ISSN 2084-1124 Nr 42015

KRYTYKA
LITERACKA
LITERATURA SZTUKA FILOZOFIA

W NUMERZE:
Stanley H. Barkan Andriej Bazilewskij Arkadiusz Frania Niels Hav Krzysztof
Jurecki Olga Lali-Krowicka Milagros Lpez Richard K. Moore Jaga Rydzewska
Tomasz Marek Sobieraj Sander de Vaan Ireneusz Zjedaka

__________________________________________________________________________________
Krytyka Literacka
Rok VII
ISSN 2084-1124
Nr 4 (869) 2015

REDAKCJA Tomasz Marek Sobieraj (red. nacz.),

Witold Egerth, Janusz Najder, Wioletta Sobieraj
ADRES ul. Szkutnicza 1, 93-469 d
E-POCZTA editionssurner@wp.pl

45
Tomasz Marek Sobieraj
NASI OBCY
46
Olga Lali-Krowicka
WIERSZE
49
Richard K. Moore
ORWELL, HUXLEY I DZISIEJSZY WIAT

WYDAWCA Editions Sur Ner

*
Archiwum i biblioteka Krytyki Literackiej
http://chomikuj.pl/KrytykaLiteracka
Czytelnie Krytyki Literackiej online
http://issuu.com/krytykaliteracka
https://pl.scribd.com/KrytykaLiteracka
Strona internetowa
http://www.krytykaliteracka.blogspot.com
Wydania elektroniczne Krytyki Literackiej s bezpatne;
cena egzemplarza papierowego wynosi 10 z; w celu
nabycia pisma naley dokona wpaty na konto
dowolnego hospicjum i wysa potwierdzenie
na adres e-poczty redakcji.
*
1 str. okadki: Albrecht Drer, mier Orfeusza, rysunek
pirem, 1494 r., Kunsthalle, Hamburg
SPIS TRECI
01
Jaga Rydzewska
DYSTRYBUCJONIZM. POGLDY SPOECZNE
I EKONOMICZNE G.K. CHESTERTONA
11
Tomasz Marek Sobieraj, Stanley H. Barkan
UJRZE WIAT W ZIARENKU PIASKU
15
Stanley H. Barkan
WIERSZE
20
Lidia Chiarelli
WIERSZE

S O W O

32
Niels Hav
WIERSZE
34
Krzysztof Jurecki, Ireneusz Zjedaka
POBUDZI WRALIWO
39
Sander de Vaan, Milagros Lpez
GDZIE KOCZY SI RANA
42
Milagros Lpez
WIERSZE

Z I M

Kiedy socjologowie twierdz, e kady powinien

dostosowa si do nowoczesnych trendw, zapominaj,
e nowoczesne trendy tworzone s w najlepszym razie
przez ludzi, ktrzy nie maj ochoty dostosowywa si do
czegokolwiek a w najgorszym razie wanie przez
miliony zastraszonych stworze, usilnie dostosowujcych
si do trendu, ktrego nie ma. I tak te w coraz wikszym
stopniu wyglda obecna sytuacja. Kady wypowiada si
z respektem o opinii publicznej, majc na myli opini
publiczn minus jego wasn opini. Kady wycofuje si
z wasnego zdania pod mylnym wraeniem, e inny
czowiek wnosi do oglnej puli takie zdanie, jakie podobno
maj wszyscy. Kady ulega rezygnujc z wasnych
pomysw w imi atmosfery spoecznej, ktra przecie
sama w sobie jest form ulegoci. Za nad caym tym
bezdusznym ujednoliceniem rozpociera si nowa,
mczca i trywialna prasa, niezdolna do inwencji,
niezdolna do miaoci, zdolna jedynie do sualstwa, tym
bardziej godnego pogardy, e nie jest to nawet sualstwo
wobec silnych. C, taki wanie kres czeka wszystkich,
ktrzy zaczynaj od marze o potdze i podbojach. Gwna
cecha nowego dziennikarstwa polega na tym, e to po
prostu ze dziennikarstwo. To najbardziej niedbaa,
bezbarwna i wyprana z indywidualnoci dziaalno jak
prowadzi si w naszych czasach.
Gilbert Keith Chesterton, Heretycy

24
Arkadiusz Frania
CHOBY TYLKO SAMOLOCIKI Z PAPIERU
27
Andriej Bazilewskij
WIERSZE

N A

*
Nie wierzcie w jakiekolwiek przekazy tylko dlatego,
e przez dugi czas obowizyway w wielu krajach. Nie
wierzcie w co tylko dlatego, e wielu ludzi od dawna to
powtarza. Nie akceptujcie niczego tylko z tego powodu,
e kto inny to powiedzia, e popiera to swym autorytetem
jaki mdrzec albo kapan, lub e jest to napisane w jakim
witym pimie. Nie wierzcie w co tylko dlatego, e brzmi
prawdopodobnie. Nie wierzcie w wizje lub wyobraenia,
ktre uwaacie za zesane przez Boga. Miejcie zaufanie do
tego, co uznalicie za prawdziwe po dugim sprawdzaniu,
do tego, co przynosi powodzenie wam i innym.
Budda

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

Jaga Rydzewska
DYSTRYBUCJONIZM.
POGLDY SPOECZNE I EKONOMICZNE
GILBERTA KEITHA CHESTERTONA

ogldy spoeczne i ekonomiczne Chestertona s dobitnym przejawem walki o los Zwykego

Czowieka. Zawsze by przeciwnikiem industrializmu. Uwaa, e praca w fabryce jest niegodna czowieka i niechrzecijaska. Czowiek staje si robotnikiem, trybem w maszynie,
zatracajcym poczucie odpowiedzialnoci za cae dzieo. Fabryka oznacza uprzedmiotowienie
czowieka i prymat zarabiania przed tworzeniem.
To prawda, e w dziedzinie motoryzacji na stu ludzi, ktrzy potrafi zmontowa silnik
przypada jeden, ktry potrafiby go zaprojektowa. Jednak spord tych stu ludzi, kto
potrafiby wymyli szarad, kto inny rozplanowa ogrd, a jeszcze inny stworzy nowy
art albo narysowa karykatur pana Forda. () Bardzo wiele osb na zawsze pozostanie
niezauwaonymi, szeregowymi pracownikami, bo ich osobiste zdolnoci i upodobania nie
maj nic wsplnego z idiotyczn prac, ktr wykonuj.

Ujmujc si za jednostk, krytykowa kapitalizm. Przez kapitalizm rozumia nie prywatn

wasno rodkw produkcji, lecz warunki, w ktrych istniej tak skrajne dysproporcje w sferze
prywatnej wasnoci, zwaszcza w zakresie rodkw produkcji, e cae ogromne rzesze ludzi s
w praktyce tej wasnoci pozbawione. Kapitalizmem nazywam system ekonomiczny, w ktrym
kapita w przewaajcej czci naley do stosunkowo nieduej grupy ludzi, zwanych kapitalistami,
za wielka masa obywateli, nieposiadajcych kapitau, musi najmowa si do pracy u kapitalistw
w zamian za pensj. Taki system, zdaniem Chestertona, powinien raczej nazywa si
proletarianizmem.
By przeciwnikiem komunizmu, ale nie uwaa go za gwne niebezpieczestwo. Ju w latach
20-tych ubiegego wieku by zdania, e komunizm prdzej czy pniej upadnie, pokonany przez
kapitalizm. Chciabym ostrzec ideowych socjalistw, e ich dziaania wiod nie do
dzikiej rewolty, lecz do bardzo potulnego porzdku. Nie pytam ich, czy pragn
czerwonej, wciekej anarchii tudzie krwawego, brutalnego, bolszewickiego
bestialstwa. Pytam, czy naprawd pragn przechodzi przez to wszystko po to
jedynie, by na kocu znowu mie kapitalizm. Nikt wtedy nie przewidywa, jak prorocze
oka si te sowa.
I to wanie kapitalistyczny system monopoli, konsorcjw i trustw stanowi w ocenie G.K.C.
najwiksz grob dla cywilizacji. System ten prowadzi bowiem do rzdw oligarchii w sferze
polityki, do unionego kultu Pienidza w sferze etyki i religii, za w sferze kultury i moralnoci
do ponurej degrengolady. Nastpn wielk herezj bdzie po prostu atak na moralno,
a zwaszcza na moralno seksualn. I nadejdzie on () ze strony przebojowych bogatych ludzi,
ktrzy koniecznie chc wreszcie si bawi, nie powstrzymywani ju ani przez papiestwo, ani przez
purytanizm, ani przez socjalizm. Jeli kto si dziwi, czemu stawiamy opr Wielkiemu
Biznesowi, wyjaniam, e z tego samego powodu stawiamy te opr bolszewizmowi, a w niedalekiej przeszoci stawialimy opr Niemcom. Ot, jest to inwazja barbarzycw. () Nie
chcemy, by podbio nas chamstwo. () Za spord trzech barbarzyskich najazdw niemieckiego, bolszewickiego i kapitalistycznego w stylu amerykaskim najmniej szacunku ywi
dla tych ostatnich prymityww, ktrzy podbijaj, nie stajc nawet do walki.
W 1927 roku Chesterton wygosi wykad o najwikszym nadchodzcym niebezpieczestwie.
Stwierdzi, e najwikszym niebezpieczestwem jest masowe wyrwnanie do niskiego poziomu,
standaryzacja przy uyciu niskich standardw, zarwno w sferze kultury, jak intelektu. W jego
ocenie, t grob niosy zarwno socjalizm, jak kapitalizm. Uwaa bowiem kapitalizm
i socjalizm za dwie strony tego samego medalu, dwie odmiany identycznego

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

totalitaryzmu. Sprzeczno midzy nimi bya jego zdaniem powierzchowna i w istocie pozorna:
Bolszewizm okaza si najlepszym moliwym sojusznikiem kapitalizmu. Pojawi si akurat
wtedy, gdy kapitalizm zacz wyglda na system nieudany, i na prawach kontrastu obrci
kapitalizm w system stosunkowo efektywny. Reklamujc swe szarlataskie lekarstwo, bolszewizm zatai rzeczywist chorob. () A przede wszystkim, bdc tak skrajnie
nienormalny, sprawi, e ludzie zaczli myle o przemysowej plutokracji jako o czym
absolutnie normalnym.
W praktyce oba systemy sprowadzaj si do centralizacji wasnoci. Ludzie staj si
pracownikami najemnymi czy to wielkich konsorcjw, czy pastw. A poniewa s tylko
najmitami, s tchrzliwi i bierni:
Najemnik ucieka, poniewa jest najemnikiem, ale dobry pasterz odda ycie
za swe owce. () Kiedy nastanie ciemno i nadejdzie dzie ostatni, sowa te powinny
zosta wypisane ognistymi literami na ruinach cywilizacji industrialnej. Cywilizacja ta
opiera si na zaoeniu, e wszystko da si zaatwi, wszystko da si kupi, wszystkim da si
sterowa. Olbrzymie masy najemnikw zaprzgnito do obsugi maszyn niemal rwnie
obojtnych jak oni sami. () Nie wiadomo, czy w dobrych czasach ten system jest dobry,
ale w zych czasach jest to zy system. Nie wytrzymuje napi. A ju z pewnoci nie
wytrzyma oblenia. Kiedy wilki zaczn wy dokoa, nie da si wezwa tych ludzi do walki
z watah, jak kiedy wzywano chopw. I nie mona ich nawet wini. () Ci ludzie s
uywani jak narzdzia. S kupowani i sprzedawani dokadnie tak samo jak produkty, ktre
wytwarzaj. Jest gupot oczekiwa od nich feudalnej lojalnoci wobec firmy, ktra
w kadej chwili moe wyrzuci ich na bruk.
Wspczesny kapitalizm jest rwnie jak socjalizm odlegy od idei Smitha: nie ma sensu ani
broni, ani atakowa kapitalizmu za to, e opiera si na wolnej konkurencji, gdy cay trend
systemu zmierza w stron eliminacji konkurencji na skutek rozrostu monopoli. Kapitalizm
prowadzi do plutokracji, systemu oligarchicznego, w ktrym wielka wasno skupiona jest de
facto w rkach nielicznych rodzin. Co za tym idzie, cay system ekonomiczny, polityczny i prawny
jest nastawiony na dalsz koncentracj bogactwa w rkach kasty uprzywilejowanych plutokratw.
Zasadnicza rnica midzy kapitalizmem a innymi systemami polega na tym, e kapitalizm
otwarcie uznaje zysk za priorytet:
Kapitalizm wierzy w fakty i niczego nie udawa. Stawia na piedestale pewn klas
spoeczn, aby czci j otwarcie i jawnie z powodu jej bogactwa. I tu wanie tkwi
najjaskrawsza rnica midzy kapitalizmem a systemem redniowiecznym.
() Chciwy opat gwaci swe ideay. Chciwy fabrykant nie mia ideaw, ktre
mgby pogwaci. Nigdy nie istnia kapitalistyczny idea dobra, cho yje na
wiecie wielu dobrych ludzi, ktrzy, bdc kapitalistami, maj ideay
pochodzce skdind. Reformacja zwaszcza angielska, oznaczaa bowiem
przede wszystkim rezygnacj rezygnacj z prby wadania wiatem za
pomoc ideaw, czy bodaje idei. () Ot, fakty maj to do siebie, e s potne,
pki trwaj, przejawiaj jednak fataln tendencj do nietrwaoci. () Ten sam postp
kapitalizmu, ktry z pocztku wzbogaci angielskich ziemian, niebawem ich zrujnowa. Ten
sam rozwj handlu, ktry postawi Angli ponad Europ, rzuci nastpnie Angli do stp
Ameryki () Fakty, ktre zdaway si najsolidniejszym moliwym oparciem, okazay si
najbardziej pynnym i zmiennym elementem wiata. () W naszych czasach bogactwo
stao si tak bezksztatne, e wrcz nierealne; s tacy, co nazywaj je bajecznym, nie zdajc
sobie w ogle sprawy z mimowolnej ironii tego okrelenia. Wielcy finansici kupuj
i sprzedaj tysice rzeczy, ktrych nikt nigdy nie widzia i ktre rwnie dobrze mogyby
istnie wycznie w ich wyobrani. I tak oto dobiega koca pewna przygoda ludzkoci.

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

Zacza si od wiary tylko w fakty; koczy si w baniowej krainie fantastycznych

abstrakcji.
Zdaniem Chestertona, kapitalizm wspczesny prdzej czy pniej musi upa, gdy jego
priorytetem jest handel, nie produkcja, za ludzie bogac si nie dziki pracy, lecz za spraw
spekulacji:
Handel, ktry z natury swojej stanowi dziaalno zalen i drugorzdn, jest w naszych
czasach traktowany jak dziaalno samoistna i podstawowa. Handel sta si dzi
absolutem. () To jest wanie przyczyna klsk, ktre spadaj na wspczesny wiat. ()
Za poniewa Cena jest czym szalonym i niestabilnym, a Warto czym wewntrznym
i niezniszczalnym, zostalimy wszyscy wepchnici do spoeczestwa, ktre nie jest ju
trwae jak wartoci, lecz pynne jak ceny, niezgbione jak morze i zdradzieckie jak
ruchome piaski. Nie ma tu miejsca na rozwaania, czy da si zbudowa co trwaego
na wiatopogldzie cenicym wartoci, jestem jednak pewien, e na tym drugim
wiatopogldzie nikt niczego nie zbuduje, bo sprowadza si on do sprzedawania na olep
i kupowania na olep; do zmuszania ludzi, by nabywali rzeczy, ktrych nie potrzebuj; do
wytwarzania tych rzeczy na tyle le, aby si szybko zniszczyy i aby ludzie znw myleli, e
ich pragn; do podtrzymywania bezustannego obrotu stertami mieci, niczym burzy
piaskowej na pustyni; i do udawania, e ludzie maj nadziej, kiedy nie zostaje im ani
chwili na mylenie, ktre przywiodoby ich do rozpaczy.
Jak bowiem wyglda sytuacja ekonomiczna zwykego czowieka?
Gdy tylko kapitalizm staje si kompletny, pojawia si w nim sprzeczno, poniewa odnosi
si on do mas ludzkich na dwa rne sposoby jednoczenie. Kiedy wikszo ludzi to
pracownicy najemni, coraz trudniej sprawi, by wikszo ludzi bya zarazem dobrymi nabywcami. Kapitalista zawsze bowiem prbuje obci pac, wypacan swemu sudze,
i w ten sposb zmniejsza kwot, jak moe wyda jego klient. () Chce, aby jeden i ten
sam czowiek by zarazem biedny i bogaty.
Mona tu zauway, e we wspczesnych krajach rozwinitych dylemat ten zosta rozwizany
za pomoc kart kredytowych, dziki ktrym czowiek wydaje na konsumpcj wicej ni zarabia,
bezustannie si przy tym zaduajc. W krajach Trzeciego wiata rozwizanie to dotyczy jednak
tylko niewielkiej czci spoeczestwa. Ludzie biedni niewiele konsumuj, nie napdzaj wic
produkcji ani handlu, tote system ekonomiczny nie moe si rozwin a przez to ludzie nadal
pozostaj biedni.
Piszc o pogldach ekonomicznych Chestertona nie sposb pomin roli Hilaire Belloca.
Wpyw Belloca na Chestertona jest zazwyczaj mocno przeceniany, lecz w tej akurat dziedzinie
wydaje si niewtpliwy. Belloc by gwnym obok ojca Vincenta McNabba
ideologiem dystrybucji wasnoci, gorcym przeciwnikiem etatyzmu. W jednej z najbardziej znanych swoich ksiek, The Servile State (Pastwo Niewolnicze) dowodzi, e
wspczesny system ekonomiczny upodabnia si z wolna do niewolnictwa. Masy ludzi musz
pracowa dla korzyci innych, nielicznych ludzi, w zamian za co otrzymuj to, co niewolnik
otrzymywa od pana: socjalne bezpieczestwo pod postaci zasikw, pseudobezpatnego
lecznictwa oraz opieki spoecznej. Ta namiastka prawdziwego bezpieczestwa sprawia, e
niewolnicy staj si bezwolni i nie podnosz buntu przeciw wacicielowi i na tym wanie
polega rola ubezpiecze spoecznych w systemie plutokratycznym. Ubezpieczenia i zasiki to,
w ocenie Belloka, narzdzie pacyfikacji mas.
Jeli chodzi o Chestertona, jego opinie znalazy wyraz w wielu esejach, publikacjach
i ksikach. Najistotniejsze pozycje to Whats Wrong with the World (Wypaczony wiat) z 1910
roku, Eugenics and Other Evils (Eugenika i inne zo) z 1922 roku oraz The Outline of Sanity
(Normalno w zarysie) z 1926 roku. Oprcz nich mona by wymieni szereg innych, mniej

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

znanych tytuw. Pogldy ekonomiczne i spoeczne Chestertona byy propagowane take w prasie,
przede wszystkim w G.K.s Weekly.
Naley podkreli, e Chesterton by zainteresowany nie tyle dobrem spoeczestwa, ile przede
wszystkim dobrem jednostki. Jako chrzecijanin nie wierzy w modn tez, e jednostka jest
zerem i bzdur. Nawet najndzniejszy czowiek jest niemiertelny, podczas gdy najpotniejszy
nawet ruch masowy jest ograniczony w czasie, by nie powiedzie tymczasowy. Caa jego krytyka
postpu opiera si wanie na tym, e przynosi on ludziom nie tylko cywilizacji w efekcie
wicej za ni dobra. Wojujc o tradycyjne wartoci, gorco broni instytucji maestwa i rodziny.
Charakterystyczna jest jego wypowied z Whats Wrong with the World:
Zdobywszy niejakie dowiadczenie z nowoczesnymi ruchami, ktre okrelaj si jako
postpowe, jestem przekonany, e na og bazuj one na zasobie dowiadcze, typowym
dla ludzi bogatych. Tak wyglda sprawa z woln mioci bdn koncepcj
ycia seksualnego jako szeregu oderwanych epizodw. () Konduktor w omnibusie
nie ma czasu nawet by kocha wasn on, o cudzych ju nie wspominajc. ()
Za frazesem: Czemu kobieta ma by ekonomicznie zalena od mczyzny? rwnie stoi
plutokratyczne zaoenie. Pord ludzi praktycznych i biednych kobieta nie jest ekonomicznie zalena od mczyzny, chyba e w takim znaczeniu, w jakim i on jest zaleny od
niej. Myliwy musi zdziera ubrania; kto musi je zszywa. Rybak musi owi ryby; kto
musi przyrzdza z nich posiek. Wszystko wskazuje, e wyobraenie o kobiecie jako
o piknym pasoycie, o mskiej zabawce, powstao na skutek pospnej kontemplacji
ywota jakiej bankierskiej rodziny, w ktrej bankier przynajmniej szed rano do City
i udawa, e co robi, podczas gdy jego ona jechaa na przejadk do parku i nie
fatygowaa si udawaniem czegokolwiek. Biedny czowiek i jego ona to rwnorzdni
partnerzy w biznesie. ()
Jednak ze wszystkich opinii narosych pord pospolitego bogactwa najgorsza jest ta, ktra
gosi, e ycie domowe jest nudne i jednostajne. W domu (syszymy) panuje martwa rutyna i
rzdz sztywne wymogi przyzwoitoci; poza domem znale mona przygod i urozmaicenie. Oto
typowa opinia czowieka bogatego. () a poniewa to czowiek bogaty nadaje ton caej niemal
myli nowatorskiej i postpowej, zdylimy ju prawie zapomnie, czym jest dom dla
przewaajcej czci ludzkoci. Prawda wyglda tak, e dla biednego czowieka dom to jedyna
ostoja swobody. Ba, jest to jedyna ostoja anarchii. () Gdziekolwiek by nie poszed, musi
akceptowa sztywne reguy zachowania, obowizujce w sklepie, gospodzie, klubie czy muzeum.
Ale we wasnym domu, jeli zapragnie, moe jada posiki na pododze. () Dla prostego, ciko
pracujcego czowieka dom nie jest jedynym nudnym miejscem w wiecie penym kolorowych
przygd. Jest jedynym wolnym miejscem w wiecie penym regu i narzucanych odgrnie
obowizkw.
Wskazywa, e ataki na rodzin su izolacji jednostki wobec systemu ekonomicznego.
Jednostka wyizolowana jest za bezbronna i podatna na manipulacj. Postrzega rodzin nie
tylko w kategoriach instytucji spoecznej czy religijnej, lecz wrcz w kategoriach
ruchu oporu:
Jestem przekonany, e doylimy oto czasw, kiedy rodzina zostaje powoana, by odegra
rol, jak ongi odegra klasztor. Innymi sowy, w rodzinie powinny znale schronienie
nie tylko jej wasne szczeglne walory, lecz rwnie umiejtnoci i twrcze nawyki,
waciwe dawniej dla innych grup. () Tak jak religia musiaa zej do podziemi, tak
i patriotyzm musi dzi zej doycia prywatnego. () Tylko wycofujc si do tych twierdz
moemyprzetrwa i przeczeka inwazj; tylko koczujc na tych wysepkach zdoamy
dotrwa do czasw, gdyopadn wody potopu. Podobnie jak w Wiekach Ciemnych wiat
wewntrzny oddawa si pysznej, niskiej rywalizacji i przemocy, tak te i w naszych
czasach, ktre rwnie przemin, wiat oddaje si prostactwu, pdom stadnym

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

i wszelkiemu moliwemu przelewaniu z pustego w prne.

Krytykujc socjalizm i kapitalizm, Chesterton i Belloc proponowali w ich miejsce inny system
dystrybucj wasnoci. W 1891 roku papie Leon XIII ogosi encyklik Rerum
Novarum, z ktrej wynika, e jedyny system ekonomiczny sprzyjajcy czowiekowi
to szeroko rozpowszechniona drobna wasno. Inaczej mwic, wasno powinna
zosta nie skonfiskowana przez pastwo jak w socjalizmie, i nie skumulowana w rkach
stosunkowo nielicznej grupy najbogatszych jak w kapitalizmie, lecz rozproszona pomidzy
miliony drobnych posiadaczy. Ta wanie koncepcja wzbudzia wielkie zainteresowanie
w rodowisku angielskich katolikw, a poniewa jej naczeln zasad jest dystrybucja wasnoci,
zostaa nazwana (prawdopodobnie przez Hilaire Belloca) dystrybutyzmem. Idea dystrybucji
wasnoci jest gorco lansowana w ksice The Outline of Sanity i w wikszoci esejw
w G.K.s Weekly.
Nie oferujemy perfekcji oferujemy proporcj stwierdzi G.K.C. Obaj
z Bellocem nie uwaali bynajmniej, e w proponowanym przed nich systemie wszyscy bd
szczliwi i zadowoleni, e zniknie niesprawiedliwo, przestpczo czy ubstwo. Zo,
grzech, bogactwo i bieda to konsekwencje istnienia wolnej woli. Zasadnicza rnica midzy
kapitalizmem a dystrybutyzmem ley jednak wanie w proporcji stosunkw wasnociowych
i polega na wyeliminowaniu sytuacji skrajnych: wielkiego bogactwa i wielkiej ndzy.
Dystrybutyzm dopuszcza istnienie rozmaitych rodzajw wasnoci w tym rwnie pastwowej
i korporacyjnej (czyli cechowej), ale opiera si na fundamencie wasnoci prywatnej. W ocenie
Chestertona, kapitalizm nie jest systemem chronicym prywatn wasno. Kapitalizm chroni
prywatn przedsibiorczo a to nie to samo. Zodziej kieszonkowy jest ordownikiem prywatnej przedsibiorczoci, byoby jednak lekk przesad uzna go za ordownika prywatnej
wasnoci. Chesterton porwnywa wasno rodkw produkcji do instytucji maestwa,
zauwaajc, e jeli jest kilkuset mczyzn, z ktrych kady ma po tysic on, podczas gdy miliony
innych mczyzn pozostaj w stanie bezennym, trudno twierdzi, e system spoeczny opiera si
na maestwie.
Dystrybutyzm nie przewiduje istnienia wielkich fabryk, wielkich sklepw ani wielkich
jednostek organizacyjnych czy to administracyjnych, czy kapitaowych. Zamiast fabryk
proponuje system cechowy, na wzr gildii redniowiecznych. Przedmioty, produkowane dzi
tamowo w fabrykach, powinny by wytwarzane przez olbrzymi rzesz rzemielnikw, wacicieli
swych warsztatw, zrzeszonych w gildii, strzegcej jakoci i iloci produkcji. Jest to korzystne dla
klienta, bo podnosi jako i prowadzi do indywidualizacji wyrobw. Jest to rwnie korzystne dla
rzemielnika, ktry staje si kreatywny, podczas gdy jako robotnik w fabryce zamienia si
w otpiae narzdzie do obsugi maszyny. Zamiast wielkich midzynarodowych spek powinny
istnie niezliczone mae firmy handlowe, stanowice wasno poszczeglnych osb czy rodzin.
Miejsce wielkich kapitalistw powinny zaj miliony drobnych przedsibiorcw, miejsce
supermarketw tysice konkurujcych nieduych sklepw. W dziedzinie wasnoci rolnej
powinna istnie drobna i rednia wasno rolnicza zamiast latyfundiw. Kady powinien mc
sobie pozwoli na trzy akry i krow. Pogld ten nie by bynajmniej oderwany od rzeczywistoci.
Badania przeprowadzone na Uniwersytecie Cambridge w 1934 roku wykazay, e wielkie
zmechanizowane farmy maj trudnoci finansowe i potrzebuj staej pomocy pastwa,
podczas gdy niedue gospodarstwa przewanie okazuj si mniej kosztowne i co za tym idzie,
bardziej opacalne.
Dystrybutyzm zakada samowystarczalno kadej lokalnej spoecznoci przynajmniej
w zakresie podstawowym, takim jak produkcja ywnoci, odziey czy lekarstw. Cay system
ekonomiczny powinien by chroniony przez odpowiedni system prawny. Dystrybutyci rnili si
midzy sob co do roli pastwa. Sam Chesterton nie wierzy co do zasady w dobroczynn rol
jakiegokolwiek rzdu. By zdania, e kady rzd, cznie z demokratycznie wybranym rzdem
w pastwie opartym na dystrybucji wasnoci, ma tendencj, by naduywa wadzy, wic prdzej
czy pniej zwrci si przeciw obywatelom. Zdawa sobie jednak spraw, e dystrybutyci nie
zdoaj zaprowadzi zmian bez pomocy pastwa. Skania si ku opinii, e pastwo powinno

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

ingerowa w gospodark, cho rzadko i ostronie, aby chroni interesy narodowe i zapobiec
deformacjom systemu. Tym niemniej, w dystrybutyzmie mocno ograniczona jest rola pastwa
jako aparatu przymusu. Pastwo nie moe nakada na obywatela stale nowych obowizkw ani
podatkw, nie moe mu narzuca na przykad przymusowych ubezpiecze, przymusowej edukacji
czy przymusowego zacigu do wojska. Przymusowa edukacja wolnych ludzi to
sprzeczno sama w sobie, za edukacja pastwowa to w ogle nieporozumienie,
poniewa aden system nie jest zainteresowany w masowym ksztaceniu obywateli.
Prawdziwe, rzetelne wyksztacenie obywatela oznacza wyksztacenie krytyka
systemu. W praktyce obowizek szkolny suy wic gwnie indoktrynacji. Chesterton,
ktry nigdy nie omieszka wykaza przewagi katolickiego redniowiecza nad pogask
Nowoczesnoci, podkrela, e czasy wspczesne s czasami przymusu, podczas gdy
redniowiecze byo okresem dobrowolnych lubw.
Drobna wasno niewtpliwie ulubiony przedmiot propagandy dystrybutystycznej nie
bya jednak celem samym w sobie. Stanowia fundament, na ktrym mona dopiero budowa
spoeczestwo wolnych ludzi. Wasno rodkw produkcji, poczucie ekonomicznej
stabilizacji i bezpieczestwa, daje ludziom realn wolno opinii i dziaa. Czowiek,
ktry ustawicznie boi si utraty pracy, biedy, wyrzucenia poza nawias
spoeczestwa, nie jest wolny. Nie posiada nawet wolnoci sowa, bo goszenie
pogldw zwalczanych przez oligarchi niesie ryzyko utraty rodkw do ycia.
W takiej wanie sytuacji znajduj si obecnie miliony ludzi. W kapitalizmie obywatele staj si
bowiem najmitami, zalenymi od pracodawcy. Co gorzej, s poddawani bezustannemu praniu
mzgu przez pras i reklam, znajdujce si w rkach oligarchw. Wikszo esejw Chestertona
ma w gruncie rzeczy ten sam temat: opisuje i krytykuje niewol intelektualn wspczesnego
czowieka.
Inny aspekt wasnoci polega na tym, e pobudza ona ludzk kreatywno. Czowiek ksztatuje
wedle swoich gustw swj wasny ogrd, swj wasny dom i warsztat, swoje wyroby rzemielnicze.
Przedmioty codziennego uytku w maych populacjach s wytwarzane indywidualnie i bywa, e
stanowi wrcz dziea sztuki. Tymczasem w wiecie wspczesnym kreatywno zanika na skutek
ycia w wielkich zbiorowiskach i sprowadzenia czowieka do roli mechanicznego narzdzia. Chopi
nieraz bywali biedniejsi od robotnikw, zawsze jednak istniaa sztuka wiejska, podczas gdy nigdy
me powstaa sztuka proletariacka.
Idealny wiat dystrybutystw jest dobrze znany kademu, kto czyta ksiki innego
angielskiego katolika, J. R. R. Tolkiena. Jest to mianowicie kraina rolnicza, gdzie nie istniej
wielkie miasta, posiadajca jednak dobrze rozwinity drobny przemys i rzemioso.
Tolkienowskie miasteczko ley na skraju wielkiego lasu (bo lasy w tym wiecie maj
prawo by wielkie). Lokalna spoeczno, w ktrej wszyscy wszystkich znaj, jest
rzdzona przez obranych i szanowanych przedstawicieli. Prawo, po czci
zwyczajowe, po czci uchwalane na szczeblu lokalnym, tak rzadko ingeruje w
codzienne ycie, e praktycznie nie ma potrzeby o nim wspomina. Kady ma na
wasno dom, w ktrym mieszka, a take ziemi, na ktrej stoi jego dom i ogrd.
Przedmioty codziennego uytku s zindywidualizowane, a nieraz artystycznie pikne i magiczne
Mona si zastanawia, na ile Tolkien by pod wpywem idei dystrybutyzmu, tworzc swj Shire,
krain hobbitw. Shire to przecie stara, wesoa Anglia, bliska rwnie sercu G.K.Ch.
i zorganizowana dokadnie na ksztat jego projektw i marze. Tolkien niewtpliwie czytywa
Chestertona, posiada wiele jego ksiek i przyznawa, e wizje chestertonowskie wywary wpyw
na formowanie wiata Wadcy Piercieni.
Idea dystrybucji wasnoci miaa w Anglii wielu zwolennikw. Jednym z jej energicznych
szerzycieli by dominikanin, Vincent McNabb, czowiek o nieprzecitnej osobowoci, posta
rwnie barwna, jak kontrowersyjna. Nazywano go angielskim Mahatm Gandhim, gdy mia
cokolwiek anarchizujce pogldy i by ideowym luddyst przeciwnikiem maszyn. Uprawia
ascez, nosi rcznie tkany habit, sam pracowa na roli, nie uznawa nawet maszyny do pisania
i wszdzie stara si chodzi pieszo. Pojawia si rwnie czsto w londyskich slumsach, gdzie
organizowa pomoc dla najuboszych, co na londyskim uniwersytecie, gdzie wykada.

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

Innym znanym zwolennikiem dystrybucji wasnoci by wspwaciciel G.K.s Weekly, Eric

Gill, rzebiarz i typograf o burzliwym, bujnym temperamencie. W 1913 roku Gill przyj
katolicyzm. Nastpnie przenis si wraz z rodzin do miejscowoci Ditchling, gdzie niebawem
skupi wok siebie spor grup artystw i ludzi uprawiajcych rne rodzaje rzemiosa
artystycznego, podobnie jak on zmczonych Londynem. Grupa z Ditchling prbowaa utworzy
modelow wsplnot opart na ideach dystrybutyzmu. Artyci sami szyli swe ubrania, hodowali
zwierzta i wytwarzali przedmioty codziennego uytku, chocia co irytowao dogmatycznego
ojca McNabb nie chcieli uprawia ziemi. Wielu czonkw grupy przeszo na katolicyzm, za pod
wpywem ojca McNabb zostali te tercjarzami dominikaskimi.
Wspominajc o dystrybutyzmie, nie mona te pomin kilku innych postaci. Jedn z nich by
architekt Artur Penty, ktry jako pierwszy zacz szerzy ide powrotu do cechw. Jego ksika
o rekonstrukcji systemu cechowego zainicjowaa nie tylko wielk fal mody na gildie, lecz stanowia rwnie inspiracj dla wielu zwolennikw dystrybucji wasnoci, a nawet dla socjalistw
angielskich, wrd ktrych powsta nurt socjalizmu cechowego. Innym znanym gosicielem
dystrybucji wasnoci by sir Henry Slesser, ekspert od prawa pracy, pose, a nastpnie sdzia sdu
apelacyjnego. Wrd czoowych dystrybutystw naley te wymieni dwch wojskowych
emerytowanego komandora Marynarki Wojennej Herberta Shove (mistyka, pszczelarza
i amatorskiego rkodzielnika, zajmujcego si wyrobami ze srebra) oraz eks-kapitana
komandosw, H.S.D. Wenta. W skrcie, byo to grono nieprzecitnych, interesujcych
indywidualistw. Osob, ktra jako pierwsza zaproponowaa, by uj dystrybutyzm w ramy jednej
organizacji, by W.R. Titterton, zastpca Chestertona w G.K. s Weekly. Kapitan Went nakrela
ramy i zasady funkcjonowania tej organizacji, ktr nazwano Lig na Rzecz Zachowania Wolnoci
Poprzez Przywrcenie Wasnoci (League for the Preservation of Liberty by the Restoration of
Property). Nazwa, cho dobrze oddawaa cel poczyna, bya bardzo nieporczna, tote niebawem
zmieniono j na Lig Zwolennikw Dystrybucji (Distributist League) Liga narodzia si 17
wrzenia 1926 r. na oglnokrajowym spotkaniu zwolennikw dystrybucji, na
ktre przyby taki tum entuzjastw, e wynajta hala nie moga ich pomieci.
Prezesem wybrano Chestertona.
Z pocztku liga dziaaa w miar prnie, posiadaa filie i aktywnych czonkw w kilkunastu
brytyjskich miastach. Niebawem jednak zaczy si spory pomidzy rnymi frakcjami
(lewicowymi i prawicowymi, katolickimi i niekatolickimi, luddystycznymi i nastawionymi na
postp techniczny, itd.). Pki y Chesterton, jego osoba jednoczya zwolennikw, lecz gdy zmar,
Liga praktycznie si rozpada. Cz czonkw odesza, uznajc lig za nazbyt teoretyczn i mao
efektywn.
Mona stwierdzi, e Liga okazaa si dla Chestertona wielkim rozczarowaniem, i z pewnoci
bdzie to w znacznej mierze prawda. Z drugiej strony, Chesterton i Belloc, sceptycznie nastawieni
do wszelkich partii, od pocztku zdawali sobie spraw, e pomys moe spezn na niczym. Liga
stanowia w praktyce klub dyskutantw. Nie miaa szans, by sta si organizacj polityczn, gdy
w tym celu niezbdny byby peen energii, charyzmatyczny przywdca. Chesterton zupenie si do
tej roli nie nadawa. By teoretykiem, nie czowiekiem czynu, o czym sam doskonale wiedzia. Zapytany kiedy, co by zrobi, gdyby zosta premierem, odpar bez wahania: Zoybym dymisj.
Z kolei Belloc, cho energiczny, niezbyt nadawa si na lidera, gdy by zbyt konfliktowy, za
powszechnie postrzegano go wycznie jako reprezentanta katolikw.
Idee dystrybucji wasnoci byy akceptowane przez znaczc cz inteligencji.
Ich zwolennikiem by na przykad T.S. Eliot, ktry uwaa dystrybucj wasnoci za
ide fundamentalnie chrzecijask. Jak napisa, to, co si liczy, to jego [Chestertona]
samotna moralna walka przeciw epoce, jego odwaga i miae poczenie autentycznego konserwatyzmu, autentycznego liberalizmu i autentycznego radykalizmu. Idee Ligi byy rzecz jasna
odrzucane przez rodowiska lewicowe (wierzce nadal w rozwizania komunistyczne) i przez
znaczn cz rodowisk wczesnej prawicy (zafascynowanej korporacyjnym faszyzmem
Mussoliniego i podobnie jak lewica wierzcej w wielkie, zunifikowane imperia). Chesterton nie
przekona rwnie swych najsawniejszych przyjaci. Wells, wyznawca pogldw lewicowych, z zasady by przeciwny prywatnej wasnoci, a Shaw odrzuca koncepcj Ligi

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

wychodzc z zaoenia, e przecitny czowiek wcale nie chce by wolny ani

odpowiedzialny, gdy woli, kiedy pastwo zajmie si nim i wszystko za niego
zaatwi. Opinia Shawa na pewno nie jest pozbawiona podstaw. Chesterton zdawa sobie z tego
spraw. Jak kiedy napisa, wszystkim ludziom mona by da wolno, gdyby tylko nie czuli tak
arliwej tsknoty za niewol.
Idee Ligi nie zyskay odzewu w krgach opiniotwrczych ani politycznych. Brytyjskie massmedia znajdoway si w rkach magnatw finansowych, z natury swej nieprzychylnie
nastawionych do koncepcji, e wielka wasno jest niemoralna. Partie polityczne zostay
w praktyce podporzdkowane liderom, zwizanym z wielkim biznesem. Dystrybutyci byli
reprezentowani tylko przez jednego czonka parlamentu, wspomnianego wyej sir Henryego
Slessera, a mimo e liczni posowie czytywali G.K. s Weekly, nie przekadao si to na ich
dziaalno.
Tym niemniej, dystrybucja wasnoci zauroczya wielu ludzi, nie tylko w Wielkiej Brytanii, lecz
i w Kanadzie, USA czy Australii. W przedwojennej Polsce prbowa j propagowa Adam
Doboszyski, ktry swoj ksik Ekonomia miosierdzia rozwaania o gospodarce opartej
na zasadach tomizmu dedykowa pamici Chestertona. Gona praca ekonomisty E.F.
Schumachera Small is Beautiful (Mae jest pikne od tytuu powstao potem powiedzenie tej
wanie treci) zostaa podobno zainspirowana esejami Chestertona i z pocztku miaa nosi tytu
Ekonomia chestertonowska. Idee decentralizmu, goszone przez Schumachera i jego
zwolennikw, oparte s wprost na dystrybutyzmie. Dystrybutyci byli zwolennikami maych
ojczyzn, tysicy samodzielnych wsi, miast i miasteczek, poczonych w jedno pastwo narodowe,
przy czym prerogatywy wadz lokalnych i pastwowych miay by cile okrelone i do wskie.
Pomidzy katolikami, ktrzy rzucaj wyzwanie demokratycznemu kapitalizmowi, wielu
jest pod wraeniem ideau dystrybutyzmu, ktrego wyrazicielami byli G.K. Chesterton
i Hilaire Belloc. Dystrybutyzm jest propagowany midzy innymi przez New Oxford
Review, co skonio Jamesa K. Fitzpatricka do riposty, zamieszczonej w dziale listw tego
miesicznika. Ilekro czytam Chestertona i Belloca, ich wizja mocno dziaa na moj
wyobrani (). A potem wracam na ziemi. Dystrybutyci chc posuy si pastwem,
by ograniczy niesprawiedliw kumulacj bogactwa; prawo, ich zdaniem, powinno wyznacza ramy mniej materialistycznego spoeczestwa, w ktrym dom, ognisko rodzinne
i rodzina licz si bardziej ni blichtr i pogo za pienidzmi rozmaitych Trumpw i giedowych guru. Owszem, brzmi to wietnie, ale kto ma przeprowadzi ca t inynieri
spoeczn? Kto bdzie za ni odpowiedzialny? Kto zdecyduje, co oznacza nadmierny
materializm? () Fitzpatrick konkluduje: Chesterton i Belloc dalej s moimi
ulubiecami. Dalej s pisarzami o wielkim znaczeniu (). Jednak to, co proponuj
[w kwestiach ekonomicznych] jest blisze poezji ni prozie.
Lecz w gruncie rzeczy od strony teoretycznej tylko jedno z pyta Fitzpatricka jest istotne. Co
mianowicie oznacza nadmierna koncentracja bogactwa w pojciu dystrybutystycznym? Jaki
stopie bogactwa jest ju niedopuszczalny i co z nim zrobi, kiedy si pojawi? Dystrybucja opiera
si w istocie na drobnej gospodarce kapitalistycznej. W jaki sposb zapobiec komasowaniu fortun,
powstawaniu latyfundiw i konsorcjw? Zakazy prawne s ewidentnie niewystarczajce, jako
e realia ekonomii maj przewag nad prawem stanowionym prawo byoby po prostu omijane.
Z samej istoty systemu ekonomicznego i praktycznej gospodarki musi wynika
opacalno maych przedsiwzi, a nieopacalno duych; musi to by
wbudowane w system, jeli system ma naprawd pozosta dystrybucyjny, a nie
zdegenerowa si w form, od ktrej Chesterton si odegnywa, czyli
monopolistyczny kapitalizm.
Sam Chesterton uwaa, e ograniczenie to jest integralnie wbudowane w dystrybutyzm.
Niewykluczone, e mia racj. By moe w razie odcicia wszelkich subwencji
pastwowych, koncesji i ulg, w razie zminimalizowania, uproszczenia
i ujednolicenia podatkw, okazaoby si, e wielkie konsorcja i uprawy farmerskie

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

to kolosy na glinianych nogach, za ich istnienie jest ekonomicznie bezzasadnie

i suy wycznie pompowaniu pienidzy podatnika do kieszeni plutokratw.
Niemniej, nikt dotd nie przeprowadzi eksperymentu, ktry wykazaby t tez w praktyce.
Chesterton kad rwnie nacisk na fakt, e dystrybutyzm jest nie tylko systemem ekonomicznym,
lecz i okrelonym modelem ycia, sposobem mylenia: Chopi yli obok siebie w praktycznej
rwnoci przez niezliczone stulecia, i aden z nich nie wykupi pozostaych, ani adna spoeczno
nie obrcia si w najmitw u jednego rolnika. Drobna wasno nigdy sama nie ewoluuje
w kapitalizm, chyba e panuje ju nagrzana, niezdrowa atmosfera kapitalizmu, przyspieszajca t
ewolucj wrcz do granic rewolucji. Sowem, wiele zaley i od mentalnoci ludzkiej. Problem
w tym, e zmiana mentalnoci wydaje si w dzisiejszych czasach znacznie trudniejsza do
zaprowadzenia ni sam dystrybutyzm.
Z pewnoci nie s bowiem zasadne argumenty, e dystrybutyzm jest utopijny i w praktyce nie
da si go wprowadzi. Dystrybutyzm nie jest utopijny, bo pozostaje w zgodzie z ludzk natur.
Czowiek jest urodzonym posiadaczem. Bez najmniejszego trudu mona sobie
rwnie wyobrazi odpowiedni polityk pastwa i system prawny, popierajcy
drobn wasno przeciw wielkiej wasnoci. System taki jest gospodarczo
efektywny, jak wykazuj choby dowiadczenia pnocnych Woch. Jeeli politykom
nie zaley na wprowadzeniu dystrybucji wasnoci, przyczyny tego zjawiska le
poza ekonomi. Idea drobnej wasnoci, maych miasteczek czy lokalnej demokracji na bardzo
ma skal stoi w cakowitej sprzecznoci z trendami ekonomicznego i politycznego rozwoju
wspczesnego wiata, co wynika jednak nie z ekonomii, lecz wanie z ideologii.
Chesterton, ktry doskonale o tym wiedzia, pociesza si myl, e trendy te nie musz trwa
wiecznie. Co prawda, lekarstwo, jakie dostrzega, wyda si moe do radykalne:
Niektrzy pokadaj nadziej w postpie nauki. Inni nie widz ju adnej nadziei
i bezradnie oczekuj na katastrof cywilizacji. Niewielu jest jednak dziwakw, ktrzy
z nadziej wygldaj katastrofy. A przecie wcale nie jestem pewien, czy ich postawa nie
zasuguje na obron; dalibg, nie dabym gowy, czy sam przypadkiem do nich nie nale.
Bywa, e mj humor poprawia si cudownie, bywa, e ogarnia mnie szampaska
wesoo, gdy myl, e bd co bd mog jeszcze wrci czasy barbarzystwa. Kt
omieli si twierdzi, e przed nami tylko ciemno, skoro przywieca nam ta jasna
gwiazda nadziei? Zdarzao si ju, e upaday imperia, zaamyway si finanse, znikay
biurokracje, a ludzie porzucali wyszukane zajcia i wracali do prostych prac, koczujc na
gruzach wasnych paacw. () Czego czowiek dokona raz, czowiek zdoa dokona
znowu. Nie tramy ducha! Rwnie i nasze miasta mog zosta opuszczone. Rwnie
i nasze paace mog obrci si w ruin. Kto wie, moe ludzko ma jeszcze szans
odzyska czowieczestwo.
A w jaki sposb upadaj cywilizacje? Kada wielka cywilizacja zaczyna upadek od tego, e
zapomina o prawdach oczywistych.

Fragment ksiki Jagi Rydzewskiej Chesterton. Dzieo i myl, wyd. Antyk Marcin Dybowski.

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

Michelangelo Buonarotti, Studium aktu, rys. pirem, ok. 1537 r., Luwr

10

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

Tomasz Marek Sobieraj, Stanley H. Barkan

UJRZE WIAT W ZIARENKU PIASKU
Tomasz Marek Sobieraj Gdzie postrzegasz siebie we wspczesnej poezji amerykaskiej?
Stanley H. Barkan Na skrzyowaniu kultur; jestem amerykaskim poet dziaajcym na styku
wielu kultur i jzykw, cz je, przekraczam granice kulturowe, etniczne czy narodowociowe.
W mojej poezji widoczne s wpywy, jakie na siebie wywieraj.
T.M.S. Jak przedstawiby si tym polskim czytelnikom, ktrzy jeszcze nie znaj twojej
twrczoci?
S.H.B. Jako autor zbioru Under the Apple Tree/Pod jaboni, w wydanego w Polsce w 1998 roku
w przekadzie Adama Szypera, oraz jako wydawca specjalizujcy si w dwujzycznych wydaniach
ksiek poetyckich, wrd ktrych znaleli si take polscy poeci.
Zaczynaem od czystej liryki, pniej, po studiach nad poezj japosk, zafasynowa mnie
imagizm [kierunek w poezji angielskiej i amerykaskiej popularny gwnie na pocz. XX w.,
przeciwstawiajcy si romantyzmowi i idealizmowi, powsta pod wpywem poezji Dalekiego
Wschodu, g. przedstawiciele to James Joyce, Ezra Pound; imagizm zapocztkowa ruch
modernistyczny, silnie wpyn na wspczesn poezj angielsk i amerykask, przyp. tum.];
pech chcia, e moja pierwsza ksika z haiku i senry ilustrowana rysunkami haiga autorstwa
mojej ony The American Hototogitsu ulega zniszczeniu wraz z rkopisem w drukarni, podczas
powodzi. Zostao mi tylko osiem wierszy opublikowanych wczeniej w nieistniejcym dzi pimie
Uniwersytetu Nowojorskiego Washington Journal. Pniej ewoluowaem w stron dramaturgii,
narracji, nawet tekstw piosenek; teraz przede wszystkim uprawiam rodzaj poetyckiej opowieci
o ludziach, miejscach, rzeczach, sytuacjach.
T.M.S. Jeste bardziej poet, tumaczem czy wydawc?
S.H.B. Przede wszystkim jestem poet, dopiero pniej wydawc, trzecie miejsce zajmuj
przekady, samodzielne albo z autorem czy we wsppracy z innymi tumczami. Ale istot mojej
dziaalnoci jest poezja, z niej dopiero wyrastaj pozostae aktywnoci.
T.M.S. W wikszym i mniejszym stopniu zajmowae si ponad dwudziestoma picioma
jzykami. Czy taka praca badawcza pomaga w pisaniu wierszy? Czy studia lingwistyczne wpyny
na twoj poezj?
S.H.B. Wierz, e tak, poniewa myl o poezji jak o gromadzeniu fenomenw i zamianie ich
w sowa. Zgodnie z hipotez Sapira Whorfa, kady jzyk na swj wasny sposb wpywa na
ogld wiata i sposb mylenia jego uytkownikw. Kady jzyk posiada sowa sobie tylko
waciwe, okrelajce specyficzne miejsca, relacje, ludzi, ubrania, jedzenie i sposb jego
spoywania itd. Studia nad jzykami, prowadzone z pozycji strukturalizmu, wpyny na moj
poezj poprzez wyostrzenie, nazwijmy to, poetyckich zmysw, zwikszenie wiadomoci
i, w konsekwencji, lepsze rozumienie tego, co robi. Day mi swobod wypowiedzi, atwo
zamiany obrazu w sowo i budowy wiersza dowolnego rodzaju. Zatem odpowied na oba pytania
jest twierdzca.
T.M.S. Duo podrujesz po caym wiecie. Jakie to ma znacznie dla twojej poezji i rozumienia
wiata?
S.H.B. Jestem bardziej nastawiony na wiadomy odbir i skupiony w podry, ni gdy

11

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

przebywam w domu i funkcjonuj jako zwyky czonek rodziny czy jako wydawca, zajty przez
siedem dni w tygodniu i dwadziecia cztery godziny na dob sprawami zawodowymi, kontaktami
z autorami itd. Gdy wyjedam, to mimo mejli i telefonw jestem bardziej swobodny, nastawiony
badawczo, szczeglnie, gdy jest to jakie nowe miejsce, gdzie ludzie nie mwi po angielsku.
Kontempluj. Zanurzam si w nowym rodowisku, maksymalnie wyostrzam zmysy, pochaniam
wiat. Pniej przychodzi zamiana dowiadcze i obrazw w sowa, czsto w poezj, zapisywane
w maym podrcznym notesie; z czasem przenosz to do wikszego, a w domu, jeli jest na to czas,
przepisuj.
T.M.S. Czym dla ciebie jest poezja?
S.H.B. Rodzajem opowieci, sagi o ludzkim yciu, penej obrazw, liryzmu, dramatw, zdarze,
skonstruowanej tak, by czytelnik lub suchacz dostrzegli jej wyjtkowo, owo Blakeowske ziarnko
piasku przedstawiajce cay wiat. Chodzi o to, by wiersz otworzy pami, przywoa analogie do
wasnej historii, a z nimi emocje, pacz, miech, oraz by pobudzi intelekt. Mwic krtko, ta
opowie ma przebudzi, uczyni wiadomym, czuym i uwanym na tej cudownej drodze, jak
jest ycie.
T.M.S. Ktrzy poeci mieli wpyw na ciebie, ktrych cenisz najwyej?
S.H.B. Spord poetw dwudziestowiecznych to przede wszystkim Dylan Thomas, Wallace
Stevens, William Carlos Williams. Ale byli te tacy, ktrych poznaem osobicie, a nie tylko
poprzez lektur, np. jeden z najwybitniejszych poetw amerykaskich Robert Frost, sycylijski
pisarz i poeta Nat Scammacca, tworzcy w jidysz Menke Katz, poeta-laureat USA Stanley Kunitz
[w krajach, gdzie poezja zajmuje wane miejsce w kulturze, jest to zaszczytny, oficjalny tytu
przyznawany przez wadze lub wan instytucj pastwow; tradycja pochodzi ze staroytnej
Grecji, przyjta w XIV w. w Europie, g. we Woszech i Wlk. Brytanii, przyp. tum.], walijski poeta
i wydawca Peter Thabit Jones, holendersko-amerykaski poeta, artysta i naukowiec Leo Vroman,
ktry mia najwikszy wpyw na moj dziaalno nie tylko poetyck, ale te przekadow
i wydawnicz. Ich ycie i twrczo wskazay mi t mniej uczszczan drog [nawizanie do
wiersza Roberta Frosta, The Road not Taken, przyp. tum.], przez co wiksz cz ycia
spdziem piszc, czytajc, tumaczc i wydajc poezj, przede wszystkim w postaci dwujzycznych
zbiorw. Przez 45 lat uzbierao si ponad 400 tytuw i 57 jzykw.
T.M.S. Z czego powinien skada si dobry wiersz? W czym tkwi rnica pomidzy zwykym
wierszem a znakomitym?
S.H.B. Po czci wyjania to Alexander Pope w jednym ze swoich utworw, mianowicie e
brzmienie sw winno by echem ich przesania. Zatem wedug mnie dobry wiersz powinien
w swojej warstwie dwikowej wspgra z treci. Tak jak imagici, ja rwnie gboko wierz
w ogromne znaczenie odpowiedniego obrazowania w wierszu. Przywoam tutaj Williama
Blakea: Ujrze wiat w ziarenku piasku/Niebo w polnym kwiecie,/Nieskoczono trzyma
w doni/Wieczno w godzinie uchwyci [William Blake, Wrby niewinnoci, przyp. tum.].
Mwic szerzej, caa poezja jest metafor, to znaczy, e wiersz zastpuje jakie konkretne
dowiadczenie, ide, uczucie, zjawisko. Rnica, jak sdz, pomidzy wierszem zwyczajnym
a znakomitym polega na sile oddziaywania emocjonalnego na czytelnika, na skali wywoywanych
uczu, jak rado, smutek, strach itd. oraz na tym, e wiersz znakomity prowokuje do mylenia na
temat czowieka, istoty czowieczestwa, naszego miejsca w wiece.
Dobrym testem jakoci wiersza jest te umiejtne pogodzenie w nim przeciwiestw.
Wiersz opisujcy pikny kwiat, drzewo, kota, moe by udany. Ale jeli nie porusza spraw
najistotniejszych, istoty naszego bytu, conditio humana, nie moe by wierszem znakomitym.
Dla ilustracji posu si przykadem niby-haiku: Zegar/Tyka, tyka/I przestaje/Ale rzeka....
Wiersz, ktry tylko zatrzymuje zegar czytelnika, moe by dobry, ale znakomity wiersz to taki,

12

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

ktry sprawia, e pynie rzeka wspomnie.

T.M.S. Jak zaczynasz wiersz? Od jakiego obrazu, sowa, czy jeszcze inaczej?
S.H.B. Czasem od opisu czego, co dostrzegem chmury i przelatujcego ptaka. Innym razem
inspiruje mnie czyja wypowied. Kiedy indziej wiersz rodzi si z uczucia, gniewu, strachu. Po
pierwszych zapisanych wyrazach nastpuje rodzaj mistycznej podry pord sw. Zapisuj je
szybko w maym notesie, ktry zawsze mam przy sobie. Pniej usiuj odczyta moje bazgroy
i przepisa na komputerze; pojawia si porzdek, wiersz nabiera ksztatu.
T.M.S. Twoje wiersze wydaj si by poddane rygorystycznej kontroli filozoficznej, jak
nakazywa Kawafis, nie s wytworem jedynie tego, co nazywamy za Platonem furor poeticus. Jak
jest w istocie?
S.H.B. W rzeczywistoci wszystkie moje wiersze powstay w stanie owego platoskiego
pobudzenia ducha. Jaka fraza czy obraz pojawiaj si w gowie i nie daj mi spokoju; wtedy
sigam po piro i przelewam ten niepokj na papier. Jeli pojawia si jaka kontrola filozoficzna,
to wanie dopiero w trakcie przepisywania, podczas pracy nad wierszem.
T.M.S. Co ma wiksze znaczenie przy pisaniu poezji dusza czy umys?
S.H.B. Myl, e najwaniejszy jest nastrj, uczucia poety, stan ducha, one tworz z wierszem
nierozczn cao. Niektre wiersze maj nastrj tak prawdziwy, s tak szczere, e wywouj
nieodparte uczucie, jakby poeta pisa te sowa do mnie przeciwnie, ni gdy mamy do czynienia
z wierszopisem zaczerniajcym papier za pomoc atramentu, jak to wierszokleci maj w zwyczaju.
Wiersze bez nastroju moim zdaniem nie s poezj, a jedynie konstrukcj ze zda.
T.M.S. W twojej poezji jest wiele odniesie do judaizmu.
S.H.B. Jestem ydem z urodzenia i z wyboru. Szanuj ydowsk religi, tradycj i kultur.
Dlatego judaizm jest obecny w mojej poezji, zarwno w swojej warstwie czysto duchowej,
religijnej, jak i kulturowej.
T.M.S. Czujesz si bardziej poet amerykaskim czy ydowskim?
S.H.B. Myl, e nie da si tego we mnie rozdzieli; powiedziabym jednak, e ydowskoamerykaskim.
T.M.S. Jeste nie tylko poet, tumaczem, wydawc, ale te intelektualist, zatem musz
zajmowa ci problemy dzisiejszego wiata. Co sdzisz o sytuacji w Libii, Syrii, Iraku?
S.H.B. Myl, e jestemy na krawdzi trzeciej wojny wiatowej, ktra naprawd moe zakoczy
wszystkie konflikty niezakoczone przez II wojn; moe te uczyni Ziemi bezludn. Spr na
temat powodu rozpoczcia przez USA dziaa wojennych w Iraku do niczego nie prowadzi; naley
pamita o zoonoci wczesnej sytuacji: Saddam Husajn to by potwr, jednoczenie
powstrzymywa agresywne zapdy Iranu, podobnie jest dzisiaj z Baszszarem al-Asadem
[niezupenie, poniewa szyicki Iran wspiera dziaania Rosji, a tym samym Asada, ktry jest
alawit; Husajn by sunnit, za ktrym to odamem islamu opowiada si te ISIL/ISIS, dominuje
on take w Turcji, przyp. tum.]. Celem tych, ktrzy szanuj zachodni cywilizacj (chocia Gandhi
nie by wobec niej bardzo entuzjastyczny; zapytany Co pan sdzi o cywilizacji Zachodu?,
odpowiedzia: Myl, e to mgby by dobry pomys) jest, jak uwaam, pokonanie wywodzcego
si stamtd za. Odsunicie Husajna od wadzy wywoao prni, ktr wykorzysta Iran; zadanie
wyeliminowania za nie zostao dokoczone, USA i alianci nie doprowadzili do usunicia rzdu

13

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

muw w Iranie. I mamy teraz najwiksze pastwo terrorystyczne, ktre posiada technologie
nuklearne i potrafi je wykorzysta do celw zgoa niepokojowych. Chomeini powiedzia kiedy
nawet jeli stracimy 20 milionw ludzi, to bdzie tylko maa cz Ummy [wsplnoty
muzumaskiej, przyp. tum.]. Walka jest trudna, przecie nawet nazici nie mieli w swojej
ideologii samobjczych atakw, a dihadyci i owszem, bo za mczesk mier maj obiecane
rozkosze w raju. Dlatego zapewniaj, e kochaj mier podczas gdy ydzi kochaj ycie,
i dlatego wygraj. Na taki fanatyzm odpowiedzi moe by tylko sia, to jedyne, co wzbudza u nich
szacunek, i jedyne, czego si boj.
Ostatnio USA prowadz niezrozumia, mikk polityk, ktra w kocu je osabi i moe
doprowadzi do tego, e przestan by najwikszym mocarstwem, a powinny utrzymywa
restrykcje i nie podpisywa adnych porozumie [chodzi o porozumienie nuklearne z Iranem
podpisane w lipcu tego roku w Wiedniu, przyp. tum.]. Pokj przez dyplomacj to mrzonka,
dziaanie w stylu Chamberlaina, ktrego skutki znamy.
T.M.S. Jakie masz plany na najblisz przyszo?
S.H.B. Dochodz do osiemdziesitki, wic moje plany poetyckie i wydawnicze nie s
dalekosine; chciabym opublikowa kilka swoich zeszytw poetyckich [w krajach anglosaskich
czsto wydaje si poezj w formie broszurowej, zwykle jako zszywane spinaczami zeszyty
w niewielkim nakadzie, zwykle ok. 100 egz., przeciwnie ni w Polsce, gdzie dominuje
megalomaski przerost formy nad treci, przyp.tum.] i wspomnienia, a take kilka nowych
antologii poetyckich, serie poetyckich pocztwek. Ale, c... czowiek planuje, Bg si umiecha.
prze. Tomasz Marek Sobieraj

Vincent van Gogh, Krajobraz prowansalski, rys. pirem, ok. 1888 1890 r.,
Rijksmuseum

14

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

STANLEY H. BARKAN

Mojesz mwi wszystko

Mylisz,
e napisanie
Dziesiciu Przykaza
zajo
40 dni i nocy?
Naprawd,
zajo to
tylko
jeden dzie i noc.
39 dni i nocy
trwao
ozdabianie
liter.

Nazywanie ptakw
Znuony nazywaniem
domowego byda i ryb
Adam zaj si ptakami.
Kruk powiedzia,
potem gob,
proroczo.
Pierwsze powietrzne stworzenia,
symbole przyszych czasw,
deszczu, powodzi i tczy.
Mao go obchodziy ptaki,
ktre by pieway
o wicie i zmierzchu,
wic Ewa postanowia sprawdzi
swj jzykowy kunszt.
Sowik wyszeptaa.
Ibis, czapla, flaming,
papuga, paw, tanagra
Tajemnica, gracja, przepych
myli, ruchu i wygldu.
Trzeba byo kobiety,
by waciwie nazwa
ptaki Raju.

15

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

Stycze
Szron pokrywa
nagie gazie,
czarne na tle szarego nieba.
Cisza jak w oku cyklonu,
wiatr planuje zmian kierunku.
Szkliste kawaki lodu
spadaj z dachw
na schody.
Pchnite doni drzwi
otwieraj si nieufnie.
Mrone powietrze
szczypie w nos.
Mczyzna idzie powoli.
Otulony futrem,
w szaliku na szyi,
z czerwonymi uszami,
siuje si
ze styczniem.
Sosnowe igy
kuj jak myl
nienarodzona.

Ju czas
Trzech starcw
siedzi na awce
przy rynku;
czekaj, patrz
na wskazwki zegara
zawsze takie powolne.
Praca skoczona,
pienidze zarobione, wydane,
odchowane dzieci.
Teraz jest pora oczekiwania,
czas
przemijania.
W chodnym
cieniu palm
w upalny dzie.
Skate donie
ciskaj srebrne gaki lasek;
starcy patrz,

16

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

wspominaj
dni pene roboty
w polu
pod sycylijskim niebem,
kosze pene oliwek,
migdaw, pomaraczy.
Dziewczyny w biaych bluzkach
mijaj ich i gapi si
na chropowate rce.
Z festynu dochodz
wysokie tony piccolo,
brzdkanie drumli.
Teraz jest pora oczekiwania,
czas
przemijania.
Niezmcony spokj...
Wskazwki wielkiego zegara
ruszaj si powoli.
Soce ju wysoko
ponad grami
na czystym bkicie nieba,
cienie
na tarczy zegara
ruszaj si
jak wahlarze,
skate donie
ciskaj srebrne gaki lasek.
Starcy siedz
w cieniu pod palmami,
koo pomnikw
tych, ktrzy polegli na wojnie,
by nie byo wicej wojen;
wspominaj...
Czas mija...
soce zapada...
wieje wiatr...

17

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

Bar Sur
Siedzimy przy kwadratowym stoliku,
wieca pali si w okrgym lampionie,
obok niej ley popielniczka,
pod ni zdjcia, ulotki, plakaty.
Wszystko pomieszane.
Suchamy. Stary, chudy pianista
w prkowanym garniturze
gra tanga. Adios, Muchachos,
El Choclo, Hernandos Hideway.
Widz Marlen, w rogu, z papierosem
w krysztaowej cygarniczce.
Wchodzi Humphrey, wiesza kapelusz, rozglda si,
w cieniu siedzi Peter, obok ten grubas Sydney,
rozwalony na dwch krzesach sczy din.
Pewnie zaraz wejdzie Rita, z ni Yvonne.
Same zjawy, rozumiesz.
Gos Gardela pynie w powietrzu.
Oczekiwanie.
Nadchodzi tango.
Magia.
Cofa si zegar,
powraca czarno-biay film.
Ju mona
piewa i taczy
do nut poezji
naszych serc.
prze. Tomasz Marek Sobieraj
Od tumacza: Bar Sur znajduje si w starej czci Buenos Aires, powsta w 1967 r., synie z wystpw
najwybitniejszych artystw tanga oraz wystroju wntrza z lat 40., urzdzonego z wielk dbaoci
o szczegy. Carlos Gardel (1890 1935) argentyski piewak, aktor, kompozytor, autor piosenek,
w Argentynie uwaany za najwikszego spord piewajcych tango, autor klasycznych utworw tego
gatunku, jak np. Volver, Por una cabeza. Marlena, Humphrey, Peter, Sydney... aktorzy filmowi
popularni przede wszystkim w latach 1930 1960, znani m.in. z filmw Bkitny Anio, Casablanca,
Sok maltaski, Gilda.

Stanley H. Barkan, ur. 26 listopada 1936 r. w Brooklynie (Nowy Jork). Poeta, pisarz, wydawca, redaktor,
tumacz, nauczyciel, organizator imprez kulturalnych, m.in. w nowojorskiej siedzibie ONZ, zaoyciel
i waciciel Cross-Cultural Communications, wydawnictwa specjalizujcego si w dwujzycznych
publikacjach poezji z caego wiata, gwnie azjatyckiej i poudniowoamerykaskiej oraz tworzonej przez
przedstawicieli ydowskiej diaspory, take w jidysz; do tej pory nakadem CCC ukazao si ponad 400
tytuw w 57 jzykach. Poezj Stanleya Barkana przeoono na 25 jzykw, na polski jego wiersze tumaczy
Adam Szyper, Aniela i Jerzy Gregorkowie, Tomasz Marek Sobieraj; utwory Barkana ukazyway si
w licznych antologiach i czasopismach literackich w kilkunastu krajach; walijski kwartalnik poetycki The
Seventh Quarry powici mu cay numer z kwietnia 2014 r. Za swoj dziaalno literack i wydawnicz
S. Barkan otrzyma wiele midzynarodowych nagrd i wyrnie. Jest autorem dziesiciu ksiek i zeszytw
poetyckich, w tym kilku dwujzycznych, ostatnie to Raisin with Almonds / Pssuli cu mnnuli (wyd. Legas,
2013), Sailing the Yangtze i Tango Nights (wyd. The Feral Press, 2014)

18

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

Andrea Mantegna, Judyta, rys. pirem, 1491 r., Uffizi

19

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

LIDIA CHIARELLI

Manhattan
Wieowce wznosz si
ku chmurom
szybko mkncym
tego ranka
po niebiesko-rowym niebie.
Snopy wiata
odbijaj si w szkle Manhattanu.
Budzi si miasto
gosy i kolory
mieszaj si
na pdzcej karuzeli ycia.
Nowy Jork, 24 lipca 2010

Central Park
Syszaem dwik lata
w padajcym deszczu
Lawrence Ferlinghetti

Bluesowe rytmy
w Central Parku
nadaj ton mylom
kiedy id
alejk w stron
Strawberry Fields.
Daleko
za zason letniego deszczu
wida
okno Dakoty
zamknite dawno temu
w mrony grudniowy wieczr.
Doskonay w swej geometrii
czarno-biay krg mozaiki
zawiera
tylko jedno sowo:
Imagine.

20

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

Moje palce delikatnie dotykaj

przesania pokoju
cigle obecnego
mimo wszystko.
Nowy Jork, 25 lipca 2010

Niagara
Nic nie jest bardziej mikkie i ustpliwe
ni woda,
ale te nic si jej nie oprze.
Laozi

Pyniemy po rzece
wcieka woda rzuca odzi
sycha
oddech fal.
Pieci nas lekki deszcz
a szum coraz wikszy
jest pramuzyk.
Spowici mg
drymy u wrt otchani
(wida
oszalae
odmty)
i powoli zlewamy si
z nieprzeniknion biel
Niagary.
Nowy Jork, 27 lipca 2012

21

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

Sierpniowy deszcz
Nel mio gardino triste utula il vento,
cade lacquata a rade goccie,poscia
pi precipite gi crepita scroscia
a fili interminabili dargento...
Guido Gozzano

Zapach pima
i kwiatw
spotgowany burz
w sierpniowy poranek.
Poskrcane gazie jaboni
opakuj
przeszo.
Kiedy id ciek
pord wyblakych stokrotek
(ich patki jak mokre confetti)
sucham rzewnej muzyki
ktr deszcz
powoli ukada
tylko dla mnie.
2011, Agli, Villa Il Meleto

Obraz i poezja
dla Jacksona Pollocka
Pollock-Krasner House, East Hampton

W kocu
widz ci,
Jacksonie Pollocku,
jak klczysz na pododze
pord pdzli
i chlapiesz farb na ptno.
Z mrokw twoich myli
powstaje inny wszechwiat
nowe galaktyki
(te dugie zaptlone linie)
nabieraj ksztatu
z kadym gwatownym ruchem rk

22

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

zapadam coraz gbiej

w obszary bez formy i czasu
spowite kolorami
twojej Poszarzaej tczy.
Posiedz jeszcze chwil
posucham ciszy oceanu
(a moe gosu silnika
twojego Oldsmobila)

potem dzisiaj w nocy

napisz wiersz dla ciebie
Jacksonie Pollocku.
2 sierpnia 2012
prze. Tomasz Marek Sobieraj

Lidia Chiarelli, ur. w Turynie woska poetka, twrczyni midzynarodowego ruchu Immagine & Poesia
skupiajcego artystw sztuk wizualnych i poetw z kilkudziesiciu krajw, wsporganizatorka wydarze
artystycznych we Woszech i USA, m.in. Promotrice di Belle Arti, Piemonte Artistico Culturale, Artist Adel
Gorgys Garden; ukoczya filologi angielsk na Uniwersytecie w Turynie. Jej poezj tumaczono na
angielski, francuski, czeski, sowacki, rumuski, norweski, koreaski, albaski i polski, a wiersze
publikowano w kilkunastu antologiach. Debiutanckim zbiorem poetki jest Immagine & Poesia z 2013 r.,
z ktrego pochodz publikowane w tym numerze KL wiersze.

Amedeo Modigliani, Szkic do portretu Jeanne, rys. pirem, ok.1918 r., kolekcja prywatna

23

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

Arkadiusz Frania
CHOBY TYLKO SAMOLOCIKI Z PAPIERU

zy ksika jest artykuem pierwszej potrzeby? Czy bez kartek usmolonych alfabetem mona
y? Na pierwsze pytanie odpowied brzmi: Nie, na drugie: Tak. Ale zaraz potem musz
zajkn si: Ale po co?. Po co y bez ksiek? I czy, czowieku nieczytajcy, lepiej bdzie Ci na
co dzie i od wita, gdy zamiast pitej ksigi Pana Tadeusza zjesz pitego kotleta ze smaonymi
kartoflami? Oczywicie, jeeli kto chce, droga wolna nieusana literatur na sam d. Pa.
Wanie wrciem z Agatk (ona, wic to wana Osoba) z cosobotnich zakupw w Lidlu (lubi
z Lidla robi Ameryk LidLA, literujc po angielsku: el, aj, di, el, ej, kadc nacisk
na LA jak na Los Andeles co najmniej). Koszyki klientw wyadowane po stalowe brzegi.
Chrupice pieczywo z pieca, wiee warzywa i owoce, ryby i miso. Soiki stukaj o soiki, piwa
w puszce ocieraj si o Metax w zestawie z tonikiem i wyprofilowan szklank. Ludzie kupuj
tyle, jakby jutro miaa nastpi zagada i anio mierci szykowa si do niw (przez ca noc bdzie
rozlega si ostrzenie kosy i ujadanie psw zwiastunw pomoru rodu ludzkiego). A czy kto
widzia, by blini wyjedali z supermarketu z hadami ksiek, z narczami Sienkiewiczowskiej
Trylogii i dzie wybranych Edwarda Stachury?
Wspomniaem o alfabecie. Tak czsto beztrosko gardzimy jego moc, a alfa-bet to przecie alfa
i omega. Bez liter na papierze wiat nie istniaby realnie i niepodwaalnie, gdy przekazywany
z ust do ust robiby si coraz silniej znieksztacony (guchy telefon), osigajc poziom
funkcjonowania: niepewny, niesprawdzony, wymaga zbadania. Oczywicie, rozmowa peni
poniekd funkcj informacyjn i jako tako, na uytek chwili, uatwia odnalezienie si w przestrzeni
i czasie. Oto taki epizod: na rondzie Mickiewicza w Czstochowie, zmierzajc do piekarni,
usyszaem, jak mody mczyzna o zszarzaej aparycji zapyta kwiaciarki krztajcej si wok
swojego florystycznego kramu: Jaki dzi dzie?. Sobota odrzeka odwanie, bez przystanku
oddechu i zbicia z tropu, kobieta; interlokutor za szepn na ucho Bogu Wszechmogcemu,
Najwitszej Panience Maryi i Wszystkim witym (tym od podsuchiwania, jak i trzewoci):
Ju?. Cigu dalszego nie byo, kwiaciarka wrcia do rolin, a chopca zabra poranek i brzk
butelek szamoczcych si w rkach kolegw zgromadzonych po nocnej burzy z piorunami przed
lecznic monopolow.
Notowanie rzeczywistoci przeto nie jest tosame z jej poznaniem, gdy sowo w druku
rwnie rodzi pokusy odbioru wieloznacznego. Nie tu jednak miejsce na analiz tego
semantycznego zagadnienia, chciaem tylko uczyni wstp do refleksji o ksice jako przedmiocie.
Na bok odrzuc rwnie liberatur i dyskusj o ksice jako dziele sztuki (przypadek publikacji
o morzu wtoczonej niczym stateczek do butelczynki po rumie, tzw. rafandynka).
Jako czowiek wolny, niezmuszany najgorszymi z moliwych okolicznociami zewntrznymi
do czytania okrelonych dzie, od zakoczenia studiw sukcesywnie nadrabiam zalegoci
lekturowe. Na polonistyce trzeba byo czyta duo, w popiechu, na czas, do egzaminu. Bez
delektowania si. Ksy i hausty. Ksiory i hauciory. Bez rozgryzania, kawaki wprost do gowy.
Czytanie przypominao rozszarpywanie ciaa gazeli przez lotnego drapienika. Fabua, postaci,
wiat przedstawiony, puenta, okolicznoci powstania.
A teraz spokj. Ksiki dobieram, kierujc si wiem, e zabrzmi to jak sekciarstwo gosem
wewntrznym, czyli w jakim sensie przymus, z tym e subiektywny, immanentny,
psychopochodny. Na przykad ostatnio podczas kpieli, uwiadomiem sobie, e nie do gboko
poznaem twrczo Jzefa Wittlina. Namitno i podanie s niezbdne do prawidowego
przebiegu procesu odbioru dziea sztuki. Przebrnem kiedy przez Hymny i Sl ziemi.
Zakotwiczy mi si w mzgu poniszy obraz tego okooskamandrytowego pisarza (spdzi szmat lat
na emigracji i nie wrci do ojczyzny, dzielc dol-niedol z Kazimierzem Wierzyskim i Janem
Lechoniem): y do dugo, ale nie napisa zbyt wiele, kilka wierszy, jedna powie nawet
znakomita (dziki niej wymieniano Jzefa Wittlina w gronie kandydatw do Literackiej Nagrody
Nobla w 1939 roku), poza tym par artykuw, ale to waciwie auctor unus libri (autor jednej

24

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

ksiki Soli ziemi). Zaczem szuka w ksigarniach, antykwariatach, gromadzc spucizn

Jzefa Wittlina. Czy modzie waciwie zrozumie spucizn, to znaczy inaczej ni erotycznie?
Oto wielka zagadka wspczesnej polszczyzny, dlatego by unikn nieporozumie podaj za
sownikiem jzyka polskiego: spucizna [...] 1. to, co zostaje w spadku po kim; spadek,
dziedzictwo [...] 2. utwory, dziea autora, ktry ju nie yje.
W jednym ze skadw starych ksiek nie za bardzo kojarzono posta, sdzc, e to inny
Wittlin: Jerzy czy Tadeusz. Mimo drobnych przeciwnoci losu, w cigu miesica zakupiem midzy
innymi dwa przedwojenne wydania Odysei (z 1924 i 1931 roku), a take Gilgamesza. Powie
starobabilosk w tumaczeniu bohatera, trzecie wydanie Hymnw z 1929 roku oraz pierwsz
edycj Soli ziemi datowan na 1936 rok. W sumie 30 centymetrw literatury.
Kady okaz, po dostarczeniu przez polsk poczt, dokadnie obejrzaem, lecz nie w celu
znalezienia wad, tylko zalet, czyli ladw korzystania z nich. Stare woluminy kryj tajemnice, cho
zazwyczaj nie tak satanistyczne jak Dziewicioro Wrt do Krlestwa Cieni, ktrych histori
przenis na ekran Roman Polaski w filmie Dziewite wrota: to opowie o poszukiwaniu trzech
ocalaych egzemplarzy diabelskiej ksigi, a waciwie zawartych w nich rycin, one bowiem
odczytane w odpowiedniej kolejnoci przywoyway Lucyfera (w tym miejscu proponuj
przeegna si).
Kada ksika bdca w obrocie czytelniczym jest dowodem na wspycie z ni czowieka.
Najpikniejsz, najpeniejsz form recepcji publikacji danego pisarza s fizyczne dowody lektury
bd tylko kontaktu z papierem. Dlatego macam, gadz; wciskam nos w celuloz i wcham.
Nasikam. Nie zawiodem si, bo literackie dziedzictwo Jzefa Wittlina dostarczyo mi wielu
wrae i wzrusze wanie organicznych.
W Hymnach (praca ukazaa si w serii Pod znakiem poetw nakadem Wydawnictwa
J. Mortkiewicza) nie wszystkie kartki byy rozcite, co wprowadzio mnie w stan euforyczny.
I pomyle, e od 1929 roku, czyli przez 86 lat, ten egzemplarz uszedszy zawierusze wojennej
i mniejszym rewoltom, bka si, by odnale mnie, tote powinienem z woli ksigarskich niebios
z namaszczeniem, za pomoc wspczesnego noyka, przeci papier. W dodatku moje Hymny to
sam rodek, jakby wyrwane serce z klatki piersiowej z eber okadki. Zwierz, z ktrego zdarto
na ywca skr.
We wntrzu pierwszej edycji Soli ziemi (1936 rok, Towarzystwo Wydawnicze Rj,
introligator okadk uczyni kawaek tapety z biaymi kwiatowymi wytoczeniami na wyblakym
bordowym tle) midzy stronicami 194 i 195 tkwi, niemal wbity w grzbiet, ogryzek
pomaraczowego owka. Nue, przekartkowywa powie, od pocztku do koca, i z powrotem,
wte i wewte, szybciej, wolniej. ywiem nadziej na zetknicie si z podkreleniami wykonanymi
grafitem. Rozczarowanie. Nie byo zaznacze. Czego czytelnik szuka i, co istotniejsze, czego nie
znalaz? Gdyby cho jedno sowo zostao wskazane, ile teorii mgbym wysnu. A tak
poszukiwanie bez happy endu, waciciel wcisn owek wspomagajcy czytanie innej ksiki.
Chyba e (tu eureka) samo pozostawienie pomaraczowego drewienka w tym, a nie innym
miejscu, na rozstaju tych, a nie innych stronic, jest najwaniejszym sygnaem. Lecz co nam mwi
ostatnie dwa zdania wydrukowane na 195 stronicy:
Nikt z tej masy podrnych, ktrym pierwszy raz w yciu wolno byo jecha cakiem
darmo, nie wiedzia dokd jedzie. Wszyscy wiedzieli tylko jedno: na Wgry, gdzie ludzie
r papryk i gdzie Najjaniejszy Pan jest zaledwie krlem.
Czy czeka mnie podr (tak, zbliaj si wakacje i z Agatk wybieram si wyjtkowo po raz
smy do Buska-Zdroju)? Czy powinienem unika jedzenia papryki? Niedocieczenie.
Kilka lat temu tomik Wisawy Szymborskiej Wszelki wypadek z 1972 roku dostarczy mi
dwch innych znalezisk. Midzy wierszami Pomyka i Wraenia z teatru metka z napisem:
MADE IN GT BRITAIN / St Michael / all wool / AGE 10 / TO FIT CHEST 30" (brzmienie
oryginalne, liczby i St Michael czerwone, reszta czarna, metka szara), a midzy stronicami 38
i 39, na dwustronicowym liryku Klasyk fragment czarno-biaego zdjcia przedstawiajcego
piaszczyst pla, na niej na pierwszym planie kobieta przymierzajca somkowy kapelusz,

25

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

a w grze, w odlegoci 20 30 metrw od opisanej pani dwie grupki maych (perspektywa)

wczasowiczw. Czy metk i zdjcie pozostawi ten sam czytelnik? Czy stanowiy nowoczesne
zakadki? I kto zada sobie tyle trudu, by oderwa znak odzieowy od ubrania i wple go do
literatury? Kto i dlaczego wyci wanie ten kadr z fotografii? Elegantka, a moe ukochany?
W filmach pojawiaj si nieszczliwcy, ktrzy w desperacji po odrzuceniu przez partnera
wykrawaj ze zdj wizerunki byych sympatii, aby pozby si przeszoci. W tym przypadku
wygldao to wszystko na pozytywne wspomnienie (wycicie na wiecznej rzeczy pamitk, nie dla
destrukcji) z pnych wakacji, gdy plaa jest raczej wyludniona, wic po sezonie, ostatnia dekada
sierpnia bd pocztek wrzenia (wietrz si pokoje po letnikach)?
Czas na Gilgamesza. Nie przywouj tej powieci starobabiloskiej w przekadzie Jzefa
Wittlina, eby j streci czy podzieli si informacjami o fakturze papieru (ksika zostaa wydana
w 1986 roku i nie zalicza si do inkunabuw). Rwnie nie, skdind wietne, rysunki Marka
uawskiego wzbogacajce wydanie s pretekstem dla moich zapiskw, ale niepozorna etykietka
przyklejona przez antykwariat do czwartej stronicy okadki. Naklejka zawiera bowiem, oprcz
spodziewanych danych w postaci ceny (8 zotych), czy szeregu 13 cyfr kodu kreskowego, nadruk:
literatura uywana. Wic jednak kto wczeniej uywa tej ksiki, czyli czyta, czyli wchania
atmosfer opowieci i symbolik grafik, czyli by za pan brat lub po macoszemu skomunikowany
z publikacj. Sprzedawca gwarantuje i zachca. Jeli kto ju zada sobie tyle trudu i powici czas
na odbir, deszyfrowanie komunikatu artysty pisarza, dowodzi to cennoci wystawionego na
licytacj (moliwa opcja: kup teraz) rarytasu. Niewykluczone te, i czytelnik uywa sobie na
Gilgameszu, ale ksika na szczcie nie nosi widocznych ladw dewastacji, deprawacji, rozpusty,
sodomy i gomory (po przedstawionym w amerykaskim filmie American Pie instruktau, jak na
stole w kuchni odby stosunek seksualny z ciastem, wyobrani mam bardziej elastyczn).
Sformuowanie literatura uywana to cytat czerwca 2015 roku w mojej prywatnej klasyfikacji.
I na koniec przykad recepcji wasnej ksiki. W najpopularniejszym serwisie zakupowym
w kraju antykwariat wystawi na pozbycie si egzemplarz mojej ostatniej ksiki Rzeby
w male. Prozy z pamici, ktra ukazaa si w lipcu 2014 roku. O ile stan techniczny skwitowany
jako plus dobry nie pobudza do zastanowienia i nie rodzi ponadnormatywnych, czyli wariackich
zachwyce (przecie uywanie literatury nie jest obojtne dla fizjonomii pracy i przez prawie rok
kibi ksiki musiaa ulec palcom lub choby oddziaywaniu towarzystwa innych publikacji na
pce, w kartonie, w piwnicy), o tyle porwa mnie wpis wystawcy w rubryce dodatkowe
informacje: dedykacja autora dla poprzedniego waciciela. Nie bior za z monet przekazania
ksiki do handlu przez jedn z kilkudziesiciu obdarowanych przeze mnie osb (moe kto zosta
obdarowany wbrew swojej woli), ale ciesz si, e egzemplarz rozpocz podr, wypeniajc
wasne przeznaczenie, przecie, jak gosi sentencja aciska, habent sua fata libelli (i ksiki maj
swj los).
Do Ciebie si zwracam, przyszy czytelniku produktw moich mozow twrczych: bez enady
uywaj owka do podkrelania, wykrelania, zakrelania, zamazywania, a gdy do niczego nie
przydadz Ci si kartki zapaskudzone zdaniami, zrb z nich samolociki i puszczaj na wiatr. Nie ma
nic gorszego, ni mier ksiki, ni ksika-miech, ksika-mie.

Amedeo Modigliani, Kariatyda, rys. owkiem, kredka,

ok. 1918 1919 r., The New Art Gallery Walsall

26

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

ANDRIEJ BAZILEWSKIJ

Heje banie!
Hej, banie! Pomwmy o tym i owym
Straciwszy wiar skd wemiesz pragnienie?
Mdrcu, przyznaj, e w groszowej wycenie
wiedza zamarza w gardle jak sopel lodowy
i si przemienia w kul krysztaow,
niewakim oboczkiem odtajajc,
i e dar boy prno przepad w sowach,
i e odchodzisz dokd nie poznajesz.
Z krwawicym kneblem przeuwanym w ustach,
biakami lepo wpatrzonymi w niebo,
ze renicami wspartymi o pustk
przyznaj, e w gadaninie sedno grzeba,
i czasu byo brak, by zrozumie na duej:
nie dla sowa yjemy i nic si nie powtrzy.

Malutki psalm
Klasztor biay statek nagle znikd.
wity krzy przedzia bez przedziau.
Prawe sowo, jestem twoim niewolnikiem.
Serce pacze. Dusza zapiewaa.
Gdzie nam przysta zapali ognie,
wie tylko ten, ktry ze Wszystkich Najwyej.
Zawoaj mnie, ustrze, bd mi jak przewodnik.
Jam niegodzien lecz niech usysz.
Gdybym mg Ciebie woajc przez szloch
ukochanych wyzwoli z zapomnienia...
Chc zamieni si w proch
tu, na wyspie wszechwybaczenia.

Dla Ciebie
Co nam odmierzono na tej ziemi?
Kawaeczek ycia, nie przez nas wydumany.
Czsteczk sowa, wypowiedzianego we nie.
Zwaszcza to, co wypiecilimy wasnymi rkami.
Rodzime ciepo wiedzie nas bezpiecznie
przez pustk czasu byle sensu si trzyma.
Jak poznamy, e zaczo si to, co wieczne?
I gdy skoczy si droga, co bdziemy wspomina?

27

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

Widzimy dobrze w nocy i lepniemy w dzie.

Lecz wiato w okienku ju inne, prorocze.
Pobd jeszcze Pomilczmy ze sob cie w cie.
Sysz. W jednym momencie z tob si jednocz.

Przelatujc nad
Gdy wdz udusi Mc Murphy'ego
i dom smutkw opuci wkrtce,
obnayo si serce jego.
Bieg coraz szybciej i szybciej, zadyszany przywdca.
W piersiach ttno pdzio jak silnik,
zawoaa Go wielka woda.
I tak bdzie ucieka, a bezsilny
zapomni dokd. Trafi na przeszkod.
Odczep si, swoim cznem odpy jak najdalej.
Nie ma ju komu prnych alw wylewa.
Przy brzegu taczy wiatr jemu wolno szale
nikt nie jest sam na wiecie. Nadejdzie czas na rewan.

Choby to
1
Deszczem uranowym, oowianym kurzem
przetoczylimy si po ziemskiej naturze,
los podarowany w ciao si nie oblek, szybko zuy,
z zapowiedzi marze nic nie mona wry.
Bredni, bzdur byo, emy jak bogowie;
powsta komnat szereg w tej zudnej nadziei.
Mity ponad prawd triumfoway w gowie,
okae si teraz to win idei.
2
Beznamitnymi oczami lepncego starca
przyszo na nas patrzy chodno, bez pogardy,
kae si egna z utopi mit skarla,
zgnilizn wkoo toczy, wiek mierdzcy, hardy.
Ze wstydu dreszcze nas bior i kady jest chory,
ale wiato nie rni si od cienia:
obraz dalej jest zamazany, zapomnienia pozory,
bo kamstwo jak przebinieg wychodzi spod ziemi,
i nikogo nie zdoa ju uratowa
jzyk nasz, nadal jak w dybach wiziony.

28

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

Znowu przeszlibymy drog krzyow

nawiedzonych przecie Bg uchroni.
3
W innym kraju, w innych czasach moe
wszystko byo tak samo, pewnie nawet gorzej.
Zmczony kruk gdy wiecznej wojny poar
nad wiatem kry i cierwa szuka na dworze.
Wzniecia si do nieba mtna, chmurna fala,
lecz gosy kochajcych niezmiennie piewaj,
brzmi przez dusz trcane struny niby alarm
w innych czasach, w innym kraju.

W granicach widocznoci
1
Warto straci, by uproci ycie,
nie zagrozi to ubstwem wrae.
Kiedy cicie skalpelem trzewi znakomicie
odcina mirae.
Warto straci, ni y w przeczuwaniu biedy,
oderwa si jest lej i uczciwiej.
Mtnej wody nayka si niekiedy,
ale zaczerpn te ywej.
Zanurkowa, z zamknitymi oczami,
by zmczonym ale nie zagin.
I przeczeka na grzskim dnie samym,
by z otchani wzlecie ku wyynom.
Nie bez blu. Oto on: oddycha na doni.
Nie jest filozoficzny, ale potrafi przekona.
2
Pasiasty, bezcielesny kamyczek,
czuje od zachcianek duszy przesyt,
leci pasko w locie jak noyce.
Bez oparcia, cina przestrze w dal si pieszy.
Szary, porowaty, niepokany
dry kamyk, odrzucajc cie.
Zgniecionym wersem pry si pami.
W niej jest dwik cykad, i jasny dzie,
i morza soneczne plamy.
W renicy-studni na zawsze, cho szkoda,
wzburzona bezpowrotnie, na amen
gotuje si ciemna woda.
W ppustych woszczynach przecig si miota.
Mga zamienia ogrd wyblaky, przekwity

29

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

w oliwkowy zagajnik... Kto tam?

Czyje ten wzrok odbity?
Przycichy pierzasty kamyczek
w przecigej ciszy bezdomnej.
On wci jeszcze leci. Gdzie gwide,
gdzie nie pamitaj o mnie.

Temu, co nie odszed

3
Nieodwracalnie: utracony zosta lad
bliskiej duszy. Pustka wkoo. Ukojenia brak.
Ile jeszcze przed tob milczenia, bez szansy rozmowy,
ile niejasnych westchnie, guchej rozpaczy bez sowa?
W ramach gldzenia bla, bla, bla, w ramach bredni:
kiedy ziemia pod nogami parzy,
po prostu by te jest zwycistwem polednim.
Nie ma co szpera w chamie, w rzeczy zuytych cmentarzu.
Wsta i id przed siebie. Ju wystarczy narzeka.
Jeli niczego nie ma przed tob nawet daleko.
Celnie zauwaone: wycigniesz sens z frazy.
Zrozumienie odnajdziesz, jeli potrafisz do rzeczy powiedzie od razu
i, zamieniajc zakoczenia we wstpne zapowiedzi,
w domniemanego kryzysu miertelnym uchwycie,
z martwej fali lepego smutku, ktry w tobie siedzi,
przecie si jednak ocalisz uratujesz ycie.

Metafizyka nadziei
1
Akordy gradu i suche uderzenia deszczu,
i plusk wiatru
nad roztrzaskanym domem
niczego ju nam potwierdzi nie zechc,
prcz tego, e ju kiedy
bylimy sobie znajomi.
A potem urwaa si ni.
Nie jest trudno zrozumie trudniej zapomnie i y.
Bo chocia dom si wygi, ale nie run.
Ledwo ywi
jednak yjemy, nie poraeni piorunem.

30

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

3
Szczypta popiou na listku papieru.
Zdmuchnij i ju go nie masz na oku.
Tak wypala si ycie frajerw.
wiecie prny, ktry rozpuci si w mroku,
czyby i ciebie nie byo.
A jednak przynij si, choby by jak ten popi.
prze. Zbigniew Mirosawski

Andriej Bazilewskij, ur. w 1957 r. w Kaudze. Rosyjski poeta, tumacz, badacz literatur sowiaskich,
wydawca. Autor tomw wierszy w jzyku rosyjskim Kropka (1980), Jak to si dziao (1985), Panie Chaosie
(2000), Na skraju zimy (2008), Raz na zawsze (2009), Portret sowny (2011), Trzykoowy blues (2012),
Nieobecne czasy (2013), Wspominajc wito (2015) oraz przekadw poezji, dramatw i prozy polskiej
i serbskiej. Od 1991 r. prowadzi w Moskwie wydawnictwo Wahazar, redaguje Sowiask bibliotek,
m.in. Kolekcj literatury polskiej i dwujzyczn Polsko-rosyjsk bibliotek poetyck. Pod jego redakcj
i w jego przekadzie ukazao si w jzyku rosyjskim kilkadziesit ksiek pisarzy polskich, m.in. pisma
St.I.Witkiewicza w 7 tomach. Dr hab., pracownik Instytutu Literatury wiatowej Rosyjskiej Akademii Nauk.

Vincent van Gogh, Zjadacze ziemniakw, litografia, 1885 r., Museo Thyssen-Bornemisza

31

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

NIELS HAV

Zakad dla ociemniaych

Przechodzc obok zakadu dla ociemniaych,
wpatrujc si w czarn grudniow noc,
ujrzaem za oknami lepcw, jak na obrazie,
taczcych tango. Cay budynek
by rozwietlony niczym latajcy spodek
albo dom przepeniony metafizyk.
Stanem z wraenia
pord prawdziwych ciemnoci
i gapiem si niemal ociemniay.

Blef lepca
Zasaniay mu oczy szalikiem
i obracay dookoa. Uwielbia t zabaw.
Otumaniony ciemnoci, krci si w ekstazie
midzy kuzynkami, trzema Gracjami
piszczcymi z uciechy. miay si z niego, z jego euforii,
bdcej take ich udziaem. apa je po kolei,
ale nigdy nie odgadywa imion, i zabawa trwaa
cae popoudnie. Szczliwy w swoich ciemnociach,
niezmordowany i zuchway w zabawie, ama zasady,
gdy dotyka ich zarumienionych twarzy;
jego donie przepeniaa rado. Pragn
bawi si dalej, kiedy one bezlitonie rozwizyway szal
i zdejmoway mu z oczu. Wtedy sta rozczarowany,
bliski ez, poraony wiatem,
ktre na moment olepiao go cakowicie.

Grosik
Przy kadych odwiedzinach musiaem prowadzi j
do toalety. Miaa kruche biodra pokryte
sflacza skr. Podnosiem j i podtrzymywaem,
zanim nie stana kiwajc si przy chodziku. Kredowobiae
wosy wyglday jak nisko zawieszony ksiyc;
nie bya wysza ni dziesiciolatek.
Jej rce ciskay uchwyt chodzika;
obieraa nimi tony ziemniakw
i szya sobie sukienki.
Palce, pamitam jak kiedy obracaa w nich grosik,
wtedy cenny i byszczcy nowoci.

32

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

Ten sam grosik, ktry pniej nic nie znaczy,

gdy inflacja poara wszystkie jej oszczdnoci.
90 lat, i cigle
zbuntowana. Na stoliku Dziennik Misyjny
i wczorajsze gazety z nekrologami,
ktre czytaa przez lup;
upr, e chce chwyci si porczy.
Ubikacja w domu opieki mierdziaa
szpitalem. Zsunem jej spodnie,
zamknem oczy; oparem gow o kafle
i ogldaem taki dziwny film: ja jako martwy,
moje dzieci gdzie tam, stare i pomarszczone.
Wanie wtedy mnie zapaa, rozkazujc,
bym wrci do rzeczywistoci i pomg jej wsta.
Krok po kroku przeszlimy drog powrotn do stolika
z nekrologami. Czytaem je gono,
a ona chciwie suchaa dobrze sobie znanych nazwisk
i umiechaa si tajemniczo,
jakby siedziaa w deszczu grosikw
bezgonie padajcym w jej wspomnieniach.
prze. Tomasz Marek Sobieraj

Niels Hav, ur. 7 listopada 1949 r.; duski poeta, autor opowiada, publicysta. Opublikowa dwadziecia
tytuw ksiek w kraju i za granic, w tym dziesi zbiorw poezji, ostatnie w 2015 r. w Iranie, Jordanii,
Turcji. Tumaczony m.in. na jz. angielski, arabski, hiszpaski, portugalski, turecki, woski, chiski, farsi,
serbski, soweski, polski, albaski. Utwory Hava znalazy si w licznych antologiach i czasopismach
literackich w kilkudziesiciu krajach Ameryki Pn. i Pd., Azji i Europy.

Vincent van Gogh, Kobiety noszce wegiel, rys. pirem, owek, 1881 r., Rijksmuseum Krller-Mller

33

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

Krzysztof Jurecki, Ireneusz Zjedaka

POBUDZI WRALIWO...
Krzysztof Jurecki Czy czujesz si dokumentalist? Jakie s granice dokumentu?
Ireneusz Zjedaka Czuj si dokumentalist po czci, poniewa wykonuj fotografi, ktr
pewnie mona uzna za dokumentaln. Jest ona podszyta du doz subiektywnych odczu, ale
elementy dokumentu pojawiaj si w niej nader czsto. W Polsce dokument nie do koca
rozumiany jest we waciwy sposb, mam tu na myli samo pojcie. Gdy mwi si o dokumencie,
przywouje si zazwyczaj fotografi prasow czy fotoreporta, ktre w moim mniemaniu s
zjawiskiem zupenie innym i maj inne zadanie. Dla mnie dokument jest form bardziej statyczn.
Aby lepiej zrozumie te rnice warto przyjrze si praktyce artystycznej. Klasycznym przykadem
moe by wystawa Dylematy dokumentaryzmu. Aspekty brytyjskiej fotografii dokumentalnej
1983-1993, jedyna chyba wystawa problemowa, jaka si pojawia w naszym kraju, a wraz z ni
wane postacie, jak John Davis czy Paul Seawright. Takiej fotografii w naszym kraju wci nie ma.
K.J. Co jest innego, a moe niezwykego w twrczoci Davisa, bo wydaje si, e to wany dla
Ciebie fotograf?
I.Z. Na pewno wany, nie tylko zreszt dla mnie, cho w Polsce stosunkowo sabo znany. John
Davies potrafi bardzo skrupulatnie ledzi wzajemne relacje pomidzy histori brytyjskiego
przemysu a histori spoeczn. Kad fotografi rozpoczyna od dokadnego studiowania
uksztatowania terenu, by znale optymalny punkt obserwacji, zazwyczaj pooony na
wzniesieniu, a nastpnie wykona fotografi w takim ukadzie, by poowa kadru zajta bya przez
niebo, druga za przez zurbanizowany obszar. Czasem mam wraenie, e fotografia jest dla niego
bardziej narzdziem badawczym, ni form wyrazu artystycznego. Przyznam, e pod wpywem
jego albumu The British Landscape wydanego w 2006 roku nieco zmienio si moje mylenie
o wasnej fotografii i chyba teraz zaczem bardziej tskni za przestrzeni. Mam nadziej, e
niebawem ta tsknota przerodzi si w fotograficzne obrazy polskiego krajobrazu.
K.J. Pytajc o granice dokumentu mam na myli take, a moe przede wszystkim, granice
etyczne.
I.Z. Fotografii musi towarzyszy absolutna szczero. Nie wolno ingerowa w rzeczywisto,
a jedynym jej przejawem powinien by nasz wybr. Wydaje mi si, e wszelkie inscenizacje czy
przetworzenia ze swej natury zaprzeczaj pojciu dokumentu i wprowadzaj do takiej fotografii
niepotrzebny chaos.
K.J. To bardzo radykalne i kardynalne stwierdzenie, ale na ile moliwe do realizacji? W fotografii
pejzaowej tak, ale w sytuacji fotografowania ludzi, jak u Salgado, bardzo trudne!
I.Z. Oczywicie, e to bardzo trudne, dlatego tak mao mamy dobrych realizacji tego typu, take
w zakresie reportau. Myl, e przeszkod jest tu przede wszystkim brak determinacji i pewnej
pokory u fotografw trudno bowiem zajmowa si tematem przez dugi okres czasu, a na efekty
tej pracy czeka nawet kilka lat... Nie mona jednoczenie traktowa czowieka przedmiotowo.
Postawy, ktre potrafi temu sprosta to niestety rzadko.
K.J. Sebastiao Salgado powiedzia, e wymowa moralna (etyczna) jest waniejsza od formy
zdjcia, jak to skomentujesz?
I.Z. Myl, e moralno to jedna z wartoci elementarnych nie tylko w fotografii, ale i w naszym

34

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

yciu. Nie mona y w zgodzie z samym sob i pozostawa jednoczenie w jakim zakamaniu.
W takim stanie nie mona te robi szczerej fotografii. To tak, jakby uywa faszywych
sw. Forma za, to rzecz drugorzdna, w kocu, aby godnie przej przez ycie nie wystarczy
dobrze wyglda.
K.J. W jakich okolicznociach zainteresowae si fotografi?
I.Z. Zaczynaem jako samouk w poowie lat 80. Gdzie pod koniec tego okresu poznaem
Waldemara liwczyskiego i z nim odbywaem pierwsze, wtedy banalne i naiwne rozmowy
o fotografii. Rozmawiamy do dzi, ale teraz wygldaj one zupenie inaczej. Do dzi te wsplnie
podejmujemy pewne dziaania, wsplne wystawy, czy nas te Kwartalnik Fotografia i praca
w jednym wydawnictwie. Ale powany impuls zaistnia chyba w 1991 roku. W tym okresie
w regionalnych orodkach kultury systematycznie pojawia si Janusz Nowacki z poznaskiego
Centrum Kultury po to, by animowa fotografi. Trafia take do Wrzeni przywoc nie tylko
zdjcia, ale te kolejnych goci. Wtedy zobaczyem przepa, jaka mnie od tych zdj oddzielaa...
Ale ju w 1998 roku zaczem wraz z Januszem pracowa w stworzonej przez niego Galerii
Fotografii pf w Poznaniu. To byo miejsce olnie, wielu spotka, przyjani, rozmw, pierwszych
tekstw i pierwszych krytycznych uwag. Przepracowaem tam pi lat i dzi widz, e od tego
momentu fotografia staa si istotnym elementem caego mojego ycia.
K.J. Co chcesz wyrazi i przekaza poprzez swe fotografie? Czym jest dla Ciebie fotografia?
I.Z. W ostatnich pracach, od 2000 roku (co zaowocowao wystaw Sedymentacja), prbuj
pokaza ludzk mentalno, ktra objawia si w postaci ladw pozostawianych w mniej
uczszczanych i opustoszaych miejscach. Polega to mniej wicej na tym, e opuszczajc jakie
miejsce zabieramy ze sob niektre rzeczy, inne (pewnie jako mniej wane) wiadomie
pozostawiamy, a o jeszcze innych zupenie zapominamy. Fotografie, ktre wykonuj, podaj
drog tych wyborw za ludmi, ktrzy porzucaj, a czasem i niszcz te miejsca.
K.J. Jest to ciekawa koncepcja twrcza, oryginalna i wielce interesujca. Jakkolwiek takie
postawy mona znale w polskiej fotografii, ale to chyba Ty pierwszy stworzye z tego wiadomy
proces twrczy, a do pewnego stopnia metod pracy twrczej!
I.Z. Nie wiem czy jestem pierwszy i chyba nie to jest najwaniejsze. Od kilku lat konsekwentnie
staram si poszukiwa tych ladw i dokonywa ich zapisu. To za kadym razem fascynujce,
znale si wrd znakw, jakie kto po sobie zostawi. By moe to echo dawnej yki
kolekcjonera, kiedy zbieraem owady...
K.J. Jakie zabarwienie emocjonalne posiada podejmowany przez Ciebie lad?
I.Z. Za kadym razem do okrelonego miejsca i tego, co z niego pozostao podchodz z penym
szacunkiem, bo wiem, e tam ukryty jest czowiek wraz ze swoj histori. Dlatego nie prbuj zbyt
gboko wnikn w t rzeczywisto. Wana jest te specyficzna tajemnica, ktra tam zostaa
zapisana, a ktra nie powinna zosta do koca odkryta
K.J. O jakim typie tajemnicy mylisz?
I.Z. Chodzi o histori, ktr tworzy i pozostawi czowiek. Objawia si to np. w obrazkach
wieszanych na klatkach schodowych, rysunkach na tablicy czy deseniu na cianie. Inny razem co
zostao uprztnite, a co nie To za kadym razem intryguje i wzbudza ch poznania tej historii,
cho jednoczenie wiem, e jest to niemoliwe. lady przemawiaj, ale ja nie potrafi
przetumaczy wszystkich ich sw.

35

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

K.J. Czy czujesz powinowactwo duchowe i fotograficzne z Bogdanem Konopk i Andrzejem

Jerzym Lechem?
I.Z. Takie powinowactwo duchowe z pewnoci istnieje. Na pewno nasze spotkania miay wpyw
na moj pocztkow fotografi. Bardzo wysoko ceni ich pod wzgldem artystycznym, gwnie
z tego powodu, e waciwie od zawsze s najbliej fotografii cae ich ycie to fotografia w swej
niemal pierwotnej postaci. Niektrzy nazywaj to fotogenicznoci, inni widz w tym czysto.
Bogdan Konopka napisa mi kiedy, e naley kocha fotografi innych, ale szuka naley wasnej.
Myl, e mia racj, dlatego te staram si te jej poszukiwa zdajc sobie spraw, e nie mona
poda ciek, ktr kto ju wczeniej wyznaczy, bo to zazwyczaj cieka lepa.
K.J. A Eva Rubinstein, jak rol odegraa w Twojej edukacji fotograficznej?
I.Z. Od czasu kiedy nasze wydawnictwo Kropka z Wrzeni wydao album Evy Rubinstein,
korespondujemy ze sob. Pisujemy o fotografii, o muzyce, o ludziach i pogodzie. Okazuje si, e
mimo, i wczeniej zupenie si nie znalimy, nasz sposb odczuwania wydaje si czsto bardzo
zbliony. Ev Rubinstein cechuje rzadko spotykana wraliwo. Myl, e czowiek bez wzgldu na
to, jaki by nie by, traktowany jest przez ni z godnoci i zawsze zajmuje najwaniejsze miejsce.
Zbliamy si do momentu, o ktrym mona powiedzie, e w fotografii nie powinno by miejsca
na jakikolwiek fasz. To wspaniaa i gboka fotografia. I pikna, tak po prostu.
K.J. Podobnie myli Konopka, Salgado, tak twierdzili i dziaali piktorialici, ale z historii
fotografii wiemy, ze piktorialici omijali okrelone tematy ze wzgldw etycznych, co
spowodowao, e ich wiat okaza si nie do koca prawdziwy czy peny np. nie byo w nim
nieszczcia i biedy.
I.Z. Dzi za to mamy biedy i nieszczcia cakiem sporo. Czasem odnosz wraenie, e wielu
fotografw gubi si i daje si ponie swoistej egzotyce ludzkich dramatw. Zdaj sobie spraw,
e to istotny problem naszej wspczesnoci, ale chciabym te oglda zdjcia mwice o tym,
jaka jest kondycja zwyczajnego czowieka takiego, ktry pracuje ile tam godzin dziennie, ma
rodzin, po pracy odpoczywa, oglda mecz w TV, itd. Takich realizacji jest niewiele i zazwyczaj s
one powierzchowne? Ja rzadko fotografuj czowieka bezporednio. Zwykle jest poza kadrem,
a jednoczenie zawsze jest na fotografii obecny, cho nigdy nie wiem do koca, kim by twrca
miejsc, w ktrych ja si pniej znalazem. To chyba do zwyczajne miejsca zwyczajnych ludzi,
a ja sam staram si raczej unika skrajnoci, bo nie chc, by kto kiedy prbowa przypisa mi
uprawianie publicystyki.
K.J. Inn spraw s manipulacje, ktre maj walczy z nieszczciem czy bied. Znamy takie
przykady z historii fotografii. Jak daleko mona posun si w oszukiwaniu, aby walczy
z godem?
I.Z. Ja nie walcz z godem i nieszczciami tego wiata. Ja tylko robi fotografie, ktre mog,
mam nadziej, pobudzi czyj wraliwo, zasia chwile niepewnoci czy zastanowienia. Jeli tak
zadziaaj, to by moe przynios take pozytywne skutki budzc czyj wraliwo, a ta jest
przecie niezwykle rnorodna w kocu nigdy nie wiem, kto bdzie te fotografie oglda
i odczytywa... Bardzo mnie intryguje takie nage zderzenie obcych sobie emocji. Gdy kto chce
przy pomocy fotografii walczy z bied, to niech przekracza wiele granic, jeli takie dziaanie ma
odnie zaplanowany efekt. Ale nie powinno si pod adnym pozorem odbywa kosztem drugiego
czowieka.
K.J. Jakie problemy artystyczne ujawniay gone wystawy roku 2006: Nowi dokumentalici
i Teraz Polska? Jak wiemy mia to by wsplny projekt, a w rezultacie powstay dwie rne czy
podobne ekspozycje?

36

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

I.Z. Zostaem zaproszony do obu wystaw, z czego z wdzicznoci skorzystaem, ale przez to
trudniej mi oceni obie ekspozycje. Wydaje mi si, e Teraz Polska nie do koca spenia swoje
zadanie i ukazaa nasz kraj w sposb nieco ironiczny, co osobicie troch mi przeszkadzao.
Oczywicie obecna polityka nie ma wiele wsplnego z powag najwyszych organw pastwowych,
ale wolabym wystaw bez politycznych konotacji (np. umieszczenie portretu Andrzeja Leppera,
jako zdjcia otwierajcego ekspozycj w Krakowie). Wolabym zobaczy szerokie ujcie kondycji
polskiego spoeczestwa pocztku XXI wieku. Lepiej wypadali Nowi Dokumentalici i ta wystawa
staa si prb okrelenia nowego (na przestrzeni kilkunastu ostatnich lat) zjawiska w fotografii
polskiej i nowego traktowania rzeczywistoci przez modych twrcw, ktrzy nagle zwrcili si ku
niej. Wiele osb zarzucao kuratorowi (Adam Mazur), e nie ma w tym nic nowatorskiego, e to ju
byo ale te chyba takie byo jego zamierzenie, aby poprzez nawizanie do synnej wystawy New
Documents pokazanej w MoMa w Nowym Jorku (1967), dalej rozbudzi dyskusj o roli
dokumentu we wspczesnej sztuce polskiej. Wczeniej kilka polemicznych tekstw w Gazecie
Wyborczej pokazao, jak marginalna wci jest ta rola.
K.J. Widz, e wielu nowych dokumentalistw, czy tak okrelanych twrcw, posuguje si
kalkami czeskimi, brytyjskimi czy niemieckimi. Zreszt, te style i tendencje mieszaj si ze sob
w nowych stylistykach! Wikszo nowych polskich fotografw przepadnie w niebycie historii,
gdy nie s twrcami autentycznymi, jak np. wspomniani powyej Lech i Konopka, Zawadzki
i Andrzejewska. Kto wedug Ciebie ma szans, aby zaistnie w wiadomoci historycznej z zakresu
fotografii za lat kilkadziesit?
I.Z. Kalki s nieuniknione, zwaszcza wtedy, gdy nie ma si tak gbokiej historii fotografii jak
Czesi, Niemcy czy Brytyjczycy. My chyba nie potrafimy waciwie zadba o wasn histori i wci
borykamy si z kompleksami w stosunku do innych nacji, za mode pokolenie sw uwag coraz
czciej zwraca np. na obce kultury. Po co fotografowa Indie, skoro nasza rzeczywisto ulega
obecnie tak wielkim, wanym i bez wtpienia ciekawym przemianom? Kto to ma robi, jeli nie
my sami?
Trudno dzi typowa nazwiska, ktre mog zapisa si w historii, bo fotograf zajmujcy si
dokumentem, potrzebuje sporo czasu na realizacj swoich zamierze. Ale gdyby wymienia tych
najbardziej konsekwentnych to Wojtek Wilczyk, Krzysztof Zieliski, moe te Sawoj Dubiel, Jerzy
Wierzbicki czy Przemysaw Pokrycki. Poza tym zobaczmy jak dugo dobra koniunktura
dokumentu w Polsce bdzie jeszcze trwa, bo moe si okaza chwilow mod wrd modych
twrcw. Warto zauway, e wielu fotografw biorcych udzia w przywoywanych wyej
wystawach to pokolenie lat 70., wic dorastajce w okresie gbokich przemian ustrojowych. To
moe by istotny wyrnik i jedna z przyczyn zainteresowania rzeczywistoci. Nie wiem czy
kolejne pokolenia bd si ku niej skania.
K.J. Przede wszystkim Przemysaw Pokrycki, a take Krzysztof Zieliski z pniejszymi pracami
i konsekwentnie fotografujcy biedny lsk i Gdask Jerzy Wierzbicki, ktry nie by zaproszony
na omawiane przez nas wystawy oto moi faworyci. Sawoj Dubiel za bardzo przypomina mi
Lecha. Co Ci denerwuje w polskich festiwalach fotograficznych, ktrych mamy nadmiar?
Fotografia z funkcji ubogiej krewnej malarstwa i grafiki staje si kultur przesytu, nadprodukcji
obrazu. Wypenia puste miejsce powstae w wyniku dewaluacji oryginau dawnych, klasycznych
dzie (malarstwo, rzeba, rysunek). Ale s take aspekty pozytywne, przejawiajce si w okazji
zapoznania si z twrczoci artystw o wiatowych nazwiskach, czy moliwoci lansowania
w Polsce nowych zjawisk. Przykadowo wymieni interesujc inicjatyw Andrei Domesle, ktra
pokazaa now scen fotografii niemieckiej w 2007 na Miesicu fotografii w Krakowie (wystawa
Zawiedzione nadzieje nowy romantyzm we wspczesnej fotografii niemieckiej), bdcej
w opozycji do przebrzmiaej ju szkoy Becherw. Jak oceniasz festiwale? Co mona w ich formule
zmieni lub rozszerzy?

37

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

I.Z. Jestem z natury czowiekiem spokojnym i zdystansowanym, wic nie reaguj nerwowo. Ale
powanie, nie do koca jestem w stanie poj nagy masowy wysyp festiwali fotografii. Ich liczba
ronie z roku na rok, ale nie przekada si to, jak na razie, na jako. Najwaniejsze z nich to
Krakw, d i Pozna (w kolejnoci alfabetycznej) i na nich odnale mona najciekawsze
prezentacje. Festiwale w odzi i Krakowie s robione przez zespoy modych kuratorw, a co za
tym idzie wikszo pokazywanych w ich ramach wystaw to prezentacje take modego pokolenia
i tu niepokoi mnie fakt, e niemal cakowicie pomija si twrcw nieco starszych, redniego
pokolenia. Brakuje mi dyskusji i konfrontacji, z drugiej strony pojawiy si przegldy portfolio,
wic uczymy si, cho nie wiem czy ju potrafimy wyciga wnioski. Z pewnoci martwi fakt, e
polska fotografia na niektrych festiwalach jest traktowana marginalnie, a szkoda, bo to dobra
okazja by wypromowa kilka nazwisk. Z drugiej strony licz, e mode ekipy festiwalowe, poprzez
coraz lepsze kontakty z festiwalami w Europie, zaczn dziaa na rzecz udziau w nich polskich
twrcw. Pki co zapraszamy do nas Niemcw czy Hiszpanw, a ja z przyjemnoci widziabym
Polsk, jako gocia na ktrym z europejskich festiwali. To jedna z istotnych rl, jak nasze
festiwale maj do odegrania. Zobaczymy kto tego dokona...
Wrzenia, d, 2005-2007 r.

Ireneusz Zjedaka (1972 2008), fotograf, krytyk, kurator wystaw fotograficznych. Ukoczy
Akademi Rolnicz w Poznaniu. Pocztkowo zajmowa si fotografi przyrodnicz, nastpnie
dokumentaln. Prace w technice fotografii klasycznej, na materiaach srebrowych. Wsptwrca a do roku
2003 red. naczelny naczelny kwartalnika Fotografia.
Rozmowa z ksiki Krzysztofa Jureckiego Poszukiwanie sensu fotografii. Rozmowy o sztuce, wyd. Galeria
Sztuki Wozownia

Ireneusz Zjedaka, Wrzenia, 2007, fotografia srebrowa

38

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

Sander de Vaan, Milagros Lpez

GDZIE KOCZY SI RANA
Sander de Vaan Czym jest dla ciebie poezja?
Milagros Lpez Sposobem ycia. Poeta przyglda si rzeczywistoci i wykracza poza ni,
interpretuje, koduje w postaci obrazw i metafor, ktre czytelnik rozszyfrowuje, czyli interpretuje
na swj sposb. Dlatego ten sam wiersz oywa na nowo za kadym jego czytaniem, jest inny.
Poezja oznacza ycie na najwyszym poziomie wraliwoci, ktra pozwala dostrzec to, co dla wielu
jest niezauwaalne czy efemeryczne, jednoczenie ta wraliwo sprawia, e cierpisz majc
wiadomo ulotnoci i przemijalnoci, tragedii kadego czowieka poddanego opresji. Kiedy jest
ci le, poezja jest w stanie zagodzi bl czy wypeni pustk. Poezja to ycie po drugiej stronie,
w jakim innym, nierealnym wymiarze.
S.d V. Ten styl ycia, wraliwo Zawsze tak byo, czy dokonaa wiadomego wyboru swojej
drogi?
M.L. To proste: rodzisz si poet, od urodzenia posiadasz ten dar specyficznego patrzenia
i odczuwania. Jednak to nie wszystko aby zosta poet, a nie tyko czowiekiem z poetyck dusz,
trzeba ciko pracowa; to tysice godzin spdzonych nad lekturami, tysice godzin nad wasnymi
wierszami. Nie ma innego wyjcia. Mdrze wyrazi to nigeryjski poeta Christopher Okigbo, jest to
jeden z moich ulubionych cytatw: Nie byo jakiego przeomu, stwierdzenia, e pragn by
poet; punkt zwrotny nastpi, gdy uwiadomiem sobie, e nie mog by nikim innym. () To tak
jakby kto dosta w rodu nocy telefon od Boga, (), nie miaem adnego wyboru, musiaem si
podporzdkowa.
S.d V. Jaka jest rnica pomidzy niezym wierszem a wierszem znakomitym?
M.L. Moim zdaniem dobry wiersz powinien mie przynajmniej trzy skadniki:
Gbi: dobry wiersz wnika do duszy czytelnika, sprawia, e jest on przez kilka sekund w stanie
pewnego zawieszenia, ktre uspokaja umys i pozwala na smakowanie tej chwili.
Oryginalno: z powodu morfosyntaktycznych i semantycznych cech jzyka dobry wiersz wywouje
u czytelnika uczucie zadziwnienia; uycie metafor w sposb nowatorski sprawia, e czytajcy ma
okazj by swego rodzaju odkrywc myli i znacze.
Odpowiednio: w dobrym wierszu nie moe by za mao czy za duo sw, powinno ich by w sam
raz; w dobrym wierszu godzinami mona podziwia, jak doskonale poczone s te trzy
wymienione skadniki. Rzadko zdarza si, e napiszesz wiersz za jednym zamachem, zwykle s to
dni a nawet tygodnie, kiedy czytasz, poprawiasz. I czasem wyrzucasz wiersz, a czasem praca nad
nim koczy si sukcesem.
S.d V. Jeli piszc pozwolisz sobie na zbytni uczuciowo, zachodzi ryzyko popadnicia
w sentymentalizm. Jednake w twojej ksice A ras del mar jeste bardzo od niego daleka.
M.L. Jest normalne, e pocztkujcy poeta popada w sentymentalizm, naduywa przymiotnikw,
pomiennego sownictwa Dlatego moje modziecze wiersze nigdy nie ujrzay wiata dziennego.
Teraz pisz w sposb cakiem przeciwny: chc powiedzie wicej mwic mniej, niech obraz
poetycki ledwie sugeruje, nie ogranicza moliwych interpretacji i skojarze. Jzyk poezji powinien
by precyzyjny i pozbawiony barokowej bujnoci. Prbuj zmierza w stron minimalizmu, ktry
pozwoli mi przekaza wszystko za pomoc oszczdnych sw, a jednoczenie dalej bdzie to
poezja.

39

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

S.d V. Jak zazwyczaj zaczynasz wiersz? Od obrazu? Sowa? Czego innego?

M.L. Moje wiersze, za wyjtkiem tych pisanych na szczeglne okazje, niejako na zamwienie,
powstaj z metafizycznego niepokoju i refleksji albo pod wpywem silnych uczu, np. mioci czy
strachu przed nicoci po mierci. Zaczynam wiersz wyciszajc umys, uspokajajc si, medytujc.
Sigam do notatek, fraz zapisanych w notatnikach lecych w torbie, samochodzie, domu
i opracowuj ten materia.
S.d V. Jakie s twoje hiszpaskie i zagraniczne wzory poetyckie? S jakie szczeglne sowa, ktre
ci zainspiroway?
M.L. Moje poetyckie wzory byy liczne i zmieniay si z upywem czasu, ale wymieni tych,
ktrych podziwiam niezmiennie za poruszan tematyk albo za styl, albo za jedno i drugie.
Prawdziwymi mistrzami s dla mnie Juan Ramn Jimnez, Vicente Aleixandre, Gerardo Diego,
Pedro Salinas, Antonio Machado, T.S. Eliot, Emily Dickinson, Jos ngel Valente, Alejandra
Pizarnik i kilku bardziej wspczesnych, jak Antonio Gamoneda czy Rafael Prez Estrada. Nie
jestem w stanie zacytowa fragmentu, ktry mnie szczeglnie zainspirowa, ale ich twrczo jako
caoksztat wpyna na moj wiadomo poetyck i wasn teori dobrego wiersza. Bliskie jest mi
to, co napisa w utworze Poetyka Prez Estrada:
Pisa czy lewitowa
Wiersz to tylko iluzja wiersza ze snu
yje gboko, tam, gdzie koczy si rana
S.d V. Nie wymienia dwch wielkich poetw XX wieku: Borgesa i Lorci. Co sdzisz o ich
twrczoci?
M.L. Niewtpliwie nie wymieniam wielu wielkich poetw, a jedynie tych, ktrzy odcisni
pitno na mojej twrczoci. Borges to mistrz narracji, jego opowiadanie Alef uwaam za najlepsze,
jakie kiedykolwiek napisano. Jeli chodzi o Lorc, to przyznaj, e jest znakomity. Najbardziej
lubi jego Poet w Nowym Jorku, z powodu surrealizmu, kondensacji materii poetyckiej,
symbolizmu. Jednak jego wczeniejsze, znacznie bardziej popularne wiersze, nie trafiaj do mnie.
S.d V. Czy nie sdzisz, e by moe napisanie idealnego wiersza jest niemoliwe?
M.L. Tak, jest niemoliwe. Rnorodno form i treci sprawia, e nie mona ustali kryteriw
i doj w tej sprawie do porozumienia. Nawet gdyby wzi pod uwag tylko jednego poet
i prbowa wybra z jego twrczoci wiersz idealny, okazaoby si, e moe jest idealny dzisiaj, ale
nie bdzie jutro. Dlatego poeta w gruncie rzeczy mgby w nieskoczono poprawia
i przepisywa swoje wiersze, dc do ideau.
S.d V. Twoja ksika A ras del mar, ktra miaa w Hiszpanii ju dwa wydania, opowiada histori
gasncej mioci. Mogaby co o tym zbiorze opowiedzie?
M.L. Zebrane w tej ksice wiersze opisuj gbok mio, jakiej dowiadczyam; uoone s
chronologicznie, a przeycia s prawdziwe. Wiersze pisaam na gorco; oczywicie pniej, przed
publikacj cz z nich usunam, pozostae dugo szlifowaam. Mimo tej obrbki sdz, e
zachoway wieo i prawdziwo.
S.d V. Jak sugeruje tytu, wiele w tej ksice jest odniesie do morza. Czym jest dla ciebie morze?
M.L. W pewnym sensie morze jest tutaj gwnym bohaterem, poniewa byo wiadkiem wydarze
mioci, blu, braku. Morze byo te zawsze czci mojego ycia; w dziecistwie i modoci

40

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

spdzaam wakacje nad Mar Menor [pytka, ciepa i bardzo sona laguna na pnoc od
hiszpaskiego miasta Cartagena na wsch. wybrzeu Hiszpanii, przyp. tum.], moje najlepsze
wiersze powstaway podczas tamtejszych zachodw soca. Natomiast teraz nurkuj w Morzu
rdziemnym szukajc w gbinach odpowiedzi, i ciszy, ktrej nie znajduj na powierzchni.
S.d V. Woski piosenkarz Lucio Dalla podczas jednego z koncertw zaleca publicznoci codzienne
nurkowanie latem po to, by cieszy si cisz i energi podwodnego wiata. Twierdzi, e ryby nie s
nieme i przypomnia, e wszyscy wyszlimy z morza. Abstrahujc od szukania odpowiedzi pod
wod, czy czujesz podobnie jak Dalla?
M.L. Zgadzam si z Lucio Dall i polecam obejrzenie filmw Guillaume Nry, mistrza wiata
w nurkowaniu swobodnym, by zrozumie sens powrotu do tej ciszy, jakiej zaznaa kada ludzka
istota w onie matki, i konieczno zaurzenia si w wodzie, ktra stanowi przecie dwie trzecie nas
samych. Taki powrt jest zbawienny dla kadego, to szybki i znakomity sposb, by osign
spokj, wyciszy si. Brak grawitacji, uczucie, e si lata, a czas stoi w miejscu, cisza, to wszystko
jest nieosigalne na powierzchni. Te morza, nad ktrymi kontemplowaam, w ktrych pywaam
i nurkowaam, byy poywk dla mojej poezji.
S.d V. W jednym ze swoich najpikniejszych wierszy masz odwag uy ry i jej krzewu jako
metafor. Mwi masz odwag, bo ra to kwiat naduywany w poezji. Ale podmiot w tym
wierszu posadzi krzew ry w pamici swojego ukochanego, wic przenonia odzyskuje
wieo. Czy czytaa duo poezji miosnej, by unikn metafor-puapek?
M.L. Czytaam i czytam mnstwo poezji i rnych jej rodzajw, ale przecie nie dlatego nie
wpadam w puapki zuytych metafor poezji miosnej. Piszc chcemy opowiedzie co, co wszyscy
znamy z wasnego ycia Kocham ci i chc by dla ciebie kim wyjtkowym, kim, kogo nigdy
nie zapomnisz uywajc jednak nowych obrazw opisujcych te uniwersalne w kocu uczucia.
I std zapewne wzi si pomys na przykad na sadzenie ry na dnie morza. Nie pisz wiadomie,
tylko po prostu pisz.
S.d V. Gdy ju krzew ry jest posadzony, jej patki unios mnie ku wiatu,/pszczoy bd spija
moje imi. Pikne wersy, ktre dodaj otuchy, agodz bolesn nieobecno ukochanego; taki
miaa cel piszc ten wiersz, czy to przypadek?
M.L. Moim jedynym celem w trakcie pisania byo, aby ukochany zrozumia, e nie jestem tylko t
jedn wicej, ale e zostawiam nieusuwalny znak, i e nawet po rozstaniu stale bd obecna. Nie
wiem, jak to odbierze czytelnik kady interpretuje zgodnie z wasnym dowiadczeniem. To
oczywiste, e piszc wtedy nie mylaam o przyszym czytelniku. Ten wiersz mia wywoa reakcj
konkretnej osoby. Pniej, kiedy ksika bya ju opublikowana, zdarzenia nabray nowego ycia
poprzez dowiadczenia czytelnikw, przestaa zatem to by tylko moja historia, zamienia si
w tysice innych.
prze. Tomasz Marek Sobieraj

41

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

MILAGROS LPEZ

Mwisz...
Mwisz, e ci nie znam.
Nawet gdy jeste daleko,
kadego dnia badam twj puls,
oddycham tob w kadej chwili.
Studiuj
twoje przypywy i odpywy.
Czytam
tajemn map twoich pragnie.
egluj
w blasku twojego miechu,
wrd twoich lkw,
tsknot za mn.
Kiedy mnie przytulasz,
kiedy mnie unikasz,
kiedy mnie wielbisz,
kiedy masz koszmary,
rozpywam si
w tym, co nazywae
prawdziwym yciem.
Znam ci.
Zawsze tam byam.

y w twojej pamici
Chc wypeni twj czas,
zosta spryn zegara
twoich wspomnie.
Chc by rozdziaem przeszoci,
ktrego pocztku nie pamitasz.
Chc by, kiedy spojrzysz wstecz,
poza wszystko,
ponad sob.
Chc by krysztaem w pyle twojego dnia,
drobin twojego pierwszego znuenia,
kocem twojej ostatniej myli.
Chc w tobie zamieszka,
a czas niech sobie pynie...

42

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

15:55
Myl o mnie.
Nie zapomnij tej godziny.
Kiedy kadego dnia
spotykaj si trzy pitki,
kiedy lenistwo
po poudniu
wypenia wszystkie ciaa,
mieszaj si wody naszych rzek;
obejmuj ci wiatem
i powstrzymuj deszcz
w twoim oowianym sercu.
Myl o mnie.
Pamitaj nasz godzin.
Kiedy za pi czwarta
bd skowytem,
oddaj mi
promienny ucisk
by obsypa mnie
latem.

Krzew ry
Posadz krzew ry.
Posadz krzew ry w twojej pamici.
Wyjtkowy krzew ry na jaowym dnie twojego morza.
Niezwyk r za murami twojego
skrytego ogrodu.
Przetrwam w niej
chwytajc si kolcami,
jej patki unios mnie ku wiatu,
pszczoy bd spija moje imi.
Zostan, bo yam ju w innych kwiatach,
i rozpal twj ogrd sob.

Nieobecno
Ledwie chwil ci nie ma,
a ju dryfuj.
Wzywam pomocy,
wyprawie zabrako kapitana,
ty wzruszasz ramionami,
walczysz noc
ze stranikami labiryntu,
by ukra z niego map;

43

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

wycigasz kotwic,
kiedy tylko
signie odmtw;
klucz, nareszcie,
tkwi w zamku,
i zostanie w nim
a do mierci.
prze. Tomasz Marek Sobieraj

Milagros Lpez, ur. w Murcii hiszpaska poetka i autorka opowiada. Ukoczya Uniwersytet w Murcii
i University of West London; jej praca doktorska bya powicona nowozelandzkiej pisarce Kathleen
Mansfield Murry; pracuje jako wykadowca filologii angielskiej. Wiersze i opowiadania publikowaa w kilku
antologiach, braa udzia w midzynarodowych festiwalach poezji. W roku 2014 ukaza si jej debiutancki
zbir wierszy A ras del mar. Poezj M. Lpez przekadano na jz. francuski, holenderski, rumuski, arabski
i polski.

Michelangelo Buonarotti, Klczca naga, rys. kredk, pocz. XVI w., Luwr

44

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

Tomasz Marek Sobieraj

NASI OBCY

pecjalizujce si w ksikach dwujzycznych (jzyk oryginau i angielski przekad) nowojorskie

wydawnictwo Cross-Cultural Communications opublikowao niedawno wybr wierszy
jedenastu ydowsko-polskich poetw tworzcych w okresie midzywojennym, zatytuowany
Native Foreigners. Jewish-Polish Poetry Between the Wars. W tym wydawniczym rarytasie,
bogato ilustrowanym przez malarza i rysownika Jerzego Feinera, znalazo si czternacie wierszy
wybranych i przetumaczonych na angielski przez translatorsko-pisarski duet Anieli i Jerzego
Gregorkw. Wrd autorw znaleli si: Celina Becker, Fryderyk Bertish, Mieczysaw Braun,
Rafael Friedman, Irma Kanfer, Perec Nowomiast, Stefan Pomer, Wadysaw Szlengel, Maurycy
Szymel, Saul Wagman i Juliusz Wit.
Nie s to dzisiaj znane utwory i znani pisarze, chocia przed wojn publikowali
w czasopismach, wydawali zbiory wierszy i proz, pisali recenzje, felietony, teksty
krytycznoliterackie, uprawiali satyr, tumaczyli poezj obc. Byli znaczcymi postaciami
ydowsko-polskiego ycia kulturalnego i spoecznego midzy wojnami. Celowo pisz ydowskopolskiego a nie odwrotnie, jak to si zwykle robi, bo od postaci, takich jak Julian Tuwim czy
Antoni Sonimski, czyli zasymilowanych i czsto krytycznie nastawionych do tradycyjnej kultury
ydowskiej, rnili si zaangaowaniem w sprawy wasnej spoecznoci, pielgnowaniem jzyka
(niektrzy pisali rwnie w jidysz i po hebrajsku), czsto stosunkiem do religii; byli gboko
zanurzeni w ydowsko, przez co bardziej jeszcze obcy we wasnym kraju.
Zawarte w tej antologii wiersze nie s obcione balastem metafor. To czysta, ascetyczna
poezja opowiadajca o zwykym yciu ydw w Polsce midzy wojnami, o domu, rodzinie, religii,
strachu, odrzuceniu. Poezja niekiedy wzruszajca, czua, ciepa, innym razem odwoujca si do
intelektu, ironiczna, zabarwiona satyr. Przede wszystkim jednak to poezja rozumna, wynikajca
z obserwacji, mylenia i zmagania si z rzeczywistoci.
Smutne, e nie znamy dat i miejsc mierci autorw, zamordowanych podczas II wojny
wiatowej, w kilku przypadkach istniej tylko poszlaki na ten temat. Ale przecie nie rozpyni si
w nicoci, bo energia nie ginie; zostay te po nich pami i dzieo.
Jak napisa w sowie wstpnym Hal Sirowitz, Ta ksika to testament. Testament tych,
ktrzy tworzyli i pielgnowali na polskiej ziemi ydowsk kultur, stanowic dziedzictwo dwch
narodw. Napisali jej wany rozdzia, uratowany od zapomnienia przez amerykaskie
wydawnictwo Stanleya H. Barkana.
Native Foreigners. Jewish-Polish Poetry Between the World Wars; wybr wierszy i przekad: Aniela i Jerzy
Gregorek, wstp: Hal Sirowitz, wprowadzenie: Aniela i Jerzy Gregorek, ilustracje: Jerzy Feiner, posowie:
Charles Fishman, William Heyen, Alyssa A. Lappen, Dovid Katz. Wyd. Cross-Cultural Communications,
Nowy Jork, 2015

45

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

OLGA LALI-KROWICKA

Analiza drzewa
Wszyscy ludzie na tym wiecie s li?
Bo ja nie wiem...
Nie poznaj siebie ani ciebie, ani tego, ani tamtego.
Wszyscy picie, czy ja budz si?
Jedno oko podzielone na dwa jeszcze pi,
drugie oko podzielone na dwa zaczyna obserwowa
Jest jedno takie mae drzewo z cienkim pniem,
ronie w parku w ciszy mimo przeklestw ludzkich.
Jego sowa s z patkw, cichych uczu Boga,
a dusza z cienia wyduajcego si do nieba....
Dlaczego od zawsze wicej drzewa mwi i kochaj ni ludzie
Mona si o nie oprze w kadej chwili, bo jest szczere.
Jeli ludzie brzydz si emocji i nie lubi szczeroci, to drzewa te.
Truje je dym z budynkw w kotlinie,
a ono wierne Bogu przez cay czas - ledwo, ale ronie.

Jzykoznawczyni
Straciam natchnienie rka mnie boli nie mog myle
w Paryu do szczytu zawsze gubiam wizerunek
atomy znaczenia wyraone w kadym jzyku
babcia okopywaa w ogrdku cebul
za cian paka wysadzony duch
przejd si do Galerii Centrum
czarnogrskie skay pokno brzydkie kacztko
charakter stricte naukowy zacz si w XIX wieku
w radiu Wolna Europa pewnie ju nic nie sycha
kosmetyczka mi polecia ten balsam
van Gogh nigdy mnie nie chcia namalowa
naga staam przed drc sztalug
szalenie smaczne krokiety zjedlimy wsplnie
zaplta mi si dugopis we wosach
swdzi mnie lewa do
okres studiw to wanie niecierpliwo lewej doni
pokrewne szuflady zamknlimy
cisza wzroku w znaczeniu przyrodniczym
fleksja stanowi organizm jzykowy
pewnie te wszystkie chopki
ze Starego Kleparza zbieraj si do domu
przecie zima za chwil zrobi si ciemno
cholera a tak chciaam sobie kupi row szmink
subiektywny pogld czowieka na wiat
to wewntrzna forma jzyka
rozwi wosy ten niky wiatr niegu stopi si
wczoraj dostaam sms-a

46

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

dzi troch rozwaaam na temat nieki i macochy

najbardziej doskonale bajki dziewczyny lubi
ostatnio taki chopak powiedzia mi co bulwersujcego
cakowicie usatysfakcjonowana komplementem
pocaowaam go w twarz
jzyk to synteza dwch momentw
czy to koniec czy rodek wykadu?
2001

Gdy prorok si zakocha

gdy prorok si zakocha
bkit nieba przebija
serca najtwardszych murw
a rusaki ubieraj stroje
w rodku zimy wiosenne
gdy prorok si zakocha
niebo jest i moje i twoje
gdy prorok si zakocha
z doni duszy jesz pomaracz
gdy prorok si zakocha
wszyscy s zakopotani
a nawet sam prorok
zraniona dusza umiecha si
jak gwiazdy wystajce ze skrzyde aniow
bl jest nici szybko si zrywa i znika
mio wtedy nie panikuje
dominuje prorocza harmonia
dlatego prosz ju nie dotyka
zakochanego proroka
bo prorok potrznie niebem i ziemi
przecie ma na to pozwolenie
prosz pastwa prorok teraz wychodzi ze snu
a mio rozkwita biel radosnych patkw
witaj zakochany proroku!

Dziecistwo
mali partyzanci
tylko jugosowiascy
najpikniej tacz
pod gwiazdami

47

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

Narodziny
Zaczynam y w zgodzie
z rzeczywistoci. Jest.
Jako taka jest, ale jest.

Haiku
***
senne dki
podruj
po moich oczach
***
czy za mg istnie
istniej inne istnienia
pyta si maa mewa
***
wiatr radoci
powiewa
w sowach
***
myl ubiera
oko
szkli si rado
***
donie z mchu
poleruj
drzewo

Olga Lali-Krowicka, ur. 2 kwietnia 1980 r. w ibeniku w Chorwacji. Poetka, tumaczka lit. bakaskiej.
Ukoczya wydzia Filologii Sowiaskiej Uniwersytetu Jagielloskiego w Krakowie. Honorowy obywatel
cesarskiego miasta Sirmium (Sremska Mitrovica, Serbia, 2014). Dwukrotna stypendystka Ministra Kultury
i Dziedzictwa Narodowego. Autorka kilkunastu tomikw poezji. Jej wiersze przekadano na jzyki bugarski,
angielski, macedoski, soweski, niemiecki, rusiski, sowacki, litewski, biaoruski i rosyjski. Publikuje na
amach polskich i bakaskich czasopism oraz w antologiach. Zajmuje si rwnie sztukami wizualnymi
i projektowaniem graficznym. Mieszka w Dukli na Podkarpaciu.

48

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

Richard K. Moore
ORWELL, HUXLEY I DZISIEJSZY WIAT

anujca obecnie dystopia (odwrotno utopii) czsto przypomina Nowy Wspaniay wiat
Huxleya, ale jest te uderzajco podobna do 1984 Orwella. Widzimy masow inwigilacj
i cakowit utrat prywatnoci. Jak moemy uciec z matrixa propagandy i kamstw?
W 1984 George Orwell przedstawia obraz ciemnego, szarego wiata. Ludzie boj si mwi
cokolwiek, co byoby sprzeczne z oficjaln lini partii, a nadzr jest wszechobecny. Nawet
mylenie przeciwne linii partii jest przestpstwem i myloprzestpstwa s leczone poprzez
radykaln interwencj psychiczn. Informacja jest bacznie nadzorowana przez partyjne media,
a zapisy historyczne nieustannie redagowane tak, aby byy zgodne z najnowszymi owiadczeniami
partii.
Dla kontrastu, w Nowym Wspaniaym wiecie, Aldous Huxley maluje wielobarwny,
powierzchownie przyjemny wiat. Propagowana jest wolno jednostki we wszystkich dziedzinach,
nawet do tego stopnia, e zaczyna ona by kulturowym nakazem. W ksice mody chopak
korzysta z porad terapeuty, poniewa nie chce bra udziau w seksualnych igraszkach z koleank
z klasy. Poniewa pociga go zwizek monogamiczny, jego dojrzay charakter jest uwaany za co
nienormalnego. Narkotyki i rozrywki s atwo dostpne dla poprawy nastroju.
Kluczowe znaczenie w wiecie Huxleya ma zniesienie instytucji rodziny. Stosunki seksualne
nigdy nie skutkuj ci, embriony s hodowane w procesie produkcji opartym na
wyselekcjonowanym nasieniu. Jako cz procesu produkcji embrion moe by karmiony lub
godzony na rnych etapach swojego rozwoju w celu tworzenia rnych klas ludzi (alfa, beta, etc.)
ze zrnicowanymi poziomami inteligencji i umiejtnociami. Ustalane s limity w zalenoci od
tego, na ilu ludzi z poszczeglnej klasy bdzie zapotrzebowanie. Niemowlta s hodowane
i rozwijaj si w warunkach sprzyjajcych zaprogramowaniu w nich penej akceptacji klasowej
przynalenoci oraz zwizanego z ni zestawu przywilejw i ogranicze, postrzeganych ju
w dorosym yciu jako najlepsze. Dzieci wychowywane s we wsplnych orodkach, bez
znajomoci choby idei rodzicw, rodzestwa czy rodziny. Od embriona do dorosoci pastwo ma
kontrol nad waciwie uregulowanym rozwojem kadej osoby i jej myleniem. W powstajcym w
ten sposb spoeczestwie ludzie zachowuj si tak, jak zostali zaprogramowani i nie potrafi
sobie nawet wyobrazi innego stanu rzeczy ni ten funkcjonujcy.
W wiecie Orwellowskim niewaciwe mylenie (myloprzestpstwo) jest wykrywane
i tumione. W wiecie Huxleyowskim nieprawdopodobne jest, by niewaciwe mylenie zaistniao.
wiat Orwella tumi jednostk, wiat Huxleya j produkuje. W obu przypadkach
nadzorowanie umysu przejcie kontroli nad ludzk zdolnoci mylenia jest strategi reimu,
a w rezultacie oznacza generaln kontrol nad spoeczestwem. W wiecie Orwella kontrolowanie
umysu nastpuje poprzez uywanie brutalnej siy, podczas gdy w wiecie Huxleya kontrola jest
prowadzona metodami naukowymi.
Obie powieci ucz. Kada z nich pokazuje odrbny sposb sprawowania kontroli nad
umysami i konsekwencje, ktre z tego wynikaj. Jeli chcesz zniszczy samodzielne mylenie,
musisz wykona dziaanie A, B i C, a jeli chcesz zaprogramowa ludzi, musisz zacz w momencie
ich narodzenia i wykona dziaania X, Y i Z. Moemy dostrzec wzorzec dziaania, architektur
schematy strukturalne kadego z tych kontrolujcych umysy reimw. To pomoe nam
rozpozna zapowiedzi znaki, e taka przyszo i dla nas nadchodzi.
Echa Orwella
Wemy za przykad dziennikarzy w gwnych mediach, w szczeglnoci prezenterw telewizyjnych
serwisw informacyjnych. Mamy tu echa wiata z 1984, gdzie wszystko, co jest przedstawiane,
musi potwierdza lini narracyjn rzdzcej partii. Jakiekolwiek myloprzestpstwo jak to

49

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

popenione przez prezentera wygaszajcego na wizji, e nie kupuje on oficjalnej wersji historii
dotyczcej wydarze z 11. wrzenia lub e uwaa on, i Rosja nie jest agresorem zostaje szybko
ukarane czym, co dla dziennikarza jest rwnoznaczne z zawodow mierci wykluczeniem ze
wiata mediw.
W ten sposb tworzony jest Matrix toczca si opowie o dobroci Stanw Zjednoczonych,
ktr jestemy karmieni, o istnieniu demokracji, witoci si rynku i caej reszcie. Dziki
nadzorowaniu wikszoci mediw przez garstk ludzi, linia partyjna moe by cigle
podtrzymywana wg wygodnej narracji, a obecne i przesze wydarzenia mog by interpretowane
w obrbie ustalonych ram. Dla prezentera byoby dosownie nie do pomylenia postapi inaczej.
Ministerstwo Prawdy w wydaniu Huxleya dziaa i w naszym wiecie, tyle tylko, e jest
niewidoczne, ukryte w salach posiedze zarzdw mediw i za drzwiami biura prasowego Biaego
Domu.
Ten sam rodzaj reimu myloprzestpstwa funkcjonuje rwnie dobrze i na innych obszarach,
gdzie omawia si tematy spoecznie istotne. Proces recenzurowania i ograniczone moliwoci
redakcyjne zalenych dziennikarzy sprawiaj, e myloprzestpstwa s tumione, gaszone
w zarodku np. jeli chodzi o wraliwe kwestie manipulacji genetycznych, pestycydw,
hydraulicznego wydobycia kopalin, farmaceutykw, poziomw promieniowania, etc. I znw
Ministerstwo Prawdy jest niewidoczne, rezyduje wysoko, w korporacyjnych salach posiedze.
Nawet jeli nasze spoeczestwo nie przypomina Orwellowskiej dystopii, to opisane przez
niego metody kontroli umysu funkcjonuj w wielu newralgicznych miejscach, gdzie tworzona jest
informacja dla spoeczestwa. Mamy te oczywicie powszechn inwigilacj za zgod NSA
[Agencja Bezpieczestwa Narodowego, w USA, przyp. tum.], wszechobecne kamery, ledzenie
telefonw komrkowych [take kontrola poczty elektronicznej i podsuchy rozmw telefonicznych,
przyp. tum.]. Wielki Brat jest z nami, ale stoi za kulisami i decyduje, ktre opowieci bd nam
przedstawiane przez media gwnego nurtu.
Echa Huxleya
Huxley napisa recenzj 1984, w ktrej mwi o dwch wizjach przyszoci. Sugerowa, e moemy
przechodzi przez ciemny okres, przypominajcy ten z 1984, ale uwaa, e taki reim byby
niestabilny i przejciowy. Wedug niego naukowe podejcie do kontrolowania umysw, bazujce
na ludzkim systemie wartoci i potrzebach, bdzie bardziej rozsdnym rozwizaniem dla
zbudowania nowoczesnego spoeczestwa totalitarnego.
Badania rzdu Stanw Zjednoczonych nad naukowymi metodami kontroli umysu rozpoczy
si co najmniej w latach 60. XX wieku i trwaj do dzisiaj. Pierwsze podejcie Operacja Kontrola
Umysu wykonana przez CIA byo oczywist powtrk 1984. Badania te obejmoway podawanie
ludziom rodkw psychotropowych z rwnoczesnym stosowaniem hipnotycznych sugestii. Sporo z
nich mogo zosta wykonanych (i zostao) z uyciem metod rodem z thrillera politycznego The
Manchurian Candidate [film Richarda Condona z 1959 r., przyp. tum.], ale ten sposb
indywidualnego programowania wymaga zbyt wielu nakadw, dlatego badania te zastpiono
tworzeniem ruchw kulturowych, kultw, sekt etc. Zaoono, e skoro ludzie maj naturaln
potrzeb gromadzenia si wok wsplnych idei, to sama wewntrzna dynamika takiego ruchu
moe suy do ich programowania i jednoczenie umasowienia kontroli umysw. CIA nigdy
oficjalnie nie potwierdzio prowadzenia bada w tym zakresie, ale eksperymenty nad kontrol
umysw odniosy duy sukces wystarczy wspomnie Renewed Jim Jones and the Peoples
Temple czy David Koresh i Waco.
W tego typu dziaaniach pierwszym etapem jest zidentyfikowanie lidera ruchu kulturowego,
ktry ju si wykaza pewn umiejtnoci gromadzenia wok siebie ludzi. Wtedy ruchowi
dostarcza si rnego rodzaju wsparcia. Tajni agenci przyczaj si do niego, nie tylko w celu
obserwacji i zdawania raportw, ale take w celu doskonalenia umiejtnoci organizacyjnych.
Ruchom przekazywane s rodki finansowe, a lokalna policja jest ostrzegana, by trzymaa si
z daleka, tak e ruch moe wzrasta bez przeszkd.

50

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

W ten sposb badacze mieli moliwo ledzenia, jak dziaa wprawny lider ruchu
kulturowego, jak do ruchu wcigani s ludzie, jak utrzymywana jest lojalno i w jaki sposb
czonkowie mog by nakaniani do skrajnych wierze czy dziaa. Kiedy ju zgromadzono
wystarczajc wiedz na temat ruchu, jego lider i czonkowie byli zabijani w celu ukrycia dowodw
tego, o co tak naprawd chodzio w eksperymencie.
Ruchy kulturowe i ich przydatno
Jednym z pierwszych zastosowa techniki kreowania ruchw kulturowych na wielk skal byo
stworzenie przez CIA ruchu Jihad. Jego bezporedni cel to destabilizacja reimu sowieckiego
poprzez wpltanie go w konflikt afgaski co udao si znakomicie. Od tego momentu Jihad
(a.k.a. Talibowie, Al-Kaida, Liberalna Armia Kosowa, ISIS, etc.) dowid, e jest niesychanie
przydatnym narzdziem w destabilizowaniu dyktatur, niezbdnym w pogoni Stanw
Zjednoczonych za geopolitycznymi celami, a operacje destabilizacyjne daj USA
usprawiedliwienie dla ich militarnej interwencji, jak ostatnio mielimy okazj widzie na
przykadzie Libii, Iraku i Syrii.
Omawiane ruchy maj pewne okrelone, stae cechy charakterystyczne. Zwykle jest to
charyzmatyczny przywdca, bdcy w stanie pobudzi wiar i zyska lojalno czonkw ruchu.
Wystpuje te podstawowy system wierze trzyma on czonkw z daleka od ludzi z zewntrz
i zapewnia im silne poczucie przynalenoci grupowej i celu. Konieczne jest rzekome zewntrzne
zagroenie dla ruchu ono zespala jego czonkw i wymaga aktw powicenia, co jeszcze
bardziej wie ich we wsplnocie. Niezbdny jest take zestaw argumentw, ktrymi czonkowie
ucz si posugiwa w celu obrony przed prbami podkopywania podstaw systemu wierze.
Stosowane w tych przypadkach metody programowania s bardzo skuteczne i jedynie dziki
intensywnemu deprogramowaniu mona oderwa czonkw od ruchu.
Spoeczestwo opisane w Nowym Wspaniaym wiecie jest oparte na kulcie; kada z klas
(alfa, beta, etc.) jest odrbnym ruchem kulturowym, a jego programowanie zaczyna si z chwil
narodzin. Z powodu silnej kontroli aden charyzmatyczny przywdca nie jest ju potrzebny.
Wymagane przez wadz dziaania i powicenie obywateli s po prostu stylem ycia, ktry zosta
zaprojektowany dla danej klasy, i nie budz sprzeciwu. Takie spoeczestwo jest stabilne,
szczeglnie gdy nie istnieje moiwo deprogramowania.
Znaczce jest to, e wiat Huxleya nie opiera si na jednym kulcie i jednolitym
spoeczestwie, tylko na kontrolowanej rnorodnoci, a to zapewnia wiksz stabilno. Co
wicej, istnieje nie tylko model tego, czym by, ale te modele tego, czym nie by. Kady kult jest
precyzyjnie zdefiniowany i rozdzielny z pozostaymi. Bycie szczliwym, e nie jest si bet, jest
jednym z powodw do bycia szczliwym jako alfa.
Widzimy t sam zasad funkcjonujc w Stanach Zjednoczonych jako rozdzia midzy
liberaami i konserwatystami. Liberaowie s trzymani w ryzach poprzez opowieci o szalestwach
konserwatystw, a konserwatyci s trzymani w ryzach poprzez opowieci o szalestwach
liberaw. W systemie kontroli, w ktrym dziaa tylko propaganda, mona si dopatrze jednego
stanowiska. W systemie wielokultowym s zwykle dwa stanowiska, ktre moemy opisa jako
CNN kontra Fox.
Obie partie cechuje wiele rnic, ktre pozornie nadaj im odrbno, ale w rzeczywistoci
podstawy maj wsplne. Obie podtrzymuj mit, e polityka pastwa jest odpowiedzi na gos
opinii publicznej i jednoczenie wini opozycj za popieranie zej polityki. W rzeczywistoci za
polityka Stanw Zjednoczonych jest uprawiana poza rzdem, steruj ni elity finansowe,
a pastwo jedynie kontroluje opini publiczn, i nie odpowiada jej oczekiwaniom. Dziki temu
moemy ujrze CNN i Fox jako kolaborantw wadzy sprzymierzonych we wsplnym celu
ukrywania fundamentalnej prawdy przed ludmi. Demokraci i republikanie w istocie nie s
antagonistami, uywaj jedynie Kongresu jako sceny, na ktrej odgrywaj przedstawienie
o dzielcych ich rnicach, co stwarza pozory demokratycznego procesu decyzyjnego.
Fenomen Baracka Obamy stanowi wietny przykad taktyki kultu w dziaaniu. Sam Obama

51

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

jest oczywicie naturalnym liderem kultu, elokwentnym i charyzmatycznym. Wszed na scen

z hasami wiary w gbokie reformy, Polityczny grunt si zmieni; Tak, moemy! Teatralny efekt
by silny, jakbymy byli wiadkami ponownego przyjcia Zbawiciela. Rdzeniem kultu Obamy
zostali identyfikujcy si z nim i z jego misj pracowici ochotnicy. Kampania republikanina
McCaina zostaa rozegrana tak, aby wygldaa na zagroenie ze strony rywalizujcego ruchu,
wic zwolennikw Obamy jeszcze cilej.
Sukces tej nadzorujcej umysy operacji by naprawd zdumiewajcy. Przecie Obama
w rzeczywistoci kontynuowa i rozwija to, co wczeniej robi Bush; polityczny grunt wcale nie
uleg przemianie. Ale wizy kultu byy tak silne, e poparcie dla niego trwao nadal poparcie
dokadnie tych samych ludzi, ktrzy nienawidzili Busha za dokadnie t sam polityk, ktr
prowadzi Obama! Stworzono nowe sofizmaty w celu utrzymania ludzi w przynalenoci do ruchu,
obwiniajc za postpowanie Obamy republikask opozycj standardowa taktyka pozornego
podziau, na tyle skuteczna, e nawet dzisiaj pozostay tumy zwolennikw Obamy. Jak wida,
trudno jest porzuci kult.
Innym przykadem kontroli umysw jest histeria wok globalnego ocieplenia. Al Gore zagra
rol, przynajmniej tymczasowo, kultowego lidera, kiedy przedstawi pogld o dwutlenku wgla
jako przyczynie kryzysu klimatycznego w swoim, naukowo nierzetelnym, ale bardzo popularnym
filmie Niewygodna prawda. Rozwj kultu Gorea by nieskrpowany, poniewa w gwnych
mediach a nawet w fachowych czasopismach kwestionowanie ocieplenia i jego przyczyn stao si
swego rodzaju myloprzestpstwem. Aktem wiary czonkw kocioa ocieplenia klimatu byo np.
jedenie rowerem czy zakup Toyoty Prius. Media za wyposayy ich w argumenty, by mogli
krytykowa odmienne pogldy i traktowa je jako propagand zewntrznego zagroenia.
Taki rodzaj kontroli umysw gdy czonkowie ruchu nie do, e wierz, jakoby dwutlenek
wgla stanowi gwn przyczyn kryzysu klimatycznego, to wierz jeszcze, e tocz walk
przeciwko wrogowi jest znacznie bardziej efektywny. Wierni idei zostali w peni uodpornieni na
kontrargumenty i jedyne, czym s zainteresowani, to ratowanie planety poprzez popieranie
wszystkiego, co cho troch wyglda na mogce zmniejszy emisj dwutlenku wgla. W ten sposb
s prowadzeni drog do spoeczestwa zarzdzanego w skali mikro, tak jak to okrela Agenda 21
[dokument, ktry przedstawia sposb opracowania i wdraania programw zrwnowaonego
rozwoju w ycie lokalne. Dokument ten zosta przyjty na konferencji rodowisko i Rozwj
z inicjatywy ONZ w 1992 roku na II Konferencji w Rio de Janeiro, przyp. tum.].
Mem Teoria spiskowa
Pastwowa kontrola szk publicznych i gwne media s pomocne w programowaniu ludzkich
umysw. Ale nie jest to wystarczajce, szczeglnie w dobie internetu, gdy dostpnych jest wiele
rde, ktre obalaj propagandowe mity, i poprzez dostp do tych rde wielu ludzi wyrwao si,
przynajmniej czciowo, z reimu kontrolowania umysw.
W wiecie Orwellowskim internet zostaby zakazany. W naszym wiecie, ktry rozwija si
raczej w kierunku pokazanym przez Huxleya, zostay znalezione inne sposoby ograniczania
internetowych moliwoci podkopywania obowizujcej narracji.
Mem [mem to dowolna, chwytliwa porcja informacji, ktra moe przybiera rne formy:
obrazkw, filmikw, zda, zwrotw, szczeglnie popularna w internecie, przyp. tum.] o teorii
spiskowej zosta wypuszczony przez CIA po zabjstwie Johna Fitzgeralda Kennedyego. Oficjalna
wersja bya tak pena dziur, e coraz wicej ludzi zaczo mie co do niej wtpliwoci. Podczas gdy
Komisja Warrena bya zajta pisaniem swojej przykrywkowej dokumentacji, spoeczestwo
zaczo dowiadywa si o istnieniu teorii spiskowej.
Jak powszechnie si uwaa, wierzcy w teori spiskow cierpi na urojenia paranoidalne
i nikt przy zdrowych zmysach nie powinien zwraca uwagi na to, co mwi. Natomiast jeli kto
zainteresuje si ktrymkolwiek ze spiskowych pomysw, to wystarczy, by jego osobista
stabilno umysowa zostaa poddana w wtpliwo.
Ta taktyka kontrolowania umysw bya bardzo efektywna po zabjstwie JFK. Kady, kto

52

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

przedstawia dowody przeciwstawne do oficjalnej wersji, automatycznie stawa si teoretykiem

konspiracyjnym. Poprzez okazywanie pogardy takim dowodom, bez nawet spojrzenia na nie,
mona byo pokaza, e jest si zrwnowaonym umysowo. Tak logika i racjonalne uzasadnianie
s wykluczone z analizy. Albo wierzysz w oficjaln wersj zdarze, albo twoje zdrowie umysowe
poddawane jest w wtpliwo.
Od tego momentu mem o teorii spiskowej by starannie pielgnowany i rozpowszechniany
przez aktualnie wiodc parti. Ten rodzaj kontroli umysw jest bardzo skuteczny
w uodparnianiu wikszoci populacji na odkrycia dostpne w internecie.
Wersja nie pojawiajca si w gwnych mediach musi z definicji by teori spiskow,
a cokolwiek, co brzmi jak teoria spiskowa, powinno by zdyskredytowane, omieszone
i zignorowane.
W ten sposb dla wikszoci spoeczestwa istnieje cile kontrolowana dwupaszczyznowa
dyktatura oparta na kontrolowaniu umysw. Zasady funkcjonowania przestpstwa myli
zarzdzaj tym, co mwi media, a zasady funkcjonowania teorii spiskowej uodparniaj ludzi na
inne pogldy. Dla wikszoci linia narracyjna partii (zarwno CNN, jak i Fox) jest prawd, jak
w wiecie Orwellowskim, z tym, e bez potrzeby stosowania skrajnych metod, jak to ma miejsce
w przypadku Wielkiego Brata.
Poprzez te metody kontrolowania umysw wytworzona zostaa swoista baka, w obrbie
ktrej odbywa si mylenie wikszoci ludzi. Wewntrz baki istniej dwie linie narracyjne partii,
natomiast na zewntrz baki trwa prawdziwy wiat, niewidoczny dla tych znajdujcych si w jej
wntrzu. To bardzo skuteczny system. Im bardziej oburzajce s dziaania pastwa, tym szybciej
wikszo odrzuca rewelacje na ich temat jako szokujce teorie spiskowe.
Zdarza si, e linia narracyjna partii przedstawiana przez Fox zawiera np. wydarzenia czy
komentarze bdce myloprzestpstwami w wiecie przedstawianym przez CNN. Wtedy wiat
CNNu odpowiada nazywaniem tych rewelacji teoriami spiskowymi prawicy. W przeciwiestwie
do systemu, gdzie funkcjonuje tylko jednostronna propaganda, a w ktrym przestpstwa pastwa
(rzdu) zawsze s ukrywane, wielokultowy system umoliwia pastwu dokumentowanie wasnych
przestpstw przez konserwatywne media z przewiadczeniem, e informacje te zostan
zdeprecjonowane przez media liberalne i odwrotnie. System ten pozwala prawdzie zosta ukryt
przed jednymi poprzez akt odkrywania jej innym. Bardzo przebiege.
Kontrolowanie umysw poza bak
Podczas gdy wikszo moe by wewntrz baki, jest ju dua i cigle rosnca liczba ludzi, ktrzy
nie daj wiary gwnonurtowej linii partii, i ktrzy s otwarci na idee odnajdywane w zasobach
internetu. Wyraenie budzenie si jest czsto uywane do opisywania procesu uciekania z baki.
Coraz wicej ludzi budzi si do rzeczywistoci dostrzegajc kamstwa rzdu, korupcj wiata
polityki i mediw, oraz socjopatycznych bankierw, ktrzy zza kulis pociagaj za sznurki wadzy.
Jednake internet nie jest lekcewaony przez pastwo, a dziaania majce kontrolowa umysy
tocz si rwnie dobrze i tam skonstruowane dla tych, ktrzy si przebudzili. Takie dziaania
nie s wymierzone w sprowadzenie ich z powrotem do baki, a raczej przejmuj idee
przebudzenia niczym w aikido nastpuje szukanie bezporedniego zastosowania energii
przebudzonych do suenia pastwu i realizacji jego celw.
Przykadem dziaa takiego kontrolowania umysw ludzi spoza baki jest ruch Zeitgeist,
ktry uwaa si za najwikszy na wiecie ruch zwykych ludzi z filiami w ponad 60 krajach. Jego
charyzmatycznym liderem jest Peter Joseph, ktry oferuje zestaw podstawowych wierze
przedstawionych w filmie Zeitgeist, popartych przekonujcymi dowodami i argumentami.
Dla tych przebudzonych film jest niezwykle mocny. Prezentuje zasadnicze prawdy o wiecie
w dramatyczny i przykuwajcy uwag sposb, bez zadawania ciosw. Film mia kilka wersji,
a pierwsza z nich rozpowszechnia si w internecie niczym wirus niemal natychmiast po
opublikowaniu. Dla przebudzonych by to film o wyzwoleniu, o moliwoci obudzenia kadego
i przemiany wiata.

53

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

Po opublikowaniu i zyskaniu ogromnej i entuzjastycznej publicznoci, rozpocza si

dziaalno ruchu Zeitgeist. Fani filmu zbiorowo doczali do ruchu, chtni do szerzenia ewangelii
prawdy i pomocy w budzeniu wiata. Doczali do pilnie potrzebnego zbawczego procesu, a ten
wrzuci ich w okowy ruchu w sposb, w jaki kult zawsze zrzesza swoich czonkw. Peter Joseph by
postrzegany jako prorok, gosiciel ewangelii i ten, ktry mgby poprowadzi ich drog do
wyzwolenia i taka mniej wicej jest ksikowa definicja przywdcy.
To, co przyciga ich do ruchu, jest tym samym, co gwarantuje, e nigdy nie bdzie skutkowao
przebudzeniem wiata, a z czego ci gorliwi czonkowie ruchu nie zdaj sobie sprawy. Trzon ich
wierze, ktre s tak wyzwalajce dla czonkw ruchu, dla ludzi zamknitych w propagandowej
bace jest niczym innym, jak zestawem szokujcych teorii spiskowych. Podczas gdy czonkowie
ruchu myl, e realizuj zbawczy proces, faktycznie s chrem piewajcym samemu sobie do
melodii granej przez Petera Josepha.
Prawdziwy cel kryjcy si za ruchem jest ujawniony w informacji umieszczonej na jego
stronie, zatytuowanej Ruch Zeitgeist zdefiniowany: uwiadamianie nowego biegu myli. Joseph
rozszerza w nim ewangeli, wykraczajc poza ujawnianie prawdy, odwaajc si snu wizj na
temat przemienionego wiata, w stworzeniu ktrego ruch zamierza pomc. Poniej trzy kluczowe
punkty wizji proroka Josepha, na ktre kadziony jest szczeglny nacisk:
2) Naukowy pogld na wiat: w tym punkcie opisuje, jak rozwj metod naukowych zmieni
ludzk wiadomo, oraz wyjania jego kluczowe znaczenie i szersze zastosowanie na bazie
istniejcego adu spoecznego.
5) Jedno ludzkoci: ten punkt prezentuje argumentacj o potrzebie stworzenia
zjednoczonego wiatowego spoeczestwa, zarys podziaw narodowych i potencjalnych
konfliktw. Podkrelone jest znaczenie wojny technologicznej i zagroenia wynikajce z istnienia
granic ekonomicznych.
9) Wydajno rynku kontra wydajno techniczna: tutaj rozprawia o rnicach midzy
prawdziw, naukow (techniczn) wydajnoci a biznesow praktyk wydajnoci rynkowej,
pokazujc, jak ta druga w rzeczywistoci dziaa przeciwko prawdziwej ekonomicznej optymalizacji.
Te trzy punkty to jest przecie recepta na globaln technokracj zarzdzan w skali mikro, pod
kontrol jednego wiatowego rzdu. Zarwno system spoeczny, jak i ekonomiczny maj by
naukowo zoptymalizowane, co w rzeczywistoci oznacza wiat zorganizowany wg scenariusza
ustalonego przez technokratyczn biurokracj, pod kontrol globalnej elity sprawujcej najwysz
wadz.
Innymi sowy, Prorok Joseph tworzy entuzjastyczny elektorat dla poparcia od dawna
podanego przez najwaniejszych bankierw NWO [New World Order, Nowy Porzdek wiata,
przyp. tum.]. Kult Zeitgeist jest niczym mistrzowskie posunicie w aikido. Zaczyna si od
objawienia, e wiatem rzdz li banksterzy, wzmacnia je energi przebudzonych, a nastpnie
kieruje t energi tam, gdzie bdzie suya tym samym zym banksterom. Znw musz
przyzna, e to przebiege.
Zeitgeist jest tylko przykadem kontrolujcych umysy dziaa wymierzonych w tych, ktrzy
osignli jeden lub kolejny poziom przebudzenia. Liczne tego typu ruchy zostay stworzone;
posiadaj dobrze zaprojektowane witryny internetowe, ktre przekazuj jak wersj prawdy,
wcigajc ludzi penych obaw, niepokojw, i prowadzc ich w bezuyteczne czy odnoszce
przeciwny skutek dziaania.
W wiecie Huxleya widzimy naukowo zaprojektowane spoeczestwo, cile kontrolowane
przez dyktatur cakowicie nadzorujc umysy, oparte na zasadach dziaania kultu. W dzisiejszym
wiecie widzimy zasady dziaania kultw stosowane w przedsiwziciach majcych na celu
kontrolowanie umysw, mamy te do czynienia z kultami dostosowanymi do zrnicowanych
potrzeb ludzkoci, zarwno dla tych z wntrza baki, jak i spoza niej. wiat Huxleya osign
stabilizacj przy uyciu takich wanie rodkw; w naszym wiecie te rodki s uywane, aby

54

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

umoliwi przejcie do Nowego wiatowego Porzdku, ktry najprawdopodobniej bdzie

przypomina wizj angielskiego pisarza.
Dewolucja rodziny?
Jeli pastwo osignie pen kontrol nad wychowywaniem dzieci, bez wpywu rodzicw, wtedy
cakiem prawdopodobnie pozwoli mu to na wprowadzenie dyktatury, nadzoru nad umysami
w penym zakresie. Pastwo nie tylko mogoby wtedy ksztatowa kultur spoeczestwa, ale
mogoby sterowa t kultur w czasie, poprzez aktualizowanie procesu warunkowania [patrz: np.
eksperymenty Iwana Pawowa, dowiadczenie Johna Watsona, przyp. tum.]. Jeeli celem
ostatecznym jest kontrolowanie umysw w penym zakresie, to eliminacja instytucji rodziny staje
si podstawowym celem porednim.
Jeeli likwidacja instytucji rodziny jest celem projektu Nowego Porzdku wiata, to w aden
sposb nie jest to cel atwy do osignicia. Ciko sobie wyobrazi, e istnieje instytucja, ktra
byaby bardziej zawzicie broniona ni rodzina albo dowiadczenie bardziej bolesne ni
rozdzielenie dzieci i rodzicw.
Jakiekolwiek dziaanie zmierzajce do osignicia tego celu bdzie realizowane pod
faszywymi hasami nie jako kampania majca wyeliminowa instytucj rodziny, ale raczej jako
kampania wymierzona w ochron praw dziecka i jego dobra.
Warto w tym miejscu przyjrze si rewelacjom, ktre pojawiy si w ostatnich latach,
mwicym o seksualnym wykorzystywaniu dzieci i istnieniu krgw pedofilskich. W wielu
przypadkach dowiadujemy si, e wykorzystywanie trwao przez wiele lat, jak to ma miejsce np.
w sprawach ksiy pedofilw. Dlaczego dzieje si tak, e te dugotrwae czyny zostay odkryte
dopiero ostatnimi czasy?
Jeli ma istnie efektywna kampania dla praw i dobra dzieci, najpierw musi pojawi si silne
wraenie, e ich prawa i dobro potrzebuj by chronione. Ujawnianie przypadkw molestowania
seksualnego dzieci doskonale suy temu celowi. Kiedy widzisz program, w ktrym molestowane
dzieci s ratowane przez szlachetnych policjantw z rk rodzicw uzalenionych od narkotykw,
dostajesz obrazy dobrotliwego pastwa, i rodowiska, ktre wymaga interwencji. Staje si to
szablonem, ktry moe by powtarzany przy kadej okazji. I oczywicie towarzysz temu
niekoczce si reklamy, w ktrych przedstawiane s zaniedbane dzieci siedzce w domu (dla
wzmocnienia efektu w czarno-biaej kolorystyce), przestraszone i godne, dziki ktrym to
reklamom dostajesz moliwo przekazania 3 dolarw na fundacje chronice dzieci).
Nie przywoam linku, ale trafiem na witryn internetow agencji podlegej ONZ, gdzie
pokazano zalety alternatywnego wychowania. Grupa dzieci ya bez rodzicw, co przypominao
scenariusz Huxleya. Podobno dziki temu byy one bardziej kreatywne i wykazyway inne
pozytywne, nieprzecitne cechy. Wspaniale! Kolejny kamyk dobrych intencji na ciece
prowadzcej do upadku instytucji rodziny.
W roku 2013 w Irlandii i w Nowej Zelandii zostay przyjte poprawki konstytucyjne, wg
ktrych prawa i dobro dzieci s najwyszej wagi, i przewyszaj wszelkie prawa, jakie mog roci
sobie rodzice. W Irlandii wniesiony zosta niemal niezwocznie pozew sdowy opierajcy si na
tym, e rzd nielegalnie przeprowadzi referendum dla poparcia poprawek w kwestiach, ktre
z mocy prawa powinny zachowa neutralno. Pozew zosta, nie bez zaskoczenia, odrzucony przez
sd. Poprawki te nie okrelaj szczegowo ani praw dzieci, ani pojcia ich dobra, pozostawiajc
pastwu dowolno uznania, w jakich przypadkach interwencja w rodzinnie moe by podana.
Gdy warunki ekonomiczne ulegn pogorszeniu, z powodu np. trudnej sytuacji gospodarczej,
prywatyzacji czy wyeliminowania usug socjalnych, dla rosncej liczby rodzicw wyywienie,
ubranie i utrzymanie rodzin stanie si trudne lub niemoliwe. Wtedy pastwo z atwoci i wg
wasnego uznania moe ustali minimalny poziom standardu ycia i masowo wzi pod opiek
dzieci z rodzin, gdzie ten poziom nie zosta osignity. To tylko jeden z moliwych scenariuszy, ale
wydaje si, e wcale nie niemoliwy.

55

KRYTYKA LITERACKA

4 2015

Richard K. Moore w 1964 r. ukoczy matematyk na Stanford University; do 1994 r. pracowa

w labolatoriach Silicon Valley zajmujc si tworzeniem oprogramowania m.in. dla Apple, Oracle, Xerox oraz
tzw. problemami niezdefiniowanymi i ryzykiem zdarze. Obecnie mieszka w Irlandii, jest autorem ksiek
Escaping the Matrix, The Zen of Global Transformation, oraz licznych artykuow. Krytykuje Nowy
Porzdek wiata, wiatowy establishment, zajmuje si kryzysem nauki, degradacj czowieka, filozofi
i spoeczestwem.

prze. Tomasz Marek Sobieraj

Albrecht Drer, Bitwa bogw morskich, rys. pirem, 1494 r., Albertina

56

ADAM SZYPER
1939 2015

Kadisz dla Adama

Strange now to think of you, gone
Allen Ginsberg, Kaddish for Naomi

I znowu jesie.
Opadaj licie w parku rdliska.
Na stawie
abdzie tul si do siebie,
a ludzie
chyl gowy przed wiatrem.
Cichy dym wypeza z kominw.
To zwyczajne o tej porze roku.
Zrozumiae jak mier czowieka.
Mwie, e nie ma odlegych miejsc,
jeli istnieje kto, kto o tobie myli.
Ale nie ma te zapomnienia bo przecie
pamitaj ci drzewa, pod ktrymi
palie pierwsze w yciu papierosy
i caowae si z dziewczynami.
Pamitaj ci
domy z czerwonej cegy
i bruk ulic Ksiego Myna.
Dobrze znalimy ten park dziecistwa,
drzewa, staw i smak dziewczyn w letnie popoudnie.
A teraz ty pierwszy wiesz, co potem. Smutny refren
wiecznej pustki idealna ciemno chr aniow.
Gehenna. Gan Eden. Paradeisos.
There, rest. No more suffering for you.
I know where youve gone, its good
szepce Ginsberg. Adonai, Adonai, Amen...
Tomasz Marek Sobieraj

Hokusai, Wielka fala, drzeworyt, ok. 1831 r., kolekcja prywatna