistwa nad Moskw, oczywicie
kaplica, piknie z woli krla zbudowana, gdzie zoony wraz z dwoma brami spoczywa Wasyl Dymitr Szujski, Wielki Ksi Moskiewski i wszystkich ludw azjatyckich imperator,
ktry jako jeniec w wizieniu gostyniskim ywota dokona341.
[S i na przedmieciach liczne paace magnatw, kunsztownie i pomysowo przez woskich artystw zbudowane, ale spord nich Villa Regia, ktr Wadysaw IV wieo zbudowa, wytwornoci wntrz si odznacza. Jest wreszcie w pomnik, ktry zmaremu Zygmuntowi III, swemu ojcu, niedawno ufundowa342. Cae Mazowsze ma czterdzieci pi tysicy
domw szlacheckich, z ktrych gdyby kady przynajmniej jednego ma z koniem i orem
przyzwoicie uzbrojonego wystawi, ile by std wojska na obron Ojczyzny powstao! I jak
bardzo wielu jest takich, ktrzy, jak ze spisu wynika, mog pene oddziay jazdy uzbroi, nie
macz Biblii, Jakub Wujek); koci kolegiacki, pierwotny pnogotycki sprzed 1443, rozbudowany zosta na wspania bazylik renesansow w 1560 przez Jana Baptyst z Wenecji.
336
Opactwo kanonikw regularnych w Czerwisku fundowane byo przez biskupa pockiego Aleksandra z Malonne w 1148. Romaski koci z 3. wierwiecza XII w. naley do
najwaniejszych zabytkw wczesnoredniowiecznych w architekturze polskiej.
337
Warszawa ley mniej wicej na 21 dug. geogr. wsch. i 5215' szer. geogr. pn.; szeroko podaje wic Starowolski poprawnie.
338
Chodzi o zamek krlewski w Warszawie, dzi odbudowywany po cakowitym zniszczeniu w 1944; Starowolski ma na myli jego wczesnobarokow rozbudow w latach 1599
1619 (zapewne pod kierunkiem Jana Trevano), z wczeniejszego zamku gotyckiego ksit
mazowieckich, czciowo przebudowanego w XVI w. w stylu renesansowym. Przed wczesnobarokow rozbudow istniay zapewne jakie zabudowania drewniane, jednake nie mona powiedzie, e poprzednia budowla bya cakowicie drewniana.
339
Zamek, a waciwie palc krlewski w Ujazdowie, wzniesiony dla Zygmunta III w latach 161925, stanowi przez dugie lata model wzorcowy dla wczesnobarokowych rezydencji magnackich w Polsce. Przebudowywany, po zniszczeniach w II wojnie wiatowej zosta
cakowicie rozebrany.
340
Koci kolegiacki w. Jana w Warszawie (od 1798 katedralny) gotycki z XIV w.
(sklepienia z drugiej po. XV w.); po zniszczeniach w 1944 odbudowany w stylu gotyckim.
341
Zwoki Szujskich w 1635 zwrcone zostay Rosji i przewiezione do Moskwy. Por. te
komentarz 54.
342
Villa Regia (paac Kazimierzowski) w Warszawie jeden z gmachw dzisiejszego
Uniwersytetu Warszawskiego zbudowana zostaa w 1634 dla Wadysawa IV i przebudowana ok. 1660 dla Jana Kazimierza (pniej przebudowana take za Sasw); kolumna Zygmunta
na placu Zamkowym pierwszy pomnik warszawski dzieo Konstantego Tencallego i Klemensa Mollego, postawiona zostaa z fundacji Wadysawa IV w 1644 (po II wojnie wiatowej zrekonstruowana).
97

liczc pieszych, bo dwakro wiksz liczb lud miejski i wiejski mgby wystawi. Sama
tylko mianowicie pszasnyska okolica siedem tysicy, jak podaj, szlacheckich rodzin obejmuje, z ktrych adna nie jest tak cakiem uboga, iby jedca jednego w potrzebie wojennej
wystawi nie moga. Wrd nich starodawny rd, co od rzymskich Waleriuszy si wywodzi i
lepowronem jako znakiem rodowym piecztuje, tak bardzo jest liczny, e prawie do dwu
tysicy rodzin si zblia. Rd to niesychanie waleczny i wskutek straceczej odwagi mierci, jak mwi, gardzi]343.
Ostatnim prowincji mazowieckiej wojewdztwem jest PODLASIE, w religijnych sprawach cae biskupowi uckiemu podlege, majce dwch tylko senatorw: wojewod i kasztelana podlaskiego. I dzieli si jakby na trzy ziemie: drohiczysk, mielnick i bielsk, nazwane
tak od trzech miast najznaczniejszych; pozostae ju nie takie, prcz Hoowacza, Suraa, Wysokiego i Knyszyna. Tykocin rwnie jest miastem szacowanym jako nieostatnie, dziki
wytwornoci paacu midzy bagnami, w miejscu obronnym, zbudowanego wiesz architektura, za staraniem i szczodroci najznakomitszego ma, Krzysztofa Wiesioowskiego,
marszaka nadwornego Wielkiego Ksistwa Litewskiego, ktry nadto zamek przepikny posiada std cztery mile, w Biaymstoku, gdzie te zobaczy mona koci zbudowany podug
wspczesnego gustu, z caym witym wyposaeniem344. A niedaleko std jest Supral, w
lasach klasztor Rusinw przebogaty, w ktrym przebywaj mnisi w. Bazylego, Kocioowi
rzymskiemu podlegajcy345. Zbiegaj si tutaj tumy ludzi z powodu cudw, ktre kady
dzie rozsawia.
MUD
Ta wojewdztwa adnego nie ma, lecz starostw bardzo wiele; najwyszy jej namiestnik,
powszechnie zwany starost, miejsce w senacie Krlestwa z biskupem i kasztelanem zajmuje,
gdy prcz niego adnego miasta albo okolicy starosta miejsca w senacie mie nie moe, jeliby nie by w jaki sposb inn wysz godnoci zaszczycony, na przykad kanclerza, marszaka, wojewody albo kasztelana346. Kraina ta dosy obszerna jest i yzna, lecz caa lasami
pokryta; z pnocy z Inflantami graniczy i Morzem Batyckim; od zachodu ma w ssiedztwie
Prusy Ksice; z poudnia i od wschodu ley obok Litwy. Miast tak krlewskich, jak szlacheckich ma wiele, lecz wszystkie cakiem drewniane, prcz Kowna, co nad brzegiem Krononu, czyli Niemna pooone, [przyciga uwag dziki kolegium Towarzystwa Jezusowego i
sawnym klasztorem], gdzie niemieccy kupcy w ubiegym stuleciu z cegie i kamieni bardziej
wytwornie budowa poczli: i teraz pozostali mieszkacy buduj tak samo, usiujc tamtych
przewyszy. Lecz lud [wiejski] mieszka w ndznych chatach, ktre przewanie nad jeziorami, strumieniami i rzekami stoj, ledwie som albo dylami pokryte: obok majtkw i domw
szlacheckich, ktre obszerniejsze s i staranniej utrzymane. Ziemi nie elaznymi, lecz drew343

Chodzi o rd Krasiskich.
Renesansowy zamek obronny w Tykocinie wznis w po. XVI w. Job Breitfuss) Zamek biaostocki, rozbudowany na pocz. XVII w. dla Krzysztofa Wiesioowskiego zosta nastpnie gruntownie przebudowany w XVIII w. z inicjatywy hetmana Klemensa? Branickiego
na rezydencj barokow (stawny Wersal podlaski, dzi Akademia Medyczna).
345
Klasztor bazylianw w Supralu fundowany by w 1498; cerkiew gotycka Zwiastowania NPM powstaa w latach 150311 (w 1944 zniszczona).
346
Godno starosty mudzkiego na zasadzie wyjtku prowincja ta zachowywaa znaczn
odrbno, nie dzielia si na wojewdztwa ani te w caoci wojewdztwem nie bya rwnaa si godnoci wojewody lub starosty generalnego (generaa); std zasiada on w senacie.
Starostwo mudzkie niekiedy zwano te tradycyjnie ksistwem.
344

98

nianymi pugami orz, chocia nie jest piaszczysta, lecz cisa i yzna dosy. Konie maj do
tego stopnia drobne, e trudno wprost uwierzy, by mogy podoa tylu pracom, gdy na wojnie uywane s do przewoenia ciarw, w domu za do uprawy roli.
Biskupa maj zalenego od Rzymu, ktry, jak powiedzielimy, ze swoim kasztelanem i
starost do senatu Krlestwa wchodzi, a katedr sw i rezydencj ma w Miodnikach347. W
pobliu jest jego prepozytura infuacka reguy w. Augustyna, krzyem czerwonym odznaczona, ktr nie tak dawno ktry z rodu Giedroyciw we wsi swej dziedzicznej ufundowa z
zapisem dbr bardzo obszernych, poniewa mianowicie w zakonie tym mia niegdy dziada
swojego, bogosawionego Michaa, ktry w Krakowie w konwencie w. Marka licznymi za
ycia przymiotami syn i w aurze witoci w tyme klasztorze, gdzie okaza si obroc
wiary niezmordowanym, po mierci spoczywa. Przy jego grobie jeszcze teraz dziej si rne
cuda, poniewa Bg codziennie chwa swoich witych pomnaa348. Jest te kolegium ksiy Towarzystwa Jezusowego dla ksztacenia modziey, przez wielkiego owego bohatera Karola Chodkiewicza w Krezach ufundowane349. On to z najgortszej i szczerej pobonoci take w Kretyndze, gdzie pragn by pochowanym, braciom w. Franciszka obserwantom
przewspaniay klasztor nad brzegiem morza zbudowa i w bogaty sprzt, w naczynia tak
srebrne, jak i zote najszczodrzej opatrzy350. [Jest i innych wiele klasztorw znacznych liczb
zakonnikw, jak w Kalwarii konwent dominikanw, w Wierzboowie, yngmianach, Gitowianach, Rosieniach, Worniach, Telszach oraz gdzie indziej].
INFLANTY
Ostatnie do Krlestwa Polskiego przyczone zostay Inflanty, czyli Lieflandia, kraina
rozlega, w owoce i zboa przebogata, w bydo i zwierzyn domow wszystkich rodzajw nad
wyraz obfitujca (wszystkie te bogactwa dalej rzekami Dwin i Narw do portw morskich
wysya, a std do Holandii, Szkocji i Anglii), pena jezior i rybnych rzek oraz lasw sposobnych do oww, w ktrych s niedwiedzie, osie, lisy, rysie, ubry, bobry i wszystkich rodzajw zwierzta, ktre z Moskwy przybywaj. Moskw ma bowiem od wschodu i tylko rzek Narw od niej jest oddzielona; od pnocy z Krlestwem Szwecji i Ksistwem Finlandii
przez zatok Morza Batyckiego ssiaduje351; od zachodu na niewielkiej przestrzeni do Prus
przylega352; z poudnia za ze mudzi i Litw si czy, a rozpociera si wzdu na dziewidziesit mil niemieckich, wszerz natomiast na pidziesit. I dzieli si na osiem ziem:
Leitlandi mianowicie, Wikeklandi, Kurlandi, Semigali, Estoni, Wirlandi, Harri i
Gerwandi; wszystkie teraz przez wojny szalejce w cigu caych lat ze Szwedem spustoszone s i do rnych panw nale, to jest do Moskwy, Szwecji, Danii i krla Polski, ktry
347

Biskupstwo w Miednikach (Worniach) istniao od 1417. Tamtejsza katedra drewniana,

wielokrotnie trawiona poarami; murowana dopiero od 2. po. XVII w.
348
Chodzi o prepozytur w mudzkim Szydowie, ufundowan zapewne przez biskupa
mudzkiego Melchiora Giedroycia (zm. ok. 1608), na cze jego przodka bogosawionego
Michaa Giedroycia (por. komentarz 97).
349
Kolegium jezuitw w Kroach ufundowa hetman Jan Karol Chodkiewicz w 1614 (fundamenty pod koci jego fundacji pooono w 1621); w kolegium tym przez pewien czas
wykada poetyk Maciej Kazimierz Sarbiewski.
350
Klasztor bernardynw (obserwantw) w Kretyndze ufundowa Chodkiewicz w 1610.
Pochowany zosta jednak ostatecznie w Ostrogu (por. komentarz 272).
351
Przez Zatok Fisk.
352
Z Prusami Inflanty bezporednio nie graniczyy; oddziela je od Prus wski wycinek
wybrzea mudzkiego, w rejonie Pogi.
99

wanymi tam zamkami i miastami wada i ma w tej prowincji siedmiu senatorw, ktrzy
wchodz do senatu Krlestwa, a mianowicie wojewod, kasztelana i biskupa wendeskiego,
wojewod i kasztelana parnawskiego oraz wojewod i kasztelana derpskiego. A nadto lennika
do znacznego, ksicia Kurlandii i Semigalii353. RYG, caej prowincji stolic354, wraz z
zamkiem bardzo szeroka Dwina oblewa; samo miasto murem potnym, fortyfikacjami i
wieami gsto skupionymi zewszd jest obwarowane, a take waem niezdobytym, z trzema
rzdami machin do miotania pociskw, i obwiedzione dwiema fosami po obu stronach wau, i
ostrym czstokoem okolone, ponadto za dobrze opatrzone w sprzt wojenny, a zwaszcza
armaty spiowe, w obfito ywnoci, a dalej w onierzy opacanych tak w czasie pokoju,
jak i w czasie wojny. Wielki tu jest i przesawny port: i lubo dwie mile od morza ley, okrty
jednak wszelkiego rodzaju bez najmniejszego trudu z morza pod mury samego miasta podpywaj i wracaj. Gdzie za rzeka do morza wpada, o dwie mile od Rygi, jest zamek Dyjament355, nie do zdobycia dziki korzystnej naturze miejsca. Tame wszystkie okrty przybywajce z zamorskich krajw towary swoje wycenia i ca uiszcza musz, i po raz wtry wyadowywa w twierdzy Blockhaus, porodku midzy Ryg a Dyjamentem pooonej. Ot to
tak bardzo bogate i potne miasto, sekty rnych herezji w sobie utrzymujce, niechtnie
patrzyo na to, e ogromnie pobony krl przysa tu ksiy Towarzystwa Jezusowego i kolegium dla ksztacenia modziey rozkaza w miecie zaoy356. Podobnie take w Parnawie,
Dorpacie, Wenden. Dlatego, bojc si, by herezja ich nie zostaa wykorzeniona za staraniem
tych ojcw, w czasie gdymy wojn nader cik z Turkiem w Wooszy byli zajci, oni do
rebelii podegli ssiednie dookolne miasta, Szweda do siebie z wojskiem przywoali i jako
dobrodzieja a protektora swej religii przez otwarte bramy wpucili357; skd pniej owa wojna
z nim tak bardzo trudna dla nas nie tylko w Inflantach przez kilka lat trwaa, lecz take w Prusach, gdzie za zuchwaym przykadem tamtejsze heretyckie miasta rwnie go wezway. Poniewa teraz zawarty jest szecioletni rozejm, Ryga sama wraz z innymi znacznymi nadmorskimi miejscowociami w mocy Szweda pozostaje. S te liczne inne w tej prowincji miasta i
zamki bardzo warowne i z cegie prawie wszystkie zbudowane, midzy ktrymi liczy si take Kircholm nad rzek Dwin, dwie mile od Rygi ku wschodowi pooony, pod ktrym ongi
szczliwej i witej pamici hetman wojsk litewskich, Karol Chodkiewicz, z trzema tysicami swoich onierzy nastpiwszy w boju otwartym na Karola Sudermaskiego, ojca Gusta-

353

Ostatecznie od 1621, w wyniku wojen w Inflantach, przy Polsce zostaa tylko poudniowa cz tej prowincji, z ktrej utworzono jedno wojewdztwo inflanckie, z powiatami:
dyneburskim, rzeyckim i lucyskim, oraz z obwodem marienhauskim. Rewel (Tallinn) oraz
przylege tereny Estonii z Harri i Wirlandi, dostay si ju wczeniej pod wadz szwedzk;
Kurlandia i Semigalia od 1569 (wczenie Inflant do Polski) stanowiy lenne ksistwo pocztkowo oddane ostatniemu mistrzowi Zakonu Kawalerw Mieczowych, Kettlerowi. Z zachodniej czci Kurlandii i Semigalii w latach 70-tych i 80-tych XVI w. wyodrbni si obszar
dawnego biskupstwa kuroskiego, przejty we wadanie przez krlewicza duskiego Magnusa Wiecka (std zapewne nazwa Wikeklandia; od 1577 Magnus nosi nawet, samozwaczo,
tytu krla inflanckiego); po jego mierci, w 1583, Polska wczya do Inflant ten obszar, nazwany ziemi piltysk.
354
W 1621 Ryga dostaa si pod wadanie Szwedw.
355
Dyjament (Dynemunt, Dnamnden) by nie tyle zanikiem, co potn twierdz u ujcia Dwiny do Zatoki Ryskiej; od 1617 w rku szwedzkim.
356
Kolegium jezuitw zaoy w Rydze w 1582 Stefan Batory; wykada tu przez pewien
czas Piotr Skarga.
357
Por. komentarz 354.
100

wa, do tego stopnia wojsko owego zbi, e dziewi tysicy w pie wycitych na placu pozostawi, cztery za tysice do niewoli pojma358.
Znaczny te jest pooony wyej nad Dwin zamek Kokenhausen i troch dalej Wolmar,
miasto z zamkiem; obydwa podobnie wielk klsk Szwedw wsawione: pod pierwszym
bowiem siedem tysicy jednego dnia zamorskich onierzy w pie wycitych zostao, pod
drugim ponad dwanacie tysicy wybito, zanim dwanacie godzin upyno359. Dalej nastpuje Dorpat, miasto znaczne360, z zamkiem bardzo warownym na wzniesieniu, na granicy z
Moskw pooone, w ktrym, jako e nieprzyjaciel by w ssiedztwie, komend trzyma sam
wymieniony Chodkiewicz, ktry i caych Inflant by gubernatorem361, lubo inny by prowincji
dorpackiej wojewoda, ku obronie poddanych przez krla ustanowiony: podobnie jak w Wenden i Parnawie. Tako i Wenden nadzwyczajnie wyrnia si i jako miasto, i zamkiem potnym, gdzie krl Stefan, odzyskawszy Inflanty od Moskwy, biskupa katolickiego ustanowi,
poniewa caa prowincja, ogarnita rnymi herezjami, adnego kapana katolickiego nie
miaa. Byo tame i kolegium Towarzystwa Jezusowego, lecz wypdzeni przez wroga, wszyscy pocignli na Litw, biskup za w Maej Polsce bardzo bogate sulejowskie opactwo cystersw dla zachowania swego splendoru od krla otrzyma. Parnawa na koniec, miasto znakomite, nad morzem ley i ma zamek rwnie znaczny a dobrze umocniony, dlatego te wojewoda rzdzcy krain w tym miecie przebywa, ktre tako Chodkiewicz od Szweda odebra, wydawszy w nim bardzo siln zaog. Lecz teraz znowu [Szwedzi je dzier]362. Pozostae ludne miasta w mocy rnych panw si znajduj, jak Narwa z portem morskim i dwoma potnymi zamkami pod Moskw, miasto Rewel z portem pod Szwedem, wyspa Ozylia
pod Duczykiem, pozostae, ktre s bliej granic Litwy, do krla Polski nale,
Tyle, jeli idzie o prowincje Koronie Polskiej podlege, o ich pooenie i natur. Teraz pokrtce przyjrzyjmy si i rozwamy charakter Polakw, bogactwa, siy, prawa i inne rzeczy,
ktrymi Krlestwo umacniaj i tak bardzo swej wolnoci broni,
CHARAKTER POLAKW
Charakter Polakw jest otwarty i szczery, i oni, jako Jan Boterus w swych relacjach mwi , sami raczej da si oszuka, ni oszuka kogo innego, s skonni; i bynajmniej nie jest
gwatowny albo uparty, lecz agodny i spokojny, std te pierwszym lepszym przykadem
uwie si daj. I s to ludzie jednako we wszystkich prowincjach panom i urzdnikom
swoim do ulegli i do towarzystwa, uprzejmoci, szczodroci oraz gocinnoci tak bardzo
skorzy, i obcych i cudzoziemcw nie tylko chtnie gocin podejmuj, lecz jeszcze zapra363

358

W bitwie pod Kircholmem 27 IX 1605 Szwedzi mieli ok. 10000 onierza, Chodkiewicz ok. 4000. Zwycistwo to zmusio Szwedw do odstpienia od oblenia Rygi (przynioso te ogromn saw Chodkiewiczowi).
359
Zwycistwa nad Szwedami w 1601; zwyciskimi oddziaami pod Kokenhausen dowodzi hetman wielki litewski Krzysztof Mikoaj Radziwi Piorun.
360
Od 1625 Dorpat przeszed we wadanie szwedzkie.
361
W 1602 Jan Karol Chodkiewicz obj po Janie Zamoyskim naczelne dowdztwo w
wojnie ze Szwedami na terenie Inflant.
362
W wydaniu pierwszym byo: Gustavus habet (Gustaw je ma). Od 1617 Parnawa
dostaa si w rce Szwedw.
363
Powouje si tu Starowolski na dzieo Giovanniego Botero Relazioni universali, Wenecja 1598; by moe korzysta z przekadu tego dziea, dokonanego przez Pawa czyckiego,
i wydanego w Krakowie w 1609 pt. Relatiae powszechne abo nowiny pospolite.

101

szaj i wielkim poszanowaniem otaczaj. Nie tylko te do obcowania i przyjani z kimkolwiek gotowi, lecz prdcy s rwnie do naladowania obyczajw tych, z ktrymi przestaj,
zwaszcza cudzoziemcw. Mody wiek powicaj zdobywaniu wiedzy, ucz si czyta i pisa we wasnym i aciskim jzyku, skd bodaj e i w rodku Lacjum tylu nie znajdziesz, z
ktrymi po acinie tak swobodnie mgby mwi, skoro tu zarwno w kancelarii krlewskiej, jak i w zgromadzeniach sejmw i wszystkich niszych sdach rozstrzygajcych sprawy
sporne zobaczysz akta prawne w jzyku aciskim spisywane. Dorsszy, jeli z ludu s,
uprawie roli, rzemiosu albo handlowi si oddaj, szlachetnie za urodzeni subie wojskowej, kapastwu i subie moniejszym. I jedni, i drudzy chtnie rwnie podruj, uczc si
z zapaem i atwoci jzykw tych narodw, do ktrych docieraj. Albowiem ludzie nasi
maj pojtny umys i osigaj, cokolwiek zamierz, jednak bardziej tam przykadaj si do
gruntownego przyswajania cudzych wynalazkw ni do wynajdywania czego samym i niezbyt jako staraj si w czym wyrni. Mimo to nie brak nam sawnych matematykw,
astrologw, dialektykw, oratorw, poetw i filozofw, dalej medykw, znawcw prawa i
teologw, ktrzy i Rzeczpospolit, i Koci talentami swymi i pismami uwietniaj. A nadto
pozostaj Jeszcze wybitni ojczyzny swej luminarze, ktrych dziea, jakkolwiek jeszcze publicznie nie ujawnione, zasuonej sawy pozbawione jednak nie bd.
W rzemiole wszelako nasi mniej si odznaczaj, lecz obcymi przewanie wyrobami z dawien dawna posugiwa si przyzwyczajeni, teraz rwnie uywaj ich niemao.
Nastpnie o majtki osobiste gorliwiej nie tak dawno zaczlimy si troszczy, a i to dopiero zachceni przez cudzoziemcw, zewszd si do nas dla zysku zbiegajcych; skd, jakby
z zazdroci, zdobywaniu bogactw i chciwoci wszyscy ju tak si oddajemy, e jeli niegdy
wiano senatorskiej crki wynosio sto grzywien, teraz posag crki prostego jakiego szlachcica
(czemu by nie i kupca?) sto tysicy florenw zazwyczaj wynosi.
I nie tylko znakomitsi urodzeniem uywaj zagranicznych okry i futer, lecz take nisi i
plebejusze w jedwabie i purpur si odziewaj; wszdzie te ustali si ju zwyczaj konie srebrem zdobi, na naczyniach srebrnych jada, srebrem otarze nawet po dworach i wsiach
przeadowywa, srebrem si i zotem, perami i szlachetnymi kamieniami przystraja; tak
wic nie pozostaje ju nic innego, jak tylko zoto i srebro je. A przecie przodkowie nasi
do mieli, jeli z roli i zdobyczy swoich uczciwie z rodzin yli, nie gonic za zbytkami zagranicznymi a przepychem, z czego procesw obywateli i ustawicznych wani kraj teraz peen. I nie o rycersk chwa tak wielka dzi troska, jako dawniej bywaa, skoro kady goni za
wasnym poytkiem i chciwoci powodowany korzyci szuka, nie za sawy albo dobrego
imienia. Istnieli jednak zawsze, take i w naszym wieku, liczni czynami wojennymi wsawieni mowie (o ktrych czynilimy krtkie wzmianki, jako te i o mach wyksztaconych),
jak to w moskiewskich, inflanckich, tatarskich i tureckich wyprawach i w tej ostatniej wojnie
pruskiej mona byo widzie. Ale przecie nie cakiem zganie u Polakw ten zapal ducha i
chway wojennej umiowanie, jeli tylko za mstwo nagrody nie zbraknie.
POYWIENIE I STRJ
Poywienie narodu naszego obfitsze jest ni prawie u wszystkich innych europejskich nacji, a na stoach moniejszych tak wyszukane, e magnaci najwiksz cz swoich dochodw
na wonne korzenie i wina obracaj. W dawnych czasach spoywanie ytniego chleba i piwa z
jczmienia albo pszenicy uczynionego wsplne byo dla wszystkich i cakiem zwyczajne;
teraz ju nie tylko przedniejsi, lecz i samo posplstwo chlebem pszennym i winem przy stole
si raczy, zwaszcza w wikszych miastach i tych, co bliej Wgier le. I plebs nawet wiejski
ma zwyczaj st zastawia pociami soniny, baranin, woowin, cielcin, mlekiem, rybami,
a najwicej jarzynami, ktre to rzeczy na targach, take po wsiach, przy kocioach i widocz-

102

nych miejscach, w witeczne dnie s wystawiane. Atoli mieszczan i szlachty poywienie o

wiele wybredniejsze bywa, a stoy ich tuczonym drobiem wszystkich rodzajw, dalej dzik
zwierzyn i ptactwem, i rybami wybornymi a do zbytku niekiedy s zastawiane; take rnych wonnych korzeni, cukrw, win, potraw i innych zagranicznych przypraw albo akoci
bardzo duo kadego dnia uywaj. Rusini i Litwini natomiast, u ktrych jest mnstwo ryb i
miodu, obficie uywaj wina zmieszanego z miodem, podobnie jak piwa z pitn wod gotowanego, nazywanego miodem.
Co do ubioru, ani stay jest, ani jeden jego rodzaj albo rodzaje . odpowiednie dla godnoci,
stanu, wieku czy urodzenia ludzi, lecz jaki si komukolwiek, bogatemu bd ubogiemu, podoba. Zagraniczne atoli szczegln ciesz si u szlachty popularnoci; onierze za najbardziej owej rnorodnoci strojw s sprawcami. Tak wic, gdy wojna bya midzy nami a
Moskw, tej ostatniej zwyczajem nosilimy szerokie i wyduone kiereje, futra kosztowne,
gronostajami, panterami albo sobolami podbite i bardzo wysokie czapki. Potem za, gdymy z
Turkami w Wooszy wojowali, przejlimy od nich i ich sprzymierzecw. Tatarw, zwyczaj
przystrajania koni, pewien rodzaj paszczy onierskich, wyduonych, tudzie skrcone i
mocno obcinite kurtki. Wkrtce potem, w czasie wojny w Prusach ze Szwedami, przejlimy od nich szerokie buty, skrzane wyduone nagolenniki, paszcze i inne rodzaje Stroju,
niemieckiemu ubiorowi podobne. I w ten sposb na przestrzeni jednego tylko dziesiciolecia
trzy- albo czterokrotnie wygld wierzchniej odziey naszej poprawialimy, albo raczej szpecili ustawicznym zmienianiem, poniewa mod swawolnych onierzy naladuj ci, ktrzy w
domu pozostaj, modzi zwaszcza, aby nie rni si, albo przynajmniej nie naraa si na
wzgard tych, ktrzy na niejednej wyprawie bywali. Tak samo zreszt czyni i niewiasty, i
wszystkie ubiory kobiece z caej Europy sobie sprowadzaj, do swoich ojczystych je przystosowujc, tak jak si ktrej, czy to zamonej czy ubogiej, podoba. Zazwyczaj jednak wszyscy
uywamy sukien zagranicznych, mianowicie niemieckich, flandryjskich, francuskich, angielskich, hiszpaskich oraz woskich, przy czym najwicej tkanin jedwabnych rnych kolorw
i paszczy zocistych. I nie przeszkadza nikomu koszt, e z tak daleka owe towary s sprowadzane, wicej jest wielu takich, ktrzy niekiedy po szedziesit ubiorw jak najkosztowniejszych dla swej osoby zakupuj, a take sub sw w podobne odziewaj, wydajc najznakomitsz cz swoich dochodw tylko na to, aby przepysznie ze swymi orszakami odziani, tak niewiasty, jako mczyni, paradowa mogli. Rwnie i do ozdabiania szabel swoich,
czapek i koni, nie mniej kosztownych kamieni szlachetnych uywaj i zota nieli ich crki i
ony, ktre w klejnotach, naszyjnikach, acuszkach, piercieniach i innych przyborach kobiecych nadmiernie si lubuj. I nierzadko zobaczy mona, jak nie bardzo nawet bogate cay
swj ubir perami i szlachetnymi kamieniami kosztownymi a do kostek ozdobiony maj;
prawa jednak od zbytku Sejmy Rzeczypospolitej nie uchwalaj nie wiedzie z powodu jakiego zowrogiego fatum, cho mona ujrze naokoo, jak z tego nadmiernego zbytku najznaczniejsze poniekd rodziny do cakowitego pniej ubstwa przychodz, z niezmiern hab i
wstydem dla przodkw swoich. I nie tylko w strojach ten nadmierny zbytek i zgoa nienaturalno przejawiamy, lecz take w zdobieniu paacw i drewnianych dworw, ktre nie s
niczym innym jak tylko stosem uoonym do spalenia: z rnorakich sprztw domowych,
podczas biesiad i gocin szlacheckich. I wida ju teraz kasetonowe stropy w zwykych domach szlacheckich zotem pokrywane, a ciany wntrz nie tylko najmoniejsi albo najznamienitsi mowie, lecz nawet kupcy i plebs miejski najkosztowniejszymi dywanami i obiciami przysaniaj. I nie tylko w miastach, lecz take po wsiach okazalej wszyscy mieszka si
staraj, czsto woskich mistrzw kunszt wykorzystujc.
Ju za co do podry, kobiety dwukoowymi wozami mianowicie albo karetami zaprzonymi w sze koni jed, mczyni za albo tym samym sposobem, albo konno raczej.
Pieszo i drog, zwaszcza troszk dalej, uwaa si powszechnie za niezbyt chlubne. Jest te
w zwyczaju, e szlachcic wychodzcy publicznie z niewiast winien mie do towarzystwa

103

dworzan, niewiasta za take dziewcztami suebnymi ma by otoczona. I po to tylko, niby

na miar majtku, niejeden dom szlachecki utrzymuje wasn sub, ktr jednakiej barwy
ubiorem nie bez kosztw i zbytku odziewa ma zwyczaj. U prostego ludu o wiele mniejsza
jest troska o splendor i napuszon prno, wyjwszy miejskie niewiasty, ktre i same si
stroj i staraj si mie jedn albo dwie suce do towarzystwa, kiedy gdzie wychodz.
SZLACHECKIE PRZYWILEJE
Nard polski najpierw dzieli si na stan rycerski, czyli szlacht, oraz posplstwo, dalej na
stan duchowny i wiecki. Szlachcie rzdy oraz obrona ojczyzny w udziale przypadaj, posplstwu rolnictwo, handel i rzemiosa; z jednych i drugich natomiast kapani do suby Boej
powstaj.
Szlachta, dawniej nazywana rycerstwem, teraz powszechnie nazywana jest jazd, od suby w jedzie, do ktrej jest zobowizana. I cieszy si licznymi a powanymi przywilejami,
ktre po czci szczodroci krlw i wadcw zostay jej zapewnione, po czci w drodze
zwyczajw i tradycji nabray mocy. Zaliczani za do szlachty ci tylko by mog, ktrych
przodkowie, za mstwo do tego stanu wprowadzeni, znakiem rodowym byli obdarowani albo
ktrzy teraz sami mstwem swoim klejnot uzyskali i publicznie, za postanowieniem senatu
Krlestwa, do suby wojskowej i stanu szlacheckiego s wpisani. Za znakomitsze jednak
uwaane jest szlachectwo z urodzenia ni nadane. Urodzeni za winni by z ojca i matki zarazem szlacheckich, prawowitym poczonych maestwem: nielubni bowiem szlacheccy
synowie, choby i najznamienitszego urodzenia, nie s zaliczani do rodziny i nie korzystaj z
przywilejw szlacheckich. A znowu traci si szlachectwo tymi dwoma sposobami: na mocy,
naturalnie, krlewskiego dekretu, za popenienie czynu haniebnego lub ohydnej jakiej zbrodni
albo za pospolit ch zarobkowania, jeli kto mianowicie, poniechawszy wojska i ziemiaskiego zajcia, kupiectwem si zajmie bd karczmarstwem czy sztuce jakiej mechanicznej
si powici.
Jest za godnoci rwna sobie caa polska szlachta i adne starszestwo czy tytuy hrabiw albo ksit rnicy nie czyni: wszyscy rwnym prawem i wolnoci si ciesz, wszyscy co do jednego razem krla sobie wybieraj, prawa na sejmie przez swoich posw ustanawiaj, wojny ssiadom wypowiadaj, przymierza z nimi zawieraj, podatki ustalaj, sposb
bicia monety zalecaj i ca zupenie Rzeczypospolitej administracj w rkach swoich dzier. Krl z senatem tylko przewodniczy sdom i zgromadzeniom, do ktrych wnioskw si
stosuje, i swym autorytetem powagi im przydaje oraz imi na dokumentach i tytu krlewski
kadzie. Take honory i beneficja rozdziela, urzdnikw powouje i zasuonych nagradza
wedle upodobania, winnych za karze, acz tylko za uchwa wszystkich stanw Krlestwa, by
przypadkiem nie skoni si do tyranii, gdyby sam sprawowa prawo ycia i mierci. Std nikogo ze szlachty wizi nie moe, nawet pod zarzutem zdrady stanu, chyba e przez sd udowodnionej, ani te pochwyconego gow kara bez orzeczenia senatorw, ktrzy rwnie ze
szlachty s wybierani i rwnych z ni przywilejw zaywaj. Przez co wielu zobaczysz miernych urodzeniem i skromnych fortun, ktrych nie tylko do rednich, lecz take do najwyszych nieraz godnoci i najobszerniejszych dbr askawo krlw za zasugi wyniosa, natomiast nielicznych tylko przez nich za okrutne zbrodnie ukaranych; pierwsz bowiem
szlachcica zasad jest uczciwo, nawet jeli w zupenym ubstwie pozostaje. Zdradzi, przyrzeczenie zama, faszywie przysiga, kama jest hab i niesaw: i jeli kto tego rodzaju
zarzuty o habic okoliczno komu poczyni, a zwaszcza kto z tego samego stanu, nie tak
prawem i sdem, jak elazem osobicie mszczony bywa. A poniewa krl wszystkich sporw
i oskare szlachty, przez apelacje do sdu swojego wniesionych, rozstrzyga nie moe z powodu licznych zaj, jakich mu nie brakuje, ustanowiono w tym celu umylne trybunay s-

104

dowe do rozstrzygania sporw szlacheckich. Ta forma sdu, nie tak dawno ustalona, gdzie
indziej nazywana parlamentem, u nas zwana jest trybunaem, do ktrego kadego roku, z
kadej prowincji, jednomylnoci wszystkich mowie wycznie ze szlachty s wybierani i
do miejsc na stae ju wyznaczonych wysyani, by spory i rnice podug praw i ustaw rozsdzali. I dlatego, e stanowi ostatni instancj, odwoania od niego nie ma, chyba e na skutek
rwnoci gosw spr jaki odesany jest do sejmu koronnego i senatu dla rozwaenia oraz
ostatecznego rozstrzygnicia364.
Poza sejmem natomiast krl tylko sprawy skarbu publicznego rozpoznawa moe, albo
spory midzy dzierawcami w dobrach swoich krlewskich, dalej take spory tych miast
Krlestwa, ktre prawem saskim si rzdz. Jeeliby wic krl kiedykolwiek od zobowiza
swoich odstpi i bd to w sdowych, bd to w innych sprawach czy wzgldach publiczne
poddanych przywileje chcia gwaci, atwo zostaje powstrzymany powag senatorw, ktrzy
do zwracania mu na to uwagi przysig s zobowizani i na zmian w zamku krlewskim
przebywa musz; i czsto mwi mu nader ostre uwagi radzc o Rzeczypospolitej, bardziej
nieroztropne przedsiwzicia krla gani i w ten sposb wzajemn zgodnoci najwitszych
tradycji przodkw i wsplnej ojczyzny najcenniejszych praw do koca ycia broni.
PRAWA I STATUTY
Praw niegdy Polacy spisanych adnych nie mieli, lecz od pocztku pastwa a do czasw
Kazimierza Wielkiego wszelkie prawo w mocy panujcego spoczywao. I lubo wczeniej
chrzecijanami ju od dawien dawna byli i umiejtno pisania w wysokim stopniu posiadali
na przykad wszyscy w senacie i urzdach, tak wieckich jak duchownych, gdzie znajdowali
si doktorzy praw i mistrzowie sztuk, jak wiadcz o tym dawne dokumenty, ktre jeszcze
oglda mona nigdzie jednak prawo albo statut ksicy nie byy ogaszane na pimie, lecz
podug zwyczajw tylko i dawnych tradycji Krlestwo byo rzdzone; ktnie za i spory
poddanych byy rozstrzygane przez orzeczenia ludzi honoru, ktrzy z rozkazu ksicia byli
sdziami prowincji. Kazimierz tedy Trzeci, dziki mdrym rzdom w Krlestwie nazwany
Wielkim, pierwszy szlachcie prawa ustanowione a spisane nada, ludowi za miejskiemu askawie pozwoli przyj prawa od pobliskich miast saskich, do czego skoniy go proby
osiadych tu Niemcw, ktrzy wszdzie do Polski dla korzyci swej przybywali, tak i podobne jak w swojej ojczynie mieli zarzdzanie miast i midzy Sarmatami, praw niewiadomymi, wyrniali si godnociami burmistrzw i awnikw365. I utrwalio si to prawo saskie
(ktre powszechnie magdeburskim jest zwane, poniewa niegdy z tej metropolii Saksonii
zostao przejte) we wszystkich miastach polskich, ktre nim do dzisiaj oraz innymi, jeli
wola, uchwaami wasnymi i ustawami krlewskimi si posuguj.
Szlachta za, tak w okrelaniu spraw politycznych, jak i prywatnych, ma swoje osobne
prawa, czci przez krlw dawniejszych, jacy od Kazimierza Wielkiego a do zgonu Zygmunta Augusta panowali, ustalone z moc postanowienia, ktre w ksidze osobnej przez mw uczonych ujte, statutami Krlestwa s nazywane, czci nowszymi i naszymi ju czasy przez sam szlacht na sejmach, acz za aprobat krla i senatu uchwalone, i te zowi si
konstytucjami. One te wedug wymaga rzeczy i czasw bardzo czsto s zmieniane, odwoywane lub przywracane, z zobowizaniem wszystkich po rwni prowincji Krlestwa do
364

Por. komentarz 39.

Ma tu Starowolski na myli tzw. statut wilicki (z ok. 1347) i nastpne normy prawne
ujte w zbir praw spisany powstae z inspiracji Kazimierza Wielkiego, oraz szeroko zakrojon przez tego monarch dziaalno kolonizacyjn i osadnicz (lokowanie nowych miast,
gwnie na prawie magdeburskim) .
365

105

ich przestrzegania, z wyjtkiem niektrych praw praktycznych, jakie tylko poszczeglne prowincje maj, na przykad Litwa i Woy, ktre w rozstrzyganiu spraw przestrzegaj swoich
wasnych statutw. Podobnie Prusy tak Ksice, jako i Krlewskie, ktre w caoci niemal
prawem miejskim si posuguj co pospolicie chemiskim jest nazywane z wyjtkiem
trzech miast, Elblga, Braniewa i Fromborka, ktre prawem lubeckim s objte.
WADZA POLITYCZNA
Wadza w Polsce skada si z trzech podstawowych i prostych form republiki, ktre zakadaj rzdy albo jednego, albo kilku, albo wielu, czyli wszystkich do pewnego stopnia, w
oparciu o rwno praw. Mamy tedy krla nie z dziedzictwa, lecz w drodze elekcji kreowanego, ktry jest najwyszym wykonawc praw ustanowionych na sejmach. Mamy senat ze
znaczniejszej szlachty wybrany i do przestrzegania tyche praw powoany. Mamy posw
sejmowych, obranych w wolnym gosowaniu kadej prowincji, a wyznaczonych do uchwalania na sejmie praw, jakoby trybunw jakich, ktrzy i wadz krla, i senatu nadmierny autorytet ograniczaj.
I tak za jednomylnym staraniem wszystkich w okrelonych zaiste a nader wskich granicach zamknita jest wadza . krlewska nad stanami duchownym i szlacheckim tudzie nad
ich poddanymi i dobrami. A w kadym razie nad duchowiestwem, ju od chwili przyjcia
religii chrzecijaskiej, krl adnego zgoa prawa nie ma. Natomiast o gowie i honorze
szlachty jedynie na sejmie z senatem rozstrzyga, z wyjtkiem niektrych tylko spraw. Bez
rady za senatu i posw nie moe ani wojny jakiejkolwiek wypowiedzie, jakomy wyej
rzekli, ani przymierza w imieniu pastwa z kimkolwiek zawrze, ani podatkw czy danin
nowych ustanawia, ani praw nowych spisywa albo monet bi, ani odstpowa komu cokolwiek z dbr Krlestwa, ani podnosi kogokolwiek do stanu szlacheckiego, ani rozstrzyga
rzeczy jakiej waniejszej, dotyczcej spraw Rzeczypospolitej. Sam natomiast zupenie biskupw i opatw mianuje, wojewodw i kasztelanw, marszakw, kanclerzy, podskarbich i
wodzw wojska; dochodami korony366 zarzdza i starostwa rozdziela, sejmy zwouje, na
wszystkie urzdy i na sdziw wyznacza. Sowem wszystkie w Rzeczypospolitej godnoci
sam, wedle swej woli i upodobania rozdaje, i ma w rku wszelkie sposoby wynagradzania i
obdarowywania dobrami, kogokolwiek zechce.
Senatorw, przydanych krlowi, by zwracali jego myli i czyny ku dobru Rzeczypospolitej, a jego sdy ku rozwadze wedle sprawiedliwoci i rwnoci, liczy si tak duchownych,
jako i wieckich, cznie ze wszystkich prowincji [, stu pidziesiciu367. Trzech bowiem nowych doda Wadysaw IV, mianowicie biskupa smoleskiego oraz wojewod i kasztelana
czernihowskiego]. A s oni czworakiego rodzaju: biskupi, wojewodowie, kasztelanowie i
wysi urzdnicy, ktrzy, zaprzysieni, tworz zgromadzenie i s dopuszczani do narad. Stay
te i doywotni jest to urzd, z okrelonymi honorami i godnociami zwizany, czci duchownymi, czci wieckimi; odebra nikomu go nie mona, chyba e po jego cakowitej
lub poowicznej zmianie stanu, to jest po utracie wolnoci obywatelskich, czyli szlachectwa i
dobrej sawy, albo te jeli kto osignie inn wysz godno, wtedy bowiem tej pierwszej
trzyma prawnie nie moe. Pord senatorw s dwaj arcybiskupi, gnienieski i lwowski,

366

Tu przez dochody korony rozumie chyba naley dochody z dbr krlewskich (krlewszczyzn) i zyski z ce, up solnych, kunic itp.
367
W pierwszym wydaniu Polonii byo: ...centum quadraginta septem ...stu czterdziestu siedmiu.
106

biskupw za czternastu: krakowski, kujawski, wileski368, poznaski, pocki, warmiski,

ucki, przemyski, mudzki, chemiski, chemski, kijowski, kamieniecki, wendeski oraz
[smoleski]369, a wszyscy w tym porzdku, w jakim teraz przez nas zostali wyliczeni, nieprzerwanie w senacie zasiadaj, gdzie wygaszaj mowy i przy publicznych uroczystociach asystuj. Wojewodw jest trzydziestu czterech: krakowski, poznaski, wileski, sandomierski,
kaliski, trocki, sieradzki, czycki, brzeski-kujawski, kijowski, inowrocawski, ruski, woyski, podolski, smoleski, lubelski, poocki, beski, nowogrdzki, pocki, witebski, mazowiecki, podlaski, rawski, brzeski-litewski, chemiski, mcisawski, malborski, bracawski, pomorski, miski, wendeski, derpski, parnawski370 i starosta mudzki, ktry sam jeden tylko
spord starostw wszystkich prowincji i powiatw do senatu wchodzi371. Kasztelanw, tak
wikszych, jak mniejszych, jest osiemdziesiciu szeciu: krakowski (ktry wszystkich wojewodw wyprzed a i zajmuj e pierwsze miejsce po biskupach, midzy wieckimi senatorami372), wileski, trocki373, poznaski, sandomierski, kaliski, wojnicki, gnienieski, sieradzki,
czycki, mudzki, brzeski-kujawski, kijowski, inowrocawski, lwowski, woyski, kamieniecki, smoleski, lubelski, poocki, beski, nowogrdzki, pocki, Witebski, Czerski, podlaski,
rawski, brzeski-litewski, chemiski, mcisawski, elblski, bracawski, gdaski, miski. I ci
nazywani s wikszymi, poniewa z innymi senatorami, tak duchownymi, jak wieckimi, do
wszystkich nawet najtajniejszych narad s dopuszczani. Mniejsi ju nie tak, a mianowicie:
sdecki374, midzyrzecki, wilicki, biecki, rogoziski, radomski, zawichojski, ldecki, remski, arnowski, maogoski, wieluski, przemyski, halicki, sanocki, chemski, dobrzyski, poaniecki, przemcki, krzywiski, czchowski, nakielski, rozpierski, biechowski, bydgoski,
brzeziski, kruszwicki, owicimski, kamieski, spicymierski, inowodzki, kowalski, santocki, sochaczewski, warszawski, gostyniski, wiski, raciski, sierpecki, wyszogrodzki, rypiski,
zakroczymski, ciechanowski, liwski, soski, lubaczowski, konarski ziemi sieradzkiej, wendeski, derpski, parnawski375, konarski ziemi czyckiej, konarski ziemi kujawskiej.
Po tych nastpuje wyszych urzdnikw Krlestwa dziesiciu: marszaek wielki koronny i
marszaek nadworny koronny, marszaek wielki litewski i marszaek nadworny Wielkiego
368

Feliks Koneczny w Dziejach administracji w Polsce w zarysie (Wilno 1924, s. 177)

wymienia biskupa wileskiego na czwartym miejscu, przed biskupem kujawskim (po arcybiskupach gnienieskim i lwowskim oraz biskupie krakowskim).
369
Ostatnie, siedemnaste miejsce w senacie zajmowa biskup smoleski, o ktrym mwi
Starowolski w zdaniu dorzuconym w drugim wydaniu kilkanacie wierszy wyej. W trzecim
wydaniu biskup smoleski wymieniony jest we waciwym miejscu.
370
Od 1621 do 1660 tylko formalnie istniay wojewdztwa wendeskie, derpskie i parnawskie, gdy pnocna cz Inflant bya ju w rkach Szwedw. 2 pozostaej czci prowincji, zwanej od 1667 Inflantami Polskimi, utworzono jedno tylko wojewdztwo inflanckie
(por. komentarz 353).
371
Feliks Koneczny w cytowanej pracy (s. 177) wymienia starost mudzkiego na miejscu
dwudziestym dziewitym, midzy wojewodami czyckim a brzeskim-kujawskim.
372
Por. komentarz 100.
373
Feliks Koneczny w cytowanej pracy (s. 177) wymienia kasztelanw wileskiego i trockiego wrd wojewodw (wileskiego na miejscu dwudziestym trzecim, midzy wojewodami
sandomierskim i kaliskim, a trockiego na miejscu dwudziestym sidmym, midzy wojewodami sieradzkim i czyckim).
374
Kasztelana sdeckiego wyprzedza (od 1645; por. komentarz 279) kasztelan czernihowski.
375
Feliks Koneczny w cytowanej pracy (s. 178) wymienia kasztelana inflanckiego przed
czernihowskim, pomijajc stan podziau Inflant na trzy wojewdztwa przed 1621, kiedy byo
take trzech kasztelanw: wendeski, derpski i parnawski.
107

Ksistwa Litewskiego, kanclerz wielki koronny i podkanclerzy koronny, kanclerz wielki litewski i podkanclerzy Wielkiego Ksistwa Litewskiego, podskarbi na koniec Krlestwa Polskiego i podskarbi Wielkiego Ksistwa Litewskiego376.
Wojewodowie to jakby staroytnych Rzymian zwyczajem wodzowie wojewdztw: skd
take funkcja ich u nas jest taka sama by wodzami zastpw swoich wojewdztw na wyprawach wojennych. Nastpnie kasztelanowie, nazywani tak od kasztelw, czyli grodw, poszczeglnie im przypadajcych, s jakby zastpcami wojewodw i dowdcami oddziaw
szlacheckich, kady pod swoim wojewod; s za w jednym wojewdztwie liczni nieraz
kasztelanowie.
Wreszcie urzdnicy Krlestwa: ci bior potoczn nazw od sprawowanych urzdw i
funkcji publicznych caej Rzeczypospolitej dotyczcych. Ale s jeszcze inni urzdnicy poza
zgromadzeniem senatorw, a dziel si trojako: jedni, zwani s urzdnikami caego Krlestwa
albo Wielkiego Ksistwa Litewskiego, jak np. hetmani wojsk, referendarze, podczaszowie,
stolnicy, chorowie i tym podobni; inni, to urzdnicy dworu krlewskiego, jak najwyszy
podkomorzy, starostowie i podstarostowie, koniuszowie i podkoniuszowie, kuchmistrzowie,
owczowie, sekretarze i inni; na koniec urzdnicy powiatw, czyli ziem, jak prefekci miast,
sdziowie, miecznicy, kwestorzy, woni trybunalscy i liczni inni, ktrych urzdy ziemskimi
nazywamy, a ktrzy stae swe funkcje maj, kady w swoim powiecie, czyli na obszarze albo,
jak si pospolicie mwi, ziemi, bo kada ziemia niegdy, w kraju poszarpanym na pastewka,
miaa osobnego ksicia377.
Wszyscy za owi tak znaczni jedynie z woli krla s mianowani, i jedynie spord samej
szlachty, i tak dopiero do senatorskich godnoci dochodz; ich take krl, wedle swego
upodobania,. uywa w poselstwach, komisjach, do zarzdzania posiadociami, cigania powinnoci publicznych, w wojsku i innych rodzajach suby publicznej.
Tak wic krl Polski i pan najwyszy wszystkich prowincji podlegych koronie, jakbykolwiek by potny, to jednak obowizany jest y w ryzach prawa i uchwa senatu, i cho samo
ogromne Krlestwo wadzy monarszej jest poddane, niemniej czujna wolno szlachecka tak
majestat krlewski, jako i autorytet senatu poniekd miarkuje, i w ten oto sposb prawa rwnoci okrelaj i krla, i wszystkie stany Krlestwa. A chocia u wszystkich jest staa i niewzruszona wola strzeenia publicznych wolnoci i zakresu wadzy monarszej, jednake krlewski majestat tak wszyscy razem czcz, kochaj i szanuj, e bez jego rozkazu niczego zupenie w Rzeczypospolitej nie czyni, a dla jego bezpieczestwa i sawy, ycia i dobra osobistego, wszyscy przela krew s gotowi.
LENNICY
Czterech waciwie lennikw ma Krlestwo Polskie: ksicia Prus378, ksicia Kurlandii379,
ksicia Pomorza380 i ksicia Wooszczyzny381. Trzej pierwsi z nich s heretykami, czwarty
376

Feliks Koneczny w cytowanej pracy (s. 178) wymienia obu marszakw nadwornych na
samym kocu (por. te komentarz 30), kanclerza wielkiego litewskiego po kanclerzu wielkim
koronnym, a nastpnie podkanclerzego koronnego i litewskiego, podczas gdy Starowolski
grupuje osobno ministrw koronnych i litewskich.
377
Podzia i funkcje urzdw w Polsce przedrozbiorowej niejednolite i trudne czsto do
cisego okrelenia ksztatoway si od wczesnego redniowiecza a po XVI w. (w niektrych przypadkach i pniej), wynikajc na og z tradycji lokalnych, z pierwotnych podziaw na ziemie i ksistwa, co Starowolski bardzo trafnie okrela. O podziale urzdw szerzej
informuje komentarz 30.
378
Prus Ksicych (od 1525; por. komentarz 301).
108

schizmatykiem. Wszyscy za, chocia, jako lennicy krla, Krlestwa zwierzchno uznaj i
hody oraz daniny nalene na znak podlegoci w okrelonym czasie skadaj, nie s jednak
naturalnymi czonkami Krlestwa, jak inni mieszkacy Polski, nie wchodz do sejmu jako
doradcy monarchy, nie maj gosu w elekcji krla ani udziau w rzdzeniu krajem i nie s
traktowani na rwni z panami naturalnymi, lecz jako obcy, takimi bowiem s w istocie, poniewa po wyganiciu mskiej linii ich rodw (z wyjtkiem Wooszy), ksistwa ich do korony powrci maj, tak jak czonki ze swym ciaem zczone by winny [(w posiadanie dopiero niedawno wczona zostaa ta cz Pomorza, z ktrej susznie ksita szczeciscy corocznie krlom Polski winni byli hod skada)]382. Skd take ich poddani sami teraz w
sprawach powaniejszych do krla, jakby do najwyszego pana i sdziego uciekaj si i nie
mog by uciskani przez samowadztwo swoich ksit. Nie tak ju Modawii, czyli Wooszy
ludzie, poniewa samych ich ksit raczej Turek teraz najwyszym jest panem, a nie, jak
dawniej, Polska, ktrej wszelako majestat tak wielce jest czczony, jako ociennej potgi, i w
ustalonych terminach dary przysyaj. Niegdy, uwolnieni od pacenia danin i przez krla
wspomagani, przysig wiernoci mu skadali; teraz maj ksit przez Turka wyznaczanych
wraz ze stra tureck. Lubo w przymierzu rwnoprawnym, zawartym midzy Polsk a Turkami gwoli wzajemnego pokoju jeszcze przed wojn chocimsk, wyranie zastrzeone jest,
aby cesarz turecki nigdy bez zgody krla Polski ksicia, Wooszy nie wyznacza i aby ten, kto
wadz ksic otrzyma, by take wierny krlowi Polski.
RELIGIA
Chrzecijask religi nard Polski, raz porzuciwszy bezbony kult bokw, ju blisko
siedemset lat nieprzerwanie zachowuje i bogobojnie pielgnuje, do odnawiania herezji nieprzywyky i nie mogcy cierpie, za czasw przodkw naszych, e Hus i Wiclif trucizny w
Czechach rozlewali. Lecz odkd Luter z innymi swego pokroju ludmi, za pamici ojcw
naszych, skro cae Niemcy ktre z nami ssiaduj i kontakty handlowe prawie Codziennie z
nami maj porozsiewa bdy pod pretekstem wolnoci czy raczej z naduyciem jej, nauki
owe niby zaraza na zgub nasz do Polski si wdary i tak zatruy umysy rodakw, i przez
lat bardzo wiele rni rnym religiom sprzyjali i kady sobie wedle wasnego sdu Pismo
wite tumaczy. Lecz teraz znowu, za ask bo, w caym Krlestwie Polskim religia katolicka przewaa i nikt ani do senatu dopuszczony, ani do niszej awy powoany by nie moe,
kto nie byby rzymskiego wyznania. Ju przodkowie nasi, zaraz po przyjciu wiary, tak pobonoci si odznaczali, e wyszych duchownych na pierwszych miejscach w senacie mie
pragnli i do wszystkich rad ich powoywali, gorliwoci ich powierzajc, by ani prawa, ani
obyczaje ludu w niczym nie naruszay postanowie Kocioa. Z tej samej rwnie przyczyny
teraz jeszcze do sdw trybunalskich, czyli parlamentw, poboni krlowie ka wprowadza
kapanw niszego stopnia z kolegiw poszczeglnych kapitu katedralnych. I gdy najzaja379

Kurlandii i Semigalii (jako ksistwa lennego, w 1569 wydzielonego z Inflant), poddanych Polsce w 1561 przez Gottharda von Kettlera (por. komentarz 353).
380
Lenno ksit pomorskich, tylko z Lborka i Bytowa (por. komentarz 320).
381
Waciwie: hospodara wooskiego. Wooszczyzna (Modawia) w cigu wielu stuleci
znajdowaa si pod wpywem na przemian polskim, wgierskim lub tureckim, Faktycznym
lennem Polski pozostawaa w latach 13871497. W wydaniu trzecim zdanie to przeredagowano: Duo illi haeretici sunt, tertius iste Schismaticus (Dwaj pierwsi s heretykami, trzeci
schizmatykiem).
382
Por. przypisy 320 i 380.

109

dlejsi heretycy, najwiksz si dysponujc, prbowali usun arcykapanw z senatu, tyle

tylko zyskali, e zgodnie z postanowieniami senatu i ustawami prastarym zwyczajem urzd
i kanclerza i podkanclerzego kolejno w posiadaniu biskupw zostaje. I wielki sekretarz Krlestwa zawsze spord duchownych by, mimo daremnych usiowa przeciwnikw wiary,
ktrzy pod koniec panowania Zygmunta Augusta, krla bardzo mdrego, a szczeglnie w
czasie bezkrlewi, do nadmiernego doszli znaczenia. Ale wreszcie, dziki gorliwej czujnoci
witobliwych przywdcw Kocioa i za staraniem mdrych krlw (najbardziej za pobonego Zygmunta III383), nieomal wszyscy ju wyplenieni zostali. S co prawda w rnych
stronach na Rusi i Litwie greckiego obrzdku ludzie, podug praw dawnych yjcy, tak jak i
Ormianie, czci papieowi posuszestwo okazujcy, czci nie, ktrzy biskupw swoich i
licznych opatw maj ci jednak bardziej ceremoniami liturgicznymi ni dogmatami wiary od
nas si rni. S te i ydzi wszdy po caym Krlestwie i Tatarzy mahometanie na Litwie
oraz Woyniu, ktrzy take swoje obrzdki i gusa maj, lecz nikogo od wiary katolickiej nie
odcigaj ani swoim zym przykadem nie zaraaj, jak to maj zwyczaj czyni heretycy.
Wiara katolicka przeto w caym Krlestwie przewaa, a wszyscy kapani cze otrzymuj, jak
suszna, za sam ju tylko godno kapask, i wszyscy rzymskiego arcypasterza z pen
czci uznaj za biskupa najwyszej rangi, za wszystkich biskupw ojca, za Kocioa powszechnego gow, tak jako apostolsk.
BOGACTWA
Ani wielkie s, ani te nie do pogardzenia bogactwa Polakw, lecz takie, e oni wszystkie
wyprawy wojenne sami dotd z wasnych dochodw przeprowadzaj i z wasnych majtkw
pokrywaj koszta olbrzymie na koronacje, wesela albo pogrzeby krlw swoich, adnego
ociennego kraju pomocy nie potrzebujc. I lubo niektrzy krlowie nasi, przez zbytni sw
rozrzutno, pienidze od lichwiarzy albo innych monarchw na swoje prywatne wydatki
czasem poyczali, nigdy jednak, choby i w najwikszej potrzebie Rzeczypospolitej, pienidzy za granic nie ebrano ani nie poyczano zota, nawet wtedy, gdymy sami jeszcze nie
bili monety. Niegdy bowiem wasnych pienidzy Polacy nie mieli, lecz zagranicznych, a
najwicej czeskich do dugo uywali, poniewa kruszce mniej nam byy znane. Pierwszy
Kazimierz Wielki rozkaza bi miedziane i srebrne, po nim za pniej krlowie Aleksander i
Zygmunt Stary zote monety bili; za ich przykadem poprzedni Miociwy Krl Zygmunt III
tak srebrne, na wzr Niemcw, jak i zote, dobrej jakoci i wagi, na wzr Wgrw bi poleci.
Lecz warto jednych i drugich szeciokrotnie niemal wzrosa w porwnaniu do monet za
przodkw naszych, gdy bi je zaczli: czci z powodu zbytkw i rozrzutnego uywania
zota oraz jego wywozu za granic, czci z powodu lichoci pozostaej monety, ju to o
zmniejszonej wadze, ju to majcej domieszk miedzi. Bardzo wiele uywa si u nas teraz
zagranicznej monety, lecz tylko zotej i srebrnej, ktra za towary skdkolwiek wpywa, lubo
na import towarw bardzo duo si te wydaje.
Wywozi si zatem z Polski: yto, pszenic, jczmie, owies, proso, mak, rne krupy i roliny strczkowe, wen, len, konopie, chmiel, skry, j, skry mikko wyprawione, mid,
wosk, bursztyn, smol, popi, belki, deski i inne materiay do budowy okrtw i wyposaania domw uywane. Dalej sl, piwo, koperwas, saletr, lazur, purpur, mied, ow, elazo,
mosidz, wgiel ziemny, krysztay, konie, woy, barany, wieprze, sonin i inne niezliczone
383

W wydaniu pierwszym byo: (maxime vero pietate Serenissimi Regis nostri moderni
Sigismundi III) (najbardziej za pobonoci wspczesnego nam Najjaniejszego Krla
Zygmunta III).

110

towary, ktrych tak pobliscy ssiedzi, jak i zamorskie ludy od nas potrzebuj. A od nich dla
odmiany do nas sprowadza si tkaniny jedwabne, zote, weniane i lniane delikatniejsze, dywany, obicia i inne cienne zasony, dla koni i ludzi ozdoby, ktrych wyrb jest u nas mniej
wytworny, chocia nie brak nam surowcw, w jakie zaopatrujemy inne kraje. Sprowadzane s
take pery, szlachetne kamienie, futra wspaniae, ledzie, czyli ryby morskie, wizna i inne
przetwory rybne oraz na wietrze albo socu suszone ryby morskie. Nadto srebro, zoto, cyna
i stal, tak gotowa, jak i nie obrobiona, wina w kocu, wonne korzenie, rozmaite przyprawy do
potraw i przysmaki, bez ktrych z powodzeniem obeszaby si ojczyzna nasza, gdyby moga
wprowadzi skromno ycia waciw staroytnym Lacedemoczykom. Gdybymy przeto
wicej towarw naszych wysyali poza granice Krlestwa, ni sprowadzamy zagranicznych
zwaszcza nie tyle koniecznych, co raczej zbytkownych sprawioby to, e nie uwaano by
nas za cakiem ubogich w porwnaniu z innymi krajami europejskimi, ktre i iloci towarw, i rnych rzemielnikw, i obfitoci kruszcw, i mdrym na koniec zarzdzaniem gospodark znacznie nas przewyszaj.
WOJSKO
Poprzestajc na swoich posiadociach, nigdy wojen najedczych ssiadujcym z Polsk
narodom nie wydajemy, o ile przez nich pierwej si nie jestemy sprowokowani, a i to raczej
w celu pomszczenia krzywd i odzyskania zagarnitych ziem ni dla zajcia ich posiadoci i
wadania nimi.
Dlatego take i wojsko nasze bardziej do obrony ojczyzny przysposobione mamy, ni do
zdobywania miast cudzoziemskich i potnych warowni, jakimi ssiedzi nasi granice swoje
przed nami zabezpieczaj. Std te wojsko nasze po wikszej czci z jazdy si skada, ktr
prawie wycznie szlachta stanowi, i suy do wypadw na otwartym polu, by, postpujc
naprzd, stawi nadcigajcemu nieprzyjacielowi czoa pierwej, nim W granice nasze wejdzie. Piechoty natomiast mao mamy, i t w caoci z chopw, powoywanych nie tak do boju, jak do prac obozowych, a wic, oczywicie, do kopania fos i sypania szacw, wznoszenia
waw, budowy mostw, rwnania drg, transportu taboru wojennego i armat oraz na koniec
do penienia stray w samych obozach. Jeli przeto zdobywanie jakiego miasta podejmujemy, wtedy zacigamy z Niemiec albo Wgier najemnych piechurw, ktrzy s sprawniejsi od
naszych. Wjedzie natomiast zawsze zadowalamy si naszymi, ktrzy, jeli powszechnym
zarzdzeniem ze wszystkich prowincji do obrony ojczyzny s wezwani, nie maj obowizku
i dalej ni pi mil poza granice Krlestwa. Jeli za potrzeba i dalej, tedy natychmiast na
sejmach, ktre zawsze wojn poprzedza powinny, postanawiamy werbunek onierzy pieninych. onierze tacy, zwaszcza zwerbowani ze szlachty, w bitwach bywaj zazwyczaj
tak mni, e nawet w najwikszych niebezpieczestwach nie poddaj si i ducha nie trac, a
e zuchwale z losem swym igra przywykli, na najsilniejsze wrogw wojska ze szczup
swoich garstk wychodz w pole i najczciej zwyciaj. Tak pod Miociwym Zygmuntem
I (e ju dawniejszych pomin) Leniowski w tysic piset kopijnikw na czterdzieci tysicy Moskwicinw uderzywszy, do ucieczki wszystkich zmusi i blisko dziewi tysicy trupem pooy. Podobnie te Boratyski, w dwa tysice jazdy na trzynacie tysicy Moskwy
natarszy, cudowne nad nimi zwycistwo odnis, siedem tysicy zabi i dziaa wszystkie zabra. Kamieniecki z szecioma tysicami swoich dwadziecia pi tysicy Tatarw na polu
bitwy rozcign. Tarnowski w cztery tysice dwadziecia dwa tysice Turkw i Woochw

111

pobi i pidziesit dwie armaty zdoby384. Pod krlem Augustem, synem Zygmunta, Radziwi z siedmioma tysicami nad U trzydzieci tysicy wojska moskiewskiego zupenie
znis i zamek tego dnia zdoby385. A Sapieha picioma tysicami Wenden obroni i dwadziecia cztery tysice Moskwicinw oraz Inflantczykw w jednej bitwie pooy386. Nastpnie pod krlem Stefanem Zborowski, w niespena dwa tysice, cae wojsko buntowniczych
gdaszczan, z zamorskich ludzi zwerbowane, zniszczy w cigu jednego dnia i oprcz jecw
wicej ni osiem tysicy zabitych na pobojowisku naliczy387. Dalej, pod wodz [wietlanej
pamici Zygmunta III]388. Zamoyski z niespena szecioma tysicami nie tylko cakowicie
zwyciy arcyksicia Maksymiliana, prawie osiemnacie tysicy w obozie majcego, lecz i
do kapitulacji zmusi389. Kazigireja Scyt z siedemdziesicioma tysicami na Polsk cigncego na polach Cykory trzema tysicami swoich tak przypar, e w, wiele tysicy na polu
bitwy utraciwszy, wraz na Krym zawrci. Chodkiewicz za w trzy tysice, pod Kircholmem
w Inflantach, dziewi tysicy onierzy szwedzkich zgnit i cztery tysice jecw pojma390.
Podobnie kiewski, w trzy tysice jedcw, osiemdziesit tysicy Moskwicinw niespodziewanie pod Kuszynem napadszy, wszystkich niebawem do haniebnej ucieczki zmusi
oraz trzy regimenty Niemcw z tego wrogiego wojska uj, z komendantem ich, hrabi de
Pontibus, i do krla pod Smolesk przyprowadzi391. Rwnie Koniecpolski niedawno w Prusach z picioma chorgwiami jazdy na Gustawa, dziewi tysicy onierzy pod Sztumem
majcego, zuchwale natar, ponad tysic trupem pooy i zmusi napastnika do szpetnej
ucieczki, wszystkie jego armaty zdobywajc. I pod Amersztynem na Pomorzu, dwa jego regimenty zwizawszy, bez boju do poddania si wnet zmusi, gdy sam mia niespena dwa tysice jazdy, a piechoty w ogle adnej392.
Tak nasi wroga, nawet najsilniejszego, nie lkaj si nigdy i w otwartym polu, choby
szczup garstk wojska jemu nierwni, ochoczo uderzaj.
A jest jazda sama jakby czworakiego rodzaju, piechota za dwojakiego. Z jedcw jedni
s ciszego uzbrojenia, drudzy lejszego; z tych, ktrych nazywamy cikozbrojnymi, jedni
s kopijnicy i pospolicie zw si husarzami, a inni w arkebuzy take zbrojni i nazywani s
arkebuzerami; i jedni, i drudzy za w elazne pancerze oraz szyszaki s okryci. Spord lek384

Chodzi o bitw pod Obertynem 22 VIII 1531. Hetman Jan Tarnowski dysponowa siami wynoszcymi ponad 4000 jazdy, 1500 piechoty i 12 dzia; armia hospodara Petryy liczya
ok. 20 000 onierzy.
385
Chodzi o Mikoaja (Starowolski podaje bdnie skrt imienia F.) Radziwia zwanego
Rudym, pniejszego kanclerza i hetmana wielkiego litewskiego, ktry W 1564 zwyciy
wojska moskiewskie w bitwie nad rzek U.
386
Chodzi o Andrzeja Sapieh, pniejszego wojewod poockiego, a nastpnie smoleskiego, ktry brat udzia w bitwie z wojskami moskiewskimi o Wenden (Kie) 21 X 1578 (w
czasie wojny Batorego z Iwanem Gronym o Inflanty). Andrzej Sapieha jest te autorem
wiersza opiewajcego zwycistwo wendeskie, pt. Sawa na szczliwe zwycistwo ksicia
Michaa Radziwia s 24 000 pod Kiesi, d. 21 padziernika 1578.
387
Chodzi o zwycisk bitw wojsk polskich pod dowdztwem Jana Zborowskiego nad
armi zacin zbuntowanego Gdaska nad Jeziorem Lubieszowskim koo Tczewa w 1577.
388
W pierwszym wydaniu byo: Serenissimi Regis nostri moderni (Najjaniejszego
Krla naszego wspczesnego).
389
Chodzi o bitw pod Byczyn. Por. komentarz 276.
390
Por. komentarz 358.
391
W bitwie pod Kuszynem 4 VII 1610 kiewski dysponowa ok. 7000 jazdy, a Dymitr
Szujski mia ok. 35 000 onierza, w tym rwnie posikowy oddzia szwedzki (gwnie z
Niemcw) pod dowdztwem Pontusa de La Gardie.
392
Por. komentarz 49.
112

kozbrojnych nastpnie jedni w arkebuzy wyduone, drudzy natomiast w sajdaki i krtsze

lance s uzbrojeni, przy czym i jedni, i drudzy pancerzami s okryci i wsplnym imieniem
kozakw s nazywani. Z pieszych za jedni, ktrych zaciga si z Polski albo Wgier, zowi
si hajdukami, drudzy to Kozacy zaporoscy, z okrgw Rusi pobliskich Scytii, ktrzy, rwnie jako onierze kozakami nazywani, maj swego wasnego wodza oraz wasn taktyk
obozow.
Wszyscy za oni spis albo szabel i rusznic w bitwie uywaj, tyle e ci pierwsi jednolit
odziey barw otrzymuj od krla, tamci, w byle jakie paszcze odziani, prawie wszyscy konie i wozy maj, ktrymi nastpnie otaczaj swoje obozy i w bitwach jako szacw albo
ogrodze przeciw impetowi wrogw ich uywaj (lecz tych szerzej opisalimy w Rycerzu
polskim dla papiea Urbana VIII393) i w zalenoci od sytuacji czy koniecznoci bd to na
koniach, bd pieszo walcz, bd wreszcie na czna swe wsiadszy, morzeni pyn i niepokoj tureckie dzierawy.
Jak przeto caa prawie jazda nasza (prcz ciurw) ze szlachty jest, tak caa piechota z posplstwa, oprcz dowdcw oddziaw i oficerw hajdukw. U Kozakw zaporoskich przeciwnie, tak setnicy i tysicznicy, jak nawet i wdz sam, ktrego spord swoich wybieraj,
chopem jest, byleby w sztuce wojennej by biegy i w boju szczliwy: w przeciwnym razie
zaraz go zrzucaj i kogo innego na jego miejsce obieraj. Jak byo powiedziane, ldem i morzem Scytw taurydzkich oraz Turkw ustawicznie wojn niepokoj i najczciej bardzo gone zwycistwa nad nimi odnosz, do tego stopnia, e ju kilka razy w naszym wieku Konstantynopol by w trwodze.
POTGA
Siy Polski i liczebnoci, i natur s takie, e kilka zaledwie krlestw Europy im dorwnuje, adne za nie przewysza; i gdyby ad, ktry jest dusz rzeczy, by u nas lepszy, niewtpliwie przewyszalibymy wszystkie razem narody Zachodu. Do potgi bowiem i siy kadego narodu potrzebna jest znaczna liczba bitnych mw, obfito ywnoci, dostatek pienidzy, wystarczajca ilo broni i dbao o umocnienia. adnej zgoa z wymienionych rzeczy
stosownie do potrzeb nie mamy, lubo niektre z nich s u nas niekiedy znakomitsze ni u innych narodw.
Co si zatem tyczy mw do wojny sposobnych i wojskowo dowiadczonych, pewne jest,
i krl Polski moe mie bez adnego odu i obcienia skarbu publicznego dwiecie tysicy
jedcw, z ktrych kady wasnym kosztem albo z tego tylko tytuu, e jest szlachcicem,
suy dopty powinien, dopki si albo wojna nie skoczy, albo przez krla na lee zimowe
wszyscy nie zostan rozpuszczeni. Przy tak wielkiej przeto liczbie szlachty, ktra prcz rzemiosa wojennego innego zajcia nie ma, c dziwnego, e nie szukamy wodzw na czas
wojen u nikogo, lecz najlepszych dowdcw pord swoich mamy? Mielibymy znacznie
wicej, i znakomitszych, gdyby mstwo rzeczywiste, nie za bogactwa albo staroytno rodu
do godnoci i urzdw Rzeczypospolitej wynosiy: lecz poniewa ubogim by wad jest w
naszych czasach haniebn, dlatego nieliczni na urzdach znakomici, nieliczni w wojsku sawni; i ta ogromna, jak powiedzielimy, liczba szlacheckiego rycerstwa przez zy Rzeczypospolitej rzd adn miar rwnoczenie zebra si przeciw wrogowi nie moe, w przeciwnym
bowiem razie ogoocone zostayby graniczce z potnymi ssiadami prowincje, ktrych
szczeglnie strzec naley, gdy w miastach zgoa nie mamy adnych zag wojskowych, co
by mogy niespodziewany najazd wroga jakiego powstrzyma, prcz niewielu tylko oddzia393

Por. komentarz 3.

113

w na Rusi, stojcych na stray przed Tatarami. Ju za wrogw ze wszystkich stron silnych

i nie nazbyt uczciwych mamy, Turka, Tatara, Moskwicina, Szweda i plemi niemieckie, ktrego wadcy, mimo rnych przymierzy i tylekro powtarzanych przez nas zblie poprzez
zadzierzganie pokrewiestw, zawsze jednak chciwie czyhaj na ojczyzn nasz i zagraaj
nam przy kadej sposobnoci.
Niemniej jednak moe mie krl Polski, pozostawiwszy innych do obrony prowincji, sto
tysicy jazdy na wojn, tyle co i Wadysaw Jagieo niegdy przeciw pruskim Krzyakom
pod Grunwaldem by zebra394, gdy jeszcze Prusy, Pomorze, Kurlandia, Inflanty i mud,
bardzo ludne prowincje, do korony polskiej przyczone nie byy. Przeciw tyme Teutonom
syn jego, Kazimierz, oprcz Rusinw i Litwinw, z samej tylko Polski szedziesit tysicy
jazdy pod Chojnice wyprowadzi. Tego z kolei syn, Jan Olbracht, osiemdziesit tysicy
szlachty, z Polski tylko i Rusi, przeciw Stefanowi, hospodarowi wooskiemu, zgromadzi.
Brat za jego, Zygmunt I, z prowincyj Wielkiego Ksistwa Litewskiego pidziesit dwa tysice przeciw Moskwie pod Orsz cign, gdy Inflanty jeszcze do nas nie naleay ani Kurlandia, ktre teraz do Ksistwa Litewskiego wchodz. I tako mia sto tysicy pod Lwowem,
gdy na Wooszczyzn rusza, adnego wojewdztwa Litwy do udziau nie wzywajc, oprcz
dworzan i ochotnikw, ktrzy chcieli z wasnej woli krlowi swemu towarzyszy. Podobnie
jego syn, Zygmunt August, niewielu tylko z Rusi zacinych onierzy z ksiciem Mikoajem
Mieleckim wezwawszy, gdy przeciw Teutonom na Inflanty, lutersk herezj wtedy ogarnite,
wypraw wojenn przedsiwzi, sto i dwadziecia tysicy zbrojnych mia z samej Litwy i
podlegych jej prowincji. Ju za w naszym wieku, w czasie wojny domowej, zbrojnych zebranych pod Sandomierzem na osiemdziesit tysicy oceniano, gdy mimo to wiksza cz
Krlestwa zachowywaa spokj i nie podniosy broni przeciw krlowi prowincje, z wyjtkiem
pewnych magnatw, spord ktrych z kolei wiksza cz albo raczej uczciwsza przy krlu
samym stana. Take w niedawnej srogiej wojnie z Turkiem, gdy [wietlanej pamici]395
Zygmunt III ogosi pospolite ruszenie szlachty, cho zaledwie trzy albo cztery wojewdztwa
pod Lww cigny, to ju liczb prawie pidziesiciu tysicy osignito (z eskort krla,
ktry piechoty niemieckiej do znaczny poczet, wasnym sumptem wystawiony, przyprowadzi); c dopiero, gdyby si wszystkie prowincje Krlestwa, Jak by rozkaz, zebray!
Lecz przy tak wielkiej liczbie dwu rzeczy koniecznie potrzeba, ktre w prowadzeniu wojen
najbardziej s skuteczne. Szybkoci mianowicie i posuszestwa. Niestety, i leniwie szlachta
pod znaki si gromadzi, jako e i sejm najpierw przez tyle niedziel odbywa si, bez ktrego
wojna podjt by nie moe, i zbyt si gnunie egnaj z gospodarstwami swoimi, onami i
dziemi, wci trzeciego obwoania wyprawy wojennej niedorzecznym zwyczajem wyczekujc. A gdy si ju zbior na wyznaczone miejsce, wtedy zczonych siebie i uzbrojonych
widzc, albo przeciw krlowi, albo przeciw senatowi si burz. Lecz rwnie i krlowie sami
niekiedy leniwie na wypraw cign, wikszo czasu na rnych zabawach trawic, za co
przez szlacht albo o ze rzdy s pomawiani, albo pretensje owej znosi musz, gdy z
uszczupleniem wasnych dochodw paci co szlachcie przychodzi. Std Rzeczpospolita,
nieszczciu owemu starajc si zapobiec, zacinym onierzem zwyke wojny prowadzi
postanowia396, pospolite ruszenie szlachty na ostateczny jaki przypadek przewidujc, jako to
gdyby albo podatki na zacig nie wystarczay, albo wrg tak by potny, e go zatrzyma
zacinym wojskiem hetmani nie zdoaj; wtedy uciekamy si do pospolitego ruszenia
394

Liczebno wszystkich wojsk pod wodz Wadysawa Jagiey w bitwie grunwaldzkiej

ocenia si na ok. 45 000 ludzi. Dane z nastpnych przykadw wyliczonych przez Starowolskiego s czsto rwnie mylne.
395
W wydaniu pierwszym byo: Serenissimus Rex (Najjaniejszy Krl).
396
Ma tu Starowolski na myli tzw. wojska kwarciane, stworzone na mocy uchway sejmowej w latach 156263; por. komentarz 48.
114

wszystkiej szlachty jakby do ostatniego ratunku. Tak postanowiono uczyni w niedawno minionej wojnie z Turkiem; gdy barbarzyca szeset prawie tysicy onierzy na nas prowadzi,
hetmana z siedemdziesicioma tysicami wojsk komputowych poza granice Krlestwa na
Woosz wysano, aby. idcego naprzeciw zatrzyma397. Krl za, jakby ha pograniczu stojc,
kaza zwoa szlacht pod Lww, aeby j poprowadzi na pomoc wojsku wysanemu z synem. I gdyby wtedy szybciej przyby, jak to uchwalono na sejmie, z pewnoci o wiele wiksze postpy w wojnie byby poczyni i wiksz sobie chwa u potomnych zyska.
eby przeto do tego rodzaju wyprawy szlachta bardziej przygotowan by moga, ustanowione zostao ju dawno publiczn uchwa sejmw, aby w pierwsz niedziel po Wielkanocy w kadym wojewdztwie odbywa si przegld zbrojnych i aby kady wojewoda wciga
do rejestru nazwiska szlachty w jego wojewdztwie zamieszkaej. Go jednak, rwnie jak inne
urzdzenia ojczyzny, albo zupenie zaniedbane zostao, albo niezawodnie zaniedbane bdzie,
kar losu na kraj cigajc.
W ten sposb rwnie piesze wojsko, z inwencji krla Augusta, tak z miast, jak spord
wiejskiego ludu wybrane, zmarniao ju prawie i zaledwie kilkuset onierzy liczy, wic zupenie ju uyteczne by nie moe, cho przecie pitnacie tysicy wynosi powinno398. Pozostali wszyscy, przez chciwo starostw za opat zwolnieni i wiejskim pracom przypisani,
pendent onierski odoyli. A przecie widzielimy na od zacignitych, jakimi chwalebnymi czynami odznaczaj si w wojnach, ogldalimy, jak gd, pragnienie, upa i prace obozowe znosz z wiksz wytrwaoci ducha ni Wgrzy czy Niemcy, ktrzy powietrza naszego cierpie nie mog i albo uciekaj, albo umieraj. Gdyby tedy stany Krlestwa pragny
powanie trosk o sprawy wojenne traktowa, mona by bez adnej wtpliwoci dwiecie i
wicej tysicy najznakomitszej piechoty ze wsi i miasteczek zebra, ktra by nawet najwikszemu wrogowi ojczyzny bez trudu stawia opr. Przykad mamy w Kozakach zaporoskich,
ktrzy wszyscy z posplstwa s, ze wsi i miasteczek naszych zebrani i adnym wyksztaceniem nie obdarzeni, mimo to jednak w swych obozach maj dyscyplin staroytnych Rzymian, a mstwem wojennym i spraw onierskich znajomoci adnej w wiecie nacji nie
ustpuj. Gdyby im tedy z caego Krlestwa wybran modzie przyczy i wywiczy w
sztuce onierskiej pod komendantami i tysicznikami szlacheckimi, aden zgoa na wiecie
monarcha chrzecijaski rwnej krlowi Polski siy w swoim krlestwie by nie mia.
Co do ywnoci za, to pewne jest, i owszem, i w czasie wojen krl Polski mgby wyywi bardzo wielu, co dla kadego jest oczywiste, bo Krlestwo Polskie moe inne dwa
podobne krlestwa, takie, jakim samo jest, nie tylko zboem, lecz take misem i innymi produktami podtrzymywa. Niemniej my, Polacy, w kadej wyprawie wojennej cierpimy gd i
najczciej od sprawy bliskiej koca odstpujemy niechlubnie z powodu niedostatku ywnoci. Wszystko to dzieje si z opieszaoci wodzw albo raczej stanw Rzeczypospolitej, ktre,
skoro gdzie jak wojn wydadz, nigdy w tych stronach zaopatrzenia nie staraj si wczeniej
przygotowa, lecz co kady onierz przypadkiem spotka, to rabuje po drodze, a pniej ze
szlacht i sub w obozie si dziel. W niesawie std powstaej i zych nawykach wszyscy
pospou si pograj i albo nie chc sucha wodzw swoich, albo rozbiegaj si. Gdyby
natomiast Rzeczpospolita najpierw ywno przygotowaa tam, dokd wojsko wysa postanowi, a zaopatrzenie to, dziki obfitoci wszystkich rzeczy, bez trudu moemy zgromadzi,
zamiar wyprawy atwo do podanego koca byby doprowadzony.
397

Chodzi o wypraw cecorsk hetmana wielkiego koronnego Stanisawa kiewskiego

w 1620, zakoczon klsk i mierci samego hetmana (6 X 1620).
398
Ma tu Starowolski na myli piechot wybranieck (l wybraniec z 20 anw, przy
czym tylko z krlewszczyzn); zorganizowa j jednak nie Zygmunt August, lecz Stefan Batory na mocy uchway sejmowej z 1578.

115

Ju za co do pienidzy, tych w skarbie nigdy gotowych nie ma, lecz wtedy dopiero, gdy
sejm postanowi wojn, na prowincje nakadany jest podatek i s ustanawiane daniny dorane,
konieczne dla zakoczenia wojny. Lecz nawet i te podatki bd opieszale s cigane, bd
nie bez uszczerbku do skarbu wpywaj, gdy wiksza cz do prywatnej kiesy wpada. Ale
jeliby je ciga troch bardziej systematycznie, gdymy jeszcze nie podjli wojny, gdyby je
rozwanie ustanawia i przechowywa w pogotowiu, zaiste i wojska nasze szybciej bymy na
wrogw wyprowadzali, i onierza samego posuszniejszym podczas wojny mieli, tymczasem, gdy chciwi dowdcy sobie staraj si od zatrzyma, onierze sprzysigaj si atwo na
zgub ojczyzny, czegomy ju nieraz dowiadczyli. To tylko bodaj najwicej krla Polski
czasu wojny cieszy, e panowie Krlestwa i niekiedy bogatsza szlachta maj zwyczaj przyprowadza do obozu cae chorgwie jazdy i oddziay kosztem wasnym wystawione, z samej
tylko mioci Ojczyzny. Ubosi za liczni, razem zebrani, wodza sobie spord siebie jakiego dzielnego wybieraj i dobrowolnie, bez odu, naczelnemu wodzowi towarzysz, przez co
ochotnikami s nazywani. Podobnie i Kozacy zaporoscy czyni, niekiedy w czterdzieci tysicy wojownikw zebrani.
Co do broni za, to kady j sobie prywatnie z Niemiec albo jakiego innego pobliskiego
kraju sprowadza, poniewa krl czy Rzeczpospolita adnej zbrojowni publicznej nie ma. S
wprawdzie w kilku miejscach skady wikszych armat [,niedawno przez Miociwego Krla
Wadysawa IV urzdzone. Lecz]399 o wiele wiksze i porzdniejsze maj miasta, jak rwnie
szlachta niektra i najmoniejsi w Krlestwie. Oni te, gdy wojna jest ogoszona, zarwno
sami z mioci Ojczyzny na wojn id, jak i dziaa wielkie z wszystkimi potrzebami cign.
Krl za, adnej twierdzy silnej nie majc, ktr w bro zaopatrzy by winien, dokdkolwiek
wypraw podejmuje, bez trudu moe uzbrojenie uzupeni albo z miast bogatszych, albo ze
swoich arsenaw, jakkolwiek one, rozrzucone w wielu miejscach, od dawna nie nazbyt s
uzupeniane. Ale e i Polska sama nie jest w metale uboga, i Niemcy, ktre tyche nadmiar
maj, w bliskoci si znajduj, nietrudno jest o uzbrojenie, gdy przygotowania wojenne tego
wymagaj, zwaszcza e i mistrzw sztuki odlewniczej w Krlestwie mamy.
Co do fortyfikacji wreszcie i twierdz, szczerze przyzna trzeba, i nie ma w Polsce zgoa
adnych znaczniejszych, oprcz kilku zamkw prywatnych, i to rozproszonych po prowincjach i Krlestwie, jako s Zamo, acut, Zbara, Niewie, Lachowicze, Midzyrzecz,
Dubno i inne mniejszej wagi. Pozostae wszake bez trudu by mogy by bardziej umocnione,
gdyby Rzeczpospolita na to wysiek swj skierowaa, skoro przecie i kamieni, i wapna, i
narzdzi elaznych oraz drzewa wszdzie w Polsce wielka obfito si znajduje. Poniewa
jednak bynajmniej nie jestemy dni zajmowa cudze, swoje z atwoci moemy obroni
bd to piersiami wasnymi, tak jakemy i dotd bronili walczc z wrogiem raczej w otwartym polu, bd podstpu wojennego uywajc, bd waem si otaczajc. Tak Niemcw, czsto ojczyzn nasz napada usiujcych, piersiami wasnymi odrzucilimy. Tak Turka, z ca
sw potg idcego, odpdzilimy. Moskw nie tylko powstrzymalimy, lecz rwnie jej cae
imperium wielokrotnie spustoszylimy zupenie. Tatarw nazbyt czsto na Ru wpadajcych
znaczniemy poskromili. Woosz, Modawi i Besarabi nawet prywatni niejednokrotnie
pldrowali i ksit tame wedug woli swej ustanawiali.
Pozostaje jedynie sam Szwed, ktregomy wprawdzie tak niegdy, jak i teraz w boju zawsze zwyciali, wygna jednak z prowincyj ostatecznie nie moemy, czci poniewa przez
gnuno niejak nie jestemy przysposobieni do zdobywania obronnych miast, czci poniewa heretykw wszdzie mu sprzyjajcych, rodzimych zdrajcw, pozby si nie moemy,
czci poniewa prowincje owe raz jeden witych mw wyrzuciwszy, nie pragn ich
399

W pierwszym wydaniu byo: sed quae negligentissime asservantur (lecz te w wielkim zaniedbaniu s utrzymywane).

116

wcale, bezbonymi ludmi si zadowalajc, czci rwnie i std, i owadnici wystpkiem

i zepsuciem ludzkim naszych czasw, mniej publicznymi sprawami, a bardziej dz posiadania jestemy pochonici i kady z nas o prywat zabiega, skd panw ustawiczne wanie,
szlachty nieposuszestwo, dworu podejrzewanie, wadzy lekcewaenie, istotnych rzeczy zaniedbanie wokoo. Czci wreszcie i std, e trudno nam uj gniewu Boego, co za wszystkie wystpki publiczne w Ojczynie naszej bezkarne tym nieprzyjacielem nas karze, ktregomy zawsze lekcewayli, i t jakby publiczn kar do opamitania si dobrotliwie nakania.
Lecz...
O, mieczu Pana, jak dugo jeszcze nie spoczniesz? Wnijd w pochw tw, ostygnij i zamilknij.
Oka nam, Panie, swoje plany pokoju, a nie udrcze, i daj nam rozstrzygnicie i rozejm,
abymy yjc wysawiali Ciebie.

KONIEC

117

KOMENTARZE
INDEKS OSB I RZECZY
ILUSTRACJE
SPIS ILUSTRACJI

KOMENTARZE
Przy opracowywaniu komentarzy korzystano z wielu bardzo rnych w swym charakterze
publikacji: od oglnych i obszernych opracowa do niewielkich, szczegowych artykuw, z
prac cile naukowych i niekiedy popularnych, z literatury najnowszej i dawniejszej. Podawanie literatury przy poszczeglnych komentarzach (poza niektrymi wyjtkami), ju choby
ze wzgldw objtociowych ksiki, nie wydaje si konieczne. Siuszniejsze natomiast bdzie chyba podanie w tym miejscu wyboru tylko waniejszych prac, na ktrych oparto informacje komentarzy, jak rwnie tekst wstpu. Oto one; atlasy, encyklopedie, sowniki Atlas
historyczny Polski pod red. Wadysawa Czapliskiego i Tadeusza adogrskiego, Wrocaw
1967; Maly atlas historyczny opra, przez Cz. Nankego, L. Piotrowicza i Wl. Semkowicza,
Warszawa 1971 (gwnie mapa 8: Polska i Litwa za Jagiellonw XV w., opracowana przez
Wtadyslawa Semkowicza); Encyklopedia Powszechna (S. Orgelbranda), t. l28, Warszawa
185968; Maly slownik historii Polski pod red. Tadeusza epkowskiego, wyd. 5., Warszawa
1969; Podrywa Encyklopedia Kocielna, t. l42, Warszawa 190415; Polski sownik biograficzny, t. l17 (72 zeszyty), 193572; Sownik biograficzny historii powszechnej do XVII stulecia pod red. Kazimierza Lepszego, Warszawa 1968; Sownik geograficzny Krlestwa Polskiego i innych krajw souiiaskich, t. l16, Warszawa 18791902; Wielka Encyklopedia
Powszechna, t. l13, Warszawa 196270; opracowania: Henryk Barycz, Historia Uniwersytetu Jagielloskiego w epoce humanizmu, Krakw 1935; Henryk Barycz, Alma Mater Jagellonica. Studia i szkice z przeszoci Uniwersytetu Krakowskiego, Krakw 1958; Henryk Barycz, W blaskach epoki Odrodzenia, Warszawa 1968; Wadysaw Czapliski, O Polsce siedemnastowiecznej, Warszawa 1966; Dzieje Uniwersytetu Jagielloskiego w latach 1364-1764
pod red. Kazimierza Lepszego, t. l., Krakw 1964; Konstanty Grzybowski, Teoria reprezentacji w Polsce epoki Odrodzenia, Warszawa 1959; Historia sztuki polskiej w zarysie pod red.
Tadeusza Dobrowolskiego i Wadysawa Tatarkiewicza, wyd. 2., t. l-2, Krakw 1965; Ireneusz Ihnatowicz, Zbigniew Landau, Antoni Mczak, Benedykt Zientara, Dzieje gospodarcze
Polski do 1939 roku, wyd. l.. Warszawa 1965; Katalog zabytkw sztuki w Polsce, opracowywany i wydawany (od lat pidziesitych) przez IS PAN (pocztkowo PIS) zeszyty wojewdztw: katowickiego, kieleckiego, krakowskiego, lubelskiego, dzkiego, poznaskiego i
warszawskiego; Feliks Koneczny, Dzieje administracji w Polsce w zarysie, Wilno 1924; Jerzy
Z. oziski, Adam Miobdzki, Atlas zabytkw architektury w Polsce, Warszawa 1967; Wadysaw oziski, Prawem i lewem. Obyczaje na Czerwonej Rusi w pierwszej polewie XVII
wieku, wyd. 5., t. l-2, Krakw 1957; Wadysaw oziski, ycie polskie w dawnych wiekach,
wyd. 3. (powojenne), Krakw 1969; Jarema Maciszewski, Szlachta polska i jej pastwo.
Warszawa 1969; Tadeusz Makowski, Genealogia sarmatyzmu, Warszawa 1946; Adam Miobdzki, Zarys dziejw architektury w Polsce, wyd. 2., Warszawa 1968; Adolf Pawiski,

118

Polska XVI w. pod wzgldem geograficzno--historycznym, w serii: rda dziejowe, t. 1216, Warszawa 1883-95; Polska XVII wieku. Pastwo. Spoeczestwo. Kultura pod red. Janusza Tazbira, Warszawa 1969;
Szymon Starowolski, Setnik pisarzom polskich albo pochway i ywoty stu najznakomitszych pisarzom polskich, przekad i komentarze Jerzego Starnawskiego, wstp Franciszka
Bielaka i Jerzego Starnawskiego, Krakw 1970; Wadysaw Tomkiewicz, Pikno wielorakie.
Sztuka baroku, Warszawa 1971; Andrzej Wyczaski, Polska Rzecz Pospolit szlacheck,
Warszawa 1965; Stanisaw kiewski, Pocztek i progres wojny moskiewskiej, oprac. Jaremy Maciszewskiego, Warszawa 1966.

119

ILUSTRACJE
1. Karta tytuowa pierwszego wydania Polonii (1632; wg egzemplarza w Bibliotece Narodowej w Warszawie). Fot. A. Piskado.
2. Karta tytuowa drugiego wydania Polonii (1652; wg egzemplarza w Bibliotece Narodowej w Warszawie). Fot. A. Piskado. :
3. Karta tytuowa trzeciego wydania Polonii (1656; wg egzemplarza w Bibliotect Narodowej w Warszawie). Fot. A. Piskado.
4. Karta tytuowa polskiego przekadu Polonii (1765; wg egzemplarza w Bibliotece Narodowej w Warszawie). Fot. A. Piskado.
5. Zygmunt III. Sztych A. Sadelera z 1604 r. Reprod. z dziea Polska, jej dzieje i kultura, t.
II, Krakw (b. r. w.).
6. Wadysaw IV, Sztych J. Suyderhoffa wg portretu P. Soutmana z l. poi. XVII w. Reprod.
z dziea Polska, jej dzieje i kultura, t. II, Krakw (b. r. w.).
7. owicz. Widok miasta na pocz. XVII w. Rycina z dziea J. Brauna i F. Hogenberga
Theatri praecipuarum totius mundi urbium, t. VI, Kolonia 1617. Fot. Zakad Reprografii Biblioteki Narodowej W Warszawie.
8. owicz. Widok zamkw w 1655 r. Miedzioryt wg rys. E. J. Dahlberga, z dziea S.
Puffendorfa De rebus a Carolo Gustavo gestis..., Norymberga 1696. Fot. Zakad Reprografii
Biblioteki Narodowej w Warszawie.
9. Bydgoszcz. Widok miasta w 1657 r. Miedzioryt wg rys. E. J. Dahlberga, z dziea S.
Puffendorfa De rebus a Carolo Gustavo gestis..., Norymberga 1696. Fot. Zakad Reprografii
Biblioteki Narodowej w Warszawie.
10. Piotrkw. Widok miasta w 1657 r. Miedzioryt wg rys. E. J. Dahiberga, z dziea S.
Puffendorfa De rebus a Carolo Gustavo gestis..., Norymberga 1696. Fot.Zakad Reprografii
Biblioteki Narodowej w Warszawie.
11. Krakw. Widok miasta na pocz. XVII w. Rycina z dziea J. Brauna i F. Hogenberga
Theatri praecipuarum totius mundi urbium, t. VI; Kolonia 1617.Fot. Zakad Reprografii Biblioteki Narodowej w Warszawie.
12. Biecz. Widok miasta na pocz. XVII w. Rycina z dziea J. Brauna i F.Hogenberga Theatri praecipuarum totius mundi urbium, t. VI, Kolonia 1617. Fot.Zaklad Reprografii Biblioteki Narodowej w Warszawie.
13. Sandomierz. Widok miasta na pocz. XVII w. Rycina z dziea J. Brauna i F. Hogenberga Theatri praecipuarum totius mundi urbium, t.VI, Kolonia 1617. Fot. Zakad Reprografii Biblioteki Narodowej w Warszawie.
14. Piczw. Widok miasta i zamku w 1657 r. Miedzioryt wg rys. E. J. Dahlberga, z dziea
S. Puffendorfa De rebus a Carolo Gustaw gestii..., Norymberga 1696. Fot. Zakad Reprografii Biblioteki Narodowej w Warszawie.
15. Piczw. Widok zamku w latach 165557. Miedzioryt wg rys. E. J. Dahlberga, z dziea
S. Puffendorfa De rebus a Carolo Gustaw gestis,.., Norymberga 1696. Fot. Zakad Reprografii Biblioteki Narodowej w Warszawie.
16. Ia. Widok miasta i zamku w latach 165557. Miedzioryt wg rys. E. J. Dahlberga, z
dziea S. Puffendorfa De rebus a Carolo Gustaro gestis..., Norymberga 1696. Fot. Zakad
Reprografii Biblioteki Narodowej w Warszawie.

120

17. Janowiec. Widok zamku i miasta w 1656 r. Miedzioryt wg ryt. E. J. Dahlberga, z dziea
S. Puffendorfa De rebus a Carolo Gustaco gestis..., Norymberga 1696. Fot. Zakad Reprografii Biblioteki Narodowej w Warszawie.
18. Wilno. Widok miasta na pocz. XVII w. Rycina z dziea J. Brauna i F. Hogenberga
Theatri praecipuarum tatius mumii urbium, t. III, Kolonjia 1616. Fot. Zakad Reprografii Biblioteki Narodowej w Warszawie.
19. Wilno. Zamek Krlewski (Dolny). Wg rys. z koca XVIII w., ze zbiorw A. Mohuczego w byym Muzeum Rumiancewa w Moskwie. Reprod. fot. (z miesicznika Arkady)
A.Piskado.
20. Grodno, Widok miasta w 2. poi. XVI w. Rycina z dziea J. Brauna i F. Hogenberga
Theatri praecipuarum totius mundi urbium, t. II, Kolonia 1576. Fot. Zakad Reprografii Biblioteki Narodowej w Warszawie.
21. Przemys. Widok miasta na pocz, XVII w. Rycina z dziea J. Brauna i F. Hogenberga
Theatri firaecipuarum totius mundi urbium, t. VI, Kolonia 1617, Fot. Zakad Reprografii Biblioteki Narodowej w Warszawie.
22. Zamo. Widok miasta na pocz. XVII w. Rycina z dziea J. Brauna i F. Hogenberga
Theatri praecipuarum totius mundi urbium, t. VI, Kolonia 1617. Fot. Zakad Reprografii Biblioteki Narodowej w Warszawie.
23. Krlewiec. Widok miasta na pocz. XVII w. Rycina z dziea J. Brauna i F. Hogenberga
Theatri praecipuarum totius mundi urbium, t. III, Kolonia 1616. Fot. Zakad Reprografii Biblioteki Narodowej w Warszawie.
24. Toru. Widok miasta w 1655 r. Miedzioryt wg rys. E, J. Dahlberga, z dziea S. Puffendorfa De rebus a Carolo Gustaso gestis..., Norymberga 1696. Fot. Zakad Reprografii Biblioteki Narodowej w Warszawie.
25. Gdask. Widok miasta w 2. poi. XVI w. Rycina z dziel J. Brauna i F. Hogenberga
Theatri praecipuarum totius mundi urbium, t. II, Kolonia 1576. Fot. Zakad Reprografii Biblioteki Narodowej w Warszawie.
26. Putusk. Widok miasta w 1657 r. Miedzioryt wg rys. E. J. Dahlberga, z dziea S.
Puffendorfa De rebus a Carolo Gustaso gestis..., Norymberga 1696. Fot. Zakad Reprografii
Biblioteki Narodowej w Warszawie.
27. Ryga. Widok miasta na pocz. XVII w. Rycina z dziea J. Brauna i F. Hogenberga Theatri praecipuarum totius mundi urbium, t. III, Kolonia 1616. Fot. Zakad Reprografii Biblioteki Narodowej w Warszawie.
28. Jedziec polski z l. p. XVII w. Rycina S. della Belli. Reprod. z dziea W. oziskiego
ycie polskie w dawnych wiekach, Krakw 1969. Fot. S. Senisson.
29. Obrady Senatu. Drzeworyt z 1619 r. (przerbka z drzeworytu w Statutach J. S. Herburta z 1570 r.). Reprod. z dziea Polska, jej dzieje i kultura, t. II, Krakw (b. r. w.). Fot. S.
Senisson.
30. Sd ziemski. Drzeworyt ze Statutw i metryki przywilejw koronnych St. Sarnickiego z
1594 r. Reprod. z dziea J. St. Bystronia Dzieje obyczajw w dawnej Polsce, t. II, Warszawa
1960. Fot. S. Senisson.
31. Wielki piec hutniczy. Drzeworyt z De re metallica J. Agricoli z 1561 r. Reprod. z
dziea J. St. Bystronia Dzieje obyczajw w dawnej Polsce, t. II, Warszawa 1960. Fot. S. Senisson.
32. Wntrze kunicy. Drzeworyt z De re metallica J. Agricoli z 1561 r. Reprod. z dziea J.
St. Bystronia Dzieje obyczajw w dawnej Polsce, t. II, Warszawa 1960. Fot. S. Senisson
Na wyklejce: mapa Polski XVII wieku. Wedug map I. Gieysztorowej, W. Semkowicza i
A. aboklickiej opracowa A. Piskado.

121