ANATOMIA

CZOWIEKA
Zofia Ignasiak
Antoni Janusz
Aniela Jarosiska

ANATOMIA CZOWIEKA
tytu: "Anatomia Czowieka" SERIA NAUKI BIOLOGICZNE
autor: Zofia Ignasiak, Antoni Janusz, Aniela Jarosioska

AKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO WE WROCAWIU

SERIA A NAUKI BIOLOGICZNE
Zofia Ignasiak, Antoni Janusz, Aniela Jarosioska

ANATOMIA CZOWIEKA

ANATOMIA CZOWIEKA
Skrty i symbole

a. arteria (ttnica)
aa. arteriae (ttnice)
C szyjny
Co guziczny
gl. gladula (gruczo)
gll. gladulae (gruczoy)
lig. ligamentum (wizado)
ligg. ligamenta (wizada)
L ldd wiowy
m. musculus (misieo)
mm. musculi (minie)
n. nervus (nerw)
nn. nervi (nerwy)
r. ramus (gad )
rr. rami (gazie)
s. seu, sive (albo, lub)
S krzyowy
t. ttnica
tt. ttnice
Th piersiowy
v. vena (ya)
vv. venae (yy)
. ya
. yy

ANATOMIA CZOWIEKA

PRZEDMOWA

Motywem skaniajcym nas do szczeglnego przeredagowania i uzupenienia wczeniejszych

trzech tomw skryptu jest dostarczenie studentom AWF takiego zasobu wiedzy z anatomii, ktry
przyczyniby si do pogbienia wiadomoci o budowie ciaa ludzkiego w kierunku rozumienia jego
funkcji. Okrelony zasb wiedzy z dziedziny anatomii czowieka pozwoli absolwentom wychowania
fizycznego i rehabilitacji na podejmowanie okrelonych dziaao poprzez d wiczenia fizyczne, ktre
bd wspomagay prawidowy rozwj modego pokolenia, promoway nawyki aktywnego ycia, a
take w przypadkach patologicznych pozwol na przywrcenie prawidowych funkcji organizmu po
urazie lub chorobie. Podrcznik zosta opracowany zgodnie z programem wykadw i d wiczeo z
anatomii czowieka prowadzonych dla studentw AWF, a zakres jest dostosowany do wymagao
programu studiw. Pierwszy tom obejmuje ukad bierny i czynny ruchu, i jest zgodny z treciami
programowymi pierwszego semestru. Drugi tom zawiera wiadomoci, ktre wypeniaj program II
semestru: o budowie trzew, ukadu naczyniowego i nerwowego. Opanowanie wiedzy z anatomii
czowieka jest niezbdnym warunkiem przygotowania do innych dziedzin wiedzy, objtych
programem studiw: fizjologii, biochemii, biomechaniki, antropologii, psychologii, medycyny sportu,
itp. Sdzimy, e tak poprawiona i uzupeniona ksika speni swoje zadanie jako pomoc dla
studentw w zdobywaniu wiedzy w tym obszernym i trudnym przedmiocie. Mamy nadziej, e
zostanie ona przyjta yczliwie przez spoecznod studenck. Autorzy

ANATOMIA CZOWIEKA
WSTP

Wrd nauk biologicznych, zajmujcych si wszelkimi formami ycia, wyrnia si dwa

podstawowe dziay: morfologi i fizjologi. Morfologia zajmuje si poznaniem budowy, ksztatu i
rozwoju organizmw ywych. Natomiast fizjologia jest nauk o czynnociach ywego organizmu i
mechanizmach, decydujcych o przystosowaniu si organizmw do zmiennych warunkw rodowiska
zewntrznego. Podstawowym i najstarszym dziaem morfologii jest anatomia, traktujca o budowie
ywego organizmu. Nazwa ta pochodzi od greckiego sowa anatemnej - rozcinad , rozczonkowywad podstawowej metody stosowanej do poznania budowy organizmu. Wyrnia si anatomi rolin,
anatomi zwierzt i anatomi czowieka. Anatomia makroskopowa posuguje si metod rozcinania,
preparowania, opukiwania, ogldania i rentgenografii, i na tej podstawie dostarcza informacji o
prawidowej budowie organizmu ludzkiego. Anatomi makroskopow uzupenia anatomia
mikroskopowa. Posuguje si ona instrumentami optycznymi i licznymi metodami fizykochemicznymi
do dokadnej analizy i poznania budowy drobnowidowej organizmu. W skad anatomii
mikroskopowej wchodzi histologia, zajmujca si badaniem tkanek i narzdw oraz cytologia
badajca struktur komrki. W zalenoci od sposobu przedstawiania poszczeglnych skadnikw
ustroju mona podzielid anatomi czowieka na nastpujce rodzaje:
anatomi systematyczn (opisow),
anatomi typograficzn,
anatomi plastyczn.
Anatomia systematyczna i topograficzna wchodzi w zakres anatomii opisowej, gdy metod
poznania w obu przypadkach jest opis budowy ciaa wedug ukadw narzdw. Anatomia
systematyczna jest nauk analityczn i przedstawia budow ciaa ludzkiego wedug pewnej kolejnoci
ukadw narzdw. Anatomia topograficzna zwana take anatomi chirurgiczn jest nauk
syntetyczn. Zajmuje si ona przestrzennym pooeniem narzdw i ukadw oraz opisuje wzajemne
stosunki midzy narzdami w odniesieniu do poszczeglnych okolic ciaa. Anatomia plastyczna,
nieodzowna dla artysty plastyka w jego twrczoci, zapoznaje z ksztatem ciaa ludzkiego, okrela
proporcje midzy poszczeglnymi czciami ciaa. Zajmuje si w szczeglnoci tymi ukadami, ktre z
powodu ruchu zmieniaj ksztaty i uoenie okrelonych czci ciaa ludzkiego. Drugim dziaem
morfologii jest morfogeneza, ktra obejmuje ontogenez i filogenez. Ontogeneza bada rozwj
osobniczy od chwili zapodnienia poprzez wszystkie stadia i etapy rozwojowe a do staroci. Ten dzia
ontogenezy, ktry ledzi rozwj jednostki od chwili zapodnienia do momentu urodzenia nazywamy
embriologi. Natomiast ledzenie jednostki od chwili urodzenia poprzez wszystkie stadia rozwojowe
a do formy dojrzaej wraz z opisem procesw zanikowych w okresie starzenia si obejmuje dzia
zwany postembriologi lub egzogenez. Filogeneza zajmuje si histori rozwoju rodowego i
wykorzystuje wyniki badao anatomii porwnawczej, starajc si poznad pokrewieostwo rodowe
organizmw zwierzt niszych i wyszych z czowiekiem. Spostrzeenia i wiadomoci z poznania
rozwoju osobniczego (ontogenezy) i rozwoju rodowego (filogenezy) uzupeniaj si, a fakty te
posuyy do sformuowania tzw. prawa biogenetycznego (prawo Haeckla), czyli prawa rekapitulacji,
ktre mwi, e rozwj osobniczy przedstawia niejako skrcone powtrzenie rozwoju rodowego.

ANATOMIA CZOWIEKA
I. PLAN BUDOWY CIAA LUDZKIEGO

Czowiek jest zbudowany symetrycznie, paszczyzna porodkowa ciaa, tzw. paszczyzna

symetrii dzieli ustrj na dwie symetryczne poowy zwane antymerami (anty - przeciw, meros - czd ),
z ktrych jedna jest zwykle zwierciadlanym odbiciem drugiej. Nie oznacza to jednak, e kada poowa
ciaa jest identyczna pod wzgldem masy i wielkoci. Ciao czowieka wykazuje na og asymetri
(prawa poowa twarzy jest wiksza od lewej, kooczyna grna prawa jest nieco dusza i silniejsza od
lewej itd.). Paszczyzny symetrii nie s do kooca wyjanione; przypuszczalnie jest to zwizane z
morfodynamik rozwoju ontogenetycznego. Inaczej przedstawia si zrnicowanie wzdu gwnej
osi ciaa. Stwierdza si tu budow segmentaln ciaa, budow metametryczn. Budowa
metametryczna wystpuje ju we wczesnych stadiach rozwoju osobniczego zarodka w postaci
praczonw prawie we wszystkich ukadach narzdw (z wyjtkiem ukadu pokarmowego): w
szkielecie, w miniach, w ukadzie naczyniowym i nerwowym, nawet w skrze. W dalszym rozwoju
budowa segmentalna zaciera si, dobrze jest zachowana jedynie na tuowiu (krgi, ebra, minie
midzyebrowe).

OKOLICE CIAA LUDZKIEGO

Na powierzchni ciaa mona wyrnid poszczeglne pola, ktre w anatomii nazywamy

okolicami ciaa (regiones corporis). Granice tych regionw okrela gwnie szkielet czowieka wraz z
ukadem miniowym. Okrelenie okolic ciaa ludzkiego ma due znaczenie praktyczne dla topografii
powierzchni ciaa i narzdw wewntrznych. Zrnicowanie ciaa ludzkiego dotyczy gowy, szyi,
tuowia i kooczyn. Kada z wyej wymienionych czci dzieli si na okolice mniejsze.Na gowie
wyrnia trzy gwne okolice pooone porodkowo: okolic czoow (regio frontalis), okolic
ciemieniow (regio parietalis) i okolic potyliczn (regio occipitalis) oraz bocznie pooone cztery
symetryczne okolice: skroniow (regio temporalis), podskroniow (regio infratemporalis), uszn
(regio auricularis) i sutkow (regio mastoidea).Na twarzy mona wyodrbnid nieparzyste okolice:
nosow (regio nasalis), ustn (regio oralis) i brdkow (regio mentalis) oraz parzyste: oczodoow
(regio orbitalis), podoczodoow (regio infraorbitalis), jarzmow (regio zygomatica), policzkow (regio
buccalis) i przyuszniczo-waczow (regio parotideomasseterica).Szyj dzieli si na okolic przedni
czyli szyj waciw (regio colli) i tyln, czyli okolic karkow (regio colli posterior s. regio nuchae).
Skonie przez szyj biegnie misieo mostkowo-obojczykowo-sutkowy prawy i lewy, dzielc okolic
szyjn waciw na nieparzyst okolic przedni szyi (regio colli anterior) i okolice boczne szyi
(regiones colli laterales). Okolice te nazywa si take trjktami szyi, przednim i bocznymi. W skad
tuowia (truncus) wchodz: klatka piersiowa, grzbiet, brzuch i miednica wraz z dnem (tzw. okolice
krocza). Tuw dzieli si na pole przednie i tylne; w przednim wyrniamy czd grn - okolice klatki
piersiowej i czd doln - okolice brzucha. Do okolic klatki piersiowej (regiones pectorales) zaliczamy:
nieparzyst rodkow okolic mostkow (regio sternalis), symetryczne okolice: obojczykow (regio
clavicularis), podobojczykow (regio infraclavicularis), sutkow (regio mammaria), pachow (regio
axillaris) i podsutkow (regio inframammaria) oraz okolic boczn klatki piersiowej (regio pectoris
lateralis).Okolice brzucha (regiones abdominales) dzielimy na trzy poprzeczne pasy, oddzielone od
siebie dwiema poziomymi liniami granicznymi. Grna linia poprzeczna brzucha czy najnisze punkty
6

ANATOMIA CZOWIEKA
dziesitych eber, dolna za biegnie przez najwysze punkty grzebieni biodrowych. Powyej linii
grnej jest pooone nadbrzusze (epigastrium), ktre skada si z okolic podebrowych (regiones
hypochondriacae) prawej i lewej oraz okolicy nadppcza (regio epigastrica). rdbrzusze
(mesogastrium) zawarte midzy lini poziom grn i doln obejmuje dwie okolice boczne brzucha
(regiones abdominis laterales) i okolic ppkow (regio umbilicalis). Podbrzusze (hypogastrium)
pooone poniej linii poziomej dolnej skada si z dwch okolic pachwinowych (regiones inguinales) i
okolicy onowej (regio pubica).Okolice grzbietu (regiones dorsi) dzielimy na okolic krgow (regio
vertebralis), ktra ku doowi przechodzi w okolic krzyow (regio sacralis) oraz na parzyste okolice
boczne (regiones dorsi laterales). W skad okolicy bocznej wchodz nastpujce okolice:
nadopatkowa (regio suprascapularis), opatkowa (regio scapularis), podopatkowa (regio
infrascapularis) i ldd wiowa (regio lumbalis).Okolica kroczowa (regio perinealis) skada si z czci
przedniej, tj. okolicy moczowo-pciowej (regio urogenitalis) oraz z czci tylnej - zwanej okolic
odbytow (regio analis), w ktrej ley odbyt. Czd okolicy moczowo-pciowej, w ktrej znajduj si
czci pciowe zewntrzne ma nazw okolicy sromowej (regio pudendalis).Na kooczynie grnej
wyrniamy okolice: barkow (regio acromialis), naramienn (regio deltoidea), ramieniow przedni,
tyln przyrodkow i boczn (regio brachialis anterior, posterior, medialis et lateralis), okciow
przedni i tyln (regio cubitalis anterior et posterior), przedramieniow przedni, tyln przyrodkow
i boczn (regio antebrachialis anterior, posterior, medialis et lateralis), grzbiet rki (dorsum manus) i
doo (palma manus) oraz okolice doniowe i grzbietowe palcw (regiones digitorum palmares et
dorsales).Na kooczynie dolnej wyrniamy nastpujce okolice: miedniczn (regio coxae),
poladkow (regio glutea), podpachwinow (regio subinguinalis), krtarzow (regio trochanterica),
uda przedni, tyln, przyrodkow i boczn (regio femoralis anterior, posterior, medialis et lateralis),
kolanow przedni i tyln (regio genualis anterior et posterior), goleniow przedni, tyln,
przyrodkow i boczn (regio cruralis anterior, posterior, medialis et lateralis), ydkow (regio
suralis), pitow (regio calcanea), kostkow przyrodkow i boczn (regio malleolaris medialis et
lateralis), zakostkow przyrodkow i boczn (regio retromalleolaris medialis et lateralis), grzbiet
stopy (dorsum pedis), podeszw (planta pedis) oraz okolice palcw (regiones digitorum).

UKADY NARZDW

Wszystkie narzdy ciaa czowieka zbudowane z tkanek cz si w wiksze jednostki - ukady

narzdw, ktre s rozpatrywane systematycznie. Anatomia opisowa - systematyczna wyrnia
nastpujce ukady narzdw: Ukad kostny, zwany szkieletowym (systema skeletale) zbudowany z
koci stanowi bierny aparat ruchu, suy za oson i podpor czci mikkich ciaa. Stanowi on
pierwszy dzia anatomii systematycznej - osteologi. Ukad poczeo koci (systema juncturae
ossium). Ten dzia anatomii jest zaliczany rwnie do narzdu biernego ruchu i zajmuje si
poczeniami koci, wystpujcymi pod postaci staww (artrologia) i wizade (syndesmologia).
Ukad miniowy (systema musculorum) obejmuje narzdy o podobnej czynnoci, tj. minie oraz ich
narzdy pomocnicze, jak cigna, powizie, kaletki maziowe. Ukad miniowy jest zaliczany do
czynnego narzdu ruchu, a nauk o miniach szkieletowych nazywamy miologi. Ukad trawienny pokarmowy (systema digestorium). Zadaniem ukadu pokarmowego jest przerabianie pobranego
pokarmu na substancje niezbdne do przemiany materii. W skad ukadu pokarmowego wchodz:
jama ustna, gardo, przeyk, odek, jelita oraz wielkie gruczoy trawienne - wtroba i trzustka. Ukad
oddechowy (systema respiratorium). W skad ukadu oddechowego wchodz drogi oddechowe (jama
nosowa, gardo, krtao, tchawica, oskrzela) oraz waciwy narzd oddechowy - puca. Zadaniem
7

ANATOMIA CZOWIEKA
ukadu oddechowego jest doprowadzenie tlenu do krwi i usunicie z niej szkodliwego dla ustroju
dwutlenku wgla. Ukad moczowo - pciowy (systema urogenitale). Narzdy ukadu moczowego i
pciowego maj wsplne pochodzenie oraz niektre wsplne czci, z tego wzgldu mona je czyd
w jeden ukad, natomiast pod wzgldem funkcji rni si zdecydowanie. Narzdy moczowe wydalaj
szkodliwe produkty przemiany materii. W skad ukadu moczowego wchodz: nerki i drogi
odprowadzajce mocz - moczowody, pcherz moczowy oraz cewka moczowa. Zadaniem narzdw
pciowych jest utrzymanie gatunku. Wchodzce w skad narzdw pciowych gruczoy pciowe
produkuj u mczyzn komrki pciowe mskie (plemniki), u kobiet - komrki pciowe eoskie (jaja).
Narzdy pciowe s zatem jedynym ukadem ustroju o charakterze altruistycznym w przeciwieostwie
do innych ukadw ustroju, ktrych funkcja polega na utrzymaniu ycia osobniczego. W skad
narzdw pciowych eoskich wchodz: jajniki, jajowody, macica, pochwa oraz narzdy pciowe
zewntrzne. Narzdy pciowe mskie to: jdra, najdrza, nasieniowody, pcherzyki nasienne oraz
narzdy pciowe zewntrzne. Ukad wewntrzwydzielniczy, czyli dokrewny (systema endocrinum). Do
tego ukadu zaliczamy gruczoy wewntrzwydzielnicze: tarczyc, przysadk mzgow, nadnercza i
inne. Gruczoy dokrewne produkuj hormony przedostajce si bezporednio do krwi i chonki.
Wywieraj one duy wpyw na prawidowe funkcjonowanie ustroju. Ukad naczyniowy (systema
vasorum) skada si z ukadu krwiononego (serce i naczynia krwionone - ttnice, yy, naczynia
wosowate) oraz ukadu chonnego (naczynia chonne, ledziona i narzdy chonne). Ukad
krwionony doprowadza do poszczeglnych narzdw krew, zawierajc skadniki odywcze, tlen i
hormony, a usuwa z nich produkty przemiany materii i dwutlenek wgla. Ukad chonny zbiera
nadmiar pynw tkankowych i odprowadza niektre skadniki odywcze z ukadu pokarmowego do
krwi. Ukad nerwowy (systema nervosum). W skad ukadu nerwowego wchodzi: ukad nerwowy
orodkowy (systema nervosum centrale), czyli mzgowie i rdzeo krgowy, oraz ukad nerwowy
obwodowy (systema nervosum periphericum), tj. 12 par nerww czaszkowych oraz 31 par nerww
rdzeniowych wraz z ich zwojami i splotami. Z punktu widzenia czynnociowego ukad nerwowy
dzielimy na ukad somatyczny, ktry reguluje stosunek osobnika do wiata zewntrznego (np. praca
mini szkieletowych) oraz na ukad autonomiczny, czyli wegetatywny, stanowicy drug skadow
czd ukadu nerwowego, ktra kieruje czynnociami narzdw wewntrznych (np. wydzielanie
gruczow, praca mini gadkich trzew). Ukad autonomiczny (systema nervosum autonomicum)
dzieli si na czd wspczuln (pars sympathica) i czd przywspczuln (pars parasympathica).
Obydwie czci charakteryzuj si przeciwnym dziaaniem. Narzdy zmysw (organa sensuum) i
powoka wsplna (integumentum communae). Narzdy zmysw odbieraj wraenia i bodce ze
wiata zewntrznego dziki czemu powstaje nasz wiat pojd . Powoka wsplna skada si ze skry i
jej wytworw: wosw, paznokci oraz gruczow skry. S to gwnie gruczoy potowe, ojowe i
gruczo sutkowy, czyli mlekowy. Zadaniem skry jest: biologiczna i mechaniczna ochrona tkanek i
narzdw ciaa, odbieranie i przewodzenie bodcw ze rodowiska zewntrznego poprzez receptory,
wspdziaanie w gospodarce cieplnej i wodnej ustroju, czynnod wydzielnicza, resorpcyjn, oraz
wspdziaanie w procesach odpornociowych.

ANATOMIA CZOWIEKA
I. OKRELENIE ORIENTACYJNE W PRZESTRZENI

Celem okrelenia wzajemnego pooenia narzdw posugujemy si w anatomii umownymi

paszczyznami i osiami ciaa.

Osie ciaa

Wyrniamy trzy rodzaje osi gwnych, ktre przecinaj si wzajemnie pod ktem prostym:
osie pionowe lub dugie (axes verticales s. longitudinales) - przebiegaj z gry w d, najdusza ze
wszystkich osi dugich biegnca od szczytu gowy do podstawy ciaa nazywa si osi gwn, osie
poprzeczne lub poziome (axes transversales s. horizontales) - przebiegaj prostopadle do osi dugich
z prawej ku lewej stronie ciaa, osie strzakowe (axes sagittales) - s prostopade do obu poprzednich,
biegn poziomo w kierunku od przodu ku tyowi.

Paszczyzny ciaa

Paszczyzny strzakowe (plana sagittalia) okrelone przez o strzakow i pionow biegn

pionowo od przodu do tyu dzielc ciao ludzkie na czd praw i lew. Jedna z paszczyzn
strzakowych biegnca przez o gwn zwana jest paszczyzn porodkow lub te paszczyzn
symetrii, gdy dzieli ciao na dwie symetryczne poowy: praw i lew. Paszczyzny czoowe (plana
frontalia) s okrelane przez o poprzeczn i pionow biegn rwnolegle do czoa, dzielc ciao
ludzkie na czd przedni i tyln. Paszczyzny poprzeczne lub poziome (plana transversalia s.
horizontalia), okrelone przez o poprzeczn i strzakow, biegn poziomo i pod ktem prostym do
obu poprzednich. Dziel one ciao na czd grn i doln. Wzajemne pooenie narzdw jest
okrelane w zalenoci od ich stosunku do wymienionych paszczyzn. W stosunku do paszczyzny
porodkowej kierunek moe byd przyrodkowy (medialis) i boczny (latelaris). Z dwch narzdw
jeden moe leed bardziej przyrodkowo, a drugi bardziej bocznie i kady moe mied np.
powierzchni przyrodkow i boczn. Narzd, ktry ley w paszczynie porodkowej, bdzie
zajmowad pooenie porodkowe (medianus).W stosunku do paszczyzn czoowych okrelamy
kierunek jako przedni (anterior) i tylny (posterior). Natomiast na tuowiu okrelenia te mog byd
zastpione nazw kierunku brzusznego (ventralis) i grzbietowego (dorsalis).W stosunku do paszczyzn
poziomych kierunek, jest okrelony jako grny (superior) i dolny (inferior). Na tuowiu kierunki te
okrelad mona jako czaszkowy (cranialis) i ogonowy (caudalis).Pooenie blisze zewntrznej
powierzchni ciaa nazywamy powierzchniowym lub zewntrznym (superficialis s. externus), za
pooenie bardziej oddalone od zewntrznej powierzchni ciaa - pooeniem gbokim lub
wewntrznym (profundus s. internus).Na kooczynach kierunek, ktry jest zwrcony ku grze (do
przyczepu kooczyny), nosi nazw bliszego (proximalis), ku koocowi - nosi nazw dalszego (distalis).
Brzegi wystpujce na przedramieniu i rce oraz podudziu i stopie nazywamy: brzegiem bocznym
(margo lateralis) i przyrodkowym (margo medialis) lub te nazw bierzemy od nazwy koci
przedramienia czy podudzia: promieniowy (radialis) i okciowy (ulnaris) oraz piszczelowy (tibialis) i
9

ANATOMIA CZOWIEKA
strzakowy (fibularis). Na rce i stopie mamy kierunek grzbietowy (dorsalis) i przeciwny kierunek
doniowy (palmaris) na rce, a podeszwowy (plantaris) na stopie.

10

ANATOMIA CZOWIEKA
II. KOCI I ICH POCZENIA

OGLNA BUDOWA KOCI

Tkanki szkieletowe: chrzestna i kostna s zaliczane do grupy tkanek cznych. Tkanka

chrzstna powstaje z mezenchymy w pitym tygodniu ycia zarodka. W organizmie dojrzaym tkanka
chrzstna wystpuje pod trzema postaciami: jako chrzstka szklista, sprysta i wknista. Chrzstka
szklista wystpuje na powierzchniach stawowych koci, wchodzi w skad eber chrzstnych, jest
obecna w cianach drg oddechowych. Tkanka ta wykazuje stosunkowo du gitkod i sprystod .
Z wyjtkiem chrzstek stawowych chrzstka szklista jest pokryta ochrzstn, zbudowan z tkanki
cznej zbitej. Poniewa chrzstka szklista nie posiada wasnych naczyo ani nerww, jej wzrost i
regeneracj umoliwia pokrywajca j ochrzstna. Chrzstka sprysta wystpuje w maowinie
usznej, trbce suchowej i w niektrych chrzstkach krtani. Chrzstka wknista wchodzi w skad
budowy krkw midzykrgowych, chrzstki spojenia onowego i chrzstek rdstawowych.

Rozwj koci

Proces tworzenia si szkieletu kostnego u czowieka trwa dugo, do okoo 12-30 roku ycia.
Koci rozwijaj si na podou tkanki cznej (mezenchymy) - kostnienie bezporednie, bd na
podou chrzstnym - kostnienie porednie. Rozwj koci na podou cznotkankowym rozpoczyna
si od pojawienia si punktw kostnienia. W ten sposb powstaj przede wszystkim koci czaszki. W
pierwszym okresie rozwoju zarodka wystpuje szkielet boniasty, jednak ju w pierwszych tygodniach
ycia (4-6 tygodni) powstaj w nim ogniska chrzstne. W kolejnych tygodniach nastpuje stopniowe
ich zastpowanie przez ogniska kostnienia. Proces kostnienia na podou chrzstnym moe
przebiegad wewntrz chrzstki - kostnienie rdchrzstne, bd na obwodzie chrzstki - kostnienie
chrzstne. W kociach krtkich spotykamy kostnienie rdchrzstne. Natomiast w kociach dugich
wystpuj dwa rodzaje kostnienia - chrzstne i rdchrzstne. Kostnienie ochrzstne rozpoczyna si
wczeniej - kod ronie na grubod . Wkrtce po utworzeniu mankietu kostnego wok trzonu
rozpoczyna si kostnienie rdchrzstne w rodkowej czci trzonu i postpuje ku nasadom.
Rwnoczenie ze zjawiskami kociotwrczymi pojawiaj si procesy kociogubne, polegajce na
zanikaniu koci od wewntrz. W wyniku tego procesu powstaje jama szpikowa. W kociach dugich
midzy nasadami a trzonem wystpuj chrzstki nasadowe, ktre s miejscem wzrostu koci na
dugod .Ostatecznie u dorosego czowieka wystpuje odporny i twardy szkielet kostny, na ktry
skada si przeszo 200 koci. Szkielet kostny tworzy rusztowanie ciaa, dziki czemu czci mikkie
maj ochron i oparcie. Szkielet decyduje take o ksztacie i wielkoci osobnika. I wreszcie koci
stanowi dwignie, do ktrych przymocowuj si minie; s wic istotnymi skadnikami narzdu
ruchu. Poza tym w szpiku kostnym powstaj erytrocyty, granulocyty i pytki krwi.

11

ANATOMIA CZOWIEKA
Budowa wewntrzna koci

Tkanka kostna jest podstawowym skadnikiem szkieletu osobnika. Charakteryzuje si du

twardoci, zawiera 70% skadnikw mineralnych, gwnie sole wapnia i fosforu. Odznacza si du
wytrzymaoci mechaniczn na zgniatanie i rozciganie. Dojrza tkanka kostna skada si z blaszek
kostnych, ktre czc si ze sob tworz dwojakiego rodzaju struktury: istot kostn gbczast
(substantia spongiosa) i istot kostn zbit (substantia compacta). Blaszki kostne tkanki gbczastej
cz si tworzc grubsze beleczki kostne, ktre ukadaj si w sieci o strukturze uwarunkowanej
dziaaniem si mechanicznych. Kierunki przebiegu beleczek kostnych w istocie gbczastej s rne w
poszczeglnych kociach i cile uzalenione od kierunku si dziaajcych na okrelon kod . W
jamkach istoty gbczastej znajduje si szpik kostny czerwony. Tkanka kostna zbita, w odrnieniu od
gbczastej, posiada zwarty ukad blaszek kostnych. W miejscach jamek szpikowych le kanay
Haversa, przez ktre przechodz naczynia krwionone odywiajce koci. Kady kana jest otoczony
uoonymi wsprodkowo, cile ze sob zespolonymi blaszkami kostnymi i tworzy tzw. osteon.
Najczciej istota zbita wystpuje na powierzchni koci, istota gbczasta - wewntrz koci. Trzon koci
dugich buduje prawie wycznie tkanka kostna zbita. Wewntrz trzonu wystpuje jama szpikowa,
wypeniona szpikiem kostnym tym. Budowa koci jest silnie zwizana z siami cinienia i
rozcigania, dziaajcymi na kod . Przy dziaaniu si zewntrznych na dowoln belk, w jej warstwach
powierzchniowych od strony przyoenia siy, powstaje napicie o charakterze rozcigania. Na stronie
przeciwlegej, rwnie w warstwie powierzchniowej, wystpuje napicie o charakterze ciskania. W
zwizku z tym wewntrz belki powstaje strefa mechanicznie obojtna. W trzonie koci dugiej w
obszarze strefy mechanicznie obojtnej dziaaj komrki kociogubne (osteoblasty), i w miar
rozwoju koci wytwarzaj jam szpikow. Tak wic koci zbudowane s na zasadzie "minimum maksimum" tzn. zyskuj znacznie na lekkoci przez zaoszczdzenie materiau, nic nie tracc na
wytrzymaoci.Pomimo odmiennej postaci istoty zbitej i gbczastej zasadniczo ani budow ani
czynnoci nie rni si od siebie; istota zbita jest zagszczon istot gbczast.

Okostna

Kad kod pokrywa bona zwana okostn (periosteum). Okostna ochrania kod , odywia i
odpowiada za jej wzrastanie na grubod i za jej regeneracj. W budowie okostnej wystpuj dwie
warstwy: zewntrzna wknista i wewntrzna rozrodcza. Wkna Sharpeya z warstwy zewntrznej
wnikaj w kod cile si z ni czc. Warstwa ta jest rnej gruboci. Zdolnoci regeneracyjne koci
zale w duej mierze od bogato unerwionej i unaczynionej warstwy wewntrznej okostnej. W tej
warstwie znajduj si komrki kociotwrcze (osteoblasty), ktre w przypadku zamania koci
wytwarzaj now istot kostn. Najatwiej regeneruj si trzony koci dugich, koci paskie i czci
gbczaste regeneruj si trudniej.

12

ANATOMIA CZOWIEKA
Ksztat koci

Ze wzgldu na ksztat koci dziel si na: dugie, paskie, krtkie i pneumatyczne. Koci dugie
(ossa longa) s to te koci, w ktrych jeden z trzech wymiarw przewysza dwa pozostae. Koci
dugie wystpuj w budowie szkieletu kooczyn. W kadej koci dugiej wyrnia si dwa zgrubiae
kooce, zwane nasadami (epiphyses) oraz czcy te nasady trzon koci (corpus), ktry zawiera jam
szpikow wypenion szpikiem kostnym. Nasada koci dugiej znajdujca si bliej tuowia nosi nazw
nasady bliszej (epiphysis proximalis), za koniec przeciwny to nasada dalsza (epiphysis distalis). Koci
paskie (ossa plana), np. opatka czy koci sklepienia czaszki, s wyduone w dwch kierunkach,
wybitnie spaszczone za w kierunku trzecim. Koci krtkie lub rnoksztatne (ossa brevia s.
multiformia), np. koci nadgarstka czy stpu, s mniej wicej rwnomiernie rozwinite we wszystkich
trzech kierunkach. Koci pneumatyczne (ossa pneumatica), np. kod sitowa, klinowa, szczka,
zawieraj przestrzenie wysane bon luzow i wypenione powietrzem. Ksztat koci w znacznym
stopniu jest spowodowany funkcj, jak peni. Rwnie narzdy ssiednie, np. minie wywieraj
wpyw na ksztat koci. Cigy ucisk mini powoduje zagbienia w kociach, a sia cignca wywouje
powstawanie wyniosoci majcych rne ksztaty, jak wyrostki, kolce, grzebienie, guzki, guzy i
guzowatoci.Istnieje pewne rnicowanie w obrbie koci w zalenoci od pci. Koci mskie s na
og wiksze, masywniejsze, silniej wymodelowane i cisze od eoskich. Po ksztacie i wielkoci
danej koci mona wnioskowad take o wysokoci ciaa, wieku, pci i budowie osobnika. Osobnicy
zaliczani do leptosomatycznego typu budowy posiadaj koci bardziej smuke, delikatniejsze;
osobnicy zaliczani do typu pyknicznego charakteryzuj si kod mi grubymi i masywniejszymi. Ciar
niemacerowanego kod ca wraz ze szpikiem kostnym wynosi rednio u mczyzny 12 kg, u kobiety 10
kg. Wytrzymaod koci na rozciganie jest mniejsza od wytrzymaoci na ciskanie. Pierwsza rwna
si wytrzymaoci mosidzu, druga zblia si do wytrzymaoci elaza kutego.

RODZAJE POCZEN KOCI

Poczenia koci (juncturae ossium) dzielimy na dwa rodzaje poczenie cige - cise,
poczenia przerywane - maziowe, czyli stawy. Poczenia cige odznaczaj si brakiem ruchomoci
lub pozwalaj na nieznaczne ruchy, natomiast stawy s ruchomymi poczeniami koci.

Poczenia cige

Poczenia cigle (synarthroses) w zalenoci od rodzaju tkanki cznej zespalajcej koci

dziel si na: wizozrosty, chrzstkozrosty i kociozrosty. Wizozrosty (syndesmoses), zwane take
poczeniami wknistymi (juncturae fibrosae), mog wystpowad pod czterema postaciami, jako: a)
wizozrosty wkniste (wizada i bony), b) wizozrosty spryste, c) szwy, d) wklinowania. Wizada
(ligamenta) najczciej spotykamy jako dodatkowe wzmocnienia torebki stawowej; s one wanym,
lecz niekoniecznym skadnikiem stawu. Ich obecnod przyczynia si do silniejszego przylegania
13

ANATOMIA CZOWIEKA
powierzchni stawowych, ponadto s czynnikiem ograniczajcym i hamujcym nadmierne ruchy w
stawach. Oprcz wizade zbudowanych z tkanki cznej wknistej spotykamy wizada zbudowane z
tkanki cznej sprystej (np. wizada te oraz niektre wizada krtani), ktre odznaczaj si
znaczn elastycznoci. Szwy (suturae) s to poczenia cige wkniste spotykane w obrbie koci
czaszki, w zalenoci od ksztatu czcych si brzegw koci wyrniamy: a) szew paski (sutura
plana) - np. poczenie pomidzy kod mi nosowymi, b) szew uskowy (sutura squamosa) - np.
poczenie uski koci skroniowej z koci ciemieniow, c) szew piowaty (sutura serrata) - np. midzy
kod mi sklepienia czaszki. Wklinowanie (gomphosis) jest to umocowanie korzeni zbw do cian
zbodow. Chrzstkozrosty (synchondroses) cz zazwyczaj dwie koci za pomoc tkanki chrzstnej
szklistej lub wknistej. Do chrzstkozrostw szklistych zaliczane s chrzstki ebrowe oraz w modym
wieku poczenia trzonw z nasadami. U dorosego osobnika najliczniej wystpuj chrzstkozrosty
wkniste (np. poczenia midzy trzonami krgw w postaci krkw midzykrgowych).
Chrzstkozrost posiadajcy wewntrz jam wypenion mazi nosi nazw spojenia (symphysis), np.
spojenie onowe, spojenie mostka. Kociozrosty (synostoses) s to bardzo mocne poczenia
pozbawione zupenie moliwoci ruchu; powstaj w starszym wieku na skutek kostnienia
wizozrostw i chrzstkozrostw (np. kostnienie chrzstek nasadowych oraz szww czaszki).

Poczenia maziowe, czyli stawy

Poczenia maziowe, czyli stawy (juncturae synoviales s. articulationes) stanowi poczenia

odznaczajce si znaczn moliwoci ruchu. W kadym stawie odrniamy trzy zasadnicze skadniki:
powierzchnie stawowe (facies articulares) pokryte chrzstk stawow (cartilago articularis), torebk
stawow (capsula articularis),
jam stawow (cavum articulare).
Na og powierzchnie stawowe s pokryte chrzstk szklist jednak w nielicznych stawach, w
ktrych wystpuje krek stawowy (discus articularis), miejsce chrzstki szklistej zajmuje chrzstka
wknista (np. staw mostkowo-obojczykowy, staw skroniowo-uchwowy). Ksztat powierzchni
stawowych pokrytych chrzstk stawow uzaleniony jest od funkcji stawu. Mog one przybierad
ksztat wycinka kuli, dou, panewki, mog byd eliptyczne, siodekowate lub paskie. Zazwyczaj
przylegajce do siebie powierzchnie stawowe s dobrze dopasowane, tzn. jedna jest negatywem
drugiej. Znaczne rozszerzenia nasad kostnych, biorcych udzia w budowie stawu, szczeglnie w
obrbie kooczyn, ma zasadnicze znaczenie w mechanice stawu. Tworz one warunki zwikszajce kt
cignowo-kostny; im wiksza jest wartod kta, tym wikszy jest moment siy miniowej. Ponadto
wiksze powierzchnie stawowe wi si z mniejsz wielkoci siy nacisku, przypadajc na
jednostk powierzchni. Chrzstka stawowa pokrywajca powierzchnie stawowe koci jest bardzo
gadka i sprysta, jej grubod rni si nawet w obrbie jednego stawu. Najgrubsza warstwa
chrzstki stawowej wystpuje w tych okolicach powierzchni stawowych, ktre s naraone na
najwiksze tarcie, a take w miejscach najbardziej obcionych. Na og wszystkie chrzstki stawowe
s pozbawione naczyo krwiononych i nerww. Poniewa chrzstka stawowa nie posiada
ochrzstnej, regeneracja jej nie jest w zasadzie moliwa. W miejscu ubytku chrzstki stawowej
wytwarza si zastpcza tkanka wknisto-chrzstna. Torebka stawowa (capsula articularis) otacza
cay staw, izolujc go od otoczenia oraz przyczynia si do przylegania powierzchni stawowych.
Torebka stawowa jest zbudowana z dwch warstw. Zewntrzna warstwa, zazwyczaj gruba i mocna,
14

ANATOMIA CZOWIEKA
nosi nazw bony wknistej (membrana fibrosa), za warstwa wewntrzna, delikatna, stosunkowo
cienka, to bona maziowa (membrana synovialis).Bona wknista jest zbudowana gwnie z wkien
kolagenowych, ktre przebiegaj rwnolegle lub krzyuj si midzy sob przechodzc w miejscach
przyczepu torebki w okostn. Grubod bony wknistej jest zrnicowana zarwno w rnych
stawach, jak i w obrbie tego samego stawu. W niektrych miejscach bona wknista znacznie
grubieje, tworzc mocne pasma, zwane wizadami. Zrnicowanie w gruboci i napiciu bony
wknistej jest powizane z funkcj okrelonego stawu. W jednych stawach torebka jest luna, co
zezwala na du ruchomod w danym stawie, w innych stawach jest silna i napita, co jest czynnikiem
hamujcym ruchy. Bona maziowa jest cienk, mikk, przesuwaln bon cznotkankow, ktra
zawiera wkna spryste, komrki tuszczowe i jest bogato unaczyniona i unerwiona. Powierzchnia
wewntrzna bony maziowej jest pozbawiona nabonka, a w zamian jest pokryta warstw komrek
cznotkankowych. Wypuklenia bony maziowej do wewntrz jamy stawowej tworz fady maziowe i
kosmki maziowe. Uwypuklenia bony maziowej poza staw stanowi kaletki maziowe, uatwiajce
lizganie si cigien i mini. Bona maziowa wytwarza mad (synovia), ktra gromadzi si w jamie
stawowej. Mad stawowa jest to pyn o barwie blado-tej, zawierajcy mucyn i kuleczki tuszczu.
Mad wypenia cakowicie przestrzeo midzy powierzchniami stawowymi, powodujc ich przylepnod
wzgldem siebie oraz zmniejszajc tarcie powierzchni podczas wykonywania ruchw w stawie. W
stanach zapalnych bona maziowa wydziela znaczne iloci pynu surowiczego, natomiast tylko w
nieznacznym stopniu posiada zdolnod wchaniania go, zatem resorpcja przebiega znacznie szybciej,
gdy bona maziowa jest przerwana. Jama stawowa (cavum articulare) jest pojciem teoretycznym,
gdy w prawidowym stanie jest ona szczelinowat przestrzeni cakowicie wypenion mazi
stawow. Dopiero w stanach patologicznych ma wygld jamy. W normalnych warunkach
powierzchnie stawowe przylegaj cile do siebie ze wzgldu na: a) cinienie atmosferyczne
wywierane na nasze ciao, b) przylepnod powierzchni stawowych i c) napicie mini
przebiegajcych na wysokoci danego stawu. Wielkod jamy stawowej w poszczeglnych stawach jest
bardzo zrnicowana. Poza opisanymi wyej trzema staymi elementami budowy stawu mona w
poszczeglnych stawach spotkad niestae skadniki, takie jak: wizada, krki rdstawowe, kotki i
obrbki stawowe. Wizada stawowe (ligamenta articularia) s zbudowane analogicznie do cigien
miniowych, tzn. z tkanki cznej wknistej zbitej. Wizada mog przebiegad wewntrz lub na
zewntrz stawu. Zadanie ich polega na wzmocnieniu torebki stawowej, utrzymaniu koci w
prawidowym pooeniu, hamowaniu zbyt obszernych ruchw i ochronie stawu przed
zwichniciem.Obrbki stawowe (labra glenoidalia) s zbudowane najczciej z chrzstki wknistej.
Obrbki stawowe pogbiaj i powikszaj powierzchnie stawowe .Krki stawowe (disci articulares)
podobnie do obrbkw stawowych s zbudowane z chrzstki wknistej, maj ksztat okrgy i dziel
jam stawow na dwie czci. Krki wyrwnuj i dopasowuj do siebie powierzchnie stawowe.
kotki stawowe (menisci articulares) take le w jamie stawowej, lecz tylko czciowo dziel j na
dwa pitra. Ksztat kotki jest podobny do pksiyca, a na przekroju poprzecznym do klina.
Zadaniem kotek jest pogbienie powierzchni stawowych, ponadto su one jako przesuwalne
powierzchnie stawowe oraz w pewnym stopniu przyczyniaj si do amortyzacji wstrzsw.

Podzia staww
Istniej trzy kryteria podziau staww:
1. ze wzgldu na liczb koci wchodzcych w skad stawu,
2. ze wzgldu na uksztatowanie powierzchni stawowych

15

ANATOMIA CZOWIEKA
z uwagi na liczb osi, dookoa ktrych wykonuje si ruchy. Ze wzgldu na liczb powierzchni
stawowych tworzcych staw wyrnia si stawy proste i zoone. Staw prosty (articulatio simplex)
jest stawem utworzonym przez dwie koci (np. staw ramienny), natomiast w skad stawu zoonego
(articulatio composita) wchodzi wicej anieli dwie koci (np. staw okciowy). Z uwagi na
zrnicowanie ksztatu powierzchni stawowych wyrnia si nastpujce rodzaje staww: staw
kulisty (articulatio spheroidea) posiada jedn powierzchni stawow wypuk w ksztacie gowy,
stanowic wycinek kuli, ktrej odpowiada druga wklsa powierzchnia, zwana panewk lub
wydreniem (np. staw ramienny). Staw kulisty jest stawem wieloosiowym i mona w nim
wykonywad ruchy we wszystkich kierunkach; staw kulisto-panewkowy (articulatio cotylica) jest
odmian stawu kulistego, rnica polega na tym, e gowa wchodzi gbiej w panewk stawow poza
rwnik. Panewka jest wiksza, gbsza i obejmuje ponad 50% powierzchni gowy. Staw kulistopanewkowy jest take stawem wieloosiowym, rni si jednak od stawu kulistego tym, e ma
ograniczony zakres ruchw (np. staw biodrowy); staw kykciowy, czyli eliptyczny (articulario
condylaris) posiada jedn powierzchni stawow wypuk w osiach dugiej i krtkiej, natomiast druga
jest w obu osiach wklsa. Staw kykciowy jest stawem dwuosiowym. Przykadem stawu kykciowego
jest staw promieniowonadgarstkowy; staw siodekowy (articulatio sellaris) ma obie powierzchnie
stawowe wklso-wypuke, przypominajce ksztat sioda. Ruchy w stawie siodekowym odbywaj si
wok dwch osi, (ruch przywodzenia i odwodzenia oraz przeciwstawiania i odprowadzania. Z
poczenia tych ruchw otrzymujemy ruch obwodzenia). Tego typu stawem jest staw nadgarstkowordrczny kciuka; staw zawiasowy (articulatio ginglymus). W stawie zawiasowym gowa stawowa ma
postad bloczka, natomiast panewka jest negatywem gowy. Staw zawiasowy jest stawem
jednoosiowym, ruchy odbywaj si wok osi poprzecznej i polegaj na zginaniu i prostowaniu. Jako
przykad stawu zawiasowego mog suyd stawy midzypaliczkowe; staw obrotowy (articulatio
trochoidea). W stawie obrotowym wypuka powierzchnia stawowa jest pooona na obwodzie walca,
za wklsa powierzchnia pokrywa wcicie koci ssiedniej i przylega tylko do nieduego odcinka
obwodowej powierzchni stawowej. Staw obrotowy jest stawem jednoosiowym, o ruchu biegnie
rwnolegle do dugiej osi koci. Przykadem stawu obrotowego jest staw promieniowo-okciowy
bliszy; staw rubowy (articulatio cochlearis) zaliczamy do staww jednoosiowych, jednak ruch w tym
stawie odbywa si w dwu paszczyznach prostopadych do siebie. Ruch ten skada si ze skrtu
dookoa osi podunej i przesuwania si wzdu tej osi. Jako przykad stawu rubowego moe suyd
staw szczytowo-obrotowy porodkowy; staw paski (articulatio plana) posiada dwie powierzchnie
stawowe paskie, np. staw krzyowo-biodrowy, stawy koci nadgarstka. Ruchomod w stawie paskim
jest nieznaczna, co jest w duym stopniu spowodowane silnym napiciem torebki stawowej oraz
wizade ze wzgldu na liczb osi ruchu stawy dzielimy na: jednoosiowe, dwuosiowe i trzyosiowe,
czyli wieloosiowe stawie jednoosiowym ruchy odbywaj si wok jednej osi, tj. osi poprzecznej lub
podunej. Przykadem stawu jednoosiowego o osi poprzecznej moe byd staw midzypaliczkowy.
Ruchy w nim polegaj na zginaniu (flexio) i prostowaniu (extensio) palcw. Stawem jednoosiowym o
podunej osi ruchu jest staw typu obrotowego, np. staw promieniowo-okciowy bliszy i dalszy.
Ruchy odbywajce si w tego rodzaju stawach nazywamy obrotowymi (rotatio), wykonywane s w
paszczynie poprzecznej, a w zalenoci od kierunku nazywamy je nawracaniem (pronatio) i
odwracaniem (supinatio).W stawie dwuosiowym ruchy odbywaj si wok dwch osi: poprzecznej i
strzakowej. Jako przykad stawu dwuosiowego moe suyd staw promieniowo-nadgarstkowy. Ruch
w tym stawie wok osi poprzecznej polega na zginaniu doniowym rki (flexio palmaris manus) i
zginaniu grzbietowym rki (flexio dorsalis manus). Ruch wok osi strzakowej polega na odwodzeniu
promieniowym rki (abductio radialis manus) oraz odwodzeniu okciowym rki (abductio ulnaris
manus).W stawie wieloosiowym ruchy odbywaj si wok trzech osi, a z kombinacji ruchw wok
trzech osi mona wykonywad ruchy we wszystkich kierunkach. Jako przykad stawu wieloosiowego
moe suyd staw ramienny? W stawie tym ruchy wykonuje si wok osi poprzecznej, strzakowej i
16

ANATOMIA CZOWIEKA
pionowej. Ruch wok osi poprzecznej polega na przodozgiciu i tyozgiciu (anteversio et
retroversio) - ruchy wahadowe. Ruch wok osi strzakowej polega na odwodzeniu i przywodzeniu
kooczyny (abductio et adductio). Ruch wok osi pionowej polega na obracaniu kooczyny (rotatio). Z
kombinacji wszystkich ruchw mona wykonywad obwodzenie (circumductio).Poszczeglne stawy
czce koci tworz tzw. aocuchy stawowe, ktre wraz z odpowiadajcymi im miniami nazywamy
aocuchami kinematycznymi. Ruchomod poszczeglnych ogniw takiego aocucha sumuje si, dziki
czemu koniec dalszy osiga znacznie wiksz ruchomod ni koniec bliszy. W ukadzie ruchu
czowieka wyrnia si aocuch szyjno-tuowiowy, parzysty aocuch kooczyny grnej i parzysty
aocuch kooczyny dolnej.

PODZIA KODCA

1.
2.
3.
4.

Kociec ludzki dzieli si na:

Kociec osiowy,
Koci czaszki,
Kociec kooczyny grnej,
Kociec kooczyny dolnej.

KOCIEC OSIOWY

Do kod ca osiowego (skelelon axiale) zalicza si: krgosup, ebra i mostek. Powysze
elementy kostne stanowi rusztowanie tuowia.

Krgosup
Krgosup (columna vertebralis) skada si z 33-34 nieparzystych krgw, uoonych jeden na
drugim. W zalenoci od rozmieszczenia krgi dzielimy na: 7 krgw szyjnych, 12 krgw piersiowych,
5 krgw ldwiowych, 5 krgw krzyowych i 4-5 krgw guzicznych. Krgi szyjne, piersiowe i
ldwiowe tworz ruchom, przedkrzyow czd krgosupa i nazywamy je krgami prawdziwymi
(vertebrae verae). Krgi krzyowe zrastaj si z sob w okresie dojrzewania pciowego w jednolit
caod , zwan koci krzyow. Krgi guziczne, zwane take ogonowymi, u czowieka znajduj si w
stanie szcztkowym i praktycznie nie posiadaj wikszego znaczenia w mechanice krgosupa. Czd
krzyowo-guziczn krgosupa tworz krgi rzekome (vertebrae spuriae).

17

ANATOMIA CZOWIEKA
Oglna budowa krgu
W kadym krgu wyrnia si czd przedni, masywniejsz, przystosowan do dwigania
masy ciaa, zwan trzonem krgu (corprus vertebrae) oraz czd tyln, zwan ukiem krgu (arcus
vertebrae). Trzon wraz z ukiem ograniczaj otwr krgowy (foramen vertebrale). Z poczenia
wszystkich otworw krgowych powstaje kana krgowy (canalis vertebralis), w ktrym mieci si
rdzeo krgowy wraz z oponami. Trzon krgu ma ksztat niskiego walca; wyrnia si na nim pask,
nieco chropowat powierzchni grn i doln, ktre su do poczenia z krkiem
midzykrgowym. uk krgu rozpoczyna si z tylnej strony trzonu dwiema nasadami, ktre
przeduaj si w blaszki zespalajce si w paszczynie porodkowej. W miejscu odejcia uku od
trzonu znajduje si po kadej stronie gbsze wcicie krgowe dolne (incisura vertebralis inferior) i
pytsze wcicie krgowe grne (incisura vertebralis superior). Oba wcicia ssiednich krgw wraz z
krkiem midzykrgowym ograniczaj otwr midzykrgowy (foramen intervertebrale), ktrym
przechodzi nerw rdzeniowy i naczynia. Od uku krgu odchodzi siedem wyrostkw. Wyrostek
kolczysty (proces sus spinosus) jest nieparzystym wyrostkiem, odchodzcym od uku krgu ku tyowi i
nieco w d. Wyrostki kolczyste su do przyczepu mini i wizade. Wyrostki poprzeczne
(processus transversi) parzyste odchodz od uku krgu w bok i podobnie, jak wyrostki kolczyste,
su do przyczepu mini i wizade. Wyrostki stawowe (processus articulares) wystpuj w liczbie
czterech. Zaopatrzone s w powierzchnie stawowe, suce do poczenia stawowego krgw midzy
sob. Para wyrostkw stawowych skierowana ku grze to wyrostki stawowe grne (processus
articulares superiores), pokryte powierzchniami stawowymi grnymi (facies articulares superiores).
Druga para skierowana w d to wyrostki stawowe dolne (processus articulares inferiores)
zaopatrzone w powierzchnie stawowe dolne (facies articulares inferiores).

Krgi szyjne
Krgi szyjne (vertebrae cervicales) w liczbie siedmiu s najmniejszymi z krgw prawdziwych.
Dwa pierwsze krgi szyjne, szczytowy (atlas) i obrotowy (axis), su do poczenia krgosupa z
czaszk i w zwizku z tym ich budowa znacznie rni si od budowy pozostaych krgw szyjnych.
Trzon krgw szyjnych jest niski i na przekroju poziomym poprzecznie owalny. uk krgu jest cienki,
pochylony w swej tylnej czci ku doowi. Otwr krgowy jest duy, ksztatu trjktnego. Wyrostki
kolczyste krgw szyjnych s pochylone nieco ku doowi, a na swych wierzchokach w krgach od 2-6
wykazuj charakterystyczne rozwidlenie. Wyrostek kolczysty sidmego krgu wykazuje due
podobieostwo do wyrostkw kolczystych krgw piersiowych; jest znacznie duszy, wystajcy i
nierozwidlony. Wyrostki poprzeczne s dod krtkie, skierowane bocznie i nieco w d. Skadaj si z
dwch listewek kostnych, z ktrych przednia jest pozostaoci zanikego ebra szyjnego, tylna za
stanowi waciwy wyrostek poprzeczny. Obie blaszki wyrostka poprzecznego krgu szyjnego
ograniczaj otwr wyrostka poprzecznego (foramen transversarium), przez ktry przebiegaj: ttnica
krgowa, dwie yy krgowe. Wyrostki stawowe grne i dolne s nachylone pod ktem 45o w
stosunku do paszczyzny poprzecznej; ich powierzchnie stawowe grne s skierowane ku tyowi, za
dolne do przodu.

Pierwszy krg szyjny

Pierwszy krg z uwagi na swe pooenie nosi nazw krgu szczytowego (atlas).
Charakterystyczn jego cech jest brak rodkowej czci trzonu, ktry zosta zredukowany na rzecz
18

ANATOMIA CZOWIEKA
zba krgu obrotowego. Z pozostaych czci trzonu krgowego wytworzy si uk przedni (arcus
anterior) oraz dwie czci boczne (massae laterales).Krg szczytowy ma ksztat piercienia
ograniczajcego duy otwr krgowy. Od przodu znajduje si krtszy uk przedni (arcus anterior), ku
tyowi jest zwrcony uk tylny (arcus posterior). Na zewntrznej powierzchni uku przedniego
porodku znajduje si guzek przedni (tuberculum anterius), a od strony wewntrznej owalna,
zagbiona powierzchnia stawowa, zwana dokiem zbowym (fovea dentis). Na uku tylnym znajduje
si guzek tylny (tuberculum posterius), ktry jest pozostaoci po zredukowanym wyrostku
kolczystym. Symetryczne czci boczne cz oba uki i s przeznaczone do dwigania gowy.
Zaopatrzone s w gbsze doki stawowe grne (foveae articulares superiores) oraz pytkie doki
stawowe dolne (foveae articulares inferiores). Wyrostki poprzeczne odchodzce od czci bocznych
s znacznie dusze, mocniejsze i bardziej bocznie rozstawione, ni w pozostaych krgach szyjnych.

Drugi krg szyjny

Drugi krg szyjny zwany jest krgiem obrotowym (axis), gdy jego trzon wraz z zbem tworz
o pionow, wok ktrej obraca si krg szczytowy z gow. Trzon krgu jest stosunkowo wysoki, u
dou zaopatrzony w powierzchni doln do poczenia z pierwszym krkiem midzykrgowym. Ku
grze trzon przechodzi w zb krgu obrotowego (dens). Na przedniej stronie zba wystpuje owalna
powierzchnia stawowa przednia (facies articularis anterior), suca do poczenia stawowego z
ukiem przednim krgu szczytowego. Na tylnej stronie zba znajduje si powierzchnia stawowa tylna
(facies articularis posterior), suca do poczenia stawowego z wizadem poprzecznym krgu
szczytowego. Wyrostek kolczysty jest dod dugi i rozwidlony na koocu. W krgu obrotowym brak
wyrostkw stawowych grnych, natomiast na trzonie krgu po bokach zba znajduj si
powierzchnie stawowe grne (facies articulares superiores), suce do poczenia z krgiem
szczytowym. Powierzchnie stawowe dolne (facies articulares inferiores) s umieszczone na typowych
wyrostkach stawowych dolnych (processus articulares inferiores). Wyrostki poprzeczne krgu
obrotowego s krtkie.

Krgi piersiowe
Krgi piersiowe (vertebrae thoraciacae) wystpuj w liczbie dwunastu i s stawowo
poczone z ebrami. Trzony ich maj na przekroju poprzecznym ksztat serca z kart, a wymiary
krgw wzrastaj stopniowo ku doowi. Charakterystyczn cech trzonw krgw piersiowych s
tzw. doki ebrowe (foveae costales), suce do poczenia stawowego z gowami eber. S one
pooone na krawdzi grnej i dolnej po obu stronach trzonu w miejscu odejcia nasady uku
krgowego. Ssiednie doki: dolny i grny ze swymi powierzchniami stawowymi wraz z krkiem
midzykrgowym tworz jedn wspln powierzchni stawow dla gowy ebra w krgach od II i IX.
Nieco inaczej s rozmieszczone doki stawowe na pierwszym i trzech ostatnich krgach. Pierwszy krg
posiada jeden cay doek, pooony poniej krawdzi grnej trzonu, przeznaczony dla gowy
pierwszego ebra oraz p doka stawowego na dolnej krawdzi trzonu, ktry przy poczeniu z
nastpnym krgiem tworzy powierzchni stawow dla gowy drugiego ebra. Dziesity krg piersiowy
ma tylko powk doka ebrowego przy krawdzi grnej. Dwa ostatnie krgi, tj. jedenasty i
dwunasty, maj tylko po jednym doku ebrowym po bokach trzonu ebrowego. Wyrostki poprzeczne
(processus transversi) krgw piersiowych s dod masywne, skierowane bocznie i ku tyowi. Na ich
zgrubiaym koocu znajduje si doek ebrowy wyrostka poprzecznego (fovea costalis transversalis),
19

ANATOMIA CZOWIEKA
przeznaczony do poczenia stawowego z guzkiem ebra; w dwch ostatnich krgach doki te nie
wystpuj. Wyrostek kolczysty (processus spinosus) w krgach piersiowych jest bardzo dugi, ostro
zakooczony i skierowany w d. Wyrostki stawowe (processus articulares) grne i dolne z
powierzchniami stawowymi s ustawione w paszczynie czoowej. Otwr krgowy (foramen
vertebrale) jest okrgy po obu stronach trzonu, i stosunkowo may.

Krgi ldwiowe
Krgi ldwiowe (vertebrae lumbales) wystpuj w liczbie piciu i s najmasywniejszymi ze
wszystkich krgw wolnych z uwagi na due obcienie czci ldwiowej krgosupa. Trzony krgw
maj ksztat owalny lub nerkowaty. uk krgu jest dod szeroki i wraz z trzonem ogranicza
stosunkowo may, trjktnego ksztatu otwr krgowy. Od nasady uku ku bokowi odchodzi parzysty
wyrostek ebrowy (processus costarius), ktry stanowi pozostaod po zredukowanym ebrze
ldwiowym. W krgach ldwiowych brak jest waciwych wyrostkw poprzecznych; wystpuj one
w postaci szcztkowej, jako para wyrostkw dodatkowych (processus accessorii), pooonych u
nasady wyrostka ebrowego oraz dwch wyrostkw suteczkowatych (processus mamillares),
umieszczonych na stronie bocznej wyrostkw stawowych grnych. Wyrostki stawowe s ustawione
pionowo, ich powierzchnie stawowe le w paszczynie strzakowej. Wyrostki stawowe grne
(processus articulares superiores) s rozstawione szerzej od dolnych, a powierzchnie stawowe maj
skierowane przyrodkowo. Wyrostki stawowe dolne s pooone bliej siebie, a powierzchnie
stawowe zwrcone s do boku. W wyniku takiego ustawienia wyrostki stawowe grne obejmuj
wyrostki stawowe dolne (processus articulares inferiores) krgu wyej pooonego.

Kod krzyowa
Kod krzyowa (os sacrum) powstaje w wyniku zronicia si piciu krgw krzyowych, co
nastpuje w wieku 20-25 lat. Kod krzyowa ma ksztat trjktny; wyrnia si na niej szerok
podstaw (basis ossis sacri) skierowan ku grze oraz wierzchoek (apex ossis sacri) zwrcony w d.
Z dwch powierzchni jedna jest wklsa i stosunkowo gadka - to powierzchnia miedniczna (facies
pelvina). Druga, zwana powierzchni grzbietow (facies dorsalis), jest lekko wypuka i skierowana ku
tyowi. Na podstawie koci krzyowej znajduj si wszystkie typowe czci skadowe krgu. Porodku
podstawy jest pooona owalna powierzchnia grna trzonu pierwszego krgu krzyowego, ktra za
porednictwem ostatniego krka midzykrgowego czy si z trzonem pitego krgu ldwiowego.
U nasady uku znajduj si po bokach wyrostki stawowe grne (processus articulares superiores),
ktrych powierzchnie stawowe s skierowane ku tyowi. uk wraz z trzonem ograniczaj trjktny
otwr, prowadzcy do kanau krzyowego, (canalis sacralis). Wyrostki poprzeczne, stawowe i
kolczyste zlewaj si z wyrostkami nastpnych krgw, tworzc odpowiednie listewki kostne,
przebiegajce wzdu powierzchni grzbietowej koci krzyowej. Na powierzchni miednicznej w
miejscu zronicia si trzonw krgowych wystpuj cztery kresy poprzeczne (lineae transversae), a
bocznie od nich s umieszczone cztery pary otworw krzyowych miednicznych (foramina sacralia
pelvina). Przez te otwory przechodz gazie brzuszne nerww krzyowych.Na powierzchni
grzbietowej zaznacza si pid podunych listewek kostnych, zwanych grzebieniami. Porodku
przebiega grzebieo krzyowy porodkowy (crista sacralis mediana), ktry powsta ze zronitych
wyrostkw kolczystych. Po obu stronach grzebienia porodkowego przebiega grzebieo krzyowy
poredni (crista sacralis intermedia), jako pozostaod po zronitych wyrostkach stawowych. Bocznie
20

ANATOMIA CZOWIEKA
od grzebieni krzyowych porednich s usytuowane symetryczne grzebienie krzyowe boczne (cristae
sacrales laterales), utworzone z poczenia szcztkowych wyrostkw poprzecznych. Pomidzy
grzebieniem krzyowym porednim a bocznym znajduj si cztery parzyste otwory krzyowe
grzbietowe (foramina sacralia dorsalia), przeznaczone dla przejcia gazi grzbietowych nerww
krzyowych. czci boczne (partes laterales) koci krzyowej, silnie rozbudowane w odcinku grnym,
posiadaj nierwn powierzchni stawow, zwan powierzchni uchowat (facies auricularis), dla
poczenia z podobn powierzchni stawow koci biodrowej. Midzy powierzchni uchowat koci
krzyowej i grzebieniem krzyowym bocznym znajduje si guzowatod koci krzyowej (tuberositas
sacralis). Rozpoczynajcy si w obrbie podstawy koci krzyowej kana krzyowy (canalis sacralis)
biegnie wzdu caej koci, zwajc si ku doowi. W okolicy wierzchoka kooczy si rozworem
krzyowym (hiatus sacralis). Rozwr ograniczaj po bokach roki krzyowe (cornua sacralia), czce
si z rokami koci guzicznej.

Kod guziczna
Kod guziczna (os coccygis), czyli ogonowa, skada si z czterech lub piciu szcztkowych
krgw. Kod ma ksztat zbliony do trjkta, podstaw skierowanego do koci krzyowej. Na
pierwszym krgu guzicznym oprcz trzonu zachoway si jeszcze szcztkowe wyrostki stawowe
grne, tworzce roki guziczne (cornua coccygea), czce si z odpowiednimi rokami koci
krzyowej. Z dalszych krgw guzicznych zachoway si ju tylko szcztkowe trzony krgw.

Poczenia w przedkrzyowej czci krgosupa

Pomidzy krgami wolnymi zachodz poczenia zarwno typu cigego, jak i poczenia
przerywane, czyli stawy. Pierwsze wystpuj midzy trzonami krgw w postaci chrzstkozrostw
oraz pomidzy wyrostkami kolczystymi, poprzecznymi, ukami i trzonami jako wizozrosty. Poczenia
stawowe wystpuj pomidzy powierzchniami stawowymi wyrostkw stawowych dwch ssiednich
krgw.

Poczenia trzonw krgowych

Krki midzykrgowe (disci intervertebrales) s zbudowane z chrzstki wknistej i cz si z
powierzchni grn i doln trzonw krgowych za porednictwem cienkiej warstwy chrzstki
szklistej. Wysokod krkw midzykrgowych jest na og proporcjonalna do wysokoci trzonu i
stanowi w przyblieniu 1/3 tej wysokoci. czna wysokod wszystkich krkw midzykrgowych
wynosi okoo 1/4 dugoci krgosupa. Na przekroju strzakowym krki midzykrgowe maj ksztat
klina; w odcinku szyjnym i ldwiowym krgosupa s wysze od przodu, natomiast w czci
piersiowej wysze s od strony tylnej. Zrnicowana wysokod krkw midzykrgowych jest
istotnym czynnikiem warunkujcym fizjologiczne krzywizny krgosupa. Krzywizny czci szyjnej i
ldwiowej s skierowane wypukoci do przodu (lordosis cervicalis lumbalis), w czci piersiowej
krgosupa krzywizna zwrcona jest wypukoci do tyu (kyphosis thoracica).Struktura krka
midzykrgowego jest zrnicowana; skada si on z silnego piercienia wknistego (anulus
21

ANATOMIA CZOWIEKA
fibrosus), ktry obejmuje umieszczone porodku jdro miadyste (nucleus pulposus). Piercieo
wknisty silnie zespala grn i doln powierzchni ssiednich trzonw, w zwizku z tym jest
czynnikiem znacznie hamujcym ruchy krgw. Jdro miadyste jest bardziej ruchom czci
krka. Krki midzykrgowe dziki swej sprystoci wybitnie zmniejszaj wszelkie wstrzsy
krgosupa. Wizado podune przednie (lig. longitudinale anterius) rozpoczyna si na guzku
gardowym koci potylicznej, biegnie po przedniej powierzchni trzonw i krkw midzykrgowych,
rozszerza si ku doowi i kooczy na powierzchni miednicznej koci krzyowej. Wizado to silnie czy
trzony krgowe z sob oraz dziaa hamujco na ruchy zgicia krgosupa do tyu. Wizado podune
tylne (lig. longitudinale posterius) bierze pocztek na stoku koci potylicznej, biegnie po tylnej
powierzchni trzonw i krkw midzykrgowych wewntrz kanau krgowego, kooczc si w
grnym odcinku kanau krzyowego. Wizado to napina si podczas zginania krgosupa w przd.

Poczenia wyrostkw i ukw krgw

Wizada te (lig. flava), zwane take midzyukowymi, s rozpite midzy ukami
ssiednich krgw, poczwszy od nasady wyrostkw stawowych. Wizada te s zbudowane z tkanki
cznej sprystej i maj zabarwienie tawe. Wizada te zamykaj kana krgowy od tyu. Dziki
swej sprystoci maj one due znaczenie dla statyki i mechaniki krgosupa. Wizada
midzypoprzeczne (lig. intertransversaria) przebiegaj midzy wyrostkami poprzecznymi ssiednich
krgw i hamuj nadmierne zgicia krgosupa w bok.Wizada midzykolcowe (lig. interspinalia) s
to paskie pasma rozcigajce si pomidzy ssiednimi wyrostkami kolczystymi. Wizado
podkolcowe (lig. supraspinale) jest silnym wizadem czcym kooce wyrostkw kolczystych,
poczwszy od sidmego krgu szyjnego do koci krzyowej. W odcinku szyjnym wizado to, jako
wizado karkowe (lig. nuchae), biegnie w rozwidleniu wyrostkw kolczystych i dochodzi do
grzebienia potylicznego zewntrznego koci potylicznej. Wizada midzykolcowe, wizado
nadkolcowe i wizado karkowe hamuj nadmierne zgicia krgosupa w przd. Stawy
midzykrgowe (articulationes intervertebrales) zachodz midzy powierzchniami stawowymi
grnymi i dolnymi (facies articulares superiores et inferiores), lecymi na wyrostkach stawowych
ssiednich krgw. Kady staw jest otoczony cienk torebk stawow, ktra przymocowuje si do
krawdzi powierzchni stawowych.

Poczenia krgosupa przedkrzyowego z koci krzyow

Poczenie midzy pitym krgiem ldwiowym, a koci krzyow (junctura sacrovertebralis)

nie rni si w zasadzie od poczeo midzy krgami wolnymi. Wystpuje tutaj poczenie
chrzstkozrostowe - ostatni krek midzykrgowy czy V krg ldwiowy i trzon I krgu koci
krzyowej, wizozrostowe - w postaci wizade omwionych wczeniej oraz parzysty staw
midzykrgowy czcy wyrostki stawowe. Poczenie to jest wzmocnione jeszcze dodatkowym
wizozrostem w postaci wizada biodrowo-ldzwiowego (lig. iliolumbale), ktre czy obustronnie
miednic z krgosupem przedkrzyowym.

22

ANATOMIA CZOWIEKA
Poczenia w czci krzyowo-guzicznej krgosupa

Poczenie krzyowo-guziczne ma charakter szcztkowych chrzstkozrostw i wizozrostw.

Midzy zwrconymi do siebie powierzchniami wierzchoka koci krzyowej z podstaw koci
guzicznej wystpuje dod cienki krek midzykrgowy, ktry moe skostnied .W przedueniu
wizada podunego przedniego, biegnie wzdu powierzchni miednicznej koci krzyowej do koci
guzicznej, wizado krzyowo-guziczne brzuszne (lig. sacrococcygeum ventrale). Wewntrz kanau
krzyowego przebiega wizado krzyowo-guziczne grzbietowe gbokie (lig. sacrococcygeum dorsale
profundum) jako przeduenie wizada podunego tylnego. Od grzebienia krzyowego
porodkowego do powierzchni grzbietowej koci guzicznej biegnie wizado krzyowo-guziczne
grzbietowe powierzchowne (lig. sacrococcygeum dorsale superficiale). Ponadto wyrnia si parzyste
wizado krzyowo-guziczne boczne (lig. sacrococcygeum laterale), ktre czy grzebienie krzyowe
boczne z koci guziczn.

Poczenia krgosupa z czaszk

Czaszka z krgosupem czy si za porednictwem staww gowowych grnych,

zachodzcych midzy koci potyliczn i krgiem szczytowym oraz staww gowowych dolnych, ktre
cz krg szczytowy z krgiem obrotowym. Staw gowowy grny, zwany stawem szczytowopotylicznym (articulatio atlantooccipitalis), skada si z dwch symetrycznych staww, czcych
kykcie potyliczne z dokami stawowymi grnymi krgu szczytowego. Torebki stawowe s cienkie i
lune, przymocowuj si do brzegw powierzchni stawowych. Wzmocnieniami tych staww s dwie
bony szczytowo-potyliczne.Bona szczytowo-potyliczna przednia (membrana atlantooccipitalis
anterior), jest rozpita midzy czci podstawn koci potylicznej a ukiem przednim krgu
szczytowego. Bona szczytowo-potyliczna tylna (membrana atlantooccipitalis posterior) bardziej
wiotka od przedniej, biegnie od tylnego brzegu otworu potylicznego wielkiego do uku tylnego krgu
szczytowego. S taw gowowy dolny tworzy zesp staww szczytowo-obrotowych (articulationes
atlantoaxiales), ktre mona podzielid na dwa symetryczne stawy szczytowo-obrotowe boczne
(articulationes atlantoaxiales laterales) i dwa stawy szczytowo-obrotowe porodkowe, przedni i tylny
(articulationes atlantoaxiales medianae, anterior et posterior).W utworzeniu staww szczytowoobrotowych bocznych uczestnicz doki stawowe dolne, pooone na czciach bocznych krgu
szczytowego oraz powierzchnie stawowe grne, umieszczone na trzonie krgu obrotowego.
Powierzchnie te s nieco wypuke. W stawie szczytowo-obrotowym przednim bierze udzia
powierzchnia stawowa przednia zba krgu obrotowego, ktra czy si z dokiem zbowym uku
przedniego krgu szczytowego, za staw szczytowo-obrotowy tylny tworzy powierzchnia stawowa
tylna zba wraz z powierzchni stawow wizada poprzecznego krgu szczytowego. Kady z czterech
staww posiada wasn torebk stawow; s one cienkie, lune i przymocowuj si do brzegw
powierzchni stawowych. Stawy szczytowo-obrotowe s wzmocnione licznymi i silnymi wizadami, do
ktrych nale: Wizado krzyowe krgu szczytowego (lig. cruciforme atlantis), skada si z dwch
czci: poziomej, zwanej wizadem poprzecznym krgu szczytowego (lig. transversum atlantis) oraz
pionowej, tworzcej tzw. pczki podune (fasciculi longitudinales). Wizado poprzeczne krgu
szczytowego jest umocowane do przyrodkowej powierzchni czci bocznych krgu szczytowego i
jako szerokie pasmo przylega do zba od tyu, utrzymujc go w prawidowym pooeniu. Porodku z
23

ANATOMIA CZOWIEKA
przodu ma ono ma powierzchni stawow pokryt chrzstk suc do poczenia z zbem. Pczki
podune s to pasma wizadowe odchodzce w paszczyd nie porodkowej od wizada
poprzecznego ku grze i ku doowi. Pczki grne przyczepiaj si do przedniego brzegu otworu
wielkiego koci potylicznej, sabsze pczki dolne - do tylnej powierzchni trzonu krgu obrotowego.
Wizado wierzchoka zba (lig. apicis dentis) czy szczyt zba z przednim brzegiem otworu wielkiego
koci potylicznej. Wizado skrzydowate (lig. alaria) s to silne pczki wizadowe, rozpoczynajce si
na bocznych stronach zba i biegnce rozbienie ku grze do kykci potylicznych. Podobnie jak
wizado wierzchoka zba s one pooone do przodu od wizada krzyowego. Bona pokrywajca
(membrana tectoria) stanowi silnie rozwinit grn czd wizada podunego tylnego krgosupa.
Rozpoczyna si na wewntrznej powierzchni czci podstawnej koci potylicznej, a kooczy si na
tylnej powierzchni trzonu krgu obrotowego. Pokrywa ona wszystkie pozostae wizada i chroni
rdzeo przed urazami ze strony zba. Ruchy w stawach gowowych grnych odbywaj si dookoa
dwch osi: strzakowej i poprzecznej. Gwne ruchy polegaj na zginaniu gowy do przodu i ku tyowi,
a zakres ich wynosi w sumie 30. Przy udziale krgosupa szyjnego zakres ten moe si powikszyd do
okoo 125o. Moliwoci ruchowe dookoa osi strzakowej s znacznie mniejsze. Zakres bocznego
zgicia gowy wynosi bowiem okoo 10, a przy wspudziale krgosupa szyjnego wzrasta do
45o.Gwnym ruchem dolnych staww gowowych jest ruch obrotowy w prawo i w lewo, dookoa osi
dugiej, biegncej wzdu zba krgu obrotowego. Obrt gowy w kad stron wynosi okoo 30, a
wybitniejszy ruch obrotowy do 90 w jedn stron moe byd wykonany przy wspudziale krgosupa
szyjnego.

Krgosup jako caod

Krgosup ma ksztat dwch trjktw poczonych z sob podstawami. Grny trjkt,

znacznie duszy i wysmuky, jest utworzony przez czd przedkrzyow krgosupa i odznacza si
du ruchomoci. Czd dolna, stanowica zaledwie 1/5 dugoci pierwszej, jest szeroka, masywna i
szczytem zwrcona ku doowi. Dugod caego krgosupa dorosego czowieka stanowi w
przyblieniu 40-45% dugoci ciaa. Wielkod krgw wzrasta stopniowo od krgu szczytowego do
pitego krgu ldwiowego. Najwikszy wymiar poprzeczny osiga krgosup na wysokoci 2-3
segmentu koci krzyowej, co jest spowodowane najwikszym obcieniem tego odcinka krgosupa.
Krgosup dorosego osobnika nie jest prostym supem, przejawia bowiem w paszczyd nie
porodkowej wowate wygicia. W odcinku szyjnym i ldwiowym krzywizny te wypukoci s
skierowane do przodu (lordosis cervicalis et lumbalis), natomiast w czci piersiowej i krzyowoguzicznej wypuke s ku tyowi (kyphosis thoracica et sacralis). Krzywizny piersiowa i krzyowoguziczna rozpoczynaj si ksztatowad ju w yciu podowym. Krzywizna szyjna zaczyna powstawad
okoo czwartego miesica ycia, kiedy dziecko uczy si dwigad gow. Najpniej, bo w 10-15
miesicu ycia, zapocztkowuje si ksztatowanie krzywizny ldwiowej. Stanowi to nastpstwo
przyjmowania pionowej postawy ciaa przez dziecko. Wowato wygity ksztat krgosupa jest
swoist waciwoci czowieka, zwizan z jego wyprostowan postaw ciaa i dlatego brak go
jeszcze u podu i u noworodka. Krgosup spenia trzy gwne zadania. Suy jako narzd ochronny
rdzenia, jako narzd podporowy ciaa oraz jako narzd ruchu. Ukryty w obszernym kanale krgowym
rdzeo jest dostatecznie chroniony przed wszelkiego rodzaju urazami. Ponadto dua sprystod
krgosupa zabezpiecza nie tylko rdzeo ale take i mzgowie przed szkodliwymi wstrzsami.
Gwnymi czynnikami amortyzujcymi wstrzsy s krzywizny krgosupa oraz znaczna sprystod
krkw midzykrgowych czowieka w zwizku z jego pionow postaw krgosup stanowi o
24

ANATOMIA CZOWIEKA
tuowia i dwiga ca grn czd ciaa. Najsabszymi miejscami s zazwyczaj te okolice, w ktrych
czd odznaczajca si wiksz ruchomoci przechodzi w odcinek mniej ruchomy. Ruchomod
poszczeglnych krgw w stosunku do siebie jest niewielka z uwagi na silny aparat wizadowy,
obecnod wyrostkw oraz poczeo trzonw krgowych za porednictwem chrzstkozrostw.
Pomimo tego nieznaczne ruchy 24 krgw wolnych (prawdziwych) sumujc si, daj wybitn
ruchomod caego krgosupa przedkrzyowego w przeciwieostwie do nieruchomej czci krzyowoguzicznej. Poszczeglne odcinki krgosupa w niejednakowym stopniu uczestnicz w jego ruchach.
Najmniej ruchoma jest czd piersiowa ze wzgldu na sw budow (dugie, dachwkowato
zachodzce na siebie wyrostki kolczyste), jak rwnie z powodu swego udziau w budowie klatki
piersiowej (ebra i mostek dziaaj hamujco na ruchy). Najwiksze moliwoci ruchowe posiada
czd szyjna dziki maym wymiarom trzonw, a znacznej wysokoci krkw midzykrgowych.
Rwnie w czci ldwiowej ruchomod jest dod znaczna. Ruchy krgosupa s moliwe we
wszystkich kierunkach. W paszczyd nie strzakowej odbywaj si ruchy zginania do przodu i do tyu
(anteflexio et retroflexio), w paszczyd nie czoowej - ruchy zgicia bocznego (flexio lateralis) oraz w
paszczyd nie poprzecznej - ruchy obrotowe (rotatio). W wyniku kombinacji wszystkich wyej
wymienionych ruchw powstaj ruchy okrne, ruchy obwodzenia (circumductio).

Klatka piersiowa

Klatka piersiowa zawiera i ochrania narzdy w niej pooone. Szkielet klatki piersiowej ma
budow kostno-chrzstn i prcz krgosupa piersiowego tworzy go dwanacie par eber oraz
mostek.

ebra
ebra (costae) z uwagi na stosunek do mostka dzielimy na: 7 par eber prawdziwych (costae
verae), bezporednio czcych si z mostkiem oraz 5 par eber rzekomych (costae spuriae), nie
poczonych bezporednio z mostkiem. Spord eber rzekomych 3 pierwsze pary, tj. ebra od VIII do
X, cz si z mostkiem porednio, poprzez chrzstk VII ebra i dlatego nazywamy je ebrami
przytwierdzonymi (costae affixae). W wyniku poczenia si chrzstek ebrowych powyszych eber
wytwarza si obustronnie uk ebrowy (arcus costalis), stanowicy przednio-doln granic klatki
piersiowej. Ostatnie dwie pary eber nie cz si ze sob, ich wolne kooce tkwi w powokach
brzusznych i nazywamy je ebrami wolnymi (costae fluitantes).Kade ebro skada si z duszej czci
kostnej zwanej koci ebrow oraz krtszej czci zwanej chrzstk ebrow pooonej z przodu.
Dugod ebra wzrasta od pierwszego do sidmego, nastpnie stopniowo zmniejsza si, w zwizku z
tym dwunaste ebro posiada dugod zblion do pierwszego. Kod ebrowa (os costale) posiada
koniec tylny, krgosupowy i koniec przedni, czyli mostkowy oraz znajdujcy si midzy nimi trzon.
Koniec krgosupowy jest zgrubiay i tworzy gow ebra (caput costae), ktra jest zaopatrzona w
powierzchni stawow (facies articularis capitis costae) suc do poczenia z dokiem ebrowym
trzonw krgw piersiowych ebrach od drugiego do dziesitego powierzchnia stawowa gowy ebra
jest przedzielona poziomo biegncym grzebieniem gowy ebra (crista capitis costae) na czd grn i
doln. Jest to zwizane z budow odpowiadajcych im dokw ebrowych. Gowa ebra przedua si
w szyjk ebra (collum costae), ktrej zaostrzona grna krawd nosi nazw grzebienia szyjki ebra
(crista colli costae). Na ebrach pierwszych i ostatnich brak jest grzebienia szyjki ebra. Nastpnie
25

ANATOMIA CZOWIEKA
szyjka ebra przechodzi w trzon ebra (corpus costae). Na granicy przejcia szyjki w trzon ebra
znajduje si guzek ebra (tuberculum costae) z powierzchni stawow (facies articularis tuberculi
costae) przeznaczon do poczenia si z dokiem ebrowym wyrostka poprzecznego odpowiedniego
krgu piersiowego. Na dwch ostatnich ebrach guzek ebrowy nie wystpuje. Trzon ebra (corpus
costae) jest cienki i spaszczony, posiada gadk i wypuk powierzchni zewntrzn oraz wkls
powierzchni wewntrzn. Najwiksze zaamanie trzonu ebra jest pooone bocznie od guzka i
tworzy tzw. kt ebra (angulus costae). Kt ebra w ebrze I jest pooony w rejonie guzka ebra, w
nastpnych ebrach oddala si w bok od guzka, a brak go na dwch ostatnich ebrach. Powierzchnie
trzonu schodz si w dwch brzegach, z ktrych brzeg grny jest grubszy i zaokrglony, a brzeg dolny
ostry. Wzdu dolnego brzegu, na wewntrznej powierzchni trzonu, przebiega bruzda ebra (sulcus
costae) przeznaczona dla naczyo i nerww midzyebrowych. Koniec przedni koci ebrowej jest
nieco szerszy i posiada chropowat powierzchni do poczenia z chrzstk ebrow.C hrzstka
ebrowa (cartilago costalis), czyli ebro chrzstne stanowi przeduenie ebra kostnego i jest istotnym
czynnikiem, zwikszajcym sprystod cian klatki piersiowej. ebra kraocowe, tj. grne i dolne,
rni si dod znacznie od pozostaych. Pierwsze ebro jest szerokie i paskie, ustawione w paszczyd
nie poprzecznej i w zwizku z tym posiada powierzchni grn i doln trzonu, a brzegi skierowane na
zewntrz i do wewntrz. Na powierzchni grnej pierwszego ebra, kierujc si od strony
przyrodkowej ku bokowi, znajduje si: guzek minia pochyego przedniego (tuberculumm. scaleni
anterioris), bruzda ttnicy podobojczykowej (sulcus a. subclaviae) oraz chropowate pole, bdce
miejscem przyczepu minia pochyego rodkowego.ebro drugie posiada porednie ustawienie
powierzchni w stosunku do ebra pierwszego i niej lecych eber.Dwa ostatnie ebra s sabiej
rozwinite, krtsze, pozbawione szyjki, guzka i kta ebra, a ich przedni koniec ma ma chrzstk
ebrow. Na koci ebrowej wyrniamy trzy krzywizny: krzywizn paszczyzny, krzywizn krawdzi i
krzywizn osi dugiej. Krzywizna paszczyzny wie si z zewntrzn powierzchni wypuk i
wewntrzn wkls. Krzywizna krawdzi powoduje, e ebro pooone na paszczyd nie przylega doo
ca krawdzi. Krzywizna osi dugiej jest zwizana z esowatym skrceniem ebra. ebra s
zbudowane z istoty gbczastej bogatej w szpik kostny czerwony i pokryte cienk warstw istoty
kostnej zbitej.

Mostek
Mostek (sternum) jest nieparzyst koci pask, zamykajc porodku od przodu cian
klatki piersiowej. Mostek jest ustawiony nieco skonie od gry i tyu ku doowi i do przodu. Ley na
wysokoci od 2-3 do 9-10 krgu piersiowego. Ksztat mostka przypomina krtki, szeroki miecz grecki,
std trzy jego skadowe czci otrzymay swe nazwy: najszersza czd grna nosi nazw rkojeci,
najdusza czd rodkowa to trzon mostka, a dolna, najsabiej rozwinita czd nazywa si
wyrostkiem mieczykowatym. Trzy czci mostka s zespolone w jedn caod za porednictwem
chrzstkozrostw; co warunkuje im w stosunku do siebie pewien stopieo ruchomoci. Rkojed
mostka (manubrium sterni) jest zbliona ksztatem do czworokta, zwa si ku doowi. Na brzegu
grnym, najgrubszym, zaznacza si porodku pytkie wcicie szyjne (incisura jugularis), a bocznie od
niego znajduje si parzyste zagbienie zwane wciciem obojczykowym (incisura clavicularis), ktre
suy do poczenia stawowego z obojczykiem. Poniej, na brzegach bocznych rkojeci, ley wcicie
ebrowe (incisura costalis) do poczenia z chrzstk pierwszego ebra. Trzon mostka (corpus sterni)
jest duszy, wszy i cieoszy od rkojeci, posiada take powierzchni przedni i tyln oraz dwa
brzegi boczne. Brzeg grny trzonu czy si z brzegiem dolnym rkojeci pod ktem otwartym ku
tyowi za porednictwem chrzstki wknistej. Poczenie to nosi nazw spojenia mostkowego
26

ANATOMIA CZOWIEKA
(symphysis sterni), a zaamanie trzonu w stosunku do rkojeci tworzy tzw. kt mostka (angulus
sterni). Dolny brzeg trzonu mostka zespala si z wyrostkiem mieczykowatym za porednictwem
chrzstkozrostu mostkowego (synchondrosis sternalis).W miejscu spojenia mostka, na bocznych
krawdziach rkojeci i trzonu, znajduje si para wcid ebrowych, przeznaczonych do poczenia z
chrzstk drugiego ebra. Niej, wzdu brzegw bocznych trzonu, s pooone kolejne wcicia
ebrowe dla pozostaych eber prawdziwych, tj. od trzeciego do sidmego. Wyrostek mieczykowaty
(processus xiphoideus) jest tworem szcztkowym, odznacza si niestaym ksztatem i wielkoci.
Wewntrzna budowa mostka jest podobna do struktury eber.

Poczenia eber z krgosupem

ebra cz si ruchomo z krgami piersiowymi za porednictwem staww ebrowokrgowych (articulationes costovertebrales). Kade ebro, z wyjtkiem jedenastego i dwunastego,
uczestniczy w utworzeniu dwch odrbnych anatomicznie staww, ktre pod wzgldem
mechanicznym stanowi zwart caod .Stawy gw ebrowych (articulationes capitum costarum) s
utworzone przez powierzchni stawow gowy ebra i doki ebrowe dwch ssiednich krgw oraz
lecy midzy nimi krek midzykrgowy. W ebrach I, XI i XII gowa ebra czy si z jednym
trzonem krgu. Powierzchnie stawowe pokrywa chrzstka wknista w stawach od II do X, natomiast
w stawach I i XI, XII ebra - chrzstka szklista. Staw otacza cienka torebka stawowa, ktr wzmacniaj
dwa wizada: wizado promieniste gowy ebra (lig. capitis costae radiatum) biegnie na przedniej
powierzchni torebki, od gowy ebra do powierzchni bocznej ssiednich trzonw i krkw
midzykrgowych, wizado rdstawowe gowy ebra (lig. capitis costae intraarticulare) rozpite jest
w jamie stawu midzy grzebieniem gowy ebra a krkiem midzykrgowym i wystpuje w stawach
od II do X ebra .Stawy ebrowo-poprzeczne (articulationes costotransversariae) s utworzone przez
wypuk powierzchni stawow guzka ebra i doek ebrowy wyrostka poprzecznego. Stawy te
wystpuj w dziesiciu grnych ebrach. Do najwaniejszych wizade wzmacniajcych torebk
stawow nale: wizado ebrowo-poprzeczne (lig. costotransversarium) rozpite midzy szyjk
ebra a wyrostkiem poprzecznym odpowiadajcego mu krgu, wizado ebrowo-poprzeczne (lig.
costotransversarium superius et laterale), ktre cz rejon szyjki i guzka ebrowego z wyrostkiem
poprzecznym wyej lecego krgu. Oba stawy ebrowo-krgowe tworz pod wzgldem
czynnociowym jedn caod . Wspln osi ruchu jest o duga szyjki ebra, wok ktrej odbywaj
si ruchy obrotowe.

Poczenia eber z mostkiem

Chrzstka pierwszego ebra wytwarza chrzstkozrost mostkowo-ebrowy (synchondrosis

sternocostalis). Chrzstki eber od drugiego do sidmego cz si z mostkiem za porednictwem
staww mostkowo-ebrowych (articulationes sternocostales), wykazujcych due podobieostwo
budowy do staww gw ebrowych. Powierzchni wypuk tworz chrzstki eber, powierzchni
wkls - wcicie ebrowe na bocznych brzegach mostka. Cienka torebka stawowa tych poczeo jest
wzmocniona wizadami mostkowo-ebrowymi promienistymi (lig. sternocostalia radiata), ktre na
przedniej i tylnej powierzchni mostka przechodz w bon mostka (membrana sterni). Natomiast w
27

ANATOMIA CZOWIEKA
stawie drugiego ebra wystpuje dodatkowo wizado mostkowo-ebrowe rdstawowe (lig.
sternocostale intraarticulare).Poczenia mostka zachodz midzy zwrconymi ku sobie brzegami
rkojeci i trzonu oraz trzonu i wyrostka mieczykowatego. S to chrzstkozrosty mostkowe
(synchondroses sternales). Powierzchnie czcych si brzegw pokrywa chrzstka szklista, a midzy
nimi znajduje si chrzstka wknista. W obrbie chrzstki, midzy rkojeci a trzonem, moe
pojawid si jama wypeniona mazi. Poczenie to nazywamy spojeniem mostkowym (symphysis
manubriosternalis). Poczenie to nie ulega kostnieniu.

Klatka piersiowa jako caod

Klatka piersiowa (thorax) ksztatem przypomina city stoek, spaszczony w kierunku

przednio-tylnym, podstaw zwrcony ku doowi. Wyrnia si na niej najkrtsz cian przedni,
utworzon przez mostek i chrzstki ebrowe, dwie najdusze ciany boczne oraz cian tyln,
utworzon przez krgosup piersiowy i tylne czci eber. ebra s oddzielone od siebie
przestrzeniami midzyebrowymi (spatia intercostalia), ktre wypeniaj minie i bony
midzyebrowe. ciany klatki piersiowej ograniczaj przestrzeo zwan jam klatki piersiowej, w ktrej
znajduj si wane dla ycia narzdy, jak serce i puca. Do jamy klatki piersiowej prowadzi otwr
grny (apertura thoracis superior), ograniczony trzonem pierwszego krgu piersiowego, pierwsz
par eber i brzegiem grnym rkojeci mostka. Paszczyzna otworu jest pochylona do przodu. Otwr
jest wypeniony osklepkami opucnej oraz przebiegajcymi midzy nimi: przeykiem, tchawic,
wielkimi naczyniami krwiononymi, przewodem piersiowym (limfatycznym) i nerwami. Znacznie
wikszy otwr dolny klatki piersiowej (apertura thoracis inferior) jest ograniczony dwunastym
krgiem piersiowym, ostatni par eber oraz chrzstkami eber przytwierdzonych, wytwarzajcymi z
kadej strony uk ebrowy (arcus costalis). Otwr dolny jest zamknity miniem szkieletowym
zwanym przepon. Kt ograniczony przez uki ebrowe nazywamy ktem podmostkowym (angulus
infrasternalis); wykazuje on du zmiennod osobnicz. Ksztat klatki piersiowej zaley od wieku, pci,
fazy oddechu i typu budowy ciaa. U kobiet jest ona krtsza, w swej dolnej czci szersza ni u
mczyzn. Klatka piersiowa dziecka jest bardziej okrga i dopiero z wiekiem ulega spaszczeniu i
poszerzeniu. Ruchomod klatki piersiowej jest uwarunkowana ruchami poszczeglnych eber
kostnych w obu stawach ebrowo-krgowych oraz sprystoci chrzstek ebrowych i zwizan z
tym moliwoci przesunid mostka. Podczas skurczu mini wdechowych nastpuje skrcenie eber
na zewntrz z rwnoczesnym uniesieniem eber i mostka ku grze. Podnoszenie eber i mostka
powoduje powikszenie si jamy klatki piersiowej w wymiarze strzakowym i poprzecznym.
Jednoczenie nastpuje prostowanie krgosupa piersiowego i w wyniku skurczu obnienie przepony,
co sprawia, e wybitnie zwiksza si take wymiar wysokociowy jamy klatki piersiowej. Podczas
opuszczania eber, czyli w chwili wydechu, wymiary poprzeczny i strzakowy zmniejszaj si, a
przepona unoszc si ku grze w czasie rozkurczu powoduje zmniejszanie wysokoci jamy klatki
piersiowej.

28

ANATOMIA CZOWIEKA
KOCI CZASZKI I ICH POCZENIE

W czaszce (cranium) odrnia si rozwojowo i czynnociowo dwie czci: 1) czd tylno-grn

czyli czaszk mzgow (neurocranium) oraz 2) czd przednio-doln tworzc czaszk trzewn
(splanchnocranium) lub twarzow. Czaszka mzgowa w ksztacie puszki kostnej zawiera czd
orodkowego ukadu nerwowego zwan mzgowiem. Czaszka twarzowa suy jako kostne
rusztowanie dla pocztkowego odcinka drogi pokarmowej i oddechowej. Ksztat poszczeglnych
koci budujcych czaszk jest bardzo zrnicowany i cile uzaleniony od funkcji, jak peni. S one
modelowane przez cinienie i pociganie mini ucia, karku i mini wyrazowych oraz dostosowanie
do ochrony takich narzdw, jak: oko, narzd suchu i rwnowagi. Czaszka mzgowa ma ksztat
elipsoidalny lub kulisty i zbudowana jest z 7 koci: potylicznej (os occipitale), klinowej (os
sphenoidale), czoowej (os frontale) oraz parzystych koci ciemieniowych (ossa parietalia) i
skroniowych (ossa temporalia).Czaszka trzewna, zwana take trzewioczaszk, skada si z 22 koci,
ktre mona podzielid na trzy grupy: 1) koci twarzy, 2) kosteczki suchowe, 3) kod gnykow. Koci
twarzy (ossa faciei) dziel si na:
koci parzyste wyczuwalne, do ktrych nale: kod nosowa (os nasale), jarzmowa (os zygomaticum) i
szczkowa (maxilla), koci parzyste ukryte, tj. kod zowa (os lacrimale), podniebienna (os palatinum) i
maowina nosowa dolna (concha nasalis inferior), koci nieparzyste, w skad ktrych zaliczamy:
lemiesz (vomer), kod sitow (os ethmoidale) i uchw (mandibula). Kosteczki suchowe (ossicula
auditius): moteczek (malleus), kowadeko (incus) i strzemiczko (stapes), stanowi najmniejsze
spord koci czaszki; s umieszczone w jamie bbenkowej ucha rodkowego. Kod gnykowa (os
hyoideum), ksztatem podobna do litery U, jako jedyna z koci czaszki ley poza jej obrbem,
zajmujc pooenie w okolicy przedniej szyi, powyej krtani. Nie ma ona bezporedniego poczenia z
innymi kod mi czaszki, suy jako miejsce przyczepu licznym miniom, ktrym to gwnie
zawdzicza swe okrelone pooenie midzy uchw a powierzchni przedni szyi. Kod gnykowa
skada si z grubszej czci rodkowej, w ksztacie uku wypukoci skierowanego do przodu, zwan
trzonem (corpus) i dwch par rogw. Rogi wiksze (coruna majora) stanowi dwie cienkie listewki
kostne, odchodzce od obu koocw trzonu ku tyowi. Rogi mniejsze (coruna minora) s to dwie mae
stokowate wyniosoci najczciej chrzstne, uwidaczniajce si w miejscu przejcia trzonu w rogi
wiksze.

Koci czci mzgowej czaszki

Kod potyliczna
Kod potyliczna (os occipitale) stanowi tylno-dolne ograniczenie jamy mzgoczaszki i skada
si z: uski czci bocznych (partes laterales) i czci podstawnej (pars basilaris). Czci te ograniczaj
otwr wielki (foramen magnum).Na wewntrznej powierzchni uski (squama occipitalis) porodku
znajduje si guzowatod potyliczna wewntrzna (protuberantia occipitalis interna), od ktrej ku grze
biegnie bruzda zatoki strzakowej grnej (sulcus sinus sagittalis superioris), ku bokowi za po kadej
stronie bruzda zatoki poprzecznej (sulcus sinus transversi). Od wyniosoci potylicznej wewntrznej
29

ANATOMIA CZOWIEKA
ku doowi w kierunku otworu wielkiego (foramen magnum) przebiega grzebieo potyliczny
wewntrzny (crista occipitalis interna), do ktrego przyczepia si sierp mdku (falx cerebelli).
Guzowatod potyliczna wewntrzna wraz z ukadem bruzd tworzy wyniosod krzyowat (eminentia
cruciformis).Bruzda zatoki poprzecznej przedua si w bruzd zatoki esowatej (sulcus sinus
sigmoidei), ktra kieruje si przyrodkowo do przodu, biegnc u podstawy czci skalistej koci
skroniowej.Powierzchnia zewntrzna uski jest gadka w czci grnej, u dou za posiada szereg
nierwnoci. Porodku znajduje si guzowatod potyliczna zewntrzna (protuberantia occipitalis
externa), od ktrej biegnie w d do otworu wielkiego grzebieo potyliczny zewntrzny (crista
occipitalis externa). Od guzowatoci w bok po kadej stronie cignie si kresa karkowa grna (linea
nuchae superior), a poniej, mniej wicej w poowie dugoci grzebienia potylicznego zewntrznego,
przebiega rwnolega do niej kresa karkowa dolna (linea nuchae inferior). Dolna krawdd uski w swej
czci rodkowej stanowi tylne ograniczenie otworu wielkiego (foramen magnum), bocznie za czy
si bezporednio z dwiema czciami bocznymi koci, ktre stanowi boczne ograniczenia otworu
wielkiego. Grna krawd uski czy si z kod mi ciemieniowymi szwem wgowym (sutura
lambdoidea).Na czciach bocznych (partes laterales) po zewntrznej stronie znajduj si kykcie
koci potylicznej (condyli occipitales), zaopatrzone w wypuke powierzchnie stawowe (facies
articulares) przeznaczone do poczenia z krgiem szczytowym. Nasad kykcia potylicznego przebija
kana nerwu podjzykowego (canalis hypoglossi), przeznaczony dla przejcia nerwu podjzykowego.
Na bocznej krawdzi czci bocznej koci potylicznej znajduje si wcicie szyjne (incisura jugularis),
ktre z analogicznym wciciem koci skroniowej ogranicza otwr szyjny (foramen jugulare), sucy
dla przejcia nerww czaszkowych (n. jzykowo-gardowy, n. bdny, n. dodatkowy) yy szyjnej
wewntrznej i ttnicy oponowej tylnej.Czd podstawna (pars basilaris) koci potylicznej ley do
przodu od otworu wielkiego i czy si swym brzegiem przednim z powierzchni tyln trzonu koci
klinowej. Brzegi boczne czci podstawnej cz si z piramid koci skroniowej. Powierzchnia grna
skierowana do wntrza czaszki jest gadka i uzupenia podobn powierzchni trzonu koci klinowej
tworzc stok (clivus), na ktrym spoczywa rdzeo przeduony i most. Na dolnej powierzchni porodku
znajduje si guzek gardowy (tuberculum pharyngeum), na ktrym przyczepia si wizado podune
przednie krgosupa i powid gardowo-podstawna. Otwr wielki (foramen magnum) ma ksztat
szerokiego owalu. czy on kana krgowy z jam czaszki. Przez otwr wielki przechodzi rdzeo
przeduony wraz ze swymi oponami, nerwy dodatkowe oraz ttnice krgowe.

Kod klinowa
Kod klinowa (os sphenoidale) wchodzi w skad podstawy czaszki i zajmuje pooenie
porodkowe. Nazw sw zawdzicza temu, e wklinowuje si pomidzy liczne koci zarwno mzgojak i twarzoczaszki. Czd rodkow koci stanowi trzon (corpus), od ktrego odchodz trzy pary
wyrostkw: ku grze z przedniej czci trzonu wyrasta para skrzyde mniejszych (alae minores), od
powierzchni bocznej trzonu odchodz skrzyda wiksze (alae majores), za z przodu w d kieruj si
wyrostki skrzydowate (processus pterygoidei). W trzonie koci klinowej mieszcz si, oddzielone od
siebie przegrod, dwie zatoki klinowe (sinus sphenoidales). Na przedniej powierzchni trzonu,
zwrconej do jamy nosowej, znajduje si pionowo ustawiony grzebieo klinowy (crista sphenoidalis).
Tylna powierzchnia trzonu zczona jest z czci podstawn koci potylicznej i tworzy stok (clivus).
Grna powierzchnia trzonu, zwrcona do jamy mzgoczaszki, uczestniczy w wytworzeniu
rodkowego dou czaszki. Grna powierzchnia trzonu stanowi tzw. siodo tureckie (sella turcica), w
ktrym spoczywa przysadka mzgowa. Od tyu wznosi si poprzecznie ustawiona blaszka zwana
grzbietem sioda (dorsum sellae). Do przodu od sioda tureckiego znajduje si na grnej powierzchni
30

ANATOMIA CZOWIEKA
trzonu poprzecznie biegncy rowek, zwany bruzd skrzyowania wzrokowego (sulcus chiasmatis).
Bruzda ta czy si z kadej strony z kanaem wzrokowym (canalis opticus), ktrym przebiega nerw
wzrokowy (n. opticus). Skrzyda mniejsze (alae minores) odchodz od przedniej czci trzonu, s
spaszczone, trjktnego ksztatu, uczestnicz w tworzeniu tylnego odcinka przedniego dou czaszki.
U swej nasady s przebite kanaem wzrokowym (canalis opticus) oraz ograniczaj od strony grnej
szczelin oczodoow grn (fissura orbitalis superior). Koniec przyrodkowy skrzyda przechodzi w
wyrostek pochyy przedni. Skrzyda wiksze (alae majores) koci klinowej s jej najwikszymi
wyrostkami, odchodzcymi od bocznej powierzchni trzonu, na ktrych wyrnia si powierzchni
wewntrzn czyli mzgow i powierzchni zewntrzn. Wewntrzna powierzchnia lekko wklsa
bierze udzia w utworzeniu bocznych czci rodkowego dou czaszki. Powierzchnia zewntrzna dzieli
si na: powierzchni oczodoow (facies orbitalis), wchodzc w skad ciany oczodou, powierzchni
skroniow (facies temporalis) oraz powierzchni klinowo-szczkow (facies sphenomaxillaris).
Skrzyda wiksze wesp ze skrzydami mniejszymi ograniczaj szczelin oczodoow grn (fissura
orbitalis superior), ktra prowadzi do oczodou. Tu przy nasadzie, poniej szczeliny oczodoowej
grnej, skrzyda wiksze przebite s otworem okrgym (foramen rotundum), przez ktry wydostaje
si z jamy mzgoczaszki druga gad nerwu trjdzielnego, tj. nerw szczkowy. Nieco do tyu i bocznie
od otworu okrgego znajduje si wikszy otwr owalny (foramen ovale), ktrym opuszcza
mzgoczaszk trzecia gad nerwu trjdzielnego, tj. nerw uchwowy. Najmniejszy otwr,
przebijajcy skrzyda wiksze koci klinowej, usytuowany jest w kcie tylno-bocznym i nosi nazw
otworu kolcowego (foramen spinosum). Przeznaczony jest dla przejcia naczyo oponowych. Wyrostki
skrzydowate (processus pterygoidei) koci klinowej wyrastaj z bocznych czci trzonu ku doowi.
Kady z nich skada si z blaszki przyrodkowej i bocznej (lamina medialis et lateralis), poczonych ze
sob pod ktem skierowanym wypukoci ku przodowi. W zwizku z tym na stronie tylnej wyrostek
posiada zagbienie zwane doem skrzydowym (fossa pterygoidea). Z przodu w miejscu poczenia
si obu blaszek biegnie pionowo bruzda skrzydowo-podniebienna (sulcus perygopalatinus), a nasad
wyrostka przebija biegncy od tyu ku przodowi kana skrzydowy (canalis pterygoideus).

Kod czoowa
Kod czoowa (os frontale) zajmuje przednie pooenie w obrbie mzgoczaszki i czciowo
uczestniczy w budowie szkieletu twarzy. Skada si z wypukej ku przodowi uski czoowej (squama
frontalis), z czci oczodoowej (pars orbitalis) oraz czci nosowej (pars nasalis). Na zewntrznej
powierzchni uski czoowej uwydatniaj si rozmaicie wyksztacone dwa guzy czoowe (tubera
frontalia), a nieco poniej silniej u mczyzn zaznaczajce si uki brwiowe (arcus supercilares),
midzy ktrymi znajduje si lekkie uwypuklenie zwane gadzizn (glabella). Granic midzy usk a
czci oczodoow na zewntrz wytycza po kadej stronie brzeg nadoczodoowy na ktrym
przyrodkowo znajduje si wcicie lub otwr nadoczodoowy (incisura s. foramen supraorbitale).
Bocznie na zewntrznej powierzchni uski koci czoowej, biegnie kierujc si od przodu ku tyowi
wypuka ku grze kresa skroniowa (linea temporalis). Kresa skroniowa ogranicza od gry
powierzchni skroniow (facies temporalis), ktra wchodzi w skad dou skroniowego (fossa
temporalis). Na wewntrznej stronie uski koci czoowej porodku u dou wystaje podunie biegncy
grzebieo czoowy (crista frontalis), a poniej niego znajduje si otwr lepy (foramen cecum).
Grzebieo czoowy ku grze przedua si w bruzd zatoki strzakowej grnej (sulcus sinus sagittalis
superioris). Do brzegw bruzdy i do grzebienia czoowego przyczepia si wypustka opony twardej
zwana sierpem mzgu. Na wewntrznej powierzchni uski czoowej, podobnie jak na powierzchniach
wewntrznych innych koci mzgoczaszki, znajduj si liczne wgbienia wymodelowane przez
31

ANATOMIA CZOWIEKA
zakrty mzgowe zwane wyciskami palczastymi (impressiones digitatae). W czci oczodoowej (pars
orbitalis) wyrnia si powierzchni grn mzgow i powierzchni oczodoow. Powierzchnia
oczodoowa jest gadka, wklsa i buduje grn cian oczodou. W jej bocznej okolicy znajduje si
d gruczou zowego. Powierzchnia grna czci oczodoowej uczestniczy w wytworzeniu dna
przedniego dou czaszki. Jest ona nierwna, gdy pokrywaj j liczne wyciski palczaste (impressiones
digitatae), oddzielone od siebie kami mzgowymi (juga cerebralia). Porodku czci oczodoowej
znajduje si wcicie sitowe (incisura ethmoidalis), przeznaczone dla blaszki sitowej koci sitowej. Na
pograniczu uski i czci oczodoowej koci czoowej znajduj si wewntrz koci zatoki czoowe
(sinus frontales), oddzielone od siebie pooon porodku przegrod zatok czoowych (septum
sinuum frontalium). Czd nosowa (pars nasalis) stanowi najmniejszy odcinek koci czoowej. Z
powierzchni dolnej czci nosowej wystaje ku doowi i do przodu ostry kolec nosowy (spina nasalis),
na ktrym opieraj si koci nosowe. uska koci czoowej czy si swym brzegiem z kodmi
ciemieniowymi wzdu szwu wieocowego bocznie z koci klinow. Brzeg nadoczodoowy w bocznej
czci przechodzi w silny wyrostek jarzmowy (processus zygomaticus), ktry czy si z wyrostkiem
czoowym koci jarzmowej.

Kod skroniowa
Kod skroniowa (os temporale) jest parzyst koci mzgoczaszki, wchodzc czciowo w
skad jej ciany bocznej, czciowo uczestniczc w wytworzeniu podstawy czaszki. Z uwagi na du
rnorodnod zadao, ktre spenia, odznacza si skomplikowan budow. W koci skroniowej mona
wyrnid cztery czci: uskow (pars squamosa), sutkow (pars mastoidea), bbenkow (pars
tympanica) i czd skalist (pars petrosa) zwan take piramid (pyramis). Czd uskowa (pars
squamosa) tworzy grno-przedni odcinek koci; ma ksztat strzakowo ustawionej pyty,
uczestniczcej w wytworzeniu bocznej ciany czaszki. Zewntrzna powierzchnia jest gadka i stanowi
miejsce przyczepu minia skroniowego. Z dolnej czci uski odchodzi ku przodowi pooony ponad
otworem suchowym zewntrznym wyrostek jarzmowy (processus zygomaticus), ktry za
porednictwem szwu czy si z wyrostkiem skroniowym koci jarzmowej. U nasady wyrostka
jarzmowego z przedniej strony znajduje si gadkie wzniesienie zwane guzkiem stawowym
(tuberculum articulare), tu za nim na dolnym odcinku czci uskowej ley gboki d uchwowy
(fossa mandibularis). Zarwno guzek stawowy, jak i d uchwowy stanowi powierzchni stawow
ze strony koci skroniowej, suc do poczenia si z gow uchwy w stawie skroniowouchwowym. Powierzchnia wewntrzna, czyli mzgowa, ogranicza od strony bocznej rodkowy d
czaszki i jest pokryta wyciskami palczastymi (impressiones digitatae) oraz kami mzgowymi (juga
cerebralia). Brzeg grny uski czy si z koci ciemieniow szwem uskowym (sutura squamosa).
Czd sutkowa (pars mastoidea) zajmuje tylne pooenie w obrbie koci skroniowej za otworem
suchowym zewntrznym. Powierzchnia zewntrzna czci sutkowej jest wypuka i chropowata,
suy za pole przyczepu miniom. Na wewntrznej powierzchni znajduje si gboka bruzda zatoki
esowatej (sulcus sinus sigmoidei). Dolny odcinek czci sutkowej tworzy skierowany wierzchokiem
ku doowi wyrostek sutkowy (processus mastoideus). Na stronie przyrodkowej wyrostka sutkowego
znajduje si gbokie wcicie sutkowe (incisura mastoidea). Wewntrz wyrostka znajduj si liczne
jamki powietrzne zwane komrkami sutkowymi (cellulae mastoideae), ktre maj cznod z jam
bbenkow ucha rodkowego. Czd skalista (pars petrosa), zwana take piramid koci skroniowej,
ma ksztat trjciennego ostrosupa, szczytem skierowanego przyrodkowo i do przodu. Podstawa
piramidy, skierowana bocznie, jest zronita z czci uskow. Szczyt piramidy natomiast wypenia
kt ograniczony przez tylny brzeg skrzyda wikszego koci klinowej i trzon koci klinowej oraz czd
32

ANATOMIA CZOWIEKA
podstawn koci potylicznej. Na szczycie piramidy znajduje si otwr wewntrzny kanau ttnicy
szyjnej (foramen caroticum internum). Na piramidzie koci skroniowej wyrnia si trzy
powierzchnie: przedni i tyln, zwrcone do jamy czaszki oraz doln, ktra naley do powierzchni
zewntrznej podstawy czaszki. Powierzchnie te oddzielone s od siebie brzegami: grnym, tylnym i
przednim. Powierzchnia przednia (facies anterior) piramidy tworzy odcinek tylny rodkowego dou
czaszki, posiada szereg nierwnoci w postaci kw mzgowych (juga cerebralia), wyciskw
palczastych (impressiones digitates) oraz rowkw i otworw, ktrymi przebiegaj nerwy. W pobliu
szczytu piramidy ley wgbienie ksztatu ksiycowatego, zwane wyciskiem nerwu trjdzielnego
(impressio trigemini), w ktrym mieci si zwj troisty tego nerwu. W pobliu brzegu grnego, na
powierzchni przedniej, znajduje si wyniosod ukowata (eminentia arcuata), spowodowana
przebiegiem kanau pkolistego przedniego bdnika kostnego. Powierzchnia tylna (facies posterior)
jest ustawiona prawie pionowo i tworzy cian przedni tylnego dou czaszki. Porodku tej
powierzchni znajduje si otwr suchowy wewntrzny (porus acusticus internus), ktry prowadzi do
krtkiego kanau zwanego przewodem suchowym wewntrznym (meatus acusticus internus).
Kanaem tym przechodzi VII i VIII nerw czaszkowy (nerw twarzowy, nerw przedsionkowo-limakowy)
oraz ttnica bbenkowa wraz z odpowiadajcymi jej yami. Przewd suchowy wewntrzny
zamknity jest wewntrz piramidy dnem przewodu suchowego wewntrznego (fundus meatus
acustici interni), w ktrym znajduj si otworki dla przejcia gazek nerwu przedsionkowolimakowego. Nerw twarzowy w okolicach dna przewodu suchowego wewntrznego wnika przez
odrbny otwr do wasnego kanau (canalis nervi facialis), ktrym poda na zewntrz, wydostajc
si z czaszki przez otwr rylcowo-sutkowy koci skroniowej. Powierzchnia dolna (facies inferior) jest
nierwna, ustawiona poziomo i wchodzi w skad powierzchni zewntrznej podstawy czaszki. Na
brzegu tylnym tej powierzchni jest wcicie szyjne (incisura jugularis), ktre wesp z analogicznym
wciciem na koci potylicznej tworzy znany nam ju otwr szyjny (foramen jugulare). Przed wciciem
szyjnym ley duy i gboki d szyjny (fossa jugularis), w ktrym mieci si opuszka grna yy szyjnej
wewntrznej. Dalej do przodu od tego dou znajduje si duy otwr prowadzcy do kanau ttnicy
szyjnej (canalis caroticus). W boczno-tylnej czci powierzchni dolnej piramidy odchodzi w d
zazwyczaj dod dugi, ostro zakooczony wyrostek rylcowaty (processus styloideus). Pomidzy
wyrostkiem rylcowatym a wyrostkiem sutkowym mieci si otwr rylcowo-sutkowy (foramen
stylomastoideum), ktrym opuszcza swj kana nerw twarzowy. Brzeg grny (margo superior)
piramidy oddziela jej powierzchni przedni od tylnej, stanowic rwnoczenie granic pomidzy
rodkowym i tylnym doem czaszki. Wzdu tego brzegu biegnie bruzda zatoki skalistej grnej (sulcus
sinus petrosi superioris). Brzeg tylny (margo posterior), nieco krtszy od grnego, czy si z czci
podstawn i boczn koci potylicznej, a w miejscu poczenia biegnie bruzda zatoki skalistej dolnej
(sulcus sinus petrosi inferioris). Brzeg przedni (margo anterior), pooony midzy powierzchni
przedni a doln, czy si z koci klinow. Czd skalista koci skroniowej zawiera w swym wntrzu
szereg kanaw, ktrymi przebiegaj naczynia krwionone i nerwy. W gbi piramidy znajduje si
take przestrzeo zwana bdnikiem kostnym ucha wewntrznego, otaczajca i chronica narzd
zmysu suchu i rwnowagi. Od zewntrz do bdnika kostnego ucha wewntrznego prowadzi kana
zwany przewodem suchowym zewntrznym (meatus acusticus externus). Odcinek przednioprzyrodkowy przewodu suchowego zewntrznego poszerza si na swym koocu w jam bbenkow
(cavum tympani), ktra oddzielona jest od ucha wewntrznego przyrodkowo pooon cian zwan
bdnikow (paries labyrinthicus). Czd bbenkowa (pars tympanica) koci skroniowej jest pooona
do przodu od wyrostka sutkowego i ogranicza cznie z czci skalist otwr suchowy zewntrzny
(porus acusticus externus), prowadzcy do przewodu suchowego zewntrznego (meatus acusticus
externus).

33

ANATOMIA CZOWIEKA
Kod ciemieniowa
Kod ciemieniowa (os parietale) jest koci parzyst, w najwikszym stopniu uczestniczc w
utworzeniu sklepienia. Ma ksztat czworobocznej wypukej pytki. Obie koci ciemieniowe cz si
wzdu swych brzegw strzakowych za porednictwem szwu strzakowego (sutura sagittalis). Tylne
brzegi koci s poczone z usk koci potylicznej szwem wgowym (sutura lambdoidea). Od przodu
koci ciemieniowe cz si z usk koci czoowej w szwie wieocowym (sutura coronalis). Z boku
kod ciemieniow zespala z czci uskow koci skroniowej szew uskowy (sutura squamosa).
Powierzchnia zewntrzna koci jest wypuka i gadka, porodku posiada wzniesienie, zwane guzem
ciemieniowym (tuber parietale). Poniej guza biegn dwie wypuke ku grze kresy skroniowe (lineae
temporales). Powierzchnia wewntrzna zwrcona do jamy czaszki jest wklsa i posiada wyciski
palczaste (impressiones digitatae), bruzdy ttnicze i doeczki ziarenkowe. Wzdu caego brzegu
strzakowego biegnie pytka bruzda zatoki strzakowej grnej (sulcus sinus sagittalis superioris), ktra
z przodu i z tyu czy si z jednoimiennymi bruzdami koci czoowej i potylicznej.

Koci czci trzewnej czaszki

Koci parzyste wyczuwalne

Kod nosowa
Kod nosowa (os nasale) ma ksztat maej, czworoktnej pytki i czy si od gry z koci
czoow, bocznie z wyrostkiem czoowym szczki, przyrodkowo z koci nosow strony
przeciwlegej. Brzeg dolny ogranicza od gry otwr gruszkowaty (apertura pisiformis). Koci nosowe
uczestnicz w budowie grzbietu nosa.

Kod jarzmowa
Kod jarzmowa (os zygomaticum) zajmuje pooenie w bocznej okolicy twarzoczaszki.
Zbudowana jest z trzonu i dwch wyrostkw. Jeden wyrostek odchodzi od trzonu ku grze, czy si
z koci czoow i nosi nazw wyrostka czoowego (processus frontalis). Drugi, zwany wyrostkiem
skroniowym (processus temporalis), czy si z wyrostkiem jarzmowym koci skroniowej,
wytwarzajc wraz z nim uk jarzmowy (arcus zygomaticus). Na trzonie znajduj si trzy powierzchnie:
1) oczodoowa (facies orbitalis), stanowica czd dna oczodou, 2) skroniowa (facies temporalis) oraz
3) boczna (facies lateralis), wyczuwalna przez skr.

Szczka
Szczka (maxilla) stanowi zasadnicz czd twarzy. Skada si z ustawionego pionowo trzonu i
odchodzcych od niego wyrostkw: czoowego (processus frontalis), jarzmowego (processus
zygomaticus), podniebiennego (processus palatinus) i zbodoowego (processus alveolaris).
Powierzchnia grna trzonu, zwana powierzchni oczodoow (facies orbitalis), tworzy przewaajc
34

ANATOMIA CZOWIEKA
czd dolnej ciany oczodou. Midzy jej brzegiem tylnym a skrzydem wikszym koci klinowej
znajduje si szczelina oczodoowa dolna (fissura orbitalis inferior), czca oczod z doem
podskroniowym i z doem skrzydowo-podniebiennym. Na dolnej krawdzi ograniczajcej t
szczelin, zaczyna si bruzda podoczodoowa (sulcus infraorbitalis), ktra przedua si ku przodowi
w kana podoczodoowy (canalis infraorbitalis), zakooczony na przedniej powierzchni trzonu szczki
otworem podoczodoowym (foramen infraorbitale). Poniej tego otworu znajduje si zagbienie
zwane doem nadkowym (fossa canina). Przyrodkowy brzeg przedniej powierzchni trzonu ogranicza
od strony bocznej i dolnej otwr gruszkowaty, zakooczony u dou kolcem nosowym przednim (spina
nasalis anterior), za grny brzeg stanowi dolne ograniczenie wejcia do oczodou, tworzc brzeg
podoczodoowy (margo infraorbitalis). Powierzchnia tylna, skierowana do dou podskroniowego,
posiada uwypuklenie zwane guzem szczki (tuber maxillae), na ktrym widniej drobne otworki do
przejcia naczyo i nerww zbodoowych. Powierzchnia przyrodkowa wchodzi w skad bocznej
ciany jamy nosowej (facies nasalis). Znajduje si na niej rozwr szczkowy (hiatus maxillaris),
prowadzcy do mieszczcej si w trzonie zatoki szczkowej (sinus maxillaris)Wyrostek podniebienny
(processus palatinus) odchodzi od trzonu poziomo ku tyowi. Za zbami siecznymi, w miejscu
poczenia si obu wyrostkw podniebiennych, znajduje si otwr przysieczny (foramen incisivum),
prowadzcy do kanau przysiecznego (canalis incisivus).
Brzegi przyrodkowe wyrostkw
podniebiennych obu szczk cz si ze sob w szwie podniebiennym porodkowym (sutura palatina
mediana), za brzegi tylne s poczone z blaszkami poziomymi koci podniebiennych szwem
podniebiennym poprzecznym (sutura palatina transversa). Wyrostki podniebienne szczk wraz z
blaszkami poziomymi koci podniebiennych stanowi rusztowanie podniebienia twardego (palatinum
durum), ktre oddziela jam ust od jamy nosowej. Cae podniebienie jest otoczone skierowanym ku
doowi, ukowato wygitym wyrostkiem zbodoowym szczki (processus alveolaris), w ktrym
znajduj si zbodoy (alveoli dentales), oddzielone od siebie przegrodami midzyzbodoowymi
(septa interalveolaria). Wyrostek czoowy szczki (processus frontalis) odchodzi od trzonu ku grze i
czy si z koci czoow. Jego powierzchnia przyrodkowa wchodzi w skad bocznej ciany jamy
nosowej. W rejonie brzegu tylnego biegnie bruzda zowa (sulcus lacrimalis), uzupeniajca kana
nosowo-zowy (canalis nasolacrimalis). Wyrostek jarzmowy (processus zygomaticus), odchodzcy od
bocznej powierzchni trzonu szczki, czy si z koci jarzmow.

Koci parzyste ukryte

Kod zowa
Kod zowa (os lacrimale) stanowi ma, cienk blaszk kostn, pooon midzy wyrostkiem
czoowym szczki a blaszk oczodoow koci sitowej. Tworzy wraz z nimi cian przyrodkow
oczodou. Wzdu przedniej krawdzi koci zowej biegnie bruzda zowa (sulcus lacrimalis), ktra
uzupeniona tak sam bruzd lec na wyrostku czoowym szczki, tworzy zagbienie zwane
doem woreczka zowego (fossa sacci lacrimalis), ktry ku doowi przedua si w kana nosowo-zowy
(canalis nasolacrimalis).

35

ANATOMIA CZOWIEKA
Kod podniebienna
Kod podniebienna (os palatinum) pooona jest do tyu od szczki i skada si z dwch
blaszek poczonych ze sob w ksztacie litery L. Blaszka pionowa (lamina perpendicularis) stanowi
tyln czd ciany bocznej jamy nosowej, a jej powierzchnia boczna tworzy czd dou skrzydowopodniebiennego. Brzeg grny tej blaszki przechodzi w wyrostek oczodoowy (processus orbitalis),
uczestniczcy w budowie tylnej czci dna oczodou. Blaszka pozioma (lamina horizontalis) wchodzi
w skad rusztowania tylnego odcinka podniebienia twardego. Blaszka ta czy si z blaszk strony
przeciwlegej szwem podniebiennym porodkowym.

Maowina nosowa dolna

Maowina nosowa dolna (concha nasalis inferior) jest cienk blaszk kostn poczon z
boczn cian jamy nosowej. Od brzegu grnego maowiny nosowej dolnej odchodzi wyrostek
zowy (processus lacrimalis), ktry zamyka cian kanau nosowo-zowego (canalis nasolacrimalis).
Odchodzcy w d wyrostek szczkowy (processus maxillaris) zamyka czciowo rozwr szczkowy.

Koci nieparzyste

Lemiesz
Lemiesz (vomer) jest koci pask ustawion w paszczydnie porodkowej w jamie nosowej.
Ley midzy podniebieniem kostnym a trzonem koci klinowej, tworzc czd tyln przegrody jamy
nosa.

Kod sitowa
Kod sitowa (os ethmoidale) skada si z dwch prostopadle do siebie ustawionych blaszek
oraz z bdnika sitowego. Kod sitowa jest pooona w rodkowej czci czaszki i bierze udzia w
budowie cian jamy nosowej i oczodow. Blaszka sitowa (lamina cribrosa), ustawiona poziomo, ma
ksztat czworoktnej pytki i przebita jest licznymi otworkami. Wypenia ona wcicie sitowe czci
oczodoowej koci czoowej i uczestniczy w utworzeniu rodkowej okolicy przedniego dou czaszki.
Na powierzchni mzgowej blaszki sitowej spoczywa parzysta opuszka wchowa, w ktrej koocz si
nici wchowe (fila olfactoria), przechodzce przez otworki blaszki sitowej (foramina ethmoidalia) z
jamy nosowej do jamy czaszki. Powierzchnia dolna blaszki sitowej wchodzi w skad sklepienia jamy
nosowej. Blaszka pionowa (lamina perpendicularis) odchodzi od blaszki sitowej pod ktem prostym w
paszczydnie porodkowej. Krtki odcinek grny, wystajc ponad blaszk sitow, tworzy tzw.
grzebieo koguci (crista galli) oddzielajcy od siebie obie opuszki wchowe. Znacznie dusza czd
dolna blaszki pionowej wnika do wiata jamy nosowej i stanowi czd kostnej przegrody nosa. Po
bokach blaszki pionowej zwisa pod blaszk sitow bdnik sitowy (labyrinthus ethmoidalis). Bdnik
skada si z szeregu jamek powietrznych, zwanych komrkami sitowymi (cellulae ethmoidales), ktre
pooddzielane s od siebie cienkimi blaszkami kostnymi. Zesp komrek sitowych stanowi zatoki
sitowe (sinus ethmoidales), ktre w wikszoci uchodz do jamy nosowej w obrbie jednej duej
36

ANATOMIA CZOWIEKA
komrki sitowej, zwanej puszk sitow (bulla ethmoidalis). Z nierwnej, przyrodkowej ciany
bdnika sitowego odchodz ku doowi, uwypuklajc si lekko do wiata jamy nosowej, dwa paskie
wyrostki: mniejszy - zwany maowin nosow grn (concha nasalis superior) i wikszy czyli
maowina nosowa rodkowa (concha nasalis media). Komrki sitowe pokrywa od strony bocznej
blaszka oczodoowa (lamina orbitalis) koci sitowej, ktra sw boczn powierzchni uczestniczy w
utworzeniu przyrodkowej ciany oczodou.

uchwa
uchwa (mandibula) jest najwiksz koci twarzoczaszki i jedyn, ktra czy si za pomoc
staww. Ma ona ksztat podkowiasty. Jej przedni, zgrubiay odcinek stanowi trzon (corpus), z
ktrego wyrastaj nieco rozbienie ku tyowi i grze dwie gazie uchwy (rami mandibulae).
Porodku, na zewntrznej powierzchni trzonu, znajduje si guzowatod brdkowa (protuberantia
mentalis). Do boku od niej pooony jest otwr brdkowy (foramen mentale), ktry stanowi wylot
przebiegajcego wewntrz trzonu i gazi kanau uchwy (canalis mandibulae), przeznaczonego dla
naczyo i nerww zbodoowych dolnych. Na wewntrznej powierzchni trzonu uchwy, w miejscu
odpowiadajcym guzowatoci brdkowej, znajduje si parzysty kolec brdkowy (spina mentalis). Po
bokach kolcw brdkowych pooone s doy dwubrzucowe (fossae digastricae), w ktrych koocz
si minie dwubrzucowe. Dalej ku bokowi wzdu wewntrznej powierzchni trzonu i gazi uchwy
przebiega kresa uchwowo-gnykowa (linea mylohyoidea). Grn krawdd trzonu uchwy stanowi uk
zbodoowy, zawierajcy zbodoy (alveoli dentales) oddzielone od siebie przegrodami
midzyzbodoowymi (septa interalveolaria), w ktrych umocowane s korzenie zbw. Miejsce
przejcia gazi w doln krawdd trzonu nosi nazw kta uchwy (angulus mandibulae). Na
powierzchni bocznej tego kta znajduje si guzowatod waczowa (tuberositas masseterica), a na
powierzchni przyrodkowej guzowatod skrzydowa (tuberasitas pterygoidea). Gad uchwy poszerza
si ku grze i kooczy dwoma wyrostkami, oddzielonymi od siebie wciciem uchwy (incisura
mandibulae). Ostro zakooczony wyrostek przedni nosi nazw wyrostka dziobiastego (processus
coronoideus) i suy jako miejsce przyczepu minia skroniowego. Zgrubiay, pooony do tyu od
wcicia uchwy, wyrostek kykciowy (processus condylaris) jest zakooczony gow uchwy (caput
mandibulae), zaopatrzon w powierzchni stawow (facies articularis), suc do poczenia z koci
skroniow. Na przedniej powierzchni gowy znajduje si wgbienie zwane dokiem skrzydowym
(fovea pterygoidea), bdce miejscem przyczepu minia skrzydowego bocznego. Gowa od reszty
wyrostka kykciowego oddzielona jest szyjk uchwy (collum mandibulae). W poowie dugoci gazi
uchwy na powierzchni wewntrznej znajduje si otwr uchwy (foramen mandibulae) prowadzcy
do kanau uchwy (canalis mandibulae).

Czaszka jako caod

Czaszk mona podzielid na czd grn zwan sklepieniem (calvaria) i na czd doln
stanowic podstaw czaszki (basis cranii). Rozpatrujc czaszk jako caod odrniamy nastpujce
ciany: grn, przedni, tyln, boczn i doln ciana grn.
Sklepienie czaszki (calvaria), wchodzce w skad ciany grnej, jest utworzone z uski koci
czoowej, z obu koci ciemieniowych i z uski koci potylicznej. Na zewntrznej powierzchni
37

ANATOMIA CZOWIEKA
sklepienia w obrbie koci ciemieniowych znajduj si guzy ciemieniowe (tubera parietalia).
Sklepienie cignie si od ukw brwiowych (arcus superciliares) koci czoowej a do kresy karkowej
grnej (linea nuchae superior) koci potylicznej. Granic boczn sklepienia stanowi kresy skroniowe
(lineae temporales). Czd rodkow sklepienia tworzy najwyszy punkt czaszki zwany szczytem
(vertex), czd przedni nazywamy czoem (frons), czd tyln silnie opadajc - potylic (occiput). Na
cianie grnej widoczne s trzy szwy: szew wieocowy (sutura coronalis) czcy kod czoow z kodmi
ciemieniowymi, szew strzakowy (sutura sagittalis) pooony jest midzy kodmi ciemieniowymi oraz
szew wgowy (sutura lambdoidea), ktry biegnie midzy kodmi ciemieniowymi i koci potyliczn.
Punkt, w ktrym szew wieocowy czy si ze szwem strzakowym, nazywamy bregma; punkt styczny
szwu strzakowego ze szwem wgowym - lambda. Na wewntrznej powierzchni sklepienia widoczne
s liczne wgbienia i wyniosoci, wywoane ksztatem powierzchni mzgowia oraz przebiegiem
ttnic oponowych. Wzdu szwu strzakowego przebiega od przodu ku tyowi bruzda zatoki
strzakowej grnej (suculus sinus sagittalis superioris), po bokach ktrej znajduj si liczne doeczki
ziarenkowate (foveolae granulares). W tylnej czci koci ciemieniowej po obu stronach szwu
strzakowego le otwory ciemieniowe (foramina parietalia).

ciana przednia
ciana przednia, czyli twarz kostna (facies ossea) ma mniej wicej ksztat owalny i jest
ograniczona: od gry usk czoow od dou trzonem uchwy, za z bokw przez koci jarzmowe i
gazie uchwy. W grnej czci ciany przedniej, poniej ukw brwiowych le oczodoy (orbitae),
oddzielone od siebie jam nosow.

Oczod
Oczod (orbita) ma ksztat czworociennego ostrosupa szczytem skierowanego ku tyowi do
kanau wzrokowego (canalis opticus), obok ktrego ley szczelina oczodoowa grna. Jego podstawa
jest przestrzeni otwart ku przodowi i nosi nazw wejcia do oczodou (aditus orbitae)
ograniczonego brzegami: grnym, dolnym, bocznym i przyrodkowym. Na brzegu grnym znajduje
si wcicie lub otwr nadoczodoowy (incisura s. foramen supraorbitale) dla nerww i naczyo
nadoczodoowvch. W przedueniu brzegu bocznego wejcia do oczodou cignie si na ksztat uku
ku grze i do tyu kresa skroniowa (linea temporalis). cian grn oczodou tworzy czd
oczodoowa koci czoowej i w tylnej czci skrzydo mniejsze koci klinowej. cian przyrodkow
ograniczaj idc od przodu: wyrostek czoowy szczki, kod zowa, blaszka oczodoowa koci sitowej i
trzon koci klinowej. W budowie ciany dolnej udzia bior: powierzchnia oczodoowa trzonu szczki
i koci jarzmowej oraz wyrostek oczodoowy koci podniebiennej. Natomiast ciana boczna jest
utworzona przez powierzchni oczodoow dwch koci: jarzmowej i skrzyda wikszego koci
klinowej. Na granicy ciany bocznej i dolnej znajduje si szczelina oczodoowa dolna (fissura orbitalis
inferior), czca oczod z doem skrzydowo-podniebiennym.

38

ANATOMIA CZOWIEKA
Jama nosowa
Porodku twarzy, midzy oczodoami, znajduje si jama nosowa (cavitas nasi). Wejcie do
kostnej jamy nosowej z uwagi na swj ksztat nosi nazw otworu gruszkowatego (apertura
pisiformis), ktry jest ograniczony od gry wolnym brzegiem koci nosowych, bocznie i od dou
kodmi szczki. Wntrze jamy nosowej jest przedzielone przegrod na praw i lew czd. Z
bocznych cian jamy nosowej zwisaj ku doowi: maowina nosowa dolna (concha nasalis inferior),
rodkowa (concha nasalis media) oraz niewidzialna przez otwr gruszkowaty, pooona wysoko z
tyu, maowina nosowa grna (concha nasalis superior). Sklepienie jamy nosowej jest utworzone
przez koci nosowe, kolec nosowy koci czoowej, blaszk sitow koci sitowej oraz przez trzon koci
klinowej. Dno jamy nosowej, ktre jest rwnoczenie podniebieniem twardym, jest utworzone przez
wyrostki podniebienne obu szczk oraz blaszki poziome koci podniebiennych. Przegroda nosa
(ciana przyrodkowa) jest zbudowana z lemiesza i blaszki pionowej koci sitowej. ciana boczna,
najbardziej urozmaicona, jest utworzona przez trzon i wyrostek czoowy szczki, kod zow, nosow
doln, przyrodkow powierzchni bdnika koci sitowej, blaszk pionow koci podniebiennej oraz
blaszk przyrodkow wyrostka skrzydowatego koci klinowej. Dwie dalsze maowiny - rodkowa i
grna, nalece do koci sitowej wraz z maowin nosow doln wyznaczaj przewd nosowy dolny,
rodkowy i grny. W przewodzie nosowym dolnym uchodzi przewd nosowo-zowy, w przewodzie
rodkowym swe ujcie maj zatoka szczkowa i czoowa oraz komrki sitowe przednie. Natomiast
zatoka klinowa ma ujcie w zachyku klinowo-sitowym. Powierzchnia twarzy pooona po bokach
otworu gruszkowatego jest utworzona przez szczk i kod jarzmow. Na niej, tu pod brzegiem
dolnym wejcia do oczodou, znajduje si otwr podoczodoowy (foramen infraorbitale) dla nerww i
naczyo tej samej nazwy. Poniej tego otworu jest d nadkowy (fossa canina). Kod jarzmowa
tworzy obustronn wyniosod policzkow, jest bowiem najbardziej do boku wysunit koci
twarzoczaszki. Zewntrzna powierzchnia trzonu uchwy stanowi najniej pooon i najbardziej
wysunit ku przodowi czd twarzy kostnej. W linii porodkowej trzonu uchwy widnieje lad szwu
czcego pierwotnie dwie czci uchwy w jedn kod. lad ten przechodzi u dou w guzowatod
brdkow (protuberantia mentalis). Na wysokoci drugiego zba przedtrzonowego znajduje si
otwr brdkowy (foramen mentale) dla nerwu i naczyo brdkowych. Ku tyowi na obu swych
koocach trzon uchwy przedua si w gad uchwy (ramus mandibulae).
ciana tylna
ciana tylna jest utworzona przez zewntrzn powierzchni uski potylicznej oraz przez czd
sutkow koci skroniowej wraz z jej wyrostkiem sutkowym. W linii porodkowej, mniej wicej w
poowie wysokoci uski potylicznej, znajduje si guzowatod potyliczna zewntrzna (protuberantia
occipitalis externa), ktrej dolny kraocowy punkt nazywa si inion. Pole pooone powyej
guzowatoci nosi nazw paszczyzny potylicznej (planum occipitale), za poniej to paszczyzna
karkowa (planum nuchale). Od guzowatoci potylicznej zewntrznej biegnie ku doowi grzebieo
potyliczny zewntrzny (crista occipitalis externa). Odchodzi od niego obustronnie, mniej wicej w
poowie jego dugoci, kresa karkowa dolna (linea nuchae inferior). Rwnolegle do kresy karkowej
dolnej, od guzowatoci potylicznej zewntrznej, biegnie ku bokowi symetryczna kresa karkowa grna
(linea nuchae superior), powyej ktrej widnieje niestaa i sabo zaznaczona kresa karkowa najwysza
(linea nuchae suprema).

39

ANATOMIA CZOWIEKA
ciana boczna
ciana boczna w swej grnej czci jest utworzona przez zewntrzn powierzchni czci
uskowej koci skroniowej oraz czciowo przez kod klinow, czoow, ciemieniow i potyliczn.
Krtki szew, w ktrym wierzchoek skrzyda wikszego koci klinowej czy si z czci uskow koci
skroniowej, stanowi punkt zwany pterion. Wzdu bocznej ciany czaszki mzgowej cignie si od
przodu ku tyowi wypuka ku grze kresa skroniowa (linea temporalis), ktra biegnie od wyrostka
jarzmowego koci czoowej przez kod ciemieniow i kooczy si na czci uskowej koci skroniowej.
Kresa skroniowa ogranicza od przodu i gry d skroniowy (fossa temporalis). Doln granic dou
skroniowego stanowi uk jarzmowy (arcus zygomaticus), poniej ktrego znajduje si d
podskroniowy (fossa infratemporalis). uk jarzmowy wytworzony jest przez wyrostek jarzmowy koci
skroniowej poczony szwem z wyrostkiem skroniowym koci jarzmowej. Do tyu i poniej uku
jarzmowego znajduje si otwr suchowy zewntrzny (porus acusticus externus). Ku doowi i do
przodu od otworu suchowego zewntrznego wystaje, szczytem skierowany w d, wyrostek
rylcowaty (processus styloideus), a za nim - wyrostek sutkowaty (processus mastoideus).

ciana dolna
ciana dolna stanowi zewntrzn powierzchni podstawy czaszki (basis cranii externa) i (bez
uchwy), ograniczona jest od przodu wyrostkami zbodoowymi szczk (processus alveolares
maxillae), od tyu zachodzi na cian tyln, sigajc po kresy karkowe grne koci potylicznej, z
bokw za dochodzi do dolnego brzegu koci jarzmowej i wyrostka sutkowatego. Wyrostki
zbodoowe obu szczk ograniczaj podniebienie kostne (palatum osseum), ktre utworzone jest w
odcinku przednim przez wyrostki podniebienne szczk, za w czci tylnej - przez blaszki poziome
koci podniebiennych. Wyrostki podniebienne obu szczk oraz blaszki poziome koci podniebiennych
cz si w szwie podniebiennym porodkowym (sutura palatina mediana), natomiast midzy sob
spotykaj si w szwie podniebiennym poprzecznym (sutura palatina transversa). W tylno-bocznym
kcie podniebienia kostnego znajduje si obustronnie pooony otwr podniebienny wikszy
(foramen palatinum majus) dla przejcia naczyo i nerww podniebiennych. Nad tylnym brzegiem
podniebienia kostnego znajduj si nozdrza tylne (choanae), czce jam nosow z czci grn
garda. Do tylnej powierzchni trzonu szczki i blaszki pionowej koci podniebiennej przylegaj od tyu
ustawione pionowo wyrostki skrzydowate (processus pterygoidei) koci klinowej. Kady wyrostek
skrzydowaty skada si z dwch blaszek, zczonych ze sob wzdu krawdzi przednich pod ktem
otwartym ku tyowi. Obie blaszki, przyrodkowa i boczna, obejmuj d skrzydowy (fossa
perygoidea). Do tyu od nozdrzy tylnych powierzchni zewntrzn podstawy czaszki tworzy trzon
koci klinowej i czd podstawna koci potylicznej, na ktrej porodku znajduje si guzek gardowy
(tuberculum pharyngeum) dla przyczepu wizada podunego przedniego krgosupa. Bocznie przy
nasadzie skrzyda wikszego koci klinowej, idc od przodu ku tyowi, widnieje otwr owalny
(foramen ovale) dla nerwu uchwowego (n. mandibularis) i mniejszy, bardziej bocznie pooony
otwr kolcowy (foramen spinosum). Dalej bocznie na koci skroniowej znajduje si d uchwowy
(fossa mandibularis), ograniczony od przodu guzkiem stawowym (tuberculum articulare). Ku tyowi
od dou uchwowego odchodzi wyrostek rylcowaty (processus styloideus) i za nim, nieco bocznie
wyrostek sutkowaty (processus mastoideus). Pomidzy tymi wyrostkami znajduje si otwr rylcowosutkowy (foramen stylomastoideum), ktrym opuszcza czaszk nerw twarzowy (n. facialis). Po
stronie przyrodkowej wyrostka sutkowatego znajduje si wcicie sutkowe (incisura mastoidea). Przy
nasadzie wyrostka skrzydowatego koci klinowej ley trjktnego ksztatu otwr poszarpany
(foramen lacerum), ktry jest ograniczony od przodu skrzydem wikszym koci klinowej, od tyu 40

ANATOMIA CZOWIEKA
szczytem piramidy koci skroniowej i od strony przyrodkowej - trzonem koci klinowej. W
ograniczeniu tego otworu znajduje si otwr wewntrzny kanau ttnicy szyjnej (apertura interna
canalis carotici). Bocznie od tego otworu biegnie bruzda trbki suchowej (sulcus tubae anditivae),
ograniczona czci skalist koci skroniowej i skrzydem wikszym koci klinowej. W bruddzie tej
przebiega czd chrzstna trbki suchowej, ktra ku tyowi przedua si w kana biegncy wewntrz
koci skroniowej, kooczcy si w uchu rodkowym. Na dolnej powierzchni piramidy koci skroniowej
widnieje otwr zewntrzny kanau ttnicy szyjnej (apertura externa canalis carotici), za ktrym
znajduje si obszerny otwr szyjny (foramen jugulare), ograniczony boczn czci koci potylicznej i
czci skalist koci skroniowej. Przez otwr ten przechodz: nerw jzykowo-gardowy, nerw
bdny, nerw dodatkowy, ya szyjna wewntrzna i ttnica oponowa tylna. Do tyu za czci
podstawn koci potylicznej znajduje si otwr wielki (foramen magnum), ograniczony po bokach
kykciami potylicznymi (condyli occipitales), zaopatrzonymi w wypuke powierzchnie stawowe,
suce do poczenia z krgiem szczytowym. Przez otwr wielki przechodzi rdzeo przeduony wraz
z oponami, nerwy dodatkowe i ttnice krgowe. Kykcie potyliczne s przebite u swej podstawy
kanaem nerwu podjzykowego (canalis hypoglossi).

Powierzchnia wewntrzna podstawy czaszki

Powierzchnia wewntrzna podstawy czaszki (basis cranii interna) uksztatowana jest w
postaci trzech tarasowato schodzcych ku tyowi nierwnych pl zwanych doami czaszki.
Nierwnoci tej powierzchni uwarunkowane s ksztatem powierzchni podstawnej mzgowia. D
przedni czaszki (fossa cranii anterior), pooony najwyej wytworzony jest przez czd oczodoow
koci czoowej, blaszk sitow koci sitowej oraz w odcinku tylnym - przez trzon i skrzyda mniejsze
koci klinowej. Tylne krawdzie skrzyde mniejszych stanowi granic midzy doem przednim i
rodkowym czaszki. Z przodu, porodku dou przedniego czaszki, znajduje si grzebieo czoowy
(crista frontalis), tu za nim blaszka sitowa (lamina cribrosa) koci sitowej, z ktrej wystaje ku grze
grzebieo koguci (crista galli), na ktrym przyczepia si sierp mzgu. Tu przed grzebieniem kogucim
pooony jest otwr lepy (foramen caecum). Po obu stronach grzebienia koguciego w zagbieniu
blaszki sitowej ley opuszka wchowa, do ktrej dochodz wkna nerww wchowych. Do
mzgowej powierzchni czci oczodoowej koci czoowej, ktra zajmuje boczne pooenie w
przednim dole czaszki, przylegaj dolne powierzchnie patw czoowych mzgu. D rodkowy czaszki
(fossa cranii media) jest gbszy od przedniego i pooony niej. Skada si on z dwch obszernych,
symetrycznych czci bocznych i znajdujcej si wyej midzy nimi czci rodkowej. Czci boczne
s utworzone przez skrzyda wiksze koci klinowej oraz przez czd uskow i powierzchni przedni
piramidy koci skroniowej. Powierzchnia czci bocznej dou rodkowego jest zagbiona i pokryta
licznymi wyciskami palczastymi oraz kami mzgowymi, ktre s dostosowane do bruzd i zakrtw
powierzchni dolnej patw skroniowych mzgu. Rwnie rozgazienia ttnic obi na powierzchni
dou liczne, rozchodzce si ku przodowi bruzdy. Kierujc si od przodu ku tyowi wzdu czci
bocznej dou rodkowego czaszki, napotykamy na liczne otwory. Poniej skrzyde mniejszych koci
klinowej ley trjktnego ksztatu szczelina, czca rodkowy d czaszki z oczodoem; jest to
szczelina oczodoowa grna (fissura orbitalis superior), przez ktr wnikaj z jamy czaszki do
oczodou: nerw okruchowy (n. oculomotorius), bloczkowy (n. trochlearis), oczny (n. ophthalmicus) i
odwodzcy (n. abducens). Ku tyowi od przyrodkowego kooca szczeliny oczodoowej grnej, w
obrbie nasady skrzyda wikszego koci klinowej, znajduje si otwr okrgy (foramen rotundum),
ktry uchodzi w dole skrzydowo-podniebiennym, a suy dla wyjcia nerwu szczkowego (n.
maxillaris). Do tyu i nieco bocznie od otworu okrgego podstaw czaszki przebija otwr owalny
41

ANATOMIA CZOWIEKA
(foramen ovale), ktry czy rodkowy d czaszki z doem podskroniowym i stanowi drog przejcia
nerwu uchwowego (n. mandibularis). Bocznie od otworu owalnego, jeszcze w obrbie skrzyda
wikszego koci klinowej, ley najmniejszy otwr kolcowy (foramen spinosum) dla naczyo
oponowych rodkowych. Midzy tyln krawdzi skrzyda wikszego koci klinowej a czci skalist
koci skroniowej znajduje si dod znacznych rozmiarw otwr poszarpany (foramen lacerum), ktry
na niemacerowanej czaszce jest zamknity chrzstk wknist. Tu za otworem poszarpanym, na
przedniej powierzchni piramidy blisko jej szczytu, znajduje si wgbienie spowodowane zwojem
troistym nerwu trjdzielnego, zwane wyciskiem nerwu trjdzielnego (impresio trigemini). Porodku
powierzchni przedniej piramidy koci skroniowej, blisko jej brzegu grnego, widnieje wyniosod
ukowata (eminentia arcuata), wywoana przebiegajcym wewntrz piramidy kanaem pkolistym
przednim bdnika ucha wewntrznego. Do przodu i nieco bocznie od tej wyniosoci, w miejscu
nieznacznego wgbienia pod cienk warstw kostn, zwan pokryw jamy bbenkowej (tegmen
tympani), ley przestrzeo naleca do jamy bbenkowej ucha rodkowego. Czd porodkowa
rodkowego dou czaszki jest oddzielona od dou przedniego czaszki poprzecznie przebiegajcym
rowkiem zwanym bruzd skrzyowania wzrokowego (sulcus chiasmatis), za ktr ley guzek sioda
(tuberculum sellae). Bruzda skrzyowania kooczy si obustronnie kanaem wzrokowym (canalis
opticus), ktry prowadzi do oczodou i suy dla przejcia nerwu wzrokowego (n. opticus) oraz ttnicy
ocznej. Skrzyda mniejsze koci klinowej zakooczone s wyrostkiem pochyym przednim (processus
clinoideus anterior), pooonym do tyu od kanau wzrokowegoNa grnej powierzchni trzonu koci
klinowej, za bruzd skrzyowania wzrokowego, znajduje si wybitne wgbienie - siodo tureckie
(sella turcica) zawierajce d przysadki mzgowej (fossa hypophysialis), ktry od przodu i boku
ograniczaj wyrostki pochye rodkowe (processus clinoidei medii). Siodo tureckie jest ograniczone
od tyu poprzecznie ustawion czworoktn blaszk zwan grzbietem sioda (dorsum sellae). Z jego
grnych ktw odchodz wyrostki pochye tylne (processus clinoidei posteriores). Po obu stronach
sioda tureckiego biegnie pytka, szeroka bruzda ttnicy szyjnej (sulcus caroticus), rozpoczynajca si
z tyu w otworze poszarpanym, a kooczca si przyrodkowo i do tyu od wyrostka pochyego
przedniego. W bruddzie tej ley zatoka jamista wraz z ttnic szyjn wewntrzn. D tylny czaszki
(fossa cranii posterior) jest najwikszy, najgbszy i najniej pooony. W rodkowej, przedniej czci
jest utworzony przez trzon koci klinowej, czd podstawn i czci boczne koci potylicznej, bocznie przez tyln powierzchni piramidy i czd sutkow koci skroniowej, jak rwnie pooon za nimi
usk koci potylicznej. Granic pomidzy rodkowym i tylnym doem czaszki wytyczaj w odcinku
porodkowym - krawdd grzbietu sioda, po bokach - grny brzeg piramidy koci skroniowej. Granic
tyln dou stanowi obustronnie biegnca szeroka i pytka bruzda zatoki poprzecznej. Porodku
tylnego dou czaszki znajduje si otwr wielki (foramen magnum), ktrym przechodzi rdzeo
przeduony ze swymi oponami, nerwy dodatkowe i ttnice krgowe. Do przodu od otworu
wielkiego czd podstawna koci potylicznej wraz z tyln czci trzonu koci klinowej wytwarzaj
pochyod zwan stokiem (clivus), na ktrym spoczywa rdzeo przeduony i most. Poniej bocznych
ograniczeo otworu wielkiego podstaw kykci potylicznych przebija kana nerwu podjzykowego.
Midzy czci boczn koci potylicznej a tylnym brzegiem piramidy koci skroniowej znajduje si,
ograniczony wciciami tych koci, otwr szyjny (foramen jugulare), ktry stanowi drog wyjcia z
jamy czaszki nerww: jzykowo-gardowego, bdnego i dodatkowego. Powyej tego otworu na
tylnej powierzchni piramidy koci skroniowej znajduje si otwr suchowy wewntrzny (porus
acusticus internus), prowadzcy do przewodu suchowego wewntrznego (meatus acusticus
internus). Zawartod tego przewodu stanowi nerw twarzowy (n. facialis) oraz nerw przedsionkowolimakowy (n. vestibulocochlearis). Do tyu od otworu wielkiego znajduj si obustronnie dwa due
doy potyliczne. w ktrych spoczywaj pkule mdku. Doy te s oddzielone od siebie
grzebieniem potylicznym wewntrznym (crista occipitalis interna). Od strony grnej doy potyliczne
42

ANATOMIA CZOWIEKA
dolne ogranicza bruzda zatoki poprzecznej (sulcus sinus transversi), ktra przedua si na czd
sutkow koci skroniowej w bruzd zatoki esowatej (sulcus sinus sigmoidei).

Poczenia koci czaszki

Poczenia cige koci czaszki wystpuj jako chrzstkozrosty wizozrosty, natomiast

poczeniem stawowym jest parzysty staw skroniowo-uchwowy. Chrzstkozrosty wystpuj gwnie
w podstawie czaszki, albowiem koci wchodzce w jej skad rozwijaj si na podou chrzstnym.
Wizozrosty wystpuj pod postaci bardzo licznych szww (suturae) lub jako ciemiczka (fronticuli).
W sklepieniu czaszki wystpuj szwy: strzakowy, wieocowy i wgowy. Nazwy pozostaych szww
czaszki pochodz od koci, ktre cz. Ciemiczka pooone s w ktach obu koci ciemieniowych w
liczbie szeciu. Najwiksze ciemiczko przednie (czoowe) ley w miejscu zetknicia si szwu
wieocowego, strzakowego i czoowego. Wraz ze wzrostem koci czaszki ciemiczka zamykaj si w
cigu 1 roku ycia, tylko ciemiczko przednie zamyka si w 2 roku ycia. Znacznie pdniej rozpoczyna
si proces zanikania szww, miejsce ktrych zajmuj kociozrosty. Wikszod szww sklepienia
czaszki kostnieje midzy 40 a 50 rokiem ycia.

Staw skroniowo-uchwowy
Staw skroniowo-uchwowy (art. temporomandibularis) jest stawem parzystym zoonym o
trzech kierunkach ruchu. Powierzchnie stawu skroniowo-uchwowego tworz ze strony koci
skroniowej wklso-wypuke powierzchnie stawowe dou uchwowego (fossa mandibularis) i guzka
stawowego (tuberculum articulare). Na uchwie powierzchni stawow stanowi gowa uchwy
(caput mandibulae). Powierzchnie stawowe pokryte s chrzstk wknist. W jamie stawu znajduje
si krek stawowy (discus articularis), ustawiony w paszczydnie poprzecznej, zronity swym
obwodem z bon wknist torebki stawowej. Grna powierzchnia krka stawowego jest w czci
przedniej wklsa, za w czci tylnej wypuka, dostosowujc si do nieregularnego ksztatu
powierzchni stawowej koci skroniowej. Dolna powierzchnia jest wklsa i przylega do powierzchni
stawowej gowy uchwy. Torebka stawowa jest obszerna i ludna, przymocowuje si do brzegw
powierzchni stawowych. Torebk wzmacniaj nastpujce wizada:
wizado boczne (lig. laterale), pooone jest po stronie zewntrznej stawu. Biegnie ono od nasady
wyrostka jarzmowego do szyjki uchwy, wizado klinowo-uchwowe (lig. sphenomantibulare)
biegnie po stronie przyrodkowej stawu, od kolca koci klinowej do szyjki i gazi uchwy, wizado
rylcowo-uchwowe (lig. stylomandibulare) rozpite jest midzy wyrostkiem rylcowatym a brzegiem
tylnym i ktem uchwy. W stawie skroniowo-uchwowym odbywaj si ruchy w trzech kierunkach.
Polegaj one na wysuwaniu i cofaniu uchwy, opuszczaniu i podnoszeniu uchwy oraz ruchy boczne,
tzw. ruchy ucia.

43

ANATOMIA CZOWIEKA
KOCI, STAWY I WIZADA KOOCZYNY GRNEJ

Kociec kooczyny grnej (membrum superius) i kooczyny dolnej (membrum inferius) jest
zbudowany homologicznie. Kady z nich skada si z podstawy, zwanej obrcz kooczyny czcej j z
tuowiem i z czci wolnej. Obrcz kooczyny grnej tworzy obustronnie obojczyk i opatka, natomiast
obrcz kooczyny dolnej tworz parzyste koci miedniczne. Czd woln kooczyny dzielimy na trzy
zasadnicze odcinki: bliszy, rodkowy i dalszy. Odcinek bliszy stanowi, odpowiednio kod ramienna
albo kod udowa, rodkowy - dwie koci przedramienia albo dwie koci goleni. Odcinek dalszy to
szkielet rki albo szkielet stopy. Kooczyna grna czowieka w zwizku z pionow postaw ciaa suy
jako narzd chwytny i ma konstrukcj wybitnie dynamiczn. Kooczyna dolna peni funkcje
podporowe i lokomocyjne, i std w wikszym stopniu ma budow statyczn.

Koci obrczy kooczyny grnej

Obrcz kooczyny grnej (cingulum membri superioris) skada si z obojczyka, opatki i w

przeciwieostwie do obrczy kooczyny dolnej charakteryzuje si znaczn ruchomoci.

Obojczyk
Obojczyk (clavicula) jest zbudowany na wzr koci dugich, lecz nie posiada jamy szpikowej.
Wygity jest na ksztat litery S. Wyrniamy na nim czd rodkow i dwa kooce: przyrodkowy i
boczny. Czd rodkowa w odcinku przyrodkowym jest wygita ku przodowi, w bocznym - ku tyowi.
Powierzchnia grna jest stosunkowo gadka i suy jako pole przyczepu dla mini. Dolna
powierzchnia ma przy koocu mostkowym chropowate pole dla przyczepu wizada, zwane wyciskiem
wizada ebrowo-obojczykowego (impressio lig. costoclavicularis). W pobliu kooca bocznego na
dolnej powierzchni ley guzek stokowaty (tuberculum conoideum) oraz bocznie, do przodu od niego
- kresa czworoboczna (linea trapezoidea). Obie te wyniosoci s miejscem przyczepu wizada
kruczoobojczykowego. Porodku powierzchni dolnej znajduje si otwr odywczy (foramen
nutricium). Koniec przyrodkowy, czyli mostkowy (extremitas sternalis) jest zgrubiay i pokryty
trjktn i nieco siodekowat powierzchni stawow mostkow (facies articularis sternalis), ktra
przylega do wcicia obojczykowego mostka. Koniec boczny zwany barkowym (extremitas acromialis)
jest spaszczony i zakooczony ma, owaln i lekko wypuk powierzchni stawow barkow (facies
articularis acromialis), przeznaczon do poczenia si z wyrostkiem barkowym opatki.
opatka
opatka (scapula) jest typow koci pask, trjktnego ksztatu, ktra przylega do tylnej
ciany klatki piersiowej. opatka czy si stawowo z obojczykiem i koci ramienn. Wyrnia si na
niej dwie powierzchnie, trzy brzegi i trzy kty. Powierzchnia przednia zwana ebrow (facies costalis)
jest lekko wklsa i zaopatrzona w kilka kres miniowych (lineae musculares), do ktrych
przymocowuje si misieo podopatkowy. Zagbienie caej powierzchni nosi nazw dou
podopatkowego (fossa subcapularis). Powierzchnia tylna czyli grzbietowa (facies dorsalis) jest
wypuka i przedzielona silnie wystajcym grzebieniem opatki na dwa doy: grny - mniejszy i gbszy
44

ANATOMIA CZOWIEKA
to d nadgrzebieniowy (fossa supraspinata) i dolny - wikszy i pytszy nosi nazw dou
podgrzebieniowego (fossa infraspinata). Grzebieo opatki (spina scapulae) rozpoczyna si maym,
trjktnym polem na brzegu przyrodkowym opatki i wstpujc w kierunku bocznym staje si coraz
wikszy. Zakooczony jest duym, spaszczonym wyrostkiem barkowym opatki (acromion). Na jego
brzegu przyrodkowym znajduje si maa powierzchnia stawowa wyrostka barkowego (facies
articularis acromii) dla poczenia z obojczykiem. Brzeg przyrodkowy opatki (margo medialis) jest
najcieoszym i najduszym brzegiem, ustawionym rwnolegle do krgosupa. Najkrtszy brzeg grny
(margo superior) jest take cienki i ostry. W jego bocznym odcinku znajduje si mae wcicie opatki
(incisura scapulae), ktre zamyka wizado poprzeczne opatki grne, tworzc otwr dla przejcia
nerwu nadopatkowego. Od grnego brzegu opatki, bocznie od wcicia opatki, odchodzi
skierowany ku przodowi wyrostek kruczy (processus coracoideus), ktry zagina si haczykowato w
kierunku przednio-bocznym. Brzeg boczny (margo lateralis) jest najgrubszym z trzech brzegw i w
swej grnej czci przedua si w wydrenie stawowe (cavitas glenoidalis), ktre tworzy panewk
stawu ramiennego. Poniej wydrenia znajduje si mae, chropowate pole zwane guzkiem
podpanewkowym (tuberculum infraglenoidale) dla przyczepu gowy dugiej minia trjgowego
ramienia. Powyej wydrenia ley mae, chropowate pole zwane guzkiem nadpanewkowym
(tuberculum supraglenoidale) dla przyczepu gowy dugiej minia dwugowego ramienia. Brzeg
przyrodkowy z brzegiem bocznym ograniczaj kt dolny opatki (angulus inferior). Kt grny
(angulus superior) jest ograniczony przez brzeg przyrodkowy i grny. Kt boczny (angulus lateralis)
jest tpy i zgrubiay, ograniczaj go grny i boczny brzeg opatki. Kt boczny jest oddzielony od reszty
opatki nieznacznym przeweniem, zwanym szyjk opatki (collum scapulae).

Koci kooczyny grnej wolnej

Kod ramienna
Kod ramienna (humerus) jest koci dug. Na nasadzie bliszej (epiphysis proximalis)
znajduje si skierowana przyrodkowo gowa koci ramiennej (caput humeri), pokryta powierzchni
stawow (facies articularis capitis humeri). Od reszty nasady bliszej gow oddziela nieznaczne
przewenie zwane szyjk anatomiczn (collum anatomicum). Pozosta, boczn czd nasady
bliszej tworz dwa guzki: ku przodowi wysunity guzek mniejszy (tuberculum minus) i bocznie
pooony guzek wikszy (tuberculum majus). Od kadego guzka schodzi w d na trzon koci
ramiennej odpowiednia listewka kostna, zwana odpowiednio grzebieniem guzka mniejszego (crista
tuberculi minoris) i grzebieniem guzka wikszego (crista tuberculi majoris). Pomidzy guzkami i
grzebieniami biegnie rynienkowate zagbienie zwane bruzd midzyguzkow (sulcus
intertubercularis). W bruddzie tej przebiega cigno gowy dugiej minia dwugowego ramienia.
Ca nasad blisz oddziela od trzonu koci szyjka chirurgiczna (collum chirurgicum). Trzon koci
ramiennej (corpus humeri) w odcinku bliszym jest oby, w czci dalszej na przekroju poprzecznym trjktny. Dlatego te dopiero od poowy trzonu mona odrnid wyradnie wystpujce trzy brzegi i
trzy powierzchnie. Brzeg przedni (margo anterior) i brzeg przyrodkowy (margo medialis) ogranicza
powierzchni przedni przyrodkow (facies anterior medialis), brzeg przedni i boczny (margo
lateralis) ogranicza powierzchni przedni boczn (facies anterior lateralis), a powierzchnia tylna
(facies posterior) jest ograniczona przez brzeg boczny i przyrodkowy. Na powierzchni przedniej
bocznej w poowie dugoci trzonu znajduje si rozlege, chropowate pole, tzw. guzowatod
naramienna (tuberositas deltoidea) dla przyczepu minia naramiennego. Na powierzchni tylnej od
45

ANATOMIA CZOWIEKA
gry i strony przyrodkowej ku doowi i bocznie biegnie pytka bruzda nerwu promieniowego (sulcus
nervi radialis). Nasada dalsza (epiphysis distalis) koci ramiennej jest szeroka i spaszczona w kierunku
przednio-tylnym.
Skada si z kykcia (condylus humeri) i dwch nadkykci: bocznego i
przyrodkowego (epicondylus lateralis et medialis). Oba nadkykcie su do przyczepu licznych
mini i wizade. Kykied koci ramiennej jest podzielony pytk bruzd na wiksz czd
przyrodkow zwan bloczkiem (trochlea humeri) i mniejsz kulist czd boczn, stanowic gwk
koci ramiennej (capitulum humeri). Bloczek i gwka s pokryte powierzchniami stawowymi i bior
udzia w wytworzeniu stawu okciowego. Rynienkowato zagbiona powierzchnia stawowa bloczka
zestawia si z wciciem bloczkowym koci okciowej, za wypuka powierzchnia stawowa gwki koci
ramiennej czy si z dokiem stawowym gowy koci promieniowej. Od przodu ponad gwk koci
ramiennej ley mae zagbienie zwane doem promieniowym (fossa radialis), powyej bloczka
znajduje si wiksze zagbienie - d dziobiasty (fossa coronoidea). Podczas zgicia przedramienia w
stawie okciowym oba doy wypeniaj si: brzegiem przednim gowy koci promieniowej - pierwszy,
a wyrostkiem dziobiastym - drugi. Na stronie tylnej nad bloczkiem znajduje si gboki d okciowy
(fossa olecrani), do ktrego wchodzi podczas prostowania przedramienia wyrostek okciowy koci
okciowej. Na tylnej stronie nadkykcia przyrodkowego znajduje si bruzda nerwu okciowego
(sulcus n. ulnaris).

Koci przedramienia
Kociec przedramienia (ossa antebrachii) stanowi dwie koci: okciowa i promieniowa, ktre
s uoone rwnolegle do siebie w przedramieniu odwrconym, tzn. gdy doo skierowana jest do
przodu. Kod okciowa jest dusza, ma silniej rozwinit nasad blisz i zajmuje w przedramieniu
pooenie przyrodkowe czyli od strony palca pitego. Kod promieniowa ley bocznie w
przedramieniu po stronie kciuka. W pooeniu nawrconym przedramienia, tzn. przy rce
skierowanej grzbietem do przodu, kod okciowa nie zmienia swego pooenia, natomiast kod
promieniowa krzyuje skonie od przodu kod okciow. Kod okciowa gwnie odpowiada za
poczenie ramienia z przedramieniem, std bardziej rozbudowana nasada blisza.
Kod
promieniowa suy do poczenia przedramienia z rk, dlatego ma bardziej rozbudowan nasad
dalsz.

Kod okciowa
Kod okciowa (ulna) jest koci dug. Nasada blisza (epiphysis proximalis) jest zaopatrzona
w dwa wyrostki. Wyrostek tylny, wikszy, stanowi grne zakooczenie koci i nazywa si wyrostkiem
okciowym (olecranon). Mniejszy, niej pooony i skierowany swym wierzchokiem do przodu to
wyrostek dziobiasty (processus coronoideus). Oba wyrostki ograniczaj otwarte ku przodowi wcicie
bloczkowe (incisura trochlearis), pokryte powierzchni stawow do poczenia z bloczkiem koci
ramiennej. Na powierzchni bocznej wyrostka dziobiastego znajduje si wcicie promieniowe
(incisura radialis), suce do poczenia stawowego z obwodem stawowym gowy koci
promieniowej. Pod wyrostkiem dziobiastym jest pooona guzowatod okciowa (turberositas ulnae),
bdca polem koocowego przyczepu dla minia ramiennego. Trzon koci okciowej (corpus ulnae)
ma w przekroju poprzecznym ksztat trjktny. Wyrniamy trzy brzegi ograniczajce trzy
powierzchnie: przedni (facies anterior), przyrodkow (facies medialis) i tyln (facies posterior).
Brzeg przedni (margo anterior), lekko zaokrglony, oddziela powierzchni przedni od
46

ANATOMIA CZOWIEKA
przyrodkowej; brzeg tylny (margo posterior) przebiega pomidzy powierzchni przyrodkow i tyln;
najostrzejszy brzeg midzykostny (margo interosseus), skierowany bocznie, oddziela powierzchni
tyln od przedniej i stanowi miejsce przyczepu bony midzykostnej czcej trzony obu koci
przedramienia. Nasad dalsz (epiphysis distalis) stanowi gowa koci okciowej (caput ulnae),
przeduajca si po stronie przyrodkowej w wyrostek rylcowaty (processus styloideus). Czd
przednio-boczn gowy pokrywa obwd stawowy (circumferentia articularis), ktry suy do
poczenia z wciciem okciowym koci promieniowej. Gowa koci okciowej jest zakooczona
powierzchni dla poczenia z trjktn chrzstk, oddzielajc t kod od nadgarstka.

Kod promieniowa
Kod promieniowa (radius) jest koci dug o silnie rozwinitej nasadzie dalszej, bowiem
tylko ona z obu koci przedramienia bezporednio uczestniczy w poczeniu stawowym
przedramienia z rk. Nasad blisz (epiphysis proximalis) koci stanowi gowa (caput radii), na
ktrej s pooone dwie powierzchnie stawowe. Jedna wklsa, skierowana ku grze - to doek
stawowy gowy (fovea articularis capitis), zestawiajcy si z gwk koci ramiennej. Drug
powierzchni tworzy obwd stawowy gowy koci promieniowej (circumferentia articularis capitis
radii), przeznaczony do poczenia z wciciem promieniowym koci okciowej. Gowa oddzielona jest
od trzonu szyjk (colum radii). Poniej szyjki, od strony przedniej znajduje si guzowatod koci
promieniowej (tuberositas radii), do ktrej przymocowuje si cigno koocowe minia dwugowego
ramienia. Trzon (corpus radii), podobnie jak w koci okciowej, jest na przekroju trjktny i posiada
analogiczne brzegi: przedni (margo anterior), tylny (margo posterior) i midzykostny (margo
interosseus), skierowany w stron przyrodkow, ktry jest miejscem przyczepu bony
midzykostnej. Brzegi te ograniczaj nastpujce powierzchnie: przedni (facies anterior) - brzeg
przedni i midzykostny, boczn (facies lateralis) - brzeg przedni i tylny oraz tyln (facies posterior) brzeg tylny i midzykostny. Porodku powierzchni bocznej znajduje si nierwnod zwana
guzowatoci minia nawrotnego (tuberositas pronatoria)Nasada dalsza (epiphysis distalis) koci
promieniowej jest silniej rozwinita od nasady bliszej i nieco spaszczona w kierunku przedniotylnym. W swej czci bocznej wydua si ku doowi w wyrostek rylcowaty (processus styloideus),
stanowicy najniej pooony punkt przedramienia. Od strony przyrodkowej nasada dalsza koci
promieniowej jest zaopatrzona we wcicie okciowe (incisura ulnaris), suce do poczenia z
obwodem stawowym gowy koci okciowej. Dolna powierzchnia ma ksztat czworoktny, jest lekko
zagbiona i pokryta dwudzieln powierzchni nadgarstkow (facies articularis carpea). Czd boczna
tej powierzchni zestawia si z koci deczkowat, czd przyrodkowa z koci ksiycowat
nadgarstka.

Koci rki
Szkielet rki (ossa manus) dzieli si na trzy odcinki: koci nadgarstka, rdrcza i palcw,
obejmuje on dwadziecia siedem koci.

47

ANATOMIA CZOWIEKA
Koci nadgarstka
Koci nadgarstka (ossa carpi) s uoone w dwu szeregach, po cztery w kadym. W szeregu
bliszym (ordo proximalis), idc od kciuka, znajduj si kolejno nastpujce koci: kod deczkowata
(os scaphoideum), ksiycowata (os lunatum), trjgraniasta (os triquetrum) i leca na jej
powierzchni doniowej kod grochowata (os pisiforme). Szereg dalszy (ordo distalis) utworzony jest
przez pooon bocznie kod czworoboczn wiksz (os trapezium), nastpnie kierujc si w stron
przyrodkow spotykamy kod czworoboczn mniejsz (os trapezoideum), kod gwkowat (os
capitatum) i kod haczykowat (os hamatum). Wszystkie koci nadgarstka s kodmi krtkimi i na
kadej z nich,- z wyjtkiem koci grochowatej; wyrnia si szed powierzchni: blisz, dalsz,
przyrodkow, boczn, doniow i grzbietow. W powierzchnie stawowe s zaopatrzone te spord
nich, ktre s zwrcone do ssiednich koci. Pozostae powierzchnie s nierwne i stanowi pola
przyczepw wizade. Koci nadgarstka w caoci ukadaj si w taki sposb, e tworz uk
wypukoci zwrcony w kierunku grzbietu rki. Po stronie doniowej powstaje w wyniku tego
bruzda nadgarstka (sulcus carpi). Jest ona pogbiona dwiema wyniosociami: wzdu brzegu
bocznego nadgarstka przebiega wyniosod boczna czyli promieniowa (eminentia carpi radialis),
utworzona przez guzek koci deczkowatej i guzek koci czworobocznej wikszej, za wyniosod
przyrodkow czyli okciow (eminentia carpi ulnaris) tworz kod grochowata i haczyk koci
haczykowatej. Do obu tych wyniosoci umocowuje si poprzecznie biegnce wizado zwane
troczkiem zginaczy, ktre zamyka bruzd nadgarstka w kana nadgarstka (canalis carpi). Przez kana
nadgarstka przebiegaj cigna mini zginaczy palcw, nerwy i naczynia krwionone.

Koci rdrcza
Koci rdrcza (ossa metacarpalia) jest pid i nale do typu koci dugich. Na kadej z nich
wyrnia si nasad blisz zwan podstaw koci (basis), trzon (corpus) i nasad dalsz, czyli gow
(caput). Na podstawie kadej koci znajduje si powierzchnia stawowa zwrcona w kierunku
bliszym, suca do poczenia stawowego z odpowiedni koci nadgarstka. Na podstawach koci
od II do V wystpuj powierzchnie stawowe boczne dla poczenia z ssiednimi podstawami koci
rdrcza. Trzony koci rdrcza s przewone i nieznacznie wygite, wypukoci skierowane do
grzbietu rki. Cztery przestrzenie miedzykostne rdrcza (spatia interossea metacarpi) s
wypenione miniami midzykostnymi. Nasada dalsza zwana gow jest pokryta powierzchni
stawow, bierze ona udzia w wytworzeniu poczenia stawowego z paliczkiem bliszym
odpowiedniego palca.

Koci palcw
Koci palcw (ossa digitorum manus) stanowi tzw. paliczki (phalanges). Kciuk, czyli palec I,
posiada tylko dwa paliczki, tj. bliszy (phalanx proximalis) i dalszy (phalanx distalis). Pozostae palce,
od II do V, s zbudowane z trzech paliczkw: bliszego, rodkowego i dalszego (phalanx proximalis,
media et distalis). Kady paliczek zbudowany jest z podstawy (basis phalangis) bdcej nasad blisz
koci, trzonu (corpus phalangis) i nasady dalszej, wytwarzajcej w paliczkach bliszych i rodkowych
gow (caput phalangis), za w paliczkach dalszych - guzowatod paliczka dalszego (tuberositas
phalangis distalis). Na podstawach i gowach s umieszczone powierzchnie stawowe, suce do
poczeo stawowych midzy paliczkami kadego palca oraz do poczenia bliszego paliczka z
odpowiadajc mu koci rdrcza. Poszczeglne palce maj nastpujce nazwy: palec I - kciuk
48

ANATOMIA CZOWIEKA
(pollex), palec II - wskazujcy (index), palec III- rodkowy (digitus medius), palec IV - obrczkowy
(digitus anularis), palec V - may (digitus minimus). Trzeszczki (ossa sesamoidea manus) stanowi
mae kosteczki, wystpujce w zmiennej liczbie. Do staych trzeszczek rki zalicza si dwie,
wystpujce po stronie promieniowej i okciowej gowy I koci rdrcza.

Poczenia kooczyny grnej

Poczenia kooczyny grnej dzielimy na poczenia obrczy kooczyny grnej (junctuare cinguli
membri superioris) i poczenia kooczyny grnej wolnej (junctuare membri superioris liberi). Z obu
koci obrczy tylko obojczyk czy si ze szkieletem osiowym w stawie mostkowo-obojczykowym.
Obie koci obrczy cz si w stawie barkowo-obojczykowym. Poczenia kooczyny grnej wolnej s
utworzone przez staw ramienny, staw okciowy, poczenia koci przedramienia i stawy rki.

Stawy i wizozrosty obrczy kooczyny grnej

Staw mostkowo-obojczykowy
Staw mostkowo-obojczykowy (articulatio sternoclavicularis) jest jedynym stawem czcym
obrcz kooczyny grnej z kodcem osiowym. Powierzchnie stawowe tego stawu tworz:
powierzchnia stawowa kooca mostkowego obojczyka (facies articularis sternalis) oraz wcicie
obojczykowe (incisura clavicularis) mostka wraz z przylegajc czci chrzstki pierwszego ebra.
Uksztatowanie powierzchni stawowych jest osobniczo bardzo zmienne. Zazwyczaj jednak obie
powierzchnie maj ksztat siodekowaty i nie przylegaj cile do siebie. Midzy obu powierzchniami
stawowymi znajduje si krek rdstawowy (discus articularis) zbudowany z chrzstki wknistej,
ktry dzieli jam stawow na czd grno-boczn i dolno-przyrodkow. Krek swym obwodem
zrasta si z czci wknist torebki stawowej i chrzstk I ebra. Torebka stawowa jest ludna, ale
gruba i odporna na rozerwanie. Przymocowuje si ona do koci wzdu brzegw powierzchni
stawowych. Wizada stawowe s silne i wzmacniaj torebk z wszystkich stron z wyjtkiem kta
przednio-dolnego. Wizado mostkowo-obojczykowe przednie i tylne (lig. sternoclaviculare anterius
et posterius) przebiega od kooca mostkowego obojczyka - z przodu i z tyu - do grnej czci
rkojeci mostka. Wizada te hamuj nadmierne ruchy obojczyka do przodu i do tyu. Wizado
midzyobojczykowe (lig. interclaviculare) jest nieparzystym wizadem, rozpitym nad wciciem
szyjnym mostka. Przymocowuje si ono do koocw mostkowych obu obojczykw. Wizado to
hamuje ruchy obojczyka w d. Wizado ebrowo-obojczykowe (lig. costoclaviculare) biegnie od
chrzstki I ebra ku grze i bocznie do wycisku tego wizada na powierzchni dolnej obojczyka.
Dziaa hamujco na ruchy obojczyka ku grze, do przodu i do tyu. Staw mostkowo-obojczykowy jest
stawem kulistym, wieloosiowym. Mona w nim wykonad ruch obojczyka do przodu, ku tyowi, w
gr i w d, a take obrt dookoa dugiej osi obojczyka. Zakres ruchw jest jednak dod ograniczony
z uwagi na: 1) umocowanie bocznego czyli barkowego kooca obojczyka do opatki, 2) bliskie
ssiedztwo grnych eber, 3) silne wizada wzmacniajce torebk stawow.

49

ANATOMIA CZOWIEKA
Staw barkowo-obojczykowy
Staw barkowo-obojczykowy (articulatio acromioclavicularis) czy obojczyk z opatk.
Utworzony jest przez lekko wypuk powierzchni stawow barkow obojczyka (facies articularis
acromialis) oraz przez odpowiednio do niej uksztatowan, wkls powierzchni stawow wyrostka
barkowego opatki (facies articularis acromalis). W jamie stawu czsto wystpuje krek stawowy
(discus articularis) zbudowany z chrzstki wknistej. Torebka stawowa jest dod ludna, grubsza z
przodu i przymocowuje si do koci wzdu granic powierzchni stawowych. Grn powierzchni
torebki stawowej wzmacnia szerokie, grube wizado barkowo-obojczykowe (lig.
acromioclaviculare), rozpite midzy powierzchni grn kooca barkowego obojczyka a wyrostkiem
barkowym. Wizado kruczo-obojczykowe (lig. coracoclaviculare) skada si z dwch silnych pasm, tj.
wizada czworobocznego (lig. trapezoideum) odchodzcego od kresy czworobocznej obojczyka i
wizada stokowatego (lig. conoideum) odchodzcego od guzka stokowatego obojczyka. Oba
koocz si na wyrostku kruczym opatki. Ruchy w stawie barkowo-obojczykowym s sprzone z
ruchami obojczyka w stawie mostkowo-obojczykowym. Umoliwiaj one unoszenie i obnianie,
wysuwanie do przodu i cofanie oraz nieznaczne ruchy obrotowe. Oglnie biorc zakres powyszych
ruchw jest bardzo ograniczony. Oba stawy obojczykowe znacznie zwikszaj zakres ruchu ramienia
we wszystkich kierunkach.

Wizozrosty opatki
Wizado kruczo-barkowe (lig. coracoacromiale) jest silnym, szerokim, czworoktnym
pasmem, rozpitym nad stawem ramiennym, a czcym wyrostek barkowy i kruczy opatki.
Wizado to wraz z dwoma wyrostkami, do ktrych jest umocowane, wytwarza tzw. sklepienie stawu
ramiennego (fornix humeri), chronice staw przed urazami i kod ramienn przed wywichniciem ku
grze. Wizado poprzeczne opatki grne (lig. transversum scapulae superius) jest rozpite nad
wciciem opatki, zamykajc je w otwr, przez ktry biegnie nerw nadopatkowy.

Poczenia kooczyny grnej

Staw ramienny
Staw ramienny (articulatio humeri) czy kooczyn grn woln z jej obrcz. Wypuk
powierzchni tworzy powierzchnia stawowa gowy koci ramiennej (facies articularis capitis humeri),
pokryta chrzstk szklist. Stanowi ona prawie 1/2 powierzchni kuli o promieniu okoo 2,5 cm.
Panewka stawowa jest utworzona przez jajowatego ksztatu wydrenie stawowe (cavitas
glenoidalis) opatki, pokryte chrzstk szklist. Chrzstka ta na obwodzie jest grubsza i przechodzi w
obrbek stawowy (labrum glenoidale) zbudowany z chrzstki wknistej. Obrbek stawowy
powiksza i pogbia powierzchni stawow, a tym samym utrwala ruchy w stawie. Stosunek
powierzchni stawowej gowy do panewki ma si jak 4:1 i tylko 1/3 powierzchni stawowej gowy
przylega do panewki. Ma to due praktyczne znaczenie dla moliwoci wykonywania obszernych
ruchw. W zwizku ze znaczn rnic midzy wielkoci gowy oraz panewki i du ruchomoci
stawu torebka stawowa jest ludna i bardzo obszerna. Gdy rami jest opuszczone, dolna czd torebki
tworzy fad skierowany do jamy pachowej, natomiast w odwiedzionym pooeniu ramienia fad ten
50

ANATOMIA CZOWIEKA
wygadza si i nastpuje uwypuklenie si czci grnej torebki stawowej. Torebka stawowa
przymocowuje si na opatce do obrbka stawowego, jedynie w czci grnej przekracza t lini,
dochodzc a do nasady wyrostka kruczego. W ten sposb guzek nadpanewkowy zostaje wczony
do jamy stawu, a cigno pocztkowe gowy dugiej minia dwugowego ramienia, przymocowane
do guzka nadpanewkowego, w swym pocztkowym odcinku przebiega wewntrz jamy stawowej. Na
koci ramiennej torebka stawowa przyczepia si do szyjki anatomicznej. Na wysokoci bruzdy
midzyguzkowej w warstwie wknistej torebki znajduje si otwr, ktrym opuszcza jam stawu
cigno pocztkowe gowy dugiej minia dwugowego ramienia. Torebk stawow wzmacniaj dwa
wizada.
Wizado kruczo-ramienne (lig. coracohumerale) jest silnym, paskim pasmem, biegncym od
podstawy wyrostka kruczego do obu guzkw koci ramiennej. Wizado to wzmacnia grn cian
torebki i ddwiga ciar zwisajcego ramienia, przeciwdziaajc zsuwaniu si gowy koci ramiennej z
panewki stawu. Wizado obrbkowo-ramienne (lig. glenohumerale) przebiega w gbokiej warstwie
torebki stawowej, w jej cianie grnej i przedniej, w zwizku z czym jest niewidoczne od zewntrz.
Zazwyczaj skada si z trzech pasm rozpitych midzy obrbkiem stawowym opatki a szyjk
anatomiczn i ogranicza gwnie ruchy obrotowe ramienia na zewntrz. Poza tym torebk stawow
wzmacniaj cigna mini przyczepiajcych si do obu guzkw koci ramiennej. Staw ramienny jest
stawem prostym, kulistym i wieloosiowym. W stawie tym mona wykonad ruchy dookoa trzech osi:
1) odwodzenie (abductio) i przywodzenie (adductio) - wok osi strzakowej, 2) unoszenie ramienia
do przodu (anteversio humeri) czyli zginanie i unoszenie ramienia do tyu (retroversio humeri) czyli
prostowanie - wok osi poprzecznej, 3) nawracanie (pronatio) i odwracanie (supinatio) dookoa osi
podunej. W nastpstwie poczenia ruchw zgicia i prostowania z odwodzeniem i przywodzeniem
powstaj ruchy obwodzenia (circumductio), w czasie ktrych wolny koniec ramienia zatacza na swej
drodze poprzecznie owaln elips. W stawie ruch odwodzenia mona wykonad tylko do poziomu
(90), bowiem dalsze unoszenie uniemoliwia tzw. sklepienie stawu ramiennego (patrz wyej), o
ktre opiera si guzek wikszy koci ramiennej. Unoszenie ramienia (elevatio humeri) powyej
poziomu odbywa si przy wspudziale obu staww obojczykowych i rotacji opatki.

Staw okciowy
Staw okciowy (articulatio cubiti) jest stawem zoonym. Skada si z trzech poczeo,
objtych wspln torebk stawow. Dwa poczenia, tj. czd ramienno-okciowa i ramiennopromieniowa stawu okciowego, stanowi funkcjonalnie jedn caod, a ruch odbywa si w nich
wok wsplnej, poprzecznej osi stawu. S to ruchy zginania i prostowania. Trzeci czd stawu
okciowego tworzy poczenie promieniowo-okciowe, zwane stawem promieniowo-okciowym
bliszym (articulatio radioulnaris proximalis), ktry naley do staww typu obrotowego. Ruchy
obrotowe przedramienia, tj. nawracanie i odwracanie, mog si odbywad w tym stawie przy
wspudziale stawu promieniowo-okciowego dalszego. W utworzeniu stawu okciowego uczestnicz
trzy pary powierzchni stawowych: 1) czd ramienno-okciow tworzy powierzchnia stawowa bloczka
koci ramiennej (trochlea humeri) i wcicie bloczkowe koci okciowej (incisura trochlearis), 2) czd
ramienno-promieniowa utworzona jest przez powierzchni stawow gwki koci ramiennej
(capitulum humeri) i doek stawowy gowy koci promieniowej (fovea articularis capitis radii), 3) czd
promieniowo-okciow tworzy wcicie promieniowe koci okciowej (circumferentia articularis).
Torebka stawowa jest dod obszerna i cienka od przodu i tyu, za gruba i napita po stronie bocznej i
przyrodkowej, gdzie jest wzmocniona silnymi wizadami. Na koci ramiennej torebka stawowa
przymocowuje si poniej obu nadkykci, z przodu i z tyu wzdu grnych granic dou dziobiastego,
51

ANATOMIA CZOWIEKA
promieniowego i dou wyrostka okciowego. Na koci okciowej przyczep torebki biegnie wzdu
brzegw wcicia bloczkowego i wcicia promieniowego z wyjtkiem wierzchokw wyrostkw:
okciowego i dziobiastego, ktre s objte torebk i le wewntrz jamy stawowej. Na koci
promieniowej linia przyczepu torebki przebiega dookoa szyjki. Dwa silne wizada stanowi
wzmocnienie czci ramienno-okciowej i ramienno-promieniowej stawu okciowego; s to: wizado
poboczne okciowe i promieniowe. Wizado poboczne okciowe (lig. collaterale ulnare) skada si z
trzech czci, czcych si ze sob na ksztat trjkta. Wizado poboczne okciowe czy nadkykied
przyrodkowy koci ramiennej z wciciem bloczkowym (bliej wyrostka okciowego) i wyrostkiem
dziobiastym koci okciowej. Czd poprzeczna tego wizada, pooona najniej, tworzy wizado
Coopera. Wizado poboczne promieniowe (lig. collaterale radiale) rozpoczyna si na nadkykciu
bocznym koci ramiennej, biegnc w d rozdziela si na dwa pasma, z ktrych jedno przymocowuje
si na przedniej, drugie na tylnej krawdzi wcicia promieniowego koci okciowej na wysokoci szyjki
koci promieniowej. Przestrzeo midzy dwoma powyszymi pasmami wypeniaj pozostae wkna,
biegnce od nadkykcia bocznego do wizada piercieniowatego. Dziki temu, e kod promieniowa
jest wolna od przyczepw wizade, zachowuje swobod ruchw obrotowych. Do wzmocnieo stawu
promieniowo-okciowego bliszego naley wizado piercieniowate i czworoktne. Wizado
piercieniowate (lig. anulare radii) przyczepia si do przedniego i tylnego brzegu wcicia
promieniowego koci okciowej. Obejmuje ono w swym przebiegu obwd stawowy gowy koci
promieniowej i nie pozwala na oddalenie si gowy od wcicia oraz uniemoliwia przesuwanie si
koci promieniowej wzgldem koci okciowej. Wizado czworoktne (lig. quadratum) jest rozpite
poziomo midzy dolnym brzegiem wcicia promieniowego koci okciowej, a odpowiadajc mu
czci szyjki koci promieniowej. Wizado to napina si podczas ruchw nawracania i odwracania
przedramienia. Staw okciowy jako caod mona zakwalifikowad do typu stawu zawiasowoobrotowego o dwch osiach ruchu, a cilej mwic stanowi on staw rubowo-obrotowy. O
poprzeczna przebiega przez bloczek i gwk koci ramiennej; jest zatem wspln osi dla poczenia
ramienno-okciowego i ramienno-promieniowego. Wok tej osi wykonuje si ruch zginania (flexio) i
prostowania (extensio). W zasadzie ruchy zginania i prostowania zakrelaj wycinek ruchu
rubowego. Druga o ruchu przebiega przez rodek gowy koci promieniowej, dalej biegnie skonie
przez bon midzykostn i u dou przez gow koci okciowej. Jak z tego wynika o ruchu
obrotowego jest wsplna dla obu staww promieniowo-okciowych: bliszego i dalszego. Stawy
promieniowo-okciowe s stawami sprzonymi, ruchy odbywaj si w nich rwnoczenie. S to
ruchy nawracania (pronatio) i odwracania przedramienia (supinatio). Gdy staw okciowy jest
wyprostowany, o ruchu obrotowego przedua si ku grze przechodzc przez rodek gowy koci
ramiennej. Wskutek tego mona dookoa tej samej osi wykonad ruch obrotowy caej kooczyny grnej
w stawie ramiennym.

Bona midzykostna przedramienia

Bona midzykostna przedramienia (membrana interossea antebrachii) stanowi mocn
blaszk wknist rozpit midzy brzegami midzykostnymi koci promieniowej i okciowej. W
czci rodkowej jest ona najsilniejsza, za w czci grnej oraz dolnej traci jednolity przebieg i
zawiera otwory przeznaczone do przejcia naczyo krwiononych. W grnej czci bona
midzykostna kooczy si siln strun skon (chorda obliqua). Bona midzykostna jest silnie napita
w porednim pooeniu przedramienia, tj. midzy ruchem nawracania i odwracania. Ma ona due
znaczenie jako czynnik hamujcy podune przesuwanie si koci promieniowej w stosunku do koci
okciowej. Bona midzykostna stanowi take pole przyczepw licznych mini.
52

ANATOMIA CZOWIEKA
Staw promieniowo-okciowy dalszy
Staw promieniowo-okciowy dalszy (articulatio radioulnaris distalis) jest zbudowany podobnie
do stawu promieniowo-okciowego bliszego, z t jednak rnic, e kod promieniowa i okciowa
zamieniy si rolami. Panewka stawu jest utworzona przez wcicie okciowe (incisura urnalis) koci
promieniowej, za wypuk powierzchni stawow tworzy obwd stawowy gowy koci okciowej
(circumferentia articularis capitis ulnae), ktry nie biegnie jednak dookoa caej gowy, tak jak na
koci promieniowej, lecz zajmuje jedynie okoo poowy powierzchni obwodowej gowy. Do stawu
promieniowo-okciowego dalszego naley krek stawowy (discus articularis), ktry przylega do
dolnej powierzchni gowy koci okciowej. Jest on przymocowany od strony przyrodkowej do
wyrostka rylcowatego koci okciowej, bocznie - do krawdzi midzy wciciem okciowym a
powierzchni stawow nadgarstkow koci promieniowej. Krek stawowy jest dwuwklsy; sw
grn powierzchni jest zwrcony do gowy koci okciowej, doln za - do koci trjgraniastej
nadgarstka. Krek ten oddziela jam stawu promieniowo-okciowego dalszego od jamy stawu
promieniowo-nadgarstkowego. Torebka stawowa (capsula articularis) jest ludna, lecz mocna i
najgrubsza po stronie grzbietowej; ze wzgldu na obecnod krka jama stawowa nie stanowi
przestrzeni jednoksztatnej. Zaamana jest pod ktem prostym w ten sposb, e czd grna zawarta
midzy koci promieniow i okciow jest ustawiona w paszczydnie strzakowej, natomiast czd
dolna, ograniczona doln powierzchni gowy i krkiem stawowym, przebiega poziomo.
Czynnociowo staw promieniowo-okciowy dalszy jest sprzony ze stawem promieniowo-okciowym
bliszym (o czym bya mowa wyej) i naley do staww typu obrotowego.

Stawy rki
Rka (manus) zawdzicza sw ruchomod licznym stawom, do ktrych nale:
staw promieniowo-nadgarstkowy,
staw rdnadgarstkowy,
poczenia stawowe szeregu bliszego nadgarstka,
poczenia stawowe szeregu dalszego nadgarstka,
stawy midzy szeregiem dalszym nadgarstka i kodmi rdrcza,
kodmi rdrcza,
stawy rdrczno-paliczkowe,
stawy midzypaliczkowe.
Staw promieniowo-nadgarstkowy

stawy midzy

Staw promieniowo-nadgarstkowy (articulatio radiocarpea) zwany jest take stawem bliszym

rki. czy on kod promieniow i krek stawu promieniowo-okciowego dalszego z trzema kodmi
szeregu bliszego nadgarstka. Panewka stawowa jest utworzona przez powierzchni stawow
nadgarstkow koci promieniowej (facies articularis carpea), ktr od strony okciowej uzupenia
powierzchnia stawowa krka stawowego (discus articularis). Powierzchnia wypuka ma ksztat
jajowaty i z wyjtkiem koci grochowatej jest utworzona przez wszystkie koci szeregu bliszego
nadgarstka, tj. kod deczkowat, ksiycowat i trjgraniast. Koci te s silnie zczone ze sob za
porednictwem wizade midzykostnych nadgarstka. Torebka stawowa jest obszerna i ludna;
przyczepia si do brzegw powierzchni stawowych. Jest ona wzmocniona licznymi i silnymi
wizadami, ktre s wsplne dla stawu promieniowo-nadgarstkowego i dalszych staww
nadgarstka. Staw promieniowo-nadgarstkowy jest stawem zoonym, eliptycznym o dwch osiach
53

ANATOMIA CZOWIEKA
ruchu. Gwna o stawu biegnie poprzecznie i dookoa niej wykonuje si ruchy zginania doniowego
rki (flexio palmaris manus) i zginania grzbietowego rki (flexio dorsalis manus). Dookoa osi
doniowo-grzbietowej mona rk odwodzid w kierunku okciowym (abductio ulnaris manus) i w
kierunku promieniowym (abductio radialis manus). W nastpstwie kombinacji ruchw wykonuje si
ruch obwodzenia rki (circumductio manus).

Staw rdnadgarstkowy
Staw rdnadgarstkowy (articulatio mediocarpea), czyli staw dalszy rki, jest stawem
czcym szereg bliszy z szeregiem dalszym koci nadgarstka. Ksztat szczeliny stawowej jest bardzo
nieregularny, upodabnia si do poziomo uoonej litery S. Torebka stawowa jest napita po stronie
doniowej, ludna po stronie grzbietowej. Koci w obu szeregach nadgarstka s poczone ze sob
wizadami midzynadgarstkowymi midzykostnymi (lig. intercarpea interossea).

Stawy midzynadgarstkowe
Stawy midzynadgarstkowe (articulationes intercarpeae) wystpuj w obrbie szeregu
bliszego i dalszego nadgarstka, cz przylegajce do siebie koci. Jamy tych staww otwieraj si
do stawu rdnadgarstkowego. Staw koci grochowatej (articulatio ossis pisiformis) jest najbardziej
ruchomym z wszystkich midzynadgarstkowych staww, poniewa ma bardzo ludn torebk
stawow. Staw ten czy kod grochowat z koci trjgraniast.

Stawy nadgarstkowo-rdrczne
Stawy nadgarstkowo-rdrczne (articulationes carpometacarpeae) s utworzone przez
powierzchnie stawowe dalsze kadej koci szeregu dalszego nadgarstka oraz przez powierzchnie
stawowe blisze podstaw koci rdrcza. Stawy midzyrdrczne (articulationes intermetacarpeae)
wystpuj w liczbie trzech staww, a tworz je zwrcone ku sobie powierzchnie stawowe podstaw
od II do V koci rdrcza. Stawy nadgarstkowo-rdrczne i midzyrdrczne, z wyjtkiem stawu
nadgarstkowo-rdrcznego kciuka, s stawami paskimi, z wybitnie napitymi torebkami stawowymi
i wizadami. Z tego wzgldu koci szeregu dalszego nadgarstka i koci rdrcza stanowi zwart
caod, ktra porusza si nieznacznie w stosunku do szeregu bliszego i do przedramienia. Staw
nadgarstkowo-rdrczny kciuka (articulatio carpometacarpea pollicis) stanowi cakowicie odrbny
staw. Naley on do staww typu siodekowatego, ktry w tak czystej formie nigdzie indziej w ustroju
nie wystpuje. Powierzchnia stawowa koci czworobocznej wikszej i powierzchnia stawowa
podstawy I koci rdrcza s uksztatowane siodekowato i dopasowane do siebie. Torebka
stawowa jest obszerna i ludna. Ruchy w stawie nadgarstkowo-rdrcznym kciuka odbywaj si
wok dwch gwnych osi. Jedna o jest ustawiona w kierunku doniowo-grzbietowym; w stosunku
do niej odbywaj si ruchy odwodzenia (abductio pollicis) i przywodzenia kciuka (adductio pollicis).
Druga o biegnie w kierunku promieniowo-okciowym czyli poprzecznie; dookoa niej odbywaj si
ruchy przeciwstawiania kciuka (oppositio pollicis) i powrotu do wyjciowego pooenia czyli
odprowadzenia (repositio pollicis). Kombinacja ruchw odwodzenia i przywodzenia z ruchami
przeciwstawiania i odprowadzania prowadzi do ruchw obwodzenia (circumductio). Ruchy kciuka s
zatem wielostronne, a ruch przeciwstawiania kciuka umoliwia jego wspprac z pozostaymi
54

ANATOMIA CZOWIEKA
palcami, dziki czemu aden inny palec nie moe zastpid kciuka w jego czynnoci chwytnej. Opisane
wyej stawy bliszej czci rki maj w zasadzie wsplny aparat wizadowy, gdy szereg spord
przebiegajcych tu wizade dotyczy zazwyczaj nie jednego lecz wikszej liczby staww. Pasma
wizadowe czce poszczeglne koci na og nie daj si odgraniczyd od siebie. Prcz wizade
czynnikiem ochronnym staww rki s liczne i bardzo silne cigna mini, ktre zstpujc z
przedramienia na rk pokrywaj i otaczaj stawy. Kooce dalsze obu koci przedramienia s
zespolone z kodmi szeregu bliszego nadgarstka znacznie silniej po stronie promieniowej. Do
wizade wzmacniajcych stawy rki nale: Wizado poboczne promieniowe nadgarstka (lig.
collaterale carpi radiale), rozpite midzy wyrostkiem rylcowatym koci promieniowej a koci
deczkowat hamuje ono ruchy odwodzenia okciowego rki. Wizado poboczne okciowe
nadgarstka (lig. collaterale carpi ulnare) biegnie od wyrostka rylcowatego koci okciowej do koci
grochowatej i trjgraniastej; hamuje ono ruchy odwodzenia promieniowego rki. Wizado
promieniowo-nadgarstkowe doniowe (lig. radiocarpeum palmare) rozpoczyna si na brzegu
doniowym powierzchni stawowej nadgarstkowej koci promieniowej i wyrostku rylcowatym, i
pasmami dochodzi do koci ksiycowatej, trjgraniastej i gwkowatej. Wizado promieniowonadgarstkowe grzbietowe (lig. radiocarpeum dorsale) odchodzi od brzegu powierzchni stawowej
koci promieniowej po stronie grzbietowej i kooczy si na powierzchni grzbietowej koci szeregu
bliszego nadgarstka. Wizado okciowo-nadgarstkowe doniowe (lig. ulnocarpeum palmare)
rozpoczyna si na wyrostku rylcowatym koci okciowej, a kooczy si na koci ksiycowatej i
trjgraniastej. Wizada te napinaj si w ruchach zgicia grzbietowego bdd doniowego rki. Koci
szeregu bliszego nadgarstka s poczone ze sob za porednictwem: Wizada ukowatego
grzbietowego i doniowego nadgarstka (lig. arcuatum carpi dorsale et palmare). Wizade
nadgarstkowych doniowych, grzbietowych i midzykostnych (ligg. intercarpea palmaria, dorsalia et
interossea). Trzeci grup tworz wizada wzmacniajce, gwnie stawy nadgarstkowo-rdrczne i
midzyrdrczne. Nale do nich: Wizada nadgarstkowo-rdrczne doniowe i grzbietowe (ligg.
arpometacarpea palmaria et dorsalia). Wizada rdrczne doniowe, grzbietowe i midzykostne
(ligg.
etacarpea palmaria, dorsalia et interossea), ktre wzmacniaj torebki staww
midzyrdrcznych. Na szczegln uwag zasuguje:
Wizado rozpite midzy wyniosoci promieniow i okciow nadgarstka, zwane troczkiem
zginaczy (retinaculum flexorum), dawniej - wizadem poprzecznym nadgarstka. Wizado to zamyka
bruzd nadgarstka (sulcus carpi) w kana nadgarstka (canalis carpi) i chroni przebiegajce w nim
cigna mini, naczynia krwionone i nerwy przed moliwoci urazu.

Stawy rdrczno-paliczkowe
Stawy rdrczno-paliczkowe II-V (articulationes metacarpophalangeae) czynnociowo
odpowiadaj stawom kulistym. Wypuk powierzchni stawow tworz gowy koci rdrcza,
wkls - doki stawowe pooone na podstawie paliczkw czonw bliszych palcw. Torebka
stawowa jest ludna i cienka, wzmocniona po stronie promieniowej i okciowej wizadami
pobocznymi (ligg. collateralia), ktre napinaj si silnie w pooeniu zgicia stawu i przeciwdziaaj
wtedy ruchom bocznym palcw. Ponadto midzy gowami koci rdrcza (od II do V) przebiega
wizado poprzeczne gbokie rdrcza (lig. metacarpeum transversum profundum), ktre
ogranicza nadmierne odwodzenie palcw. W stawach rdrczno-paliczkowych mona wykonad
ruchy zginania (flexio) i prostowania (extensio) wok osi poprzecznej oraz ruch odwodzenia
55

ANATOMIA CZOWIEKA
(abductio) i przywodzenia (adductio) dookoa osi grzbietowo-doniowej. Zakres ruchw odwodzenia
jest najwikszy, gdy palce s wyprostowane. Z kombinacji ruchw zgicia i prostowania oraz
odwodzenia i przywodzenia powstaj ruchy obwodzenia. Stawy rdrczno-paliczkowe nale do
staww kulistych o ograniczonej ruchomoci, bowiem nie mona w nich wykonad czynnych ruchw
obrotowych. Staw rdrczno-paliczkowy kciuka (articulatio metacarpophalangea pollicis) w
przeciwieostwie do pozostaych staww rdrcznopaliczkowych jest stawem zawiasowym. Ma on
podobn budow do staww midzypaliczkowych palcw. W stawie tym mona wykonad tylko ruchy
wok osi poprzecznej, tj. zgicie (flexio) i wyprost (extensio).

Stawy midzypaliczkowe rki

Stawy midzypaliczkowe rki (articulationes interphalangeae manus) cz ze sob paliczki
kadego palca. W kciuku wystpuje tylko jeden staw midzypaliczkowy, natomiast w palcach od II do
V znajduj si po dwa takie stawy, tj. stawy midzypaliczkowe blisze i dalsze. Torebk stawow
kadego stawu midzypaliczkowego wzmacniaj silne wizada poboczne (ligg. collateralia), ktre
zabezpieczaj ruchy czonw palcw w kadym pooeniu stawu. Pod wzgldem budowy zarwno
stawy midzypaliczkowe blisze, jak i dalsze nale do staww zawiasowych. O ruchu przebiega
poprzecznie, w zwizku z czym moliwe s ruchy zginania (flexio) i prostowania (extensio).

KOCI, STAWY I WIZADA KOOCZYNY DOLNEJ

Kociec kooczyny dolnej skada si z obrczy kooczyny dolnej i kodca kooczyny dolnej
wolnej. Kociec kooczyny dolnej wolnej dzieli si na trzy odcinki: kod udow, koci podudzia (kod
piszczelow i strzakow) oraz szkielet stopy (7 koci stpu, 5 koci rdstopia i 14 koci palcw
stopy).

Koci obrczy kooczyny dolnej

W skad koci obrczy kooczyny dolnej (cingulum membri inferioris) u dorosego osobnika
wchodz dwie koci miedniczne. Obie koci miedniczne obejmuj u dou szkielet osiowy i wraz z
koci krzyow ograniczaj miednic (pelvis).

Kod miedniczna
Kod miedniczna (os coxae) jest najwiksz i najszersz koci szkieletu o ksztacie
nieregularnym. Najwsza jest w czci rodkowej, a poszerza si ku doowi i ku grze. We
wczesnych latach ycia kada kod miedniczna skada si z trzech koci poczonych chrzstk. S to:
kod biodrowa (os ilium) skierowana ku grze, kod kulszowa (os ischii) skierowana ku doowi i do
tyu oraz kod onowa (os pubis) pooona u dou z przodu. Trzy powysze koci cz si ze sob
porodku koci miednicznej w miejscu, gdzie po stronie zewntrznej znajduje si duy, gboki d

56

ANATOMIA CZOWIEKA
zwany panewk (acetabulum).
budujce kod miedniczn.

W utworzeniu panewki uczestnicz zatem wszystkie trzy koci

Kod biodrowa
Kod biodrowa (os ilium) stanowi najwikszy odcinek koci miednicznej i skada si z trzonu
oraz talerza. Granic midzy powyszymi skadowymi koci biodrowej, po stronie wewntrznej koci,
tworzy kresa ukowata (linea arcuata). Trzon koci biodrowej (corpus ossis ilii) stanowi doln,
zgrubia czd koci i wytwarza ok. 2/5 panewki. Po stronie wewntrznej na granicy przejcia
trzonu koci biodrowej w trzon koci onowej znajduje si mae wzniesienie, zwane wyniosoci
biodrowo-onow (eminentia iliopubica). Talerz koci biodrowej (ala ossis ilii) ogranicza bocznie
miednic wiksz. Odrniamy na nim powierzchni poladkow (facies glutea), skierowan bocznie
i ku tyowi oraz powierzchni krzyowo-miedniczn (facies sacropelvina), lekko zagbion w czci
przedniej i skierowan do wiata miednicy wikszej. Grn krawdd talerza biodrowego stanowi
grzebieo biodrowy (crista iliaca). Powierzchnia poladkowa, czyli zewntrzna jest lekko wypuka i
stosunkowo gadka. Suy ona za miejsce przyczepu trzech mini poladkowych, ktrych przyczepy
s oddzielone kresami. Najkrtsza - kresa poladkowa tylna (linea glutea posterior) biegnie pionowo
w tylnej czci powierzchni poladkowej i ogranicza mae, chropowate pole, na ktrym znajduje si
czd przyczepu minia poladkowego wielkiego. Kresa poladkowa przednia (linea glutea anterior)
jest najdusza, biegnie ukowato od gry i przodu ku tyowi i do dou. Midzy ni, a kres tyln i
grzebieniem biodrowym jest pooone pole przyczepu minia poladkowego redniego. Trzecia, to
kresa poladkowa dolna (linea glutea inferior), przebiegajca nad panewk, jest najsabiej
zaznaczona. Midzy ni, a kres poladkow przedni znajduje si przyczep minia poladkowego
maego. Powierzchnia krzyowo-miedniczna (facies sacropelvina) czyli wewntrzna, jest oddzielona u
dou od trzonu koci biodrowej kres ukowat (linea arcuata). Przedni odcinek tej powierzchni,
gadki i wklsy, stanowi d biodrowy (fossa iliaca), ktry jest miejscem przyczepu minia
biodrowego. Odcinek tylny powierzchni wewntrznej w swej czci przednio-dolnej stanowi
powierzchni stawow koci biodrowej, suc do poczenia si z koci krzyow. Z uwagi na
ksztat nosi ona nazw powierzchni uchowatej (facies auricularis). Odcinek tylno-grny, silnie
chropowaty, tworzy guzowatod biodrow (tuberositas iliaca), do ktrej przyczepiaj si wizada
krzyowo-biodrowe midzykostne i minie. Grzebieo biodrowy (crista iliaca) stanowi grny,
zgrubiay brzeg talerza. Rozpoczyna si wystajcym ku przodowi kolcem biodrowym przednim
grnym (spina iliaca anterior superior) a kooczy wystajcym ku tyowi kolcem biodrowym tylnym
grnym (spina iliaca posterior superior). Poniej kolca przedniego grnego znajduje si kolec
biodrowy przedni dolny (spina iliaca anterior inferior). Podobnie na brzegu tylnym, pod kolcem
tylnym grnym, jest kolec biodrowy tylny dolny (spina iliaca posterior inferior). Na grzebieniu
biodrowym mona wyrnid trzy mniej wicej rwnolegle do siebie biegnce listewki kostne: warg
zewntrzn (labium externum), warg wewntrzn (labium internum) i midzy nimi porodku
pooon i zaznaczon najsabiej - kres poredni (linea intermedia). S one miejscem przyczepu
mini brzucha.

Kod kulszowa
Kod kulszowa (os ischii) tworzy tylno-dolny odcinek koci miednicznej. Skada si z trzonu i
gazi. Trzon koci kulszowej (corpus ossis ischii) tworzy okoo 2/5 panewki. Na brzegu tylnym trzonu
57

ANATOMIA CZOWIEKA
wystaje ku tyowi wybitnie ostro zakooczony kolec kulszowy (spina ischiadica), ktry oddziela
pooone wyej wcicie kulszowe wiksze (incisura ischiadica major) od wcicia kulszowego
mniejszego (incisura ischiadica minor). Poniej wcicia kulszowego mniejszego trzon przechodzi pod
ktem prostym w gad koci kulszowej. Tylna powierzchnia tego odcinka, chropowata i wypuka,
tworzy guz kulszowy (tuber ischiadicum). W pozycji siedzcej miednica opiera si o podoe na obu
guzach kulszowych. Gad koci kulszowej (ramus ossis ischii) stanowi spaszczon cienk czd tej
koci; odchodzi od dolnej czci trzonu pod ktem prostym i biegnie przyrodkowo do przodu, czc
si z gazi doln koci onowej.

Kod onowa
Kod onowa (os pubis) stanowi przednio-doln czd koci miednicznej. Skada si z trzonu,
gazi grnej i gazi dolnej. Trzon koci onowej (corpus ossis pubis) wytwarza 1/5 czd panewki.
Przyrodkowo i nieco do przodu od panewki znajduje si na trzonie wyniosod biodrowo-onowa
(eminentia iliopubica), utworzona wsplnie przez kod onow i biodrow. Gad grna koci onowej
(ramus superior ossis pubis) odchodzi od trzonu w kierunku przednio-przyrodkowym. Na przekroju
poprzecznym ma ksztat trjktny. Jej najostrzejszy brzeg grny stanowi grzebieo koci onowej
(pecten ossis pubis), ktry ku tyowi i grze przedua si w kres ukowat. Obustronnie biegncy
grzebieo onowy, kresa ukowata oraz linia biegnca midzy powierzchni miedniczn a podstaw
koci krzyowej wytwarzaj kres graniczn (linea terminalis), ktra oddziela miednic wiksz od
miednicy mniejszej. Grzebieo koci onowej jest zakooczony przyrodkowo z przodu maym guzkiem
onowym (tuberculum pubicum). Drugi, przedni brzeg gazi grnej, biegncy od guzka onowego w
kierunku panewki, nosi nazw grzebienia zasonowego (crista obturatoria). Grzebieo ten wraz z
brzegiem tylnym ogranicza bruzd zasonow (sulcus obturatorius). W miejscu przejcia gazi grnej
w gad doln koci onowej znajduje si, skierowana przyrodkowo, powierzchnia spojeniowa (facies
symphysialis) dla poczenia z koci onow strony przeciwlegej. Gad dolna (ramus inferior ossis
pubis) jest wska i paska, kieruje si w d i bocznie od gazi grnej, przechodzc w gad koci
kulszowej. Obie gazie koci onowej i gad koci kulszowej ograniczaj otwr zasoniony (foramen
obturatum). Otwr zamyka bona zasonowa z wyjtkiem bruzdy zasonowej, ktra tworzy kana
zasonowy.

Panewka
W miejscu zronicia si trzonw wszystkich trzech koci tworzcych kod miedniczn, po
stronie zewntrznej, znajduje si gboki d zwany panewk (acetabulum). Wgbienie to obejmuje
wysoki wa kostny, przerwany u dou tzw. wciciem panewki (incisura acetabuli). Wcicie panewki
prowadzi do okrgego chropowatego dna czyli dou panewki (fossa acetabuli). D ten otacza
podkowiastego ksztatu gadka powierzchnia stawowa zwana powierzchni ksiycowat (facies
lunata). Panewka suy do poczenia stawowego koci miednicznej z koci udow.

Koci kooczyny dolnej wolnej

58

ANATOMIA CZOWIEKA
Kod udowa
Kod udowa (femur) jest najdusz i najmocniejsz koci szkieletu. Pooenie jej jest nieco
skone w stosunku do osi pionowej. W zwizku z tym w pionowej postawie ciaa grne kooce obu
koci udowych s bardziej oddalone od siebie, ni kooce dolne. Kod udowa, jak kada kod duga,
skada si z trzonu i dwch nasad - bliszej i dalszej. Nasad blisz koci udowej (epiphysis proxinralis
femoris) tworzy gowa (caput femoris) i szyjka (collum femoris). Na gowie znajduje si powierzchnia
stawowa gowy (facies articularis capitis), suca do poczenia si z powierzchni ksiycowat
panewki. W swej czci przyrodkowej ma ona chropowate wgbienie - doek gowy (fovea capitis),
do ktrego przyczepia si wizado gowy koci udowej. Szyjka czy gow z trzonem pod ktem
otwartym przyrodkowo. Wielkod tego kta, ktry jest zawarty midzy dug osi szyjki i trzonu,
wynosi u dorosego osobnika przecitnie 135o. Trzon koci udowej (corpus femoris) jest lekko
wypuky ku przodowi. W swej czci grnej, w miejscu zczenia si z szyjk, posiada dwa wydatne
guzy zwane krtarzami. Krtarz wikszy (trochanter major) jest du, czterocienn wyniosoci
skierowan ku grze w przedueniu trzonu i pooon bocznie od szyjki koci udowej. U podstawy
powierzchni przyrodkowej krtarza wikszego znajduje si d krtarzowy (fossa trochanterica).
Krtarz mniejszy (trochanter minor) jest pooony niej i przyrodkowo od krtarza wikszego. Oba
krtarze s poczone z tyu wyradnie zaznaczonym grzebieniem midzykrtarzowym (crista
intertrochanterica); od przodu za czy je mniej wyradna kresa midzykrtarzowa (linea
intertrochanterica). Kresa midzykrtarzowa biegnie skonie od krtarza wikszego ku doowi i
przyrodkowo, nastpnie zbacza poniej krtarza mniejszego ku tyowi i czy si z warg
przyrodkow kresy chropawej. Trzon koci udowej jest od strony przedniej, przyrodkowej i bocznej
dod gadki; nie wyrnia si na nim brzegw ani powierzchni. Wzdu trzonu po stronie tylnej
przebiega kresa chropawa (linea aspera), ktra skada si z dwch warg: przyrodkowej i bocznej
(labium mediale et laterale). Obie wargi kresy chropawej rozchodz si ku doowi i koocz na
odpowiednich nadkykciach: przyrodkowym i bocznym, ograniczajc trjktne pole zwane
powierzchni podkolanow (facies poplitea). Ku grze warga przyrodkowa rozdwaja si na sabo
zaznaczon lini dochodzc do krtarza mniejszego zwan kres grzebieniow (linea pectinea) oraz
na czed przyrodkow, ktra nie dochodzi do krtarza mniejszego lecz go omija i czy si z kres
midzykrtarzow. Warga boczna przechodzi w swym grnym odcinku w chropowate pole zwane
guzowatoci poladkow (tuberositas glutea), do ktrej przyczepia si czd minia poladkowego
wielkiego. Nasada dalsza koci udowej (epiphysis distalis femoris) jest wybitnie zgrubiaa i skada si z
dwch kykci: wikszego przyrodkowego (condylus medialis), i mniejszego bocznego (condylus
lateralis). Kykcie s silnie uwypuklone w paszczydnie strzakowej i zaopatrzone w powierzchnie
stawowe (facies articulares). Oba kykcie najsilniej uwypuklaj si ku tyowi, gdzie s oddzielone od
siebie gbokim doem midzykykciowym (fossa intercondylaris). D ten od tyu i gry jest
ograniczony poprzecznie biegnc kres midzykykciow (linea intercondylaris). Powierzchnie
stawowe kykci koci udowej, oddzielone doem midzykykciowym, s przeznaczone do poczenia
stawowego z kykciami koci piszczelowej. W przedniej czci powierzchnie te zlewaj si ze sob,
tworzc tzw. powierzchni rzepkow (facies patellaris), ktra jest porodku rynienkowato wklsa.
Powierzchnie boczne kykci s chropowate, uwypuklone i tworz nadkykcie. Powyej kykcia
przyrodkowego znajduje si nadkykied przyrodkowy (epicondylus medialis), a powyej kykcia
bocznego - nadkykied boczny (epicondylus lateralis).

59

ANATOMIA CZOWIEKA
Rzepka
Rzepka (patella) jest to spaszczona kod ksztatu trjktnego z zaokrglonymi brzegami.
Rzepka jest wczona w cigno minia czworogowego uda i dziki swemu pooeniu chroni staw
kolanowy od przodu. Powierzchnia przednia rzepki jest nierwna i do niej przyczepia si czd
wkien cigna minia czworogowego uda. Powierzchnia tylna gadka, stanowi powierzchni
stawow (facies articularis), podzielon podunie biegncym wzniesieniem na czd boczn i
przyrodkow. Powierzchnia ta jest przeznaczona do poczenia z powierzchni rzepkow koci
udowej. Najszerszy i najgrubszy brzeg grny stanowi podstaw rzepki (basis patellae); brzegi boczne,
kierujc si zbienie ku doowi, cz si w tzw. wierzchoku rzepki (apex patellae).

Koci goleni
Kociec goleni lub podudzia (ossa cruris) skada si z dwch koci dugich: piszczelowej i
strzakowej. Kod piszczelowa jest znacznie silniej zbudowana od strzaki, gdy tylko ona ddwiga
ciar ciaa i czy si stawowo z koci udow. Kod piszczelowa odpowiada w przedramieniu koci
promieniowej i wesp z koci strzakow, z ktr czy si swym koocem bliszym i dalszym,
ogranicza przestrzeo midzykostn goleni (spatium interosseum cruris).

Kod piszczelowa
Kod piszczelowa (tibia) jest koci dug, wyrnia si na niej silnie rozwinit nasad blisz,
trzon i nasad dalsz. Nasad blisz (epiphysis proximalis tibiae) koci piszczelowej tworz dwa
kykcie: wikszy kykied przyrodkowy (condylus medialis) i nieco mniejszy kykied boczny (condylus
lateralis). Na kadym kykciu znajduje si, skierowana ku grze, powierzchnia stawowa grna (facies
articularis superior). Powierzchnia kykcia przyrodkowego jest wiksza, ksztatu owalnego i gbsza,
ni powierzchnia kykcia bocznego, ktra jest krtsza i bardziej paska. Porodku midzy
powierzchniami stawowymi grnymi znajduje si wyniosod midzykykciowa (eminentia
intercondylaris). Oddziela ona od siebie, pooone z tyu i z przodu, pole midzykykciowe tylne (area
intercondylaris posterior). Od pola midzykykciowego przedniego (area intercondylaris anterior).
Oba pola stanowi miejsca przyczepu wizade krzyowych stawu kolanowego. Na kykciu bocznym,
na jego powierzchni przednio-bocznej znajduje si sabo zaznaczone wzniesienie, do ktrego
przyczepia si pasmo biodrowo-piszczelowe powizi szerokiej uda (tractus iliotibialis fasciae latae). Z
tyu i bocznie ley maa, nieznacznie zagbiona powierzchnia stawowa (facies articularis fibularis),
suca do zestawienia z gow strzaki. Trzon koci piszczelowej (corpus tibiae) posiada trzy brzegi i
trzy powierzchnie. Esowato wygity, najostrzejszy - to brzeg przedni (margo anterior). Brzeg
przyrodkowy (margo medialis) jest zaokrglony, a brzeg skierowany do boku nosi nazw brzegu
midzykostnego (margo interosseus), gdy suy jako miejsce przyczepu bony midzykostnej
podudzia. Przedni i przyrodkowy brzeg ograniczaj powierzchni przyrodkow (facies medialis).
Midzy brzegiem przednim i midzykostnym pooona jest powierzchnia boczna (facies lateralis), za
powierzchni tyln (facies posterior) ogranicza brzeg midzykostny i brzeg przyrodkowy. Brzeg
przedni w swym grnym odcinku przechodzi w znaczne zgrubienie zwane guzowatoci piszczeli
(tuberositas tibiae), do ktrej przymocowuje si wizado rzepki. W grnej czci powierzchni tylnej
koci piszczelowej biegnie skonie od gry ku doowi i od strony bocznej ku przyrodkowej listewka
kostna zwana kres m. paszczkowatego (linea musculi solei). Nasada dalsza koci piszczelowej
(epiphysis distalis) w swej przyrodkowej czci wydua si, tworzc kostk przyrodkow (malleolus
60

ANATOMIA CZOWIEKA
medialis), ktra po stronie bocznej jest pokryta powierzchni stawow kostki (facies articularis
malleoli), suc do poczenia si z bloczkiem koci skokowej. Druga powierzchnia stawowa jest
skierowana ku doowi i przeznaczona do poczenia koci piszczelowej z koci skokow. Jest ona
znacznie wiksza, ma ksztat czworoktny i nosi nazw powierzchni stawowej dolnej (facies
articularis inferior). Po stronie bocznej nasady dalszej koci piszczelowej znajduje si wcicie
strzakowe (incisura fibularis), do ktrego przylega koocowy odcinek trzonu koci strzakowej,
poczonej z koci piszczelow za porednictwem wizozrostu.

Kod strzakowa
Strzaka (fibula) jest pooona bocznie od koci piszczelowej. Jest znacznie cieosza i nie bierze
udziau w budowie stawu kolanowego. Nasad blisz (epiphysis proximalis) stanowi gowa koci
strzakowej (caput fibulae), ktra ku grze przechodzi w wierzchoek gowy strzaki (apex capitis
fibulae). Od strony przyrodkowej gowa jest pokryta stosunkowo pask powierzchni stawow
gowy strzaki (facies articularis capitis fibulae), ktra bierze udzia w wytworzeniu stawu
piszczelowo-strzakowego. Na trzonie koci strzakowej (corpus fibulae) wyrniamy trzy
powierzchnie i trzy brzegi. Powierzchnia przyrodkowa (facies medialis) jest oddzielona od
powierzchni bocznej (facies lateralis) brzegiem przednim (margo anterior), ktry jest najostrzejszy i
rozwidla si w kierunku nasady dalszej. Powierzchnia tylna (facies posterior), najwiksza z trzech
powierzchni, jest pooona midzy brzegiem tylnym (margo posterior) i brzegiem midzykostnym
(margo interosseus). Na powierzchni tylnej znajduje si grzebieo przyrodkowy (crista medialis),
ktry w dolnej czci zlewa si z brzegiem midzykostnym. Nasad dalsz strzaki (epiphysis' distalis
fibulae) tworzy kostka boczna (malleolus lateralis). Jest ona spaszczona w kierunku bocznoprzyrodkowym, wiksza i niej wysunita od kostki przyrodkowej. Na jej przyrodkowej stronie
znajduje si trjktna powierzchnia stawowa kostki (facies articularis malleoli), przeznaczona do
poczenia z koci skokow.

Koci stopy
Koci stopy (ossa pedis), podobnie jak szkielet rki, mona podzielid na trzy odcinki: tylny,
rodkowy i przedni. Odcinek tylny, najlepiej rozwinity, tworz koci stpu (ossa tarsi), czd
rodkowa - to koci rdstopia (ossa metatarsalia), odcinek przedni, najkrtszy, jest utworzony z koci
palcw stopy (ossa digitorum pedis).

Koci stpu
W skad stpu (tarsus) wchodzi siedem koci: skokowa, pitowa, dkowata, trzy koci
klinowate i kod szecienna. Kod skokowa i pitowa pooone w tylnej czci stpu stanowi szereg
bliszy (ordo proximalis), trzy koci klinowate i kod szecienna tworz szereg dalszy (ordo distalis).
Natomiast kod dkowata zajmuje pooenie midzy kodmi szeregu bliszego i dalszego. Obie koci
szeregu bliszego, tj. kod skokowa i pod ni leca kod pitowa, rozwojowo odpowiadaj czterem
kociom szeregu bliszego nadgarstka. Koci szeregu dalszego s rozmieszczone w ten sposb, e
kod klinowata przyrodkowa ley przy brzegu przyrodkowym stopy, nastpnie kierujc si do
brzegu bocznego wystpuj kolejno: kod klinowata porednia, boczna i kod szecienna. Jak ju
61

ANATOMIA CZOWIEKA
wyej zaznaczono, kod dkowata zajmuje pooenie porednie midzy koci skokow a trzema
kodmi klinowatymi, nie naley do adnego z dwch szeregw. Koci szeregu dalszego, ktre cz
si do przodu z picioma kodmi rdstopia, rozwojowo odpowiadaj kociom szeregu dalszego
nadgarstka. Jedynie kod dkowata nie ma odpowiednika w nadgarstku.

Kod skokowa
Kod skokowa (talus) czy si od gry z kodmi podudzia, u dou z koci pitow, z przodu
za z koci dkowat. Wiksz tyln czd koci stanowi trzon (corpus tali), ktry ku przodowi
przewa si w szyjk (collum tali), za zaokrglony, przedni koniec koci stanowi gow (caput tali).
Grna czd trzonu tworzy bloczek koci skokowej (trochlea tali), zaopatrzony w trzy powierzchnie
stawowe. Najwiksza z nich, skierowana ku grze oraz opadajca i zwajca si ku tyowi to
powierzchnia grna (facies superior) zestawiajca si z powierzchni stawow doln koci
piszczelowej. Od strony przyrodkowej na bloczku znajduje si powierzchnia kostkowa przyrodkowa
(facies malleolaris medialis), a od strony bocznej - wiksza, trjktnego ksztatu powierzchnia
kostkowa boczna (facies malleolaris lateralis). Obie powierzchnie kostkowe wraz z powierzchni
stawow grn bloczka bior udzia w utworzeniu stawu skokowo-goleniowego. Powierzchnia
kostkowa boczna ku doowi przedua si w wyrostek boczny (processus lateralis tali), za w
przedueniu powierzchni stawowej grnej ku tyowi wystaje wyrostek tylny koci skokowej
(processus posterior tali). Wyrostek tylny jest przedzielony bruzd cigna minia zginacza dugiego
palucha (sulcus tendinis m. flexoris hallucis longi) na guzek boczny i przyrodkowy (tuberculum
laterale et mediale). Na dolnej stronie trzonu koci skokowej znajduje si dua, czworoktna
powierzchnia stawowa pitowa tylna (facies articularis calcanea posterior). U dou na wysokoci
szyjki koci skokowej przebiega w poprzek i nieco skonie bruzda koci skokowej (sulcus tali), ktra z
tak sam bruzd na koci pitowej tworzy zatok stpu (sinus tarsi). Do przodu od bruzdy znajduj
si dwie powierzchnie stawowe, suce do poczenia koci skokowej z koci pitow. Nale do
nich: powierzchnia stawowa pitowa rodkowa (facies articularis calcanea media) i pooona na
dolnej stronie gowy powierzchnia stawowa pitowa przednia (facies articularis calcanea anterior).
Gowa koci skokowej jest skierowana wypukoci w przd i pokryta powierzchni stawow dkow
(facies articularis navicularis).

Kod pitowa
Kod pitowa (calcaneus) jest najwiksz koci stpu, pooon pod koci skokow. Skada
si z trzonu (corpus calcanei) i trzech wyrostkw. Najwikszym wyrostkiem, stanowicym zgrubia
tyln czd koci, jest guz koci pitowej (tuber calcanei). Jego dolna, chropowata powierzchnia
stanowi punkt podparcia stopy. Od strony tylnej na guzie pitowym przymocowuje si cigno
koocowe minia trjgowego ydki. Najmniejszy wyrostek pooony na bocznej powierzchni trzonu
to bloczek strzakowy (trochlea peronealis), pod ktrym biegnie cigno minia strzakowego
dugiego. Porodku koci, bliej grnego brzegu powierzchni przyrodkowej, odchodzi od trzonu tzw.
podprka koci skokowej (sustentaculm tali). Jest to wystp kostny w ksztacie gzymsu, skierowany
przyrodkowo. Trzy powierzchnie stawowe pooone na trzonie i skierowane ku grze su do
62

ANATOMIA CZOWIEKA
poczenia si koci pitowej z koci skokow. Nale do nich: najwiksza powierzchnia stawowa
skokowa tylna (facies articularis talaris posterior), pooona na podprce skokowej powierzchnia
stawowa skokowa rodkowa (facies articularis talaris media) i najmniejsza powierzchnia stawowa
skokowa przednia (facies articularis talaris anterior). Midzy powierzchni stawow skokow tyln, a
rodkow i przedni znajduje si bruzda koci pitowej (sulcus calcanei), ktra w poczeniu z tak
sam bruzd koci skokowej tworzy zatok stpu (sinus tarsi). Powierzchnia trzonu skierowana do
przodu stanowi powierzchni stawow szecienn (facies articularis cuboidea). Pod podprk
skokow biegnie bruzda cigna minia zginacza dugiego palucha (sulcus tendinis m. flexoris
hallucis longi).

Kod dkowata
Kod dkowata (os naviculare) ley po przyrodkowej stronie stpu midzy gow koci
skokowej a trzema kodmi klinowatymi. Od przodu i od tyu posiada odpowiednie powierzchnie
stawowe (facies articulares) do poczenia z powyszymi kodmi. Na powierzchni dolnej, bliej
brzegu przyrodkowego, znajduje si guzowatod koci dkowatej (tuberositas ossis navicularis).

Koci klinowate
Kod klinowata przyrodkowa, porednia i boczna (os cuneiforme mediale, intermedium et
laterale) s zbudowane na ksztat klina, uoone szeregowo obok siebie. Kod klinowata
przyrodkowa i boczna s zwrcone podstawami w stron podeszwy, za kod klinowata porednia
podstaw kieruje si ku grze. Od strony tylnej koci klinowate cz si stawowo z koci
dkowat, za z przodu posiadaj powierzchnie stawowe dla poczenia z I, II i III koci rdstopia.

Kod szecienna
Kod szecienna (os cuboideum) jest najwiksz koci szeregu dalszego. Ley midzy koci
pitow oraz kodmi rdstopia IV i V, dla ktrych posiada odpowiednie powierzchnie stawowe.
Powierzchnia przyrodkowa jest zaopatrzona w powierzchni stawow do poczenia z koci
klinowat boczn.

Koci rdstopia
Podobnie jak w rdrczu wyrnia si pid koci rdstopia (ossa metatarsalia).
Odpowiadaj one ksztatem i ogln charakterystyk kociom rdrcza. Kod I rdstopia jest
najkrtsza i grubsza od pozostaych, a II jest najdusza. W kadej koci wyrnia si podstaw
(basis), trzon (corpus) i gow (caput). Podstawy koci rdstopia s zaopatrzone w powierzchnie
stawowe do poczenia z szeregiem dalszym koci stpu oraz w kociach od II do V powierzchnie
stawowe przeznaczone dla wzajemnego poczenia. Na bocznym brzegu podstawy V koci rdstopia
znajduje si silna guzowatod, wyczuwalna pod skr. Trzony koci rdstopia s przewone i
niewielk wypukoci skierowane do grzbietu stopy. Gowy koci rdstopia s zaopatrzone w
powierzchnie stawowe do poczenia z paliczkami bliszymi.
63

ANATOMIA CZOWIEKA
Koci palcw stopy
Koci palcw stopy (ossa digitorum pedis) take odpowiadaj ogln budow i liczb kociom
palcw rki. Paliczki s tu jednak znacznie mniejsze i krtsze od analogicznych paliczkw palcw rki.
Palec I zwany paluchem (hallux) posiada, podobnie jak kciuk, tylko dwa silnie rozwinite paliczki.
Pozostae palce posiadaj po trzy paliczki. Po stronie podeszwowej s pooone trzeszczki stopy (ossa
sesamoidea). Najwiksza spord nich to trzeszczka przyrodkowa i boczna palucha (os
sesamoideum mediale et laterale hallucis), lece na wysokoci gowy I koci rdstopia.

Poczenia kooczyny dolnej

Poczenia koci kooczyny dolnej dzielimy na poczenia obrczy (juncturae cinguli) i
poczenia kooczyny dolnej wolnej (juncturae membri inferioris liberi). Obrcz kooczyny dolnej
utworzona przez obie koci miedniczne czy si parzystym stawem krzyowo-biodrowym. Od
przodu koci miedniczne cz si spojeniem onowym. Poczenia te uzupeniaj poczenia
wizozrostowe miednicy. Poczenia kooczyny dolnej wolnej s utworzone przez: staw biodrowy,
staw kolanowy, poczenia koci goleni i stawy stopy.

Poczenia obrczy kooczyny dolnej

Staw krzyowo-biodrowy
Staw krzyowo-biodrowy (articulatio sacroiliaca) jest stawem prostym, paskim, czcym
obustronnie obrcz kooczyny dolnej z koci krzyow. Powierzchnie stawowe tego stawu tworz
powierzchnie uchowate (facies articulares) koci biodrowej i koci krzyowej. S one pokryte
chrzstk stawow, ktra jest znacznie grubsza na koci krzyowej. Jama stawowa jest wska, a
torebka stawowa (capsula articularis) silnie napita, przyczepia si wzdu brzegw powierzchni
stawowych. Wizada stawu krzyowo-biodrowego dziel si na wizada bezporednie i porednie.
Do pierwszej grupy nale:Wizada krzyowo-biodrowe brzuszne (ligg. sacroiliaca ventralia),
rozpite w postaci licznych cienkich pasm midzy koci krzyow i biodrow z przedniej strony
torebki stawowej. Wizada krzyowo-biodrowe grzbietowe (ligg. sacroiliaca dorsalia) wzmacniaj
tyln czd torebki stawowej. Wizada krzyowo-biodrowe midzykostne (ligg. sacroiliaca
interossea) wystpuj w postaci najkrtszych, silnych pasm cznotkankowych, wypeniajcych
szczelin zawart midzy guzowatoci koci krzyowej a guzowatoci koci biodrowej. Wizada
porednie stawu krzyowo-biodrowego s dusze od wizade bezporednich i bardziej oddalone od
stawu. Wizado biodrowo-ldwiowe (lig.
iliolumbale) stanowi mocne paskie pasmo,
rozpoczynajce si na wyrostkach ebrowych dwch ostatnich krgw ldwiowych, a kooczce si
na przyrodkowym odcinku grzebienia biodrowego. Wizado krzyowo-guzowe (lig. acrotuberale)
rozpoczyna si wachlarzowato w tylnym odcinku koci biodrowej oraz na brzegu bocznym koci
krzyowej i guzicznej, a kooczy si na guzie kulszowym. Wizado krzyowo-kolcowe (lig.
acrospinale), znacznie cieosze i krtsze od poprzedniego, rozpoczyna si na brzegu bocznym koci
krzyowej i koci guzicznej. Wizado to dochodzi do kolca kulszowego. Oba powysze wizada
zamykaj od tyu wiato miednicy mniejszej oraz przeksztacaj wcicia kulszowe - wiksze i mniejsze
- w otwr kulszowy wikszy (foramen ischiadicum majus) i niej pooony otwr kulszowy mniejszy
64

ANATOMIA CZOWIEKA
(foramen ischiadicum minus). Przez oba otwory przechodz minie, naczynia i nerwy. Z uwagi na
bardzo ma ruchomod staw krzyowo-biodrowy naley do staww pcisych.

Spojenie onowe
Spojenie onowe (symphysis pubica) jest bezporednim poczeniem koci miednicznych od
przodu. Powierzchnie spojeniowe (facies symphysiales) obu koci onowych s pokryte chrzstk
szklist, do ktrej jest przymocowany krek midzyonowy (discus interpubicus). Jest on zbudowany
z chrzstki wknistej, ma ksztat klina, podstaw skierowanego ku przodowi. Wewntrz krka
midzyonowego znajduje si szczelinowata, poduna jama spojenia (cavum symphyseos)
zawierajca mad stawow. Od strony grnej spojenie onowe jest wzmocnione rozpitym midzy
guzkami onowymi i przytwierdzonym take do krka wizadem onowym grnym (lig. pubicum
superius). Od strony dolnej przebiega, czc gazie dolne koci onowej, wizado ukowate onowe
(lig. arcuatum pubis). Gazie dolne koci onowej tworz kt podonowy (angulus subpubicus),
ostrzejszy u mczyzn, natomiast zbieny przebieg gazi kulszowych i dolnych gazi onowych
tworzy uk onowy (arcus pubis). Ruchomod spojenia onowego jest bardzo maa, gdy ograniczaj j
stawy krzyowo-biodrowe.
Bona zasonowa i wizado pachwinowe
W obrbie miednicy mniejszej ciana boczna jest uzupeniona siln bon cznotkankow,
ktra zamyka otwr zasoniony i z uwagi na to nosi nazw bony zasonowej (membrana obturatoria).
Tylko w grnej czci pozostawia woln przestrzeo, przeksztacajc bruzd zasonow w kana
zasonowy (canalis obturatorius), poprzez ktry wychodz z miednicy nerwy i naczynia zasonowe. W
obrbie miednicy wikszej biegnie dugie, obe wizado pachwinowe (lig. inquinale), rozpite
midzy kolcem biodrowym przednim grnym a guzkiem onowym. Daje si ono atwo wyczud
poprzez skr i jest widoczne z zewntrz jako tzw. bruzda pachwinowa (sulcus inguinalis). Wizado
pachwinowe wraz z brzegiem przednim miednicy ograniczaj przestrzeo dla przejcia mini, naczyo i
nerww z jamy brzusznej na kooczyn doln.
Miednica jako caod
Miednic (pelvis) tworz bocznie pooone dwie koci miedniczne i od tyu zczona z nimi
kod krzyowa. Kresa graniczna (linea terminalis) dzieli miednic na czd grn - miednic wiksz
(pelvis major), ktra jest nisza i szersza, i czd doln - miednic mniejsz (pelvis minor), ktra jest
znacznie wsza. Kresa graniczna biegnie od wzgrka (promontorium), utworzonego przez przedni
brzeg ostatniego krka midzykrgowego, wzdu kresy ukowatej (linea arcuata) koci biodrowej,
po czym dalej kieruje si do spojenia onowego jako grzebieo koci onowej (pecten ossis pubis).
Miednica wiksza jest szeroko otwarta ku grze i do przodu. Od strony tylnej ogranicza j krgosup
ldwiowy, bocznie - talerze koci biodrowych. Topograficznie miednica wiksza naley do jamy
brzusznej. Miednica mniejsza stanowi kana ograniczony od tyu koci krzyow i guziczn, od
strony bocznej - kodmi kulszowymi i czciowo biodrowymi; od przodu zamykaj spojenie onowe.
Granic oddzielajc miednic wiksz od mniejszej stanowi paszczyzna wejcia miednicy (planum
aditus pelvis), zwana otworem grnym miednicy (apertura pelvis superior). Wyjcie miednicy (exitus
pelvis) lub otwr dolny miednicy (apertura pelvis inferior) ograniczaj gazie koci kulszowych i
gazie dolne koci onowych, wizada krzyowo-guzowe i wierzchoek koci guzicznej. W adnej
innej czci szkieletu rnice pci nie zaznaczaj si tak wyradnie, jak w budowie miednicy. U
mczyzn miednica jest wska, wysoka, u kobiet - niska i posiada znacznie szersze wiato,
65

ANATOMIA CZOWIEKA
szczeglnie w obrbie miednicy mniejszej. Jeeli przyrwnamy wiato miednicy do odcinka stoka,
to miednica kobieca jest odcinkiem stoka pooonym bliej podstawy, miednica mska stanowi
natomiast odcinek stoka odcity bliej wierzchoka.
Wymiary miednicy
Wyczuwalne punkty kostne miednicy pozwalaj na poprowadzenie pomiarw, ktre
szczeglnie u kobiet maj due znaczenie. Na tej podstawie mona wnioskowad o wymiarach
miednicy mniejszej, ktra u kobiet jest kanaem rodnym. Wyrnia si trzy zasadnicze wymiary:
sprzna anatomiczna (conjugata anatomica), wymiar poprzeczny (diameter transversa) i wymiar
skony (diameter obliqua). Sprzna anatomiczna (wymiar strzakowy) to odlegod midzy
wzgrkiem (kt ldwiowo-krzyowy) a grnym brzegiem spojenia onowego. Wymiar poprzeczny to
najwiksza odlegod midzy dwoma punktami kresy granicznej w paszczydnie czoowej. Wymiar
skony obejmuje odlegod stawu krzyowo-biodrowego do wyniosoci biodrowo-onowej strony
przeciwlegej. Do wymiarw miednicy wikszej naley: szerokod miednicy mierzona midzy bocznie
pooonymi punktami grzebieni biodrowych, szerokod midzykolcowa jest wyznaczona odlegoci
midzy kolcami biodrowymi przednimi grnymi, szerokod midzykrtarzowa - mierzona midzy
bocznie pooonymi punktami krtarzy wikszych i sprzna zewntrzna - odlegod od grnego
brzegu spojenia onowego do wyrostka kolczystego V krgu ldwiowego. Natomiast pochylenie
miednicy wyznaczone jest ktem rozwartym midzy paszczyzn poziom, a paszczyzn wejcia
miednicy.

Poczenia kooczyny dolnej wolnej

Staw biodrowy
Staw biodrowy (articulatio coxae) czy miednic z czci woln kooczyny dolnej. Jest
stawem kulisto-panewkowym, prostym, wieloosiowym. Powierzchnie stawowe tworz: powierzchnia
ksiycowata (facies lunata) panewki koci miednicznej i wypuka powierzchnia stawowa gowy koci
udowej (facies articularis capitis femoris). Powierzchnie stawowe pokrywa chrzstka szklista, ktra w
obrbie panewki przedua si powyej jej brzegu w chrzstk wknist wytwarzajc obrbek
panewkowy (labrum acetabulare). Tylko w dolnej czci panewki obrbek nie zrasta si z jej
brzegiem, lecz przechodzi ponad wciciem panewki i wytwarza wizado poprzeczne panewki (lig
transversum acetabuli). Wizado to przeksztaca wcicie w otwr. Poprzez otwr ten przechodzi do
dna panewki ttnica, unaczyniajca tkank tuszczow dou panewki, wizado gowy i gow koci
udowej, do ktrej poda wewntrz tego wizada. D panewki nie jest pokryty chrzstk stawow;
wypenia go tkanka tuszczowa i rozpoczynajce si tu wizado gowy koci udowej (lig. capitis
femoris), ktre swj przyczep koocowy posiada w doku gowy koci udowej. Torebka stawowa w
porwnaniu z torebk stawu ramiennego jest krtsza i bardziej napita. Pod wzgldem gruboci i
mocy aden inny staw ustroju ludzkiego jej nie dorwnuje. Na koci miednicznej torebka rozpoczyna
si na kostnym ograniczeniu panewki, wczajc obrbek do jamy stawu. Na koci udowej przyczepia
si z przodu do kresy midzykrtarzowej, z tyu za dochodzi tylko do poowy dugoci szyjki. W
przeciwieostwie do stawu ramiennego torebk stawu biodrowego wzmacniaj liczne i bardzo silne
wizada. Wizado biodrowo-udowe (lig. iliofemorale) jest najmocniejszym wizadem ustroju.
Wzmacnia ono przedni cian torebki stawowej. Wizado biodrowo-udowe przypomina swym
ksztatem odwrcon liter V. Skierowany ku grze wierzchoek przymocowuje si do kolca
66

ANATOMIA CZOWIEKA
biodrowego przedniego dolnego. Nastpnie biegnie ono rozbienie dwoma pasmami: pasmo grne
kooczy si w grnej czci kresy midzykrtarzowej, pasmo przednie przyczepia si wzdu kresy
midzykrtarzowej. Wizado to hamuje ruchy prostowania uda, a take ogranicza ruch
przywodzenia, nawracania i odwracania. Ma to due znaczenie podczas chodu, czy biegu, kiedy
kooczyna zakroczna si bezwadnoci dy ku tyowi. Wizado to ma rwnie znaczenie dla
utrzymania stawu w normalnym pooeniu w pozycji stojcej. Wizado biodrowo-udowe moe
ddwigad ciar do 350 kg i jest tak mocne, e nawet przy zwichniciu stawu biodrowego nie ulega
zerwaniu. Wizado kulszowo-udowe (lig.
ischiofemorale) wzmacnia tyln cian torebki.
Rozpoczyna si ono grubym i szerokim pasmem na trzonie koci kulszowej, w przyczepie koocowym
dzieli si w ten sposb, e czd wkien przymocowuje si do przedniej czci krtarza wikszego,
pozostae za wplataj si w warstw okrn. Wizado to hamuje ruchy nawracania i przywodzenia
uda. Wizado onowo-udowe (lig. pubofemorale) biegnie po stronie przyrodkowej stawu, od
trzonu i gazi grnej koci onowej do krtarza mniejszego i warstwy okrnej. Ogranicza ono
gwnie ruchy odwodzenia uda i jest najsabszym wizadem stawu biodrowego. Warstwa okrna
(zona orbicularis) przebiega dookoa najwszego miejsca szyjki po wewntrznej stronie bony
wknistej torebki stawowej w postaci silnego, okrnego piercienia. Powstaje ona gwnie z
wkien wizada kulszowo-udowego i onowo-udowego. Wskutek tego poczenia z wizadami o
przebiegu podunym warstwa okrna przesuwa si wraz z nimi podczas ruchw stawu biodrowego.
Poniewa jest ona znacznie wsza od rwnika gowy koci udowej i obejmuje j u dou, nie pozwala
na wysunicie si gowy z panewki. Staw biodrowy jest stawem kulistym, panewkowym, w zwizku z
czym ruchy mog si w nim odbywad - podobnie jak w stawie ramiennym - dookoa niezliczonej liczby
osi, z ktrych wyrnia si trzy gwne. Zakres ruchu jest jednak znacznie mniejszy, ni w stawie
ramiennym. Ruchy zgicia (flexio) i prostowania (extensio) osigaj najwikszy zakres, gdy udo jest
lekko odwiedzione. Jeszcze wybitniejsze ruchy s moliwe do wykonania przy zgitym stawie
kolanowym, ustaje wtedy hamujce dziaanie mini tylnych uda. Ruchy odwodzenia (abductio) i
przywodzenia (adductio) dookoa osi strzakowej osigaj najwikszy zakres, gdy udo jest zgite w
stawie biodrowym. Dookoa osi pionowej wykonuje si ruchy nawracania (pronatio) i odwracania uda
(supinatio) lub w ustalonym pooeniu kooczyny wolnej - skrty miednicy. Stopieo ruchomoci
wzrasta take w pooeniu zgicia i odwiedzenia uda w stawie biodrowym. Zakres ruchu nawracania
jest zawsze wikszy od zakresu odwracania uda. Przez kombinacj ruchw przywodzenia i
odwodzenia oraz zginania i prostowania moemy wykonad tzw. ruch obwodzenia (circumductio).
Staw kolanowy
Staw kolanowy (articulatio genus) jest najwikszym stawem ustroju ludzkiego. czy on udo
z goleni, przy czym ze strony podudzia tylko kod piszczelowa uczestniczy w tym poczeniu. Staw
kolanowy jest stawem zoonym, gdy bior w nim udzia trzy koci: udowa, piszczelowa i rzepka.
Wypuk powierzchni stawow tworz oba kykcie koci udowej (condyli femoris), ktre przylegaj
do lekko zagbionych powierzchni stawowych grnych kykci koci piszczelowej (facies articulares
superiores), Od przodu przylega do kykci koci udowej rzepka (patella), uzupeniajc niejako
panewk stawow. Powierzchni stawow pokrywa gruba warstwa chrzstki szklistej, wskutek czego
zwiksza si sprystod stawu, a wstrzsy powstajce podczas chodzenia, biegw i skokw zostaj
wybitnie zmniejszone. W jamie stawu znajduj si ruchome uzupenienia panewki w postaci dwch
przesuwalnych, pksiycowatych tworw wknisto-chrzstnych, zwanych kotkami. kotka
boczna (meniscus lateralis) jest krtsza i silniej zakrzywiona od kotki przyrodkowej (meniscus
medialis). W kadej kotce mona wyrnid rg przedni umocowany w polu midzykykciowym
przednim i rg tylny kooczcy si w polu midzykykciowym tylnym koci piszczelowej. Brzegi kotek
skierowane obwodowo s grubsze i zrastaj si z warstw wknist torebki stawowej. Na przekroju
67

ANATOMIA CZOWIEKA
pionowym kada kotka ma ksztat klina, ostrzem zwrconego do wntrza stawu. Dziki takiej
budowie i odpowiedniemu uoeniu kotki znacznie pogbiaj panewk stawow oraz dziel
obwodowe czci jamy stawowej na dwa pitra: grne kotkowo-udowe i dolne kotkowopiszczelowe. W pitrze grnym odbywaj si gwnie ruchy zgicia i prostowania, za w pitrze
dolnym ruchy obrotowe. Torebka stawu kolanowego ma przebieg dod zawiy, szczeglnie gdy chodzi
o jej warstw maziow. Bona wknista znajduje si w zasadzie z tyu i po bokach stawu,
przymocowujc si do brzegw powierzchni stawowych. Z przodu jest ona w duym stopniu
zastpiona przez cigno koocowe minia czworogowego uda. Bona maziowa z przodu siga
powyej powierzchni stawowej rzepkowej koci udowej, nastpnie obustronnie stromo opada i
poniej obu nadkykci cile przylega do bony wknistej. W dole midzykykciowym obie bony
torebki ponownie oddzielaj si od siebie; bona wknista przebiega nad doem, bona maziowa
natomiast biegnie wzdu brzegw chrzstki stawowej obu kykci, obejmujc wizada krzyowe
kolana z bokw i od przodu. Na piszczeli przyczep bony maziowej torebki stawowej przebiega mniej
wicej wzdu brzegu powierzchni stawowych kadego kykcia. Na obu kotkach bona maziowa
przyczepia si do ich brzegw bocznych zarwno od gry, jak i dou, tak e brzeg obwodowy kadej
kotki zrasta si z bon wknist torebki stawowej. Na rzepce przyczep bony maziowej biegnie
wzdu brzegw chrzstki stawowej. Poniej rzepki znajduje si ciao tuszczowe podrzepkowe, ktre
nie dopuszcza do fadowania si torebki stawowej w czasie ruchw w stawie. Jama stawowa nie jest
przestrzeni jednolit. Pooone wewntrz stawu, mniej wicej w paszczydnie porodkowej,
wizada krzyowe kolana oraz otaczajca je bona maziowa wytwarzaj niezupen przegrod, ktra
dzieli jam stawu na poow praw i lew. Drug przegrod, take niezupen, tworz poprzecznie
uoone kotki stawowe, dzielc jam stawu na pitro grne i dolne. Poniewa obie przegrody s
niezupene, wszystkie cztery komory jamy stawowej cz si ze sob porednio lub bezporednio.
Wizada stawu kolanowego dzielimy na zewntrzne i wewntrzne.
Wizada wewntrzne
Wizada krzyowe kolana (ligg. cruciata genus), stanowi pozostaod pionowej przegrody
stawu. Wizado krzyowe przednie (lig. cruciatum anterius) biegnie od pola midzykykciowego
przedniego do przyrodkowej powierzchni kykcia bocznego koci udowej. Wizado krzyowe tylne
(lig. cruciatum posterius) jest rozpite midzy polem midzykykciowym tylnym a boczn
powierzchni kykcia przyrodkowego koci udowej. Prcz wizade krzyowych wewntrz stawu
znajduje si wizado poprzeczne kolana (lig. transversum genus), ktre czy rogi przednie obu
kotek.

Wizada zewntrzne
Wizado poboczne piszczelowe (lig.
collaterale tibiale) biegnie od nadkykcia
przyrodkowego koci udowej do koci piszczelowej, zrastajc si z torebk stawow i kotk
przyrodkow. Wizado poboczne strzakowe (lig. collaterale fibulare) rozpoczyna si na nadkykciu
bocznym koci udowej, a kooczy na gowie strzaki. Wizado rzepki (lig. patellae) stanowi
przeduenie czci rodkowej cigna minia czworogowego uda i biegnie od rzepki do
guzowatoci piszczeli. Czd wkien cigna koocowego minia czworogowego, pooonych
bocznie i przyrodkowo od wizada rzepki, biegnie rozbienie ku doowi do kykci koci piszczelowej,
tworzc troczek rzepki przyrodkowy i boczny (retinaculum patellae mediale et laterale). Wizado
podkolanowe skone (lig. popliteum obliquum) wzmacnia tyln powierzchni torebki stawowej.
Biegnie ono od gry z okolicy kykcia bocznego koci udowej skonie ku doowi i przyrodkowo,
68

ANATOMIA CZOWIEKA
gubic si. po czci w torebce stawowej, czciowo przechodzi w cigno koocowe minia
pboniastego. Wizado to hamuje nadmierne prostowanie kolana i ruchy obrotowe. Wizado
podkolanowe ukowate (lig. popliteum arcuatum) rozpoczyna si take w okolicy kykcia bocznego
koci udowej, a kooczy w rodkowej okolicy tylnej ciany torebki stawowej. Pod wzgldem budowy
staw kolanowy mona zaliczyd do staww typu zawiasowo-obrotowego o dwch osiach ruchu, tj.
poprzecznej i pionowej. Ruch zgicia i prostowania wok osi poprzecznej jest w stawie kolanowym
kombinacj toczenia i lizgania. W pierwszej fazie zgicia kykcie koci udowej tocz si po koci
piszczelowej, jak koa wozu po ziemi. Dalszemu jednak toczeniu przeszkadzaj napinajce si
wizada krzyowe i dlatego toczenie przechodzi w ruch lizgania, w trakcie ktrego coraz to inne
punkty kykci koci udowej stykaj si z tymi samymi punktami koci piszczelowej czy kotek.
Podczas zginania kotki przesuwaj si do tyu, w czasie prostowania do przodu. Ruchy nawracania i
odwracania podudzia w stawie kolanowym mona wykonywad w kadym pooeniu stawu, z
wyjtkiem kraocowego zgicia i wyprostu.
Poczenia koci goleni
Na poczenia obu koci goleni skada si staw piszczelowo-strzakowy, bona midzykostna
podudzia i wizozrost piszczelowo-strzakowy. Staw piszczelowo-strzakowy (articulatio tibiofibularis)
czy powierzchni stawow gowy strzaki z powierzchni stawow strzakow piszczeli. Torebka
stawowa jest silna i napita, wzmocniona wizadem przednim i wizadem tylnym gowy strzaki (lig.
capitis fibulae anterius et posterius). Staw piszczelowo-strzakowy jest stawem paskim o bardzo
maej ruchomoci. Bona midzykostna goleni (membrana interossea cruris) jest rozpita midzy
brzegami midzykostnymi koci piszczelowej i strzaki, zamyka przestrzeo midzykostn goleni oraz
suy za pole przyczepu miniom podudzia. Bona midzykostna hamuje podune przesuwanie si
obu koci goleni wzgldem siebie. Wizozrost piszczelowo-strzakowy (syndesmosis tibiofibularis) jest
w zasadzie przedueniem bony midzykostnej goleni. Stanowi on poczenie midzy wciciem
strzakowym nasady dalszej koci piszczelowej, a dolnym odcinkiem trzonu strzaki. Poczenie to jest
wzmocnione wizadem piszczelowo-strzakowym przednim i tylnym (lig. tibiofibulare anterius et
posterius). Ruchomod wizozrostu piszczelowo-strzakowego jest bardzo maa, dozwala jednak na
nieznaczne odchylenie boczne obu kostek przy ruchach zgicia grzbietowego stopy.
Stawy stopy
Wrd poczeo stawowych stopy wyrniamy: staw skokowo-goleniowy,
midzystpowe, stawy stpowo-rdstopne i midzyrdstopne oraz stawy palcw stopy.

stawy

Staw skokowo-goleniowy
Staw skokowo-goleniowy (articulatio talocruralis) zwany take stawem skokowym grnym,
czy goleo ze stop. Wypuk powierzchni stawow tworzy bloczek koci skokowej (trochlea tali)
zaopatrzony w powierzchni grn (facies superior), powierzchni kostkow przyrodkow (facies
malleolaris medialis) i powierzchni kostkow boczn (facies malleolaris lateralis). Wklsa
powierzchnia jest utworzona przez powierzchni stawow doln koci piszczelowej (facies articularis
inferior) oraz powierzchnie stawowe obu kostek: bocznej i przyrodkowej (facies articularis malleoli
lateralis et medialis). Obejmuj one jak wideki bloczek koci skokowej. Torebka stawowa
przymocowuje si wzdu brzegw powierzchni stawowych i jest ludna z tyu i przodu, napita po
stronach pobocznych, gdzie wzmacniaj j silne wizada. Wizado przyrodkowe (lig. mediale)
odchodzi od kostki przyrodkowej i w swym przebiegu ku doowi rozdziela si na trzy pasma,
69

ANATOMIA CZOWIEKA
kooczce si na kociach: dkowatej, skokowej i pitowej. Po stronie bocznej staw skokowogoleniowy jest wzmocniony przez trzy wizada. Wizada te odchodz od kostki bocznej i
przyczepiaj si do koci skokowej i pitowej. S to: wizado skokowo-strzakowe przednie (lig.
talofibulare anterius), wizado skokowo-strzakowe tylne (lig. talofibulare posterius) i wizado
pitowo-strzakowe (lig. calcaneofibulare). Wizada te s bardzo mocne i zabezpieczaj staw przed
zwichniciem. Staw skokowy grny jest stawem zoonym, bloczkowym, o jednej poprzecznej osi
ruchu. Dookoa tej osi mona wykonywad ruchy zgicia grzbietowego (flexio dorsalis pedis) i zgicia
podeszwowego stopy (flexio plantaris pedis).
Staw skokowo-pitowy
Staw skokowo-pitowy (articulatio subtalaris), zwany take stawem skokowym tylnym,
stanowi poczenie midzy powierzchni stawow pitow tyln (facies articularis calcanea
posterior) koci skokowej, a powierzchni stawow skokow tyln (facies articularis talaris posterior)
koci pitowej. Torebka stawowa przymocowuje si wzdu brzegw powierzchni stawowych i
wzmacniaj j nastpujce wizada: wizado skokowo-pitowe boczne (lig. calcaneum laterale),
wizado skokowo-pitowe przyrodkowe (lig. calcaneum mediale) oraz bardzo silne wizado
skokowo-pitowe midzykostne (lig. talocalcaneum interosseum), ktre wypenia zatok stpu i
oddziela staw skokowo-pitowy od lecego przed nim stawu skokowo-pitowo-dkowego.
Czynnod tego stawu jest zwizana z czynnoci stawu skokowo-pitowo-dkowego.
Staw skokowo-pitowo-dkowy
Staw skokowo-pitowo-dkowy (articulatio talocalcaneonaviulnaris), jak wynika z nazwy,
czy trzy koci stpu - jest stawem zoonym. Ze strony koci skokowej bior udzia trzy
powierzchnie stawowe. Dwie z nich, skierowane ku tyowi, przeznaczone s do poczenia z koci
pitow, s to: powierzchnia stawowa pitowa rodkowa i przednia (facies articularis calcanea media
et anterior). Na koci pitowej odpowiadaj im: powierzchnia stawowa skokowa rodkowa i przednia
(facies articularis talaris media et anterior). Trzeci powierzchni koci skokowej stanowi wypuka
powierzchnia stawowa dkowa gowy (facies articularis navicularis), ktra przylega do bliszej
powierzchni koci dkowatej. Torebka stawowa przyczepia si wzdu powierzchni stawowych. Od
strony grzbietowej jest wzmocniona przez czd piszczelowo-dkow wizada przyrodkowego
(pars tibonavicularis lig. mediale), wizado skokowo-dkowe (lig. talonaviculare) oraz przez
wizado pitowo-dkowe (lig. calcaneonaviculare), bdce przyrodkow czci wizada
rozdwojonego (lig. bifurcatum). Od strony dolnej na wysokoci omawianego stawu przebiega
wizado pitowo-dkowe podeszwowe (lig.
calcaneonaviculare plantare) oraz wizado
podeszwowe dugie (lig. plantare longum), ktre rozprzestrzenia si od okolicy guza pitowego do
koci szeciennej i podstaw koci rdstopia. Do wzmocnieo tego stawu naley rwnie opisane
wyej wizado skokowo-pitowe midzykostne (lig. talocalcaneum interosseum). Staw skokowopitowy i staw skokowo-pitowo-dkowy zwane s take stawem skokowym dolnym, gdy pod
wzgldem czynnociowym s ze sob cile powizane. Wykonuje si w nich ruchy dolnej czci
stpu i rdstopia wraz z palcami w stosunku do podudzia i koci skokowej. Ruch stopy w stawie
skokowym dolnym odbywa si dookoa osi nietypowej, tzw. "kompromisowej", ustawionej skonie
pod ostrym ktem do dugiej osi stopy. Jest ona wypadkow trzech gwnych osi ruchu i przebiega
od tyu, dou i strony bocznej z okolicy guza pitowego do przodu, w gr i przyrodkowo. Wok tej
osi mona wykonad ruch odwracania (supinatio pedis) i nawracania stopy (pronatio pedis), przy czym
z czynnoci odwracania jest zwizany rwnoczesny ruch przywodzenia (adductio pedis) i zgicia
podeszwowego (flexio plantaris pedis), podczas gdy nawracaniu towarzyszy zawsze odwodzenie
(abductio pedis) i zgicie grzbietowe stopy (flexio dorsalis pedis). Dziki wspdziaaniu stawu
70

ANATOMIA CZOWIEKA
skokowego dolnego ze stawem skokowym grnym stopa odznacza si swobod ruchu trzech stopni.
Ruchy w stawie skokowym grnym wystpuj podczas chodzenia, natomiast staw skokowy dolny
dostosowuje stop do nierwnoci podoa.
Pozostae stawy stopy
Staw pitowo-szecienny (articulatio calcaneocuboidea) jest utworzony przez siodekowat
powierzchni stawow szecienn koci pitowej i odpowiadajc jej ksztatem powierzchni
stawow blisz koci szeciennej. Torebk stawow wzmacniaj nastpujce wizada: wizado
pitowo-szecienne podeszwowe (lig. calcaneocuboideum plantare), wizado podeszwowe dugie
(lig. plantare longum) i wizado pitowo-szecienne (lig. calcaneocuboideum), bdce boczn
czci wizada rozdwojonego (lig. bifurcatum). W stawie pitowo-szeciennym odbywaj si ruchy
dookoa osi strzakowej (o rwnolega do dugiej osi stopy), ktre zwikszaj zakres ruchw
nawracania i odwracania w stawach skokowych dolnych. Dwa wyej opisane stawy ze wzgldw
praktycznych okrela si w chirurgii mianem stawu poprzecznego stpu (articulatio tarsi transversa),
zwanym rwnie stawem Choparta. Linia tego stawu jest utworzona z poczenia jamy stawu
pitowo-szeciennego od strony bocznej oraz przyrodkowo przez czd jamy stawu skokowopitowo-dkowego, pooon midzy gow koci skokowej a koci dkowat. Wizado
rozdwojone, czce kod pitow dkow i szecienn, zostao nazwane kluczem do stawu
poprzecznego stpu. Linia Choparta jest wykorzystywana przy amputacji przedniej czci stopy. Staw
klinowo-dkowy (articulatio cuneonavicularis) czy trzy koci klinowate z koci dkowat.
Torebka stawowa (capsula articularis) jest silna, przyczepia si do brzegw powierzchni stawowych i
obejmuje zazwyczaj take powierzchnie stawowe koci klinowatych zwrcone ku sobie oraz
powierzchni koci szeciennej skierowan do koci klinowatej bocznej i koci dkowatej. Staw ten
ma ograniczone moliwoci ruchu z uwagi na paskie powierzchnie stawowe oraz liczne silne i krtkie
wizada zespalajce koci ze sob. Stawy stpowo-rdstopne (articulationes tarsmetatarseae) cz
trzy koci klinowate i kod szecienn z podstawami I-V koci rdstopia. Torebk stawow
wzmacniaj liczne wizada. Na wysokoci jamy staww stpowo-rdstopnych przebiega druga
poprzeczna linia, zwana lini Lisfranca. Wzdu tej linii wykonuje si amputacj dalszych czci
kostnych stopy.
Stawy midzyrdstopne (articulationes intermetatarseae) wystpuj w liczbie trzech
staww i cz skierowane do siebie powierzchnie stawowe podstaw koci rdstopia II-V. Zarwno
stawy stpowo-rdstopne, jak i midzyrdstopne nale do staww paskich o minimalnych
moliwociach ruchowych. Ruchy w tych stawach to nieznaczne ruchy lizgowe.
Stawy palcw stopy
Stawy rdstopno-paliczkowe (articulationes metatarsophalangeae) cz gowy koci
rdstopia z podstawami paliczkw bliszych palcw. Torebki stawowe s dod wiotkie, szczeglnie
od strony podeszwowej i wzmacniaj je nastpujce wizada: wizada poboczne (ligg. collateralia),
wizada podeszwowe (ligg. plantaria) oraz wizada poprzeczne gbokie rdstopia (ligg.
metatarsea transversa profuda). W stawach tych moliwe s ruchy zgicia podeszwowego i
grzbietowego oraz w stanie zgicia grzbietowego ruchy odwodzenia i przywodzenia palcw stopy.
Stawy midzypaliczkowe stopy (articulationes interphalangeae) wykazuj due podobieostwo do
analogicznych staww rki zarwno pod wzgldem budowy, jak i czynnoci. Torebki stawowe
wzmacniaj wizada poboczne (ligg. collateralia). W stawach tych wystpuj ruchy zgicia
podeszwowego i grzbietowego palcw stopy. Mimo niewielkiej ruchomoci palce stopy maj due

71

ANATOMIA CZOWIEKA
znaczenie przy ruchach lokomocyjnych. Zwikszaj one powierzchni podporu oraz stanowi czd
ramienia ddwigni potrzebnej do odbijania si od podoa.
Sklepienie stopy
Stopa jako narzd podporowo-nony ma charakterystyczn konstrukcj, ktra decyduje o jej
duej sprystoci. Sklepienie stopy jest utworzone przez uki podune i poprzeczne. Z piciu ukw
podunych trzy przyrodkowe biegn przez koci klinowate i kod dkowat, dwa boczne
przechodz przez kod szecienn. uki podune zbiegaj si do guza koci pitowej. Wymienione
uki maj swoje odbicia w charakterystycznej konstrukcji istoty gbczastej koci stopy. Wysklepienie
podune stopy jest wzmocnione silnym ukadem wizadowym stopy oraz miniami. Do gwnych
wzmocnieo i zabezpieczeo wysklepienia podunego zalicza si rozcigno podeszwowe minie
podeszwowe stopy wraz z miniem piszczelowym tylnym oraz wizada podeszwowe, a szczeglnie
wizado podeszwowe dugie. Uzupenieniem wysklepienia podunego s uki poprzeczne, a
najwyszy uk znajduje si na granicy rdstopia i stpu. Z ukadem ukw zwizane s punkty
podparcia stopy - s to: guz pitowy od tyu oraz gowy I i V koci rdstopia od strony przedniej.

III. UKAD MINIOWY

OGLNA BUDOWA MINI

Tkanka miniowa (textus muscularis) odznacza si moliwoci kurczenia, ktr zawdzicza

drobniutkim wkienkom kurczliwym, tzw. miofibrylom. Ta specyficzna waciwod tkanki
miniowej powoduje, e wchodzi ona w skad czynnego ukadu ruchu czowieka. Tkanka miniowa
wystpuje w ustroju w trzech postaciach:
tkanka miniowa gadka,
tkanka miniowa poprzecznie prkowana serca,
tkanka miniowa poprzecznie prkowana szkieletowa.

Tkanka miniowa gadka wystpuje wszdzie tam, gdzie niezbdne jest

utrzymanie skurczu przez pewien czas, tj. w trzewach, cianach naczyo
krwiononych, w skrze. Tkanka ta jest unerwiona przez ukad nerwowy
autonomiczny i czynnociowo jest niezalena od naszej woli; kurczy si powoli i
powoli wraca do swej pocztkowej dugoci. Komrki tkanki miniowej gadkiej
s przewanie wrzecionowate, jdro jest owalne i ley najczciej w rodkowej jej
czci. Cytoplazma w komrkach tkanki miniowej nazywa si sarkoplazm. W
sarkoplazmie komrki znajduj si mitochondria, aparat Golgiego i
charakterystyczne, cienkie, biegnce podunie wkienka kurczliwe - miofibryle.
Dziki tym wkienkom minie mog skracad swoj dugod, czyli mog si
kurczyd.
72

ANATOMIA CZOWIEKA
Tkanka miniowa poprzecznie prkowana serca. Wkna minia sercowego, w
przeciwieostwie do wkien mini szkieletowych, tworz charakterystyczne
rozwidlenia, ktre su do poczenia si z ssiednimi wknami. Nie s to
poczenia za pomoc zesplni (syncytium), jak dawniej przypuszczano, ale za
pomoc tzw. wstawek, ktre s oddzielone od siebie podwjnymi bonkami
poprzecznymi. Jdro jest umieszczone porodku wkna miniowego. W
sarkoplazmie, podobnie jak we wknach szkieletowych, miofibryle skadaj si z
odcinkw izo- i anizotropowych, a bonki graniczne oddzielajce sarkomery,
przyczepiaj si do nieco cieoszej ni w miniach szkieletowych sarkolemy.
Misieo serca jest zbudowany z wkien poprzecznie prkowanych, ktrych
czynnod jest niezalena od naszej woli.
Tkanka miniowa poprzecznie prkowana szkieletowa funkcjonalnie jest zalena
od naszej woli. Wkna miniowe poprzecznie prkowane maj dod znaczne
wymiary: grubod wkien waha si w granicach 10-100 mikrometrw, dugod za
od 1 milimetra do kilkunastu centymetrw. Wkno minia poprzecznie
prkowanego jest otoczone cienk bon - sarkolem.
W cytoplazmie
(sarkoplazmie) poza organami, wntrze wkna zajmuj wkienka kurczliwe miofibryle. Miofibryle maj bardzo zoon budow; skadaj si z na przemian
uoonych odcinkw janiejszych, izotropowych, zaamujcych wiato pojedynczo
i ciemniejszych, anizotropowych, zaamujcych wiato podwjnie. Odcinki te le
we wszystkich miofibrylach na tych samych poziomach dajc obraz jasnych i
ciemnych prkw pooonych w poprzek wkna miniowego. W zalenoci od
liczby miofibryli, poszczeglne wkna miniowe mog byd ubogie w sarkoplazm
(wkna biae) lub te bogate w ni (wkna czerwone). Sarkoplazma wkien
czerwonych jest zaopatrzona w wiksz liczb mioglobiny, w zwizku z tym
wkna czerwone pracuj wolniej ale te wolniej si mcz i odwrotnie wkna
biae zawierajce mniejsz ilod mioglobiny pracuj szybciej i szybciej si mcz.

Budowa i czynnoci mini szkieletowych

Minie szkieletowe nazw sw zawdziczaj przyczepom, ktre w przewaajcej mierze
znajduj si na kociach szkieletu. S one zbudowane z wkien miniowych poprzecznie
prkowanych, kurcz si szybko, a czynnod ich jest uzaleniona od naszej woli; unerwione s
bowiem przez ukad nerwowy somatyczny. Dziki swym kostnym przyczepom minie szkieletowe
podczas skurczu powoduj ruchy kodca lub te ustalaj pooenie jednych koci wzgldem drugich.
Minie te tworz wic czynny ukad ruchu. Poszczeglne wkna miniowe s zespolone ze sob
ludn tkank czn, tzw. rdmisn (endomysium) w pczki miniowe. Tkanka czna wica
pczki miniowe to omisna wewntrzna (perimysium internum). W wikszych miniach
wystpuje jeszcze omisna zewntrzna (perimysium externum), tworzca grubsze przegrody midzy
pczkami miniowymi, w ktrych rozgaziaj si wiksze naczynia i nerwy. Cay misieo, a wic
wszystkie pczki miniowe nalece do niego, obejmuje wknista bona misna (epimysium), ktr
czsto pokrywa od zewntrz cznotkankowa bona zwana powizi (fascia). Ilod mini
szkieletowych nie jest cile okrelona ani staa. Przecitnie przyjmuje si, e w skad czynnego
narzdu ruchu wchodzi od 300 do 500 mini. Wszystkie minie szkieletowe, z wyjtkiem przepony
73

ANATOMIA CZOWIEKA
i mini midzykolcowych ldwi, s miniami parzystymi, a ich czna masa u dorosego osobnika
stanowi okoo 38% cakowitej masy ciaa. U sportowcw wysokiej klasy wielkod masy miniowej
moe przekraczad nawet 50"/o masy ciaa. Ksztat mini szkieletowych jest bardzo zrnicowany.
Mona wyrnid minie dugie, krtkie i paskie. Minie dugie s zlokalizowane gwnie na
kooczynach, minie paskie na tuowiu, a minie krtkie znajduj si wszdzie tam, gdzie zakres
ruchw jest nieduy, a rwnoczenie jest wymagana znaczna sia (np. minie wok krgosupa).
Kady misieo przyczepia si co najmniej dwoma przyczepami, std wyrnia si tzw. przyczep
pocztkowy (origo) i przyczep koocowy minia (insertio). Przyczep pocztkowy ley bliej gwnej
osi ciaa, za przyczep koocowy zajmuje pooenie bardziej peryferyjne. Czsto jako przyczep
pocztkowy okrela si punkt bardziej stay (punctum fixum), natomiast punkt bardziej ruchomy
przyczepu (punctum mobile) przyjmuje si za przyczep koocowy. Najczciej misieo jest
przymocowany do miejsca swego przyczepu za pomoc cigna. cigno (tendo) jest bardzo wanym
skadowym elementem minia, dziki niemu bowiem zostaje przeniesiona praca minia na czci
szkieletu. cigna mini przybieraj rny ksztat w obrbie poszczeglnych mini; mog mied
ksztat walcowaty, wyduonych tam lub szerokich paskich bon, zwanych rozcignami
(aponeuroses). cigna zbudowane s z tkanki cznej wknistej zbitej, zabarwienie ich jest biaosrebrzyste. cigna s bardzo wytrzymae, a ich sprystod jest ograniczona; mog si wyduad nie
wicej ni do 4% swej dugoci pierwotnej. Kady misieo skada si zatem z czci kurczliwej o
ciemnoczerwonym zabarwieniu, zbudowanej z wkien miniowych poprzecznie prkowanych
zwanej brzucem (venter) oraz z umieszczonego na jednym lub na obu koocach cigna (tendo),
ktre czy misieo z kodcem. Czd pocztkow minia mona nazywad take gow (caput). S
minie, ktre rozpoczynaj si kilkoma gowami, w zalenoci od ich liczby nazywamy takie minie:
dwugowym (m. biceps), trjgowym (m. triceps) lub czworogowym (m. quadriceps). W
poszczeglnych miniach stosunek masy miniowej do cigien bywa bardzo rny, co ma due
znaczenie dla pracy minia. W miniach o ksztacie paskim i wrzecionowatym wkna miniowe
ukadaj si rwnolegle do siebie i biegn w przedueniu wkien cignistych. Dugie i niezbyt
liczne wkna takich mini mog wykonywad rozlege ruchy, lecz dod sabe, albowiem sia minia
zaley od liczby wkien. Minie charakteryzujce si znaczn si maj zupenie odmienny ukad
wkien miniowych. S to tzw. minie pierzaste (mm. bipennati) i ppierzaste (mm.
unipennati). Zarwno w jednym, jak i w drugim typie mini wkna miniowe dochodz skonie do
cigna, s bardzo liczne lecz stosunkowo krtkie. W miniu ppierzastym wkna miniowe cz
si ze cignem tylko z jednej strony, natomiast w miniu pierzastym dochodz do niego skonie z
obu stron. S minie, ktre prcz cigna pocztkowego i koocowego posiadaj dodatkowo tzw.
cigno porednie (tendo intermedius), dzielce misieo na dwa po sobie nastpujce brzuce (m.
dwubrzucowy). Spotyka si take minie (np. m. prosty brzucha), ktre s czciowo lub
cakowicie podzielone na odcinki przez krtkie smugi cigniste (intersectiones tendineae). Przekrj
anatomiczny minia jest to przekrj przeprowadzony prostopadle do dugiej osi minia w miejscu
jego najwikszego obwodu. Przekrj fizjologiczny jest to przekrj, a raczej suma przekrojw,
przeprowadzonych prostopadle do wszystkich wkien miniowych. Dziki skonemu przebiegowi
wkien w miniu ppierzastym i pierzastym bdzie w nich zawarta znacznie wiksza liczba wkien
miniowych. ni w miniu wrzecionowatym o takim samym przekroju anatomicznym Wkna
miniowe bd jednak znacznie krtsze w swoim przebiegu. W zwizku z tym minie o
analogicznym przekroju anatomicznym mog zdecydowanie rnid si pod wzgldem rozlegoci
wykonywanych ruchw, jak i siy. Sia minia jest bowiem proporcjonalna do liczby zawartych w nim
wkien miniowych, czyli do przekroju fizjologicznego. Minie pierzaste i ppierzaste bd zatem
reprezentoway znacznie wiksz si od mini wrzecionowatych, za te ostatnie bd zdolne do
wykonywania obszerniejszych ruchw. Przecitna sia mini wynosi rednio okoo l00 N na 1 cm
powierzchni przekroju fizjologicznego. Wielkod ta nosi nazw bezwzgldnej siy miniowej, zwanej
74

ANATOMIA CZOWIEKA
take jednostk siy mini. Zdolnod skracania si minia jest proporcjonalna do dugoci
zawartych w nim wkien miniowych. Na og przyjmuje si, e misieo moe si skurczyd o
poow swej dugoci pierwotnej.

Narzdy pomocnicze mini

Narzdy pomocnicze mini wystpuj pod rnymi postaciami jako: powizie, kaletki
maziowe, pochewki cigien, bloczki cigien i trzeszczki. Powizie (fasciae) s to silne bony
zbudowane z tkanki cznej wknistej, otaczajce pojedynczy misieo lub grup miniow. Powid
pojedynczego minia tworzy nieruchomy kana, w ktrym misieo przesuwa si jak w oysku.
Powid suy zatem do ustalenia pooenia minia (np. m. krawiecki), grup miniowych i wreszcie
caej masy miniowej (powid powierzchowna ciaa). Wkna w powizi przebiegaj rwnolegle do
siebie, a prostopadle do kierunku wkien miniowych. W okolicach staww rki i stopy powizie s
silnie rozwinite i wzmocnione licznymi wknami o przebiegu poprzecznym. Tkanka czna powizi
czsto zawiera rwnie wkna spryste. Powizie obejmuj w swym przebiegu take cigna
mini, ktre czsto przytwierdzaj si do nich swymi dodatkowymi przyczepami. Kaletki maziowe
(bursae synoviales) najczciej wystpuj midzy koci a skr, pomidzy koci a miniem lub
cignem, midzy torebk stawow a ci5nem, tzn. wszdzie tam, gdzie podczas pracy mini moe
nastpid tarcie lub ucisk. Zadanie ich polega na zmniejszeniu do minimum tarcia, dziki czemu
uatwiaj przesuwanie si narzdw wzgldem siebie. Kaletka maziowa ma podobn budow do
torebki stawowej. Ksztatem przypomina pcherzyk rnej wielkoci, wypeniony mazi. ciana
pcherzyka skada si z zewntrznej warstwy zbudowanej z tkanki cznej wknistej i wewntrznej,
stanowicej bon maziow. Pochewki cigien (vaginae tendinum) stanowi odmian kaletek
maziowych. Pochewki maj ksztat cewy i obejmuj cigna mini. Podobnie jak w kaletce wyrnia
si zewntrzn bon wknist oraz wewntrzn - maziow, ktra wystpuje tu jednak w dwu
warstwach. Pierwsza warstwa tzw. cienna przylega do bony wknistej, druga - trzewna
bezporednio pokrywa cigno minia i jest przedueniem pierwszej; obie blaszki cz si poprzez
tzw. krezk cigna. Przestrzeo miedzy dwiema warstwami bony maziowej jest wypeniona ciecz
maziow, co zmniejsza tarcie uatwiajc lizganie si cigna na koci. Bloczki mini (trochleae
musculares) stanowi urzdzenia suce do zmiany kierunku dziaania mini. Wyrnia si bloczki
wizadowe, chrzstne i kostne. Dziaaj one mechanicznie jako punkty podparcia (hypomochlion#),
dookoa ktrych przewijaj si cigna mini zmieniajc kierunek przebiegu. Trzeszczki (ossa
sesamoidea) peni podobn funkcj do bloczkw mini. Trzeszczki s to mae kostki wczone w
cigna mini blisko ich przyczepu. Stanowi one ruchome bloczki, gdy zalenie od swej wielkoci
w mniejszym lub wikszym stopniu zmieniaj kierunek przebiegu cigna, ustawiajc je skonie lub
nawet poprzecznie do dugiej osi koci.

Biologiczne waciwoci mini

Wszystkie minie charakteryzuj si pewn sprystoci, mona je bowiem rozcigad i
wracaj pdniej do swej wyjciowej dugoci. Sprystod mini zmniejsza si jednak w czasie pracy,
gdy misieo jest zmczony. Sprystod mini w duej mierze jest uzaleniona od wieku osobnika.
U dzieci jest stosunkowo dua, zmniejsza si z wiekiem, w zwizku z czym u osb starych na skutek
bardzo maej sprystoci moe nastpid zerwanie minia. Kade ywe wkno miniowe oprcz
sprystoci posiada odpowiednie napicie spoczynkowe (tonus). Napicie to jest kontrolowane
75

ANATOMIA CZOWIEKA
przez ukad nerwowy autonomiczny czyli niezalenie od naszej woli. Stan napicia miniowego jest
take uzaleniony od wieku; w modoci napicie jest wiksze ni w wieku dojrzaym, a tym bardziej
w starczym. W czasie snu napicie miniowe zmniejsza si. Rwnie psychiczne czynniki wywieraj
wpyw na stan napicia miniowego, ktry uzewntrznia si w postawie ciaa osobnika i naley do
waciwoci konstytucyjnych jednostki. Jak wiadomo, wkna miniowe maj zdolnod skracania si
pod wpywem zadziaania dostatecznie silnego boddca. Boddce te mog byd natury chemicznej,
mechanicznej, termicznej czy elektrycznej. W warunkach normalnych skurcz minia nastpuje
zazwyczaj pod wpywem boddca pochodzcego z orodkowego ukadu nerwowego, ktry dociera do
minia za porednictwem nerwu ruchowego. Tylko czd energii minia zostaje przemieniona w
prac mechaniczn reszta energii uwalnia si w postaci ciepa. Wyzwolona energia cieplna, ktra
powstaa dziki pracy minia, jest bardzo wanym drdem ciepa w ustroju ludzkim. Podczas pracy
minia powstaje ponadto dwutlenek wgla i kwas mlekowy, ktre to zwizki zmniejszaj sprawnod
minia powodujc jego zmczenie. Po dugotrwaej pracy jest on twardy i bolesny, a objawy te
moe usund masa, ktry pobudza krenie krwi w miniu, dziki czemu szybciej mog zostad
usunite szkodliwe produkty. Stenie pomiertne (rigor mortis), wystpujce w par godzin po
mierci, powstaje w wyniku zmian fizykochemicznych biaek minia i wytwarzania si kwasu
mlekowego. Stenie rozpoczyna si w miniach uchwy i rozszerza si na cae ciao. W tej samej
kolejnoci po kilku dniach stenie ustpuje.

Mechanika mini
Minie mona podzielid na: jednostawowe, dwustawowe i wielostawowe, w zalenoci od
tego, ile staww misieo mija w swoim przebiegu. Minie wielostawowe zazwyczaj le bardziej
powierzchownie od jednostawowych. Dziaanie mini wielostawowych moe si objawiad w rny
sposb; mog one dziaad jednokierunkowo na wszystkie stawy, nad ktrymi przebiegaj, lub te
odmiennie, np. na jeden staw jako zginacze, za na drugi jako prostowniki. Kierunek dziaania
minia jest uzaleniony od pooenia minia w stosunku do osi ruchu stawu. Minie dziaaj jako:
zginajce, prostujce, odwodzce i przywodzce. Minie przebiegajce skonie lub poprzecznie do
podunej osi stawu wykonuj ruchy obrotowe, tj. nawracanie lub odwracanie. Misieo podczas
skurczu dziaa na punkty przyczepu, zbliajc je do siebie. Tego rodzaju dziaanie nosi nazw pracy
dynamicznej, w odrnieniu od pracy statycznej, w czasie ktrej, mimo e misieo pracuje, nie
zmienia jednak pooenia punktw przyczepw (misieo nie pokonuje drogi). Praca statyczna jest
szeciokrotnie bardziej uciliwa od pracy dynamicznej, gdy misieo nie wypoczywa (nie ma przerw
w pracy) i w zwizku z tym przepyw krwi jest bardzo utrudniony. Poszczeglne ruchy ciaa
najczciej s wykonywane przez wiele mini rwnoczenie. Nawet najprostszy nich jest udziaem
caej grupy miniowej a czsto aocucha miniowego. Zesp mini, wykonujcych okrelone
ruchy w danym stawie, np. zginanie, nazywamy miniami wspdziaajcymi czyli synergistycznymi;
natomiast grup mini, ktre wykonuj ruch przeciwny, w omawianym przypadku prostowanie
stawu, nazywamy miniami przeciwdziaajcymi, antagonistycznymi. Podczas wykonywania ruchu
zgicia w stawie bior udzia zarwno minie zginacze, jak i minie grupy antagonistycznej czyli
prostowniki, z tym jednak, e zginacze pracuj znacznie silniej od prostownikw, ktrych zadanie
polega na hamowaniu ruchu zginania po to, by mg byd on wykonany w sposb precyzyjny. Ruch
harmonijny jest wynikiem wsppracy grup synergistycznych i antagonistycznych. Niejednokrotnie
poszczeglne czci tego samego minia dziaaj antagonistycznie wzgldem siebie. Ruch wykonany
celowo i dokadnie jest ruchem skoordynowanym, a stopieo koordynacji jest cile uzaleniony od
sprawnego funkcjonowania ukadu nerwowego. Czowiek musi si wyuczyd prawie wszystkich
76

ANATOMIA CZOWIEKA
ruchw skoordynowanych; jedynie ruchy oddychania, poykania, ssania i obronne s wrodzone.
Wszystkie inne koordynacje ruchowe musz byd stopniowo wyuczone, czyli nabyte drog wasnych
dowiadczeo. W zwizku z tym im czciej powtarzany bdzie ruch, tym sprawniej przebiega jego
kombinacja unerwienia, a co za tym idzie ruch staje si bardziej harmonijny i dokadny. Jeeli ruch
jest czsto powtarzany nastpuje jego automatyzacja. Linia dziaania siy mini w czasie ich skurczu
stanowi lini prost, biegnc od przyczepu pocztkowego do przyczepu koocowego naturalnie tylko
w tych przypadkach, gdy misieo ma przebieg prostolinijny. Najczciej jednak misieo czy jego
cigno, napotykajc na swej drodze na rnego rodzaju wyrostki, guzki czy bloczki owija si dookoa
nich i zmienia kierunek przebiegu w stosunku do kierunku pocztkowego. W takich przypadkach lini
dziaania minia wyznacza ten odcinek, ktry zawarty jest midzy przyczepem koocowym, a
wyrostkiem czy bloczkiem i wycznie ta czd decyduje o kierunku dziaania minia. Praca minia
wyraa si w dulach i jest uzaleniona od siy mini i wielkoci skurczu. Praca jest iloczynem siy i
drogi; rwna si zatem jego sile pomnoonej przez wielkod skurczu. Np. misieo o przekroju
fizjologicznym rwnym 5 cm ma si okoo 500 N (5 x 100); przy zaoeniu, e taki misieo w ruchu
odwracania osignie maksymalne skrcenie 5 cm = 0,05 m, praca jego jako odwracacza w
najdogodniejszych warunkach wyniesie: 500 N x 0,05 m = 25 J. Oznacza to, e misieo ten moe
podnied ciar 25 N na wysokod 1 m lub odwrotnie -10 N na wysokod 2,5 m. Najwiksz si moe
wykazad misieo, gdy jego skurcz jest poprzedzony rozcigniciem.

Unaczynienie i unerwienie mini

Minie jako narzdy bardzo aktywne s bogato unaczynione. Najczciej dochodzi do
minia kilka gazek ttniczych, a kadej z nich towarzysz dwie yy. Ttnice rozgaziaj si w
omisnej na delikatne sieci, od ktrych drobne ttniczki biegn prostopadle do wkien miniowych,
oplatajc je gst sieci naczyo wosowatych. Podczas spoczynku minia wikszod naczyo
wosowatych jest zamknita; otwieraj si one, gdy misieo pracuje. Podczas pracy minia
przepywa przez niego okoo piciokrotnie wicej krwi ni w spoczynku. Zwikszona ilod krwi
zaopatruje misieo w potrzebny mu podczas pracy tlen i glikogen. Obok naczyo krwiononych
przebiegaj naczynia #chonne. Unerwienie mini jest take bardzo obfite. Do wkien
miniowych dochodz zarwno bezrdzenne wkna nerwowe z ukadu autonomicznego
towarzyszce naczyniom krwiononym, jak i liczne ruchowe i czuciowe wkna rdzenne ukadu
nerwowego somatycznego, nalece do nerww rdzeniowych lub czaszkowych. Pojedynczy neuryt
ruchowej komrki nerwowej moe unerwiad do 150 wkien miniowych, tworzc z nimi jednostk
motoryczn. W miniach przeznaczonych do czynnoci bardzo precyzyjnych (np. mm. gaki ocznej)
poszczeglne jednostki motoryczne s znacznie mniejsze, ni w miniach wykonujcych obszerne
ruchy, nie wymagajce duej dokadnoci (np. mm. kooczyn dolnych). Naczynia i nerwy wchodz do
minia w cile okrelonym miejscu. Miejsce to nosi nazw wnki (hilus) i znajduje si najczciej w
rodkowej, trzeciej czci dugoci minia.

MINIE GRZBIETU

Minie grzbietu (mm. dorsi) pod wzgldem pochodzenia i rozmieszczenia dziel si na

minie powierzchowne i gbokie. Waciw miniwk grzbietu stanowi minie gbokie, ktre
przebiegaj podunie po obu stronach krgosupa, a unerwione s przez gazie grzbietowe nerww
77

ANATOMIA CZOWIEKA
rdzeniowych (rami dorsales nervorum spinalium). Czynnociowo nale do mini oddziaywajcych
na krgosup. Minie powierzchowne grzbietu s miniami paskimi, pokrywaj minie gbokie
na caej powierzchni tuowia, a rozwojowo nale do miniwki brzusznej, o czym wiadczy midzy
innymi drdo ich unerwienia; s unerwione przez gazie brzuszne nerww rdzeniowych (rami
ventrales nervorum spinalium). Czynnociowo nale do mini dziaajcych na kooczyn grn i
ebra.

Powierzchowne minie grzbietu

Powierzchowne minie grzbietu (mm. dorsi superficiales) z uwagi na swe przyczepy dziel si na
dwie grupy: minie kolcowo-ramienne (mm.
spinohumerales) i kolcowo-ebrowe (mm.
spinocostales). W skad mini kolcowo-ramiennych wchodz:
misieo czworoboczny,
misieo najszerszy grzbietu,
minie rwnolegoboczne,
misieo ddwigacz opatki.
W skad mini kolcowo-ebrowych wchodz:
misieo zbaty tylny grny,
misieo zbaty tylny dolny.
Minie kolcowo-ramienne

Misieo czworoboczny (m. trapezius) jest miniem paskim, szerokim, ksztatu trjktnego,
podstaw skierowany do krgosupa, swym wierzchokiem zwraca si do okolicy barku. Pokrywa on
okolic karku i grn czd grzbietu, lec najbardziej powierzchownie ze wszystkich mini tej grupy.
Przyczep pocztkowy minia jest rozlegy, cignie si bowiem od koci potylicznej do XII krgu
piersiowego. Na koci potylicznej przymocowuje si do kresy karkowej grnej i guzowatoci
potylicznej zewntrznej. W odcinku szyjnym biegnie wzdu wizada karkowego, przyczepia si do
wyrostka kolczystego VII krgu szyjnego i wizada karkowego, za w odcinku piersiowym - do
wszystkich wyrostkw kolczystych i wizada nadkolcowego. Przyczep koocowy oraz kierunek
przebiegu pczkw miniowych pozwala na wyodrbnienie w tym miniu trzech czci:
grnej - zstpujcej (pars descendens), przyczepiajcej si do kooca barkowego obojczyka,
rodkowej - poprzecznej (pars transversa), kooczcej si na wyrostku barkowym opatki,
dolnej - wstpujcej (pars ascendens), zakooczonej na grzebieniu opatki.
Czynnod. Obustronny skurcz caego minia cofa barki, zblia opatki do krgosupa, tak jak to
si czyni w postawie "na bacznod". Skurcz czci zstpujcej ddwiga bark ku grze, a przy ustalonej
obrczy zgina gow w bok w czasie jednostronnego dziaania, za podczas skurczu obustronnego
pochyla gow do tyu. Czd wstpujca obnia bark lub przy ustalonej obrczy kooczyny grnej
unosi tuw np. podczas zwisu. Czd poprzeczna zblia opatk do krgosupa. Unerwienie.
78

ANATOMIA CZOWIEKA
Pochodzi od nerwu dodatkowego (n. accessorius XI) i gazi splotu szyjnego (plexus cervicalis).
Spadek napicia minia lub jego poraenie prowadzi do obnienia obojczyka, wysunicia wyrostka
barkowego ku przodowi i oddaleniu si brzegu przyrodkowego opatki od krgosupa. Utrudniony
jest ruch odwodzenia ramienia do poziomu w paszczydnie czoowej. Misieo najszerszy grzbietu (m.
latissimus dorsi) pokrywa doln okolic grzbietu i boczn klatki piersiowej. Ksztatem jest zbliony do
trjkta zwrconego podstaw do krgosupa, a wierzchokiem do dou pachowego. Misieo ten
zajmuje najwiksz powierzchni ze wszystkich mini. Przyczep pocztkowy dzieli si na cztery
czci:
czd krgowa (pars vertebralis) rozpoczyna si na wyrostkach kolczystych szeciu dolnych
krgw piersiowych, wszystkich ldwiowych i na grzebieniu krzyowym porodkowym,
czd biodrowa (pars iliaca) bierze pocztek na wardze zewntrznej czci przyrodkowej
grzebienia biodrowego, czd ebrowa (pars costalis) odchodzi od zewntrznej powierzchni
trzech lub czterech ostatnich eber
czd opatkowa (pars scapularis) odchodzi od zewntrznej powierzchni kta dolnego opatki.
Przyczep koocowy. Wszystkie pczki wkien miniowych biegn zbienie w kierunku dou
pachowego, przechodz w krtkie cigno, ktre owijajc si po stronie przyrodkowej ramienia
przyczepia si do grzebienia guzka mniejszego koci ramiennej. Czynnod. Przy ustalonym
krgosupie misieo opuszcza uniesione rami, przywodzi i tyozgina oraz silnie nawraca. Przy
ustalonej kooczynie unosi dolne ebra, dziaajc jako pomocniczy misieo wdechowy. W
przeciwieostwie do tej czynnoci boczny brzeg minia podczas skurczu uciska uk ebrowy i dziaa
podczas wydechu, a cilej podczas kaszlu i odkrztuszania. Unerwienie. Pochodzi od nerwu
piersiowo-grzbietowego (n.
thoracodorsalis), nalecego do splotu ramiennego.
Minie
rwnolegoboczne (mm. rhomboidei) s pooone w dolnej okolicy karku i grnej okolicy grzbietu, a
nazw zawdziczaj swemu ksztatowi. Dziel si na: rwnolegoboczny mniejszy i wikszy - (m.
rhomboideus minor et major). Przyczep pocztkowy tych mini znajduje si na wizadle karkowym i
wyrostkach kolczystych dwch dolnych krgw szyjnych oraz na wizadle nadkolcowym i wyrostkach
kolczystych czterech pierwszych krgw piersiowych. Przyczep koocowy. Wkna mini kieruj si
skonie w d i ku bokowi, kooczc si na brzegu przyrodkowym opatki na przestrzeni od grzebienia
do kta dolnego. Czynnod. Minie zbliaj opatk do krgosupa, unoszc j rwnoczenie ku
grze. Minie te wraz z miniem zbatym przednim (m. serratus anterior) i czworobocznym
grzbietu (m. trapezius) przyciskaj opatk do klatki piersiowej. Unerwienie. Pochodzi od n.
grzbietowego opatki (n. dorsalis scapulae) odchodzcego od splotu ramiennego. Poraenie minia
powoduje oddalenie kta dolnego opatki od krgosupa, a brzegu przyrodkowego od tuowia.
Obserwuje si wwczas tzw. opatk skrzydowat (scapula alata). Misieo ddwigacz opatki (m.
levator scapulae) ma ksztat wyduonego trjkta i ley w bocznej okolicy szyi. Przyczep pocztkowy
stanowi wyrostki poprzeczne czterech pierwszych krgw szyjnych. W swoim przebiegu misieo
kieruje si ku doowi, do tyu nieco bocznie. Przyczep koocowy. Kt grny opatki i grny odcinek
brzegu przyrodkowego opatki. Czynnod. Misieo ten wsppracuje z czci zstpujc m.
czworobocznego grzbietu, pocigajc opatk ku grze i przyrodkowo. Przy ustalonej obrczy
barkowej zgina krgosup szyjny bocznie, przy skurczu obustronnym, ku tyowi. Unerwienie.
Pochodzi od n. grzbietowego opatki (n. dorsalis scapulae), odchodzcego od splotu ramiennego i
gazek splotu szyjnego.

Minie kolcowo-ebrowe
79

ANATOMIA CZOWIEKA

Misieo zbaty tylny grny (m. serratus posterior superior) jest pooony w grnej czci
grzbietu pod miniem rwnolegobocznym. Przyczep pocztkowy ley na pograniczu krgosupa
szyjnego i piersiowego. Misieo ten odchodzi od wizada karkowego i wyrostkw kolczystych
dwch ostatnich krgw szyjnych oraz od wizada nadkolcowego i wyrostkw kolczystych dwch
pierwszych krgw piersiowych. Wkna minia biegn bocznie ku doowi. Przyczep koocowy.
Misieo kooczy si czterema pasmami na zewntrznej powierzchni od II do V ebra. Czynnod.
Misieo ten unosi grne ebra, jest miniem wdechowym. Misieo zbaty tylny dolny (m. serratus
posterior inferior) ley pod miniem najszerszym grzbietu, w dolnym odcinku klatki piersiowej.
Przyczep pocztkowy tego minia znajduje si na powizi piersiowo-ldwiowej i wyrostkach
kolczystych dwch ostatnich krgw piersiowych i dwch pierwszych krgw ldwiowych. Przyczep
koocowy znajduje si na dolnym brzegu czterech ostatnich eber. Czynnod. Dziaanie jego jest
antagonistyczne do m. zbatego tylnego grnego; pociga on ostatnie ebra w d, dziki czemu jest
zaliczany do mini wydechowych. Unerwienie obu mm. zbatych naley do odpowiednich nn.
midzyebrowych (nn. intercostales) I-IV i IX-XI oraz n. podebrowego (n. subcostalis).

Gbokie minie grzbietu

Minie gbokie grzbietu (mm. dorsi profundi) sigaj od miednicy do czaszki i przebiegaj w
bruddzie po obu stronach krgosupa, ktr zamyka cznotkankowa blaszka powiziowa. Mona je
podzielid na dwie grupy, tj. pasmo przyrodkowe i boczne. Pasmo przyrodkowe ley gbiej od
bocznego, wypeniajc bruzd ograniczon od strony bocznej wyrostkami poprzecznymi krgw, a od
strony przyrodkowej - wyrostkami kolczystymi. Minie pasma bocznego zajmuj przestrzeo
ograniczon wyrostkami poprzecznymi i nie przekraczaj linii pionowej, przebiegajcej wzdu
przyrodkowego brzegu opatki. Minie pasma bocznego le bardziej powierzchownie od mini
pasma przyrodkowego, a ich wkna s zazwyczaj dusze i przebiegaj bardziej pionowo. Im gbiej
s pooone minie, tym odznaczaj si krtszym i bardziej skonym przebiegiem wkien w
stosunku do podunej linii krgosupa. Oglnie biorc gboka miniwka grzbietu suy gwnie do
utrzymania krgosupa w pozycji pionowej i do prostowania krgosupa, a jej antagonistyczn grup
stanowi minie brzucha. Minie gbokie grzbietu s unerwione przez gazie grzbietowe nerww
rdzeniowych (rami dorsales nervorum spinalium). Minie grzbietu obu pasm tworz trzy grupy:
minie dugie grzbietu,
minie krtkie grzbietu,
minie podpotyliczne.

W skad dugich mini grzbietu wchodz:

pasmo boczne:
misieo patowaty,
misieo prostownik grzbietu,

80

ANATOMIA CZOWIEKA
pasmo przyrodkowe:
misieo kolcowy,
misieo pkolcowy,
misieo wielodzielny,
minie skrcajce.
W skad krtkich mini grzbietu wchodz:
minie midzykolcowe,
minie midzypoprzeczne.
W skad mini podpotylicznych wchodz:
misieo prosty tylny wikszy gowy,
misieo prosty tylny mniejszy gowy,
misieo skony grny gowy,
misieo skony dolny gowy.

Dugie minie grzbietu - pasmo boczne

Misieo patowaty (m. splenius) jest pooony w okolicy karku, pokrywa go m. czworoboczny i
m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy. Przyczep pocztkowy znajduje si na wizadle karkowym oraz
na wyrostkach kolczystych i wizadle nadkolcowym piciu pierwszych krgw piersiowych. Przyczep
koocowy rnicuje misieo na dwie czci. Wiksza, grna czd minia biegnie w bok i ku grze,
kooczc si na wyrostku sutkowym koci skroniowej jako misieo patowaty gowy (m. splenius
capitis). Czd dolna, m. patowaty szyi, jest znacznie sabsza od czci grnej i kooczy si na
wyrostkach poprzecznych trzech pierwszych krgw szyjnych. Czynnod. Misieo patowaty gowy
wsppracuje z m. czworobocznym i m. pkolcowym gowy; w swym dziaaniu obustronnym - zgina
gow ku tyowi, za kurczc si jednostronnie obraca twarz w t sam stron, unoszc j
rwnoczenie ku grze. W tej ostatniej funkcji jest miniem antagonistycznym w stosunku do
minia mostkowo-obojczykowo-sutkowego. Misieo patowaty szyi podczas skurczu obustronnego
zgina szyj do tyu, a skrca j w t sam stron przy dziaaniu jednostronnym. Jednostronny
przykurcz m. patowatego powoduje tzw. krcz szyi. Misieo jest unerwiony przez gazie
grzbietowe nn. szyjnych (n. cervicales). Misieo prostownik grzbietu (m. erector spinae) jest
najwikszy spord gbokich mini grzbietu. Biegnie z okolicy krzyowej do okolicy karku, a
najgrubszy jest w odcinku ldwiowym. Misieo prostownik grzbietu rozpoczyna si wspln mas
miniowo-cignist na grzbietowej powierzchni koci krzyowej, na grzebieniu biodrowym i
wizadach krzyowo-biodrowych oraz na wyrostkach kolczystych krgw ldwiowych. Caa masa
miniowa kierujc si ku grze rozdziela si na dwa pasma: boczne czyli m. biodrowo-ebrowy i
przyrodkowe zwane m. najduszym. Misieo biodrowo-ebrowy (m. iliocostalis) dzieli si na trzy
czci:
misieo biodrowo-ebrowy ldwi (m. iliocostalis lumborum), ktry rozpoczyna si od
wsplnej masy miniowej a kooczy si na ktach szeciu dolnych eber,

81

ANATOMIA CZOWIEKA
misieo biodrowo-ebrowy klatki piersiowej (m. iliocostalis thoracis), ktry rozpoczyna si na
ktach szeciu dolnych eber a kooczy na ktach szeciu eber grnych,
misieo biodrowo-ebrowy szyi (m. iliocostalis cervicis), misieo bierze pocztek na ktach
eber, od III do VI i kooczy si na wyrostkach poprzecznych krgw szyjnych od III do VI.
Misieo najduszy (m. longissimus), stanowicy pasmo przyrodkowe prostownika grzbietu,
przebiega w zasadzie midzy wyrostkami poprzecznymi lub ich odpowiednikami. Ma on
bardziej skomplikowan budow i przebieg od m. biodrowo-ebrowego (m. iliocostalis).
Dzieli si on na trzy czci:
misieo najduszy klatki piersiowej (m. longissimus thoracis), biorcy take
pocztek od wsplnej masy miniowej, kieruje si ku grze; boczne wizki tego
minia koocz si na wyrostkach ebrowych krgw ldwiowych oraz w odcinku
piersiowym na ktach eber, wizki przyrodkowe - na wyrostkach dodatkowych
krgw ldwiowych oraz na wyrostkach poprzecznych wszystkich krgw
piersiowych,
misieo najduszy szyi (m. longissimus cervicis) zaczyna si na wyrostkach
poprzecznych od I do VI krgu piersiowego, a kooczy - na wyrostkach poprzecznych
od II do V krgu szyjnego,
misieo najduszy gowy (m. longissimus capitis), bierze pocztek na wyrostkach
poprzecznych krgw piersiowych od I do III i krgw szyjnych od III do VII.
Przyczep koocowy misieo ten osiga na wyrostku sutkowym koci skroniowej. Czynnod.
Misieo biodrowo-ebrowy dziaajc jednostronnie, dziki swym przyczepom do eber, silnie zgina
krgosup w kierunku bocznym. Misieo najduszy gowy przy skurczu jednostronnym zgina i
pochyla gow bocznie w t sam stron. Obustronny skurcz caego m. prostownika grzbietu
prostuje krgosup i zgina ku tyowi. Ponadto m. najduszy gowy pochyla gow do tyu. Misieo
prostownik grzbietu utrzymuje rwnowag tuowia a take jest pomocniczym miniem
wdechowym, gdy dziki prostowaniu krgosupa piersiowego przyczynia si do zwikszenia
wymiarw klatki piersiowej.

Dugie minie grzbietu - pasmo przyrodkowe

Misieo kolcowy (m. spinalis) jest to cienki, symetryczny misieo, biegncy po bokach
wyrostkw kolczystych, ktre stanowi jego miejsca pocztkowych i koocowych przyczepw. Dzieli
si na trzy czci:
misieo kolcowy klatki piersiowej (m. spinalis thoracis) rozpoczyna si na
wyrostkach kolczystych grnych krgw ldwiowych i dolnych krgw
piersiowych, a kooczy si na wyrostkach kolczystych od II do VII krgu piersiowego,
misieo kolcowy szyi (m. spinalis cervicis) rozpoczyna si na wyrostkach kolczystych
grnych krgw piersiowych i dolnych krgw szyjnych a kooczy si na wyrostkach
kolczystych od II do IV krgu szyjnego,
misieo kolcowy gowy (m. spinalis capitis) rozpoczyna si na wyrostkach
kolczystych grnych krgw piersiowych i dolnych szyjnych, a kooczy si na koci
potylicznej w ssiedztwie guzowatoci potylicznej zewntrznej.
82

ANATOMIA CZOWIEKA
Czynnod. Przy dziaaniu jednostronnym bierze udzia w bocznych zgiciach krgosupa,
kurczc si obustronnie wspomaga m. prostownik grzbietu (m. erector spinae) przy prostowaniu
krgosupa i pochylaniu gowy ku tyowi. Minie poprzeczno-kolcowe tworz silne pasmo
miniowe, cignce si od miednicy do czaszki, wypeniajc bruzd midzy wyrostkami
poprzecznymi i kolczystymi krgw. Wkna miniowe tej grupy biegn zawsze od wyrostkw
poprzecznych do wyrostkw kolczystych. Minie pooone na powierzchni maj bardziej stromy
kierunek przebiegu wkien od mini lecych gbiej. Warstw powierzchown tworzy m.
pkolcowy (m. semispinalis), ktrego wkna przeskakuj od 4 do 6 krgw. Nie wystpuje on w
odcinku ldwiowym krgosupa. Warstw rodkow stanowi m. wielodzielny (m. multifidus), ktry
biegnie wzdu caego krgosupa, a jego wkna mijaj tylko od 2 do 4 krgw. W warstwie
gbokiej pooone s minie skrcajce (mm. rotatores), ktre take cign si od koci krzyowej
do krgu obrotowego i skadaj si z najkrtszych wizek miniowych, mijajcych 1 lub najwyej 2
krgi. Czynnod. Zasadnicz funkcj tej grupy mini jest skrcanie krgosupa w stron przeciwn w
stosunku do kurczcych si mini. Dziaajc obustronnie wspomagaj pozostae gbokie minie
grzbietu w prostowaniu krgosupa.

Krtkie minie grzbietu

Minie midzykolcowe (mm. interspinales) wystpuj w przestrzeniach midzy ssiednimi
wyrostkami kolczystymi w szyjnej i ldwiowej czci krgosupa, przy czym w czci ldwiowej s
one miniami nieparzystymi. Minie midzykolcowe bior udzia w prostowaniu krgosupa
szyjnego i ldwiowego. Minie midzypoprzeczne (mm. intertransversarii) s to mae minie
wystpujce w okolicy szyi i ldwi. cz one wyrostki poprzeczne lub ebrowe dwch ssiednich
krgw. Wyrnia si:
minie midzypoprzeczne przednie i tylne szyi (mm. intertransversarii anteriores
et posteriores cervicis),
minie midzypoprzeczne boczne i przyrodkowe ldwi (mm. intertransversarii
laterales et mediales lumborum). Czynnod. Minie midzypoprzeczne bior
udzia w bocznych zgiciach krgosupa szyjnego i ldwiowego.

Minie podpotyliczne
Misieo prosty tylny wikszy gowy (m. rectus capitis posterior major) jest to misieo
rozpoczynajcy si na wyrostku kolczystym krgu obrotowego, a kooczcy si w rodkowym odcinku
kresy karkowej dolnej koci potylicznej. Misieo prosty tylny mniejszy gowy (m. rectus capitis
posterior minor) biegnie od guzka tylnego krgu szczytowego, kooczc si poniej kresy karkowej
dolnej koci potylicznej. Misieo skony dolny gowy (m. obliquus capitis inferior) przebiega od
wyrostka kolczystego krgu obrotowego do wyrostka poprzecznego krgu szczytowego. Misieo
skony grny gowy (m. obliquus capitis superior) rozpoczyna si na wyrostku poprzecznym krgu
szczytowego. Wkna jego biegn przyrodkowo i koocz si poniej bocznego odcinka kresy
karkowej dolnej koci potylicznej. Czynnod. Trzy pierwsze minie podczas obustronnego dziaania
pocigaj gow ku tyowi, za przy skurczu jednostronnym obracaj gow kierujc j twarz w t
sam stron. Misieo skony grny gowy kurczc si jednostronnie skrca gow w stron
przeciwn, przy obustronnym skurczu pociga gow ku tyowi.
83

ANATOMIA CZOWIEKA
Powizie grzbietu
Powid powierzchowna grzbietu (fascia superficialis dorsi) jest czci oglnej powizi
powierzchownej i pokrywa misieo czworoboczny i najszerszy grzbietu.
Powid piersiowo-ldwiowa (fascia thoracolumbalis) tworzy wraz z krgosupem kana
kostno-wknisty dla mini gbokich grzbietu.
Powid karku (fascia nuchae) jest pooona pod miniem czworobocznym i
rwnolegobocznym i pokrywa minie patowate. Ku doowi przedua si w powid
piersiowo-ldwiow.

MINIE GOWY

Minie gowy (musculi capitis) dziel si na trzy grupy

minie mimiczne, czyli wyrazowe twarzy, ktre nadaj jej charakterystyczny wyraz, a
przyczepiaj si co najmniej jednym przyczepem do czci mikkich,
minie uchwy, ktrych przyczepy znajduj si na czaszce i uchwie, a czynnod tych mini
ogranicza si do poruszania uchw,
minie jzyka, gaki ocznej i narzdu suchu, ktre zostan omwione przy opisie
odpowiednich ukadw.

Minie mimiczne
Minie mimiczne rni si tym od pozostaych mini szkieletowych, e albo w ogle nie s
przytwierdzone do koci, albo te tylko jednym przyczepem s przymocowane do szkieletu. Z
wyjtkiem minia policzkowego wszystkie minie mimiczne nie posiadaj powizi, bowiem
przyczepiaj si gwnie do skry lub bony luzowej, zatem kurczc si wywouj ruchy skry:
Minie mimiczne poruszajc skr twarzy nadaj jej okrelony wyraz. Minie wyrazowe s
najlepiej rozwinite u czowieka, a mimika twarzy pozostaje w cisym zwizku ze stanem
psychicznym osobnika - radoci, smutkiem, cierpieniem, spokojem, skupieniem uwagi, niepokojem,
itp. U osb starszych, gdy sprystod skry jest mniejsza, fady nie wygadzaj si tworzc
charakterystyczne zmarszczki (rugae). Minie mimiczne ukadaj si gwnie wok naturalnych
otworw twarzy wykonujc rne czynnoci, jak: mruganie, otwieranie i zamykanie szpary ust,
wytwarzanie ddwikw, itp. Minie mimiczne dziel si na kilka grup topograficznych :

Minie sklepienia czaszki

Misieo naczaszny (m. epicranius), skada si z : m. potyliczno-czoowego (m. occipito

frontalis) i m. skroniowo-ciemieniowego (m. temporoparietalis), midzy ktrymi jest rozpite
szerokie, paskie rozcigno zwane czepcem cignistym (galea aponeurotica). Czepiec cignisty
84

ANATOMIA CZOWIEKA
przykrywa koci ciemieniowe, jest ludno zczony z okostn, natomiast bardzo silnie zrasta si ze
skr gowy. Z tyu czy si z nim parzysty brzusiec potyliczny (venter occipitalis), z przodu za
parzysty brzusiec czoowy (venter frontalis) minia potyliczno-czoowego. Po obu stronach
bocznych czepca cignistego bierze pocztek parzysty misieo skroniowo-ciemieniowy, ktry kooczy
si na chrzstce maowiny usznej. Skurcz minia potyliczno-czoowego wywouje poprzeczne
zmarszczki na czole nadajc twarzy wyraz uwagi.

Minie szpary powiek

Minie szpary powiek stanowi ochron oka i zaliczamy do nich m. okrny oka, m.
marszczcy brwi i m. poduny. Misieo okrny oka (m. orbicularis oculi) skada si z trzech czci:
oczodoowej, powiekowej i zowej. Czd oczodoowa jest najsilniejsza, pooona obwodowo
dookoa wejcia do oczodou, zachodzi na czoo, skroo i policzek. Czd powiekowa jest pooona
dorodkowo od poprzedniej a jej wkna przebiegaj w obu powiekach. Czd zowa jest najmniejsza
i pooona najgbiej, do tyu od woreczka zowego. Czynnod. Czd oczodoowa zaciska powieki,
pociga brwi przyrodkowo i ku doowi; czd powiekowa spokojnie zwiera szpar powiek
(mruganie); czd zowa rozwiera woreczek zowy. Misieo marszczcy brwi (m. corrugator
supercilii) jest maym miniem, ley obok nasady nosa, skd biegnie do skry brwi. Wytwarza on 2-3
pionowe fady midzy brwiami. Misieo poduny (m. procerus) jest rwnie maym miniem,
pooony jest w okolicy midzybrwiowej, wywouje poprzeczne fady u nasady nosa.

Minie szpary ust

Minie szpary ust w zalenoci od kierunku przebiegu wkien i ich czynnoci mona
podzielid na minie okrne (zwieracze) i minie dochodzce do ust promienicie. Do pierwszych
naley misieo okrny ust, ktry stanowi rusztowanie obu warg. Pozostae minie s bardzo liczne
i dochodz do warg od dou, od gry i od bokw. Misieo okrny ust (m. orbicularis oris) otacza
szpar ust i nadaje wargom charakterystyczny ksztat. Skada si z czci brzenej, pooonej bliej
szpary ust oraz czci wargowej pooonej obwodowo. W rejonach ktw ust z miniem tym
przeplataj si liczne minie biegnce promienicie do szpary ust. Czynnod. Misieo zwiera szpar
ust, bierze udzia w jedzeniu. Skurcz czci brzenej zwa czerwieo wargow i zwraca wargi do
wewntrz. Przy skurczu czci wargowej poszerza czerwieo wargow i wywija wargi na zewntrz, np.
: podczas gwizdania czy pocaunku. Misieo obniacz wargi dolnej (m. depressor labii inferioris) jest
pooony poniej szpary ust, ksztatu czworoktnego. Misieo ten biegnie do skry wargi dolnej.
Podczas skurczu obnia i uwypukla warg doln. Misieo brdkowy (m. mentalis) jest uoony
strzakowo, przyrodkowo od minia poprzedniego. Uwypukla brdk i nadaje twarzy wyraz
nadsany. Misieo obniacz kta ust (m. depressor anguli oris) jest miniem paskim, trjktnym.
Rozciga si od uchwy do kta ust. Jego skurcz obnia kt ust, nadajc twarzy wyraz smutku,
cierpienia lub niesmaku. Misieo miechowy (m. risorius) osobniczo zmienny, biegnie poprzecznie z
okolicy policzka do kta ust. Misieo pociga kt ust do boku, poszerzajc szpar ust. Moe
wywoywad w skrze policzka tzw. "doek miechowy". Czasami m. miechowy wystpuje
jednostronnie. Misieo jarzmowy wikszy i mniejszy (m. zygomaticus major et minor). Oba minie
biegn z okolicy koci jarzmowej. Misieo jarzmowy wikszy kooczy si w okolicy kta ust i jest
waciwym miniem miechu. Misieo jarzmowy mniejszy dochodzi do skry bruzdy nosowowargowej, ktr pogbia. Misieo ten pociga warg grn ku grze i do boku. Misieo ddwigacz
85

ANATOMIA CZOWIEKA
wargi grnej i skrzyda nosa (m. levator labii superioris alaeque nasi) jest pooony bocznie od nosa i
kooczy si w skrze bruzdy nosowo-wargowej. W czasie skurczu unosi skrzyda nosa, rozwiera
nozdrza. Misieo ddwigacz wargi grnej (m. levator labii superioris) jest pooony bocznie od
poprzedniego. Biegnie z okolicy podoczodoowej do skry bruzdy nosowo-wargowej. Misieo
powoduje uniesienie wargi grnej i odsonicie grnych siekaczy. Misieo ddwigacz kta ust (m.
levator anguli oris) biegnie z dou nadkowego do skry kta ust, unoszc kt ust w czasie skurczu.
Misieo policzkowy (m. buccinator) pooony jest w cianie policzka. Misieo rozpoczyna si na
wyrostkach zbodoowych szczki i uchwy na wysokoci zbw trzonowych, a kooczy si w skrze i
bonie luzowej kta ust i obu warg. Wkna miniowe biegnc ku przodowi krzyuj si w okolicy
kta ust. Czynnod minia polega na przyciskaniu policzkw do zbw, wydmuchiwaniu powietrza z
jamy ustnej. Poza tym pociga kt ust do boku, bierze udzia podczas ruchu ucia pokarmu.

Minie otoczenia nozdrzy

Minie nozdrzy s pooone dookoa nosa zewntrznego, a ich czynnod polega na zwieraniu
i rozwieraniu nozdrzy. Nale do nich: Misieo nosowy (m. nasalis) rozpoczyna si na szczce na
wysokoci ka i siekacza bocznego. Posiada dwie czci: czd poprzeczna biegnie wachlarzowato do
grzbietu nosa, czd skrzydowa kooczy si na boczno-tylnym brzegu skrzyda nosa. Czynnod czci
poprzecznej polega na zwaniu nozdrzy, czci skrzydowe rozwieraj nozdrza. Misieo obniacz
przegrody (m. depressor septi) jest pooony poniej nosa od wysokoci bocznego siekacza szczki
do czci boniastej przegrody nosa. Czynnod polega na pociganiu przegrody ku doowi.

Minie ucha zewntrznego

Minie maowiny usznej, przyczepione midzy maowin uszn i ssiednimi powiziami, s
u czowieka w stanie zaniku, suyy bowiem do poruszania maowin uszn. Zaliczamy do nich trzy
minie uszne: przedni, grny i tylny (m. auricularis anterior, superior et posterior). Unerwienie
ruchowe mini mimicznych pochodzi od n. twarzowego (n. facialis - VII n. czaszkowy), wkna
czuciowe otrzymuj drog n. trjdzielnego (n. trigeminus - V n. czaszkowy). Poraenie n.
twarzowego najwyradniej uzewntrznia si w niemonoci zamknicia szpary powiek i szpary ust,
obnieniu kta ust i w zwizku z tym - sczeniu si liny. Obserwuje si rwnie wygadzenie
zmarszczek skry twarzy po stronie poraonej oraz wystpienie asymetrii twarzy.
Minie uchwy
Do grupy tej nale cztery pary mini, ktrych skurcze powoduj ruchy obniania i unoszenia
uchwy, wysuwania i cofania oraz boczne ruchy uchwy. Minie ucia s antagonistami mini
nadgnykowych. S unerwione przez trzeci gad nerwu trjdzielnego, czyli n. uchwowy - n.
mandibularis (V3). W skad mini uchwy wchodz minie: skroniowy, wacz, skrzydowy boczny i
skrzydowy przyrodkowy: Misieo skroniowy (m. temporalis) jest najwikszym i najsilniejszym
miniem tej grupy, wypenia cay d skroniowy (fossa temporalis). Misieo ten rozpoczyna si na
caej powierzchni dou skroniowego i na powizi skroniowej, sigajc u gry do kresy skroniowej
dolnej, za u dou do uku jarzmowego i grzebienia podskroniowego. Przednie wkna tego minia
biegn pionowo, tylne poziomo. Misieo kooczy si paskim cignem na wyrostku dziobiastym
uchwy. Misieo skroniowy ma duy przekrj fizjologiczny, gdy jest miniem typu pierzastego.
Czynnod. Skurcz caego minia unosi uchw, obracajc j nieco na zewntrz oraz zaciska zby.
86

ANATOMIA CZOWIEKA
Skurcz czci poziomej cofa wysunit uchw. Misieo wacz (m. masseter) jest krtkim i grubym
miniem o ksztacie czworoboku. Przykrywa on powierzchni boczn gazi uchwy. Przyczep
pocztkowy tego minia znajduje si na koci jarzmowej i uku jarzmowym. Przyczep koocowy
minia jest usytuowany na bocznej powierzchni dolnej czci gazi uchwy oraz na kcie uchwy.
Wkna przedniej, powierzchownej czci tego minia przebiegaj skonie w d i ku tyowi, za
czci tylnej - gbokiej kieruj si z gry prosto w d. Czynnod. Misieo wacz wspdziaa z m.
skroniowym w unoszeniu i obracaniu uchwy na zewntrz. Czd powierzchowna z uwagi na skony
przebieg wkien miniowych bierze udzia w wysuwaniu uchwy ku przodowi. Misieo skrzydowy
przyrodkowy (m. pterygoideus medialis) jest pooony po wewntrznej stronie gazi uchwy.
Przyczep pocztkowy znajduje si w dole skrzydowym koci klinowej i przylegajcym do niej maym
odcinku koci podniebiennej i koci szczkowej. Przyczep koocowy tego minia znajduje si na
powierzchni przyrodkowej kta uchwy na tzw. guzowatoci skrzydowej. Czynnod. Misieo
skrzydowy przyrodkowy wspdziaa z m. skroniowym i m. waczowym. Misieo skrzydowy
boczny (m. pterygoideus lateralis) ma ksztat trjciennego graniastosupa, podstaw skierowanego
do czaszki, a wierzchokiem do stawu skroniowo-uchwowego. Przyczep pocztkowy minia ma
dwie gowy: grn i doln. Gowa grna przyczepia si na powierzchni podskroniowej skrzyda
wikszego koci klinowej, gowa dolna na bocznej powierzchni wyrostka skrzydowatego i na
powierzchni podskroniowej szczki. Wkna biegn poziomo i zbienie ku tyowi, do dou i w bok.
Przyczep koocowy znajduje si w doku skrzydowym wyrostka kykciowego uchwy oraz w torebce
stawu skroniowo-uchwowego. Czynnod. Obustronny skurcz minia wysuwa uchw do przodu.
Skurcz jednostronny skrca uchw do wewntrz.

Powizie gowy
Na gowie wyrnia si cztery powizie (fasciae capitis): policzkowo-gardow, skroniow,
przyusznicz i waczow. Powid policzkowo-gardowa (fascia buccopharyngea) jest bardzo cienka i
oddziela misieo policzkowy od tzw. poduszki tuszczowej policzka (corpus adiposum buccae).
Misieo policzkowy jest spord wszystkich mini wyrazowych, ktry posiada wasn powid. Ku
tyowi i doowi powid ta pokrywa zewntrzn powierzchni mini garda. Powid skroniowa (fascia
temporalis) zamyka od strony bocznej d skroniowy (fossa temporalis), w ktrym jest pooony
misieo skroniowy. Jest ona bardzo mocna i rozpita midzy kres skroniow grn a ukiem
jarzmowym. Powid przyusznicza i powid waczowa (fascia parotidea et fascia masseterica) s to
dwie powizie rozpoczynajce si na uku jarzmowym, a przeduajce si u dou w blaszk
powierzchown powizi szyi. Powid przyusznicza pokrywa liniank przyuszn, a powid waczowa
misieo wacz.

MINIE SZYI

Topograficznie minie szyi (musculi colli) dzielimy na trzy grupy powierzchown, rodkow i
gbok. W skad grupy powierzchownej wchodz minie: m. szeroki szyi i m. mostkowoobojczykowo-sutkowy. W skad grupy rodkowej wchodz minie podgnykowe: mm. mostkowognykowy, mostkowo-tarczowy, tarczowo-gnykowy i opatkowo-gnykowy oraz minie nadgnykowe:
mm. dwubrzucowy, rylcowo-gnykowy i brdkowo-gnykowy. W skad grupy gbokiej wchodz
minie: mm. pochyy przedni, pochyy rodkowy i pochyy tylny oraz minie przedkrgowe.
87

ANATOMIA CZOWIEKA
Powierzchowne minie szyi
Misieo szeroki szyi (m. platysma) ley ponad powizi powierzchown szyi i siga u dou
poza granic szyi, schodzc na przedni cian klatki piersiowej do wysokoci II ebra, gdzie
przyczepia si do tkanki podskrnej. Przyczep koocowy. Wkna minia biegn ku grze i
przymocowuj si do zewntrznej powierzchni trzonu uchwy, okolicy kta ust oraz bocznie do
powizi przyuszniczej i waczowej. Czynnod. Misieo ten unosi skr szyi, przez co zmniejsza ucisk
na y szyjn zewntrzn, a z uwagi na swe przyczepy w skrze naley do mini wyrazowych:
pociga kty ust w d i do boku nadajc twarzy wyraz strachu. Unerwienie. Pochodzi od gazi n.
twarzowego (n. facialis). Misieo mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m. sternocleidomastoideus)
jest charakterystycznym miniem szyi. Dzieli on szyj waciw na dwie okolice: przyrodkow i
boczn. Przyczep pocztkowy. Gowa przyrodkowa rozpoczyna si na rkojeci mostka. Gowa
boczna rozpoczyna si na koocu mostkowym obojczyka. Przyczep koocowy. Obie czci minia
kieruj si ku grze i do tyu, cz si ze sob w poowie wysokoci szyi i przyczepiaj si do wyrostka
sutkowego koci skroniowej i kresy karkowej grnej koci potylicznej. Czynnod. Skurcz
jednostronny minia przy ustalonej klatce piersiowej powoduje pochylenie gowy w t sam stron
z jednoczesnym obrotem gowy w przeciwn stron i uniesieniem twarzy ku grze. Jednoczesny
skurcz obu mini zwraca twarz ku grze i pogbia lordoz szyjn. W pozycji lecej misieo unosi
gow. Przy ustalonej gowie misieo unosi mostek, dziaa wic jako pomocniczy misieo wdechowy.
Unerwienie. Nerw dodatkowy (n. accessorius) i gazki splotu szyjnego.

Minie rodkowe szyi

Minie rodkowe z uwagi na swe pooenie w stosunku do koci gnykowej dziel si na
minie podgnykowe i nadgnykowe.

Minie podgnykowe
Misieo mostkowo-gnykowy (m. sternohyoideus) rozpity jest midzy grn czci mostka i
koci gnykow. Misieo mostkowo-tarczowy (m. sternothyroideus) rozciga si od mostka do
chrzstki tarczowatej. Misieo tarczowo-gnykowy (m. thyrohyoideus) biegnie w przedueniu
poprzedniego minia i dochodzi do koci gnykowej. Misieo opatkowo-gnykowy (m. omohyoideus)
przyczepia si na grnym brzegu opatki i dochodzi do koci gnykowej. Misieo ten ma w rodkowej
czci cigno porednie, ktre dzieli go na brzusiec dolny i grny. Czynnod mini polega na
pociganiu koci gnykowej ku doowi, dziaaj zatem gwnie w czasie ucia i przeykania. Minie te
ustalaj kod gnykow umoliwiajc prac innych mini, przyczepiajcych si do koci gnykowej.
cigno porednie m. opatkowo-gnykowego zrasta si z bon zewntrzn yy szyjnej wewntrznej i
w czasie skurczu rozszerza wiato tej yy. Unerwienie. Pochodzi w przewaajcej mierze ze splotu
szyjnego, drog gazek ptli szyjnej.

Minie nadgnykowe
Minie nadgnykowe rozpite s midzy koci gnykow, uchw i podstaw czaszki.
Dziaaj one zarwno na kod gnykow, pocigajc j ku grze, jak i na uchw - opuszczajc j w d
88

ANATOMIA CZOWIEKA
w zalenoci od tego, ktra kod jest ustalona w swym pooeniu. Misieo dwubrzucowy (m.
digastricus) skada si z dwch brzucw, przedniego i tylnego (venter anterior et posterior),
poczonych cignem porednim (tendo intermedius). Brzusiec tylny rozpoczyna si we wciciu
sutkowym koci skroniowej, biegnie ukonie ku doowi i przyrodkowo, przytwierdzajc si cignem
porednim do koci gnykowej, skd bierze pocztek brzusiec przedni, ktry kooczy si w dole
dwubrzucowym uchwy. Czynnod. Przy ustalonej uchwie misieo ten unosi kod gnykow, a przy
ustalonej koci gnykowej obnia uchw. Unerwienie. Tylny brzusiec przez gad n. twarzowego (n.
facialis), brzusiec przedni - gad n. trjdzielnego (trigeminus). Misieo rylcowo-gnykowy (m.
stylohyoideus) przebiega od wyrostka rylcowatego koci skroniowej do koci gnykowej. Czynnod.
Misieo ten pociga kod gnykow ku grze i do tyu. Unerwienie. Pochodzi od n. twarzowego (n.
facialis).
Misieo uchwowo-gnykowy (m. mylohyoideus) wytwarza dno jamy ustnej i std nosi nazw
przepony jamy ustnej. Rozpoczyna si na wewntrznej stronie trzonu uchwy, biegnie w d
przyrodkowo i kooczy si na trzonie koci gnykowej oraz na szwie cignistym. Szew ten czy
porodku minie obu stron i cignie si od kolca brdkowego do trzonu koci gnykowej. Czynnod.
Przy ustalonej uchwie unosi kod gnykow, napina dno jamy ustnej i unosi jzyk. Przy ustalonej
koci gnykowej obnia uchw. Unerwienie. Pochodzi od n. trjdzielnego (n. trigeminus). Misieo
brdkowo-gnykowy (m. geniohyoideus) biegnie od kolca brdkowego uchwy do koci gnykowej.
Czynnod. Misieo ten pociga kod gnykow ku grze i do przodu, za przy ustalonej koci gnykowej
obnia uchw. Unerwienie. Wkna splotu szyjnego dochodz do minia poprzez n. podjzykowy
(n. hypoglossus).

Minie gbokie szyi

Minie gbokie szyi mona podzielid na minie boczne, do ktrych zaliczane s minie
pochye oraz minie lece przyrodkowo, bezporednio przed krgosupem szyjnym, czyli tzw.
minie przedkrgowe.
Minie pochye
Misieo pochyy przedni (m. scalenus anterior) rozpoczyna si na wyrostkach poprzecznych
krgw szyjnych od III do VI, biegnie w d i nieco do przodu, kooczc si na guzku minia pochyego
przedniego I ebra. Misieo pochyy rodkowy (m. scalenus medius) jest najwikszym z trzech
mini pochyych, rozpoczyna si na wyrostkach poprzecznych wszystkich krgw szyjnych, a kooczy
si na grnej powierzchni I ebra, do boku od bruzdy ttnicy podobojczykowej. Misieo pochyy
tylny (m. scalenus posterior) odchodzi od wyrostkw poprzecznych dwch, trzech ostatnich krgw
szyjnych, a kooczy si na brzegu grnym drugiego ebra. Czynnod. Skurcz jednostronny wszystkich
trzech mini pochyych zgina krgosup szyjny w bok. Oba minie pochye przednie przy
obustronnym skurczu bior udzia w zginaniu szyi ku przodowi. Przy ustalonym krgosupie szyjnym
skurcz mm. pochyych powoduje unoszenie grnych eber, std s zaliczane do pomocniczych mini
wdechowych. Unerwienie. Mini pochyych pochodzi od gazek ze splotu szyjnego i ramiennego.
Midzy miniem pochyym przednim a rodkowym znajduje si szczelina, przez ktr przechodzi
splot ramienny i t. podobojczykowa.

Minie przedkrgowe
89

ANATOMIA CZOWIEKA
Minie przedkrgowe pooone s na przedniej powierzchni krgosupa szyjnego. Minie
te biegn wzdu trzonw krgowych, bd te od trzonw do wyrostkw poprzecznych i podstawy
czaszki. Do grupy tej nale:
misieo dugi szyi (m. longus colli),
misieo dugi gowy (m. longus capitis),
misieo prosty gowy przedni (m. rectus capitis anterior),
misieo prosty gowy boczny (m. rectus capitis lateralis).
Powysze minie podczas skurczu jednostronnego zginaj krgosup szyjny w bok. Skurcz
obustronny mini powoduje zgicie krgosupa oraz gowy do przodu. Unerwienie. Gazki splotu
szyjnego i ramiennego.

Powid szyi
Powid szyi (fascia cervicalis) jest zoona z blaszek, ktre oddzielaj minie, due naczynia i
nerwy. Poza tym midzy blaszkami powiziowymi poruszaj si kod: gnykowa i krtao podczas
mowy, poykania i kaszlu. Powid szyi ma trzy blaszki:
blaszka powierzchowna rozciga si od uchwy do mostka i obojczyka i dochodzi do okolicy
barku, a ku tyowi przechodzi w powid karku,
blaszka przedtchawicza jest mocna, rozciga si od koci gnykowej do obojczyka i mostka, i
obejmuje minie podgnykowe,
blaszka przedkrgowa pokrywa minie gbokie szyi i cignie si od podstawy czaszki do
grnych krgw piersiowych.

Trjkty szyi
Misieo mostkowo-obojczykowo-sutkowy dzieli szyj na okolic przedni i parzyst okolic
boczn szyi, ktr od tyu, czyli karku, oddziela brzeg minia czworobocznego. W okolicy przedniej
szyi, w trjkcie przednim szyi wyrniamy:
Trjkt poduchwowy (trigonum submandibulare) pooony w czci grnej midzy
brzucami m. dwubrzucowego i uchw. Trjkt ten zawiera liniank poduchwow, wzy
chonne, naczynia i nerwy.
Trjkt ttnicy szyjnej (trigonum caroticum) jest ograniczony brzegiem przednim m.
mostkowo-obojczykowo-sutkowego, brzucem grnym m.
opatkowo-gnykowego i
brzucem tylnym m. dwubrzucowego. Trjkt zawiera ttnic szyjn wspln, (ktra dzieli
si na ttnic szyjn wewntrzn i zewntrzn oraz y szyjn wewntrzn) i nerwy.

Trjkt boczny szyi zawiera dwa dalsze trjkty:

90

ANATOMIA CZOWIEKA
Trjkt
opatkowo-obojczykowy (trigonum
omoclaviculare)
jest
dnem
dou
nadobojczykowego wikszego. Jest on ograniczony przez obojczyk, dolny brzusiec m.
opatkowo-gnykowego oraz tylny brzeg m. mostkowo-obojczykowo-sutkowego. W trjkcie
tym znajduj si naczynia podobojczykowe i splot ramienny.
Trjkt opatkowo-czworoboczny (trigonum omotrapezoideum) wyznaczaj: m. mostkowoobojczykowo-sutkowy, m. czworoboczny i opatkowo-gnykowy. Trjkt zawiera czd
nerww splotu szyjnego i gad zewntrzn n. dodatkowego.

MINIE KLATKI PIERSIOWEJ

Minie klatki piersiowej (musculi thoracis) stanowi pochodn miniwki brzusznej tuowia i s
unerwione przez gazie brzuszne nerww rdzeniowych (rami ventrales nn. spinalium). Dziel si na
trzy grupy:
minie powierzchowne kooczce si w obrbie kodca kooczyny grnej,
minie gbokie bdce waciw miniwk cian klatki piersiowej,
przepon, ktra jest nieparzystym miniem oddzielajcym jam klatki piersiowej od jamy
brzusznej.
Powierzchowne minie klatki piersiowej
W skad powierzchownych mini klatki piersiowej wchodz:
misieo piersiowy wikszy,
misieo piersiowy mniejszy,
misieo podobojczykowy,
misieo zbaty przedni.
Misieo piersiowy wikszy (m. pectoralis major) ksztatem zbliony do trjkta jest
najbardziej powierzchownym miniem klatki piersiowej. Podstawa jego jest zwrcona do mostka,
wierzchoek do dou pachowego. Przyczep pocztkowy tego minia dzieli si na trzy czci:
obojczykow, mostkowo-ebrow i brzuszn. Czd obojczykowa (pars clavicularis) przymocowuje
si do kooca mostkowego obojczyka, czd mostkowo-ebrowa (pars sternocostalis) - na powierzchni
przedniej mostka i chrzstek eber prawdziwych, czd brzuszna (pars abdominalis) odchodzi od
przedniej blaszki pochewki minia prostego brzucha. Przyczep koocowy caego minia znajduje si
na grzebieniu guzka wikszego koci ramiennej. Wkna czci obojczykowej przebiegaj w bok i ku
doowi, i koocz si w dolnym odcinku grzebienia guzka wikszego. Czd mostkowo-ebrowa
przebiega najbardziej zbienie w kierunku koci ramiennej i swym przyczepem koocowym rozkada
si wzdu grzebienia guzka wikszego w ten sposb, e pczki wkien rozpoczynajce si najwyej
koocz si u dou i przeciwnie, wkna miniowe odchodzce od dolnej czci mostka i chrzstek
ebrowych zachodz najwyej w swym przyczepie koocowym. cigno koocowe minia piersiowego
wikszego skada si zatem z dwch warstw: grubszej - przedniej, utworzonej przez wkna caej
czci obojczykowej i grnych pczkw czci mostkowo-ebrowej oraz cieoszej czci tylnej, ktr
stanowi wkna odchodzce od dolnego odcinka czci mostkowo-ebrowej i caej czci brzusznej.
91

ANATOMIA CZOWIEKA
W nastpstwie takiego rozmieszczenia pczkw miniowych wytwarza si w obrbie cigna
koocowego rodzaj "kieszonki" otwartej ku grze, ktr wypenia tkanka czna i tuszczowa.
Czynnod. Rwnoczesny skurcz wszystkich trzech czci minia przyciga rami przyrodkowo do
przodu, czyli przywodzi (adductio) do przedniej ciany klatki piersiowej, a take nawraca rami
(pronatio). Uniesione rami opuszcza i w tej czynnoci jest on najsilniejszy. Gdy za rami jest
ustalone, ddwiga cae ciao ku grze, np. podczas wspinania si na linie. Przy ustalonej kooczynie jest
take pomocniczym miniem wdechowym. Samodzielny skurcz czci obojczykowej wysuwa rami
w przd (anterversio), czyli przodozgina. Misieo piersiowy wikszy, wspdziaajc z m. najszerszym
grzbietu, przywodzi rami w paszczydnie czoowej. Unerwienie. Pochodzi od splotu ramiennego nn. piersiowe(nn. pectorales). Misieo piersiowy mniejszy (m. pectoralis minor) ley na przedniej
cianie klatki piersiowej pod miniem piersiowym wikszym. Przyczep pocztkowy tego minia
znajduje si na zewntrznej powierzchni przednich koocw eber kostnych od III do V. Przyczep
koocowy. Misieo kooczy si krtkim, paskim cignem na wyrostku kruczym opatki. Czynnod.
Misieo obnia obrcz kooczyny grnej oraz pociga j przyrodkowo i do przodu. Wsppracujc z
m. rwnolegobocznym i m. ddwigaczem opatki obraca opatk dookoa osi strzakowej, obniajc
boczny kt opatki. Przy ustalonej kooczynie grnej dziaa jako pomocniczy misieo wdechowy.
Unerwienie. Nerwy piersiowe (nn. pectorales) splotu ramiennego. Misieo podobojczykowy (m.
subclavius) jest to may misieo, rozpity poprzecznie do dugiej osi ciaa midzy chrzstk
pierwszego ebra a doln powierzchni kooca barkowego obojczyka. Czynnod. Misieo ten pociga
obojczyk ku doowi i do przodu. Unerwienie. Nerw podobojczykowy (n. subclavius) ze splotu
ramiennego. Misieo zbaty przedni (m. serratus anterior) jest miniem paskim o duych
rozmiarach, pooonym na bocznej cianie klatki piersiowej. Przyczep pocztkowy minia zbatego
przedniego znajduje si na zewntrznej powierzchni dziewiciu grnych eber. Przyczep koocowy
Cay misieo kieruje si w swym przebiegu ku tyowi, przylegajc do bocznej ciany klatki piersiowej.
Czd grna minia kooczy si na kcie grnym opatki, czd rodkowa - na jej brzegu
przyrodkowym, za czd dolna na kcie dolnym opatki od strony ebrowej. Czynnod. Cay m.
zbaty przedni przyciska opatk do ciany klatki piersiowej, przeciwdziaajc odstawaniu brzegu
przyrodkowego od tuowia i przesuwa opatk bocznie i do przodu. Przy ustalonej kooczynie grnej
unosi ebra, jest wic pomocniczym miniem wdechowym. Samodzielny skurcz czci grnej
pociga bark do przodu, a czci dolnej ku - doowi. Czd dolna spenia bardzo wan funkcj w
czasie unoszenia ramienia powyej poziomu. Pociga bowiem dolny kt opatki do przodu, a kt
boczny zawierajcy wydrenie stawowe przesuwa ku grze. Dziki temu rami moe byd
odwiedzione ponad poziom. W razie spadku napicia minia opatka przyjmuje ustawienie na
ksztat skrzyda. jej brzeg przyrodkowy oddala si od ciany klatki piersiowej, szczeglnie w okolicy
kta dolnego; utrudnione jest take unoszenie ramienia powyej poziomu.

Gbokie minie klatki piersiowej

W skad gbokich mini klatki piersiowej wchodz:
minie midzyebrowe zewntrzne,
minie midzyebrowe wewntrzne,
minie podebrowe,
misieo poprzeczny klatki piersiowej.

92

ANATOMIA CZOWIEKA
Minie tej warstwy tworz waciw miniwk klatki piersiowej, a rola ich polega na
ruchach eber, dziki czemu stanowi one zasadnicze minie oddechowe. Minie tej grupy s
unerwione przez nn. midzyebrowe (nn. intercostales), pochodzce od gazi brzusznych nerww
piersiowych. Minie midzyebrowe zewntrzne (mm. intercostales externi) stanowi paskie,
cienkie i krtkie minie, wypeniajce przestrzenie midzyebrowe. Przyczep pocztkowy znajduje
si na dolnej krawdzi ebra wyej pooonego. Przyczep koocowy. Wkna tych mini biegn
rwnolegle do siebie, kieruj si przyrodkowo w d i koocz na grnym brzegu ebra niej
pooonego. Wystpuj one tylko w midzykostnych przestrzeniach midzyebrowych. Pomidzy
chrzstkami ebrowymi w przedueniu mini biegn bony midzyebrowe zewntrzne
(membranae intercostales externae). Czynnod. Minie midzyebrowe zewntrzne unosz ebra,
s wic gwnymi miniami wdechowymi. Minie midzyebrowe wewntrzne (mm. intercostales
interni) s pooone take w przestrzeniach midzyebrowych (spatia intercostalia), poczwszy od
ktw eber a do mostka. Brak ich zatem w tylnych odcinkach przestrzeni midzyebrowych, gdzie
wystpuj bony midzyebrowe wewntrzne (membranae intercostales internae). Przyczep
pocztkowy znajduje si na wewntrznej powierzchni ebra niej pooonego. Wkna biegn
rwnolegle do siebie ku grze i koocz si na dolnym brzegu ebra pooonego wyej. Czynnod.
Minie midzyebrowe wewntrzne nale do mini wydechowych, gdy obniaj ebra,
zmniejszajc tym samym objtod jamy klatki piersiowej. Minie midzyebrowe zewntrzne i
wewntrzne dziki swemu napiciu i skrzyowanemu uoeniu wkien obu mini przeciwstawiaj
si zarwno zewntrznemu, jak i wewntrznemu cinieniu w rnych fazach oddychania. Nie
dopuszczaj do wpuklania lub uwypuklania si cian klatki piersiowej w stosunku do powierzchni
eber.

Minie podebrowe (mm. subcostales) s to mae trjktnego ksztatu minie,

wystpujce tylko w dolnej i tylnej czci klatki piersiowej. Posiadaj ten sam kierunek przebiegu, co
minie midzyebrowe wewntrzne, ale mijaj jedno lub dwa ebra. S miniami szcztkowymi,
ktrych czynnod wspomaga mm. midzyebrowe wewntrzne.

Misieo poprzeczny klatki piersiowej (m. transversus thoracis) jest cienkim, paskim
miniem pooonym do tyu od mostka i ma charakter zanikowy. Przyczep pocztkowy znajduje si
na tylnej powierzchni wyrostka mieczykowatego i dolnej czci trzonu mostka. Misieo ten kooczy
si na granicy kostno-chrzstnej II-VI ebra. Jest on pomocniczym miniem wydechowym.

Przepona
Przepona (diaphragma) stanowi miniow przegrod, oddzielajc jam klatki piersiowej od
jamy brzusznej. Poniewa przepona jest wpuklona w gb klatki piersiowej, moe si przesuwad ku
doowi i ku grze, powikszajc na przemian jedn jam kosztem drugiej. Dziki temu przepona
wywouje ruchy oddechowe, zwikszajc poduny wymiar jamy klatki piersiowej, a tym samym
zmniejsza panujce w niej cinienie. Pod wzgldem pochodzenia przepona naley do miniwki szyi
i dlatego unerwiona jest przez nerw przeponowy ze splotu szyjnego. Przepona jest miniem, ktry
podobnie jak m. sercowy pracuje przez cae ycie, z t jednak rnic, e serce pracuje niezalenie od
naszej woli, podczas gdy ruchy przepony mog byd w pewnym stopniu dowolnie regulowane.
Poraenie nerwu przeponowego uniemoliwia wykonanie gbokich wdechw w torze brzusznym.
93

ANATOMIA CZOWIEKA
Funkcje oddechowe przejmuj wwczas mm. midzyebrowe zewntrzne oraz inne pomocnicze
minie wdechowe. Przepona jest miniem ksztatu nerkowatego, cienkim i paskim. Skada si z
obwodowej czci miniowej oraz ze rodka cignistego (centrum tendineum), pooonego
porodku. Wszystkie jej wkna miniowe zaczynaj si na obwodzie, kieruj si w dalszym
przebiegu koncentrycznie i spotykaj si w rodku cignistym przepony, nieznacznie wgbionym, na
ktrym spoczywa serce. Najsilniej przepona uwypukla si ku grze w swych czciach bocznych, po
prawej i lewej stronie rodka cignistego. W zalenoci od przyczepw pocztkowych dzielimy
przepon na trzy czci: ldwiow, ebrow i mostkow. Przyczep pocztkowy
Czd ldwiowa (pars lumbalis) stanowi najgrubsz i najsilniejsz czd przepony.
Rozpoczyna si ona odnog praw i lew, ktre po kadej stronie dziel si na czd
przyrodkow i boczn. Odnoga prawa (crus dextrum) w swej przyrodkowej czci jest
dusza i silniejsza od lewej, przymocowuje si do przednich powierzchni trzonw trzech do
czterech pierwszych krgw ldwiowych. Czd przyrodkowa odnogi lewej (crus sinistrum)
przymocowuje si do dwch lub trzech pierwszych krgw ldwiowych, rwnie na
przedniej powierzchni ich trzonw. Na wysokoci XII krgu piersiowego obie odnogi cz si
i wraz z trzonem tego krgu ograniczaj otwr zwany rozworem aortowym (hiatus aorticus),
przez ktry przechodzi aorta i przewd piersiowy. Do przodu, nieco w lewo od rozworu
aortowego, w czci miniowej przepony pooony jest rozwr przeykowy (hiatus
esophageus) dla przejcia przeyku i obu nerww bdnych. Boczne czci obu odng
przebiegaj symetrycznie i kada z nich skada si z dwch ukw cignistych. uk cignisty
przyrodkowy, zwany wizadem ukowatym przyrodkowym (lig. arcuatum mediale),
rozpity jest midzy trzonem a wyrostkiem ebrowym pierwszego krgu ldwiowego nad m.
ldwiowym wikszym. uk cignisty boczny, czyli wizado ukowate boczne (lig. arcuatum
laterale), biegnie od wyrostka ebrowego pierwszego krgu ldwiowego do XII ebra nad m.
czworobocznym ldwi.
Czd ebrowa (pars costalis) rozpoczyna si szecioma wizkami od wewntrznej
powierzchni chrzstek szeciu dolnych eber.
Czd mostkowa (pars sternalis) jest najmniejsza i rozpoczyna si na wewntrznej
powierzchni wyrostka mieczykowatego mostka. Przyczep koocowy.
Wszystkie czci zbiegaj si mniej wicej porodku minia, gdzie wkna miniowe przechodz we
wkienka cigniste, ktre cz si ze sob i wytwarzaj tzw. rodek cignisty (centrum
tendineum); jest on wsplnym cignem koocowym wszystkich trzech czci przepony. rodek
cignisty ma ksztat trjlistnej koniczyny, mona w nim wyrnid patek przedni, na ktrym spoczywa
serce w worku osierdziowym i dwa patki boczne, do ktrych od gry przylega czd przyrodkowa
powierzchni podstawnych puc. Na granicy prawego i przedniego patka znajduje si w rodku
cignistym otwr yy gwnej (foramen venae cavae). Czynnod. Przepona jest gwnym miniem
wdechowym. Podczas skurczu przepony nastpuje obnienie si minia, dziki czemu wzrasta
pojemnod jamy klatki piersiowej, maleje cinienie, a powietrze atmosferyczne napywa przez drogi
oddechowe do puc. Przy spokojnym wdechu obie kopuy przepony obniaj si o okoo 2 cm.
Podczas bardzo gbokiego wdechu ruchy przepony s zdecydowanie wiksze. Przepona jest take
miniem toczni brzusznej (prelum abdominale), bowiem wesp z miniami brzucha uciskajc na
trzewa zwiksza cinienie panujce w jamie brzucha. Unerwienie. Nerw przeponowy (n. phrenicus)
odchodzcy ze splotu szyjnego. Poniewa przyczep pocztkowy przepony skada si z trzech czci,
wystpuj w niej miejsca stwarzajce dogodne warunki do wytworzenia si przepuklin. Do okolic
94

ANATOMIA CZOWIEKA
zmniejszonego oporu przepony nale: trjkt mostkowo-ebrowy, trjkt ldwiowo-ebrowy oraz
rozwr przeykowy. W obu trjktach na niewielkiej przestrzeni opucna cienna zazwyczaj przylega
bezporednio do otrzewnej. Moe wic dojd w tych okolicach do wpuklenia si trzew w gb klatki
piersiowej i wystpienia tzw. przepukliny przeponowej (hernia diaphragmatica). Wikszod
przepuklin wystpuje po stronie lewej, poniewa po stronie prawej wtroba stanowi dla nich zapor.

Ruchomod klatki piersiowej

Oddychanie skada si z dwch zasadniczych faz: wdechu, ktry jest wywoany
powikszeniem si objtoci klatki piersiowej i wydechu bdcego nastpstwem jej zmniejszenia si.
Najbardziej efektywn kombinacj ruchw wdechowych stanowi: skurcz przepony przy
rozludnionych miniach powok brzucha, czynne uniesienie eber oraz wyprostowanie krgosupa
piersiowego. Podniesienie si eber powoduje poszerzenie i pogbienie jamy klatki piersiowej,
skurcz przepony i wyprost krgosupa zwiksza jej wymiar dugociowy. Najskuteczniejszy wydech
jest nastpstwem czynnego napicia mini brzucha z rwnoczesnym rozludnieniem si przepony
oraz czynnego opuszczania eber i zgicia krgosupa. Jednak w czasie wzmoonego wdechu i
wydechu mog brad udzia oprcz przepony i mm. midzyebrowych liczne minie pomocnicze,
ktrych przyczepy pocztkowe lub koocowe znajduj si na ebrach, mostku i krgosupie. U
czowieka wystpuj dwa typy oddechowe: ebrowy i brzuszny.
W typie ebrowym
charakterystyczna jest wiksza ruchomod ebrowo-mostkowa, w typie brzusznym wiksza jest
ruchomod przepony. Typ ebrowy przewaa u kobiet i ludzi modych, typ brzuszny czciej pojawia
si u mczyzn. Intensywne oddychanie jest oddychaniem mieszanym.

Powizie klatki piersiowej

Powid piersiowa (fascia pectoralis) pokrywa przedni i tyln powierzchni m. piersiowego
wikszego, przyczepiajc si do obojczyka.
Powid obojczykowo-piersiowa (fascia clavipectoralis) pokrywa m. piersiowy mniejszy,
przymocowuje si do obojczyka, a ku bokowi przechodzi w powid pachow.
Powid wewntrzpiersiowa (fascia endothoracica) pooona jest na wewntrznej powierzchni
eber i mm. midzyebrowych, przylega do opucnej.

MINIE BRZUCHA
Minie brzucha (musculi abdominis) wypeniaj przestrzeo midzy klatk piersiow i grnym
brzegiem miednicy. Bior one zatem udzia w wytworzeniu ciany jamy brzusznej. Minie brzucha
dziel si na: boczne, przednie i tylne. Przyrodkowe czci mini grupy bocznej brzucha przechodz
w rozcigna, ktrych wkna krzyuj si z analogicznymi rozcignami mini strony przeciwnej i
tworz kres bia (linea alba). Kresa biaa biegnie od wyrostka mieczykowatego mostka do spojenia
onowego.

95

ANATOMIA CZOWIEKA
Minie boczne brzucha
Misieo skony zewntrzny brzucha (m. obliquus externus abdominis) jest miniem
paskim, szerokim, ksztatu czworoktnego i pooony jest w bocznej i przedniej okolicy powok
brzucha. Przyczep pocztkowy. Rozpoczyna si on na zewntrznej powierzchni od V do XII ebra,
zachodzc w swej czci grnej midzy zby przyczepu pocztkowego m. zbatego przedniego, za w
czci dolnej - midzy wizki m. najszerszego grzbietu. Przyczep koocowy. Wkna minia
przebiegaj skonie ku doowi i przyrodkowo, tak jak wkna mm. midzyebrowych zewntrznych.
Wiksza czd grna minia przechodzi w paskie, szerokie rozcigno, ktre przebiega przed m.
prostym brzucha i w linii porodkowej wkna cigniste krzyuj si z wknami strony przeciwnej,
kooczc si w kresie biaej. Dolne pczki minia przechodz w wizado pachwinowe (lig.
inguinale), za wkna minia rozpoczynajce si najbardziej z tyu, koocz si na wardze
zewntrznej grzebienia biodrowego. Czynnod. Obustronny skurcz minia powoduje zgicie
krgosupa ldwiowego wraz z klatk piersiow do przodu, a przy ustalonym krgosupie unosi
miednic. Pocigajc dolne ebra ku doowi dziaa jako misieo wydechowy. Jednostronny skurcz
zgina krgosup i klatk piersiow w stron boczn oraz skrca tuw w stron przeciwn.
Unerwienie. Przewaajcej czci minia pochodzi od nn. midzyebrowych (nn. intercostales),
jedynie dolna czd otrzymuje gazki od n. biodrowo-podbrzusznego (n. iliohypogastricus) i
biodrowo-pachwinowego (n. ilioinguinalis); oba pochodz ze splotu ldwiowego.

Misieo skony wewntrzny brzucha (m. obliquus internus abdominis), podobnie jak
poprzedni, jest miniem paskim, czworoktnym oraz znacznie duszym z przodu ni z tyu.
Przyczep pocztkowy. Misieo rozpoczyna si na powizi piersiowo-ldwiowej, za porednictwem
ktrej dochodzi do krgw ldwiowych, na kresie poredniej grzebienia biodrowego i na wizadle
pachwinowym. Przyczep koocowy. Tylne wkna minia, rozpoczynajce si na powizi piersiowoldwiowej, biegn ku grze i przyrodkowo, zachowujc ten sam kierunek przebiegu co wkna mm.
midzyebrowych wewntrznych i koocz si na trzech ostatnich ebrach. Gwna czd minia
przechodzi w paskie, szerokie rozcigno, kooczce si w kresie biaej (linea alba). Rozcigno biegnc
do kresy biaej dzieli si na dwie blaszki pooone przed i za m. prostym brzucha. Obie blaszki bior
udzia w wytwarzaniu pochewki m. prostego brzucha. Od dolnej czci m. skonego wewntrznego
brzucha odchodz wkna miniowe, ktre z wknami m. poprzecznego brzucha (m. transversus
abdominis) tworz u mczyzn m. ddwigacz jdra (m. cremaster). Czynnod. Rwnoczesny skurcz
obu mm. skonych wewntrznych brzucha zgina krgosup do przodu oraz pociga klatk piersiow
w d powodujc wydech. Skurcz jednostronny skrca tuw w t sam stron, a wsppracujc z m.
skonym zewntrznym brzucha tej samej strony powoduje boczne zgicie tuowia. Unerwienie. Jak
m. skony zewntrzny brzucha.

Misieo poprzeczny brzucha (m. transversus abdominis) charakteryzuje si poprzecznym

przebiegiem wkien miniowych, ktre cign si od krgosupa do kresy biaej. Misieo ten jak
szeroki pas obejmuje trzewa jamy brzusznej i obok przepony jest gwnym miniem toczni
brzusznej. Przyczep pocztkowy. Misieo ten rozpoczyna si na: wewntrznej powierzchni szeciu
dolnych eber, poprzez powid piersiowo-ldwiow na wyrostkach ebrowych krgw ldwiowych,
na wardze wewntrznej grzebienia biodrowego i na wizadle pachwinowym. Przyczep koocowy.
Wszystkie wkna miniowe biegn rwnolegle w kierunku przednim i przechodz przyrodkowo w
paskie rozcigno przebiegajce do tyu od m. prostego brzucha (m. ectus abdominis). Rozcigno
96

ANATOMIA CZOWIEKA
bierze udzia w wytworzeniu pochewki m. prostego brzucha i kresy biaej. Czynnod. Misieo zwa
doln czd jamy klatki piersiowej przyczyniajc si do wydechu. Gwna jego czynnod polega na
zwikszaniu cinienia w jamie brzucha, czyli na wytwarzaniu toczni brzusznej (prelum abdominale).
Unerwienie. Wsplne z miniami skonymi brzucha.

Minie przednie brzucha

W skad mini przednich brzucha wchodz
misieo prosty brzucha,
misieo piramidowy.

Misieo prosty brzucha (m. rectus abdominis) jest pooony symetrycznie po obu stronach
kresy biaej. Przyczep pocztkowy. Misieo rozpoczyna si na przedniej powierzchni od V do VII
chrzstki ebrowej i wyrostku mieczykowatym mostka. Przyczep koocowy. Wkna miniowe
biegn rwnolegle w d i s w swym przebiegu poprzedzielane przez 3-4 smugi cigniste
(intersectiones tendineae) na poszczeglne odcinki czyli segmenty. U dou misieo zwa si,
przechodzi w paskie cigno, ktre przyczepia si do gazi grnej koci onowej oraz do przedniej
powierzchni spojenia onowego. Cay misieo prosty brzucha otoczony jest dwucienn pochewk
(vagina m. recti abdominis), utworzon przez rozcigna mini bocznych brzucha. Czynnod.
Misieo prosty brzucha dziaajc obustronnie zgina tuw do przodu lub - gdy tuw jest ustalony unosi miednic. Ponadto opuszcza dolne ebra, dziaajc jako misieo wydechowy. Misieo prosty
brzucha jest najsilniejszym antagonist m. prostownika grzbietu (m. erector spinae) oraz bierze
udzia w wytwarzaniu toczni brzusznej (prelum abdominale). Unerwienie. Nerwy midzyebrowe
VI-XII (nn. intercostales).

Misieo piramidowy (m. pyramidalis) jest to may misieo pooony w przedniej i dolnej
czci ciany brzucha. Rozpoczyna si na gazi grnej koci onowej, jego wkna miniowe biegn
zbienie ku grze i przyrodkowo, kooczc si w kresie biaej (linea alba). Misieo ten napina kres
bia. Unerwienie. Nerw midzyebrowy XII zwany nerwem podebrowym (n. subcostalis).

Minie tylne brzucha

W skad tylnych mini brzucha wchodzi misieo czworoboczny ldwi.
Misieo
czworoboczny ldwi (m. quadratus lumborum) jest miniem ksztatu czworobocznego, pooonym
po obu stronach krgosupa ldwiowego i skada si z dwch warstw. Przyczep pocztkowy.
Warstwa przednia minia rozpoczyna si na wyrostkach ebrowych krgw ldwiowych, a kooczy
na XII ebrze. Warstwa tylna biegnie od wargi wewntrznej grzebienia biodrowego do wyrostkw
ebrowych krgw ldwiowych i XII ebra. Czynnod. Skurcz jednostronny minia zgina krgosup
ldwiowy w bok, skurcz obustronny obnia XII par eber. Misieo czworoboczny ldwi w swym
napiciu spoczynkowym ustala czd ldwiow krgosupa. Unerwienie. Nerw podebrowy XII (n.
subcostalis) i krtkie gazki ze splotu ldwiowego.
97

ANATOMIA CZOWIEKA
Powizie brzucha
Powid piersiowa (fascia pectoralis) przedua si ku doowi w powid powierzchown
brzucha (fascia superficialis abdominis), ktra przyrodkowo zrasta si z kres bia (linea alba), a u
dou z wizadem pachwinowym (lig. inguinale). Nad przyrodkowym odcinkiem wizada
pachwinowego powid powierzchowna brzucha uwypukla si lejkowato i zstpuje u mczyzn do
worka mosznowego, tworzc powid ddwigacza jdra (fascia cremasterica).

Powid podskrna (fascia subcutanea) pokrywa powid powierzchown i od wewntrz podskrn tkank tuszczow brzucha. Midzy obu powiziami biegn naczynia krwionone i nerwy
skrne.

Powid poprzeczna (fascia transversalis) pooona jest na wewntrznej powierzchni minia

poprzecznego brzucha. Powid ta przedua si ku tyowi w powid pokrywajc misieo
czworoboczny ldwi oraz w powid ldwiow i biodrow. Powyej wizada pachwinowego powid
poprzeczna wzmocniona jest przez sierp pachwinowy i wizado midzydokowe.

Kana pachwinowy
Powyej przyrodkowego odcinka wizada pachwinowego ciana brzucha jest skonie przebita
kanaem pachwinowym (canalis inguinalis), ktry stanowi drog w procesie zstpowania jdra z jamy
brzusznej do worka mosznowego.
W wdrwce tej jdro wraz ze swym przewodem
wyprowadzajcym - nasieniowodem pociga za sob wszystkie warstwy ciany brzucha pooone pod
skr, tj. powid powierzchown, wkna m. skonego wewntrznego brzucha i m. poprzecznego
brzucha oraz powid poprzeczn (fascia transversalis), ktra pokrywa misieo poprzeczny brzucha od
strony wewntrznej, oddzielajc go od otrzewnej ciennej, bdcej ostatni warstw powok
brzucha. Wszystkie te osonki, otaczajc nasieniowd wraz z naczyniami i nerwami, wytwarzaj
powrzek nasienny (funiculus spermacticus), ktry stanowi zawartod kanau pachwinowego. U
kobiet przez kana pachwinowy przechodzi wizado obe macicy. Kana pachwinowy ma dwa
piercienie - powierzchowny i gboki oraz ciany kanau. Piercieo pachwinowy powierzchowny
(angulus inguinalis superficialis) pooony jest w rozcignie m. skonego zewntrznego brzucha,
ktrego wkna wytwarzaj dwie odnogi - przyrodkow i boczn. Piercieo ten jest wyczuwalny
przez skr. Piercieo pachwinowy gboki (angulus inguinalis profundus) ley w poowie dugoci
wizada pachwinowego i nieco powyej, w powizi poprzecznej brzucha. Skonie biegncy kana
pachwinowy ma przedni cian utworzon przez rozcigno m. skonego zewntrznego brzucha,
cian tyln tworzy powid poprzeczna brzucha, doln - wizado pachwinowe i grn - wkna mm.
skonego wewntrznego i poprzecznego brzucha.

Miejsca zmniejszonego oporu

Wystpujce w powokach brzucha miejsca zmniejszonego oporu zasuguj na szczegln uwag,
gdy pod wpywem wzmoonego wysiku fizycznego (np. podnoszenie ciarw) i zwizanego z nim
98

ANATOMIA CZOWIEKA
podwyszenia cinienia w jamie brzusznej mog wytworzyd si tzw. przepukliny. Do tych miejsc
nale:
Trjkt ldwiowy (trigonum lumbale) - ograniczony jest przez grzebieo biodrowy, dolnoboczny brzeg minia najszerszego grzbietu i brzeg tylny minia skonego zewntrznego
brzucha. W tym rejonie moe wytworzyd si przepuklina ldwiowa dolna (hernia lumbalis
inferior).
Trjktne lub czworoktne pole pooone nieco wyej, zwane cignist przestrzeni
ldwiow (spatium tendineum lumbale), stanowi okolic, w ktrej moe powstad
przepuklina ldwiowa grna (hernia lumbalis superior). cian tej okolicy tworzy m.
najszerszy grzbietu i rozcigno minia poprzecznego brzucha. Grn granic wytycza
dwunaste ebro, przyrodkow - m. prostownik grzbietu, a boczn mm. skone brzucha
zewntrzny i wewntrzny.
Piercieo ppkowy (anulus umbilicalis), wytwarzajcy w porodkowej okolicy powok brzucha
doek ppkowy (fovea umbilicalis), stanowi dogodne miejsce do wytworzenia si przepukliny
ppkowej (hernia umbilicalis).
Doy pachwinowe przyrodkowy i boczny, pooone nad wizadem pachwinowym w
miejscach obu ujd kanau pachwinowego s wywoane piercieniem pachwinowym
powierzchownym i gbokim. Na skutek przebiegu kanau pachwinowego w miejscach tych
doszo do znacznej redukcji warstw miniowych. W obrbie dou pachwinowego
przyrodkowego moe wytworzyd si przepuklina przyrodkowa lub prosta (hernia medialis s.
recta). Przepuklina boczna lub skona (hernia lateralis s. obliqua), odpowiadajca doowi
pachwinowemu bocznemu, jest znacznie rzadsza od przyrodkowej; zazwyczaj wystpuje
jako wada wrodzona u dzieci.

MINIE KOOCZYNY GRNEJ

Minie kooczyny grnej (musculi membri superioris) dziel si na poszczeglne grupy topograficzne,
do ktrych zaliczamy minie obrczy kooczyny grnej, ramienia, przedramienia i rki. Poszczeglne
grupy unaczynione s przez odgazienie ttnicy pachowej, ramiennej, promieniowej i okciowej.
Nerwy dla mini kooczyny grnej pochodz ze splotu ramiennego (plexus brachialis).
Minie obrczy kooczyny grnej
W skad mini obrczy kooczyny grnej wchodz:
misieo naramienny,
misieo nadgrzebieniowy,
misieo podgrzebieniowy,
misieo oby mniejszy,
misieo oby wikszy,
misieo podopatkowy.

99

ANATOMIA CZOWIEKA
Z mini obrczy kooczyny grnej (mm. cinguli membri superioris) tylko m. naramienny
rozpoczyna si na obu kociach, tj. opatce i obojczyku, i pokrywa staw ramienny od gry, przodu i
tyu. Pozostae minie obrczy kooczyny grnej rozpoczynaj si tylko na opatce. Przyczepy
koocowe omawianych mini znajduj si w czci bliszej ramienia. Misieo naramienny (m.
deltoideus) jest miniem ksztatu trjktnego, podstaw skierowany ku grze, a wierzchokiem w
d. Przyczep pocztkowy. Misieo rozpoczyna si na koocu barkowym obojczyka, na wyrostku
barkowym i na grzebieniu opatki. Przyczep koocowy. Pczki miniowe kieruj si zbienie ku
doowi, gdzie koocz si na guzowatoci naramiennej koci ramiennej. Z uwagi na przyczepy
pocztkowe misieo ten dzieli si na: czd przedni - obojczykow (pars clavicularis), czd rodkow
- barkow (pars acromialis) i czd tyln - grzebieniow (pars spinalis). Czynnod. Skurcz
rwnoczesny wszystkich trzech czci minia naramiennego odwodzi rami i w funkcji tej jest
najsilniejszym miniem ze wszystkich odwodzicieli ramienia.
Samodzielny skurcz czci
obojczykowej we wsppracy z czci obojczykow m. piersiowego wikszego wysuwa do przodu i
nawraca rami. Czd grzebieniowa pociga rami ku tyowi i odwraca je. Jakkolwiek cay misieo
odwodzi kooczyn grn w stawie ramiennym, to skurcz czci obojczykowej pociga odwiedzione
rami do przodu, za skurcz czci grzebieniowej i barkowej - ku tyowi. Misieo naramienny ma
due znaczenie dla ustalenia koci ramiennej w stawie ramiennym. Przy znacznym nawet obcieniu
kooczyny grnej misieo ten przeciwdziaa wysuwaniu si gowy koci ramiennej z wydrenia
stawowego opatki. Z kolei czd grna m. czworobocznego grzbietu ddwigajc opatk utrzymuje j
w prawidowym pooeniu. Oba te minie wspdziaajc ze sob tworz siln tam miniow,
ktra podtrzymuje obcion kooczyn. Unerwienie. Pochodzi od n. pachowego (n. axillaris),
nalecego do splotu ramiennego. W razie poraenia nerwu rami jest obnione i nie ma moliwoci
wykonania penego ruchu odwodzenia.

Misieo nadgrzebieniowy (m. supraspinalis). Przyczep pocztkowy znajduje si w dole

nadgrzebieniowym opatki. Przyczep koocowy. Misieo ten w swym przebiegu kieruje si w bok,
biegnie pod wyrostkiem barkowym, nad stawem ramiennym i kooczy na szczycie guzka wikszego
koci ramiennej oraz w torebce stawu ramiennego. Czynnod. Misieo nadgrzebieniowy jest - po m.
naramiennym - drugim co do siy odwodzicielem ramienia. Wizki kooczce si w cianie torebki
stawowej wygadzaj jej fady podczas ruchu odwodzenia ramienia. Unerwienie. Pochodzi od n.
nadopatkowego (n. suprascapularis) ze splotu ramiennego.

Misieo podgrzebieniowy (m. infraspinatus) wypenia d podgrzebieniowy i jest znacznie

wikszym miniem od m. nadgrzebieniowego. Przyczep pocztkowy znajduje si na powierzchni
grzbietowej opatki w okolicy nalecej do dou podgrzebieniowego oraz na powizi
podgrzebieniowej. Przyczep koocowy. Misieo ten kieruje si do boku i nieco w gr. Kooczy si na
guzku wikszym koci ramiennej. Czd wkien cigna koocowego wplata si w bon wknist
torebki stawu ramiennego. Czynnod. Misieo ten odwraca rami i napina torebk stawow.
Unerwienie. Jak w m. nadgrzebieniowym.
Misieo oby mniejszy (m. teres minor) rozpoczyna si na brzegu bocznym opatki, a kooczy na guzku
wikszym koci ramiennej oraz w torebce stawu ramiennego. Czynnod. Misieo odwraca rami i
napina torebk stawow. Unerwienie. Przez n. pachowy (n. axillaris) ze splotu ramiennego.
100

ANATOMIA CZOWIEKA
Misieo oby wikszy (m. teres major) rozpoczyna si na powierzchni grzbietowej kta dolnego
opatki. Biegnie w bok ku grze, przylegajc do koocowej czci m. najszerszego grzbietu, z ktrym
wsplnie kooczy si na grzebieniu guzka mniejszego koci ramiennej. Czynnod. Wspdziaa z m.
najszerszym grzbietu w ruchach nawracania przywodzenia i tyozgicia ramienia. Oba minie obe,
zdajc do przyczepu koocowego, oddalaj si od siebie, a przez powsta w ten sposb szczelin
przechodzi gowa duga m. trjgowego ramienia. Unerwienie. Pochodzi od n. piersiowogrzbietowego (n. thoracodorsalis). Misieo podopatkowy (m. subscapularis) jest duym, silnym
miniem wypeniajcym d podopatkowy. Przyczep pocztkowy minia znajduje si na caej
powierzchni dou podopatkowego i na powizi podopatkowej. Przyczep koocowy. Misieo ten ma
utkanie pierzaste, czemu zawdzicza znaczn si. Jego cigno koocowe przebiega do przodu od
torebki stawu ramiennego, z ktr zrasta si czciowo, za kostny przyczep koocowy osiga na guzku
mniejszym koci ramiennej. Czynnod. Misieo podopatkowy silnie nawraca, a take przywodzi
rami. Unerwienie. Nerw podopatkowy (n. subscapularis) ze splotu ramiennego.

Powizie okolicy barku

Powid naramienna (fascia deltoidea) czy si z ssiednimi powiziami i pokrywa m.

naramienny.
Powid nadgrzebieniowa, podgrzebieniowa i podopatkowa (fascia supraspinata, infraspinata
et subscapularis) pokrywaj minie tej samej nazwy i przymocowuj si dookoa
odpowiednich dow opatki.
Powid pachowa (fascia axillaris) jest przedueniem powizi piersiowej i tworzy podstaw
jamy pachowej. W czci rodkowej powizi znajduj si liczne otworki dla przejcia naczyo i
nerww.
D pachowy i jama pachowa
D pachowy ograniczony jest z przodu fadem pachowym przednim (plica axillaris anterior),
utworzonym przez brzeg minia piersiowego wikszego i od tyu fadem pachowym tylnym (plica
axillaris posterior), wywoanym przez brzeg minia najszerszego grzbietu. D pokrywa skra
pokryta wosami. Powyej dou pachowego znajduje si jama pachowa. Przy uniesionym ramieniu
ma ksztat trjciennego ostrosupa, ktrego wierzchoek skierowany jest do obojczyka. cian
przedni jamy wyznaczaj oba mm. piersiowe, cian tyln minie: najszerszy grzbietu, oby wikszy
i podopatkowy, a cian przyrodkow tworzy m. zbaty przedni. Jama pachowa zawiera poza
tkank tuszczow ttnic i y pachow nerwy splotu ramiennego i wzy chonne pachowe.

Minie ramienia

Minie ramienia (m. brachii) dzielimy na grup przedni i tyln. Do grupy przedniej nale
zginacze unerwione przez nerw miniowo-skrny (n. musculocutaneus), nalecy do dugich
nerww splotu ramiennego. S to: m. kruczo-ramienny, m. dwugowy ramienia i m. ramienny.
Tyln grup mini ramienia, czyli prostowniki zaopatruje nerw promieniowy (m. radialis), nalecy
101

ANATOMIA CZOWIEKA
take do dugich nerww splotu ramiennego. Grup t stanowi m. trjgowy ramienia i m.
okciowy.

Grupa przednia mini ramienia

W skad grupy przedniej mini ramienia wchodz
misieo dwugowy ramienia,
misieo kruczo-ramienny,
misieo ramienny.

Misieo dwugowy ramienia (m. biceps brachii). Przyczep pocztkowy tego minia skada si z
dwch gw. Gowa duga (caput longum) rozpoczyna si na guzku nadpanewkowym opatki,
pooonym w jamie stawu ramiennego. Zatem cigno tej gowy w swym pocztkowym odcinku
biegnie w jamie stawowej nad gow koci ramiennej, nastpnie przebija bon wknist torebki
stawowej i wydostaje si na zewntrz stawu bruzd midzyguzkow, otoczone wypustk bony
maziowej torebki stawu ramiennego, zwan pochewk maziow midzyguzkow (vagina synovialis
intertubercularis). ~cigno pocztkowe gowy dugiej zmienia wic kierunek swego przebiegu z
poprzecznego na pionowy i kieruje si dalej w d wzdu koci ramiennej, przechodzc w czd
miniow. Gowa krtka (caput breve) przyczepia si do wyrostka kruczego opatki razem z m.
kruczo-ramiennym. Przyczep koocowy. Na wysokoci poowy ramienia obie gowy cz si, tworzc
wsplny brzusiec. Brzusiec przechodzi w krtkie mocne cigno, ktre przyczepia si na guzowatoci
koci promieniowej. Czd wkien wytwarza rozcigno m. dwugowego ramienia, ktre przechodzi
w powid przedramienia. Czynnod. Czynnod tego minia jest bardzo urozmaicona z uwagi na
zrnicowane przyczepy pocztkowe. Jest miniem dwustawowym. Gwna jednak funkcja m.
dwugowego ramienia przejawia si w dziaaniu na staw okciowy. W stawie tym misieo zgina i
odwraca przedrami. Przy ustalonym przedramieniu, jak np. podczas zwisu, czy w podporze, misieo
zgina rami w stosunku do przedramienia, dziki czemu bierze udzia w podciganiu tuowia ku
grze. Gowa duga, ktra przebiega nad stawem ramiennym, bierze udzia w odwodzeniu ramienia.
Gowa krtka wspdziaa gwnie z m. kruczo-ramiennym, zgina rami, czyli wysuwa do przodu i
przywodzi. Misieo dwugowy wspdziaa z m. naramiennym w przytrzymywaniu koci ramiennej w
stawie ramiennym, co ma szczeglne znaczenie przy ddwiganiu cikich przedmiotw. Wzdu obu
brzegw minia biegn bruzdy: przyrodkowa i boczna. W gbszej bruddzie przyrodkowej znajduje
si nerw porodkowy (n. medianus), ttnica ramienna (a. brachialis) i ya odokciowa (v. basilica).
W pytszej bruddzie bocznej m. dwugowego ramienia biegnie ya odpromieniowa (v. cephalica).

Misieo kruczo-ramienny (m. coracobrachialis) rozpoczyna si razem z gow krtk m.

dwugowego ramienia na wyrostku kruczym opatki, biegnie w d i nieco bocznie, kooczc si na
koci ramiennej w poowie dugoci trzonu. Czynnod. Wspdziaa on z gow krtk m.
dwugowego ramienia; unosi rami do przodu oraz przywodzi rami do przedniej ciany klatki
piersiowej i nawraca.

102

ANATOMIA CZOWIEKA
Misieo ramienny (m. brachialis) jest pokryty przez m. dwugowy ramienia. Rozpoczyna si
na przedniej powierzchni trzonu koci ramiennej poniej przyczepu koocowego m. naramiennego.
Wkna miniowe biegn ku doowi i pokrywaj torebk stawu okciowego. Kooczy si on krtkim,
silnym cignem na guzowatoci koci okciowej. Czynnod. Jest miniem jednostawowym, silnie
zgina przedrami w stawie okciowym i pociga fady torebki stawowej, nie pozwalajc na wpuklenie
si do wewntrz stawu.

Grupa tylna mini ramienia

W skad grupy tylnej mini ramienia wchodz:
misieo trjgowy ramienia,
misieo okciowy.

Misieo trjgowy ramienia (m. triceps brachii) posiada w przyczepie pocztkowym trzy
gowy: dug, boczn i przyrodkow. Przyczep pocztkowy. Gowa duga (caput longum) rozpoczyna
si na guzku podpanewkowym opatki i w swym pocztkowym odcinku pooona jest midzy m.
obym wikszym i mniejszym. W dalszym przebiegu, na wysokoci koci ramiennej, gowa duga
prawie cakowicie pokrywa gow przyrodkow, ktra ley najgbiej. Gowa boczna (caput laterale)
rozpoczyna si na tylnej powierzchni trzonu koci ramiennej, w czci grno-bocznej tej powierzchni,
tj. powyej bruzdy nerwu promieniowego. Gowa przyrodkowa (caput mediale) rozpoczyna si
take na tylnej powierzchni trzonu koci ramiennej, lecz u dou i przyrodkowo od bruzdy nerwu
promieniowego. Przyczep koocowy. Wszystkie trzy gowy koocz si krtkim, paskim cignem
koocowym na wyrostku okciowym koci okciowej. Czynnod. Misieo trjgowy ramienia jest
bardzo silnym prostownikiem stawu okciowego. Gowa duga minia bierze ponadto udzia w
czynnociach stawu ramiennego, gdzie uczestniczy w prostowaniu i przywodzeniu ramienia.

Misieo okciowy (m. anconeus) jest maym trjktnym miniem rozpoczynajcym si na

nadkykciu bocznym koci ramiennej. Wkna jego rozchodz si wachlarzowato w d i koocz
czciowo w bonie wknistej torebki stawowej oraz na brzegu tylnym koci okciowej. Czynnod.
Jest on sabym prostownikiem stawu okciowego; zasadnicza jego czynnod polega na wygadzaniu
fadw torebki stawowej.

Powid ramienia
Powid ramienia (fascia brachii) jest bezporednim przedueniem powizi pachowej po swej
przedniej stronie, natomiast od tyu stanowi kontynuacj powizi naramiennej. U dou umocowuje
si do obu nadkykci koci ramiennej. Powid ta wysya w kierunku koci ramiennej dwa pasma, z
ktrych przyrodkowe, zwane przegrod midzyminiow ramienia przyrodkow (septum
intermusculare brachii mediale), wnika midzy m. trjgowy i m. ramienny, przyczepiajc si do
brzegu przyrodkowego trzonu koci ramiennej. Drugie pasmo, zwane przegrod midzyminiow
ramienia boczn (septum intermusculare brachii laterale), oddziela m. trjgowy od m. ramiennego i
103

ANATOMIA CZOWIEKA
ramienno-promieniowego, zrastajc si z brzegiem bocznym trzonu koci ramiennej. Tym sposobem
powid ramienia wraz z trzonem koci ramiennej wytwarza dwa kanay kostno-wkniste,
przeznaczone dla przedniej i tylnej grupy mini.

Minie przedramienia
Minie przedramienia (m. antebrachii) podzielone s na trzy grupy: przedni (doniow),
tyln (grzbietow) i boczn (promieniow). Brzuce miniowe wikszoci mini pooone s w
odcinku bliszym przedramienia, za w czci dalszej przebiegaj ich cigna koocowe. Dlatego
obwd przedramienia jest najwikszy w czci bliszej i maleje stopniowo w kierunku dalszym.
Minie przedramienia dziaaj na liczne stawy zarwno w obrbie rki, jak i przedramienia. Grupa
przednia skada si z omiu mini, ktre ukadaj si w dwie warstwy: powierzchown i gbok.
Pid mini stanowicych warstw powierzchown rozpoczyna si wsplnie na nadkykciu
przyrodkowym koci ramiennej, za przyczepy pocztkowe trzech mini warstwy gbokiej
pooone s niej, w obrbie obu koci i bony midzykostnej przedramienia. Wszystkie minie
grupy przedniej z wyjtkiem m. zginacza okciowego nadgarstka unerwione s przez nerw
porodkowy (n. medianus) ze splotu ramiennego. Misieo zginacz okciowy nadgarstka oraz czd
minia zginacza gbokiego palcw otrzymuj gazki od nerwu okciowego (n. ulnaris).
Grupa przednia
W skad grupy przedniej mini wchodz:
Warstwa powierzchowna:
misieo nawrotny oby,
misieo zginacz promieniowy nadgarstka,
misieo doniowy dugi,
misieo zginacz okciowy nadgarstka,
misieo zginacz powierzchowny palcw.
Warstwa gboka:
misieo zginacz gboki palcw,
misieo zginacz dugi kciuka,
misieo nawrotny czworoboczny.
Warstwa powierzchowna
Misieo nawrotny oby (m. pronator teres) biegnie skonie od strony przyrodkowej do koci
promieniowej. Przyczep pocztkowy obejmuje nadkykied przyrodkowy koci ramiennej (gowa
ramienna) i wyrostek dziobiasty koci okciowej (gowa okciowa). Przyczep koocowy znajduje si na
bocznej powierzchni w poowie trzonu koci promieniowej. Czynnod. Poniewa wkna minia
biegn od gry ku doowi oraz od strony przyrodkowej do boku, dlatego misieo ten silnie nawraca i
wspdziaa w zginaniu przedramienia w stawie okciowym.

104

ANATOMIA CZOWIEKA
Misieo zginacz promieniowy nadgarstka (m. flexor carpi radialis) jest take miniem
rozpoczynajcym si od wsplnej masy miniowej na nadkykciu przyrodkowym koci ramiennej.
Biegnie on skonie ku doowi wzdu koci promieniowej, a jego cigno koocowe przymocowuje si
do podstawy II i III koci rdrcza po stronie doniowej. Czynnod. Misieo ten bierze udzia w
zginaniu przedramienia w stawie okciowym, jednak z najwiksz si zgina doniowo rk, ktr
take odwodzi w kierunku promieniowym, dziaajc wsplnie z m. prostownikiem promieniowym
dugim nadgarstka. Dziki skonemu przebiegowi misieo bierze udzia w ruchu nawracania
przedramienia. Misieo doniowy dugi (m. palmaris longus) jest miniem niestaym, na og
sabym, o dugim i cienkim cignie koocowym. Rozpoczyna si na nadkykciu przyrodkowym k.
ramiennej, a jego cigno koocowe umocowuje si do troczka zginaczy i przedua si w szerokie,
paskie rozcigno doniowe (aponeurosis palmaris), ktre wzmacnia powid doni. Czynnod.
Misieo zgina doniowo rk i napina rozcigno doniowe rki.

Misieo zginacz okciowy nadgarstka (m. flexor carpi ulnaris). Przyczep pocztkowy stanowi
nadkykied przyrodkowy koci ramiennej (gowa ramienna) i odcinek bliszy tylnego brzegu koci
okciowej (gowa okciowa). Przyczep koocowy. cigno koocowe tego minia dochodzi do koci
grochowatej, a dalej jako wizado grochowo-rdrczne (lig. pisometacarpeum) przymocowuje si
na powierzchni doniowej podstawy V koci rdrcza. Czynnod. Misieo zgina doniowo rk i
odwodzi j w kierunku okciowym wspdziaajc w tym ruchu z m. prostownikiem okciowym
nadgarstka.

Misieo zginacz powierzchowny palcw(m. flexor digitorum superficialis). Przyczep

pocztkowy. Misieo rozpoczyna si na nadkykciu przyrodkowym koci ramiennej, na wyrostku
dziobiastym koci okciowej (gowa ramienno-okciowa) i na przedniej powierzchni koci
promieniowej w odcinku bliszym (gowa promieniowa). Przyczep koocowy. Brzusiec miniowy
dzieli si na cztery brzuce, ktre przechodz w cztery cigna koocowe. Dwa cigna
powierzchowne dochodz do podstaw paliczkw rodkowych III i IV palca, za dwa cigna pooone
gbiej podaj do palca II i V. Wszystkie cztery cigna przebiegaj przez kana nadgarstka (canalis
carpi), gdzie razem ze cignem m. zginacza gbokiego palcw objte s pochewk maziow
wspln mm. zginaczy. Dla wysokoci paliczkw bliszych kade z czterech cigien koocowych
rozszczepia si widekowato tworzc szczelin, przez ktr przechodzi odpowiednie cigno koocowe
m. zginacza gbokiego palcw, podajce do paliczka dalszego. Czynnod. Jest to misieo
wielostawowy i zgina wszystkie stawy, nad ktrymi przebiega. Najsabsze jego dziaanie przejawia si
w odniesieniu do stawu okciowego. Prcz wspdziaania w zginaniu stawu okciowego zgina
doniowo rk, a take stawy rdrczno-paliczkowe i midzypaliczkowe blisze. Moe on dziaad na
wszystkie wymienione stawy rwnoczenie lub na kady z nich oddzielnie.

Warstwa gboka
Misieo zginacz gboki palcw (m. flexor digitorum profundus) ma rozlegy przyczep
pocztkowy. Rozpoczyna si na przedniej powierzchni trzonu koci okciowej i przylegej czci bony
midzykostnej przedramienia. Przyczep koocowy. Misieo kooczy si czterema cignami, ktre
przebiegaj przez kana nadgarstka pod troczkiem zginaczy i pod rozwidleniem cigien koocowych
m. zginacza powierzchownego palcw i dochodz do podstaw paliczkw dalszych od II do V palca.
105

ANATOMIA CZOWIEKA
Czynnod. Misieo zgina doniowo rk i wszystkie stawy palcw II-V oraz zblia do siebie
rozstawione palce. Samodzielne zgicie wybranego stawu midzypaliczkowego jest najczciej
niemoliwe i pociga za sob zgicie w pozostaych stawach palcw trjczonowych.

Misieo zginacz dugi kciuka (m. flexor pollicis longus) rozpoczyna si na przedniej
powierzchni trzonu koci promieniowej i na przylegej czci bony midzykostnej. cigno koocowe
minia przebiega przez kana nadgarstka i kooczy si na podstawie dalszego paliczka kciuka.
Czynnod. Misieo ten silnie zgina rk i stawy kciuka.

Misieo nawrotny czworoboczny (m.

pronator quadratus) jest maym, paskim,
czworoktnym miniem. Rozpoczyna si na przedniej powierzchni czci dalszej trzonu koci
okciowej, biegnie w bok, kooczc si na przedniej i bocznej powierzchni trzonu koci promieniowej.
Czynnod. Skurcz minia dziaa wycznie na staw promieniowo-okciowy dalszy, powodujc
nawracanie przedramienia.

Grupa boczna
Grupa boczna skada si z czterech mini, ktre le na stronie przedniej i bocznej
przedramienia, a swymi przyczepami sigaj ku grze a do poowy wysokoci ramienia,
przymocowujc si do brzegu i nadkykcia bocznego koci ramiennej. Wszystkie minie tej grupy
unerwione s przez gazie nerwu promieniowego (n. radialis).

W skad grupy bocznej mini przedramienia wchodz:

misieo ramienno-promieniowy,
misieo prostownik promieniowy dugi nadgarstka,
misieo prostownik promieniowy krtki nadgarstka,
misieo odwracacz.

Misieo ramienno-promieniowy (m. brachioradialis) rozpoczyna si na brzegu bocznym koci

ramiennej poniej poowy jej dugoci, biegnie wzdu koci promieniowej i kooczy si na wyrostku
rylcowatym koci promieniowej. Czynnod. Misieo zgina przedrami w stawie okciowym, najsilniej
w pooeniu nawrcenia przedramienia. Ponadto nawrcone przedrami odwraca, a odwrcone nawraca.

Misieo prostownik promieniowy dugi nadgarstka (m. extensor carpi radialis longus)
rozpoczyna si na brzegu bocznym koci ramiennej, poniej m. ramienno-promieniowego, a kooczy
si na powierzchni grzbietowej podstawy II koci rdrcza.

106

ANATOMIA CZOWIEKA

Misieo prostownik promieniowy krtki nadgarstka (m. extensor carpi radialis brevis) bierze
pocztek na nadkykciu bocznym koci ramiennej. Przyczep koocowy osiga na podstawie III koci
rdrcza po stronie grzbietowej. Czynnod. Oba minie prostuj i zginaj grzbietowo rk, oraz
bior udzia w zginaniu stawu okciowego. Misieo prostownik promieniowy dugi nadgarstka razem
z m. zginaczem promieniowym nadgarstka odwodzi rk w kierunku promieniowym.

Misieo odwracacz (m. supinator) ley na tylnej stronie przedramienia, rozpoczyna si na

nadkykciu bocznym koci ramiennej i na tylnej stronie nasady bliszej koci okciowej. Wkna tego
minia biegn skonie w bok i ku doowi, owijajc si dookoa bliszej czci koci promieniowej,
ktrej misieo kooczy si z przodu poniej guzowatoci koci promieniowej. Czynnod. Misieo ten
odwraca przedrami.

Grupa tylna
Grupa tylna, podobnie jak przednia, dzieli si na warstw mini powierzchownych i
gbokich. Trzy minie warstwy powierzchownej zrastaj si w swym przyczepie pocztkowym,
ktry znajduje si na nadkykciu bocznym koci ramiennej. Warstw gbok tworz cztery minie,
rozpoczynajce si na kociach i bonie midzykostnej przedramienia po stronie tylnej. Wszystkie
minie grupy tylnej unerwione s - podobnie jak minie grupy bocznej - przez nerw promieniowy
(n. radialis).

W skad grupy tylnej mini przedramienia wchodz:

Warstwa powierzchowna:
misieo prostownik palcw,
misieo prostownik palca maego,
misieo prostownik okciowy nadgarstka.
Warstwa gboka:
misieo odwodziciel dugi kciuka,
misieo prostownik krtki kciuka,
misieo prostownik dugi kciuka,
misieo prostownik wskaziciela.
Warstwa powierzchowna
Misieo prostownik palcw (m. extensor digitorum). Przyczep pocztkowy znajduje si na
nadkykciu bocznym koci ramiennej i wizadle pobocznym promieniowym. Przyczep koocowy.
Brzusiec miniowy przechodzi w cztery cigna koocowe, ktre na wysokoci rki przeduaj si w
107

ANATOMIA CZOWIEKA
rozcigna grzbietowe, kooczce si na podstawach dalszych paliczkw palcw trjczonowych.
Czynnod. Misieo ten prostuje i zgina grzbietowo rk, prostuje palce i odwodzi w stawach
rdrczno-paliczkowych. Misieo prostownik palcw nie oddziauje bezporednio na stawy
midzypaliczkowe, gdy wielkod skracania si jego wkien jest niedostateczna. Na stawy te dziaaj
mm. midzykostne i glistowate.

Misieo prostownik palca maego (m. extensor digiti minimi). Przyczep pocztkowy znajduje
si wsplnie z poprzednim na nadkykciu bocznym koci ramiennej. Przyczep koocowy. Misieo
kooczy si rozdwojonym rozcignem grzbietowym V palca. Czynnod. Misieo prostuje i przywodzi
palec V.

Misieo prostownik okciowy nadgarstka (m. extensor carpi ulnaris) jest w grupie tylnej
miniem lecym najbardziej przyrodkowo. Przyczep pocztkowy. Misieo rozpoczyna si na
nadkykciu bocznym koci ramiennej i na tylnej powierzchni koci okciowej, a kooczy si na
podstawie V koci rdrcza po stronie grzbietowej. Czynnod. Misieo ten jest silnym
prostownikiem rki i najsilniejszym spord jej odwodzicieli okciowych.

Warstwa gboka
Misieo odwodziciel dugi kciuka (m. abductor pollicis longus) jest najwikszym z mini
warstwy gbokiej. Przyczep pocztkowy. Misieo rozpoczyna si na tylnej powierzchni obu koci
przedramienia i na bonie midzykostnej. Przyczep koocowy. cigno tego minia kooczy si na
podstawie I koci rdrcza. Czynnod. Jest on gwnym odwodzicielem rki w kierunku
promieniowym, odwodzi rwnie i odprowadza kciuk. Poniewa jego cigno koocowe zachodzi od
strony promieniowej na powierzchni doniow nadgarstka, misieo ten zgina rk doniowo, mimo
i naley do grupy mini tylnych przedramienia.

Misieo prostownik krtki kciuka (m. extensor pollicis brevis) rozpoczyna si na tylnej
powierzchni koci promieniowej i przylegej czci bony midzykostnej, a kooczy si dugim, cienkim
cignem na podstawie bliszego paliczka kciuka. Czynnod. Misieo prostuje i odwodzi kciuk w
stawie rdrczno-paliczkowym oraz odwodzi rk w kierunku promieniowym.

Misieo prostownik dugi kciuka (m. extensor pollicis longus) rozpoczyna si na tylnej
powierzchni trzonu koci okciowej i przylegej czci bony midzykostnej. Przyczep koocowy
minia znajduje si na podstawie dalszego paliczka kciuka. Czynnod. Jest on prostownikiem kciuka
we wszystkich jego stawach, ponadto przywodzi kciuk oraz jest sabym prostownikiem rki. Misieo
prostownik wskaziciela (m. extensor indicis) rozpoczyna si poniej poprzedniego minia, rwnie
na koci okciowej i bonie midzykostnej, a jego cigno koocowe zlewa si z rozcignem
grzbietowym dla wskaziciela m. prostownika palcw. Czynnod. Prostuje palec II.

108

ANATOMIA CZOWIEKA
Powid przedramienia
Powid przedramienia (fascia antebrachii) jest przedueniem powizi ramienia w kierunku
dalszym kooczyny. Podobnie do powizi ramienia oddaje przegrody midzyminiowe, ktre wraz z
kodmi przedramienia wytwarzaj trzy przestrzenie kostno-wkniste dla trzech grup mini:
zginaczy, prostownikw bocznych i prostownikw grzbietowych. W czci dolnej przedramienia
powid wzmocniona jest dodatkowymi wknami o przebiegu okrnym. Uczestnicz one w
wytworzeniu dwch troczkw, umocowujcych cigna mini przedramienia.
Po stronie
grzbietowej znajduje si troczek prostownikw (retinaculum extensorum), w ktrym znajduje si
szed przedziaw kostno-wknistych, mieszczcych cigna mini otoczone pochewkami
maziowymi cigien (vaginae synoviales tendinum). Po stronie doniowej powid przedramienia,
przeduajc si na okolic nadgarstka, pokrywa n. okciowy i t. okciow. Spoczywaj one na
troczku zginaczy (retinaculum flexorum), rozpitym poprzecznie na wyniosociach nadgarstka.
Troczek ten zamyka bruzd w kana nadgarstka (canalis carpi), ktrym biegn cigna mini zginaczy
palcw otoczone pochewkami maziowymi. Jedna pochewka otacza cigno m. zginacza dugiego
kciuka, druga obejmuje osiem cigien obu mini zginaczy palcw trjczonowych i nazywa si
pochewk maziow wspln mm. zginaczy (vagina synovialis communis mm. flexorum). Pochewki
te koocz si na wysokoci poowy rdrcza. Wyjtek stanowi pochewka nadgarstkowa okciowa,
ktra czy si z pochewk V palca. Ponadto w kanale nadgarstka przebiega n. porodkowy i
towarzyszca mu t. porodkowa. Po stronie doniowej znajduj si oddzielne pochewki maziowe
cigien dla wszystkich palcw (vagine synoviales tendinum digitorum manus). Pochewki maziowe s
wzmocnione silnymi wizadami pochwowymi (lig. vaginalia), ktre przytwierdzaj je do koci. D
okciowy (fossa cubitalis) od przodu zamknity jest powizi, od strony przyrodkowej ograniczony
m. nawrotnym obym, od strony bocznej miniami: ramienno-promieniowym, prostownikiem
promieniowym dugim i krtkim nadgarstka. Dno dou tworz m. dwugowy ramienia i m. ramienny.
W dole okciowym przebiegaj: t. ramienna, ktra tutaj dzieli si na t. promieniow i t. okciow, t.
poboczna promieniowa, n. porodkowy i n. promieniowy.

Minie rki
Krtkie minie rki (m. manus) pooone s na stronie doniowej rdrcza i midzy kodmi
rdrcza. Strona grzbietowa rki jest pozbawiona mini. Palec pierwszy, najkrtszy i najgrubszy,
nosi nazw kciuka (pollex). Posiada on wasne minie, ktrych czd znana jest ju z opisu mini
przedramienia. Pozostae, krtkie minie kciuka tworz na doni u jego podstawy wzniesienie zwane
kbem (thenar). Palec drugi, wskaziciel (index) jest drugim co do ruchomoci palcem rki. Palec
pity, may (digitus minimus), podobnie jak kciuk, posiada grup wasnych krtkich mini,
tworzcych wzniesienie wzdu brzegu okciowego rki zwane kbikiem (hypothenar). Oprcz
mini kbu i kbika, przeznaczonych wycznie dla pierwszego i pitego palca, rka posiada trzeci
grup mini tworzcych rodkowe minie doni, ktre dziaaj na wszystkie stawy palcw - od
drugiego do pitego.

Minie kbu
W skad mini kbu wchodz:
misieo odwodziciel krtki kciuka,
109

ANATOMIA CZOWIEKA
misieo zginacz krtki kciuka,
misieo przeciwstawiacz kciuka,
misieo przywodziciel kciuka.

Misieo odwodziciel krtki kciuka (m. abductor pollicis brevis) rozpoczyna si na troczku
zginaczy (retinaculum flexorum) i na koci deczkowatej, a kooczy si na brzegu bocznym podstawy
bliszego paliczka kciuka. Czynnod. Misieo ten odwodzi i przeciwstawia kciuk.
Unerwienie. Nerw porodkowy (n. medianus).

Misieo zginacz krtki kciuka (m. flexor pollicis brevis) rozpoczyna si pod miniem
poprzednim i nieco przyrodkowo od niego, na troczku zginaczy, obu kociach czworobocznych i koci
gwkowatej, a kooczy si na podstawie bliszego paliczka kciuka. Czynnod. Misieo zgina kciuk w
stawie rdrczno-paliczkowym oraz ustawia pierwsz kod rdrcza w pooeniu opozycji, dziki
czemu opuszka kciuka kieruje si ku stronie doniowej pozostaych palcw. Unerwienie. Nerw
porodkowy (n. medianus) i n. okciowy (n. ulnaris).

Misieo przeciwstawiacz kciuka (m. opponens pollicis) ley pod poprzednim i ma podobne
przyczepy pocztkowe, a kooczy si na powierzchni bocznej pierwszej koci rdrcza. Czynnod.
Misieo ten przywodzi kciuk i przeciwstawia go pozostaym palcom. Unerwienie. Nerw porodkowy
(n. medianus).
Misieo przywodziciel kciuka (m. adductor pollicis) jest najwikszym i najgbiej pooonym
miniem kbu. Rozpoczyna si dwiema gowami: poprzeczn i skon (caput transversum et
obliquum), na wizadle promienistym nadgarstka i koci gwkowatej oraz na III koci rdrcza.
Obie gowy zbiegaj si u podstawy kciuka, kooczc si na bliszym paliczku kciuka. Czynnod. Jest
on gwnym przywodzicielem kciuka, przeciwstawia kciuk innym palcom rki, a take zgina w stawie
rdrczno-paliczkowym. Unerwienie. Nerw okciowy (n. ulnaris).

Minie kbika
Grup t tworz cztery minie unerwione przez nerw okciowy (n. ulnaris). W skad mini
kbika wchodz:
misieo doniowy krtki,
misieo odwodziciel palca maego,
misieo zginacz krtki palca maego,
misieo przeciwstawiacz palca maego.

110

ANATOMIA CZOWIEKA
Misieo doniowy krtki (m. palmaris brevis) rozpoczyna si na brzegu okciowym rozcigna
doniowego rki oraz na troczku zginaczy, a kooczy si w skrze brzegu okciowego rki. Czynnod.
Wywouje zmarszczki na brzegu okciowym doni.

Misieo odwodziciel palca maego (m. abductor digiti minimi) rozpoczyna si na wyniosoci
przyrodkowej nadgarstka i kooczy na brzegu przyrodkowym bliszego paliczka palca V. Czynnod.
Odwodzi palec may, zgina go w stawie rdrczno-paliczkowym, a prostuje w stawach
midzypaliczkowych, dziki poczeniu z rozcignem grzbietowym (aponeurosis dorsalis).

Misieo zginacz krtki palca maego (m. flexor digiti minimi brevis) rozpoczyna si jak
poprzedni, a kooczy na podstawie bliszego paliczka palca maego. Czynnod. Zgina palec may w
stawie rdrczno-paliczkowym. Misieo przeciwstawiacz palca maego (m. opponens digiti minimi)
rozpoczyna si jak dwa poprzednie i dochodzi do przyrodkowej powierzchni V koci rdrcza.
Czynnod. Nieznacznie przeciwstawia palec V.

Minie rodkowe doni

W skad mini rodkowych doni wchodz:
minie glistowate,
minie midzykostne.

Minie glistowate (mm. lumbricales) pooone s w liczbie czterech maych mini midzy
cignami m. zginacza gbokiego palcw (m. flexor digitorum profundus), ktre to cigna su im
jako miejsca przyczepw pocztkowych. Na wysokoci staww rdrczno-paliczkowych cigna
koocowe czterech mini glistowatych przechodz na stron grzbietow, gdzie cz si z rozcignem
grzbietowym (aponeurosis dorsalis) palcw.
Czynnod.
Minie glistowate zginaj palce
trjczonowe w stawach rdrczno-paliczkowych, a prostuj w obu stawach midzypaliczkowych
poprzez przyczepy do rozcigna grzbietowego. Unerwienie. Nerw porodkowy (n. medianus) i n.
okciowy (n. ulnaris).

Minie midzykostne (mm. interossei) s to krtkie, silne minie wystpujce w dwch

warstwach - doniowej i grzbietowej. Wypeniaj one przestrzenie midzykostne rdrcza (spalia
interossea metacarpi). Minie midzykostne rozpoczynaj si na kociach rdrcza i koocz si,
podobnie jak minie glistowate, na rozcignach grzbietowych palcw. Czynnod. Wsplne dziaanie
mm. midzykostnych doniowych i grzbietowych powoduje zginanie palcw w stawach rdrcznopaliczkowych. Poniewa mm. midzykostne grzbietowe w swym przyczepie koocowym kieruj si
zbienie do dugiej osi rki, przebiegajcej przez palec rodkowy, kurczc si - niezalenie od mm.
midzykostnych doniowych, odwodz palce w stawach rdrczno-paliczkowych. I przeciwnie, mm.
midzykostne doniowe biegn rozbienie w stosunku do powyszej osi, dziaaj wic
antagonistycznie, czyli w tyche stawach przywodz palce. Dziki swym przyczepom koocowym w
111

ANATOMIA CZOWIEKA
rozcignach grzbietowych, podobnie jak minie glistowate, prostuj palce w stawach
midzypaliczkowych. Unerwienie. Wszystkie mm. midzykostne s unerwione s przez n. okciowy
(n. ulnaris)

Powizie rki
W rejonie rki po stronie grzbietowej znajduje si powid grzbietowa rki (fascia dorsalis
manus), ktra pokrywa spaszczone cigna mm. prostownikw dugich palcw. Na doni wystpuj
trzy komory oddzielajce miniwk kbu kciuka, kbika palca V i czd rodkow doni. Czd
rodkow wypeniaj mm. glistowate, cigna mm. zginaczy dugich palcw oraz naczynia i nerwy.
Od zewntrz komory te ograniczone s rozcignem doniowym. Rozcigno doniowe (aponeurosis
palmaris) jest wknist pyt, ktra chroni doo przed uciskiem z zewntrz. Powierzchownie
pooone s pczki podune, biegnce w przedueniu cigna koocowego m. doniowego dugiego.
Natomiast gbiej pooone s pczki poprzeczne, ktre w czci dystalnej zwizane s z wizadem
poprzecznym powierzchownym rdrcza.

MINIE KOOCZYNY DOLNEJ

Podobnie jak w kooczynie grnej minie kooczyny dolnej (musculi membri inferioris) dziel
si na: minie obrczy kooczyny dolnej, minie uda, goleni i stopy. Unerwienie wszystkich mini
kooczyny dolnej pochodzi od splotu ldwiowo-krzyowego (plexus lumbosacralis).

Minie obrczy kooczyny dolnej, czyli minie miednicy

Minie miednicy (musculi pelvis) s na og krtkie, rozpoczynaj si na kociach miednicy, a
koocz w bliszej czci koci udowej. Stanowi one zazwyczaj silne minie o duym przekroju
fizjologicznym. Z uwagi na rozmieszczenie dziel si na: wewntrzne, czyli przednie i zewntrzne czyli
tylne minie miednicy. Minie wewntrzne miednicy otrzymuj nerwy odchodzce od splotu
ldwiowego (plexus lumbalis), za wikszod mini zewntrznych unerwionych jest przez nerwy
splotu krzyowego (plexus sacralis).

Wewntrzne minie miednicy

W skad mini wewntrznych miednicy wchodz:
misieo biodrowo-ldwiowy,
misieo ldwiowy wikszy.

Misieo biodrowo-ldwiowy (m. iliopsoas) skada si z dwch mini: m. ldwiowego

wikszego i m. biodrowego, ktre koocz si wsplnym cignem. Misieo ldwiowy wikszy (m.
112

ANATOMIA CZOWIEKA
psoas major) jest dugim miniem, wchodzcym w skad tylnej ciany jamy brzusznej. Przyczep
pocztkowy ma dwie warstwy: powierzchown i gbok. Warstwa powierzchowna tego minia
odchodzi od bocznej powierzchni trzonw ostatniego krgu piersiowego i czterech grnych krgw
ldwiowych. Warstwa gboka przymocowuje si do wyrostkw ebrowych wszystkich krgw
ldwiowych. Midzy dwiema warstwami tego minia ley splot ldwiowy (plexus lumbalis).
Przyczep koocowy. Misieo ldwiowy wikszy biegnie ku doowi, nieco w bok, wydostaje si z jamy
miednicy przez rozstp miniowy (lacuna musculorum) pooony pod boczn czci wizada
pachwinowego (lig. inguinale) i wsplnie z miniem biodrowym kooczy si wskim cignem na
krtarzu mniejszym koci udowej. Misieo biodrowy (m. iliacus) wypenia d biodrowy, w ktrym
przymocowuje si wachlarzowato swym przyczepem pocztkowym. Wkna miniowe biegn
zbienie w d i przechodz we wsplne cigno razem z m. ldwiowym wikszym. cigno
koocowe przyczepia si na krtarzu mniejszym koci udowej. Czynnod. Misieo biodrowoldwiowy jest bardzo silnym zginaczem stawu biodrowego, moe mu dorwnad jedynie m. prosty
uda (m. rectus femoris). W dziaaniu tym m. ldwiowy wikszy dziki znacznej dugoci swych
wkien wpywa na wielkod i zakres ruchu zgicia, m. biodrowy natomiast ze wzgldu na swj duy
przekrj fizjologiczny dysponuje znaczn si. Przy ustalonych kooczynach dolnych lub w pozycji lec
na plecach, podczas podnoszenia tuowia oba minie wsppracuj z miniami prostymi brzucha.
Jest on bardzo czynnym miniem podczas chodzenia. Misieo biodrowo-ldwiowy rwnie
przywodzi i odwraca udo. Z uwagi na przyczepy pocztkowe m. ldwiowy wikszy dziaa take na
krgosup ldwiowy. Kurczc si obustronnie zgina krgosup w przd przy jednostronnym skurczu
w bok. Unerwienie. Oba minie ldwiowe otrzymuj gazki odchodzce bezporednio od splotu
ldwiowego (plexus lumbalis) i od n. udowego (n. femoralis). Poraenie minia biodrowoldwiowego upoledza w znacznej mierze funkcj chodzenia.

Misieo ldwiowy mniejszy (m. psoas minor) jest pooony do przodu od m. ldwiowego
wikszego. Jest miniem niewielkim i niestaym, wystpuje w poowie przypadkw. Czynnod jego
polega na napinaniu powizi biodrowej.

Zewntrzne minie miednicy

W skad mini zewntrznych miednicy wchodz:
misieo poladkowy wielki,
misieo napinajcy powid szerok,
misieo poladkowy redni,
misieo poladkowy may,
misieo gruszkowaty,
misieo zasaniacz wewntrzny,
minie bliniacze grny i dolny,
misieo czworoboczny uda,
misieo zasaniacz zewntrzny.
Misieo poladkowy wielki (m. gluteus maximus) jest bardzo duy, przykrywa pozostae
minie tej grupy. Przyczep pocztkowy. Misieo ten rozpoczyna si wzdu linii podunej na
113

ANATOMIA CZOWIEKA
pograniczu koci biodrowej i krzyowej: na powierzchni poladkowej talerza biodrowego do tyu od
kresy poladkowej tylnej, na bocznym brzegu koci krzyowej i guzicznej oraz na wizadle krzyowoguzowym. Wkna jego biegn rwnolegle i skonie ku doowi i do boku. Przyczep koocowy znajduje
si w dwch miejscach. Wkna czci grnej minia kieruj si bardziej do boku, przechodz nad
krtarzem wikszym koci udowej i doczaj do pasma biodrowo-piszczelowego powizi szerokiej
uda (tractus iliotibialis fasciae latae). Wkna dolnej czci przyczepiaj si do guzowatoci
poladkowej (tuberositas glutea) koci udowej. Czynnod. Najwaniejszym zadaniem minia
poladkowego wielkiego jest utrzymanie pionowej postawy ciaa podczas stania i chodzenia. Jest on
najsilniejszym prostownikiem stawu biodrowego, a tym samym antagonist m. biodrowoldwiowego. Obustronny skurcz mm. poladkowych wielkich, przy ustalonej kooczynie dolnej
wysuwa miednic ku przodowi, za skurcz jednostronny w bok. Poprzez przyczep do pasma
biodrowo-piszczelowego powizi szerokiej uda prostuje kolano. Misieo ten jest take najsilniejszym
odwracaczem i przywodzicielem uda (przyczep udowy). Czd minia kooczca si w powizi
szerokiej, odwodzi udo. Unerwienie. Misieo jest unerwiony przez n. poladkowy dolny (n. gluteus
inferior) ze splotu krzyowego, ktry z miednicy wydostaje si przez otwr podgruszkowaty i wnika
do minia od dou. W przypadku uszkodzenia n. poladkowego dolnego wystpuj trudnoci w
chodzeniu po nierwnym podou, utrzymanie rwnowagi ciaa jest zakcone, wystpuj trudnoci
prostowania stawu biodrowego podczas wstawania z pozycji siedzcej.

Misieo napinajcy powid szerok (m. tensor fasciae latae) jest jedynym miniem tej
grupy, pooonym do przodu od poprzecznej osi stawu biodrowego. Rozpoczyna si na kolcu
biodrowym przednim grnym i powizi poladkowej, biegnie ku doowi i nieco do tyu, a w okolicy
krtarza wikszego przechodzi w cigniste pasmo biodrowo-piszczelowe (tractus iliotibialis) powizi
szerokiej, ktre kooczy si na kykciu bocznym koci piszczelowej. Czynnod. Misieo ten dziaa na
staw biodrowy i kolanowy. Dziaanie jego jest silniejsze w stawie biodrowym, w ktrym misieo
zgina, nawraca i odwodzi udo. Misieo ten, napinajc powid szerok, ustala wyprostowany staw
kolanowy, przyczyniajc si tym samym do utrzymania pionowej postawy ciaa, natomiast zgity staw
kolanowy zgina jeszcze silniej. Unerwienie. Do minia wnikaj gazki n. poladkowego grnego (n.
gluteus superior) ze splotu krzyowego.

Misieo poladkowy redni (m. gluteus medius) jest miniem grubym i silnym, pooonym
pod m. poladkowym wielkim. Przyczep pocztkowy minia znajduje si na powierzchni
poladkowej talerza biodrowego midzy kres poladkow przedni a tyln. Przyczep koocowy.
Wszystkie wkna tego minia biegn zbienie ku doowi, gdzie misieo kooczy si krtkim cignem
na krtarzu wikszym koci udowej.

Misieo poladkowy may (m. gluteus minimus) rozpoczyna si wachlarzowato na

powierzchni poladkowej talerza koci biodrowej, midzy kres poladkow doln i przedni. Kooczy
si rwnie na krtarzu wikszym koci udowej. Czynnod. Dziaanie m. poladkowego maego i m.
poladkowego redniego jest podobne i bardzo wielostronne. Najsilniej czynnod ich przejawia si w
odwodzeniu uda, a przy ustalonej kooczynie dolnej pochylaj miednic w stron boczn. Ze wzgldu
na wachlarzowaty przebieg wkien przednia i tylna czd obu mini dziaa antagonistycznie. Czd
przednia, ktrej przyczepy pocztkowe le do przodu od poprzecznej osi stawu, zgina staw biodrowy
114

ANATOMIA CZOWIEKA
i nawraca, za czd tylna prostuje i odwraca. Unerwienie obu mini poladkowych, redniego i
maego pochodzi od n. poladkowego grnego (n. gluteus superior). Z poraeniem nerwu wie si
zazwyczaj nieprawidowe ustawienie miednicy, szczeglnie widoczne w trakcie czynnoci
lokomocyjnych. Spostrzega si wwczas tzw. chd kaczkowaty.

Misieo gruszkowaty (m. piriformis) rozpoczyna si na miednicznej powierzchni koci

krzyowej na wysokoci od drugiego do czwartego jej segmentu. Biegnie on zbienie w bok,
wydostaje si z jamy miednicy mniejszej przez otwr kulszowy wikszy i przechodzi w cienkie dugie
cigno, ktre kooczy si na przyrodkowej stronie krtarza wikszego koci udowej. Czynnod.
Dziaanie minia jest stosunkowo sabe. Najsilniej odwraca udo, sabiej odwodzi, a najsabiej
prostuje. Unerwienie. Gazki nerwowe splotu krzyowego, ktry na nim spoczywa.

Misieo zasaniacz wewntrzny (m. obturatorius internus), podobnie jak poprzedni,

rozpoczyna si wewntrz miednicy mniejszej. Przyczep pocztkowy minia znajduje si na
powierzchni wewntrznej bony zasonowej (membrana obturatoria) i na kostnym ograniczeniu
otworu zasonionego. Przyczep koocowy. Wkna minia kieruj si zbienie do otworu kulszowego
mniejszego. W tym rejonie misieo zmienia kierunek przebiegu pod ktem prostym i przewija si
przez brzeg wcicia kulszowego mniejszego. Czd zewntrz miedniczna przechodzi w cigno
koocowe i dochodzi do dou krtarzowego koci udowej. Czynnod. Gwna czynnod tego minia
polega na odwracaniu uda, ponadto sabo przywodzi i prostuje udo. Unerwienie. Gazki splotu
krzyowego.

Minie bliniacze grny i dolny (mm. gemelli superior et inferior) towarzysz w swym
przebiegu miniowi zasaniaczowi wewntrznemu. Misieo bliniaczy grny rozpoczyna si na kolcu
kulszowym, m. bliniaczy dolny na guzie kulszowym. Oba minie koocz si razem z m.
zasaniaczem wewntrznym w dole krtarzowym koci udowej. Czynnod. Oba minie bliniacze
wspomagaj dziaanie m. zasaniacza zewntrznego. Unerwienie. Jak w miniu poprzednim.

Misieo czworoboczny uda (m. quadratus femoris) w postaci czworobocznej pytki biegnie
poprzecznie od guza kulszowego do grzebienia midzykrtarzowego koci udowej. Czynnod.
Misieo ten odwraca, przywodzi i nieznacznie prostuje udo w stawie biodrowym. Unerwienie.
Pochodzi ze splotu krzyowego

Misieo zasaniacz zewntrzny (m. obturatorius externus) jest miniem spaszczonym,

wachlarzowatym, rozpoczynajcym si na zewntrznej powierzchni bony zasonowej i kostnym
ograniczeniu otworu zasonionego. cigno koocowe tego minia docza do cigna m. zasaniacza
wewntrznego, kooczc si take w dole krtarzowym koci udowej. Czynnod. Wspomaga on
czynnod minia czworobocznego uda. Unerwienie. Pochodzi ze splotu ldwiowego, gdy
rozwojowo naley on do grupy mini przyrodkowych uda. Dlatego otrzymuje unerwienie z gazi
tylnej n. zasonowego (n. obturatorius).
115

ANATOMIA CZOWIEKA
Minie uda
Minie uda (m. femoris) dziel si na trzy grupy
minie przednie,
minie przyrodkowe czyli przywodziciele uda,
minie tylne. Minie grupy przedniej prostuj staw kolanowy i maj znaczn przewag nad
grup tyln - zginaczami.

Przednie minie uda

Grupa mini przednich zajmuje najwiksz przestrzeo w obrbie uda. Zasadnicza czynnod tych
mini polega na prostowaniu goleni w stawie kolanowym. Razem z miniami zewntrznymi
miednicy, ktre prostuj udo w stawie biodrowym, minie przednie uda utrzymuj kooczyn doln
w stanie wyprostu w stawie biodrowym i kolanowym. Minie grupy przedniej s unerwione przez
nerw udowy (n. femoralis), wychodzcy ze splotu ldwiowego. W skad mini przednich uda
wchodz:
misieo krawiecki,
misieo czworogowy uda,
misieo stawowy kolana.

Misieo krawiecki (m. sartorius) jest najduszym miniem ustroju ludzkiego i ma ksztat
dugiej, wskiej tamy. Przyczep pocztkowy minia znajduje si na kolcu biodrowym przednim
grnym i w swoim przebiegu towarzyszy ttnicy udowej. Przyczep koocowy. Wkna tego minia
biegn rwnolegle ku doowi w kierunku przyrodkowej strony uda. Nastpnie misieo przebiega do
tyu od nadkykcia przyrodkowego koci udowej i kooczy si paskim, rozbienym cignem poniej
kykcia przyrodkowego koci piszczelowej, przyrodkowo od guzowatoci piszczeli w tzw. gsiej
stopce (pes anserinus). Czynnod. Jest to misieo dwustawowy. Jako jedyny misieo, zginajc udo w
stawie biodrowym, rwnoczenie zgina podudzie w stawie kolanowym. W dziaaniu na staw
biodrowy jest zginaczem, odwodzicielem i sabym odwracaczem uda. W stawie kolanowym misieo
ten zgina i nawraca goleo. Mimo licznych czynnoci jest sabym miniem, gdy posiada may
przekrj fizjologiczny.

Misieo czworogowy uda (m. quadriceps femoris). Jest to najwikszy pod wzgldem masy
misieo ustroju czowieka. Pooony jest na przedniej powierzchni uda i z uwagi na swe przyczepy
pocztkowe dzieli si na cztery gowy: najbardziej powierzchown gow stanowi m. prosty uda,
ktry jest m. dwustawowym i najbardziej niezalenym spord wszystkich czterech gw. Trzy
pozostae gowy to:
misieo obszerny boczny, misieo obszerny przyrodkowy i misieo obszerny
poredni.
Misieo prosty uda (m. rectus femoris) jest miniem wrzecionowatym, grubym,
ktry rozpoczyna si na kolcu biodrowym przednim dolnym i na torebce stawu
116

ANATOMIA CZOWIEKA
biodrowego. W dolnej czci uda brzusiec miniowy przechodzi w grube, wsplne
cigno koocowe dochodzce do rzepki.
Misieo obszerny boczny (m. vastus lateralis) jest najsilniejsz czci m.
czworogowego uda i zajmuje boczn powierzchni trzonu koci udowej. Rozpoczyna
si na krtarzu wikszym, kresie midzykrtarzowej i wardze bocznej kresy
chropawej koci udowej. Wkna biegn ukowato w kierunku przyrodkowym i w
d, przechodzc we wsplne cigno koocowe.
Misieo obszerny przyrodkowy (m. vastus medialis) jest pooony po stronie
przyrodkowej i przedniej uda. Rozpoczyna si wzdu wargi przyrodkowej kresy
chropawej koci udowej. Wkna jego biegn rwnolegle, ukowato w kierunku
bocznym ku doowi i przechodz we wsplne cigno koocowe.
Misieo obszerny poredni (m. vastus intermedius) przylega do przedniej i czciowo
bocznej powierzchni trzonu koci udowej, przykryty cakowicie przez m. prosty uda.
Przyczep pocztkowy tego minia znajduje si na przednio-bocznej stronie trzonu
koci udowej, poniej kresy midzykrtarzowej, sigajc u dou do okoo 3/4 dugoci
trzonu, gdzie przechodzi we wsplne cigno koocowe. Wsplne cigno koocowe
m. czworogowego uda przyczepia si do podstawy i brzegw rzepki i przechodzi
dalej w wizado rzepki (lig. patellae), ktre stanowic przeduenie cigna
koocowego m. czworogowego uda kooczy si na guzowatoci piszczeli. Czd
wkien cigna koocowego, nalecych do gowy przyrodkowej i bocznej, rozchodzi
si poniej rzepki ku doowi do powierzchni przedniej kykcia bocznego i
przyrodkowego piszczeli jako troczek boczny i przyrodkowy rzepki (retinaculum
patellae laterale et mediale). Czynnod. Misieo czworogowy uda jest jedynym i
bardzo silnym prostownikiem stawu kolanowego; trzykrotnie przewysza sw si
wszystkie minie zginacze tego stawu. Misieo prosty uda (m. rectus femoris)
dziaa take na staw biodrowy. Jest obok m. biodrowo-ldwiowego (m. iliopsoas)
najsilniejszym zginaczem uda w stawie biodrowym. Ponadto m. prosty uda jest dod
silnym odwodzicielem i sabym odwracaczem uda. Unerwienie. Misieo otrzymuje
liczne gazki od nerwu udowego (n. femoralis). W przypadku poraenia n.
udowego niemoliwe jest aktywne prostowanie podudzia w stawie kolanowym.
Charakterystycznym objawem dla poraenia n. udowego jest brak odruchu
rzepkowego. Misieo stawowy kolana (m. articularis genus) jest nieduym
miniem, rozpoczynajcym si na przedniej powierzchni uda poniej przyczepu
pocztkowego gowy poredniej m. czworogowego uda, a kooczy si w torebce
stawu kolanowego.
Czynnod.
Wygadza fady torebki stawowej podczas
prostowania stawu kolanowego.

Przyrodkowe minie uda

W skad mini przyrodkowych uda wchodz:
misieo grzebieniowy,
misieo smuky,
misieo przywodziciel dugi,
misieo przywodziciel krtki,
misieo przywodziciel wielki.
117

ANATOMIA CZOWIEKA
Minie grupy przyrodkowej swymi pocztkowymi przyczepami pokrywaj zewntrzn
powierzchni gazi koci onowej i gazi koci kulszowej, sigajc od przodu ku grze do grzebienia
onowego, u dou i z tyu - po guz kulszowy. Wszystkie minie tej grupy, z wyjtkiem m. smukego,
s miniami jednostawowymi, a ich przyczepy koocowe mieszcz si wzdu wargi przyrodkowej
kresy chropawej koci udowej. Minie przyrodkowe s silnymi przywodzicielami uda, ponadto
bior udzia w odwracaniu i nieznacznie zginaj udo w stawie biodrowym. Unerwione s przez nerw
zasonowy (n. obturatorius) odchodzcy od splotu ldwiowego (plexus lumbalis). Uszkodzenie n.
zasonowego powoduje zanik funkcji przywodzenia, osabienie zginania i prostowania w stawie
biodrowym. Chodzenie i stanie jest niepewne.

Misieo grzebieniowy (m. pectineus) jest paskim miniem pooonym przyrodkowo od m.

biodrowo-ldwiowego. Rozpoczyna si na grzebieniu i guzku onowym, a kooczy na kresie
grzebieniowej koci udowej, poniej krtarza mniejszego. Czynnod. Przywodzi, odwraca i
nieznacznie zgina udo w stawie biodrowym.

Misieo smuky (m. gracilis) jest najduszym i jedynym dwustawowym miniem tej grupy.
Rozpoczyna si na gazi dolnej koci onowej i przylegej czci gazi koci kulszowej. Wkna jego
biegn rwnolegle ku doowi i w trzeciej dolnej czci uda przechodz w dugie, cienkie cigno, ktre
owija si razem z m. krawieckim od tyu, dookoa nadkykcia przyrodkowego koci udowej i kooczy
poniej kykcia przyrodkowego koci piszczelowej w tzw. gsiej stopce. Trzy minie koocz si tu
swymi spaszczonymi cignami, zachodzc wachlarzowato na siebie wytwarzaj tzw. gsi stopk
(pes anserinus). Oprcz m. krawieckiego z grupy mini przednich uda i m. smukego - bdcego
przedstawicielem grupy przyrodkowej, w skad "gsiej stopki" wchodzi jeszcze m. pcignisty,
nalecy do grupy mini tylnych uda. Czynnod. Misieo smuky jest miniem dwustawowym. Na
staw biodrowy dziaa tak, jak wszystkie minie tej grupy, tzn. przywodzi, odwraca i nieznacznie
zgina udo. W dziaaniu na staw kolanowy jest zginaczem tego stawu i rwnoczenie sabo nawraca
podudzie.

Misieo przywodziciel dugi (m. adductor longus) ma ksztat wyduonego trjkta.

Rozpoczyna si na gazi grnej koci onowej, obok spojenia onowego, a kooczy si na rodkowej
trzeciej czci wargi przyrodkowej kresy chropawej koci udowej. Czynnod. Silnie przywodzi,
sabiej odwraca i zgina udo.
Misieo przywodziciel krtki (m. adductor brevis). Rozpoczyna si na przedniej powierzchni
gazi dolnej koci onowej i kooczy si na trzeciej grnej czci wargi przyrodkowej kresy chropawej
koci udowej. Czynnod. Silnie przywodzi, chod sabiej od poprzedniego odwraca i zgina udo.
Wsplnie z m. przywodzicielem dugim i m. grzebieniowym umoliwia wykonanie ruchu zakadania
nogi na nog w pozycji siedzcej.

Misieo przywodziciel wielki (m. adductor magnus) jest najgbiej pooonym i najwikszym
z wszystkich mini grupy przyrodkowej. Rozpoczyna si na przedniej powierzchni gazi dolnej
koci onowej, na gazi koci kulszowej i na przylegej czci guza kulszowego. Przyczep koocowy
118

ANATOMIA CZOWIEKA
skada si z dwch czci. Wkna minia rozpoczynajce si na gazi dolnej koci onowej i na
gazi koci kulszowej koocz si wzdu wargi przyrodkowej kresy chropawej koci udowej.
Wszystkie wkna miniowe odchodzce swym przyczepem pocztkowym od guza kulszowego
biegn w d, przechodzc w samodzielny brzusiec, zakooczony silnym obym cignem, ktre
przyczepia si do nadkykcia przyrodkowego koci udowej. Midzy przyczepami koocowymi obu
czci minia znajduje si kana przywodzicieli (canalis adductorius). Czynnod. Misieo ten jest
najsilniejszym przywodzicielem uda. Poza tym czd minia, kooczca si na kresie chropawej - tak
jak wszystkie minie tej grupy odwraca i zgina udo, natomiast czd kooczca si na nadkykciu
przyrodkowym uda nawraca i silnie prostuje udo w stawie biodrowym. Unerwienie. Ma dwa drda.
Czd minia, ktra kooczy si na kresie chropawej, jest unerwiona przez n. zasonowy (splot
ldwiowy), natomiast czd dochodzca do nadkykcia przyrodkowego - przez n. piszczelowy (splot
krzyowy).

Tylne minie uda

Do grupy tej nale trzy minie: pcignisty i pboniasty, pooone przyrodkowo oraz m.
dwugowy uda, biegncy bocznie. Z wyjtkiem gowy krtkiej m. dwugowego uda, wszystkie
rozpoczynaj si na guzie kulszowym i s miniami dwustawowymi, ktre prostuj staw biodrowy, a
zginaj goleo w stawie kolanowym Unerwienie pochodzi od splotu krzyowego (plexus sacralis) drog
nerwu kulszowego (n. ischiadicus) oraz jego rozgazieo w postaci nerwu piszczelowego (n. tibialis) i
nerwu strzakowego wsplnego (n. peroneus communis).

W skad tylnych mini uda wchodz:

misieo pcignisty,
misieo pboniasty,
misieo dwugowy uda.

Misieo pcignisty (m. semitendinosus), pooony najbardziej przyrodkowo w tylnej okolicy

uda, rozpoczyna si na guzie kulszowym, biegnie w d, gdzie w poowie dugoci uda przechodzi w
obe cigno koocowe. Przyczep koocowy znajduje si poniej kykcia przyrodkowego piszczeli w
tzw. gsiej stopce (pes anserinus). Czynnod. Jest on prostownikiem i sabym przywodzicielem uda
w stawie biodrowym. W stawie kolanowym uczestniczy w zginaniu i nawracaniu goleni.

Misieo pboniasty (m. semimembranosus). Rozpoczyna si dugim, paskim cignem na

guzie kulszowym. cigno to siga zazwyczaj a do poowy dugoci minia, po czym przechodzi
stopniowo w szeroki brzusiec, ktry ogranicza od strony grnej i przyrodkowej d podkolanowy
(fossa poplitea). cigno koocowe kierujc si ku doowi przechodzi do tyu od nadkykcia
przyrodkowego koci udowej i na wysokoci kykcia przyrodkowego piszczeli dzieli si na trzy
odnogi. Jedna odnoga kooczy si na powierzchni kykcia przyrodkowego piszczeli, druga przechodzi
119

ANATOMIA CZOWIEKA
w wizado podkolanowe skone, odnoga trzecia kieruje si ku doowi i wnika do powizi goleni.
Czynnod. Dziaanie minia pboniastego jest podobne do minia pcignistego, znacznie
silniejsze. Jest silnym prostownikiem i przywodzicielem stawu biodrowego, w stawie kolanowym
zgina i nawraca.

Misieo dwugowy uda (m. biceps femoris) jest miniem dugim, pooonym po stronie
bocznej, na tylnej powierzchni uda. W przyczepie pocztkowym minia wyrnia si gow dug i
krtk. Gowa duga (caput longum) rozpoczyna si na guzie kulszowym, gowa krtka (caput breve)
na rodkowej trzeciej czci wargi bocznej kresy chropawej. Biegnc ku doowi obie gowy cz si i
tworz grn i boczn granic dou podkolanowego. Silne cigno koocowe jest umocowane na
gowie strzaki. Czynnod. Na staw biodrowy dziaa tylko gowa duga minia dwugowego. Jest on
prostownikiem tego stawu, poza tym przywodzi i sabo odwraca udo. W dziaaniu na staw kolanowy
obie gowy przejawiaj wspln funkcj: tj. silnie zginaj i odwracaj goleo.

Powizie biodra i uda

Powid biodrowa (fascia iliaca), pokrywajca m. biodrowo-ldwiowy przyczepia si u dou

do wizada pachwinowego i wyniosoci biodrowo-onowej, wytwarza tu cignisty uk biodrowoonowy (arcus iliopectineus), ktry dzieli ca przestrzeo, pooon midzy wizadem pachwinowym
(lig. inguinale) a przednim brzegiem koci miednicznej, na czd boczn i przyrodkow. Czd
boczna, zwana rozstpem miniowym (lacuna musculorum) jest drog wyjcia z miednicy m.
biodrowo-ldwiowego i nerwu udowego; przez czd przyrodkow czyli przez rozstp naczyniowy
(lacuna vasorum) biegn naczynia udowe i nerwy.

Powid poladkowa (fascia glutea) pokrywa cay m. poladkowy wielki oraz czd grn m.
poladkowego redniego. Przymocowana jest w grze do grzebienia biodrowego, a u dou przedua
si w powid szerok (fascia lata), ktra otacza wszystkie minie uda. Powid szeroka w okrelonych
okolicach rozszczepia si na dwie blaszki obejmujce: m. napinajcy powid szerok, m. krawiecki i
naczynia udowe. Wkna cigna koocowego m. napinajcego powid szerok wplataj si w ni, a
biegnc ku doowi do kykcia bocznego piszczeli wytwarzaj cigniste pasmo biodrowo-piszczelowe
(tractus iliotibialis) powizi szerokiej uda.
Powid szeroka uda wysya dwie przegrody
midzyminiowe: przyrodkow (septum intermusculare femoris mediale) i boczn (septum
intermusculare femoris laterale), ktre dochodz odpowiednio do wargi przyrodkowej i bocznej
kresy chropawej koci udowej. Przegroda midzyminiowa boczna - szersza i dusza od
przyrodkowej - oddziela grup mini prostownikw od zginaczy. Przegroda midzyminiowa
przyrodkowa, wsza i krtsza, oddziela prostowniki od przywodzicieli.
Minie grupy
przyrodkowej (przywodziciele) s oddzielone od mini tylnej grupy (zginaczy) warstw ludnej tkanki
cznej. W ten sposb kada z trzech grup mini uda posiada wasn komor kostno-wknist.
Ponadto istnieje osobny przedzia dla m. krawieckiego. Ku doowi powid szeroka uda przechodzi w
powid podkolanow i powid goleni.

120

ANATOMIA CZOWIEKA
Trjkt udowy (trigonum femorale) ley w grnej, przedniej czci uda. Podstaw trjkta
tworzy wizado pachwinowe, brzeg boczny - m. krawiecki, a przyrodkowy - m. przywodziciel dugi.
W rejonie wierzchoka trjkta udowego znajduje si wejcie do kanau przywodzicieli.

Kana przywodzicieli (canalis adductorius) dugoci kilku centymetrw prowadzi z wierzchoka

trjkta udowego do dou podkolanowego. Wejcie do kanau ograniczaj od boku m. obszerny
przyrodkowy, przyrodkowo - m. przywodziciel wielki i od przodu blaszka cignista. Otwr dolny,
zwany rozworem cignistym przywodzicieli, jest pooony midzy koci udow a cignem
przywodziciela wielkiego.
Przez kana przechodz naczynia i nerwy, biegnce do dou
podkolanowego i do stawu kolanowego. Kana udowy (canalis femoralis) jest pooony w rodkowej
czci rozstpu naczyo. Wejcie do kanau stanowi piercieo udowy. Ograniczaj go: ya udowa,
wizado pachwinowe, grzebieo koci onowej i wizado rozstpowe. Od jamy brzusznej jest
oddzielony przegrod udow i otrzewn. T drog mog dostawad si pod skr grnoprzyrodkowej powierzchni uda trzewa tworzc przepuklin udow (hernia femoralis). Przepuklina ta
czciej wystpuje u kobiet.

Minie goleni
Minie goleni (m. cruris) posiadaj brzuce pooone bliej stawu kolanowego i - podobnie
jak w miniach przedramienia - w dolnej trzeciej czci przechodz one w cigna koocowe. Z tego
powodu goleo stokowato zwa si ku doowi. Wikszod mini goleni bierze pocztek na kociach
podudzia i bonie midzykostnej goleni, a ich przyczepy koocowe znajduj si na kociach stopy.
Bior one udzia w ruchach stopy wzgldem podudzia, a take w zginaniu i prostowaniu palcw
stopy. Minie goleni dziel si na trzy grupy: przedni, boczn i tyln.

Przednie minie goleni

Cztery minie grupy przedniej wypeniaj przestrzeo pooon do przodu od bony
midzykostnej goleni, ograniczon od strony przyrodkowej powierzchni boczn koci piszczelowej,
a od strony bocznej - powierzchni przyrodkow trzonu strzaki. Wszystkie minie grupy przedniej
unerwione s przez n. strzakowy gboki (n. peroneus profundus) - odgazienie n. strzakowego,
ktry jest przedueniem n. kulszowego. Poraenie n. strzakowego gbokiego upoledza czynnod
odwracania stopy (supinatio pedis) i najczciej prowadzi do opadnicia jej brzegu przyrodkowego.
Wypadnicie funkcji mini przednich goleni uniemoliwia czynne zginanie grzbietowe stopy (flexio
dorsalis pedis). W skad mini przednich goleni wchodz:
misieo piszczelowy przedni,
misieo prostownik dugi palcw,
misieo strzakowy trzeci,
misieo prostownik dugi palucha.
121

ANATOMIA CZOWIEKA

Misieo piszczelowy przedni (m. tibialis anterior) rozpoczyna si na kykciu bocznym, grnej
czci powierzchni bocznej trzonu koci piszczelowej oraz przylegej czci bony midzykostnej
goleni. Wkna tego minia kieruj si w d, przechodz w mocne cigno podajce po stronie
przedniej piszczeli nad stawami skokowymi przez grny i dolny troczek mm. prostownikw
(retinaculum mm. extensorum superius et inferius). Mniej wicej w poowie dugoci stopy, cigno
owija si na jej brzegu przyrodkowym i kooczy na stronie podeszwowej koci klinowatej
przyrodkowej i I koci rdstopia. Czynnod. Gwna czynnod tego minia polega na zginaniu
grzbietowym stopy; jest on silniejszym prostownikiem od wszystkich pozostaych prostownikw,
ktre bior udzia w zginaniu grzbietowym stopy. Poza tym przywodzi i odwraca stop, tj. unosi jej
brzeg przyrodkowy, dziki czemu wywiera wpyw na prawidowe wysklepienie stopy. Przy ustalonej
stopie pochyla goleo do przodu.

Misieo prostownik dugi palcw (m. extensor digitorum longus) ley bocznie od
poprzedniego i rozpoczyna si na kykciu bocznym piszczeli, na gowie strzaki i jej brzegu przednim
oraz na przylegej czci bony midzykostnej goleni. Brzusiec miniowy ju w poowie goleni
przechodzi w silne cigno. cigno to po wyjciu spod grnego i dolnego troczka prostownikw na
grzbiecie stopy dzieli si na cztery cigna dla palcw od II do V, ktre w tym rejonie s objte
pochewkami maziowymi. Kooczy si w rozcignach grzbietowych palcw (aponeuroses dorsales
digitorum pedis) razem z m. prostownikiem krtkim palcw (m. extensor digitorum brevis).
Misieo strzakowy trzeci (m. peroneus tertius) stanowi zazwyczaj odszczepion boczn
czd prostownika dugiego palcw i kooczy si po stronie grzbietowej podstawy V koci rdstopia.
Czynnod. Oba minie zginaj stop grzbietowo i wspomagaj nawracanie i odwodzenie stopy.
Misieo prostownik dugi palcw wspomaga znacznie silniejszy od niego m. prostownik krtki
palcw w prostowaniu palcw stopy.

Misieo prostownik dugi palucha (m. extensor hallucis longus) jest pooony najgbiej z
wszystkich mini tej grupy, gdy rozpoczyna si na rodkowej czci powierzchni przyrodkowej
trzonu strzaki i na przylegym odcinku bony midzykostnej goleni. cigno koocowe tego minia
kieruje si do przodu i przyrodkowo na grzbietow powierzchni stopy i kooczy si na podstawie
dalszego paliczka palucha. Czynnod. Prostuje paluch i zgina grzbietowo stop.

Boczne minie goleni

Do grupy bocznej zalicza si dwa minie strzakowe: dugi i krtki, ktre przebiegaj wzdu
bocznej powierzchni strzaki. Minie strzakowe dugi i krtki unerwione s przez nerw strzakowy
powierzchowny (n. peroneus superficialis), drug gad n. strzakowego wsplnego. Poraenie n.
strzakowego powierzchownego najsilniej upoledza czynnod nawracania stopy (pronatio pedis), a
istniejca wwczas przewaga napicia mini antagonistycznych powoduje ustawienie stopy w
pozycji odwrconej. W takim przypadku mamy do czynienia z tzw. stop koosk, w ktrej dochodzi
do nadmiernego obcienia brzegu bocznego stopy podczas stania i chodzenia. W skad mini
bocznych goleni wchodz:
122

ANATOMIA CZOWIEKA
misieo strzakowy dugi,
misieo strzakowy krtki.

Misieo strzakowy dugi (m. peroneus longus). Rozpoczyna si na kykciu bocznym piszczeli,
gowie strzaki, torebce stawu piszczelowo-strzakowego i w grnym odcinku powierzchni bocznej
trzonu strzaki. ~cigno koocowe biegnie w d po stronie tylnej kostki bocznej (malleolus lateralis),
przytwierdzone do niej troczkami (retinaculum mm. peroneorum superius et inferius) zmienia
kierunek przebiegu i wzdu bocznej powierzchni koci pitowej poda do brzegu bocznego stopy.
Na wysokoci koci szeciennej cigno wstpuje na stron podeszwow stopy, kierujc si nastpnie
do jej brzegu przyrodkowego i kooczy si obok przyczepu koocowego m. piszczelowego przedniego,
tj. na koci klinowatej przyrodkowej i na podstawie I koci rdstopia.

Misieo strzakowy krtki (m. peroneus brevis) jest pooony poniej m. strzakowego dugiego.
Rozpoczyna si na rodkowej trzeciej czci powierzchni bocznej trzonu strzaki, a cigno koocowe
biegnie razem ze cignem m. strzakowego dugiego do wysokoci koci szeciennej. Przyczep
koocowy znajduje si na guzowatoci V koci rdstopia. Czynnod. Oba minie strzakowe s
gwnymi nawracaczami stopy, rwnoczenie j odwodz. Poniewa minie te biegn za kostk
boczn, czyli do tyu od poprzecznej osi grnego stawu skokowego, zginaj stop w kierunku
podeszwowym. Dziaanie m. piszczelowego przedniego i m. strzakowego dugiego podtrzymuje
wysklepienie stopy.

Tylne minie goleni

Minie tylne podudzia stanowi najliczniejsz grup mini w obrbie goleni i dziel si na
warstw powierzchown (trzy minie) i gbok (cztery minie). Wszystkie tylne minie goleni
unerwia nerw piszczelowy (n. tibialis), bdcy przedueniem n. kulszowego (n. ischiadicus).
Poraenie nerwu znosi prawie cakowicie funkcj zginania podeszwowego stopy i palcw. Jako
zginacze stopy dziaaj wwczas jedynie mm. strzakowe. Wypadnicie funkcji mini tylnych
podudzia uniemoliwia przyciskanie stopy do podoa oraz stawanie na palcach. W skad mini
tylnych goleni wchodz:
misieo brzuchaty ydki,
misieo paszczkowaty,
misieo podeszwowy,
misieo podkolanowy,
misieo zginacz dugi palcw,
misieo piszczelowy tylny,
misieo zginacz dugi palucha.

123

ANATOMIA CZOWIEKA
Warstwa powierzchowna
Misieo trjgowy ydki (m. triceps surae) jest to najwikszy misieo grupy tylnej, ktry z uwagi na
przyczepy pocztkowe dzieli si na dwa minie:
misieo brzuchaty ydki,
misieo paszczkowaty.

Misieo brzuchaty ydki (m. gastrocnemius) jest miniem dwugowym, ktry rozpoczyna si
powyej stawu kolanowego. Przyczep pocztkowy gowy bocznej (caput laterale) znajduje si
powyej kykcia bocznego, gowy przyrodkowej (caput mediale) - powyej kykcia przyrodkowego
koci udowej na powierzchni podkolanowej. Obie gowy cz si w rodkowej czci goleni, gdzie
przechodz w paskie i szerokie cigno. cigno to czy si ze cignem m. paszczkowatego,
tworzc cigno pitowe (tendo calcaneus), zwane cignem Achillesa (tendo Achillis),
przymocowane do guza pitowego.

Misieo paszczkowaty (m. soleus) pokryty miniem brzuchatym jest paski i gruby.
Rozpoczyna si na tylnej powierzchni gowy strzaki i grnej czci trzonu strzaki, na kresie m.
paszczkowatego i przylegej czci tylnej powierzchni koci piszczelowej. Brzusiec miniowy
przechodzi w cigno znacznie niej, ni w miniu brzuchatym. Oba cigna cz si tu powyej
koci pitowej, tworzc wsplne cigno pitowe (tendo calcaneus), przymocowane do guza
pitowego. Czynnod. W odniesieniu do staww skokowych oba minie przejawiaj zgodn
czynnod; s najsilniejszymi miniami zginajcymi stop w kierunku podeszwowym. Misieo
trjgowy ydki przyciska stop do podoa, umoliwia stawanie na palcach przy odrywaniu pity od
podoa, jest wic czynnie zaangaowanym miniem podczas chodzenia, biegu czy skokw. Oprcz
ruchu zgicia m. trjgowy ydki odwraca i przywodzi stop. Misieo brzuchaty ydki z uwagi na swe
przyczepy pocztkowe dziaa take na staw kolanowy; jest sabym zginaczem tego stawu. Misieo
trjgowy ydki wraz z m. poladkowym wielkim i m. czworogowym uda nie pozwala na zgicie w
stawach kooczyny dolnej: biodrowym, kolanowym i skokowym, utrzymujc ciao w pozycji pionowej.

Misieo podeszwowy (m. plantaris) jest miniem o maym, spaszczonym brzucu,

rozpoczynajcym si razem z gow boczn m. brzuchatego ydki. Krtki brzusiec przechodzi w
dugie, cienkie cigno, ktre kooczy si na guzie pitowym. Czynnod. Jest sabym miniem i w
maym tylko stopniu wspomaga dziaanie minia trjgowego ydki.

Warstwa gboka
Misieo podkolanowy (m. popliteus) jest miniem krtkim, paskim, ksztatu trjktnego.
Rozpoczyna si na nadkykciu bocznym koci udowej i na torebce stawu kolanowego, biegnie skonie
przyrodkowo i kooczy si na tylnej powierzchni koci piszczelowej powyej przyczepu pocztkowego
m. paszczkowatego. Czynnod. Misieo ten dziaa wycznie na staw kolanowy; zgina goleo i przy
zgitym kolanie nawraca.
124

ANATOMIA CZOWIEKA
Misieo zginacz dugi palcw (m. flexor digitorum longus) rozpoczyna si na tylnej
powierzchni piszczeli poniej kresy m. paszczkowatego. W dolnej czci goleni brzusiec miniowy
przechodzi w cigno, ktre biegnie w d po tylnej stronie kostki przyrodkowej, przechodzi na
stron podeszwow stopy, gdzie dzieli si na cztery odnogi, kooczce si na dalszych paliczkach od II
do V palca. W rejonie kostki przyrodkowej cigno omawianego minia wraz ze cignami mini:
piszczelowego tylnego i zginacza dugiego palucha oraz naczyniami i nerwami piszczelowymi jest
objte troczkami zginaczy (retinaculum mm. flexorum) i przytwierdzone do koci. Czynnod.
Misieo ten zgina stop podeszwowo, odwraca i przywodzi. Wzmacnia wysklepienie stopy
szczeglnie, gdy stopa jest obciona. Dziaanie jego na palce, ktre zgina jest sabsze.

Misieo piszczelowy tylny (m. tibialis posterior) jest pooony porodku midzy dwoma
dugimi zginaczami palcw. Rozpoczyna si na bonie midzykostnej goleni i przylegych czciach
tylnej powierzchni koci piszczelowej i strzaki. W dolnej czci podudzia przechodzi w cigno, ktre
biegnie za kostk przyrodkow i na stronie podeszwowej stopy rozdziela si na odnogi, kooczce si
na: koci dkowatej, trzech kociach klinowatych, koci szeciennej i trzech rodkowych kociach
rdstopia.
Czynnod.
Wrd mini gbokich jest on najsilniejszym odwracaczem i
przywodzicielem stopy, natomiast sabym zginaczem podeszwowym. Obok m. piszczelowego
przedniego i m. strzakowego dugiego ma decydujce znaczenie dla utrzymania wysklepienia stopy.

Misieo zginacz dugi palucha (m. flexor hallucis longus) rozpoczyna si na tylnej powierzchni
trzonu strzaki. cigno tego minia przebiega przez wasn bruzd pooon na koci skokowej i
pitowej (sulcus tendinis m. flexoris hallucis longi), nastpnie przechodzi na stron podeszwow
stopy i kooczy si na podstawie dalszego paliczka palucha. Czynnod. Dziaajc na stawy skokowe
misieo ten zgina stop podeszwowo, odwraca i przywodzi. Poniewa cigno koocowe przebiega w
swym rowku pod podprk skokow (sustentaculum tali) koci pitowej, zabezpiecza waciwe
ustawienie koci skokowej, dziki czemu wzmacnia podune wysklepienie stopy i chroni przed
paskostopiem. Misieo zgina take paluch w obu stawach.

Powizie goleni
D podkolanowy (fossa poplitea) ley w okolicy kolanowej tylnej, na granicy przejcia uda w
goleo. Ksztatem przypomina rwnolegobok, ktrego ostre kty s skierowane w gr i d.
Ograniczeniem tego dou s: od gry i przyrodkowo pooone mm. pboniasty i pcignisty, od
boczno-grnej strony - m. dwugowy uda. Dolne granice wyznaczaj: gowa boczna i przyrodkowa
m. brzuchatego ydki. D podkolanowy wypenia tkanka tuszczowa. Poza tym w dole
podkolanowym znajduj si: n. piszczelowy, . i t. podkolanowa oraz n. strzakowy wsplny. D
podkolanowy pokrywa powid podkolanowa.

Powid goleni (fascia cruris) otacza wszystkie minie goleni, a na powierzchni przyrodkowej
piszczeli zrasta si z okostn. Od powizi goleni odchodz dwie przegrody midzyminiowe:
przednia i tylna. Przegrody te dziel goleo na trzy komory miniowe: przedni dla prostownikw,
boczn dla mm. strzakowych i tyln dla zginaczy. Czd tylna powizi goleni dzieli si na dwie
125

ANATOMIA CZOWIEKA
blaszki: powierzchown - pokrywa m. trjgowy ydki i gbok pokrywa warstw gbok zginaczy
goleni. Ku grze powid goleni przechodzi poprzez powid podkolanow w powid szerok uda. W
dolnym odcinku przedniej czci goleni wystpuje poprzeczne wizado zwane troczkiem grnym
prostownikw (retinaculum mm. extensorum superius). Troczek ten przymocowuje si jednym
swym koocem do koci piszczelowej, a drugim - do koci strzakowej na wysokoci stawu skokowego
grnego. Ponadto wysya przegrod do koci piszczelowej, dzielc przestrzeo pooon midzy
troczkiem a kodmi goleni na dwa przedziay: przyrodkowy dla m. piszczelowego przedniego oraz
boczny dla m. prostownika dugiego palcw i m. prostownika dugiego palucha.

Troczek dolny prostownikw (retinaculum mm. extensorum inferius) znajduje si nieco niej,
na pograniczu goleni i stopy oraz posiada trzy przedziay dla przejcia trzech wyej podanych mini.
Wzmocnienie powizi goleni od strony bocznej wytwarzaj dwa troczki mini strzakowych
(retinacula mm. peroneorum). Grny troczek jest rozpity midzy kostk boczn a powierzchni
boczn koci pitowej; dolny troczek, pooony nieco niej, przytrzymuje cigna mm. strzakowych
przy bocznej powierzchni koci pitowej. Po stronie tylnej w dolnej czci goleni powid wytwarza
troczek zginaczy (retinaculum mm. flexorum), ktry przymocowuje si do tylnej powierzchni kostki
przyrodkowej i do guza pitowego, a przytrzymuje cigna mini: piszczelowego tylnego, zginacza
dugiego palucha i zginacza dugiego palcw.

Minie stopy
Minie stopy (mm. pedis), w przeciwieostwie do mini rki s rozmieszczone nie tylko po stronie
podeszwowej, lecz wystpuj ponadto na stronie grzbietowej stopy. Minie grzbietowe stanowi
dwa minie: prostownik krtki palucha i prostownik krtki palcw. Minie znajdujce si na
stronie podeszwowej, podobnie do mini rki, tworz trzy grupy:
minie wyniosoci przyrodkowej (eminentia plantaris medialis),
minie wyniosoci bocznej (eminentia plantaris lateralis),
minie wyniosoci poredniej (eminentia plantaris intermedia).
Minie grzbietowe stopy unerwione s przez nerw strzakowy gboki (n. peroneus
profundus), natomiast minie podeszwowe przez koocowe gazie n. piszczelowego (n. tibialis), w
postaci n. podeszwowego przyrodkowego (n. plantaris medialis) i n. podeszwowego bocznego (n.
plantaris lateralis).

Minie grzbietu stopy

W skad mini grzbietu stopy wchodz:
misieo prostownik krtki palcw,
misieo prostownik krtki palucha.

126

ANATOMIA CZOWIEKA
Misieo prostownik krtki palcw (m. extensor digitorum brevis) rozpoczyna si na grzbietowo
bocznej powierzchni koci pitowej przed zatok stpu. Brzusiec miniowy przechodzi w trzy
cigna dla II, III i IV palca, ktre zlewaj si z odpowiednimi cignami prostownika dugiego palcw i
koocz si w rozcignach grzbietowych palcw stopy.

Misieo prostownik krtki palucha (m. extensor hallucis brevis) rozpoczyna si wsplnie z
prostownikiem krtkim palcw, a kooczy si na paliczku bliszym palucha. Czynnod. Oba minie
prostuj i zginaj grzbietowo odpowiednie palce.

Minie podeszwowe stopy

Minie wyniosoci przyrodkowej
W skad mini wyniosoci przyrodkowej wchodz:
misieo odwodziciel palucha,
misieo zginacz krtki palucha,
misieo przywodziciel palucha.

Misieo odwodziciel palucha (m. abductor hallucis) jest najsilniejszym krtkim miniem stopy,
ktry gwnie ksztatuje wyniosod przyrodkow podeszwy. Rozpoczyna si na: koci pitowej,
dkowatej, klinowatej przyrodkowej i na rozcignie podeszwowym (aponeurosis plantaris). cigno
koocowe przyczepia si do podstawy paliczka bliszego palucha i do trzeszczki przyrodkowej.
Czynnod. Zgina i odwodzi paluch oraz wzmacnia przyrodkow, najbardziej wypuk czd sklepienia
stopy.

Misieo zginacz krtki palucha (m. flexor hallucis brevis) rozpoczyna si na podeszwowej
powierzchni trzech koci klinowatych i na koci dkowatej, a kooczy si dwoma cignami na
podstawie paliczka bliszego palucha i na obu trzeszczkach. Czynnod. Zgina paluch i wzmacnia
podune sklepienie stopy.

Misieo przywodziciel palucha (m. adductor hallucis) posiada dwie gowy w przyczepie
pocztkowym: skon i poprzeczn. Przyczep pocztkowy gowy skonej (caput obliquum) znajduje
si na podstawach od II do IV koci rdstopia, na koci klinowatej bocznej, koci szeciennej i
wizadle podeszwowym dugim (lig. plantare longum). Gowa poprzeczna (caput transversum)
przyczepia si na torebkach staww rdstopno-paliczkowych II-V i na wizadach tych staww. Obie
gowy koocz si na podstawie bliszego paliczka palucha i na trzeszczce bocznej. Czynnod. Misieo
ten przywodzi paluch i zgina go w stawie rdstopno-paliczkowym. Poza tym gowa poprzeczna
zwa stop, jest wic jednym z gwnych mini, ktry wzmacnia wysklepienie poprzeczne stopy.

127

ANATOMIA CZOWIEKA
Minie wyniosoci bocznej
W skad mini wyniosoci bocznej wchodz:
odwodziciel palca maego,
zginacz krtki palca maego.

Misieo odwodziciel palca maego (m. abductor digiti minimi) rozpoczyna si na dolnej
powierzchni koci pitowej i na rozcignach podeszwowych, a kooczy si na V koci rdstopia i na
podstawie bliszego paliczka palca maego. Czynnod. Zgina i nieznacznie odwodzi palec may oraz
wzmacnia podune wysklepienie stopy.

Misieo zginacz krtki palca maego (m. flexor digiti minimi brevis) rozpoczyna si na
podstawie V koci rdstopia i kooczy si na podstawie paliczka bliszego palca maego. Czynnod.
Zgina may palec i wzmacnia podune wysklepienie stopy przez poczenie z wizadem
podeszwowym dugim.

Minie wyniosoci poredniej

W skad mini wyniosoci poredniej wchodz:
misieo zginacz krtki palcw,
misieo czworoboczny podeszwy,
minie glistowate,
minie midzykostne.

Misieo zginacz krtki palcw (m. flexor digitorum brevis) rozpoczyna si na dolnej powierzchni
guza pitowego i na rozcignie podeszwowym, przechodzi w cztery brzuce, ktrych cigna koocz
si na rodkowym paliczku II-V palca. Czynnod. Zgina palce II-V i wzmacnia podune wysklepienie
stopy.

Misieo czworoboczny podeszwy (m. quadratus plantae) rozpoczyna si na dolnej i

przyrodkowej powierzchni koci pitowej, a dochodzi do cigna m. zginacza dugiego palcw.
Czynnod. Reguluje on kierunek pocigania cigna zginacza dugiego palcw i wzmacnia
wysklepienie stopy.

Minie glistowate (mm. lumbricales) s to cztery mae, wrzecionowate minie,

rozpoczynajce si na cignach koocowych m. zginacza dugiego palcw, a kooczce si na

128

ANATOMIA CZOWIEKA
podstawach paliczkw bliszych II-V palca. Czynnod. Minie te zginaj paliczki blisze II-V palca i
przywodz je do palucha.

Minie midzykostne (mm. interossei) wypeniaj przestrzenie midzykostne rdstopia i

tak, jak w rce, dziel si na: podeszwowe i grzbietowe. Rozpoczynaj si na trzonach koci
rdstopia a koocz na podstawach paliczkw bliszych i torebkach staww rdstopnopaliczkowych. Czynnod. Minie midzykostne podeszwowe (mm. interossei plantares) zginaj
blisze paliczki w kierunku podeszwowym i przywodz palce do osi orientacyjnej, biegncej przez
drugi palec. Minie midzykostne grzbietowe (mm. interossei dorsales) odwodz palce od tej osi.
Wanym zadaniem tych mini jest ustalanie staww rdstopno-paliczkowych a tym samym
ustalanie przednich punktw podparcia sklepienia stopy.

Powizie stopy
Minie grzbietu stopy pokrywa cienka powid grzbietowa stopy (fascia dorsalis pedis),
dochodzca do troczka dalszego prostownikw. Powid podeszwowa stopy wytwarza rozcigno
podeszwowe (aponeurosis plantaris). Rozpoczyna si ona na guzie pitowym, poda do przodu i
dzieli si na pid odng dla piciu palcw, sigajc do gw rdstopia. Rozcigno to stanowi silne,
bierne wzmocnienie wysklepienia stopy. Od brzegw rozcigna podeszwowego w gb do kodca
przebiegaj przegrody, ktre oddzielaj od siebie trzy grupy mini podeszwowych. Podobnie jak w
dugich cignach, mm. przedramienia take wszystkie dugie cigna mm. goleni s objte w swym
przebiegu pochewkami maziowymi cigien (vaginae tendinum). Pochewki te rozpoczynaj si w
okolicy odpowiednich troczkw, utrzymujc cigna przy szkielecie stopy. Po stronie grzbietowej
wystpuj trzy pochewki cigien, osobno dla kadego minia (piszczelowego przedniego,
prostownika dugiego palcw i prostownika dugiego palucha). Po stronie bocznej cigna obu mini
strzakowych s otoczone wspln pochewk, za kade cigno trzech tylnych mini gbokich
posiada wasn pochewk maziow. Na wysokoci palcw stopy cigna zginaczy, podobnie jak na
palcach rki, objte s pochewkami cigien.

Stopa jako caod

Stopa jako narzd podporowy ciaa odznacza si du odpornoci, a dziki licznym stawom i
charakterystycznemu sklepieniu jest rwnie bardzo sprysta. Wysklepienie stopy skada si z
piciu podunych ukw kostnych i ukw poprzecznych. Trzy przyrodkowe uki podune biegn od
przodu ku tyowi przez trzy koci klinowate, kod dkowat do koci skokowej, za dwa boczne uki
podune przechodz przez kod szecienn do koci pitowej. Najwyszy jest pierwszy uk
przyrodkowy. W kierunku bocznego brzegu stopy wysokod kolejnych ukw podunych stopniowo
maleje. Podune wysklepienie stopy jest wzmocnione i ubezpieczone licznymi wizadami, w
szczeglnoci za rozcignem podeszwowym stopy (aponeurosis plantaris pedis), wizadem
podeszwowym dugim (lig. plantare longum) i licznymi miniami. Poprzeczne uki sklepienia s
cakowite w tylnej czci rdstopia i przedniej stpu, jednak dalej ku tyowi nie s ju pene i kieruj
si wklsoci ku doowi i przyrodkowo. S one take wzmocnione wizadami podeszwowymi i
miniami. Stopa posiada trzy gwne punkty podparcia: podpor tyln stanowi guz pitowy,
przednimi punktami podparcia s gowy I i V koci rdstopia. Stopa jest odpowiedzialna za
129

ANATOMIA CZOWIEKA
dwiganie masy caego ciaa, zatem konstrukcja jej przystosowana jest do funkcji, jaka na niej
spoczywa. Sama konstrukcja kostno-wizadowa nie byaby jednak w stanie podoad tak duemu
naciskowi (obcieniu), jaki wywierany jest na stop. Niepoledni rol dla utrzymania prawidowego
sklepienia stopy odgrywaj zarwno liczne krtkie minie podeszwowe, jak i niektre spord
dugich mini goleni. Dokadny opis przebiegu i funkcji mini, ktre s czynnie zaangaowane w
utrzymaniu sklepienia stopy, przedstawiono w rozdziaach zawierajcych szczegowy opis mini i
goleni. Podkrelid tu jednak naley, e poprzeczne wysklepienie jest zawieszone niejako na ptli
cignistej, wytworzonej przez cigna koocowe m. piszczelowego przedniego i m. strzakowego
dugiego, ktr to ptl uzupenia i wzmacnia m. piszczelowy tylny i m. strzakowy krtki. Spord
krtkich mini stopy najistotniejsz rol odgrywa tu gowa poprzeczna m. przywodziciela palucha,
ktra zwa stop w jej czci dalszej, tj. na wysokoci staww rdstopno-paliczkowych. Podune
wysklepienie stopy utrzymuje gwnie m. zginacz dugi palucha, ktrego cigno koocowe,
przebiegajc pod podprk skokow koci pitowej, unosi czd przedni tej koci, ustawiajc j
bardziej stromo. Dziki temu kod skokowa zachowuje swe waciwe pooenie. W utrzymaniu
przyrodkowej, najbardziej wypukej czci podunego uku, m. zginacz dugi palucha jest najsilniej
wspomagany przez m. odwodziciel i m. zginacz krtki palucha oraz przez gow skon m.
przywodziciela palucha. Skurcz opisanych mini, ktrego sia jest regulowana odruchowo przy
stawianiu stopy, dziaa jako sia cignca sklepienie ku grze. Dziki temu nawet przy zwikszonym
obcieniu stopa nie ulega spaszczeniu, a tym samym nie nastpuje oddalenie si od siebie
poszczeglnych punktw jej podparcia. W prawidowych warunkach obserwuje si raczej zjawisko
przeciwne, tzn. skrcenie si stopy a tym samym silniejsze uwypuklenie si jej sklepienia pod
wpywem nacisku. Istotne znaczenie dla podtrzymania podunego wysklepienia stopy ma rozcigno
podeszwowe (aponeurosis plantaris), ktre jest zgrubia i silnie rozwinit rodkow czci
powierzchownej powizi podeszwowej stopy. Rozcigno podeszwowe rozpoczyna si na guzie
pitowym, biegnie do przodu, pokrywajc m. zginacz krtki palcw i w poowie dugoci podeszwy
dzieli si na pid odng cignistych, ktre umocowuj si do torebek staww rdstopnopaliczkowych. Pasma podune s zespolone w czci przedniej poprzecznymi pczkami cignistymi.
Poduny ukad wkien rozcigna podeszwowego silnie spaja kociec stopy, przeciwdziaajc
spaszczeniu podunemu wysklepienia stopy. Przy paskiej stopie wysklepienie jej jest obnione do
tego stopnia, e przyrodkowy brzeg przylega do podoa, stopa przybiera pooenie pronacji.
Rwnoczenie koci stpu zmieniaj nie tylko swe pooenie, ale z czasem nawet ksztat. Wtedy
dopiero mona si przekonad, jak wan rol odgrywa prawidowe wysklepienie stopy, ktre
zabezpiecza przed uciskiem nerwy i naczynia krwionone oraz stanowi bardzo wany czynnik,
amortyzujcy wstrzsy.

IV. CHARAKTERYSTYKA MECHANIKI STAWOW I ZESTAWIENIE CZYNNOCIOWE MINI

ZESTAWIENIE CZYNNOCIOWE MINI KRGOSUPA I GOWY

Czd przedkrzyowa krgosupa stanowi aocuch elementw kostnych, ktrego ruchomod jest
rna w poszczeglnych odcinkach: najwiksza w odcinku grnym, w odcinku dolnym zmniejsza si
wskutek obcienia. Stosunkowo najmniej ruchoma jest czd piersiowa zarwno ze wzgldu na
budow krgw piersiowych, jak i udzia w budowie klatki piersiowej. Gwne ruchy krgosupa to:
130

ANATOMIA CZOWIEKA
ruchy zgicia i prostowania w paszczynie porodkowej (strzakowej), ruchy zgicia bocznego w
paszczynie czoowej i ruchy obrotowe.
Ruchy zgicia i prostowania krgosupa (flexio et extensio), zwane take zgiciem do przodu i
zgiciem w ty (anteflexio et retroflexio), s ruchami symetrycznymi, odbywajcymi si wok
osi poprzecznej. czny zakres obu tych ruchw wynosi u czowieka 170-250 przy czym
zakres zgicia do przodu jest wikszy ni ku tyowi. Ruchy zgicia do przodu i ku tyowi
zachodz gwnie w czci szyjnej i ldwiowej krgosupa. Podczas zgicia do przodu
rozluniaj si wizada krgosupa, czci piercieni wknistych krkw midzykrgowych i
czci torebek stawowych pooone do przodu od poprzecznej osi ruchu, natomiast napiciu
ulegaj analogiczne elementy, przebiegajce do tyu od tej osi, hamujc nadmierne
wychylenie. Podczas zgicia krgosupa do tyu stosunki te przedstawiaj si odwrotnie.
Silnym czynnikiem hamujcym ruchy s take minie antagonistyczne, tzn. w zgiciu do
przodu rozciganiu ulegaj minie gbokie grzbietu stawiajc opr miniom brzucha, ktre
kurczc si powoduj to zgicie; i przeciwnie - w trakcie prostowania i tyozgicia opr
stawiaj minie brzucha. Ruch zgicia i prostowania gowy (flexio et extensio capitis), zwany
take ruchem potakiwania odbywa si w stawach gowowych grnych wok wsplnej osi
poprzecznej, przebiegajcej przez oba kykcie koci potylicznej. czny zakres tego ruchu jest
niewielki - wynosi bowiem okoo 30. Ruch ten moe byd jednak znacznie obszerniejszy i
dochodzid do 125o, gdy bierze w nim udzia krgosup szyjny.
Minie zginajce gow i krgosup do przodu:
a) w stawach gowy:
misieo dugi gowy (m. longus capitis),
misieo dugi szyi (m. longus coli),
misieo prosty gowy przedni (m. rectus capitis anterior),
misieo prosty gowy boczny (m. rectus capitis lateralis), b) w czci szyjnej:
misieo dugi szyi (m. longus coli),
misieo dugi gowy (m. longus capitis),
misieo pochyy przedni (m. scalenus anterior),
c) w czci piersiowo-ldwiowej:
misieo prosty brzucha (m. rectus abdominis),
misieo skony zewntrzny brzucha (m. obliquus externus abdominis),
misieo skony wewntrzny brzucha (m. obliquus internus abdominis),
misieo ldwiowy wikszy (m. psoas major).

Minie prostujce gow i krgosup oraz zginajce do tyu: a) w stawach gowy:

misieo czworoboczny (m. trapezius); czd grna,
misieo patowaty gowy (m. splenius capitis),

131

ANATOMIA CZOWIEKA
misieo prostownik grzbietu (m. erector spinae) - m. najduszy gowy (m. longissimus
capitis),
misieo pkolcowy gowy (m. semispinalis capitis),
misieo prosty tylny wikszy gowy (m. rectus capitis posterior major),
misieo prosty tylny mniejszy gowy (m. irectus capitis posterior minor),
misieo skony grny gowy (m. obliquus capitis superior),
misieo mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m. sternocleidomastoideus),
b) w czci szyjnej:
misieo patowaty (m. splenius),
misieo prostownik grzbietu (m. erector spinae) - czd szyjna m. biodrowo-ebrowego (m.
iliocostalis cervicis) oraz najduszy szyi i gowy (m. longissimus cervicis et capitis),
misieo kolcowy szyi (m. spinalis cervicis),
minie midzykolcowe (mm. interspinales),
misieo wielodzielny (m. multifidus),
c) w czci piersiowo-ldwiowej:
misieo prostownik grzbietu (m. erector spinae) - czd ldwiowa i piersiowa m. biodrowoebrowego (m. iliocostalis lumborum et thoracis) i m. najduszy klatki piersiowej (m.
longissimus thoracis),
misieo kolcowy klatki piersiowej (m. spinalis thoracis),
minie midzykolcowe (mm. interspinales),
misieo pkolcowy (m. semispinalis),
misieo wielodzielny (m. multifidus).

Ruchy zginania bocznego krgosupa (flexio lateralis) s ruchami asymetrycznymi dookoa osi
strzakowej. U czowieka czny zakres ruchw bocznych krgosupa wynosi okoo 110. W
zgiciu bocznym, podobnie jak uprzednio, czynnikami hamujcymi s zarwno wizada,
czci piercieni wknistych krkw midzykrgowych i torebki stawowej przeciwnej
strony, jak i minie antagonistyczne. W odcinku piersiowym dodatkowym czynnikiem
hamujcym s zachodzce na siebie ebra po stronie wykonywanego ruchu. W ruchach
zgicia bocznego najczciej uczestnicz zarwno zginacze, jak i prostowniki krgosupa oraz
gowy, kurczc si jednostronnie (po stronie wykonywanego ruchu).

Minie zginajce gow i krgosup w bok:

a) w stawach gowy:
misieo patowaty gowy (m. splenius capitis),
misieo mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m. sternocleidomastoideus),

132

ANATOMIA CZOWIEKA
misieo prostownik grzbietu (m. erector spinae); m. najduszy gowy (m. longissimus
capitis)
misieo skony grny gowy (m. obliquus capitis superior),
misieo pkolcowy gowy (m. semispinalis capitis),
b) w czci szyjnej:
misieo pochyy przedni, rodkowy i tylny (m. scalenus anterior, medius et posterior),
misieo patowaty gowy i szyi (m. splenius capitis et cervicis),
misieo prostownik grzbietu (m. erector spinae) czd szyjna m. biodrowo-ebrowy (m.
iliocostalis cervicis) oraz m. najduszy szyi i gowy (m. longissimus cervicis et capitis),
misieo ddwigacz opatki (m. levator scapulae) przy ustalonym pooeniu opatki,
misieo czworoboczny grzbietu (m. trapezius) - czd grna przy ustalonym pooeniu
obrczy kooczyny grnej,
misieo mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m. sternocleidomastoideus),
c) w czci piersiowo-ldwiowej:
misieo skony zewntrzny brzucha (m. obliquus externus abdominis),
misieo skony wewntrzny brzucha (m. obliquus internus abdominis),
misieo prostownik grzbietu (m. erector spinae) m. biodrowo-ebrowy (m. iliocostalis
lumborum et thoracis) oraz m. najduszy klatki piersiowej (m. longissimus thoracis),
misieo czworoboczny ldwi (m. quadratus lumborum),
misieo ldwiowy wikszy (m. psoas major).

Ruchy skrcania krgosupa s ruchami asymetrycznymi wok osi pionowej przebiegajcej

przez rodek jdra miadystego krkw midzykrgowych i przez wierzchoek zba krgu
obrotowego w stawie gowowym dolnym. czny zakres ruchw obrotowych krgosupa w
prawo i w lewo wynosi okoo 160, a w stawie gowowym dolnym okoo 60. Ruch rotacyjny
krgosupa zwiksza si w kierunku doczaszkowym. Podczas ruchu obrotowego w stawach
gowowych dolnych, ktre czynnociowo stanowi jeden staw, krg szczytowy obraca si
wraz z czaszk dookoa zba krgu obrotowego. Poniewa ruch ten nie odbywa si wycznie
w stawach szczytowo-obrotowych porodkowych (przednim i tylnym), lecz rwnoczenie w
symetrycznych stawach szczytowo-obrotowych bocznych, nie przedstawia on czystej formy
ruchu obrotowego. Lece bowiem na trzonie krgu obrotowego powierzchnie stawowe
grne s pochylone lekko ku doowi, tote w czasie obrotu nastpuje nieznaczne obnienie
si gowy wraz z krgiem szczytowym. Dokonujcy si zatem ruch w stawach gowowych
dolnych skada si z ruchu obrotowego dookoa osi podunej zba z rwnoczesnym ruchem
wzdu tej osi, co w efekcie daje ruch rubowy. Ruch rotacyjny krgosupa i gowy w stron
praw lub lew jest nastpstwem jednostronnego skurczu okrelonych mini.

133

ANATOMIA CZOWIEKA
Minie skrcajce krgosup i gow w prawo
a) w stawach gowy:
misieo mostkowo-obojczykowo-sutkowy lewy (m. sternocleidomastoideus),
misieo patowaty gowy prawy (m. splenius capitis),
misieo skony dolny prawy gowy (m. obliquus capitis inferior),
misieo prosty tylny wikszy gowy prawy (m. rectus capitis posterior major),
misieo czworoboczny grzbietu lewy (m. trapezius), czd grna,
misieo pkolcowy lewy (m. semispinalis),
b) w czci szyjnej:
misieo mostkowo-obojczykowo-sutkowy lewy (m. sternocleidomastoideus),
misieo patowaty prawy (m. splenius),
misieo pkolcowy lewy (m. semispinalis),
misieo wielodzielny lewy (m. multifidus),
minie skrcajce lewe (mm. rotatores),
c) w czci piersiowo-ldwiowej:
misieo skony zewntrzny brzucha lewy (m. obliquus externus abdominis),
misieo skony wewntrzny brzucha prawy (m. obliquus internus abdominis),
misieo pkolcowy lewy (m. semispinalis),
misieo wielodzielny lewy (m. multifidus),
minie skrcajce lewe (mm. rotatores).

Ruch obwodzenia (circumductio), czyli krenie krgosupa i gowy, jest moliwy do

wykonania dziki sumowaniu si wszystkich trzech wyej opisanych postaci ruchu.

KLATKA PIERSIOWA MINIE ODDECHOWE

Podczas spokojnego oddychania w obu pozycjach: wdechu i wydechu udzia bior minie
gwne (waciwe), tj. minie midzyebrowe zewntrzne i przepona oraz midzyebrowe
wewntrzne. Natomiast w czasie intensywnego oddychania niezbdna jest wiksza sia mini tzw.
pomocniczych, czyli tych, ktre przyczepiaj si do eber i krgw lub te tworz powoki brzuszne.
Najskuteczniejszy wdech wystpuje wwczas, gdy kurczy si przepona przy rozludnionych powokach
brzusznych, ebra unosz si i nastpuje prostowanie krgosupa. Przeciwny ruch, wydech, zwizany
jest z rozludnieniem przepony przy napitych miniach brzucha z rwnoczesnym opuszczeniem
eber i zgiciem krgosupa.

134

ANATOMIA CZOWIEKA
I. Minie wdechowe
Waciwe (gwne):
przepona (diaphragma),
minie midzyebrowe zewntrzne (mm. intercostales externi). Pomocnicze:
misieo pochyy przedni (m. scalenus anterior),
misieo pochyy rodkowy (m. scalenus medius),
misieo pochyy tylny (m. scalenus posterior),
misieo mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m. sternocleidomastoideus),
misieo zbaty tylny grny (m. serratus posterior superior),
misieo piersiowy wikszy (m. pectoralis major),
misieo piersiowy mniejszy (m. pectoralis minor),
misieo zbaty przedni (m. serratus anterior),
misieo prostownik grzbietu (m. erector spinae),
misieo najszerszy grzbietu (m. latissimus dorsi).

II. Minie wydechowe

Waciwe (gwne)
minie midzyebrowe wewntrzne (mm. intercostales interni),
misieo poprzeczny klatki piersiowej (m. transversus thoracis). Pomocnicze:
misieo prosty brzucha (m. rectus abdominis),
misieo skony zewntrzny brzucha (m. obliquus externus abdominis),
misieo skony wewntrzny brzucha (m. obliquus internus abdominis),
misieo poprzeczny brzucha (m. transversus abdominis),
misieo czworoboczny ldwi (m. quadratus lumborum),
misieo zbaty tylny dolny (m. serratus posterior inferior),
minie podebrowe (mm. subcostales),
misieo najszerszy grzbietu (m. latissimus dorsi) - w czasie kaszlu lub odkrztuszania.

MINIE TOCZNI BRZUSZNEJ

Rwnoczesny skurcz przepony wraz z miniami powok brzucha wytwarza toczni brzuszn
(prelum abdominis), ktra powoduje zmniejszenie objtoci trzew oraz wzrost cinienia w jamie
brzucha, co ma wane znaczenie w podstawowych czynnociach fizjologicznych, takich jak:
oddawanie moczu i stolca oraz w czasie porodu, wymiotw, kaszlu. Do najsilniejszych mini toczni
brzusznej nale:
misieo przepona (diaphragma),
misieo poprzeczny brzucha (m. transversus abdominis),
misieo skony zewntrzny brzucha (m. obliquus externus abdominis),
135

ANATOMIA CZOWIEKA
misieo skony wewntrzny brzucha (m. obliquus internus abdominis),
misieo prosty brzucha (m. rectus abdominis),
minie krocza, tworzce przepon miednicy (diaphragma pelvis).

ZESTAWIENIE CZYNNOCIOWE MINI KOOCZYNY GRNEJ

Staw ramienny i staw obojczyka

Ruchy kooczyny grnej jako caoci odbywaj si w stawach: ramiennym, barkowoobojczykowym i mostkowo-obojczykowym. Staw ramienny jest stawem kulistym, wieloosiowym i w
zwizku z tym mona w nim wykonywad ruchy wok niezliczonej liczby osi. Wszystkim jednak
ruchom kooczyny grnej w stawie ramiennym, zwaszcza powyej poziomu, towarzysz ruchy
obojczyka i opatki. Staw ramienny odznacza si szczeglnie du swobod ruchu dziki temu, e:
wydrenie stawowe jest stosunkowo pytkie i mae w porwnaniu z du gow stawow,
torebka stawowa jest bardzo obszerna, luna i gruba.
Wielostronne ruchy w stawie ramiennym mona sprowadzid do czterech zasadniczych:
ruchy zgicia i prostowania inaczej zwane przodozgiciem (anteversio) i tyozgiciem
(retroversio),
odwodzenia (abductio) i przywodzenia (adductio),
nawracania (pronatio) i odwracania (supinatio),
obwodzenia (circumductio).
Ruchy zgicia i prostowania, zwane przodozgiciem i tyozgiciem ramienia, stanowi ruchy
wahadowe kooczyny grnej. W ruchach tych ramiona poruszaj si skonie do przodu i w kierunku
przyrodkowym lub do tyu i bocznie. W caoci wynosz one okoo 115.

Ruch przodozgicia wykonuj:

misieo naramienny - czd obojczykowa (m. deltoideus - pars clavicularis),
misieo piersiowy wikszy (- czd obojczykowa (m. mectoralis major - pars clavicularis),
misieo dwugowy ramienia - gowa krtka (m. biceps brachii - caput breve),
kruczo-ramienny (m. coracobrachialis).

Ruch tyozgicia wykonuj:

misieo naramienny - czd grzebieniowa (m. deltoideus - pars spinalis),
136

ANATOMIA CZOWIEKA
misieo najszerszy grzbietu (m. latissimus dorsi),
misieo oby wikszy ( m. teres major et minor),
misieo oby mniejszy (m. teres major et minor),
misieo trjgowy ramienia - gowa duga ( m. triceps brachii - caput longum).

Ruchy odwodzenia i przywodzenia. W paszczynie czoowej ciaa dookoa osi strzakowej ruch
odwodzenia wynosi okoo 700. Jeeli natomiast ruch ten wykonujemy w paszczynie opatki, mona
wwczas unied rami do poziomu (900).

Ruch odwodzenia wykonuj:

misieo naramienny (m. deltoideus),
misieo nadgrzebieniowy (m. supraspinatus),
misieo dwugowy ramienia - gowa duga ( m. biceps brachii - caput longum),
misieo podgrzebieniowy (m. infraspinatus) - czd grna.

Ruchy przywodzenia wykonuj:

misieo piersiowy wikszy (m. pectoralis major),
misieo najszerszy grzbietu (m. latissimus dorsi),
misieo oby wikszy ( m. teres major),
misieo trjgowy ramienia - gowa duga (m. triceps brachii - caput longum),
misieo naramienny - czd obojczykowa i grzebieniowa (m. deltoideus - pars clavicularis et
spinalis),
misieo dwugowy ramienia - gowa krtka (m biceps brachii - caput breve)
misieo kruczo-ramienny (m. coracobrachialis).

Ruch nawracania i odwracania ramienia w caoci wynosi okoo 90. Jednak przy wspudziale
staww promieniowo-okciowych (wzrasta do okoo 120) i obu staww obojczyka mona wykonad
prawie peny obrt rki, tzn. okoo 360.

Ruch nawracania wykonuj:

misieo podopatkowy (m. subscapularis),
misieo piersiowy wikszy (m. pectoralis major),
misieo naramienny - czd obojczykowa (m. deltoideus - pars clavicularis),
misieo najszerszy grzbietu (m. latissimus dorsi),
misieo oby wikszy (m. teres major).
137

ANATOMIA CZOWIEKA
Ruch odwracania wykonuj:
misieo podgrzebieniowy (m. infraspinatus),
misieo oby mniejszy (m. teres minor),
misieo naramienny - czd grzebieniowa (m. deltoideus - pars spinalis).

Ruch obwodzenia w stawie ramiennym powstaje w wyniku poczenia ruchw zgicia i

prostowania z odwodzeniem i przywodzeniem. Ruch obwodzenia (circumductio) czyli krenia
moliwy jest do wykonania przy wspudziale staww obojczyka; w samym tylko stawie ramiennym
ruch ten jest niepeny.

Czci skadow ruchu obwodzenia jest tzw. ruch unoszenia (elevatio brachii) ramienia powyej
poziomu, ktry moe nastpid dopiero wtedy, gdy zmieni si pooenie opatki. Ruch odwodzenia w
stawie ramiennym moliwy jest bowiem do wykonania tylko w zakresie 90; dalszy ruch ramienia ku
grze jest hamowany na skutek oparcia si guzka wikszego koci ramiennej o tzw. sklepienie barku
(wyrostek barkowy), wyrostek kruczy i rozpite midzy nimi wizado kruczo-barkowe, stanowice
ochron stawu ramiennego. Aeby wykonad ruch unoszenia powyej poziomu i dziki temu peny
ruch obwodzenia, musi nastpid skrt opatki dookoa jej osi strzakowej, co spowoduje uniesienie
kta bocznego opatki (wydrenia stawowego) ku grze, a kta dolnego do boku. W ruchu tym bior
udzia:

misieo zbaty przedni (m. serratus anterior),

misieo czworoboczny grzbietu - czd grna i dolna (m. trapezius),
misieo naramienny (m. deltoideus),
misieo ddwigacz opatki (m. levator scapulae),
minie rwnolegoboczne (mm. rhomboidei).

Staw okciowy i staw promieniowo-okciowy dalszy

Pod wzgldem czynnociowym w stawie okciowym mona wyodrbnid dwie czci skadowe:
1. poczenie midzy koci ramienn a dwiema kodmi przedramienia (czd ramienno-okciowa i
czd ramienno-promieniowa stawu) oraz 2. poczenie midzy koci promieniow i okciow (staw
promieniowo-okciowy bliszy). 1. O pierwszej czci stawu okciowego jest poprzeczn osi ruchu,
ktra biegnie poniej nadkykci, przechodzc przez rodek bloczka i gwki koci ramiennej. Dookoa
tej osi wykonujemy zgicie i prostowanie przedramienia (flexio et extensio). W pooeniu
wyprostowanym rami i przedrami tworz u mczyzn kt okoo 175o, u kobiet - 180. W pooeniu
maksymalnego zgicia rami i przedrami tworz kt okoo 40. Nadmierne prostowanie w stawie
okciowym wystpuje czciej u kobiet i dzieci, ni u mczyzn, gdy wyrostek okciowy i dziobiasty s
u nich sabiej rozwinite. Zahamowanie ruchu prostowania nastpuje w momencie oparcia si
wyrostka okciowego o dno dou tego wyrostka. Ruch zginania jest hamowany przez napicie tylnej
ciany torebki stawowej i mini prostujcych, a ostatecznie przez zetknicie si wyrostka
138

ANATOMIA CZOWIEKA
dziobiastego z doem tego wyrostka. Poczenie stawowe ramienia z przedramieniem tworzy staw
zawiasowy. Jednak o obrotu nie jest tu typow osi poprzeczn gdy czd ramienno-okciowa
stawu okciowego jest stawem rubowym. Odchylenia od czystego ruchu zawiasowego s jednak
bardzo nieznaczne i praktycznie powodowane s przede wszystkim ukadem mini. Jedynie m.
ramienny jest wycznie miniem zginajcym; wszystkie pozostae rwnoczenie ze zgiciem
wykonuj nawracanie lub odwracanie przedramienia. 2. Czd promieniowo-okciowa stawu
okciowego (staw promieniowo-okciowy bliszy) stanowi poczenie stawowe typu obrotowego.
Wsplna o ruchu dla tego stawu i dla stawu promieniowo-okciowego dalszego biegnie przez rodek
gowy koci promieniowej, skonie przez bon midzykostn przedramienia oraz przez gow koci
okciowej. Podczas ruchu nawracania (pronatio antebrachii) kod promieniowa krzyuje od przodu
kod okciow. W stawie promieniowo-okciowym bliszym gowa koci promieniowej, otoczona
wizadem piercieniowym i wciciem promieniowym koci okciowej, obraca si dookoa wasnej
osi, za w stawie promieniowo-okciowym dalszym nasada dalsza koci promieniowej wraz z rk
wykonuje ruch obrotowy wok gowy koci okciowej. Zakres ruchw obrotowych przedramienia
waha si w granicach 120-140. Gdy staw okciowy jest wyprostowany, o ruchw obrotowych
przedua si w kierunku grnym na kod ramienn i przechodzi przez jej gow, dziki czemu mona
dookoa tej samej osi wykonad ruch obrotowy w stawie ramiennym.

Ruch zgicia stawu okciowe wykonuj:

misieo dwugowy ramienia (m. biceps brachii),
misieo ramienny (m. brachialis),
misieo ramienno-promieniowy (m. brachioradialis),
misieo prostownik promieniowy dugi nadgarstka (m. extensor carpi radialis longus),
misieo nawrotny oby (m. pronator teres),
misieo zginacz promieniowy nadgarstka (m. flexor carpi radialis),
misieo doniowy dugi (m. palmaris longus).

Ruch prostowania stawu okciowego wykonuje:

misieo trjgowy ramienia (m. triceps brachii).

Ruch odwracania przedramienia wykonuj:

misieo dwugowy ramienia (m. biceps brachii),
misieo odwracacz (m. supinator),
misieo ramienno-promieniowy (m. brachioradialis), odwraca tylko w pooeniu porednim i
podczas prostowania przedramienia,
misieo prostownik promieniowy dugi nadgarstka (m. extensor carpi radialis longus) przy
prostowaniu przedramienia.

139

ANATOMIA CZOWIEKA
Ruch nawracania przedramienia wykonuj:
misieo nawrotny oby (m. pronator teres),
misieo nawrotny czworoboczny (m. pronator quadratus),
misieo zginacz promieniowy nadgarstka (m. flexor carpi radialis),
misieo ramienno-promieniowy (m. brachioradialis) podczas zginania przedramienia,
misieo prostownik promieniowy dugi nadgarstka (m. extensor carpi radialis longus)
podczas zginania przedramienia.

Stawy rki
Staw promieniowo-nadgarstkowy naley do staww zoonych o dwch osiach ruchu:
poprzecznej, wok ktrej wykonujemy zgicie doniowe i grzbietowe rki (flexio palmaris et dorsalis
manus) oraz strzakowej (doniowo-grzbietowe), dookoa ktrej odwodzimy rk w kierunku
promieniowym i okciowym (abductio radialis et ulnaris manus). Zakres zgicia doniowego rki jest
wydajniejszy i rednio wynosi okoo 80, podczas gdy zakres zgicia grzbietowego siga 60. Zakres
ruchu odwodzenia okciowego wynosi okoo 45o, a odwodzenia promieniowego 20-30.

Ruch zginania doniowego rki nadgarstka wykonuj:

misieo zginacz promieniowy nadgarstka (m. flexor carpi radialis),
misieo zginacz okciowy nadgarstka (m. flexor carpi ulnaris),
misieo doniowy dugi (m. palmaris longus),
misieo zginacz powierzchowny palcw (m. flexor digitorum superficialis),
misieo zginacz gboki palcw (m. flexor digitorum profundus),
misieo zginacz dugi kciuka (m. flexor pollicis longus),
misieo odwodziciel dugi kciuka (m. abductor pollicis longus).

Ruch zginania grzbietowego rki wykonuj:

misieo prostownik promieniowy dugi nadgarstka (m. extensor carpi radialis longus),
misieo prostownik promieniowy krtki nadgarstka (m. extensor carpi radialis brevis),
misieo prostownik okciowy nadgarstka (m. extensor carpi ulnaris),
misieo prostownik palcw (m. extensor digitorum),
misieo prostownik wskaziciela (m. extensor indicis),
misieo prostownik palca maego (m. extensor digiti minimi).

Ruch odwodzenia promieniowego rki wykonuj:

misieo zginacz promieniowy nadgarstka (m. flexor carpi radialis),
misieo prostownik promieniowy dugi nadgarstka (m. extensor carpi radialis longus),
140

ANATOMIA CZOWIEKA
misieo prostownik promieniowy krtki nadgarstka (m. extensor carpi radialis brevis),
misieo odwodziciel dugi kciuka (m. abductor pollicis longus),
misieo zginacz dugi kciuka (m. flexor pollicis longus).

Ruch odwodzenia okciowego rki wykonuj:

misieo zginacz okciowy nadgarstka (m. flexor carpi ulnaris),
misieo prostownik okciowy nadgarstka (m. extensor carpi ulnaris),
misieo zginacz gboki palcw (m. flexor digitorum profundus),
misieo prostownik wskaziciela (m. extensor indicis),
misieo prostownik palca maego (m. extensor digiti minimi).

Staw nadgarstkowo-rdrczny kciuka jest stawem prostym typu siodekowatego. Dziki

ksztatowi powierzchni stawowych kciuk moe dotknd prawie kadego punktu pozostaych palcw
rki. Obie gwne osie stawu nie le w tych samych paszczyznach, jak w pozostaych stawach
rdrczno-paliczkowych, lecz tworz z nimi kt prawie 45o. Jest to spowodowane wysklepieniem
nadgarstka w kierunku grzbietu rki i dlatego ruch kciuka, odpowiadajcy zgiciu doniowemu i
grzbietowemu, ma tu charakter przeciwstawiania (opposito) i odprowadzania (repositio). Dziki tej
wanie zdolnoci przeciwstawiania kciuka rka posiada zdolnoci chwytne i w tej czynnoci aden
inny palec nie moe zastpid kciuka. Druga o ruchu tego stawu biegnie w kierunku doniowogrzbietowym i w stosunku do niej kciuk wykonuje ruchy odwodzenia (abductio pollicis) i
przywodzenia (adductio pollicis). Kombinacja ruchw odwodzenia i przywodzenia z ruchami
przeciwstawiania i odprowadzania umoliwia ruch obwodzenia, w ktrym kciuk zakrela stoek o
owalnej podstawie. Wielostronna czynnod kciuka nie moe byd zastpiona przez inny palec i dlatego
jest on najwaniejszym palcem rki.

Ruch przeciwstawiania kciuka wykonuj:

misieo przeciwstawiacz kciuka (m. opponens pollicis),
misieo przywodziciel kciuka (m. adductor pollicis),
misieo zginacz krtki i dugi kciuka (m. flexor pollicis brevis et longus).

Ruch odprowadzania kciuka wykonuj:

misieo odwodziciel dugi kciuka (m. abductor pollicis longus),
misieo prostownik dugi kciuka (m. extensor pollicis longus),
misieo prostownik krtki kciuka (m. extensor pollicis brevis).

Ruch odwodzenia kciuka wykonuj:

141

ANATOMIA CZOWIEKA
misieo odwodziciel dugi kciuka (m. abductor pollicis longus),
misieo odwodziciel krtki kciuka (m. abductor pollicis brevis),
misieo prostownik krtki kciuk (m. extensor pollicis brevis).

Ruch przywodzenia kciuka wykonuj:

misieo przywodziciel kciuka (m. adductor pollicis),
misieo midzykostny grzbietowy I (m. interosseus dorsalis I),
misieo prostownik dugi kciuka (m. extensor pollicis longus),
misieo przeciwstawiacz kciuka (opponens pollicis).

Stawy rdrczno-paliczkowe palcw trjczonowych. Stawy te odpowiadaj stawom kulistym z

uwagi na ksztat powierzchni stawowych. Przebieg i przyczep wizade i cigien mini
wyeliminowa jednak z tych staww ruchy obrotowe. Zakres ruchu zgicia i prostowania (flexio et
extensio) wynosi okoo 110. Ruchy odwodzenia i przywodzenia (abductio et adductio) wok osi
grzbietowo-doniowej mona wykonywad tylko wtedy, gdy palce s wyprostowane. Zakres tych
ruchw zmniejsza si w miar zginania palcw, a nawet cakowicie zanika, gdy s one ustawione w
stosunku do rdrcza pod ktem prostym. Palec wskazujcy odznacza si najwiksz ruchomoci
(60), nieco mniejsz ruchomod ma palec V (50), a najmniejsz palec III i IV (40).

Ruchy zginania wykonuj:

misieo zginacz powierzchowny palcw (m. flexor digitorum superficialis),
misieo zginacz gboki palcw (m. flexor digitorum profundus),
minie midzykostne (mm. interossei),
minie glistowate (mm. lumbricales)
misieo zginacz krtki palca maego (m. flexor digiti minimi brevis).

Ruchy prostowania wykonuj:

misieo prostownik palcw (m. extensor digitorum),
misieo prostownik wskaziciela (m. extensor indicis),
misieo prostownik palca maego (m. extensor digiti minimi).

Ruchy odwodzenia palcw wykonuj:

minie midzykostne grzbietowe (mm. interossei dorsales),
misieo prostownik palcw (m. extensor digitorum),
misieo odwodziciel palca maego (m. abductor digiti minimi).
142

ANATOMIA CZOWIEKA
Ruchy przywodzenia palcw wykonuj:
minie midzykostne doniowe (mm. interossei palmares),
misieo zginacz powierzchowny palcw (m. flexor digitorum superficialis),
misieo zginacz gboki palcw (m. flexor digitorum profundus),
misieo prostownik wskaziciela (m. extensor indicis),
misieo prostownik palca maego (m. extensor digiti minimi).

Staw rdrczno-paliczkowy i midzypaliczkowy kciuka. Oba powysze stawy s typowymi

stawami zawiasowymi, o poprzecznej osi ruchu. Zakres ruchu I stawu rdrczno-paliczkowego jest
nieduy, wynosi okoo 50-70, podczas gdy w stawie midzypaliczkowym siga okoo 90. Zginanie
obu staww jest wykonywane przez:
misieo zginacz dugi kciuka (m. flexor pollicis longus),
misieo zginacz krtki kciuka (m. flexor pollicis brevis). Prostowanie moe odbywad si dla
kadego stawu oddzielnie; staw rdrczno-paliczkowy prostuje m. prostownik krtki kciuka
(m. extensor pollicis brevis), staw midzypaliczkowy - m. prostownik dugi kciuka (m.
extensor pollicis longus).

Stawy midzypaliczkowe palcw trjczonowych. Zarwno stawy midzypaliczkowe blisze,

jak i dalsze s stawami zawiasowymi o jednej poprzecznej osi ruchu. W stawach tych mona zatem
wykonywad zginanie i prostowanie, przy czym zakres ruchu w stawie bliszym wynosi okoo 120, w
dalszym tylko 70. Samodzielne zginanie dalszego stawu midzypaliczkowego nie jest w zasadzie
moliwe, jednak poprzez wydwiczenie zginacza gbokiego palcw mona doprowadzid do tej
umiejtnoci.

Ruch zginania palcw wykonuj:

misieo zginacz powierzchowny palcw (m. flexor digitorum superficialis) - zgina wycznie
stawy blisze,
misieo zginacz gboki palcw (m. flexor digitorum profundus).

Ruch prostowania palcw wykonuj:

minie glistowate (mm. lumbricales),
minie midzykostne (mm. interossei),
misieo prostownik palcw (m. extensor digitorum),
misieo prostownik palca maego (m. extensor digiti minimi),
misieo prostownik wskaziciela (m. extensor indicis).

143

ANATOMIA CZOWIEKA
ZESTAWIENIE CZYNNOCI MINI KOOCZYNY DOLNEJ

Staw biodrowy
Staw biodrowy jest stawem prostym, kulisto-panewkowym, ktrego panewka obejmuje ponad
poow powierzchni kuli, czyli gowy koci udowej. Dziki temu, e gowa koci udowej zagbiona
jest ponad rwnik, cinienie atmosferyczne moe dod silnie utrzymywad w zwarciu powierzchnie
stawowe. Pod wzgldem liczby osi ruchu staw biodrowy, podobnie jak staw ramienny, jest stawem
wieloosiowym, w ktrym wyrnia si trzy zasadnicze osie ruchu: poprzeczn, strzakow i podun.
Rnice funkcjonalne pomidzy stawem ramiennym i biodrowym polegaj na tym, e ten ostatni ma
ograniczone moliwoci pod wzgldem zakresu ruchu. Czynnikami, ktre ograniczaj swobod ruchu
w stawie biodrowym s:
bardzo gbokie osadzenie gowy w panewce,
silna, gruba i stosunkowo napita torebka stawowa,
liczne i mocne wizada stawowe.
Ruchy zgicia (flexio) i prostowania (extensio) odbywaj si wok poprzecznej osi, ktra
przebiega przez rodkowe punkty gw koci udowych. Ruchy te dotycz uda lub miednicy; przy
ustalonej miednicy zginamy i prostujemy udo, za przy ustalonym udzie moemy zginad i prostowad
miednic. W paszczynie strzakowej ruch zgicia dochodzi do 120, podczas gdy zakres ruchu
prostowania, czyli zgicia do tyu, wynosi zaledwie 15o. W pooeniu lekkiego odwiedzenia uda
zakres ruchu zgicia i prostowania powiksza si do 165o. Tak wybitne ruchy stawu biodrowego w
paszczynie strzakowej i przy lekko odwiedzionym udzie s moliwe jedynie wtedy, gdy staw
kolanowy jest zgity i ustaje w zwizku z tym hamujce dziaanie mini tylnych uda. Przy ustalonych
udach, gdy ruch zgicia lub prostowania odbywa si rwnoczenie w obu stawach biodrowych,
miednica pochyla si do przodu lub do tyu. Ruchy zgicia i prostowania hamowane s przez
wizada i minie. Ruch prostowania hamuje gwnie wizado biodrowo-udowe. Natomiast ruchy
zgicia hamuj wycznie minie antagonistyczne, czyli prostujce staw biodrowy.

Ruch zginania uda w stawie biodrowym wykonuj:

misieo biodrowo-ldwiowy (m. iliopsoas),
misieo prosty uda (m. rectus femoris),
misieo napracz powizi szerokiej (m. tensor fasciae latae),
misieo krawiecki (m. sartorius),
misieo przywodziciel dugi (m. adductor longus),
misieo przywodziciel krtki (m. adductor brevis),
misieo grzebieniowy (m. pectineus),
misieo przywodziciel wielki (m. adductor magnus) - czd przednia,
misieo smuky (m. gracilis),
misieo poladkowy redni (m. gluteus medialis) - czd przednia,
misieo poladkowy may (m. gluteus minimus) - czd przednia.

144

ANATOMIA CZOWIEKA
Ruch prostowania uda w stawie biodrowym wykonuj:
misieo poladkowy wielki (m. gluteus maximus),
misieo przywodziciel wielki (m. adductor magnus) - czd tylna,
misieo pboniasty (m. semimembranosus),
misieo dwugowy uda (m. biceps femoris, caput longus) - gowa duga,
misieo pcignisty (m. semitendinosus),
misieo poladkowy redni (m. gluteus medius) - czd tylna,
misieo poladkowy may (m. gluteus minimus) - czd tylna,
misieo gruszkowaty (m. piriformis),
misieo zasaniacz wewntrzny i zewntrzny (m. obturatorius internus et externus),
minie bliniacze, grny i dolny (mm. gemelli superior et inferior).

Ruch odwodzenia (abductio) i przywodzenia (adductio) w wyprostowanej postawie ciaa s

moliwe w kad stron w zakresie okoo 40. Podczas zgicia stawu biodrowego, kiedy nastpuje
rozludnienie wizada biodrowo-udowego, rozlegod ruchu odwodzenia wzrasta nawet do 90. W
odniesieniu do miednicy, ruchy odbywajce si wok osi strzakowej przy ustalonym udzie
nazywamy bocznym pochyleniem miednicy. Ruchy odwodzenia hamowane s gwnie przez napicie
wizada onowo-udowego, przywodzenia - przez czd poprzeczn wizada biodrowo-udowego oraz
przez wizado gowy koci udowej. Sia mini odwodzcych jest znacznie mniejsza ni mini
przywodzcych.

Ruchy odwodzenia uda wykonuj:

misieo poladkowy redni (m. gluteus medius),
misieo poladkowy may (m. gluteus minimus),
misieo gruszkowaty (m. piriformis),
misieo napracz powizi szerokiej (m. tensor fasciae latae),
misieo prosty uda (m. rectus femoris),
misieo krawiecki (m. sartorius).

Ruchy przywodzenia uda wykonuj:

misieo przywodziciel wielki (m. adductor magnus),
misieo poladkowy wielki (m. gluteus maximus),
misieo biodrowo-ldwiowy (m. iliopsoas),
misieo przywodziciel krtki (m. adductor brevis),
misieo przywodziciel dugi (m. adductor longus),
misieo czworoboczny uda (m. quadratus femoris),
misieo zasaniacz zewntrzny (m. obturatorius externus),
misieo smuky (m. gracilis),
145

ANATOMIA CZOWIEKA
misieo grzebieniowy (m. pectineus),
misieo pcignisty (m. semitendinosus),
misieo pboniasty (m. semimembranosus),
misieo zasaniacz wewntrzny (m. obturatorius internus),
minie bliniacze (mm. gemelli),
misieo dwugowy uda (m. biceps femoris) - gowa duga.

Ruch nawracania (pronatio) i odwracania (supinatio) uda odbywa si wok osi pionowej, ktra
odpowiada linii nonej kooczyny dolnej, czcej rodkowe punkty stawu biodrowego, kolanowego i
skokowego. W postawie prawidowej zakres ruchu odwracania wynosi okoo 15o, nawracania 35o.
Ruchy rotacyjne koci udowej towarzysz zazwyczaj ruchom zginania i prostowania. Spowodowane
jest to tym, e o szyjki koci udowej nie jest ustawiona w tej samej paszczydnie, wobec ktrej
obracaj si kykcie koci udowej w stawie kolanowym. W zwizku z tym w czasie zginania uda w
stawie biodrowym nastpuje rwnoczesny jego obrt do boku (supinatio), za z prostowaniem czy
si ruch nawracania (pronatio). Tumaczy to znacznie wiksz si mini odwracajcych udo. W
czasie zginania uda w stawie biodrowym wymagana jest wiksza sia, anieli podczas jej prostowania,
co w duym stopniu jest aktem biernym (kooczyna opada pod wpywem ciaru wasnego), wtedy
take rotacja jest ruchem biernym, nie wymagajcym znacznej siy mini.

Ruch odwracania uda wykonuj:

misieo poladkowy wielki (m. gluteus maximus),
misieo poladkowy redni - czd tylna (m. gluteus medius),
misieo poladkowy may - czd tylna (m. gluteus minimus),
misieo zasaniacz wewntrzny (m. obturatorius internus),
misieo biodrowo-ldwiowy (m. iliopsoas),
misieo krawiecki (m. sartorius),
misieo prosty uda (m. rectus femoris),
misieo przywodziciel krtki (m. adductor brevis),
misieo przywodziciel dugi (m. adductor longus),
misieo przywodziciel wielki (m. adductor magnus) - czd przednia,
misieo grzebieniowy (m. pectineus),
misieo zasaniacz zewntrzny (m. obturatorius externus),
misieo dwugowy uda (m. biceps femoris) - gowa duga,
misieo czworoboczny uda (m. quadratus femoris),
misieo bliniaczy grny i dolny (m. gemellus superior et inferior),
misieo gruszkowaty (m. piriformis).

146

ANATOMIA CZOWIEKA
Ruch nawracania uda wykonuj:
misieo poladkowy redni (m. gluteus medius) - czd przednia,
misieo poladkowy may (m. gluteus minimus) - czd przednia,
misieo pcignisty (m. semitendinosus),
misieo pboniasty (m. semimembranosus),
misieo napracz powizi szerokiej (m. tensor fasciae latae),
misieo smuky (m. gracilis).

Staw kolanowy
Ruchy zgicia (flexio) i prostowania (extensio) w stawie kolanowym odbywaj si wok osi
poprzecznej w paszczydnie strzakowej i stanowi kombinacj toczenia i lizgania. W pocztkowej
fazie zgicia (20) kykcie koci udowej tocz si po powierzchniach stawowych kykci piszczeli i
kotek podobnie do k wozu po ziemi. Dalsze toczenie jest jednak niemoliwe z uwagi na napicie
wizade krzyowych, ktre przeszkadzaj w tym ruchu. W nastpnej fazie zgicia wystpuje wic
ruch przesuwania (lizgania), podczas ktrego inne punkty kykci koci udowej stykaj si z tymi
samymi punktami piszczeli i kotek. W czasie zginania kotki przesuwaj si do tyu, przy
prostowaniu - do przodu. Rwnie i rzepka zmienia swe pooenie przy ruchach zginania stawu
kolanowego; w trakcie zgicia przesuwa si w d, podczas prostowania - ku grze. Zakres ruchu
zgicia w stawie kolanowym jest duy i wynosi 160-170. Zaznaczyd jednak naley, e minie s w
stanie wykonad ruch zgicia tylko w zakresie do okoo 130, dalszy bowiem ruch a do momentu
zetknicia si pity z poladkiem moe byd wykonany tylko wtedy, gdy zadziaaj siy zewntrzne.
Maksymalne prostowanie stawu kolanowego doprowadza do pooenia uda i podudzia w jednej linii
prostej. Ruch zginania jest hamowany przez napicie mini prostownikw stawu oraz przez
uwypuklanie si zginaczy w okolicy podkolanowej, a take przez napicie wizade krzyowych
kolana. Z kolei prostowanie hamowane jest przez napicie zginaczy tylnej czci torebki stawowej
oraz wizada podkolanowe, krzyowe kolana i wizada poboczne.

Ruch zginania podudzia w stawie kolanowym wykonuj:

misieo pboniasty (m. semimembranosus),
misieo pcignisty (m. semitendinosus),
misieo dwugowy uda (m. biceps femoris),
misieo smuky (m. gracilis),
misieo krawiecki (m. sartorius),
misieo brzuchaty ydki (m. gastrocnemius),
misieo podkolanowy (m. popliteus),
misieo podeszwowy (m. plantaris).

147

ANATOMIA CZOWIEKA
Ruch prostowania podudzia w stawie kolanowym wykonuj:
misieo czworogowy uda (m. quadriceps femoris),
misieo napracz powizi szerokiej uda (m. tensor fasciae latae).

Ruchy rotacyjne mona wykonad tylko przy zgitym stawie kolanowym. W stanie wyprostu, a
take podczas maksymalnego zgicia, ruchy obrotowe s niemoliwe do wykonania. Wyczenie
ruchu obrotowego w kraocowym pooeniu wyprostnym stawu kolanowego wzmaga statycznod
wyprostowanej kooczyny podporowej i zabezpiecza j w stanie najwikszego obcienia. Zakres
ruchw obrotowych indywidualnie jest bardzo zrnicowany. Ruch obrotowy do wewntrz, a wic
nawracanie (pronatio), wykonad mona w zakresie 5- 10, podczas gdy ruch odwracania (supinatio),
czyli obrt na zewntrz - do 52o. Czynnikiem hamujcym ruch odwracania s wizada poboczne,
ruch nawracania hamowany jest przez wizada krzyowe stawu kolanowego. Z uwagi na to, e ruchy
obrotowe odbywaj si tylko przy zgitym stawie kolanowym, wszystkie minie zginacze stawu s
rwnoczenie miniami wykonujcymi ruchy obrotowe.

Ruch odwracania podudzia w stawie kolanowym wykonuj:

misieo dwugowy uda (m. biceps femoris),
misieo napracz powizi szerokiej (m. tensor fasciae late),
misieo brzuchaty ydki - gowa przyrodkowa (m. gastrocnemius).

Ruch nawracania podudzia w stawie kolanowym wykonuj:

misieo pboniasty (m. semimembranosus),
misieo pcignisty (m. semitendinosus),
misieo smuky (m. gracilis),
misieo krawiecki (m. sartorius),
misieo podkolanowy (m. popliteus),
misieo brzuchaty ydki - gowa boczna (m. gastrocnemius).

Stawy stopy

Stawy skokowe
Trzy anatomiczne stawy tworz zesp staww skokowych, ktre z uwagi na funkcje rnicujemy
na: staw skokowy grny i staw skokowy dolny. Staw skokowy grny, czyli staw skokowo-goleniowy,
jest stawem zoonym, bloczkowym, o poprzecznej osi ruchu. Przebiega ona przez kostk boczn,
przez rodek bloczka koci skokowej i nieco poniej kostki przyrodkowej. Ruchy w stawie skokowym
grnym umoliwiaj zgicie stopy ku grze i ku doowi. Ruch zgicia ku grze nazywamy zgiciem
148

ANATOMIA CZOWIEKA
grzbietowym stopy (flexio dorsalis pedis). Ruch zgicia ku doowi nazywamy zgiciem podeszwowym
stopy (flexio plantaris pedis). czny zakres zgicia grzbietowego i podeszwowego w stawie
skokowym grnym wynosi okoo 40-50. Zakres ruchw zgicia stopy moe byd dod znacznie
powikszony przy wspudziale staww skokowych dolnych i w zwizku z tym zgicie grzbietowe
stopy osiga zakres 45o, za zgicie podeszwowe 60. Ruch zgicia stopy w obu kierunkach wynosi
zatem w caoci okoo 100. Zgicie grzbietowe stopy jest ograniczone przez napicie mini ydki i
napicie tylnej ciany torebki stawowej oraz przez wizada pooone do tyu od poprzecznej osi
stawu. Ruch zgicia podeszwowego jest hamowany napiciem przednich mini goleni, przedni
czd torebki stawowej i wizadami lecymi przed poprzeczn osi stawu. Staw skokowy dolny
skada si z dwch odrbnych anatomicznie staww:
stawu skokowego tylnego, czyli stawu skokowo-pitowego,
stawu skokowego przedniego, czyli skokowo-pitowo-dkowego.
Jakkolwiek staw skokowy dolny anatomicznie skada si z dwch staww, mechanicznie tworzy
jedn caod o wsplnej osi ruchu. Ta wsplna o ruchu dla obu staww skokowych dolnych jest
ustawiona skonie do dugiej osi stopy, nazywa si osi "kompromisow" i biegnie od tyu ku
przodowi, od boku w kierunku przyrodkowym i od dou ku grze. Przechodzi ona poczynajc od tyu
- przez kod pitow, zatok stpu i przez kod skokow, opuszczajc j w czci przednioprzyrodkowej. W stawie skokowym dolnym wykonuje si:
ruch zgicia grzbietowego i podeszwowego stopy,
przywodzenie i odwodzenie,
odwracanie i nawracanie stopy.
Ruch zgicia grzbietowego i podeszwowego o cznym zakresie 20-45o pogbia analogiczne
ruchy stawu skokowego grnego. Ruchy nawracania (pronatio) i odwracania (supinatio) s sprzone
z ruchem odwodzenia (abductio) i przywodzenia (adductio). Najczciej wykonuje si zgicie
podeszwowe z rwnoczesnym przywodzeniem i odwrceniem stopy; i przeciwnie - zgiciu
grzbietowemu towarzyszy odwodzenie i nawrcenie stopy. Zakres ruchw odwodzenia i
przywodzenia jest nieduy i wynosi w kad stron okoo 300. Wielkod ruchw obrotowych take
nie przekracza 30 w kad stron, kiedy odbywaj si one wycznie w stawie skokowym dolnym.
Jednak pogbienie tego ruchu moe nastpid, gdy udzia bior rwnie stawy poprzeczne stpu.
Minie przebiegajce do przodu od osi poprzecznej staww skokowych zginaj stop grzbietowo,
natomiast zginacze podeszwowe le do tyu od tej osi. Podkrelid naley, e sia zginaczy
podeszwowych jest przeszo czterokrotnie wiksza od siy grupy mini antagonistycznych z uwagi na
to, e minie zginajce grzbietowo stop nie bior wikszego udziau podczas chodzenia.

Ruch podeszwowego zginania stopy wykonuj:

misieo trjgowy ydki (m. triceps surae),
misieo zginacz dugi palucha (m. flexor hallucis longus),
misieo zginacz dugi palcw (m. flexor digitorum longus),
misieo piszczelowy tylny (m. tibialis posterior),
misieo strzakowy dugi (m. peroneus longus),
misieo strzakowy krtki (m. peroneus brevis),
149

ANATOMIA CZOWIEKA
misieo podeszwowy (m. plantaris).

Ruchy grzbietowego zginania stopy wykonuj:

misieo piszczelowy przedni (m. tibialis anterior),
misieo prostownik dugi palcw (m. extensor digitorum longus),
misieo prostownik dugi palucha (m. extensor hallucis longus),
misieo strzakowy trzeci (m. peroneus tertius).

Ruch odwracania i przywodzenia stopy wykonuj:

misieo trjgowy ydki (m. triceps surae),
misieo piszczelowy przedni (m. tibialis anterior),
misieo piszczelowy tylny (m. tibialis posterior),
misieo podeszwowy (m. plantaris),
misieo zginacz dugi palcw (m. flexor digitorum longus),
misieo zginacz dugi palucha (m. flexor hallucis longus).

Ruch nawracania i odwodzenia stopy wykonuj:

misieo strzakowy dugi (m. peroneus longus),
misieo strzakowy krtki (m. peroneus brevis),
misieo strzakowy trzeci (m. peroneus tertius),
misieo prostownik dugi palcw (m. extensor digitorum longus),
misieo prostownik dugi palucha (m. extensor hallucis longus).

Pozostae stawy stpu

W porwnaniu do opisanych wczeniej staww, czcych koci tylnej czci stpu, stawy
przedniego odcinka stpu oraz i stawy stpowo-rdstopne s stawami o bardzo niewielkiej
ruchomoci. Paskie powierzchnie stawowe oraz bardzo silny aparat wizadowy tej okolicy
powoduje, e ruchy polegaj na nieznacznych przesuniciach si koci wzgldem siebie. Dziki temu
jednak stopa stanowi silny, a rwnoczenie sprysty narzd podporowy ciaa.

Stawy palcw stopy

Mechanika staww rdstopno-paliczkowych i staww midzypaliczkowych jest na og
analogiczna do mechaniki odpowiednich staww rki. Jednak w stawach rdstopno-paliczkowych
moemy wykonad prcz wyprostu dod znaczne zgicie grzbietowe palcw (okoo 30). W stawach
150

ANATOMIA CZOWIEKA
midzypaliczkowych zakres ruchw zgicia jest take mniejszy od zakresu jednoimiennych staww
rki. Ponadto paluch nie moe wykonywad samodzielnie czynnych ruchw bocznych.

Ruch zginania palcw w kierunku podeszwowym wykonuj:

misieo zginacz dugi palcw (m. flexor digitorum longus) - ostatnie czony palcw II-V,
misieo zginacz dugi palucha (m. flexor hallucis longus) - ostatni czon palca I,
misieo zginacz krtki palcw (m. flexor digitorum brevis) - rodkowe czony II-V,
minie midzykostne (mm. interossei), - pierwsze czony palcw II-V,
minie glistowate (m. lumbricales) - pierwsze czony palcw II-V,
misieo zginacz krtki palucha (m. flexor hallucis brevis) - pierwszy czon palucha,
misieo czworoboczny podeszwy (m. quadratus plantae) - docza do cigien m. zginacza
dugiego palcw.

Ruch zginania palcw w kierunku grzbietowym wykonuj:

misieo prostownik dugi palcw (m. extensor digitorum longus),
misieo prostownik krtki palcw (m. extensor digitorum brevis),
misieo prostownik dugi palucha (m. extensor hallucis longus),
misieo prostownik krtki palucha (m. extensor hallucis brevis).

Ruch odwodzenia palcw stopy wykonuj:

minie midzykostne grzbietowe (mm. interossei dorsales),
misieo odwodziciel palucha (m. abductor hallucis),
misieo odwodziciel palca V (m. abductor digiti V).

Ruch przywodzenia palcw stopy wykonuj:

minie midzykostne podeszwowe (mm. interossei plantares),
misieo przywodziciel palucha (m. adductor hallucis),
misieo przywodziciel palca V (m. adductor digiti V),
minie glistowate (mm. lumbricales).

151