Tytu oryginau: The W isdom o f

Psychopaths
Projekt serii: Mariusz Filipowicz
Projekt okadki: Mariusz Filipowicz
Konsultacja i redakcja: Aleksandra Bednarska
Opracowanie indeksu: Katarzyna Szajowska
Korekta: Halina Haajkiewicz
Redakcja techniczna: Andrzej Sobkowski
Skad wersji elektronicznej: Robert
Fritzkowski
2012 Kevin Dutton. All rights reserved
for the Polish edition by MUZA SA,
Warszawa 2014
for the Polish translation by Monika
Wyrwas-Winiewska
ISBN 978-83-7758-837-6
Warszawskie Wydawnictwo Literackie

MUZA SA
Warszawa 2014
Wydanie I

Pamici Johna Richarda Duttona

Umys jest dla siebie

Siedzib, moe sam w sobie
przemieni
Pieko w Niebiosa, a Niebiosa
w pieko
- JOHN MILTON, Raj utracony,
pie 1, wers 2 9 7 -2 9 9 ,
tum. Maciej Somczyski,
Wydawnictwo Literackie,
Krakw 1974

Spis treci
Przedmowa
Od autora
JEDEN Oto nadchodzi skorpion
DWA Prawdziwi psychopaci, prosz powsta
TRZY Carpe noctem
CZTERY Mdro psychopatw
PI Uczy mnie psychopat
SZE Siedem cnt miertelnych
SIEDEM Supernormalno
Podzikowania
Przypisy kocowe
Przypisy

Przedmowa
Mj ojciec to psychopata. Kiedy dzi o tym
myl, ta konstatacja wydaje mi si dziwna,
a jednak jest prawdziwa. Nie ma co do tego
adnych
wtpliwoci.
By
czarujcy,
nieustraszony, ale i bezwzgldny. Mimo e
nigdy nie ucieka si do przemocy, w czci
jego duszy, ktr nazywamy sumieniem,
panowa taki ruch jak w zamraarce Jeffreya
Dahmera. Cho nikogo nie zabi, paru
z pewnoci ustrzeli.
aska boska, e geny to nie wszystko.
Prawda?
Wystarczy przypadkowy gest czy rzucona
w przelocie uwaga, by mj ojciec dosta, co
zechcia. Prawdziwy talent, nie uwaacie?
Zdaniem wielu osb przypomina bardzo
cwaniaka Del Boya z serialu Only Fools and
Horses, a ja musz si z tym zgodzi. Co

wicej, nie tylko podobnie si zachowywa,

ale i para si tym samym zajciem handlowa na bazarze.
W gruncie rzeczy mona by w serial
produkcji BBC uzna za domowe wideo
rodziny Duttonw.
Pamitam, jak pewnego razu pomagaem
mu sprzedawa kalendarze na Petticoat Lane
Market na londyskim East Endzie. Miaem
wwczas jakie dziesi lat, by powszedni
dzie i powinienem siedzie w szkole. Te
kalendarze stanowiy prawdziw gratk dla
koneserw - miay tylko jedenacie miesicy.
- Tato, nie moesz ich sprzedawa protestowaem. - Przecie brakuje w nich
stycznia!
- Wiem - on na to. - To dlatego
zapomniaem o twoich urodzinach. - Po czym
zacz jakby nigdy nic gono zachwala swj
towar: - Ludzie, ludzie, macie jedyn szans
kupi
prawdziwy
jedenastomiesiczny

kalendarz! Skorzystajcie z naszej specjalnej

oferty, a w przyszym roku dodatkowy miesic
dostaniecie zupenie za darmo!
I wiecie co? Sprzedalimy wszystkie, co do
jednego.
Zawsze byem zdania, e osobowo
mojego
ojca
idealnie
pasuje
do
nowoczesnego wiata. Ani razu nie widziaem,
eby spanikowa. Albo eby straci panowanie
nad sob. Albo zacz si poci z jakiego
powodu. A uwierzcie mi, mia po temu wiele
okazji.
- Podobno u ludzi strach rozwin si jako
reakcja uatwiajca przeycie, eby mogli
ochroni si przed
drapienikami 1] powiedzia mi kiedy. - Ale w naszych
czasach
nieczsto
widuje
si tygrysy
szablozbne przy stacji metra Elephant and
Castle, nie uwaasz?
I mia racj. Ja przynajmniej nigdy adnego
nie spotkaem. Moe jedynie kilka liskich

gadw. No ale te znaj wszyscy.

Przez dugi czas uwaaem to powiedzenie
mojego taty za jedn z jego straganowych
odzywek, za bzdety, ktre wciska ludziom zabawne, ale nic poza tym. Teraz, po latach,
zaczem dostrzega ukryt w nich gbok
biologiczn prawd. W zasadzie mj tatko
zadziwiajco precyzyjnie podsumowa pogldy
dzisiejszych
psychologw
ewolucyjnych.
Kiedy odczuwanie strachu naprawd byo
mechanizmem
uatwiajcym
przeycie
i chronicym ludzi przed drapienikami.
Okazuje
si,
e
na
przykad
mapy
z uszkodzeniem ciaa migdawatego[2] sortowni uczu w mzgu - robi bardzo
gupie rzeczy, bior nawet do rki kobr.
Ale miliony lat pniej, w czasach, gdy za
rogiem nie czyhaj na nas dzikie zwierzta,
ten system obronny jest zdecydowanie
nadwraliwy, reaguje na niebezpieczestwa,
ktre tak naprawd nie istniej. Zupenie jak

nerwowy kierowca, ktry bez przerwy trzyma

nog
na
hamulcu,
zmusza
nas
do
podejmowania nielogicznych, irracjonalnych
decyzji.
- W plejstocenie nie byo giedy[3], mimo to
ludzie maj zakodowan patologiczn awersj
do ryzyka - zauway George Loewenstein,
profesor ekonomii i psychologii w Carnegie
Mellon. - Wiele mechanizmw rzdzcych
naszymi emocjami nie jest zbyt dobrze
przystosowanych do ycia we wspczesnych
czasach.
Mnie,
szczerze
mwic,
odpowiada okrelenie mojego taty.

bardziej

Fakt, e dzi awersj do ryzyka uznaje si

za patologiczn, nie oznacza automatycznie,
e tak byo zawsze. Rwnie dobrze tym
z nas, ktrzy cierpi na kliniczn awersj do
ryzyka - na przykad chroniczny lk - moga
si po prostu dosta za dua porcja czego
skdind
pozytywnego.
Niewykluczone

przecie, e w czasach naszych przodkw

obecno
w
grupie
osobnikw
hiperwraliwych na zagroenia decydowaa
o przeyciu - tak przynajmniej twierdz
biolodzy ewolucjonici. Z tego punktu widzenia
chroniczny lk to wana korzy adaptacyjna.
Im kto wraliwszy na szelest lici, tym
wiksza szansa, e utrzyma przy yciu siebie,
a take swoj rodzin i innych czonkw
grupy. Nawet dzi niespokojni z natury[4]
lepiej wykrywaj zagroenia: to wanie oni
dostrzeg t jedn wrog twarz wrd
dziesitkw zdj szczliwych lub obojtnych
ludzi - a nie jest to bez znaczenia dla osoby,
ktra w nocy znalaza si na obcym terenie.
Czasami i lk moe by pomocny.
Pogld, e zaburzenia psychiczne bywaj
przydatne - a wic nie tylko skazuj
dotknitych nimi ludzi na niepotrzebne
cierpienia,
ale
rwnie
przynosz
im
niezwyke, cho czasami dziwaczne korzyci nie jest oczywicie nowy. Ju ponad dwa

tysice czterysta lat temu Arystoteles

stwierdzi: nie ma geniuszu bez ziarna
szalestwa .
Ten
zwizek
pomidzy
genialnoci
a
szalestwem
sta
si
ewidentny dla wikszoci zwykych ludzi dziki
takim przebojom kinowym jak Rain Mart czy
Pikny umys, przynajmniej w przypadku
autyzmu i schizofrenii. W ksice Mczyzna,
ktry pom yli swoj on z kapeluszem[5\
neurolog i psychiatra, Oliver Sacks, opowiada
midzy innymi o swoim spotkaniu z pewnymi
bliniakami. John i Michael, obaj gboko
autystyczni, wwczas dwudziestoszecioletni,
mieszkali w orodku opiekuczym. Kiedy kto
pewnego razu wysypa na podog zapaki
z pudeka, obaj rwnoczenie wykrzyknli
111 . Sacks pozbiera zapaki, policzy i...
Niepozbawiony podstaw jest te stereotyp
genialnego
cierpicego
artysty.
Malarz
Vincent van Gogh, tancerz Wacaw Niyski
i John Nash, ojciec teorii gier (wicej o niej
pniej),
byli
psychotykami.
Zbieg

okolicznoci? Nie, wedug Szabolcsa Keriego,

badacza
z
Uniwersytetu
Semmelweisa
w
Budapeszcie,
odkrywcy
polimorfizmu
genetycznego powizanego ze schizofreni
i zdolnociami twrczymi. Keri stwierdzi[6], e
ludzie posiadajcy dwie kopie pewnej
jednoliterowej mutacji DNA w genie o nazwie
neuregulin 1, ktr poprzednio wizano
z psychoz - jak rwnie ze z pamici
i wraliwoci na krytyk - czsto osigaj
duo lepsze wyniki w testach na kreatywno
ni ci z jedn kopi tej mutacji lub niemajcy
jej w ogle. Osoby z jedn kopi s za to
relatywnie bardziej kreatywne ni te zupenie
jej pozbawione.
Nawet depresja moe przynie pewne
korzyci. Ostatnie badania wskazuj, e
przygnbienie pomaga nam myle - uatwia
skupienie uwagi i zwiksza zdolno do
rozwizywania problemw.
Joe Forgas,
profesor psychologii na University of New
South Wales
przeprowadzi
pomysowy

eksperym entuj. Umieci koo kasy w maym

sklepie papierniczym w
Sydney rne
drobiazgi: oowiane onierzyki, plastikowe
zwierzta i samochodziki. Kiedy kupujcy
wychodzili ze sklepu, prosi ich, eby wymienili
wszystkie zauwaone przedmioty. Ale bya
w tym puapka. Gdy padao, Forgas
odtwarza w sklepie Requiem Verdiego; gdy
wiecio soce, klienci suchali przebojw
Gilberta i Sullivana.
Wynik
eksperymentu
okaza
si
jednoznaczny:
depresyjni
klienci
zapamitywali niemal cztery razy wicej
przedmiotw ni weseli . Deszcz z ca
pewnoci podziaa na ludzi przygnbiajco
i kaza im zwraca wiksz uwag na
otoczenie. Mora z tej historii? Kiedy jest
adna pogoda, pamitaj, eby przeliczy
w sklepie reszt.
Jeli ju raz zacznie si szuka korzyci
wynikajcych z zaburze psychicznych, to

szybko okazuje si, e w zasadzie kade

niesie ze sob swego rodzaju nagrod
pocieszenia - w takiej czy innej postaci.
Nerwica natrctw? Nigdy nie wyjdziesz
z domu, zostawiwszy wczone elazko.
Paranoja? Nigdy nie zapiesz si na kruczki
prawne zapisane w
umowie drobnym
drukiem. Lki i depresja? Strachu i smutku dwch z piciu podstawowych emocji, jakie
odczuwamy, obecnych w jakiej formie we
wszystkich
kulturach
dowiadczamy
w
ktrym
momencie
naszego
ycia
nieuchronnie. Z jednym istotnym od tej reguy
wyjtkiem. Jest bowiem grupa ludzi, ktrzy
nigdy - nawet w najtrudniejszych i najbardziej
wymagajcych sytuacjach - nie dowiadczaj
ani strachu, ani smutku. To psychopaci. Kto,
kto jest psychopat[1][8], nie bdzie si
martwi, nawet jeli zostawi w domu wczone
elazko. No bo co mu z tego przyjdzie?
Jeli przedstawicie tego rodzaju problem
psychopacie, to popatrzy na was, jakbycie

to wy zwariowali. Bo widzicie, wedug

psychopaty jemu nic nie moe wyj na de,
wszystko
musi
wyj
na
dobre.
Niepodwaalny fakt, e rok skada si
z dwunastu, a nie z jedenastu miesicy,
zwizaby
rce
kademu
sprzedawcy
wybrakowanych kalendarzy, ale nie mojemu
ojcu. On potraktowa wad jako zalet
i sprawi, e pracowaa na niego.
Nie by oczywicie w takim postpowaniu
odosobniony. Ani nie odbiega, wbrew
twierdzeniom niektrych, tak bardzo od
normy. Podczas swoich bada poznaem wielu
psychopatw
wykonujcych
najrniejsze
zawody - nie tylko tych z wasnej rodziny.
Jasne, za bramami wizie zetknem si
z paroma Hannibalami Lecterami i Tedami
Bundymi:
bezlitosnymi
i
pozbawionymi
sumienia
gwiazdami
na
firmamencie
psychopatii. Ale spotkaem rwnie takich,
ktrzy,
zamiast
niczym
rak
toczy
spoeczestwo od rodka, wzbogacaj je

i chroni dziki swym stalowym nerwom,

pewnoci siebie i szybkiemu podejmowaniu
decyzji. Niektrzy z nich to chirurdzy,
onierze, szpiedzy, przedsibiorcy - a miem
twierdzi, e i prawnicy. Nie bd zbyt
zadziorny, wszystko jedno, jaki jeste dobry.
Nie
pozwl,
eby
si
zorientowali
w zagroeniu, radzi modemu koledze Al
Pacino, wcielajc si w rol szefa wietnej
kancelarii prawniczej w filmie Adwokat diaba.
Udawaj naiwnego. Bd prostakiem, kalek,
gupkiem, trdowatym, dziwakiem. Spjrz na
mnie - od pocztku byem niedoceniany .
Pacino gra w tym filmie diaba, a jego sowa
moim zdaniem trafiaj w sedno. Jeli jest co,
co wszyscy psychopaci maj wsplnego, to
niezwyka zdolno udawania zwyczajnych,
przecitnych ludzi, cho za fasad tego
wspaniaego przebrania bije zimne jak ld
serce bezwzgldnego, twardego jak skaa
drapienika.
Jak

powiedzia

mi

pewien

byskotliwy

mody
prawnik
na
balkonie
penthouseu z widokiem na Tamiz:

swojego

- Gdzie w rodku mnie ukrywa si seryjny

morderca.
Ale zabawiam
go kokain,
wycigami formuy jeden, fors i krzyowym
ogniem pyta.
Powolutku odsunem si od balustrady.
To spotkanie na wysokociach (pniej
odtransportowa mnie do hotelu rzek swoim
luksusowym lizgaczem wodnym) stanowi
dobr ilustracj mojej teorii na temat
psychopatw: nasza fascynacja nimi wynika
w duym stopniu z faktu, e uwielbiamy iluzje,
rzeczy, ktre na pozr wydaj si normalne,
a kiedy przyjrze im si bliej, okazuje si, e
bynajmniej takimi nie s. Pewien pajczak,
Amyciaea lineatipes, z wygldu upodobni si
do mrwek, czyli do swego poywienia.
Dopiero gdy ju jest za pno, ofiary
odkrywaj, e popeniy bd w ocenie jego
charakteru. Wielu z moich rozmwcw wie

dokadnie, jakie to uczucie. A wierzcie mi, e

to ci, ktrzy mieli szczcie.
Spjrzcie na zdjcie. Ile widzicie na nim
piek? Sze? Przyjrzyjcie si jeszcze raz.
Wci jest ich sze? Na kocu przedmowy
(strona 18), znajdziecie rozwizanie tego
testu.

Tacy wanie s psychopaci. Na pierwszy

rzut oka prezentuj si wietnie, potrafi

wykorzysta
swj
czar,
charyzm
i nienaganny psychologiczny kamufla, by
odwrci nasz uwag od swej prawdziwej
natury; cho anomalia kryje si tu przed
naszym nosem, nas otumania ich odurzajca,
hipnotyczna aura.
Ale psychopatia, jak zauway diabe,
a raczej jego ekstrawagancki londyski
protegowany, przynajmniej w pewnym stopniu
moe si nam jednak przysuy. Podobnie
jak lk, depresja i sporo innych zaburze
psychicznych,
czasami stanowi element
adaptacyjny. Wkrtce przekonamy si, e
psychopaci
posiadaj
szereg
cech
niezwyky
magnetyzm
i
sprawne
podszywanie si pod kogo, kim nie s, to
tylko zestaw startowy - ktre, jeli tylko
wiemy, jak je okiezna i kontrolowa,
przynosz czsto znaczne korzyci nie tylko
w pracy, ale i w codziennym yciu.
Psychopatia jest niczym wiato soneczne:
jego nadmiar moe wywoa raka i zabi, ale

jeli wystawiamy si na jego dziaanie

z umiarem, ma dobroczynny wpyw na jako
naszego ycia i nasze zdrowie.
Na kolejnych stronach przyjrzymy si
szczegowo tym cechom i dowiemy si,
w jaki sposb ich wykorzystanie w ramach
wasnych umiejtnoci psychologicznych moe
zdecydowanie korzystnie wpyn na nasze
ycie. Oczywicie moim zamiarem nie jest
w adnym razie idealizowanie zachowa
psychopatw - a ju na pewno nie ich
zachowa dysfunkcjonalnych.
Byoby to
czym na ksztat poznawczego idealizowania
czerniaka:
podstpn
machinacj
dokonywan na osobowoci czowieka. Ale
istniej dowody sugerujce, e psychopatia,
przynajmniej w niewielkich dawkach, to co
jak osobowo plus opalenizna - moe
przynie zaskakujce korzyci.
Widziaem to na wasne oczy. Kiedy mj
ojciec zrezygnowa z handlu na bazarze

i przeszed na emerytur, bogowie nie patrzyli

ju na niego zbyt przychylnym okiem. (Cho
przecie nie by zbyt wybredny: na pace jego
trjkoowej furgonetki ssiadoway ze sob
figurki Buddy, Mahometa, Najwitszego
Serca, Maryi Dziewicy...). Zachorowa na
chorob Parkinsona i w przeraajco krtkim
czasie z kogo, kto w dziesi sekund potrafi
spakowa walizk (zaskakujco przydatna
umiejtno), zmieni si w kogo, kto nie
potrafi usta na wasnych nogach bez asysty
dwch osb (Kiedy byliby to gliniarze ,
mawia o tej obstawie).
I wtedy jednak miewa swoje momenty,
cho odkryem to, dopiero gdy umar.
Pewnego wieczoru, niedugo po pogrzebie,
przegldaem jego
rzeczy
i natrafiem
w szufladzie na notes peen odrcznych
notatek.
Byy
to
zapiski
opiekunek
towarzyszcych ojcu w ostatnich miesicach
ycia
(udao
mu si,
wbrew
radom
wszystkich, zosta we wasnym domu) -

swego rodzaju dziennik opieki.

Pamitam, e pierwsz rzecz, ktra
przykuta moj uwag w tych zapiskach, bya
schludno
i
szczegowo
kolejnych
wpisw. Pismo, niewtpliwie kobiece, wio si
zmysowo po stronicach, odziane skromnie
w bkity lub czernie dugopisw Bica, kady
szeryf i ligatura znajdoway si na swoim
miejscu. Ale im duej czytaem, tym bardziej
uderzaa mnie ich jednostajno - brak
jakichkolwiek zmian w ostatnich miesicach
ycia ojca. Jake monotonny, powtarzalny
i ponury by jego ostatni wystp na straganie
ycia. Oczywicie, kiedy wpadaem z wizyt,
nie dawa nic po sobie pozna. Parkinson
moe i poera ywcem jego ciao, ale nie by
adnym przeciwnikiem dla jego ducha.
Za to notatki mwiy same za siebie:
7.30, asysta przy podnoszeniu
z ka pana Duttona.

Golenie pana Duttona.

Przygotowanie kanapki z ogrkiem
dla pana Duttona.
Filianka
Duttona.

herbaty

dla

pana

I tak dalej, i tak dalej ad infinitum.

Wkrtce znudziem si i jak to zwykle si
dzieje, zaczem przerzuca po kilka kartek
bez czytania. Nagle co przycigno mj
wzrok. Drcym, pajczym pismem, wielkimi
literami na samym rodku strony napisano
nastpujcy tekst: PAN DUTTON WICZY
GWIAZDY NA KORYTARZU . A kilka stron
dalej: PAN DUTTON WYKONA STRIPTIZ
NA BALKONIE .
Co mi podpowiadao, e on to zmyli. No
ale przecie mowa o moim ojcu. Dlaczego
miaby zmienia swoje nawyki?
Cho zasady gry ulegy zmianie, cho jego
dusza znalaza si pod ostrzaem, a obwody

i synapsy mzgu zostay zaatakowane

bezlitosnym ogniem wroga, cho jego szanse
spady w zasadzie do zera - odchodzi,
walczc zaarcie.
Gwiazdy i striptiz bij na gow golenie
i kanapki z ogrkiem serwowane w kady
dzie tygodnia.
I jakie ma znaczenie, e to tylko kamstwa?
***
No dobrze. Macie racj, piek jest sze.
A teraz przyjrzyjcie si rkom mczyzny na
zdjciu. Czy zauwaylicie co niezwykego?

Od autora
Zmieniem
nazwiska
oraz
wszystkie
szczegy
pozwalajce
zidentyfikowa
wystpujce w ksice osoby. Ten niezbdny
demograficzny kamufla nie wpyn jednak
w aden sposb na wyraane przez nie
pogldy - wiele wysiku woyem w jak
najdokadniejsze
i
najbardziej
zgodne
z prawd zrelacjonowanie odbytych spotka
i
rozmw.
Z
powodu
ogranicze
w wykorzystywaniu sprztu nagrywajcego,
szczeglnie w Broadmoor, czasami konieczna
okazywaa si pewna dawka licentia poetica,
eby
zachowa
rwnowag
pomidzy
prywatnoci pacjenta z jednej strony
a prezentacj jego unikatowego sposobu
mwienia z drugiej.

JED EN
Oto nadchodzi skorpion
Ludzie wielcy i ludzie dobrzy to
rzadko ci sami.
WINSTON CHURCHILL

Skorpion i aba siedz nad brzegiem wody.

Oboje musz si dosta na drug stron.
- Halo, abo! - woa skorpion przez trzciny.
- Czy byaby tak dobra i przeniosa mnie
przez rzek na swoim grzbiecie? Mam tam
wan spraw do zaatwienia, a nie potrafi
pywa w tak silnym nurcie.
aba robi si podejrzliwa.
- No c, skorpionie - odpowiada. Rozumiem, e masz tam co wanego, ale ty
te zrozum, prosz, moje wtpliwoci. Jeste
skorpionem. Masz wielki kolec na kocu

ogona. Jeli ci wezm na plecy, ukujesz

mnie, bo ley to w twojej naturze.
Skorpion,
protestuje:

ktry spodziewa si obiekcji,

- Ale, droga abo, doskonale rozumiem

twoje obawy. We jednak pod uwag, e
zupenie nie ley to w moim interesie. Musz
dosta si na drug stron rzeki. I daj
sowo, e nic ci si nie stanie.
aba zgadza si, cho niechtnie, bierze
go na plecy i skacze do wody.
Z
pocztku wszystko
idzie dobrze.
Dokadnie wedug planu. Ale w poowie
przeprawy ab przeszywa nagle ostry bl.
Ktem oka widzi, e skorpion wyciga kolec
z jej ciaa. Czuje, jak apy zaczynaj jej
drtwie.
- Ty gupcze - rechocze. - Mwie, e
musisz si dosta na drug stron, bo masz
tam wane sprawy. A teraz przez ciebie oboje
zginiemy!

Skorpion jakby nigdy nic podskakuje na

grzbiecie aby.
- Moja droga, przecie sama zauwaya,
e jestem skorpionem i taka jest moja natura
- stwierdza obojtnie.
Po czym i skorpion,
w rwcym nurcie rzeki.

aba

znikaj

I od tej pory nikt ich ju razem nie spotka.

Pointa
Podczas procesu w 1980 roku John Wayne
Gacy stwierdzi z westchnieniem, e tak
naprawd winien jest jedynie prowadzenia
cmentarza bez licencji .
A by to cakiem spory cmentarz. W latach
1972-1978 Gacy zgwaci i zamordowa co
najmniej trzydziestu trzech chopcw i modych
mczyzn (rednia wieku ofiar to osiemnacie
lat), po czym ich zwoki ukry w niewielkiej

przestrzeni pod domem. Robert Donnelly,

jedna z jego ofiar, zdoa przey, ale by tak
bezlitonie torturowany e sam baga
oprawc, by w kocu z tym skoczy i go
zabi.
Gacy zareagowa na to zaskoczeniem.
- Wanie si do tego zabieram - odpar.
Miaem okazj trzyma w rkach mzg
Johna Waynea Gacyego, umierconego
w 1994 roku zastrzykiem z trucizn. Doktor
Helen Morrison, wiadek obrony podczas
procesu i jeden z czoowych wiatowych
ekspertw
od
seryjnych
mordercw,
asystowaa
podczas
autopsji
Gacyego
w szpitalu w Chicago, a nastpnie zabraa
w soju jego mzg - towarzyszy jej w podry
do domu na fotelu pasaera jej buicka.
Morrison chciaa sprawdzi, czy co, na
przykad jakie zmiany chorobowe, guzy czy
uszkodzenia, rni go od mzgw zwykych
ludzi.

Badania nie
niezwykego.

wykazay

jednak

niczego

Kilka lat pniej rozmawialimy o tym

fakcie przy kawie w jej biurze w Chicago.
- Czy to oznacza - spytaem - e w gbi
duszy wszyscy jestemy psychopatami? e
w kadym z nas tkwi skonnoci gwaciciela,
mordercy i sadystycznego oprawcy? Skoro
mzg Johna Waynea Gacyego nie jest inny
ni mj mzg, gdzie w takim razie kryje si
tajemnica?
Morrison wahaa si przez chwil, a potem
wyjania
mi
jedn
z
najbardziej
podstawowych prawd bada nad ukadem
nerwowym.
- Martwy mzg bardzo si rni od
ywego - powiedziaa. - Na pozr jeden
i drugi wygldaj niemal tak samo, ale
funkcjonuj zupenie inaczej. Rnica pojawia
si wwczas, kiedy wiato jest wczone,
a nie wtedy, gdy si je zgasi. Gacy to

ekstremalny przypadek. Doszam wic do

wniosku, i za jego czyny co musi
odpowiada: jakie uszkodzenie mzgu, moe
anomalia anatomiczna. Ale niczego takiego
nie znalazam. Mzg by zupenie normalny. Co
tylko dowodzi, jak zoony i nieprzenikniony
jest ten organ, jak niechtnie wyjawia nam
swoje sekrety. Wychowanie albo jakie
przypadkowe
dowiadczenia
mog
spowodowa w wewntrznych poczeniach
neuronw i chemii mzgu subtelne zmiany,
ktre
skutkuj
aberracjami
zachowania
potnymi jak trzsienie ziemi.
Porwnanie funkcjonowania mzgu do
wczonego
wiata
i
trzsie
ziemi
przypomniay mi plotki, jakie syszaem kiedy
o Robercie Hareem, profesorze psychologii
z University of British Columbia, jednym ze
wiatowych
autorytetw
w
dziedzinie
psychopatii. W latach dziewidziesitych[9]
Hare przesa do pewnego pisma naukowego
artyku, do ktrego doczy wyniki bada

EEG psychopatw i normalnych ludzi,

wykonywanych
podczas
testu
decyzji
leksykalnych. Hare i jego zesp pokazywali
ochotnikom cigi liter i prosili, by jak
najszybciej powiedzieli, czy dany cig zawiera
istniejce sowo.
Ich ustalenia okazay si co najmniej
zaskakujce.
Normalni
uczestnicy
testu
identyfikowali sowa posiadajce jaki adunek
emocjonalny, takie jak r-a-k albo g-w-a--t ,
szybciej ni sowa neutralne, na przykad d-rz-e-w-o czy t-a-l-e-r-z . Inaczej byo
w przypadku psychopatw. Dla nich adunek
emocjonalny nie mia znaczenia. Pismo
naukowe odrzucio ten artyku. Jak si
okazao, przyczyn nie byy wnioski Harea,
tylko co cakiem innego. Ot zdaniem
recenzentw
niektre
wykresy
EEG
wykazyway anomalie tak wielkie, e nie
mogy pochodzi od ludzi. Cho oczywicie
pochodziy.

Zaintrygowany rozmow o zagadkach

umysu psychopaty odbyt z Morrison
w Chicago odwiedziem Harea w Vancouver.
- Czy te plotki s prawdziwe? - spytaem.
- Czy artyku naprawd odrzucono? A skoro
tak, to co si dzieje?
- Istniej cztery rodzaje fal mzgowych wyjani mi Hare. - Fale beta, ktre
pojawiaj si w stanie skupionej uwagi, fale
alfa i teta oraz fale delta, ktre wskazuj na
gbokie upienie. Wszystkie razem stanowi
odbicie
zmieniajcej
si
aktywnoci
elektrycznej mzgu. U normalnych ludzi fale
teta pojawiaj si, gdy s senni, medytuj
albo drzemi. U psychopatw za s obecne
w stanie czuwania - a czasami nawet
w stanie silnego pobudzenia...
Dla psychopatw jzyk to tylko sowa. Nie
kryj si za nimi emocje. Psychopata moe
powiedzie kocham ci , ale dla niego znaczy
to tyle, co napij si kawy . Midzy innymi

dlatego ci ludzie s tacy opanowani

i nieporuszeni w sytuacjach zagroenia,
dlatego d za wszelk cen do zdobycia
nagrody i gotowi s podejmowa w tym celu
ryzyko. Zupenie jakby wiato w ich mzgu
byo przymione.
Znw pomylaem o Gacym i o tym, czego
dowiedziaem si od doktor Morrison.
- Pocaujcie mnie w dup - powiedzia, gdy
prowadzono go na mier.
Cho uchodzi on za zupenie normaln
osob (by podpor lokalnej spoecznoci,
a raz nawet zosta sfotografowany z pierwsz
dam, Rosalynn Carter), pod paszczykiem
uroku osobistego ukrywa natur skorpiona.
W jego naturze leao miertelne kucie a take przekonywanie ofiary, e tego nie
zrobi.

Przechadzka

Fabrizio Rossi ma trzydzieci pi lat.

Kiedy y z mycia okien, a do chwili, gdy
gr wzia jego skonno do mordu. Teraz,
wyobracie sobie, zarabia za jej pomoc na
ycie.
Stoimy obok siebie w pogodny wiosenny
poranek, zagldajc niepewnie do sypialni
Johna Waynea Gacyego, a ja pytam, o co
w tym wszystkim chodzi. Co takiego jest
w psychopatach, na czym polega ich
nieodparty urok? Dlaczego nas tak fascynuj?
Rossi z pewnoci nie po raz pierwszy
syszy te pytania.
- Moim zdaniem sk w tym, e z jednej
strony wydaj si tacy normalni, tacy podobni
do nas, a z drugiej s cakowicie inni odpowiada. - No na przykad Gacy
przebiera si za klauna i wystpowa na
przyjciach dla dzieci... I tak wanie jest
z psychopatami. Na pozr s zupenie
zwyczajni, ale nigdy nie wiadomo, na co si

trafi, jeli zadrapie si powierzchni i zajrzy do

rodka.
Oczywicie nie jestemy w prawdziwej
sypialni Gacyego, tylko w jej rekonstrukcji na
wystawie w Muzeum Seryjnych Mordercw
we
Florencji,
ktre mona uzna za
najbardziej makabryczne muzeum wiata.
Znajduje si ono na via Cavour, szykownej
bocznej uliczce niedaleko Duomo.
A Fabrizio Rossi jest jego kuratorem.
Muzeum przynosi dochody. A dlaczego by
nie? Znajdziecie tu wszystko, jeli fascynuj
was takie rzeczy. I wszystkich, od Kuby
Rozpruwacza po Jeffreya Dahmera, od
Charlesa Mansona po Teda Bundyego.
Bundy to interesujcy przypadek, mwi
do Rossiego. Upiorny przykad ukrytych mocy
psychopaty. I delikatna wskazwka, e jeli
przeniknie si dostatecznie gboko pod
powierzchni, mona znale co wicej ni
tylko mroczne sekrety.

Rossi jest
sowami.

wyranie

zaskoczony

moimi

- Ale przecie Bundy to jeden z najbardziej

osawionych seryjnych mordercw w historii mwi. - I jedna z najwikszych atrakcji
muzeum. Moe si w nim kry co wicej
prcz mrocznych sekretw?
Ot moe. W 2009 roku, dwadziecia lat
po egzekucji w wizieniu stanowym na
Florydzie (kiedy prowadzono Bundyego na
krzeso elektryczne, miejscowa rozgonia
radiowa prosia suchaczy o wyczenie
urzdze domowych, by zapewni wizieniu
jak najwikszy zapas mocy), psycholog
Angela Book i jej koledzy z Brock University
w Kanadzie postanowili sprawdzi jedno
z
twierdze
osawionego
mordercy.
W ktrym z wywiadw Bundy, ktry
w poowie lat siedemdziesitych w cigu
czterech lat zamordowa ciosem w gow
trzydzieci
pi
kobiet,
powiedzia

z
chopicym,
jake
amerykaskim
umiechem, e potrafi rozpozna dobr
kandydatk na ofiar po sposobie, w jaki
chodzi.
- Jestem najzimniejszym draniem, jakiego
dane wam byo spotka - stwierdzi. I trudno
si z nim nie zgodzi. Book zastanawiaa si
jednak, czy nie by te najsprytniejszy.
eby si tego dowiedzie, obmylia prosty
eksperymenty 0],
Najpierw
czterdziestu
siedmiu studentw pci mskiej poprosia
Self-Report Psychopathy
o wypenienie
Sca/e[11] - kwestionariuszy samoopisowych
sucych
do
oceny
skonnoci
psychopatycznych
wrd
ogu
spoeczestwa, a nie tylko w wizieniach czy
szpitalach
psychiatrycznych.
Nastpnie
podzielia
badanych
na grupy wedug
uzyskanych wynikw. Sfilmowaa dwunastu
innych
ochotnikw,
kiedy
przechodzili
z jednego pokoju do drugiego, eby wypeni

standardowy test psychologiczny, zawierajcy

midzy innymi pytania: (1) Czy kiedykolwiek
w przeszoci stae si ofiar? (tak/nie) oraz
(2) Jeli tak, to ile razy?
Na koniec pokazaa nagrania pierwszym
czterdziestu
siedmiu
uczestnikom
eksperymentu. Ich zadanie polegao na
okreleniu, w skali od jednego do dziesiciu,
jak bardzo dana osoba nadaje si na ofiar
napadu.
Zaoenie
byo
proste.
Jeli
twierdzenie Bundyego zawierao w sobie
ziarno
prawdy
i
rzeczywicie
potrafi
rozpozna czyj bezbronno po sposobie
chodzenia, wwczas badani, ktrzy wysoko
uplasowali si na skali psychopatii, potrafiliby
lepiej ocenia, czy dana osoba to potencjalna
ofiara.
I takie wanie wyniki otrzymaa. Odkrya
co jeszcze, kiedy przeprowadzia taki sam
eksperyment[12] wrd zdiagnozowanych
psychopatw przebywajcych w wizieniu

o zaostrzonym rygorze. Studenci o wysokim

wskaniku
psychopatii
dobrze
potrafili
identyfikowa bezbronno, ale zdecydowanie
lepsi byli w tym kliniczni psychopaci. Oni
rwnie twierdzili, e to kwestia sposobu
chodzenia. Podobnie jak Bundy, dobrze
wiedzieli, na co patrze.

Mczyni, ktrzy gapi si na

kozy[2]
Angela Book nie jest odosobniona w swych
ustaleniach. W ostatnich latach coraz wicej
bada ukazuje psychopati w nowym,
bardziej zoonym wietle - nie tak krwawym
jak cie rzucany przez nagwki gazet i dziea
hollywoodzkich scenarzystw. Chocia jest to
trudne
do
zaakceptowania,
zwaszcza
w makabrycznym muzeum we Florencji.
Rossi podchodzi do moich rewelacji ze
zdrow doz sceptycyzmu.

- Chce pan powiedzie, e mona by

psychopat i nie robi nic zego? - pyta
z niedowierzaniem.
- Nawet wicej - odpowiadam. - Czasami
to si wrcz przydaje, bo psychopaci maj
przewag nad innymi ludmi.
Rossi nie wydaje si przekonany. A po
rozejrzeniu si wok atwo zrozumie
dlaczego. Bundy i Gacy to nie najlepsze
towarzystwo. I powiedzmy sobie szczerze:
w takim miejscu jak to trudno dostrzec
pozytywne
strony
psychopatii.
Muzeum
Seryjnych Mordercw nie ukazuje nam jednak
caej historii. Jak stwierdzia Helen Morrison,
los psychopatw zaley od wielu czynnikw,
w
tym
od
odziedziczonych
genw,
pochodzenia, edukacji, inteligencji i okazji oraz tego, jak na nie reaguj.
Jim Kouri, wiceprezes amerykaskiego
Stowarzyszenia Komendantw Policji, twierdzi
podobnie.
Cechy
powszechne
wrd

psychopatycznych seryjnych mordercw wyolbrzymione poczucie wasnej wartoci,

sia
perswazji,
powierzchowny
czar,
bezwzgldno, brak wyrzutw sumienia
i umiejtno manipulowania
innymi dostrzeemy take u politykw i wiatowych
przywdcw, a wic u tych, ktrzy nie
uciekaj przed policj, tylko ubiegaj si
0 urzd. Dziki temu, jak zauway Kouri,
mog robi to, na co maj ochot, kiedy maj
na to ochot, bez zwaania na spoeczne,
moralne czy prawne konsekwencje swych
czynw.
Gdy urodzie si pod waciw gwiazd
1posiadasz nad ludzkim umysem tak wadz
jak Ksiyc nad przypywami i odpywami
mrz, moesz rozkaza wybicie stu tysicy
Kurdw, a potem i na szubienic tak
obojtnie, e wzbudzisz perwersyjny szacunek
nawet u najbardziej zaartych wrogw.
- Niech pan si nie obawia, doktorze -

powiedzia Saddam Husajn na chwil przed

sw egzekucj. - To co dla mczyzn.
Gdy jeste rwnie brutalny i przebiegy jak
pierwowzr
Hannibala
Lectera,
Robert
Maudsley, moesz zwabi do swojej celi
wspwinia, rozwali mu gow motkiem,
a potem wyjada jego mzg yeczk z takim
stoicyzmem, jakby jad jajko na mikko. (Tak
przy okazji, Maudsley od trzydziestu lat
przebywa w izolatce - kuloodpornej klatce
w piwnicy wizienia Wakefield w Anglii).
Gdy zostae zdolnym neurochirurgiem,
opanowanym, potraficym dziaa z zimn
krwi w kadej sytuacji, moesz, tak jak
czowiek na potrzeby ksiki ochrzczony
doktorem Geraghtym, sprbowa szczcia
na zupenie innym polu: odlegych rubieach
medycyny dwudziestego pierwszego wieku,
gdzie ryzyko przypomina wichur pdzc
z prdkoci stu pidziesiciu kilometrw na
godzin, a czasu na zastanowienie nie ma

prawie wcale.
- Nie mam wspczucia dla tych, ktrych
operuj - powiedzia mi Geraghty. - To
luksus, na ktry po prostu mnie nie sta. Na
sali operacyjnej jestem zimn, pozbawion
serca maszyn, jednoci ze skalpelem,
widrem i pi. Jeli igrasz ze mierci
powyej linii wiecznej zmarzliny mzgu,
emocje do niczego ci si nie przydadz.
Uczucia to entropia, le wpywaj na interesy.
W miar upywu lat udaje mi si je
z sukcesem tumi.
Geraghty jest jednym z najlepszych
neurochirurgw w Wielkiej Brytanii - i cho
jego sowa mog przeraa, maj swj sens
i uzasadnienie.
Gdzie w mrocznym i niebezpiecznym
zaktku
mzgu
kryje
si
psychopata
postrzegany jako samotny i bezwzgldny
drapienik o zabjczym uroku. Gdy tylko
syszycie to sowo, przed oczami natychmiast

staj wam obrazy seryjnych mordercw,

gwacicieli
i
szalonych
zamachowcw
samobjcw. A gdybym odmalowa to
inaczej? Gdybym powiedzia, e podpalacz
waszego domu mgby, w rwnolegym
wszechwiecie, zosta bohaterem, ktry
rzuci si bez wahania w pomienie, by
ratowa waszych najbliszych? Albo e
dzieciak czajcy si z noem w ciemnociach
na tyach kina moe w przyszoci uywa
tego narzdzia do zupenie innych celw?
Oczywicie trudno w co takiego uwierzy.
Niemniej
to
prawda.
Psychopaci
s
nieustraszeni, pewni siebie, charyzmatyczni,
bezwzgldni i skupieni na celu. Wbrew
powszechnemu
mniemaniu
niekoniecznie
jednak hoduj przemocy. Cho brzmi to mao
prawdopodobnie, tak wanie jest. Albo
mogoby by. W gruncie rzeczy, jak wanie
mielicie okazj si przekona, wszystko
zaley od tego, co kryje si w szafie waszej
osobowoci.
Nie
mona
jednoznacznie

stwierdzi, e kto jest psychopat albo nim

nie jest.
Istniej rne obszary tego
zaburzenia, przypominajce troch strefy
opat w komunikacji miejskiej. Jak zobaczymy
w rozdziale drugim, niemal kady znajdzie
swoje miejsce na peryferiach psychopatii, ale
tylko
niewielka mniejszo ulokuje si
w cisym centrum.
Istniej na przykad ludzie, ktrzy nawet
pod presj s jak skaa i okazuj dokadnie
tyle empatii co spadajca na schronisko
lawina (bdziemy mieli z nimi do czynienia
pniej, gdy przyjrzymy si bliej rodowisku
handlowcw i finansistw), a jednak nie
zachowuj
si
ani
agresywnie,
ani
antyspoecznie. Co wicej, nie s te
pozbawieni sumienia. Kto, kto posiada dwie
cechy psychopatyczne, oczywicie znajduje
si bliej niebezpiecznej strefy ni ten, kto nie
ma adnej, ale daleko mu do centrum
zajmowanego przez ludzi dysponujcych
caym arsenaem.

Nie istnieje jaka wyranie wytyczona

granica
pomidzy
wiatowej
klasy
superpsychopatami a osobami, ktre s tylko
troch psychopatyczne. Podobnie jak nie
istnieje ona pomidzy tym, kto weekendami
gra w golfa dla przyjemnoci, a powiedzmy,
Tigerem Woodsem. Wyobracie sobie st
mikserski, peen suwakw i pokrte. Gdyby
ustawi wszystkie na maksimum, nagranie
bdzie do niczego. Gdyby ich jednak uy
w ograniczonym zakresie, niektre przesun
bardziej ni inne - na przykad ten od
nieustraszonoci, skupienia, braku empatii
i odpornoci psychicznej - zamiast seryjnego
mordercy mona by uksztatowa wybitnego
chirurga.
A to tylko jeden z zawodw, w ktrym
psychopatyczny talent moe okaza si
przydatny. S te inne. Wemy na przykad
strw prawa. W 2009 roku, wkrtce po
opublikowaniu przez Angel Book wynikw jej
bada[13], postanowiem sam sprbowa

swych si na tym polu. Jeli psychopaci, jak

ustalia, naprawd lepiej ni normalni ludzie
rozpoznaj bezbronno potencjalnych ofiar,
to z pewnoci istniej pozytywne przykady
zastosowania tej umiejtnoci. Na pewno taki
talent
moe
te
dziaa
na
rzecz
spoeczestwa. Olnienie spyno na mnie,
gdy odbieraem znajomego z lotniska.
Wszyscy dowiadczamy lekkiej paranoi, kiedy
przechodzimy przez odpraw celn, wic
wyobracie sobie tylko, jak bycie si czuli,
gdybycie naprawd co przemycali!
W moim eksperymencie wzio udzia
trzydziestu studentw, z ktrych poowa
uzyskaa wysokie wyniki w kwestionariuszu
psychopatii[3], a poowa niskie.
Zatrudniem
te
piciu
wsppracownikw . Zadanie studentw byo
atwe.
Mieli
zasi
na
widowni
i
obserwowa,
jak
wsppracownicy
wchodz jednymi drzwiami, przechodz przez

niewielk podwyszon scen, a potem

wychodz drugimi. Rzecz jasna, byo pewne
utrudnienie. Studenci musieli okreli, kto jest
winien, to znaczy wskaza tego z pitki moich
wsppracownikw , ktry ma przy sobie
czerwon chusteczk.
Nastpnie podniosem poprzeczk. Winny
otrzymywa
sto
funtw.
Jeli
unikn
podejrze, zatrzymywa ca kwot. Ale gdy
awa przysigych go zidentyfikowaa, to
znaczy po przeliczeniu okazao si, e
najwicej gosw pado wanie na niego,
oddawa pienidze.
Kiedy wsppracownicy przechodzili przez
sal, atmosfera zacza si zagszcza.
Ktry ze studentw
byby
najlepszym
celnikiem? Czy drapieny instynkt psychopaty
znajdzie tu zastosowanie? A moe nos ich
zawiedzie?
Rezultaty
byy
zaskakujce.
Ponad
siedemdziesit procent tych, ktrzy uzyskali

wysoki wynik w kwestionariuszu psychopatii,

prawidowo
odgado,
kto
przemyca
chusteczk. W drugiej grupie - zaledwie
trzydzieci procent. A zatem wyczuwanie
cudzej saboci moe okaza si przydatne
nie tylko dla seryjnego mordercy, ale i dla
sub celnych.

Psychopaci na radarze
W 2003 roku Reid Meloy[14], profesor
psychiatrii w School of Medicine University of
California w San Diego, przeprowadzi
eksperyment, ktry ukaza drug stron tego
rwnania. Ot wiadomo, e absolutni
psychopaci poza tym, e ciesz si reputacj
osb potraficych wyczu bezbronno,
wywouj w nas dreszcze. Co krok mona
usysze wypowiedzi ludzi, ktrzy zetknli si
z
tymi
bezwzgldnymi
spoecznymi
drapiecami, pene takich okrele jak wosy

stany mi dba czy dostaem gsiej skrki .

Ale czy naprawd co si za tym kryje? Czy
nasz instynkt potwierdzaj badania naukowe?
Czy my sami rwnie dobrze wyczuwamy
psychopatw jak oni nas?
eby si tego dowiedzie, Meloy zapyta
czterystu
pidziesiciu
pracownikw
wymiaru
sprawiedliwoci
i
szpitali
psychiatrycznych, czy dowiadczali dziwnych
reakcji fizycznych, kiedy mieli do czynienia
z prawdziwymi psychopatami, czyli brutalnymi
kryminalistami. Takimi, o ktrych mona by
powiedzie, e w ich wypadku wszystkie
suwaki ustawione zostay na maksimum.
Wynik nie pozostawi wtpliwoci. Niemal trzy
czwarte badanych potwierdzio, e czuo co
takiego, przy czym kobiety czciej ni
mczyni (osiemdziesit cztery procent
kobiet
i siedemdziesit jeden procent
mczyzn), lekarze ze stopniem magisterskim
lub licencjackim czciej ni ci ze stopniem
doktorskim
i
pracownicy
wymiaru

sprawiedliwoci (osiemdziesit cztery procent

odpowiednio do siedemdziesiciu omiu
i szedziesiciu jeden procent). Wrd
przykadw znalazy si midzy innymi takie:
poczuem
si,
jakbym
by
obiadem ,
obrzydzenie...
i
fascynacja ,
miaem
wraenie, jakby dotkno mnie zo w czystej
postaci .
Ale co my waciwie odbieramy?
W poszukiwaniu odpowiedzi na to pytanie
Meloy cofn si do czasw prehistorycznych,
by przyjrze si niejasnym przesankom
ewolucji czowieka.
Istnieje wiele teorii
wyjaniajcych
rozwj
psychopatii
w spoeczestwie ludzkim. Ale zajmiemy si
nimi
pniej,
teraz
skupimy
si
na
podstawowym pytaniu. Z jakiej perspektywy
ontologicznej powinnimy rozwaa ten stan?
Z punktu widzenia medycyny jako
zaburzenie osobowoci? A moe z punktu
widzenia teorii gier - jako uzasadniony krok

ewolucji, strategi yciow, dajc wymierne

korzyci
reprodukcyjne
w
pierwotnym
rodowisku naszych przodkw?
Kent
Bailey,
emerytowany
profesor
psychologii
klinicznej[15]
na
Virginia
Commonwealth University, opowiada si za
drugim podejciem. Wedug jego teorii
brutalna rywalizacja pomidzy czonkami
grupy oraz pomidzy poszczeglnymi grupami
u naszych przodkw to gwny ewolucyjny
czynnik psychopatii (czy, jak to ujmuje Bailey,
umysowoci jastrzbia-wojownika ).
- Do tropienia i zabijania duej zwierzyny
niezbdna bya drapieno i brutalno,
a elitarna
grupa jastrzbi-wojownikw
sprawdzaa si te w walkach z podobnymi
oddziaami ssiednich grup - twierdzi Bailey.
Problem oczywicie tkwi w tym, jak
traktowa takich osobnikw w czasach
pokoju.
Robin

Dunbar,

profesor

antropologii

ewolucyjnej na University of Oxford[16],

popiera tez Baileya. Twierdzi, e przykad
dobrze
j
ilustrujcy
mona
znale
u wikingw (a wic w okresie redniowiecza,
od dziesitego do dwunastego wieku)
w osobach berserkw. Wojownikw, ktrzy,
jak gosz sagi, poematy i potwierdzaj
badania
naukowe,
walczyli
w
stanie
przypominajcego trans brutalnego szau.
Jeli
jednak
pokopa
nieco
gbiej
w literaturze przedmiotu, wyania si bardziej
ponury obraz niebezpiecznej elity, zdolnej
take zwrci si przeciwko czonkom wasnej
spoecznoci.
I w tym, zdaniem Meloya, ley rozwizanie
zagadki: tego czego, co jey wos na gowie,
i
antypsychopatycznego
radaru
wbudowanego nam przez ewolucj. Ale gdyby
drapiecy wrd naszych przodkw, jak
twierdzi Kent Bailey, naprawd wykazywali
cechy psychopatii, to byby to, wedle naszej
najlepszej wiedzy o doborze naturalnym,

ewolucyjny lepy zauek. Bardziej pokojowo

nastawieni czonkowie spoecznoci musieliby
wwczas wyksztaci w sobie odpowiedni
mechanizm,
jak
ukryt
neurologiczn
technik wykrywania takich przypadkw,
ktra sygnalizowaaby im pojawianie si
niebezpieczestwa
w
ich
poznawczej
przestrzeni powietrznej tajny system
wczesnego ostrzegania, pozwalajcy im si
w por wycofa.
W wietle prac Angeli Book i moich
wasnych bada ze szmuglowaniem czerwonej
chusteczki
taki
mechanizm
cakiem
wiarygodnie uzasadnia rnice wynikajce
z pci, ujawnione w eksperymencie Meloya.
Niewykluczone,
e
w
odpowiedzi
na
wyspecjalizowany
wch
psychopatw,
pozwalajcy im wyczuwa wszelkie oznaki
saboci, kobiety otrzymay pewn przewrotn
darwinowsk rekompensat za to,
e
fizycznie s sabsze. One mocniej i czciej
wyczuwaj
obecno
psychopatw
-

podobnie jak pracownicy medyczni o niszym

statusie. Jest to oczywicie tylko hipoteza
robocza. Im bardziej zagroony si czujesz,
tym bardziej naraony jeste na wamanie
i tym wiksz wag przywizujesz do
zabezpiecze.
Nie ulega wtpliwociom, e w czasach
naszych
przodkw
naprawd
istnieli
bezwzgldni, pozbawieni wyrzutw sumienia
myliwi,
wykazujcy
si
makabryczn
maestri
w
mrocznych
postpkach
drapiecw. Ale czy ci myliwi to na pewno
psychopaci, jakich znamy dzisiaj? Pytanie
pozostaje otwarte.
Z punktu widzenia
diagnostyki gwnym problemem jest tu
empatia.
W czasach naszych przodkw najzdolniejsi
i najbardziej skuteczni myliwi nie byli, jak
mona by si spodziewa,
najbardziej
krwioerczy
i
niezmordowani.
Wrcz
przeciwnie
to
ludzie
najspokojniejsi

i najbardziej empatyczni. Oni potrafili wczu

si w sposb mylenia swojej ofiary - patrze
jej oczami, przewidywa jej ruchy i sposoby
ucieczki. By zrozumie, dlaczego tak si
dziao, wystarczy poobserwowa dziecko,
ktre uczy si chodzi. Stopniowy rozwj
pionowej
postawy,
coraz
czstsze
utrzymywanie si na dwch nogach zwiastuje
now er. Swego czasu i naszym przodkom
uatwio chodzenie na zakupy . Pionowa
postawa bya dla nich niczym silnik parowy
dla transportu dziki niej polowanie
i zbieractwo na sawannach Afryki stao si
atwiejsze i bardziej wydajne.
Polowanie uporczywe, jak okrela si to
zjawisko w antropologii, stwarza jednak
wasne problemy. Antylopy i gazele bez trudu
mog przecign czowieka i znikn za
horyzontem. Tylko kiedy potrafisz trafnie
przewidzie, gdzie si zatrzymaj - albo
kierujc si ladami, jakie pozostawiy
podczas ucieczki, albo odczytujc ich myli,

albo jedno i drugie - moesz zwikszy swoje

szanse na udane owy, a wic i na przeycie.
Ale skoro drapiecy wykazuj empati,
w niektrych przypadkach nawet wysok, to
jak mog rwnoczenie by psychopatyczni?
Jeli istnieje jaka cecha psychopaty, co do
ktrej zgadzaj si wszyscy, to jest ni
znaczcy deficyt uczu, wyjtkowy brak
zrozumienia innych. Jak wic pogodzi jedno
z drugim? Na szczcie pomoc jest ju
w
drodze w
postaci
neurobiologii
kognitywnej. Z odrobin szataskiej filozofii
moralnej.

Dylemat zwrotnicy
Joshua Greene, psycholog, neurobiolog
i filozof[17] z Harvard University obserwowa,
w
jaki
sposb
psychopaci
rozwizuj
dylematy moralne, jak ich mzgi reaguj
w
etycznych
komorach
cinieniowych.

W swojej poprzedniej ksice, Split-Second

Persuasion , pisaem ju, e natrafi przy tym
na co niezmiernie interesujcego. Empatia,
daleka od jednolitoci,
posiada cechy
schizofreniczne. Istniej tak naprawd dwie jej
odmiany: gorca i zimna.
Rozwamy jako
przypadek
pewien
eksperyment
zaproponowany
przez
filozof
Foot[18].

pierwszy
mylowy
Philipp

Po torach pdzi wagonik kolejki - prosto

na piciu ludzi przywizanych do szyn. Na
szczcie moesz ich uratowa. Jeli tylko
naciniesz guzik,
przestawisz zwrotnic
i skierujesz wagonik na inny tor. Ale ma to
swoj cen. Na nowej drodze do szyn
przywizana jest jedna osoba, ktr wagonik
niewtpliwie zabije. A zatem czy powiniene
nacisn guzik?
Wikszo
trudnoci
z

z nas nie
podjciem

ma wikszych
decyzji.
Cho

perspektywa nacinicia guzika nie jest moe

mia, opcja utylitarystyczna - zabi jedn
osob zamiast piciu - to w kocu wybr
mniejszego za. Nieprawda?
A teraz rozwamy inny wariant, jako
przypadek drugi[19], zaproponowany przez
filozof Judith Jarvis Thompson.
Tak jak poprzednio wagonik mknie po
torach w kierunku piciu osb. Ale tym razem
ty jeste na kadce nad torami. A obok ciebie
stoi obcy ci grubas. Jedyny sposb, by ocali
t pitk, to zepchn go na tory. Wprawdzie
on nie przeyje, ale jego potne ciao
zablokuje drog i pi osb zostanie
ocalonych. Czy powiniene go pchn?
Tu dopiero stajemy przed prawdziwym
dylematem. Mimo e zginie dokadnie tyle
samo osb co w pierwszym przypadku (pi
albo jedna), decyzja nie jest ju tak prosta.
Cho waciwie dlaczego? Greene sdzi, e
zna odpowied - ma to zwizek z rnymi

rejonami klimatycznymi naszego mzgu.

Twierdzi, e za pierwszym razem mamy do
czynienia
z
bezosobowym
dylematem
moralnym. Dotyka on tych obszarw mzgu,
przedczoowej kory i tylnej kory ciemieniowej
(szczeglnie
przedniej
okolicy
kory
przyobrcza, bieguna skroniowego i bruzdy
skroniowej grnej), ktre s aktywizowane
przede wszystkim podczas dowiadczania
obiektywnej,
zimnej
empatii:
naszego
zdroworozsdkowego
i
racjonalnego
mylenia.
Przypadek drugi moglibymy nazwa
osobowym dylematem moralnym. Wrcz wali
on w drzwi centrum emocji mzgu, znanego
jako ciao migdaowate, a to nic innego jak
obwd gorcej empatii.
Podobnie
jak
wikszo
czonkw
spoeczestwa psychopaci szybko sobie
radz z pierwszym dylematem. Naciskaj
przycisk i wagonik zamiast piciu zabija tylko

jedn osob. Jednake w przeciwiestwie do

normalnych ludzi - i tu akcja nabiera
przyspieszenia - dobrze radz sobie rwnie
i w drugim przypadku - bez mrugnicia okiem
spychaj grubasa na tory.
Ta rnica zachowania do wyranie
uwidoczniona jest w mzgu. Kiedy dylemat
moralny jest bezosobowy, wzorzec aktywacji
neurologicznej i u psychopatw, i u ludzi
normalnych staje si bardzo podobny. Ale
zasadniczo si rni, kiedy do gosu dochodzi
aspekt osobisty.
Wyobracie sobie, e umieszczam was
w aparacie do wykonywania funkcjonalnego
magnetycznego rezonansu jdrowego (fMRI)
[4], a nastpnie prezentuj wam oba
dylematy. Co zaobserwuj, kiedy bdziecie
przechodzi przez to podstpne moralne pole
minowe? No c, w chwili kiedy dylemat
wkroczy w zakres osobowy, wasze ciao
migdaowate i powizane z nim obszary

mzgu - na przykad przyrodkowa kora

oczodoowo-czoowa - rozwietl si jak
elektryczny bilard. Mwic w przenoni,
zobacz, jak uczucia wrzucaj monety do
automatu.
A u psychopaty ujrz tylko ciemno.
Ogromne neurokasyno okae si mroczne
i zupenie wyludnione. I to niezalenie od tego,
czy
dylemat
bdzie
mia
charakter
bezosobowy czy osobowy.
Rnica midzy empati gorc a zimn,
tym,
co
czujemy,
obserwujc
innych,
a chodn emocjonalnie analiz, ktra pozwala
nam beznamitnie okrela, co dana osoba
moe sobie myle, powinna by muzyk dla
ucha takich teoretykw jak Reid Meloy czy
Kent Bailey. Wtedy dochodzimy jednak do
drugiego elementu ukadanki. Tego, ktry
odpowiada za zrozumienie, a nie za czucie.
W
odrnieniu od
identyfikowania si
umoliwia
abstrakcyjne,
spokojne

przewidywanie; w przeciwiestwie do stanu

emocjonalnej symbiozy pozwala przetwarza
symbole. Taka zdolno umysowa, waciwa
dowiadczonym
myliwym
i
praktykom
zimnego odczytu, wykorzystana nie tylko
w rodowisku naturalnym, ale i w obszarze
stosunkw
midzyludzkich,
sprawia,
e
psychopaci staj si lig sam w sobie.
Odnosi si wrcz wraenie, e na jednym
silniku empatii lepiej im si lata ni na dwch e to wanie dlatego tak dobrze potrafi
przekonywa. Jeli wie si, ktry guzik
nacisn, i zrobi si to bez podniecenia,
szansa na wygran wzrasta.
Taki podzia empatii to te muzyka dla ucha
Robina Dunbara, ktry podczas przerw
w studiowaniu obyczajw wikingw zachodzi
czasem do pokoju socjalnego starszej kadry
nauczycielskiej Magdalen College. Pewnego
dnia,
przy
popoudniowej
herbacie
i ciasteczkach w wykadanej dbow boazeri
alkowie
z
oknem
na
kruganek,

opowiedziaem mu o dylemacie zwrotnicy

i
o
rnicach,
jakie
zaobserwowano
w reakcjach mzgw normalnych ludzi
i psychopatw. Wcale nie by tym zaskoczony.
- Wikingowie mieli dobre pojcie o tym, co
si dzieje - powiedzia. - A berserkowie na
pewno cenili sobie swoj reputacj jako tych,
z ktrymi nie warto zaczyna. W kocu na
tym polegaa ich praca. Dziaanie z zimn
krwi, okazywanie ogromnej bezwzgldnoci
i brutalnoci, poniewa... tacy wanie byli.
Bardziej bezwzgldni i brutalni ni przecitni
wojownicy, lepiej zachowujcy zimn krew.
Gdyby podczy takiego berserka do
skanera mzgu, wiem, co by zobaczy. To
samo co u psychopatw. Nic. A ten gruby
facet byby ju histori.
Posmarowaem herbatnik masem.
Myl,
e
kade
spoeczestwo
potrzebuje osb, ktre wykonaj za nie
brudn robot - cign Dunbar. - Kogo, kto

nie boi si podejmowa trudnych decyzji.

Zadawa niewygodnych pyta. W ystawia si
na ciosy. Cho takie osoby, ju ze wzgldu na
sam natur swych zaj, nie s ludmi,
z ktrymi miaby ochot wypi herbat.
Moe kanapk z ogrkiem?
Daniel Bartels z Columbia University[20]
i David Pizarro z Cornell zgadzaj si z nim
w peni. I mog dowie swoich racji. Badania
wykazay, e mniej wicej dziewidziesit
procent
ludzi
odmwioby
zepchnicia
nieznajomego z kadki, mimo wiadomoci, e
gdyby zapanowali nad swoj naturaln
wraliwoci
moraln,
ofiar
byoby
piciokrotnie
mniej.
Pozostae
dziesi
procent, mniej czysta moralnie mniejszo, nie
miaa adnych zahamowa, eby odebra
ycie innej osobie. Kim s ci pozbawieni
skrupuw ludzie? Kto si zalicza do tych
dziesiciu procent?
eby si tego dowiedzie, Bartels i Pizarro

przedstawili dylemat zwrotnicy ponad dwustu

studentom
i
kazali
im
okreli
na
czterostopniowej skali, w jakim stopniu s
zwolennikami zepchnicia grubasa na tory innymi sowy, jak bardzo s utylitarni. Potem
poprosili ich o wypenienie kwestionariusza do
badania cech osobowoci, opracowanego
tak,
by
zmierzy poziom
psychopatii
uczestnikw badania. Skada si on ze
stwierdze typu: lubi oglda walk na
pici
czy
najlepszym
sposobem
manipulowania ludmi jest mwienie im tego,
co chc usysze (zgadzam si/nie zgadzam
si w dziesiciopunktowej skali).
Czy
te
dwa
pojcia,
utylitaryzm
i psychopatia, s ze sob zwizane? zastanawiali si Bartels i Pizarro. Odpowiedzi
nie pozostawiy wtpliwoci. Przeprowadzona
analiza ujawnia znaczc korelacj pomidzy
utylitarnym podejciem do dylematu zwrotnicy
(zepchnicie
grubasa
z
kadki)
a zdecydowanie psychopatycznym typem

osobowoci. Potwierdzio to przepowiednie

Robina Dunbara, lecz nadal pozostao do
problematyczne - przynajmniej jeli chodzi
o tradycyjne podejcie do utylitaryzmu.
Dlaczego?
W
oglnej
koncepcji
spoeczestwa,
do
ktrej
powstania
przyczynili si Jeremy Bentham i John Stuart
Mili, dwaj dziewitnastowieczni filozofowie
brytyjscy, twrcy teorii utylitaryzmu, ci ludzie
to s wanie ci dobrzy.
Miar dobra i za jest jak najwiksze
szczcie najwikszej liczby ludzi , brzmi
sawne powiedzenie Benthama.
Gdy pokopa jednak gbiej, pojawia si
mniej jednoznaczny, dziwaczniejszy i bardziej
mroczny
obraz
ukazujcy
bezwzgldn
selekcj i zdradzieckie wiry moralnoci. Jeli
zastosujemy si do tej zasady, to w sposb
nieunikniony zmuszeni bdziemy brutalnie
pogwaci czyje interesy. Wynika z niej
przecie, e niektrzy musz przyj kulk

w eb dla dobra wikszoci. Ale kto bdzie

w stanie pocign za spust? Bartels i Pizarro
odkryli w swym laboratorium pewien wzorzec.
A jak on si ma do normalnego ycia? Czy to
tu tak naprawd ujawnia si psychopatia?

Mroczne tajemnice ldowania na

Ksiycu
Kiedy si dobrze zastanowi, nietrudno
odpowiedzie na pytanie, co jest potrzebne,
by odnie sukces w danym zawodzie.
Oprcz okrelonych umiejtnoci, w zasadzie
w kadej dziedzinie, nie tylko w biznesie
i prawie, istnieje pewien zesp cech, ktre to
umoliwiaj.
W roku 2005 Belinda Board i Katarina
Fritzon[21]
z
University
of
Surrey
przeprowadziy badanie w celu ustalenia, co
przesdza o sukcesie w biznesie. Chciay
wiedzie, jakie cechy osobowoci odrniaj

tych, ktrzy w samolocie skrcaj w lewo, do

klasy biznesowej, od tych, ktrzy skrcaj
w prawo.
Wziy pod lup trzy grupy - menederw,
pacjentw szpitali psychiatrycznych oraz
przestpcw przebywajcych na oddziaach
zamknitych
psychiatrykw
(zarwno
psychopatw, jak i cierpicych z powodu
innych chorb psychicznych) - i porwnay ich
testy osobowoci.
Analiza ujawnia,
e niektre cechy
psychopatyczne - takie jak powierzchowny
czar, egocentryzm, dar przekonywania, brak
empatii, niezaleno i skupienie na celu czciej wystpuj u menederw ni
u pacjentw z zaburzeniami psychicznymi. Ale
gwna rnica przejawia si w bardziej
antyspoecznych
aspektach
syndromu:
u kryminalistw odpowiedzialne za amanie
prawa,
agresj fizyczn
i impulsywne
dziaanie suwaki (by wrci do naszego

wczeniejszego
porwnania
ze
mikserskim) ustawione s wyej.

stoem

Inne badania zdaj si potwierdza ten

obraz.
Granica
pomidzy
psychopati
funkcjonaln a dysfunkcjonaln wynika nie tyle
z obecnoci cech psychopatycznych per se,
co raczej z ich natenia oraz kombinacji,
w jakich wystpuj. Mehmet Mahmut i jego
koledzy z Macuarie University[22] wykazali
ostatnio, e wzorzec dysfunkcji mzgowej
(widoczny w korze oczodoowo-czoowej,
obszarze
mzgu
odpowiedzialnym
za
percepcj emocji podczas podejmowania
decyzji) u tych psychopatw, ktrzy popeniaj
przestpstwa, i u tych, ktrzy tego nie robi,
rni si tylko nateniem. A to oznacza, jak
sugeruje Mahmut, e s to nie dwie rne
jakociowo grupy tylko dwie rne pozycje na
tym samym kontinuum neuropsychologicznym.
Dziaajc w
sformalizowanym

podobnym,
tonie[23],

cho mniej
poprosiem

studentw pierwszego roku, by wyobrazili

sobie, e pracuj na kierowniczym stanowisku
w firmie rekrutacyjnej.
- Wasz klient poszukujcy zatrudnienia jest
bezwzgldny,
nieustraszony,
czarujcy,
amoralny i bardzo skupiony na celu powiedziaem. - Jak sdzicie, do jakiej pracy
by si nadawa?
Ich odpowiedzi, jak przekonamy si nieco
pniej, byy bardzo odkrywcze i bliskie
prawdy. Meneder, szpieg, polityk, onierz...
Oni wszyscy si kwalifikowali. No i seryjni
mordercy, patni zabjcy, rabusie napadajcy
na banki.
- Zdolnoci intelektualne to tylko elegancka
ozdoba - powiedzia mi pewien czowiek
sukcesu. - Niech pan pamita, e nie bez
kozery mwi si o przeszkodach, ktre trzeba
pokona podczas wspinaczki na szczyt.
Zdecydowanie atwiej jest to robi na czyich
plecach. A jeszcze atwiej, jeli ten kto sdzi,

e co z tego ma.
Jon Moulton,
jeden z odnoszcych
najwiksze sukcesy zarzdzajcych kapitaem
wysokiego ryzyka[24], w peni zgadza si z t
opini. W niedawnym wywiadzie dla The
Financial Times stwierdzi, e jego trzy
najcenniejsze
cechy
charakteru
to
determinacja, ciekawo i niewraliwo.
Dwie
pierwsze
s
oczywiste.
Ale
niewraliwo? Dziki niej mog spa, kiedy
inni nie mog, wyjani Moulton.
Mimo
wszystko uyteczno
cech
psychopatycznych w biznesie tak naprawd
nikogo
nie
dziwi. Ale
co
powiecie
o przestrzeni kosmicznej? Mogoby si
wydawa, zwaywszy na ziemsk reputacj
psychopatw, e wysyanie ich w kosmos nie
jest najlepszym pomysem. No i e posiadane
przez nich cechy nie stanowi kryterium
naboru astronautw przez NASA. Tymczasem
kiedy
usyszaem histori[25],
ktra

doskonale ilustruje, w jaki sposb leniwe fale

mzgowe, z bada EEG przeprowadzonych
przez Harea, mog w pewnych sytuacjach
dawa wymierne korzyci; w jaki sposb
niezwyke
skupienie
gadziego
mzgu
i beznamitno
neurochirurga
Jamesa
Geraghtyego moe czasami zapewni sukces
nie tylko w radzie nadzorczej, na sali sdowej
czy operacyjnej, ale te w innym wiecie.
Oto ta historia. Dwudziestego lipca 1969
roku Neil Armstrong i jego partner Buzz Aldrin,
kiedy lecieli tu nad powierzchni Ksiyca,
szukajc
odpowiedniego
miejsca
do
ldowania, znaleli si na krawdzi katastrofy.
Problemem okazao si zrnicowanie terenu,
ktre byo po prostu za due, i paliwo,
ktrego byo za mao. Rozsiane po caej
powierzchni Ksiyca skay i kamienie
uniemoliwiay bezpieczne ldowanie. Aldrin
ociera pot z czoa. Jednym okiem wpatrywa
si we wskanik paliwa, drugim w okno.
Wreszcie powiedzia twardo: Sadzaj go, i to

szybko!
Armstrong by zdecydowanie bardziej
flegmatyczny. By moe - kto to wie - nie
lubi nerwowych pasaerw? Ale i on zdawa
sobie spraw, e czas si koczy, podobnie
jak paliwo, i nadchodzi moment, gdy
grawitacja wemie gr i uniemoliwi im
powrt. Powzi ryzykowny zamiar. Poleci
Aldrinowi przeliczy ilo paliwa na sekundy
lotu i odlicza na gos.
Aldrin zrobi, co mu kazano.
Siedemdziesit...
szedziesit...
pidziesit... , liczy. A Armstrong oglda
nieprzyjazn powierzchni Ksiyca.
Czterdzieci...
dwadziecia...

trzydzieci...

Nadal nie byo odpowiedniego miejsca.

A wreszcie, kiedy zostao im zaledwie
dziesi sekund lotu, dostrzeg swoj szans:
srebrzyst pustk tu poniej linii horyzontu.

Niczym drapienik podkradajcy si do ofiary

osign
stan
cakowitego
skupienia
i spokojnie, jakby to by lot na symulatorze,
wykona
idealne,
ksikowe
ldowanie
w jedynym na przestrzeni wielu kilometrw
nadajcym si do tego miejscu. Jeden wielki
krok ludzkoci. Ale te nieomal wielka
kosmiczna klapa.

Co kieruje saperami?
Ta niezwyka relacja o niesamowitej
kosmicznej beztrosce pokazuje dobitnie, jak
yje si na krawdzi, gdzie tylko cienka linia
oddziela triumf od klski, a kady ruch moe
nas przenie na jedn lub drug jej stron.
Tym razem droga do katastrofy zostaa
odcita. Chd Neila Armstronga w napitej
sytuacji
ocali
jedno
z
najwikszych
przedsiwzi czowieka. Ale to nie wszystko.
Jak ujawniono pniej, jego puls ledwie uleg

przyspieszeniu. Sadza ldownik na Ksiycu

z rwnie wielkim zaangaowaniem, jakby
tankowa samochd na stacji paliw. Czyby to
bya dziwna wada ukadu krenia? Badania
naukowe dowodz, e nie.
Jeszcze
w
latach
osiemdziesitych
ubiegego wieku badacz z University Harvard,
Stanley Rachman[26], zauway podobne
zjawisko u saperw. Zapragn dowiedzie
si, co w tej ryzykownej profesji odrnia
weteranw od amatorw. Wszyscy saperzy
s dobrzy w tym, co robi, inaczej ju by nie
yli. Ale co takiego maj w sobie ci najlepsi?
W swoim badaniu podzieli dowiadczonych
saperw - takich, ktrzy przepracowali w tej
profesji ponad dziesi lat - na dwie
podgrupy. Tych, ktrzy zostali odznaczeni,
i tych, ktrzy nie otrzymali nagrody. Potem
zbada prac ich serca podczas rozbrajania
bomby, zadania, ktre wymagao bardzo
duej koncentracji.

To, co odkry, okazao si zaskakujce.

Cho
serca
wszystkich
biy
rwno,
u odznaczonych dziao si co dziwnego. Ich
puls stawa si wolniejszy. Gdy tylko weszli
w stref zagroenia (czyli na ldowisko , jak
to okreli facet, z ktrym rozmawiaem),
koncentrowali si jak podczas medytacji:
osigali stopie wiadomoci pozwalajcy im
sta si jednoci z tym, nad czym wanie
pracowali.
Kolejne analizy signy gbiej i ujawniy
przyczyn tego zjawiska, a mianowicie
pewno siebie. Saperzy, ktrzy otrzymali
odznaczenie,
uzyskiwali
wysze
wyniki
w testach badajcych wiar w siebie ni ich
koledzy.
To wanie dziki niej stawali si tacy.
Zadziwiajce ustalenia Stanleya Rachmana
zmuszay
do
postawienia
zasadniczego
pytania: czy nie powinnimy przypadkiem
baczniej
obserwowa
saperw?
Jego

odpowied bya jednoznaczna: ci, ktrzy

zostali odznaczeni za odwag, nie wykazywali
psychicznych
anomalii
czy
zachowa
antyspoecznych .
Przypomnia
te,
e
u adnego z badanych nie pojawiy si cechy
typowe
dla
psychopatii,
takie
jak
nieodpowiedzialno czy impulsywno.
Jednake w wietle badania Belindy Board
i Katariny Fritzon z 2005 roku - ono wykazao,
jeli pamitacie, e cechy psychopatyczne
bardziej
rozpowszechnione
s
wrd
biznesmenw ni wrd zdiagnozowanych
psychopatw kryminalistw - i komentarza
Rachmana
dookrelenia
wymaga,
co
dokadnie mamy na myli, kiedy uywamy
sowa psychopata . Nie wszyscy psychopaci
s tak niebezpieczni i nieodpowiedzialni, jak
nam si wydaje. Wedug bada Board
i Fritzon to antyspoeczny wymiar zaburzenia,
obejmujcy takie cechy jak impulsywno
i nieodpowiedzialno, tworzy lub niszczy
psychopatw - koduje ich, w zalenoci od

tego, jak wysoko suwaki przesunite s ku

dysfunkcjonalnoci lub sukcesowi.
Na dodatek okazuje si - i to kolejny
kamyk wrzucony w tryby metodologiczne
bada naukowych - e saperzy to niejedyne
osoby, ktrych puls zwalnia, kiedy zabieraj
si do dziea. Specjalici od terapii par, Neil
Jacobson i John Gottman[27], autorzy
popularnej ksiki When Men Batter Women,
zaobserwowali
identyczny
profil
kardiologiczny u pewnego typu domowych
oprawcw. U tych, ktrzy, jak pokazay
badania, relaksuj si bardziej, kiedy bij swe
partnerki, ni kiedy wycigaj si wygodnie
w fotelu i zamykaj oczy.
W swej typologii domowych oprawcw,
czsto cytowanej, Jacobson i Gottman
okrelaj osoby o takim profilu mianem kobry.
Kobra,
odwrotnie
ni
pitbull,
jej
przeciwiestwo, atakuje szybko i zajadle,
a mimo to zachowuje pen kontrol nad

sytuacj. Jest gboko przekonana, e wolno

jej robi wszystko, na co ma ochot, kiedy
tylko chce. Jak sugeruje ten opis, kiedy
szykuje si do ataku, staje si spokojna
i skupiona. Pitbulle s bardziej niestabilne
emocjonalnie, czekaj, a sytuacja si zaogni
i wyrwie spod kontroli. Dalsze porwnanie
obu tych typw to interesujca lektura.

Nieustraszono
moe wywodzi
si
z odwagi - jak zdaniem Rachmana dzieje si
u saperw. Moe te powsta w wyniku
cigego
wystawiania
si
na
niebezpieczestwo. Ale s i tacy ludzie,

u ktrych jest to cecha przyrodzona, a ich

biologia tak zasadniczo rni si od naszej, e
pozostaj,
wiadomie
i
niewiadomie,
cakowicie odporni na zarazki niepokoju.
Wiem to, poniewa ich badaem.

Wo strachu
Jeli
przerazia
was
kiedy
naga
turbulencja podczas podry samolotem,
poczulicie si niepewnie, kiedy pocig
zatrzyma si w tunelu albo dowiadczylicie
nieprzyjemnego, lecz nieokrelonego uczucia,
e co jest nie tak, by moe po prostu
zareagowalicie
na strach w
waszym
otoczeniu. W 2009 roku Liliann MujicaParodi[28], neurobiolog kognitywny na Stony
Brook
University
w
Nowym
Jorku,
przeprowadzia interesujce badanie. Zebraa
pot osb po raz pierwszy w yciu skaczcych
ze
spadochronem,
uywajc do
tego

podkadek absorpcyjnych umieszczanych pod

pach. Nastpnie w laboratorium przeniosa
go podobnie jak prbki potu ludzi
wiczcych na bieni, czyli wolnych od strachu
- do specjalnie skalibrowanego nebulizatora
i rozpylia przed nosami podczonych do
skanera fMRI ochotnikw, z ktrych aden nie
mia pojcia, co wcha.
No i wiecie co? Okazao si, e wiksz
aktywno mzgu w obszarze zwizanym
z przetwarzaniem strachu (ciao migdaowate
i podwzgrze) zaobserwowano u tych, ktrzy
wdychali zapach potu nie ludzi wiczcych na
bieni,
lecz
przestraszonych.
Ponadto
podczas
testu
rozpoznawania
emocji
ochotnicy
wchajcy
pot
osb
przestraszonych o czterdzieci trzy procent
trafniej ni pozostali oceniali, czy twarze na
zdjciach maj grony czy neutralny wyraz.
Powstaje interesujce pytanie: czy strach
mona zapa w taki sam sposb, jak apie

si przezibienie? Mujica-Parodi i jej zesp

skaniaj si ku takiemu wnioskowi. Ich
zdaniem niewykluczone, e istnieje ukryty
biologiczny komponent dynamiki spoecznej,
ktry sprawia, e stres emocjonalny jest
dosownie zaraliwy.
To oczywicie pociga za sob
jeszcze
ciekawsze
pytanie.
z odpornoci? Moe niektrzy z
bardziej podatni na bakcyla strachu
Moe maj do tego nosa?

kolejne,
A
co
nas s
ni inni?

eby
si
tego
dowiedzie[29],
przeprowadziem wasne badanie, pewien
wariant dowiadczenia Mujiki-Parodi. Jednej
grupie ochotnikw pokazaem horror (film
Candyman), a drug zaprosiem na bieni.
Potem zabutelkowaem, rzecz jasna nie
dosownie, ich pot. A na koniec rozpyliem go
pod nosami innej grupy ochotnikw, zajtej
emocjonujc gr hazardow. A konkretnie
Cambridge Gamble Task, komputerowym

testem podejmowania ryzykownych decyzji.

Podczas kadej z rozgrywek uczestnikom
pokazuje si dziesi pudeek (czerwonych
i niebieskich).
Ich zadanie polega na
odgadniciu, ktre z nich zawieraj ty
przedmiot. W kadej rozgrywce proporcje
kolorw
s inne (na przykad sze
czerwonych przypada na cztery niebieskie,
jeden niebieski na dziewi czerwonych i tak
dalej). Gracze rozpoczynaj ze 100 punktami
i musz obstawi wynik okrelon ich liczb
(5, 25, 50, 75 lub 95). Co si dzieje pniej,
zaley
od
pierwszej
rozgrywki.
Kiedy
uczestnik wygrywa, punkty, ktre postawi,
dodaje si do jego pocztkowej puli, kiedy
przegrywa - odejmuje si je. Do nastpnej
rozgrywki
przystpuje
si
ju
ze
zmodyfikowan liczb punktw. Oczywicie
im wyszy zakad, tym wiksze ryzyko.
Uznaem, e jeli teoria Mujiki-Parodi ma
w sobie ziarno prawdy, wynik testu powinien

by jasny. Ochotnicy, ktrzy wdychali pot

widzw horroru, powinni wykazywa wikszy
konserwatyzm i obstawia bardziej ostronie
ni ci, ktrzy wchali pot wiczcych na
bieni.
Ale bya te pewna komplikacja. Poowa
moich graczy to psychopaci. Czy oni, znani ze
swego spokoju w obliczu stresu, oka si
odporni na cudzy strach? Czy bd
wyjtkowo wyczuleni na wszelkie widoczne
objawy saboci - jak to ustalia Angela Book
- a odporni na jej zapachowy objaw?
Wyniki eksperymentu faktycznie byy
jednoznaczne.
Dokadnie
tak,
jak
przewidywaa
Mujica-Parodi,
ochotnicy
niebdcy psychopatami grali ostroniej, gdy
wdychali
pot
przestraszonych
ludzi.
Psychopaci za nigdy nie tracili pewnoci
siebie. Byli mielsi nie tylko na pocztku gry,
ale i na kocu, raz po raz podejmowali ryzyko
nawet
wwczas,
kiedy
oddychali

strachem .
System
odpornociowy
psychopatw bezzwocznie niszczy wirusa najwyraniej
prowadzi polityk zero
tolerancji dla lku - a system zwykych ludzi
pozwala mu si rozprzestrzenia.

Miecz obosieczny
W Mdroci psychopatw ogldanej na
wystawie ksigarni albo na stronie Amazona,
co obecnie bardziej prawdopodobne, razi
moe tytuowa gra sw. Przyciga ona wzrok
i jednoczenie zadziwia. Zestawienie dwch
egzystencjalnych
monolitw,
mdroci
i
psychopatii,
prowadzi
do
drobnego
semantycznego
kompromisu,
niczym
w konstruktywnym, penym znacze i logiki
dialogu przy naukowym stole negocjacyjnym.
A jednak sugestii, ukrytej za tez, e
zachowanie psychopatw wynika z ich
mdroci, nie naley lekceway. Cho by

moe nie jest to mdro w tradycyjnym

znaczeniu tego sowa - warto pojawiajca
si
wraz
z wiekiem
i zdobywanym
dowiadczeniem yciowym - tylko pewna
wrodzona, nienazwana funkcja ich psychiki.
Rozwamy na przykad pewn analogi
pochodzc od kogo, kogo pniej poznamy
bliej.
Od psychopaty.
Kogo, kto przebywa w wysublimowanym
klasztornym
odosobnieniu,
na
oddziale
0
wzmocnionym
nadzorze
dla
osb
z zaburzeniami osobowoci.
- Nawet najlepszy w swej klasie samochd
sportowy nie jest sam w sobie ani dobry, ani
zy. Wszystko w rkach tego, kto usidzie za
kierownic.
Utalentowanemu
1 dowiadczonemu
kierowcy
samochd
umoliwi dowiezienie na czas do szpitala
rodzcej ony; z osiemnastolatkiem i jego
dziewczyn zjedzie z urwiska. Wszystko

zaley od obsugi. Po prostu od umiejtnoci

kierowcy...
Ma racj. By moe ta jedna, zabjcza
cecha,
ktra
odrnia
osobowo
psychopatyczn od osobowoci wikszoci
czonkw spoeczestwa polega na tym, e
psychopat guzik obchodzi, co sobie o nim
myl inni. Po prostu jest mu obojtne, w jaki
sposb spoeczestwo moe postrzega jego
dziaania. A w wiecie, w ktrym image
i reputacja maj duo wiksz warto ni
kiedykolwiek wczeniej - piset milionw
zarejestrowanych na Facebooku? Dwiecie
milionw filmw na YouTube? Jedna kamera
nadzoru na dwudziestu obywateli Wielkiej
Brytanii?
to
bez wtpienia
jeden
z
podstawowych
powodw
tego,
e
psychopaci tak czsto wpadaj w kopoty.
No i tego, dlaczego uwaamy ich za tak
czarujcych.
Ta

cecha

jednak

moe

rwnie

predysponowa do wykazania si heroizmem

i si psychiczn czy tak szanowanymi
zaletami jak odwaga, prawo i cnota.
Pozwoli na przykad wbiec do poncego
budynku, by uratowa uwizionych w rodku
ludzi. Albo zepchn grubasa na tory, by
wykolei pdzcy pocig.
Psychopatia naprawd przypomina potny
samochd sportowy. Jest jak obosieczny
miecz - atwo si skaleczy bez wzgldu na
to, ktr stron si tnie.
W nastpnych rozdziaach przedstawi
szczegowo
naukow,
socjologiczn
i filozoficzn histori owego miecza oraz
unikatowy profil psychologiczny jednostek,
ktre go wykuy. Zaczniemy od przyjrzenia
si, kim dokadnie jest psychopata (skoro nie
potworem, za jakiego przywyklimy go
uwaa). Zwiedzimy przedmiecia i cise
centrum
psychopatycznej
metropolii,
obejrzymy tamtejsze ultraniebezpieczne getta

i bardziej przyjazne
zielone przedmiecia.

dla

odwiedzajcych

Jak w przypadku kadej skali czy

spektrum, i tu na obu kracach znajdziemy
swoiste aleje gwiazd. Na jednej spotkamy
Dahmerw,
Lecterw
i
Bundych
rozpruwaczy, dusicieli i noownikw; na
drugiej
antypsychopatw,
tytanw
spirytualizmu takich jak tybetascy mnisi,
ktrzy przez lata hardcorowej medytacji
w odlegych himalajskich klasztorach czuj
jedynie wspczucie. Musimy si jednak
pogodzi z faktem, e nasze spektrum, jak
sugeruj
ostatnie
badania
na
polu
neurobiologii kognitywnej, moe mie ksztat
okrgu... po przeciwnych stronach linii zmiany
daty, oddzielajcej normalno od szalestwa,
psychopaci i antypsychopaci siedz obok
siebie na wycignicie rki. Tak blisko,
a jednak tak daleko.
Pniej

przejdziemy

do

archeologii

kognitywnej: po naszkicowaniu koordynatw

wspczesnej psychopatii udamy si na
poszukiwania jej pocztkw. Korzystajc
z
najnowszych
osigni
psychologii
ewolucyjnej oraz z narzdzi dostarczanych
przez teori gier, zrekonstruujemy warunki,
w ktrych za czasw naszych przodkw mogli
wyewoluowa psychopaci. Zbadamy te inn
moliwo - gboko ukryt, acz niepokojc.
By moe w spoeczestwie dwudziestego
pierwszego wieku psychopaci ewoluuj nadal,
a zaburzenie to nabiera cech adaptacyjnych.
Rozwaymy korzyci wynikajce z bycia
psychopat a raczej korzyci, jakie
w niektrych sytuacjach daje przesunicie
suwakw
nieco
wyej
ni
normalnie.
Przyjrzymy si, co tak naprawd oznacza
u
psychopatw
nieustraszono,
bezwzgldno czy bycie caym sob tu
i teraz (psychopaci zwykle mrugaj nieco
rzadziej
ni zwyczajni
ludzie; jest to
fizjologiczna aberracja, ktra pomaga im

wytworzy wok siebie

hipnotyczn aur[5]).

denerwujc,

Destruktywny, olniewajcy i bardzo pewny

siebie - to epitety, ktrymi najczciej okrela
si tych ludzi. Prosz zauway, e to nie oni
sami tak o sobie mwi, tylko ich ofiary!
Ironia jest tu oczywista. Psychopaci zdaj si
posiada, za spraw jakiego chorego artu
darwinizmu, takie cechy osobowoci, za
ktrych posiadanie wielu oddaoby ycie.
W zasadzie wielu rzeczywicie je oddao - i to
dlatego nasz stary przyjaciel Fabrizio Rossi
nie potrafi uwierzy, by mogo z nich
wynikn co dobrego.
Nastpnie przyjrzymy si bliej jednemu
z
najbardziej
cenionych
oddziaw
psychopatw na wiecie, a take postawimy
psychopatw wobec problemw, dylematw
i wyzwa, przed jakimi staje kady z nas
w yciu codziennym. Wraz z neurobiologiem
i owc psychopatw, Kentem Kiehlem,

pojedziemy
jego
osiemnastokoow
ciarwk ze zbudowanym na zamwienie
skanerem fMRI do wizie stanowych
Ameryki.
A
pniej,
podczas
niezwykego
eksperymentu, sam przejd psychopatyczn
przemian : wiatowej sawy specjalista od
przezczaszkowej
stymulacji
magnetycznej
pobudzi za pomoc tej
mao znanej
nieinwazyjnej
metody,
pokrewnej
neurochirurgii, mj psychopatyczny mzg.
W czasie naszej podry po Mdroci
psychopatw prawda bdzie si do nas
zblia niczym cichy, pozbawiony skrupuw
drapienik. Jasne, ci ludzie mog nas zrani.
Ale mog rwnie ocali nam ycie. A ju na
pewno mog nas czego nauczy.

DWA
Prawdziwi psychopaci, prosz
powsta
Kto potrafi narysowa na tczy
lini,
gdzie koczy si fiolet, a zaczyna
oran?
Rzecz jasna, widzimy rnic
pomidzy kolorami, ale gdzie
dokadnie pierwszy przechodzi
w drugi?
Tak samo jest ze zdrowymi
zmysami i szalestwem.
HERMAN MELYILLE

Dlaczego to zrobia?

Po internecie kry ciekawa historyjka.

Ot na pogrzebie swojej matki pewna
kobieta spotyka mczyzn, ktrego kiedy
znaa.
Dochodzi do wniosku,
e jest
wspaniay, jest jej bratni dusz. I natychmiast
si w nim zakochuje. Ale nie prosi go o numer
telefonu, po pogrzebie nie ma wic pojcia,
gdzie go szuka. Kilka dni pniej zabija swoj
siostr. Dlaczego?
Pomylcie chwil nad odpowiedzi. To
prosty test, ktry pokae, czy mylicie jak
psychopaci. Jaki motyw kierowa kobiet,
kiedy odbieraa ycie siostrze? Zazdro?
Nakrya j w ku z tym mczyzn? A moe
zemsta?
Obie
odpowiedzi
s
prawdopodobne,
jakkolwiek
bdne.
Gdybycie myleli jak psychopata, od razu
bycie wiedzieli, e zabia siostr, bo miaa
nadziej, e ukochany pojawi si rwnie na
tym pogrzebie.
Jeli doszlicie do takiego wanie wniosku,

to nie wpadajcie w panik. Szczerze mwic,

nabraem was. To wcale nie dowodzi, e
mylicie jak psychopaci. Podobnie jak wiele
innych mieci, na ktre natykamy si
w internecie, historyjka zawiera mniej wicej
tyle samo prawdy co rachunki Berniego
Madoffa. Jasne, na pierwszy rzut oka
strategia wybrana przez nasz bohaterk
sprawia wraenie psychopatycznej. Waciwie
nie mamy co do tego wtpliwoci: zimna,
bezwzgldna,
pozbawiona emocji,
myli
jedynie o sobie. Ale jest pewien problem.
Ot opowiedziaem t historyjk prawdziwym
psychopatom - gwacicielom, mordercom,
pedofilom
i
bandytom
oficjalnie
zdiagnozowanym
za
pomoc
procedur
klinicznych. I zgadnijcie, co si stao? aden
z nich nie wpad na taki motyw. Niemal
wszyscy optowali za rywalizacj o wzgldy
mczyzny.
- Moe i jestem szalony, ale na pewno nie
gupi - stwierdzi jeden z nich.

Scott Lilienfeld jest profesorem psychologii

na Emory University w Atlancie i jednym
z najlepszych specjalistw od psychopatw
na wiecie. A raczej, jak sam to ujmuje, od
psychopatw, ktrzy odnieli sukces, czyli
tych, ktrzy swych ofiar szukaj na giedzie
papierw wartociowych a nie w ciemnych
zaukach. Pewnego wieczoru w drodze do
knajpki w pobliu jego biura, dokd idziemy na
typowo poudniow amerykask cik
kolacj, taco z aligatora, pytam o zagadk
z pogrzebem. O co tu chodzi? Dlaczego
podniecaj nas takie rzeczy? Wyranie
poruszyem jego czu strun.
- Myl, e urok takich historyjek tkwi
w ich jednoznacznoci - odpowiada. - To taka
pocieszajca myl, e wystarczy zada jedno
pytanie, eby zdemaskowa psychopat
i mc si przed nim chroni. Niestety,
w rzeczywistoci to wcale nie takie proste.
Pewnie, moemy ich rozpracowa, ale trzeba
do tego wicej ni jednego pytania. Waciwie

caej masy pyta.

Scott ma racj.
Nie istnieje jedno
uniwersalne pytanie, ktre ujawnia ca
prawd psychologiczn o drugiej osobie.
Osobowo jest
zbyt
skomplikowanym
tworem, by jej sekrety mona byo pozna
w trakcie salonowej zabawy. A spece od
osobowoci od lat tocz ze sob zajade boje
i dopiero niedawno zaczli bra pod uwag
moliwo rozejmu.

ow cy osobowoci
Osobowo ma dug histori - a moe nie
tyle osobowo, co jej badanie. Wszystko
zaczo si jeszcze w staroytnej Grecji, od
Hipokratesa (460-377 p.n.e.), ojca zachodniej
medycyny. To on, czerpic z wczeniejszej
tradycji (na przykad astrologii babiloskiej),
ktra rozprzestrzeniaa si po wczesnym
wiecie
za
porednictwem
mdrcw

staroytnego
Egiptu
i
mistykw
z
Mezopotamii,
wyrni
cztery
temperamenty: sangwiniczny, choleryczny,
melancholiczny i flegmatyczny (patrz schemat
2.1).

Schemat 2.1. Cztery temperamenty

Hipokratesa

Przez kolejne niemal dwa i p tysica lat

niewiele si dziao. Dopiero w 1952 roku
brytyjski psycholog Hans Eysenck[30] tchn
nowe ycie w dwoist taksonomi ojca
zachodniej medycyny. Po wyczerpujcej

analizie licznych kwestionariuszy i wywiadw

klinicznych
doszed
do
wniosku,
e
osobowo
skada
si
z
dwch
podstawowych
czynnikw:
introwersji/ekstrawersji
oraz
neurotyzmu/rwnowagi emocjonalnej (trzeci,
psychotyzm, charakteryzujcy si agresj,
impulsywnoci i egocentryzmem, dodano
pniej). Jeli te dwa wymiary naniesiemy na
osie, idealnie pokryj si z czterema
klasycznymi temperamentami Hipokratesa
(patrz schemat 2.2).

Schemat 2.2. Model osobowoci Eysencka

a cztery temperamenty Hipokratesa (za
Eysenck i Eysenck, 1985)

Typ
pasuje

choleryczny
idealnie

(niespokojny, draliwy)
do
neurotycznego

ekstrawertyzmu Eysencka; melancholiczny

(depresyjny,
introspektywny)
do
neurotycznego introwertyzmu; sangwiniczny
(ciepy, dynamiczny) do zrwnowaonego
emocjonalnie ekstrawertyzmu, a flegmatyczny
(spokojny,
zamknity
w
sobie)
do
zrwnowaonego
emocjonalnie
introwertyzmu. Jak si wydaje, Hipokrates by
nie tylko ojcem zachodniej medycyny. To
rwnie znawca ludzkiej natury.
Dwudzielny model osobowoci Eysencka
sprawia
wraenie
bardzo
oszczdnego
w porwnaniu z rozbudowanym zespoem
cech
zebranych
przez
amerykaskiego
psychologa Gordona Allporta[31] jakie
dwadziecia lat wczeniej. Opierajc si
w badaniach osobowoci na tak zwanej
hipotezie leksykalnej, wedle ktrej wszystkie
znaczce terminy zwizane z charakterem s
dosownie zakodowane w uywanym jzyku,
Allport rozpocz pow na gbokich wodach
Websters New International Dictionary.

Przede wszystkim zada sobie pytanie, ile jest

w nim przymiotnikw opisujcych osobowo.
Okazao si, e cakiem sporo - w jego sie
wpado a osiemnacie tysicy okrele.
Allport usun z tej puli wszystkie te, ktre
miay charakter tymczasowy, jak na przykad
uradowany czy zawstydzony, i w ten sposb
skrci list do czterech i p tysica
przymiotnikw.
W roku 1946, kiedy Eysenck pracowa nad
swoim modelem osobowoci, licie Allporta
przyjrza si bliej psycholog z University of
Illinois
Raymond
Cattell[32].
Po
wyeliminowaniu
wszystkich
synonimw
i dodaniu kilku okrele wynikajcych z bada
laboratoryjnych
ograniczy
j
do
stu
siedemdziesiciu jeden przymiotnikw, po
czym na serio zabra si do pracy. Na
podstawie swojej listy stworzy skal ocen
i rozda j ochotnikom. Zadanie byo banalnie
proste: badani mieli opisa swoich znajomych
za pomoc otrzymanej listy sw.

Analiza wynikw ujawnia ca galaktyk

osobowoci, okrelon przez Cattella do
ezoterycznie mianem sfery osobowoci szataskiego tworu zoonego z trzydziestu
piciu gwnych gromad cech. W cigu
nastpnych dziesiciu lat, dziki komputerom
pierwszej generacji i tajemnej magii analizy
czynnikowej[6],
wwczas
jeszcze
w powijakach, Cattel zdoa j ograniczy do
szesnastu podstawowych czynnikw. I w tym
momencie postanowi si zatrzyma.

Tabela 2.3. Szesnacie czynnikw

podstawowych osobowoci wedug Cattella (za
Cattell, 1957)

Na szczcie i dla psychologw pracy, i dla

firm rekrutacyjnych inni teoretycy pocignli
badania dalej. W 1961 roku dwch badaczy

z amerykaskiego lotnictwa wojskowego,

Ernest Tupes i Raymond Christal[33], zdoao
wyuska spord cech Cattella tylko pi
powtarzalnych czynnikw. Byy to: surgencja,
ugodowo,
niezawodno,
rwnowaga
emocjonalna i kultura. W cigu ostatnich
dwudziestu lat wysiki Paula Costy i Roberta
McCraego[34] z National Institutes of Health
doprowadziy
do
opracowania
wystandaryzowanego testu osobowoci NEO
Personality
lnventory
(Inwentarza
Osobowoci NEO-PI-R).
Psychologowie badacze nie d do
zgody[35], jeli tylko mog tego unikn. Ale
w tym przypadku nie byo czego unika.
Otwarto na dowiadczenia, sumienno,
ekstrawersja, ugodowo i neurotyczno Opennes to Experience, Conscientiousness,
Extraversion, Agreeableness i Neuroticism,
w skrcie OCEAN - to podstawowy genom
ludzkiej osobowoci. Wszyscy jestemy sum
czci; nie jestemy numerami, jak zarzeka

si Patrick McGoohan w serialu The Prisoner.

Ju prdzej konstelacj numerw. Kady
z nas w bezkresie algorytmw osobowoci
ma wasne, unikatowe koordynaty, wynikajce
z pozycji, jak zajmuje na kadym z piciu
wymiarw[7]. Czyli z tego, jak wyglda jego
Wielka Pitka[36].

Przybij pitk
Przypadkowemu
obserwatorowi
osobowo ludzka wydaje si czym staym
i jednolitym. Dopiero gdy przepucimy j
przez
pryzmat
analizy
matematycznej,
rozpada si na pi skadowych. Mona
powiedzie, e Wielka Pitka odpowiada
psychologicznie
niepodzielnym
kolorom
podstawowym osobowoci, zakotwiczonym
na kadym kocu przez kracowo odmienne
odcienie cechy, tworzc zakres tosamoci,
ktry dotyczy nas wszystkich.

Pi czynnikw wraz z krtkim opisem

zwizanych z nimi cech znajdziecie w tabeli
2.4.

Tabela 2.4. Picioczynnikowy model

osobowoci (McCrae i Costa, 1 9 9 9 ,1 9 9 0 )

Zapewne nie powinnimy si dziwi, e

psychologowie pracy odnieli wiele korzyci

z
NEO
(i
innych podobnych testw
osobowoci). Rozdaj je kandydatom na
niemal kade stanowisko, jakie przyjdzie wam
do gowy, by zbada relacje pomidzy
konstrukcj
psychiczn
a
sukcesem
w zawodzie. I dziki temu[37] odkryli
uderzajc
zaleno
pomidzy
temperamentem a rodzajem wykonywanej
pracy.
Pomidzy
tym,
jak
zostalimy
stworzeni, a tym, do czego nas zatrudniaj.
Okazao
si,
e
otwarto
na
dowiadczenia
odgrywa
wan
rol
w zawodach, w ktrych liczy si oryginalno
myli albo inteligencja emocjonalna - takich
jak konsulting, arbitra czy reklama. Osoby
0 niszych wynikach na tym wymiarze lepiej
sobie radz w przemyle i zajciach
mechanicznych. Ci z co najmniej rednim
wynikiem na skali sumiennoci (uwaga: zbyt
wysoki wskazuje na obsesj, natrctwa
1 perfekcjonizm) odnosz sukcesy we

wszystkich zawodach, w przeciwiestwie do

ludzi o niskim wyniku. Ekstrawertycy dobrze
sobie radz tam, gdzie wane s kontakty
z ludmi, introwertycy za w zawodach
bardziej indywidualnych czy refleksyjnych,
takich jak grafik komputerowy i ksigowy.
Ugodowo podobnie jak sumienno jest
cech
do
uniwersaln,
uatwiajc
wykonywanie kadego zawodu. Ale okazuje
si szczeglnie przydatna w zajciach
kadcych nacisk na prac zespoow lub
opiek nad ludmi, takich jakie wykonuj
onierz
czy
pielgniarka.
Inaczej
ni
w przypadku sumiennoci niski wynik w tym
wymiarze
nie
dyskwalifikuje
wrcz
przeciwnie,
przydaje si w
zawodach
zwizanych z siln konkurencj, na przykad
w mediach, gdzie wci dochodzi do star
osobowoci i zajadej rywalizacji o zasoby
(pomysy, historie, prowizje).
Ostatni
czynnik
to
prawdopodobnie najbardziej

neurotyzm,
niebezpieczny

z caej pitki. Cho rwnowaga emocjonalna

i zachowanie zimnej
krwi w
sytuacjach
stresowych s niezbdne w
zawodach
wymagajcych wielkiego skupienia (dwa
sztandarowe przykady to kokpit samolotu
i sala operacyjna), nie wolno zapomina, e
maestwo neurotyzmu z kreatywnoci jest
niezwykle
trwae.
Najwiksze
dziea
malarstwa i literatury powstaway nie na
pytkich wodach przybrzenych umysu, ale
w
labiryntach
duszy
- niezgbionych
i tajemniczych.
No
dobrze, ale
jak te
odkrycia
psychologw pracy - wizki cech osobowoci
predestynujce do sukcesu w wykonywanym
zawodzie - maj si do psychopatii? Badanie,
ktre miao to ustali, przeprowadzili w 2001
roku Donald Lynam i jego koledzy z University
of
Kentucky[38].
Wkrtce
odkryli,
e
wyjtkowa struktura osobowoci psychopaty
kryje w sobie wiele mwic konfiguracj
cech. Lynam poprosi grup najlepszych

specjalistw od psychopatii na wiecie

(uczonych z potwierdzonymi osigniciami na
tym polu), by ocenili psychopatw na skali od
1 do 5 (gdzie 1 oznacza wynik niezwykle niski,
a 5 bardzo wysoki) w zakresie trzydziestu
skadowych gwnych wymiarw Wielkiej
Pitki. Wyniki pokazuj w tabeli 2.5.

Tabela 2.5. Profil osobowoci psychopatycznej

opracowany na podstawie Wielkiej Pitki
(Miller i in., 2001)

Jak
widzimy,
specjalici
przyznaj
psychopatom
niskie
oceny
na
polu
ugodowoci. Nic w tym zaskakujcego,
zwaywszy na ich skonno do kamstwa
i manipulacji, bezduszno i arogancj. Czyli
zdaniem wikszoci klinicystw podstawowe
cechy psychopatyczne. Wyniki osignite na
skali sumiennoci rwnie nie imponuj. Jak
mona si byo spodziewa, prym wiod
impulsywno, brak dugofalowych celw
i unikanie odpowiedzialnoci. Ale zwrcie
uwag na wysok ocen kompetencji - miar
niewzruszonej pewnoci siebie wykazywanej
przez psychopatw oraz ich obojtnoci na
przeciwnoci losu. I sposb, w jaki ten
wzorzec przenosi si na neurotyczno. Takie
cechy
jak
lk,
depresja,
niemiao
i bezbronno ledwie manifestuj sw
obecno. A jeli dooy si do tego dobry

wynik w ekstrawersji (asertywno i szukanie

podniet) i otwartoci na dowiadczenia
(dziaanie),
to powstaje aura surowej,
ywioowej charyzmy.
Wyania si std obraz niezwykle silnej, ale
jake mrocznej i zmiennej osobowoci.
Z jednej strony kogo olniewajcego
i pozbawionego skrupuw, z drugiej zimnego
i nieprzewidywalnego.
Obraz amerykaskiego prezydenta?[39]
Na pierwszy rzut oka raczej nie. Ale w 2010
roku Scott Lilienfeld, we wsppracy ze
Stevenem
Rubenzerem,
psychologiem
sdowym, oraz Thomasem Faschingbauerem,
profesorem psychologii w Foundation for the
Study of Personality in History w Flouston
w Teksasie, przeanalizowa do zaskakujce
dane.
W
2000
roku[40]
Rubenzer
i Faschingbauer rozesali kwestionariusze
osobowoci NEO do biografw wszystkich
prezydentw
Stanw
Zjednoczonych[8],

Znajdoway si w nich takie stwierdzenia jak

naley
wykorzysta
innych,
nim
oni
wykorzystaj ciebie czy nigdy nie czuem si
winny, ranic innych ludzi. W sumie byo ich
dwiecie czterdzieci. By w tym pewien
haczyk.
To nie osobowo
biografw
testowano. Poproszono ich, by korzystajc ze
swej wiedzy,
odpowiedzieli na pytania
kwestionariusza w imieniu osb, ktrych
biografie pisali.
Wyniki
byy
naprawd
interesujce.
Znaczna
liczba
prezydentw
Stanw
Zjednoczonych wykazywaa wyrane cechy
psychopatyczne, przy czym na prowadzenie
wysunli si John F. Kennedy i Bill Clinton[9],
Przyjrzyjcie si rwnie temu, jak wypadli obaj
Rooseveltowie i inni zoci chopcy.
Czy powinnimy zacz si martwi? Czy
mamy powd do niepokoju, skoro gowa
najpotniejszego pastwa na wiecie dzieli,
jak zauway Jim Kouri, znaczc cz cech

osobowoci z seryjnymi mordercami? By

moe. Ale eby si przekona, skd bior si
profile osobowoci politycznych opracowane
przez Lilienfelda, Rubenzera i Faschingbauera
musimy pokopa nieco gbiej i dowiedzie
si, co to dokadnie oznacza by psychopat.

Kiedy co si dzieje z osobowoci

Mwic o zaburzeniach osobowoci,
naley zachowa wielk ostrono, bo
w gruncie rzeczy mona by si uprze, e
cierpimy na nie wszyscy. Nieprawda?
Dlatego od razu powiedzmy sobie szczerze:
zaburzenia osobowoci to nie przypado
ludzi, ktrzy was wkurzaj (powszechny bd
popeniany przez osoby narcystyczne). Jest
to, zgodnie z definicj Diagnostic and
Statistical Manua o f Mental Disorders[10],
trway wzorzec wewntrznych dowiadcze
i zachowa, ktry znaczco rni si od

standardw
jednostka.

kultury,

jakiej

yje

dana

Kluczowe jest tu sowo trway. Zaburzenia

osobowoci to nie Boe Narodzenie (cho
sam esencj wydobywa z nich wanie Boe
Narodzenie). Nie, zaburzenia osobowoci
charakteryzuj si gboko zakorzenionymi,
niezmiennymi wzorcami mylenia, odczuwania
i relacji z innymi ludmi. Albo niezdolnoci do
kontrolowania czy regulowania impulsw, co
wywouje lk lub upoledza funkcjonowanie.
I wystpuj nie tylko u tych, ktrzy was
wkurzaj. A jeli ju kto je ma, to ma.
I przepado.
DSM
klasyfikuje
zaburzenia
osobowoci[41 ] w trzy osobne grupy[11 ]:
dziwaczno-ekscentryczne,
dramatycznoniekonsekwentne
i obawowo-lkowe.
I,
wierzcie mi, to prawda. Zaapie si na nie
ciotka z setk kotw i szklan kul, wielkimi
kolczykami i kapeluszem jak kapturek na

imbryk, ktra uwaa, e w jej sypialni a kipi

od obecnoci , a para z domu naprzeciwko
to przybysze z innego wiata (zaburzenie
schizofreniczne).
Obwieszony
biuteri
bywalec basenw z trwa ondulacj, tak
bardzo nadziany botoksem, e przy nim nawet
Mickey
Rourke
wyglda
normalnie
(zaburzenie
narcystyczne).
I
wreszcie
sprztaczka, ktr kiedy zatrudniaem - po
trzech godzinach potwornej mki nadal
szorowaa wann (zaburzenie obsesyjnokompulsyjne). Paciem jej od godziny, wic
w gruncie rzeczy, ktre z nas byo szalone?
Tak tylko si zastanawiam.
Prcz kopotw w yciu codziennym osb
nimi dotknitych zaburzenia osobowoci
wywouj te starcia wrd psychologw
klinicznych. Pierwsz koci niezgody jest ju
sowo zaburzenie . Poniewa a czternacie
procent populacji jest w taki czy inny sposb
zaburzone, powstaje pytanie, czy naprawd
powinnimy uywa tego terminu. Moe

trafniejsze byoby samo sowo osobowo?

No c, niewykluczone. Ale tak naprawd
powinnimy raczej zapyta, czym dokadnie
jest zaburzenie osobowoci. Czy jest to
osobny archipelag patologii, epidemiologicznie
oderwany od staego ldu osobowoci? Czy
moe wrcz przeciwnie, jest to cz
pwyspu Wielkiej Pitki, odlegy posterunek
temperamentu w jego najmroczniejszych,
najczciej
nawiedzanych
przez
burze
rubieach?
Ten drugi, antyseparatystyczny pogld[42],
wspiera
szeroko zakrojone
badanie
przeprowadzone
przez
Lis
Saulsman
i Andrew Pagea w 2004 roku. Naukowcy
przejrzeli
literatur kliniczn badania
dotyczce
relacji pomidzy
kadym
z
dziesiciu
zaburze
osobowoci
wymienionych w DSM z jednej strony
a kadym z wymiarw osobowoci Wielkiej
Pitki z drugiej - po czym wszystkie dane
wrzucili do jednego kota. Dalsza analiza

ujawnia,
e
dziesi
wyodrbnionych
zaburze
osobowoci
mona
wyjani
w ramach struktury modelu Wielkiej Pitki.
Ale, i to jest tak naprawd kwestia kluczowa,
najwiksze znaczenie maj tak naprawd
zaburzenia w obrbie Wielkiej Dwjki[43],
czyli neurotyzmu i ugodowoci.
Saulsman i Page stwierdzili na przykad, e
zaburzenia charakteryzujce si wzmoonym
napiciem emocjonalnym (np. paranoiczne,
schizotypowe,
z
pogranicza,
unikowe
i
zalene) wykazuj
silne
zwizki
z neurotyzmem, a te, w ktrych obecne s
kopoty
w
relacjach
interpersonalnych
(paranoiczne, schizotypowe, antyspoeczne,
z pogranicza i narcystyczne) zwizane s,
zgodnie z przewidywaniami, z ugodowoci.
Znaczenie miay rwnie, cho nieco mniejsze,
wymiary
ekstrawersji
i
sumiennoci.
Zaburzenia plasujce si na kracach skali,
ktr moglibymy opisa okreleniami: Dusza
Towarzystwa Pustelnik
(osobowo

histrioniczna i narcystyczna na jednym,

a schizoidalna, schizotypowa i unikowa
na drugim), charakteryzuj si odpowiednio
wysokim lub niskim poziomem ekstrawersji.
Te po dwch stronach skali Luzak - Subista
(odpowiednio
osobowo
antyspoeczna
i z pogranicza na jednej, a obsesyjnokompulsywna na drugiej) cechuj podobne
wyniki w wymiarze sumiennoci.
Zgodzicie si pewnie, e wyglda to do
przekonujco.
Jeli
uznamy,
e
wszechmogca Wielka Pitka tworzy ukad
soneczny naszej osobowoci, to wwczas
awanturnicza
konstelacja
zaburze
osobowoci
zajmuje
po
prostu
cz
firmamentu. Ale gdzie tu jest miejsce dla
psychopatw?

Maska normalnoci
Psychopatia - jak i sama osobowo - po

raz pierwszy wyania si z mroku w niezwykle

przewrotny
sposb
w
przemyleniach
staroytnych Grekw. Filozof Teofrast (ok.
371-287
p.n.e.),
ucze
i
nastpca
Arystotelesa na stanowisku szefa szkoy
perypatetykw w Atenach, w swoim dziele
Charaktery szkicuje barwny opis trzydziestu
temperamentw moralnych. A jeden z nich
uruchamia dzwonek alarmowy.
[Czowiek] bezwstydny to kto taki, kto
np. puciwszy kogo z torbami, zwraca si
do potem o poyczk [...] , lamentuje
Teofrast. [...] Idc na zakupy, przypomina
rzenikowi jakie przysugi, ktre mu odda,
a stanwszy przy wadze, rzuca na ni
najchtniej kawaek misa albo przynajmniej
ko na zup. Gdy mu si ta sztuka uda, tym
lepiej; jeli nie, porywa ze stou jakie flaki
i ulatnia si ze miechem[12], I to na duszy
czas. Ale jeli przeskoczymy dwa tysice lat,
do pocztkw dziewitnastego wieku, ten
bezwstydny czowiek powrci, tym razem jako

jeden z gwnych graczy metafizycznej debaty

nad woln wol. Czy moe si tak zdarzy,
zastanawiali si filozofowie i lekarze, e
pewnego rodzaju przestpcy moralni, zupenie
wyjtkowi nicponie, nie s po prostu li, tylko
posiadaj
niewielkie
lub
adne,
w przeciwiestwie do innych ajdakw,
rozumienie konsekwencji swych czynw?
Jeden z nich naprawd tak myla.
W 1801 roku[44] francuski lekarz Philippe
Pinel nagryzmoli w notatniku sowa manie
sans dlire, gdy pewien czowiek na jego
oczach z zimn krwi, spokojnie i planowo
skopa na mier psa. Jeszcze w tym samym
roku stworzy metodyczny, zrozumiay - i do
dzi dnia niezwykle cisy - opis tego
syndromu. Rzeczony czowiek nie okaza
najmniejszej choby oznaki alu z powodu
swego czynu, cho w innych sytuacjach
wydawa si zupenie normalny. Sprawia
wraenie, by uy tu okrelenia, z ktrym
zgadza si wikszo osb majcych kontakt

z psychopatami, szalonego, nie

szalonym [13], Manie sans delire.

bdc

Nasz
Francuz nie
by osamotniony
w swoich rozwaaniach. Benjamin Rush[45],
lekarz praktykujcy w Ameryce na pocztku
dziewitnastego wieku, opisa przypadki
rwnie odraajcego zachowania i rwnie
beztroski proces mylowy. Sprawcom takich
czynw przypisuje wrodzone nadnaturalne
zepsucie moralne . Wedug niego zapewne
istnieje pierwotne uszkodzenie tych czci
ciaa, ktre zajmuj si moralnymi aspektami
umysu .
Wola,
cignie
Rush,
moe
ulec
pomieszaniu nawet w przypadku osb
o penym rozumieniu [...]. Wola staje si
mimowolnie narzdziem do zych czynw za
spraw instrumentalnoci namitnoci .
Mwic to, Rush wyprzedzi nowoczesn
neurobiologi o dwa stulecia.
Tak wic okazuje si, e neurotsunami

szalestwa
nie
musi
dokonywa
apokaliptycznych zniszcze na krystalicznie
czystych wybrzeach logiki. Mona by
rwnoczenie w peni i nie w peni wadz
umysowych.
Przeskoczmy
kolejne
ptora
wieku,
przemierzmy Atlantyk i udajmy si do Medical
College of Georgia, gdzie amerykaski lekarz
Hervey Cleckley bardziej szczegowo opisa
nasz la folie raisonnante. W ksice The
Mask o f Sar>ity[46] z 1941 roku stworzy
nastpujcy,
nieco
eklektyczny
zestaw
kryteriw
identyfikacji psychopaty.
Jego
zdaniem to osoba inteligentna, bez poczucia
lku, wstydu i winy, charakteryzujca si
ubstwem
uczu,
egocentryzmem,
powierzchownym czarem i odpornoci na
kar; nieprzewidywalna, nieodpowiedzialna,
skonna do intryg i nawizujca tylko przelotne
zwizki. Jest to w zasadzie taki sam obraz
zaburzenia,
jaki
skonstruowali
klinicyci
w dwudziestym pierwszym wieku (cho

obecnie dziki laboratoryjnym programom

badawczym i technikom takim jak EEG i fMRI
nieco lepiej rozumiemy przyczyny jego
wystpowania).
Ale
w
portrecie
namalowanym przez Cleckleya odnajdziemy
te elementy geniuszu. Jego psychopata jest
obdarzony przebiegym i sprawnym [...]
umysem , jak
rwnie potrafi mwi
interesujco i posiada niezwyky urok .
W pamitnym ustpie Cleckley opisuje
wewntrzn prac umysu tych spoecznych
kameleonw, normalne ycie za pozbawion
uczu lodow kurtyn:
[Psychopata]
nie
zna
podstawowych
faktw
lub
danych na temat wartoci
osobistych i jest absolutnie
niezdolny do rozumienia tego
typu
spraw.
Nie
potrafi
w
najmniejszym
stopniu
zainteresowa si tragediami,

radoci
czy
deniami
ludzkoci, jakie ukazuje wybitna
literatura i sztuka. Jest te
obojtny
na
te
kwestie
w codziennym yciu. Pikno
i brzydota - chyba e w bardzo
powierzchownym
sensie
dobro, zo, mio, groza
i humor nic dla niego nie znacz,
nie s w stanie go poruszy. Co
wicej, nie potrafi dostrzec, e
inni s nimi poruszeni. To tak,
jakby mimo wysokiej inteligencji
by lepy
na te
aspekty
ludzkiego istnienia. Nie mona
mu ich objani, bo w orbicie
jego wiadomoci nie ma nic, co
przybliyoby mu je za pomoc
porwnania. Bdzie powtarza
usyszane
sowa
i
gadko
zapewnia o swoim zrozumieniu,
i adnym sposobem nie pojmie,

e wcale nie rozumie[ 14],

Mona by powiedzie, e psychopata
chwyta sowa, ale nie muzyk uczu.
Zrozumiaem, co prbowa opisa Cleckley
ju
podczas
pierwszego
spotkania
z psychopat. Joe mia dwadziecia osiem
lat, wyglda lepiej ni Brad Pitt, a jego IQ
wynosio 160. Nigdy nie zdoamy poj, co
spowodowao, e postanowi pobi do
nieprzytomnoci dziewczyn na parkingu,
zawie j na skraj miasta, wielokrotnie
zgwaci, groc przy tym noem, a potem
podern jej gardo i wrzuci zwoki do
kontenera na mieci na terenie zamknitej
fabryki. Czci jej ciaa znaleziono pniej
w
schowku
na
rkawiczki
w
jego
samochodzie.
Usiadem przy stole naprzeciwko Joego
w dusznej i bezdusznej sali przesucha,
w ktrej unosi si lekki zapach rodkw
czyszczcych - dzielio nas pi lat i wiele

kilometrw
od
incydentu na parkingu.
Ciekawio mnie stochastyczne dostrojenie
moralnego kompasu takiego umysu, sposb,
w jaki podejmuje on decyzje - a zamierzaem
si tego dowiedzie za pomoc swojej tajnej
broni,
szataskiego
psychologicznego
podstpu. Przedstawiem Joemu nastpujcy
dylemat:
Byskotliwy chirurg transplantolog ma piciu
pacjentw. Kady potrzebuje przeszczepu
innego organu i umrze, jeli go nie dostanie.
Na nieszczcie chwilowo brak organw do
transplantacji.
Tymczasem
w
gabinecie
naszego lekarza zjawia si na rutynowe
badania zdrowy mody czowiek, bawicy
w miecie przejazdem. Lekarz odkrywa, e
uywajc organw tego modzieca, mgby
uratowa swoich piciu pacjentw. Co wicej,
gdyby ten mody czowiek znikn, nikt nigdy
nie powizaby tego faktu z naszym lekarzem.
Czy zatem postpiby susznie, zabijajc jedn
osob, by ocali pi innych?

Ten dylemat moralny stworzya Judith

Jarvis Thomson[47], autorka eksperymentu
z grubasem na torach z rozdziau pierwszego.
Cho rozwizanie jest dyskusyjne, wikszo
ludzi nie ma z nim problemu. Byoby czynem
moralnie nagannym, gdyby lekarz odebra
ycie modemu czowiekowi; aden medyk nie
ma prawa zabija pacjenta, bez wzgldu na
to, jak humanitarne i usprawiedliwione
mogoby si to czasami wydawa. To zwyke
morderstwo, nic innego. Ale jak oceni to kto
taki jak Joe?
- Wiem, gdzie ley problem - owiadczy
spokojnie, kiedy skoczyem. - Jeli po prostu
grasz w cyferki, nie musisz myle, no nie?
Zabijasz faceta i ocalasz piciu innych. To taki
utylitaryzm... Rzecz w tym, eby za duo nie
myle... Gdybym to ja by tym lekarzem,
w ogle bym si nie zastanawia. To jak kupi
pi w cenie jednego, no nie? Pi dobrych
wiadomoci - no wiesz, dla rodzin tych
pacjentw, te klimaty - i jedna za. Prawdziwa

okazja, no nie?
- Traktuj emocje jak liczby - powiedzia
mi pewien dowiadczony psycholog sdowy
podczas
rozmowy
o
psychopatach.
W przypadku Joego mona rzec, e
najwyraniej zupenie dosownie.

Kryzys tosamoci
Sia perswazji psychopatw jest z niczym
nieporwnywalna. O ich zdolnoci przenikania
cudzej psychiki kr legendy. A Joe, zabjca
i gwaciciel o lodowato bkitnych oczach i IQ
geniusza, z pewnoci nie jest od tej reguy
wyjtkiem. Kiedy rozmawia si z psychopat,
niekiedy trudno uwierzy, e co jest z nim nie
tak - rzecz jasna, jeli si tego z gry nie wie.
Midzy
innymi
dlatego
opracowanie
precyzyjnej klasyfikacji, co do ktrej wszyscy
badacze byliby zgodni, okazao si takie
trudne.

Miny ju trzy dekady, odkd psychopati

oficjalnie uznano za zaburzenie osobowoci.
W 1980 roku Robert Hare[48] (poznalimy go
w rozdziale pierwszym) opublikowa Skal
Obserwacyjn
Skonnoci
Psychopatycznych 15], pierwszy (i wedug
wielu wci najlepszy) test pozwalajcy
wykry wystpowanie tego
zaburzenia.
W 1991 roku skala przesza lifting[49] i od
tamtej
pory
egzystuje
pod
nazw
Zrewidowana Skala Obserwacyjna Skonnoci
Psychopatycznych (Psychopathy Checklist
Revised, w skrcie PCL-R).
Jest to
kwestionariusz zoony z dwudziestu pyta;
maksymalna liczba punktw, jak mona
uzyska, to czterdzieci (kada pozycja
oceniana jest w trzypunktowej skali, gdzie 0
oznacza brak cechy lub brak zastosowania,
1 - niepewno co do wystpowania cechy,
a 2 - wystpowanie cechy). Hare opracowa
to
narzdzie
zarwno
na
podstawie
obserwacji klinicznych, jak i cech opisanych

wczeniej przez Herveya Cleckleya.

Wikszo z nas uzyskuje w tecie rednio
dwa
punkty.
Wynik
pozwalajcy
zakwalifikowa badanego jako psychopat to
dwadziecia siedem lub wicej punktw[16].
Zapewne nic w tym zaskakujcego - jeli
wzi pod uwag zwyczaje teoretykw
osobowoci - e dwadziecia pozycji PCL-R,
podobnie jak dwiecie czterdzieci elementw
skadajcych si na NEO, niejednokrotnie
poddawano statystycznemu tasowaniu, czyli
analizie czynnikowej. Wyniki rniy si
w rnych latach, ale ostatnio pewna liczba
psychologw
klinicznych[50]
dosza
do
wniosku, e tak jak istnieje pi gwnych
wymiarw osobowoci, tak samo w widmie
psychopatycznej mgawicy, ktra si w niej
zawiera, mona wyrni cztery podstawowe
wymiary (patrz tabela 2.6).

Tabela 2.6. Czterowymiarowy model PCL-R

(za Hare, 20 0 3 )

Innymi sowy, psychopatia to zoone

zaburzenie osobowoci, na ktre skada si
wiele powizanych ze sob elementw
tworzcych cztery wymiary: interpersonalny,
afektywny, behawioralny i antyspoeczny piekielna mikstura przyrzdzona z odpadw
osobowoci.

Ktre z tych wymiarw s najwaniejsze?

Czy kto,
kto
uzyska wysoki wynik
w wymiarze antyspoecznym, a niszy,
powiedzmy, w wymiarze interpersonalnym,
jest bardziej czy mniej psychopatyczny ni ten,
czyj profil jest dokadnie odwrotny?
Takie pytania
regularnie stawia
si
w
bataliach
o
dusz
psychopaty,
w diagnostycznych i empirycznych wojnach
o definicj kliniczn. Spjrzmy na przykad, co
pisze si w DSM - a jest to pozycja
0 szczeglnym znaczeniu strategicznym
w
konfliktach
epidemiologicznych
o antyspoecznym zaburzeniu osobowoci
(APD).
Oficjalne
stanowisko
American
Psychiatric Association jest takie, e APD
1 psychopatia to w zasadzie synonimy.
Antyspoeczne
zaburzenie
osobowoci
okrela si jako utrwalony wzorzec braku
poszanowania i pogwacenia praw innych
ludzi, ktry pojawia si w dziecistwie lub
wczesnej
adolescencji
i utrzymuje si

w dorosoci . Aby mona byo zdiagnozowa

APD,
osoba
musi
mie
ukoczone
przynajmniej osiemnacie lat, wykazywa
zaburzenia
zachowania[ 17],
udokumentowane, przed pitnastym rokiem
ycia, a take spenia co najmniej trzy
z nastpujcych kryteriw:
1.

nieprzestrzeganie
norm
spoecznych
wymuszajcych
zachowania
zgodne
z prawem (wielokrotnie popeniane czyny
bdce podstaw do aresztowania);

2. brak szacunku dla prawdy (powtarzajce

si
kamstwa,
uywanie
faszywych
nazwisk i pseudonimw,
oszukiwanie
innych ludzi dla osobistego zysku lub
przyjemnoci);
3.

impulsywno
w planowaniu;

lub

brak

powodzenia

4.

draliwo i agresywno (wielokrotny

udzia w bjkach lub napadach);

5. lekkomylne lekcewaenie bezpieczestwa

wasnego i innych ludzi;

6. trwaa nieodpowiedzialno (wielokrotne
niepowodzenia w utrzymaniu staej pracy,
niedotrzymywanie
zobowiza
finansowych);
7.

brak alu z powodu zych uczynkw

(obojtno
na
wyrzdzanie
innym
krzywdy, zncanie si nad nimi i okradanie
ich lub szukanie racjonalizacji dla takich
czynw).

Ale
czy
na
pewno
antyspoeczne
zaburzenie osobowoci jest tym samym co
psychopatia? Wielu teoretykw twierdzi, e
nie. Cho pewne cechy rzeczywicie si
nakadaj, pojawia si te fundamentalna
rnica. Polega ona na rnym rozkadzie
akcentw: w przypadku APD nacisk pooony
jest na wzorzec zachowa spoecznego
dewianta ; w przypadku psychopatii - na
zaburzenia emocjonalne,
na pozbawion
empatii stref mroku, bdc domen

psychopatw.
Nie bez znaczenia s implikacje, w tym
statystyczne. W spoecznoci wiziennej[51]
APD to odpowiednik zwykego przezibienia.
Wedug Roberta Harea od osiemdziesiciu do
osiemdziesiciu piciu procent osadzonych
spenia kryteria tego zaburzenia, podczas gdy
tylko dwadziecia procent z nich mona
zakwalifikowa jako psychopatw. W tym
wypadku liczba nie jest jednak adekwatna do
znaczenia - mniej wicej pidziesit procent
powanych
przestpstw,
takich
jak
morderstwa czy seryjne gwaty, popeniaj
wanie psychopaci. Co wicej, bd je te
popenia w przyszoci[52].
Badania dotyczce prawdopodobiestwa
recydywy[53],
przeprowadzone
wrd
winiw
psychopatycznych
i niepsychopatycznych, ujawniaj, e ju
w pierwszym roku po zwolnieniu z zakadu
karnego jest
ono
trzykrotnie
wiksze

u pierwszych ni u drugich. A gdy dooymy

do tego przemoc, rnica staje si jeszcze
wyraniejsza.
Psychopaci
wykazuj
piciokrotnie wiksz skonno do pobi,
gwatw, zabjstw czy okalecze. Waciwie
naleaoby powiedzie, e zwizek pomidzy
antyspoecznym
zaburzeniem osobowoci
a psychopati jest asymetryczny: na kade
cztery osoby, u ktrych zdiagnozowano APD,
przypada jeden psychopata, ale kady
psychopata posiada cechy APD.

Zabjcza rnica
Przyjrzyjmy si bliej tej rnicy na
przykadzie dwch konkretnych przypadkw:
Przypadek 1
Jimmy,
za morderstwo
skazany na
doywocie, ma obecnie trzydzieci cztery
lata[54]. Zawsze by wybuchowy, a pewnego

wieczoru wda si w pubie w bjk, w wyniku

ktrej jego przeciwnik odnis miertelne
obraenia gowy. Jimmy jest popularny
w wizieniu - zachowuje si poprawnie i nie
ma odskokw. Na pierwszy rzut oka sprawia
wraenie niedojrzaego, beztroskiego faceta,
ktry prbuje si dogadywa i ze stranikami,
i z kolegami z celi.
Karier kryminaln (na ktr skada si
jakie p tuzina zatargw z prawem)
rozpocz w wieku siedemnastu lat. Wtedy po
raz pierwszy zosta aresztowany za kradziee
w sklepie - cho i wczeniej, zdaniem
rodzicw, nie zachowywa si poprawnie.
Majc
pitnacie
lat,
zacz
wpada
w kopoty w domu i w szkole. Pno wraca,
wstpi do miejscowego gangu, bez przerwy
kama, wdawa si w bjki, krad samochody
i dokonywa aktw wandalizmu.
Kiedy
skoczy szesnacie lat, porzuci szko
i podj prac w domu towarowym przy
rozadunku dostaw. Zacz duo pi, czasami

podkrada co z magazynw, eby przey .

Nie potrafi planowa wydatkw, wci
brakowao mu pienidzy na ycie, wic
sprzedawa marihuan. Dwa lata pniej, trzy
miesice po swoich osiemnastych urodzinach,
otrzyma wyrok w zawieszeniu,
potem
zamieszka razem ze swoj dziewczyn.
Wkrtce straci posad, nastpnie kilka
kolejnych.
Wreszcie znalaz zatrudnienie
w warsztacie samochodowym.
Pomimo
cigych ktni o alkohol, dilowanie i pienidze
nadal by z t sam dziewczyn. Ze dwa razy
przytrafi mu si skok w bok, ale szybko
porzuci te kobiety. Twierdzi, e czu si winny;
obawia si, e jeli jego dziewczyna dowie
si o innych pannach, odejdzie od niego.
Po jakim czasie przesta panowa nad
piciem. Pewnego wieczoru wda si w bjk
w miejscowym pubie. Personel natychmiast
zainterweniowa i wyrzuci go z lokalu. Zwykle
w takich sytuacjach uspokaja si, ale tym

razem z jakich powodw nie mg odpuci.

Wzi kij bilardowy, zaszed przeciwnika od
tyu i waln go w gow z tak si, e kij si
zama. Cios spowodowa masywny krwotok
do mzgu. Kiedy na miejsce przybya policja,
od razu przyzna si do winy. I podtrzyma to
na procesie.
Przypadek 2
lan ma trzydzieci osiem lat i odsiaduje
wyrok doywocia za morderstwo. Pewnego
wieczoru zajecha do motelu, eby co zje.
Zastrzeli z bliskiej odlegoci recepcjonistk,
po czym ukrad pienidze z kasy. W wizieniu
zaangaowa si w handel narkotykami. Sam
te bierze. I wiadomo, e nie tylko to ma na
sumieniu. Jest czarujcy i peen optymizmu.
Ale rozmowy z nim zwykle kocz si aktami
przemocy lub zachowaniami seksualnymi, co
utrudnia prac damskiemu personelowi.
Odkd zosta skazany, ima si wielu zaj,
ale jest niesolidny, co w poczeniu z jego

wybuchowym,
agresywnym
charakterem
(eksploduje najczciej wtedy, kiedy nie moe
dziaa tak, jak chce) powoduje cige zmiany
przydziau. Jeli zapyta innych winiw, co
0 nim myl, wikszo przyzna, e budzi
w nich lk i szacunek, anowi odpowiada taka
reputacja.
Karier kryminaln rozpocz w wieku
dziewiciu lat. Wtedy ukrad komputer
z lokalnego klubu dla modziey. Majc
jedenacie
lat,
prbowa
w
azience
zamordowa koleg z klasy, bo ten nie chcia
mu odda swoich pienidzy na lunch. Zaoy
chopakowi na gow plastikow torebk
1 prbowa go udusi. Po interwencji jednego
z nauczycieli owiadczy, e chcia, eby ten
tusty dra nigdy wicej nie potrzebowa kasy
na lunch . Gdy kto przypomina mu ten
incydent, tylko umiecha si i krci gow.
Po odejciu ze szkoy wikszo czasu
spdzi w dozorowanych placwkach. Mia

skonnoci do rozmaitych przestpstw, takich

jak
oszustwa,
kradziee
w
sklepach,
wamania,
napady na
ulicy,
powane
uszkodzenia
ciaa, podpalenia,
handel
narkotykami i strczycielstwo. Nie potrafi
utrzyma posady duej ni przez dwa
tygodnie,
wic
albo
pasoytowa
na
znajomych,
albo
y
z
dochodw
z przestpstw. Przenosi si z kanapy
u jednego kumpla na kanap u drugiego,
z jednego hostelu do drugiego. Lubi ycie
w ruchu, nie mia ochoty nigdzie zapuszcza
korzeni.
Poniewa by
pewny
siebie
i czarujcy, zawsze kto zgodzi si uyczy
mu dachu nad gow - zwykle jaka kobieta,
ktr poderwa w barze. Ale nieodmiennie
koczyo si to zami.
Nigdy si nie oeni, mimo e mieszka
z wieloma dziewczynami. Jego najduszy
zwizek przetrwa sze miesicy, ale i w nim
dochodzio czsto do ktni i przemocy.
Zawsze to lan wprowadza si do mieszkania

partnerki, nigdy odwrotnie. I zawsze zwala j

z ng . Zdrady byy na porzdku dziennym.
Prawd
powiedziawszy,
nie
potrafi
przypomnie sobie czasw, kiedy, jak to uj,
nie mia wicej ni jednej kici na widelcu .
Cho twierdzi, e nigdy nie bywa niewierny.
Zwykle wracaem do nich na noc , wyjania.
Czego jeszcze mogy chcie? .
W trakcie procesu przedstawiono mu
niepodwaalne dowody winy, on jednak nadal
twierdzi, e jest niewinny. Do dzi dnia nie
zmieni zdania. Kiedy odczytano wyrok,
umiechn si do rodziny ofiary i pokaza
sdziemu palec. W trakcie pobytu w wizieniu
zoy dwie apelacje. Jest przekonany, wbrew
opinii adwokata, e dojdzie do ponownego
procesu i anulowania wyroku. Jak twierdzi,
szampan ju si chodzi w lodwce.
*

Wyobracie

sobie,

jestecie

psychologiem wiziennym, a lan i Jimmy to

kumple z celi. Siedz na korytarzu i czekaj
na konsultacj. Czy potrafilibycie wskaza,
ktry z nich jest psychopat? Na pozr
sprawa wydaje si trudna, ale przyjrzyjmy si
jeszcze raz kryteriom APD, antyspoecznego
zaburzenia osobowoci. Obaj, i Jimmy, i lan,
nie
potrafi
stosowa
si
do
norm
spoecznych i nie panuj nad sob - s
impulsywni, agresywni i nieodpowiedzialni.
Jeli o to idzie, moim zdaniem, diagnoza jest
atwa.
A teraz przejdmy do kwalifikatorw
psychopatii.
Potrzeba
stymulacji
i pasoytniczy tryb ycia? Raczej lan ni
Jimmy, ja przynajmniej bym tak uzna. Ale
dopiero wtedy, gdy przyjrzymy si uczuciom,
czy
raczej
brakowi
uczu,
maska
normalnoci lana zacznie spada.
To
pompatyczny manipulant, czarujcy, tyle e
zupenie wolny od empatii i poczucia winy.
wietny w psychopatycznych zachowaniach,

zupenie jakby si w nich wiczy. Jakby

ostatnio ukoczy jak sekretn szko dla
psychopatw - w dodatku z wyrnieniem.
W antyspoecznym zaburzeniu osobowoci
sfera emocji nie jest trwale wyczona.
Psychopatia za to otcha, zimna i bez ladu
uczu.

Zbrodnicze zaniedbanie
To, e psychopatia przenika przez sito
stranikw DSM, musi intrygowa. Jako
powd tego zastanawiajcego wykluczenia
podaje si najczciej trudno w uzyskaniu
potwierdzenia
empirycznego.
No
i domniemane pokrywanie si psychopatii
z antyspoecznym zaburzeniem osobowoci.
Istotnie, wina, wyrzuty sumienia i empatia nie
s najbardziej wymiernymi konstruktami.
A zdaniem twrcw DSM lepiej trwa przy
tym, co si da zaobserwowa, i unika w ten

sposb
posdze
interpretacj.

subiektywn

Postpowanie
takie
jednak
jest
problematyczne. Zacznijmy od tego[55], e
obecnie wrd klinicystw panuje do
powszechna zgoda co do stosowania PCL-R.
Skala ta odznacza si, wedug nich, du
rzetelnoci. A poza tym, jak mi powiedzia
pewien
dowiadczony
psychiatra,
psychopat mona wyczu ju po kilku
sekundach od jego wejcia do gabinetu .
Ale
to
niejedyna
ko
niezgody.
Zagadkowa tosamo psychopaty, to, co
dokadnie kryje si pod mask normalnoci,
doprowadzia
do
kolejnego
fenomenologicznego
zwrotu
z
powodu
denerwujcej obserwacji poczynionej, e si
tak wyra, nieco bliej domu. Nie wszyscy
psychopaci siedz za kratkami. Okazuje si,
e wikszo siedzi raczej w
pracy.
A niektrzy radz sobie tam cakiem dobrze.

Tak zwani psychopaci, ktrzy odnieli sukces

- podobni do tych, ktrych bada Scott
Lilierrfeld stanowi powany problem
i z
punktu
widzenia
antyspoecznego
zaburzenia osobowoci, i dla zwolennikw
PCL-R.
Badania przeprowadzone niedawno przez
Stephanie
Mullins-Sweatt[56]
ze
State
University
w
Oklahomie
polegay
na
przedstawieniu prawnikom i psychologom
klinicznym prototypowego opisu psychopaty.
Po przeczytaniu go obu grupom zadano to
samo pytanie: czy potrafi wskaza znajom
osob, ktra w ich opinii pasowaaby do
takiego opisu (i ktra, nie trzeba dodawa,
odniosa sukces w swoim zawodzie)? A jeli
tak, to czy mogliby oceni jej osobowo za
pomoc kwestionariusza odwoujcego si do
Wielkiej Pitki?
z

Wyniki s bardzo interesujce. Zgodnie

oczekiwaniami, ci psychopaci, ktrzy

osignli sukces[18] - wyczarowani, midzy

innymi, ze wiata biznesu, nauki oraz
z organw ochrony porzdku publicznego okazali si tak samo nikczemni jak ci, ktrzy
go nie odnieli. Wszystkich ich opisywano
jako nieuczciwych, pozbawionych skrupuw,
bez poczucia winy, aroganckich lub pytkich.
To
samo
uderzajce
podobiestwo
odnajdujemy w kwestionariuszu. Tak jak
w badaniu Donalda Lynama, w ktrym ocen
dokonywali specjalici, ci psychopaci, ktrzy
odnieli sukces, uplasowali si wysoko
w wymiarze asertywnoci, szukania podniet
i dziaania, a nisko w wymiarze ugodowoci,
na
przykad w
altruizmie,
ulegoci
i skromnoci. Co wicej, z wyjtkiem
samodyscypliny
(gdzie
psychopaci
bez
sukcesu wypadaj sabo, a ci z sukcesem
doskonale), profile sumiennoci s rwnie
u obu grup zbiene - najwysze wyniki zostay
uzyskane w kompetencji, uporzdkowaniu
i deniu do osigni.

Wszystko to wrcz domaga si zadania

podstawowego
pytania:
w
czym
tkwi
kluczowa
rnica?
Czy
jedynie
samodyscyplina
odrnia
jednych
psychopatw od drugich, prezesw firm od
pedofilw? Skoro pozostae czynniki wydaj
si wsplne, to niewykluczone, e jest to
prawda. Zdolno do odsunicia nagrody
w czasie, powstrzymania pragnienia, by
chwyci, co si da, i bra nogi za pas, moe
przewaa szal i powodowa, e zamiast
z
kryminalist
mamy
do
czynienia
z czowiekiem bardziej opanowanym, mniej
impulsywnym i mniej antyspoecznym.
Tyle
tylko,
e
kwestia
dziaalnoci
kryminalnej
generuje
kolejny
problem.
Zarwno w poprawionej wersji testu - PCL-R
- jak i w kryteriach antyspoecznego
zaburzenia osobowoci podawanych w DSM
kryminalna
wszechstronno
i wielokrotnie popeniane czyny, ktre mog
by
powodem
aresztowania
stanowi

podstaw do zdiagnozowania psychopatii.

Innymi sowy, takie maj by jej objawy.
A jednak, jak wykazuje badanie MullinsSweatt, adnego z nich nie da si odnie do
psychopatw osigajcych sukces. Mona
wic by psychopat i nie by przestpc.
Czyby
zatem
odnoszcy
sukces
psychopaci naleeli do innego gatunku?
Czyby istnia jaki jeden neuron, ktry
odrnia
ich od okrytych z saw,
nikczemnych odpowiednikw? To ryzykowna
teza, ale pewien czowiek pitnacie lat temu
podj to ryzyko i sprbowa to ustali.
I w rezultacie skoczy na kolacji ze mn,
w centrum Atlanty, nad talerzem z gr taco
z aligatora.

Tajemna cieka przez zawioci

psychopatii
W

1996

roku

Scott

Lilienfeld

i jego

wsppracownik Brian Andrews skupili si na

tej
wanie
amigwce.
Lilienfeld,
dowiadczony badacz, ktry mia do czynienia
z wieloma
psychopatami,
doszed do
niepokojcej konkluzji. Stwierdzi, e tam,
gdzie chodzi o wstpny konstrukt zaburzenia
tradycyjn koncepcj tego, co tak
naprawd oznacza by psychopat, jak to
zdefiniowa nestor Hervey Cleckley - PCL-R
i inne testy kliniczne s nieco dziwne.
Stopniowo zacz sobie uwiadamia, e
wiato reflektora diagnostycznego ma coraz
wiksz rednic. Najpierw by to szperacz
ukierunkowany
na
cechy
osobowoci
wskazujce na zaburzenie. Obecnie rwnie
wielki, o ile nie wikszy, nacisk kadzie si na
czyny antyspoeczne. Mona powiedzie, e
cyrk psychopatw utkn w bocie medycyny
sdowej.
Jako przykad Lilienfeld i Andrews wybrali
nieustraszono. W swoim manifecie z 1941
roku Cleckley stwierdzi jedynie, e niski

poziom lku to atut w rku psychopaty i jedna

z gwnych cech zaburzenia. Ale gdzie
dokadnie jest ona oceniana w PCL-R?
Zdaniem Lilienfelda takie pominicia skadaj
si na powany bd teoretyczny; rne
odamy klinicystw i badaczy odmiennie
postrzegaj psychopati, poniewa opieraj
si na dwch rnych tradycjach: jakociowej
analizie lub ilociowej mierze zachowania.
Te dwa obozy wywodz si z jednego
epistemologicznego pnia. W jednym zebrali
si zwolennicy Cleckleya,
dla ktrych
gwnym
obszarem
zainteresowa jest
osobowo;
w
drugim
behawioryci,
opierajcy si na biblii DSM i ewangelii APD,
ktrzy skupiaj si przede wszystkim na
przeszoci kryminalnej badanego. Nie trzeba
dodawa, e ta schizma nie wpyna dobrze
ani na spjno bada empirycznych, ani na
konsensus diagnostyczny. Kto, kto posiada
wszystkie niezbdne cechy osobowoci
psychopatycznej - nalecy na przykad do

klinicznego podgatunku badanego przez

Mullins-Sweatt
zostanie
uznany
za
psychopat przez zwolennikw podejcia
osobowociowego,
ale
nie
przez
behawiorystw, dla ktrych czyny mwi
goniej ni sowa. Taka przynajmniej bya
konkluzja Lilienfelda i Andrewsa.
Dziaa to w obie strony. Jak zobaczylimy
na przykadzie lana i Jimmyego, nie kady
kryminalista
jest
psychopat.
Prawd
powiedziawszy, psychopaci stanowi w tym
zbiorze mniejszo. Lilienfeld i Andrews uznali,
e trzeba co zrobi, by zasypa t rosnc
przepa
diagnostyczn.
I
znaleli
rozwizanie.
Inwentarz Osobowoci Psychopatycznej
(Psychopathic
Personality
lnventory
w skrcie PPI[57]) skada si ze 187 pyta.
Nie
jest
to
najbardziej
elegancki
kwestionariusz wiata, no ale zaburzenie,
ktre si nim bada, te do takich nie naley.

Na tego psychometrycznego molocha skada

si osiem niezalenych wymiarw osobowoci
- w rezultacie jest to jeden z najbardziej
wszechstronnych testw psychopatii, jaki
kiedykolwiek opracowano. Co ciekawe, nasz
stary przyjaciel, analiza czynnikowa, i tu
wykry znajomy wzorzec. Tych osiem pastw
satelickich psychopatycznej osobowoci makiaweliczny
egocentryzm
(ME);
impulsywny
nonkomformizm
(IN);
eksternalizacja winy (Blame Externalization BE); beztroski brak planowania (Carefree
Nonplanfulness
CN),
nieustraszono
(Fearlessness - F); potencja spoeczny
(Social Potency - SOP); odporno na stres
(Stress Immunity - STI) i bezduszno
(Coldheartedness - C) - dziel si i cz na
trzech nadrzdnych osiach. S to:
1. Egocentryczna Impulsywno (ME +IN +
BE + CN)
2. Nieustraszona Dominacja (SOP + F +

STI)
3. Bezduszno (C).
I ujawniaj w osadach statystycznych kiedy chmura matematycznego kurzu ju
osidzie - struktur DNA czystej, nieskaonej
psychopatii. Oto genom, ktry jako pierwszy
sekwencjonowa Cleckley, nieznieksztacony
przez czas i popeniane wystpki. Kady
z nas, w pewnym sensie, do niego pasuje.
Pochaniamy spokojnie taco i teuil,
a Lilienfeld wyjania, co dokadnie znaczy by
psychopat,
i
mwi
o
empirycznych
podstawach PPI.
Problem
z
istniejcymi
testami
dotyczcymi tego zaburzenia polega na tym,
e wikszo z nich skupiaa si wycznie na
przestpcach. A wiemy, e ludzie o cechach
psychopatycznych funkcjonuj bardzo dobrze
rwnie poza murami wizienia - i e
niektrzy
odnosz
nawet
sukces.

Bezwzgldno,
odporno
psychiczna,
charyzma, skupienie, sia perswazji i spokj
w sytuacjach stresowych to, jakkolwiek by to
uj, cechy, ktre rni mczyzn od
chopcw. Dlatego musimy jako zasypa
przepa
pomidzy
przetrzymywanymi
w
wizieniach
psychopatycznymi
przestpcami a ich nalecymi do elity
i wietnie funkcjonujcymi w spoeczestwie
odpowiednikami. Gwna droga zostaa ju
wytyczona. Ale co z bocznymi uliczkami?
Zaoylimy, e psychopatia ma pewne
spektrum. Badani bd wykazywa jedne
cechy, a innych nie. Cho pan i ja moglibymy
osign ten sam wynik w PPI, nasze profile
w
omiu
podstawowych
wymiarach
osobowoci mogyby by zupenie rne. Pan
na
przykad
miaby
wysoki
wynik
w beztroskim braku planowania, ale niski
w bezdusznoci, a ja dokadnie odwrotnie.
Pogld Lilienfelda ma swj sens.

Jeli

uzna psychopati za przeduenie normalnej

osobowoci, to logiczny wydaje si wniosek,
e sama te musi by pojciem o charakterze
skalarnym i e jej wystpowanie, z wikszym
lub mniejszym nasileniem, moe w danym
kontekcie dawa znaczce korzyci. Takie
podejcie nie jest czym nowym w annaach
dysfunkcji umysowych (o ile psychopatia jest
dysfunkcj, zwaywszy na to, jakie potrafi
przynosi korzyci). Dla przykadu spektrum
autystyczne[58]
to
kontinuum
nieprawidowoci w interakcjach spoecznych
i sposobach komunikacji: od powanych
upoledze
(ludzie
nimi
dotknici
s
pozbawieni kontaktu z otoczeniem, milczcy;
tkwi
uwizieni
w
stereotypowych
zachowaniach, takich jak kiwanie gow albo
rytualne poruszanie ciaem) po agodne
zaburzenia
(dobrze
funkcjonujce
w spoeczestwie osoby o aktywnych, cho
wyranie
ekscentrycznych
strategiach
interpersonalnych, wskich zainteresowaniach

i nadmiernym przywizaniu
zasad i rytuaw).

do

sztywnych

Mniej moe znane, cho podobne[59], jest

spektrum
schizofrenii.
Badania
nad
konstruktem schizotypii wskazuj na przykad,
e psychotyczne dowiadczenia, takie czy
inne (zwykle nieszkodliwe i niestanowice
zagroenia), s do powszechne w populacji
ludzkiej. I zamiast dokonywa jednoznacznych
ocen - albo jeste schizofrenikiem, albo nie powinno si postrzega to zaburzenie w caej
rozcigoci, z arbitralnie ustanowion granic
pomidzy normalnoci, ekscentrycznoci
i chorob. W ramach tej struktury objawy
schizotypowego
zaburzenia
osobowoci
(dziwne
przekonania,
dziwny
sposb
mwienia, ekscentryczne kontakty z ludmi)
s czsto czym w rodzaju olej czki na
centralnym masywie schizofrenii. Dokadnie
tak jak w psychopatii - na niskich i rednich
wysokociach
zaburzenie
daje
si
kontrolowa, a czasami nawet przynosi

korzyci
(zwizek pomidzy schizotypi
i
kreatywnoci
jest
dobrze
udokumentowany).
Ale
powyej
linii
wiecznego
niegu
robi
si
naprawd
niebezpiecznie.
Takie podejcie do zaburze psychicznych
ma
intuicyjny,
zdroworozsdkowy
urok.
Trudno przecie zignorowa to drczce
podejrzenie, e w gruncie rzeczy wszyscy
jestemy nieco dziwni. A jeli chodzi
o traktowanie psychopatii jako pewnego
spektrum, to Scott Lilienfeld z pewnoci nie
jest w tym odosobniony. S te inni, ktrzy
stosuj jego skal i maj wasne dowody
potwierdzajce jej suszno. Wrd nich
wyrnia si Joseph Newman.

To, czego nie wiesz, nie moe ci

zrani
Joe Newman jest profesorem psychologii

na University of Wisconsin-Madison. Godzina

w jego gabinecie to jak psychologiczna sesja
w tunelu aerodynamicznym albo spyw
bystrzami kognitywistyki. Prawie trzydzieci
lat spdzi w
najciszych wizieniach
rodkowego Zachodu. Oczywicie nie jako
osadzony - naley do tych nieustraszonych
badaczy, ktrzy pracuj z psychopatami
ulokowanymi wysoko ponad lini wiecznego
niegu
dysfunkcji.
Cho
zdoa
si
przystosowa do ekstremalnych warunkw,
przyznaje, e czasami wci wosy je mu
si na gowie.
Wspomina na przykad swoje spotkanie
z czowiekiem, ktry uzyska czterdzieci
punktw w PCL-R. Jeli pamitacie, jest to
maksymalny wynik w tecie. I co, co zdarza
si bardzo rzadko. Ten facet to by
psychopata w czystej postaci.
- Zwykle podczas wywiadu pojawia si
taki
moment,
kiedy
lubimy
troch

poprowokowa - opowiada Newman. - No

wie pan, rzucamy im wyzwanie, eby oceni
reakcj. Ale kiedy zrobilimy to z tym facetem
- do tej pory naprawd miym: czarujcym,
zabawnym, po prostu uroczym - jego oczy
nabray zimnego wyrazu. Trudno to opisa,
ale od razu wiadomo, o co chodzi. Zupenie
jakby mwi: lepiej si cofnij! . I wie pan co?
Dokadnie to zrobilimy. Wystraszy nas
miertelnie.
Newman, jak sam przyznaje, czasami
dostrzega ten wyraz we wasnych oczach. Ale
nie dodaje, e swj swego rozpozna. Dorasta
na ulicach Nowego Jorku, wiedzia, jak
posugiwa si broni. Bez ladu ironii mwi,
e jest za to wdziczny losowi. To byo jak
przedsmak tego, co nadejdzie. Oczywicie na
polu nauki.
Jest ostroniejszy ni wikszo badaczy,
jeli chodzi o wybr kryteriw psychopatii.
-

Martwi

mnie,

tak

atwoci

przyczepiamy ludziom etykietk [psychopaty],

bez dostatecznego zrozumienia kluczowych
elementw tego zaburzenia - mwi cichym,
niemal
przepraszajcym
tonem.
W rezultacie selekcja nie jest wystarczajco
cisa, za psychopatw uznaje si czsto
zwykych
kryminalistw
i
przestpcw
seksualnych,
ktrych
zachowanie
jest
odzwierciedleniem pierwotnych czynnikw
spoecznych lub problemw emocjonalnych,
lepiej poddajcych si terapii ni psychopatia.
Newman jest te bardziej skonny ni jego
koledzy
po
fachu,
mniej
zorientowani
w skadowych osobowoci psychopatycznej,
przyklasn obrazowi psychopaty yjcego
poza murami wizienia i radzcego sobie
wietnie jako chirurg, prawnik czy prezes
firmy.
- Maria maej awersji do ryzyka z brakiem
poczucia winy czy wyrzutw sumienia, czyli
dwch
filarw
psychopatii,
moe,

w zalenoci od sytuacji, pomc w karierze

kryminalisty lub biznesmena. A czasem
w jednym i drugim - mwi.
Tak wic tu nie ma problemu. Ale Newman
nie zgadza si z powszechnie panujcymi
pogldami, jeli chodzi o pierwotne przyczyny,
czyli etiologi zaburzenia. Uwaa si, e
psychopaci s niezdolni do odczuwania
strachu, empatii i wielu innych emocji, co
upoledza ich poznanie spoeczne. A to z kolei
sprawia, e nie s w stanie tolerowa takich
uczu u ludzi, z ktrymi si stykaj. Ten
pogld, wyznawany midzy innymi przez
eksperta od psychopatii Jamesa Blaira
z National Institute of Mental Health
w Bethesda w stanie Maryland, implikuje, e
pierwotn
przyczyn
zaburzenia
jest
neurologiczna
dysfunkcja,
szczeglnie
w
obszarze
ciaa
migdaowatego
zarzdzajcego w mzgu emocjami, oraz
blisko zwizanych z nim struktur - takich jak
hipokamp, bruzda skroniowa grna, zakrt

wrzecionowaty,
przednia
cz
zakrtu
obrczy i kora oczodoowo-czoowa. To tu
wanie le podstawy psychopatycznej diady,
ktrych rezultatem s zachowania bdce
wyrazem
znaczcego
upoledzenia
emocjonalnego.
Newman sdzi inaczej. Jego zdaniem
psychopaci wcale nie s niezdolni do
odczuwania strachu - nie s pozbawion
uczu pustk, jak tradycyjnie portretuje si ich
w literaturze. Oni go po prostu nie zauwaaj.
Wyobracie sobie, na przykad, e cierpicie
na arachnofobi i ju sama myl o czym, co
chodzi na omiu nogach, sprawia, e oblewa
was zimny pot. A nastpnie, e kilka
centymetrw
nad wasz gow zwisa
tarantula. Jeli nie bdziecie wiedzie, e ona
tam jest, nie wystraszycie si, prawda? Dla
waszego umysu ona po prostu nie bdzie
istnie.
Za

pomoc

pomysowego

eksperymerrtu[60] Newman wykaza, e tak

samo
moe
si
dzia w
przypadku
psychopatw. I to nie tylko jeli chodzi
o pajki. Ci ludzie nie odczuwaj lku ani nie
zauwaaj go u innych, poniewa odgradzaj
si od wszystkiego, co nie ma znaczenia ,
kiedy skupi si na zadaniu prowadzcym do
natychmiastowej
nagrody.
Dowiadczaj
czego w rodzaju tunelowego widzenia
emocjonalnego.
Newman i jego wsppracownicy pokazali
psychopatom i niepsychopatom seri le
podpisanych obrazkw, podobnych do tych na
rycinie 2.7

Rycina 2.7. Test Stroopa, obrazek-sowo (za

Rosiski, Golinkoff i Kukish, 1975)

Ich
zadanie,
prawdziwy
faworyt
psychologw poznawczych, szczeglnie tych
zainteresowanych mechanizmami zwizanymi

z uwag, na pozr byo bardzo proste:

nazwa przedmiot przedstawiony na obrazku,
ignorujc niewaciwy podpis - przy czym
ochotnicy musieli to robi pod presj czasu,
seriami.
Dla wikszoci
ludzi to trudne do
wykonania.
Konieczno
nazwania
przedstawionej rzeczy pozostaje w ostrym
konflikcie
z
przymusem
odczytania
niewaciwego sowa, co skutkuje wahaniem.
Jest to efekt Stroopa, ktry opisa to zjawisko
w 1935 roku. Zadanie suy do pomiaru
skupienia uwagi uczestnika badania. Im
szybciej kto podaje waciwe nazwy, tym
bardziej jest skoncentrowany. Im wolniej to
robi, tym bardziej rozproszona jest jego
uwaga.
Gdyby
teoria
Newmana
miaa
si
potwierdzi
i
psychopaci
rzeczywicie
cierpieliby z powodu deficytu przetwarzania
informacji, atwo byoby przewidzie, jakie

bd ich reakcje. Powinni by szybsi

w nazywaniu obrazkw ni niepsychopaci.
Powinni
skupia
si
wycznie
na
postawionym zadaniu.
Wynik badania okaza si absolutnie
jednoznaczny.
Ochotnicy
niepsychopaci
wyranie gubili si w tym zadaniu - wicej
czasu zajmowao im nazywanie obrazkw psychopaci za przechodzili przez nie gadko,
niemal bez zwracania uwagi na powodujce
dystrakcj podpisy. Co wicej - i to wanie tu
sytuacja zacza robi si nieco kopotliwa dla
Scotta Lilienfelda i jego psychopatycznej skali
- Newman odkry pewn anomali: wyrany
brak cigoci we wzorcu odpowiedzi, kiedy
przekroczony zosta punkt krytyczny. Na olich
czkach PCL-R wszyscy dziaaj podobnie,
wszystkim zadanie sprawia mniej wicej takie
same
trudnoci.
Ale
gdy
osigniemy
wysoko klinicznego obozu-bazy, czyli wynik
rzdu 28-30 punktw, dynamika zmienia si
dramatycznie. Tubylcy zamieszkujcy wyyny

nagle uznaj zadanie za atwe. Tak jakby nie

przetwarzali tych dodatkowych, zakcajcych
obraz napisw, ktrych inni nie potrafi
zignorowa.
Rzecz nie w tym, e s na nie uodpornieni.
W osobnym badaniu[61] Newman i jego
koledzy
posadzili
psychopatw
i
niepsychopatw
przed
monitorem
komputerowym
i pokazywali
im
cigi
przypadkowych liter: czerwonych, zielonych
i czarnych. Ochotnikom powiedziano, e jeli
na ekranie wywietli si okrelona liczba
czerwonych liter, zostan poraeni prdem.
Zgodnie z oczekiwaniami, kiedy uwag
ochotnika odwrcono od myli o wstrzsie
elektrycznym (na przykad poproszono go
o okrelenie, czy wywietlane litery s mae
czy due), psychopaci okazywali znacznie
mniej niepokoju ni niepsychopaci. Ale - i to
jest wanie niesamowite - kiedy kierowano
uwag ochotnikw ku perspektywie poraenia
prdem (na przykad proszc ich o okrelenie,

w jakim kolorze s litery, czerwonym czy

zielonym) trend si odwrci. Tym razem to
psychopaci wykazywali wicej niepokoju!
- Ludzie sdz, e [psychopaci] s
bezduszni i pozbawieniu strachu - mwi
Newman. - Ale moim zdaniem to co wicej.
Gdy skupimy ich uwag na zagroeniu,
osobnicy psychopatyczni okazuj normaln
reakcj [emocjonaln], Ale jeli j skierujemy
na co innego, staj si cakowicie niewraliwi
na emocje.
Niecigo w reakcji pojawia si dokadnie
w tym punkcie PCL-R, w ktrym badany ze
zwykego przestpcy staje si przypadkiem
klinicznym, a tajemnica, czym tak naprawd
jest psychopatia - czy jest to punkt na
kontinuum,
czy
te
zupenie
osobne
zaburzenie - nagle si pogbia.
A zatem czy psychopatia to tylko kwestia
stopnia
zaburzenia?
A
moe
jednak
psychopaci graj we wasnej lidze?

Jeden may krok. Jeden wielki skok

Rozsdnie byoby przyj, e odpowied
na tak postawione pytanie powinna by
jednoznaczna. Jeli psychopatia stanowi
pewne kontinuum, to przejcie od zaburze
lekkich do powanych, powiedzmy od Matki
Teresy do Johna Waynea Gacyego, musi by
linearne. A jeli nie - to widoczne bd na
wykresach ostre wzniesienia, takie jak te,
ktre zaobserwowa Joe Newman. Ale, jak
powie wam kady, kto gra na loterii, nie jest
to takie proste. Sze wygrywajcych liczb
z pewnoci tworzy cz kontinuum: od
jednego do szeciu.
Wielko waszej
wygranej, wahajca si od tysica do miliona
dolarw, to ju jednak cakiem inna sprawa.
To funkcja wykadnicza, zwizek za pomidzy
liczbami kontinuum, a tym jak si przekadaj
(w tym przypadku cakiem dosownie) na
prawdziwe
pienidze,
wynika
z
prawdopodobiestwa.
Szanse
na

wytypowanie wszystkich szeciu liczb (1 do

13983816) nie rni si w tym samym
stopniu od szans wytypowania piciu (1 do
55492), jak wytypowanie piciu liczb rni si
od wytypowania czterech (1 do 1033).
W adnym razie. Tak wic, mimo e na
jednym
poziomie
wszystko
przebiega
w sposb przewidywalny, to, co z tego
wynika w
rwnolegym
matematycznym
wszechwiecie, ju nie. Ewidentnie nabiera
wasnego ycia.
Ale wrmy do restauracji. Przedstawiem
Scottowi Lilienfeldowi moje zdanie: e
zarwno on, jak i Joe Newman mog mie
racj. Psychopatia moe posiada wymiar,
ale gdy jest gboka, dzieje si co
niewymownie trudnego do zdefiniowania. Tak
jakby kto nacisn przecznik.
- Tak, mona by w ten sposb pogodzi te
dwie
perspektywy
odpowiada
w zamyleniu. - Mona przyj, e ci, ktrzy

osigaj ekstremum, jed na innym paliwie

ni wszyscy inni. Ale to te zaley od punktu
wyjcia;
od tego,
czy
postrzegamy
psychopati gwnie jako predyspozycj
osobowoci
czy
jako
zaburzenie
przetwarzania informacji, czy chcemy si
zajmowa deficytami
poznawczymi,
czy
odmiennoci temperamentu.
Wida to
w samym jzyku, w uywanej terminologii:
zaburzenie,
deficyt,
predyspozycja,
odmiana... Chciabym usysze, co Joe ma na
ten temat do powiedzenia. Mwi mu pan
o tym?
Nie. Ale wkrtce potem naprawiem ten
bd.
- Czy to moliwe - spytaem Newmana e im dalej kogo si umiejscawia na skali
psychopatii - zakadajc, e co takiego
w ogle istnieje - tym lepiej dostrzegamy
zachodzenie zmian? Na przykad rnice
w mechanizmie skupiania uwagi, to, e im

bardziej kto jest psychopatyczny, tym lepiej

si
skupia,
gdy jest
nastawiony
na
natychmiastow nagrod? I e cho wynik
PPI albo PLC-R moe by linearny, sposb,
w jaki si to objawia na poziomie aktywnoci
mzgu, szczeglnie u osb z bardzo wysok
punktacj, moe wyglda inaczej? e moe,
w gruncie rzeczy, mamy do czynienia ze
zmian wykadnicz?
Newman mruy oczy. Ten chytry stary
rewolwerowiec nie ma nastroju na gierki.
- Jasne - mwi. - To moliwe. Ale
kliniczna granica [w PCL-R] to 30. A tak si
skada, e w laboratorium, przypadkowo lub
nie, w tym punkcie wikszo empirycznego
gwna wpada w wentylator psychologii
kognitywnej. - Umiecha si i dolewa sobie
kawy. - Poza tym nie ma znaczenia, z ktrej
strony to ugryziemy - dodaje. - Kliniczny
psychopata to do rzadki okaz. Tak czy siak
si wyrnia. Prawda?

TRZY
Carpe noctem
Wiem, jak si mio
Czuje do dziecka przy piersi karmiam
Nie raz - a przecie wyrwaabym
sutek
Z
bezzbnych
z umiechnitych bogo

dzise,

Warg, i strzaskaabym
niemowlciu,

czaszk

Gdybym przysiga wczeniej, e

to zrobi.
Lady Makbet (syszc, e m chce
zrezygnowa z zamordowania krla
Duncana)[19]

Diabe i morze
Trzynastego marca 1842 roku statek
William Brown wyruszy w rejs z Liverpoolu
do Filadelfii. Po piciu tygodniach podry,
w nocy 19 kwietnia, zderzy si z gr lodow
dwiecie pidziesit mil od wybrzea Nowej
Fundlandii i zacz szybko ton. Ponad
trzydzieci osb, pasaerw i czonkw
zaogi, odzianych w koszule nocne, zdoao
upakowa si w barkasie przeznaczonym
maksymalnie dla siedmiu osb. By sztorm,
zacz pada lodowaty deszcz i wkrtce
pierwszy oficer Francis Rhodes uwiadomi
sobie, e jeli ktokolwiek ma przey, to
trzeba odciy szalup. To samo przyszo do
gowy kapitanowi, Georgeowi L. Harrisowi,
ktry ratowa si w jolce z kilkoma innymi
osobami.
- Wiem, co musi pan zrobi - powiedzia
Rhodesowi. - Ale niech pan teraz o tym nie
mwi. Niech to bdzie ostatnia deska ratunku.

Gdy nadszed wit, odpyn w kierunku

Nowej Szkocji, pozostawiajc nieszczsny
barkas wasnemu losowi.
Przez nastpny dzie i wikszo nocy
warunki pogodowe pogarszay si, fale
staway si coraz wiksze. d zacza
przecieka i mimo szaleczych wysikw
rozbitkw, ktrzy usiowali wylewa wod,
zanurzaa si coraz gbiej. Sytuacja staa si
beznadziejna.
Dwudziestego
kwietnia
o dziesitej wieczorem podjto decyzj:
niektrych pasaerw trzeba powici dla
dobra innych. Takie dziaanie, argumentowa
Rhodes, nie bdzie niesprawiedliwe wobec
tych, ktrzy zostan wyrzuceni za burt; jeli
pozostan w odzi, to i tak zgin. A jeli nie
podejmie si adnych krokw, on, Rhodes,
bdzie odpowiedzialny za mier tych, ktrych
mgby uratowa.
Jak naleao si spodziewa, nie wszyscy
pasaerowie odzi si z nim zgodzili. Wedug

niektrych gdy nie zrobi nic i wszyscy uton,

nikt nie bdzie odpowiedzialny za ich mier.
Gdyby usiowa ocali cz rozbitkw
kosztem choby jednej osoby, on i pozostali
mogliby skoczy jako mordercy. A to jest
zdecydowanie gorsze.
Rhodesa
nie
poruszyy
jednak
te
argumenty. Jedyn szans na przeycie byo
utrzymanie odzi na powierzchni, kogo
naleao wic powici.
- Boe dopom! Zaoga do dziea! krzykn i wraz z marynarzem Alexandrem
Holmesem
rozpocz
makabryczne
wyrzucanie ludzi za burt, prosto we
wzburzone
czarne
wody
pnocnego
Atlantyku. Pocztkowo reszta marynarzy
zachowywaa si biernie, co sprowokowao
go do kolejnego okrzyku:
- Zaoga! Zabierajcie si do pracy, inaczej
wszyscy zginiemy!
Liczba ofiar zacza rosn. Powicono

czternastu pasaerw pci mskiej, w tym

tych, ktrzy prbowali si schowa. Przy
yciu
pozostawiono
dwch
onatych
mczyzn i chopca oraz wszystkie kobiety
z wyjtkiem dwch sistr wyrzuconego za
burt pasaera - one postanowiy same
podzieli jego los.
Po tym wszystkim nadszed ratunek rozbitkw przyj na pokad trawler pyncy
do
Hawru.
Po
dotarciu do
Filadelfii
pasaerowie zoyli pozew u prokuratora
okrgowego. Trzynastego kwietnia 1842
roku, niemal rok po unikniciu mierci
w lodowatych wodach Atlantyku, marynarz
Alexander Holmes stan przed sdem
oskarony o morderstwo.
By jedynym
czonkiem
zaogi,
jakiego
odnaleziono
w Filadelfii - i jedynym pocignitym do
odpowiedzialnoci za swe czyny.
Gdybycie to wy zasiadali na awie
przysigych, jak rozsdzilibycie t spraw?

Nim odpowiecie, pozwlcie, e wyjani,

dlaczego
pytam.
Dwa
lata
temu
przedstawiem ten dylemat grupie studentw,
z ktrych cz uzyskaa wysokie wyniki
w tecie PPI, cz niskie. Kady mia trzy
minuty na rozwaenie problemu, po czym
wydawa werdykt anonimowo, w zaklejonej
kopercie. Chciaem wiedzie, czy wynik w PPI
przeoy si na decyzj w tej sprawie. Szybko
miaem si o tym przekona.
Z dwudziestu ochotnikw, ktrzy mieli niski
wynik w tecie PPI, tylko jeden wyda
werdykt w przydzielonym czasie. Inni nie
potrafili si zdecydowa. Ale u dwudziestu
badanych z wysokim wynikiem sprawa
wygldaa zupenie inaczej. Wszyscy bez
wyjtku podjli decyzj, a ich werdykt by
jednogony. Holmesa naleao uniewinni.

Mylenie poza grup

Bez paniki. Nie martwcie si, jeli nie

potraficie utrzyma kierunku w tej etycznej sali
luster. Dobra wiadomo jest taka, e nie
jestecie
psychopatami.
Dwudziestego
trzeciego kwietnia 1842 roku, dziesitego dnia
od rozpoczcia procesu, po szesnastu
godzinach dyskusji awa przysigych podja
decyzj - zajo to niemal tyle samo czasu, ile
Holmes spdzi w szalupie. Uznano go winnym
nie morderstwa, a zabjstwa - dziaa pod
tak presj, e pojcie dobra i za stao si
moralnie nie do rozrnienia. Sdzia skaza
Holmesa na symboliczn kar szeciu
miesicy wizienia i grzywn w wysokoci
dwudziestu dolarw[20],
A teraz rozwamy przypadek
w Daily Telegraph z 2007 roku:

opisany

Wedle komentarza wyszego

oficera
policji
dwch
posterunkowych nie
podjo
interwencji[62],
gdy
ton

dziesicioletni chopiec, bo nie

zostali
przeszkoleni,
jak
reagowa
w
takich
przypadkach. Policjanci stali na
brzegu stawu w Wigan, gdy
Jordan Lyon gin w wodzie,
usiujc
ratowa
swoj
omioletni przyrodni siostr.
Dziewczynce
pomogli
dwaj
starsi wdkarze, ktrzy bez
wahania wskoczyli do wody.
Przybyli wkrtce potem na
miejsce zdarzenia posterunkowi
nie prbowali wydosta z wody
chopca - czekali, a przybd
przeszkoleni ratownicy. Podczas
dzisiejszego
przesuchania
w
sprawie
jego
mierci
zrozpaczeni rodzice domagali
si wyjanie, dlaczego nie
prbowano ratowa ich syna.
Jego ojczym powiedzia: [...]

Nie
trzeba
specjalnego
przeszkolenia, eby wskoczy
do wody i wycign dziecko .
Na pierwszy rzut oka ta sprawa i sprawa
marynarza Alexandra Holmesa niewiele maj
ze sob wsplnego, wydaj si nawet
cakowicie odmienne. Pierwszy przypadek
dotyczy
nadzwyczajnych
rodkw
przedsiwzitych, by ratowa ycie, drugi
zadziwiajcej decyzji, by go nie ratowa.
Przyjrzyjmy si jednak temu nieco bliej,
a zauwaymy uderzajce podobiestwa.
W obu historiach, na przykad, problemem
jest amanie zasad. W wypadku Jordana
Lyona policjantw sparaliowa wasny kodeks
postpowania: nadrzdny imperatyw, by si
nie wychyla. Zostali wytresowani niczym
cyrkowe foki do tego stopnia, e zasady
okazay si silniejsze od instynktu i nie byli
w stanie podj interwencji, do ktrej nie
zostali przeszkoleni. W tragedii Williama

Browna gr wziy zasady zakodowane

gbiej, bardziej funkcjonalne i bardziej
higieniczne etycznie . I tym razem jednak
byy dysfunkcjonalne w zderzeniu z potrzeb
chwili. Mona powiedzie, e marynarze
znaleli si dokadnie w tej samej co policjanci
odzi
na
moralnym
celowniku
humanitaryzmu.
Musieli
dziaa
szybko,
zdecydowanie i zlekceway konsekwencje.
Jedni wypadli w tym tecie lepiej ni drudzy.
Prcz wyzwania, jakim s dla naszej
egzystencjalnej sfery bezpieczestwa, te dwa
przypadki kryj te w sobie do dziwny
paradoks.
Nadal
mamy
ewolucyjnie
zakodowan potrzeb podporzdkowania si
normom grupy. Co robi zwierz stadne, gdy
tylko
poczuje
si
zagroone
przez
drapienika? Natychmiast docza do grupy.
Im bardziej si w ni wtapia, tym wiksz ma
szans na przeycie. U ludzi jest to rwnie
prawdziwe, jak u kadego innego gatunku.
W naszych ponaddwikowych mzgach

z turbodoadowaniem wci tkwi co ze starej

maszyny parowej darwinizmu, z brutalnych,
zlanych krwi pobojowisk prehistorii. Na
przykad w ciekawym dowiadczeniu[63],
ktrego celem byo przeledzenie instynktu
stadnego w cyberprzestrzeni, psycholog
spoeczny Vladas Griskevicius, wwczas
pracujcy na Arizona State University, i jego
wsppracownicy ustalili, e kiedy uytkownicy
czatw internetowych poczuj si zagroeni,
wykazuj tendencj do trzymania si razem
- wyranie podporzdkowuj si pogldom
i opiniom innych.
Ale
czasami
sytuacja
si
zmienia,
a umiejtno wyswobodzenia si z konwencji
spoecznych, mylenia poza grup , moe
uratowa ycie - dosownie i w przenoni.
W 1952 roku socjolog William H. Whyte
wymyli
termin
mylenie
grupowe ,
okrelajcy
mechanizm
ujawniajcy
si
w grupach izolowanych. Ot okazuje si, e
czonkowie
odcitych
od
wpyww

zewntrznych i bardzo spjnych grup szybko

dochodz do normatywnie waciwych
pogldw i staj si cakowicie odporni na
krytyk.
S
obojtni
na
argumenty
pochodzce spoza grupy, wrodzy wobec
pojawiajcych si wewntrz dysydentw
i absolutnie pewni wasnych racji moralnych.
Psycholog
lrving
Janis[64],
ktry
przeprowadzi wiele bada dotyczcych tego
zjawiska, stwierdzi, e jest to szczeglny
sposb mylenia, waciwy ludziom gboko
zaangaowanym
w
dziaalno spjnej,
zamknitej
grupy;
w
ktrej
walka
0 jednomylno przewaa nad prbami
wypracowania realistycznych alternatywnych
sposobw postpowania . Zgodzicie si
zapewne, e nie s to warunki sprzyjajce
podejmowaniu trafnych decyzji.
Za przykad moe posuy katastrofa
promu kosmicznego Challenger. Naukowcy
1 inynierowie z NASA, poddani silnej presji
politycznej (w tym czasie Kongres zamierza

wycofa du cz funduszy z programu

kosmicznego, a start, z rnych przyczyn, ju
by opniony) stali si wrcz systemowo
odporni
na
obawy
zgaszane
przez
wsppracownikw
dwadziecia
cztery
godziny przed startem.
Dotyczyy one
uszczelek w zewntrznych zbiornikach paliwa.
Zorganizowano
wprawdzie
konferencj
telefoniczn
w
celu
szczegowego
przedyskutowania tego problemu, a jednak
zapada decyzja o starcie, z perspektywy
czasu niepojta. Nadrzdnym celem grupy
stao si podjcie jakiegokolwiek dziaania.
Skutki tego byy tragiczne. ledztwo
wykazao, e przyczyna katastrofy to nie tylko
rozszczelnienie uszczelki. Dziaa te bardziej
szkodliwy i podstpny czynnik: zatcha,
duszna
atmosfera
w
grupie.
Komisja
Rogersa, wyznaczona przez prezydenta
Ronalda Reagana do zbadania tego wypadku,
potwierdzia
drczcy
psychologw
spoecznych strach: to kultura organizacyjna

NASA i proces
podejmowania
decyzji
odegray znaczc rol w doprowadzeniu do
tragedii. Byo to jasne jak soce[21].
Czy to moe oznacza, e granie wedle
wasnych
regu,
wbrew
spoeczestwu,
normatywnej, ale i bezpiecznej przystani, to
rwnie cecha zaprogramowana? S dowody,
e istotnie wyewoluowaa spord nas pewna
mniejszo - nieustraszona i pozbawiona
waha.

Matematyka szalestwa
Ciekawe,
jak
psychopatia
zdobya
przyczek w naszej puli genw. Jeeli jest
zaburzeniem nieadaptacyjnym , to dlaczego
jej wystpowanie utrzymuje si cay czas na
podobnym poziomie? Wedug szacunkw od
jednego do dwch procent populacji to
psychopaci.
Andrew
Colman,
profesor
psychologii na University of Leicester[65],

opracowa rwnie intrygujc odpowied,

ktra zawsze pozostanie, jak podejrzewam,
bliska mojemu sercu - zwaszcza po ostatnich
dowiadczeniach z wzem komunikacyjnym
lotniska w Newark.
W 1955 roku do kin wszed film Buntownik
bez powodu. Nigdy wczeniej w przemyle
filmowym nie sportretowano tak pozytywnie
postaci zbuntowanego i nierozumianego przez
spoeczestwo modego czowieka. Do
jednak kanapowego krytycyzmu. Naukowcw
zajmujcych si teori gier zafascynowaa
w tym filmie jedna scena: ta, w ktrej Jim
Stark (grany przez Jamesa Deana) i Buzz
Gunderson (grany przez Coreya Allena)
pdz w kradzionych samochodach ku
skrajowi
przepaci
podczas
miertelnie
niebezpiecznej gry w wyzywanki.
Colman zaproponowa, by spojrze na to
z punktu widzenia kierowcw. Albo raczej
rozpatrze bardziej znany wariant tej sceny,

w ktrym dwch rywali pdzi prosto na

czowk. Kady z nich ma wybr: moe
przyj rozsdn strategi niepsychopatyczn
i skrci, by unikn zderzenia, albo trzyma
si ryzykownej strategii psychopatycznej i nie
zdejmowa nogi z gazu. Jest to klasyczny
scenariusz
ja-podrapi-ci-po-plecach-apotem-ty-mnie-albo-i-nie ,
ktry
moemy
modelowa za pomoc teorii gier - dziau
matematyki zajmujcego si optymalnym
procesem
podejmowania
decyzji
w sytuacjach, gdzie wynik zaley nie od
dziaania indywidualnego uczestnika,
ale
raczej od wzajemnych oddziaywa grajcych
(patrz tabela 3.1).

Tabela 3.1. Model ewolucji psychopatii

z punktu widzenia teorii gier

Jeli Jim i Buzz wyka si rozsdkiem

i skrc, to obaj osign drugi w kolejnoci
wynik (3 punkty). A jeli obaj oka si
psychopatami i postanowi gra do koca,
kady z nich przypaci to mierci - lub
w najlepszym razie cikimi obraeniami ciaa
- i uzyska najgorszy wynik (1 punkt).
Colman zwraca uwag na jeszcze jeden
fakt: jeli jeden kierowca, powiedzmy Jim,
zdecyduje si na rozsdne zachowanie,
a drugi, Buzz, na szalone, to nagle pojawi si

dyferencja. Jim straci punkt za to, e stchrzy

(otrzyma wic tylko 2), a Buzz osignie
najlepszy wynik, czyli 4 punkty.
Ten matematyczny mikrokosmos obrazuje,
co to znaczy otrze si o psychopat (lub
0
wze
komunikacyjny
w
Newark).
1 sprawdza si z punktu widzenia biologii: gdy
t gr powtarza si raz po raz na komputerze
w laboratorium, zaczyna dzia si co
interesujcego. Jeli punkty przeoy si na
darwinistyczne
jednostki
przystosowania
i przyjmie zaoenie, e ci gracze, ktrzy
uzyskaj ich wicej, bd mieli wicej
potomstwa, a ono przyjmie dokadnie tak
sam strategi gry, to populacja zacznie si
rwnoway.
I w
ten sposb
liczba
osobnikw stale wykazujcych zachowania
psychopatyczne ustali si na poziomie
obserwowanym w rzeczywistych populacjach
(od jednego do dwch procent).
Ten, kto trzyma nog na gazie - kto ma

stalowe nerwy zawsze wygra, pod

warunkiem, e jego przeciwnik jest zdrowy na
umyle. Czyli irracjonalne zachowanie moe
czasami okaza si racjonalne.
W 2010 roku Hideki Ohira, psycholog
z Nagoya University, i jego doktorant Takahiro
Osumi[66],
sprawdzili
teori
Colmana
w
praktyce.
Odkryli,
e
psychopaci
w szczeglnych okolicznociach podejmuj
lepsze
decyzje
finansowe
ni
reszta
spoeczestwa
dokadnie
z tej
samej
przyczyny,
ktr
tak
elegancko
zademonstrowa Colman. Zachowuj si
mianowicie w sposb, ktry w kadej innej
sytuacji okazaby si irracjonalny.
Ohira i Osumi wykorzystali w swych
badaniach gr Ultimatum - paradygmat
powszechnie uywany w neuroekonomii,
nauce badajcej sposb, najoglniej mwic,
w jaki szacujemy zyski. Gwnie pienine, ale
te innego typu. W grze bierze udzia dwch

uczestnikw,
ktrzy
wsplnie
musz
zdecydowa, jak podzieli otrzyman kwot
pienidzy.
Pierwszy
gracz
ma
prawo
zaproponowa sposb podziau, a drugi moe
go zaakceptowa lub nie. Jeli drugi gracz
zdecyduje
si
odrzuci zaproponowany
podzia, obaj odchodz z niczym. Jeli si
zgodzi,
kwota
dzielona
jest
zgodnie
z propozycj pierwszego gracza.
Spjrzcie na rysunek 3.2, a zauwaycie
w tej grze co interesujcego. Oferta
proponowana przez pierwszego gracza moe
by albo sprawiedliwa, albo niesprawiedliwa.
Moe on na przykad zaproponowa, by
podzieli
pienidze
po
poowie
lub
w proporcjach 80 do 20. Zwykle wynik jest
nastpujcy: kiedy propozycja zblia si do
granicy od 70 do 30 procent (na korzy
gracza numer jeden), gracz numer dwa
wchodzi w tryb negacji[22], W kocu nie
chodzi przecie tylko o pienidze. Chodzi
rwnie o zasady!

Rysunek 3.2. Gra Ultimatum (1 = gracz nr 1, 2

= gracz nr 2, F = sprawiedliwy podzia, U =
niesprawiedliwy podzia, A = przyjcie, R =
odrzucenie)

Jak odkryli Ohira i Osumi, psychopaci graj

w t gr inaczej. Nie tylko wykazuj wiksz
skonno do przyjmowania niesprawiedliwych
podziaw,
przedkadajc
prosty
zysk
ekonomiczny nad kar za niesprawiedliwo.
Pomidzy nimi a pozostaymi ochotnikami jest
take bardzo wymowna rnica w wynikach
pomiaru reakcji skrno-galwanicznej (to
niezawodny wskanik stresu oparty na

autonomicznej reakcji gruczow potowych).

Okazuje si, e psychopaci odczuwaj duo
mniejszy stres w sytuacji niesprawiedliwego
podziau. Grubsza skra sprawia, e maj
grubsze portfele.
Czasami, jak stwierdzili Ohira
opaca si by psychopat - ale
sensie ni wykaza to Andrew
Colman dowid, e dobrze jest
trzyma nog na gazie, Ohira
wykazali co dokadnie odwrotnego.
opaca si odpuci.

i Osumi,
w innym
Colman.
czasem
i Osumi
Czasami

A
jeli
potrzebujecie
potwierdzenia
wartoci kadej z tych strategii, spytajcie
kogo, kto by zapuszkowany.

Chcesz si wspi na szczyt, wyrb

sobie reputacj
S
niczym
byskawica
przecinajca
wizienne niebo , tak opisa ich pewien

prywatny detektyw. I trudno byoby znale

kogo, kto by si z nim nie zgodzi. Bractwo
Aryjskie, znane rwnie pod nazw The Rock,
to jeden z budzcych najwikszy postrach
gangw, jakie kiedykolwiek pojawiy si
w
amerykaskim
federalnym
systemie
wiziennictwa. Wedug danych FBI jego
czonkowie odpowiadaj za dwadziecia jeden
procent
morderstw
w amerykaskich
wizieniach (mimo e stanowi zaledwie jeden
procent skazanych). Mona ich rozpozna na
pierwszy rzut oka. Zapuszczaj dugie jak
u morsw wsy, raczej w typie mieszkacw
Dzikiego
Zachodu
ni wspczesnych
kryminalistw. Maj charakterystyczny tatua:
koniczyn z wpisan w ni swastyk
z motywem 666 na liciach. Jeli zrobicie
sobie taki bez pozwolenia, to szybko ka
wam go usun. Zwykle brzytw.
Ta brutalna elita
to siy specjalne
wiziennego
wiata.
Bractwo
powstao
w Kalifornii w 1964 roku, na oddziale typu

supermax wizienia San Ouentin, a stworzya

je grupa biaych rasistw. Byo mniej liczne ni
inne gangi wizienne, ale ju po kilku
krwawych miesicach wybio si na sam
szczyt w hierarchii. Jak im si to udao? Spryt
nigdy nie zaszkodzi, to na pewno. Mimo e
wielu
czonkw
przebywao w
innych
wizieniach tego typu i czsto byli zamknici
w pojedynczych celach przez dwadziecia trzy
godziny na dob, gang sprawnie koordynowa
swoj dziaalno pomysowymi sposobami.
Niewidzialny atrament z uryny i liczcy sobie
czterysta lat kod binarny, wymylony przez
renesansowego filozofa sir Francisa Bacona,
to tylko dwa wymowne przykady.
Czonkowie
gangu
byli cakowicie
bezwzgldni. yli (i yj do dzi) wedug
jednej zowrogiej zasady: Krew na wejciu,
krew na wyjciu . Kto, kto ubiega si
o czonkostwo, musi mie na koncie mier
czonka konkurencyjnego gangu; w przyszoci
za na rozkaz bdzie musia dokonywa

kolejnych egzekucji. Jedynym sposobem

opuszczenia gangu jest mier - albo
z bardzo mao prawdopodobnych przyczyn
naturalnych,
albo
(co
duo
bardziej
prawdopodobne i w wielu przypadkach
preferowane) zadana w bardzo brutalny
sposb.
Jak przyznaj sami czonkowie gangu, to
bezlitonie minimalistyczna filozofia. Prodki
nie istniej, nie stawia si adnych pyta.
Dewiza brzmi: Nie bj si nikogo i niczego .
Sw
niewielk
liczebno
kompensuj
beznamitn
brutalnoci.
Nie
trzeba
dodawa,
e
jak
wszyscy
wysoko
zmotywowani psychopaci, s bezwzgldnie
oddani sprawie.
Majc dostp do bibliotek wiziennych oraz
innych mniej oficjalnych rde, jako przedmiot
studiw wybieraj zabijanie. Prcz pism
Nietzschego,
Machiavelliego,
Tolkiena
i Hitlera, pochaniaj teksty o anatomii

czowieka, szukajc informacji o czciach

ciaa najbardziej podatnych na traum.
W wypaczonej czasoprzestrzeni, jaka istnieje
chyba tylko w wizieniach typu supermax,
dziesiciosekundowe okno to jak tunel do
wiecznoci. W tym krtkim czasie moe si
odby walka o takim nateniu, e porwna
j mona jedynie do dwunastorundowej walki
na pici na relatywnie powolnej orbicie
codziennego ycia. Podstaw jest szybko
dziaania. W jedn sekund mona dokona
bardzo wiele: zmiady tchawic, wyrwa
ko jarzmow, przerwa rdze krgowy,
przebi ledzion i wtrob. Istotna jest
wiedza, co zrobi, kiedy pojawia si okazja.
Ale, jak zauwaa Barry, byy czonek The
Rock,
w
nieprzeniknionej,
niewidocznej
i niestrzeonej szczelinie, ktra pojawia si
w przeraajcych, mrocznych zaktkach
federalnego systemu penitencjarnego, taka
strategia
moga
powsta
jako
cecha
adaptacyjna - co w rodzaju gaszenia ognia

zamiast jego podkadania. I na dusz met

moe
ogranicza
kopoty,
zamiast
je
prowokowa.
- Wizienie to wrogie rodowisko wyjania Barry. - Rzdzi si innymi prawami
ni wiat zewntrzny. To jakby spoeczestwo
w spoeczestwie. Jeli si nie postawisz i nie
bdziesz si liczy, prdzej czy pniej kto
si do ciebie dobierze. I to na wasnych
warunkach. Tak wic musisz co z tym zrobi.
Nie trzeba wci mordowa ludzi. To tak nie
dziaa. Jeden czy dwa razy wystarcz.
Zrobisz to raz czy dwa, a wie si rozniesie:
nie tykajcie tego gocia. Chc przez to
powiedzie, e prewencja jest lepsza ni
leczenie. Carpe noctem.
Uwaga Barryego na temat sposobu
rozwizywania konfliktw jest interesujca.
Co bardzo podobnego, cho nie tak
elokwentnie, wyrazi Phil Spector, producent
muzyczny, odsiadujcy kar za morderstwo.

Lepiej mie bro i jej nie potrzebowa, ni nie

mie broni, gdy jest potrzebna , stwierdzi
w czasach, kiedy zawsze nosi przy sobie
magnum (czy dzi nadal w to wierzy, nie jest
ju takie pewne). Gbsz uwag wygosi
chiski strateg Sun Zi w szstym wieku przed
nasz er. Najwikszym osigniciem jest
pokonanie wroga bez bitwy [23], napisa. Jest
to umiejtno, jak przekonalimy si chwil
temu na przykadzie Jima i Buzza, trudna do
nabycia, zakorzeniona w pewnoci siebie
jednostki. Ale nie w faszywej, opartej na
brawurze, tylko w prawdziwej, opartej na
wierze.
A oto sowa Deana Petersena, byego
onierza si specjalnych, a obecnie instruktora
sztuk walki: Czasami, kiedy znajdujesz si
w sytuacji zagroenia, najlepsze wyjcie to
okaza rwnie wielk agresj jak przeciwnik.
A potem pj o krok dalej. Podnie stawk,
eby uy pokerowej terminologii. I dopiero
kiedy zdobdziemy psychologiczn dominacj,

pokazawszy... w przenoni... kto tu jest

szefem, moemy zacz rozmawia .
Jak lepiej dowie swego autorytetu, ni
przekonujc potencjalnych przeciwnikw, e
zostali pokonani, nim jeszcze do czego
doszo?
Argument Barryego ma te szersze
implikacje - dla wyselekcjonowania nie tylko
bezwzgldnoci,
ale
i
innych
psychopatycznych
cech,
takich
jak
nieustraszono
i powierzchowny
urok.
Okazuje si, e w wiecie natury konflikt nie
musi
by
jedynym
sposobem
na
zdominowanie kogo. Za czasw naszych
przodkw, podobnie jak dzi w wizieniu, nie
byo atwo przey. A cho cen za przeycie
bya przede wszystkim przynaleno do
grupy,
okazuje
si,
e
spoecznoci
zaskakujco wysoko ceniy te ryzykantw.
Jeszcze i dzisiaj podobn
zaobserwowa
mona wrd

dynamik
map[67].

Samce szympansw (naszych najbliszych

krewnych, z ktrymi mamy wsplne a
dziewidziesit
sze
procent
genw)
konkuruj ze sob wielkodusznoci dobrowolnie
okazujc
altruizm
podporzdkowanym
osobnikom.
Ta
wielkoduszno
jest
zwykle
natury
gastronomicznej:
naraaj
si
na
niebezpieczestwo, by dostarczy stadu
poywienia, dziel si zdobycz i konfiskuj j
innym, eby starczyo dla reszty grupy.
Jak stwierdzi specjalista od naczelnych
Frans de Waal: Dominant zamiast wyrnia
si tym, e zabiera, umacnia sw pozycj
przez to, co daje[68].
Rwnie warte uwagi s te naczelne, ktre
walcz ze sob o status, uywajc jako broni
usug publicznych czy przywdztwa - co
uatwia wspprac wewntrz stada. Albo,
jeli wolicie, charyzmy, perswazji i czaru.
Dominujce szympansy, mapy bezogoniaste

i goryle
rywalizuj w
ramach grupy,
interweniujc w sporach midzy osobnikami
podporzdkowanymi. Wbrew oczekiwaniom,
taka
interwencja
nie
faworyzuje
automatycznie i z definicji przyjaci i rodziny.
Jest przeprowadzana, jak zauwaa de Waal
tak,
aby
jak
najszybciej
przywrci
porzdek [69],
W konsekwencji, cignie de Waal, zamiast
decentralizowa rozwizywanie konfliktw,
grupa
szuka wrd
swych
czonkw
najbardziej efektywnego arbitra, a potem
wspiera
go,
by
utrzyma
spokj
i porzdek [70],
Bezwzgldno.
Nieustraszono.
Sia
perswazji. Urok. Zabjcze poczenie - ale
i takie, ktre czasami moe ocali ycie.
Czyby dzisiejsi zabjcy wykorzystywali
podstpnie
umiejtnoci
wczorajszych
rozjemcw? Nie jest to wykluczone, cho
oczywicie
przemoc
nie
jest
nowym

zjawiskiem.

Pierwsi psychopaci
W 1979 roku, niedaleko wioski SaintCesaire w poudniowo-zachodniej Francji,
Christoph
Zollikofer[71]
z
zuryskiego
uniwersytetu, wsplnie z grup francuskich
i woskich badaczy, dokona intrygujcego
odkrycia. Od czasw epoki lodowcowej,
okresu przejciowego , kiedy Europejczycy
o wydatnych szczkach i waach brwiowych
zaczli by wypierani przez nowoczeniej
zbudowanych
przybyszw
z
Afryki,
spoczyway tu w antropologicznym upieniu
szcztki szkieletu,
liczce sobie okoo
trzydziestu szeciu tysicy lat. Stwierdzono,
e naleay one do neandertalczyka. Czaszka
bya nieco dziwna: zdeformowana w grnej
prawej czci na dugoci okoo czterech
centymetrw. Oczywicie wiadomo, e nie

wszystkie osobniki s idealne. Znieksztacenia

byy czym spodziewanym. Ale ta czaszka
w jakim sensie rnia si od innych.
Rodzaj
uszkodzenia
wskazywa
na
premedytacj i podstp. Nastpio ono nie
w procesie geofizycznej atrofii, tylko raczej
w jednej prehistorycznej chwili, ukrytej gdzie
gboko w mroku przeszoci. Nie powstao
przypadkiem. Uyto przemocy, uderzajc
ostrym narzdziem. Po tym jak Zollikofer
doda dwa do dwch - umiejscowienie blizny,
ksztat rany i fakt, e poza tym czaszka nie
miaa adnych uszkodze - doszed do
nieprzyjemnego wniosku. Ot agresja wobec
osobnikw wasnego gatunku u ludzi ma
duszy rodowd ni do tej pory sdzono.
Robienie krzywdy innym przychodzio nam,
mona by si tak wyrazi, cakiem naturalnie.
To intrygujca myl, e ju czterdzieci
tysicy lat temu po Europie kryli wdrowni
neandertalscy psychopaci. Ale nie jest to

wcale tak bardzo zaskakujce. W zasadzie,

wbrew przytoczonej wanie argumentacji,
tradycyjne podejcie do ewolucji psychopatii
koncentruje si, jak widzielimy w poprzednim
rozdziale,
gwnie
na
drapienych
i
agresywnych
aspektach
zaburzenia.
W jednym ze standardowych kwestionariuszy
okrelajcych stopie psychopatii, Levenson
Self-Report Psychopathy Scal (LSRP),
typowa pozycja wyglda tak:
Sukces polega na przetrwaniu najlepiej
przystosowanych.
Nie
obchodz
mnie
nieudacznicy . Na skali od 1 do 4 okrel swj
stosunek do tego twierdzenia (1 oznacza
zupenie si nie zgadzam , a 4 - cakowicie
si zgadzam ).
Wikszo psychopatw cakowicie zgadza
si z tego typu stwierdzeniami - ale tak si
skada, e nie zawsze jest to takie ze.
- Dwie mae myszki wpady do wiadra ze
mietan - mwi Frank Abagnale, jeden

z najsawniejszych oszustw na wiecie,

grany przez Leonarda DiCaprio w filmie Zap
mnie, je li potrafisz. - Pierwsza mysz szybko
poddaje si i tonie. Druga nie chce si
podda. Macha apkami tak zaarcie, e
w kocu ubija mietan na maso i wydostaje
si z wiadra. Ja jestem t drug myszk[24].
Na drugim kracu natrafiamy na zupenie
inne postawy,
widoczne w
religijnych,
duchowych i filozoficznych tekstach. Na
wezwania do wstrzemiliwoci i tolerancji
oraz wzmianki o ubogich w duchu, ktrzy
odziedzicz ziemi.
Kim tak naprawd jeste: psychopat,
witym? Prawdopodobnie kim pomidzy co, jak si okazuje, ma podoe biologiczne.

Przyzna si czy nie przyzna

Ju wczeniej widzielimy w akcji teori
gier. Jest to ga matematyki, stosowana

midzy
innymi
do
badania
wyborw
najlepszych
strategii
behawioralnych
w sytuacjach, gdy koszty i zyski zwizane
z wyborem czy decyzj nie s sta, wyryt
w kamieniu, tylko zmienn. Teoria gier operuje
samoistnie
dynamicznymi
scenariuszami.
A poniewa z zaoenia koncentruje si na
relacjach pomidzy jednostk a grup
spoeczn,
nic w
tym
dziwnego,
e
odnajdujemy j w rnych aspektach bada
nad selekcj naturaln - w modelach
i teoriach zajmujcych si dociekaniem, jak
wyewoluoway okrelone strategie yciowe
czy dany rodzaj zachowania. Psychopatia, jak
wykazay prace Andrew Colmana, nie jest tu
wyjtkiem.
By przyjrze si bliej dynamice psychopatii
w ujciu ewolucyjnym, rozpocznijmy badania
od miejsca, gdzie zatrzyma si Colman.
Stwrzmy sytuacj podobn do tej, w jakiej
znaleli si Jim i Buzz, pdzc ku przepaci tylko tym razem niech jej charakter bdzie

bardziej osobisty. Wyobracie sobie, e wy

i wasz
wsplnik
jestecie
podejrzani
o popenienie powanego przestpstwa.
Policja zaaresztowaa was obu i zabraa na
przesuchanie.
Rozmawiano z kadym z was osobno.
Oficer
ledczy,
poniewa
nie
zebra
wystarczajcych dowodw, by postawi was
w stan oskarenia, ucieka si do starej jak
wiat taktyki wygrywania jednego przeciwko
drugiemu. Wykada karty na st i proponuje
wam ukad. Ot jeli si przyznacie, to
wykorzysta
te
zeznania jako
dowody
przeciwko waszemu wsplnikowi i wsadzi go
na dziesi lat do wizienia. Zarzuty wobec
was zostan wycofane i wyjdziecie na
wolno. Taki ukad wydaje si za dobry, by
mg by prawdziwy? Oczywicie. Jest jeden
haczyk. ledczy informuje was, e to samo
zaproponuje te waszemu wsplnikowi.
I zostawia was samych, ebycie mogli

przemyle spraw. Nagle co wam wpada

do gowy. A jeli obaj si przyznacie? Co si
wtedy stanie? - pytacie ledczego. Czy obaj
traficie do wizienia na dziesi lat? A moe
obaj odejdziecie wolno? ledczy umiecha si
i wyjania, e w takiej sytuacji obaj traficie do
wizienia, ale wyrok zostanie zredukowany
o poow - do piciu lat. A jeli aden si nie
przyzna? - dociekacie dalej. Te wizienie,
ale tylko na jeden rok (patrz tabela 3.3)

Tabela 3.3. Dylemat winia

Ten ledczy jest sprytny. Pomylcie tylko

zoy wam propozycj nie do odrzucenia.

Prawda jest banalnie prosta. Bez wzgldu na
to, co wybierze wasz wsplnik, wam zawsze
bardziej opaca si przyzna. Jeli wsplnik
postanowi milcze, to w zalenoci od tego,
czy zrobicie to samo, czy bdziecie zeznawa
przeciw niemu, albo dostaniecie jeden rok,
albo odejdziecie wolno. Z kolei jeli on
postanowi zeznawa, to w y w zalenoci od
tego, czy zachowacie milczenie, czy rwnie
go wydacie, albo zostaniecie skazani na peny
wymiar kary, albo dostaniecie zmniejszony
wyrok. Rzeczywisto obu tych rozwiza jest
przeraliwie
paradoksalna.
Instynkt
samozachowawczy wskazuje, e jedynym
logicznym sposobem
postpowania jest
przyznanie si. A jednak ta sama paraliujca
logika obu was ograbia z szansy zmniejszenia
kary, skaniajc do zachowania milczenia.
I zauwacie, e kwestia uczciwoci trzyma gb na kdk, bo tak si godzi nie odgrywa tu adnej roli. Zamiast wika

nas w wtpliw moralnie sytuacj, w ktrej

naraeni jestemy na wykorzystanie, dylemat
winia[72]
suy
ustaleniu
optymalnej
strategii zachowania w psychologicznej prni
z zerow moraln grawitacj... Zupenie jak
w wiecie natury.
Czy to moliwe, e psychopaci mog mie
racj? Czy naprawd chodzi o przetrwanie
jednostek
najlepiej
przystosowanych?
Z pewnoci taka strategia jest logiczna.
Gdyby dylemat winia rozpatrywa jako
jednorazowy
przypadek,
mona
by
argumentowa, e bezkompromisowa walka
(czyli strategia zdrady wedug oficjalnej
terminologii) prowadzi do zwycistwa. A wic
dlaczego jej nie wybra?
Powd jest oczywicie prosty. ycie,
w swej nieskoczonej zoonoci, nie skada
si z jednorazowych dylematw. Gdyby tak
byo, a ludzka egzystencja stanowiaby sum
nieskoczonej liczby jednorazowych spotka,

wwczas psychopaci rzeczywicie mieliby

racj i szybko odziedziczyliby ziemi. Ale tak
nie jest, wic nie obejm jej w posiadanie.
Ekran ycia jest gsto wypeniony miriadami
indywidualnych pikseli, ktrych powtarzajce
si interakcje[73] i zwizki skadaj si na
peen
obraz.
I
jestemy
zdolni,
w przeciwiestwie do postaci w dylemacie
winia, komunikowa si ze sob. Pomylcie
tylko, jak wielka to rnica! No wic dobrze,
skoro potrafimy rozegra dylemat winia raz,
potrafimy rozegra go wiele razy. Raz za
razem. A jeli zastpimy wyrok systemem,
w ktrym mona zdobywa lub straci punkty
(patrz tabela 3.4), to jestemy w stanie, za
pomoc prostej matematyki, symulowa
zoono prawdziwego ycia w dokadnie ten
sam sposb jak w przykadzie z Jimem
i Buzzem.

Tabela 3.4. Przykadowa gra w dylemat winia

Co si wwczas dzieje? Czy psychopaci

potrafi przebi si rwnie w wiecie
powtarzajcych si spotka? Czy moe nad
ich
strategi
przewaa
co
innego,
bezpieczestwo w liczbie?

wici przeciwko krtaczom

By odpowiedzie na to pytanie, wyobramy
sobie spoeczestwo nieco inne od tego,

w ktrym obecnie yjemy. Spoeczestwo,

w ktrym jak za dawnych czasw w pitek
wrcza si robotnikom kopert z wypat.
Tych robotnikw mona podzieli na dwa typy.
Pierwsi s uczciwi,
pracuj sumiennie
i wykonuj powierzone im zadania. Nazwijmy
ich witymi. Drudzy s nieuczciwi, leniwi
i pasoytuj na pracowitych kolegach: w pitki
zaczajaj si za bram fabryki i odbieraj im
ciko zarobione pienidze. Nazwijmy ich
krtaczami[25].
Pocztkowo moe si wydawa, e
zbrodnia popaca i krtacze wyjd na swoje.
I faktycznie, na krtk met si opaca.
wici sumiennie stawiaj si do pracy, eby
spoeczestwo
mogo
funkcjonowa,
a krtacze odnosz podwjn korzy. Nie
tylko yj w spoeczestwie dobrobytu, ale
rwnie dostaj pienidze za nic, kradnc
wynagrodzenie witych. Nie ma co, dla nich
to wietne rozwizanie. Ale popatrzcie tylko,
co si stanie, jeli taki wzorzec zachowania

si utrwali. wici bd mieli mniej pienidzy,

eby dba o siebie, zaczn chorowa
i wymiera. Stopniowo stosunek jednych do
drugich cakowicie si odwrci - krtaczy
bdzie wicej.
A tego wanie krtacze nie chc. Kiedy
liczba witych zaczyna spada, wzrasta
prawdopodobiestwo, e krtacze czciej
bd napotyka podobnych sobie. Co wicej,
nawet kiedy ju uda im si spotka jakiego
witego, to mog odej z pustymi rkami,
bo inny krtacz zdy ich ubiec.
W kocu, jeli pozostawi si to wasnemu
biegowi, to sytuacja zatoczy pene koo.
Wahado wychyli si na korzy witych,
a spoeczestwo powrci do idei pracy za
zapat. Ale pamitajcie, e historia si
powtarza. wici dyktuj warunki tylko
wwczas, gdy gospodarka jest w recesji,
a krtacze bior gr tylko tak dugo, jak
wici s w stanie ich utrzyma. To pospna

karuzela hossy i bessy.

Ta krtka opowie o dwch rnych
etykach pracy jest niczym innym jak
uproszczon analogi do
nieskoczenie
bardziej zoonej dynamiki. Ale to wanie
uproszczenie, polaryzacja zachowa daje
modelowi
si.
Bezwarunkowa
agresja
i bezwarunkowa kapitulacja musz ponie
klsk jako strategie wymiany spoecznej,
jeli zachodz powtarzajce si interakcje
i wzajemna zaleno. Kada strategia jest
podatna na wykorzystywanie, kiedy znajduje
si w przewadze - gdy jej zwolennicy s tak
liczni, e z powodzeniem mog na nich
pasoytowa przedstawiciele rywalizujcej
strategii. By uciec si do socjobiologii: ani
cakowita
wsppraca,
ani
cakowita
rywalizacja nie mog by postrzegane jako
ewolucyjnie stabilne[26] strategie przetrwania.
Obie mog zosta przytoczone przez
inwazyjne lub mutujce kontrstrategie.

Ale czy naprawd mona zaobserwowa

ten
proces,
takie
powtarzajce
si
rozgrywanie
dylematu
winia
w rzeczywistoci? W kocu rozpatrujemy
tylko pewien eksperyment mylowy. Czy te
abstrakcyjne obserwacje potwierdzaj si te
w prawdziwym yciu? Odpowied zaley od
tego, co uwaamy za prawdziwe ycie . Jeli
sowo prawdziwe obejmuje rwnie to, co
wirtualne , wwczas okazuje si, e mamy
szczcie.

Wirtualna moralno
Wyobramy sobie, e przeprowadzam
eksperyment dotyczcy reakcji ludzi na
niespodziewane zdarzenia i przedstawiam
wam nastpujc propozycj: za tysic
dolarw musicie si rozebra, wej cakiem
nadzy do baru i spotka si tam z grup
przyjaci.
Musicie
usi
przy
stole

i rozmawia z nimi przez pi minut (wychodzi

po dwiecie dolarw za minut). Przez cay
ten czas bdziecie odczuwa straszliwy
wstyd, ktry z pewnoci towarzyszy bdzie
temu dowiadczeniu. Jednake po upywie
piciu minut wyjdziecie z baru cali i zdrowi,
a ja sprawi, e ani wy, ani nikt z obecnych
nie zapamita tego wydarzenia. Cakowicie
wymarz je z pamici. Bdzie tak, jakby to si
nigdy nie zdarzyo, tyle e w kieszeni
znajdziecie tysic dolarw.
Czy
zrobilibycie
co
takiego?
A w zasadzie skd macie pewno, e ju
tego nie zrobilicie?
Z pewnoci s ludzie, ktrzy bez wahania
rozebraliby si choby w imi postpu nauki.
Jakie byoby to wspaniae, gdyby gdzie,
w zakamarkach czasu, mona byo meldowa
si w zamknitym wiecie eksperymentw,
wynajmowanych na godziny. Taki wanie jest
temat filmu Matrix\
ludzie zamieszkuj

wirtualn przestrze, ktra wydaje im si

obsesyjnie, wrcz nieodparcie prawdziwa.
A co po drugiej stronie? Co z komputerami,
ktre zamieszkuj wiat nalecy do ludzi?
Pod koniec lat siedemdziesitych politolog
Robert Axelrod[74] zada sobie dokadnie to
samo pytanie w odniesieniu do dylematu
winia. I wpad na metod cyfryzacji
paradygmatu,
determinowania
strategii
w powtarzajcych si interakcjach w sposb
pasujcy do wszystkich zaoe stabilnoci
ewolucyjnej.
Dokona
niejako
sekwencjonowania
genomu
codziennej
wymiany spoecznej.
Zacz od zwrcenia si do najlepszych na
wiecie naukowcw zajmujcych si teori
gier i zaproponowa im rozegranie dylematu
winia. Ale partnerami w grze miay by
programy komputerowe. Skoni kadego do
napisania programu, ktry mia wzi udzia
w rozgrywce i uosabia pewn sta,

wczeniej okrelon, strategi reakcji - albo

nastawion
na
wspprac,
albo
na
rywalizacj. Kiedy otrzyma ju wszystkie
programy (byo ich w sumie czternacie),
rozegra rund wstpn, w ktrej konkuroway
one ze sob o punkty. Obliczy, ile punktw
uzyska kady program i we waciwej
rozgrywce przypisa mu tak sam liczb
replik - w doskonaej zgodzie z prawami
rzdzcymi doborem naturalnym. A potem
usiad i patrzy, co si stanie.
Wynik okaza si do jednoznaczny.
Program, ktry odnis najwikszy sukces, by
rwnie najprostszy. WET ZA WET, stworzony
przez matematyka i biologa rosyjskiego
pochodzenia, Anatola Rapaporta, ktrego
pionierskie prace na temat stosunkw
spoecznych i oglnej teorii systemw znalazy
zastosowanie w rozwizywaniu konfliktw nie
tylko w laboratorium, ale i na prawdziwej
scenie politycznej, robi dokadnie to, co
gosia
jego
nazwa.
Rozpoczyna
od

wsppracy, a potem powtarza po prostu

ostatni reakcj partnera. Jeli na przykad
w pierwszej prbie partner wsppracowa,
WET ZA WET te to robi. Jeli partner
rywalizowa, to w kolejnych prbach musia
zakosztowa wasnego lekarstwa... pki
znw nie zacz wsppracowa.
Wdzik i elegancja strategii programu WET
ZA WET wkrtce stay si oczywiste. Nie
trzeba geniusza, by przewidzie, do czego
prowadziy. Uosabia on, w upiornie bezduszny
sposb, bez tkanek i synaps mzgowych, te
fundamentalne zasady wdzicznoci, gniewu
i wybaczenia, ktre czyni nas - ludzi - tym,
kim
jestemy.
Nagradza
wspprac
wspprac, a potem zbiera spoeczne
korzyci. Nakada natychmiastowe sankcje na
wszelk rodzc si rywalizacj, unikajc
opinii miczaka. A po takich incydentach
potrafi powrci, z zerow rekryminacj, do
wzorca wsppracy, niszczc w zarodku
potencja dugofalowego odwetu.
Dobr

grupowy, ta sdziwa ewolucyjna zasada, e

to, co dobre dla grupy przechowywane jest
w
genach jednostki,
nie znalaza tu
zastosowania. Jeli eksperyment Axelroda
cokolwiek nam pokaza, to jedynie to:
altruizm, cho bez wtpienia stanowi element
spjnoci grupy moe wynika nie z wyszych
wartoci, takich jak dobro gatunku czy choby
dobro plemienia, ale ze strategii przeycia na
poziomie jednostki.
Makroskopowa harmonia i mikroskopowy
indywidualizm s, jak si okazuje, dwoma
stronami tej samej monety - ewolucyjnej.
Mistycy nie dostrzegaj, e dawanie nie jest
wcale lepsze ni branie. Prawda goszona
przez radykaln now ewangeli informatyki
spoecznej wedug Roberta Axelroda brzmi:
dawanie jest braniem. A co wicej, nie istnieje
adne antidotum. W przeciwiestwie do
naszego
wczeniejszego
przykadu
ze
witymi i krtaczami, w ktrym maksymalne
wychylenie
wahada
w
jedn
stron

powodowao jego powrt, WET ZA WET po

prostu dziaa dalej. By w stanie, jeli dao mu
si dostatecznie duo czasu,
pokona
wszystkie rywalizujce strategie. On nie
wygra - wygrane s dla pocztkujcych - on
po prostu by niezwyciony.

To co najlepsze z obu wiatw

Przygody
Axelroda
w
wiecie
cyberprzestrzeni z pewnoci wielu zadziwiy.
Nie tylko biologw, ale i filozofw. Takie
przekonujce zademonstrowanie, e dobro
jest nieodczne od naturalnego porzdku
rzeczy i e jest to waciwo stosunkw
spoecznych, spowodowao jedynie wbicie
jeszcze wikszego klina pomidzy tych, ktrzy
walczyli po stronie Boga, a tych, ktrzy
przecigali Go na swoj stron. A jeli okae
si, e nasza lepsza natura tak naprawd
nie jest wcale lepsza, tylko jest, no c,

natur?
Do takiej ohydy ju raz doszo, jakie
dziesi lat przed przedsiwziciem Axelroda.
Przydarzyo si to modemu biologowi
z Harvardu, Robertowi Triversowi[75], ktry
bardzo przewidujco twierdzi, e by moe
dlatego wyewoluoway niektre ludzkie cechy:
by namalowa na cianie wiadomoci
emocjonaln afirmacj o tak cudownie
prostym
schemacie,
tak
schludn
matematycznie jak WET ZA WET. Mantr,
ktra bez wtpienia suya dobrze swym
wyznawcom w szeregach niszych zwierzt,
nim my dostalimy j w swoje rce. By
moe, zastanawia si Trivers, to wanie
z tego powodu dowiadczylimy w historii
naszej ewolucji tych zacztkw przyjani
i wrogoci, sympatii i antypatii, zaufania
i zdrady, ktre teraz, miliony lat pniej, czyni
nas tym, kim jestemy.
Z

pewnoci

zgodziby

si

nim

siedemnastowieczny angielski filozof Thomas

Hobbes. Jakie trzysta lat temu w Lewiatanie
przewidzia on dokadnie tak moliwo
w koncepcji siy i podstpu : sia i podstp
stanowi pierwotn, a w zasadzie jedyn,
przyczyn sprawcz. A co najgorsze jest
bezustanny
strach
i
niebezpieczestwo
gwatownej mierci. I ycie czowieka jest
samotne, biedne, bez soca, zwierzce
i krtkie[27], Wedug Hobbesa recept na to
znale mona jedynie w wityni zgody.
W tworzeniu sojuszy z innymi.
Warunki rozgrywki Axelroda stanowiy
odbicie tej ludzkiej i przedludzkiej ewolucji.
Kilka tuzinw regularnie spotykajcych si
jednostek to mniej wicej waciwa liczba,
jeli chodzi o wczesne spoecznoci. A kady
program
by
wyposaony
nie
tylko
w umiejtno zapamitywania poprzednich
spotka, ale rwnie modyfikowania swego
dziaania zgodnie z t pamici. Jasne staje
si, dlaczego teoria moralnej ewolucji okazaa

si tak intrygujca, kiedy wemie si pod

uwag, co zostao wpuszczone w maszyn
Axelroda i co z niej wyszo po drugiej stronie.
Wyglda na to, e zasada przeycia najlepiej
przystosowanych
wbrew
wczeniejszym
pogldom wcale nie nagradza bezkrytycznie
rywalizacji. Raczej nagradza j wybirczo.
Owszem, w pewnych okolicznociach agresja
moe nam otworzy drzwi (od razu na myl
przychodzi Jim i Buzz), ale w innych wrcz
przeciwnie, moe je zamkn, jak byo
w przypadku witych i krtaczy.
Okazuje si wic, e psychopaci maj
racj tylko w poowie. Nie mona zaprzeczy,
e czasami - ze wzgldu na twarde warunki
egzystencji - sprawdza si brutalna prawda,
e przeywa najlepiej przystosowany. Ale nie
mona twierdzi, e tak jest zawsze. Ubodzy
w duchu, jak si okazuje, naprawd przejm
ziemi. Tyle e po drodze ponios straty. Jak
chcecie, eby ludzie wam czynili, podobnie wy
im czycie![28] to dobra rada. A teraz, jakie

dwa tysice lat pniej, dziki Robertowi

Axelrodowi i Anatolowi Rapaportowi, wreszcie
moemy dowie tego matematycznie.
Oczywicie w kadym z nas tkwi co
z psychopaty - to nie ulega wtpliwoci. Tak
samo jak to, e grube ryby z biura selekcji
naturalnej zapewniy psychopatom trway
ewolucyjny azyl. Jasne, moralno witych
i krtaczy wyryta jest w darwinowskim
kamieniu - jeli kto j obali, w kocu nikt
z nas nie przetrwa - ale czasami s takie
sytuacje, kiedy wszyscy musimy wcisn gaz.
Kiedy wszyscy, racjonalnie, w zgodzie
z prawem i instynktem samozachowawczym,
musimy docisn .
Wrmy po raz ostatni do wirtualnego
dowiadczenia
Axelroda.
Powodem
znalezienia si WET ZA WET na szczycie
w tak bezwzgldny i skuteczny sposb byo
to, e pod mask agodnoci kryo si
wntrze ze stali. Kiedy sytuacja tego

wymagaa, nie mia adnych problemw

z postawieniem swej krzemowej stopy na szyi
przeciwnika. A waciwie odwrotnie, gdy tylko
pojawiaa si okazja, wyrwnywa rachunki.
Tajemnica sukcesu WET ZA WET polega tak
samo na obecnoci jego bezwzgldnej
mrocznej strony, jak i na braku strony jasnej;
na tym, e kiedy zaczo si robi
nieprzyjemnie, potrafi wspi si w gr
i zmiesza z najlepszymi.
Konkluzja
jest
rwnie
jasna,
jak
niepokojca. Recepta na sukces programu
WET ZA WET z pewnoci miaa elementy
psychopatyczne. Mamy tu i powierzchowny
wdzik, i bezwzgldne poszukiwanie zemsty,
i nieugit pewno siebie, z jak wraca do
normalnoci, jakby nic si nie stao. WET ZA
WET to wprawdzie nie Bractwo Aryjskie, ale
sycha tu jego echo. Co jak: przemawiaj
agodnie, ale no ze sob wielki kij. Dobra
rada, jeli chcesz by na przodzie - zarwno
w wirtualnym, jak i prawdziwym wiecie.

Wanie dlatego, by wrci po raz ostatni do

postawionego wczeniej pytania, psychopaci
nadal chodz po ziemi i nie utonli
bezpowrotnie
w
zabjczych
prdach
darwinizmu, ktre terroryzuj pul genw.
W spoeczestwie zawsze bd potrzebni
ryzykanci, ci ktrzy ami serca i reguy
Gdyby ich nie byo, dziesicioletni chopcy bez
przerwy tonliby w stawach, a ju lepiej sobie
nie wyobraa, co dziaoby si na morzu.
Gdyby pierwszy oficer Francis Rhodes
i marynarz Alexander Holmes nie mieli odwagi
zrobi rzeczy niesychanej, nie wiadomo, czy
ktokolwiek
przeyby
t
straszn
noc
w kwietniu 1841 roku, dwiecie pidziesit
mil od nieprzyjaznego wybrzea Nowej
Fundlandii,
na
targanym
sztormem,
lodowatym pnocnym Atlantyku.

C Z T ER Y
Mdro psychopatw
To, e co mnie nie obchodzi,
nie oznacza, e tego nie rozumiem.
HOMER SIMPSON

Postanowienie noworoczne
Mj pierwszy przyjaciel jest psychopat.
Znamy si od przedszkola. Pamitam, jak
jedna z opiekunek zaprowadzia mnie do
piaskownicy i przedstawia mi blond grubaska.
Bawi si ukadank, w ktrej kady klocek
trzeba byo woy w otwr odpowiadajcy
mu
ksztatem.
Wziem
gwiazdk
i sprbowaem j wepchn w miejsce, jak
teraz podejrzewam, przeznaczone dla papugi.
Gwiazdka nie pasowaa. Co gorsza, utkna

w tym otworze. Johnny powici jakie

dwadziecia sekund (to caa wieczno
w yciu piciolatka) na jej wycignicie.
A potem dgn mnie tym cholerstwem w oko.
Ten bezduszny, niczym niesprowokowany
i, mwic szczerze, jawnie niedojrzay atak,
w pewnym sensie stanowi kulminacyjny punkt
naszej przyjani.
Mija dziesi lat. Obaj z Johnnym chodzimy
do tego samego liceum. Jest przerwa. On
podchodzi do mnie i pyta, czy moe poyczy
moj prac domow z historii. Swoj
zostawi w domu . A zgadnijcie, jaka zaraz
bdzie lekcja?
- Nie martw si - mwi Johnny. - Nikt si
nie zorientuje. Przerobi j.
Daj mu swoj prac. I zgaszam si do
niego po jej odbir zaraz po dzwonku na
lekcj.
- Masz moj prac domow, Johnny mwi szeptem.

On krci gow.
- Nic podobnego.
Zaczynam panikowa. Nauczyciel naley
do tych nieugitych - nie masz pracy, nie
dostaniesz zaliczenia. I jeszcze zostajesz po
lekcjach.
- Jak to nic podobnego? - sycz. - To
gdzie ona jest?
- Suchaj, Kev, jest tak - wyjania Johnny
spokojnie, jakby mi opowiada bajk na
dobranoc. - Nie miaem czasu jej przerobi,
jak obiecywaem. No i przepisaem sowo
w sowo.
- Ale gdzie ona jest? - pytam rozpaczliwie.
Nauczyciel wchodzi ju do klasy.
Johnny patrzy na mnie, jakbym oszala.
- Przecie nie moemy obaj odda tej
samej pracy, no nie? - mwi.
- Nie! - wykrzykuj, nadal nie apic, o co
mu chodzi. - Nie moemy! Wic gdzie, do

cholery, jest moja?!

Johnny wzrusza ramionami i wyjmuje
swoj , eby j odda nauczycielowi.
- W koszu na mieci - mwi obojtnie. Za drugim budynkiem.
Instynktownie zrywam si z krzesa. Moe
uda mi si j przynie, nim zacznie si lekcja.
- Ty dupku - warcz. - Ja ci, kurwa,
zabij!
Johnny apie mnie za rami i sadza na
krzele.
- Suchaj - mwi z penym troski,
ojcowskim umiechem, wskazujc za okno. Leje jak z cebra, zmokniesz. Nie chcesz
chyba straci szansy na pobicie rekordu
szkoy w biegu na mil, apic teraz
zazibienie?
W tonie Johnnyego nie ma ani krzty ironii.
Znam go do dugo. On szczerze wierzy, e
dba o moje interesy. e naprawd ley mu na

sercu moje dobro. Co najgorsze, w tej

sytuacji musz si z nim zgodzi. Dra ma
racj. Nikt nie pobi tego rekordu od szeciu
lat, a na treningach szo mi naprawd dobrze.
Gupio byoby zaprzepaci tyle cikiej pracy,
robic w ostatniej chwili tak gupot.
Zostaj i usiuj pogodzi si z losem.
- Dobry chopak - mwi Johnny. W kocu to tylko praca domowa. ycie jest
za krtkie, eby si tak przejmowa.
Nie sucham go. Staram si wymyli
jakie wiarygodne wyjanienie, dlaczego nie
mam pracy domowej. Moe, jeli nie
przemoknie za bardzo, zdoam j wysuszy
albo przepisz j i oddam pniej?
Nie mam wiele czasu na rozmylania, bo
Ponury niwiarz jest ju dwa rzdy od nas,
a w rku trzyma gar zwizych wypocin na
temat wojny francusko-pruskiej.
Johnny bierze swoj prac i przyglda si
jej z zadowoleniem. Po czym klepie mnie po

plecach, wyglda przez okno i krzywi si na

widok deszczu.
- Poza tym i tak to by nic nie dao, Kev dodaje. - Zapomniaem ci powiedzie, e
w koszu jest tylko to, co zostao z twojej
pracy. Spaliem j, stary.
Moecie si zastanawia, czemu, u licha,
przez tyle lat si z nim przyjaniem. Czasami,
w chwilach refleksji, ja sam si nad tym
zastanawiam. Nie zapominajcie, e Johnny to
psychopata[29], A to miewa, o czym wszyscy
wiemy, swoje plusy. Jedn z jego zalet jest
niesamowita zdolno do obracania dosownie
kadej sytuacji na swoj korzy - do
czsta cecha wrd bardzo inteligentnych
czonkw tego gatunku. Jest bez wtpienia
jednym z najbardziej przekonywajcych osb,
jakie zdarzyo mi si pozna (a znam do
sporo
najlepszych
oszustw
wiata).
W zasadzie mona by go okreli mianem
geniusza perswazji.

Kiedy mielimy jakie pi czy sze lat,

rodzice Johnnyego musieli pod koniec grudnia
wyjecha na pogrzeb do Kanady. On zosta
w domu. Sylwestra spdza u nas. Okoo
dziewitej wieczorem moi rodzice zaczli
robi delikatne aluzje, e czas i do ka.
W rodzaju: Czas do ka, chopcy. Jak
kady szanujcy si szeciolatek,
nie
chciaem i spa.
- Ale, mamo - jczaem. - Johnny i ja
chcemy poczeka na pnoc. Prosz...
Matka
pozostawaa
nieugita,
co
oczywicie nie powstrzymao mnie od
wyrecytowania caego katalogu wiarygodnych
uzasadnie tej koniecznoci - od faktu, e
wszyscy nasi koledzy mog nie spa do
pnocy (bardzo oryginalne, prawda?), po
gbok obserwacj, e Nowy Rok jest tylko
raz w roku. Tymczasem Johnny milcza jak
grb. Pamitam, e po prostu siedzia
i oglda rozgrywajcy si dramat. Zupenie

jak najlepszy adwokat w miecie, ktry tylko

czeka na okazj, by rozoy oskaryciela na
opatki.
Wreszcie mama miaa dosy.
- Wystarczy! - powiedziaa. - Wiesz
doskonale, co bdzie, jak pjdziesz pno
spa. Zrobisz si marudny, a nastpnego dnia
wstaniesz dopiero w poudnie.
Porzuciwszy wszelk nadziej, rzuciem
Johnnyemu zrozpaczone spojrzenie. Gra bya
skoczona. Pora powiedzie dobranoc .
Tego, co stao si chwil potem, nie
spodziewa si nikt. Idealnie wyczekawszy
waciwy moment, wanie kiedy miaem si
podda i ruszy na gr, Johnny przerwa
milczenie.
- Ale, pani Dutton, chyba nie chce pani,
ebymy wstali bladym witem i biegali po
domu, kiedy bdzie pani leaa w ku
z migren? - spyta.
Poszlimy spa dopiero o trzeciej nad

ranem.

Mroczna triada i psychika Jamesa

Bonda
Talent
Johnnyego
do
wyciskania
wszystkiego, co si tylko da, z kadej
sytuacji, przyda mu si w yciu. Wstpi do
tajnych sub.
- Na grze zbiera si nie tylko mietanka,
Kev, ale rwnie szumowiny - zwyk mawia.
- I wiesz co? Ja jestem jednym i drugim.
Zaley, co mi bardziej odpowiada.
Trudno si nie zgodzi z tak byskotliw
ocen.
Nie trzeba dodawa, e fakt przyjcia
Johnnyego
do
MI5
brytyjskiego
odpowiednika FBI - nikogo nie zaskoczy.
Cokolwiek dla nich robi, bez wtpienia jest
w tym dobry. Ma tak stalowe nerwy, tak

charyzm i demoniczn si perswazji, e

nawet ze stryczkiem na szyi - jak powiedzia
mi na przyjciu jeden z jego kolegw przekonaby ci, eby mu odda wasne
spodnie.
- Udusiby ci wasn aureol, a potem
zaoy j z powrotem, jakby nic si nie stao doda.
Nie musia mnie przekonywa.
Jeli
Johnny
zacz
wam
troch
przypomina Jamesa Bonda, to nie jest to
przypadek. Trudno pozby si podejrze, e
ten drugi wybitny czonek Tajnych Sub Jej
Krlewskiej
Moci
rwnie moe
by
psychopat.
Mroczny
wiat
szpiegw
i kontrwywiadu ssiaduje z tajemniczym
wiatem
seryjnych
mordercw,
jego
czonkowie zamiast niezgbionego przymusu
zabijania posiadaj licencj. A gdyby agent,
ktrego wszyscy znamy i kochamy, zamieni
swojego Walthera PKK na formularz PPI,

mogoby si okaza, e osiga wysoki wynik.

Ale czy jest jaka podstawa do takich
spekulacji? Co innego fantazja, co innego
rzeczywisto. A zatem czy istnieje szansa,
e Johnny jedynie przypadkiem znalaz
zatrudnienie w tajnych subach?
Czowiek, ktry zada sobie podobne
pytanie, a potem wyruszy na poszukiwanie
odpowiedzi, to psycholog Peter Jonason.
W
2010
roku Jonason[76]
(wwczas
zatrudniony na New Mexico State University)
i
jego
koledzy
opublikowali
artyku
zatytuowany:
Kim je st James Bond?
Mroczna triada jako styl spoeczny agentw,
w ktrym wykazali, e ludzie posiadajcy
pewien szczeglny zestaw trzech cech ogromne,
wystrzeliwujce
wrcz
w stratosfer poczucie wasnej wartoci
i narcyzm; nieustraszono, bezwzgldno,
impulsywno i szukanie podniet waciwe dla
psychopaty; oraz skonno do oszustwa
i makiawelizmu - mog sobie cakiem dobrze

radzi w takich rodowiskach. I nie tylko.

Czsto miewaj rwnie du liczb partnerek
seksualnych
i wiksze
skonnoci
do
nawizywania przelotnych zwizkw
ni
mczyni, ktrzy prawie nie posiadaj tych
cech. Mroczna triada bynajmniej nie powoduje
problemw w nawizywaniu stosunkw z pci
przeciwn,
stwierdza
Jonason.
Wrcz
przeciwnie, moe wzbudza zainteresowanie
kobiet i w ten sposb, dziki wikszemu
potencjaowi propagacji genw, stanowi
udan strategi reprodukcyjn.
Nawet pobiene przejrzenie nagwkw
artykuw w prasie brukowej i kolumn
plotkarskich wskazuje, e ta teoria ma pewne
podstawy. I to mocne. Zdaniem Jonasona
jednym z najlepszych przykadw jest James
Bond.
- Nie jest ugodowy, jest za to bardzo
ekstrawertyczny i lubi prbowa nowych
rzeczy - zauwaa. - W tym nowych kobiet.

I zabijania ludzi.
Jonason przetestowa dwustu studentw
collegeu[77] za pomoc kwestionariusza
opracowanego w taki sposb, by okrela
obecno cech mrocznej triady. Ochotnikw
pytano ponadto o ich zwizki seksualne,
w tym stosunek do przelotnych znajomoci
i partnerek na jedn noc. Okazao si, e ci,
ktrzy posiadali cechy mrocznej triady, zwykle
zaliczali wicej panienek od tych z niskim
wynikiem. Sugeruje to, e obecno tych
trzech cech osobowociowych - narcyzmu,
makiawelizmu i psychopatii - usprawnia
szczeglny proces godowy osobnikw alfa,
ktrego
celem
jest
zmaksymalizowanie
potencjau reprodukcyjnego. Opiera si on na
dwch zasadach:
1. Zapodni tyle kobiet, ile si da.
2. Zwin si, nim ktra wystpi o alimenty.
Najwyraniej taka strategia reprodukcyjna
dobrze sprawdza si w praktyce. Bo inaczej,

jak zauwaa Jonason, jakim cudem takie

cechy przetrwayby u ludzi?[30]

Drugi kraniec psychopatii: biznes

Co ciekawe, psychopaci wspinaj si na
sam
szczyt nie tylko w
reprodukcji.
Psychologowie ewolucyjni[31], tacy jak Peter
Jonason, zgadzaj si ze specjalistami od
teorii gier, takimi jak Andrew Colman, ktrego
poznalimy w poprzednim rozdziale, co do
tego, e istniej te inne obszary ycia, inne
pola, na ktrych opaca si by psychopat.
Strategia psychopatyczna nie przekada si
jedynie na wikszy sukces w sypialni.
Przydaje si rwnie na naradach zarzdu.
Dowodzi
tego
dobitnie
badanie
przeprowadzone w 2005 roku[78] przez
zesp psychologw i neuroekonomistw ze
Stanford
University,
Carnegie
Mellon
University i University of Iowa. Miao ono

form gry skadajcej si z dwudziestu partii.

Wziy w nim udzia trzy grupy uczestnikw:
osoby
zdrowe,
pacjenci
ze
zmianami
w
obszarach
mzgu
zwizanych
z przetwarzaniem emocji (ciao migdaowate,
kora oczodoowa-czoowa czy kora czuciowosomatyczna) i pacjenci z uszkodzeniami
mzgu niezwizanymi z emocjami.
Na
pocztku gry uczestnik otrzymywa pul
dwudziestu dolarw; w kadej rozgrywce
mg postawi jednego dolara na okrelony
wynik rzutu monet. Jeli przegra, to traci
dolara, ale jeli wygra, to zyskiwa dwa i p.
Nie trzeba geniusza, eby si domyli, kto
wygrywa.
- Na logik najwaciwsz strategi jest
obstawianie w kadej partii - mwi Baba Shiv,
profesor marketingu w Stanford Graduate
School of Business.
Ale logika, jak stwierdzia raz aktywistka
polityczna Gloria Steinem, ley czsto w oku

logika.
Jeli istniej momenty, co przewiduje teoria
gier, w ktrych naprawd opaca si wcisn
gaz - a psychopaci maj cisz nog wwczas, zgodnie z dynamik gry uczestnicy
badania z istotn patologi uczu (deficytami
w przetwarzaniu emocji) powinni pokona
pozostae grupy
Dokadnie taki by wynik badania. W miar
jak rozwijaa si gra, uczestnicy normalnie
przetwarzajcy emocje (bez wzgldu na inne
deficyty) obstawiali coraz mniej chtnie,
trzymajc
si
konserwatywnej
strategii
zachowania ju zdobytej wygranej.
Ci
pozbawieni
emocjonalnych
pasw
bezpieczestwa,
ktre
wszyscy
zwykle
mocno zapinamy, grali dalej i koczyli gr ze
znaczco wikszym zyskiem ni przeciwnicy.
- To chyba pierwsze badanie, w ktrym
wykazano, e osoby z uszkodzeniami mzgu
podejmuj lepsze decyzje finansowe ni

zdrowe - stwierdza George Loewenstein,

profesor ekonomii i psychologii w Carnegie
Mellon.
Antoine
Bechara,
obecnie
profesor
psychologii i neurobiologii na University of
Southern California, posuwa si nawet o krok
dalej.
- Badania musz okreli okolicznoci,
w ktrych emocje mog by uyteczne lub
szkodliwe, [w ktrych] powinny sterowa
ludzkim zachowaniem, a w ktrych nie zauwaa.
Maklerw
giedowych
odnoszcych najwiksze sukcesy zapewne
susznie mona by nazwa funkcjonalnymi
psychopatami, ktrzy albo lepiej potrafi
kontrolowa
swoje
emocje,
albo
nie
dowiadczaj ich w takim samym stopniu jak
my wszyscy.
Baba Shiv cakowicie si z nim zgadza.
- Wielu prezesw firm i wielu wietnych
prawnikw rwnie moe posiada wanie

takie cechy - brzmi jego do niepokojcy

werdykt.
Badanie
przeprowadzone
przez
ekonomist Caryego Frydmana i jego
kolegw[79]
z
California
Institute
of
Technology potwierdza obserwacje Shiva.
Frydman wrczy ochotnikom po dwadziecia
pi dolarw, a potem przedstawi im seri
podstpnych
dylematw
finansowych.
W krtkim, okrelonym z gry czasie musieli
zdecydowa, czy bd dziaa ostronie
i zaakceptuj pewny zysk - powiedzmy dwa
dolary - czy wybior ryzykown, ale znacznie
bardziej dochodow opcj: na przykad
moliwo wygrania dziesiciu dolarw albo
straty piciu. Kto si wycofa,
a kto
zaryzykuje?
Jak si okazao, nie bya to kwestia
przypadku. Cz ochotnikw wybia si
ponad reszt, dokonujc w obliczu ryzyka
optymalnych wyborw. Przy czym nie byy to

cudowne dzieci giedy. Nie byli to te

ekonomici, matematycy ani nawet zawodowi
pokerzyci. Byli to nosiciele genu wojownika
mutacji
genu
odpowiedzialnego
za
produkcj monoaminooksydazy A (MAOA),
wizanej dotd (co byo do kontrowersyjne)
z
niebezpiecznym,
psychopatycznym
zachowaniem.
Wbrew
wczeniejszemu
stanowisku
w literaturze przedmiotu[80] nasze wyniki
dowodz,
e
pojawiajce
si wzorce
zachowania nie s z zasady nieproduktywne,
poniewa w przypadku wyborw finansowych
osoby badane angaoway si w bardziej
ryzykowne dziaania tylko wwczas, kiedy
byo to dla nich korzystne , napisa zesp
Frydmana.
Sam Frydman wyjania to tak:
- Jeli obaj uczestnicy gry licz karty, ale
jeden obstawia czciej ni drugi, to fakt ten
moe oznacza, e jest bardziej agresywny

albo impulsywny. Nie wiemy jednak, ktre

karty liczy - by moe po prostu reaguje na
okazje.
Ten wniosek wspieraj wyniki bada
przeprowadzonych przez Boba Harea i jego
kolegw w 2010 roku[81], Hare rozda
kwestionariusz
PCL-R
ponad
dwustu
przedstawicielom wyszej kadry zarzdzajcej
w Stanach Zjednoczonych, a nastpnie
porwna czstotliwo wystpowania cech
psychopatycznych
u
ludzi
pracujcych
w biznesie z ich czstotliwoci w caej
populacji. Okazao si, e biznesmeni nie tylko
zdecydowanie wysunli si na prowadzenie,
ale te e psychopatia wspwystpuje u nich
z
charyzm
i
stylem
prezentacji:
kreatywnoci,
dobrym
myleniem
strategicznym i doskonaymi umiejtnociami
komunikacyjnymi.
No
i
mamy
jeszcze
badanie
przeprowadzone
przez
Belind
Board

i Katarin Fritzon, o ktrym bya mowa

w rozdziale pierwszym. Porwnay one wyniki
testw osobowoci biznesmenw z wynikami
pacjentw
szpitala
Broadmoor,
pilnie
strzeonej placwki w Wielkiej Brytanii (do
ktrej,
cakiem
dosownie,
wkroczymy
pniej). I tu rwnie, jeli chodzi o cechy
psychopatyczne, wygrali biznesmeni - co jest
naprawd imponujce, bo w Broadmoor
przebywa grupa najbardziej niebezpiecznych
brytyjskich przestpcw.
Zwrciem uwag Harea na fakt, e
w ostatnich latach rodowisko biznesu,
z cigymi redukcjami, restrukturyzacjami,
fuzjami i przejciami, stao si prawdziw
wylgarni psychopatw. I powiedziaem, e
moim zdaniem jest to rwnie dobra poywka
dla
rozwoju psychopatii jak zamieszki
polityczne i oglna niepewno sytuacji.
Hare pokiwa gow.
-

Zawsze twierdziem,

e gdybym

nie

bada psychopatw w wizieniach, mgbym

to robi na giedzie - odrzek. - Bez wtpienia
w wiecie biznesu odsetek psychopatw jest
duo wikszy ni w caej populacji. Znajdziesz
ich w kadej organizacji, w ktrej pozycja daje
wadz i kontrol nad innymi oraz okazj do
czerpania zyskw.
Wspautor artykuu na temat psychopatii
w biznesie, nowojorski psycholog pracy Paul
Babiak, zgadza si z tym twierdzeniem.
-

Psychopata
nie
ma
problemw
z
konsekwencjami
gwatownych
zmian.
Prawd powiedziawszy, wanie z nich yje wyjania. - Chaos organizacyjny dostarcza
zarwno stymulacji koniecznej dla waciwego
psychopatom
poszukiwania wrae, jak
i odpowiedniej poywki dla ich umiejtnoci
manipulowania i wykorzystywania innych[82],
Jak na ironi, osoby odpowiedzialne za
ekonomi
na wiecie
naginaj reguy,
podejmuj ryzyko i szukaj dreszczyku emocji

jak ci,
ktrzy kiedy utrzymywali si
z rabowania wrakw statkw. Podobnie jak
Frank Abagnale s tymi myszami, ktre
wpadszy do mietanki, ubijaj j na maso.

Szampan z lodem
Wypowiedzi Harea i Babiaka - podobnie
jak wnioski Board i Fritzon, demograficzne
i socjologiczne z natury - stanowi dobr
poywk dla dalszych rozwaa. A jeli
zestawi
je
z
bardziej
empirycznymi
obserwacjami
finansowym
fandango
neuroekonomistw takich jak Baba Shiv i jego
wsppracownicy, strategiami prokreacyjnymi
polujcego
na mroczn triad
Petera
Jonasona i matematycznymi machinacjami
teoretykw gier takich jak Andrew Colman to nie pozostaje nawet cie wtpliwoci, e
w naszym spoeczestwie jest miejsce dla
psychopatw.

Czciowo
wyjania
to,
dlaczego
psychopaci nadal chodz po wiecie dlaczego przetrway ich mroczne geny i dlaczego ewolucyjna cena tej niszowej
osobowoci mimo upywu czasu pozostaje
niezmienna. W spoeczestwie s takie
pozycje, zawody i role, ktre ze wzgldu na
siln rywalizacj, niebezpieczestwo czy
przymus
wymagaj
wynajcia
na
psychopatycznym
rynku
nieruchomoci
dokadnie
takiego
biura,
do
jakiego
psychopaci maj klucze. A jeli wemie si
pod uwag fakt, e tego rodzaju zawody przede wszystkim z powodu zwizanego
z nimi stresu czy ryzyka - czsto przynosz
bogactwo, status i presti wykonujcym je
osobom i e niegrzeczni chopcy, jak wykaza
Peter Jonason, wzbudzaj zainteresowanie
pewnego typu dziewczynek, to naprawd nic
w tym zaskakujcego, e te geny przetrway.
Mona by powiedzie,
e w
sensie
biologicznym, ich impet jest wikszy ni waga.

Oczywicie podobn charyzm i spokj

w obliczu presji mona znale wrd tych,
ktrzy
wykorzystuj
spoeczestwo,
na
przykad u dobrych oszustw. Taki profil moe
si okaza naprawd niszczycielski. Wemy
choby Grega Moranta. Jest on jednym
z najlepszych i najbardziej nieuchwytnych
amerykaskich oszustw - a jeli chodzi
o psychopati, to znajduje si w pierwszej
pitce najbardziej czarujcych i najbardziej
bezwzgldnych psychopatw, jakich miaem
okazj pozna. Spotkaem si z nim w barze
piciogwiazdkowego
hotelu
w
Nowym
Orleanie[83]. Odda mi portfel dopiero wtedy,
kiedy zapaci za drinki, a dokadniej czterysta
dolarw za butelk szampana Cristal.
- Najwaniejsza rzecz, jak musi posiada
oszust, to dobry...
radar wykrywajcy
bezbronno - twierdzi Morant, niewiadomie
odnoszc si do prac Angeli Book (jak
pamitacie z rozdziau pierwszego, ustalia
ona, e psychopaci lepiej ni niepsychopaci

rozpoznaj ofiary wczeniejszych napadw po

sposobie poruszania si). - Wikszo ludzi,
ktrych spotykasz, nie zwraca uwagi na to, co
mwi, kiedy z tob rozmawia. Sowa znikaj
zaraz po tym, jak zostaj wypowiedziane, ale
oszust zwraca uwag na wszystko... Jak
psychoanalityk, starasz si dotrze do
wntrza
danej
osoby.
Na
podstawie
drobiazgw okreli, kim ona jest. A to
zawsze
s
drobiazgi.
Diabe
tkwi
w szczegach... Musisz sprawi, by si
przed tob otworzya. Zwykle najpierw
opowiadasz co o sobie - dobry oszust
zawsze ma pod rk odpowiedni historyjk.
A
potem
szybko
zmieniasz
temat.
Przypadkowo.
Nagle.
To
moe
by
cokolwiek... ludzie myl, e po prostu
wanie ci to wpado do gowy, czy co...
Chodzi o to, eby przerwa tok rozmowy.
W dziewiciu przypadkach na dziesi
rozmwca zapomni, o czym przed chwil
mwi.

Potem zabierasz si do pracy - nie od

razu, musisz by cierpliwy. Miesic czy dwa
pniej. Modyfikujesz to, co ci powiedzieli orientujesz si, gdzie le gwne punkty
nacisku - a potem opowiadasz t histori,
jakby bya twoja wasna. I bum! Od tej chwili
moesz w zasadzie bra, co chcesz.
Dam ci przykad... [Pewien facet] jest
bogaty, odnosi sukcesy, pracuje z caych si...
Raz, kiedy by may, wrci do domu i okazao
si, e jego kolekcja pyt znikna. Mia ojca
alkoholika, ktry je sprzeda, eby kupi
gorza. A on zbiera te pyty od lat.
No to czekaj, myl sobie. Mwisz mi to po
trzech czy czterech godzinach w barze? Co
w tym musi by. Potem zaapuj, o co chodzi.
To dlatego tak ciko pracujesz, myl sobie.
To z powodu twojego ojca. Boisz si. Pilnujesz
si przez wszystkie te lata. Nie jeste adnym
dyrektorem. Jeste przeraonym malcem,
ktry pewnego dnia wraca ze szkoy

i odkrywa, e jego kolekcja pyt znikna.

Jezu, myl sobie! To przecie mieszne!
I wiesz co? Dwa tygodnie pniej opowiadam
mu, co mi si przydarzyo. e pewnego dnia
wrciem z pracy i zastaem on w ku
z moim szefem. I e ona zadaa rozwodu.
I ograbia mnie ze wszystkiego.
Morant urywa i dolewa nam szampana.
- Totalna bzdura! - mieje si. - Ale wiesz
co? Zrobiem temu kolesiowi przysug.
Wyzwoliem go z jego nieszczcia. Jak to
mwi, najlepszy sposb na pokonanie
strachu to stawi mu czoo. No c, kto
musia by tatusiem.
Sowa Moranta wywouj dreszcze. Tym
bardziej kiedy padaj z jego ust. Z bliskiej
odlegoci.
Doskonale
pamitam
nasze
spotkanie w Nowym Orleanie i jak si wtedy
czuem. Zbezczeszczony,
ale urzeczony.
Zafascynowany i przeraony - mniej wicej
tak jak lekarze i agenci sub bezpieczestwa,

z ktrymi rozmawia Reid Meloy w rozdziale

pierwszym. Nie miaem zudze co do mojego
rozmwcy, mimo jego stylu i aury milionera.
Tu,
w
caej
swojej
chwale,
siedzia
psychopata. Drapieny spoeczny kameleon.
W miar jak ubywao szampana, a blask
zachodzcego soca Poudnia odbija si
w szkieku jego rolexa, bez wysiku wdziera
si do twojego umysu, synapsa po synapsie.
A ty nawet tego nie czue.
Dostrzegem, jako psycholog,
prosty,
bezsporny geniusz w tym, co robi Morant.
Jego modus operandi opiera si na cisych
naukowych zasadach. Badania dowiody, e
jednym z najlepszych sposobw na skonienie
ludzi do zwierze[84] jest opowiedzenie im
czego o sobie. Obnaenie si przed drug
osob wymaga rewanu. A jeli chcesz
sprawi, eby kto czego nie zapamita[85],
to kluczow spraw jest odwrcenie jego
uwagi. Sk w tym, eby zrobi to szybko[32],
W psychologii klinicznej, w dosownie kadej

interwencji terapeutycznej[86], pojawia si

taki moment, kiedy terapeuta trafia na y
zota: t decydujc chwil lub zdarzenie,
ktre albo prowadz wprost do ukrytego
problemu, albo go zawieraj. Albo jedno
i drugie. Nie dotyczy to jedynie dysfunkcji.
Wewntrzna struktura osobowoci, style
interpersonalne, wartoci osobiste - wszystko
to najlepiej ujawnia si w informacjach
0 naszym yciu podawanych maym drukiem.
- Za kadym razem, kiedy z kim
rozmawiasz, szukasz rzeczy na pozr bahych
- mwi Stephen Joseph, profesor psychologii,
zdrowia i opieki spoecznej z Centre for
Trauma Resilience and Growth na University
of Nottingham. - Awantura w biurze dziesi
lat temu z Brianem z ksigowoci. Moment,
kiedy nauczyciel powiedzia, e si spnie
1nie bdziesz mg wzi udziau w zajciach.
Albo sytuacja, kiedy ty wykonae ca
robot, a kto inny zebra za ni laury.
Szukasz igie, nie stogw siana. Szrapnela

ycia gboko tkwicego w mzgu.

O co chodzio z tym, e kto wykona ca
prac, a kto inny zebra laury? Och, na
pewno o nic.

Caa prawda o kamstwie

Genialni oszuci i genialni agenci specjalni
to dwie strony tego samego medalu - jeli
wierzy jednemu ze starszych stopniem
oficerw sub strzegcych bezpieczestwa
publicznego w Wielkiej Brytanii, z ktrym
zdarzyo mi si rozmawia. Jak powiedziaa
(gdy bya to kobieta), jedni i drudzy polegaj
na swojej zdolnoci uchodzenia za kogo, kim
nie s, umiejtnoci szybkiego mylenia
i sprawnego nawigowania w sieci oszustw.
Zdziwibym si, gdyby Eyal Aharoni si
z ni nie zgodzi. W 2011 roku Aharoni, doktor
psychologii i stypendysta na University of New
Mexico, zada pytanie, ktrego wczeniej,

cho trudno w to uwierzy, nikt nie postawi.

Jeli w pewnych warunkach bycie psychopat
naprawd przynosi korzyci[87], to czy czyni
nas te lepszymi kryminalistami? eby si
tego dowiedzie, przebada ponad trzysta
osb odsiadujcych kar w wizieniach
0 rednim rygorze w stanie Nowy Meksyk.
Oszacowa
kompetencj
kryminaln
kadego skazanego, porwnujc czn liczb
popenionych przez niego przestpstw z liczb
tych, za ktre nie zosta ukarany (na przykad
siedem
przestpstw
z
dziesiciu
nie
zakoczyo si wyrokiem, co rwna si
siedemdziesicioprocentowemu sukcesowi).
1 odkry co interesujcego: psychopatia to
faktycznie wyznacznik sukcesu kryminalisty.
Ale jest pewna granica. Bardzo wysoka
dawka psychopatii (wszystkie potencjometry
na stole mikserskim ustawione na maksimum)
jest rwnie szkodliwa jak bardzo niska.
Najlepsze osignicia maj ci ze rednim
wynikiem.

Spraw otwart pozostaje to, co takiego

jest w psychopatii, co czyni kogo lepszym
kryminalist.
Psychopaci,
dziaajc
pod
presj, znakomicie potrafi zachowa zimn
krew, a to daje im przewag podczas ucieczki
samochodem z miejsca przestpstwa albo
w
pokoju
przesucha.
S
rwnie
bezwzgldni i bez trudu mog zastraszy
wiadkw
zdarzenia.
Ale
rwnie
prawdopodobne
jest,
e
oprcz
nieustraszonoci i bezwzgldnoci psychopaci
maj
jeszcze
dodatkowy,
bardzo
wyrafinowany
talent,
waciwy
take
szpiegom i oszustom. W kontrolowaniu uczu
mog okaza si lepsi, podobnie jak
mistrzowie pokera, kiedy stawka jest wysoka
i stoj pod cian - nie tylko wtedy, gdy
planuj i wykonuj swoje nikczemne czyny, ale
i na sali sdowej, gdzie way si ich los.
A do 2011 roku dowody w tej kwestii byy
gwnie
poszlakowe.
Helina
HakkanenNyholm,
psycholog
z
Uniwersytetu

Helsiskiego[88], zaobserwowaa - podobnie

jak Bob Hare - e psychopatyczni przestpcy
si
bardziej
przekonujcy
ni
niepsychopatyczni, jeli chodzi o wyraanie
skruchy Co dziwne, bo przecie jej nie
odczuwaj. Kontekst tych obserwacji - tu
przed wydaniem wyroku w sdzie, podczas
apelacji
oraz
podczas
przesucha
decydujcych o zwolnieniu warunkowym
w obecnoci psychologw i wadz wizienia wzbudzi jednak
szybko
podejrzenia
psychologa Stephena Portera. Chodzio mu
0
autentyczno
afektywn .
Moe
psychopaci s po prostu lepsi w udawaniu
1 niewiele ma to wsplnego ze skruch? zastanawia si Porter[89],
Wraz
ze
swymi
wsppracownikami
opracowa
pomysowy
eksperyment.
Ochotnikom
pokazywano
zdjcia,
ktre
w zaoeniu miay wywoywa rne emocje.
Mieli oni reagowa na nie mimicznie, wyrazem
twarzy odzwierciedlajcym prawdziwe lub

udawane uczucia. Ale by jeden haczyk. Kiedy

uczestnicy badania ogldali zdjcia, Porter
nagrywa ich z prdkoci trzydziestu klatek
na sekund, a potem przejrza filmy klatka po
klatce. To pozwolio mu zaobserwowa
obecno
fizjonomicznych
byskawic,
nazywanych mikroekspresjami - przelotnych
wyrazw twarzy ujawniajcych prawdziwe,
nieskaone emocje, niedostrzegalne w czasie
rzeczywistym dla wikszoci ludzi - ktre
wymykaj si niepostrzeenie przez okiennice
wiadomoci (patrz zdjcie 4.1). I tym samym
mg wykry oszustwa polegajce na
ukrywaniu emocji.

Zdjcie 4.1. Na zdjciu A przestawiony jest

prawdziwy umiech, a na zdjciu C faszywy,
maskujcy smutek (opuszczone brwi, powieki
i kciki ust). Na zdjciu B widzimy neutralny
wyraz twarzy. Nawet tak drobne - i chwilowe zmiany s w stanie cakowicie odmieni twarz.

Porter chcia wiedzie, czy uczestnicy

wykazujcy wyszy poziom psychopatii bd
lepsi w ukrywaniu prawdziwej natury swoich
uczu. Odpowied brzmiaa zdecydowanie
tak . Obecno cech psychopatycznych, lub
ich brak,
przekaday si na stopie
sprzecznoci w wyraaniu uczu w przypadku
udawania. Psychopaci duo lepiej pozorowali
smutek, kiedy pokazywano im wesoe zdjcie,
albo
rado,
kiedy
ogldali
smutny
obrazek[33], I nie tylko. Okazali si w tym
rwnie dobrzy jak ci, ktrzy mieli wysok
inteligencj emocjonaln. A skoro potrafisz
udawa szczero...
Neurobiolog kognitywny
poszed
o
krok
dalej.

Ahmed Karim
Za
pomoc

elektromagnetycznej magii potrafi znaczco

zwikszy perspektywy na sukces zarwno
u oszustw, jak i agentw specjalnych. Karim
i jego zesp[90] na University of Tubingen
w Niemczech mogliby uczyni z was lepszego
kamc. Eksperyment polega na tym, e
ochotnicy mieli na niby ukra z biura
pienidze, a potem podda si przesuchaniu
prowadzonemu przez badaczy udajcych
policjantw (dla zachty ochotnicy, ktrzy
zdoali oszuka policjantw , mogli zachowa
ukradzione pienidze). Karim odkry, e
zastosowanie
techniki
znanej
jako
przezczaszkowa
stymulacja
magnetyczna
(TMS - transcranial magnetic stimulation)[34]
w czci mzgu odpowiedzialnej za decyzje
moralne, czyli w przedniej okolicy kory
przedczoowej,
podnosi
iloraz kamstwa
u uczestnikw. Innymi sowy, mieli oni wysze
IQ kamcy.
Dlaczego tak si dzieje, nie do koca
wiadomo.
Badacze
rozwaaj
rne

wyjanienia. Jedno z nich zakada, e

indukowana przez TMS inhibicja dziaania kory
przedczoowej
powoduje
ograniczenie
pobudzenia neuronalnej strefy zakazu lotw
sumienia, tym samym oszczdzajc kamcy
problemw
zwizanych
z
konfliktem
moralnym.
Taka hipoteza jest zgodna
z
badaniami
przeprowadzonymi
na
psychopatach.
Wiemy
na
przykad
z wczeniejszych bada, e maj oni mniejsz
ilo szarej substancji mzgu w korze
przedczoowej - a ostatnie analizy za pomoc
obrazowania
tensora
dyfuzji
(DTI)[35],
przeprowadzone przez Michaela Craiga i jego
wsppracownikw z Institute of Psychiatry
w
Londynie[91],
ujawniy
rwnie
zredukowan
integralno
pczka
haczykowatego,
rodzaju
neuronalnego
akweduktu czcego kor przedczoow
z ciaem migdaowatym.
Innymi sowy, psychopaci nie tylko maj
wrodzony talent do kamstwa, ale rwnie

w mniejszym stopniu ni nas gryzie ich

sumienie, gdy go wykorzystuj. Nie jest to
wcale takie ze, gdy koci zostay rzucone
i pod ostrzaem wroga trzeba podj decyzj.

Nerwy ze stali
Oczywicie nie tylko kamcy czerpi
korzyci z deficytu moralnego. Wyzwania
etyczne mona napotka w kadym zawodzie
- nie tylko w kasynach i na salach sdowych.
Posuchajmy
choby
wymiany
zda
z nakrconego w 1962 roku filmu Wojenny
kochanek:
Porucznik
Lynch:
A
co
z
Ricksonem?
Nigdy
nie
wiadomo, jaki numer wywinie.
Czy moemy sobie pozwoli na
takiego pilota? I czy sta nas na
to, eby z niego zrezygnowa?

Kapitan Woodman: Ma pan tu

przykad
cienkiej
granicy
oddzielajcej
bohatera
od
psychopaty.
Porucznik Lynch: A po ktrej
stronie umieszcza pan Ricksona?
Kapitan Woodman: Czas pokae.
Przypuszczam, e ryzykujemy
w tej sprawie... Ale w kocu
taka jest natura wojny.

Akcja Wojennego kochanka rozgrywa si

w okresie drugiej wojny wiatowej. Buzz
Rickson, o ktrym mowa, to arogancki,
odwany do szalestwa pilot bombowcw B17. Podniebne potyczki to raj dla jego
bezwzgldnej, amoralnej i mrocznej natury.
Gdy jedn z misji bombowych odwoano ze
wzgldu na niesprzyjajce warunki pogodowe,
Rickson, bardzo ceniony przez zaog za
niesamowity talent pilota, ignoruje rozkaz
powrotu do bazy i traci jeden z bombowcw.

Jego pierwotny, drapieny instynkt ujawnia si

w sytuacjach zagroenia. Kiedy nasz bohater
zostaje przydzielony do zrzucania ulotek
propagandowych, gono protestuje, co jest
powodem przytoczonego tu dialogu pomidzy
nawigatorem a lekarzem polowym.
Jak zauwaa kapitan Woodman, granica
midzy bohaterem a psychopat jest cienka.
A czsto zaley od tego, kto j zakrela.
Osoby takie jak Rickson nie istniej
wycznie na ekranach kinowych. Badaem
wielu onierzy si specjalnych i wszyscy
uzyskali wysokie wyniki w tecie PPI - co nie
jest niespodziank, biorc pod uwag rodzaj
wykonywanych przez nich zada. Jak to uj
sarkastycznie jeden z nich: Chopaki, ktre
zapay bin Ladena, nie gray w paintball... .
Spokj i skupienie, waciwe psychopatom,
stay si przedmiotem bada psychologa
i neurobiologa Adriana Rainea i jego kolegw
z University of Southern California[92] w Los

Angeles. Raine porwna sposb dziaania

psychopatw i niepsychopatw w prostym
zadaniu polegajcym na uczeniu si. Odkry,
e kiedy za bdy karano bolesnym
wstrzsem elektrycznym, psychopaci wolniej
przyswajali sobie regu ni niepsychopaci.
Ale to nie wszystko. Kiedy nagrod za sukces
byo nie tylko uniknicie blu, ale i gratyfikacja
finansowa, ci pierwsi uczyli si szybciej.
Wniosek jest do jednoznaczny. Jeli
psychopata moe skorzysta w
danej
sytuacji, to nie zwraca uwagi na ryzyko czy
moliwe negatywne konsekwencje. Kiedy
tylko oferowana jest jaka nagroda, dy do
jej uzyskania. Nie tylko zachowuje zimn krew
w obliczu zagroenia czy przeciwnoci, potrafi
te niesamowicie skupi si i dooy
wszelkich stara, by osign cel.
Badacze
z
Vanderbilt
University[93]
postanowili sign nieco gbiej. Przyjrzeli
si, jak ta niczym niezakcona, wrcz

drapiena
koncentracja
na
celu,
obserwowana
czsto
u
psychopatw,
uwidacznia si w mzgu. Ich odkrycie
cakowicie zmienio nasze pojcie o tym, jakie
to uczucie by psychopat i co dokadnie
czyni ich tak odpornymi. W pierwszej czci
badania ochotnikw podzielono na dwie
grupy: o wysokim i o niskim poziomie cech
psychopatycznych. Nastpnie badacze podali
im
dziak
speedu
(inaczej
zwanego
amfetamin) i za pomoc pozytonowej
emisyjnej tomografii komputerowej (PET)[36]
obserwowali, co dzieje si w ich mzgach.
- Nasza hipoteza zakadaa, e niektre
cechy
psychopatyczne
[impulsywno,
denie do nagrody oraz podejmowanie
ryzyka] s [...] powizane z dysfunkcj
w dopaminowym ukadzie nagrody - wyjania
kierujcy badaniem Joshua Buckholtz. Kiedy
psychopata skupia si na celu, by uzyska
nagrod, z powodu nadmiernego wydzielania
dopaminy nie jest zdolny przenie uwagi na

nic innego a do momentu osignicia celu.

Okazao si, e zaoenie jest suszne.
Ochotnicy z wysokim
poziomem
cech
psychopatycznych pod wpywem dziaania
bodca uwalniali niemal cztery razy wicej
dopaminy ni ich niepsychopatyczni koledzy.
Ale to nie wszystko. Podobny wzorzec
aktywnoci mzgu zaobserwowano rwnie
w drugiej czci eksperymentu, kiedy zamiast
podawania speedu uczestnikom po prostu
zapowiedziano, e po wykonaniu prostego
zadania otrzymaj nagrod pienin. (Uwaga
dla zespou badawczego: jeli potrzebujecie
wicej ochotnikw, zwrcie si do mnie!)
Zgodnie z oczekiwaniami fMRI ujawnio, e
mzgi osb o cechach psychopatycznych
odznaczay
si
zdecydowanie
wiksz
aktywnoci jdra plecego, czci ukadu
nagrody w mzgu, od mzgw osb, ktre
tych cech nie posiaday.
-

Istnieje

duga

tradycja

bada

nad

psychopati, ktre skupiay si na braku

wraliwoci na kar i niezdolnoci do
odczuwania
strachu[94]
komentuje
wspautor badania David Zald, profesor
nadzwyczajny
w
dziedzinie
psychologii
i psychiatrii. - Te cechy nie s jednak
szczeglnie dobrymi wskanikami, jeli chodzi
o przemoc czy amanie prawa... W gruncie
rzeczy ci ludzie tak mocno motywowani s
nagrod - tak bardzo pociga ich marchewka
- e w ogle nie zwaaj na ewentualne
ryzyko, strach przed kijem w ich wypadku nie
istnieje... Nie chodzi o to, e psychopaci nie
dostrzegaj potencjalnego zagroenia, tylko
o to, e ch zdobycia nagrody przewaa nad
obawami.
Dowodw na poparcie tej tezy dostarcza
lingwistyka sdowa. Okazuje si, e sposb,
w jaki kto opowiada o popenionej zbrodni,
zaley od tego, jakiego typu jest morderc.
Jeff
Hancock[95],
profesor
nauk
informatycznych w Cornell, oraz jego koledzy

z University of British Columbia porwnali

zeznania
czternastu
psychopatycznych
i trzydziestu omiu niepsychopatycznych
mordercw pci mskiej i odkryli znaczce
rnice. Nie tylko w zakresie niedojrzaoci
uczuciowej (psychopaci uywaj dwa razy
czciej sw odnoszcych si do potrzeb
materialnych, takich jak poywienie, seks czy
pienidze, ni niepsychopaci, ktrzy kad
wikszy nacisk na potrzeby spoeczne, takie
jak rodzina, religia i duchowo), ale
i w sposobie uzasadniania zbrodni.
Analiza komputerowa nagranych zezna
ujawnia, e psychopatyczni zabjcy uywali
wicej cznikw typu poniewa, gdy,
a wic . Sugerowali w ten sposb, e
zbrodnia musiaa zosta dokonana , aby
mogli oni osign okrelony cel. Co ciekawe,
czsto podawali ze szczegami, co jedli
w dniu morderstwa. Czyby by to upiorny
przejaw pierwotnego drapienictwa?

Wszystko jedno, konkluzja nie pozostawia

wtpliwoci. Psychopata za wszelk cen
dy do uzyskania nagrody, lekcewac
konsekwencje
i
pomijajc
w
swoich
kalkulacjach ryzyko. Do pewnego stopnia
wyjania
to,
dlaczego
Belinda
Board
i Katarina Fritzon odnalazy wicej cech
psychopatycznych
u
biznesmenw
ni
u przestpcw przebywajcych w szpitalach
psychiatrycznych. Pienidze, wadza, status
i kontrola s domen typowego dyrektora
przedsibiorstwa i dobrem poszukiwanym ze
wzgldu na siebie samo - razem stanowi
nieodpart
pokus
dla
psychopatw
zorientowanych na biznes, kiedy wspinaj si
po korporacyjnej drabinie. Przypomnijcie
sobie t trudn do zaakceptowania, prorocz
uwag
Boba
Harea:
Znajdziecie
ich
[psychopatw] w kadej organizacji, gdzie
pozycja i status przekadaj si na wadz
i kontrol nad innymi. I gdzie jest szansa na
zysk materialny .

Czasami robi naprawd kawa dobrej

roboty. Ale czasami, co nieuniknione, wrcz
przeciwnie.
Kiedy
etyka
nagradzania
wydobywa
si
spod
kontroli,
atwo
o nieszczcie. Aroganckich i nieustraszonych
Buzzw Ricksonw mona znale wszdzie,
w zasadzie na kadym polu. cznie, co moe
troch dziwne, z bankowoci.
A Rickson, na wypadek gdybycie si
zastanawiali, co si z nim stao, zgin: rozbi
si o biae urwiska Dover i skoczy jako kula
ognia.

Gorce odczyty
Nieustraszono
psychopatw
i
ich
koncentracj na celu tradycyjnie przypisywano
deficytom w przetwarzaniu emocji, dokadniej
dysfunkcji ciaa migdaowatego. Do niedawna
badacze wierzyli, e psychopaci nie tylko nie
odczuwaj strachu, ale i empatii. Tymczasem

badanie przeprowadzone w 2008 roku przez

Shirley Fecteau i jej kolegw z Beth Israel
Deaconess Medical Center w Bostonie rzucio
zupenie inne wiato na t kwesti, sugerujc,
e psychopaci posiadaj jednak zdolno
rozpoznawania emocji - mao tego, s w tym
od nas lepsi.
Fecteau i jej koledzy[96] wykorzystali TMS
do stymulowania w mzgach ochotnikw
o wysokich wynikach w PPI kory czuciowosomatycznej
czci
mzgu,
ktra
przetwarza informacje sensoryczne i reguluje
doznania
fizyczne.
Poprzednie
badania
wykazay,
e kiedy badany obserwuje
zadawanie blu innej osobie, pod wpywem
dziaania TMS nastpuje u niego zmniejszenie
pobudzenia
w
czci
kory
czuciowosomatycznej odpowiadajcej miejscu, w ktre
zadawany jest bl; reakcj zajmuj si
wysoko wyspecjalizowane struktury mzgu,
tak zwane neurony lustrzane[97]. Jeli zatem
to prawda, e psychopatom brakuje empatii,

stwierdzia Fecteau, to wwczas reakcja ta

powinna by wyranie sabsza u osb, ktre
uzyskay wysokie wyniki w PPI, dokadnie
z tego samego powodu, dla ktrego
psychopaci wykazuj mniejsz skonno,
w porwnaniu z reszt spoeczestwa, do
zaraania si ziewaniem[98][37].
Jednake
badaczy
czekaa
spora
niespodzianka.
Ku
swemu
zaskoczeniu
Fecteau i jej wsppracownicy uzyskali
rezultaty dokadnie odwrotne do tego, czego
si spodziewali. Wysoki wynik w PPI szczeglnie u tych, ktrzy najwicej punktw
zebrali
w
zakresie
bezdusznoci,
bezporednio odnoszcej si do empatii przekada si na jeszcze wiksze osabienie
pod wpywem TMS. To sugeruje, e
psychopaci nie s upoledzeni, jeli chodzi
o rozpoznawanie emocji innych, wrcz
przeciwnie, maj do tego prawdziwy talent.
A take to, e problem polega nie na
rozpoznawaniu emocji per se, ale na

dysocjacji
pomidzy
skadowymi
sensorycznymi i afektywnymi: ley w braku
poczenia pomidzy wiedz o uczuciach a ich
dowiadczaniem.
Psycholog
Abigail
Baird
dokonaa
podobnego odkrycia. Badajc rozpoznawanie
emocji za pomoc fMRI[99], stwierdzia, e
cho ochotnicy z wysokim wynikiem w PPI
wykazuj zredukowan aktywno ciaa
migdaowatego w porwnaniu z osobami
0 niskim wyniku, kiedy segreguj twarze
wedug wyraanych przez nie uczu (co
zgadza si z deficytem w przetwarzaniu
emocji), wykazuj zwikszon aktywno
zarwno w obszarze kory wzrokowej, jak
1 grzbietowo-bocznej kory przedczoowej.
Zdaniem Baird i jej zespou dowodzi to, e
osoby o wysokich wynikach w
PPI
rozpoznaj emocje, polegajc na obszarach
mzgu
zwizanych
z
percepcj
i rozumieniem .

Pewien
psychopata,
rozmawiaem, uj to tak:

ktrym

- Nawet daltonici wiedz, kiedy naley

zatrzyma si na wiatach. By si zdziwi,
co jeszcze potrafi.
Albo te, jak przypomnia nam wczeniej
Homer Simpson, obojtno i niezrozumienie
to zupenie rne sprawy.
Oczywicie, rozwinita u psychopatw
zdolno do rozpoznawania cudzych emocji
w pewnym stopniu tumaczy ich wyjtkow
si perswazji i manipulanctwo - podobnie jak
udawanie emocji, zjawisko, ktre opisalimy
wczeniej. Umiejtno oddzielania empatii
sensorycznej,
zimnej,
od
empatii
emocjonalnej, gorcej, przynosi jednak i inne
korzyci - przede wszystkim w zawodach,
gdzie konieczne jest zachowanie pewnego
dystansu
emocjonalnego.
Na
przykad
w medycynie.
Tak opowiada o swoich doznaniach, kiedy

wchodzi
na
sal
operacyjn,
jeden
z czoowych brytyjskich neurochirurgw:
- Czy si denerwuj przed powan
operacj? Nie, nie powiedziabym. Ale mam
wraenie, e to jest tak jak przy kadym
wystpie. Musisz si nastroi. I koncentrowa
na czekajcym ci zadaniu. Nie moesz si
rozprasza, bo musisz zrobi to dobrze.
Mwie przed chwil o onierzach z si
specjalnych. Przypuszczam, e mentalno
chirurga i onierza elitarnej jednostki, ktry za
chwil rusza do szturmu na budynek, jest
do podobna. I tu, i tu o zadaniu mwi si
operacja . I tu, i tu zbroisz si w narzdzia
i zakadasz mask. W obu wypadkach ani lata
praktyki, ani szkolenia nie mog ci uchroni
przed niepewnoci, kiedy robisz pierwsze
nacicie; przygotowa na ten radosny uamek
sekundy, kiedy wchodzisz z hukiem lub
odsuwasz skr... i nagle uwiadamiasz
sobie, e jeste w rodku.

Czy
jest
jaka
rnica
midzy
milimetrowym bdem przy strzale w gow
a takim samym bdem popenionym, kiedy
torujesz sobie drog pomidzy dwoma duymi
naczyniami
krwiononymi?
W
obu
przypadkach czyje ycie jest w twoich
rkach, musisz podj brzemienn w skutki
decyzj. Balansujesz na ostrzu noa w wypadku chirurgii cakiem dosownie.
Ten facet uzyska zdecydowanie wyszy
wynik w PPI ni przecitny czowiek. Ale jeli
sowa padajce z ust sawnego neurochirurga
was zaskakuj, posuchajcie tego. Yawei
Cheng z National Yang-Ming University[100]
w Tajwanie i jej koledzy postanowili za
pomoc fMRI zajrze do mzgw grupy
lekarzy, ktrzy mieli przynajmniej dwuletnie
dowiadczenie w akupunkturze, oraz grupy
osb niezwizanych z medycyn. Chcieli
zobaczy, co si stanie, kiedy bd oglda
na wideo wbijanie igie w usta, rce i stopy.
To, co zaobserwowali, byo do interesujce.

Kiedy nagranie ogldali badani z grupy

kontrolnej,
obszary
kory
czuciowosomatycznej odpowiadajce obszarom ciaa,
w ktre wbijano igy, rozbyskiway jak
wiateka na choince, podobnie jak inne
obszary mzgu, takie jak istota szara
okoowodocigowa
(koordynator
reakcji
panicznej) i przednia cz obrczy (ktra
odpowiada
za
przetwarzanie
bdw,
konfliktw i blu).
Dla
kontrastu
w
mzgach
lekarzy
zajmujcych si na co dzie akupunktur
aktywno zwizana z blem ledwie daa
o sobie zna. Zamiast tego nastpowaa
u nich aktywacja grnej i rodkowej czci
kory przedczoowej i skrzyowania skroniowociemieniowego, a zatem obszarw mzgu
zwizanych z regulacj emocji i teori
umysu[38]. Co wicej, lekarze zajmujcy si
akupunktur ocenili pokazywane materiay
jako znaczco mniej nieprzyjemne ni grupa
kontrolna - co przywodzi na myl liczne

badania laboratoryjne ukazujce osabione

reakcje fizjologiczne (np. czsto pulsu,
reakcj skrno-galwaniczn [GSR] i poziom
kortyzolu) u psychopatw skonfrontowanych
z
bodcami
wzbudzajcymi
strach,
obrzydzenie lub pobudzenie seksualne, jak
rwnie z surowymi testami badajcymi
poziom stresu spoecznego, jak na przykad
test
Triera[39][101].
To,
co
eksperci
zdobywaj
za
pomoc
dowiadczenia,
psychopaci maj od pocztku.

Psychopata w wersji light?

Niedugo po zapoznaniu si z badaniami
Yawei Cheng wsiadem w samolot do
Waszyngtonu i udaem si do National
Institute of Mental Health na spotkanie
z Jamesem Blairem, jednym z najlepszych na
wiecie
specjalistw
od
psychopatw.
Podobnie jak Joe Newman w zasadzie widzia

ju wszystko.
- Czy opaca si by psychopat? spytaem go. - No dobrze, moe nie przez
cay czas, ale wtedy, gdy sytuacja tego
wymaga?
Blair by ostrony. Zapuszczalimy si na
niebezpieczny teren.
- To prawda, e kiedy dzieje si co zego,
takie osoby mniej si tym przejmuj odpowiedzia. - Jednake nie jest do koca
jasne, czy ich sposb podejmowania decyzji
w takich sytuacjach jest lepszy. Co wicej,
jeli
nie
oceni
prawidowo
poziomu
zagroenia,
to
mog
znale
si
w niebezpieczestwie, zamiast go unikn.
Innymi sowy, gdybymy mogli odmrozi
nieco rozsdek i usun troch chodu z logiki,
to tak - psychopatyczne cechy mogyby
przynie nam korzy. Inaczej lepiej o nich
zapomnie.
Ale chwila,

pomylaem.

Czy to nie to

samo, co podziwiamy u naszych bohaterw?

A ich nikt by nie oskary o podejmowanie
dych decyzji. Co z badaniami Bechary, Shiva
i
Loewensteina
nad
funkcjonalnymi
psychopatami? Co z wojownikami Frydmana?
(No dobrze, posiadanie mutacji MAOA,
odpowiedzialnej za podejmowanie ryzyka
i agresj, niekoniecznie kwalifikuje czowieka
jako psychopat, ale jaki zwizek na pewno
jest). Z tych bada wynika przecie, e
w danych warunkach oni wszyscy podejmuj
decyzje lepsze ni ty czy ja. A wic moe o to
chodzi? Moe rwnanie wymaga pewnej
poprawki?
Funkcjonalny
Psychopata
Podejmowanie Zych Decyzji)

(Psychopata

O drug opini zwrciem si do owcy

psychopatw
Kenta
Kiehla.
Kiehl jest
profesorem nadzwyczajnym w dziedzinie
psychologii i neurobiologii na University of
New Mexico i dyrektorem Mobile Imaging

Core and Clinical Cognitive Neuroscience

w Mind Research Network w Albuquerque.
Jak sugeruj jego tytuy, ma huk roboty. Kiedy
si umawialimy, by w podry - i w zasadzie
nadal jest. Nie w takiej zwyczajnej, pocigiem
czy
samolotem,
ale
odbywanej
osiemnastokoow
ciarwk.
Jest
naprawd wielka.
Dziwi si, e nie
wymagaj od niego zezwolenia nadzoru
budowlanego za kadym razem, gdy j
parkuje. Ale jakich zezwole na pewno
potrzebuje - w rodku przewozi zbudowan
na zamwienie maszyn fMRI wart dwa
miliony dolarw. Kry z ni po wizieniach
stanowych
Nowego
Meksyku,
prbujc
rozwika
neurologiczne
podstawy
psychopatii. Zadaem mu to samo pytanie co
Jamesowi Blairowi. Czy czasami opaca by
psychopat? I podobnie jak Blair odnis si
do tego ostronie.
- Z pewnoci co jest w stwierdzeniu, e
cechy
psychopatyczne
s
obecne

w normalnym spoeczestwie - odpar. - Ale

rnica pomidzy psychopatami z kraca skali
a osobami o cechach psychopatycznych
polega na tym, e ci pierwsi nie mog
wyczy [nieustraszonoci] w sytuacjach,
kiedy byoby to wskazane. Prezes firmy
w pewnych obszarach swej aktywnoci moe
by pozbawiony awersji do ryzyka, ale raczej
nie bdzie przechadza si samotnie noc po
niebezpiecznej dzielnicy. Psychopata nie jest
w stanie dokona takiego rozrnienia. Jego
dewiza brzmi: wszystko albo nic.
Co dodaje trzeci element do
rwnania:

naszego

Funkcjonalny
Psychopata
=
(Psychopata
Podejmowanie Zych Decyzjij/Kontekst

Czyli, jeli pomin t ca algebr, to

wida, e funkcjonalno psychopatii zaley
od kontekstu. W jzyku teorii osobowoci jest
to stan, a nie cecha. I to wanie, w pewnych

okolicznociach, moe zwikszy prdko

i jako podejmowania decyzji.

W latach osiemdziesitych socjolog John

Ray doszed do podobnych wnioskw[102].
Jego zdaniem zwizek pomidzy psychopati

a sukcesem yciowym najlepiej oddaje funkcja

w ksztacie odwrconej litery U (patrz wykres
4.2). Jak powiedzia:
- Zarwno bardzo wysoki, jak i bardzo
niski poziom psychopaty 103] moe si
okaza nieadaptacyjny, wartoci rednie
przewanie s adaptacyjne. O tym, e wysoki
poziom
psychopatii jest
nieadaptacyjny,
wiadcz kopoty, w ktre czsto pakuj si
kliniczni psychopaci. Wniosek, e niski poziom
rwnie moe by nieadaptacyjny, wypywa
z powszechnej obserwacji dotyczcej lku
w psychopatii: psychopata zdaje si go nie
odczuwa. A jak dziaa wysoki poziom lku,
nikomu nie trzeba tumaczy. W normalnej
populacji zatem relatywna odporno na lk
moe przynosi psychopatom korzyci.
Jak na ironi, Eyal Aharoni dokadnie to
samo odkry w populacji kryminalistw. Ani
wysoki, ani niski poziom psychopatii nie
sprzyja sukcesowi w popenianiu przestpstw

- jedynie poziom redni. Ten fakt nie umkn

te uwadze Boba Harea i Paula Babiaka,
prowadzcych
badania
w
obszarze
psychopatii
korporacyjnej.
Badacze
ci
opracowali narzdzie o nazwie Biznes Skan
(w skrcie B-Skan)[104] - kwestionariusz dla
badanego, skadajcy si z czterech skal,
takich jak styl osobowoci, styl emocjonalny,
efektywno w organizacji i odpowiedzialno
spoeczna. Zosta on tak skonstruowany, by
na podstawie uzyskanych wynikw mona
byo
ocenia
obecno
cech
psychopatycznych
nie
w
spoecznoci
wiziennej (jak w wypadku PCL-R) czy
w caej populacji (jak w wypadku PPI), ale
wycznie w rodowisku korporacyjnym (patrz
tabela 4.3).
W takim rodowisku cechy psychopatyczne
mog
przemieni
si
w
zalety
charakteryzujce
dobrego
lidera.
Aby
dostrzec ich obecno, oceni nasilenie - i nie
straci z oczu kontekstu - trzeba zada

waciwe pytania, uy waciwej frazeologii

i jzyka. Taki jest wanie cel B-Skanu,
w ktrym s sformuowania typu: Kamstwo
jest
dopuszczalne,
aby
sfinalizowa
transakcj - zgadzam si/nie zgadzam si
(od 1 do 4). Obecnie prowadzimy badania na
niezalenej prbce prawnikw, maklerw
i onierzy brytyjskich si specjalnych, by
okreli, jak to jest w ich przypadku. To rodzaj
psychologicznej biopsji dokonywanej w celu
przyjrzenia si rnym wysokooktanowym
profesjom.

Tabela 4.3. B-Skan: cechy przywdcy i ich

psychopatyczne odpowiedniki

Siedzimy w kawiarni, niedaleko firmy

konsultingowej Babiaka w stanie Nowy Jork,
a ja
powtarzam
mu rozmow,
jak
przeprowadziem
kiedy
z
jednym
z najlepszych brytyjskich adwokatw w jego
mieszkaniu w rdmieciu Londynu.
- Na sali sdowej potrafi zetrze ludzi na
proch, czasami ukrzyowuj ich na miejscu dla
wiadkw - powiedzia mi. - Nie mam
absolutnie
adnych
problemw
z doprowadzeniem do ez domniemanej ofiary
gwatu. Wiesz dlaczego? Poniewa na tym
polega moja praca. Za to pac mi moi klienci.
A pod koniec dnia mog odwiesi tog
i peruk, i do restauracji z on i w ogle
o tym nie myle, cho wiem, e by moe
zrujnowaem ycie ofiary.
Ale kiedy, powiedzmy, moja ona kupi
sobie sukni w domu towarowym, zgubi

rachunek i prosi mnie, ebym j mimo

wszystko zwrci... No, to zupenie inna
historia. Nienawidz takich sytuacji. Staj si
wtedy zupenie bezradny. Prawdziwa dupa...
Babiak kiwa gow. Doskonale wie, do
czego zmierzam. Dokadnie do tego suy BSkan.
Popijamy kaw i patrzymy na rzek
Hudson. Nad lodowatoszar powierzchni
wody pyn po niebie obojtne chmury.
- Co o tym sdzisz? - pytam. - Mylisz, e
znajdziemy ten wynik w B-Skanie? Zot
liczb
skorelowan
z
optymalnym
zachowaniem?
Wzrusza ramionami.
- Moe - odpowiada. - Ale podejrzewam,
e to bdzie raczej jaki zakres, nie liczba.
I moe si lekko rni, w zalenoci od
zawodu.
Te tak sdz. Nie mog przesta myle

o Johnnym i o tym, w ktrym miejscu skali on

by si ulokowa. James Bond mia licencj na
zabijanie, ale nie zabija bez skrupuw. Robi
to, kiedy musia. Za to bez mrugnicia okiem.

Szaleni, li c z y ... supernormalni?

Na koniec przedstawiem swoj teori
optymalnej, funkcjonalnej psychopatii mojemu
przyjacielowi Tomowi, ktry jest czonkiem
brytyjskich si specjalnych i dziaa pod
przykrywk w najbardziej niebezpiecznych
miejscach na Ziemi. Uwielbia swoj prac,
wic opowiedziaem mu o grach, testach na
rozpoznawanie
uczu,
przezczaszkowym
magnetycznym
wzmacniaczu
kamstw
Ahmeda Karima i lekarzach wykonujcych
akupunktur. Potem powtrzyem mu opinie
Jamesa Blaira, Kenta Kiehla, Boba Harea,
Paula Babiaka i Petera Jonasona.
- O co ci tak naprawd chodzi? - pyta,

kiedy ju udowodniem mu przekonujco, e

skradanie si po ciemku z noem w jaskiniach
talibw w pnocnym Afganistanie to nie jest
zadanie dla przecitnego onierza. - e
jestem
szalony?
e
jestem
jakim
pomylecem, ktry azi tam, gdzie nie wejdzie
nikt normalny? I jeszcze mu za to pac?
Kiedy ju udaje mi si uwolni gow od
nelsona, Tom opowiada mi historyjk. Pewnej
nocy, kilka lat temu, wraca z dziewczyn do
domu po obejrzeniu w kinie Piy. Nagle
z bramy wyszed facet z noem w rku.
Dziewczyna wpada w panik i zacza si
hiperwentylowa,
a
Tom
najspokojniej
w wiecie rozbroi faceta i posa go precz.
- Wiesz, co byo zabawne? - spyta. - e
ten film wyda mi si straszny, ale kiedy sam
znalazem si nagle w niebezpiecznej sytuacji,
poczuem si tak, jakbym si przeczy na
zupenie inny tryb. Byem zupenie spokojny.
Zero nerww. adnych dramatw. Nic z tych

rzeczy.
Neurochirurg,
ktrego
wypowiedzi
poznalimy
wczeniej,
ma
podobne
dowiadczenia.
Pasja
wedug witego
Mateusza Bacha zawsze wzrusza go do ez.
A jeli chodzi o pik non i o zesp,
ktremu kibicuje od dziecistwa... czasami po
prostu nie moe patrze, jak graj.
- Psychopata? - pyta. - No nie wiem. Nie
jestem pewien, co by o tym pomyleli moi
pacjenci! Ale to dobre sowo. Tak, kiedy
szykuj si do trudnej operacji po plecach
chodz mi ciarki. Mog to porwna jedynie
do upojenia. Tylko to wyostrza zmysy,
zamiast je
przytpia.
Odmienny stan
wiadomoci, w ktrym zamiast braku
spjnoci
i
jasnoci
jest
precyzja
i klarowno... Moe najlepiej opisywaoby go
sowo
supernormalny .
Jest
mniej
zowieszcze.
Bardziej,
no
nie
wiem,
uduchowione...

mieje si.
- Chocia niewykluczone, e brzmi jeszcze
bardziej wariacko.

PI
Uczy mnie psychopat
Wielkie epoki naszego ycia s
tymi momentami,
gdy zdobywamy si na odwag,
aby przechrzcie nasze wady na
nasze cnoty.
FRYD ERYK NIETZSCHE

Czasy si zmieniaj
Kiedy bawicie si w co tak dugo jak Bob
Hare,
macie
prawo
do
wybirczo
podchodzi do kwestii, z kim bdziecie
rozmawia na konferencjach. W 2011 roku
w Montrealu miao si odby biennale Society
for the Scientific Study of Psychopathy.
Chciaem umwi si z tym znanym

profesorem na spotkanie i uznaem, e

najlepiej bdzie zachowa oficjaln form
mejlow. Zaproponowaem niemiao, bymy
wypili razem kaw podczas przerwy.
Odpowied nadesza byskawicznie.
Od kawy wol dobr szkock , odpisa
Hare. Znajdziesz mnie w barze hotelowym.
Ja stawiam .
Wszystkie trzy punkty okazay si prawd.
Postanowiem zacz ostronie.
- Powiedz mi, jaki jest twj wynik w PCLR, Bob? - pytam, kiedy ju usiedlimy nad
dwudziestoletni single malt.
Hare zaczyna si mia.
- Bardzo niski - wyznaje. - Jeden czy dwa
punkty. Moi studenci mwi, e powinienem
troch nad tym popracowa. Ale niedawno
zrobiem co naprawd psychopatycznego.
Wykosztowaem
si na cakiem
nowe
sportowe BMW.

- wietnie! Moe twoi studenci wywieraj

na ciebie wikszy wpyw, ni sdzisz.
Moje drugie pytanie byo ju powaniejsze.
- Kiedy rozgldasz si wok siebie
i patrzysz na wspczesne spoeczestwo, czy
nie odnosisz wraenia, e staje si coraz
bardziej psychopatyczne?
Tym razem
odpowiedzi.

Bob

zastanawia

si

nad

- Myl, e oglnie tak, spoeczestwo

robi si bardziej psychopatyczne - mwi
wreszcie. - Dziej si dzi rzeczy, o ktrych
nie syszelimy dwadziecia czy nawet
dziesi lat temu. Nastolatki staj si
znieczulone
na
normalne
zachowania
seksualne,
bo
wczenie
stykaj
si
z pornografi w internecie. Coraz wiksz
popularno zyskuj w sieci portale typu
wynajmij-sobie-przyjaciela, bo ludzie s albo
zbyt zajci, albo zbyt ekscentryczni, eby
zawiera normalne przyjanie.
Czytaem

niedawno raport, ktry czy wzrost liczby

eskich gangw ze wzrastajc brutalnoci
nowoczesnej kultury gier wideo[105]. Jeli
szukasz dowodw na to, e spoeczestwo
staje si bardziej psychopatyczne, to ostatni
wzrost
przestpczoci
kobiet,
prawd
powiedziawszy, dowodzi tego bardzo jasno.
Tylko mi nie wspominaj o Wall Street!
Opini Harea na pewno zrozumiej ci,
ktrzy cho przelotnie interesuj si tym, co
czytaj w gazetach, widz w telewizji albo na
co trafiaj w sieci. W Japonii w 2011 roku
siedemnastoletni chopiec sprzeda wasn
nerk, eby sobie kupi iPada. Kiedy na targu
w Chinach dwuletnie, pozostawione bez opieki
dziecko zostao na oczach tumu przejechane
nie raz, a dwa razy, peni oburzenia obywatele
zwrcili si do rzdu z petycj, by wyda
prawo
dobrego
samarytanina
majce
zapobiec takim wypadkom.
Ale

przecie w

spoeczestwie zawsze

zdarzay si ze rzeczy. Psycholog z Harvardu,

Steven Pinker, pisa o tym ostatnio w swojej
ksice
The Better Angels
o f Our
Natur^ 06], W zasadzie poszed nawet
o krok dalej. Stwierdzi mianowicie, e
przemoc wcale nie wzrasta, tylko spada. I e
brutalne zabjstwa i inne okropne czyny
trafiaj na pierwsze strony gazet nie dlatego,
e s powszechne, tylko raczej dlatego, e
jest dokadnie odwrotnie.
Rozwamy jako przykad zabjstwo. Po
przejrzeniu akt sdowych w kilku krajach
europejskiej 107]
uczeni
stwierdzili,
e
odsetek
morderstw
drastycznie
spad.
W
czternastowiecznym
Oksfordzie
na
przykad na 100 tysicy mieszkacw
przypadao 110 morderstw, a w poowie
dwudziestego wieku w Londynie byo to ju
tylko jedno morderstwo na 100 tysicy
mieszkacw. Podobny wzorzec odkryto
w innych krajach[108] - we Woszech,
w Niemczech, w Szwajcarii, w Holandii

i w Skandynawii.
Tak samo jest z wojnami[109], Pinker
oblicza, e nawet w penym konfliktw
dwudziestym wieku na polach bitew zgino
okoo 40 milionw ludzi z okoo 6 miliardw
yjcych - czyli zaledwie 0,7 procenta.
Dodajmy do tego zgony powizane z wojn,
a wic tych, ktrzy zmarli w wyniku chorb,
godu i ludobjstwa, a liczba ofiar wzronie do
180 milionw. Cho wydaje si ona ogromna,
z punktu widzenia statystyki nadal pozostaje
mao znaczca, oscyluje wok skromnych
3 procent.
A

teraz
porwnajmy
te
liczby
z
odpowiednimi
danymi
dotyczcymi
spoeczestw prehistorycznych. Otrzymamy
gigantyczny wynik 15 procent. Czy ju
zaczynacie rozumie, o czym mwi? Rozbita
czaszka neandertalczyka, ktr Christoph
Zollikofer i jego koledzy, jak moe pamitacie,
znaleli w poudniowo-zachodniej Francji, to

tylko czubek gry lodowej.

Oczywicie, w obliczu takich danych od
razu nasuwaj si dwa pytania. Czy, po
pierwsze, pasuj one do idei spoeczestwa,
ktre staje si mniej brutalne i bardziej
psychopatyczne? I po drugie, co takiego
zaszo - jeli spoeczestwo staje si mniej
brutalne - e tak dramatycznie ograniczone
zostay nasze mordercze impulsy?
Zacznijmy od drugiego pytania. Prawo - to
oczywista odpowied, a przynajmniej ta, ktra
od razu przychodzi nam do gowy. W 1651
roku w Lewiatanie Thomas Hobbes jako
pierwszy wysun tez, e bez kontroli
pastwa zamienimy si w band dzikich.
W tym stwierdzeniu jest wicej ni ziarno
prawdy. Ale Pinker stawia swoj hipotez
raczej z perspektywy spoeczestwa ni
wadzy.
Cho nie umniejsza znaczenia
ogranicze
narzucanych
przez
prawo,
sugeruje proces stopniowego dojrzewania

kulturowego i psychicznego:
Europejczycy, ktrzy wyonili si na
pocztku jedenastego czy dwunastego wieku
i
dojrzeli
w
wieku
siedemnastym
i osiemnastym, z czasem coraz lepiej
powstrzymywali swoje impulsy i przewidywali
dugofalowe skutki swoich zachowa, a take
coraz bardziej brali pod uwag myli i uczucia
innych ludzi, pisze.
Kultura honoru - gotowo do
zemsty ustpia
kulturze
godnoci
gotowoci
do
kontrolowania uczu. Te ideay
wyrosy
ze
wskazwek
udzielonych
arystokratom
i szlachcicom przez arbitrw
kultury, to dziki nim zdoali si
wyrni spord zoczycw
i
prostakw.
Ideay
te
stosowano w socjalizacji coraz
modszych dzieci, a stay si

ich
drug
natur.
Pniej
standardy zaczy przenika
z klasy wyszej do buruazji,
ktra staraa si je naladowa,
a z niej do niszych klas,
w kocu stajc si czci
kultury jako caoci[110].
Z perspektywy historycznej i socjologicznej
takie twierdzenie ma swj sens. Ale
w obserwacjach Pinkera kryj si dwa
krytyczne punkty o bardziej bezporednich
implikacjach:
subtelne,
socjobiologiczne
klucze, ktre, jeli zostan szczegowo
zbadane,
mog pomc domkn koo
interesujcego
kulturalnego
paradoksu
i w pewnym stopniu udzieli odpowiedzi na
pierwsze z naszych dwch pyta: dlaczego
spoeczestwo staje si coraz mniej brutalne,
a
jednoczenie
coraz
bardziej
psychopatyczne.
Zastanwmy si

na przykad

nad rol

owego kulturalnego arbitra z eleganckiego

wywodu Pinkera jako nonikiem ideologicznej
zmiany. Tradycyjnie, w dawnych czasach,
tacy arbitrzy byli duchownymi. Albo filozofami.
Albo poetami. A niekiedy nawet monarchami.
Dzi jednak, kiedy spoeczestwo staje si
coraz bardziej wieckie i stoi wobec
wykadniczej
ekspansji
nieskoczonego
wirtualnego wszechwiata, s to osoby
cakowicie innej natury: gwiazdy pop, aktorzy,
prezenterzy, magnaci wiata gier wideo,
ktrzy zamiast rozpowszechnia nakazy
godnoci, powicaj je na otarzu kreatywnej
psychopatii.
Wystarczy
wczy
telewizor.
W Nieustraszonych (Fear Factor), reality
show emitowanym przez telewizj NBC,
widzimy ludzi, ktrzy zajadaj si robakami
i owadami. W The Apprentice syszymy co
i raz obojtne stwierdzenie: Wylatujesz .
Simon Cowell nie syn raczej z delikatnoci,
prawda? I a nie chce mi si myle o tym,

co si dzieje w majtkach Ann Robinson, kiedy

wbija w przegrywajcego uczestnika swj
stalowy wzrok i oznajmia niczym obkana
domina:
Jeste
najsabszym
ogniwem.
egnam .
Ale przekazywane nam przez kultur
normatywne ograniczenia to tylko jedna
strona socjobiologicznego rwnania Pinkera.
Czym zupenie innym jest ich spoeczna
absorpcja jako standardu zachowania, a do
momentu, w ktrym staj si nasz drug
natur .
Wemy na
przykad wiat
finansjery... Chciwo i korupcja zawsze
czaiy si na skraju wielkiego biznesu. Wiemy
o ludziach, ktrzy dorobili si na wojnie
secesyjnej w Stanach Zjednoczonych, wiemy
o skandalach z obrotem akcjami, wywoanych
przez osoby bdce w posiadaniu poufnych
informacji, ktre wrzay pod powierzchni
kapitalistycznej
thatcherowskiej
Wielkiej
Brytanii. Ale nowe tysiclecie jak adne dotd
zalane
zostao fal korporacyjnych

przestpstw. Szwindle inwestycyjne, konflikty

interesw, za ocena i te wiecznie mode
sztuczki przedsibiorcw, czyli oszustwo
i
sprzeniewierzenie,
nabray
obecnie
bezprecedensowego wymiaru. Zarwno co
do swego zasigu, jak i ogromu.
Analitycy
korporacyjni
podaj
wiele
przyczyn tego, e obecnie rozwin si brudny
typ biznesu. Oczywicie jest wrd nich
chciwo - krgosup Gordonw Gekkw. Ale
znajdziemy
tam
rwnie
tak
zwan
ksigowo kreatywn. W czasach kiedy Wall
Street i gieda londyska wci spodziewaj
si zyskw, a zoono i tempo zawierania
transakcji zmieniaj si niepomiernie, amanie
zasad nagle stao si norm.
- Przy obecnych, nieskoczenie bardziej
zoonych
systemach
zabezpiecze[111]
i praktykach ksigowych duo atwiej jest
ukry oszustwo - zauwaa Seth Taube,
prawnik zajmujcy si prawem handlowym.

Clive R. Boddy, byy profesor w Nottingham

Business School, nie ma wtpliwoci w ostatnim wydaniu Journal of Business
Ethics [112] utrzymuje, e u rda tych
problemw stoj psychopaci. Jak wyjania,
jzykiem nieco przypominajcym ten uywany
przez Boba Harea i Paula Babiaka,
wykorzystuj oni relatywnie chaotyczn
natur
nowoczesnej
korporacji, przede
wszystkim szybko zachodzce zmiany, cige
odnowy i wysok rotacj kluczowego
personelu .
Te
okolicznoci
nie
tylko
umoliwiaj im zawdrowanie do naronych
biur wielkich spek finansowych dziki
ekstrawertycznemu czarowi i charyzmie , ale
rwnie
czyni
ich
zachowanie
niewidocznym i, co gorsze, sprawiaj, e
wydaj si normalnymi, a nawet idealnymi
przywdcami .
Oczywicie,
kiedy
tacy
korporacyjni
Attylowie ju znajd si na miejscu, s
zdolni , wedle analizy Boddyego, wpywa

na klimat moralny caej organizacji i zdoby

znaczn wadz . Boddy koczy penym
potpienia oskareniem. To psychopatw,
konkluduje, naley wini za wiatowy kryzys
finansowy, poniewa ich samolubna pogo za
wadz i zyskiem prowadzi do wykluczenia
z organizacji wszystkich innych czynnikw, do
porzucenia niemodnej koncepcji noblesse
oblige, rwnoci, sprawiedliwoci czy idei
odpowiedzialnoci spoecznej korporacji . Nie
da si zaprzeczy, e moe mie racj.
Ale przecie jest i og spoeczestwa,
stwierdza
Charles
Elson[113],
dyrektor
Weinberg Center for Corporate Governance
na University of Delaware. Uwaa on, e
zamiast przypisywa cae zo grubym rybom
z korporacji, powinnimy wini rwnie kultur
moralnego naduywania wadzy, w ktrej
prawd rozciga si na wieszaku wasnych
interesw, a granice etyczne s tak rozmyte,
e trudno je dostrzec.

Zlewiskiem brudw, wedug Elsona, bya

afera prezydenta Clintona z Monik Lewinsky
oraz fakt, e jego administracja, rodzina
i (w wielkim stopniu) jego spucizna
przetrway to wszystko relatywnie nietknite.
Trudno. Nie jest to jedyny obszar, na ktrym
panuje kryzys zaufania. Policj obwinia si
0 instytucjonalny rasizm. W sporcie peno afer
dopingowych. A koci katolicki walczy
z oskareniami o pedofili.
Samo prawo rwnie stoi pod znakiem
zapytania. Podczas procesu o porwanie
Elizabeth Smart w Salt Lake City, prawnik
reprezentujcy Briana Davida Mitchella bezdomnego
ulicznego
kaznodziej
1 samozwaczego proroka, ktry porwa,
zgwaci i wizi czternastoletni Elizabeth
przez czternacie miesicy (wedug zeznania
Smart przez cay ten okres gwaci j
w zasadzie codziennie) - prosi sdziego
o agodne potraktowanie jego klienta,
poniewa panna Smart wysza z tego.

Przeya. Zatriumfowaa nad tym [114],

Kiedy prawnicy uderzaj w taki ton,
moemy skoczy praktycznie wszdzie.

Pokolenie Ja
Podczas lunchu w Harvard Faculty Club
powiedziaem Pinkerowi, e mamy przed sob
prawdziw amigwk. Z jednej strony nie
brakuje dowodw, e spoeczestwo staje si
mniej brutalne, ale z drugiej wiele wskazuje na
to, e robi si bardziej psychopatyczne.
Pinker zwraca mi uwag na wan rzecz.
- Okej, powiedzmy, e spoeczestwo
naprawd staje si bardziej psychopatyczne mwi. - To niekoniecznie pociga za sob
erupcj
przemocy.
Jeli
dobrze
pana
zrozumiaem, to psychopaci w wikszoci s
nastawieni pokojowo. Zadaj gwnie bl
psychiczny, nie fizyczny...

Oczywicie, jeli psychopatia naprawd

zaczyna si zakorzenia, moemy zauway
minimalny wzrost przemocy w porwnaniu do
tego, co widzielimy, powiedzmy, czterdzieci
lub pidziesit lat temu. Ale istnieje due
prawdopodobiestwo,
e
niebawem
zaczniemy odkrywa inny wzorzec przemocy.
Taki na przykad, e bdzie ona bardziej
przypadkowa. Albo bardziej instrumentalna.
Moim zdaniem spoeczestwo musiaoby
si sta naprawd bardzo psychopatyczne,
ebymy znw zaczli y jak w wiekach
rednich. A z czysto praktycznego punktu
widzenia taki poziom jest
po prostu
nieosigalny.
Nie zaskoczyoby mnie wcale odkrycie, e
subtelne zmiany w osobowoci lub w stylu
stosunkw spoecznych zachodz ju od kilku
dekad. Obyczajowo i etykieta nowoczesnej
cywilizacji s w nas jednak tak gboko
zakorzenione, tak bardzo wnikny w nasz

natur,
e
nie
dadz
si
zniszczy
uderzeniem, czy pchniciem, co bardziej
prawdopodobne, ku ciemnej stronie mocy.
Pinker ma racj, psychopatia nie jest
w stanie utrzyma si w dugim okresie. Jak
moglimy przekona si na przykadzie teorii
gier opisanym w poprzednim rozdziale, to
kiepski pomys z punktu widzenia biologii.
Pinker ma rwnie racj co do zmian
zachodzcych
w
motywach
przemocy.
W badaniu, przeprowadzonym niedawno
przez Crime and Justice Centre w Kings
College w Londynie[115], zapytano stu
dwudziestu
skazanych
kieszonkowcw
o powd kradziey. Ich odpowiedzi wiele
mwi o yciu ulicy we wspczesnej Anglii.
Robili to dla frajdy. Pod wpywem impulsu. Dla
statusu. I dla korzyci materialnych. Dokadnie
w tej kolejnoci. Jest to wanie taki
niefrasobliwy
i
bezduszny
wzorzec
zachowania, jaki czsto obserwuje si
u psychopatw.

Czy mona zatem powiedzie, e na

naszych oczach powstaje subpsychopatyczna
mniejszo, dla ktrej spoeczestwo nie
istnieje? Nowa rasa ludzi - bardzo sabo
pojmujca normy spoeczne, cechujca si
brakiem szacunku dla uczu innych i obojtna
na konsekwencje swych czynw? Moe
Pinker ma racj co do tych subtelnych zmian
zachodzcych we wspczesnej strukturze
osobowoci oraz przesuni ku mrocznej
stronie. Jeli uzna za poprawne wyniki
niedawnego
badania
przeprowadzonego
przez Sar Konrath[116] i jej zesp z Institute
for Social Research na University of Michigan,
to wwczas odpowied brzmi: tak.
W badaniu, ktre dotd objo czternacie
tysicy ochotnikw rekrutujcych si spord
studentw collegew, Konrath ustalia, e
wyniki
dotyczce
poziomu
empatii
(mierzonego
za
pomoc
Indeksu
Reaktywnoci
lnterpersonalnej[40][117])
przez ostatnie trzy dekady cay czas spadaj

- w zasadzie od opracowania tej skali w 1979

roku. Szczeglnie wyrany spadek nastpi
w cigu ostatnich dziesiciu lat.
Dzisiejsi studenci collegeu wykazuj
o okoo czterdzieci procent mniejsz empati
ni ci sprzed dwudziestu czy trzydziestu lat ,
donosi Konroth[118],
Zdaniem Jean Twenge[119], profesora
psychologii na San Diego State University,
bardziej martwi to, e w tym samym okresie
poziom
narcyzmu
studentw,
rwnie
mierzony
za
pomoc
kwestionariuszy
samoopisowych, wzrasta. I to byskawicznie.
Wiele osb uwaa obecnych studentw
collegew, czsto nazywanych Pokoleniem
Ja,
za
najbardziej
egocentryczn,
narcystyczn, nastawion na rywalizacj,
pewn siebie i indywidualistyczn grup
w caej historii [120], dodaje Konrath.
Nic zatem zaskakujcego, e byy szef
brytyjskich si zbrojnych,
lord Dannatt,

owiadczy ostatnio, e w ramach szkolenia

podstawowego rekruci przechodz edukacj
moraln,
gdy
wielu
wykazuje
braki
w podstawowym systemie wartoci.
- Ludzie nie znajduj si obecnie pod takim
wpywem
tradycyjnych
wartoci,
jak
w poprzednich pokoleniach, wic uwaamy za
konieczne
danie
im
jakich
podstaw
moralnych[121] - mwi.
Kiedy postulowano, by przestpcw
wciela do wojska. Teraz ju nie. Jest ich tam
wystarczajco wielu.
Nie jest do koca jasne, z czego wynika
ten upadek wartoci spoecznych. Zapewne
sw rol speniaj tu jak zwykle zoony
wpyw
rodowiska,
wzorce
zachowa
i edukacja. Zalek bardziej fundamentalnej
odpowiedzi znajdziemy by moe w wynikach
kolejnego badania, przeprowadzonego przez
Jeffreya Zacksa i jego zesp[122] z Dynamie
Cognition
Laboratory
na
Washington

University w St. Louis. Z pomoc fMRI Zacks

i jego koledzy wejrzeli w mzgi grupy
ochotnikw, kiedy czytali oni ksiki. To, co
odkryli, dao interesujcy wgld w sposb,
w jaki nasz mzg tworzy poczucie wasnego
ja. Kiedy bohater ksiki przemieszcza si
(na przykad badany natrafia na zdanie
wyszed z domu na ulic ), nastpowa
wzrost aktywnoci w obszarach patw
skroniowych odpowiedzialnych za orientacj
w przestrzeni i percepcj, kiedy wchodzi
w interakcj z jakim obiektem (na przykad
pojawiao si zdanie wzi do rki owek),
podobny wzrost aktywnoci pojawia si
w rejonie pata czoowego, ktry peni wan
rol w kontrolowaniu ruchw chwytajcych.
Najwaniejsze jest jednak to, e gdy zmienia
si cel bohatera, uaktywnia si obszar kory
przedczoowej, ktrego uszkodzenie, jak
wiemy, powoduje upoledzenie rozumienia
porzdku i struktury zaplanowanych celowych
dziaa.

Wynika z tego, e wystarczy sobie co

wyobrazi. Kiedy czytamy ksik, nasz
poziom
zaangaowania
jest
taki,
jak
powiedziaa prowadzca badania Nicole
Speer, e w mylach symulujemy kad
napotkan sytuacj . Nasze mzgi wplataj te
sytuacje
w
wiedz
i
dowiadczenie
pochodzce z naszego wasnego ycia;
tworz
z
nich
organiczn
mozaik
dynamicznych umysowych syntez.
Czytanie ksiek wytycza cakiem nowe
szlaki nerwowe w prastarej skale pokadowej
naszego mzgu. Zmienia sposb, w jaki
widzimy wiat. Czyni nas, jak to uj Nicholas
Carr w
swoim
ostatnim
artykule[123]
zatytuowanym Dreams o f Readers, bardziej
wraliwymi na wewntrzne przeycia innych .
Z otwartymi ramionami witamy wampiry, nie
ryzykujc pogryzienia - innymi sowy, stajemy
si bardziej empatyczni. Ksiki sprawiaj, e
spostrzegamy otoczenie w sposb, jakiego
nie zapewnia nam ani beztroskie surfowanie

po internecie, ani wirtualny, wci zmieniajcy

si wiat, jaki tam znajdujemy[41][124].

Winny, cho to nie jego wina

Tymczasem w Montrealu Bob Hare
zamawia
nastpn
kolejk
whiskey.
Rozmawiamy o empatii i perspektywach,
o pojawieniu si neuroprawa[125], nowej
dyscypliny
zrodzonej
z
rosncego
zainteresowania
sdw
najnowszymi
osigniciami
neurobiologii.
Przeomowe
badania w tym zakresie opublikowano w 2002
roku[126].
Wskazyway,
e funkcjonalna
mutacja genu metabolizmu neurotransmiterw
moe
stanowi
wskanik
zachowa
psychopatycznych u mczyzn, ktrzy byli
krzywdzeni w dziecistwie. Gen, o ktrym
mowa - okrelany przez media, jak ju
wczeniej wspomniaem,
mianem genu
wojownika - kontroluje produkcj enzymu

o nazwie monoaminooksydaza A (MAOA),

ktrego niski poziom wczeniej wizano
z agresywnym zachowaniem u myszy.
Avshalom Caspi i Terrie Moffitt z Institute of
Psychiatry w Kings College w Londynie poszli
tym tropem dalej. Na podstawie obserwacji
osb od wieku pokwitania do osignicia
dorosoci ustalili podobny wzorzec u ludzi.
W
wypadku
zaniedbywanych
albo
maltretowanych
chopcw,
u
ktrych
wystpuje mutacja genu kodujca niskie
poziomy MAOA, wzrasta ryzyko, e wyrosn
na brutalnych psychopatw. Chopcy bez tej
mutacji,
pochodzcy
z
rwnie
dysfunkcjonalnych rodzin, rzadko miewaj
podobne problemy w dorosym yciu.
Implikacje tego odkrycia przetary szlak na
sal sdow[127] i mog si przyczyni do
fundamentalnych zmian w sposobach karania
za przestpstwa. To, czy jestemy dobrzy czy
li, czciowo zaley od naszych genw,

a czciowo od rodowiska. A skoro sami nie

wybieramy ani jednego, ani drugiego, to czy
mona powiedzie, e w ogle mamy wolno
wyboru?
W
2006
roku
obroca
Bradleya
Waldroupa[128], Wylie Richardson, wezwa
jako eksperta obrony profesora Williama
Berneta, psychiatr sdowego z Vanderbilt
University w Nashville w stanie Tennessee.
Bernet sta przed powanym zadaniem, gdy
Waldroup
zosta
oskarony
o
jedn
z najbardziej brutalnych i ohydnych zbrodni
w historii stanu. Kiedy w zamieszkiwanej
przez niego przyczepie odwiedzia go ona,
z ktr by w separacji, wraz z czwrk ich
wsplnych dzieci oraz swoj przyjacik,
w Waldroupie, jak to sam okreli, co pko.
Wzi strzelb i zrobi przyjacice osiem dziur
w plecach, a potem rozpata jej gow
maczet. Nastpnie zaatakowa maczet
on, odci jej palec i zada wiele innych ran,
po czym zmieni narzdzie i pobi j do

nieprzytomnoci opat.
Jakim cudem ona Waldroupa przeya.
Ale jej przyjacika niestety, nie. To oznaczao,
e gdyby zosta uznany winnym, groziaby mu
kara mierci.
Richardson mia pewien pomys.
- Czy to prawda - spyta Berneta - e
oskarony posiada mutacj genu, ktry
koduje niski poziom MAOA?
- Tak - odpar Bernet.
- Czy jest rwnie prawd - cign
Richardson - e w dziecistwie by czsto
i brutalnie bity?
- Tak - odpar Bernet.
- Prosz nam zatem wyjani, w jakim
stopniu czowiek, ktry stoi tu przed panem,
jest odpowiedzialny za swoje czyny? naciska Richardson. - W jakim stopniu jego
wolna wola determinowana jest przez
genetyczn predyspozycj?

To byo przeomowe pytanie - szczeglnie

dla Bradleya Waldroupa - gdy od tego
zaleao jego ycie.
Odpowied bya rwnie przeomowa. Na
tyle, by sdziowie oczycili go z zarzutu
morderstwa pierwszego stopnia i uznali
winnym wiadomego zabjstwa. Na tyle, by
jego proces mia historyczne znaczenie. Dziki
genetyce pewn w zasadzie kar mierci
zamieniono mu na doywotnie wizienie.
Temat neuroprawa wypyn w kontekcie
szerszej
dyskusji
nad
neurobiologi
kulturow[129]: nauk, ktra bada, w jaki
sposb wartoci,
praktyki
i wierzenia
spoeczne
ksztatuj
genomiczne,
neurologiczne
i psychologiczne
procesy
w rnych okresach i kulturach i w jaki sposb
same s przez nie ksztatowane. Jeli
spoeczestwo
staje
si
bardziej
psychopatyczne, to czy istnieje gen, ktry
odpowiada za pojawienie si wikszej liczby

psychopatw? Czy te, jak dowodzi Steven

Pinker w swoim wywodzie o kulturze
godnoci, jest to skutek procesu, w trakcie
ktrego zwyczaje i reguy zostaj przyswojone
tak gboko, e staj si nasz drug natur?
Hare uwaa, e chodzi po trochu o jedno
i o drugie. e w tej chwili psychopaci maj
lekk przewag, a im jest ona wiksza, tym
bardziej normatywne staje si ich zachowanie.
Zwraca moj uwag na pojawienie si
epigenetyki, nowego odgazienia gwnego
nurtu genetyki[130], ktra zajmuje si w pewnym uproszczeniu - obserwowaniem
aktywnoci
genw
niezwizanej
ze
strukturalnymi
zmianami
w
kodzie
genetycznym per se, niemniej przekazywanej
kolejnym pokoleniom.
Okazuje si,
e
ekspresj genu steruj wbudowane na
szczycie genomu mae przeczniki . I to one,
a nie skomplikowane zmiany w kodzie
genetycznym, sprawiaj, e takie czynniki
rodowiskowe jak dieta, stres czy nawet

odywianie
w
yciu
podowym
mog
spowodowa ujawnienie zmiany - niczym
przebiege biologiczne poltergeisty wczaj
i
wyczaj
nasze
geny,
straszc
w prastarych, odziedziczonych po przodkach,
komnatach naszego mzgu.
Hare
opowiedzia
mi
o
badaniu
przeprowadzonym w Szwecji w latach
osiemdziesitych[131]. W pierwszej poowie
dziewitnastego wieku w prowincji Overkalix
na pnocy kraju dochodzio na przemian do
klsk urodzaju i nieurodzaju, lata godu
przeplatane byy latami obfitoci.
Kiedy
naukowcy
porwnali
dane
z archiww rolniczych z aktami medycznymi
kolejnych pokole, odkryli co niezwykego:
epidemiologiczny wzorzec dziedziczenia, ktry
postawi na gowie ca genetyk.
Okazao si, i synowie i wnukowie
mczyzn,
ktrych
lata
ycia
przed
pokwitaniem[42] przypady na czasy godu,

byli mniej zagroeni chorobami ukadu

krenia (takimi jak zawa, wysokie cinienie
ttnicze czy choroba wiecowa) od synw
i wnukw tych, ktrych lata ycia przed
pokwitaniem przypady na czasy urodzaju. Ci
ostatni
czciej
zapadali
na
choroby
powizane z cukrzyc.
Odkrycie to wydaje si niewiarygodne.
Kolejne pokolenia mczyzn nie miay pojcia,
e
ich
przyszo
kardiologiczn
i endokrynologiczn zaprogramowa wybryk
natury sprzed ponad stu lat!
- Czy jest wic moliwe - spytaem,
prbujc powiza ze sob to wszystko:
Pinkera
i jego
kulturalnych
arbitrw,
Boddyego i jego korporacyjnych Hunw; ca
t histori z epigenetyk - e psychopaci
rzucili koci, a my, w miar upywu czasu,
coraz czciej gramy po ich stronie?
Hare zamawia jeszcze jedn kolejk.
- Nie tylko - odpowiada. - W miar upywu

czasu, jeli za kulisami nadal bdzie miesza

rka epigenetyki, te koci nabior wikszego
znaczenia. Nikt ju nie wtpi, e pewne
elementy
osobowoci
psychopatycznej
umoliwiaj wdrapanie si na sam szczyt.
A kiedy psychopaci ju tam si znajd,
oczywicie
bd
gra
w
sposb
odpowiadajcy takim jak oni sami... Popatrz,
co si stao na Wall Street... Przykad idzie
z gry, ale w miar jak si zakorzenia, ci
z niszych poziomw, lepiej przystosowani do
radzenia sobie w takim rodowisku, zaczn
si wspina coraz w yej...
W latach szedziesitych by pewien
pisarz, Alan Harrington[132], ktry uwaa, e
psychopatia
to
kolejny
krok
ewolucji.
Nastpna sztuczka, jak trzyma w zanadrzu
dobr
naturalny
w
sytuacji,
gdy
spoeczestwo przyspiesza, a wizi spoeczne
staj si coraz luniejsze. Moe mia racj?
Nie sposb tego jeszcze stwierdzi, ale
w laboratoriach genetycznych prowadzi si

interesujce badania.
Czy wspominaem ci o artykule[133],
w ktrym jest mowa o tym, e ludzie
0 wysokim poziomie testosteronu i z dugimi
allelami
genw
transportera
serotoniny
wykazuj
stumion
reakcj
ciaa
migdaowatego,
kiedy
stykaj
si
z zagroeniami pyncymi z dominacji
spoecznej?
To moe by potencjalnie gen psychopatii.
Masz tu rwnoczenie wysoki poziom agresji
1niski poziom strachu...

Oczy Garyego Gilmorea

Patrz na zegarek. Jest troch po
dziewitej, bar powoli si zapenia. W tle leci
piosenka zespou Adverts Gary Gilm ores
Eyes[ 134] - postpunkowy staro. Wokalista
zastanawia si, jak by to byo spojrze na
ycie
oczami
Garyego
Gilmorea.
To

interesujce pytanie - w dodatku takie, na

ktre kto ju zna odpowied. Gilmore wyrazi
yczenie, by po egzekucji jego rogwki uyto
do transplantacji. Zgodnie z wol dawcy kilka
godzin po jego mierci wszczepiono j dwm
osobom.
Gilmore,
niegdy zwyky sprzedawca
butw, naley do superpsychopatycznych
przestpcw
rzadkiego
podgatunku,
u ktrego wszystkie suwaki na stole
mikserskim zostay ustawione na maksimum.
W styczniu 1977 roku zosta rozstrzelany
przez pluton egzekucyjny w maym i poza tym
niczym si niewyrniajcym miasteczku
Draper w Utah. W lipcu poprzedniego roku
zastrzeli
pracownika
tamtejszej
stacji
benzynowej - nie by do koca pewien
z jakiego powodu - a potem spokojnie
poszed do kina ze swoj dziewczyn.
Nastpnego dnia znw zabi, tym razem
strzeli w gow recepcjonicie w hotelu.

Sze miesicy pnej, po ostatnim posiku

zoonym z hamburgerw, jajek i ziemniakw,
stan
przed
plutonem
egzekucyjnym
w wizieniu stanowym w Utah. Pluton skada
si z piciu mczyzn. Stranik wizienny
zacisn skrzane pasy na gowie i piersi
Gilmorea, a do klatki piersiowej przyczepi mu
okrg tarcz strzelnicz z materiau. Potem
wyszed z sali i obserwowa egzekucj przez
okno pomieszczenia dla widzw.
Tylko cudowne uaskawienie mogo ocali
Gilmorea, ale w owym czasie w Draper nie
zdarzay si cuda. Zreszt kilka miesicy
wczeniej on sam zrezygnowa z moliwoci
apelacji. Powiedzia swojemu obrocy, e
chce umrze.
O
smej rano
czonkom
plutonu
egzekucyjnego rozdano
bro.
Zgodnie
z tradycj naoono skazanemu na gow
czarny worek, a stranik, ktry mia to zrobi,
zapyta Gilmorea (rwnie w
zgodzie

z tradycj), jakie s jego ostatnie sowa.

Skazany popatrzy prosto przed siebie, a jego
oczy byy zimniejsze ni Great White, kiedy
przez jego dusz przetacza si guchy grom
mierci.
- Zrbmy to - powiedzia.
Suchajc
piosenki,
w zamyleniu do Harea:

zwracam

si

- Zastanawiam si, jak by to byo

popatrze oczami Gilmorea. Tak naprawd.
Gdyby kto mg mnie zmieni na godzin
w psychopat, jakie to by byo uczucie?
Hare zaczyna si mia.
- Moe ja si w niego zmieniam. I to
w moim wieku. Ale najpierw trzeba by mi byo
odebra kluczyki od BMW.
Koczymy drinki i rozstajemy si. Sowa
piosenki zmusiy mnie do mylenia, wic kr
po ulicach starego Montrealu, a po gowie
chodzi mi szalony pomys. Przypomniaem

sobie badania Ahmeda Karima, w ktrych

czyni ludzi lepszymi kamcami, wyczajc
czasowo obszar mzgu odpowiedzialny za
decyzje moralne - przedni okolic ich kory
przedczoowej - za pomoc przezczaszkowej
stymulacji magnetycznej. A moe, skoro
potrafimy
przesun
wyej
jeden
potencjometr, uda si przesun kilka innych?

Magnetyczna osobowo
TMS,
czyli technika przezczaszkowej
stymulacji
magnetycznej[135],
zostao
opracowane przez doktora Anthonyego
Barkera i jego kolegw z University of
Sheffield w 1985 roku. Ale tak naprawd ma
dusz histori. Nauka o pobudzaniu nerww
i mini za pomoc prdu elektrycznego
powstaa
w
latach
osiemdziesitych
osiemnastego wieku, jakie dwiecie lat
wczeniej, nim Barker wzi sprawy w swoje

rce. Woski anatom i fizyk Luigi Galvani

i jego rodak Alessandro Volta odkryli - za
pomoc
prostego
generatora
prdu
elektrycznego i dwch ap aby - e nerwy to
wcale nie rurki z wod, jak utrzymywa
Kartezjusz, tylko przewody elektryczne, ktre
s
nonikiem
informacji
w
systemie
nerwowym.
Od tamtej pory uczyniono wielki postp.
Baker i jego zesp po raz pierwszy
zastosowali TMS,
aby zademonstrowa
przewodzenie impulsw nerwowych od kory
motorycznej do rdzenia krgowego poprzez
stymulowanie prostego kurczenia si minia.
Obecnie urzdzenie suy do czego zupenie
innego i ma liczne zastosowania praktyczne
zarwno w diagnostyce, jak i terapii wielu
schorze neurologicznych i psychiatrycznych od depresji i migreny po udary i chorob
Parkinsona.
Przesanka, na ktrej zosta oparty TMS,

jest taka, e mzg dziaa na zasadzie przesyu

sygnaw elektrycznych. I podobnie jak we
wszystkich tego rodzaju systemach, zmiana
rodowiska elektrycznego moe modyfikowa
jego dziaanie. Na standardowe wyposaenie
skadaj si silny elektromagnes, ktry
generuje impulsy staego pola magnetycznego
0 okrelonej czstotliwoci,
oraz ptla
w plastikowej osonce umieszczana na
czaszce pacjenta, ktra kieruje te impulsy do
wybranych rejonw mzgu i w ten sposb
stymuluje kor.
O psychopatach wiemy tyle, e wczniki
wiata w ich mzgu nie dziaaj dokadnie tak
samo jak u nas - i e jednym z obszarw,
w ktrych przede wszystkim ujawniaj si
zmiany, jest ciao migdaowate, struktura
wielkoci fistaszka znajdujca si w samym
rodku mzgu. Jak dowiedzielimy si
wczeniej, to wiea kontrolna emocji: strzee
naszej uczuciowej przestrzeni powietrznej
1 odpowiada za to, co czujemy. Problem

w tym, e u psychopatw cz przestrzeni,

ktra odpowiada za strach, jest pusta.
Pozostamy przez chwil przy porwnaniu
do wcznika wiata. TMS mona uzna za
co w rodzaju pynnego regulatora jego
natenia. Kiedy przetwarzamy informacje,
nasz
mzg
generuje
sabe
sygnay
elektryczne, ktre podruj nerwami do
naszych mini, ale rwnie wdruj gboko
do mzgu, niczym efemeryczne awice danych
elektrycznych, skadajcych si na nasze
myli, wspomnienia i uczucia. TMS moe
zmieni si tych sygnaw. Przepuszczajc
promieniowanie elektromagnetyczne przez
starannie wybrany obszar kory mzgowej
moemy je albo wzmocni, albo stumi innymi sowy, albo pomc pyn tej awicy,
albo j powstrzyma.
Jeli wyczymy sygnay pynce do ciaa
migdaowatego - podobnie jak Ahmed Karim
i jego koledzy z uniwersytetu w Tubingen

zrobili z obszarem zwizanym z moralnoci bdziemy na dobrej drodze do zamienienia

kogo w psychopat. Lian Young i jej zesp
w MIT[136] posunli si nieco dalej ni Karim
i wykazali, e zastosowanie TMS w prawym
skrzyowaniu
skroniowo-ciemieniowym
wpywa w sposb znaczcy nie tylko na
zdolno do kamstwa, ale i na zdolno do
rozwaa
moralnych:
szczeglnie
na
przypisywanie premedytacji dziaaniom innych
ludzi.
Dzwoni na komrk do mojego starego
przyjaciela, Andyego McNaba. Akurat rozbija
si po pustyni w Nevadzie na swoim
motocyklu Harley V-Rod Muscle. I to bez
kasku, jak si zdy pochwali.
- Hej, Andy - mwi. - Masz ochot na
mae wyzwanie, kiedy ju wrcisz?
- Jasne! - wrzasn. - A o co chodzi?
- Chc sprawdzi w laboratorium, jacy
z nas zimni dranie. I udowodni, e ja jestem

lepszy.
Andy zanosi si wariackim miechem.
- Uwielbiam takie historie - mwi. - Nie
ma sprawy. Jest tylko jeden problem Kev. Jak
niby chcesz tego dokona?
- Bez trudu - ja na to.

Specjalne usugi autorskie

Na wypadek, gdyby kto z was mieszka
przez dwadziecia lat w jaskini na odludziu
(nie bior tu pod uwag talibw), wyjaniam,
e Andy McNab to zapewne najsawniejszy
brytyjski onierz, jaki kiedykolwiek suy
w Siach Zbrojnych Jej Krlewskiej Moci.
Oczywicie dopki w 2005 roku ksi Harry
nie porzuci ostatecznie swojego kija do polo.
Podczas pierwszej wojny w Zatoce Andy
dowodzi oddziaem
Bravo Two Zero,
omioosobowym patrolem si specjalnych,
ktremu
przydzielono
zadanie
zebrania

danych
wywiadowczych
o
podziemnej
cznoci pomidzy Bagdadem a pnocnozachodnim
Irakiem
oraz
wytropienia
i zniszczenia wyrzutni
scudw
wzdu
gwnych drg zaopatrzeniowych na tym
obszarze.
Okazao si jednak, e chopcy bd mieli
co innego do roboty. Dwa dni po wyruszeniu
zostali
zdemaskowani
przez
pasterza
wypasajcego kozy. Nie pozostao im nic
innego, jak zaatwi spraw honorowo
i ewakuowa si sto osiemdziesit pi mil
przez pustyni, ku granicy z Syri.
Tylko jeden onierz tego dokona. Trzech
zgino w drodze, a czterech pozostaych,
w tym Andy, dostao si do irackiej niewoli.
Wkrtce wyszo na jaw, e aden z ludzi,
ktrzy ich schwytali, nie znajdzie zatrudnienia
jako gospodarz wasnego talk show... ani nie
zapisze si na kartach historii chirurgii
plastycznej.
Powszechnie
wiadomo,
e

istniej
lepsze
sposoby
wprowadzenia
swobodnej atmosfery podczas pogawdki ni
gaszenie papierosa na karku rozmwcy. I e
wypowiaa od soca kolba AK-47 to nie jest
najbardziej
precyzyjne
narzdzie
do
zmieniania ksztatu uchwy. Dziki bardziej
zaawansowanym
brytyjskim
technikom
medycznym Andy ma teraz w ustach wicej
porcelany ni wszystkie azienki w paacu
Buckingham razem wzite. Sprawdzi to
osobicie - w 1991 roku odwiedzi paac, by
odebra od krlowej medal za wybitn sub.
Medal by zaledwie pocztkiem. W 1993
roku Andy wyda ksik[137], w ktrej
opowiedzia histori patrolu ze wszystkimi
ponurymi detalami i nada nowy ksztat,
w
zasadzie
na
kolanie,
pamitnikom
wspczesnych wojskowych. Jak powiedzia
wwczas oficer dowodzcy Special Air
Service (SAS), to, co przydarzyo si Bravo
Two Zero, na zawsze pozostanie w pukowej
historii . Nie artowa. Obecnie jest to nawet

cz szerszej historii kultury. A Andy sta si

mark.
Kilka lat temu podczas nocnego lotu do
Sydney
przelatywalimy
nad terytorium
Afganistanu.
Nagle
w
gbokiej
i niebezpiecznej ciemnoci gr Hindukusz
zauwayem przez szczeliny w pokrywie
chmur malekie iskierki wiate. Co to, do
diaba? zastanawiaem si.
Ogniska
nomadycznych pasterzy? Tajemne kryjwki
jednookich przywdcw talibw?
W tym momencie przez interkom odezwa
si pilot.
- Ci z pastwa, ktrzy siedz po prawej
stronie, zauwayli zapewne wiata laptopw
onierzy SAS.
Czytaj wanie swoje
najnowsze bestsellery.
Pilot si wyczy, a wszyscy w samolocie
zaczli si mia. Andy pewnie te by si
mia, gdyby tam by. Ale mam wraenie, e
przelatywalimy wtedy wanie nad nim.

Kiedy poznajecie Andyego, bardzo szybko

przekonujecie si, e gwno go wszystko
obchodzi. Nic nie jest wite. I nic nie jest
w stanie zbi go z pantayku.
- Miaem dwa dni, jak mnie znaleli powiedzia, kiedy spotkalimy si po raz
pierwszy, na stacji London Bridge. - Tu za
rogiem, na schodach Guys Hospital. Podobno
leaem zawinity w torb od Harrodsa.
- artujesz - ja na to. - Powanie?
- Jasne.
- Cholera, a trudno uwierzy. Mylaem,
e jeste facetem od T J. Maxxa!
- Ty gnoju! - on na to. - Ale trafiony.
Podoba mi si.
Wystpowa wraz ze mn w audycji
radiowej, ktr realizowaem dla BBC.
Nazywaa si Extreme Persuasion[ 138],
Chciaem ustali, ile cech psychopatycznych
przydatnych jest onierzom SAS. Na przykad

obojtno na docinki. I nie rozczarowaem

si. Zamierzacie si zacign, dam wam
rad. I to cakiem za darmo. Jeli macie jaki
problem ze swoim pochodzeniem, lepiej
zostacie w domu.
- W obozie zauwaysz przede wszystkim
dokuczanie innym - mwi Andy. - W zasadzie
na okrgo. Kady dokucza kademu i prbuje
go wkurzy. Wiesz, ma to swj powd[139].
Jeli
ci
zapi,
masz
by
szarym
czowiekiem. Zachowywa si, jakby by
zmczony i jakby ci to nie dotyczyo. eby
przesuchujcy odnieli wraenie, e gwno
wiesz. e do niczego im si nie przydasz.
Jeli s dobrzy, zaczn szuka twoich
saboci. Bd obserwowali najdrobniejsze
reakcje - mikroekspresje, drobne ruchy gaek
ocznych - ktre ujawni im prawdziwy stan
twojego umysu. A jeli co zauwa,
wywlok to z ciebie. Ju po wszystkim, kole.
Gra skoczona. Ujmijmy to tak: jeli masz

problem z rozmiarem swojego fiuta, to pokj

przesucha w Iraku nie jest najlepszym
miejscem, eby to sobie uwiadomi.
Tu wszystko jest fair. Dokuczanie peni
okrelon funkcj. To skuteczny sposb
budowania
odpornoci
psychicznej.
Szczepionka przeciwko gwnu, z jakim si
zetkniesz, jeli ci zapi. To jest zo, ale
waciwego rodzaju, jeli rozumiesz, o co mi
chodzi. Plus, no wiesz... Nie ma to jak dobra
podpucha, no nie?
Pewnie nie. Ale silna psychika to niejedyna
wsplna cecha onierzy si specjalnych
i psychopatw. Dwa lata temu w pikny
wiosenny poranek dwanacie tysicy stp
nad Blondi Beach w Sydney wykonaem
pierwszy skok spadochronowy. Poprzedniego
wieczoru,
nieco
zaniepokojony
t
perspektyw, w jednym z barw nad morzem
zaesemesowaem do Andyego z prob
o ostatnie rady.

Nie zamykaj oczu i panuj nad zwieraczem ,

brzmiaa odpowied.
Tak te zrobiem. Ale skok w nocy, na
terenie objtym wojn, z dwukrotnie wikszej
wysokoci
i
z
dziewidziesicioma
kilogramami ekwipunku, to zupenie inna
sprawa. A jakby tego byo mao, nawet na
trzydziestu tysicach stp zabawa trwa.
- Zwykle rozrabialimy i zanosilimy si od
miechu - wspomina Andy. - No wiesz,
wyrzucalimy
wyposaenie,
a
potem
prbowalimy
je
dogoni.
Albo
ju
w powietrzu apalimy kumpla od tyu
i patrzylimy, ktry pierwszy stchrzy - kto
pierwszy pocignie za rczk. Fajnie byo.
No... tak. Skoro tak twierdzisz, Andy. Ale
zabijanie nie byo zabawne. Spytaem go, czy
kiedykolwiek aowa czego, co zrobi. Tych
ludzi, ktrych zabi podczas tajnych misji na
caym wiecie.
- Nie - odpar obojtnie, a w jego zimnych

niebieskich oczach (tak na marginesie takie

oczy
mona
zobaczy
na
zdjciach
oskaronych za kratami) nie pojawia si
najmniejszy choby lad uczu. Tak
naprawd do tego si nie wraca. Kiedy jeste
na wrogim terenie, mylisz tylko o tym, eby
pocign za spust, nim zrobi to ten drugi.
A jak ju pocigniesz, lecisz dalej. To proste.
Po co tam sta i myle o tym, co si zrobio?
Jak raz pjdziesz t drog, jest dua szansa,
e ostatnia rzecz, jaka przejdzie ci przez
gow, to kula z M16.
Motto puku brzmi: miali wygrywaj . Ale
czasami onierze wyraaj t myl bardziej
dosadnie. Pieprzy to .

Wizy obojtnoci
Jeli uj spraw w ten sposb, to
nietrudno wyobrazi sobie, jak bardzo
w pewnych sytuacjach taka patologiczna

pewno siebie moe si przyda - czasami

moe by wrcz cech adaptacyjn. Jeden
z rodakw Andyego, Colin Rogers, byy
czonek sawnego zespou zabjcw SAS,
ktry podczas operacji Nimrod w 1980 roku
zapuka lekko w okna ambasady iraskiej
w
Londynie,
powiedzia
co
bardzo
podobnego. Przechwycenie terrorysty wrd
kurzu, ognia i gruzw, czyli w zwykych
warunkach forsowania wejcia za pomoc
adunkw wybuchowych, to nie jest co, nad
czym
onierze
si
specjalnych
lubi
deliberowa - zwaszcza kiedy maj w rku
najnowszy pistolet maszynowy Hecker & Koch
MP5 wyrzucajcy z siebie osiemset pociskw
na minut, a margines bdu to czsto
kwestia kilku milimetrw. Jeli tylko masz
okazj do strzau, to strzelasz. Jeste
skupiony, spokojny i na zimno naciskasz
spust. Wahanie nie wchodzi w gr.
Mona powiedzie, e w pewnym sensie ci
ludzie s ognioodporni - potrafi dziaa

w samym ogniu wydarze. Przede wszystkim

chodzi o to, eby nie czu aru.
- Jeste napompowany adrenalin. Jasne,
e jeste - mwi mi Colin, kiedy siedzimy
w jego ulubionym pubie na East Endzie, ktry
ewidentnie najlepsze dni ma ju za sob. Ale to jest co, do czego przygotowywae
si przez lata. Sze, siedem godzin dziennie.
To jak z jazd samochodem. Cho adna
podr nie jest taka sama jak poprzednia,
potrafisz sobie poradzi w wikszoci
sytuacji.
Twoje
reakcje
staj
si
automatycznie.
Oczywicie,
oceniasz
sytuacj, ale nawet to jest rezultatem
szkolenia. Trudno to opisa komu, kto tego
nie
przeszed.
To
tak,
jakby
mia
podwyszon wiadomo wszystkiego, co
si wok ciebie dzieje. Jakby przeciwiestwo
zalania si w trupa. Ale rwnoczenie jeste
jakby na zewntrz. Jakby oglda film.
Ma racj.

I to nie tylko,

kiedy chodzi

o szturmowanie ambasad. Pamitacie sowa

neurochirurga z poprzedniego rozdziau?
Upojenie, ktre wyostrza zmysy, zamiast je
przytpia, tak opisa stan, w ktry wchodzi,
nim rozpocznie trudn operacj. Prawd
powiedziawszy,
w
kadym
kryzysie
najbardziej efektywnie dziaaj ludzie, ktrzy
zachowuj spokj - s w stanie reagowa na
potrzeb chwili, a rwnoczenie zachowuj
pewien dystans.
Rozwamy na przykad wyjtek z wywiadu,
jaki
przeprowadziem
z
instruktorem
amerykaskich si specjalnych na temat
onierza poddawanego chyba najbardziej
wyczerpujcej
fizycznie
i
psychicznie
procedurze selekcji na wiecie - do SEALs.
Czyli do facetw, ktrzy zapali bin Ladena.
Robilimy wszystko co w naszej
mocy, eby zama drania.
W zasadzie, jeli mam by
szczery, pracowalimy nad nim

nieco bardziej ni nad innymi. To

byo dla nas swego rodzaju
wyzwanie. Plus to, e... gdzie
w
gbi
duszy
mielimy
wiadomo,
e
on wiele
przeknie.
Straci
rodzicw
w wieku jedenastu lat, jako
przelizgn si przez sie opieki
spoecznej,
y
na wasny
rachunek i jeszcze zajmowa si
modszym bratem i siostr. No
wiesz, kradnc i kombinujc.
Kiedy mia szesnacie lat, pobi
kogo tak mocno, e go
zapad w piczk. No i wtedy
dostalimy go w swoje rce.
Biay szum. Deprywacja snu.
Deprywacja
sensoryczna.
Woda. Stres.
I tak dalej.
Wyprbowalimy
na
nim
wszystko.
W
kocu,
po
czterdziestu omiu godzinach,

zdjem mu opask z oczu,

przysunem twarz do jego
twarzy i wrzasnem:
- Chcesz mi co powiedzie?
Ku mojemu zdumieniu, a musz
przyzna,
e
rwnie
rozczarowaniu
jak
ju
mwiem, facet by twardy jak
skaa, a w tym momencie sami
ju chcielimy, eby przeszed powiedzia, e tak. Chce mi co
powiedzie.
- Co takiego? - spytaem.
- Ogranicz czosnek, gociu.
To by jedyny raz w cigu moich
pitnastu lat pracy instruktora,
kiedy si odsoniem. Na uamek
sekundy nie zapanowaem nad
mimik i umiechnem si. Nic
nie mogem na to poradzi.
Podziwiaem
tego
gocia.
I wiesz co? Nawet w takim

stanie ten skurwiel to zauway.

Zauway! Przywoa mnie bliej.
A w jego oczach zobaczyem
czyst,
no
nie
wiem...
przekor? Diabli wiedz, co to
byo.
- Koniec gry - szepn mi
w ucho. - Oblae.
Co? To ja mu to miaem
powiedzie!
Dopiero
wtedy
zorientowalimy si, e to jeden
z
tych
nieamliwych .
Najtwardszy z twardzieli...
Ale
to
by
bezwzgldny
skurwysyn. A jeli nawet mia
sumienie, to ja go nigdy nie
zauwayem. By zimny jak ld.
I to po obu stronach lufy. Co
w tym biznesie nie jest takie ze.

McNab w laboratorium

Pewnego grudniowego poranka, okropnie

zimnego, Andy zjawia si w Centre for Brain
Science na University of Essex. Tu czeka ju
na nas czowiek, ktry przez nastpne dwie
godziny bdzie naszym katem. Doktor Nick
Cooper to jeden z czoowych ekspertw od
TMS na wiecie. Tego ranka wyglda tak,
jakby wikszo dowiadczenia zdoby na
sobie.
Nick wprowadza nas do laboratorium.
Pierwsze, co widzimy, to dwa skrzane fotele
z wysokim oparciem, stojce obok siebie.
A tu koo nich chyba najwiksza na wiecie
rolka rcznika papierowego. Wiedziaem, po
co ten rcznik: do wycierania nadmiaru elu
przewodzcego do elektrod EEG, ktre
zamierza podczy nam Nick; to one bd
odbiera sygnay z gbin naszych mzgw.
Andyemu musi wystarczy wyobrania.
- Jezu - mwi, wskazujc rolk. - Jak to
jest papier toaletowy, to ja spadam!

Nick zaprasza nas na fotele i zapina nam

pasy. Potem podcza nas do urzdzenia
monitorujcego prac serca, rejestratora
EEG i sensora reakcji skrno-galwanicznej,
oceniajcego poziom stresu po aktywnoci
elektrycznej
skry.
Kiedy
koczy
przygotowania, obaj wygldamy, jakbymy
utknli w ogromnej przecznicy telefonicznej.
Na gowie czuj zimny el do elektrod. Ale
Andy si nie skary. Wreszcie do niego
dotaro, po co jest ta wielka rolka rcznika
papierowego.
Jakie trzy metry przed nami na cianie
wisi ogromny ekran. Nick wciska guzik i budzi
go do ycia. Potem przecza si na tryb
naukowca. Puszcza muzyk ambient, a przed
naszymi oczami poyskuje w zachodzcym
socu spokojne jezioro.
- Kurde - wykrzykuje Andy z reklamy podpasek!

To jak

- No dobra - mwi Nick. - Posuchajcie.

W tej chwili ogldacie spokojn,

scen, ktrej towarzyszy cicha
relaksacyjna. Chc w ten sposb
materia wyjciowy, na podstawie
bdziemy mogli mierzy si waszych

sielsk
muzyka
uzyska
ktrego
reakcji.

Za jak minut obraz na ekranie si

zmieni. Pojawi si sceny pene przemocy
albo obrzydliwe. Wtedy zarejestruj zmiany
w pracy waszego serca, przewodnictwie
skry i aktywnoci EEG i porwnam
z poziomem wyjciowym, ktry wanie
zarejestrowalimy. Jakie pytania?
Andy i ja krcimy gowami.
- Wszystko w porzdku?
Kiwamy gowami.
- No dobra - mwi Nick. - To ruszamy
z tym koksem.
Znika nam za plecami, a my z Andym dalej
ogldamy reklam podpasek. Pniej okazao
si, e kiedy czekalimy, a co si stanie,

nasze odczyty byy do podobne.

mielimy
znacznie
przyspieszony
wyczekujc niespokojnie na zmian.

Obaj
puls,

Ale kiedy Nick przesun dwigni, albo co

zrobi za naszymi plecami, eby zmieni
obraz, gdzie w umyle Andyego jakby
wyskoczy bezpiecznik i jego miejsce zaj
lodowowatozimny onierz SAS. Gdy na
ekranie pojawiay si ywe, soczyste sceny
amputacji, okalecze, tortur i egzekucji (tak
ywe, e pniej Andy wyzna, i niemal czu
krew: taki mdlco sodki zapach, ktrego
nigdy si nie zapomina ), i towarzyszya im ju
nie muzyka ambient rodem ze spa, lecz
wyjce syreny i dokuczliwy biay szum, jego
reakcje fizjologiczne zaczy si odwraca.
Spada
aktywno
elektryczna
skry,
dramatycznie osaba aktywno mzgu, na
co wskazywa odczyt EEG. W zasadzie, kiedy
pokaz si skoczy, wszystkie trzy odczyty
reakcji Andyego wskazyway na nisze
pobudzenie ni podczas ogldania reklamy

podpasek.
Nick nigdy nie widzia czego podobnego.
Zupenie jakby si szykowa na
wyzwanie, a kiedy si pojawio, jego umys
zareagowa wstrzykniciem do y pynnego
azotu
powiedzia.
Byskawicznie
wyeliminowa wszystkie nadmiarowe emocje
i wszed w stan bezwzgldnego skupienia.
Krci gow skonsternowany.
- Gdybym sam nie zarejestrowa tych
odczytw, nie wiem, czybym w to uwierzy cignie. - No dobra, nigdy wczeniej nie
badaem onierzy z si specjalnych, ale ten
facet kontroluje sytuacj w sposb absolutny.
Tak si do niej dostosowuje, jakby si
zupenie wycza.
Z czym podobnym zetkn si Bob Hare:
odczyty s tak dziwaczne, e naprawd
zaczynasz si
zastanawia,
od
kogo
pochodz.

Wrmy jednak do testu. Nie trzeba

dodawa, e moje fizjologiczne reakcje
wystrzeliy pod sufit. Podobnie jak u Andyego
nasiliy si znacznie, kiedy czekaem na
pocztek jatki. Ale na tym koczy si wszelkie
podobiestwo. Zamiast opa wrd caej tej
krwi i wybebeszonych flakw, wzrosy jeszcze
bardziej.
- Przynajmniej mamy potwierdzenie, e
sprzt dziaa jak trzeba stwierdza
filozoficznie Nick. - I e jeste cakiem
normalny.
Patrzymy krzywo na Andyego, ktry
zabawia
grup
doktorantek
Nicka,
wpatrzonych w liczne monitory. Bg jeden
wie, co o nim myl. Wanie oglday
odczyty obrazujce jego reakcje; el poskleja
mu wosy i ma fryzur jak Don King w tunelu
aerodynamicznym.
Ja nadal prbuj doj do siebie po szoku.
Jest mi niedobrze. Czuj si roztrzsiony.

I niezbyt pewnie stoj na nogach. Moe i moje

odczyty s normalne, jak twierdzi Nick, ale na
pewno nie czuj si normalnie, przegldajc
dane.
Rnica jest po prostu enujca. Moje EEG
przyrwna mona do widoku drapaczy chmur
w Nowym Jorku - same ostre szpice
matematycznie wyliczonych loftw. Za to
Andyego wyglda jak luksusowe pole
golfowe na jednej z wypielgnowanych
wysepek na Oceanie Indyjskim. Jest jednolite.
Zwarte. I szalenie symetryczne - wrcz
nieprawdopodobnie.
- Jest nad czym myle, no nie? zwracam si do Nicka. - Czym tak naprawd
jest normalno?
Wzrusza ramionami i resetuje komputer.
- Moe si tego dowiesz - odpowiada.

Uczy mnie psychopat

Andy ewakuuje si do luksusowego hotelu

na wsi - pniej mam si tam z nim spotka,
eby zda mu raport. Wczeniej jednak
dzielnie
stawiam
czoo
drugiej
fazie
eksperymentu, w ktrej dostan swoj drug
szans - zostan przerobiony na psychopat.
Obejrz
kolejn
sesj
mordw,
jatek
i rozleww krwi, tylko tym razem z cakiem
inn gow. A to dziki TMS, ktre stosowali
w swoich badaniach nad lojalnoci Ahmed
Karim i Lian Young.
- Ale to mija? - upewnia si Andy. - Bo
wiesz, hotel nie chciaby mie dwch psycholi
na barze.
- Efekty znikn w cigu p godziny zapewnia Nick, prowadzc mnie do czego,
co
przypomina
fotel
dentystyczny
z zagwkiem, oparciami na rce i pasami do
unieruchamiania gowy. - Wyobra sobie, e
TMS to elektromagnetyczny grzebie, ktry
przeczesze w okrelonym kierunku neurony

w twoim mzgu i zrobi ci tymczasow

neurologiczn fryzur. Ktra, jak kada nowa
fryzura - jeli nie bdziesz o ni dba - sama
powrci do punktu wyjcia.
W oczach Andyego widz znaki zapytania.
Co to ma by? Laboratorium czy salon
fryzjerski?
Nick sadza mnie na gronie wygldajcym
fotelu i klepie nieco zbyt protekcjonalnie po
ramieniu.
Kiedy
koczy
przywizywanie
i podczanie do urzdze, wygldam jak
Hannibal Lecter w salonie optycznym.
Ustawia nad moj czaszk gowic TMS,
przypominajc
uchwyt
gigantycznych
noyczek, i wcza maszyn.
Od razu mam wraenie, jakby jaki sprytny
czowieczek zacz mi grzeba gboko
w
gowie,
posugujc
si
motkiem
geologicznym. Nie jest to bolesne, ale jako
nie chc, eby to by dopiero wstp do mojej
neurogeologicznej przemiany.

- Pole elektromagnetyczne przenika twj

nerw trjdzielny, odpowiedzialny za czucie na
twarzy i za niektre funkcje motoryczne, takie
jak gryzienie, ucie i przeykanie - wyjania
Nick. - Zapewne odczuwasz to w zbach
trzonowych, prawda?
- Aha - kiwam gow.
- Prbuj wanie odszuka konkretny
fragment
twojej
kory
ruchowej,
odpowiedzialny za ruch maego
palca
u prawej doni. Kiedy go znajdziemy, posuy
nam za swego rodzaju obz-baz i pozwoli
wyznaczy koordynaty tych obszarw mzgu,
ktrymi naprawd jestemy zainteresowani.
Twoje
ciao
migdaowate
i
obszar
odpowiedzialny za decyzje moralne.
- No to lepiej si pospiesz - mwi. - Bo
jeszcze troch, a udusz ci wasnymi rkami.
Nick si umiecha.
- A niech mnie - mwi. - Ju dziaa.

Bierze si do pracy i po jakich dwudziestu

sekundach czuj, e bezwiednie poruszam
maym palcem. Pocztkowo delikatnie. Potem
coraz mocniej. Wkrtce mj palec kiwa si
tak, jakby chcia si oderwa od rki. Nie jest
to najmilsze uczucie na wiecie - siedzie
przywizanym w fotelu, w le owietlonej sali,
ze wiadomoci, e nie ma si kontroli nad
wasnym
ciaem.
Do
przeraajce.
Poniajce. Dezorientujce... I w dodatku ma
si wraenie, jakby caa wolna wola dostaa
rodki uspokajajce. Jedyna moja nadzieja
w tym, e Nick nie jest w nastroju do artw.
Z tym caym sprztem, jaki ma do dyspozycji,
mgby mi kaza robi gwiazdy po caym
laboratorium.
- No dobra - mwi. - Teraz ju mamy
umiejscowiony punkt wyjcia. Zaczynamy.
Mj may palec przestaje si kiwa, kiedy
Nick przesuwa sw upiorn neurologiczn
rdk nad moj gow. Musz bezczynnie

siedzie i czeka, a moja grzbietowo-boczna

cz
kory
przedczoowej
i
prawe
skrzyowanie skroniowo-ciemieniowe zostan
wyczesane elektromagnesem. TMS nie moe
przenikn dostatecznie gboko do mzgu,
by
dosign
bezporednio
okolic
odpowiedzialnych za emocje i decyzje
moralne. Ale pobudzajc lub wygaszajc
rejony kory mzgowej, ktre maj poczenia
z tymi obszarami, mona stymulowa efekty
waciwe
dla
gbszego,
bardziej
agresywnego wpywu.
Wkrtce zaczynam zauwaa niewyran,
ale wszechobecn i bardziej egzystencjaln
zmian. Przed eksperymentem byem ciekaw,
jak dugo potrwa, nim zaczn co odczuwa.
Teraz znam odpowied: dziesi do pitnastu
minut. Zapewne tyle samo czasu trzeba, eby
wikszoci ludzi zaszumiao w gowie po
wypiciu piwa albo kieliszka wina.
Efekt

jest

bardzo

podobny.

Czuj

swobodn, niefrasobliw pewno siebie.

Transcendentalne zwolnienie zahamowa.
Rodzce si we mnie subiektywne poczucie
moralnoci: dumn i dziwnie uduchowion
wiadomo, e kurde, kogo to wszystko
obchodzi?
Ale jest jeden znaczcy wyjtek. Jedna
wyrana i niewtpliwa rnica pomidzy tym,
co czuj, a skutkami alkoholu. Brakuje
towarzyszcej temu ostatniemu ociaoci.
Zachowuj czujno i uwag - a waciwie
mam wraenie, e one si wyostrzyy.
Ogarnia mnie nieodparte wraenie, e jestem
bardziej wiadom tego, co wok. Jakby moje
sumienie dostao dawk moralnego rohypnolu,
wszelkie niepokoje zostaj utopione w kilku
shotach przezczaszkowego magnetycznego
Jacka Danielsa. Rwnoczenie cae moje
jestestwo
jakby
zostao
cakowicie
oczyszczone przez wiato. Moja dusza, czy
jak tam to sobie nazwiecie, zanurza si
w duchowej zmywarce.

A wic to takie uczucie, by psychopat,

myl sobie. Patrze oczami Garyego
Gilmorea. I przez ycie z wiedz, e bez
wzgldu na to, co powiem albo zrobi, wina,
skrucha, wstyd, al, strach - wszystkie te
znajome, codzienne sygnay ostrzegawcze,
ktre normalnie zapalaj si na mojej
psychicznej tablicy kontrolnej - nie bd mi ju
dokucza.
Nagle
doznaj
olnienia.
Mwimy
o rnicach wynikajcych z pci, klasy, koloru
skry, inteligencji. I wiary. Ale najbardziej
fundamentalna rnica pomidzy jednym
czowiekiem a drugim polega na obecnoci
sumienia lub jego braku. Sumienie sprawia
nam bl, kiedy wszystko wydaje si
w porzdku. Ale co bdzie, jeli stanie si
twarde jak stary but? Jeli bdzie miao tak
wysoki prg blu, e nawet nie drgnie, kiedy
inni bd wi si w agonii?
Hmm.

Jeszcze

waniejsze

jest

inne

zagadnienie:
czy
moje
psychopatyczne
implanty sprawi, e stan si bardziej cool
ni Andy McNab?
Znw siadam w fotelu i podczony do
aparatury ogldam rozgrywajcy si na
ekranie horror: obrazy zmodyfikowano, eby
unikn efektu przyzwyczajenia. Tym razem
jednak jest zupenie inaczej.
- Wiem, e temu facetowi przede mn
zrobio si niedobrze na widok tego
wszystkiego - sysz wasny gos. - Ale tym
razem te widoki raczej wzbudzaj mj miech.
Linie i robaczki na ekranach potwierdzaj
moje wyznanie. Tam, gdzie wczeniej mj
mzg reagowa tak mocno, e tylko cudem
najnowszy rejestrator EEG nie buchn
pomieniami, po psychopatycznej przemianie
jego aktywno znacznie osaba. By moe
nie jest a tak dystyngowanie symetryczna jak
u Andyego, ale z pewnoci nastpia zmiana
w
podanym
kierunku.
Ani
jednego

nowojorskiego drapacza chmur w zasigu

wzroku.
Podobnie jest z rytmem serca i reakcj
skry. Prawd powiedziawszy, w przypadku
tej ostatniej przebijam Andyego.
- Czy to ju oficjalne? - pytam Nicka, kiedy
ogldamy wyniki. - Czy mog zgodnie
z prawd twierdzi, e jestem bardziej cool
ni Andy McNab?
Nick wzrusza ramionami.
- Pewnie tak - mwi. - Przynajmniej
chwilowo. Ale korzystaj, pki moesz. Masz
jeszcze jaki kwadrans. Gra.
Krc gow. Ju mam wraenie, e magia
si rozprasza. Elektromagnetyczne czary
przestaj dziaa. Czuj si na przykad
znacznie bardziej onaty ni jeszcze przed
chwil - i mam znacznie mniejsz ochot
podej do asystentki Nicka i zaprosi j na
drinka. Zamiast tego id z Nickiem do baru
studenckiego i bij swj rekord w Gran

Turismo[43]. I to jak bij! Po prostu zrwnuj

go z ziemi. Ale jakie to ma znaczenie?
W kocu to tylko gra.
- Nie chciabym teraz siedzie z tob
w prawdziwym samochodzie - mwi Nick. Masz jak dla mnie zdecydowanie za due
jaja.
To wspaniae uczucie. Moe ju nie takie
jak wczeniej, kiedy bylimy w laboratorium,
niezupenie tak samo... no nie wiem...
niepodwaalne. Ale nadal jest, to pewne.
ycie wydaje mi si pene moliwoci, moje
psychiczne horyzonty s duo szersze.
Dlaczego nie miabym pojecha w ten
weekend do Glasgow, na wieczr kawalerski
kumpla, zamiast wlec si do Dublina, eby
pomc onie umieci jej matk w domu
opieki? Dlaczego nie zrobi inaczej ni zwykle.
I do diaba z tym, co ludzie sobie pomyl. No
bo niby co si stanie? W przyszym roku o tej
porze... Co ja mwi, w przyszym tygodniu

o tej porze nikt nie bdzie o tym pamita. Do

odwanych wiat naley, no nie?
Bior dwa funty ze stolika obok - napiwek
dla kelnerki, ale przecie nikt o nim nie wie i prbuj szczcia na kolejnych automatach.
Docieram
do
stu
tysicy
dolarw
w Milionerach. Przewalam niestety spraw,
bo nie decyduj si skorzysta z koa
ratunkowego p na p. No bo jestem
przecie pewien, e akcja American Psycho
toczy si w Los Angeles i nonszalancko
naciskam guzik, mimo obiekcji Nicka.
Okazuje si, e w Nowym Jorku.
- Mylaem, e przynajmniej na to potrafisz
odpowiedzie. - Nick si mieje.
Potem wszystko zaczyna si zmienia i to naprawd szybko. Kolejna tura Gran
Turismo to poraka. Byskawicznie robi si
ostroniejszy i kocz wycig na szarym
kocu. I nie tylko to. Nagle zwracam uwag
na kamer ochrony w rogu i myl o napiwku,

ktry sobie przywaszczyem. Na wszelki

wypadek postanawiam go zwrci.
Nick patrzy na zegarek. Wiem, co teraz
bdzie - nie musi mi mwi.
- Nadal jeste bardziej cool ni McNab?
Umiecham
si
i
wychylam
piwo.
Psychopaci. Nigdy nie zatrzymuj si na
duej. Gdy tylko impreza dobiega koca,
przenosz si na inn - niewiele myli
powicajc przyszoci, a jeszcze mniej
przeszoci. A ten, ktry przez dwadziecia
minut by mn, nie jest adnym wyjtkiem.
Zabawi si i zaapa na darmowego drinka.
A teraz, kiedy eksperyment przeszed do
historii, ruszy znw w drog i znikn
z miasta.
Miejmy nadziej, e pojecha daleko i nie
zjawi si znienacka w barze hotelowym, gdzie
mam si spotka z Andym. Bo albo wietnie
bymy si ze sob dogadali, albo wcale.
Jeli mam by szczery, nie wiem, ktra

moliwo przeraa mnie bardziej.

SZESC
Siedem cnt miertelnych
Uczucie to aberracja chemiczna
waciwa dla przegrywajcych.
SHERLOCK HOLMES[44]

Przekraczanie granicy
Kry taki dowcip, e trudniej wej do
Broadmoor, ni z niego wyj. Tyle e to
wcale nie jest art.
- Ma pan przy sobie co ostrego? - pyta
kobieta w recepcji, kiedy przy wejciu
wykadam ca zawarto swojej teczki laptop, telefon, dugopisy i tak, mojego
niezawodnego glocka 17 - do szuflady
z pleksiglasowym frontem.
- Tylko dowcip - odpowiadam, parodiujc

odpowied, jakiej udzieli

amerykaskiemu celnikowi.

Oscar

Wilde

Recepcjonistka wyranie nie jest fank.

Moj ani Oscara.
- A taki ostry nie jest, synu - odparowuje.
- A teraz niech pan przyoy tutaj palec
wskazujcy
prawej
rki
i
popatrzy
w obiektyw.
Kiedy przejdzie si przez pierwsz kontrol
w Broadmoor, trafia si do malekiej luzy
powietrznej,
tymczasowej
szklanej
celi
pooonej pomidzy recepcj a waciwym
budynkiem szpitala. Tu trzeba czeka, a
pojawi si osoba, ktr pragnie si odwiedzi.
Oczekiwanie jest denerwujce i podszyte
klaustrofobi.
Przegldam
stare
pisma
i powtarzam sobie w mylach, dlaczego tu
jestem - z powodu mej la, ktrego otrzymaem
po rozpoczciu programu Great British
Psychopath
Survey[140],
To
unikatowe
badanie: pierwsze, ktre pozwoli oceni

rozpowszechnienie cech psychopatycznych

w populacji osb pracujcych w naszym kraju.
Uczestnicy
trafiali
na
moj
stron
internetow[141], gdzie wypeniali Self-Report
Psychopath Scale Levensona, po czym
otrzymywali wynik badania. Ale to nie
wszystko.
Podawali
te
informacje
o wykonywanym zawodzie. Bardzo chciaem
si dowiedzie, ktra profesja okae si
najbardziej
psychopatyczna
w
Wielkiej
Brytanii. A ktra najmniej. Przedstawione
wyniki to z pewnoci interesujca lektura szczeglnie jeli kto ma sabo do
niedzielnych kaza.
PSYCHOPATIA+
1. wysza kadra zarzdzajca
2. prawnicy
3. pracownicy mediw (telewizja/radio)
4. handlowcy
5. chirurdzy

6. dziennikarze
7. policjanci
8. kapani
9. kucharze
10. urzdnicy administracji pastwowej
PSYCHOPATIA 1.
patni
niepenosprawnych

opiekunowie

2. pielgniarki/pielgniarze
3. terapeuci
4. rzemielnicy
5. stylistki/kosmetyczki
6. pracownicy fundacji dobroczynnych
7. nauczyciele
8. artyci
9. lekarze
10. ksigowi

osb

Dwa tygodnie po zakoczeniu badania

w mojej skrzynce odbiorczej pojawi si e-mail
od jednego z uczestnikw - adwokata, i to
jednego z najlepszych w Anglii. Wynik, jaki
osign, musia zwrci moj uwag. Ale
jego zdaniem nie byo w tym nic niezwykego.
Zupenie.
Do
wczenie
w
dziecistwie
zauwayem, e patrz na rzeczy inaczej ni
inni ludzie , napisa. Zwykle pomagao mi to
w yciu. Psychopatia (jeli upiera si Pan
nazywa to w ten sposb) jest jak lekarstwo
na nowoczesne czasy. Jeli przyjmuje si je
z umiarem, to moe przynie znaczne
korzyci; zmniejszy wiele
dolegliwoci
yciowych, ktrych padamy ofiar, gdy nasz
delikatny psychiczny system odpornociowy
nie jest w stanie nas przed nimi ochroni.
A jeli si je przedawkuje, to jak przy
wszystkich lekach, mog pojawi si do
nieprzyjemne dziaania niepodane .

E-mail zmusi mnie do mylenia. Czy to

moliwe,
e
ten
znakomity
obroca,
wystpujcy w niejednej sprawie kryminalnej,
moe mie racj? Czy psychopatia to
lekarstwo na nowoczesne czasy? Czy
przyjmowanie go w umiarkowanych dawkach,
przesuwanie suwakw troch wyej na
naszym psychopatycznym mikserskim stole w pewnych momentach, w pewnych
okrelonych kontekstach - moe przynosi
nam co dobrego?
To interesujca moliwo. I intuicyjnie
czuj, e niepozbawiona podstaw. Przyjrzyjmy
si przez chwil tym potencjometrom:
bezwzgldno,
urok,
skupienie,
silna
psychika,
nieustraszono,
uwano,
dziaanie. Kto spord nas, w pewnym
punkcie ycia, nie odnisby korzyci, gdyby
mia je ustawione ciut wyej? Tak naprawd
wane jest, by umie je w odpowiednim
momencie przesun w d.

Postanowiem przetestowa t teori - i to

na ywym organizmie. Zamierzaem odwiedzi
kilka szpitali, eby porozmawia z kolegami
po fachu. Moe wej te na oddzia? pomylaem. A moe oprcz rozmw
z lekarzami odby kilka spotka z pacjentami?
Przedstawi im problemy waciwe dla
zwykego, codziennego ycia, co takiego, na
co alimy si w pubach, i zobaczy, jak je
rozwi? Pozna ich sugestie? A do tej
chwili byem pewien, e to bardzo dobry
pomys.
- Profesor Dutton? - kto przerwa moje
rozmylania. Na progu mojej przeszklonej
klatki stan blondyn po trzydziestce. - Cze,
jestem Richard Blake, pracuj w Paddock
Centre. Witamy w Broadmoor. Oprowadzi
pana?
Kiedy zagbiamy si w medyczne czeluci
szpitala, mijajc liczne boczne korytarze
i luzy w rodzaju tej, przy ktrej przyszo mi

czeka - baki bezpieczestwa , jak je

nazwa Richard (zota zasada Broadmoor
mwi, e nigdy nie wolno otwiera drzwi, jeli
te za nami nie s zamknite na klucz) - mj
przewodnik podaje mi gar informacji na
temat celu naszej wdrwki.
Paddock Centre to zamknita cz
szpitala, w ktrej przebywaj pacjenci
z zaburzeniami osobowoci[142]. Skada si
z szeciu oddziaw po dwanacie ek
kady. Okoo dwudziestu procent tutejszych
pacjentw to, jakkolwiek by to okreli,
psychopaci w stanie czystym. Przebywaj na
dwch, przystosowanych do ich obserwacji
i
leczenia,
oddziaach
niebezpiecznych
i
powanych
zaburze
osobowoci
(dangerous and severe personality disorders,
w skrcie DSPD). Reszta pacjentw cierpi na
tak zwane zaburzenia osobowoci z osi II:
objawiaj wiele cech psychopatycznych
(czego potwierdzeniem jest umiarkowanie
wysoki wynik w PCL-R), ale rwnie cechy

kojarzone z innymi zaburzeniami osobowoci

- na przykad osobowoci z pogranicza,
paranoicznej czy narcystycznej. Albo maj
objawy wskazujce na pierwotne symptomy
psychotyczne: najbardziej charakterystyczne
z nich to urojenia i halucynacje.
Nagle dopada mnie rzeczywisto. To nie
jest poczekalnia, gdzie czowiek siedzi, popija
kaw i myli nerwowo: rany, zaraz tam bd.
To samo jdro ciemnoci, domena najbardziej
zowieszczej neurochemii w tym biznesie,
gdzie stan umysu moe cakiem dosownie
balansowa na czubku noa. Jest tu
rozpruwacz z Yorkshire. I dusiciel ze
Stockwell.
To
jeden
z
najbardziej
niebezpiecznych budynkw wiata!
- Ale hmm... nic mi si nie stanie, prawda?
- pytam dziwnie piskliwym gosem, kiedy
wychodzimy na du otwart przestrze,
ogrodzon
do
gronie
wygldajcym
drutem ostrzowym.

Richard umiecha si szeroko.

-

Nic panu nie bdzie - odpowiada. Prawd

powiedziawszy,
kopoty
na
oddziaach DSPD zdarzaj si rzadko. Dla
psychopatw przemoc jest przede wszystkim
narzdziem, rodkiem prowadzcym do celu,
wic w takim rodowisku jak to w duym
stopniu jej unikamy. A jeli co si tu dzieje,
szybko
daje
si
opanowa.
Duo
niebezpieczniej
jest
na
oddziale
dla
psychotykw.
No tak. Jeli porwna psychopatw
z cierpicymi na inne zaburzenia, to okazuje
si, e wsppraca z nimi jest atwiejsza.
Chtniej bior udzia w zorganizowanych
zajciach ni na przykad ci z osobowoci
paranoiczn czy z pogranicza. Moe dlatego,
e maj niski prg nudy: po prostu lubi si
bawi.
- Poza tym - dodaje Richard z leciutk
przygan - ju troch za pno, eby si

wycofa, prawda?

Poznaj miejscowych
- Jestemy elit za - mwi Danny i wbija
drugiego
gola
dla
Chelsea,
gwk
z szesnastu metrw. - Nie idealizuj nas. Ale
nie przeginaj te w drug stron i nie
odczowieczaj.
Rzuca na mnie okiem znad konsoli
Nintendo. Wszystko idzie wietnie - i na
boisku, i poza nim. Chelsea wygrywa
z Manchester United dwa do zera, a ja siedz
z nogami na stole i przygldam si rozgrywce
w towarzystwie grupki psychopatw na
jednym z zamknitych superoddziaw DSPD
w Broadmoor.
Nastrj tu
nie jest taki,
jak
si
spodziewaem. Przypomina raczej dobrze
wyposaone dormitorium w collegeu ni
szpital. Wszdzie jasne, gadkie drewno

i rwnie jasne wiato.

Matematycznie
oczyszczona przestrze. Jest tu nawet st do
bilardu, dzi nakryty niestety przecieradem a z chci odzyskabym pienidze wydane na
bilet kolejowy.
Larry,
okrgy
szpakowaty
facecik
z wsami, ktry w akardowym swetrze
i
beowych
spodniach
wyglda
jak
sympatyczny wujaszek - jeli zamierzasz
wyj wieczorem na miasto, lepiej by jednak
byo, gdyby do opieki nad dziemi wynaj
Heroda, a nie jego - zapaa do mnie wyran
sympati. Albo znudzia mu si pika nona.
-

Wiesz - mwi, ciskajc moj do

i
przeszywajc
mnie
swoim
sennym,
ksiycowym wzrokiem - podobno jestem
jednym z najbardziej niebezpiecznych ludzi
w Broadmoor. Moesz w to uwierzy? Chod,
oprowadz ci. Obiecuj, e ci nie zabij.
Prowadzi mnie na koniec oddziau, gdzie
zagldamy do jego pokoju. Przypomina

zwyky jednoosobowy pokj w dowolnym

szpitalu, cho ma nieco wicej wygd. Na
przykad komputer. I biurko. I podstawk do
czytania ksiek w ku.
Larry wyczuwa zapewne moj ciekawo,
bo przysuwa si bliej.
- Jestem tu od dwudziestu lat - mwi mi
prosto w ucho. - To masa czasu do... odchrzkuje i umiecha si konspiracyjnie .z a b ic ia . Nadasz?
Nastpnym
przystankiem jest
ogrd:
wyoone szar kostk patio mniej wicej
wielkoci kortu tenisowego z awkami
i iglakami. Werdykt Larryego?
- Troch mi si opatrzy po dwudziestu
latach.
No tak. Mia prawo. Ruszamy na drug
stron oddziau - ukad jest symetryczny:
sze pokoi po jednej stronie, sze po
drugiej, na rodku oddzielajcy je poudnik,
konsola dla personelu - i wpadamy prosto na

Jamiego.
- Ten facet jest z Cambridge - przedstawia
mnie Larry. - I pisze o nas ksik.
Jamie zastpuje nam drog, wyranie
dajc do zrozumienia, e lepiej si wycofa.
Co te robimy - i to do pospiesznie. Jamie
wyglda zupenie inaczej ni Larry. To
prawdziwy potwr: metr osiemdziesit osiem,
ciemny zarost i przenikliwie kobaltowe oczy.
Otacza go grona, niemal sataniczna aura
samotnego bezwzgldnego zabjcy. Koszula
w krat i ogolona gowa dopeniaj obrazu.
- No wic o czym ta ksika? - pyta
w chrapliwym gangsterskim cockneyu, stojc
w progu pokoju z rkami zaoonymi na piersi
i podpierajc brod ogromn pici. - Te
same bzdury co zawsze? Zamknijcie ich
i wyrzucie klucz? Nie masz pojcia, jak nas
to rani, ta mciwo spoeczestwa. Prawda,
Larry?
Larry mieje si teatralnie i przyciska rce

do serca, niczym odgrywajcy lk aktor

szekspirowski. Tymczasem Jamie ociera
nieistniejce zy.
To wspaniae. Wanie po co takiego tu
przyszedem.
Stoickie
lekcewaenie
nieustajcych
przeciwnoci
losu,
ktre
przydaoby si nam wszystkim.
- Wiesz co, Jamie? - mwi. - Prbuj
zrobi dokadnie co odwrotnego. Doszedem
do wniosku, e moglibycie nas czego
nauczy. Pewnego stylu funkcjonowania,
ktrego nam brakuje. Oczywicie z umiarem.
To wane. Czego takiego jak lekcewaenie
tego, co sobie o was myl ludzie.
W codziennym yciu w pewnych warunkach
byoby to bardzo zdrowe.
Jamiego najwyraniej bawi sam pomys, e
kto mgby zasiga jego rady;
e
spolaryzowany punkt widzenia psychopaty
moe
nie
zwykym
ludziom
cenn
perspektyw wobec dylematw codziennego

ycia. Ale nadal jest nieufny.

- Chcesz powiedzie, e ja i ten tu kapitan
McAllister moemy mie za duo czego, co
w gruncie rzeczy jest dobre? - warczy. - e
wz jest wietny, tylko kierowca jedzi za
szybko?
To interesujca analogia.
- W pewnym sensie Interesuje ci zdjcie
i zatrzymanie si na chwil?

odpowiadam. nogi z gazu

Jamie mruy oczy.

- Nie zatrzymuj si dla nikogo - odpala. Ale jeli chcesz si przejecha, wskakuj.
Wracamy tam, skd przyszlimy, na drugi
koniec oddziau. Chelsea prowadzi cztery do
zera. A Danny - no bo kt inny - zosta
wanie wybrany strzelcem meczu.
- Widz, e ci nie zabi - mwi obojtnie,
rzucajc szybko okiem w stron kapitana
McAllistera. - Mikniesz z wiekiem, Larry.

miej si i uwiadamiam sobie, e to

nerwowy miech. W wydawanych przeze
mnie dwikach jest co z manii. Ale Larry
jest miertelnie powany.
Nie apiesz
chopcze?
mwi
z naciskiem. - Powiedziaem, e ci nie
zabij, i nie zabiem, prawda?
Nagle wita mi, e moe Larry wcale nie
artowa.
e
moe
kontroluje
swoje
zachowanie bardziej, ni si wydaje. I e moje
nerwowe zmieszanie i prba pokrycia tego
miechem, zamiast pomc mi osign ten
szlachetny cel, tylko mnie obnayy w jego
oczach.
- No nie, Larry... - mwi pospiesznie. Zaapaem, jasne. Dziki. Jestem ci bardzo
wdziczny.
Jamie si umiecha. Jego zdaniem to
zabawne. Ale dla mnie, ktry musz lizga
si po tym wyjtkowo cienkim lodzie, nie ma
w tym nic miesznego. atwo zapomnie, e

z tymi facetami wszystko jest moliwe. e nie

ma adnych granic. Ale jeli brak moralnych
hamulcw,
a
pod
mask
kryje
si
dwunastocylidrowe ciao migdaowate, nie
trzeba wiele, eby wz zjecha z drogi.
Koczy si mecz. Danny odkada gr
i siada wygodnie w fotelu.
- A wic ksika, tak? - pyta.
- Tak - odpowiadam. - Interesuje mnie
sposb, w jaki rozwizujecie problemy.
Patrzy na mnie pytajco.
- Jakie problemy?
- Codzienne - odpowiadam. - No wiecie,
takie jakie ma wikszo ludzi. - Spogldam
na Larryego i Jamiego. - Moe dam wam
przykad?
Danny zerka na zegarek.
- Czemu nie? - wzdycha. potrwa to duej ni pi lat.
-

Sprbuj

si

streszcza -

O ile nie
obiecuj

i opowiadam im o moich przyjacioach, ktrzy

prbowali sprzeda dom.

Bezwzgldno
Jak si pozby niechcianego lokatora?
Takie pytanie stano przed Donem i jego
on Fra, kiedy zniedoniaa matka Fra
si do nich przeprowadzia. Wczeniej Flo
mieszkaa przez czterdzieci siedem lat we
wasnym domu, a poniewa ju go nie
potrzebowaa, Don i Fra wystawili go na
sprzeda. Znajdowa si w Londynie w dobrze
zapowiadajcej si okolicy i mogliby za niego
dosta cakiem interesujc sum. Ale by
pewien szkopu: lokator, ktrego wcale nie
zachwycaa perspektywa przeprowadzki.
Don i Fra byli u kresu wytrzymaoci. Ju
stracili jednego kupca, bo lokator nie chcia
si wynie. Kolejny taki przypadek to byaby
dla nich katastrofa. Jak si pozby tego

gocia?
- Rozumiem, e przemoc nie wchodzi
w gr? - upewnia si Danny. - Prawda?
- Prawda - przytakuj. - Nie chcielibymy
skoczy tutaj, no nie?
Danny pokazuje mi palec. Ale sam fakt, e
zada takie pytanie, obala mit, e przemoc to
dla psychopatw jedyne narzdzie osigania
celu.
- A moe tak - odzywa si Jamie. - Skoro
staruszka jest u dzieciakw, s due szanse,
e facet siedzi sam w domu, no nie? No to
podaj si za gocia z rady osiedla, id do
niego i powiedz, e chcesz rozmawia
z wacicielem. Facet otworzy i powie, e
starszej pani nie ma. Trudno, ty na to. aden
kopot. A jaki jest do niej numer? Bo musisz
z ni pilnie pogada.
W tym momencie go si zaciekawi.
A o co chodzi? - zacznie si dopytywa. No
wie pan, jest powany problem, nawijasz.

Przeprowadzono w okolicy rutynowe pomiary

iloci azbestu i tak si skada, e w tym domu
jest go tyle, e Czarnobyl przy nim to spa.
Dlatego musisz si natychmiast skontaktowa
z
wacicielem
nieruchomoci.
Trzeba
przeprowadzi
szczegowe
badania.
A wszyscy mieszkacy musz si wynie na
czas, a znw bdzie bezpiecznie.
To powinno zaatwi spraw. Jak bdziesz
mia farta, skurwiel bdzie wia a mio, nim
dojdziesz do kwestii: powolna i bolesna
mier z powodu raka puc . Potem, rzecz
jasna, bdziesz musia zmieni zamki. To
dopiero bdzie jazda, jak wrci. A jeli chodzi
o jego rzeczy, to moesz zorganizowa
wyprzeda garaow, powinna ci si zwrci
forsa wyoona na nowe klucze...
Ja tam bym poszed tym tropem i pozby
si gocia. A facet byby przekonany, e
zrobiem mu przysug!
Eleganckie,

cho

do

nieortodoksyjne

rozwizanie
dylematu
Dona
i
Fra
przedstawione przez Jamiego nieco mnie
oszoomio. Ale na swoj obron miaem
doskonae usprawiedliwienie: nie jestem
bezwzgldnym psychopat! Nawet nie wpado
mi do gowy, eby pozby si gocia w takim
tempie. I eby wyldowa na ulicy. Ani eby
sfinansowa wymian zamkw z pienidzy
uzyskanych ze sprzeday jego rzeczy!
A jednak, jak cakiem susznie powiedzia
Jamie, s w yciu takie chwile, kiedy
wszystko jest
kwesti najmniej zego
wyboru . Czasami, eby znale najlepsze
moliwe wyjcie z sytuacji, po prostu robisz
to, co musisz.
Ale to nie wszystko. Jego zdaniem to jest
waciwe postpowanie. Co wicej, etyczne
z obiektywnego punktu widzenia.
- Dlaczego gocia nie wykopa? - pyta. No sam pomyl. Mwisz, e trzeba robi to,
co suszne . Ale co jest gorsze z punktu

widzenia moralnoci? Pobi kogo, kto na to

zasuguje, czy da si pobi, chocia si na to
nie zasuguje? Gdyby by bokserem,
zrobiby wszystko, co w twojej mocy, eby
wyautowa przeciwnika najszybciej, jak si
da, no nie? Tak wic ludzie toleruj
bezwzgldno
w
sporcie,
ale
nie
w codziennym yciu? A jaka to rnica?
Wikszo ma problem, bo uwaa za cnot
to, co jest wad w przebraniu. atwiej
wierzy,
e
jest
si
rozsdnym
i cywilizowanym, ni e jest si mikkim
i sabym, no nie?
Dobrzy ludzie pi spokojnie w swoich
kach, poniewa li ludzie gotowi s
popenia gwaty w ich imieniu, zauway
kiedy George Orwell.
Ale
moe,
jeli
wierzy
jednemu
z najniebezpieczniejszych psychopatw na
wiecie, wszystkim nam przydaaby si
pobudka.

Urok i koncentracja
Rozwizanie, jakie znalaz Jamie dla Dona
i Fra,
bez wtpienia nosi znamiona
bezwzgldnoci. Jak dowodzi jednak wstpna
kwalifikacja
dylematu
dokonana
przez
Dannyego - rozumiem, e przemoc nie
wchodzi w gr - ta bezwzgldno wcale nie
musi rzuca si w oczy. Im bardziej
pomysowe jej uycie, im bardziej kreatywne,
tym wiksze szanse, e ujdzie bezkarnie.
Sztylet wyrachowanej interesownoci mona
cakiem zrcznie ukry pod paszczem
nieprzejrzystego czaru.
Zdolno psychopatw do oczarowywania
ludzi jest, nie trzeba dodawa, dobrze
udokumentowana.
Podobnie
jak
ich
umiejtno koncentrowania si na celu
i
wykonywania
roboty .
To
potna
i
elegancka
kombinacja.
Wszyscy
odnielibymy z niej korzy, gdybymy j
posiadali.

Docza do nas Leslie, ktry ma do

ciekawe podejcie do kwestii czaru.
- Trzeba rozwija czerwony dywan przed
tymi, ktrych nie moesz znie, eby mc ich
usun, tak szybko i efektywnie, jak to tylko
moliwe, w dodatku w kierunku, w jakim
chcesz - wyjania.
Ma
nienagannie
uoone
blond
loki
i nieskazitelny akcent z wyszych sfer. Jego
wygld
i sposb mwienia wzbudzaj
mimowolny szacunek.
- Moesz sprawi, eby ludzie byli mili tumaczy. - Co oczywicie daje ci nad nimi
wielk wadz.
Leslie ma rwnie ciekawe pogldy na
temat koncentracji na celu, szczeglnie na
zdobywaniu tego, czego si chce. W do
modym wieku uwiadomi sobie, e to, co si
dzieje w jego gowie, opiera si na zupenie
innych zasadach dziaania ni u wikszoci
ludzi - i bezwzgldnie wykorzysta t wiedz

dla wasnych korzyci.

- Kiedy byem w szkole, unikaem bjek opowiada. - Jako dorosy zreszt te. Chyba
podobnie jak Jamie.
Wyranie z
umiecha si.

siebie

zadowolony

Jamie

- Widzisz, do szybko doszedem do

wniosku, e ludzie nie dostaj tego, czego
chc, bo czsto sami nie wiedz, jak do tego
doj. Zbyt si angauj i przez to schodz
z waciwej drogi, a w tym momencie zmienia
si caa dynamika. Przestaje chodzi o to,
czego chcesz. Chodzi przede wszystkim o to,
eby widziano, e dostajesz, co chcesz.
Chodzi o wygrywanie.
Jamie wspomnia chwil temu o boksie.
Syszaem
raz
wypowied
jednego
z najlepszych trenerw. Powiedzia, e jeli
wchodzisz na ring z postanowieniem, e
polesz gocia na deski, jest dua szansa, e
sam
zostaniesz
pokonany.
Ale
jeli

skoncentrujesz si na tym, eby wygra

walk, po prostu dobrze wykona swoj
robot, moe si zdarzy, e ten drugi
wylduje na deskach.
Sowa Lesliego maj dla mnie osobiste
znaczenie. Przypomniaa mi si sprawa
sprzed kilku lat. Cho atwo moga si
przerodzi w odwet, tym razem zwyciy
czar i koncentracja na celu.
Dai Griffiths, metr dziewidziesit pi
wzrostu i ponad sto kilo ywej wagi,
zbudowany jest raczej jak grecka restauracja
ni grecki bg. Ma za sob dwadziecia trzy
lata cigej suby w brytyjskich siach
policyjnych i wynik w PPI, ktry wskazuje, e
w psychopatii jest lepszy ni ci, ktrych
wsadzi za kratki. Zapewne widzia ju
wszystko.
Dwadziecia procent ludzi, ktrzy
przechodz
przez
te
drzwi,
zajmuje
osiemdziesit procent naszego czasu -

oznajmi, wskazujc wejcie do aresztu.

Chcia przez to powiedzie,
naprawd to kwestia recydywistw.

tak

Takich jak na przykad lain Cracknell.

Cracknella mona by nazwa pijakiem
z powoania. Regularnie jak w zegarku,
w pitek lub w sobot wieczorem, trafia do
aresztu, oderwany si od butelki Jacka
Danielsa. I diabli wiedz ilu piw.
Kontredans, jaki potem nastpowa, by tak
dobrze przewiczony, e najlepsze wykonanie
Jeziora abdziego sprawiao przy nim
wraenie ludowego taca. Cracknell zaczyna
szale, wic zgodnie z wymogami prawa
wzywano dyurnego psychiatr, by oceni
stan jego umysu. Kiedy tylko zjawia si
lekarz - a to ci dopiero niespodzianka - on
znw by normalny. Pijany, jasna sprawa, ale
na pewno nie szalony. Psychiatra wychodzi,
mamroczc co pod nosem o niekompetencji
policji i nieludzkiej porze, a Cracknell,

pokadajc si ze miechu, ldowa w celi

i odsypia zajcie. Kropka w kropk to samo
powtarzao si przy nastpnej okazji.
Problem wydawa si nierozwizywalny.
W jaki sposb pooy kres jego popisom?
Jak wielu recydywistw, zna system lepiej ni
sama policja i wiedzia, jak go wykorzysta na
swoj korzy. I tak policjanci stawali przed
wyborem: albo zostawi go w spokoju, albo
aresztowa i pogodzi si z konsekwencjami.
Zwykle by to ochrzan ze strony jakiego
szczerze wkurwionego psychiatry.
I tak to trwao.
A ktrej nocy Griffithsowi wpad do
gowy pewien pomys. Jak zwykle wepchn
Cracknella do jego weekendowej celi i posa
po dyurnego psychiatr. Ale tym razem
zaraz
potem
podszed
do
szafy
ze
znalezionymi rzeczami i przebrany w kostium
klauna - no wiecie, taki z rud peruk,
przyczepianym nosem i dzwoneczkami - uda

si do celi Cracknella i grzecznie zapyta go,

co chciaby dosta jutro na niadanie.
Cracknell by, agodnie mwic, zaskoczony
Czasami, jeli mia szczcie, to dostawa
rano szklank wody, a waciwie nawet nie
szklank, tylko plastikowy kubek. Tymczasem
teraz traktowano go jak gocia honorowego.
Po prostu nie mg uwierzy we wasne
szczcie.
- A jakie jajka lubisz? - dopytywa si
Griffiths. - Jajecznica, w koszulce, smaone,
gotowane?
Starannie, jak maitre dhtel z najlepszej
knajpy, zanotowa wszystko, o co poprosi
Cracknell. Nawet sok ze wieo wycinitych
pomaraczy. Potem wyszed.
Dziesi minut pniej wrci z dyurnym
psychiatr, znw ubrany w mundur.
- A wic - zagai psychiatra - na czym dzi
polega problem?
Cracknell by wyranie zaniepokojony.

- Nie ze
tylko z nim chwil temu
klauna i pyta

mn powinien pan rozmawia,

paln. - Nie uwierzy pan, ale
by tu przebrany w kostium
mnie, co zjem na niadanie!

Psychiatra rzuci na Griffithsa podejrzliwe

spojrzenie. Ten tylko wzruszy ramionami,
- Prosz robi swoje, doktorze.
Uwierzcie mi na sowo, Dai Griffiths to nie
jest facet, ktrego chcielibycie mie za
przeciwnika.
Masa
ludzi prbowaa wikszo ma teraz zdecydowanie mniej
zbw, ni to przyjte. Nie bez kozery nosi
przezwisko Dentysta.
Wida jednak, e potrafi gra na wicej ni
jednej strunie. Mg przecie da Cracknellowi
porzdn nauczk. Wszyscy wiedz, e pijacy
miewaj wypadki i chodz posiniaczeni.
A jednak Griffiths postpi inaczej, poszed
cakiem inn drog. Unikn puapki, przed
ktr tak elokwentnie ostrzega Leslie pokusy, eby nie tylko dosta to, czego si

chce, ale rwnie pokaza innym, e si to

dostaje. Mg za zamknitymi drzwiami
pokaza Cracknellowi, kto tu jest szefem
i niepotrzebnie przenie spraw na poziom
osobisty, ale wola rozwiza j raz na
zawsze. Skupi si na problemie, jaki mia
przed sob, rozwin czerwony dywan
i wykorzeni problem u rda. W ten weekend
psychiatrzy naprawd mieli co robi.
Oczywicie nic w tym zaskakujcego. Urok
osobisty,
koncentracja
na
celu
i
bezwzgldno
trzy
najlepiej
rozpoznawalne
cechy
psychopatw
stanowi podstaw udanego rozwizywania
problemw. Jeli wprawnie nimi onglowa.
Ale ten triumwirat predysponuje rwnie pod warunkiem e bogowie si do ciebie
naprawd
umiechn
do
trwaego
yciowego sukcesu. A to ju zupenie inna
sprawa.
Wemy choby Stevea Jobsa.

Jak stwierdzi niedugo po jego mierci

dziennikarz John Arlidge[143], Jobs osign
swj status nie dlatego, e by skupionym na
celu perfekcjonist (zdaniem jednego z byych
kolegw,
pon
jak
piec),
bezkompromisowym i nieustpliwym jak mot
pneumatyczny.
Wszyscy
przedsibiorcy,
ktrzy odnieli sukces, s wanie tacy, bez
wzgldu na to, jak bardzo ich wysoko
opacani spece od PR prbuj nam wmwi,
e to wyluzowani gocie, dokadnie tacy, jak
my
Nie. W nim byo co wicej. Arlidge zwraca
uwag na jego charyzm. Jobs mia wizj.
Potrafi,
jak
ujawni
dziennikarz
V \M
Mossberg, nawet na prywatnych spotkaniach
zasania przecieradem
swj
produkt,
tkwicy intrygujco na rodku lnicego stou
konferencyjnego, by potem odkrywa go
zamaszystym gestem.
Apple to najbardziej innowacyjna firma na

wiecie. Nic dalszego od prawdy. Raczej

wietna w odgrzewaniu cudzych pomysw.
To nie oni jako pierwsi zaczli sprzedawa
komputery osobiste, tylko IBM. To nie oni
zrobili pierwszego smartfona, tylko Nokia.
Jeli chodzi o innowacje, czsto zdarzao im
si schrzani spraw. Czy kto pamita
Newtona albo Power Mac G4 Cube?
Ale Jobs mia w sobie styl, wyrafinowanie
i ponadczasowy urok. Na caym wiecie
rozwija przed klientami czerwony dywan
prowadzcy prosto do sklepw Applea
z
mieszka,
biur,
firm
projektowych,
przemysu filmowego - skd tylko chcecie.

Odporno psychiczna
Niepowodzenia Applea na drodze ku
wiatowej dominacji (na pocztku naprawd
niewiele brakowao, eby padli) to dobre
przypomnienie o puapkach czyhajcych na

nas w yciu. Nikt nie moe zawsze dostawa

tego, czego chce. Kady w tym czy innym
punkcie ycia zostawia kogo na pododze ,
jak piewa Leonard Cohen. I jest dua
szansa, e tym kim - dzi, jutro, w jaki inny
dzie - bdziesz ty.
Psychopaci, o ile Jamie i chopcy nie
wyprowadz nas z bdu, nie maj problemu
z uatwianiem innym kontaktu z podog. Ale
dobrze sobie radz rwnie wtedy, kiedy los
si od nich odwraca i to oni lduj na
deskach.
Wntrze
zimne
jak
stal
i
niezmierzona
obojtno
w
obliczu
nieszczcia to co, co na pewnym etapie
ycia na pewno przydaoby si nam
wszystkim.
James Rilling, profesor nadzwyczajny
antropologii
na
Emory
University[144],
postanowi sprawdzi rzecz w laboratorium.
W
tym
celu
powtrzy
eksperyment
z dylematem winia, o ktrym mwilimy

w rozdziale trzecim. Odkry zaskakujcy,

a
jednak
pocieszajcy,
paradoks
psychopatw. Zapewne nie wprawi was
w osupienie wiadomo, e psychopaci
wykazuj w takich samych warunkach
wiksz skonno do zdrady ni ich
niepsychopatyczni wsplnicy, co z kolei
wywouje u tych ostatnich zo i agresj
(zawart w dynamice wsppracy-zdrady).
Kiedy sytuacja si odwraca, psychopaci po
prostu nie przejmuj si trudnociami. Rilling
i jego wsppracownicy doszli do wniosku, e
jeli osoby o cechach psychopatycznych
zderzaj si z tym, e ich prby wsppracy
nie s odwzajemniane, to w ich mzgach
rejestruje
si
znacznie
zredukowan
aktywno
ciaa
migdaowatego
ni
u milszych, bardziej prawych uczestnikw
badania.
Co
w
rodzaju
neutralnego
nadstawiania drugiego policzka... Czasami
moe si to objawi w do niespodziewany
sposb.

- Jak bylimy mali - opowiada Jamie - to

konkurowalimy ze sob na rne sposoby.
Na przykad kto wicej ustrzeli danej nocy No
wiesz,
chodzi
o
dziewczyny
Chocia
w przypadku starego McAllistera pewnie nie
tylko.
Larry patrzy na mnie skonsternowany.
- No wic facetowi, ktry zaliczy najwicej
razy przed witem, nastpnej nocy kumple
wszystko stawiali.
W naszym interesie leao zaliczy jak
najwicej, no nie? Noc na miecie, kiedy za
wszystko pac kumple? Co piknego. Ale
zabawne byo to, e jak ju wlae w siebie
do gorzaki, robio si trudniej. Zaczynae
si robi arogancki. Walie prosto z mostu.
A niektre dziewczyny to kupoway!
Umiechnij si do odrzucenia,
umiechnie si do ciebie.

ono

Nieustraszono
Jamie i spka nie s pierwszymi, ktrzy
zauwayli
zwizek
pomidzy
odporn
psychik a nieustraszonoci.
Na przykad Lee Crust i Richard Keegan
z University of Lincoln[145] wykazali, e
wikszo ryzykantw uzyskuje wysze wyniki
w testach badajcych ogln odporno
psychiczn od tych, ktrzy unikaj ryzyka,
przy
czym
wynik
na
skali
wyzwanie/otwarto
na
nowe
dowiadczenia jest doskonaym wskanikiem
skonnoci
do
podejmowania
ryzyka
fizycznego, a na skali pewno siebie ryzyka psychicznego. Psychopaci maj tu
tyle punktw, ile dusza zapragnie.
Przypominacie sobie Andyego McNaba
z poprzedniego rozdziau? Mwi, e kiedy
dziaasz w siach specjalnych, wiesz, e
moesz zgin podczas misji, dosta si do
niewoli albo wyldowa na spadochronie

gdzie na rodku morza i znikn w falach

wielkich jak domy. Ale pieprzy to. I tak w to
wchodzisz.
To, e czonkowie si specjalnych s
nieustraszeni i odporni psychicznie (czsto
w
stopniu
psychopatycznym,
co
sam
stwierdziem u wielu badanych onierzy) nie
ulega
adnej
wtpliwoci.
Podczas
brutalnego,
wrcz
bestialskiego
kursu
wstpnego SAS (trwa on dziewi miesicy
i koczy go tylko gar kandydatw)
instruktorzy szczeglnie zwracaj uwag na
takie cechy - a wiadcz o tym koszmary,
przez ktre musz przej rekruci.
O jednym z nich opowiedzia mi facet, ktry
wspi si na sam szczyt. To dobra ilustracja
odpornoci
psychicznej,
odrniajcej
mczyzn od chopcw, oraz elitarnego ukadu
psychicznego tych, ktrzy przetrwaj.
- To nie przemoc ci amie - zwierzy mi
si. - To groba przemocy. wiadomo, e

zaraz stanie si co okropnego i e to co

czai si za rogiem, toczy ci jak rak.
A potem powiedzia mi co, co sprawio, e
przestaem mie ochot samodzielnie grzeba
pod samochodem:
- Zwykle na tym etapie kandydat jest ju
wyczerpany... Kiedy zakadamy mu worek na
gow, ostatni rzecz, jak widzi, jest
ciarwka. Kadziemy go na ziemi, a wtedy
syszy odgos podjedajcego samochodu.
Po jakich trzydziestu sekundach jest ju nad
nim silnik pracuje dosownie
kilka
centymetrw od jego ucha. Kierowca przez
chwil
przegazowuje,
potem
wysiada,
zatrzaskuje drzwiczki i odchodzi. Silnik nadal
pracuje. Troch pniej, gdzie w oddali kto
pyta, czy zacign hamulec rczny. W tym
momencie jeden z nas - ten, co ley na ziemi,
nie ma pojcia, e on tam jest - delikatnie
zaczyna
dotyka
jego
skroni
opon
zapasow. No wiesz, rcznie. Stopniowo

zwiksza nacisk. Inny czonek zespou dodaje

troch gazu, eby si wydawao,
e
ciarwka rusza. Po kilku sekundach cofamy
opon i zdejmujemy kaptur... Zdarza si
czsto, e ludzie wymiotuj wtedy w rcznik.
Zabawiam moich nowych kolegw Dannyego, Larryego, Jamiego i Lesliego opowieci o moim wasnym tecie rodem
z rekrutacji SAS, ktry przeszedem podczas
krcenia telewizyjnego pilota. Przykuty do
podogi w zimnym, le owietlonym magazynie
obserwowaem - skrajnie przeraony - jak
wzek widowy podnosi blok betonu zaledwie
kilka metrw od mojej gowy, a potem
opuszcza go tak, e nierwna podstawa
zaczyna naciska lekko na moj pier. Po
jakich pitnastu sekundach sysz ponad
zowieszczym hydraulicznym haasem okrzyk:
- Kurwa, mechanizm si zaci! Nie mog
podnie cholerstwa...
Po gorcej kpieli i kilku drinkach pojem,

e waciwie przez cay czas byem

bezpieczny. Blok z betonu by tak naprawd
z pomalowanego styropianu. To byo dla mnie
prawdziwe zaskoczenie, podobnie jak dla
kandydatw do si specjalnych,
ktrzy
przechodz podobne prby podczas selekcji.
Jak opisywaem w Split-Second Persuasion,
kiedy co takiego si dzieje, wydaje si
straszliwie realne.
Najwyraniej na Jamiem moja opowie nie
robi wraenia.
- Nawet gdyby mechanizm si zaci, to
przecie nie znaczy, e ten ciar by na ciebie
spad, no nie? Tylko e utkne pod nim na
jaki czas. I co z tego? No wiesz, ja bym
o tym nie myla. Podobno odwaga jest cnot,
no nie? A jeli nie potrzebujesz odwagi? Co
wtedy?
Jeli nie czujesz strachu, nie potrzebujesz
odwagi, eby go przezwyciy, prawda? Ten
numer z opon i betonem nie zrobiby na mnie

wraenia, stary. To tylko igraszki umysu. Ale

to nie czyni mnie odwanym, skoro od
pocztku gwno by mnie to obchodzio.
No wic widzisz, ja tego po prostu nie
kupuj. Mam wraenie, e tak wam zaley na
odwadze, tak jej potrzebujecie, bo staracie
si wej na poziom, na ktrym ja funkcjonuj
na co dzie. Moesz to sobie nazywa cnot,
ale wedug mnie to naturalny talent. Odwaga
to po prostu emocjonalna domieszka we krwi.

Uwano
Siedzenie
na
kanapie
naprzeciwko
wielkiego psychopatycznego skinheada, ktry
dziaa jak wielki psychologiczny magnes na
twj moralny kompas, nie jest zbyt mie. Mimo
e
jestem
wiadom
siy
perswazji
psychopatw, nie mog opdzi si od myli,
e Jamie ma troch racji. To, co bohater robi
wbrew synaptycznym protestom instynktu

samozachowawczego,
psychopata
czyni
obojtnie - i nawet si przy tym nie spoci.
Tymczasem
Leslie
wprowadza
kolejn
egzystencjaln zagadk, czym sprawia, e
iga mojego moralnego kompasu zaczyna si
krci jak szalona.
Nie
chodzi
przecie
tylko
o funkcjonalno, prawda? - pyta. - Problem
ze strachem, czy raczej z tym, jak ja
rozumiem strach - jeli mam by szczery, nie
sdz, ebym kiedy naprawd go poczu polega gwnie na tym, e zwykle i tak jest
nieuzasadniony.
Jak
to
mwi?
Dziewidziesit dziewi procent tego,
czego boj si ludzie, nigdy si nie ziszcza.
Jaki wic w tym sens?
Moim zdaniem ludzie tyle czasu powicaj
na martwienie si, co bdzie, e kompletnie
trac z oczu teraniejszo. Cakiem umyka
im fakt, e w tej chwili wszystko jest
w zupenym porzdku. To bardzo wyranie

wida
w
tym
twoim
wiczeniu
z przesuchaniem. Co powiedzia ten facet?
e to nie przemoc ci amie, tylko jej groba?
No wic dlaczego nie trzyma si chwili
obecnej?
To znaczy pomyl o tym. Jamie ma racj kiedy leae pod tym blokiem betonu,
przecie nie dziao si nic zego, no nie? No
dobra, w ou krlewskim byoby ci wygodniej,
ale gdyby spa, nawet nie byby wiadomy
zagroenia, prawda?
Temu, e si bae, winna bya wyobrania.
Twj mzg dziaa w trybie przewijania do
przodu, pokazywa ci wszystkie moliwe
nieszczcia, jakie mog z tego wynikn.
Chocia nie wyniky.
Caa sztuka polega na tym, eby kiedy
tylko to moliwe powstrzyma mzg od
wybiegania do przodu. Rb tak, a prdzej czy
pniej odwaga stanie si przyzwyczajeniem.
- Albo moesz wykorzystywa wyobrani

na swoj korzy - wcza si Danny. - Kiedy

nastpnym
razem
znajdziesz
si
w przeraajcej sytuacji, pomyl sobie:
Powiedzmy, e wcale tak nie czuj. Co bym
wtedy zrobi? . I po prostu to zrb.
Dobra rada - dla kogo, kto ma jaja i da
rad wprowadzi j w ycie.
Kiedy si sucha Jamiego,
Lesliego
i Dannyego czowiek zaczyna si czu tak,
jakby siedzia w towarzystwie trzech starych
buddyjskich mnichw w drodze do nirwany.
Oczywicie jest dokadnie odwrotnie, ale
zakotwiczenie
myli
wycznie
w teraniejszoci, skupianie si cakowicie na
tu i teraz, to dyscyplina umysowa wsplna
dla psychopatw i ludzi, ktrzy dostpili
duchowego owiecenia.
Mark
Williams,
profesor
psychologii
klinicznej[146]
na
wydziale
psychiatrii
University of Oxford, wcza t zasad do
swojej
opartej
na
uwanoci
terapii

poznawczo-behawioralnej
przeznaczonej
dla
cierpicych
i depresj.

na

(CBT)
lki

- Uwano to zasadniczo buddyzm plus

wypolerowana podoga, no nie? - drani si
z Markiem w jego gabinecie w Warneford
Hospital.
Czstuje mnie sodk bueczk.
- Zapominasz o wiatach reflektorw
i telewizorze plazmowym - sprzeciwia si. Ale tak, w wielu teoriach i praktykach mona
odnale elementy filozofii Wschodu.
Mark daje mi przykad, w jaki sposb
program oparty na uwanoci moe pomc
komu zwalczy fobi czy na przykad strach
przed lataniem. Jamie, Leslie i Danny nie
mogliby uj tego lepiej.
- Mona na przykad zabra tak osob do
samolotu i posadzi koo entuzjasty latania.
No wiesz, kogo, kto uwielbia przebywa
w powietrzu. W trakcie lotu skanujesz ich

mzgi. Jeden jest szczliwy. Drugi peen

lku. Mzg w stanie przeraenia.
Te dwa obrazy , mwisz im, pokazuj, co
si dzieje w waszych gowach teraz, w tym
momencie. A skoro s tak rne, aden z nich
nic tak naprawd nie oznacza, prawda?
aden nie przewiduje fizycznego stanu,
w jakim znajduje si samolot, poniewa to
zaley nie od was, tylko od silnikw. No wic
powiedzcie mi, co te obrazy tak naprawd
symbolizuj? .
Naprawd ,
wyjaniasz
dalej,
one
odzwierciedlaj... stan waszego umysu. Nic
wicej. Nic mniej. To, co czujecie w tej chwili.
Wasze
uczucia.
Neurologiczn
sie,
elektryczny
obwd,
chemiczny
ukad
stworzony przez myli, ktre dryfuj w waszej
gowie tu i tam, pojawiaj si i znikaj jak
chmury.
Jeli zdoacie zaakceptowa ten fakt,
z dystansem obserwowa wasz wewntrzn

wirtualn rzeczywisto, pozwoli chmurom

dryfowa, a cieniom pada, gdzie tylko chc;
jeli zdoacie skupi si na tym, co si dzieje
wok was - w kadej sekundzie waszego
ycia - to z czasem wasz stan zacznie si
poprawia .

Dziaanie
Pragmatyczne podejcie Jamiego i spki
do uwanoci - cho niekoniecznie dokadnie
takiej jej egzystencjalnej odmiany, jak
wychwala szanowany profesor z Oksfordu jest typowe dla psychopatw. Ich przemona
skonno do ycia chwil, polegajca na tym,
eby da jutru kopniaka i zabra dzisiaj na
imprez - jak do wymylnie uj to Larry jest dobrze udokumentowana. I czasami
(odmy na bok implikacje terapeutyczne)
moe przynie zdumiewajce korzyci.
Wemy na przykad wiat finansjery. Don

Novick by przez szesnacie lat maklerem

giedowym. Pracowa na wasny rachunek
i nie straci ani grosza. Tak si skada, e jest
rwnie psychopat.
Przeszed ju na
emerytur, cho ma zaledwie czterdzieci
sze lat, mieszka sobie spokojnie na
wyynach Szkocji, kolekcjonuje wina i stare
zegarki.
Nazywam go psychopat, poniewa on
sam tak siebie okreli, przynajmniej na
pierwszym naszym spotkaniu. eby si
upewni, postanowiem przeprowadzi kilka
testw. Ich wyniki okazay si pozytywne.
Siedzc w jednej z bawialni w jego
wznoszcym si na odludziu jakobickim zamku
- podjazd jest tak dugi, e przydayby mu si
ze dwie stacje benzynowe - zadaj Donowi,
cakiem dosownie, pytanie za milion dolarw.
Czego dokadnie trzeba, eby odnie sukces
na giedzie[147]? Nie interesuje mnie rnica
midzy dobrym a zym maklerem, zaznaczam.

Interesuje mnie rnica pomidzy dobrym

a bardzo dobrym.
Don nie wymienia nazwisk, ale bez
wahania odpowiada na to pytanie obiektywnie
- z kwalitatywnego, analitycznego punktu
widzenia.
- Powiedziabym, e najwiksz rnic,
jeli chodzi o tych naprawd dobrych
maklerw, wida na zamkniciu sesji, kiedy
transakcje ju si skoczyy i wszyscy
wychodz z pracy - mwi. - No wiesz, to jest
zawd, ktry moe ci zniszczy, jeli tylko
nosisz
w
sobie
jakkolwiek
sabo
psychiczn. Widywaem, jak pod koniec
trudnej sesji maklerzy pacz albo s fizycznie
chorzy. Presja, otoczenie, ludzie... to bardzo
brutalna gra.
Ale o tych z samej gry, kiedy wychodz
z biura pod koniec dnia, nie jeste w stanie
nic powiedzie. Patrzc na nich, nie potrafisz
okreli, czy wanie zgarnli dwa miliardy,

czy te cay ich portfel poszed si pieprzy.

I to jest sedno sprawy. Na tym polega
fundamentalna
zasada
bycia
dobrym
maklerem. Kiedy grasz na giedzie, nie
moesz dopuci, eby jaki czonek rady
nadzorczej emocji w twoim mzgu zacz si
dobija do drzwi sali, w ktrej podejmuje si
decyzje. Albo jeszcze gorzej, zasiad przy
stole decyzyjnym. Musisz bezwzgldnie,
niemiosiernie,
nieustpliwie trzyma si
teraniejszoci. Nie moesz sobie pozwoli,
eby co, co si stao wczoraj, wpyno na
to, co si dzieje dzisiaj. Kiedy to zrobisz, ani
si obejrzysz, jak utoniesz.
Jeli masz tendencj do emocjonalnego
kaca, to nie przetrwasz dwch sekund na
parkiecie.
Obserwacje Dona, wynik szesnastu lat
balansowania na giedowym ostrzu noa,
mocno przypominaj wyniki laboratoryjne
uzyskane przez Bab Shiva, Antoinea

Bechar i Georgea Loewensteina w badaniu

z gr hazardow. Oczywicie, logiczne
rozwizanie to inwestowa w kadej rundzie.
Ale w miar rozwoju gry niektrzy uczestnicy
woleli zachowa zyski, zamiast obstawia.
Innymi sowy, zaczynali y przeszoci pozwalajc, jak to obrazowo okreli Don,
czonkom rady nadzorczej emocji dobija si
do
drzwi
centrum
decyzyjnego.
Ze
posunicie.
Inni uczestnicy wci yli w teraniejszoci.
I okazywao si na kocu rozgrywki, e
wypracowali
cakiem
spory
zysk.
Ci
funkcjonalni psychopaci, jak okreli ich
Antoine Bechara - osoby, ktre albo lepiej
panuj nad swoimi emocjami, albo nie
odczuwaj ich z tak intensywnoci jak
pozostae - nadal inwestowali i traktowali
kad kolejn rund jak pierwsz.
Co dziwne, przechodzili od siy do siy.
I dokadnie tak, jak przewidzia Don, kiedy

opowiedziaem mu o tym eksperymencie,

sprztnli
pul
sprzed
nosa
swoim
ostroniejszym,
niechtnym
ryzyku
wspzawodnikom.
Ale historia na tym si nie koczy. Kilka lat
temu, kiedy wie o tym badaniu trafia do
prasy, opublikowano j pod nagwkiem:
Poszukiwani psychopaci w celu ustrzelenia
rynku. Zdaniem Dona ten tytu mia ukryt
wymow.
- Zawodowy morderca, na przykad kat,
zapewne niczego nie odczuwa, kiedy odbiera
komu ycie - wyjania. - Wyrzuty sumienia
czy al po prostu nie wchodz w gr.
Podobnie jest z maklerami. Kiedy makler
zakoczy transakcj, nazywa to egzekucj. To
powszechnie uywany argon. A kiedy ju
wykona egzekucj - jeli naley do tych
naprawd dobrych, czyli takich, jacy ci
interesuj - nie bdzie mia adnych wyrzutw
sumienia z powodu tego, co zrobi. Nie bdzie

go drczy adne dlaczego i adne po co,

adne za i adne przeciw - nie bdzie
rozwaa, czy byo to dobre, czy de.
To co zupenie niezalenego od wyniku
transakcji - wszystko jedno, czy zarobi dwa
miliardy, czy wrzuci je do kibla. Wyjcie
z transakcji jest chodn decyzj kliniczn, bez
adnych
uczu,
adnych
psychicznych
efektw ubocznych...
Myl, e zawodowe zabijanie, czy to na
parkiecie, czy gdzie indziej, wymaga pewnej
zdolnoci do szufladkowania. Do skupiania si
na pracy, ktr trzeba wykona. A kiedy si j
wykona, trzeba umie odej i zapomnie, e
to si kiedykolwiek zdarzyo.
Oczywicie ycie w przeszoci to tylko
jedna strona rwnania. ycie w przyszoci,
wybieganie naprzd, dopuszczanie, by nasza
wyobrania zacza mci - jak w moim
dowiadczeniu z blokiem betonu - moe
dziaa rwnie destruktywnie. Na przykad

badania
nad
skupieniem
poznawczym
i emocjonalnym w kontekcie dysfunkcyjnego
podejmowania decyzji wykazay, e kiedy
oceniamy codzienne zdarzenia - takie jak
skok do basenu albo zadzwonienie do kogo
ze
z
wiadomoci
wyobraona
rzeczywisto jest znacznie gorsza od
prawdziwej [148],
Co wyjania nasze nieodparte tendencje do
odwlekania takich spraw.
A psychopaci nigdy niczego nie odwlekaj.
Midzy innymi dlatego zwykle chtnie bior
udzia w zajciach organizowanych na
oddziale, jeli pamitacie, co powiedzia mi
wczeniej Richard Blake, mj przewodnik
w
Broadmoor,
nalecy
do
zespou
klinicznego w Paddock Centre. Psychopaci
musz co robi. Nie ma takiej opcji, eby nic
nie robili.
- Ja po prostu musz si czu dobrze stwierdzi Danny, kiedy wbi swoj czwart

bramk dla Chelsea. - Lubi jedzi grsk

kolejk ycia, obraca koem fortuny, bada
rne moliwoci.
Zmarszczy
baseballow.

brwi

i poprawi

czapeczk

- Przynajmniej tak byo, nim tu trafiem doda i wzruszy ramionami.

To stwierdzenie typowe dla psychopaty pewnie wszystkich nas byoby na nie sta,
gdybymy potrafili wycign z ycia cho
ciut wicej.
- Kiedy byem may - opowiada Larry jedzilimy co roku na wakacje do Hastings.
Pewnego dnia - nigdy tego nie zapomn przygldaem si, jak moja siostra bawi si
w morzu. Nagle przysza wielka fala i nakrya
j. Siostra ucieka z morza z paczem. I to
wystarczyo, by nigdy wicej do niego nie
wesza. Gdy zobaczyem, co si stao a miaem wtedy siedem czy osiem lat pamitam, e powiedziaem sobie: Jak

stoisz tam, gdzie przeamuj si fale, to

w kocu co ci si stanie. Masz wic dwa
wyjcia. Moesz albo zosta na brzegu
i wcale nie wchodzi do morza. Albo wej
gbiej, eby fale ci unosiy, a amay si nad
tob .
Jamie wstaje.
- Caa tajemnica polega na tym, eby nie
wej za daleko - mruczy pod nosem. Inaczej ldujesz w takim miejscu.

Mentalno W PPS[45]
- No wic wiesz, gdzie jestem. Nigdzie si
nie wybieram.
Jamie i ja ciskamy sobie rce na
poegnanie. Wanie mu powiedziaem, e na
pewno do niego wpadn, kiedy bd
w okolicy. Larry i Leslie ju si poegnali.
Leslie ukoni mi si nawet z zamaszystym
gestem, a Larry zasalutowa. Moe staruszek

naprawd by kiedy kapitanem statku. Danny

wrci do piki nonej.
Kiedy znw id strzeonymi korytarzami
czcymi
oddzia
DSPD
ze
wiatem
zewntrznym, czuj si troch tak, jakbym
wraca z kosmosu.
- Dobrze byo? - pyta Richard, kiedy
wychodzimy
na
peryferia
psychologii
klinicznej.
Umiecham si.
- Zaczem si tam czu jak w domu.
Jad pocigiem do Londynu i przygldam
si twarzom pasaerw. Wikszo wraca
wanie do domu z pracy w miecie. Niektrzy
s spici i niespokojni, inni zmczeni. Nie
wida wielu takich twarzy jak w szkole
psychopatii.
Odpalam laptop i spisuj kilka przemyle.
Jak godzin pniej, kiedy zatrzymujemy
si na stacji, mam ju szablon tego, co

nazywam roboczo mentalnoci WPPS: list

dyspozycji psychicznych, ktre umoliwiaj
Walk, Pokonanie Przeciwnoci i Sukces.
Nazywam ten zestaw siedmioma cnotami
miertelnymi. Jest to siedem kluczowych cech
psychopatii, ktre stosowane z rozwag
i w stosownej iloci mog pomc nam zdoby
dokadnie to, co chcemy; sprawi, bymy
odpowiadali na wyzwania nowoczesnego
wiata, zamiast na nie reagowa. Te cechy
mog nas zmieni z ofiary w zwycizc, ale
nie w potwora.
1. Bezwzgldno
2. Urok
3. Skupienie
4. Odporno psychiczna
5. Nieustraszono
6. Uwano
7. Dziaanie

Nie mam wtpliwoci, e warto tego

zestawu cakowicie zaley od sposobu, w jaki
si go uywa. Pewne sytuacje, eby wrci
do naszego ulubionego porwnania ze stoem
mikserskim, bd wymagay wyszego lub
niszego ustawienia odpowiednich suwakw.
Przesunicie w gr suwaka bezwzgldnoci,
odpornoci psychicznej i dziaania moe na
przykad uczyni nas bardziej asertywnymi i zdoby nam szacunek wrd kolegw
z pracy. Ale jeli umiecimy je za wysoko,
ryzykujemy przemian w tyrana.
No i oczywicie jest te druga strona
medalu: umiejtno wyciszania tych cech odpowiedniego tonowania dwiku. Jeli na
przykad
adwokat,
ktrego
poznalimy
w rozdziale czwartym, byby bezwzgldny
i nieustraszony nie tylko na sali sdowej, ale
i w yciu codziennym, niewtpliwie wkrtce
sam potrzebowaby obrocy. Tajemnic bez
wtpienia jest kontekst. Chodzi nie o sam fakt
bycia psychopat, tylko o metod bycia

psychopat. O to, eby zachowywa si jak

psychopata, kiedy sytuacja tego wymaga,
a potem wrci do normalnoci.
Wanie tu zbdzili Jamie i spka. Nie mieli
kopotw z przesuwaniem suwakw w gr.
Ale
w
ich
przypadku
utkny
one
w najwyszym pooeniu: a to wada fabryczna
o
zdecydowanie
niefortunnych
konsekwencjach.
Jak powiedzia Jamie,
problem z psychopatami nie polega na tym,
e s li. Jak na ironi jest dokadnie na
odwrt: maj za duo czego dobrego.
Ten samochd jest po prostu za szybki na
nasze drogi.

SIEDEM
Supernormalno
ycie nie powinno by podr do
grobu
z zamiarem przybycia na miejsce
bezpiecznie
i w adnym, dobrze zachowanym
ciele.
Chodzi raczej o to, by da si
wystrzeli z okrtowego dziaa
i przylecie w chmurze
zuyty i zniszczony,

dymu,

krzyczc na cae gardo: a, ale

jazda!
HUNTER S. THOMPSON

Pokolenie P

Na tyach kaplicy w Magdalen College

w Oksfordzie jest specjalne miejsce, gdzie
mona zawiesza swoje wypisane
na
karteczkach modlitwy. Pewnego dnia wrd
licznych
petycji
o
interwencj
Wszechmogcego zauwaam nastpujc:
Panie, prosz spraw, eby w Lotto pady
moje numery. Obiecuj, e nigdy wicej nie
bd zawraca ci gowy . Ciekawe, ale bya
to
jedyna
modlitwa,
na
ktr
Bg
odpowiedzia. I to na pimie. A brzmiao to
tak: Mj synu, podoba mi si twj styl.
W tym pomylonym wiecie, ktry wzbudza we
mnie wielki smutek, ty jeden zdoae wywoa
umiech na mojej twarzy. Do diaba, CHC,
eby mi zawraca gow. Dlatego ycz
szczcia nastpnym razem, gupku! Causki.
Bg .
Nikt, kto uwaa, e Bg nie ma poczucia
humoru, nie powinien si z tym afiszowa.
A kady, kto sdzi, e Bg jest oderwany od
wiata i nie interesuje si drobnymi troskami

swych
aosnych,
zagubionych
dzieci,
powinien
to
przemyle.
Jak
wida,
Wszechmogcy potrafi ukaza drug stron
swego oblicza: to bystry, twardy i rzeczowy
operator, gotowy odpaci dobrem za dobro.
I w dodatku cechuje go wicej ni
powierzchowna
znajomo
psychologii
czowieka. A jeli zaczynacie podejrzewa, e
to taki Bg, ktry nie boi si przesuwa
w gr i w d suwakw na stole mikserskim,
kiedy sytuacja tego wymaga, to macie
cakowit racj.
W 1972 roku Alan Harrington opublikowa
mao
znan
ksik
pod
tytuem
Psychopaths[ 149], Przedstawi w niej now
radykaln teori ludzkiej ewolucji. Psychopaci,
napisa, to nowa niebezpieczna rasa homo
sapiens: skrojony na miar darwinowski plan,
ktry umoliwi przetrwanie w dzisiejszym
zimnym i trudnym wiecie. Niezwycione
Pokolenie P.

Kluczowe
w
tezie
Harringtona jest
postpujce sabnicie pierwotnych zwizkw
- etycznych, emocjonalnych, egzystencjalnych
- ktre przez tysiclecia wizay ze sob
ludzko. Kiedy, gdy zachodnia cywilizacja
opieraa si na tradycyjnych wartociach
buruazji, czyli cikiej pracy i pogoni za
cnot, psychopaci egzystowali na peryferiach
spoeczestwa. Byli potpiani przez jego
prawomylnych
czonkw,
koczyli jako
szalecy albo przestpcy. Ale w dwudziestym
wieku,
gdy
spoeczestwo
zaczo
przyspiesza, a czce je zwizki osaby,
wyonili si z mroku.
Jak na powieciopisarza pozbawionego
formalnego wyksztacenia w tym kierunku,
w dodatku tworzcego w okresie zimnej
wojny, Harrington naprawd wykaza si du
wiedz. Opisy psychopatycznej rywalizacji
jego
pira
przewyszaj,
dziki
swej
eklektycznej
rnorodnoci,
wiele
dzi
stworzonych portretw. Psychopata wedle

jego
definicji
to
nowy
czowiek:
psychologiczny
superbohater,
wolny
od
kajdan lku i wyrzutw sumienia. Brutalny,
znudzony i miay. A kiedy sytuacja tego
wymaga - wity.
Przytacza
kilka
przykadw:
Pijacy
i faszerze, uzalenieni, dzieci kwiaty, [...]
mafiozo drczcy swe ofiary, czarujcy aktor,
morderca, wdrowny gitarzysta, kombinujcy
polityk, wity, ktry kadzie si na drodze
traktora, wyniosy zdobywca Nagrody Nobla,
ktry odbiera chwa swoim asystentom [...]
Oni wszyscy, wszyscy robi swoje .
I to bez zwracania najmniejszej uwagi na
to, co wiat sobie pomyli.

wity Pawe patronem psychopatw

Fakt, e na licie psychopatw Harringtona
s take wici, nie wynika z pomyki. Ta teza
przewija si przez ca jego ksik; chodna,

mienica si barwami proza Harringtona pena

jest porwna pomidzy psychopatami a tymi,
ktrzy dostpili duchowego owiecenia. I nie
wszystkie z nich s jego autorstwa.
Cytuje na przykad Herveya Cleckleya,
ktrego poznalimy w rozdziale drugim, oraz
jego klasyczne dzieo z 1941 roku, The Mask
o f Sanity, z jednym z pierwszych klinicznych
opisw psychopatii:
Psychopata wierzy, e musi
protestowa
nie
przeciwko
dziaalnoci maej grupy, nie
przeciwko okrelonej instytucji
czy ideologii, ale przeciwko
samemu yciu. Nie znajduje
w nim niczego, co miaoby
gbsze znaczenie, co by go
stymulowao,
a
jedynie
przemijajce i relatywnie mao
znaczce
przyjemnoci,
przeraliwie powtarzaln seri

pomniejszych frustracji i nudy

[...] Podobnie jak nastolatki
wici [podkrelenie autora],
mowie stanu i inni wielcy
przywdcy czy geniusze, jest
niespokojny: chce co z tym
zrobi[150].
Harrington
Mailera:

przytacza

rwnie

Normana

[Psychopaci]
to
elita
dysponujca
potn
bezwzgldnoci tej g ru p y .
Kady z nich kieruje si logik
wewntrznych
dowiadcze
ukrytych w mierci. Podobnie
jak egzystencjalista.
I wity,
i torreador, i kochanek[151].
Implikacje s naprawd intrygujce. Czy to
moliwe,
pyta
Harrington,
e
wity

i psychopata to dwie transcendentne strony

tej samej egzystencjalnej monety? Czy to
moliwe, e
czy chcemy to przyzna, czy
nie,
najgorszy
psychopata
morderstwem
toruje
sobie
drog do stanu aski? Osiga
swego rodzaju czysto za
pomoc straszliwych rodkw?
Przeksztaca si dziki nim
i
cierpieniu,
jakie
zadaje
ofiarom, w inn osob, ktrej
duch oczyszczony zostaje przez
teatr, reklam, saw, strach?
[152],
Wbrew swej delikatnoci i wraliwoci
intelektualnej uczeni zajmujcy si Nowym
Testamentem mog prbowa protestw. Ale
faktem jest, e dwa tysice lat temu niejaki
Szawe z Tarsu przyglda si publicznej

egzekucji jednego z przywdcw chrzecijan,

a
potem
osobicie
zaangaowa
si
w przeladowania - za co dzi, zgodnie
z konwencj genewsk, zostaby zapewne
oskarony o ludobjstwo.
Wszyscy te wiemy, co byo dalej.
Niezwyka
rozmowa
na
drodze
do
Damaszku[46] zmienia go, dosownie w jedn
noc, z morderczego, pozbawionego uczu
tkacza
pacht
namiotowych
w
jedn
z
najwaniejszych
postaci
w
historii
zachodniego wiata. wity Pawe, jak dzi
mwi si o nim powszechnie[153], jest
autorem ponad poowy Nowego Testamentu
(czternacie z dwudziestu siedmiu ksig,
ktre skadaj si na jego tre, przypisuje si
wanie jemu); jest te bohaterem Dziejw
Apostolskich i tematem najlepszych na
wiecie witray.
A prawie na pewno by psychopat. Tak
samo
bezwzgldnym,
nieustraszonym,

skupionym na celu i charyzmatycznym.

Przyjrzyjmy
si
dowodom.
Wyrane
upodobanie
Pawa
do
niebezpiecznych,
niegocinnych miejsc wystawiao go na cige
ryzyko przypadkowych i brutalnych atakw.
Jeli dodamy do tego fakt, e trzykrotnie
podczas
swych
podry
bra
udzia
w katastrofie morskiej, a raz spdzi nawet
dob, dryfujc po otwartym morzu, to zacznie
nam si wyania portret czowieka, ktrego
prawie w ogle nie obchodzio wasne
bezpieczestwo.
Poznamy go ponadto jako osob nagminnie
amic prawo, ktra wydaje si niezdolna do
wycigania wnioskw z wasnych bdw
(albo po prostu jej na tym nie zaley). Pawe
wielokrotnie by wiziony podczas swej
posugi - w sumie spdzi za kratkami okoo
szeciu lat - pi razy zosta brutalnie
wychostany (otrzyma maksymaln liczb
trzydziestu dziewiciu batw - zbyt wiele

razw mogo zabi), trzykrotnie pobito go

kijami, a raz, w Listri, pooonej na
terenie dzisiejszej Turcji, tum obrzuca go
kamieniami z takim zapaem, e uznano go za
martwego
i
zgodnie
ze
zwyczajem
wywleczono z miasta.
Pismo tak przedstawia, co zdarzyo si
pniej: Kiedy go jednak otoczyli uczniowie,
podnis si i wszed do miasta, a nastpnego
dnia uda si razem z Barnab do Derbe
[Dzieje Apostolskie 14,20],
Czy weszlibycie spokojnie do miasta,
ktrego mieszkacy wanie prbowali was
zabi? Ja chyba nie.
A jeszcze przecie nie skoczylimy, mamy
bowiem
do
czynienia
z
prawdziwym
wczg, kim, kto cigle jest w drodze.
Kiedy namiestnik Damaszku kaza strzec
bram miasta, by go pochwyci, Pawe uciek,
schowany w koszu, przez dziur w murze
obronnym.

To
zimny,
wyrachowany,
polityczny
manipulator, ktry nie waha si gra na
uczuciach i wraliwoci innych, bez wzgldu
na ich pozycj czy lojalno. Awantura, jaka
wybucha pomidzy Pawem a Piotrem
w Antiochii - gdzie wprost oskary on
apostoa o hipokryzj, gdy zmusza gojw do
przyjmowania ydowskich zwyczajw, cho
sam yje jak oni - okrelona zostaa przez L.
Michaela
Whitea,
profesora
literatury
klasycznej i religioznawstwa na University of
Texas w Austin, w ksice From Jesus to
Christianity jako cakowita klapa politycznej
brawury; Pawe wkrtce potem opuci
Antiochi jako persona non grata i nigdy
wicej tam nie wrci [154],
Wreszcie
widzimy
tutaj
bezduszne
manewry
mrocznego
psychologicznego
wamywacza
i
wspania
sztuk
autoprezentacji w wykonaniu specjalistymanipulatora.

Przypominacie
sobie
sowa
mistrza
oszustw,
Grega
Moranta?
Jedna
z najwaniejszych broni w arsenale takiej
osoby to dobry radar bezbronnoci .
Dysponowa nim zapewne rwnie Pawe.
Oto, jak to uj:
Dla ydw staem si jak yd,
aby pozyska ydw. Dla tych,
co s pod Prawem, byem jak
ten, ktry jest pod Prawem cho w rzeczywistoci nie
byem pod Prawem by
pozyska tych, co pozostawali
pod
Prawem.
Dla
niepodlegajcych Prawu byem
jak niepodlegajcy Prawu - nie
bdc zreszt wolnym od prawa
Boego, lecz podlegajc prawu
Chrystusowemu - by pozyska
tych, ktrzy nie s pod Prawem.
Dla sabych staem si jak saby,

by pozyska sabych. Staem

si wszystkim dla wszystkich,
eby
w
ogle
ocali
przynajmniej
niektrych.
[Pierwszy list do Koryntian,
9,20-22],
Jeli na drodze do Damaszku naprawd
pojawi si Jezus, eby pozyska sobie
emisariusza, ktry bdzie szerzy wiar
w niego na caym wiecie, to nie mg wybra
lepszego kandydata. Ani budzcego wikszy
strach wrd chrzecijan i mniej popularnego.
W czasie swego nawrcenia Pawe zajmowa
si przeladowaniami. Do Damaszku jecha
po to, by przela wicej chrzecijaskiej krwi.
Czy to przypadek, e jego posuga rozpocza
si wanie w tym miejscu?
Nie wszyscy psychopaci s witymi. I nie
wszyscy wici s psychopatami. Ale mamy
dowody sugerujce, e gboko w labiryntach
mzgu psychopatia i wito dziel ze sob

sekretne biuro na ziemi niczyjej. I e niektre

cechy
psychopatw
stoicyzm,
kontrolowanie
emocji,
ycie
chwil,
przechodzenie w rne stany wiadomoci,
nieustraszono, bohaterstwo, a nawet, tak,
umiejtno okazywania empatii s
duchowe w swej naturze i mog dziaa dla
dobra nie tylko danej jednostki, ale i dla dobra
innych.
Jeli trzeba was o tym przekonywa, to od
czasu do czasu zajrzyjcie na tablic modlitw
w Magdalen College.

Czerwona kropka uczyni ci mistrzem

wiata
Umiejtno umiechania si w obliczu
przeciwnoci losu od dawna uwaa si za
miar inteligencji duchowej. Wemy na
przykad sowa Rudyarda Kiplinga, ktre widzi
kady gracz wychodzcy na centralny kort

Wimbledonu:

Jeeli umiesz przyj sukces i porak,

traktujc jednakowo oba te zudzenia[155].
Taki stan umysu zwykle kojarzy si ze
witymi. Na jego zwizek z psychopati
wskazuje si nieco rzadziej.
W 2006 roku Derek Mitchell z University
College w Londynie[156] postanowi odwrci
trend i podda dwie grupy ochotnikw,
psychopatw i niepsychopatw, procedurze
znanej jako Emotional Interrupt Task (EIT).
Jest to test na szybko reakcji. Zwykle
ochotnikw
sadza si
przed
ekranem
komputera i prosi, eby naciskali klawisz
palcem wskazujcym lewej lub prawej rki,
w zalenoci od tego, jaki ksztat pojawi si
na ekranie. Najczciej s to koo i kwadrat.
Mylicie sobie pewnie, e to banalnie
proste zadanie. Ale ten test naprawd bywa

podstpny.
Powd jest prosty: ksztaty nie pojawiaj
si same. Kade koo czy kwadrat przez
dwiecie
milisekund
wywietlane
jest
pomidzy dwoma innymi obrazami - zwykle
s to twarze. Albo pozytywne (umiechnite),
albo negatywne (pene zoci), albo neutralne
(bez wyrazu).
Dla wikszoci
ludzi te
dodatkowe
ekspozycje stanowi powany problem ze
wzgldu na swj adunek emocjonalny.
Mitchell
zakada,
e jeli
psychopaci
naprawd s tak pewni siebie i wyluzowani,
jak sugeruje ich reputacja, to w ich przypadku
nie okae si to prawdziwe. Bd reagowa
szybciej i bardziej trafnie ni grupa kontrolna a to bdzie oznacza, e ich uwaga zostaa
zakcona w mniejszym stopniu - gdy koo lub
kwadrat znajdzie si w otoczeniu dwch
pozytywnych
albo
dwch
negatywnych
obrazw. Rnica pomidzy psychopatami

a niepsychopatami powinna znikn wtedy,

kiedy prba stanie si neutralna, czyli element
zakcajcy nie bdzie nonikiem emocji.
Dokadnie takie uzyska wyniki. Kiedy koo
lub kwadrat pojawiao si w towarzystwie
obrazw
z
adunkiem
emocjonalnym,
psychopaci lepiej odrniali ksztaty ni
niepsychopaci. I robili to szybciej. Potrafili, jak
zapewne ujby to Kipling, zachowa gow,
kiedy inni j tracili.
Stoicyzm
jest
gboko
ceniony
w spoeczestwie i to z wanych przyczyn.
Przydaje nam si na rne sposoby: podczas
aoby, zerwania, przy stole pokerowym a nawet podczas pisania ksiki. Ale jako
kibic mczennik swojej ulubionej druyny
pikarskiej, wiadek wikszej liczby niecelnych
rzutw karnych ni mam ochot pamita,
najsilniej
odczuwam
zwizek
pomidzy
stoicyzmem i sportem.
I nie mwi tego jedynie z punktu widzenia

kibica. Dla psychologa sport jest wietnym

przykadem rozszczepienia stoicyzmu na dwie
czci:
nieustraszono
i koncentracj,
elementy zarwno psychopatycznej, jak
i uduchowionej mentalnoci.
Czy nie wiecie,
e gdy
zawodnicy biegn na stadionie,
wszyscy wprawdzie biegn, lecz
jeden tylko otrzymuje nagrod?
Przeto tak biegnijcie, abycie j
otrzymali. [...] Ja przeto biegn
nie jakby na olep; walcz nie
tak, jakbym zadawa ciosy
w prni, lecz poskramiam
moje ciao i bior je w niewol
[...] [Pierwszy list do Koryntian,
9,24, 26-27],
Nie przypadkiem sowa Kiplinga wisz nad
centralnym
kortem
Wimbledonu...
Nie
odnosz si wycznie do tenisa.

- Graj tak, jakby to byo bez znaczenia,

kiedy walczysz o wszystko - odpowiedzia
Steve Davis, legenda snookera, poproszony
0 zdradzenie sekretu sukcesu w sporcie. Odpu sobie ze strzay - i dobre te i skup sto procent swojej uwagi na
nastpnym ruchu.
Jest to rwnie prawdziwe w golfie.
Louis Oosthuizen nie by faworytem
w mistrzostwach British Open w St. Andrews
w 2010 roku. Po serii rozczarowa, jakie
sprawi
w
poprzednich
turniejach,
spodziewano
si,
mimo
e
prowadzi
czterema
punktami,
e
w
ostatniej,
decydujcej rundzie nie udwignie presji
1 zaamie si. Tak si nie stao, a powd by
zaskakujco i zudnie prosty: maa czerwona
kropka umieszczona tu u nasady kciuka na
jego rkawiczce.
Na pomys ten wpad Karl
psycholog sportu z Manchesteru,

Morris,
ktrego

Oosthuizen poprosi o pomoc w uruchomieniu

swoich,
jakkolwiek
by
to
okreli,
wewntrznych
pokadw
psychopatii.
W decydujcym momencie pragn skupi si
wycznie na uderzeniu, ktre mia wykona,
a nie myle obsesyjnie o konsekwencjach.
Morris opracowa dla niego plan. Kiedy
Oosthuizen bra zamach, mia skoncentrowa
uwag na czerwonej kropce. To byo
wszystko, co si w tym momencie liczyo. Nie
mia rozegra uderzenia. To uderzenie miao
rozegra jego.
Wygra siedmioma punktami.
Czerwona
kropka
Oosthuizena
to
klasyczny przykad tego, co w psychologii
sportu okrela si jako zarzdzanie celem sportowiec ma si skupi na czym
okrelonym, eby nie myle o innych
rzeczach.
W
przypadku
Oosthuizena
o wszelkich moliwych sposobach, w jakie
mona schrzani uderzenie. Kropka pozwala

zakotwiczy sportowca mocno w tu i teraz nim rozegra uderzenie, nim wykona ruch i co
najwaniejsze, nim zacznie znika jego
pewno
siebie.
Taka
zdolno
do
skoncentrowania
si
cakowicie
na
wykonywanym zadaniu - wgierski psycholog
Mihaly Cskszentmihalyi[157] nazywa to
optymalnym
dowiadczeniem
albo
przepywem - to jedna z kluczowych technik
wykorzystywanych
obecnie
przez
psychologw sportu, nie tylko w golfie, ale
i w wielu dyscyplinach wymagajcych ostrej
rywalizacji.
W
momencie przepywu
przyszo
i przeszo wyparowuj, staj si abstrakcj.
Wszystko, co pozostaje, to intensywne,
niesamowite,
pochaniajce
uwag,
wszechogarniajce uczucie bycia w strefie tu i teraz. To czarodziejskie poczenie
umysu, ciaa i gry, w argonie sportowym
okrelane mianem zotego trjkta , bardzo
przypominajce trans;
stan pozbawionej

wysiku akcji i reakcji, gdzie czas i ja

zbiegaj si ze sob a czowiek
rwnoczenie kontroluje sytuacj i jej nie
kontroluje.
Ma to wyrane odzwierciedlenie w mzgu.
W 2011 roku Martin Klasen z Aachen
University[158] odkry, e chwile przepywu
maj swj unikatowy profil fizjologiczny. Za
pomoc fMRI obserwowa mzgi grajcych
w gry wideo i stwierdzi, e okresom
podwyszonej
koncentracji
towarzyszy
redukcja aktywnoci przedniego zakrtu kory
obrczy - obszaru mzgu zajmujcego si
wykrywaniem
bdw
i monitorowaniem
konfliktw - co wskazuje na wzrost uwagi
i silniejsze tumienie informacji zakcajcych,
niezwizanych z zadaniem.
Ale to nie wszystko. Podobny wzorzec
odkryto rwnie w mzgach psychopatw
kryminalistw.
W tym samym roku, w ktrym Klasen

obserwowa graczy w gry wideo, Kent

Kiehl[159] odkurzy swoj osiemnastokoow
ciarwk i wyruszy uzbrojony w nowy
sprzt w podr po Nowym Meksyku.
Interesowao go, co dokadnie sprawia, e
psychopaci tak szybko podejmuj decyzje
moralne. Czy naprawd zachowuj lodowaty
spokj w stresowych sytuacjach? Czy s
naprawd lepsi, kiedy koci zostay ju
rzucone i najwiksze znaczenie ma czas?
A jeli tak, to dlaczego? Czy odpowiada za to
co, co dzieje si w ich mzgu? Triumf
zimnokrwistego kognitywnego rozumowania
odniesiony
nad
ciepokrwistym
przetwarzaniem emocji?
eby si tego dowiedzie, przedstawi
psychopatom i niepsychopatom dwa rne
typy dylematw moralnych, ktre okreli jako
ostry konflikt (osobisty) i agodny konflikt
(osobisty) . Oto ich przykady[47].

Ostry konflikt (osobisty)

onierze wroga wanie zajli wasz
wiosk. Maj rozkaz zabi wszystkich,
ktrych znajd. Wraz z grup ssiadw
ukrywacie si w piwnicy. Syszycie, jak
onierze wchodz do domu. I wanie wtedy
wasze dziecko zaczyna gono paka.
Zakrywacie mu usta rk, by stumi krzyk.
Wiecie, e jeli cofniecie rk, to niemowl
rozpacze si na cay gos, onierze je
usysz, znajd was i zabij wszystkich,
cznie z dzieckiem. eby ocali siebie
i innych, musicie udusi dziecko.
Czy waszym zdaniem uduszenie dziecka
w tej sytuacji jest moralnie akceptowalne?

agodny konflikt (osobisty)

W sobot odwiedzacie swoj babci.
Zwykle przy takich okazjach daje wam

w prezencie kilka dolarw, ale tym razem

tego nie robi. Pytacie j dlaczego, a ona
odpowiada, e nie piszecie do niej tak czsto
jak kiedy. Jestecie li i postanawiacie si na
niej odegra.
Bierzecie jakie lekarstwa z apteczki
i wsypujecie do dzbanka z herbat, majc
nadziej, e staruszka si po nich powanie
rozchoruje.
Czy wsypanie piguek do herbaty babci,
eby si na niej odegra, jest moralnie
akceptowalne?
Zaoenie byo proste. Jeli psychopatw
w mniejszym stopniu rozpraszaj nieistotne
potrzeby emocjonalne, a przewag podczas
podejmowania decyzji bdcych kwesti ycia
lub mierci daje im zimna, niewraliwa na
uczucia koncentracja, to wwczas najbardziej
charakterystyczna rnica pomidzy ich
dziaaniem a dziaaniem niepsychopatw
pojawi si przy dylematach z ostrym

konfliktem (osobistym) - kiedy grzejnik jest

odkrcony na maksa, a problem jest wam
najbliszy. I dokadnie co takiego wykaza
Kiehl (wykres 6.1).

Wykres 6.1. Psychopaci s mniej wraliwi

moralnie - ale jedynie wtedy, gdy graj o
wysok stawk (za Ermer i in., 2011)

W
scenariuszu z ostrym
konfliktem
psychopaci czciej uznawali wybr utylitarny
za akceptowalny moralnie ni niepsychopaci.
Byli
lepsi
w
duszeniu
niemowlt,
a przynajmniej w radzeniu sobie z blem, jaki
niosa ze sob taka decyzja, ni ich bardziej
wraliwi etycznie koledzy. I zapewne, gdyby
taki scenariusz rozegra si w prawdziwym
wiecie, lepiej potrafiliby zadba o ycie
swoje i towarzyszy.
Ale to nie wszystko. Podobnie, jak to miao
miejsce w dowiadczeniu ze statkiem William
Brown z rozdziau trzeciego, Kiehl i jego
wsppracownicy ustalili, e psychopaci, nie
tylko maj mniejsze kopoty z higien moraln,
ale
i
znacznie
sprawniej
oceniaj
prezentowane im problemy.
S szybsi
w podejmowaniu decyzji co do waciwego
sposobu postpowania, a krtszym czasom
reakcji towarzyszy, tak jak odkry Martin
Klasen u osb w stanie przepywu ,
zredukowana aktywno przedniego zakrtu

kory obrczy.
Ale tylko w wypadku - i tu jest haczyk scenariuszy z ostrym konfliktem. W wypadku
dylematw o agodnym konflikcie rnice
zanikaj. Psychopaci dokadnie tak samo s
skonni oprotestowa pomys wrzucenia babci
piguek do herbaty jak niepsychopaci.
Konkluzja wydaje si do jasna. Kiedy
stawka jest wysoka i jestemy pod murem,
najlepiej mie przy siebie psychopat. Ale jeli
nie ma o co gra i stoimy mocno obiema
nogami na ziemi, nic nam to nie da.
Psychopaci wyczaj si i podejmowanie
decyzji zabiera im tyle samo czasu co nam
wszystkim.
Zapis EEG ujawni znaczce rnice
w sposobie, w jaki mzgi psychopatw
i niepsychopatw
reaguj na zadania
i sytuacje, ktre s albo bardzo interesujce,
albo bardzo motywujce. Kiedy nieszczcie
wisi w powietrzu, psychopaci wykazuj

znaczco
wiksz
aktywno
w umiejscowionym po lewej stronie obszarze
przedczoowym mzgu ta mzgowa
asymetria zwizana jest ze znacznym
zredukowaniem lku, podniesionym poziomem
afektu
pozytywnego,
zwikszonym
skupieniem uwagi i orientacj na nagrod. Jak
rwnie, przynajmniej tak si przypuszcza, ze
stanem uniesienia duchowego. Neurobiolog
Richard
Davidson
z
University
of
Wisconsin[160] odkry dokadnie taki sam
profil u elity mnichw buddyjskich, duchowych
olimpijczykw z Himalajw, kiedy pogreni
byli w medytacji.
- Istnieje wiele dowodw [sugerujcych],
e najlepsi sportowcy [rozwinli] w sobie
zdolnoci psychiczne, ktre pozwalaj im si
skoncentrowa i kontrolowa lk - wyjania
Tim Rees, psycholog sportu z University of
Exeter[161], - I masa dowodw na to, e
kiedy zdobdzie si odpowiedni poziom
umiejtnoci w danej dyscyplinie sportu,

o tym, kto wygra, decyduje tak naprawd

rnica w podejciu.
Stan umysu, ktry odrnia wielkich od
dobrych,
a
w
pewnych
krytycznych
sytuacjach, jak udowodni nam Kent Kiehl,
rwnie ywych od martwych, jest z samej
swej natury psychopatyczny.
I duchowy.

Zatrzymajcie wszystkie zegary

Zwizek,
ustalony
przez
Csfkszentmihalyiego
i
innych
pomidzy
pozostawaniem w teraniejszoci a brakiem
lku,
to
rzecz
jasna
nic
nowego.
Praktykowanie uwanoci stanowi na przykad
sidmy krok na Szlachetnej Omiorakiej
ciece, jednej z gwnych nauk Siddharthy
Gautamy, Buddy, ktry y jakie dwa i p
tysica lat temu.
W swojej ksice

The Noble Eightfold

Path: The Way to the End o f Suffering

Bhikkhu Bodhi, mnich ze szkoy Theravada,
opisuje, jak wyglda praktyka:
Umys utrzymuje si celowo
w stanie nagiej uwagi, obojtnej
obserwacji tego, co si dzieje
w nas i wok nas w danej
chwili. W praktyce uwanoci
umys uczy si pozostawa tu
i teraz, otwarty, cichy i czujny,
kontemplujcy
teraniejsze
zdarzenie.
Wszelkie
osdy
i interpretacje naley stumi,
a jeli si pojawiaj, po prostu
zarejestrowa je i porzuci[162],
Wedle
Mahasatipafthany
Sutty[163],
jednego z gwnych dyskursw kanonu Pa-li
buddyzmu Theravada, jeli takie szkolenie
zostanie waciwie
przeprowadzone,
to
w
kocu
dojdzie
do
zrozumienia,

beznamitnoci,
i uwolnienia.

braku

Cech, ktre s dane,

wczeniej, psychopatom.

przywizania
jak

widzielimy

Ale podobiestwa pomidzy zachodni

mentalnoci
psychopatyczn
a transcendentnym stanem umysu Wschodu
na tym si nie kocz. Niedawno tacy
psychologowie jak Mark Williams z University
of Oxford - jeli pamitacie, poznalimy go
w poprzednim rozdziale - i wspomniany tu
Richard Davidson, rozpoczli innowacyjny,
integrujcy, cho wymagajcy bada, proces
zaprzgania
dobroczynnych
waciwoci
medytacji
buddyjskich
do
bardziej
usystematyzowanej,
terapeutycznej
i ukierunkowanej klinicznie struktury.
Jak dotd to dziaa.
Interwencja oparta na uwanoci, jak
przekonalimy si chwil wczeniej, okazaa
si
szczeglnie
efektywn
strategi

metakognitywn w przypadku lku i depresji,

dwch stanw, na ktre psychopaci s
wyjtkowo uodpornieni.
Fundamentalne zasady terapii s mocno
zakorzenione w tradycji buddyjskiej. Ale
dodano do niej jeszcze jeden skadnik, co na
ksztat naiwnej, dziecinnej dociekliwoci, ktra
mocno
przypomina
otwarto
na
dowiadczenia,
jeden
z
czynnikw
osobowoci
Wielkiej
Pitki,
ktr
zajmowalimy si w rozdziale drugim. Jak
pamitacie, psychopaci osigaj na tym
wymiarze bardzo wysokie wyniki.
Pierwszy komponent [uwanoci] wymaga
samoregulowania uwagi, aby koncentrowaa
si ona na obecnej egzystencji, w ten sposb
umoliwiajc bardziej intensywne rozpoznanie
zdarze umysowych w obecnej chwili ,
wyjania
psychiatra
Scott
Bishop[164]
w jednym ze znaczcych referatw na ten
temat, jeszcze w
2004
roku.
Drugi

komponent wymaga przyjcia okrelonej

orientacji wobec wasnych dowiadcze tu
i teraz, orientacji, ktra charakteryzuje si
ciekawoci, otwarciem i akceptacj .
Jest to, jak powiedzieliby mistrzowie sztuk
walki i buddyci zen, shoshin, czyli umys
pocztkujcego.
W umyle pocztkujcego jest wiele
moliwoci , wyjani Shunryu Suzuki[165],
jeden z najbardziej cenionych nauczycieli
buddyjskich naszych czasw. W umyle
mistrza jest ich niewiele .
Kilka osb by si z nim nie zgodzio. Kiedy
Dickens postanowi zesa Scroogeowi duchy
przeszoci, teraniejszoci i przyszoci,
wybra trzy widma, ktre przeladuj nas
wszystkich. Ale jeli tylko zakotwiczycie swoje
myli cakowicie w teraniejszoci, odetniecie
si od zgieku zrzdliwej,
obwiniajcej
przeszoci i ulotnej, natrtnej przyszoci, lk
zacznie
si
zmniejsza.
Wyostrzy
si

postrzeganie i pojawi si praktyczny aspekt:

co zrobimy z tym teraz , z t potn
wyranie widzian teraniejszoci, skoro j
ju mamy? Czy bdziemy delektowa si
chwil jak wici? Czy chwyta j jak
psychopaci? Czy zastanowimy si nad natur
dowiadczenia? A moe skupimy nasz
uwag cakowicie na sobie w gorczkowej
pogoni za natychmiastow nagrod?
Kilka lat temu, jak to opisaem w SplitSecond Persuasion, udaem si do pewnego
pooonego na odludziu klasztoru w Japonii
w poszukiwaniu rozwizania dziwnej zagadki.
Chodzio mi o prb podejmowan przez
ludzi, ktrzy poruszaj si po subtelnych
duchowych polach lodowych wyszych sztuk
walki.
Podczas tej prby jedna osoba klka rce trzyma przy sobie, oczy ma zasonite a druga staje za ni i unosi dokadnie nad jej
gow miecz samurajski. W pewnej chwili -

klczcy nie wie kiedy - miecz zostanie

opuszczony. By moe zabije miaka. Chyba
e odparuje on cios i rozbroi partnera.
Co takiego wydaje si niemoliwe.
A jednak takie nie jest. Prb, ktr wanie
opisaem, przeprowadza si naprawd: to
staroytny rytua o subtelnej choreografii,
pojawiajcy si w tajemniczych dojo w Japonii
i Himalajach.
Przechodz j
rutynowo
wszyscy ci, ktrzy zbliaj si do mistrzostwa
- owi widmowi zaklinacze umysu stojcy
duo, duo wyej od tych z czarnym pasem.
Tyle e obecnie uywa si miecza
z plastiku. Ale kiedy, nim zaczlimy dba
o bhp, miecz by prawdziwy.
Mdry sensei, dobrze po osiemdziesitce,
wyjawi mi sekret tej prby.
-

Naley cakowicie oprni umys wyjani,

kiedy
siedzielimy
ze
skrzyowanymi nogami wrd chmur i bzu,
w ogrodzie pooonym gboko w starych

bukowych puszczach gr Tanzawa. - Trzeba

skupi si wycznie na tu i teraz. Kiedy
wchodzi si w taki stan, mona poczu
zapach czasu. Jego fale, zalewajce nasze
zmysy.
Mona
wyczu
najdrobniejsz
zmarszczk z wielkiej odlegoci i przej
sygna. Czsto mona odnie wraenie, e
dwaj przeciwnicy poruszaj si rwnoczenie.
Cho tak nie jest. To nie jest trudne.
Wystarczy troch praktyki.
Kiedy czytaem ponownie to, co powiedzia
mi ten stary sensei, przypomniay mi si nagle
sowa
psychopatycznego
neurochirurga
z rozdziau czwartego. Oczywicie nie znaem
go jeszcze, kiedy jechaem do Japonii. Gdyby
tak
byo,
opowiedziabym
mojemu
gospodarzowi o tym, jak si czasami czu
przed trudn operacj. A starzec, ubrany
w
tradycyjne czarne spodnie hakama
i czerwone jak krew kimono, zapewne tylko
by si umiechn. Relacja chirurga o stanie
umysu
okrelonym
przez
niego
jako

supernormalno
odmienny
stan
wiadomoci, w ktrym zamiast braku
spjnoci
i
jasnoci
mamy
precyzj
i klarowno - bardzo przypomina stan
umysu, w jaki musi wprowadzi si klczcy
zaklinacz czasu, by mimo zawizanych oczu
obezwadni przeciwnika z mieczem.
Przypomniay mi si rwnie prace Joego
Newmana, ktry, jeli pamitacie, w swoim
laboratorium na University of Wisconsin
wykaza, e psychopaci nie tyle nie odczuwaj
lku, co raczej nie dostrzegaj zagroenia.
Skupiaj uwag wycznie na czekajcym ich
zadaniu i bezwzgldnie odfiltrowuj wszelkie
zakcenia.
Oczywicie, kiedy mamy do czynienia
z
psychopatami,
takie
skupienie
jest
interpretowane jako co zego: wyobraamy
sobie lodowatego, pozbawionego sumienia
zabjc, ktry kry po miecie jak jaka
upiorna modliszka w poszukiwaniu idealnej

ofiary, albo dyktatora ludobjc, obojtnego

na prawo, ktry w swym nieposkromionym
deniu
do
kulturalnej
i
politycznej
wszechmocy postanowi uciszy wszystkie
gosy protestu.
Konotacje wspczujce, transcendentne
czy duchowe s rzadko, o ile w ogle, brane
pod uwag.
Ale od niedawna badania rzucaj nowe
wiato take na t oszaamiajco mao
prawdopodobn moliwo - i pozwalaj na
ponown ocen tego, co to znaczy by
psychopat.

Bohaterowie i przestpcy
Mem Mahmut[166] z Macuarie University
w Sydney natrafi na co niezwykego. Ot
wyglda na to, e psychopaci, zamiast przez
cay czas by twardzi i pozbawieni uczu, we
waciwym
kontekcie
s
wikszymi

altruistami ni kady z nas!

Swoje badanie opar na kilku z ycia
wzitych scenariuszach, w ktrych ludzie
prosz o pomoc przechodniw (niczego
niepodejrzewajcych ochotnikw, wczeniej
przetestowanych pod ktem psychopatii,
ktrzy uzyskali w tych testach wysokie lub
niskie wyniki).
Osoby proszce o pomoc, podobnie jak
przechodnie, ktrzy reagowali na te proby,
nie byy zupenie przypadkowe. Prawd
powiedziawszy,
byli to wsppracownicy
Mahmuta, a cay unikatowy i szatasko
pomylany eksperyment opracowano w taki
sposb,
by
zbada
relacj
midzy
psychopati a gotowoci do udzielania
pomocy.
Eksperyment skada si z trzech czci.
W pierwszej wsppracownicy Mahmuta
zwracali si o pomoc wprost, udajc, e si
zgubili i prosz o wskazanie drogi. W drugim

przypadku proba
bya
duo
mniej
bezporednia: niezdarna kobieta upuszczaa
plik papierw. W trzecim element proby
zaciera si zupenie: badaczka z rk
w
gipsie udawaa,
e
ma
kopoty
z wykonaniem prostych czynnoci - na
przykad otworzeniem butelki z wod czy
z wpisaniem nazwiska uczestnika do rejestru
- ale dzielnie nie ustawaa w wysikach, mimo
przypuszczalnego blu.
Mahmut chcia si dowiedzie, kto w tych
trzech scenariuszach okae si najbardziej
uczynny:
pozbawieni
sumienia,
zimni
psychopaci
czy
ich
cieplejsi,
bardziej
empatyczni koledzy?
Wyniki badania okazay si powalajce. Do
tego stopnia, e Mahmut nadal prbuje doj
do siebie.
W pierwszej czci eksperymentu, tej,
gdzie pytano o drog, psychopaci, zgodnie
z oczekiwaniami, okazywali si mniej pomocni

ni niepsychopaci. Tu nie byo adnych

niespodzianek. W drugiej czci - tej
z upuszczonymi papierami - altruistyczna
przepa nagle zacza znika. Psychopaci
i niepsychopaci tak samo chtnie oferowali
sw pomoc niezdarnej kobiecie.
Ale to trzecia cz, w ktrej poturbowana
kobieta usiowaa radzi sobie sama, bya
decydujca.
Hipoteza
Mahmuta,
e
psychopaci oka si mniej skonni do
przysug, rozsypaa si w proch. Okazao si,
e prawda wyglda dokadnie odwrotnie.
Psychopaci okazali zdecydowanie wiksz
gotowo do otwierania butelki z wod czy
wpisywania
nazwiska
do
rejestru
ni
niepsychopaci. Kiedy osoba potrzebujca
pomocy
bya
najbardziej
bezradna,
a jednoczenie nie prbowaa aktywnie prosi
o wsparcie, psychopaci sami go jej udzielali.
Kiedy naprawd miao to znaczenie, czciej
przejmowali paeczk ni ich (podobno)

cieplejsi i bardziej empatyczni koledzy.

By moe nie zaskoczy was wcale
informacja, e eksperyment Mahmuta wywoa
powszechne
zdumienie
w
krgach
naukowych. Jedno z moliwych wyjanie
opiera si na stwierdzeniu pewnej owieconej
(cho niewtpliwie rozgoryczonej) osoby, e
nie ma czego takiego jak akt czysto
altruistyczny. Gdzie w mrocznych czeluciach
naszego gstego psychologicznego poszycia
tkwi dobrze zakamuflowana samolubno,
jaki mniej szlachetny motyw. A psychopaci
z
badania
Mahmuta,
dziki
wietnie
dostrojonej i bardzo czuej antenie dalekiego
zasigu,
odbierajcej
bezradno
(przypomnijcie sobie eksperyment Angeli
Book,
w
ktrym
byli
mistrzami
w rozpoznawaniu ofiar napadw na podstawie
sposobu, w jaki chodziy), po prostu wyczuli
krew .
To przyjemno, ktra czai si w kadej

naszej
cnocie,
napisa W.
Maugham w Niewoli uczu[ 167],

Somerset

Czowiek dziaa, poniewa to

jest dla niego dobre, a jeli to
jest dobre rwnie dla innych
ludzi,
uwaa
si
go
za
cnotliwego. [...] To dla wasnej
przyjemnoci dajesz dwa pensy
ebrakowi, podobnie jak dla
wasnej przyjemnoci ja pij
drug whiskey z wod sodow.
Bdc
jednak
mniejszym
oszustem
ni ty,
ani
nie
oklaskuj
siebie
za
swoj
przyjemno, ani nie wymagam
twojego podziwu.
S i takie dowody, ktre zdaj si
wiadczy o tym, e ustalenia Mahmuta to
co trwaego. Pocztek zmiany naszego
empirycznego
i
teoretycznego
punktu

widzenia: przechodzenie od konwencjonalnie

pejoratywnych
fizjologicznych
profili
stworzonych
przez
brygad
neuroobrazowania
ku
bardziej
pragmatycznemu
badaniu
funkcjonalnej
pozytywnej psychopatii. Diana Falkenbach
i Maria Tsoukalas[168] z John Jay College of
Criminal Justice z City University of New York
zaczy ostatnio bada wystpowanie tak
zwanej
adaptacyjnej
charakterystyki
psychopatycznej w populacji bohaterw, jak
to okrelaj, czyli wrd osb wykonujcych
taki zawd jak policjant, onierz czy ratownik.
To, co odkryy, komponuje si adnie
z ustaleniami Mahmuta. Populacje bohaterw,
cho daj przykad prospoecznego stylu
ycia, s twarde. Zapewne nie ma w tym nic
dziwnego - zwaywszy na poziom traumy
i ryzyka, jaki pocigaj za sob takie zawody
e
okazuj
przewag
cech
psychopatycznych wizanych z nieustraszon
dominacj i bezdusznoci z testu PPI (na

przykad
niski poziom
lku,
dominacj
spoeczn
i
odporno
na
stres)
w porwnaniu z ca populacj. Akurat te
suwaki na stole mikserskim u nich s
ustawione wyej. Ale od psychopatw
kryminalistw
odrnia
ich
brak
cech
zwizanych z egocentryczn impulsywnoci
(na
przykad
makiawelizmu,
narcyzmu,
beztroskiego braku planowania czy zachowa
antyspoecznych). Te suwaki u nich s
ustawione niej.
Taki profil zgadza si z anatomi bohatera
sportretowanego przez psychologa Philipa
Zimbardo,
twrc
Heroic
Imagination
Project[169] - inicjatywy, ktrej celem jest
nauczenie ludzi podstpnych technik wpywu
spoecznego. Czy dokadniej tego, jak im si
opiera.
W
1971
roku,
w
ramach
eksperymentu, ktry ju dawno trafi do alei
saw psychologii, Zimbardo zorganizowa
symulowane wizienie w piwnicy budynku
wydziau psychologii na Stanford University

i losowo wybra dwunastu ochotnikw

studentw do odgrywania rl winiw,
a dwunastu innych do roli stranikw.
Po zaledwie szeciu dniach eksperyment
przerwano. Cz stranikw zacza znca
si nad winiami, naduywajc wadzy,
poniewa j miaa. Czterdzieci lat pniej, po
gorzkiej lekcji z wizienia Abu Ghraib,
Zimbardo zaangaowa si w radykalnie rny
projekt stworzenia w kadym z nas minia
bohatera . Uwolniwszy w nas niegdy dina
zoczycy i ofiary, obecnie pragnie osign
co odwrotnego: wyposay zwykych ludzi
w umiejtno stawiania oporu w sytuacjach,
w ktrych zwykle milcz ze strachu. I to nie
tylko wtedy, gdy chodzi o konfrontacj
fizyczn, ale rwnie w konfrontacjach
psychicznych,
ktre
w
pewnych
okolicznociach mog stanowi rwnie wielkie
wyzwanie.
-

Decyzja,

czy

zosta

bohaterem,

to

wybr, ktrego prawie kady musi dokona

cho raz w yciu - mwi mi Zimbardo. - By
bohaterem to znaczy nie ba si tego, co inni
0 tobie pomyl, nie ba si tego, jakie to
bdzie miao skutki. Nie obawia si woy
szyi w ptl. Pytanie brzmi: czy podejmiemy
tak decyzj?
Pijemy
kaw
w
jego
gabinecie
1 rozmawiamy o strachu, konformizmie
i etycznym imperatywie odwagi w konfrontacji
psychicznej
i
fizycznej.
Zgodnie
z oczekiwaniami pojawia si nasz stary
przyjaciel - mylenie grupowe, ktre odegrao
tak wielk rol w wypadku katastrofy
Challengera opisanej w rozdziale trzecim.
Wypaczone wewntrzne
siy spoecznej
grawitacji grupy wywieraj tak wielk presj
na kolektyw, e powoduj - by uy sw
lrvinga
Janisa,
psychologa,
ktry
przeprowadzi pierwsze prace nad tym
procesem
pogorszenie efektywnoci
umysowej,
dowiadczania
rzeczywistoci

i osdu moralnego.
Zimbardo jako kolejny przykad przytacza
atak na Pearl Harbor, przeprowadzony przez
Japoczykw
podczas
drugiej
wojny
wiatowej.
Cesarska Marynarka Wojenna Japonii 7
grudnia 1941 roku zaatakowaa z zaskoczenia
baz morsk Stanw Zjednoczonych na
hawajskiej wyspie Oahu. Miao to by
uderzenie wyprzedzajce, a jego celem byo
wykluczenie z dziaa amerykaskiej floty na
Pacyfiku przed planowanymi japoskimi
uderzeniami
na aliantw
na
Malajach
i w Holenderskich Indiach Wschodnich. Atak
przynis Amerykanom straszliwe straty.
Zniszczono 188 amerykaskich samolotw,
zgino 2402 Amerykanw, a 1282 odnioso
rany. Prezydent Franklin D. Roosevelt poczu
si zmuszony ju nastpnego dnia oficjalnie
wypowiedzie Japonii wojn. Kongres da mu
zielone wiato - debata na ten temat zaja

mniej ni godzin.
Czy atakowi na Pearl Harbor mona byo
zapobiec? Czy mona byo odwrci jego
konsekwencje? S dowody na to, e tak. I e
to znane czynniki mylenia grupowego faszywe zaoenia, bezwzgldny konsensus,
niekwestionowane
przekonania,
iluzja
bezpieczestwa
spowodoway
bezprecedensowy brak czujnoci oficerw
amerykaskiej marynarki stacjonujcych na
Hawajach.
Stany Zjednoczone przejmoway przecie
japoskie
komunikaty
radiowe
i
byy
w posiadaniu wiarygodnych informacji, e
Japonia szykuje si do ofensywy. Waszyngton
przekaza je do dowdztwa Pearl Harbor,
ostrzeenia jednak zignorowano. Uznano, e
to zwyke potrzsanie szabelk - e Japonia
stara si w ten sposb zapobiec aneksji jej
ambasad na terytorium wroga. Wrd
racjonalizacji
znalazy
si
takie,
jak:

Japoczycy
nigdy
nie
omiel
si
przeprowadzi ataku z zaskoczenia na
Hawaje. Wiedz, e to wywoaoby wojn
powszechn, ktr Stany Zjednoczone na
pewno
by
wygray. ;
Nawet
gdyby
Japoczycy byli na tyle gupi, by wysa swoje
lotniskowce do ataku na nas [Stany
Zjednoczone], z pewnoci wykryjemy je
i zniszczymy, nim dojdzie co do czego [170].
Jak pokazaa historia, byy one bdne.
I katastrofa Challengera, i Pearl Harbor,
jako przykady doranego psychologicznego
diagnozowania problemw oraz tego, jak
wag posiadaj nieustraszono i odporno
psychiczna w bohaterskich akcjach, wskazuj
na intrygujce paralele pomidzy pracami
Philipa Zimbardo a wspomnianymi nieco
wczeniej badaniami Diany Falkenbach i Marii
Tsoukalas. W rozdziale trzecim stwierdzilimy,
e takie cechy psychopatyczne jak czar, niski
poziom lku i odporno na stres - ktre
Falkenbach i Tsoukalas wykryy u znacznego

odsetka czonkw populacji bohaterw mogy przetrwa, jak na ironi, w naszej

ewoluujcej puli genowej dziki temu, e
uatwiaj rozwizywanie problemw. Jeli
pamitacie,
dominujce
osobniki wrd
szympansw, map bezogoniastych i goryli
rywalizuj o samice, interweniujc w spory
pomidzy
osobnikami
niej
stojcymi
w hierarchii.
Ale alternatywne wyjanienie - a oba
oczywicie nie s cakowicie rozczne gosi, e takie cechy mogy powsta
i wytrzyma prb czasu z dokadnie
odwrotnych przyczyn: dziki swej katalitycznej
zdolnoci do wszczynania konfliktw.
Takie stanowisko lepiej koresponduje[171]
z
bardziej
ortodoksyjnym
rozumieniem
ewolucji
psychopatii.
Tradycyjnie
darwinistyczny pogld na psychopati opiera
si gwnie na nonkonformistycznym aspekcie
zaburzenia (jak pamitamy z rozdziau

drugiego,
pierwsze
kryterium
antyspoecznego zaburzenia osobowoci to
niezdolno
stosowania
si
do
norm
spoecznych),
na
beztroskim
podejciu
psychopatw do konwencji spoecznych.
Konwencji
takich
jak
uczciwo,
odpowiedzialno czy monogamia[48], ale
i takich jak
podporzdkowywanie
si
spoeczestwu,
ktre
z
pewnoci
przyczyniao
si,
gboko
w
naszej
przeszoci,
do podejmowania bdnych
decyzji - czyli w owych niespokojnych
i zdradliwych czasach do makabrycznej
mierci osobnika.
To zasada Dawida i Goliata: may facet
z proc wrzuca zimny kamyk niezgody
w tryby zwyciskiej maszyny, nie baczc na
nacisk toksycznej
wewntrznej
empatii.
Samotny gos woajcego na puszczy.

Kuba Striptizer

Badacze i klinicyci czsto twierdz, e

psychopaci nie maj empatii - z powodu
letargicznego ciaa migdaowatego nie czuj
tak samo jak reszta z nas. Badania ujawniy,
e kiedy
pokazywano
im niepokojce
obrazy[172], na przykad ofiary godu, lampy
owietlajce korytarze emocji w ich mzgach
po prostu si nie zapalay Ich umysy - gdyby
oglda je w warunkach fMRI - zacigay
emocjonalne aluzje i wprowadzay dla
nerww godzin policyjn.
Czasami, jak si przekonalimy, godzina
policyjna miewa zalety - jak w przypadku
chirurgw.
Ale
czasami aluzje
mog
cakowicie odci wiato. I ciemno moe
naprawd sta si nieprzenikniona.
Latem 2010 roku poleciaem do Ouantico
w stanie Wirginia, by porozmawia z agentem
specjalnym
Jamesem
Beasleyem
III
dowodzcym
zespoem
analitykw
zachowania w FBI. Beasley to jeden

z najwikszych amerykaskich autorytetw

w
kwestii
psychopatw i
seryjnych
mordercw. Profilowa zoczycw wszelkiej
maci: od pedofilw po gwacicieli, od
baronw
narkotykowych
po seryjnych
zabjcw.
Z dwudziestu siedmiu lat suby ostatnich
siedemnacie spdzi w Narodowym Centrum
Analizy Brutalnych Przestpstw. Niewiele jest
spraw, o jakich nigdy nie sysza czy z jakimi
nie mia do czynienia. Ale kilka lat temu
przesuchiwa czowieka, ktry by tak zimny,
e omal nie pk termometr.
- Mielimy seri napadw z broni w rku,
sprawca lubi pociga za spust - opowiada.
- Zwykle w takich napadach tylko grozi si
broni. Ten facet by inny. I strzela zawsze
z bliskiej odlegoci.
Pojedynczy strza
w gow. Nie miaem wtpliwoci, e to
psychopata. Zimny jak ld. Hipnotyzujco
bezwzgldny. Ale byo w nim te co, co mi

nie pasowao. Co, co nie dawao mi spokoju.

Po jednym z zabjstw - pniej okazao
si, e to byo ostatnie, bo wkrtce go
zapalimy - zabra kurtk ofiary. No i to po
prostu nie miao sensu. Zwykle kiedy kto
zabiera z miejsca zbrodni jaki element
ubrania, jest to zwizane albo z jego
seksualnoci,
albo jakim wydumanym
wiatem fantazji. Fachowo nazywamy to
zbieraniem pamitek. Ale aden z tych dwch
scenariuszy
nie
pasowa
do
profilu
gocia[173]. By za bardzo... no nie wiem...
funkcjonalny? Jemu chodzio tylko o interesy,
rozumiesz?
Jak go ju zapalimy, zapytalimy, o co mu
chodzio z t kurtk. I wiesz co nam
odpowiedzia?
Ach,
zrobiem
to
pod
wpywem chwili. Kiedy ju szedem do drzwi,
spojrzaem na faceta, ktry lea na ladzie,
i nagle pomylaem: Hmm, ta kurtka
pasowaaby mi do koszuli. A co mi zaley,

powiedziaem sobie. Facet ju i tak nie yje.

Nigdzie si nie wybiera. I j zabraem. Miaem
j na sobie, jak poszedem wieczorem do
baru. Przespaem si z tak jedn, wic
mona powiedzie, e kurtka przyniosa mi
szczcie. Jemu nieszczcie, ale mnie
szczcie....
Kiedy syszy si takie historie, trudno
uwierzy, e psychopaci w ogle syszeli
0 empatii, nie wspominajc ju o jej
dowiadczaniu. Co zaskakujce, obraz nadal
jednak nie jest jasny. Mem Mahmut wykaza
na przykad, e w pewnych warunkach
psychopaci wydaj si bardziej empatyczni ni
my. A w kadym razie bardziej uczynni. Poza
tym, jeli pamitacie, badanie Shirley Fecteau
1 jej kolegw wykazao, e u psychopatw
wicej si dzieje w systemie neuronw
lustrzanych w somatosensorycznych rejonach
mzgu - tych, ktre pozwalaj si nam
identyfikowa z innymi, gdy cierpi - ni
u niepsychopatw.

Czy chodzi zatem o to, e niektrzy

psychopaci maj wicej empatii ni inni, czy
0 to, e niektrzy lepiej potrafi j wcza
1 wycza na yczenie? A moe o to, e
niektrzy s po prostu lepsi w jej udawaniu?
Na razie niestety nie znamy odpowiedzi. Ale
to fascynujce pytanie, ktre siga wprost do
jdra prawdziwej tosamoci psychopatw.
I takie, ktre gorce dyskusje bdzie bez
wtpienia wywoywao jeszcze przez dugie
lata.
Z tego wanie powodu pytam Beasleya
o seryjnych mordercw. Jak w jego opinii
wypadaj
na
skali
empatii?
Jestem
w zasadzie pewien, e znam odpowied. Ale
Beasley potrafi mnie zaskoczy.
Wie
pan,
pomys,
e seryjnym
mordercom
brakuje empatii wprowadza
niepotrzebne zamieszanie - mwi. - Jasne,
mamy ludzi pokroju Henryego Lee Lucasa,
ktry twierdzi, e dla niego zabicie kogo to

jak
rozgniecenie robaka[49],
U takich
funkcjonalnych,
dziaajcych
cakowicie
instrumentalnie,
seryjnych
mordercw,
wiecznych wczgw, ktrym chodzi tylko
o par dolcw, brak empatii jest zalet,
pomaga im pozosta na wolnoci. W kocu
martwi nie zeznaj, no nie?
Ale dla innej kategorii, dla tak zwanych
sadystycznych seryjnych mordercw[174],
morderstwo jest celem samym w sobie, wic
obecno empatii - a nawet duej empatii suy dwm wanym celom.
Wemy na przykad Teda Bundyego.
Porywa swoje ofiary, studentki collegeu,
udajc, e jest w pewnym stopniu bezradny.
Rka na temblaku, kule, takie rzeczy.
Wiedzia, ktre guziki trzeba nacisn, aby
zyska pomoc i zdoby ich zaufanie. A gdyby
tego nie wiedzia, gdyby nie potrafi postawi
si w ich sytuacji, czy naprawd potrafiby je
tak efektywnie oszukiwa?

Moim zdaniem odpowied brzmi: nie pewna doza empatii poznawczej, przecitna
teoria
umysu jest
dla
sadystycznego
seryjnego mordercy warunkiem koniecznym.
Musi tu te jednak dochodzi do empatii
emocjonalnej. Inaczej jak taki morderca
mgby czerpa rado z cierpie swych
ofiar? Z bicia ich, torturowania i tak dalej?
Odpowied brzmi: nie byoby to po prostu
moliwe.
Tak wic, cho to nieco dziwne, konkluzja
jest taka: sadystyczni seryjni mordercy czuj
bl swoich ofiar dokadnie tak samo, jak
poczulibymy go pan czy ja. Odbieraj go
poznawczo
i
obiektywnie.
A
take
emocjonalnie i subiektywnie. Ale rnica
pomidzy nimi a nami polega na tym, e
potrafi zmieni ten
bl we
wasn
subiektywn przyjemno.
Prawd
powiedziawszy,
naley
podejrzewa, e im wicej empatii posiadaj,

tym wiksz przyjemno czerpi ze zbrodni.

Co, jeli si dobrze zastanowi, jest
naprawd dziwaczne.
Rzeczywicie. Ale kiedy tak siedz
i sucham Beasleya, zaczynam czy ze sob
fakty. I nagle wszystko nabiera sensu.
Greg
Morant,
jeden
z
najbardziej
bezwzgldnych
oszustw
na
wiecie
i zdiagnozowany psychopata, po prostu
ocieka empati. Dlatego by taki dobry: tak
bezlitonie
genialny
w
wyszukiwaniu
i wykorzystywaniu saboci psychicznej ofiar.
W badaniu nad neuronami lustrzanymi
Shirley Fecteau stwierdzia, e psychopaci
wykazuj wiksz empati ni niepsychopaci.
Scena, ktra pokazywaa badanym bl
fizyczny: ig wbijan w do.
No i jeszcze eksperyment Mema Mahmuta.
Fakt,
e
psychopaci
bij w
empatii
niepsychopatw w scenariuszu zamanej rki
moe z pewnoci dziwi.

Ale nie Jamesa Beasleya.

- Dokadnie tak jak przewidywaem stwierdza bez zastanowienia. - Cho... urywa na chwil i rozwaa co w mylach ...to chyba zaley od tego, jaki typ
psychopatii bada.
Beasley opowiada mi o badaniach Alfreda
Heilbruna[175],
psychologa
z
Emory
University,
przeprowadzonych
w
latach
osiemdziesitych.
Heilbrun przeanalizowa
struktur
osobowoci
ponad
stu
pidziesiciu kryminalistw i na tej podstawie
wyodrbni
dwa
bardzo
rne
typy
psychopatw: tych, ktrzy sabo kontroluj
impulsy, maj niskie IQ i niewiele empatii (jak
Henry Lee Lucas) oraz tych, ktrzy lepiej
kontroluj
impulsy,
maj
wysze
IQ,
sadystyczne motywy i du empati (jak Ted
Bundy czy, jeli wolicie, Hannibal Lecter).
W tych danych kryje si mrocy krew
w yach zwrot akcji. Grupa, ktra wedug

taksonomii Heilbruna wykazywaa najwicej

empatii, skadaa si z bardzo inteligentnych
psychopatw majcych na sumieniu niezwykle
okrutne zbrodnie. Przede wszystkim gwaty:
akty, ktre niekiedy zawieraj w sobie
sadystyczny komponent. Heilbrun wykaza nie
tylko,
e
akty
przemocy
zwizane
z zadawaniem ofierze blu s najczciej
zamierzone, a nie impulsywne, co zgadza si
z wczeniejsz obserwacj Beasleya, ale
rwnie, e to wanie dziki empatii
i wiadomoci blu odczuwanego przez
ofiar, sprawca wzbudza si, a pniej
czerpie satysfakcj z sadystycznych czynw.
Najwyraniej nie wszyscy psychopaci s
daltonistami.
Niektrzy widz czerwone
wiato dokadnie tak samo jak my. Tyle e
postanawiaj si nie zatrzymywa.

Maska po drugiej stronie twarzy

Fakt, e przynajmniej cz psychopatw

dowiadcza
empatii,
i to
by
moe
w wikszym stopniu ni my wszyscy, w jakim
stopniu moe wyjania, dlaczego w badaniu
Angeli Book potrafili
oni lepiej od nas
rozpoznawa bezbronno ofiar napadw po
sposobie, w jaki chodz.
Ale
jeli sdzicie,
e psychopaci s
osamotnieni w swej zdolnoci do wyczuwania
niewidocznych
goym
okiem
strzpkw
gbokich emocji, nieprzetworzonych uczu
zakopanych
pod
pokadami
wiadomej
cenzury,
to si mylicie.
Paul
Ekman
z University of California w Berkeley[176]
donosi, e dwaj tybetascy mnisi, mistrzowie
medytacji, pokonali sdziw, policjantw,
psychiatrw, celnikw,
a nawet agentw
Secret Service w tecie na podprogowe
rozpoznawanie emocji. Zadanie a do chwili,
gdy oni weszli do laboratorium, okazywao si
niewykonalne (a przebadano w ten sposb
ponad pi tysicy ochotnikw).

Skada si ono z dwch czci. Najpierw

na ekranie pojawiaj si twarze wyraajce
jedn z szeciu podstawowych emocji (zo,
smutek,
szczcie,
strach,
obrzydzenie
i zaskoczenie).
Czas wywietlania jest
dostatecznie dugi, by mzg zdoa je
zarejestrowa, ale na tyle krtki, eby
ochotnicy nie mogli wiadomie okreli, co
widzieli. W drugiej czci prezentuje si
uczestnikowi wszystkie sze twarzy i prosi
o wskazanie tej, ktr wczeniej zobaczy na
ekranie.
Zwykle wynik jest wycznie kwesti
szczcia, a ochotnicy trafiaj raz na sze
prb. Mnisi trafiali raz na trzy lub cztery. Ich
tajemnica, jak spekuluje Ekman, moe
polega
na
wzmocnionej,
niemal
nadprzyrodzonej umiejtnoci odczytywania
mikroekspresji: drobnych, milisekundowych
obrazw emocji, ktre poznalimy wczeniej,
pojawiajcych si, gdy minie twarzy
zaczynaj reagowa, nim wiadomo zdoa

nacisn przycisk delete i pokaza to, co

chcemy. Jeli istotnie o to tu chodzi, to dziel
t umiejtno z psychopatami. Sabrina
Demetrioff
z
University
of
British
Columbia[177]
odkrya
ostatnio
takie
zdolnoci u osb o wysokim wyniku w SelfReport Scale of Psychopathy Harea szczeglnie tam, gdzie chodzi o strach
i smutek.
Jeszcze bardziej intrygujce jest to, co
zdarzyo si, kiedy Ekman zaprowadzi
jednego
z
badanych
do
laboratorium
psychofizjologicznego
w
Berkeley,
prowadzonego przez jego koleg, Roberta
Levensona, by oceni stan umysu mnicha.
Badanego
podczono
do
urzdze
wraliwych na najmniejsze nawet zmiany
funkcji autonomicznych - kurczenie si mini,
przyspieszenie lub zwolnienie pulsu, pocenie
si, wzrost lub spadek temperatury skry i powiedziano mu, e w pewnym momencie,
w cigu najbliszych piciu minut, usyszy

gony huk (mia to by odpowiednik wystrzau

kilka centymetrw od ucha: maksymalny prg
ludzkiej tolerancji suchowej).
Potem poproszono mnicha, by sprbowa,
najlepiej jak potrafi, stumi odruchow
reakcj zaskoczenia, a jeli to moliwe,
zupenie j ukry.
Oczywicie Ekman i Levenson widzieli ju
tyle, e nie spodziewali si cudu. Z setek
przebadanych w ten sposb ochotnikw
aden nie zdoa opanowa reakcji. Nawet ci
z elitarnych jednostek policji, przyzwyczajeni
do broni i wymiany ognia. Cakowity brak
reakcji by po prostu niemoliwy. Aparaty
zawsze co wykryway.
A przynajmniej tak myleli obaj badacze.
Tyle e nigdy wczeniej nie testowali
tybetaskiego mistrza medytacji. Ku swemu
zaskoczeniu spotkali w nim godnego siebie
przeciwnika. Jakby wbrew prawom ludzkiej
fizjologii mnich nie okaza adnej, nawet

najmniejszej reakcji na huk. Nie podskoczy.

Nie skrzywi si. Nic nie zrobi. Pozosta
obojtny. Wystrza przebrzmia, a on po
prostu siedzia dalej jak posg. Przez
wszystkie lata bada Ekman i Levenson nigdy
nie widzieli czego podobnego.
- Kiedy ten czowiek prbuje stumi
zaskoczenie, ono niemal znika - zauway
pniej Ekman. - Nigdy nie spotkalimy
kogo, kto by to potrafi. Ani my, ani adni inni
badacze. To spektakularne osignicie. Nie
mamy pojcia, jak tego dokona.
Sam mnich, ktry w momencie huku
oddawa si technice znanej jako medytacja
otwartej
uwanoci,
rzuci
na
to
dowiadczenie nieco odmienne wiato.
Przebywajc w
tym stanie,
nie
prbowaem aktywnie stumi zaskoczenia wyjania. - Huk po prostu wydawa si
sabszy, jakby dobiega z daleka... Jeli jeste
rozproszony, to co takiego nagle sprowadza

ci
do teraniejszoci
i sprawia,
e
podskakujesz.
Ale
w
stanie
otwartej
uwanoci cay czas pozostajesz w chwili
obecnej,
a huk po prostu nastpuje
i powoduje tylko lekkie zaburzenie - jak ptak
przelatujcy po niebie.
Ciekawe
swoj
drog,
czy
Ekman
i Levenson przebadali rwnie such tego
mnicha.

Szlaki ofiar
Wspomniane
wczeniej
prace
Paula
Ekmana, Roberta Levensona i Richarda
Davidsona podtrzymuj powszechn zgod co
do tego, e zarwno kultywowanie, jak
i utrzymywanie stanu odpronego umysu
moe znaczco pomc reagowa na stresory
wspczesnego ycia, a take wpyn na
sposb ich odbierania. Oczywicie niewielu
osignie taki poziom zaawansowania jak

tybetascy mnisi,
ale niemal wszyscy
moglibymy odnie korzy, gdybymy
potrafili zachowa zimn krew w ktrym
momencie naszego ycia.
Wydaje si, e psychopaci stanowi
wyjtek od reguy Oni nie musz oddawa si
medytacji, by osign wewntrzny spokj.
Jak na to wskazuje ich zachowanie podczas
rozstrzygania dylematw moralnych, maj do
tego wrodzony talent. A wiadcz o tym nie
tylko wyniki testw poznawczych dotyczcych
podejmowania decyzji. Dalsze dowody na
istnienie tego wrodzonego daru pochodz
z testw na reaktywno emocjonaln.
W badaniu przypominajcym opisane
wczeniej Emotional Interrupt Task (EIT) Chris
Patrick z Florida State University[178]
porwna
reakcje
psychopatw
i niepsychopatw podczas ogldania serii
strasznych, budzcych obrzydzenie oraz
przyjemnych
obrazw.
Stwierdzi,
e

w
wypadku
wszystkich
zmiennych
fizjologicznych - takich jak cinienie krwi,
produkcja potu, rytm serca i czstotliwo
mrugania - psychopaci wykazuj znaczco
mniejsze poruszenie ni normalni czonkowie
spoeczestwa. Czyli, eby uy waciwej
terminologii, wykazuj stumion reakcj na
zaskoczenie.
Najwysza
warto,
napisa
Atisha,
buddyjski
nauczyciel
z
jedenastego
wieku[179], to opanowanie siebie. Najwiksza
magia - przeksztacanie namitnoci. Jak si
wydaje, psychopaci zdecydowanie nas w tym
przewyszaj.
Ale to przewyszanie nie zawsze jest
metaforyczne. Pogld, e psychopata jest od
nas o krok dalej, czasami potrafi by
prawdziwy rwnie w sensie dosownym;
zarwno wtedy, gdy chodzi o nasze reakcje
na
bodce
emocjonalne,
jak
i o przemieszczanie si z punktu A do punktu

B.
Taka ciga pielgrzymka moe wymaga
sporej dozy ascezy. Tymczasowy, wdrowny
styl
ycia,
kluczowy
dla
osobowoci
psychopaty, ma podobnie jak przeksztacanie
namitnoci staroytne fundamenty tkwice
w
mdroci
duchowego
owiecenia.
W czasach Atishy na przykad uosobieniem
duchowego archetypu by shramana, czyli
wdrowny mnich - oraz shramaniczny idea
wyrzeczenia si, porzucenia, samotnoci,
tymczasowoci i kontemplacji, naladujcy
drog do owiecenia, ktr poszed sam
Budda.
Dzisiaj duchowo shramana naley ju do
przeszoci; to pierwotny duch, ktry straszy
na rozstajach widmowych, nirwanicznych
pustkowi. Ale w cieniach rzucanych przez
neony barw, moteli i kasyn czai si silny
psychopata,
nomadyczny
jak
jego
uduchowieni poprzednicy.

Wemy na przykad seryjnego morderc.

FBI szacuje[180], e w kadym czasie na
terenie Stanw Zjednoczonych dziaa od
trzydziestu piciu do pidziesiciu seryjnych
mordercw. Czyli strasznie duo. Ale jeli
pokopiemy troch gbiej, zaczniemy si
zastanawia, dlaczego nie wicej.
Amerykaski
system
autostrad
midzystanowych to schizofreniczna bestia.
W dzie przydrone motele i parkingi pene s
ludzi i panuje tam rodzinna atmosfera, ale
w nocy nastrj szybko si zmienia. Wiele
z nich staje si domen handlarzy narkotykw
oraz prostytutek polujcych na klientw:
kierowcw ciarwek oraz inne osoby,
ktrych praca wymaga podry.
Za tymi kobietami raczej nie tskni rodzina.
Zdarza si, e cae lata le martwe koo
parkingu przy autostradzie, wszdzie jak
Ameryka duga i szeroka, czsto setki
kilometrw
od
miejsca,
gdzie
zapay

ostatniego klienta. Policja odkrya ostatnio

liczce od piciu do dziesiciu lat szcztki
jednej z ofiar seryjnego mordercy z Long
Island, ktremu w chwili, gdy to pisz,
przypisuje si dokonanie dziesiciu morderstw
w cigu pitnastu lat. Prawdziwa liczba ofiar
Henryego Lee Lucasa nigdy nie zostanie
poznana. Ogrom kraju, brak wiadkw,
niezalene
jurysdykcje
poszczeglnych
stanw oraz fakt, e ofiary i napastnicy
czsto s tylko przejazdem w miejscu
zdarzenia,
skadaj si na logistyczny
i statystyczny koszmar.
Spytaem agenta specjalnego FBI, czy
uwaa,
e psychopaci s szczeglnie
predysponowani do pewnych zawodw.
Krci gow.
- Na pewno s dobrymi kierowcami
ciarwek mwi ze miechem. Posunbym si nawet do stwierdzenia, e
ciarwka
to
zapewne
najwaniejsze

narzdzie w zestawie seryjnego mordercy

w Stanach Zjednoczonych. To rwnoczenie
jego modus operandi i samochd do ucieczki
z miejsca przestpstwa.
Ten
agent
pracuje
w
ramach
opracowanego przez FBI programu Highway
Serial Killings lnitiative, ktry ma za zadanie
uatwi przepyw danych w zoonej mozaice
autonomicznych
stanowych
kodeksw
prawnych
i
upubliczni
wiadomo
wystpowania tego rodzaju zbrodni.
Inicjatywa
powstaa
niemal
przez
przypadek. W 2004 roku analityk z Oklahoma
State Bureau of lnvestigation wykry pewien
wzorzec: ciaa zamordowanych kobiet zaczy
si pojawia w regularnych odstpach czasu
wzdu korytarza autostrady midzystanowej
numer 40, przebiegajcej przez Oklahom,
Teksas, Arkansas i Missisippi. Analitycy
z Violent Criminal Apprehension Program
(ViCAP), narodowej macierzy zbierajcej

informacje na temat zabjstw, przestpstw na

tle
seksualnym,
osb
zaginionych
i niezidentyfikowanych szcztkw ludzkich,
przeszukali swoj baz, eby sprawdzi, czy
podobne wzorce zabjstw przy autostradach
wystpuj te gdzie indziej.
Okazao si, e tak. I to na masow skal.
Otwarte dochodzenia tocz si w sprawie
ponad piciuset ofiar morderstw dokonanych
w pobliu autostrad, a lista podejrzanych
obejmuje okoo dwustu osb.
- Psychopaci dziaaj w cieniu - mwi
agent, pokazujc mi wielk map Stanw
Zjednoczonych upstrzon szpilkami, z datami
oraz zakrelonymi na kolorowo szlakami
morderstw, wiszc na cianie za jego
plecami. - Mog przey, jedynie pozostajc
w
ruchu.
Nie
odczuwaj
potrzeby
utrzymywania bliskich zwizkw, jak normalni
ludzie, wic yj w drodze. A szansa na
ponowne spotkanie ofiary jest w
ich

przypadku minimalna.
Ale
poniewa s
czarujcy,
mog,
przynajmniej na krtk lub redni met,
pozosta
w
jednym
miejscu
przez
dostatecznie dugi czas, by upi podejrzenia
i zabiega o wzgldy przyszych ofiar. Ta
niezwyka
charyzma
w
niektrych
wypadkach wrcz nadnaturalna: cho wiesz,
e s zimni jak ld i e zabij ci, jeli tylko
bd mieli okazj, to czasami po prostu
musisz ich lubi dziaa jak rodzaj
psychologicznej
zasony
dymnej,
ktra
maskuje ich prawdziwe zamiary.
Midzy innymi dlatego zwykle wikszy
odsetek psychopatw yje na terenach
miejskich ni wiejskich. W miecie atwo
o anonimowo, nie mona wtopi si w tum
w spoecznoci wiejskiej czy grniczej. Tam
jest to trudne.
Niestety sowa psychopata i wczga
to niemal synonimy. Jest to duy problem dla

agencji
ochrony
porzdku
publicznego.
I przyczyna tego, e nasza praca jest czasami
taka trudna.

Lekcja my
Peter Jonason,
dostarczyciel wiedzy
o psychice Jamesa Bonda, ma swoj teori
na
temat
psychopatii.
Uwaa,
e
wykorzystywanie innych to bardzo ryzykowny
interes,
ktry
czsto
koczy
si
niepowodzeniem. Ludzie nie tylko wystrzegaj
si mordercw i krtaczy, oni rwnie le na
nich reaguj. I to nie tylko z punktu widzenia
prawa. Jeli zamierzasz oszukiwa i jeste
czarujcym ekstrawertykiem o wysokim
mniemaniu o sobie, to atwiej poradzisz sobie
z odrzuceniem. I atwiej bdzie ci ruszy
w drog.
Sam Bond te by wiecznym tuaczem. To
wsplna
cecha
szpiegw,
seryjnych

mordercw grasujcych wzdu autostrad

midzystanowych i wdrownych mnichw
z dawnych czasw. A cho w wypadku tych
trzech typw zaj powody podry s do
rne i ich reprezentanci zajmuj do rne
punkty spektrum psychopatii, kieruje nimi
wsplny metafizyczny plan - nieustajce
denie do nowych, wyszych dowiadcze,
czy to bdzie walka z wrogiem, niezgbiona
toksyczna moc odbierania ycia innym czy
transcendentna
czysto
wiecznej
pielgrzymki.
Taka otwarto na dowiadczenia jest
cech wspln psychopatom i witym, a jeli
pamitacie, stanowi te integraln cz
medytacji uwanoci. Ale jest tylko jedn
z wielu, jakie dziel ze sob te dwa
przeciwiestwa (patrz schemat 7.2). Nie
wszystkie cechy psychopatyczne s cechami
duchowymi - i vice versa - ale niektre
pokrywaj si, jak wida. Wrd nich
najbardziej fundamentalna jest zapewne

otwarto na dowiadczenia. Hunter S.

Thompson na pewno by si z tym zgodzi w kocu to jedyna, z jak si rodzimy.
Po rozmowach w Quantico pojechaem na
wakacje na Floryd. Spdziem jaki czas
w Miami. W pewien pogodny niedzielny ranek
zawdrowaem na calles Maej Hawany, na
pchli targ. Tam, na straganie z mas rnoci
lea sobie egzemplarz Archy and Mehitable
w granatowej obwolucie, ktra wyburzaa na
socu do jasnego turkusu. Ksika, napisana
w 1927 roku przez cenionego nowojorskiego
dziennikarza Dona Marquisa, zawiera wiersze
dziwacznego tytuowego bohatera, Archyego
- karalucha o szczeglnej predylekcji do
poezji - oraz opis ekscentrycznych przygd,
jakie przeywa on wraz ze swym najlepszym
kumplem, Mehitabelem, bezdomnym kotem,
ktry twierdzi, e w poprzednim yciu by
Kleopatr.

Schemat 7.2. Relacja pomidzy psychopati

a uduchowieniem

Przerzucam stronice, a potem wypluwam

z siebie dwa dolary. Dochodz do wniosku, e
bdzie to odpowiednia lektura do samolotu.
Pniej, w nocy, czterdzieci tysicy stp nad
sennym Pnocnym Atlantykiem, natykam si
na pewien wiersz.
To
wiersz
i o psychopatach.

mach[181].

Ale

Skopiowaem go sobie i oprawiem, a teraz

wisi nad moim biurkiem. Taka entomologiczna

pamitka z horyzontw egzystencji. I brutalna
mdro tych nieszcznikw, ktrzy ich
szukaj.
rozmawiaem z m
wczoraj wieczorem
prbowaa si wedrze
do arwki
i usmay na arniku
po co to robisz
spytaem j
czy dlatego e tak robi
my czy dlatego e
gdyby to by odkryty pomie
wiecy byaby
ju teraz drobin popiou
nie masz za grosz rozsdku
mam go wiele odpara

ale czasami mczy nas

jego uywanie
nudzi nas rutyna
i pragniemy pikna
i podniety
ogie jest taki pikny
i cho wiemy e kiedy si zbliymy
za bardzo zabije nas
jakie to ma znaczenie
lepiej by szczliwym
przez chwil
i spon w piknie
ni y dugo
i nudzi si przez cay czas
wic zwijamy nasze ycie
w may rulon
a potem je wystrzeliwujemy
po to jest ycie

lepiej by czci pikna

przez jedn chwil a potem
przesta istnie zamiast
istnie wiecznie
i nigdy nie by czci pikna
ycie to
atwo przyszo atwo poszo
jestemy takie jak ludzie
byli kiedy nim stali si
zbyt cywilizowani by si bawi
i nim zdyem przedyskutowa z ni
jej filozofi
rzucia si w ofierze
na pomie zapalniczki
nie zgadzam si z ni
osobicie wolabym mie o poow mniej
szczcia i dwa razy dusze
ycie

ale rwnoczenie auj

e nie mam czego czego pragnbym
tak bardzo jak ona pragna si usmay

Podzikowania
Z punktu widzenia psychologii pisarze to
niezwykle urozmaicona grupa. Podejrzewam,
e dla mnie osobicie napisanie ksiki, ktra
rozbawi czytelnikw, byoby atwe. Napisanie
takiej, ktra skoni ludzi i do miechu, i do
mylenia - jak moje poprzednie dzieo SplitSecond Persuasion (przynajmniej tak mi
wmawiaj przyjaciele) - jest ju nieco
trudniejsze. Ale napisanie ksiki, ktra tylko
skoni ludzi do mylenia... c, to nieatwe
zadanie.

Mdro psychopatw powinna nalee do

tej trzeciej kategorii (cho czasami zdarzyo
mi si wywoa umiech na waszych
twarzach,
musicie
mi
to
przyzna).
Psychopaci bez wtpienia s fascynujcy, ale
naga, niczym nieupikszona prawda o nich
jest taka, e nie ma w nich nic miesznego.
Potrafi by niebezpieczni,
destruktywni

i zabjczy - a kady powany pisarz powinien

traktowa ich na kartach swego dziea z tak
sam rozwag jak w naturze.
Taka cisa higiena redakcyjna nabiera
jeszcze wikszej wagi, gdy wyciga si
wniosek, i mzg psychopaty jako cao nie
jest lodowatozimnym, niegocinnym wiatem
obserwowanym czasami na odlegej orbicie
ttnicego yciem synaptycznego firmamentu,
ale
do
wygodnym
psychicznym
schroniskiem
wbrew
powszechnym
wyobraeniom - dla normalnych ludzi w ich
yciu
codziennym
(przynajmniej
w
agodniejszych
regionach
strefy
umiarkowanej). Dowody naley wwczas
przedstawia w hermetycznie zamknitych
naukowych
dysputach,
empirycznie
wysterylizowane, by usun z nich nawet
najbardziej mikroskopijne mikroby hiperboli
i uroku, a konkluzje wyciga w cile
kontrolowanych warunkach laboratoryjnych.

Psychopaci s tak samo czarujcy na

papierze jak w naturze i zdaniem mojej ony
nie udao mi si cakowicie unikn ich
wpywu.
Dlatego
postanowia
eby
przywrci rwnowag i eby ona te co
z tego miaa - e moim nastpnym dzieem
musi by traktat o mioci i wspczuciu,
dwch atrybutach,
ktre po gbokich
przemyleniach uznaem za przeceniane
i zupenie zbyteczne w yciu (std maa
szansa, eby taka ksika kiedykolwiek
powstaa). A wic, moja droga Elaine,
chciabym ci powiedzie tyle na ten temat:
dziki za cholerne nic i spodziewaj si telefonu
od mojego adwokata.
Billy Wilder powiedzia kiedy, e agenci s
jak
opony:
eby
gdzie
dojecha,
potrzebujesz
co
najmniej
czterech.
I w dodatku trzeba je zmienia co pi tysicy
mil.
Nie potrafi niestety dostatecznie
entuzjastycznie opisa zalet unicyklu szczeglnie z gatunku, do ktrego naley

Patrick
Walsh.
Z
pomoc
wyspecjalizowanego zestawu do wulkanizacji
opon Jakea Smitha-Bosanueta jed na
nim ju od dobrych kilku lat i rozkoszuj si
kad minut na siodeku. Bg jeden wie,
gdzie nas zawiedzie ta ostatnia przygoda.
Inni ludzie, ktrzy twierdz, e pomogli mi
w pracy (i ktrzy wypluli z siebie fors za
uwzgldnienie w podzikowaniach) to: Denis
Alexander, Paul Babiak, Alysha Baker, Helen
Beardsley, James Beasley III, Peter Bennett,
James Blair, Michael Brooks, Alex Christofi,
David Clark, Claire Conville, Nick Cooper,
Sean Cunningham, Kathy Daneman, Ray
Davies, Roger Deeble, Mariette DiChristina,
Liam Dolan, Jennifer Dufton, Robin Dunbar,
Elsa Ermer, Peter Fenwick, Simon Fordham,
Mark Fowler, Susan Goldfarb, Graham
Goodkind, Annie Gottlieb, Cathy Grossman,
Robert Hare, Amelia Harvell, John Horgan,
Glyn Humphreys, Hugh Jones, Terry Jones,
Stephen Joseph, Larry Kane, Deborah Kent,

Nick Kent, Paul Keyton, Kent Kiehl, Jennifer

Lau, Scott Lilienfeld, Howard Marks, Tom
Maschler, Matthias Matuschik, Andy McNab,
Alexandra McNicoll, Drummond Moir, Helen
Morrison, Joseph Newman, Richard Newman,
Jonica Newby, Steven Pinker, Stephen Porter,
Caroline Pretty,
Philip Pullman,
Martin
Redfern, Christopher Richards, Ann Richie,
Ruben Richie, Joe Roseman, John Rogers,
Jose Romero-Urcelay, Tim Rostron, Debbie
Schiesser, Henna Silvennoinen, Jeanette
Slinger, Nigel Stratton, Christine Temple,
Leanne ten Brinke, John Timpane. Lisa Tuffin,
Essi Viding, Dame Marjorie Wallace, Fraser
Watts, Pete Wilkins, Mark Williams, Robin
Williams, Andrea Woerle, Philip Zimbardo
i Konstantina Zougkou. (Uwaga: Ian Collins
cho jego wkad i tak mia wtpliwe
znaczenie, odmwi wniesienia stosownej
opaty, a zatem bdzie si rzuca w oczy
z
powodu
swej
nieobecnoci
w podzikowaniach).

Szczeglnie chciabym podzikowa moim

redaktorom: w William Heinemann, Tomowi
Avery i Jasonowi Arthurowi; Amandzie Moon
i Karen Maine z Farrar, Straus and Giroux,
ktre okazay si tak samo drobiazgowe.

Przypisy kocowe
Przedmowa
[1] Patrz: Arne Ohman i Susan Mineka, The
Malicious Serpent Snakes as
a Prototypical Stimulus for an Evolved
Module o f Fear, Current Directions in
Psychological Science 12, nr 1 (2003):
s. 5-9, doi: 10.1111/14678721. 01211.
Przystpne wprowadzenie do ewolucji
emocji mona znale w ksice
Josepha E. LeDouxa, Mzg
emocjonalny: tajemnicze podstawy
ycia emocjonalnego, tum. Andrzej
Jankowski, Media Rodzina, Pozna
2000.
[2] Patrz: Heinrich Kluver i Paul C. Bucy,
Psychic Blindness and Other
Symptoms Following Bilateral Temporal
Lobectomy in Rhesus Monkeys,

American Journal of Physiology 119

(1937): s. 352-53; Kluver i Bucy,
Prelim inary Analysis o f Functions o f the
Tempora Lobes in Monkeys, Archives
of Neurology and Psychiatry 42, nr 6
(1939): s. 979-1000.
[3] Cytat pochodzi z artykuu Jane Spencer
Lessons from the Brain-Damaged
lnvestor, The Wall Street Journal , 21
lipca 2005,
http://online.wsj.com/article/0SB112190'
[4] Patrz: Elaine Fox, Riccardo Russo
i George A. Georgiou, Anxiety
Modulates the Degree o f Attentive
Resources Reuired to Process
Emotional Faces, Cognitive Affective,
and Behavioral Neuroscience 5, nr 4
(2005): s. 396404,
doi: 10.3758/CABN. 5.4.396.
[5] Oliver Sacks, Mczyzna, ktry pom yli
swoj on z kapeluszem, tum.

Barbara Lindenberg, Wydawnictwo Zysk

i S-ka, Pozna 1994.
[6] Szabolcs Keri, Genes for Psychosis
and Creativity: A Promoter
Polymorphism o f the Neuregulin 1
Gene Is Related to Creativity in People
with High Intellectual Achievement,
Psychological Science 20, nr 9 (2009):
1070-73, doi: 10.1111 /j. 1467
9280.2009.02398.x.
[7] Joseph P Forgas, Liz Goldenberg
i Christian Unkelbach, Can Bad Weather
Improve Your Memory? An Unobtrusive
Field Study o f Natural Mood Effects on
Real-Life Memory, Journal of
Experimental Social Psychology , 45
(2009): s. 25457,
doi:10.1016/j.jesp.2008.08.014.
[8] Psychopatia naprawd duo czciej
wystpuje u mczyzn ni u kobiet.
Wskazuje si kilka przyczyn tego

zjawiska. Teoretycy rozwoju

podkrelaj, e rnice w poziomie
agresji mog wynika
z dychotomicznych praktyk
socjalizacyjnych stosowanych przez
rodzicw w wychowywaniu chopcw
i dziewczynek; wskazuj rwnie na
fakt, e u dziewczynek wczeniej ni
u chopcw rozwijaj si umiejtnoci
lingwistyczne i spoeczno-emocjonalne,
co z kolei moe predysponowa je do
opanowania bardziej efektywnych
strategii uniku. Teoretycy ewolucjonici
wskazuj jako rdo tej dysproporcji
wrodzone rnice zwizane z pci, jeli
chodzi o aktywno i wycofanie: kobiety
na przykad w obecnoci awersyjnego
bodca odczuwaj wicej emocji takich
jak strach, co powoduje reakcj
wycofania, mczyni za czciej
odczuwaj gniew powodujcy atak.
Trzecia szkoa podkrela rol czynnikw

spoecznych w zaburzeniu: na przykad

uprzedzenia pciowe lekarzy oraz
tradycyjne spoeczne stygmatyzowanie
kobiet wykazujcych eksternalizacyjn,
antyspoeczn psychopati, a nawet
zgaszajcych antyspoeczne uczucia
i postawy. Bez wzgldu na powd,
a niewykluczone, e przyczyn s
wszystkie wymienione czynniki, szacuje
si, e psychopatia wystpuje od 1 do 3
procent mczyzn oraz od 0,5 do 1
procenta kobiet.

Oto nadchodzi skorpion

[9] Artyku, ktry ostatecznie udao si
Hareowi opublikowa: Sherrie
Williamson, Timothy J. Harpur i Robert
D. Hare, Abnormal Processing of
Affective Words by Psychopaths,
Psychophysiology 28, nr 3 (1991): s.

260-73, doi: 10.111 ./j.1469

8986.1991 .tb02192.x.
[10] Patrz: Sarah Wheeler, Angela Book
i Kimberley Costello, Psychopathic
Traits and the Perception o f Victim
Vulnerability, Criminal Justice and
Behavior 36, nr 6 (2009): 63548, doi:
10.1177/0093854809333958. Naley
zauway, e cho psychopaci
posiadaj swoisty radar wykrywajcy
ofiary , s rwnie dowody na to, e
niektre elementy ich wasnej mowy
ciaa zdradzaj ich i odrniaj od
normalnych czonkw populacji. Pewne
badanie udowodnio za pomoc zapisu
wideo, e psychopatw mona odrni
od niepsychopatw ju na podstawie
picio- czy dziesiciosekundowych
sekwencji. Patrz: Katherine A. Fowler,
Scott O. Lilienfeld i Christopher J.
Patrick, Detecting Psychopathy from
thin Slices o f Behavior, Psychological

Assessment 21, nr 1 (2009), s. 68-78,

doi: 10.1037/a0014938.
[11] Patrz: Delroy L. Paulhus, Craig S.
Neumann i Robert D. Hare, Self-Report
Psychopathy Scale: Version III, Toronto:
Multi-Health Systems, w druku.
[12] Kimberley Costello i Angela Book,
Psychopathy and Victim Selection,
prelekcja zaprezentowana na konferencji
Society for the Scientific Study of
Psychopathy, Montreal, Kanada, maj
2011.
[13] Badanie trwa nadal, zbieram dane do
uzasadnienia wstpnych ustale.
[14] Patrz: J. Reid Meloy i M.J. Meloy,
Autonomic Arousal in the Presence of
Psychopathy: A Survey o f Mental
Health and Criminal Justice
Professionals, Journal of Threat
Assessment 2, nr 2 (2002): s. 21-33,
doi: 10.130015177v02n02-02.

[15] Patrz: Kent G. Bailey, The Sociopath:

Cheater or W arrior Hawk?, Behavioral
and Brain Sciences 18, nr 3 (1995): s.
542-43,
doi: 10.1017/S0140525x00039613.
[16] Patrz: Robin I. M. Dunbar, Amanda
Clark i Nicola L. Hurst, Conflict and
Cooperation among the Vikings:
Contingent Behavioral Decisions,
Ethology and Sociobiology 16, nr 3
(1995): s. 233-46, doi:10.1016/01623095(95)00022-D.
[17] Wicej prac Joshuy Greenea na temat
fascynujcej interferencji pomidzy
neurobiologi a podejmowaniem decyzji
moralnych patrz: Joshua D. Greene, R.
Brian Sommerville, Leigh E. Nystrom,
John M. Darley i Jonathan D. Cohen, An
fMRI Investigation o f Emotional
Engagement in Moral Judgment,
Science 293, nr 5537 (2001): s. 2105-

08, doi: 10.1126/science. 1062872;

Andrea L. Glenn, Adrian Raine i R.A.
Schug, The Neural Correlates o f Mora
Decision-Making in Psychopathy,
Molecular Psychiatry 14 (stycze
2009): s. 5-6,
doi: 10.1038/mp.2008.104.
[18] Dylemat zwrotnicy zosta po raz
pierwszy zaprezentowany w tej formie
przez Philipp Foot w The Problem of
Abortion and the Doctrine o f the Double
Effect [w:] Virtues and Vices: And Other
Essays in Mora Philosophy, University
of California Press, Berkeley 1978.
[19] Patrz: Judith Jarvis Thomson, Killing,
Letting Die, and the Trolley Problem,
The Monist 59, nr 2 (1976): s. 204-17.
[20] Patrz: Daniel M. Bartels i David A.
Pizarro, The Mismeasure o f Morals:
Antisocial Personality Traits Predict
Utilitarian Responses to Mora

Dilemmas, Cognition 121, nr 1 (2011):

s. 154-61.
[21] Patrz: Belinda J. Board i Katarina
Fritzon, Disordered Personalities at
Work, Psychology, Crime, and Law 11,
nr 1 (2005): s. 17-32,
doi: 10.1080/10683160310001634304.
[22] Patrz: Mehmet K. Mahmut, Judi
Homewood i Richard J. Stevenson, The
Characteristics o f Non-Criminals with
High Psychopathy Traits: Are They
Sim ilar to Criminal Psychopaths?,
Journal of Research in Personality 42,
nr 3 (2008): s. 679-92.
[23] Niepublikowane badanie pilotaowe.
[24] Patrz: Emma Jacobs, 20 Questions:
Jon Moulton, Financial Times, 4 luty
2010, www.ft.com/cms/s/0/32c642f2Ilcl-lldf-9d45
00144feab49a.html#axzzlsrPu KoUq.
[25] Za t histori chciabym podzikowa

Nigelowi Henbestowi i Heather Couper.

[26] Wicej informacji o pracach Rachmana
patrz: Stanley J. Rachman, Fearand
Courage: A Psychological Perspective,
Social Research 71, nr 1 (2004): s.
149-76. Rachman mwi wyranie w tym
artykule, e saperzy nie s
psychopatami - pogld, ktry wyraam
i tutaj - ale podkrela, e pewno
siebie i spokj w sytuacji presji to dwie
cechy, ktre maj wsplne.
[27] Patrz: Neil Jacobson i John Gottman,
When Men Batter Women: New Insights
into Ending Abusive Relationships,
Simon & Schuster, New York, 1998.
[28] Patrz: Liliann R. Mujica-Parodi, Helmut
H. Strey, Frederick Blaise, Robert
Savoy, David Cox, Yevgeny Botanoy,
Denis Tolkunoy Denis Rubin i Jochen
Weber, Chemosensory Cues to
Conspecific Emotional Stress Activate

Amygdala in Humans, PLoS ONE 4,

nr 7 (2009): e6415,
doi: 10.1371 /journal. pone. 0006415.
[29] Artyku przesany do publikacji. Naley
zaznaczy, e jeli chodzi o odrnianie
zapachu potu, to psychopaci nie byli
lepsi od niepsychopatw. Zapach potu
jest wynikiem skaenia bakteriami, a ja,
podobnie jak Mujica-Parodi w swoim
badaniu, zbieraem go w ten sposb, by
zapobiec ich namnaaniu si. Rnica
pomidzy psychopatami
a niepsychopatami polegaa na
odmiennych reakcjach podczas
ekspozycji na pot przestraszonych osb.

Prawdziwi psychopaci prosz powsta

[30] Blisze informacje na temat wkadu
Eysencka w teori osobowoci patrz:
Hans J. Eysenck i Michael W. Eysenck,

Personality and lndividual Differences:

A Natural Science Approach, Plenum
Press, New York, 1985. Pierwotny
artyku, odwoujcy si do czterech
temperamentw Hipokratesa, patrz:
Hans J. Eysenck, A Short Questionaire
for the Measurement o f Two
Dimensions o f Personality, Journal of
Applied Psychology 42, nr 1 (1958): s.
14-17.
[31 ] Patrz: Gordon W. Allport i Henry S.
Odbert, Trait-Names: A Psycho-Lexical
Study, Psychological Monographs 47,
nr 1 (1936): s. i-171,
doi: 10.1037/h0093360.
[32] Patrz: Raymond B. Cattell, The
Description and Measurement of
Personality, Harcourt, Brace and World,
New York 1946 oraz Cattell, Personality
and Motivation: Structure and
Measurement, World Book Co.,

Yonkers-on-Hudson, NY, 1957.

[33] Patrz: Ernest C. Tupes i Raymond E.
Christal, Recurrent Personality Factors
Based on Trait Ratings, raport
techniczny ASD-TR-61-97, Personnel
Laboratory, Aeronautical Systems
Division, Air Force Systems Command,
United States Air Force, Lackland Air
Force Base, Texas, maj 1961. Ponowna
publikacja Journal of Personality 60, nr
2 (1992): s. 225-51, doi: 10.1111/j. 14676494.1992.tb00973.x.
[34] Patrz: Paul T. Costa i Robert R.
McCrae, Primary Traits o f Eysencks PE-N System: Three - and Five-Factor
Solutions, Journal of Personality and
Social Psychology 69, nr 2 (1995): s.
308-17.
[35] Atomy osobowoci skadajce si na
Wielk Pitk s tak widoczne, e
zaobserwowano je rwnie u innych

gatunkw. W 1997 roku badanie

przeprowadzone przez Jamesa Kinga
i Aurelia Figueredo na University of
Arizona, ujawnio, e struktura
osobowoci szympansw zgadza si
z picioczynnikowym modelem odkrytym
u ludzi - plus jeden dodatek w postaci
dominacji, ewolucyjnego artefaktu
hierarchicznej spoecznoci
szympansw. Sam Gosling, obecnie
pracujcy na University of Texas
w Austin, przeprowadzi podobne
badania, ale na hienach. Wsplnie
z czterema wolontariuszami za pomoc
specjalnie opracowanych skal dokona
oceny osobowoci grupy Crocuta
crocuta (hiena ctkowana), trzymanej
w stacji bada behawioralnych
University of California w Berkeley.
Kiedy przejrza dane, nie mia adnych
wtpliwoci co do istnienia i tutaj piciu
wymiarw: asertywnoci, pobudliwoci,

ugodowoci wobec czowieka,

towarzyskoci oraz ciekawoci. Co
bardzo dobrze pasuje, jeli na chwil
zapomnimy o sumiennoci, do czterech
pozostaych czynnikw (neurotyzm,
ugodowo, ekstrawersja i otwarto na
dowiadczenia) u ludzi. Gosling nie
zatrzyma si na tym. Zachcony
wynikami przeprowadzi analiz emocji
u zwierzt wodnych - i odkry wyrane
rnice w towarzyskoci u... omiornic.
Jak si okazuje, niektre omiornice
wol jada w bezpiecznych murach
swych nor, a inne na wieym powietrzu.
Patrz: James E. King i Aurelio J.
Figueredo, The Five-Factor Model plus
Dominance in Chimpanzee Personality,
Journal of Research in Personality 31
(1997): s. 257-71; Samuel D. Gosling,
Personality Dimensions in Spotted
Hyenas (Crocuta crocutaj, Journal of
Comparative Psychology 112, nr 2

(1998): s. 107-118. Bardziej oglne

spojrzenie na cechy osobowoci
w krlestwie zwierzt znajdziecie w S D .
Gosling i Oliver P. John, Personality
Dimensions in Nonhuman Animals:
A Cross-Species Review, Current
Directions in Psychological Science 8,
nr 3 (1999): s. 69-75,
doi: 10.1111 n 467-8721.00017.
[36] Wicej na temat struktury osobowoci,
a zwaszcza Wielkiej Pitki, mona
przeczyta w: Robert R. McCrae i Paul
T Costa, Osobowo dorosego
czowieka: perspektywa teorii
picioczynnikowej, tum. Beata
Majczyna, Wydawnictwo WAM, Krakw
2005; McCrae i Costa, A Five-Factor
Theory o f Personality [w:] Lawrence A.
Pervin i O.P John (red.), Handbook of
Personality: Theory and Research,
wydanie drugie, Guilford Press, New
York 1999, s. 139-53.

[37] Wicej na temat relacji pomidzy

osobowoci a wyborem zawodu, patrz:
Adrian Furnham, Liam Forde i Kirsti
Ferrari, Personality and Work
Motivation, Personality and lndividual
Differences 26, nr 6 (1999): s. 103543; A. Furnham, Chris J. Jackson,
L. Forde i Tim Cotter, Correlates o f the
Eysenck Personality Profiler,
Personality and lndividual Differences
30, nr 4 (2001): s. 587-94.
[38] Badanie Lynama patrz: Joshua D. Miller,
Donald R. Lynam, Thomas A. Widiger
i Carl Leukefeld, Personality Disorders
as Extreme Variants o f Common
Personality Dimensions: Can the FiveFactor Model Adequately Represent
Psychopathy?, Journal of Personality
69, nr 2 (2001): s. 253-76. Wicej
o relacji pomidzy psychopati
a picioczynnikowym modelem
osobowoci, patrz: T.A. Widiger i D.R.

Lynam, Psychopathy and the Five

Factor Model o f Personality [w:]
Theodore Milion, Erik Simonsen, Morten
Birket-Smith i Roger D. Davis (red.),
Psychopathy: Antisocial, Criminal and
Violent Behavior, Guilford Press, New
York 1998, s. 171-87; oraz J.D. Miller
i D.R. Lynam, Psychopathy and the
Five-Factor Model o f Personality:
A Replication and Extension, Journal of
Personality Assessment 81, nr 2
(2003): s. 168-78. Analiza zwizku
pomidzy modelem picioczynnikowym
a innymi zaburzeniami osobowoci,
w tym psychopati, patrz: PT. Costa
i R. R. McCrae, Personality Disorders
and the Five-Factor Model o f
Personality, Journal of Personality
Disorders 4, nr 4 (1990): 362-71,
doi: 10.1521/pedi. 1990.4.4.362.
[39] Patrz: Scott O. Lilienfeld, Irwin D.
Waldman, Kristin Landfield, Ashley L.

Watts, Steven J. Rubenzer i Thomas R.

Faschingbauer, Fearless Dominance
and the U. S. Presidency: Implications
o f Psychopathic Personality Traits for
Successful and Unsuccessful Political
Leadership, Journal of Personality and
Social Psychology (Epub, fragment
wysany 23 lipca 2012,
doi: 10.1037/a0029392).
[40] Patrz: S.J. Rubenzer, TR.
Faschingbauer i Deniz S. Ones,
Assessing the U. S. President-Using the
Revised NEO Personality Inventory [w:]
Innovations in Assessment with the
Revised NEO Personality Inventory ,
red. R.R. McCrae i PT Costa, wydanie
specjalne, Assessment 7, nr 4 (2000):
s. 403-19,
doi: 10.1177/107319110000700408.
Wicej na temat rozwoju i struktury NEO
Personality Inventory, patrz: PT Costa
i R.R. McCrae, Revised NEO

Personality lnventory (NEO-PI-R) and

NEO Five-Factor lnventory (NEO-FFI)
Professional Manua (Odessa, FL:
Psychological Assessment Resources,
1992); Costa i McCrae, Domains and
Facets: Hierarchical Personality
Assessment Using the Revised NEO
Personality lnventory Journal of
Personality Assessment 64, nr 1
(1995): s. 21-50.
[41 ] Pen list zaburze osobowoci
skadajcych si na kad o mona
znale na
www.wisdomofpsychopaths.com.
[42] Patrz: Lisa M. Saulsman i Andrew C.
Page, The Five-Factor Model and
Personality Disorder Empirical
Literatur: A Meta-Analytic Review,
Clinical Psychology Review 23, nr 8
(2004): s. 1055-85.
[43] Oto ustalenia Saulsman i Pagea

w formie graficznej:

[44] Patrz: Philippe Pinel, MedicoPhilosophical Treatise on Mental

Alienation, Second Edition, Entirely
Reworked and Extensively Expanded
(1809), tumaczenie Traite medicophilosophique sur ralienation mentale,
1809, Gordon Hickish, David Healy
i Louis C. Charland (Oxford: WileyBlackwell, 2008).

[45] Patrz: Benjamin Rush, Medical lnquiries

and Observations upon the Diseases of
the Mind, New York Academy of
Medicine, New York 1812; Hafner, New
York 1962.
[46] Patrz: Hervey Cleckley, The Mask of
Sanity: An Attempt to Clarify Some
Issues About the So-Called
Psychopathic Personality, C.V. Mosby,
St. Louis, MO 1941, 1976. Peny tekst
mona pobra za darmo na stronie
www. cassiopaea. org/cass/sanityj. pdf.
[47] Patrz: Judith Jarvis Thomson, The
Trolley Problem, Yale Law Journal 94,
nr 6 (1985): s. 1395-1415.
[48] Patrz: Robert D. Hare, A Research
Scal for the Assessment of
Psychopathy in Criminal Populations,
Personality and lndividual Differences
1, nr 2 (1980): s. 111-19,
doi: 10.1016/0191-8869(80)90028-8.

[49] Patrz: R. D. Hare, The Hare

Psychopathy Checklist Revised:
Technical Manua, Multi-Health
Systems, Toronto 1991.
[50] Patrz: R. D. Hare, The Hare
Psychopathy Checklist Revised,
wydanie drugie, Multi-Health Systems,
Toronto 2003. Szczegowy przegld
dynamicznej struktury osobowoci
psychopatycznej patrz: Craig S.
Neumann, R.D. Hare i Joseph P.
Newman, The Super-Ordinate Natur o f
the Psychopathy Checklist Revised,
Journal of Personality Disorders 21, nr
2 (2007): s. 102-17. Patrz rwnie:
R.D. Hare i C.S. Neumann, The PCL-R
Assessment o f Psychopathy:
Development, Structural Properties, and
New Directions [w:] Christopher J.
Patrick (red.) Handbook o f
Psychopathy Guilford Press, New York
2006, s. 58-88.

[51] Patrz: Megan J. Rutherford, John S.

Cacciola i Arthur I. Alterman, Antisocial
Personality Disorder and Psychopathy
in Cocaine-Dependent Women,
American Journal of Psychiatry 156,
nr 6 (1999): s. 849-56.
[52] Wicej faktw i liczb na temat
psychopatii, a take niezwykle
przystpny wstp do wiata psychopatii
patrz: Robert D. Hare, Psychopaci s
wrd nas, tum. Anna Skuciska,
Wydawnictwo Znak, Krakw 2006.
[53] Patrz: James F. Hemphill, R.D. Hare
i Stephen Wong, Psychopathy and
Recidivism: A Review, Lega and
Criminological Psychology 3, nr 1
(1998): s. 139-70, doi: 10.1111/j.2044
8333.1998.tb00355.x.
[54] Pomys dwch fikcyjnych historii,
uwydatniajcych rnice pomidzy
psychopati a antyspoecznym

zaburzeniem osobowoci, zosta

zapoyczony z ksiki Jamesa Blaira,
Dereka Mitchella i Kariny Blair, The
Psychopath: Emotion and the Brain,
Blackwell, Malden, MA 2005, s. 4-6.
[55] Patrz: Hare, The Hare Psychopathy
Checklist Revised, Multi-Health
Systems, Toronto 1991.
[56] Patrz: Stephanie M. Mullins-Sweatt,
Natalie G. Glover, Karen J. Derefinko,
Joshua M. Miller i Thomas A. Widiger,
The Search for the Successful
Psychopath Journal of Research in
Personality 44, nr 4 (2010): s. 554-58.
[57] Patrz: Scott O. Lilienfeld i Brian P.
Andrews, Development and Preliminary
Validation o f a Self-Report Measure of
Psychopathic Personality Traits in
Noncriminal Populations, Journal of
Personality Assessment 66, nr 3
(1996): s. 488-524.

[58] Spektrum zaburze autystycznych

obejmuje autyzm, zesp Aspergera,
autyzm dziecicy, zesp Retta oraz
caociowe zaburzenie rozwoju
niezdiagnozowane inaczej. Wicej
informacji na temat autyzmu w ogle,
patrz: www.autism.org.uk/. Wicej
informacji na temat spektrum
autystycznego, patrz:
www.autism.org.uk/aboutautism/autism-and-asperger-syndromean-introduction/what-is-autism.aspx.
[59] Wicej informacji na temat schizofrenii objaww, diagnozy, leczenia i wsparcia
- patrz: www.schizophrenia.com/.
Wicej informacji na temat spektrum
schizofrenii i moliwych zwizkw
neurologicznych, patrz:
www. schizophrenia. com/sznews/archives
[60] Patrz: Kristina D. Hiatt, William A.
Schmitt i Joseph P Newman, Stroop

Tasks Reveal Ab norm al Selective

Attention Among Psychopathic
Offenders, Neuropsychology 18, nr 1
(2004): s. 50-59.
[61] Patrz: Joseph P. Newman, John J.
Curtin, Jeremy D. Bertsch i Arielle
R. Baskin-Sommers, Attention
Moderates the Fearlessness o f
Psychopathic Offenders, Biological
Psychiatry 67, nr 1 (2010): s. 66-70.

Carpe noctem
[62] Matthew Moore, Officers Not Trained
to Rescue Drowning Boy The
Telegraph, 21 wrzenia 2007,
www.telegraph.co. uk/news/uknews/1562
not-trained-to-rescue-drowning-boy.html.
[63] Patrz: Vladas Griskevicius, Noah J.
Goldstein, Chad R. Mortensen, Robert
B. Cialdini i Douglas T. Kenrick, Going

Along Versus Going Alone: When

Fundamental Motives Facilitate
Strategie (Non)Conformity, Journal of
Personality and Social Psychology 91,
nr 2 (2006): s. 281-94,
doi: 10.1037/0022-3514.91.2.281.
[64] Patrz: lrving L. Janis i Leon Mann,
Dcision Making: A Psychological
Analysis o f Conflict, Choice and
Commitment, Free Press, New York
1977.
[65] Patrz: Andrew M. Colman, Andrew i J.
Clare Wilson, Antisocial Personality
Disorder: An Evolutionary Gam
Theory Analysis, Lega and
Criminological Psychology 2, nr 1
(1997): s. 23-34, doi: 10.1111/j.2044
8333.1997.tb00330.x
[66] Patrz: Takahiro Osumi i Hideki Ohira,
The Positive Side o f Psychopathy:
Emotional Detachment in Psychopathy

and Rational Decision-Making in the

Ultimatum Gam, Personality and
lndividual Differences 49, nr 5 (2010):
s. 451-56
[67] Najwiesze ustalenia na temat
altruistycznych zachowa
u szympansw, patrz: Victoria Homer, J.
Devyn Carter, Malini Suchak i Frans
B.M. de Waal, Spontaneous Prosocial
Choice by Chimpanzees, PNAS 108,
nr 33 (2011): s. 13847-51,
doi: 10.1073/pnas. 1111088108.
Altruistyczn rywalizacj
zaobserwowano rwnie u ptakw.
Samce krukw na przykad rywalizuj
z innymi samcami nie w sposb
agresywny, ale za pomoc aktw
odwagi: zamiast si dzioba, prowadz
rodzaj gry w wyzywanki, a konkretnie
w sprawdzanie, czy padlina jest
naprawd martwa (inne moliwoci: pi,
jest ranna albo udaje). Demonstrujc

swoj odwag, dowiadczenie

i szybko reakcji , mwi Frans de
Waal, profesor behawiorystyki
naczelnych na Emory University,
krukowate podkrelaj swj status oraz
staraj si zrobi wraenie na
potencjalnych partnerkach . (Cytat
z Frans B.M. de Waal, Good Natured:
The Origins o f Right and Wrong in
Humans and Other Animals, Harvard
University Press, Cambridge, MA 1996,
s. 134).
[68] Cytat pochodzi z B.M. de Waal, op. cit.,
s. 144.
[69] Ibidem, s. 129.
[70] Ibidem, s. 144.
[71] Christoph PE. Zollikofer, Marcia S.
Ponce de Leon, Bernard Vandermeersch
i Francois Leveque, Evidence for
Interpersonal Violence in the St.
Cesaire Neanderthal, PNAS 99, nr 9

(2002): s. 6444-48,
doi: 10.1073/pnas.082111899.
[72] Dylemat winia zosta opisany przez
RAND Corporation w 1950 roku,
a konkretnie przez matematykw
Merrilla Flooda i Melvina Dreshera.
W tym samym roku zosta
przeformuowany przez Alberta Tuckera,
uzupeniony o wyroki i otrzyma oficjaln
nazw.
[73] W wiecie powtarzajcych si
interakcji (takim jak nasze codzienne
ycie) strategia psychopatyczna
rzeczywicie wykazuje pewne
ograniczenia. Nie bierze si tu jednak
pod uwag dwch elementw:
a) Przenoszc si z miejsca na miejsce,
psychopata, nieodczuwajcy potrzeby
bliskich zwizkw, tworzy wasny
wirtualny wiat, w ktrym szansa na
powtrne spotkanie jest minimalna.

b) Czar psychopatw i ich

psychologiczne kamuflae w pewnym
stopniu zabezpieczaj ich przed
ujawnieniem tosamoci zdrajcy Na
krtk lub redni met jest to zasona
dymna, ktra sprawia, e wystpki
uchodz im na sucho. Unikaniem
wykrycia mona te tumaczy wiksz
liczb przypadkw psychopatii
w miastach ni na wsi, gdy atwiej tu
0 anonimowo, wtopienie si w tum.
Wniosek? Psychopaci posiadaj
waciwy zestaw cech osobowoci, by
nagina albo ama reguy. Jeli
zamierzacie oszukiwa w grze zwanej
yciem, to bezwzgldno
1nieustraszono sprawi, e nigdy nie
znajdziecie si daleko poza swoj stref
komfortu, a ekstrawertyzm i czar, e
wicej przewin bdzie wam uchodzi
pazem. A jeli zostaniecie odkryci, to
wysokie mniemanie o sobie uatwi wam

poradzenie sobie z odrzuceniem.

[74] Wicej na temat rozgrywki
w rzeczywistoci wirtualnej stworzonej
przez Roberta Axelroda oraz na temat
zasad teorii gier w ogle, patrz: Robert
Axelrod, The Evolution o f Cooperation,
Basic Books, New York 1984.
[75] Patrz: Robert L. Trivers, The Evolution
o f Reciprocal Altruism, Quarterly
Review of Biology 46, nr 1 (1971): s.
35-57

Mdro psychopatw
[76] Patrz: Peter K. Jonason, Norman P Li
i Emily A. Teicher, Who Is James Bond?
The Dark Triad as an Agentic Social
Style, Jndividual Differences Research
8, nr 2 (2010): s. 111-20.
[77] Patrz: PK. Jonason, N.P Li, Gregory
W. Webster i David P Schmitt, The

Dark Triad: Facilitating a Short-Term

Mating Strategy in Men, European
Journal of Personality 23 (2009): s. 5
18, doi:10.1002/per.698.
[78] Patrz: Baba Shiv, George Loewenstein
i Antoine Bechara, The Dark Side o f
Emotion in Decision-Making: When
lndividuals with Decreased Emotiona
Reactions Make More Advantageous
Decisions, Cognitive Brain Research
23, nr 1 (2005): s. 85-92,
doi: 10.1016/j.cogbrainres.2005.01.006.
Neuroekonomia to interdyscyplinarna
nauka zajmujca si procesami
mylowymi, odpowiedzialnymi za
podejmowanie decyzji finansowych.
czy w sobie metody badawcze
neurobiologii, ekonomii oraz psychologii
spoecznej i kognitywnej, jak rwnie
zapoycza pomysy i koncepcje od
biologii teoretycznej, informatyki
i matematyki. Ci, ktrzy chcieliby pozna

bliej zwizek pomidzy emocjami

a podejmowaniem decyzji, powinni
zacz od bardzo przystpnie napisanej
ksiki Antonia Damasia, Bd
Kartezjusza: emocje, rozum i ludzki
mzg, tum. Maciej Karpiski, Dom
Wydawniczy Rebis , Pozna 1999.
Naley rwnie zauway, e wyniki
eksperymentu Shiva nie neguj faktu, e
emocje czsto odgrywaj uyteczn rol
w podejmowaniu decyzji finansowych
i e niczym nieograniczone ryzyko moe
czasami prowadzi do katastrofy
(w obecnych czasach chyba nikomu nie
trzeba o tym przypomina). Co prawda
uczestnicy eksperymentu
z uszkodzeniami mzgu radzili sobie
cakiem dobrze w badaniu
laboratoryjnym, ale w normalnym yciu
szo im gorzej - trzech z nich, na
przykad, ogosio bankructwo.
Niezdolno do dowiadczania strachu

skaniaa ich do podejmowania

nadmiernego ryzyka, a brak osdw
emocjonalnych do wizania si z ludmi,
ktrzy ich wykorzystywali. Wniosek jest
taki, e cho emocje bez wtpienia
czasami przeszkadzaj w racjonalnym
podejmowaniu decyzji, odgrywaj wan
rol w zabezpieczaniu naszych
interesw
[79] Patrz: Cary Frydman, Colin Camerer,
Peter Bossaerts i Antonio Rangel,
MAOA-L Carriers Are Better at Making
Optimal Financial Decisions Under
Risk, Pro-ceedings of the Royal
Society B 278, nr 1714 (2011): s.
2053-59, doi: 10.1098 /rspb.2010.2304.
Jeli chodzi o zwizek pomidzy genem
wojownika a agresj, to Antonio Rangel,
ktry kieruje laboratorium, gdzie pracuje
Cary Frydman, zaleca ostrono.
Poprzednie badania, ktre wizay
MAOA-L z agresj czy impulsywnoci

naley interpretowa bardzo ostronie ,

zauwaa. Kluczowe pytanie brzmi, czy
te decyzje byy optymalne czy nie
w kontekcie ycia obiektw . (Patrz:
Debora McKenzie, People with W arrior
Gene Better at Risky Decisions, New
Scientist, 9 grudnia 2010.
w w w .newscientist.com /article/dn19830people-with-warrior-gene-better-atrisky-decisions.html.) Na przykad
w badaniu opublikowanym w 2009 roku
Dominie Johnson z University of
Edinburgh ustali, e nosiciele genu
MAOA-L rzeczywicie byli bardziej
agresywni, ale jedynie przypadku
intensywnej prowokacji, i nie wykazywali
impulsywnoci - to ustalenie, podobnie
jak badanie Frydman, zdaje si
wskazywa bardziej na samolubn
strategi ni na bezkrytyczn
autodestrukcj. Patrz: Ros McDermott,
Dustin Tingley, Jonathan Cowden,

Giovanni Frazzetto i Dominie D.P

Johnson, Monoamine Oxidase A Gene
(MAOA) Predicts Behavioral
Aggression Following Provocation,
PNAS 106, nr 7 (2009): s. 2118-23,
doi: 10.1073/pnas.0808376106.
[80] Patrz: Richard Alleyne, Gene That
Makes You Good at Taking Risky
Decisions, The Telegraph, 8 grudnia
2010,
www. telegraph. co. uk/science/sciencenews/8186570/Gene-that-makes-yougood-at-taking-risky-decisions.html.
[81] Patrz: Paul Babiak, Craig S. Neumann
i Robert D. Hare, Corporate
Psychopathy: Talking the Walk
Behavioral Sciences and the Law 28,
nr 2 (2010): 174-93,
doi:10.1002/bsl.925.
[82] Cytat z artykuu Alana Deutschmana, Is
Your Boss a Psychopath?, Fast

Company , 1 lipca 2005,

www.fastcompany.com/magazine/96/ope
[83] Patrz: Kevin Dutton, Split-Second
Persuasion: The Ancient Art and New
Science o f Changing Minds, Houghton
Mifflin Harcourt, New York 2011.
[84] Patrz: Morgan Worthy, Albert L. Gary
i Gay M. Kahn, Self-Disclosure as an
Exchange Process, Journal of
Personality and Social Psychology 13,
nr 1 (1969): s. 59-63.
[85] Patrz: John Brown, Some Tests ofth e
Decay Theory o f Immediate Memory
Ouarterly Journal of Experimental
Psychology 10, nr 1 (1958): s. 12-21,
doi: 10.1080/17470215808416249; Lloyd
R. Peterson i Margaret J. Peterson,
Short-Term Retention o f lndividual
Verbal Items, Journal of Experimental
Psychology 58, nr 3 (1959): s. 193-98.
[86] Wicej informacji na temat rnych

technik interwencji terapeutycznych,

a take o pracach Stephena Josepha,
patrz: Stephen Joseph, Theories of
Counselling and Psychotherapy: An
Introduction to the Different
Approaches, wydanie drugie
poprawione, Palgrave Macmillan, New
York 2010.
[87] Patrz: Eyal Aharoni i Kent A. Kiehl,
Quantifying Criminal Success in
Psychopathic Offenders, prelekcja
zaprezentowana na konferencji Society
for the Scientific Study of Psychopathy,
Montreal, Kanada, maj 2011.
[88] Patrz: Helina Hakkanen-Nyholm i Robert
D. Hare, Psychopathy, Homicide, and
the Courts: Working the System,
Criminal Justice and Behavior 36, nr 8,
(2009): s. 761-77,
doi: 10.1177/0093854809336946.
[89] Patrz: Stephen Porter, Leanne ten

Brinke, Alysha Baker i Brendan Wallace,

Would I Lie to You? Leakage in
Deceptive Facial Expressions Relates
to Psychopathy and Emotional
Intelligence, Personality and Indwidual
Differences, 51, nr 2 (2011): s. 133-37,
doi: 10.1016 /j.paid.2011.03.031.
[90] Patrz: Ahmed A. Karim, Markus
Schneider, Martin Lotze, Ralf Veit, Paul
Sauseng, Christoph Braun i Niels
Birbaumer. The Truth About Lying:
Inhibition o f the Anterior Prefrontal
Cortex lmproves Deceptive Behavior,
Cerebral Cortex 20, nr 1 (2010): s.
205-13, doi: 10.1093/cercor/bhp090.
[91] Patrz: Michael C. Craig, Marco Catani,
Ouinton Deeley, Richard Latham, Eileen
Day, Richard Kanaan, Marco Picchioni,
Philip K. McGuire, Thomas Fahy
i Declan G.M. Murphy, Altered
Connections on the Road to

Psychopathy Molecular Psychiatry 14

(2009): s. 946-53.
[92] Patrz: Angela Scerbo, Adrian Raine,
Mary 0 Brien, Cheryl-Jean Chan, Cathy
Rhee i Norine Smiley, Reward
Dorninance and Passive Avoidance
Learning in Adolescent Psychopaths,
Journal of Abnormal Child Psychology
18, nr 4 (1990): s. 451-63,
doi: 10.1007/BF00917646.
[93] Joshua W. Buckholtz, Michael T.
Treadway, Ronald L. Cowan, Neil D.
Woodward, Stephen D. Benning, Rui Li,
M. Sib Ansari et al., Mesolimbic
Dopamine Reward System
Hypersensitivity in lndividuals with
Psychopathic Traits, Natur
Neuroscience 13, nr 4 (2010): s. 4 1 9 21, doi: 10.1038/nn.2510.
[94] Peny cytat i wicej szczegw na
temat badania, patrz: Psychopaths

Brains Wired to Seek Rewards, No

Matter the Consequences, Science
Daily, 14 marca 2010,
www. sciencedaily. com/releases/2010/03
[95] Patrz: Jeffrey I Hancock, Michael T.
Woodworth i Stephen Porter, Hungry
Like the Wolf: A Word-Pattern Analysis
o f the Language o f Psychopaths, Lega
and Criminological Psychology (2011),
doi: 10.1111/j. 2044-8333.2011,02025.x.
[96] Shirley Fecteau, Alvaro Pascual-Leone
1Hugo Theoret, Psychopathy and the
M irror Neuron System: Prelim inary
Findings from a Non-lncarcerated
Sample, Psychiatry Research 160, nr
2 (2008): s. 1 3 7 ^ 4 .
[97] Neurony lustrzane zostay odkryte
(u map) w 1992 roku przez woski
zesp badawczy prowadzony przez
Giacomo Rizzolattiego na uniwersytecie
w Parmie. Mwic prosto, s to komrki

mzgu przystosowane do naladowania

czynnoci - i uczu - innych osobnikw.
Patrz: Giuseppe Di Pellegrino, Luciano
Fadiga, Leonardo Fogassi, Vittorio
Gallese i Giacomo Rizzolatti,
Understanding Motor Events:
A Neurophysiological Study,
Experimental Brain Research 91
(1992): s. 176-80; G. Rizzolatti,
L. Fadiga, V. Gallese i L. Fogassi,
Premotor Cortex and the Recognition o f
Motor Actions, Cognitive Brain
Research 3 (1996): s. 131-41.
[98] Najnowszy artyku na temat zaraliwoci
ziewania i empatii patrz: lvan Norscia
i Elisabetta Palagi, Yawn Contagion and
Empathy in Homo sapiens, PLoS ONE
6, nr 12 (2011): e28472,
doi: 10.1371 /journal. pone. 0028472.
[99] Patrz: Fleather L. Gordon, Abigail A.
Baird i Alison End, Functional

Differences Among Those High and

Low on a Trait Measure o f Psychopathy,
Biological Psychiatry 56, nr 7 (2004):
s. 516-21.
[100] Patrz: Yawei Cheng, Ching-Po Lin, HoLing Liu, Yuan-Yu Hsu, Kun-Eng Lim,
Daisy Hung i Jean Decety, Expertise
Modulates the Perception o f Pain in
Others, Current Biology 17, nr 19
(2007): s. 1708-13,
doi:10.1016/j.cub.2007.09.020.
[101] Patrz: Clemens Kirschbaum, Karl-Martin
Pirke i Dirk H. Hellhammer, The Trier
Social Stress Test - A Tool for
Investigating Psychobiological Stress
Responses in a Laboratory Setting,
Neuropsychobiology 28, nr 1-2 (1993):
s. 76-81.
[102] Patrz: John J. Ray i J.A.B. Ray, Some
Apparent Advantages o f Subclinical
Psychopathy, Journal of Social

Psychology 117 (1982): s. 135-42.

[103] Ray i Ray, 1982.
[104] Wicej informacji o B-Skanie, patrz:
www.b-scan.com/index.html (dostp 3
lutego 2012). Zabawne i przystpne
wprowadzenie do psychopatii
w rodowiskach korporacyjnych, patrz:
Paul Babiak i Robert D. Hare, Snakes in
Suits: When Psychopaths Go to Work,
HarperBusiness, New York 2006.

Uczy mnie psychopat

[105] By zrozumie, o czym mwi Hare, patrz:
Tom Geoghegan, BBC News
Magazine , 5 maja 2008,
http://news.bbc. co. uk/1/hi/magazine/738(
Bardziej akademickie spojrzenie na t
kwesti, patrz: Susan Batchelor, Girls,
Gangs, and Violence: Assessing the
Evidence, Probation Journal 56, nr 4

(2009): s. 399-414, doi:

10.1177/0264550509346501.
[106] Patrz: Steven Pinker, The Better Angels
o f Our Nature: Why Violence Has
Declined, Viking, New York 2011.
[107] Patrz: Manuel Eisner, Long-Term
Historical Trends in Violent Crime,
Crime and Justice 30 (2003): s. 83
142.
[108] Michael Shermer, The Decline of
Violence, Scientific American,
7 padziernika 2011,
www. scientificamerican. com/article.cfm?
id=the-decline-of-violence.
[109] Pinker, op. cit, s. 47-56: Rates of
Violence in State and Nonstate
Societies.
[110] Cytat pochodzi z artykuu Shermer, The
Decline o f Violence, 2011. Podchodcie
sceptycznie do twierdze, e yjemy
w coraz bardziej niebezpiecznym

swiecie.
[111] Cytat pochodzi z artykuu Garyego
Straussa, How Did Business Get So
Dar Dirty?, USA Today (Money), 12
czerwca 2002,
www. usatoday. com/money/covers/200206-12-dirty-business. htm.
[112] Patrz: Clive R. Boddy, The Corporate
Psychopaths Theory o f the Global
Financial Crisis , Journal of Business
Ethics 102, nr 2 (2011): s. 255-59,
doi: 10.1007/SI0551 -011 -0810-4.
(Okrelenie korporacyjny Atylla zostao
uyte po raz pierwszy wobec Freda
Niszczyciela Goodwina, ktry, jako
prezes the Royal Bank of Scotland od
2001 do 2009, zanotowa straty rzdu
24,1 miliarda funtw, najwysze
w historii Wielkiej Brytanii).
[113] Patrz: Strauss, How Did Business Get
So Dam Dirty?

[114] Obecno tego cytatu w mediach, patrz:

Camille Mann, Elizabeth Smart Was Not
Severely Damaged by Kidnapping,
Defense Lawyers Claim , CBS News,
19 maja 2011,
www. cbsnews. com/8301 -504083_16220064372-504083. html.
[115] Gbsza analiza przestpstw
modocianych w Wielkiej Brytanii, wraz
z analiz wystpowania, motyww
i czynnikw ryzyka, patrz: Debbie
Wilson, Clare Sharp i Alison Patterson,
Young People and Crime: Findings
from the 2005 Offending, Crime and
Justice Survey , Home Office, London
2005.
[116] Sara Konrath, Edward H. 0 Brien
i Courtney Hsing, Changes in
Dispositional Empathy in American
College Students over Time: A MetaAnalysis, Personality and Social

Psychology Review 15, nr 2 (2011): s.

180-98,
doi: 10.1177/1088868310377395.
[117] To powstania i rozwj IRI, patrz: Mark
H. Davis, A Multidimensional Approach
to Indiyidual Differences in Empathy,
JSAS Catalog of Selected Documents
in Psychology 10, nr 85 (1980); oraz
M.H. Davis, Measuring lndividual
Differences in Empathy: Evidence for
a Multidimensional Approach, Journal
of Personality and Social Psychology
44, nr 1 (1983): s. 113-26.
[118] Patrz: Todays College Students Mor
U kety to Lack Empathy, U.S. News
(Health), 28 maja 2010,
http://health.usnews.com/health news/family-health/brain-andbehavior/articles.2010/05/28/todayscollege-students-more-likely-to-lackempathy.

[119] Patrz: Jean M. Twenge, Sara Konrath,

Joshua D. Foster, W. Keith Campbell
i Brad J. Bushman, Egos Inflating Over
Time: A Cross-Tempora Meta-Analysis
o f the Narcissistic Personality lnventory,
Journal of Personality 76, nr 4
(2008a): s. 875-901,
doi: 10.1111/j. 1467-6494.2008.00507. x;
Twenge et al. Further Evidence o f an
Increase in Narcissism Among College
Students, Journal of Personality 76
(2008b): s. 919-27, doi: 10.1111/j. I4676494.2008.00509. x.
[120] Patrz: Todays College Students Mor
Likely to Lack Empathy, U.S. News.
[121] Patrz: Thomas Harding, Army Should
Provide Mora Education for Troops to
Stop Outrages, The Telegraph, 22
lutego 2011,
www. telegraph. co. uk/news/8341030/Arrr
should-provide-moral-education-for-

troops-to-stop-outrages. html.
[122] Patrz: Nicole K. Speer, Jeremy R.
Reynolds, Khena M. Swallow i Jeffrey
M. Zacks, Reading Stories Activates
Neural Representations o f Perceptual
and Motor Experiences, Psychological
Science 20, nr 8 (2009): s. 989-99.
[123] Nicholas Carr, The Dreams o f Readers
[w:] Mark Haddon (red.), Stop What
Youre Doing and Read Thisl, Vintage,
London 2011, zbir szkicw na temat
transformatywnych waciwoci
czytania.
[124] Christina Clark, Jane Woodley i Fiona
Lewis, The G ift o f Reading in 2011:
Children and Young Peoples Access to
Books and Attitudes Towards Reading,
patrz:
www. literacytrust. org. uk/assets/0001
/1303/The_G ift_of_
Reading_in_2011. pdf.

[125] Wspaniae wprowadzenie do

powstajcej wanie dziedziny
neuroprawa, patrz: David Eagleman,
The Brain on Trial, The Atlantic,
lipiec/sierpie 2011,
www.theatlantic.com
/magazine/print/2011/07/the-brain-ontrial/8520/.
[126] Patrz: Avshalom Caspi, Joseph McCIay,
Terrie E. Moffitt, Jonathan Mili, Judy
Martin, lan W. Craig, Alan Taylor i Richie
Poulton, Role o f Genotype in the Cycle
o f Violence in Maltreated Children,
Science 297, nr 5582 (2002): s. 8 5 1 54, doi: 10.1126/science. 1072290.
[127] Dyskusja na temat bada i kontrowersji
dotyczcych genu wojownika, patrz: Ed
Yong, Dangerous DNA: The Truth About
the W arrior Gene, New Scientist, 12
kwietnia 2010,
www.newscientist.com/article/mg206275

dangerous-dna-the-truth-about-thewarrior-gene.html?page=l.
[128] Wicej na temat sprawy Waldroupa,
patrz: What Makes Us Good or Evil?
BBC Horizon , 7 wrzenia 2011,
www.youtube.com/watch?
v=xmAyxpAFSls. Wicej na temat
neurologicznych, genetycznych
i psychologicznych profili brutalnych
zabjcw moecie usysze
w doskonaym cyklu Barbary Bradley
Hagerty Inside the Criminal Brain,
NPR , 29 czerwca i 1 lipca 2010,
www. npr. org/senes/128248068/insidethe-criminal-brain.
[129] Wicej na temat powstajcej dziedziny
neurobiologii kulturowej, patrz: Joan Y
Chiao i Nalini Ambady, Cultural
Neuroscience: Parsing Universality and
Diversity across Levels o f Analysis [w:]
Shinobu Kitayama i Dov Cohen, [red.],

Hand-book o f Cultural Psychology

Guilford Press, New York, 2007, s.
237-54; oraz Joan Y Chiao, [red.],
Cultural Neuroscience: Cultural
Influences on Brain Function, Progress
in Brain Research, Elsevier, New York
2009.
[130] Jasne i przystpne wprowadzenie do
epigenetyki, patrz: Nessa Carey, The
Epigenetics Revolution: How Modern
Biology Is Rewriting Our Understanding
o f Genetics, Disease, and Inheritance,
Columbia University Press, New York
2012.
[131] Patrz: Gunnar Kaat, Lars O. Bygren
i Soren Edvinsson, Cardiovascular and
Diabetes Mortality Determined by
Nutrition During Parents and
Grandparents Slow Growth Period,
European Journal of Human Genetics
10, nr 11 (2002): s. 682-88,

doi: 10.1038/sj.ejhg.5200859.
[132] Patrz: Alan Harrington, Psychopaths,
Simon & Schuster, New York 1972.
[133] Patrz: Robert A. Josephs, Michael J.
Telch, J. Gregory Hixon, Jacqueline J.
Evans, Hanjoo Lee, Valerie S. Knopik,
John E. McGeary, Ahmad R. Hariri
i Christopher G. Beevers, Genetic and
Hormonal Sensitivity to Threat: Testing
a Serotonin Transporter Genotype X
Testosterone Interaction,
doi:10.1016/j.psyneuen.2011.09.006.
[134] Patrz: Gary Gilm ores Eyes / Bored
Teenagers (19 sierpnia 1977: Anchor
Records ANC1043).
[135] Pierwsze badanie z uyciem TMS,
patrz: Anthony T Barker, Reza Jalinous
i Ian L. Freeston, Non-Invasive
Magnetic Stimulation o f Human Motor
Cortex, Lancet 325, nr 8437 (1985): s.
1106-07, doi:10.1016/S0140-

6736(85)92413^1.
[136] Patrz: Lian Young, Joan Albert
Camprodon, Marc Hauser, Alvaro
Pascual-Leone i Rebecca Saxe,
Disruption o f the Right Temporoparietal
Junction with Transcranial Magnetic
Stimulation Reduces the Role o f Beliefs
in Mora Judgments, PNAS 107, nr 15
(2010): 6753-58,
doi: 10.1073/pnas. 0914826107.
Wyobracie sobie, e widzicie, jak
pracownik zakadw chemicznych
wsypuje do kawy kolegi cukier z puszki
z napisem: trucizna. Nagle otwiera si
szczelina w czasie, a z niej wynurza si
eteryczny filozof moralnoci,
w dziwacznym stroju i okularach.
Przedstawia wam cztery moliwe
scenariusze. Dotycz one dwch
niezalenych wymiarw, uoonych
prostopadle do siebie. Pierwszy wymiar
odnosi si do tego, w co wierzy

pracownik wsypujcy cukier (czy jest to

istotnie cukier, czy trucizna), a drugi do
tego, co naprawd zawiera pojemnik
(czy jest to cukier, czy trucizna). Czyli
w efekcie mamy nastpujce kwanty
moliwoci, bazujce na przekonaniach
dziaajcego i skutkw dla jego kolegi
(patrz tabela):
1. Pracownik wierzy, e wsypuje cukier,
i rzeczywicie jest to cukier. Jego kolega
pije kaw i nic si nie dzieje.
2. Pracownik wierzy, e wsypuje cukier,
ale okazuje si, e jest to trucizna. Jego
kolega pije kaw i umiera.
3. Pracownik wierzy, e wsypuje
trucizn, ale okazuje si, e jest to
cukier. Jego kolega pije kaw i nic si
nie dzieje.
4. Pracownik myli, e wsypuje trucizn,
i okazuje si, e to jest trucizna. Jego
kolega pije kaw i umiera.

Filozof
pyta,
jak
okrelilibycie,
pamitajc, e wedug podstawowej
zasady prawa kryminalnego dziaanie
nie czyni czowieka winnym, jeli umys
nie jest rwnie winny , w skali od 1 do
7 (gdzie 1 = cakowicie niedopuszczalne,
a
7
=
cakowicie
dopuszczalne)
dopuszczalno dziaania pracownika
w wymienionych scenariuszach.
W 2010 roku Lian Young z Department
of Brain and Cognitive Sciences
Massachusetts Institute of Technology
oraz jej wsppracownicy poprosili
ochotnikw o dokonanie takiej oceny
w
ramach
badania
neurobiologii

podejmowania decyzji moralnych.

Ale by pewien haczyk.
Przed wykonaniem oceny niektrzy
uczestnicy badania poddani zostali
przezczaszkowej
stymulacji
magnetycznej (TMS) obszaru mzgu
zwizanego z przetwarzaniem decyzji
moralnych
(prawe
skrzyowanie
skroniowo-ciemieniowe). A dokadniej
(co odrnia to badanie od dowiadcze
Ahmeda Karima z rozdziau 4), decyzji
moralnych w odniesieniu do oceny wiary,
podejcia i intencji dziaania osb
trzecich.
Czy sztuczna stymulacja
prawego
skrzyowania skroniowo-ciemieniowego
uczestnikw wpynie na ich pogldy na
te cztery scenariusze? - zastanawia si
zesp Young.
Innymi sowy,
czy
moralno mona ksztatowa?
Okazao si, e tak.
Kiedy osdy moralne badanej grupy

zostay porwnane z osdami grupy

poddanej dziaaniu TMS w strefie
kontrolnej mzgu (to jest innej ni prawe
skrzyowanie skroniowo-ciemieniowe),
Young
wykrya
pewien
wzorzec.
W scenariuszu 3 (gdzie pracownik
zamierza skrzywdzi koleg, ale nie
osign celu), ci uczestnicy badania,
ktrym
stymulowano
prawe
skrzyowanie
skroniowo-ciemieniowe,
oceniali
dziaanie
pracownika jako
bardziej dopuszczalne moralnie ni ci,
ktrym stymulowano inn cz mzgu.
A zatem, jak si okazuje, mona
manipulowa moralnoci, czy te raczej
jej
skadowymi.
Zdolno
do
prawidowego
przypisywania
premedytacji zachowaniu innych mona
podnosi lub redukowa.
[137] Patrz: Andy McNab, Kryptonim Bravo
Two Zero, tum. Grzegorz Woniak,
wiat Ksiki , Warszawa 1996.

[138] Audycji mona wysucha na

www. bbc. co. uk/programmes/p006dg3y.
[139] Wicej szczegw na temat
dowiadcze Andyego McNaba w SAS,
w tym na temat straszliwego procesu
rekrutacji i technik przesuchiwania,
patrz: Andy McNab, Natychmiastowa
akcja , tum. Grzegorz Woniak, Prima,
Warszawa 1997.

Siedem cnt miertelnych

[140] http://soundcloud.com/profkevindutton/gr
british-psychopath.
[141] Patrz: Michael R. Levenson, Kent A.
Kiehl i Cry M. Fitzpatrick, Assessing
Psychopathic Attributes in
a Noninstitutionalized Population ,
Journal of Personality and Social
Psychology 68, nr 1 (1995): s. 151-58.
Test mona wykona na

www. kevindutton. co. uk/.

[142] Psychopaci rzadko poddaj si leczeniu.
Dziki swemu czarowi i zdolnoci
perswazji czsto s w stanie oszuka
terapeutw - zdaj si czyni postpy,
a tak naprawd bior udzia
w rehabilitacji jedynie po to, by uzyska
zwolnienie warunkowe. Jednake
opracowana ostatnio metoda terapii
modocianych przestpcw
o skonnociach psychopatycznych daje
powody do optymizmu. Michael
Caldwell, psycholog w Mendota Juvenile
Treatment Center w Madison w stanie
Wisconsin, uzyska obiecujce wyniki
dziki zastosowaniu indywidualnej,
intensywnej terapii, znanej jako
dekompresja. Jej celem jest przerwanie
zakltego krgu, gdzie kara za ze
zachowanie wywouje kolejne wystpki,
ktre znw s karane i tak dalej, i tak
dalej. W miar upywu czasu

podopieczni Caldwella zaczli

wykazywa dostateczn ulego, by
mc uczestniczy w powszechnie
prowadzonych programach rehabilitacji.
Na przykad okazao si, e w grupie
ponad stu pidziesiciu modych ludzi
z programu Caldwella
prawdopodobiestwo zaangaowania
si w przestpstwa zwizane
z przemoc spado o pidziesit
procent w porwnaniu do grupy, ktra
przesza rehabilitacj w zwykych
zakadach poprawczych.
Wicej informacji na temat dekompresji
i leczenia psychopatw w ogle, patrz:
Michael F. Caldwell, Michael Vitacco
i Gregory J. Van Rybroek, Are Violent
Delinquents Worth Treating? A CostBenefit Analysis, Journal of Research
in Crime and Delinuency 43, nr 2
(2006): s. 148-68,
doi: 10.1177/0022427805280053.

[143] Patrz: John Arlidge, A World in Thrall to

the iTyrant, Sunday Times News
Review , 9 padziernika 2011.
[144] Patrz: James K. Rilling, Andrea L.
Glenn, Meeta R. Jairam, Giuseppe
Pagnoni, David R. Goldsmith, Hanie A.
Elfenbein, and Scott O. Lilienfeld,
Neural Correlates o f Social Cooperation
and Non-Cooperation as a Function of
Psychopathy, Biological Psychiatry 61,
nr 11 (2007): s. 1260-71.
[145] Patrz: Crust i Keegan, Mental
Toughness and Attitudes to Risk-Taking,
Personality and Individual Differences
49, nr 3 (2010): s. 164-68.
[146] Williams i jego zesp dziaaj w Oxford
Mindfulness Centre, University of
Oxford. Wicej o aktualnych badaniach
prowadzonych przez Centrum moecie
znale na stronie internetowej:
http://oxfordmindfulness.org/. Osoby

zainteresowane uwanoci mog

skorzysta z ksiki Marka Williamsa
i Dannyego Penmana, Mindfulness:
A Practical Guide to Finding Peace in
a Frantic World, Piatkus, London 2011;
Rodale Books, New York 2011.
[147] Prbami odpowiedzi na to pytanie
zapisano cae tomy. Tym, ktrzy wol
lejsz wersj i troch fantazji, polecam
powie Roberta Harrisa Indeks
strachu, tum. Magdalena Sysz,
Wydawnictwo Albatros A. Kuryowicz,
Warszawa 2012.
[148] Patrz: Artur Z. Arthur, Stress as a State
o f Anticipatory Vigilance, Perceptual
and Motor Skills 64, nr 1 (1987): s. 75
85, doi: 10.2466/pms. !987.64.1.75.

Supernormalno
[149] Patrz: Alan Harrington, Psychopaths,

New York: Simon & Schuster, 1972, s.

45.
[150] Patrz: Cleckley, The Mask o f Sanity (St.
Louis, MO: C. V. Mosby, 1941, 1976), s.
391,
www. cassiopaea. org/cass/sanityj. pdf.
[151] Patrz: Norman Mailer, The White
Negro, pierwsza publikacja Dissent
(jesie 1957),
www.learntoquestion.com/resources/dati
[152] Patrz: Harrington, Psychopaths, s. 233.
[153] Szczegowa biografia witego Pawa
i rozwaania nad jego skomplikowan
psychik, patrz: A.N. Wilson, Paul: The
Mind o f the Apostle, W. W. Norton, New
York 1997.
[154] Patrz: L. Michael White, From Jesus to
Christianity: How Four Generations of
Visionaries and Storytellers Created the
New Testament and Christian Faith,
HarperCollins, San Francisco 2004, s.

170.
[155] Jeeli, wiersz Rudyarda Kiplinga,
z ktrego pochodz te wersy, zosta po
raz pierwszy opublikowany w zbiorze
Rewards and Fairies, Macmillan,
London 1910 (tumaczenie cytatu internet, autor nieznany).
[156] Patrz: Derek G.V. Mitchell, Rebecca A.
Richell, Alan Leonard i James R. Blair,
Emotion at the Expense o f Cognition:
Psychopathic Individuals Outperform
Controls on an Operant Response Task,
Journal of Abnormal Psychology 115,
nr 3 (2006): s. 559-66.
[157] Wicej na temat koncepcji przepywu,
patrz: Mihaly Csfkszentmihalyi,
Przepyw: psychologia optymalnego
dowiadczenia, tum. Magdalena WajdaKacmajor, Moderator, Taszw 2005.
[158] Martin Klasen, Rene Weber, Tilo TJ.
Kircher, Krystyna A. Mathiak i Klaus

Mathiak, Neural Contributions to Flow

Experience During Video Game
Playing, Social Cognitive and Affective
Neuroscience 7, nr 4 (2012): s. 485
95, doi:10.1093/scan/nsr021.
[159] Patrz: Elsa Ermer, Joshua D. Greene,
Prashanth K. Nyalakanti i Kent A. Kiehl,
Abnormal Moral Judgments in
Psychopathy, prelekcja zaprezentowana
na konferencji Society for the Scientific
Study of Psychopathy, Montreal,
Kanada, maj 2011.
[160] Patrz: Antoine Lutz, Lawrence L.
Greischar, Nancy B. Rawlings, Matthieu
Ricard i Richard J. Davidson, Long-Term
Meditators Self-Induce High-Amplitude
Gamma Synchrony During Mental
Practice, PNAS 101, nr 46 (2004):
16369-73,
doi: 10.1073/pnas. 0407401101.
Richard Davidson jest szefem

Laboratory for Affective Neuroscience

na University of Wisconsin. Wicej na
temat prac laboratorium, patrz:
http: //psyphz. psych. wisc. edu. Patrz
rwnie: Richard J. Davidson i Sharon
Begley, The Emotional Life o f Your
Brain: How Its Unique Patterns Affect
the Way You Think, Feel, and Live And How You Can Change Them,
Hudson Street Press, New York 2012.
[161] Cytat pochodzi z artykuu Stevea
Connera, Psychology o f Sport: How
a Red Dot Swung It for Open
Champion, The Independent, 20 lipca

2010,
www. independent, co. uk/sport/general/ot
of-sport-how-a-red-dot-swung-it-foropen-champion-2030349. html.
[162] Patrz: Bhikkhu Bodhi, Right Mindfulness
(Samma Sati), rozdzia 6 [w:] The Noble
Eightfold Path: The Way to the End of

Suffering, BPS Pariyatti Publishing,

Onalaska, WA2000.
[163] Patrz: Mahasatipaiihana Sutta: The
Great Discourse on the Establishing of
Awareness, Vipassana Research
Publications, Onalaska, WA1996.
[164] Patrz: Scott R. Bishop, Mark Lau,
Shauna Shapiro, Linda Carlson, Nicole
D. Anderson, James Carmody, Zindel V.
Segal, et al, Mindfulness: A Proposed
Operational Definition, Clinical
Psychology: Science and Practice 11,
nr 3 (2004): s. 230^41,
doi: 10.1093/clipsy. bph077.
[165] Patrz: Shunryu Suzuki, Zen Mind,
Beginners Mind: Integrated Talks on
Zen Meditation and Practice, Trudy
Dixon i Richard Baker, [red.],
Weatherhill, New York i Tokyo 1970.
[166] Mehmet Mahmut i Louise Cridland,
Exploring the Relationship Between

Psychopathy and Helping Behaviors,

prelekcja zaprezentowana na konferencji
Society for the Scientific Study of
Psychopathy, Montreal, Kanada, maj
2011.
[167] Patrz: W. Somerset Maugham,
W niewoli uczu, tum. Jadwiga
Oldzka, Prszyski i S-ka, Warszawa
1997.
[168] Falkenbach i Tsoukalas, Can Adaptive
Psychopathic Traits Be Observed in
Hero Populations?, prelekcja
zaprezentowana na konferencji Society
for the Scientific Study of Psychopathy
Montreal, Kanada, maj 2011.
[169] Wicej na temat projektu Heroic
Imagination, patrz:
http://heroicimagination.org/.
Philip G. Zimbardo, The Power and
Pathology o f Imprisonment,
przesuchania przed podkomisj nr 3

Komisji Sdowniczej Izby

Reprezentantw, Dziewidziesity
Drugi Kongres, pierwsza sesja na temat
kar, cz II, Wizienia.
Reforma wiziennictwa i prawa winia:
California, Congressional Record, nr 15,
25 padziernika 1971, U.S. Government
Printing Office, Washington, DC 1971,
www. prisonexp. org/pdf/congress. pdf.
[170] Patrz: lrving L. Janis, Groupthink:
A Psychological Study o f Policy
Decisions and Fiascoes, wydanie
drugie, Houghton Mifflin, Boston 1982.
[171] Patrz: Timothy A. Judge, BethA.
Livingston i Charlice Hurst, Do Nice
Guys - and Gals - Really Finish Last?
The Joint Effects o f Sex and
Agreeableness on Income Journal of
Personality and Social Psychology 102,
nr 2 (2012): s. 390-407,
doi: 10.1037/a0026021.

[172] Uma Vaidyanathan, Jason R. Hall,

Christopher J. Patrick i Edward M.
Bernat, Clarifying the Role o f Defensive
Reactivity Deficits in Psychopathy and
Antisocial Personality Using Startle
Reflex Methodology, Journal of
Abnormal Psychology 120, nr 1 (2011):
s. 253-58, doi: 10.1037/a0021224.
[173] Dla zainteresowanych nauk
profilowania, patrz: Brent Turvey,
Criminal Profiling: An Introduction to
Behavioral Evidence Analysis, San
Diego: Academic Press, 1999; David V.
Canter i Laurence J. Alison [red.],
Criminal Detection and the Psychology
o f Cme, Ashgate Publishing,
Brookfield, VT 1997.
[174] Patrz: Andreas Mokros, Michael
Osterheider, Stephen J. Hucker
i Joachim Nitschke, Psychopathy and
Sexual Sadism , Law and Huma

Behavior 35, nr 3 (2011): s. 188-99.

Wedug typologii Kellehera seryjnych
mordercw (mczyzn) podzieli mona
na cztery oddzielne kategorie:
wizjonerw, misjonarzy, hedonistw oraz
maniakw wadzy i mocy. Wizjonerzy
sysz gosy bstwa lub diaba, ktre
nakazuj im zabija. Misjonarze
uwaaj, e zostao im powierzone
dzieo oczyszczenia spoeczestwa
z pewnej okrelonej grupy ludzi - zwykle
zabijaj prostytutki, czonkw
mniejszoci rasowych lub wyznaniowych
czy homoseksualistw. Hedonici najczciej wystpujcy typ seryjnych
mordercw (mczyzn) - s
ukierunkowani na przyjemno. Mona
ich podzieli na trzy typy: zabjcy
dcy do zaspokojenia dzy (zabijaj
dla zaspokojenia seksualnego), zabjcy
zorientowani na emocje (zabijaj dla
czystej przyjemnoci polowania

i mordowania ofiary) oraz zabjcy

dcy do komfortu (zabijaj dla zysku
materialnego). Maniacy wadzy i mocy
czerpi satysfakcj z manipulowania
ofiar i dominacji nad ni. Wielu takich
mordercw wykorzystuje seksualnie
swe ofiary, ale nie z powodu dzy, lecz
traktujc gwat jako sposb na
zdominowanie ofiary.
Typologia Kellera dotyczca seryjnych
mordercw (kobiet) wyrnia pi
typw: czarne wdowy, anioy mierci,
modliszki, mcicielki i morderczynie dla
korzyci. Czarna wdowa zabija czonkw
rodziny, przyjaci i ludzi, z ktrymi
nawizaa bliskie relacje, a jej gwnym
celem jest zyskanie uwagi i wspczucia
otoczenia. Anioy mierci pracuj
w szpitalach i domach opieki, czerpi
satysfakcj z posiadania wadzy nad
podopiecznymi: czsto doprowadzaj
ich na skraj mierci i w cudowny sposb

od niej ratuj. U tego typu wystpuje

zwykle zastpczy zesp
Munchhausena. Motywy modliszki,
mcicielki i morderczyni dla korzyci,
wynikaj z samej nazwy - cho powinno
si zaznaczy, e modliszki zabijajce
w akcie seksualnym wystpuj
niezwykle rzadko (w zasadzie Aileen
Wuornos jest jedyn seryjn
morderczyni pasujc do tego opisu).
Morderczynie dla korzyci to najczciej
wystpujcy typ, kwalifikuje si tu
niemal trzy czwarte zanotowanych
przypadkw.
Jeli chcecie dowiedzie si wicej na
temat seryjnych mordercw, to polecam
ksiki Michaela D. Kellehera i C.L.
Kellehera, Murder Most Rare: The
Female Serial Killer, Praeger,
Westport, CT 1998 oraz Michaela
Newtona, The Encydopedia o f Serial
Killers, wydanie drugie, Checkmark

Books, New York 2006.

[175] Patrz: Alfred B. Heilbrun, Cognitive
Models o f Criminal Violence Based
upon Intelligence and Psychopathy
Levels , Journal of Consulting and
Clinical Psychology 50, nr 4 (1982): s.
546-57.
[176] Prace Paula Ekmana i Roberta
Levensona zostay opisane we
wprowadzeniu Daniela Golemana do
ksiki Destructive Emotions: How Can
We Overcome Them? A Scientific
Dialogue with the Dalai Lama, Bantam
Books, New York 2003. Patrz rwnie:
Paul Ekman, Richard J. Davidson,
Matthieu Ricard i B. Alan Wallace,
Buddhist and Psychological
Perspectiyes on Emotions and WellBeing , Current Directions in
Psychological Science 14, nr 2 (2005):
s. 59-63, doi: 10.1111/j.0963

7214.2005.00335.x.
[177] Dane jeszcze niepublikowane.
[178] Patrz: Christopher J. Patrick, Margaret
M. Bradley i Peter l. Lang, Emotion in
the Criminal Psychopath: Startle Reflex
Modulation, Journal of Abnormal
Psychology 102, nr 1 (1993): s. 82-92.
[179] Przystpny przewodnik po pismach
i filozofii Atishy, patrz: Geshe Sonam
Rinchen, AtishiiS Lamp for the Path to
Enlightenment, [red. i tum.] Ruth
Sonam, Snow Lion Publications, Ithaca,
New York 1997.
[180] Patrz: Blake Morrison, Along Highways,
Signs o f Serial Killings, USA Today , 5
padziernika 2010,
w w w .usatoc.com/news/nation/2010 -1 0 05-ighwaykiller05_CV_N.htm.
[181] Patrz: Don Marquis, the lesson o f the
moth [w:] The Annotated Archy and
Mehitabel, [red.] Michael Sims, Penguin,

New York 2006.

[1] Zwykle jest to On. Powody opisaem

w przypisach na kocu ksiki.
[2] Aluzja do tytuu filmu (przyp. tum.).
[3] Self-Report Psychopathy Scal: Version
III.
[4] Aparat wykonujcy funkcjonalny
magnetyczny rezonans jdrowy to
ogromny elektromagnes, w ktrego
wntrzu umieszcza si gow badanej
osoby. Zmiany kierunku pola
magnetycznego pobudzaj atomy
wodoru w mzgu do emisji sygnaw
radiowych. Sygnay te ulegaj
wzmocnieniu, kiedy wzrasta poziom
tlenu we krwi, i wskazuj, ktre obszary
mzgu s najbardziej aktywne.
[5] Wiele osb majcych kontakt
z psychopatami mwi o ich niezwykle
przenikliwych oczach - fakt ten nie
umkn uwagi scenarzystw
z Hollywood. Dokadna przyczyna nie

jest jasna. Z jednej strony czstotliwo

mrugania stanowi wskanik poziomu
niepokoju. Jak ju wspomniaem,
psychopaci zwykle mrugaj nieco
rzadziej ni reszta z nas - jest to
autonomiczna cecha, ktra moe si
przyczynia do powstawania ich
specyficznej gadziej aury. Z drugiej
jednak strony uwaa si rwnie, e
intensywne spojrzenie psychopatw
wynika z ich wielkiej koncentracji:
podobnie jak najlepsi pokerzyci, bez
przerwy psychologicznie skanuj
przeciwnika w poszukiwaniu
emitowanych przez niego sygnaw
emocjonalnych.
[6] Analiza czynnikowa to technika
statystyczna suca do odkrywania
prostych wzorcw relacji pomidzy
rnymi zmiennymi. Przede wszystkim
pozwala okreli, czy interesujce nas
elementy mona opisa, uywajc

mniejszej liczby zmiennych zwanych

czynnikami. Na przykad w modelu
Cattella nadrzdny czynnik ciepy
zosta wydestylowany z takich
skadowych opisowych jak
przyjacielski , empatyczny
i serdeczny .
[7] Jeli chcecie pozna swj typ
osobowoci, moecie wypeni skrcon
wersj testu Wielkiej Pitki , dostpn
na stronie
www.wisdomofpsychopaths.com.
[8] Tak naprawd NEO stanowi cz
wikszego, liczcego 592 pozycje
kwestionariusza, ktry ocenia du
liczb zmiennych, w tym osobowo,
inteligencj i zachowanie. Techniki
statystyczne umoliwiaj ekstrapolacj
profilu osobowoci psychopatycznej na
podstawie samego NEO.
[9] Tabela dostpna jest na stronie

internetowej
www.wisdomofpsychopaths.com.
[10] Diagnostic and Statistical Manual of
Mental Disorders (w skrcie DSM),
publikowany przez American Psychiatric
Association, to rdo wsplnego jzyka
opisu oraz standardowych kryteriw
klasyfikowania zaburze psychicznych.
Uywany w Stanach Zjednoczonych,
a take w innych krajach wiata, cho
w rnym stopniu, przez klinicystw
i badaczy - jak rwnie przez
farmaceutw i towarzystwa ubezpiecze
na ycie oraz przez agencje nadzorujce
stosowanie lekw psychiatrycznych.
Podrcznik zosta po raz pierwszy
opublikowany w 1952 roku. Ostatnia
wersja, DSM-IV-TR doczekaa si
publikacji w 2000 roku. DSM-V ma si
ukaza w maju 2013 roku. (Ukazaa si
18 maja 2013 r. - przyp. tum.)

[11] Pen list zaburze osobowoci

znajdziecie na stronie
www.wisdomofpsychopaths.com.
[12] Teofrast, Charaktery, rozdz. IX,
Bezwstyd; edycja komputerowa na
ifkifa.uni.wroc.pl za Teofrast,
Charaktery, tum. Izydora Dbska [w:]
Tego Pisma t. 1, Warszawa 1963
(przyp. tum.).
[13] Tak jak w oryginale (przyp. tum.).
[14] Cytat za Robert D. Hare, Psychopaci s
wrd nas, tum. Anna Skuciska,
Wydawnictwo Znak, Krakw 2010, s.
45-46 (przyp. tum.).
[15] Terminologia za Robert D. Hare. Op. cit.
(przyp. tum.).
[16] PCL-R wykonywany jest w jednostkach
zamknitych przez specjalnie
przeszkolony personel. Za podstaw
suy staranna analiza akt osobowych
i wywiad z pacjentem. Nie prbujcie

testowa tym narzdziem dyrektora

waszego banku.
[17] Wedug DSM zaburzenia zachowania
(CD) to powtarzajce si i utrwalone
wzory zachowania naruszajcego
podstawowe prawa innych osb lub
waniejsze, waciwe dla danego wieku
normy spoeczne czy zasady. Co
najmniej trzy z nastpujcych kryteriw
musz wystpowa w cigu ostatnich
dwunastu miesicy, a przynajmniej jedno
w cigu ostatnich szeciu miesicy:
agresja wobec ludzi i zwierzt,
niszczenie wasnoci, wyudzenia lub
kradziee, powane naruszanie zasad.
Ponadto CD powoduje istotne klinicznie
upoledzenie funkcjonowania
spoecznego, szkolnego lub
zawodowego. Wyrnia si dwie postaci
CD: pojawiajce si w dziecistwie (co
najmniej jedno z kryteriw typowych
wystpio przed dziesitym rokiem

ycia) oraz w wieku dorastania (adne

z kryteriw nie wystpuje przed
dziesitym rokiem ycia).
[18] Pierwszorzdny detektyw , dziekan
znanego uniwersytetu , waciciel
dochodowego biznesu , zarobi mas
pienidzy i przez trzy lata by
burmistrzem , kierownicze stanowisko
w organizacji rzdowej , utalentowany
profesor, ktry otrzyma wiele
pastwowych grantw - oto niektre
wyznaczniku sukcesu w tym badaniu.
[19] William Szekspir, Makbet, akt I scena 7,
tum. Stanisaw Baraczak,
Wydawnictwo W drodze , Pozna
1992, s. 35 (przyp. tum.).
[20] Werdykt w sprawie Alexandra Holmesa
gosi, e marynarze maj obowizki
wobec pasaerw, waniejsze nawet od
ratowania wasnego ycia. Zastrzega,
e jeli oskarony mia szczeglne

zobowizania wobec zabitych, to nie

moe powoywa si na dziaania
konieczne dla ratowania siebie.
[21] Objawy mylenia grupowego s
nastpujce: poczucie wszechmocy,
ktre tworzy przekonanie o sukcesie
i zachca do podejmowania ryzyka;
odrzucanie ostrzee, ktre mogyby
zachwia wiar grupy we wasn
nieomylno; wiara we wasn
moralno; stereotypowe pogldy na
temat przywdcw wroga ; presja
wywierana na czonkw grupy, ktrzy
wyraaj sprzeciw; autocenzura; iluzja
jednomylnoci; powstanie
samozwaczej policji myli strzegcej
przed dopywem niepomylnych
informacji (Janis, 1972).
[22] Wczeniejsze badania wykazay, e
oferty poniej przedziau 20 do 30
procent stawki maj okoo 50 procent

szans na odrzucenie (patrz Werner

Guth, Rolf Schmittberger i Bemd
Schwarze, An Experimental Analysis o f
Ultimatum Bargaining, Journal of
Economic Behavior and Organization 3,
nr 4 (1982): s. 367-388).
[23] Sun Zi, Sztuka wojenna, nowe
tumaczenie, tum. Monika WyrwasWiniewska, Firma Ksigarska
Olesiejuk, Oarw Mazowiecki 2012, s.
17 (przyp. tum.).
[24] Nie badaem Franka Abagnalea, ale
w swych najlepszych latach z pewnoci
wykazywa wszystkie podstawowe
cechy psychopaty. Zreszt i tak badanie
nie miaoby sensu. Pewnie udaoby mu
si sfaszowa wyniki!
[25] Podobn dynamik zaobserwowano
w naturze, w spoecznociach pszcz.
Kiedy brakuje ywnoci, tak zwane
pszczoy zodziejki atakuj ule innych

pszcz, zabijajc wszystko, co stanie im

na drodze, w tym niekiedy rwnie
krlow. Ule chroni si przed
zodziejkami, wyznaczajc pszczoy
stranikw. Maj one wypatrywa
napastnikw, a w razie ataku walczy na
mier i ycie. W niedawno
opublikowanym badaniu mieszany
zesp badaczy z University of Sussex
w Wielkiej Brytanii i uniwersytetu w Sao
Paulo w Brazylii opisa pierwsz na
wiecie pszczo onierza. Ta podkasta
pszcz Jatai (Tetragonisca angustula),
w przeciwiestwie do normalnych
pszcz stranikw w koloniach pszcz
miodnych, jest fizycznie
wyspecjalizowana w obronie ula. Takie
pszczoy s o trzydzieci procent
cisze ni zwyke robotnice, maj
dusze nogi i mniejsze gowy. By moe
naleaoby je nazwa berserkami
pszcz . (Patrz: Christoph Gruter,

Cristiano Menezes, Vera L. ImperatrizFonesca i Francis L.W. Ratnieks,

A Morphologically Specialized Soldier
Caste lmproves Colony Defense in
a Neotropical Eusocial Bee, PNAS
109, nr 4 (2012): 1182-86,
doi: 10.1073/pnas. 1113398109).
[26] Ten termin zosta po raz pierwszy uyty
przez nieyjcego ju Johna Maynarda
Smitha z Centre for the Study of
Evolution, University of Sussex.
[27] Tomasz Flobbes, Lewiatan czyli
Materia, forma i wadza pastwa
kocielnego i wieckiego, tum. Czesaw
Znamierowski, PWN, Warszawa 1954,
s. 110 (przyp. tum.).
[28] Ewangelia wg w. ukasza, 6:31.
Wszystkie cytaty biblijne za: Pallottinum
Biblia Tysiclecia, Pismo wite
Starego i Nowego Testamentu, wersja
online dostpna na biblia.deon.pl (przyp.

tum.).
[29] Kiedy bylimy w collegeu, daem mu do
wypenienia kwestionariusz PPI, ktry,
jak zapewne pamitacie z poprzedniego
rozdziau, opracowany zosta przez
Scotta Lilienfelda i Briana Andrewsa
w celu oceny cech psychopatycznych
u zwyczajnych ludzi. Johnny uzyska
bardzo wysoki wynik, co oczywicie nie
byo dla mnie adnym zaskoczeniem,
szczeglnie w makiawelicznym
egocentryzmie, beztroskim braku
planowania, potencjale spoecznym,
odpornoci na stres, nieustraszonoci
i bezdusznoci (sze z omiu wymiarw
obejmowanych przez kwestionariusz;
dwa pozostae to eksternalizacja winy
i impulsywny nonkomformizm).
[30] Jonason odkry rwnie, e cho
niegrzeczne dziewczynki czciej
zdobywaj chopcw, zwizek midzy

cechami mrocznej triady a liczb

krtkotrwaych zwizkw jest silniejszy
u mczyzn ni u kobiet. Oczywicie
powody tego, e niegrzeczni chopcy
zdobywaj dziewczynki, to inna sprawa.
Psychopatia wie si z brakiem
neurotyzmu i lku, co moe niwelowa
strach przed odrzuceniem i stwarza
aur dominacji; narcyzm wie si
z przebojowoci i ostentacyjnym
podkrelaniem wasnego sukcesu,
a makiawelizm oznacza umiejtne
manipulowanie ludmi. cznie te trzy
cechy, przynajmniej na krtk met,
skadaj si na obraz chodnego,
pewnego siebie i charyzmatycznego
mczyzny, ktry odnosi sukcesy
i z ktrym fajnie si pokaza. Jednake
w duszym okresie czsto okazuje si,
e jest inaczej.
[31] Psychologowie ewolucyjni rozumiej
ludzkie cechy i zachowania - takie jak

osobowo i strategie rozrodu - jako

funkcjonalne produkty selekcji naturalnej,
psychologiczne adaptacje, ktre
wyewoluoway, by rozwiza problemy
wystpujce w rodowisku naszych
przodkw.
[32] W latach pidziesitych amerykascy
naukowcy badajcy pami, John Brown
oraz Lloyd i Margaret Petersonowie,
przeprowadzili nastpujce
dowiadczenie. Rozdali uczestnikom
pul liter do nauczenia si na pami
i rwnoczenie, albo zaraz potem,
odrywali ich uwag, podajc im liczby.
Przykadowo osobom, ktrym kazali
zapamita trzyliterow sylab,
podawali nagle przypadkow
trzycyfrow liczb (na przykad 806)
i kazali im odj od niej trzy. Potem,
w rnych odstpach czasu, prosili
uczestnikw, by przypomnieli sobie
litery, ktre mieli zapamita. Grupie

kontrolnej pokazano litery, ale nie

odwracano jej uwagi. Ktra z grup
wykazaa si lepsz pamici? Macie
racj: ta, ktrej nie zawracano gowy
liczbami. W zasadzie w grupie, ktrej
uwag zakcono, litery zostay
wymazane z pamici po zaledwie
osiemnastu sekundach (Brown, 1958;
Peterson i Peterson, 1959).
[33] Co ciekawe, jedna ze studentek
Portera, Sabrina Demetrioff, ustalia
rwnie co odwrotnego: psychopaci s
lepsi w odczytywaniu mikroekspresji
innych ludzi.
[34] TMS to nieinwazyjna metoda czasowej
stymulacji mzgu, pozwalajca przerwa
procesy korowe, a zatem zbada efekty
pobudzenia lub zablokowania wybranych
drg przewodzenia.
[35] DTI ledzi ruchy czsteczek wody
w mzgu. W wikszoci tkanki

mzgowej, podobnie jak w wikszoci

innych rodzajw tkanek, czsteczki
wody rozpraszaj si wielokierunkowo.
Jednake w skupiskach wypustek
neuronw w substancji biaej, ktre
przewodz impulsy elektryczne
pomidzy rnymi obszarami mzgu,
czsteczki wody ukadaj si
kierunkowo, wzdu aksonw
przewodzcych impulsy elektryczne
z komrki w stron synaps z komrkami
odbiorczymi. Aksony, czyli dugie
wypustki neuronw, posiadaj izolujc,
wodoodporn powok z biaej, tustej
mieliny - ona wanie czyni bia
substancj mzgow bia - ktrej
grubo moe si waha. A zatem,
analizujc tempo i kierunek rozpraszania
si czsteczek wody, badacze potrafi
stworzy wirtualne obrazy aksonw,
okrela grubo ich osonki mielinowej
i ocenia strukturaln integralno.

[36] PET pozwala obserwowa dyskretn

aktywno neurochemiczn
w wybranych czciach mzgu, podczas
gdy badany wykonuje okrelone
czynnoci, myli o danych rzeczach lub
odczuwa konkretne emocje. Obraz
uzyskuje si, wstrzykujc do krwiobiegu
ochotnika obojtny dla zdrowia
i ulegajcy szybkiemu rozpadowi
znacznik radioaktywny. Nastpnie ledzi
si jego przemieszczanie za pomoc
mapowania emisji promieniowania
gamma.
[37] Zaraliwe ziewanie wskazuje na
gbokie zwizki fizyczne wrd ludzi
i wrd zwierzt, a w niektrych
przypadkach nawet pomidzy ludmi
a zwierztami! Psy zaraaj si
ziewaniem od swoich wacicieli,
a szympansy od swoich opiekunw.
Powszechnie akceptowane s dwa
wyjanienia. Albo osoby, ktre maj

problemy z empati, sabiej zaraaj si

ziewaniem, poniewa nie zwracaj
uwagi na ziewanie innych, albo po
prostu im si to nie udziela. Wraz
z koleg, Nickiem Cooperem, staramy
si zbada odruch ziewania
u psychopatw w programie
badawczym prowadzonym obecnie
w Szwecji.
[38] Mwic najoglniej, teoria umysu
odnosi si do zdolnoci widzenia,
zarwno w sensie kognitywnym, jak
i emocjonalnym, tego, co dzieje si
w mzgach innych ludzi.
[39] W takim tecie ochotnicy zwykle maj
bardzo ograniczony czas na
przygotowanie si do rozmowy o prac,
przy czym uprzedza si ich, e w jej
trakcie przeprowadzone zostan
rnego rodzaju badania ich
kompetencji, takie jak na przykad

analiza czstotliwoci gosu, ocena

komunikacji niewerbalnej itp.
[40] Indeks Reaktywnoci Interpersonalnej
(Interpersonal Reactivity lndex,
w skrcie IRI) to wystandaryzowany
kwestionariusz zawierajcy takie
twierdzenia jak: Ludzie, ktrzy maj
mniej szczcia ni ja, czsto budz we
mnie trosk i ciepe uczucia albo Jeli
pojawia si rnica zda, to nim
podejm decyzj, staram si zrozumie
stanowisko innych .
[41 ] Wedug badania przeprowadzonego
przez brytyjsk organizacj
charytatywn National Literacy Trust
w 2011 roku, jedno na troje dzieci
w wieku od jedenastu do szesnastu lat
nie posiada ani jednej ksiki, podczas
gdy w 2005 roku nie posiadao jej tylko
jedno dziecko na dziesicioro. Oznacza
to, e w dzisiejszej Wielkiej Brytanii jest

okoo czterech milionw dzieci bez

ksiki. Niemal dwadziecia procent
dzieci z osiemnastu tysicy badanych
odpowiedziao, e nigdy nie dostao
w prezencie ksiki. A dwanacie
procent, e nigdy nie byo w ksigarni.
[42] Dokadniej chodzi tu o okres powolnego
wzrostu (SGP), bezporednio
poprzedzajcy pokwitanie, kiedy czynniki
rodowiskowe maj najwikszy wpyw
na ciao. U chopcw przypada on
midzy dziewitym a dwunastym rokiem
ycia.
[43] Gran Turismo to popularna gra wideo:
symulacja wycigw samochodowych.
[44] Najprawdopodobniej cytat pochodzi
z listy dialogowej serialu Sherlock
produkcji BBC z 2010 roku (przyp.
tum.).
[45] W oryginale: mentalno SOS: Strive,
Overcome and Succeed (przyp. tum.).

[46] Dzisiejsi specjalici od neuroteologii

uwaaj dowiadczenie Szawa za
charakterystyczne dla padaczki
skroniowej, a nie za prawdziwe
spotkanie z Bogiem. wiato z Niebios ,
halucynacje suchowe (Szawle, Szawle,
dlaczego Mnie przeladujesz?, [Dzieje
Apostolskie 22,7]) i jego pniejsza
czasowa lepota z pewnoci przystaj
do takiej diagnozy - podobnie jak
wasna, tajemnicza aluzja Szawa do
stanu swojego zdrowia [Drugi list do
Koryntian, 12,7], e dany mu jest
ocie dla ciaa, wysannik szatana,
ebym si nie unosi pych.
[47] Kiehl i jego koledzy wykorzystywali
rwnie trzeci typ dylematu, ktry
nazwali nieosobistym. Bya to forma
dylematu zwrotnicy wymylonego przez
Philipp Foot (patrz: rozdzia pierwszy),
w ktrym wybr (przesunicie
przecznika) polega na przekierowaniu

pocigu na inny tor, gdzie zabije on tylko

jedn osob zamiast piciu.
[48] Bezwstydna obojtno na praktyki
monogamii prowadzi do swobody
seksualnej... i wikszego
rozpowszechniania genw.
[49] Henry Lee Lucas by niezwykle podnym
amerykaskim seryjnym morderc.
Kiedy okrelono go mianem
najwikszego potwora, jaki y na
wiecie . Jego zeznania doprowadziy
policj do cia 246 ofiar - za
zamordowanie 189 z nich zosta potem
skazany. Lucas zabija przez trzydzieci
lat, od 1960 roku, kiedy podczas ktni
zadga matk noem, a potem odby
stosunek seksualny z jej ciaem, a do
swego aresztowania w 1983 roku za
posiadanie broni bez zezwolenia. Pod
koniec lat siedemdziesitych mia
wsplnika, Ottisa Toolea; razem

wdrowali przez poudnie Stanw

Zjednoczonych, atakujc gwnie, cho
nie wycznie, autostopowiczw.
Pewnego razu przejechali dwa stany,
nim si zorientowali, e ucita gowa
ostatniej ofiary ley na tylnym siedzeniu
samochodu. Nie ywiem adnych uczu
wobec tych ludzi ani tych przestpstw,
stwierdzi kiedy Lucas. apaem ich,
jak szukali podwzki, no wiecie, bo
uciekali, bawili si, czy co. Jechalimy
dalej i dobrze si bawilimy, a potem,
nim ofiara si zorientowaa, zabijaem j
i gdzie porzucaem . W 2001 roku
Lucas umar w wizieniu na atak serca.
Jego histori przedstawiono w 1986
roku w filmie Henry: Portret seryjnego
mordercy.

Warszawskie Wydawnictwo Literackie

MUZA SA
ul. Marszakowska 8
00-590 Warszawa
tel. 22 6211775
e-mail: info@muza.com.pl
Dzia zamwie: 22 6286360
Ksigarnia internetowa: www.muza.com.pl
Wersja elektroniczna: MAGRAF s.c.,
Bydgoszcz