ANATOMIA I FIZJOLOGIA CZOWIEKA

ODYWIANIE I UKAD POKARMOWY

WSTP
Wszystkie heterotrofy korzystaj z gotowej materii organicznej, ktr pobieraj ze rodowiska. Pokarm staje si
dla nich rdem energii, materiau budulcowego oraz materiau zapasowego.

POKARM
ULEGAJCY
TRAWIENIU

biaka

cukry

tuszcze

NIEULEGAJCY
TRAWIENIU

kwasy
nukleinowe

witaminy

skadniki
mineralne

woda

SACHARYDY
Sacharydy (cukry, wglowodany) to oglna nazwa grupy zwizkw, ktre pod wzgldem chemicznym s
dwufunkcyjnymi pochodnymi zawierajcymi grupy hydroksylowe (-OH)
( OH) oraz aldehydow (-CHO)
(
lub ketonow
(-CO-).
Cukry dzieli si zasadniczo na:
a) proste, np. glukoza, fruktoza

fruktoza

glukoza

b) zoone
- dwucukry, np. sacharoza (gluk + fruk), maltoza (gluk + gluk), laktoza (gluk + galak)
- wielocukry, np. skrobia,
ia, glikogen, celuloza
! Nie ma zwierzt trawicych celuloz. W ukadzie pokarmowym rolinoercw znajduj si celulolityczne
symbionty (bakterie i/lub pierwotniaki).
Rola cukrw:
a) dostarczaj energi,
b) s materiaem zapasowym,
c) s magazynowane (w postaci glikogenu).

glukoza
norma:
80--110mg / 100 ml krwi

Naley spoywa produkty rolinne, poniewa:

a) zawieraj one witaminy i skadniki mineralne,
b) zawieraj wiele cennych substancji odywczych,
c) zawieraj bonnik.

~7~

Rola bonnika:
a) ulegajc pcznieniu, wypenia odcinki ukadu pokarmowego, dajc
wraenie sytoci,
b) wspomaga perystaltyk jelit,
c) stanowi przyjazne rodowisko dla mikroflory bakteryjnej,
d) skraca czas przebywania resztek pokarmowych w jelicie grubym:
- zmniejszenie ryzyka wystpienia mechanicznych uszkodze cian jelita
- skrcenie czasu oddziaywania chemicznego resztek na ciany jelita
- zmniejszenie ryzyko wystpienia nowotworu jelita grubego.

BIAKA
Biaka to wielkoczsteczkowe zwizki organiczne, skadajce si z dugich acuchw aminokwasw (umownie
przyjto >100) poczonych ze sob wizaniami peptydowymi.
peptydowymi. Najwaniejsze funkcje biaek to:
a) budulcowa,
b) regulacyjna,
c) odpornociowa,
wizanie
d) energetyczna (ewentualnie).
peptydowe

aminokwas

aminokwas

aminokwas

aminokwas

aminokwas

biaka

peptydy
aminokwasy

egzogenne
(niewytwarzane
przez organizm)
fenyloalanina (Phe)
leucyna (Leu)
histydyna (His)
lizyna (Lys)
treonina (Thr)
tryptofan (Trp)
metionina (Met)
izoleucyna (Ile)
walina (Val)

endogenne
(wytwarzane przez
organizm)

penowartociowe
(zawieraj wszystkie
potrzebne aminokwasy))

alanina (Ala)
(
asparagina (Asn)
(
kwas asparaginowy (Asp)
(
glutamina (Gln)
(
kwas glutaminowy (Glu)
(
arginina (Arg)
(
glicyna (Gly)
(
prolina (Pro)
(
cysteina (Cys)
(
seryna (Ser
Ser)
tyrozyna (Tyr)
(

- biaka zwierzce

peptydaza

biaka

niepenowartociowe
(nie zawieraj wszystkich
potrzebnych aminokwasw)
- biaka rolinne

peptydaza

peptony

aminokwasy

Peptydazy s produkowane w formie nieaktywnych proenzymw, aktywowanych przez okrelone czynniki

rodowiska. Jest to mechanizm zabezpieczajcy komrk przed strawieniem wasnych biaek.

~8~

LIPIDY

ZWIZKI
LIPIDOWE

TUSZCZE
PROSTE

tuszcze
waciwe

TUSZCZE
ZOONE

woski

fosfolipidy

LIPIDY
IZOPRENOIDOWE

glikolipidy

steroidy

kartenoidy

Niezbdne, nienasycone kwasy tuszczowe (NNKT) s zawarte w olejach rolinnych i rybach.

NNKT s niezbdne poniewa:
a) s atwo przyswajalne,
b) obniaj ryzyko wystpienia wielu chorb (np. ukadu pokarmowego).
Cholesterol jest
est niezbdny w organizmie, poniewa:
a) buduje zwierzce komrki (bony komrkowe),
b) warunkuje syntez witaminy D3,
c) warunkuje syntez hormonw pciowych i kory nadnerczy,
d) jest podstaw produkcji kwasw ciowych.

cholesterol
norma:
do 200mg/100ml krwi

Cholesterol czy si z biakami we krwi, tworzc

lipoproteidy

LDL

HDL

(low density lipoproteid)

(high density lipoproteid)

odkada si na ciankach
ttnic w postaci blaszek
miadycowych

nie odkada si na ciankach

ttnic; obnia poziom LDL,
wysyajc go do wtroby

Bilans energetyczny organizmu powinien by zrwnowaony

energia
zawarta w
pokarmie

energia
potrzebna

Nadmiar wglowodanw i tuszczw jest magazynowany w postaci glikogenu (minie, wtroba) i tkanki
tuszczowej (podskrnej i rdnarzdowej). Nadmiar tej tkanki powoduje nadwag i otyo, ktre wi si z
wystpowaniem:
a) chorb ukadu krenia,
b) cukrzycy,
c) zaburze aparatu ruchowego (np. staww).

~9~

Arterioskleroza (miadyca)
Jest skutkiem wysokiego poziomu wapnia, LDL (zego cholesterolu) oraz mikrouszkodze ttnic.

ttnica zdrowa

ttnica z
blaszkami miadycowymi

mniejsze wiato ttnicy

nadcinienie ttnicze

zator ttnicy

niedokrwienie narzdw

zawa

udar

wylew

Cukrzyca
typ I
insulinozalena

typ II
insulino niezalena

fizyczny brak insuliny - trzustka

nie wytwarza tego hormonu

komrki tuszczowe (adipocyty) wydzielaj

substancje (m.in. rezystyn), ktre sprawiaj, e
komrki ciaa s niewraliwe na insulin

Objawy cukrzycy:
a) wysoki poziom cukru we krwi (hiperglikemia)
b) wydalanie cukry z moczem (glikozuria)
c) dua ilo rozcieczonego moczu (poliuria)
d) uczucie staego pragnienia
e) zmiana metabolizmu wewntrzkomrkowego
metabolizm tuszczowy
f) obecno cia ketonowych we krwi
kwasica
g) stopa cukrzycowa
Przeciwdziaanie skutkom cukrzycy:
a) podawanie insuliny w dawkach stosownych do potrzeb organizmu
c) odpowiednia dieta

~ 10 ~

BUDOWA I FUNKCJE UKADU POKARMOWEGO

Ukad pokarmowy odpowiada za:
a) pobranie pokarmu
b) trawienie
c) wchanianie produktw trawienia
d) usuwanie niestrawionych resztek pokarmowych

~ 11 ~

JAMA USTNA
Funkcje:
a) pobranie pokarmu
b) rozdrobnienie pokarmu
c) nawilenie pokarmu
d) mieszanie pokarmu
e) identyfikacja smakowa
f) formowanie ksw

siekacze ky

przedtrzonowe trzonowe

razem 32 zby

Przystosowania:
a) zby
- heterodontyzm zrnicowanie zbw
- difiodontyzm dwupokoleniowo (tzw. zby mleczne i zby stae)
- tekodontyzm osadzenie zbw w zbodoach

b) gruczoy linowe i linianki (przyuszne, poduchwowe, podjzykowe) produkuj lin, ktra zawiera wod,
amylaz linow (ptialin), mucyn (luzo wielocukier) i skadniki mineralne
c) jzyk uminiony waek, na ktrym znajduj si kubki smakowe

komrki smakowe
kubkw smakowych

nerw twarzowy
nerw podjzykowy

orodek
smaku

gorzki

kwany

sony

sodki

~ 12 ~

GARDO
Wsplny odcinek ukadu oddechowego i pokarmowego. Mieszcz si w nim skupiska tkanki limfoidalnej
migdaki.
PRZEYK
Warunkuje wprowadzenie pokarmu do przeyku

Ruchy perystaltyczne skurcze miniwki ukadu pokarmowego warunkujce przepychanie pokarmu w

okrelonym kierunku

ODEK
Funkcje:
a) magazynowanie pokarmu
b) trawienie okrelonych skadnikw pokarmowych
c) dezynfekcja

dno

Przystosowania:
a) obecno gruczow
- gwnych
pepsynogen
- okadzinowe
kwas solny
- luzowe
luzowe
b) gruba miniwka

cz wpustowa

trzon

cz odwiernikowa

~ 13 ~

JELITO CIENKIE
Jelito cienkie skada si z:
a) dwunastnicy
b) jelita czczego
c) jelita krtego
Funkcje:
a) trawienie pokarmu
b) wchanianie produktw trawienia
DWUNASTNICA odbywa si w niej trawienie wszystkich skadnikw pokarmowych

wtroba

dwunastnica

JELITO CZCZE I KRTE trawienie kocowe i wchanianie

~ 14 ~

sok
trzustka
trzustkowy

JELITO GRUBE
Jelito grube skada si z:
a) jelita lepego
b) okrnicy wstpujcej
c) okrnicy poprzecznej
d) okrnicy zstpujcej
e) okrnicy esowatej
f) odbytnicy zakoczonej odbytem
Funkcje:
a) resorpcja wody
b) magazynowanie niestrawionych resztek pokarmowych
c) usuwanie niestrawionych resztek pokarmowych

Przystosowania:
a) rozcigliwo cian
b) obecno gruczow luzowych
c) bakterie jelitowe, ktre:
- produkuj witamin K i B
- zajmuj rodowisko, czynic je niedostpnym dla innych mikroorganizmw

JELITO GRUBE

MZG
odruch warunkowy

mechanoreceptor
(ucisk niestrawionych
resztek pokarmowych)

RDZE KRGOWY
odruch
bezwarunkowy

DEFEKACJA

misie zwieracz
odbytu

~ 15 ~

WCHANIANIE I WYKORZYSTANIE PRODUKTW TRAWIENIA

SKADNIK
POKARMU
cukry
zoone

JAMA
USTNA
-amylaza
linowa
(ptialina)

biaka

-------------

lipidy

ODEK

DWUNASTNICA

------------------------

-amylaza trzustkowa

pepsynogen
pepsyna

trypsynogen
trypsyna

JELITO CIENKIE
disacharydaza
(np. maltaza)

cukry proste

karbopeptydaza,
aminopeptydaza

aminokwasy

glicerol i
kwasy
tuszczowe

renina cina kazein

(biako mleka)

chymotrypsynogen

chymotrypsyna

-------------

lipaza odkowa

lipaza trzustkowa

lipaza jelitowa

wydzielina

lina

sok odkowy

sok trzustkowy,

sok jelitowy

pH

~7

~2 (kwas solny)

~8,8 (wodorowglany
soku trzustkowego)

~8,8

Schemat ylno-ylnego poczenia naczy wosowatych w wtrobie, tzw. krenie wrotne.

ya wtrobowa
normalny poziom cukru
sie naczy
wosowatych wtroby

ttnica wtrobowa
normalny poziom cukru

ya wrotna wysoki
poziom cukru

jelito cienkie

~ 16 ~

PRODUKT

CUKRY PROSTE
nadmiar glukozy

WTROBA

glikogen

nadmiar glukozy

WTROBA

tuszcze

tkanka tuszczowa

AMINOKWASY
aminokwas

aminokwas

WTROBA
deaminacja
transaminacja

inny aminokwas

WTROBA

biako

Cykl mocznikowy (ornitynowy) przeprowadzany jest w hepatocytach

NH2
O=C
NH2
mocznik

karbamoilofosforan

ornityna

CYKL
MOCZNIKOWY

arginina

kwas fumarowy

cytrulina

kwas argininobursztynowy

PRODUKTY ROZPADU TUSZCZW

glicerol + kwasy tuszczowe

enterocyty

chylomikrony

Chylomikrony (CM) powstajce w enterocytach cian jelita cienkiego due lipoproteidy transportujce we krwi
m.in. triacyloglicerole, fosfolipidy i cholesterol

~ 17 ~

WITAMINY (opisane s w tym podrozdziale, jednak naley pamita, e s to zwizki, ktre nie ulegaj trawieniu)
Witaminy to zwizki chemiczne, ktre nie s syntetyzowane w organizmie zwierzcym, a przez sw aktywno
biochemiczn (s m.in. koenzymami) peni wan funkcj w procesach metabolicznych organizmu.

ROZPUSZCZALNE W WODZIE

ROZPUSZCZALNE W TUSZCZACH

GRUPA
WITAMIN

WITAMINY

ROLA

RDO

SKUTKI NIEDOBORU

witamina A
(retinol) 2mg

- wsptworzy rodopsyn
substancj niezbdn do
utrzymania pobudliwoci
komrek siatkwki oka
- czowiek produkuje
witamin A z karotenoidw

wtroba, jaja, maso,

mleko, tran,
marchew, pomidory

- lepota zmierzchowa
- zanikanie nabonkw i
uszczenie skry

witamina D
(kalcyferol)
0,02mg

- wzmaga wchanianie wapnia

w jelicie
- niezbdna do prawidowego
wzrostu koca

wtroba, mleko
pene, jaja, drode

- krzywica
- amliwo koci

witamina E
(tokoferol)
20mg

- hamowanie utleniania
lipidw ustrojowych i
witaminy A

oleje rolinne,
orzechy, kieki
pszenicy, jaja, ryby

- osabienie mini
- obnienie podnoci

witamina K
(filochinon)
1mg

- wana w procesie
krzepnicia krwi

zapotrzebowanie
jest pokrywane
przez produkcj
bakterii flory
jelitowej

- wyduenie czasu
krzepnicia krwi
- podatno na krwotoki

witamina B1
(tiamina)
1,5mg

- element enzymw
utleniajcych wglowodany i
aminokwasy

wtroba, miso,
drode,
nieoczyszczone
ziarna zb

- choroba beri-beri (ble

rk i ng, osabienie
mini, niewydolno
krenia)

witamina PP
(niacyna)
20mg

- element NAD i NADP

sery, jaja, wtroba,

pene mleko,
niektre warzywa

- rzadko stwierdzane

witamina B2
(ryboflawina)
1,7mg

- element FAD

podobnie jak
witamina PP

- zapalenie skry i pkanie

kcikw ust
- znaczny niedobr
obnienie sprawnoci
umysowej

witamina B6
(pirydoksyna)
2mg

- jej pochodna jest

koenzymem enzymw
przetwarzajcych
aminokwasy

wtroba, jaja, miso,

banany, roliny
strczkowe

- rzadko stwierdzane

witamina B11
(kwas
foliowy)
0,3-04mg

- wsptworzy niebiakowy
skadnik enzymw
niezbdnych w syntezie
nukleotydw

bakterie flory
jelitowej, drode,
jarzyny liciaste

- zakcenie erytropoezy,
prowadzce do anemii

witamina B12
(kobalamina)
5mg

- wsptworzy niebiakowy
skadnik enzymw
przetwarzajcych zasady
azotowe

bakterie flory
jelitowej, wtroba,
jaja

- anemia zoliwa na skutek

zahamowania erytropoezy

witamina C
(kwas
askorbinowy)
75-100mg

- niezbdna w syntezie
kolagenu, istoty
podstawowej koci i zbw
- uczestniczy we wchanianiu
elaza
- wzmacnia mechanizmy
odpornociowe

wiee owoce
(cytrusowe,
truskawki, czarna
porzeczka, aronia,
pomidor)

- szkorbut (krwawienie
dzise, wypadanie zbw,
powolne gojenie si ran)

~ 18 ~

GRUCZOY UKADU POKARMOWEGO - WTROBA I TRZUSTKA

Wtroba jest gruczoem zewntrzwydzielniczym pochodzenia endodermalnego. Wywodzi si z tkanki
nabonkowej, dziki czemu ma zdolno do regeneracji.
Wtroba jest umiejscowiona w grnej czci jamy brzusznej, pod przepon.
Kada komrka wtroby (hepatocyt) odpowiada za wszystkie funkcje przez ni penione.
Funkcje wtroby:
a) ogrzewa ciao
b) produkuje , ktra magazynowana jest w pcherzyku ciowym
c) detoksykacja organizmu
etanol
etanal (aldehyd octowy)
kwasy etanowy (octowy)
d) uczestniczy w metabolizmie cukrw
- magazynuje glikogen
- stabilizuje poziom cukru we krwi
e) uczestniczy w przemianach biaek
- syntezuje biaka (z wyjtkiem przeciwcia)
- przeprowadza syntez mocznika
f) uczestniczy w metabolizmie tuszczw
- tworzy kwasy tuszczowe z nadmiaru cukrw
- nadmiar tuszczw kieruje do tkanki tuszczowej
- obnia poziom LDL we krwi
g) magazynuje witaminy A, D, E i K oraz elazo
h) tworzy bilirubin (w wyniku rozpadu hemoglobiny)
Trzustka jest gruczoem
zewntrzwydzielniczym
sok trzustkowy:
- enzymy
- proenzymy
- zobojtniacze

wewntrzwydzielniczym
insulina (komrki wysepek Langerhansa)
glukagon (komrki wysepek Langerhansa)

~ 19 ~

REGULACJA PRACY UKADU POKARMOWEGO

O pracy ukadu pokarmowego decyduje:
a) ukad endokrynny
ODEK

sok odkowy

gastryna

cholecystokinina
WTROBA

sekretyna

DWUNASTNICA

TRZUSTKA

sok trzustkowy

b) ukad nerwowy
- regulacja przez orodek godu i sytoci w podwzgrzu
- regulacja przez AUN
cz wspczulna
pobudza organizm do
wysiku w celu pokonania stresu

cz przywspczulna

hamuje prac ukadu pokarmowego

pobudza prac ukadu

(wydzielanie sokw odkowych,
ruchy perystaltyczne jelit)

- defekacja usuwanie niestrawionych resztek pokarmowych

- reakcja na bodce smakowe i wzrokowe
wydzielanie liny

oko

MZG
orodek wzrokowy

cytryna

orodek smaku

linianki

wydzielanie liny

jzyk
odruch warunkowy, nabyty; informacje analizuje mzg
odruch bezwarunkowy, wrodzony; informacje analizuje nisze pitro ukadu nerwowego
Stan sytoci jest rejestrowany, gdy:
a) wystpuje wysoki poziom glukozy we krwi
b) wystpuje niski poziom tuszczu we krwi
c) wystpuje rozcignicie cian odka i jelit

ZASADY PRAWIDOWEGO YWIENIA

1.
2.
3.
4.
5.
6.

Gospodarka energetyczna musi by zrwnowaona

Pokarm powinien zawiera w odpowiednich ilociach wszystkie skadniki niezbdne organizmowi
Pokarm powinien by spoywany we waciwych porcjach i proporcjach
Pokarm powinien by jak najmniej przetworzony
Pokarm musi by wolny od czynnikw chorobotwrczych
Pokarm powinien by przygotowywany i spoywany w higienicznych warunkach

TM, & Copyright 2011 by Adrian Drod. All rights reserved

~ 20 ~