Fizjoterapia W Kosmetologii I Medycynie Estetycznej

Wojciech Kasprzak
Agata Makowska
V
**
fik
*%
estetycznej
( Ir n. m ed., prof. n ad z w . W o jc ie c h K a s p rz a k
m g r A g a ta M a k o w s k a
Fizjoterapia
wkosmetologii
i medycynie
estetycznej
Warszawa
Wydawnictwo Lekarskie PZWL
Copyright by Wydawnictwo Lekarskie PZW L, Warszawa 2 0 1 0

Wszystkie prawa zastrzeone.
Przedruk i reprodukcja w jakiejkolwiek postaci caoci lub czci ksiki
bez pisemnej zgody wydawcy s zabronione.
Recenzent: prof. dr bab. n. med. Andrzej Kaszuba

Redaktor ds. publikacji medycznych: Hanna Dubrowska
Redaktor merytoryczny: Barbara Kowalska
Redaktor techniczny: Jacek Piotrowski
Korekta: Zespl
Okadk i strony tytuowe projektowaa: Hanna Maczak-Wincenciuk
Zdjcie na okadk: Agencja Fotograficzna STO CKXPERT
Ksinica Zamojska
10181817
ul. K am ienna 20
22 - 4 00 Zam o
ISBN 9 7 8 -8 3-200-3871-2
Wydanie I
Wydawnictwo Lekarskie PZW L

02 -672 Warszawa, ul. Domaniewska 41
tel. (22) 695-40-33
Ksigarnia wysykowa:
tel. (22) 695-44-80
infolinia: 0-80 1 -1 4 2 -0 8 0
www.pzwl.pl
e-mail: promocja@pzwl.pl
Skad i amanie: GABO s.c., Milanwek
Druk i oprawa: Wrocawska Drukarnia Naukowa
Spis treci
li P O D ST A W Y Z A B IE G W F IZ JO T E R A P E U T Y C Z N Y C H ......................
11
|( W stp .....................................................................................................................................
1,1. Kosmetologia i medycyna estetyczna .............................................................
1,2. Zadania fizjoterapii w kosmetologii i medycynie estetycznej ................
13
14
15
| Mechanizmy oddziaywania bodcw fizykoterapeutycznych ..........................
17
1 Kudowa i funkcja skry ........................................................................ ;..........................

'1 I
Budowa s k r y .........................................................................................................
3.1.1. Naskrek .....................................................................................................
3.1.2. Skra w aciw a..........................................................................................
3.1.3. Tkanka podskrna ...................................................................................
3.1.4. Ukad naczyniowy skry .......................................................................
3.1.5. Unerwienie sk ry .....................................................................................
3.1.6. Przydatki skry .........................................................................................
j. | j
Funkcje skry ..........................................................................................................
3.2.1. Funkcja ochronna skry ........................................................................
3.2.2. Funkcja wydalnicza sk ry ......................................................................
3.2.3. Funkcja termoreguacyjna sk ry ..........................................................
3.2.4. Skra jako narzd zm ysu......................................................................
3.2.5. Funkcja immunologiczna sk ry ...........................................................
,
Rola wolnych rodnikw tlenowych w sk rze................................................
19
19
19
23
24
24
25
27
31
31
32
32
33
34
35
I M . ja skry na bodce fizyczne .............................................................................
36
Pi o * skrny transport substancji cz y n n y c h ..........................................................

H Kosmetyki - kosmeceutyki - le k i......................................................................
H|, Kinetyka transportu przezskrnego.................................................................
'i 2.1. Mechanizmy penetracji transepidermalnej substancji
pochodzenia zewntrznego...................................................................
3 2.2. Czynniki fizjoterapeutyczne wpywajce na kinetyk i transport
substancji dostarczanych przez powoki skrne ............................
Hltim.i biologiczna o rg a n izm u .........................................................................
40
40
41
43
44
46
Fizjoterapia w kosmetologii i medycynie estetycznej
II. A K T Y W N O F IZ Y C Z N A I D IE T A JA K O C Z Y N N IK I
K S Z T A T U J C E P R A W ID O W S Y L W E T K ...........................................
49
7. W ydolno fizyczna ........................................................................................................
51
8. W skanik masy d a la (B M I) .......................................................................................
53
9. Zasady treningu fizycznego .........................................................................................

9.1.
Okrelenie optymalnych zasad i bezpieczestwa treningu ...................
9.2.
Cele treningw .....................................................................................................
54
54
55
10. Formy
10 .1 .
10.2.
10.3.
10.4.
10.5.
treningu fizy czn eg o ...........................................................................................

Trening siowy i trening kulturystyczny ......................................................
Treningi aerobowe (tlenowe) ...........................................................................
Trening wytrzyma ociow y...............................................................................
Treningi wyszczuplajce ....................................................................................
Trening interwaowy H IIT ...............................................................................
57
57
58
58
58
61
11. ywienie w nadwadze i o ty o c i................................................................................

11.1. Bilans energetyczny............................................................................................
11.2. Wpyw diety na powstawanie nadwagi i otyoci ....................................
11.3. Postpowanie dietetyczne w nadwadze i otyoci ....................................
11.4. Znaczenie bonnika w d ie cie............................................................................
11.5. Suplementy diety ................................................................................................
11.5.1. Skadniki suplementw diety najczciej stosowane
w medycynie estetycznej ....................................................................
62
62
63
64
65
66
II I.
71
F IZ Y K O T E R A P IA .....................................................................................................
12. Elektro terapia ....................................................................................................................

12.1. Biologiczne dziaanie prdu elektrycznego ................................................
12.1.1. Zjawiska elektrochem iczne.................................................................
12.1.2. Zjawiska elektrokinetyczne ...............................................................
12.1.3. Zjawiska elektroterm iczne..................................................................
12.2. Fizjologiczne reakcje tkanki na dziaanie prdu elektrycznego ...........
1 2 .2 .1 . Reakcje ze strony nerww i mini .................................................
12.2.2. Reakcje ze strony naczy krwiononych ......................................
12.2.3. Rnice w oddziaywaniu prdu staego i prdw
impulsowych ...........................................................................................
12.3. Zabiegi z uyciem prdu staeg o .....................................................................
12.3.1. G alw anizacja...........................................................................................
12.3.2. Jonoforeza .......
12.3.3. Kpiele elektryczno-wodne ................................................................
12.4. Prdy maej czstotliwoci ................................................................................
12.4.1. Stymulacja za pomoc prdw maej czstotliwoci .................
12.4.2. Dziaanie terapeutyczne prdw maej czstotliwoci .............
12.5. Prdy redniej czstotliwoci ...........................................................................
1 2 .5 .1. Terapeutyczne dziaanie prdw redniej czstotliw oci
12.6. Prdy dArsonvala .......................................................
12.7. Terapeutyczne oddziaywanie prdu i pola elektromagnetycznego
w i e l i iej i / . slo lliw i im i
.........................................................................................
67
73
74
76
77
78
78
79
80
80
81
81
88
92
94
94
101
106
107
111
I I2
Spis treci
12.7.1. Terapia falami radiowymi (RF) ........................................................

12.7.2. Fale radiowe czone z innymi metodami terapii .......................
12.8. Epilacj a elektryczna ...........................................................................................
12.9. Zabieg elektroterapii teleangiektazji.............................................................
12.10. Elektroporacja ......................................................................................................
12.11. Przeciwwskazania do zabiegw elektroterapii ...........................................
113
119
119
122
124
126
11,'U lt^dw iki .......................................................................................................................

13.1. Fizyczne oddziaywanie fali ultradwikowej na tkank ........................
13.2. Kosmetyczne zabiegi ultradwikowe...........................................................
13.2.1. Biologiczne oddziaywanie stymulacji ultradwikowej ...........
13.2.2. Metodyka zabiegw ultradwikowych
.................................
13.2.3. Sonoforeza jako transdermalny system terapeutyczny ............
13.2.4. Peeling ultradwikowy (kawitacyjny) ...........................................
I 3.3. Elektrofonoforeza (elektrosonoforeza) ........................................................
I 3.4. Redukcja tkanki tuszczowej za pomoc zogniskowanej fali
ultradwikowej.....................................................................................................
13.5. Przeciwwskazania oglne do zabiegw ultradwikowych ...................
128
129
131
131
134
138
141
143
i i M a s a ....................................................................................................................................
111. Rodzaje m asau ....................................................................................................
112. Oglne zasady wykonywania m asau ...........................................................
113. Oddziaywanie masau na tlcanld..................................................................
14.3.1. Masa caociowy ..................................................................................
14.3.2. Masa czciow y....................................................................................
I I I. Techniki i chwyty masau klasycznego.........................................................
I I 5. Masa twarzy ........................................................................................................
llo
Masa wpywajcy na popraw sylwetki .....................................................
I I/. Masae specjalistyczne.......................................................................................
14.7.1. Drena limfatyczny ..............................................................................
14.7.2. Masa segmentarny ..............................................................................
14.7.3. Masa cznotkankowy .......................................................................
14.7.4. Masa okostnowy ..................................................................................
14.7.5. Masa izom etryczny.............................................................................
I I 8 Masa z uyciem przyrzdw ..........................................................................
14.8.1. Masa szczoteczkami ..........................................................................
14.8.2. Masa wibracyjny ..................................................................................
14.8.3. Masa podcinieniowy ........................................................................
14.8.4. Enderm ologia..........................................................................................
14.8.5. Masa uciskowy (kompresoterapia) ................................................
14.8.6. Rollm asa.................................................................................................
I I 9 Masae orientalne ................................................................................................
14.9.1. Masa chiski .........................................................................................
14.9.2. Masa shiatsu .........................................................................................
14.9.3. Masa ajurwedyjski ..............................................................................
14.9.4. Masa watsu ...........................................................................................
i i 9.5. Masa polinezyjski ma-uri i lomi lomi nui ...................................
I 1 9,6. Masa przy uyciu gorcych i zimnych kamieni ........................
148
148
150
151
152
153
154
157
158
159
160
163
164
165
165
166
166
167
167
168
168
169
169
169
170
17 1
171
171
172
144
146
14.9.7. Masa tybetaski ..................................................................................

14.9.8. Masa pantai laur (shan shui) wykonywany za pomoc
stempli organicznych ..........................................................................
14.9.9. Masa turecki hammam ....................................................................
14.10. Preparaty uatwiajce masa ..........................................................................
14.11. Przeciwwskazania do stosowania m asau ..................................................
172
15. Terapia falami u derzeniow ym i....................................................................................
176
l .S w ia tlo te ra p ia ....................................................................................................................
16.1.
Promieniowanie podczerwone (IR) ..............................................................
16.1.1. Efekt biologiczny promieniowania podczerwonego..................
16.1.2. Przeciwwskazania do nawietlania promieniowaniem
podczerwonym......................................................................................
16.2.
Promieniowanie widzialne ..............................................................................
16.3.
Terapia wiatem podczerwonym i widzialnym ........................................
16.4. Promieniowanie nadfioletowe (UV) .............................................................
16.4.1. Promieniowanie U V C ....................................................................
16.4.2. Promieniowanie U V B ....................................................................
16.4.3. Promieniowanie U V A ....................................................................
16.4.4. Dziaanie biologiczne promieniowania nadfioletowego .......
16.4.5. Minimalna dawka rum ieniow a......................................................
16.4.6. Promieniowanie soneczne .............................................................
16.4.7. Fototypy s k r y ....................................................................................
16.4.8. Zastosowanie promieniowania nadfioletowego w chorobach
sk ry .......................................................................................................
16.4.9. Zastosowanie promieniowania nadfioletowego
w kosmetologii ....................................................................................
16.4.10. Przeciwwskazania do nawietla promieniowaniem
nadfioletowym ....................................................................................
178
181
182
17.Laseroterapia oraz wysokoenergetyczna fototerapia z uyciem innych

rde w ia ta ....................................................................................................................
17.1. Laser - podstawy fizyczne................................................................................
17.1.1. Klasyfikacja laserw ..............................................................................
17.2. Systemy wietlne .................................................................................................
17.3. Zjawiska biofizyczne zachodzce w tkance pod wpywem
promieniowania laserowego ..............................................................................
17.4. Biostymulacja laserowa .....................................................................................
17.4.1. Biologiczne oddziaywanie lasera niskoenergetycznego
(biostymuacyjnego) .............................................................................
17.4.2. Metodyka zabiegw biostymulacyjnych ........................................
17.4.3. Przeciwwskazania do stosowania zabiegw biostymulacji
laserow ej....................................................................................................
17.5. Biostymulacja termiczna ...................................................................................
17.6. Fototermoliza selektywna ................................................................................
17.6.1. Oddziaywanie cieplne promieniowania wysokoenergetycznego
17.6.2. Lasery wysokoenergetyczne w terapii poszczeglnych
defektw kosmetycznych ...................................................................
173
173
173
174
183
183
185
188
189
189
190
191
192
193
194
199
201
203
205
205
208
210
211
2 14
2 14
216
218
2 19
2 20
2 20
223
- p il
IIC3V.I
17.7.
Fototermoliza frakcyjna ...................................................................................
17.8. Terapia
za pomoc 1 P L ..................................................................................
17.9. Terapia
fotodynam iczna...............................................................................
I 7.10. Fototerapia wysokoenergetyczna w poczeniu z prdem RF (ELOS)
17.1 I . Przeciwwskazania do terapii laserami wysokoenergetycznymi oraz
innymi intensywnymi rdami wiata ........................................................
17 .12. Zasady bezpieczestwa podczaspracy z laserem ..................................
232
236
237
238
I H. Hydroterapia ......................................................................................................................
18.1. Oddziaywanie zabiegw hydroterapeutycznych .....................................
I 8,2. Metody wykonywania zabiegw hydroterapeutycznych ......................
1 8 .2 .1. Kpiele cakowite i czciow e............................................................
18.2.2. Kpiele mineralne ..................................................................................
18.2.3. Kpiele parowe ......................................................................................
18.2.4. Natryski ...................................................................................................
18.2.5. Polewania, zmywania, nacierania, okady i kom presy..............
18.2.6. Kpiele kinezyterapeutyczne.............................................................
18.3. Przeciwwskazania do hydroterapii ................................................................
243
2 44
246
246
246
251
251
252
253
254
I '1 'fijrm oterapia.......................................................................................................................

19.1. Podstawy fizyczne i fizjologiczne termoterapii .........................................
19.2. Termoregulacja w organizmie czow ieka......................................................
19.3. Skra w procesach termoregulacji organizmu czowieka .......................
19.4. Termoterapia ciep em ........................................................................................
19 .4 .1. Sauna fi sk a............................................................................................
19.4.2. Sauny parowe .........................................................................................
19.4.3. Miejscowe zabiegi cieplne ..................................................................
19.4.4. Przeciwwskazania do stosowania zabiegw ciep lnych
19.5. Termoterapia zimnem .......................................................................................
19.5.1. Wpyw zimna na organizm czowieka ...........................................
19.5.2. Miejscowe zabiegi zim nem .................................................................
19.5.3. Fizjoterapia zimnem caego ciaa (kriokomora) .........................
255
2 56
2 56
258
259
2 60
261
262
264
265
2 66
267
268
'ii P clo id o terap ia.....................................................................................................................

2.0 I
Borowiny ................................................................................................................
20 .1 .1 . Rodzaje zabiegw borowinowych i preparaty borowinowe ..
',0,2. Tworzywa o charakterze osadw mineralnych ..........................................
271
271
273
274
IV i I/ JO T E R A P IA W W Y B R A N Y C H P R O B L E M A C H
K( IS M E T Y C Z N Y C H I D E R M A T O L O G IC Z N Y C H ...................................
275
' I I'(0Ces starzenia si s k r y ..............................................................................................
277
11 Zaburzenia pigm entacji skry ....................................................................................
281
' ! bd zlk pospolity .............................................................................................................
285
239
2 40
tO
; Fizjoterapia w kosmetologii i medycynie estetycznej
2 4 . Blizny, bliznow ce i rozstpy skrne .........................................................................
288
2 5 .Trdzik r o w aty ..............................................................................................................
292
2 6 . Nadwaga i o ty o ............................................................................................................
295
27 .C ellu li t ...................................................................................................................................
298
V. M IE JS C E F IZ JO T E R A P II IC O S M E T Y C Z N O -E S T E T Y C Z N E J
W R N Y C H S T R U K T U R A C H O R G A N IZ A C Y JN Y C H ......................
301
Pim iennictw o ..............................................................
307
Skorowidz ...................................................................................................................................
313
I. Podstawy zabiegw
fizjoterapeutycznych
1
%
Wstp
Wraz z postpem cywilizacyjnym i wzrostem poziomu ycia u wielu ludzi

pojawia si potrzeba poprawy swojego wygldu i atrakcyjnoci. Zajmoway
si tym od lat gabinety kosmetyczne i fryzjerskie, salony masau, solaria
i tzw. siownie. Udzia medycyny ogranicza si najczciej do zabiegw
chirurgii plastycznej. Od 2 0 -3 0 lat sytuacja zmienia si diametralnie. Jest
10 zwizane z uksztatowaniem si dwch dziedzin nauki o jednoznacznie
medycznym charakterze: kosmetologii i medycyny estetycznej. U podstaw
i<zwoju naukowej kosmetologii ley coraz wiksze zainteresowanie t dziedzin lekarzy oraz specjalistycznej kadry medycznej rnych dziedzin.
Medycyna estetyczna staje si penoprawn specjalnoci medyczn, ktra
czerpie z dowiadcze i osigni medycyny klinicznej. Jednym z przejaww
Iego zjawiska jest wyonienie si z dermatologii nowej gazi - dermatologii
esl etycznej.
Jednoczenie obserwuje si doskonalenie tradycyjnych metod fizjoterapii
oraz rodzenie nowych metod, co jest wynikiem postpu nauki, techniki
i technologii. Fizjoterapia, jak rzadko ktra forma leczenia, stwarza ogromne
moliwoci oddziaywania na urod i estetyk ciaa (moliwoci techniki
laserowej s tego dobrym przykadem). Z tego powodu coraz szerzej wcza
si metody fizjoterapeutyczne do zabiegw kosmetologicznych. Postp w tej
d/iedzinie jest lawinowy, czemu sprzyja zarwno rozwj technologiczny, jak
I typowa dla wspczesnej globalizacji byskawiczna wymiana dowiadcze.
Stworzyo to potrzeb ksztacenia odpowiedniej kadry: fizjoterapeutw,
wykonujcych liczne procedury wykorzystywane w kosmetologii i medycynie
i sletycznej, pracownikw gabinetw kosmetycznych, odnowy biologicznej,
masau, wizau i orodkw body buildingu, specjalistw kinezyterapii i me
dycyny uzdrowiskowej oraz pracownikw orodkw SPA. Take lekarze
wielu specjalnoci s zainteresowani kosmetologi i medycyn estetyczn.
14
Podstawy zabiegw fizjoterapeutycznych
1 .1 . Kosmetologia i medycyna estetyczna

Kosmetologia jest to dziedzina wiedzy zajmujca si usuwaniem rnego
rodzaju defektw oraz poprawianiem i zmian cech zewntrznych w zwiz
ku z pragnieniem uzyskania atrakcyjnego wygldu. Akceptacja cech ze
wntrznych wasnego ciaa jest cech subiektywn. Poczucie dyskomfortu
moe wynika nie tylko z wrodzonych lub nabytych defektw urody ale
take z pragnienia upodobnienia si do powszechnie przyjmowanych wzor
cw estetycznych. Wzorce te bywaj zmienne, zgodnie z wymogami szero
ko pojtej mody. Mog si przekada na zdrowie fizyczne, jak w przypadku
niekorzystnej dla zdrowia otyoci, czsto jednak wynikaj jedynie z umow
nych kanonw atrakcyjnoci, jak w przypadku wielkoci kobiecego biustu
oraz ksztatu nosa czy ust. Jednym z najistotniejszych postulatw w stosun
ku do kosmetologii jest te przeciwdziaanie zewntrznym objawom starze
nia si.
Dziaania zmierzajce do poprawy lub zmiany wygldu zewntrznego
byy do niedawna domen wielu specjalistw - nielekarzy (kosmetyczek,
dietetykw, specjalistw w zakresie odnowy biologicznej, rehabilitacji ru
chowej, rekreacji, masau i wizau). Od kilkunastu lat kosmetologia jest
coraz bardziej powizana z medycyn. Z oczywistych wzgldw najwczeniej
znalaza si w centrum zainteresowania dermatologii, w zwizku z czym
powstaa nawet specjalna ga tej specjalnoci - dermatologia estetyczna.
Problemy kosmetologiczne absorbuj jednak coraz wicej innych specjalno
ci medycznych. Czsto bowiem szeroko rozumiane defekty wygldu ze
wntrznego s wynikiem skomplikowanych zaburze m etabolicznych
(dzieje si tak np. w przypadku otyoci i szpeccych uszkodze sieci
naczyniowej skry).
Dziaania na rzecz uzyskania moliwie najbardziej atrakcyjnego wygldu
kojarzy si te czsto z m edycyn estetyczn. Medycyna estetyczna jest
jednak pojciem znacznie szerszym. Kosmetologia stanowi tylko jedn z form
jej dziaania. Greckie sowo aestheticos oznacza bowiem poznanie zmysowe
i wraliwo, a estetyka jest dziedzin filozofii zajmujc si m.in. relacjami
w obrbie sztuki i takimi pojciami, jak pikno, harmonia, brzydota i dysharmonia. Pojcie estetyki zostao w ubiegym wieku bardzo rozbudowane,
bdc przedmiotem licznych teorii i rozwaa przedstawicieli wielu dziedzin
humanistycznych, szczeglnie filozofii, historii sztuki i psychologii.
Wspczenie postulat bycia piknym jest ewidentnie zwizany z presj
kultury masowej. W dzisiejszym wiecie atrakcyjny wygld jest nie tylko
walorem estetycznym, ale czsto take warunkiem uzyskania sukcesw
w yciu zawodowym.
W medycynie estetycznej najwaniejsz wartoci jest odczuwanie przez
czowieka dobrostanu psychofizycznego, rozumianego jako stan rwno
Wstp
15
wagi i harmonii. Dla uzyskania tego stanu niezbdne jest podejmowanie

lic znych dziaa prozdrowotnych, zarwno profilaktycznych (zdrowe
i>(lywianie si i zdrowy tryb ycia, rozwijanie kondycji fizycznej, budo
wanie waciwych relacji czowieka z otoczeniem itp.), jak i korekcyjnych
(zabiegi chirurgiczne, stosowanie diet i kosmetykw oraz fizykoterapii lub
psychoterapii). Medycyna estetyczna zajmuje si take aspektami psycholizycznymi procesu starzenia si czowieka, wsppracujc coraz cilej
z gerontologi.
Zadania medycyny estetycznej s bardzo zbiene z zyskujc coraz
wiksz popularno w wiecie ide wellness. Od lat 60. ubiegego wieku,
Kiedy to amerykaski lekarz Halbert Dunn stwierdzi, e dla penej satyslakcji czowieka niezbdna jest nie tylko penia zdrowia fizycznego (fitness),
ale take psychicznego (well being). Z poczenia tych dwch okrele po
wstao sowo wellness. Idea wellness jest powrotem naukowej medycyny do
staroytnego postulatu caociowego, czyli holistycznego, podejcia do
zdiowia, przy czym zdrowie oznacza poczenie prawidowych funkcji fizyeznych organizmu z rwnowag psychiczn oraz optymalnymi relacjami
z szeroko rozumianym otoczeniem czowieka.
1.2 . Zadania fizjoterapii w kosmetologii

i medycynie estetycznej
I izj( terapia jest czsto uznawana za synonim rehabilitacji medycznej, ktin zajmuje si gwnie leczeniem uszkodze i chorb narzdu ruchu. M o
na spotka wiele rozwaa teoretycznych nad zakresem talach poj, jak
kinezyterapia, rehabilitacja ruchowa, fizykoterapia, medycyna fizykalna
i medycyna uzdrowiskowa. Wydaje si, e osignito ju pewien konsensus
n do znaczenia terminu fizjoterapia - za jej najistotniejsz cech uznaje
su; obecnie wykorzystanie dla potrzeb leczenia specyficznych reakcji orga
nizmu na bodce wystpujce w rodowisku czowieka (pamita jednak
naley, e angielskie okrelenie physiotherapy nadal najczciej dotyczy
In zenia i rehabilitacji narzdu ruchu),
fizjoterapia obejmuje:
k inezyterapi - wykorzystujc rne metody wicze fizycznych, np.
aerobik, jogging.
l izykoterapi- wykorzystujc czynniki fizyczne pochodzce ze rde
naturalnych lub sztucznych.
Masa.
16
Szczeglnie intensywnie rozwijajc si form leczenia bodcowego jest

fizykoterapia. Moe ona wykorzystywa czynniki fizyczne pochodzce
z naturalnego otoczenia czowieka (np. promieniowanie soneczne, wod
morsk) oraz czynniki pochodzce z naturalnych rde. Wspczesna fizy
koterapia opiera si gwnie na wykorzystaniu rnych form energii emito
wanej przez nowoczesne generatory. Inne metody fizjoterapii, np. hydrote
rapia i balneoterapia, s udoskonalane dziki postpowi technologii. Towa
rzyszy temu doskonalenie rnych form terapii manualnej, szczeglnie
masau, a take kinezyterapii. Coraz wiksze znaczenie przywizuje si te
do optymalnego wykorzystania dietetyki dla potrzeb fizjoterapii.
Czynniki fizyczne wykorzystywane w fizjoterapii mona umownie po
dzieli na:
term iczne - dostarczajce organizmowi energii cieplnej bezporednio
lub powodujce stymulacj w organizmie reakcji zwikszajcych produk
cj wasnej energii cieplnej;
fotochem iczne - wywoujce reakcje chemiczne pod wpywem wiata
(np. stymulacja produkcji melaniny lub aktywacja witaminy D w skrze
pod wpywem promieni U V );
elektrochem iczne - wywoujce w organizmie reakcje chemiczne pod
wpywem prdu lub pola elektromagnetycznego (np. jonoforeza);
elektrokinetyczne - wywoujce zmiany napicia mini, a w konse
kwencji odpowiedzialne za skurcze lub rozlunienie poszczeglnych grup
mini;
m echaniczne - np. wywoujce reakcje tkankowe pod wpywem drga
mechanicznych (ultradwiki) lub ucisku (masa).
Ten uproszczony podzia stanowi powszechnie przyjt podstaw usys
tematyzowania metodyki fizjoterapii. W praktyce mamy do czynienia
z wieloma rodzajami energii, wywoujcymi rne reakcje fizjologiczne.
Rwnoczenie podstaw fizjoterapii jest wiedza o tym, jak poszczeglne
formy energii oddziauj na funkcje fizjologiczne organizmu czowieka.
Postp i rozwj fizjoterapii towarzyszy rozwojowi medycyny. Obecnie*
stanowi ona nie tylko uzupenienie, ale alternatyw dla leczenia chirurgie/
nego i farmakologicznego. Trudno sobie wyobrazi bez niej wspczesn;|
kosmetologi i medycyn estetyczn. Wielo form oddziaywania fizjote
rapii na organizm czowieka jest te w peni zgodna z holistycznym podejciem do zdrowia.
Mechanizmy oddziaywania
bodcw fizykoterapeutycznych
( )|il ymalny przebieg procesw fizjologicznych w organizmie czowieka wy

maga specyficznych warunkw fizykochemicznych. Stan rwnowagi, ktre
go wykadnikiem jest m.in. staa temperatura wntrza ciaa, okrela si
mianem hom eostazy. Czynnik zakcajcy homeostaz, najczciej jaka
Im ma energii dziaajcej na nasze ciao, to bodziec. Struktury tkankowe
umieszczone w rnych czciach ciaa, odbierajce dziaanie bodca, to
n u piory, np. blu, czucia, temperatury itp. B od ziec progowy to talu
litnl/iee, ktrego sia jest zdolna do pobudzenia receptora i wywoania przez
Hil|n iwicdnie odruchy nerwowe reakcji, ktrej gwnym zadaniem jest utrzy
manie homeostazy. Bodziec zbyt saby, niezdolny do wywoania reakcji, to
jtnd/iec podprogowy. Tkanki rni si midzy sob wraliwoci na
III uhi e Doln granic zdolnoci do reakcji okrela si mianem w artoci
jMognwej wraliw oci tkan ki. Natomiast grna granica, poza ktr do
linni 1 11 lo uszkodzenia struktur tkankowych, to w arto progowa to leran
cji t Uu11Ki,
I l/|<logiczn reakcj tkaniu jest odczyn norm alny, natomiast w przy
tulili l Kmick zmienionych chorobowo musimy si liczy z reakcj odmien
i. nadmiern lub nieprzewidywalnie sab, nazywan odczynem para
dni* nnlnym. Bodziec moe pobudza jedynie lokalnie, w miejscu ekspozy
cji
mwimy wwczas o odczynie m iejscow ym . Moemy te mie do
W Mienia / odczynem oglnym , kiedy bodziec pobudzi wiele rnych
plon w, uruchamiajc reakcj wielu ukadw organizmu.
hioinv wpyw na rodzaj i stopie reakcji na bodce wywiera stan ukadu
hemowi go czuciowego, ruchowego i autonomie znego. Znajomo podstam y li lul ow odruchowych receptor-orodek nerwowy-el
Klawy wiedzy fizykoterapeutycznej. Reakcje organizmu
Hi >iio'ai|,|i Kilka rnych bodcw jcdnoi, / c s n i c 1111^
t8
bodce, w krtkich odstpach czasu. Stopie reaktywnoci na okrelone

bodce zmienia si te w przebiegu wielu chorb miejscowych i oglnoustrojowych oraz na skutek przyjmowania rnych lekw.
Bardzo wan rol w powstawaniu reakcji na bodce fizykalne odgrywa
skra, w ktrej znajduj si liczne receptory, sie naczy skrnych i tkaniu
podskrnej oraz gruczoy. Odczyn ze strony skry i tkaniu podskrnej jest
uzaleniony od siy dziaania bodca. Zgodnie z jedn z podstawowych
regu fizykoterapeutycznych - regu Arndta-Schulza - sabe bodce jedynie
inicjuj procesy yciowe zachodzce w tkance, bodce o rednim nateniu
dziaaj pobudzajco, natomiast silne bodce hamuj reakcje. Zastosowanie
bodca o sile znacznie przeluaczajcej zdolnoci adaptacyjne tkanki moe
spowodowa jej uszkodzenie. Bodce silniejsze od tych, do ktrych tkanka
skrna jest zaadaptowana, wyzwalaj procesy adaptacyjne, czyli maj cha
rakter treningu.
Budowa i funkcja skry
M>i u1 stanowi zewntrzn powok ciaa i barier dla rodowiska zewntrz

ni go Jest to najwikszy organ naszego ustroju - u dorosego czowieka
powierzchnia tej tkanki wynosi 1,5-2 m2, a jej masa stanowi ok. 15% caej
niii'.v ciaa. Grubo skry waha si od 0,1 mm (powieki) do 6 -7 mm (plei VI I >la zrozumienia oddziaywania na skr poszczeglnych czynnikw
11 -s U.iI nych oraz substancji czynnych zawartych w kosmetykach, kosmei rui k.ich i lekach niezbdne jest zapoznanie si z jej anatomi i fizjoliigl
3.1. Budowa skry

M- i n,i ma budow warstwow. Skada si z naskrka, skry waciwej i tkan
ki podskrnej (ryc. 1). W tych trzech warstwach znajduj si przydatki
kiiinc (mieszki wosowe, gruczoy ojowe i potowe), naczynia krwionone
i llinl.ii vc/nc, zakoczenia nerwowe i minie przywone. W obrbie naIii I iiIum li otworw ciaa skra przechodzi w bon luzow.
<, 1. 1. Naskrek
Ntinkinrk stal iowi bezporedni granic midzy organizmem a rodowiskiem
u iii 11/nvm. Jego grubo wynosi 0 ,3 -1 ,5 mm. Naskrek nie zawiera nai #vn !i wiononych i jest odywiany przez naczynia warstwy brodawkowalt-1 hIom v waciwej. Im bardziej jest ona rozwinita, tym lepsze gwarantuje
iywii nie naskrka. Zakoczenia sieci nerwowej wnikaj tylko czciowo
20
Rycina 2. Budowa naskrka.
Naskrek jest zbudowany z przylegajcych do siebie, warstwowo uol

nych komrek. Wyrnia si kolejno, poczwszy od skry waciwej, n;r.i
pujce warstwy naskrka: podstawn, kolczyst, ziarnist, jasn i rogowi
90% komrek naskrka to komrki ywe - keratynocyty, ktre pi#
ksztacaj si stopniowo w komrki poszczeglnych warstw. Ostatnip. n.
bardziej zewntrzni) warstw naskrka stanowi martwe, zrogowaeiali I-
21
mrki - korneocyty. Zjawisko keratynizacji, czyli rogowacenia, jest pro

cesem cigych zmian morfologiczno-chemicznych w komrkach naskrka.
Rozpoczyna si ono ju w warstwie podstawnej, gdzie komrki dziel si,
11 nastpnie przemieszczaj ku powierzchni, ulegajc w warstwie ziarnistej
stopniowemu przeksztaceniu w komrki martwe, zuszczajce si na po
wierzchni skorty Komrki, przemieszczajc si z warstwy podstawnej ku
powierzchni naskrka, trac nie tylko jdra komrkowe, ale rwnie tlen
I wod. Prawidowo przebiegajcy proces keratynizacji ma szczeglne zna
czenie w odnowie skry. Cay cykl przemian i migracji komrek z warstwy
podstawnej do warstwy rogowej trwa okoo miesica.
Warstwa podstaw na (stratum basale) (zwana rwnie warstw rozrodcz)
Jest zbudowana z komrek macierzystych zdolnych do podziau. Tworzy j
|cdna warstwa komrek o walcowatym ksztacie, cile do siebie przylega|i|cych. Oprcz komrek podstawnych w warstwie tej znajduj si gwiadzi
stego ksztatu komrki barwnikowe (melanocyty), komrki Langerhansa
I komrki Merkela.
Melanocyty zawieraj barwnik - melanin, ktry nadaje skrze odpowied
ni kolor. Zadaniem melaniny jest ochrona przed promieniowaniem ultrafioIrlowym. Komrki te wprowadzaj swe wypustki midzy komrki grnej
Warstwy naskrka. Przez te w y p u s tk i przekazuj keratynocytom ziarnistoci,
rtWane melanosomami, w ktrych dokonuje si synteza melaniny. Na jeden
llte la n o s o m przypada zazwyczaj 36 keratynocytw, ktre w caoci tworz
|pilnostk melanocytarn.
"\
Ziarna
melaniny
Dojrzae
melanosomy
Dojrzewajce
melanosomy
22
Komrki Langerhansa s to komrki dendrytyczne pochodzenia szpiko

wego, ktre wystpuj take w obrbie luzwek. Stanowi cz ukadu
immunologicznego caego ustroju, poniewa ich funkcja w istotny sposb
wpywa zarwno na odpowied humoraln, jak i komrkow. Mog te by
odpowiedzialne za powstawanie alergii, m.in. atopii kontaktowej. S silnie
niszczone przez promieniowanie U Y co wie si z miejscowym, a nawet
oglnoustrojowym negatywnym dziaaniem tego promieniowania na proce
sy immunologiczne.
Komrki Merkela uznano, po ich odkryciu, za upostaciowane zakoczenia
nerwowe odpowiedzialne za odczucia dotyku. Obecnie wiadomo, e nale
one do komrek neuroendokrynnych, przy czym bardzo istotny jest fakt,
e z komrek tych moe powsta grony, podobny do czerniaka nowotwr
MCC (Merkel celi carcinoma). Za jeden z istotnych czynnikw ryzyka rozwo
ju tego nowotworu uznaje si wieloletni nadmiern ekspozycj na promie
niowanie UV
Warstw kolczyst (stratum spinosum) tworzy kilka warstw komrek
o wielobocznym ksztacie, ktre ulegaj spaszczeniu w kierunku ku po
wierzchni skry. Komrki nie przylegaj cile do siebie, a s jedynie po
czone desmosomami. Pozostae przestrzenie midzy komrkami s wype
nione desmoglein, substancj mukopolisacharydowo-biakow, ktra
cementuje komrki, zapewniajc skrze odpowiedni elastyczno i odpor
no. Komrki warstwy podstawnej i kolczystej, oglnie nazywane warstw
Malpighiego, cechuj si pen ywotnoci. Zewntrznie od tej warstwy
nie obserwuje si podziaw komrkowych.
Warstwa ziarnista (stratum granulosum) jest zbudowana z kilku warstw
komrek o wrzecionowatym ksztacie i spaszczonych jdrach, wypenionych
ziarnami keratohialiny. Bior one bezporedni udzia w procesie wytwarza
nia keratyny.
Warstwa jasna (stratum lucidum), dystalna w stosunku do warstwy ziar
nistej, nie wystpuje we wszystkich obszarach naskrka. Jest obecna szcze
glnie wyranie w zrogowaciaym naskrku doni i na podeszwach. Skada
si z kilku warstw spaszczonych martwych komrek. M a due znaczenie
w powstawaniu zaburze rogowacenia naskrka.
Warstwa rogowa (stratum comeum), najbardziej zewntrzna, jest zbudo
wana z martwych komrek przypominajcych wygldem uski, wypenio
nych biakiem - keratyn - i uoonych rwnolegle do powierzchni naskr
ka (ryc. 4). Komrki, ktre j tworz (korneocyty), s efektem kocowym
procesu rogowacenia. Obszar pooony gbiej (warstwa zwarta) wykazuje
wiksz spjno ni warstwa leca najbardziej powierzchownie, nazywa
na warstw zluszczajc si. Poczenia midzy komrkami warstwy zuszczajcej si zanikaj, dziki czemu moliwe jest ich oddzielanie. Korneocy
ty s spojone lipidowym cementem midzykomrkowym, skadajcym si
gwnie z ceramidw, steroli i ich pochodnych, wolnych kwasw tuszczo-
23
wych oraz wglowodorw. Stanowi on wraz z keratyn jednolite rodowisko

sprzyjajce prawidowemu uwodnieniu skry. W procesie tym ma rwnie
znaczenie znajdujcy si na powierzchni naskrka paszcz wodno-lipidowy.
Warstwa rogowa stanowi take skuteczn ochron przed czynnikami me
chanicznymi oraz wnikaniem drobnoustrojw i substancji chemicznych
w gb ustroju.
3.1.2. Skra waciwa

Skra waciwa (dermis propria), stanowica rodkow warstw skry, jest
/budowana ze cile uoonych wkien tkanki cznej. Zawiera naczynia
krwionone, wkna nerwowe i przydatki skry. Z naskrkiem czy si za
pomoc bony podstawnej. Naskrek wnika w skr waciw soplami,
midzy ktrymi znajduj si wytworzone przez skr i skierowane w kiei miku naskrka brodawki. W skrze waciwej mona wyrni warstw
brodawkow i warstw siateczkow.
Warstwa brodawkowa (stratum papillare) ley pod naskrkiem i jest
/budowana z luno zwizanej tkanki cznej. Wystpuj w niej brodawki
zawierajce liczne drobne naczynia krwionone.
Warstwa siateczkowa (stratum reticulare) przylega do tkanki podskrnej
i i harakteryzuje si bardziej zbit, lit struktur tkanki cznej. Rozgazia
u<; w niej bardziej proksymalna sie naczy i wystpuj mieszki wosowe
01 a/ gruczoy ojowe i potowe.
W skad skry waciwej wchodz biaka strukturalne produkowane
gl<iwnle przez fibroblasty. Nale do nich kolagen, nadajcy skrze wytrzy
mao, i elastyna, nadajca jej elastyczno. Makroczsteczki biaka cz
ii; w wizki i wkna. Skra waciwa zawiera tylko 4% elastyny (gwny
Idadiiik wkien sprystych) i 70% kolagenu. Wyrnia si trzy rodzaje
wokiem kolagenowe, spryste i retikulinowe. Cienkie wkna warstwy
hmdawkowcj zbudowane s gwnie z kolagenu typu III, natomiast w war
24
stwie siateczkowej znajduje si gwnie kolagen typu I. W kna biakowe

s wtopione w bezpostaciow, elopodobn mas proteoglikanow lub mukopolisacharydow, ktra ma zdolno wizania wody w iloci wielokrot nie
przekraczajcej ich objto, dziki obecnoci takich zwizkw, jak kwas
hialuronowy i aminy wielocukrowe. Zdolno wizania wody jest niezbdna
dla zachowania waciwoci mechanicznych wkien biakowych. Dziki
istnieniu wkien kolagenowych i sprystych skra jest chroniona przed
uszkodzeniem. Z wiekiem, a wczeniej u osb naraonych na dziaanie
promieni UV, zdolno wizania wody sabnie. W kna elastyczne ulegaj
zwyrodnieniu i wraz z wknami kolagenowymi zbijaj si w bezpostaciow
mas. Zmniejsza si rwnie synteza kolagenu. Konsekwencj tych zmian
jest pojawienie si zmarszczek i bruzd oraz zmniejszenie elastycznoci i na
picia skry (patrz rozdzia 21: Proces starzenia si skry).
3.1.3. Tkanka podskrna

Tkanka podskrna (subcutis) jest zbudowana gwnie z lunej tkan ki cznej
tworzcej komory (zraziki) wypenione komrkami tuszczowymi (adypocytam i). Nie ma wyranej granicy midzy skr waciw a tkank podskr
n. Tkanka ta chroni przed dziaaniami mechanicznymi, ma waciwoci
termoizolacyjne oraz stanowi zapas energii, wykorzystywany w razie po
trzeby. W tkance podskrnej s rwnie obecne naczynia krwionone,
fragmenty gruczow potowych oraz zakoczenia nerww (ciaka baldaszkowate Patera-Paciniego) odpowiedzialne za czucie gbokie.
3.1.4. Ukad naczyniowy skry

Skra jest zaopatrywana przez dwie sieci naczy krwiononych. Na granicy
skry waciwej i tkanki podskrnej znajduje si gboka sie naczy zwana
gbokim splotem skrnym. W warstwie brodawkowej skry waciwej
znajduje si natomiast powierzchniowy (podbrodawkowy) splot skrny. Oba
sploty s poczone naczyniami czcymi. W naskrku nie ma ju sieci
naczyniowej - jest on odywiany jedynie przez kocowe odgazienia naczy
wosowatych. Naczynia limfatyczne w skrze przebiegaj rwnolegle do
naczy ylnych.
Ukad ttniczy zaopatruje skr w krew zawierajc skadniki odywcze
i tlen. Produkty przemiany materii s odprowadzane przez ukad ylny oraz
czciowo przez ukad limfatyczny. Cay ten ukad mona okreli mianem
obwodowego ukadu naczyniowego; obejmuje on ttniczki, naczynia wo
sowate, anastomozy ttniczo-ylne i yki. Reakcja mikrokrenia na r-
25
Rycina 5 . Anastomozy ttniczo-ylne.
nego rodzaju czynniki fizykalne odgrywa decydujc rol w procesie ody

wienia oraz utrzymania prawidowego stanu skry.
Istotnym czynnikiem warunkujcym optymalny transport krwi na obwd
jest cinienie ttnicze. Zaley ono od siy toczcej serca i napicia ciany
naczy. Jest to rodzaj ukadu wysokiego cinienia, zalenego od rytmu
skurczw pompy - serca. Dynamik t steruje ukad nerwowy wegetatywny
i neurohormonalny. Regulacja cinienia odbywa si przez zwanie i rozsze
rzanie naczy, odpowiedi}io do zapotrzebowania. Ukad ylny jest natomiast
ukadem niskiego cinienia, zalenym od waciwoci hemodynamicznych
serca oraz od sprawnoci anatomicznej i funkcjonalnej lokalnego ukadu
ylnego.
Cech charakterystyczn ukadu ylnego jest obecno licznych ylnych
zastawek w pozapowiziowych i gbokich yach koczyn dolnych, ktre
umoliwiaj odpyw krwi z y skrnych, skierowany dorodkowo, w kie
runku serca.
3.1.5. Unerwienie skry

W skrze waciwej znajduje si sie wkien nerwowych tworzcych splot
gwny, z ktrego wkna nerwowe wychodz ku powierzchni, tworzc
ilrugi splot, na granicy warstw siateczkowej i brodawkowej, koczcy si
/ zakoczeniami nerwowymi. W naskrku s obecne jedynie zakoczenia
nerwowe.
26
Rycina 6. Powierzchniowy i gboki splot naczy w skrze: a

ylny.
ukad ttniczy; b
ukad
27
Skra zawiera rne typy zakocze nerwowych - receptorw, ktre s

przystosowane do odbioru rnorodnych bodcw czuciowych. Tworz one
tzw. ciaka kracowe nerww. Niektre s wolnymi zakoczeniami nerwo
wymi, nieposiadajcymi osonki, inne skadaj si z zakocze otoczonych
tkank czn. Tworzy ona rnego ksztatu torebki. Oglnie mona powie
dzie, e receptory skry su do odbierania bodcw dotykowych i ter
micznych: ucisku, blu, ciepa i zimna.
Za czucie dotyku s odpowiedzialne gwnie ciaka Meissnera, ciaka
Merkela oraz wolne zakoczenia nerwowe oplatajce pochewk wosa.
Wraenie ucisku, wywoane silniejszym naciskiem na skr, jest odbierane
przez ciaka blaszkowate Vatera-Paciniego i ciaka Golgiego. Bl jest prze
wodzony przede wszystkim nagimi zakoczeniami nerwowymi wkien
bezrdzennych. Za receptory ciepa i zimna uwaa si ciaka Ruffmiego
i ciaka kracowe Krausego. Wolne zakoczenia nerwowe znajduj si gw
nie w naskrku, natom iast otorbione zakoczenia nerwowe wystpuj
gwnie w skrze waciwej i tkance podskrnej.
3.1.6. Przydatki skry

W os skada si z ukrytego w skrze korzenia wosa oraz z jego czci ze
wntrznej, zwanej odyg. W os tkwi w mieszku wosowym, ktry jest lej
kowatym wgbieniem naskrka sigajcym w gb skry. Dolna, bardziej
zbita cz korzenia, nazywana opuszk lub cebulk wosa, stanowi na
bonkow cz wosa (ryc. 7). Z macierzy, w wyniku jej rogowacenia,
powstaje odyga wosa. Cz nabonkow wosa stanowi rwnie pochew
ka, ktra dochodzi do powierzchni skry. Bezporednio pod cebulk wosa
ley brodawka, naleca do cznotkankowej czci wosa. Brodawka wo
sa, zaopatrzona w naczynia krwionone i nerwy, jest cile zwizana z ma
cierz. Uszkodzenie tej czci wosa powoduje nieodwracalne jego zniszcze
nie, natomiast uszkodzenie czci nabonkowej jest odwracalne. W czci
nabonkowej wosa powyej brodawki znajduj si melanocyty wytwarza
jce barwnik odpowiedzialny za kolor wosa.
W zrost wosa odbywa si w sposb cykliczny. Faza jego intensywnego
wzrostu jest okrelana mianem anagenu. Znamienn cech wosa anagenowego jest dobrze wyksztacona cebulka. W os cay czas ronie a do przejcia
w kolejn faz cyklu, zwan lcatagenem. Jest to faza przejciowa, w ktrej
cebulka wosowa obumiera, ulega postpujcemu zrogowaceniu i przesuwa
si ku grze. W trzeciej kocowej fazie cyklu - telogenie - wos przygoto
wuje si do wypadnicia. W ostatniej fazie telogenu mieszek wosowy
spontanicznie wchodzi w faz anagenu.
28
Gruczoy ojowe znajduj si w skrze waciwej i z reguy s zwizane

z wosami. Tylko niewielka liczba tych gruczow ma ujcie bezporednio
na powierzchni skry (czerwie wargowa). Gruczow ojowych s pozba
wione powierzchnie doniowe rk i podeszwowe stp. Wydzielany przez te
gruczoy j (sebum) pokrywa naskrek i chroni go przed czynnikami me
chanicznymi, chemicznymi i infekcyjnymi, a take zapobiega nadmiernemu
T abela 1. Cykl wzrostu wosa w rnych okolicach ciaa
Wosy
w fazie anagenu (%)
Czas trwania
telogenu
(miesice)
Gboko, na ktrej
znajduje si mieszek
wosowy (mm)
Gowa
80-90
3-4
3-5
Broda
60-70
1,5-2,5
2-4
Doy pachowe
30-60
4-5
Uda
20-40
4-6
2-4
Wzgrek onowy
20-30
10
Okolica ciaa
30
parowaniu wody. Powleka wosy, nadajc im elastyczno i mikko. Ska

da si gwnie z triglicerydw, wolnych kwasw tuszczowych, zwizkw
woskowych, cholesterolu i skwalenu.
Wydzielanie sebum jest wspomagane przez minie przywlone. Ich skurcz,
wystpujcy pod wpywem zimna lub bodcw psychicznych i okrelany
mianem gsiej skrki, podlega regulacji hormonalnej. Testosteron i proge
steron powoduj wzmoenie wydzielanie oju, a w duszym czasie - prze
rost gruczow ojowych, natomiast estrogeny dziaaj odwrotnie.
W skrze wystpuj dwa rodzaje gruczow potowych: ekrynowe i apokrynowe. Rozmieszczenie obu rodzajw gruczow nie jest rwnomierne.
Gruczoy ekrynowe s zbudowane z pojedynczej cewki i rozmieszczone na
caej skrze, ale najwicej ich wystpuje na skrze rk, stp i czoa. Pot
wydzielany przez te gruczoy skada si gwnie z wody (98% ), chlorku sodu
oraz produktw przemiany biakowej, takich jak mocznik i kwas moczowy.
Gruczoy potowe ekrynowe peni bardzo wan rol w procesie termoregulacji. Wraz z potem organizm pozbywa si niektrych soli i produktw
przemiany materii. Lekko kwane pH sprzyja bakteriostazie oraz hamuje
namnaanie si grzybw i mikroorganizmw, ktre lepiej rozwijaj si w ro-
Macierz
31
dowisku zasadowym. Wydzielina gruczow ojowych tworzy na powierzch

ni skry emulsj olej/woda lub woda/olej, nazywan paszczem lipido
wym skry.
Gruczoy apokrynowe s wiksze ni gruczoy ekrynowe i wystpuj obficie
w okolicy pach i narzdw pciowych. W wydzielinie tych gruczow wy
stpuje wiele substancji wonnych oraz soli, biaek, lipidw i cukrw, ktre
stanowi doskona poywk dla bakterii znajdujcych si na powierzchni
skry. Bakterie powoduj rozkadanie potu i powstawanie zwizkw zapa
chowych, zalenych od skadu potu i aktywnoci bakterii.
Grzbietowe powierzchnie opuszek wszystkich palcw s pokryte zrogowaciaymi pytkami zwanymi paznokciam i. Paznokcie skadaj si z ma
cierzy i pytki. Wypukoci skry wok paznokcia nazywane s waem
paznokciowym (dzieli si na boczny i przyrodkowy). Tak jak wosy, pa
znokcie rosn dziki podziaowi komrek macierzy.
3.2. Funkcje skry

Skora stanowi wielofunkcyjny narzd, ktry nie tylko oddziela rodowisko
zewntrzne od organizmu, ale rwnie czy te rodowiska. Bierze ona udzia
w procesach zmierzajcych do zachowania homeostazy caego organizmu.
1,2.1. Funkcja ochronna skry

Igi ilnic funkcje ochronne skry mona podzieli na bierne i czynne. FunkI In bierna wynika z jej budowy i struktury, czynna natomiast z reakcji
||i v na okrelony bodziec.
S/i /ogln rol w procesie ochrony spenia warstwa rogowa naskrka.
% |edncj strony jej budowa, a z drugiej reakcje na bodce fizykochemiczne
Hiiwniluj, e naskrek uniemoliwia wnikanie cia obcych do gbiej poofltlni li warstw skry, a take zapobiega nadmiernej utracie wody przez
plgunl/in (spowalnia dyfuzj wody pochodzcej z gbszych warstw skry),
(g w/glilu na te specyficzne waciwoci mwi si o barierze warstwy
M^nna j /a skuteczne dziaanie tej bariery s odpowiedzialne keratyna,
(tlili iwx i rm ent midzykomrkowy i budowa anatomiczna.
hic./. / wodno-lipidowy znajdujcy si na powierzchni skry utrzymuje
Hitu pl I skry, stwarzajc przez to niedogodne warunki do bytowania
Iniiiiisilujw chorobotwrczych. Tuszcze wydzielane przez, gruczoy
ttvr urn aj wosom i skrze elastyczno oraz chroni je przed uszkodz
t tun haiiicznym. Warstwa lipidowa utrudnia rwnie, swobodne paro
Wii.ly
32
Naskrek take chroni przed promieniowaniem U V Zgrubienie naskr

ka jest fizjologiczn odpowiedzi organizmu na promieniowanie U V. Warstwa
rogowa czciowo odbija i pochania to promieniowanie, nie dopuszczajc
do jego przeniknicia do lecych gbiej warstw skry. Dodatkowy filtr
ochronny przed promieniowaniem UV stanowi melanina, chronica jdra
komrek skry wraz z ich materiaem genetycznym. Zawarty w pocie kwas
urokanow y take peni rol filtra UV
Charakterystyczna budowa tkanki cznej skry waciwej, z obecnoci
wkien kolagenowych i elastycznych, nadaje skrze specyficzne waciwo
ci mechanicznie. Dziki nim skra jest odporna na rozciganie i urazy
mechaniczne. Charakterystyczna, falista budowa warstwy brodawkowej
wpywa na agodzenie urazw. Tkanka tuszczowa znajdujca si w tkance
podskrnej jest kolejnym zabezpieczeniem przed urazami mechaniczny
mi.
3.2.2. Funkcja wydalnicza skry

Skra peni rwnie funkcj wydalnicz. Wraz z potem wydalane s ubocz
ne produkty przemiany materii. Organizm traci przecitnie wraz z potem
ok. 0,5 litra wody, a przy intensywnym poceniu nawet ok. 2 litry wody na
dob. Oprcz produktw przemiany materii mog by wydalane przez sk
r take substancje o charakterze toksycznym.
Woda zawarta w skrze w naturalny sposb jest przesuwana z warstw
gbszych do bardziej powierzchownych i ulega odparowaniu. Ilo wody
traconej przez skr t drog okrela si za pomoc skrtu TEW L (transepidermal water loss - przeznaskrkowa utrata wody). Nie wlicza si do tej
wielkoci wody utraconej wraz z potem.
Udzia skry w procesie oddychania jest niewielki.
Przez skr wydala si tylko 4 -5 % C 0 2. Dziki temu, e woda wraz
z wieloma skadnikami pynu rdtkankowego, w tym take toksycznymi,
ulega przesuniciu, moliwe jest ich usuwanie przez warstw rogow naskr
ka i gruczoy potowe. Wiele czynnikw fizykalnych moe zdynamizowa
ten proces.
3.2.3. Funkcja term o regulacyjna skry

Skra stanowi jeden z najistotniejszych elementw systemu utrzymania
homeostazy cieplnej organizmu czowieka na poziomie optymalnym d/?*
przebiegu procesw fizjologicznych, czyli na poziomie ok. 37C. Skra wraz
z owosieniem oraz tuszczowa tkanka podskrna s znakomitymi izolato-
l www.elecpol.pl ul.uycka 34a 61-614 Pozna tel.: 061 825 60 50 fax: 061 825 61 52 biuro@i
uszczyca
Hanna Wolska
wydanie I, 144 strony, 35 ilustracji, oprawa mikka,
cena katalogow a 25 z
uszczyca jest schorzeniem uwarunkowanym genetycznie,
jednake sam mechanizm dziedziczenia uszczycy jest nieznany.
Cechuje si przewlekym przebiegiem, z tendencj do samo-istnego ustpowania i pojawiania si nawrotw. Autorka opisuje
wszelkie metody leczenia objaww choroby i wyduenia remisji,
przedstawia najnowsz wiedz na jej temat. Wskazuje jak
traktowa wasne ciao, ale te jak nie podda si negatywnym
emocjom. Opisuje wskazania dietetyczne w leczeniu tej
niezwykle trudnej choroby.
Jak sobie radzi z egzem
Sarah Wakelin
wydanie I, 164 strony, 27 ilustracji, oprawa mikka,
cena katalogowa 36 z
W ksice kolejno przedstawiono, w sposb zrozumiay dla laika, zewntrzne objawy
egzemy oraz odczucia, jakie towarzysz chorym; wlale miejsca powicono wystpowaniu
tej choroby u dzieci, zagadnieniom alergii w powizaniu ze zmianami skrnymi; testom
alergicznym. Rozdzia powicony leczeniu przedstawia wszystkie stosowane dzi metody,
a wic zarwno na|popularnle|sze leczenie mle|icowo, ale te terapi doustn I doyln,
stosowanie promlonlowaula ultrafioletowego oraz stosowane przez medycyn
W ydaw r
Lek
tajemnice pikna, zdrowia i urody
K o sm eto lo g ia i fa rm a k o lo g ia ski
Marie-Claude M a rtin i
wydanie 1,472 strony, 5 1 ilustracji, oprawa tw ar
cena k atalo g ow a 119 z
cka-Wofis
M. Patoka
Podrcznik zawiera bogate i ciekawe sownictwo

z zakresu jzyka codziennego i komunikacji z klientem,
a take nazewnictwa specjalistycznego. Pozwala to
na wiczenie sprawnoci mwienia. W podrczniku
zamieszczono klucz do wicze, tematyczny sowniczek
angielsko-polski, wykaz preparatw stosowanych
w terapiach kosmetycznych i do wyrobu kosmetykw,
spis chorb skry, a take krtk histori stosowania
kosmetykw - od staroytnoci do czasw wspczesnych.
'7*
nul \ A / \ / A
su/nlrhA/A
33
rami. Powierzchnia parowania i wypromieniowywania ciepta moe si

zmienia w wyniku zmiany napicia mini przywonych (ich skurcz to
tzw. gsia skrka). Na ilo wypromieniowanego ciepa istotnie wpywa stan
mikrokrenia w skrze, zarwno w sensie napicia ciany naczy woso
watych, jak i zmiany pojemnoci powierzchownego oyska naczyniowego
(np. czasowe otwieranie si dodatkowych pocze ttniczo-ylnych). Jed
n z bardziej efektywnych moliwoci utraty ciepa jest energochonna
produkcja potu przez gruczoy potowe. Warstwa potu uatwia z kolei utra
t ciepa.
3.2.4. Skra jako narzd zmysu

Dziki zawartym w skrze receptorom czuciowym do orodkowego ukadu
nerwowego s przekazywane informacje o rodowisku zewntrznym i zmia
nach w nim zachodzcych. Ze wzgldu na rodzaj odbieranego bodca re
ceptory dzieli si na: mechanoreceptory, chemoreceptory, termoreceptory
i nocyreceptory. Kady receptor jest zazwyczaj pobudzany przez jeden rodzaj
Rycina 10. uk odruchowy.
^odstax/vy zabiegw fizjoterapeutycznych
energii. Oczywicie oprcz dozna podstawowych, takich jak bl i tempe

ratura, istn ie je ca ki gama odczu porednich, w odbiorze ktrych prawdo
podobnie b irze udzia nie jeden, ale wiele receptorw. Elementem tego
ukadu S r5 wnie zakoczenia nerwowe narzdw wykonawczych, czyli
efektor<5w (nunie, naczynia, gruczoy), odbierajce informacje zwrotne
z orodyowego ukadu nerwowego.
W sy6rze znajduj si take wkna nerwowe ukadu autonomicznego
unerwijCe przydatki skry i naczynia krwionone. Przewodz one infor
macje regulujce czynno wydzielnicz gruczow i napicie ciany naczy.
Dziki powizaniom, jakie istniej midzy skr a narzdami wewntrzny
mi, bier2e o na udzia wwyrwnywaniu zaburze homeostazy, ktre powsta
y w rganizjTiie na skutek zmian w rodowisku zewntrznym.
3.2.5. Funkcja immunologiczna skry

Skra Ckjgj-ywa istotn rol w procesach immunologicznych, zarwno u osb
zdrowycb ; yrk i cierpicych na wiele schorze o podou alergicznym lub
nowotVyoj-Qyeym. Komrki ukadu odpornociowego w skrze okrela si
mianerp gpT (skin-associated lymphoid tissue). Najwaniejsze i najlepiej z nich
poznapg to kom rki dendrytyczne Langerhansa, stanowice 5 -7 % ko
mrek n a s k rk a . Wystpuj one take w luzwce jamy ustnej oraz w na
rzdach |im fatycznych. Ich wsppraca z limfocytami T odgrywa istotn
rol w t\adz>rze immunologicznym, zarwno przeciwinfekcyjnym (gwnie
wirusoy,ymy jak i przeciwnowotworowym. Odpowiedzialne s rwnie za
reakcje odrzucenia przeszczepw skry oraz niektre choroby immunolo
giczne skry, np. nadwraliwo kontaktow lub choroby atopowe.
Driyg gfup komrek immunologicznie czynnych skry stanowi keratynocy^y produkujce liczne cytokiny immunostymulujce i immunosupresyjiye najlepiej poznane z nich to interleukina 1 (IL-1), odpowiedzial
na m.i r, za przebarwienia skry po napromienieniu UV, interleukiny 12
i 18 ( I p. 12 i IL -18) o dziaaniu przeciwnowotworowym oraz interleuki
na 10 <(IL-lO) o dziaaniu immunosupresyjnym. Rola komrek Langerhan
sa i k y raypocytw oraz znaczenie ich wsppracy z limfocytami T s
obecnie intensywnie badane. Wyniki tych bada pozwalaj lepiej zrozumie
rol sk<yry yr wielu procesach chorobowych dotyczcych caego organizmu,
a szczggginje nowotworowych, zagroe wynikajcych z ekspozycji skry
na pro m j eniowanie U V Trwaj te badania nad sposobami ochrony DNA
kom rc g n3skrka przed promieniowaniem UV przez zewntrzne stosowa
nie substancji zawierajcych odpowiednie enzymy reperujce.
3 .3 . Rola wolnych rodnikw tlenowych w skrze

Wolne rodniki tlenowe s to atomy, czsteczki lub zwizki posiadajce na
zewntrznej orbicie niesparowany elektron. Czstki te, zwane te oksydantami, s bardzo reaktywne - atwo wchodz w liczne reakcje chemiczne,
w wyniku ktrych czsto powstaj substancje toksyczne.
Nawet w optymalnych warunkach otoczenia w wolne rodniki przeksztal ca si ok. 5% wdychanego tlenu. Ilo ta wzrasta znacznie w przypadku
oddychania zanieczyszczonym powietrzem, naogowego palenia papierosw
oraz na skutek nadmiernego wysiku, infekcji, podwyszenia temperatury
ciaa, upoledzenia ukrwienia narzdw i stresu. Due szkody w tym zakre
sie wywouj niektre leki, metale cikie i spoywcze rodki konserwujce.
Silnym stymulatorem powstawania oksydantw, szczeglnie w skrze, jest
promieniowanie UV
Najbardziej toksycznymi z oksydantw s: rodnik hydroksylowy -O H
oraz anionorodnik ponadtlenkowy, posiadajce zdolno niszczenia biaek,
lipidw i wglowodanw oraz - przede wszystkim - komrkowego DNA.
Produkty tych szkodliwych reakcji s take niejednokrotnie toksyczne. Ten
niszczcy proces nazywa si stresem oksydacyjnym. Jest coraz wicej do
wodw na to, e jest on odpowiedzialny za przyspieszenie procesu starzenia
si organizmu oraz za wystpowanie wielu chorb, take nowotworowych.
Organizm stara si eliminowa oksydanty. Substancje, ktre maj zdol
no neutralizowania wolnych rodnikw, okrela si potocznie mianem
/miataczy wolnych rodnikw (scavengers), a prawidowo - antyoksydantw .
Do najsilniejszych antyoksydantw naley witamina E, a take wspomaga
jce j witaminy A i C oraz pierwiastek selen. Rwnie wiele substancji
endogennych eliminuje wolne rodniki (DHEA, melatonina, estradiol). Antyoksydanty egzogenne s dostarczane gwnie drog pokarmow. Zaintere
sowanie dermatologii i kosmetologii ogniskuje si na moliwoci wprowa
dzania ich drog przezskrn.
Reakcja skry na bodce fizyczne
W wyniku absorpcji energii przez skr dochodzi do zmian widocznych

mikroskopowo i/lub makroskopowo. Niektre bodce fizykoterapeutyczne
nie powoduj zmian widocznych goym okiem. Pochonita dawka energii
powoduje zmiany w tkankach widoczne jedynie w obrazie mikroskopowym
(np. biostymulacja laserowa). Zabiegi fizykoterapeutyczne mog rwnie
wywoa reakcje, ktre mona obserwowa bez uycia dodatkowych przy
rzdw. Przykadem takiej reakcji jest zaczerwienienie skry lub skurcz
minia. Reakcje, ktre zachodz w skrze pod wpywem bodcw fizycz
nych, mona rozpatrywa na poziomie subkomrkowym, komrkowym
oraz na poziomie tkanki. Zmiany miejscowe mog prowadzi rwnie do
wystpienia zmian w caym organizmie.
Bodce fizyczne powoduj powstanie w skrze odczynu, a charakter
odczynu bdzie zalea od wielu czynnikw, w tym:
rodzaju zastosowanego rda energii;

siy dziaania bodca;
czasu trwania bodca;
wielkoci powierzchni skry, ktra zostaje poddana ekspozycji;
zmiennoci siy dziaania bodca w czasie trwania zabiegu (moe on
narasta szybko, powoli lub ulega wahaniom);
aktualnej zdolnoci tkanki skrnej do reakcji (pobudliwoci, zdolnoci
adaptacyjnej tkaniu oraz wieku i pci osoby, u ktrej przeprowadza si
zabieg);
dziaania czynnikw wspistniejcych w czasie zabiegu, np. substancji
biologicznie czynnych wprowadzanych za pomoc bodcw fizjotera
peutycznych (jonoforeza, sonoforeza, masa).
Odczyn ze strony skry moe wystpi ju w czasie trwania zabiegu,

bezporednio po nim i/lub z opnieniem. Przykadem odczynu, ktry
Reakcja skry na bodce fizyczne
37
wystpuje z opnieniem, jest reakcja skry na dziaanie promieniowania

UVA, przejawiajca si wystpieniem zbrzowienia skry.
Bodce fizyczne dziaajce na skr mog:
stymulowa procesy fizjologiczne zachodzce w skrze;
hamowa procesy fizjologiczne zachodzce w skrze;
dziaa uszkadzajco (destrukcyjnie) na skr.
Ten sam rodzaj energii, w zalenoci od natenia bodcw, wywouje
w tkance odmienne reakcje. Przykadem takiego zjawiska jest reakcja skry
na ciepo. Dawka energii cieplnej w niewielkim stopniu przekraczajca pro
gow wraliwo tkanki stymuluje procesy fizjologiczne. Jeli zastosowana
dawka energii przekroczy warto progow tolerancji tkanki, doprowadzi
do jej uszkodzenia. Kontrolowany uraz w obrbie naskrka i/lub skry wa
ciwej moe by wykorzystany w celu wywoania przebudowy tkanki
i w efekcie uzyskania korzystnej poprawy w wygldzie skry. Zabiegi wyko
rzystujce ten mechanizm od wielu lat s stosowane w medycynie estetycz
nej (ryc. 11).
A
W arto progowa
tolerancji tkanki
W arto progowa
w raliw oci tkanki
Kontrolowany
uraz
Stymulacja
Natenie bodca
Ky<ina 1 1 . Reakcja tkanki w /.ik/ntfid od siy dziaania bodca.
38
Reakcja skry i tkanki podskrnej na bodce fizykalne

Reakcja ze strony naczy krwiononych (rozszerzenie i skurcz naczy). Najczciej
wystpujc bezporedni reakcj na dziaanie bodca fizjoterapeutycz
nego jest rozszerzenie naczy skry. Pod wpywem dostarczonej energii
cieplnej nastpuje rozszerzenie (dylatacja) naczy wosowatych, ttni
czych i ylnych. Cinienie ttnicze krwi obnia si, poniewa wzrasta
pojemno ukadu krwiononego przy staej objtoci krwi. Przepenienie
krwi jednego obszaru naczyniowego skry powoduje zmniejszenie
ukrwienia innego obszaru i odwrotnie.
Wpyw na procesy przemiany materii. W wyniku zwikszenia dopywu krwi
do skry poprawia si jej odywienie i zaopatrzenie w tlen. Zwiksza si
ilo skadnikw odywczych dostarczanych do tkanek. Jednoczenie
zwikszenie odpywu krwi ylnej i limfy powoduje, e uboczne produk
ty przemiany materii s szybciej usuwane.
Zmiana koloru skry. Jest efektem miejscowego przekrwienia tkanek. Bar
wa jasnoczerwona wiadczy o przekrwieniu ttniczym i prawidowym
drenau yno-limfatycznym. W przypadku przekrwienia biernego, ylnego, kolor skry jest ciemnoczerwony lub niebieskawy. Pod wpywem
bodcw terapeutycznych moe te doj do zmian w przepuszczalnoci
naczy krwiononych.
Zmiana pobudliwoci zakocze nerwowych i szybkoci przekazywania informacji
przez wkna nerwowe. Mechanizm ten odgrywa bardzo wan rol w dzia
aniu przeciwblowym niektrych zabiegw fizykoterapeutycznych
i odnowy biologicznej.
Uwolnienie hormonw tkankowych, np. histaminy, serotoniny i beta-endorfiny.
Zmiany w czynnoci gruczow wydzielniczych skry. Nastpuje przesunicie pH
skry w kierunku zasadowym lub kwanym na powierzchni naskrka
w wyniku zmian w dziaaniu gruczow potowych. Dochodzi rwnie do
zmniejszenia lub zwikszenia wydzielania sebum przez gruczoy ojowe.
Wpyw na procesy immunologiczne w obrbie skry.
Zmiana w przepuszczalnoci bon komrkowych.
Zmiany we waciwociach mechanicznych skiy. Bodce fizyczne wpywaj
na elastyczno i napicie (tonus) tkanki. Zmiany napicia skry mog
by spowodowane wieloma czynnikami, m.in. uwodnieniem tkanek.
Wygld skry ulega poprawie rwnie w wyniku zmian w strukturze
kolagenu. Pod wpywem niektrych bodcw fizykalnych zostaje pobu
dzona aktywno fibroblastw, od ktrych w istotny sposb zaley pro
dukcja nowego kolagenu i elastyny.
Wspomaganie naturalnego drenau limfatycznego tkanek i likwidacja obrzkw.
Niektre czynniki fizykalne uatwiaj i przyspieszaj usuwanie pynu
z przestrzeni midzykomrkowych oraz pobudzaj przepyw krwi i lim
fy w naczyniach.
Reakcja skry na bodce fizyczne I
39
Zmiany ilociowe w tkance tuszczowej. Po zastosowaniu odpowiedniej ener

gii adypocyty wraliwe na siy odksztacajce mog ulega uszkodzeniu.
Czynniki fizykalne uatwiaj rozbicie i eliminacj zogw tuszczowych
charakterystycznych dla cellulitu.
Opisane mechanizmy oddziaywania fizykoterapeutycznego s wykorzy
stywane w kosmetologii, odnowie biologicznej i medycynie estetycznej.
Stosuje si take poczenia bodca fizykoterapeutycznego z preparatami
kosmetycznymi, kosmeceutykami lub lekami, a efekt estetyczny jest wy
padkow dziaania obu czynnikw.
Przezskrny transport substancji

czynnych
Warunkiem dziaania substancji czynnych zawartych w kosmetyku, kosmeceutyku lub leku jest zdolno przenikania przez skr. Termin przenikanie
oznacza wdrwk czsteczek substancji przez kolejne warstwy skry, po
czwszy od warstwy rogowej a do wntrza ustroju.
5.1. Kosmetyki - kosmeceutyki - leki

W potocznym rozumieniu kosm etyki s to rnego rodzaju substancje
stosowane zewntrznie, ktrych zadaniem jest szeroko pojmowane uatrak
cyjnienie ciaa i twarzy czowieka. Bardziej precyzyjnie formuuje to Usta
wa o kosmetykach z 2001 r., zgodnie z ktr kosmetykiem jest kada
substancja przeznaczona do zewntrznego kontaktu z ciaem czowieka:
skr, wosami, wargami, paznokciami, zewntrznymi narzdami pciowymi,
zbami i bonami luzowymi jamy ustnej, ktrego wycznym lub gwnym
celem jest utrzymanie ich w czystoci, pielgnowanie, ochrona, perfumowa
nie lub upikszanie.
Powszechny jest podzia kosmetykw na rodki do higieny osobistej,
takie jak myda, szampony, pasty do zbw itp., kosmetyki pielgnacyjne,
ktre utrzymuj dobry stan lub poprawiaj jako skry, luzwek lub wo
sw, oraz kosmetyki zdobnicze.
Przemys kosmetyczny od dawna korzysta z osigni przemysu farma
ceutycznego i stosuje nowoczesne technologie w celu poprawienia skutecz
noci produktw kosmetycznych. Od ponad 2 0 lat wyrnia si nW
grup kosmetykw - kosm eceutyki (cosmeceuticals). Termin ten zapropono
wa jako pierwszy dr Albert Kligman w celu wyrnienia kosmetykw,
Przezskrny transport substancji czynnych
41
ktre wpywaj w tak istotny sposb na struktur skry i luzwek, e mog

j zmienia. Zasadno wyczenia kosmeceutykw jako osobnej grupy
kosmetykw bya oceniana na pocztku jako kontrowersyjna. Wynikaa ona
jednak m.in. z konsekwencji amerykaskiej ustawy z 1938 roku O ywno
ci, lekach i kosmetykach, ktra rozrniaa tylko dwie przeciwstawne
kategorie: leki i kosmetyki. Zgodnie z t ustaw kosmetyki mona byo
wprowadza na rynek bez specjalnych bada z jednym zastrzeeniem: nie
mogy one w aden sposb wpywa na struktur skry lub luzwki. Tym
czasem wiele produktw kosmeceutycznych wpywa take na struktur
skry, a nie tylko na jej powierzchni. Lokuj si one midzy zwykymi
kosmetykami a stosowanymi zewntrznie lekami, takimi jak wprowadzane
przezskrnie niesteroidowe leki przeciwzapalne i hormonalne.
Dla omawianej grupy kosmetykw prbowano wprowadza inne alter
natywne okrelenia, takie jak kosmetyki aktywne, kosmetyki funkcjonalne
i dermaceutyki, jednak nazwa kosmeceutyki wydaje si najbardziej po
wszechna. Wraz z rozwojem medycyny estetycznej i kosmetologii liczba
kosmeceutykw, szczeglnie hamujcych proces starzenia si skry, popra
wiajcych jej uwodnienie i przeciwdziaajcych toksycznym procesom
oksydacyjnym, wzrasta lawinowo.
5.2. Kinetyka transportu przezskrnego

Aby dana substancja czynna moga wywrze dziaanie terapeutyczne, musi
ulec wchoniciu z miejsca podania. Stosowane w kosmetologii preparaty
maj najczciej wywiera dziaanie miejscowe. Po wnikniciu do ustroju
przez naczynia krwionone substancje biologicznie czynne dziaaj rwnie
oglnoustrojowo. Z zasady powinno to dotyczy tylko lekw, poniewa
w przypadku kosmetykw nie jest wskazane, aby przenikay one przez
wszystkie warstwy skry i trafiay do krwiobiegu. Po naoeniu preparatu
na skr substancja czynna w nim zawarta odbywa wdrwk w kilku eta
pach. A bsorpcja preparatu przez skr jest zjawiskiem dyfuzji biernej, za
chodzcej w kadej warstwie skry. Po pokonaniu bariery naskrkowej
substancja dyfunduje do bardziej uwodnionych warstw naskrka, potem
gbiej, do dobrze uwodnionej skry waciwej, gdzie moe by rwnie
i /ciowo pochonita przez sie naczy krwiononych, przedosta si do
krwiobiegu i wywoa dziaanie oglne. Dyfuzja czsteczek moe take
zachodzi w tkance podskrnej. Jeli substancja czynna pozostaje w najbar
dziej powierzchownych warstwach skry, dziaajc miejscowo, mwi si o jej
adsorpcji. W przypadku gdy przenika przez naskrek do skry waciwej,
mwi si o jej p enetracji. Z resorpcj mamy do czynienia, gdy czsteczki
substancji czynnej przedostaj sic przez naczynia do krwi i limfy.
42
Penetracja
Adsorpcja
Resorpcja
NASKREK
SKRA
WACIWA
Naczynia krwionone
TKANKA
PODSKRNA
)
Rycina 12. Wnikanie substancji terapeutycznych przez skr.
Transport przezskrny (transdermalny) substancji zaley od wielu czyn

nikw, w tym:
stanu skry;
charakteru fizykochemicznego wprowadzanej substancji;
rodzaju podoa, w ktrym s zawieszone czsteczki czynne;
stenia substancji aktywnych;
obecnoci dodatkowych czynnikw wspomagajcych.
Substancje atwiej wnikaj do skry po czciowej lub cakowitej likwi

dacji bariery warstwy rogowej. Samo usunicie warstwy wodno-lipidowej
w sposb mechaniczny czy przy uyciu rodkw powierzchniowo czynnych
ub rozpuszczalnikw powoduje zwikszenie i przyspieszenie transportu
przezslcrnego. Zastosowanie takich substancji, jak alkohole i glikole, ktre
powoduj rozlunienie komrek warstwy rogowej oraz w pewnym stopniu
rozpuszczenie lipidowego cementu midzykomrkowego, uatwa transport
przezskrny Zastosowanie opatrunkw okluzyjnych wpywa na wzrost
nawilenia skry, co uatwia wnikanie substancji hydrofilowych. Jednym
z waniejszych czynnikw jest wielko czsteczk i wprowadzanej substancji.
W nikanie czsteczki jest uatwione, gdy jej masa jest niewielka ( 5 0 0 - 1 0 0 0 Da). Dugie, mniej lub bardziej rozgazione czsteczki trudniej wni
kaj midzy komrki warstwy rogowej, a niektre substancje wielkoczstecz
kowe nie maj moliwoci wnikania w t warstw bez zastosowania dodatko
wych czynnikw wspomagajcych. Substancje o charakterze li poi iowym
43
atwiej wnikaj w cement midzykomrkowy i pozostaj w nim, natomiast

substancje hydrobiowe szczeglnie dobrze przenikaj przez skr maksy
malnie uwodnion. Najlepszy efekt osiga si wtedy, gdy aktywny skadnik
preparatu atwo przenika do podanej warstwy skry i dugo w niej pozo
staje. W wyniku wielokrotnej aplikacji osiga si efekt depozytowy.
5.2.1. Mechanizmy penetracji transepidermalnej

substancji pochodzenia zewntrznego
Transport przezskrny substancji moe odbywa si w sposb bierny lub
czynny. Z transportem biernym mamy do czynienia wwczas, gdy sil
napdow przenikania skadnika jest gradient ste. Substancje czynne
gromadz si w warstwie rogowej i stamtd przenikaj do gbszych warstw
naskrka, a nastpnie do skry waciwej. Transport bierny mona wspomc
przez zastosowanie zewntrznych czynnikw hzykalnych uatwiajcych
przenikanie. Mwi si wwczas o transporcie czynnym.
Wyrnia si dwie drogi penetracji substancji:
Drog transepidermaln, w ktrej czsteczki wnikaj do przestrzeni

midzykomrkowych i pokonuj krt drog w lipidowym cemencie
midzykomrkowym oraz przechodz z komrki do komrki przez b<V
ny komrkowe.
Drog transfolikularn, w ktrej czsteczki przenikaj przez przydatki
skrne, wykorzystujc mieszki ojowo-wosowe, gbokie wpuklenia
naskrka do skry waciwej oraz gruczoy potowe. Przenikanie przez
gruczoy ekrynowe jest moliwe, ale rzadziej spotykane.
Droga przez komrki

Droga midzykomrkowa
\
Rycina 13. Drogi penetracji transepidermalnej
44
Obecnie trwaj liczne badania nad czynnikami uatwiajcymi przeni

kanie substancji czynnych do skry. Kosmetologia, jako moda dziedzina
nauki, czsto korzysta z wieloletnich dowiadcze i metod stosowanych
w fizykoterapii. W iele metod leczniczych, takich jak jonoforeza i sonoforeza, stosuje si w celach kosmetycznych oraz w celu wspomagania
transportu substancji do poszczeglnych warstw skry. Zapewne w nie
dalekiej przyszoci zostan zoptymalizowane dotychczasowe i opraco
wane nowe sposoby uatwiajce wprowadzanie do skry wikszych cz
steczek.
5.2.2. Czynniki fizjoterapeutyczne wpywajce

na kinetyk i transport substancji dostarczanych
przez powoki skrne
Przyspieszenie przenikania i zwikszen ie liczby czsteczek wprowadzonych
do skry uzyskuje si rwnie przez zastosowanie rnych czynnikw fizy
kalnych.
Czynnik fizykoterapeutyczny mone oddziaywa przez wpyw na:
waciwoci skry;
waciwoci wprowadzanej substancji.
Sposoby poprawiania efektywnoci dziaania substancji zale w tym
wypadku od rodzaju zastosowanego bodca. Z fizycznego punktu widzenia
moemy wyrni nastpujce czynniki, ktre maj wpyw na przenikanie
kosmetykw do skry:
czynniki mechaniczne;
czynniki termiczne;
czynniki elektryczne.
Do zabiegw fizjoterapeutycznych, ktre s powszechnie stosowane przez
kosmetologw oraz lekarzy i ktre uatwiaj transport substancji pochodze
nia zewntrznego, nale:
jonoforeza;
sonoforeza (ultrafonoforeza);
elektroporacja.
45
Na transport kosmetykw, kosmeceutykw i lekw wpyw m aj rw

nie:
masae;
zabiegi termiczne.
Poszczeglne zabiegi i metody zostan omwione w osobnych rozdzia
ach.
6
Odnowa biologiczna organizmu
Odnowa biologiczna organizmu czowieka jest pojciem bardzo czsto uy

wanym, trudno jednak poda jego precyzyjn definicj. W potocznym ro
zumieniu, w krtkiej przestrzeni czasowej, jest to po prostu odpoczynek
fizyczny i relaks psychiczny, ktre su wyrwnaniu i zharmonizowaniu
wszystkich procesw fizjologicznych zakconych przez obcienia fizyczne
i stres psychiczny. W tym zakresie zadania odnowy biologicznej mona
identyfikowa z rekreacj (ac. recreo - odnowi). Najczciej spotykane
formy rekreacji to: rekreacja ruchowa (sport), turystyka, rnego rodzaju
hobby, bierny i czynny kontakt ze sztuk oraz satysfakcjonujce ycie to
warzyskie.
Obecnie pojcie odnowy biologicznej rozumiane jest znacznie szerzej
i dotyczy duszych przestrzeni czasowych, czsto wrcz caego ycia czo
wieka. Wie si wwczas z rnego rodzaju dziaaniami prozdrowotnymi,
sprzyjajcymi zdrowemu i jak najduszemu yciu.
W warunkach fizjologicznych zachodzi w organizmie czowieka ciga
wymiana komrek, w rnych tkankach z rn czstotliwoci. W warun
kach patologicznych, chorobowych, destrukcja tkanek w caym ciele lub
okrelonych narzdach moe by nasilona. Procesy naprawcze, czyli rege
neracja komrek i tkanek, musz by wwczas zdynamizowane. Proces
takiej nasilonej regeneracji komrek, sprzyjajcej odzyskaniu fizjologicznej
struktury i funkcji poszczeglnych tkanek i narzdw, rwnie mieci si
w pojciu odnowy biologicznej. Przykadem takiego zjawiska moe by
regeneracja wtroby po uszkodzeniach wywoanych przez infekcj wirusow
oraz powrt do fizjologicznej funkcji mini uszkodzonych przez wytwo
rzony w wyniku nieprawidowego treningu kwas mlekowy.
Znaczenie zdynamizowania procesw odnowy biologicznej dla utrzyma
nia jak najduej dobrego stanu zdrowia i maksymalnego opnienia proce
sw starzenia wie si ze zdefiniowanym w 1972 r., a bdcym obecnie
w centrum zainteresowania nauki zjawiskiem apopto/.y komrki. Apoptoza
Odnowa biologiczna organizmu
47
(gr. apopthosis - opadanie lici) jest to zaprogramowana genetycznie mier

komrki. Proces ten zaczyna si od wntrza komrki jej stopniowym od
wodnieniem. Pozwala pozby si komrek uszkodzonych i starych, aby
zastpi, je nowymi. Proces apoptozy naley odrni od procesu martwicy
(nekrozy), ten bowiem zachodzi od zewntrz, z powodu zewntrznego
uszkodzenia lub zaburze odywiania tkanek.
Liczne badania naukowe dotyczce apoptozy komrki (za cz z nich
uczeni otrzymali w 2 0 0 2 roku Nagrod Nobla) identyfikuj coraz to nowe
czynniki sprzyjajce i przeciwstawiajce si zaprogramowanej mierci ko
mrki. Wrd czynnikw sprzyjajcych przyspieszonej apoptozie wymienia
si niektre zaburzenia hormonalne i elektrolitowe, wirusy, promieniowanie
jonizujce oraz przede wszystkim - wolne rodniki tlenowe.
Zgodnie z t wiedz mona przyj, e optymalny stan odnowy biolo
gicznej ludzkiego ciaa mona uzyska, jeli maksymalnie ograniczy si
niekorzystne zjawiska sprzyjajce przedwczesnej apoptozie komrek, a jed
noczenie zintensyfikuje wszelkie dziaania sprzyjajce prawidowemu od
ywieniu i regeneracji tkanek. Wiele zabiegw fizjoterapeutycznych moe
w tym pomaga.
II. Aktywno fizyczna

i dieta
jako czynniki ksztatujce
prawidow sylwetk
7
Wydolno fizyczna
Poczucie wasnej wartoci jest u wikszoci ludzi zwizane z dobr samoocen sprawnoci psychicznej i fizycznej oraz powierzchownoci. Zadaniem
medycyny estetycznej i kosmetologii jest stworzenie optymalnych warunkw
i li 1 1ego, aby oczekiwania te speni. Szczeglnie istotna dla poczucia wasnej
iiliakcyjnoci jest prawidowa wydolno fizyczna oraz podana sylwetka
i lala.
Poziom wydolnoci fizycznej zaley od zdolnoci do wysiku fizycznego
/ zachowaniem prawidowego, zdrowego przebiegu procesw fizjologicznych,
le z kolei zale od prawidowego przebiegu procesw energetycznych
w miniach oraz sprawnoci wszystkich systemw odywiajcych, szcze
glnie zaopatrujcych organizm w tlen. Aktywno fizyczna, sprowadzona
11<i skurczw okrelonych mini ruchowych, jest form zakcenia wewntrzilsi rojowej homeostazy. Dla oceny stopnia wydolnoci fizycznej istotna jest
mm a zdolnoci do przywrcenia tej rwnowagi.
Istotne znaczenie dla procesw zwizanych z wydolnoci fizyczn ma
m aksym alny pobr tlen u ( V 0 2 m ax). Zaley on od wielu czynnikw,
mci hanizmw pozyskiwania i transportu tlenu do mitochondriw i konrMi mini (funkcja puc, ukadu krenia, wizania tlenu z erytrocytami)
ma/ od zdolnoci do jego wykorzystania w tkance miniowej. VO., max
nlucla si najczciej w mililitrach O., na kilogram masy ciaa na minut
1ml kg"' x min-1). U osb zdrowych V 0 2 max jest wyszy od 15 ml x
Kg 1 X min1 i ta wielko jest niezbdna dla prawidowego przebiegu
1'iin esw metabolicznych w miniach. U zdrowych, wysportowanych moilv< li ludzi VO, max przekracza zwykle 50, natomiast u sportowcw o wyhllnvch wynikach - 70 ml x kg-1 x min1.
V< ), max jest miar zdrowia, na ktr mona wpywa rnymi dziaanlumi prozdrowotnymi, m.in. treningami. Dlatego istotna jest ocena tego
|imametru. Stosuje si wiele metod mniej lub bardziej dokadnego jego
u/mu zcnia. Najbardziej precyzyjna jest metoda z uyciem workw I )ougla-
52
Aktywno fizyczna i dieta jako czynniki ksztatujce prawidow sylwetk
sa (badany wdycha powietrze i wydycha je do pojemnika, w ktrym okrela

si precyzyjnie odsetek tlenu i dwutlenku wgla). Wspczenie badanie to
wykonuje si przy uyciu ergospirometrw (wacych ju poniej 1 kg),
ktre umoliwiaj szybk analiz ste tlenu i dwutlenku wgla.
Istotn miar zdrowia czowieka jest sprawno wszystkich mechanizmw
warunkujcych wysokie wartoci V 0 2 max, szczeglnie sprawno ukadu
krenia i ukadu oddechowego. atwo dostpn miar tej sprawnoci jest
take liczba (czsto) skurczw serca w czasie jednej minuty (H R - heart
rate) w spoczynku i w czasie wykonywania wysikw fizycznych. Sprawno
ta jest tym lepsza, im niszy, przy porwnywalnym obcieniu fizycznym,
jest minutowy przyrost HR. Jest to jednoczenie miara sukcesu treningu
ukadu krenia. Wytrenowane serce wyczynowego sportowca zapewnia
niezbdne odywienie i natlenienie wszystkich narzdw, a szczeglnie
mini, przy znacznie mniejszej minutowej HR. M aksym alna czsto
m inutow a skurczw serca (H R m ax) jest to warto, ktrej nie naley
przekracza, poniewa grozi to uszkodzeniem serca z powodu jego deficytu
tlenowego, a w najgorszym razie zawaem serca. H R max oblicza si, stosu
jc nastpujcy wzr:
H R max = 2 2 0 - wiek trenujcego.
H R max jest bardzo przydatnym parametrem, z ktrego czsto korzysta
diagnostyka kardiologiczna, kinezyterapia i medycyna sportu. 75% H R max
przyjto jako granic obcie treningowych, a take obcie w czasie
diagnostycznych testw kardiologicznych. Poziom HR max jest w pewnym
stopniu miar V 0 2max, chocia porwnywalne V 0 2max jest wartoci o ok.
15% nisz (75% H R max odpowiada zwykle ok. 64 V 0 2max).
Optymalizacja czy te maksymalizacja wydolnoci fizycznej czowieka
jest szczeglnie domen medycyny sportu. Uzyskanie poczucia penej
sprawnoci i duych moliwoci fizycznych jest take jednym z istotnych
postulatw medycyny estetycznej.
Wskanik masy ciaa (BMI)
Sprawienie, eby czowiek czu si atrakcyjny jest jednym z waniejszych,

a dla wielu najwaniejszym zadaniem medycyny estetycznej. Zgodnie
/o wspczesnymi standardami atrakcyjny wygld odpowiada szczupej
sylwetce z elastycznymi i gadkimi powokami skrnymi, b^z nadmiaru
l kanki tuszczowej. Wie si to z koniecznoci przeciwdziaania nadwadze,
nie mwic o otyoci. Najbardziej obiektywnym miernikiem masy ciaa jest
wskanik masy ciaa - BMI (body mass index). Oblicza si go, dzielc
mas ciaa podan w kilogramach przez wzrost podniesiony do kwadratu
I)(dany w metrach.
BM I
masa ciaa (kg)

wzrost (m2)
Granic nadwagi jest warto 25 kg/m2, natomiast otyoci - 30 kg/m2.

Za prawidowe przyjmuje si wartoci BM I wynoszce 2 0 -2 5 kg/m2. W przy
padku otyoci przywizuje si obecnie due znaczenie do jej rodzaju,
okrelajc, czy jest to otyo brzuszna, typu jabko (szczeglnie niekoi zystna, poniewa powoduje przedwczesn miadyc), czy czstsza u kobiet
otyo biodrowa typu gruszka.
Zasady treningu fizycznego
Aby zrealizowa okrelony cel estetyczny, wybiera si odpowiedni form

treningu. Czsto ten sam cel mona osign przy uyciu rnych metod
treningu, a wybr metody zaley od preferencji pacjenta i moliwoci orod
ka fizjoterapii. Wiele form zalecanej w medycynie estetycznej fizjoterapii
ma te charakter indywidualny - nie wymagaj one sprztu ani udziau
innych osb.
Okrelenie optymalnego modelu treningu ma dla wiczcego due zna
czenie, zarwno ze wzgldu na jego bezpieczestwo (wykluczenie negatyw
nych zdrowotnych konsekwencji), jak i skuteczno. Kolejne mody na
okrelony tryb aktywnoci fizycznej oraz rezygnacja z profesjonalnej pomo
cy i rady mog by nawet powodem gronych dla ycia powika. Dobrym
przykadem s liczne obserwowane w latach 90. X X wieku w Stanach Zjed
noczonych zaway serca wrd osb w rednim i starszym wieku rozpoczy
najcych jogging od dugiego dystansu, np. 10 km.
9.1. Okrelenie optymalnych zasad

i bezpieczestwa treningu
Najbardziej istotnym czynnikiem decydujcym o wyborze intensywnoci
oraz progresywnoci treningu jest stan ukadu krenia, jest on zupenie
inny u 20-latka i u najbardziej nawet zdrowego 70-latka. Nastpnym wa
nym czynnikiem jest cel treningu: naley ustali, czy jego zadaniem jest
zwikszenie wydolnoci fizycznej i wytrzymaoci czy te redukcja nadmia
ru tkanki tuszczowej. Istotny jest wybr odpowiedniej formy treningu ora/
waciwy nadzr nad jego przebiegiem. Przebieg treningu moe by uzale
niony od indywidualnych odczu wiczcego lub monitorowany odpowied
nimi urzdzeniami.
Zasady treningu fizycznego
55
Im bardziej zaawansowany jest wiek osoby wiczcej, tym bardziej sto

sowane kryteria musz by obiektywne i medyczne. Spord nich najbar
dziej obiektywny jest wynik te stu w ysikow ego EK G wykonywanego
w specjalnej pracowni pod nadzorem lekarza. Form wysiku w czasie ba
dania jest marsz na bieni ruchomej (bardziej fizjologiczny), z progresywnym
pochyleniem bieni i narastajc prdkoci, lub jazda na stacjonarnym
rowerze (cyldoergometrze), z narastajcym obcieniem. wiczcy jest
podczony do aparatury rejestrujcej EKG oraz cinienie ttnicze. Lekarz
na podstawie przebiegu testu, wykonywanego zgodnie z zaplanowanym
protokoem, wydaje opini co do jego przebiegu. Opinia kardiologiczna
0 prawidowym wyniku testu pozwala na programowanie treningw bez
specjalnych ogranicze dotyczcych dopuszczalnej H R , czyli do 75%
1IR max. Za osoby zdrowe, niewymagajce specjalnej kwalifikacji do trenin
gw, uznaje si kobiety poniej 55. i mczyzn poniej 45. roku ycia.
Specjalnych bada i testw wymaga trening sportowy. Liczne testy opra
cowane i stosowane przez medycyn sportu przekraczaj ramy tej ksiki.
9.2. Cele treningw

Zadaniem treningu sportowego jest uzyskanie maksymalnej sprawnoci
okrelonych procesw fizjologicznych w celu uzyskania doskonaoci w okre
lonej dziedzinie sportu. Z tego faktu wynika powszechnie przyjta nomen
klatura informujca o celu treningu. Zgodnie z tym zaoeniem trening
siow y ma zapewni maksymaln zdolno do skurczu okrelonych mini
u ciarowca, a trening w ytrzym aociow y - dugotrwa zdolno do
pracy mini u maratoczyka.
Najistotniejszym zadaniem wszystkich rodzajw treningw jest maksy
malne udoskonalenie systemu odywiania caego narzdu ruchu lub okre
lonych jego czci, szczeglnie mini. Odpowiada za to gwnie ukad
krenia, z sercem na czele, i ukad oddechowy oraz sprawny przebieg pro
cesw fizjologicznych zachodzcych w miniach. Najlepsz miar tej
sprawnoci jest maksymalny pobr tlenu ( V 0 2max) oraz wielko wysiku
fizycznego doprowadzajca czsto skurczw serca do 75% HR max. Tak
dugo, jak pracujce minie s prawidowo odywione i natlenione, mamy
do czynienia z treningiem aerobow ym (tlenowym). Wikszo treningw
sportowych oraz treningw stosowanych w medycynie estetycznej to tre
ningi aerobowe. Jedynie pewne formy treningu siowego (dwiganie ciarw,
kulturystyka) zakadaj przekroczenie progu okrelanego jako prg beztle
nowy. W takim przypadku mwimy o treningu anaerobow ym . Po krt
kotrwaej intensywnej pracy grupy mini wytworzony dug tlenowy jest
spacany po zakoczeniu wysiku Wwczas, cigle jeszcze zmobilizowa
56
ne ukady krenia i oddechowy usuwaj z mini nagromadzony tam kwas

mlekowy. Prg beztlenowy mona oznaczy. Jest to moment, w ktrym
w krwi pojawia si kwas mlekowy. Czste i nadmierne przekraczanie progu
beztlenowego wie si z niebezpieczestwem uszkodzenia mini tzw.
zakwaszeniem.
Prawidowo i systematycznie prowadzony trening aerobowy nie tylko
nie grozi zakwaszeniem, ale przez usprawnienie ukadu krenia i oddycha
nia (oraz procesw fizjologicznych w miniach) zwiksza V 0 2 max, a przez
to i prg beztlenowy. Mona to atwo zaobserwowa jako wyduenie czasu
zdolnoci do kontynuacji wysiku fizycznego, np. dystansu marszu ze stal
prdkoci, prowadzcego do przyspieszenia czynnoci serca do 75% HR
max.
Formy treningu fizycznego
(ilwnym zadaniem treningw w medycynie estetycznej jest uzyskanie

podanego zgodnego ze wspczesnymi kanonami estetyki, wygldu.
W przypadku nadwagi i otyoci jest to take zwizane z korzyci zdro
wotn.
10.1. Trening siowy i trening kulturystyczny

( wiczenia siowe i kulturystyczne maj najczciej charakter treningu anaerobowego. )ego istot jest wielokrotne powtarzanie okrelonych ruchw,
w ktrych skurcz mini ma przeamywa opr. W rezultacie wicze doi liodzi do przerostu okrelonych grup mini oraz zmian proporcji wkien
biaych i czerwonych. Tak trenowane grupy mini znacznie zwikszaj
swoj maksymaln si skurczu. Jeli celem treningu jest uzyskanie odpo
wiedniej rzeby miniowej (kulturystyka), naley rwnie maksymalnie
/iedukowa tkank tuszczow w wiczonych strukturach ciaa.
W czasie treningu tego typu niekorzystne jest nadmierne zakwaszenie
mini, dlatego zazwyczaj wiczenia anaerobowe przeplata si wiczeniami
anodowymi. Zwykle midzy kolejnymi dniami treningw anaerobowych
p i /uprowadza si rwnie treningi aerobowe. Tak opracowany schemat
i wii ze minimalizuje ryzyko nadmiernego zakwaszenia mini.
58
10.2. Treningi aerobowe (tlenowe)

Wikszo treningw stosowanych w medycynie estetycznej stanowi tre
ningi tlenowe. Ich istot jest takie prowadzenie wiczenia, aby nie doszo
do przekroczenia progu beztlenowego. Kolejne treningi, przez popraw
mechanizmw odpowiedzialnych za odywienie mini, zwikszaj maksy
malny VOz max, przesuwajc granic progu beztlenowego.
10.3. Trening wytrzymaociowy

Zadaniem treningu wytrzymaociowego jest poprawa wszystkich funkcji
organizmu odpowiedzialnych za optymalny przebieg procesw odywiania
i dotleniania tkanek w czasie wysiku fizycznego. Warunkuj one zdolno
do dugotrwaego wysiku fizycznego serca, ukadu naczyniowego i ukadu
oddechowego oraz poprawiaj zdolno transportu tlenu przez krew. Szcze
glnie wytrzymaociowy trening sportowy ma za zadanie zwikszenie
zdolnoci do dugotrwaego wysiku fizycznego, ktry nie powoduje zakwa
szenia tkanek. W czasie kolejnych dni stosowania tego treningu obserwuje
si usprawnienie tych funkcji, co wyraa si zdolnoci do coraz duszego
wysiku fizycznego w granicach dopuszczalnego progu czstoci skurczw
serca (75% HR max). Po duszym czasie w wyniku treningu wytrzymao
ciowego dochodzi do przebudowy tkanki miniowej zaangaowanej
w wiczenia (zmienia si stosunek wkien czerwonych do biaych) oraz jej
przerostu. Proces ten jest jednak mniej nasilony ni w przypadku treningu
siowego. Rezultaty tego treningu s jednoznacznie korzystne dla stanu
zdrowia, chocia cakowite jego zaniechanie po wieloletnich wiczeniach
moe prowadzi do powstania zaburze metabolicznych, nadwagi lub oty
oci. Istotny jest te problem tzw. serca sportowca, kiedy to na skutek
przerostu minia sercowego w wyniku wieloletnich treningw serce w spo
czynku pracuje wolniej, gdy pozwala na to wiksza sia skurczu przeronitego minia lewej komory serca. Negatywne konsekwencje zaprzestania
treningw przy tak wytrenowanym sercu s przedmiotem bada kardiolo
gicznych oraz medycyny sportu.
10.4. Treningi wyszczuplajce

Trening zalecany przez specjalistw medycyny estetycznej ma pomaga
w uzyskaniu lub utrzymaniu szczuplej i harmonijnej sylwetki Niezalenie
59
od mody i gustw obiektywnym wykadnikiem prawidowej masy ciaa jest

BM I wynoszcy niewiele ponad 2 0 kg/m2. W adnym razie BM I nie powin
no przekracza 25 kg/m2. Osigniciu tego celu sprzyja zachowanie waci
wej diety oraz aktywny tryb ycia.
Niewaciwy tryb ycia i inne czynniki powoduj, e w rnych okresach
ycia czowieka pojawia si problem nadwagi lub otyoci. Odpowiedzi na
te problemy moe by podjcie treningu oraz zmiana nawykw yciowych
i ywieniowych. Istot treningw stosowanych w celu redukcji nadwagi jest
60-minutowy wysiek fizyczny aerobowy, ktry zapewnia odpowiednie
utlenienie i odywienie tkanek, nie doprowadzajc do dugu tlenowego.
Obiektywnym parametrem pomiarowym jest utrzymanie si czstoci skur
czw serca w granicach 75% H R max. Konieczna do pracy mini energia
pochodzi pocztkowo z glikogenu zawartego w miniach i wtrobie, a na
stpnie stopniowo z przemian, jakim podlegaj kwasy tuszczowe. W czasie
kolejnych systematycznych treningw wzrasta VO, max, przesuwajc prg
beztlenowy i mleczanowy oraz zwikszajc moliw intensywno treningu.
Medycyna estetyczna przeja liczne formy treningu sportowego suce
utrzymaniu prawidowej masy i budowaniu podanej sylwetki ciaa. Tre
ningi te s jednak mniej intensywne ni treningi sportowe i maj na celu
uzyskanie podanego efektu estetycznego, a nie wzmocnienie okrelonych
grup mini. Dla potrzeb medycyny estetycznej mona wykorzysta prak
tycznie kad form wysiku fizycznego stosowan w treningu sportowym
(pywanie, wiosowanie, gry zespoowe itp.). Najbardziej popularne i mod
ne s: gimnastyka (aerobik), bieg (jogging), jazda na rowerze stacjonarnym
(spinning), szybki wymuszony marsz na orbitreku lub stepperze oraz spe
cyficzny marsz w terenie z kijkami narciarskimi (nordic walking). W celu
wiczenia okrelonych grup mini mona korzysta z urzdze stacjonar
nych w siowniach.
I Aerobik
Aerobik, jako poczenie gimnastyki z atrakcyjn, rytmiczn muzyk,
/osta opracowany w latach 70. ubiegego wieku. Jego gwnym zadaniem
bya poprawa wydolnoci kreniowo-oddechowej u amerykaskich lotnikw
i kosmonautw. Wytrenowany organizm, dziki wzrostowi VO.,max, lepiej
/nosi ekstremalne warunki tlenowe. Pniej aerobik zosta zaadaptowany
do potrzeb szkolnych, w celu uatrakcyjnienia lekcji wychowania fizycznego,
i w kocu zyska rozgos wiatowy. Trening trwa ok. 60 minut i jest realizo
wany wedug staego scenariusza: 10-minutowa rozgrzewka, 20-minutowe
wiczenia dynamiczne, 20 minutowe wiczenia statyczne i 10-minutowy
relaks. Odmian tego t mitingi i jest aerobik w wodzie, gdzie istotnym dodat
kowym obcieniem jest opui wody.
60
I Jogging
Jogging jest to bieg z prdkoci 7 -9 km/godzin, trwajcy 4 5 - 6 0 minut.
Obiektywn granic intensywnoci biegu jest HR, ktry powinien si mie
ci w granicach 7 0 -8 0 % H R max. W praktyce subiektywn granic prd
koci biegu, ktrej nie naley przekracza, wyznacza pojawienie si uczucia
dusznoci. W czasie kolejnych treningw, w zwizku ze wzrostem V 0 2 max,
tolerancja tej formy wysiku systematycznie si poprawia, a nasilenie meta
bolizmu kwasw tuszczowych powoduje utrat masy ciaa.
I Spinning
Spinning jest to bardzo popularna forma wicze na rowerze stacjonar
nym (cykloergometrze), wykonywanych najczciej w grupie, pod kontrol
trenera. wiczcy pedauj z okrelon prdkoci, w rytm muzyki, wyko
nujc jednoczenie inicjowane przez trenera wiczenia. Granic stopnia
wysiku jest, jak zwykle w wiczeniach aerobowych, ttno, ktre powinno
wynosi do 75% HR max. Trening trwa zwykle ok. 45 minut, a wydatek
energetyczny przy tego rodzaju obcieniu wynosi 5 0 0 -8 0 0 kcal.
I Marsz na stepperze lub orbitreku

Stepper jest urzdzeniem wymuszajcym ruchy koczyn imitujce marsz
po schodach z okrelon prdkoci, limitowan gwnie wielkoci ttna,
ktre nie powinno przekracza 75% HR max. wiczenia angauj gwnie
minie obrczy biodrowej, koczyn dolnych i jamy brzusznej. Marsz na
stepperze redukuje niepodan tkank tuszczow w tych okolicach oraz
dynamizuje drena ylno-limfatyczny ud i podudzi.
Orbitrek wymusza dodatkowo ruchy ramion i obrczy barkowej. Poda
ne rezultaty, w postaci wydatku energetycznego i zaangaowania okrelonych
grup mini, s w tym przypadku znacznie wiksze. wiczenia na steppe
rze i orbitreku mog by prowadzone w grupach lub indywidualnie, take
w warunkach domowych. Optymalny czas tych wicze to ok. 45 minut.
| Marsz norweski (nordic walking )

Istot tej formy treningu jest marsz w naturalnym terenie ze specjalnymi
kijkami. Jego zasady zostay opracowane na pocztku ubiegego wieku
w Finlandii dla potrzeb treningu narciarzy biegowych w okresie, kiedy nie
ma niegu. Specjalne kijki s kombinacj kijkw uywanych przez narciarzy
biegowych i kijkw stosowanych w trekkingu, przez wyczynowych I urystw
grskich. Tempo i czas trwania marszu norweskiego s w zasadzie dowolne,
limitowane jedynie stopniem wytrenowania i wydolnoci kieniowo-od-
61
dechow. Czsto skurczw serca nie powinna przekracza 75% H R max,

a w praktyce granic wysiku wyznacza wystpienie dusznoci i koatania
serca. Marsz norweski daje, w porwnaniu ze zwykym marszem, liczne
dodatkowe korzyci. Towarzyszy mu znacznie wikszy wydatek energetycz
ny. W wikszym stopniu mobilizuje do pracy stawy i minie grnej potowy
ciaa. Wpywa te w korzystny sposb na krenie ttnicze i drena ylno-limfatyczny. Marsz norweski jest w ostatnich latach jedn z najszybciej
rozpowszechniajcych si w wiecie form wysiku fizycznego, sprzyjajc
nie tylko zwikszeniu wydolnoci fizycznej, ale take budowaniu atrakcyjnej
sylwetki ciaa.
10.5. Trening interwaowy HIIT

Trening interwaowy H IIT (hight intensity interval training) jest specjaln
form wysiku fizycznego sprzyjajc uzyskaniu poprawy wydolnoci kr
eniowo-oddechowej, a przede wszystkim - redukcji nadmiaru tkanki
tuszczowej.
Trening H IIT jest dosy krtki - nie powinien przekracza 2 0 minut. Po
kilkuminutowej rozgrzewce wiczcy wykonuje najpierw 30-sekundowy
trucht, a nastpnie przechodzi do maksymalnie szybkiego sprintu, ktrego
granic jest zadyszka i ktry nie powinien trwa duej ni 3 0 -4 0 sekund.
Po sprincie wiczcy przechodzi ponownie do 30-40-sekundowego truchtu,
a do wyrwnania oddechu. I tak fazy sprintu i truchtu naley powtarza
co najmniej 7 -1 0 razy, w cigu ok. 10 minut. Trening koczy 5-minutowa
laza gimnastyki rozluniajco-relaksujcej o dosy dowolnym przebiegu.
W przypadku treningu H IIT mona stosowa rne formy wysiku, takie
jak jazda na rowerze treningowym, bienia ruchoma itp. Za najbardziej
korzystny uznaje si jednak trening w terenie.
Istotnym celem treningu HIIT, oprcz zwikszenia wydolnoci fizycznej
i kreniowo-oddechowej (po kolejnych treningach obserwuje si znaczcy
wzrost VOz max), jest stymulacja metabolizmu kwasw tuszczowych. Jest
on nie tylko bardziej nasilony ni w przypadku innych treningw aerobowych, ale to nasilenie trwa jeszcze kilka godzin po treningu HIIT, a niekie
dy przez ca dob. Dlatego ta forma treningu jest czsto preferowana
w terapii nadwagi i otyoci. Wie si to jednak z pewnymi ograniczeniami.
W czasie tego treningu bowiem, szczeglnie w fazie sprintu, przekraczana
jest czsto granica wzrostu ttna powyej 75% HR max. Do H IIT mona
zatem kwalifikowa jedynie osoby z dobrym stanem ukadu krenia, usta
bilizowanym cinieniem ttniczym oraz bez cech choroby niedokrwiennej
serca. Najlepsz form kwalifikacji jest badanie lekarskie poczone z prb
wysikow EKG.
11
ywienie w nadwadze i otyoci
M
Nadwaga i otyo stanowi jeden z najwaniejszych problemw medycyny

estetycznej. Niezalenie od aspektw medycznych, dla wikszoci ludzi
podany, atrakcyjny wygld jest wspczenie rwnoznaczny ze szczup
sylwetk. Najczstszym powodem nadmiernej masy ciaa jest brak dosto
sowania codziennej diety do bilansu energetycznego.
11.1. Bilans energetyczny

Na bilans energetyczny wpywaj trzy elementy: podstawowa przemiana
materii (PPM ), wydatek energetyczny i termogeneza. Aby umoliwi
obliczanie PPM , ktra odpowiada w przyblieniu przemianom m etabo
licznym w trakcie snu, opracowano wiele wzorw. Jeden z nich przyjmuje,
e PPM wymaga 1 kcal energii na kady kilogram masy ciaa w cigu go
dziny. Zgodnie z tymi obliczeniami osoba waca 80 kg dla utrzymania
PPM potrzebuje 1920 kcal na dob. W przypadku osb niedoywionych
lub otyych ten sposb oznaczania PPM jest obciony znacznym bdem.
Powszechnie przyjmuje si raczej zalecenia W H O (wiatowej Organizacji
Zdrowia), zgodnie z ktrymi dobowa PPM u dorosych kobiet wynosi
1 1 0 0 -1 5 0 0 kcal, natomiast u mczyzn 1 3 0 0 -1 9 0 0 kcal. Drugim istotnym
czynnikiem bilansu jest wydatek energetyczny. Aby umoliwi jego obli
czanie, okrelono odpowiednie dla rnych form aktywnoci fizycznej
wspczynniki, przez ktre mnoy si PPM, np. sen mnoy si przez 1,0,
natomiast szybki marsz - przez 4,0. W praktyce okrela si dobowe zapo
trzebowanie na energi, mnoc PPM osoby o maej aktywnoci fizycznej
przez 1,4, osoby o umiarkowanej aktywnoci - przez 1,7, natomiast osoby
bardzo aktywnej - przez 2,0. Trzecim czynnikiem bilansu jest lerinogene-
63
za, czyli produkcja energii niezbdnej dla utrzymania homeostazy cieplnej

organizmu czowieka. Ta cz bilansu energetycznego zmienia si w przy
padku przebywania w otoczeniu, ktre nie zapewnia komfortu cieplnego
czowiekowi oraz podczas trawienia niektrych produktw spoywczych.
Okrela si to jako termogeneza poposikowa lub posikowy wydatek
energetyczny. Jest to nasilenie przemiany materii w przebiegu trawienia,
wchaniania i transportu okrelonych produktw spoywczych. Rzeczywi
sta wielko dostarczanej przez dany produkt energii jest o ten wydatek
pomniejszana. Najwiksza termogeneza poposikowa wystpuje w przy
padku biaek (25% ), mniejsza w przypadku wglowodanw (5 -6 % ), a naj
mniejsza w przypadku tuszczw (2 -3 % ). W licznych badaniach analizu
je si take wpyw na wielko termogenezy kojarzenia rnych produktw
wystpujcych w diecie w okrelonych proporcjach. Na wielko termoge
nezy wpywa rwnie funkcja gruczow wydzielania wewntrznego i au
tonomicznego ukadu nerwowego.
11.2. W p yw diety na powstawanie nadwagi

i otyoci
lylko w ok. 5% przypadkw nadwagi i otyoci mona znale przyczyn
endogenn, np. w postaci zaburze hormonalnych. W 95% przypadkach
maj one podoe egzogenne, czyli s spowodowane nadmiernie kaloryczn
diet, przekraczajc PPM, zbyt maym wydatkiem energetycznym i wiel
koci termognezy.
Bilans energetyczny jest regulowany centralnie przez podwzgrzowe
orodki godu i sytoci, a obwodowo przez przyrost (lipogenez) lub rozpad
(lipoliz) tkanki tuszczowej. Okrelono ju bardzo szczegowo rol wielu
substancji wpywajcych na zwikszenie lub zmniejszenie apetytu. Jedn ze
szczeglnie istotnych w tym wzgldzie jest wytwarzana w tkance tuszczo
wej leptyna, z jednej strony hamujca aknienie, a z drugiej zwikszajca
lermogenez.
Coraz lepiej poznane s rwnie zjawiska bdce przyczyn towarzysz
cej otyoci insulinoopornoci, ktra prowadzi do cukrzycy typu 2, a take
Inne negatywne skutki zdrowotne otyoci. Ich opis przekracza ramy tej
ksiki, podobnie jak liczne nowe odkrycia dotyczce regulacji bilansu
energetycznego na poziomie molekularnym. Trzeba jednak podkreli, e
otyo stanowi problem znacznie powaniejszy ni tylko negatywne do
znania estetyczne.
64
11 .3 . Postpowanie dietetyczne w nadwadze

i otyoci
Stosowanie odpowiedniej diety, oprcz opisanej wczeniej aktywnoci fi
zycznej, jest drog do osignicia podanej z powodw estetycznych pra
widowej sylwetki ciaa. Zabiegi fizykoterapeutyczne maj znaczenie po
mocnicze w osigniciu tego celu.
Ubytek masy ciaa nie powinien przekracza 1-2% tygodniowo, laki
ubytek mona osign, ograniczajc dobow kaloryczno posikw do
7 0 0 -1 0 0 0 kcal. Naley wykluczy z diety cukier i produkty sodzone oraz
alkohol, a take maksymalnie ograniczy spoycie tuszczw zwierzcych
i tuszczw pochodzcych z mleka. Co do tuszczu z ryb zdania s podzie
lone. Ze wzgldu na czynnik termogenicznoci diet naley podzieli na co
najmniej pi posikw.
Od kilkunastu lat w wielu publikacjach podaje si w wtpliwo cigle
obowizujce proporcje, zgodnie z ktrymi powinnimy w dobowej diecie
przyjmowa 65% wglowodanw, 1 0 -1 5 % biaka i 1 5 -3 0 % tuszczw,
w wikszoci nienasyconych. W przypadku potrzeby zwalczania nadwagi
lub otyoci w pierwszej kolejnoci z jadospisu wyklucza si tuszcze. D ie
t tak w publikacjach naukowych okrela si czsto jako bogatowglowodanow i niskotuszczow. Jeli dieta ma mie charakter odchudzajcy,
oglny odsetek wglowodanw w jadospisie si nie zmienia, wyklucza si
z niego jedynie wglowodany o wysokim indeksie glikemicznym, czyli cukry
proste.
Ostatnio coraz szerszym i wnikliwszym badaniom poddawana jest dieta
ze znacznym ograniczeniem wglowodanw na korzy biaek, eliminujca
jedynie tuszcze zwierzce nasycone. D ieta ta w postaci ekstremalnej jest
znana od kilkunastu lat jako dieta doktora Atkinsa, od nazwiska jej amery
kaskiego propagatora. W diecie tej spoycie wglowodanw ogranicza si
maksymalnie na rzecz spoycia tuszczw. Jeli dieta ta jest brana pod uwa
g przez autorytety naukowe jako godna zainteresowania, to jej polska
odmiana, nazywana przez jej popularyzatora dra Kwaniewskiego diet
optymaln, jest uznawana za szkodliw. Zawiera ona bowiem, w przeci
wiestwie do diety amerykaskiej, zamiast tuszczw rolinnych i rybich
- gwnie tuszcze zwierzce, a szczeglnie wieprzowe.
Badania porwnawcze diety ubogotuszczowej i ubogowglowodanowej
pod ktem redukcji nadmiernej masy ciaa wykazuj, e rezultaty po roku
ich stosowania s podobne, jednak ograniczenie spoycia wglowodanw
daje rezultaty nieco szybsze. Cz autorw uwaa, e diet ubogowglowodanow naley wybra w przypadku osb z cechami insulinoopornoci
i podwyszonym steniem triglicerydw w krwi, natomiast diet ubogo-
65
tuszczow w przypadku osb z podwyszonym steniem cholesterolu,

;i zwaszcza jego szczeglnie szkodliwej frakcji - LDL.
Powszechnie za bardzo zdrowe uznawane s trzy rodzaje tuszczw:
nienasycone kwasy tuszczowe typu omega-3, pochodzce gwnie z ryb
morskich;
kwasy tuszczowe typu omega-6, wystpujce w rolinach;
jednonienasycony kwas oleinowy, wystpujcy w oliwie z oliwek.
W zwizku z tym zainteresowano si inn diet, stosowan powszechnie
przez ludzi zamieszkujcych rejon Morza rdziemnego, okrelan jako
dieta rdziemnomorska. Jej cechy charakterystyczne to due spoycie
owocw, warzyw, ryb morskich oraz stosowanie jako tuszczu gwnie oliwy
/ oliwek.
W wielu badaniach wykazano, e wrd ludzi stosujcych diet rd
ziemnomorsk nadwaga i otyo wystpuj znacznie rzadziej. Istotne
znaczenie w przypadku tej diety, poza rodzajem spoywanych tuszczw,
ma jej stosunkowo niski indeks glikemiczny oraz bardzo maa gsto ka
loryczna (liczba kalorii przypadajca na okrelon objto posiku), a tak
e dua poda zmiataczy wolnych rodnikw tlenowych, takich jak wita
miny A, E i C, selen, chrom oraz flawonoidy, ktre pozytywnie wpywaj
na stan skry, tkanki podskrnej i luzwek.
Z wielu bada wynika, e stosowanie diety rdziemnomorskiej korzystnic wpywa na utrzymanie prawidowej masy ciaa, a take umoliwia re
dukcj nadwagi i umiarkowanej otyoci. W przypadku otyoci konieczne
jest jednak ograniczenie dobowej kalorycznoci posikw do 8 0 0 -1 0 0 0 kcal
oraz rezygnacja zmlkoholu.
11.4. Znaczenie bonnika w diecie

bonnikiem nazywamy cz skadow rolin, ktra nie ulega trawieniu ani
wchanianiu w przewodzie pokarmowym czowieka. Najbardziej istotnym
skadnikiem bonnika jest celuloza, ktra wie wod w przewodzie pokar
mowym. Pektyny i luz maj natomiast dziaanie osaniajce luzwk
przewodu pokarmowego.
Rola celulozy sprowadza si do trzech gwnych funkcji: wizania wody,
wchaniania toksyn i produktw przemiany materii oraz dziaania drani
cego na luzwki jelita cienkiego i okrnicy. W wyniku tych procesw masa
pokarmowa jest znacznie lepiej uwodniona, a wchonite produkty toksycz
ne lub niepodane (np. cholesterol) nie ulegaj wchanianiu zwrotnemu.
<><>
Aktywno llzyana I dieta jako czynniki ksztatujce prawidow sylwetk
gadkich, przez co pobudza przesuwanie si treci pokarmowej w jelitach

(perystaltyk).
Spoywanie pokarmw z du zawartoci bonnika zmniejsza tenden
cj do zapar, a tym samym zagroenie nadwag i otyoci. Eliminacja
toksyn i szkodliwych produktw przemiany materii sprzyja z kolei dobremu
stanowi powok skrnych i luzwek.
11.5. Suplementy diety

Teoretycznie dostpne produkty spoywcze pozwalaj na tak konstrukcj
codziennej diety, aby zawieraa ona potrzebn ilo witamin, substancji
mineralnych i bonnika. W praktyce jednak dieta wielu ludzi nie jest w pe
ni wartociowa, sprzyjajc niedoborowi okrelonych komponentw. Uzu
penienie tych niedoborw umoliwiaj suplementy diety. Su plem en ty
d iety s to produkty zawierajce skoncentrowane skadniki odywcze dzia
ajce fizjologicznie, uzupeniajce widoczne lub domniemane niedobory
poszczeglnych skadnikw diety. Do 2 0 0 3 roku prawodawstwo dotyczce
produkcji i dystrybucji suplementw w kraj ach Unii Europejskiej byo zr
nicowane. W jednych krajach traktowano je jako lek, w innych jako wzbo
gacony produkt spoywczy. Unia Europejska ujednolicia przepisy dotycz
ce suplementw w lipcu 2 0 0 3 roku, zobowizujc pastwa czonkowskie
do ich przyjcia. W odpowiednim rozporzdzeniu ministerstwa zdrowia
Tabela 2. Wykaz witamin i skadnikw mineralnych, ktre mog by stosowane w pro

dukcji suplem entw diety (za. nr 1 do Rozporzdzenia MZ, DzU 2003 nr 27,
poz. 236)
Witaminy
W itam ina A
Skadniki mineralne
W itam ina D
Magnez
Cynk
W itam ina E
Wap
W itam ina K
W itam ina B,
elazo
Mied
W itam ina B2 (ryboflawina)
Jod
Mangan
Niacyna
Kwas pantotenowy
W itam ina B6
Kwas foliowy
W itam ina B u
Sd
Potas
Selen
Chrom
Biotyna
Fluorki
W itam ina C
Chlorki
I osim
67
podano wykaz witamin i skadnikw mineralnych, ktre mog by zawarte

w suplementach diety (tab. 2). Mimo e ich dystrybucj mog zajmowa
si apteki, nie s one traktowane jako leki.
Jeli suplementy diety s dodawane do produktw spoywczych, pro
dukty te okrela si jako wzbogacone. Suplementy mog mie te posta
tabletek, kapsuek, proszku lub pynu. Do powszechnego obrotu poszcze
glne produkty dopuszcza Gwny Inspektor Sanitarny, a nie jak w przy
padku lekw Gwny Inspektor Farmaceutyczny.
11.5.1. Skadniki suplementw diety

najczciej stosowane w medycynie estetycznej
Witamina A. Jej prowitamin jest beta-karoten wystpujcy w wielu roli
nach. Znaczne iloci witaminy A zawiera ponadto wtroba zwierzt, mleko
i produkty mleczne oraz jaja. Wchania si z przewodu pokarmowego wy
cznie w noniku tuszczowym (podobnie jak witaminy A, D i K). Odgry
wa wan rol w procesach widzenia. Bierze udzia w eliminacji (zmiataniu)
wolnych rodnikw tlenowych. Jest istotna dla prawidowego przebiegu
procesw fizjologicznych w skrze, wosach i paznokciach. Niedobr wi
taminy A towarzyszy uszczycy, trdzikowi pospolitemu, ysieniu plackowatemu, zaburzeniom rogowacenia skry oraz zaburzeniom funkcji lu
zwek.
W itamina E (alfa-tokoferol). Niedobory tej witaminy w diecie s rzad
kie, zawieraj j bowiem w znacznych ilociach mleko, jaja, oleje rolinne
oraz wikszo zielonych warzyw. Szczeglnie duo witaminy E jest w orze
chach woskich i ziemnych, kiekach zb oraz migdaach. Aby moga
przenikn przez cian przewodu pokarmowego i wchon si do krwiobiegu, niezbdny jest nonik tuszczowy. Jest najsilniejszym przyjmowanym
w poywieniu antyoksydantem, eliminujcym toksyczne wolne rodniki.
W medycynie estetycznej podkrela si gwnie pozytywny wpyw witami
ny E na cian naczy krwiononych, zarwno ttniczych, jak i ylnych,
oraz na stan powok skrnych i luzwek.
Witamina B r Wystpuje wwielu produktach spoywczych, szczeglnie
w upinkach ziaren zb, rolinach strczkowych, misie, rybach, owocach
i warzywach. Wchania si z przewodu pokarmowego w roztworze wodnym
(nie wymaga nonika tuszczowego). Niedobr witaminy B ,, mimo znacznej
jej poday w diecie, moe by wywoany nadmiernym spoywaniem alko
holu. Niedobr ten objawia si gwnie upoledzeniem procesw oddycha
nia tkankowego, take w powokach zewntrznych, czyli w skrze i luzw
kach. Na niedoborze witaminy B, szczeglnie cierpi ukad nerwowy, serce
i ukad naczyniowy oraz przewd pokarmowy.
68
W itam in a B 2 (ryboflaw ina). Wystpuje w znacznych ilociach w mle

ku i jego przetworach, jajach, misie (szczeglnie w wtrobie), w wielu
warzywach (take rolinach strczkowych), rybach i drodach. Wchania
si z przewodu pokarmowego w roztworze wodnym. Wraz z witamin A od
grywa istotn rol w prawidowym metabolizmie skry i luzwek. Wpywa
te pozytywnie na cian naczy powok skrnych i luzwek. Z punktu
widzenia medycyny estetycznej jej niedobr uwidacznia si szczeglnie
w postaci nadmiernego wypadania wosw, uszkodzeniach luzwek, szcze
glnie jamy ustnej (zajady), ojotoku, uszczeniu si okolic nosa, ust i czoa
oraz skonnoci do pleniawek.
Kw as p an totenow y (w itam ina B 5). Jest bardzo rozpowszechniony
w przyrodzie (gr. pan - wszystko, wszechobecny). Znaczne iloci kwasu
pantotenowego zawieraj: miso zwierzt i ryb, jaja, mleko i jego przetwo
ry, ziarna zb, ry, a take wikszo warzyw i owocw. Niedobr kwasu
pantotenowego, co jest moliwe jedynie w przypadku ekstremalnie ograni
czonej diety, skutkuje upoledzeniem procesw fizjologicznych w skrze
i luzwkach, a take skonnoci do ysienia. Paleta negatywnych konse
kwencji brakw tej witaminy jest jednak znacznie szersza i obejmuje pro
blemy immunologiczne oraz zaburzenia funkcji ukadu nerwowego i pokar
mowego.
W itam in a B 6. Gwnym rdem witaminy B 6 s produkty zboowe,
ziemniaki i miso. Szczeglnie bogate w ni s banany, szpinak, orzechy,
ziarna soi, kieki pszenicy oraz wtroba zwierzt i ptakw. Rzadko dochodzi
do niedoboru witaminy B fi, nawet w przypadku bardzo ubogiej diety; naj
czciej zdarza si to u osb naduywajcych alkoholu. Jej niedobr jest
szczeglnie widoczny w obrbie skry i luzwek, gdzie dochodzi m.in. do
zapalenia lojotokowego, zmian zapalnych luzwek jamy ustnej oraz pka
nia skry w kcikach ust.
B io ty n a (w itam ina H ). Wystpuje w wielu produktach spoywczych,
szczeglnie w wtrobie, orzechach, tku jaj, ryu, penoziarnistej mce,
szpinaku, marchwi i pomidorach. Jej niedobr w organizmie nie zdarza si
czsto, tym bardziej e jest take produkowana przez flor bakteryjn jelit.
Niedobr moe wystpi, gdy flora ta zostanie zniszczona przez agresywn
kuracj antybiotykami. Biotyna odgrywa istotn rol w wielu procesach
metabolicznych, m.in. w obrbie skry i wosw.
W itam in a C. Jest obecna w wielu powszechnie spoywanych warzywach
i owocach, dlatego jej niedobr w przypadku skromnej nawet diety nie jest
czsty. Wraz z witaminami A i E odgrywa istotn rol w eliminacji wolnych
rodnikw tlenowych, co ma istotne znaczenie dla stanu skry i luzwek.
Zwiksza te integralno ciany naczy, szczeglnie skry i tkanki pod
skrnej, zmniejszajc ich przepuszczalno. Wpywa te pozytywnie na
niespecyficzn odporno przeciwko infekcjom.
69
M agnez. Jest to skadnik mineralny niezbdny w wielu procesach me

tabolicznych dotyczcych wikszoci ukadw organizmu, szczeglnie
ukadu krenia i uldadu nerwowego. Na szczcie znaczne jego iloci za
wieraj produkty zboowe i warzywa. Niedobr magnezu objawia si wie
lorakimi zaburzeniami wegetatywnej funkcji serca i naczy, a take funkcji
ukadu nerwowego, zarwno orodkowego, jak i obwodowego.
Cynk. Znaczne jego iloci zawiera mleko oraz wikszo warzyw. Cynk
odgrywa istotn rol w wielu przemianach metabolicznych biaek i wglo
wodanw, a take tuszczw. Deficyt cynku w organizmie powoduje zabu
rzenia wielu funkcji - od upoledzenia popdu seksualnego po kurz lepo
t, a take liczne choroby skry, amliwo paznokci, wypadanie wosw,
zaburzenia pigmentacji skry, tworzenie si zmarszczek, fadw skrnych,
tzw. kurzych apek i rozstpw skrnych.
Selen. Odgrywa szczeglnie istotn rol w eliminacji wolnych rodnikw
tlenowych, zblion do roli witaminy E, ktr moe w tej roli zastpowa.
Jako niezbdny skadnik organizmw zwierzcych znajduje si w znacznych
ilociach w misie (szczeglnie w wtrobie), w misie ryb (szczeglnie tu
czyka), orzechach, nasionach sonecznika, czosnku, cebuli, ryu i kiekach
pszenicy. Niedobr selenu czsto wie si z chorobami serca i naczy oraz
koci, a take z niektrymi chorobami nowotworowymi. Pierwiastek ten
odgrywa te istotn rol w wizaniu toksycznych metali cikich, takich jak
it i ow. Niedobr selenu objawia si dolegliwociami ze strony ukadu
kostno-miniowego, przyspieszeniem wystpienia zewntrznych objaww
starzenia si, nadmiern amliwoci paznokci oraz tendencj do wystpo
wania opryszczki i stanw zapalnych skry.
Chrom . Znajduje si w wielu produktach spoywczych, w drodach
piekarskich, misie (szczeglnie woowym), kaszach, pieczywie gruboziarilistym oraz w niektrych owocach (szczeglnie jabkach). Wchodzi w skad
wielu enzymw oraz bierze udzia w licznych reakcjach biochemicznych.
Szczeglne zainteresowanie chromem ze strony medycyny estetycznej wy
nika z jego znaczcej roli w metabolizmie glukozy uatwia on bowiem jej
wnikanie do komrek. Zmniejsza przez to zapotrzebowanie na insulin,
a take aktywno receptorw insulinowych. Odpowiednia poda chromu
/wiksza tolerancj glukozy, a przez to zmniejsza tendencj do insulinonpornoci, nadwagi i otyoci. Niedobr chromu sprzyja zatem ujawnieniu
si cukrzycy. Przewleky niedobr chromu w diecie (chrom nie jest w orga
nizmie czowieka magazynowany) wywouje zaburzenia gospodarki lipido
wej, zwikszajc stenie cholesterolu cakowitego w surowicy oraz jego
niekorzystnej frakcji LDL.
Istotnym problemem suplementacji witaminami i skadnikami minera
nvmi mog by, w przypadku przedawkowania, niekorzystne dziaania
uboczne. Dochodzi do tego stosunkowo rzadko. Nadmierna poda cynku moe
wywoa wtrny niedobi miedzi, niedokrwisto i skonno do zapadania
70
na niektre nowotwory. Sytuacja taka zdarza si zwykle jedynie w przypad

ku zanieczyszczenia produktw spoywczych rodkami ochrony rolin za
wierajcymi cynk. N adm iar witaminy B } moe spowodowa przykre zabu
rzenia neurowegetatywne (zawroty gowy drenia mini, poty, zaburzenia
rytmu pracy serca i uczucie dusznoci), a nadmiar magnezu - biegunki.
III. Fizykoterapia
Elektroterapia
I listoria stosowania prdw elektrycznych w terapii liczy ju ponad 150 lat.

Wynikiem docenienia moliwoci terapeutycznych elektroterapii przez
li/joterapeutw jest fakt, e staa si ona najbardziej obszernym dziaem
lizykoterapii, obejmujcym wiele metod leczniczych. Od wielu lat obserwu
je si take coraz czstsze wykorzystywanie wybranych zabiegw elektrycz
nych w zabiegach rewitalizujcych skr oraz w odnowie biologicznej.
Prd elektryczny jest to uporzdkowany ruch naadowanych elektrycz

nie czstek. W ciaach staych rol adunkw elektrycznych speniaj
elektrony, ktre przemieszczaj si od elektrody ujemnej do dodatniej
(wszystkie noniki adunku elektrycznego poruszaj si w tym samym
kierunku). W cieczach rol nonikw peni jony - ujemnie naado
wane aniony i dodatnio naadowane k atio n y (przepyw adunkw
odbywa si jednoczenie w obu kierunkach). Warunkiem przepywu
prdu jest wytworzenie rnicy potencjau midzy elektrodami. R
nic potencjaw uzyskuje si przez zastosowanie zewntrznego rda
energii. Podstawow wielkoci opisujc przepyw prdu elektrycz
nego jest jego natenie (I). Jest to ilo adunku przepywajcego
przez przekrj poprzeczny przewodnika w jednostce czasu. Jednostk
natenia prdu elektrycznego jest amper [A]. Dla potrzeb fizykote
rapii stosuje si mniejsz jednostk - mA (1 A = 1000 mA).
Fizykoterapia
12.1. Biologiczne dziaanie prdu elektrycznego

Dla potrzeb fizykoterapii wyrnia si nastpujce rodzaje prdw elektrycznych:
prd stay, inaczej zwany prdem galwanicznym, ktrego kierunek

i natenie nie ulega zmianie w czasie (ryc. 14);
prd impulsowy:
- jednokierunkowy, ktry pynie zawsze w tym samym kierunku, lecz
zmienia swoje natenie w czasie przepywu; impulsy tego prdu mog
przybiera rne ksztaty, np. prostoktny (tzw. prd galwaniczny
przerywany), trjktny lub sinusoidalny (ryc. 15);
- dwukierunkowy {zmienny), ktry zmienia kierunek przepywu i nate
nie w czasie (np. prdy sinusoidalne); impulsy tego prdu mog
rwnie przybiera rne ksztaty (ryc. 16).
r
A
1>
t [ms]
Rycina 1 4 . Prd stay.
I [mA]
t>
t [ms]
V____________________________________
R y d n a 1 5 . Prd impulsowy jednokierunkowy.
Elektroterapia I
75
Przedstawiony podzia jest umowny i w pimiennictwie mona spotka

rn nomenklatur. Istotne jest zrozumienie cech fizycznych okrelone
go rodzaju prdu, kierunku jego przepywu, zmian natenia i czstotli
woci impulsw, one bowiem warunkuj odmienne efekty biologiczne
w tkankach, a tym samym zastosowanie danego typu prdu w rnych
rodzajach terapii.
Prd elektryczny wywouje okrelone reakcje ze strony skry, naczy
krwiononych, nerww i mini. Efekt biologiczny zaley od talach para
metrw fizycznych, jak:
rodzaj zastosowanego prdu (stay, impulsowy);
czstotliwo impulsw (prdy m alej, redniej lub wielkiej czstotliwo
ci);
czas trwania impulsu i jego ksztat;
natenie prdu;
gsto prdu.
Woda stanowi ok. 60% masy naszego ciaa, a elektrolity, ktre dysocju
j na jony, s skadnikami wszystkich pynw ustrojowych. Przykadajc do
i lanej czci ciaa dwie elektrody podczone do rda prdu, wywoujemy
przepyw prdu przez tkanki. Rol nonikw prdu speniaj w tym przy
padku jony dodatnie - kationy - i jony ujemne - aniony. Warunkiem prze
pywu prdu jest zamknicie obwodu, czyli zastosowanie dwch elektrod
o przeciwnym potencjale: dodatniej - anody - i ujemnej - katody.
W bardzo duym uproszczeniu tkank ludzk mona przedstawi jako
zesp przewodnikw jonowych, pprzewodnikw i izolatorw. Poszcze
glne tkanki ludzkie rni si midzy sob zawartoci elektrolitw i uwod
nieniem, a tym samym stopniem przewodnictwa prdu elektrycznego.
76
Fizykoterapia
Najlepszymi przewodnikami s tkanki dobrze uwodnione, a wic krew, pyn

mzgowo-rdzeniowy i tkanka miniowa. Wikszy opr dla prdu stanowi
tkanka tuszczowa i tkanka kostna. W zabiegach elektroterapii due zna
czenie ma warstwa rogowa naskrka, skadajca si z martwych komrek,
ktre cechuj si wiksz opornoci waciw ni komrki dobrze uwod
nione i stanowi barier dla przepywu prdu. Istotne jest, e prd pynie
zawsze drogami o najmniejszym oporze. W przypadku skry wzdu uj
gruczow potowych, poniewa s one wypenione potem zawierajcym
du ilo elektrolitw. W tkankach gbiej pooonych prd pynie zgodnie
z przebiegiem naczy krwiononych i limfatycznych oraz nerww skry,
tkanki podskrnej i mini. Przepywajcy przez tkanki prd wywouje
w nich wiele reakcji fizykochemicznych i fizjologicznych ze strony skry,
mini, naczy krwiononych i nerww. Zalicza si do nich zjawiska:
elektrochemiczne;
elekt roki netyczne;
elektrotermiczne.
12.1.1. Zjawiska elektrochemiczne

Zjawiska elektrochemiczne, zwizane z elektroliz, wystpuj podczas prze
pywu prdu przez elektrolity tkankowe. Elektrolitami w tkance s zwizki
dysocjujce na jony. Pod wpywem przyoonego napicia dochodzi do
przemieszczenia si jonw w kierunku waciwych elektrod. Typowymi
przykadami elektrolitw s roztwory soli, zasad i kwasw. Jony dodatnie
- jony metali i jony wodoru - poruszaj si w kierunku katody. Jony ujem-
Rycina 17. Zjawisko elektrolizy.
Elektroterapia !
77
ne - jony reszt kwasowych i grup wodorotlenowych - poruszaj si w kie

runku anody (ryc. 17).
Przepywowi prdu w elektrolitach towarzyszy zjawisko elektrolizy.
Aniony po zetkniciu z anod i kationy po zetkniciu z katod zobojtnia
j si, tworzc czsteczki odpowiednich zwizkw. Reakcje zachodzce na
elektrodach nosz nazw reakcji pierwotnych. Zobojtnione jony reaguj
jednak dodatkowo z materiaem elektrody lub wod, dlatego substancje
powstae na elektrodach w wyniku reakcji wtrnych rni si od produktw
pierwotnych. Zjawisko to tumaczy przesunicie odczynu tkanek w pobliu
katody, pod wpywem obecnoci jonw wodorotlenowych Ol I , w kierunku
zasadowym. Alkalizacja w okolicy elektrody ujemnej, przy dostatecznie
duej gstoci prdu, moe spowodowa uszkodzenie tkanki o charakterze
rozpywnym (rozpuszczenie biaek). W wyniku obecnoci jonw H +w oto
czeniu anody powstaje odczyn kwany. Niskie pH, przy dostatecznie duej
gstoci prdu, jest powodem cinania si biaka. Zmiany pH tkanek przy
wystarczajcej gstoci prdu skutkuj uszkodzeniami elektrochemicznymi
pod elektrodami. Zjawisko, w pewnym sensie niekorzystne, jest wykorzy
stywane do niszczenia niepodanych struktur (np. zabiegi epilacji elek
trycznej). Pod anod dochodzi do martwicy lcoagulacyjnej, a pod katod do
rozpywnej.
12.1.2. Zjawiska eiektrokinetyczne

Przykadami zjawisk elektrokinetycznych powstaych w tkance pod wpy
wem przyoonego prdu s elektroforeza i elektroosmoza.
Organizm ludzki jest zoonym, dynamicznym ukadem koloidowym
skadajcym si z roztworw wodnych biaek, tuszczw i wielocukrw.
Ukad koloidalny (emulsja) jest to mieszanina skadajca si z dwch sub
stancji, ktre nie reaguj ze sob chemicznie. Jedna substancja (zwana faz
rozproszon) jest tak dobrze rozprowadzona w drugiej (zwanej faz rozpra
szajc), e mieszanina sprawia wraenie jednorodnej. Nie jest to jednak
mieszanina na poziomie pojedynczych czsteczek.
W zjawisku elektroforezy w wyniku przyoenia napicia dochodzi do
wdrwki czsteczek koloidu w polu elektrycznym. Czsteczki naadowane
dodatnio wdruj w kierunku katody (kataforeza), a czsteczki naadowane
ujemnie w kierunku anody (anaforeza). Procesom elektroforezy moe to
warzyszy zjawisko elektroosmozy, czyli wdrwki caego orodka fazy
rozpraszajcej wzgldem fazy rozproszonej przez orodek kapilarny, np.
bon komrkow. W rezultacie dochodzi do przesunicia wody w kierun
ku katody, czego efektem jest obserwowany lekki obrzk w jej okolicy,
spowodowany gromadzeniem si wody, natomiast w okolicy anody uwod
nienie tkanki si zmniejsza.
78
I Fizykoterapia
Opisane zjawiska elektrochemiczne i elektrokinetyczne s bardzo wanym

czynnikiem wpywajcym na fizjologiczne efekty oddziaywania prdu
elektrycznego na pobudliwe struktury organizmu. Wymuszone przemiesz
czanie si jonw i cieczy przez bon komrkow powoduje zmiany w r
nicy potencjau midzy komrk a rodowiskiem zewntrznym. Dochodzi
przez to do zmian pobudliwoci bony komrkowej. Przemieszczanie si
jonw i caych czsteczek przez bon komrkow moe by przyczyn
zmian w funkcjonowaniu komrki lub stymulacji okrelonych procesw
fizjologicznych. Zjawiska te s wykorzystywane np. w zabiegach jonoforezy.
Prd elektryczny uatwia bowiem przenikanie niektrych jonw substancji
czynnych przez bony komrkowe do wntrza komrki.
Ruch jonw i czsteczek w wyniku zjawisk elektrokinetycznych powo
duje zmiany w skadzie rodowiska wewntrz- i zewntrzkomrkowego. S
one inicjatorami przemian wewntrzkomrkowych, takich jak:
zmiany w metabolizmie komrki;

zmiany pobudliwoci bony komrkowej;
przenikanie jonw przez bony komrkowe;
przyspieszenie lub opnienie uwalniania niektrych substancji, np.
wywoujcych efekt naczynioruchowy lub neuromediatorw.
12.1.3. Zjawiska elektrotermiczne

Ciepo powstae w tkankach jest wynikiem tarcia midzy poruszajcymi si
jonami a strukturami tkanek. W przypadku zastosowania prdu staego lub
impulsowego maej lub redniej czstotliwoci ilo wytworzonego ciepa
jest niewielka i nie ma wikszego znaczenia terapeutycznego. Najbardziej
widoczne zjawiska elektrotermiczne zachodz pod wpywem prdw dwu
kierunkowych wielkiej czstotliwoci (jony poruszaj si wwczas w takt
zmian biegunw prdw). Im wiksza szybko zmian biegunw (czstotli
wo prdu), tym szybsze ruchy jonw i czstek obdarzonych adunkiem
elektrycznym i tym wiksza ilo wytworzonego ciepa.
12 .2 . Fizjologiczne reakcje tkanki na dziaanie

prdu elektrycznego
Zdolno do reagowania na bodce jest okrelana jako pobudliw o. Jest
ona cech ywej materii. Cech pobudliwoci jest zmiana metabolizmu
Elektroterapia
79
komrkowego pod wpywem bodca pyncego z zewntrz. Pobudliwo

wykazuj cae organizmy oraz tkanki i pojedyncze komrki.
Ze wzgldu na zdolno do reagowania tkanek na zewntrzne bodce
elektryczne mona wyrni struktury pobudliwe i niepobudliwe. Do struk
tur pobudliwych zaliczamy tkank nerwow znajdujc si w rnych na
rzdach i ukadach naszego ciaa, m.in. w tkance miniowej organw jamy
brzusznej oraz w miniu sercowym. Do struktur pobudliwych zaliczamy
rwnie gruczoy wydzielnicze. Stymulacja struktur wraliwych na bodce
elektryczne wywouje reakcje czuciowe, ruchowe lub wydzielnicze.
12.2.1. Reakcje ze strony nerww i mini

Do tkanek pobudliwych na bodce elektryczne zalicza si tkank nerwow
i tkank miniow. W wyniku pobudzenia dochodzi do zmiany w polary
zacji bony komrkowej, zwanej potencjaem czynnociowym. T zmian
w pobudliwoci nerww i mini okrela si jako elektrotonus. Pod katod
obserwuje si zwikszenie pobudliwoci tkanki - katelektrotonus. Pod
anod pobudliwo tkanki zmniejsza si i zjawisko to okrela si jako anelektrotonus. Efektem zmniejszenia si pobudliwoci wkien i zakocze
nerwowych jest hamowanie blu na poziomie obwodowym, dlatego galwanizacj anodow w rehabilitacji i odnowie biologicznej stosuje si w zespo
ach blowych i zespoach przecieniowych. Reakcj ze strony mini jest
spadek napicia pod anod, a wzrost pod katod.
Osobnym zagadnieniem jest proces wywoywania skurczw minia lub
caych grup miniowych za pomoc impulsw prdu elektrycznego. Przy
zastosowaniu impulsw o odpowiedniej czstotliwoci mona wywoa
skurcz minia. Zabieg elektrostymulacji jest powszechnie stosowany
w gabinetach kosmetycznych i gabinetach odnowy biologicznej oraz rekla
mowany jako wspomagajcy odchudzanie i rzebienie atrakcyjnej sylwet
ki ciaa. Zasady jego dziaania zostay szczegowo opisane w rozdziale
dotyczcym elektrostymulacji za pomoc prdw malej czstotliwoci.
Tabela 3. Porwnanie dziaania anody i katody
Anoda
Katoda
Spadek pH (odczyn kwany)
Wzrost pH (odczyn zasadowy)
Zmniejszenie pobudliwoci tkanki - anelektrotonus
Zwikszenie pobudliwoci tkanki - katelektrotonus
Spadek napicia miniowego
Wzrost napicia miniowego
Mierne zaczerwienienie skry
Intensywne zaczerwienienie skry
I ekkie odwodnienie skry
Lekki obrzk skry
80
Fizykoterapia
12.2.2. Reakcje ze strony naczy krwiononych

W czasie przepywu kadego rodzaju prdu elektrycznego wystpuje m iej
scowe przekrwienie tkanek. W przypadku zabiegw z uyciem prdu
staego intensywniejsze zaczerwienienie skry obserwuje si pod katod.
Mechanizm powstawania rumienia nie jest do koca poznany. Prawdopo
dobnie jest on wynikiem dranienia zakocze nerwowych ukadu wege
tatywnego oraz uwalnianiem si w tkankach substancji rozkurczajcych
naczynia. Zabiegi prdami impulsowymi wielkiej czstotliwoci wywouj
znacznie silniejszy rumie skry powstajcy na skutek wytworzenia znacz
nej iloci ciepa endogennego pod wpywem tarcia midzy jonami a ro
dowiskiem.
Reakcje ze strony naczy krwiononych wynikajce z dziaania prdw
mona podzieli na trzy fazy:
Faz I, ktra wystpuje w trakcie trwania zabiegu oraz bezporednio po
jego zakoczeniu. Najwiksze rozszerzenie naczy powierzchownych
skry obserwuje si pod elektrodami (silniejsze pod katod, sabsze pod
anod).
Faz II, w ktrej powierzchowne rozszerzenie naczy ustpuje, natomiast
dochodzi do rozszerzenia naczy gbiej pooonych. Trwa ok. 30 minut
po zabiegu.
Faz III, w ktrej pozostaje przekrwienie gbokie, utrzymujce si do
kilku godzin po zabiegu. W tej fazie obserwujemy wzmoon gotowo
skry do przekrwienia. Ogrzanie skry, po ustpieniu odczynu ze strony
naczy powierzchownych, powoduje wystpienie intensywnego rumienia
w miejscu poddanym uprzednio dziaaniu prdu. Tumaczy si to prze
krwieniem tkanek gbiej pooonych.
12.2.3. Rnice w oddziaywaniu prdu staego

i prdw impulsowych
W zalenoci od czstotliwoci stosowanych impulsw wyrnia si prdy
m aej, redniej i wielkiej czstotliwoci.
W przypadku prdu staego i prdw impulsowych, jednokierunkowych
jony wdtuj w jednym kierunku. Prd zmienny powoduje natomiast oscy
lacj jonw zgodnie ze zmian biegunw prdu na elektrodach. W zabiegach
fizykoterapeutycznych wykorzystujcych prd zmienny nie okrela si bie
gunw prdu, a prawdopodobiestwo wystpienia tzw. negatywnych efektw
galwanicznych w postaci uszkodzenia skry, bdcych wynikiem powsta
wania wtrnych produktw zmian elektrochemicznych pod elektrodami,
jest znikome.
Elektroterapia
81
Czstotliwo prdu wpywa na pobudliwo tkanki nerwowej i miniowej

Prdy redniej czstotliw oci dziaaj sabiej na receptory czuciowi
skry i dlatego s lepiej tolerowane ni prd galwaniczny.
Prdy redniej czstotliw oci wnikaj gbiej do tkanki ni prd gal
waniczny i prdy malej czstotliwoci.
Prdy w ielkiej czstotliw oci powoduj w tkance oscylacj jonw
W wyniku ich tarcia ze rodowiskiem powstaje ciepo.
Ilo ciepa wytworzonego w tkance pod wpywem prdw staych ora/
impulsowych maej i redniej czstotliwoci jest znikoma.
12.3. Zabiegi z uyciem prciu staego

l)o zabiegw z uyciem prdu staego zalicza si galwanizacj, jonoforez
i kpiele elektryczno-wodne.
Efekt terapeutyczny galw anizacji wynika z dziaania prdu staego na
tkank. Istot jonoforezy jest wprowadzanie jonw substancji czynnych
do tkanki za pomoc prdu staego. Na tkank oddziauj dwa czynniki:
prd stay oraz jony substancji czynnych. K piele elektryczno-w odne s
to zabiegi elektrolecznicze, w ktrych wykorzystuje si dziaanie prdu
staego i wody (cinienia hydrostatycznego) na wybrane czci ciaa lub cae
ciao zanurzone w wodzie. Std podzia kpieli elektryczno-wodnych na
czciowe lub cakowite.
12.3.1 . Calwanizacja
<)glne zasady wykonywania zabiegw za pomoc prdu staego:
I Ocena stanu skry w miejscu wykonania zabiegu

Przed zabiegiem naley sprawdzi stan skry pacjenta. Skra w miejscu
przyoenia elektrod musi by czysta i zdrowa. Dopuszcza si niewielkie
ubytki naskrka, ktre trzeba zabezpieczy patkiem folii lub wazelin.
<)soby, u ktrych wystpuj zaburzenia czucia, wymagaj zachowania szcze
glnej ostronoci, nie mog bowiem przekaza terapeucie odczu zwiza
nych z przepywem prdu. Nie naley wykonywa zabiegu w miejscu wy
stpienia zmian chorobowych skry, poniewa w tych okolicach dochodzi
najczciej do zagszczenia prdu, a tym samym wystpienia niekorzystnych
/mian elektrolitycznych prowadzcych do powika w postaci oparze.
Skra powinna przed zabiegiem by odtuszczona i wolna od wszelkich
zanieczyszcze.
82
! Fizykoterapia
| Rodzaje stosowanych elektrod

Elektrody obecnie uywane w elektroterapii mona oglnie podzieli na
elektrody paskie oraz elektrody specjalne, rnych ksztatw.
Elektrody paskie stosuje si gwnie w elektroterapii duych powierzchni.
W zalenoci od potrzeb producenci proponuj elektrody paskie rnych
rozmiarw, np. 3 x 2 cm i 12 X 8 cm. Obecnie elektrody paskie s wyko
nywane z materiau silikonowo-wglowego. Jest on bardzo elastyczny i za
pewnia dobre przyleganie elektrod do skry. W aparatach starego typu
czsto uywane s elektrody wykonane z mikkiego metalu, np. cyny. Zabieg
galwanizacji mona rwnie przeprowadzi za pomoc elektrod jednorazo
wych lub samoprzylepnych elektrod pokrytych substancj elow uatwia
jc przepyw prdu.
Rycina 18. Elektrody specjalne do zabiegw galwanizacji i jonoforezy w okolicy twarzy

(fotografia udostpniona przez firm Blomak Sp. J.).
W praktyce kosmetologicznej, szczeglnie w zabiegach na twarz, stosu

je si rnych ksztatw elektrody specjalne. Poniewa w przypadku galwani
zacji czy jonoforezy obszary, na ktrych wykonuje si zabieg, s najczciej
mae, wielko ich musi by dostosowana do powierzchni ciaa. Stosuje si
elektrody w ksztacie kulki, stoka, grzybka czy waeczka. Do zabiegw
galwanizacji i jonoforezy mona uywa rwnie elektrod trjktnych,
w ksztacie pksiyca na okolic brody lub tzw. mask luli pmask Ber
gonie.
Elektroterapia
83
r
4#%
j llSgMHI
mKt
Rycina 19. Elektroda - maska Bergonie (fotografia udostpniona przez firm Biomak
Sp .J.).
I Wzajemne uoenie elektrod

W zalenoci od techniki wykonania zabiegu przepyw prdu moe by
poduny lub poprzeczny. Odpowiednie uoenie elektrod przedstawiono na
rycinie 20. Jest to schemat uproszczony, naley bowiem bra pod uwag
Ukt, e prd pynie zawsze drogami o najmniejszym oporze. Poprzeczne
uoenie elektrod warunkuje gbsze oddziaywanie prdu, przy uoeniu
podunym prd popynie bardziej powierzchownie. Naley unika takiego
uoenia elektrod, ktre powoduje przepyw prdu przez serce.
84
Fizykoterapia
skr.
I Oddziaywanie terapeutyczne elektrod

Zabieg galwanizacji przeprowadza si za pomoc dwch elektrod, tych
samych lub rnych rozmiarw. Elektroda czynna wywiera gwne dziaanie
terapeutyczne; elektrod biern umieszcza si w dostatecznie duej odlego
ci od elektrody czynnej. Zadaniem jej jest zamknicie obwodu prdu, gdy
nie ma ona dziaania terapeutycznego. W przypadku elektrod rwnych
rozmiarw zagszczenie prdu pod obydwoma elektrodami jest takie samo.
W przypadku prdw impulsowych jednokierunkowych wybr bieguna
elektrod warunkuje oddziaywanie terapeutyczne. Elektroda czynna moe
by katod lub anod. Przyjmuje si, e anoda wywiera dziaanie agodzce,
natomiast katoda zwiksza pobudliwo tkanki (tab. 3).
I Metody wykonywania zabiegu

Zabieg galwanizacji mona wykona metod stabiln lub metod labiln.
Metoda stabilna polega na tym, e obie elektrody, zarwno czynna, jak
i bierna, s przytwierdzone nieruchomo do powierzchni ciaa poddawanej
zabiegowi. Stosuje si j najczciej w terapii duych powierzchni. W gal
wanizacji twarzy elektrod czynn, np. w ksztacie trjkta, mona umieci
na okrelonym obszarze twarzy (czole lub policzku). Jako elektrod czynn
Elektroterapia
85
w metodzie stabilnej stosuje si rwnie plmask lub mask Bergonie oraz

elektrod w ksztacie pksiyca. Drug elektrod biern mocuje si w do
statecznie duej odlegoci od elektrody czynnej, np. w okolicy ramienia lub
przedramienia. Mona rwnie poleci, aby osoba, u ktrej wykonujemy
zabieg, trzymaa elektrod biern w doni. Niektre aparaty s wyposaone
w specjalny mankiet z kieszeni, w ktrej umieszcza si elektrod biern.
M ankiety mocuje si do przedramienia lub ramienia. Naley zapewni
prawidowe przyleganie obu elektrod do ciaa. W tym celu stosuje si spe
cjalne opaski stabilizujce.
W metodzie labilnej elektroda czynna przez cay czas trwania zabiegu jest
przesuwana przez osob wykonujc zabieg po powierzchni ciaa, bez od
rywania jej od podoa. Elektrod biern mocuje si podobnie jak w meto
dzie stabilnej. W metodzie labilnej mona stosowa rwnie dwie elektrody,
np. waeczkowe lub kulkowe, ktre przez cay czas zabiegu przesuwa si po
powierzchni skry.
Zbyt due zblienie elektrod moe wywoa niekorzystne zagszczenie
prdu na dwch ssiadujcych krawdziach elektrod, zwane zjawiskami
brzegowymi. Naley unika tego typu sytuacji. Oderwanie od powierzchni
dala i przykadanie elektrod w czasie przepywu prdu moe by rwnie
przyczyn nieprzyjemnych skurczw mini, dlatego w czasie przepywu
prdu elektroda musi cay czas pozosta w kontakcie ze skr. Jeli istnieje
potrzeba zmiany pooenia elektrody, naley pynnie zmniejsza natenie
prdu do wartoci zerowej, zmieni pooenie elektrody i ponownie zwik
sza pynnie natenie prdu do podanej wartoci.
Szczeglnym rodzajem galwanizacji s tzw. rkawice galwaniczne. Zabieg
polega na tym, e osoba wykonujca zabieg mocuje na swoim nadgarstku
mankiet z elektrod, przez co jej do staje si elektrod czynn. Palce
przesuwa si wwczas delikatnymi ruchami, np. po powierzchni twarzy.
I Podkady
Warstwa rogowa skry, jako sabo uwodniona, stawia opr dla przepywu
prdu. Zastosowanie wilgotnych podkadw pod elektrodami zmniejsza
wydatnie opr naskrka i uatwia przejcie prdu przez skr. Do elektrod
paskich producenci proponuj najczciej gotowe podkady w postaci wy
konanych z gbki wiskozowej kieszonek, w ktrych umieszcza si elektrod.
Gotowe podkady mona zastpi odpowiedniej gruboci gaz, rcznikiem
jednorazowym, wat lub lignin. Naley zwrci uwag na to, aby wielko
podkadu bya nieco wiksza od elektrody (o ok. 1 cm). Grubo podkadu
powinna wynosi ok. 1,5 cm. Elektrody o specyficznych ksztatach, np.
grzybka, jeli fabrycznie nie zostay wyposaone w gotowe podkady, nale
y rwnie owin odpowiedniej gruboci gaz lub bandaem jednorazowym.
86
Fizykoterapia
Podkady bezporednio przed zabiegiem naley zwily wod. W tym celu

uywa si wody gospodarczej (niedestylowanej), wody butelkowanej niegazowanej lub soli fizjologicznej. Podkady musz pozosta wilgotne przez
cay czas trwania zabiegu. Naley bezwzgldnie dba o czysto podkadw.
Wszelkie zanieczyszczenia pozostajce na podkadach wielokrotnego uyt
ku mog by przyczyn powstawania niekorzystnych reakcji elektrolitycz
nych, prowadzcych do uszkodzenia skry. Ze wzgldw higienicznych
zaleca si stosowanie pod podkady wielokrotnego uytku cienkiego patka
gazy, bandaa lub innego materiau jednorazowego uytku, ktry przed
zabiegiem naley take zwily wod. Podkady wielokrotnego uytku po
kadym zabiegu powinny by wygotowane lub poddane procesowi steryli
zacji.
W metodzie labilnej mona rwnie stosowa ele uatwiajce przepyw
prdu i zmniejszajce opr warstwy rogowej. ele do elektroterapii uatwia
j take przesuwanie elektrody po skrze.
| Dawkowanie prdu staego

W dawkowaniu prdu staego naley kierowa si gwnie subiektywnymi
odczuciami. W czasie zabiegu osoba poddawana zabiegowi powinna odbiera
dziaanie prdu jako przyjemne mrowienie lub askotanie. Odpowiada to
zastosowaniu redniej (progowej) dawki subiektywnej. Stosuje si rwnie
podzia oparty na wielkociach fizycznych. Miar jest wwczas wielko na
tenia prdu [rnA] przypadajca na pole powierzchni elektrody czynnej,
czyli tzw. gsto prdu. Dawka obiektywna wyraana jest wic w mA/cm2.
Wielko dawki subiektywnej, odpowiadajcej nateniu prdu w mA/cm2,
bdzie zaleaa oczywicie od indywidualnej wraliwoci pacjenta na dziaa
nie bodcw elektrycznych. U jednego pacjenta natenie 0,1 mA/cm2 nie
wywoa adnych wrae czuciowych, u innego natomiast ta sama dawka
prdu bdzie odczuwana jako silne dranienia. Przyjto jednak, e niezale
nie od odczu osoby poddawanej zabiegowi nie naley przekracza gstoci
prdu 0,2 mA/cm2. Zaburzenia czucia uniemoliwiaj prawidowy dobr
dawki subiektywnej, zatem te sytuacje s przeciwwskazaniem do wykonywa
nia zabiegw elektroterapeutycznych.
Podzia dawek terapeutycznych wedug kryteriw subiektywnych:
m a a (podprogowa) - wraenia czuciowe nie wystpuj;

r e d n i a (progowa) - odczucie sabego mrowienia;
d u a (ponadprogowa) - silne odczucie mrowienia i wibracji;
s i l n a - silne uczucie pieczenia i bl; dawki tej nie stosuje si w zabiegach
galwanizacji.
Elektroterapia
87
W zabiegach kosmetycznych, szczeglnie w obrbie twarzy i szyi, nie

ma potrzeby stosowania dawki wikszej od progowej. Zwikszanie natenia
prdu ponad odczucia odbierane jako przyjemne mrowienie i wibracje nie
wpywa na efektywno terapii, a moe by przyczyn uszkodzenia skry.
Podzia dawek terapeutycznych wedug kryteriw obiektywnych:

s a b a : 0 ,0 1 -0 ,1 mA/cm2 powierzchni elektrody czynnej;
r e d n i a : 0 ,1 -0 ,2 mA/cm2 powierzchni elektrody czynnej;
m o c n a : 0 ,2 -0 ,5 mA/cm2 powierzchni elektrody czynnej.
Zalecany czas trwania zabiegu wynosi 5 -3 0 minut. Na pocztku stosuje
si zabiegi krtkie, a nastpnie stopniowo wydua czas ich trwania. Przy
krtkotrwaych zabiegach galwanizacji mona zastosowa wiksze natenia
prdu, gdy ilo dostarczonej energii zaley od natenia prdu i czasu jego
dziaania. Naley bra pod uwag rwnie rodzaj okolicy ciaa poddawanej
zabiegowi. Wykonywanie zabiegw w okolicy gowy, szyi i dekoltu wymaga
wyjtkowej ostronoci w dawkowaniu prdu. W przypadku skry szcze
glnie wraliwej na dziaanie czynnikw mechanicznych i chemicznych
naley stosowa dawki sabe.
Zabiegi galwanizacji mona wykonywa codziennie, co drugi dzie lub
raz w tygodniu. Zaleca si wykonywanie zabiegw w serii 1 0-15 zabiegw.
W planowaniu zabiegw (liczby, czstotliwoci, czasu zabiegu) naley kie
rowa si celem, jaki chcemy osign. Jeli zabieg galwanizacji ma pobudzi
procesy metaboliczne w skrze, w celu lepszego przyswajania preparatu
kosmetycznego, zabieg mona rwnie wykona jednorazowo. Zabiegi wy
konywane na skrze szczeglnie wraliwej najlepiej zaplanowa w wikszych
odstpach czasu. Jeli w czasie wykonywania serii zabiegw obserwuje si
zjawisko adaptacji skry do zabiegw elelctroterapii, mona zwikszy cz
stotliwo zabiegw oraz wyduy ich czas.
I Oddziaywanie terapeutyczne zabiegu galwanizacji

Zjawiska elektrochemiczne, elektrotermiczne i elektrokinetyczne wyst
puj w czasie przepywu prdu staego przez tkanki cznie i powoduj
reakcje miejscowe oraz oglne. Najbardziej widocznym efektem dziaania
prdu staego na skr (w wikszym stopniu pod katod) jest jej zaczerwie
nienie w pierwszej fazie, jako efekt rozszerzenia naczy splotu powierz
chownego, natomiast w drugiej i trzeciej fazie jako efekt rozszerzenia splo
tu podbrodawkowego. Powszechnie uwaa si, e stymulacja naczynioruchowa oraz poprawa krenia wywoana dziaaniem prdw polepsza od
ywienie tkanki, wzmaga jej metabolizm oraz powoduje szybsz utylizacj
szkodliwych produktw przemiany materii. Dotlenienie tkanek i szybsze
usuwanie szkodliwych produktw przyspiesza procesy regeneracji i odnowy.
88
Fizykoterapia
Najwaniejszym efektem galwanizacji wykorzystywanym w terapii skry

jest jej wpyw na procesy metaboliczne. Te wszystkie reakcje, wpywajce
pozytywnie na trofik skry, s bardzo czsto widoczne ju bezporednio
po zabiegu. Jednak w praktyce kosmetologicznej najczciej stosuje si serie
zabiegw, ktre maj pozytywnie wpyn na przebudow skry.
Zasadnicze znaczenie ma rwnie dziaanie przeciwblowe prdu stae
go. Bezporedni wpyw prdu staego na obwodowy ukad nerwowy oraz
stymulacja wydzielania mediatorw tkankowych, szczeglnie beta-endorfin,
prowadzi do podwyszenia progu odczuwania blu.
W skazania do w ykonyw ania zabiegw galw anizacji w celach kosme
tycznych s bardzo szerokie. Zaleca si ich stosowanie w kadym przypad
ku, w ktrym wskazane jest pobudzenie procesw metabolicznych w skrze,
poprawa jej ukrwienia oraz zwikszenie napicia mini. Praktycznie zabie
gi galwanizacji mona wykonywa na skrze normalnej, suchej, tustej
i mieszanej.
Przeciwblowe dziaanie prdu staego jest wykorzystywane w fizykote
rapii nie tylko w celach leczniczych, ale t ake w ramach odnowy biologicz
nej oraz w celu zmniejszenia dolegliwoci zwizanych z przecieniem na
rzdu ruchu.
12.3.2, Jonoforeza
Istot jonoforezy jest wprowadzanie do tkanki jonw o waciwociach te
rapeutycznych, znajdujcych si w preparatach kosmetycznych i lekach, za
pomoc prdu staego. Jonoforeza jest zatem metod umoliwiajc transport
przezslcrny substancji czynnych za porednictwem czynnikw fizykalnych.
Na skr oddziauj dwa czynniki: jony substancji czynnej oraz, tak jak
w przypadku zabiegw galwanizacji, prd stay.
Podstaw jonoforezy jest zjawisko dysocjacji elektrolitycznej, czyli sa
morzutnego rozpadu w roztworze wodnym czsteczek elektrolitw na
ujemnie i dodatnio naadowane atomy lub czsteczki. W zabiegach jono
forezy mona stosowa jedynie zwizki ulegajce dysocjacji. W elektrolicie
jony poruszaj si bezadnie, wskutek czego nieustannie zderzaj si midzy
sob oraz z czsteczkami wody i ulegaj rekombinacji. Najbardziej korzyst
ny jest roztwr o takim steniu, w ktrym wystpuje najwiksza liczba
jonw.
Kosmetyk, a waciwie skadnik czynny danego kosmetyku, musi wyka
zywa odpowiednie spolaryzowanie. Wane jest okrelenie, jakim adunkiem
elektrycznym obdarzony jest jon, ktry chcemy wprowadzi do tkanki. Jon
o adunku dodatnim (kation) naley wprowadza za pomoc elektrody
podczonej do dodatniego bieguna rda prdu, gdy odpycha on ten
adunek. Jon o adunku ujemnym (anion) powinien by wprowadzany za
Elektroterapia
89
A
y
Uycina 21. Przemieszczanie si jonw podczas jonoforezy.
pomoc elektrody ujemnej. Jak ju wspomnielimy, podczas przepywu

prdu staego przez elektrolit jony ujemne d do anody, a jony dodatnie
do katody (ryc. 21). Skuteczno wnikania adunkw dodatnich jest wik
sza, co jest zwizane z rnic potencjaw elektrycznych midzy wntrzem
a otoczeniem komrki. W warunkach braku pobudzenia wntrze komrki
ma adunek ujemny, a otoczenie - dodatni. Istotnym czynnikiem wpywajeym. na efekt zabiegu jest wielko czsteczki wprowadzanej. Dyfuzja przez
bony pprzepuszczalne jest wiksza w przypadku mniejszych rozmiarw
jonu.
Specyfik jonoforezy jest fakt, e najefektywniej wnikaj do tkaniu substancje z roztworw wodnych. Mona stosowa take substancje w postaci
eli. Firmy kosmetyczne proponuj wiele gotowych preparatw, najczciej
w postaci ampuek, zawierajcych zwizki biologicznie czynne, ulegajce
dysocjacji. Przeznaczone s dla okrelonego typu cery lub do terapii kon
kretnych defektw kosmetycznych. Nale do nich anionowe zwizki
w postaci soli, takie jak AHA (alfa-hydroksykwasy) i BHA (beta-hydroksykwasy), np. kwas askorbinowy i kwas retinowy. Stosowane s one najczciej
w zabiegach przeciwdziaajcych zmarszczkom, przetuszczaniu si skry
i zmianom trdzikowym tnaz w leiapii przebarwie i rogowacenia okoo-
90
i Fizykoterapia
mieszkowego. Kwas kofeinowy i nikotynowy oraz krzemionk organiczn

wykorzystuje si wterapii antycellulitowej. W kosmetologii znajduje rwnie
zastosowanie jodek potasu (KI), wywierajcy dziaanie zmikczajce na
naskrek, oraz chlorek wapnia (CaCl2), wykazujcy dziaanie przeciwzapal
ne i uszczelniajce naczynia. Zmikczajce dziaanie jodku potasu i chlorku
wapnia na tkank jest wykorzystywane w terapii blizn i bliznowcw.
Jonoforez z toksyny botulinowej typu A stosuje si w leczeniu nadpotliwoci. Toksyna botulinowa hamuje uwalnianie acetylocholiny z presynaptycznych cholinergicznych wkien nerwowych i powoduje chemiczne odnerwienie ekrynowych gruczow potowych oraz redukcj wydzielania potu.
Toksyn botulinow, rozcieczon sol fizjologiczn, wprowadza si za
pomoc anody. Badania wykazuj, e efekt zmniejszenia potliwoci obser
wuje si u pacjentw jeszcze 12 tygodni po terapii.
Na rynku s dostpne rwnie gotowe preparaty elowe przeznaczone
do zabiegw fizykoterapeutycznych, np. Ibuprofen i Naproxen, wykazuj
ce dziaanie przeciwzapalne, przeciwblowe i przeciwobrzkowe. S one
stosowane w przypadku dolegliwoci wynikajcych z urazw, stanw za
palnych, przecienia staww, wizade, cigien i mini. Na opakowaniu
preparatu lub leku s zawarte informacje, jaki adunek ma grupa substan
cji czynnych. W jednym preparacie mog znajdowa si zarwno zwizki
o adunku dodatnim, jak i ujemnym. W takim przypadku, w trakcie trwa
nia zabiegu, zmienia si bieguny elektrod. Przez poow czasu elektroda
czynna podczona jest do bieguna dodatniego, a przez drug poow - do
ujemnego.
Prd pynie drog o najmniejszym oporze. Przezskrny transport jonw
odbywa si gwnie przez naturalne struktury w skrze, takie jak mieszki
wosowe i gruczoy potowe (mechanizm transfolikularny). Miar skutecz
noci zabiegu jonoforezy jest stwierdzenie lepszej penetracji danego jonu
do tkanki docelowej ni w przypadku niezastosowania dodatkowego czyn
nika fizykalnego uatwiajcego wnikanie. W praktyce codziennej ta wery
fikacja jest niemoliwa. Drogi wnikania jonw do organizmu pod wpywem
jonoforezy zostay przeledzone podczas dowiadczenia, w ktrym uyto
roztworu zawierajcego jony pierwiastkw promieniotwrczych. Pozwolio
ono wyjani mechanizm wnikania jonw do skry oraz ustali miejsca ich
najwikszej koncentracji. Jony wprowadzone do skry gromadz si na
granicy naskrka i skry waciwej, w okolicy bony podstawnej oraz w po
bliu powierzchniowej sieci naczy wosowatych i t drog s rwnie
rozprowadzane do tkanek. Najwiksza ich koncentracja wystpuje w okoli
cach mieszkw wosowych i ujcia gruczow potowych. Poredni metod
badania skutecznoci jonoforezy moe by badanie stenia wprowadzanej
substancji we krwi. W przypadku jonoforezy stosowanej w celach kosme
tycznych, kiedy substancja ma dziaa miejscowo, nie ma to jednak adne
go znaczenia,
Elektroterapia !
91
W iele czynnikw ma wpyw na skuteczno jonoforezy. Nale do

nich:
1. Rodzaj zastosowanego kosmetyku lub leku - musi on wystpowa w postaci
ulegajcej dysocjacji, a czsteczka wprowadzana powinna mie odpo
wiedni wielko, umoliwiajc przedostanie si przez warstw naskr
ka.
2. Stenie preparatu - wystarczajco due, aby wchonita ilo preparatu
odniosa efekt terapeutyczny.
3. Natenie prdu staego - odpowiednio due, aby wywoa efekt, ale w okre
lonych granicach dawkowania i nieuszkadzajce tkanki.
4. Czas zabiegu - pozwalajcy na przedostanie si odpowiedniej iloci jonw
do tkaniu docelowej.
'i. Efekt depozytowy - nagromadzenie si preparatu w naskrku i skrze wa
ciwej warunkuje przeduone dziaanie po zakoczeniu zabiegu oraz
jego kumulowanie si w wyniku kolejnych zabiegw.
(). Waciwoci fizyczne skry, ktra jest barier utrudniajc penetracj pre
paratu. Zalen od stopnia uwodnienia i ukrwienia skry.
Sposb wykonania zabiegu jonoforezy jest podobny jak w przypadku
galwanizacji: stosuje si tego samego typu elektrody oraz metod stabiln
lub labiln. Jony kosmetyku lub leku wprowadza si za pomoc elektrody
czynnej podczonej do odpowiedniego bieguna prdu.
Dodatkowym elementem stosowanym w zabiegach jonoforezy jest pod
kad nasczony preparatem kosmetycznym lub leczniczym, ktry umieszcza
si pod podkadem zasadniczym, bezporednio na skrze (ryc. 22). W tym
celu uywa si materiaw jednorazowego uytku. Jeli podkad zasadniczy
jest wykonany z materiaw wielokrotnego uytku (gotowe podkady wy
konane z gbki ), midzy nim a podkadem nasczonym preparatem umiesz
cza si foli pprzepuszczaln. Ten rodzaj folii pozwala na przepyw jonw
w jednym kierunku. W przeciwnym razie moe doj do zanieczyszczenia
podkadu zasadniczego preparatem, trudnym do usunicia nawet w wyniku
wielokrotnego gotowania czy sterylizacji. Uzasadnia to wybr podkadw
jednorazowych. W zabiegach twarzy stosuje si najczciej jonoforez przy
uyciu maski Bergonie z uyciem podkadw jednorazowego uytku. Sto
sujc metod labiln, mona umieci podkad nasczony preparatem ko
smetycznym na okrelonym obszarze skry twarzy, po czym przemieszcza
elektrody wzdu mini. Pobudzenie nrikrokrenia w skrze uatwia wni
kanie jonw. Mona w tym celu poprzedzi zabieg jonoforezy zabiegiem
i ieplnym, np. ciepymi okadami lub nagrzewaniem lamp Sollux,
W skazania do jonoforezy wynikaj z rodzaju preparatu, ktry zosta
uyty do zabiegu. W kosmetologii stosuje si preparaty zawierajce sub
stancje czynne o chaiaklcize jonowym zalecane dla poszczeglnych rodz
92
Fizykoterapia
j w skry oraz stosowane w przypadku okrelonych potrzeb i defektw

kosmetycznych. Ich omwienie przekracza ramy niniejszej ksiki.
W odnowie biologicznej stosuje si leki o dziaaniu przeciwblowym
przeciwzapalnym, rozszerzajcym naczynia i zmniejszajcym obrzki, po
dobne jak w zespoach blowych narzdu ruchu. Zwolennicy homeopati
korzystaj rwnie z jonoforezy w celu wprowadzania w gb skry specy
fikw typowych dla tej metody leczenia. Istniej prby wykorzystani;
w jonoforezie tworzyw naturalnych, np. borowiny.
Przeciw w skazania do jonoforezy pokrywaj;; si z przeciwwskazaniami
przyjtymi dla galwanizacji oraz wszystkich pozostaych zabiegw elektroterapii. Naley je rozszerzy o reakcje alergiczne, ktre mog wystpi
w wyniku kontaktu skry z okrelonym lekiem lub kosmetykiem uywanym
w terapii. U osb szczeglnie wraliwych wskazane jest wykonanie testi
immunologicznego 2 4 godziny przed zabiegiem.
12.3.3. Kpiele elektryczno-wodne
Kpiele elektryczno-wodne s to zabiegi elektrolecznicze, ktre cz dzia

anie prdu galwanicznego i cinienia hydrostatycznego wody, w ktrej za
nurzone jest ciao lub jego cz. Wyrnia si zatem kpiele elektryczno
-wodne czciowe i cakowite. Ze wzgldu na wymogi i ograniczenia tecli
niczne zabiegi tego typu stosuje si najczciej w uzdrowiskach oraz zaka
dach odnowy biologicznej. Kpiele elektryczno-wodne wykonuje si prz\
uyciu specjalnych zestaww terapeutycznych.
Elektroterapia
93
W przypadku kpieli elelctryczno-w odnych cakow itych zabiegi wy

konuje si w specjalnie do tego przygotowanych wannach. W cianach
wanny zamontowane s elektrody. Kada z elektrod jest poczona z gene
ratorem prdu. Rozkad przepywu prdu w wodzie jest zaleny od sposobu
ich podczenia do generatora. Wanny napenia si wod o temperaturze
bliskiej komfortowi cieplnemu czowieka (34-37C ). Miejsce poddawane
zabiegowi powinno znajdowa si na drodze przepywu prdu. Zabiegi,
w ktrych anoda znajduje si bliej gowy, uwaa si za uspokajajce (wst
pujcy kierunek przepywu prdu). Jeli katoda znajduje si blisko gowy,
a anoda w okolicy stp, kpiel ma dziaanie pobudzajce (zstpujcy kie
runek przepywu prdu). Nowoczesne wanny s wyposaone w systemy
pozwalajce wykonywa w nich inne zabiegi hydroterapeutyczne, np. k
piele perekowe lub masae wodne.
W zabiegach elelctryczno-w odnych czciow ych stosuje si zestawy
skadajce si z czterech wanienek, w ktrych umieszcza si koczyny za
nurzone w wodzie. Mona wykona kpiele jednokomorowe (wtedy zabieg
dotyczy tylko jednej koczyny) oraz kpiele dwu- lub czterokomorowe,
lednolcomorowe kpiele stosuje si najczciej na sam do lub stop.
W kpielach elelctryczno-wodnych dwukomorowych obie koczyny s
umieszczone w wodzie. Zabieg ten moe dotyczy tylko koczyn dolnych
lub grnych albo koczyn lewych lub prawych. Nie zaleca si skonych
przebiegw prdu. W kpielach elelctryczno-wodnych czterolcomorowych
kada koczyna jest zanurzona w wanience. Dziaanie zabiegu jest uzale
nione od sposobu podczenia elektrod i kierunku przepywu prdu. Podob
nie jak w przypadku zabiegw elelctryczno-wodnych cakowitych stosuje si
wstpujcy lub zstpujcy kierunek przepywu prdu. Do zabiegw uywa
si wody gospodarczej lub wody z dodatkiem soli (stenie 0,9% ). W nie
ktrych uzdrowiskach wykorzystuje si rwnie wod mineraln z natural
nych rde. Do zabiegw mona take stosowa roztwory wodne gotowych
pieparatw i t drog wprowadza dziaajce leczniczo jony. W tym przy
padku naley jednak zwrci szczegln uwag na stan elektrod, poniewa
materia, z ktrego s wykonane, moe wchodzi w reakcje z jonami zawarlymi w wodzie. Dlatego producenci oferuj obecnie wanny wykonane
z tworzyw sztucznych, z wyjmowanymi elektrodami, co umoliwia czste
Uli oczyszczanie.
W skazaniem do zabiegw elektryczno-wodnych, szczeglnie cakowi
tych, s zespoy blowe duych staww oraz zespoy blowe wielu staww.
Zabiegi stosuje si rwnie w dystoniach neurowegetatywnych i zaburzeniach
k i enia obwodowego oraz jako czynnik przyspieszajcy odnow biologicz
n Kpiele czciowe dotyczce stp lub doni s stosowane w zaburzeniach
Denia obwodowego oraz. po incydentach odmroenia. Kpiele elektrycz
no wodne, szczeglnie cakowite, s silnie bodcowe. Powierzchnia oddzia
ywania prdu jest znacznie wiksza ni. w przypadku tradycyjnych zabiegw
94
Fizykoterapia
galwanizacji. Przepywajcy prd powoduje rozszerzenie naczy oraz zmia

ny w pobudliwoci ukadu nerwowo-miniowego, zalene od kierunku
przepywu prdu.
Przeciwwskazania do kpieli elektryczno-wodnych s takie same jak
w przypadku pozostaych zabiegw elektroleczniczych.
12 .4 . Prdy maej czstotliwoci

Prdy maej czstotliwoci, zwane te prdami impulsowymi maej czsto
tliwoci, s zoone z impulsw o rnym przebiegu (ksztacie), ktrych
czstotliwo mieci si w zakresie 0 ,5 -1 0 0 0 Hz. Ze wzgldu na charakter
przebiegu impulsw wyrnia si prdy prostoktne, trjktne, trapezoidalne i sinusoidalne. Pojecie prdy maej czstotliwoci jest bardzo szerokie
i obejmuje wiele metod fizykoterapeutycznych. Przebieg impulsu, czstotli
wo i natenie prdu warunkuj uzyskanie odpowiedniego efektu tera
peutycznego.
W kosmetologii i medycynie estetycznej prdy impulsowe malej czsto
tliwoci s stosowane gwnie w celu wywoania skurczw mini. Zabieg
wywoujcy skurcz minia lub caej grupy miniowej za pomoc impulsw
elektrycznych nazywa si elektrostymulacj. Prdy malej czstotliwoci
stosowane s rwnie w terapii przeciwblowej oraz w celu poprawy uowie
nia i trofiki tkanek.
12.4.1. Stymulacja za pomoc prdw maej

czstotliwoci
W warunkach fizjologicznych skurcz minia jest wynikiem bodcw py
ncych z orodkowego ukadu nerwowego. Skurcz wywoany impulsem
elektrycznym rni si od skurczu naturalnego, poniewa w czasie elektrostymulacji dochodzi do pobudzenia wszystkich wkien nerwowych jedno
czenie. Naturalny skurcz minia jest skurczem tcowym, skada si bo
wiem z szybko nakadajcych si na siebie pojedynczych skurczw poszcze
glnych wkien miniowych. W trakcie skurczu naturalnego nie wszystkie
wkna miniowe s zaktywizowane i ulegaj pobudzeniu jednoczenie.
Minie skadaj z wkien miniowych rnych typw. Oglnie mona
je podzieli na wkna czerwone i biae. Minie z przewag wkien czer
wonych kurcz si wolniej, ale s bardziej wytrzymae na zmczenie, a mi
nie z przewag wkien biaych maj zdolno do szybkiego kurczenia si,
ale te szybciej ulegaj zmczeniu. W kna miniowe czerwone i biae
rni si rwnie stopniem pobudliwoci na bodce eleklryc/ne. Proporcje
Elektroterapia
95
wkien biaych i czerwonych mog ulec zmianie w wyniku treningu spor

towego lub wielokrotnej stymulacji. Naley jednak pamita o tym, e jest
to proces odwracalny.
W elektrostymulacji dy si do tego, aby skurcz minia wywoany
impulsami elektrycznymi moliwie najbardziej przypomina skurcz natu
ralny. W praktyce w tym celu stosuje si najczciej serie impulsw. Do
pobudzania mini zdrowych stosuje si impulsy o ksztacie prostoktnym,
jest to tzw. prd stay przerywany. Do stymulacji mini uszkodzonych,
szczeglnie w poraeniach lub niedowadach typu wiotkiego, stosuje si
impulsy o ksztacie trjktnym. Poniewa minie zdrowe maj zdolno
do akomodacji, czyli przystosowania si do wolno narastajcego natenia
impulsu o ksztacie trjktnym, istnieje moliwo wybirczego pobudzania
mini uszkodzonych, bez zbdnego pobudzania mini zdrowych. W aci
wo ta jest powszechnie wykorzystywana w stymulacji mini w niedowa
dzie czciowym lub cakowitym, bdcym wynikiem uszkodzenia nerwu
obwodowego. W tym przypadku zabiegi elektrostymulacji maj za zadanie
niedopuszczenie do degeneracji odnerwionego minia, do czasu regenera
cji uszkodzonego nerwu obwodowego.
Do stymulacji mini, zarwno zdrowych, jak i odnerwionych, stosuje
si pojedyncze impulsy lub serie impulsw, ktrym nadaje si odpowiedni
ksztat, czyli obwiedni. Takie uksztatowanie impulsw nazywa si modu
lacj. Efektem tego rodzaju stymulacji jest wywoanie skurczu tcowego,
co upodabnia skurcz sztuczny do naturalnego. Impulsy o czstotliwoci
r>0-100 Hz s zalecane do stymulacji mini z przewag wkien szybko
kurczcych si, a impulsy o czstotliwoci 1 0 -3 0 Hz - do stymulacji mini
kurczcych si wolno. Czas trwania serii impulsw musi by dobrany tak,
aby nie powodowa zmczenia minia. Przerwa midzy modulacjami po
zwala na odtworzenie zasobw energetycznych minia oraz usunicie
produktw przemiany materii.
Obecnie produkowane aparaty zawieraj w bazie danych gotowe progra
my terapeutyczne przeznaczone do stymulacji poszczeglnych grup mi
niowych. Czas trwania serii impulsw i przerwy midzy nimi s dobierane
automatyczne, w zalenoci od wybranego programu.
Poszczeglne minie wykazuj rny stopie pobudliwoci na impulsy
elektryczne, dlatego terapeuta musi dostosowa natenie prdu do warto
ci, ktra powoduje wystpienie widocznego skurczu minia lub grup
miniowych. Zaleno midzy nateniem prdu a czasem trwania im
pulsu ma charakter odwrotnie proporcjonalny, dlatego przy stymulacji
prdem o dugich czasach trwania impulsu stosuje si z reguy nisze war
toci natenia prdu.
')<>
I Fizykoterapia
I Metody wykonywania zabiegu elektrostymulacji

W elektrostymulacji stosuje si elektrody pytkowe i elektrody specjalne.
I lektroda punktowa, ktr terapeuta podczas wykonywania zabiegu trzyma
w rku, jest owinita podkadem wykonanym z materiau jednorazowego
uytku, zwilonym wod lub roztworem soli fizjologicznej. Elektrody paskie
s najczciej wykonane z materiau silikonowo-wglowego lub metalu r
nych rozmiarw, w zalenoci od powierzchni, na ktrej wykonywany jest
zabieg. Stosuje si podkady jednorazowe lub wielokrotnego uytku. W elek
trostymulacji wykorzystuje si take samoprzylepne elektrody elowe,
R ycina 2 3 . Elektroda punktowa (fotografia udostpniona przez firm BTL Polska Sp.
z o.o.).
R ycina 2 4 . Zabieg elektrostymulacji grupy mini przedniej strony ud (fotografia udc

stpnlona przez firm Elecpol Lupa Migaj Sp. J.).
Elektroterapia
97
ktre nie wymagaj stosowania podkadw, lub elektrody jednorazowego

uytku.
Wyrnia si dwie metody uoenia elektrod w elektrostymulacji mini
- jednobiegunow i dwubiegunow.
M etod a jednobiegunow (elektrod czynn) polega na stymulacji
mini za pomoc malej elektrody - znacznie mniejszej ni elektroda bier
na. Zadaniem elektrody biernej jest zamknicie obwodu, przez ktry pynie
prd. Elektroda czynna - punktowa (katoda) - jest poczona z ujemnym
biegunem rda prdu. Elektrod biern - pytkow (anod), poczon
z dodatnim biegunem, umieszcza si obwodowo, w dostatecznej odlegoci
od elektrody czynnej, w miejscu stwarzajcym dobre warunki do jej zamo
cowania. W przypadku elektrostymulacji mini twarzy elektrod biern
mona umieci na przeciwlegym barku. Elektrod punktow umieszcza
si w tzw. punkcie motorycznym minia lub punkcie motorycznym nerwu.
1unkt motoiyczny minia (bezporedni) odpowiada miejscu wnikania nerwu
obwodowego do minia, natomiast punkt motoiyczny nerwu (poredni) odpo
wiada miejscu na skrze, w ktrym nerw przebiega najpycej.
M etod a dwubiegunowa (dw uelektrodow a) polega na zastosowaniu
ilwch elektrod o takich samych rozmiarach. Elektrody umieszcza si w oko
licy przyczepu minia, w miejscu przejcia brzuca minia w cigno. ElekIrod poczon z biegunem ujemnym (katod) umieszcza si obwodowo.
Hy< Ina 25. Zabieg elektrostymulacji mini klatki piersiowej (fotografia udostpniona
98
Fizykoterapia
R ycina 2 6 . Zabieg elektrostymulacji mini twarzy (fotografia udostpniona przez firm

Clarena Polska Sp. z o.o.).
W elektrostymulacji zdrowych mini stosuje si zazwyczaj metod

dwubiegunow. Najczciej wykorzystuje si dwa lub wicej niezalene
obwody, stymulujce poszczeglne grupy mini. Wykonanie zabiegu elek
trostymulacji mini wymaga znajomoci anatomii waniejszych mini
i grup miniowych.
Skurcz mini najpierw odczuwa sam pacjent, nastpnie wyczuwa g<
rka terapeuty uoona na brzucu minia, a dopiero na kocu skurcz jesl
widoczny. Przed zabiegiem naley poinformowa pacjenta o odczuciacl
towarzyszcych zabiegowi. W czasie zabiegu pacjent nie powinien odczuwa
blu i pieczenia. Warunkiem prawidowo przeprowadzonej stymulacji jes
uzyskanie wyranego skurczu minia. W przypadku wystpienia jakich
kolwiek innych zjawisk zabieg naley przerwa.
Elektroterapia
99
V
Iycina 27.
7
Punkty uoenia elektrod podczas elektrostymulacji mini twarzy.
Hf'
Podczas zabiegu stymulowany misie musi by rozluniony, w jak naj
dogodniejszej pozycji. W tym celu stosuje si rnego rodzaju waki, kliny
I poduszki umoliwiajce maksymalne rozlunienie stymulowanego minia
lub grup miniowych. Zabiegi elektrostymulacji wykonuje si najczciej
u osb w pozycji lecej na plecach lub brzuchu, w zalenoci od stymulo
wanej grupy mini.
Naley pamita o tym, aby stymulowany misie nie uleg zmczeniu.
Pmwadzc elektrostymulacj zbyt dugo, mona spowodowa brak efektu
skurczu minia lub grupy mini oraz wczenie si grupy mini antagoni.stycznych. Miniami antagonistycznymi s minie dziaajce w ruchu
pi/eciwstawnym, zgodnie z zasad unerwienia przeciwstawnego opisan
pi zez Charlesa Scotta Sherringtona. W przypadku zginaczy bd to pro
stowniki, a w przypadku odwodzicieli - przywodziciele. Minie synergislyc/ne natomiast wspdziaaj w wykonywaniu danego ruchu. Przerwa
midzy poszczeglnymi impulsami lub seriami impulsw powinna by na
lyle dua, aby misie rnial czas na odtworzenie zasobw energetycznych
100
Fizykoterapia
oraz usunicie szkodliwych produktw przemiany materii. Take zbyt dhi

go trwajcy pojedynczy skurcz minia powoduje jego szybkie zmczenie,
a w skrajnych przypadkach moe doj nawet do jego uszkodzenia. Zaleca
si stosowanie elektrostymulacji w cyklach, midzy ktrymi stosuje si
przerwy. Zabieg elektrostymulacji mini zdrowych nie powinien przekracza
2 0 minut. W celu uzyskania podanych efektw zaleca si stosowanie
serii 10-15 zabiegw.
I Oddziaywanie terapeutyczne zabiegu elektrostymulacji

Efektem zabiegu elektrostymulacji jest uzyskanie skurczu minia. Skurcz
wywoany impulsem elektrycznym jest przykadem statycznej pracy minia.
Przyczepy minia pozostaj w tej samej odlegoci, natomiast dochodzi do
zwikszenia napicia wkien miniowych. Naturalny ruch jest kombinacj
pracy dynamicznej, gdy przyczepy mini zbliaj i oddalaj si od siebie,
oraz pracy statycznej. W przypadku zdrowych mini zabiegi elektrostymu
lacji nie mog by jedyn metod ksztatowania mini, zastpujc ruch
naturalny. Dugo trwajca praca statyczna minia jest ponadto uznawana
za najbardziej nuc, poniewa w czasie jej trwania minie s sabiej
u krwi one. W fizykoterapii elektrostymulacj zdrowych mini stosuje si
gwnie w przypadku ich osabienia w wyniku dugo trwajcego bezruchu,
np. spowodowanego opatrunkiem gipsowym. U sportowcw wyczynowych
elektrostymulacji poddaje si sabsze minie w celu wyrwnania siy po
szczeglnych grup mini. W kosmetologii elektrostymulacja jest czsto
reklamowana jako metoda rzebienia poszczeglnych mini i ksztatowania
atrakcyjnej sylwetki ciaa. Naley podkreli, e moe ona by z powodze
niem stosowana tylko i wycznie jako metoda pomocnicza w osigniciu
tego celu. U osb zdrowych elektrostymulacja nie mone zastpi treningu
sportowego i codziennej aktywnoci fizycznej. Warunkiem prawidowego
rozwoju fizycznego jest trening sportowy rozwijajcy nie tylko minie, ale
rwnie zwikszajcy ogln wydolno organizmu. Prawidowo i regularnie
prowadzony trening pozwala na optymalne przestrojenie ukadu oddecho
wego i ukadu krenia. Poprawia si efektywno oddychania, m.in. zwik
sza si pojemno minutowa puc. W zrasta sia skurczu minia sercowego,
a jego praca staje si coraz bardziej efektywna. Prawidowe krenie krwi
jest zapewnione przy znacznie mniejszej czstoci skurczw, co daje w efek
cie znacznie wolniejsz prac serca sportowca. Wszystko to wpywa na
lepsze odywienie mini i zwikszenie ich zdolnoci do skurczu. Trening
pozwala te w podany sposb zmieni proporcje wkien czerwonych
i biaych w miniach w znacznie wikszym stopniu i bardziej trwale, ni
mona to uzyska metod elektrostymulacji.
Wywoanie naprzemiennych skurczw i rozkurczw minia powoduje
uruchomienie pompy miniowej, ktra sprzyja poprawie uo wienia oko-
Elektroterapia
101
III /nych tkanek i przyspieszeniu procesw metabolicznych. Przemawia to
/n stosowaniem elektrostymulacji jako metody wspomagajcej terapi anl\ i ellulitow. W przypadku cellulitu, w wyniku nieprawidowego rozrostu
komrek tuszczowych i zwikszeniu ich objtoci oraz nieprawidowego
m/rostu tkanki cznej, dochodzi do ucisku drobnych naczy krwiononych
11 hlonnych. W wyniku tego procesu ulega zaburzeniu ukrwienie i metabo11/m tkanek. Uruchomienie pompy miniowej w zabiegach elektrostymuIm yjnych powoduje lepsze ukrwienie i pobudzenie metabolizmu w skrze
I ikance podskrnej oraz sprzyja likwidacji obrzkw, pobudzajc drena
>yl no-limfatyczny.
Kady misie wykazuje w spoczynku niewielki stan napicia, ktry
podlega wpywowi autonomicznego ukadu nerwowego, jest zatem nieza
leny od naszej woli. Napicie minia (tonus) jest zalene od wielu czynni
kw, takich jak temperatura, zmczenie i czynniki endokrynne. Zalene jest
twnie od typu konstytucjonalnego czowieka. Z wiekiem tonus i sprysto
mini malej. W wyniku wielokrotnego wykonania zabiegw elektrostynmlacji mona uzyska zwikszenie napicia miniowego. W kosmetologii
elcktrostymulacj stosuje si w celu poprawy wygldu takich obszarw cia
u, jak poladki i brzuch. Moe by ona stosowana rwnie w celu poprawy
napicia mini twarzy. Uzyskane efekty nie s jednak trwale i zanikaj po
pewnym czasie od zaprzestania zabiegw elektrostymulacji.
12.4 .2 . Dziaanie terapeutyczne prdw

inaej czstotliwoci
Prdy maej czstotliwoci s stosowane rwnie w:
terapii przeciwblowej;
w celu usprawniania procesw przemiany materii w tkankach oraz po
prawy ich odywienia;
w celu rozszerzenia naczy krwiononych;
w celu usprawnienia krenia obwodowego;
w terapii zaburze ukadu nerwowego wegetatywnego.
Dziaanie przeciwblowe prdw maej czstotliwoci jest zwizane
/ podwyszeniem progu odczuwania blu. Pod wpywem impulsw prdu
dochodzi do wytworzenia w tkankach zwizkw o dziaaniu przeciwblo
wym, zwanych opioidami endogennymi (beta-endorfinami). S one uwal
niane przez orodkowy ukad nerwowy, cz si z receptorami opioidowyiiii i znosz uczucie blu. Efekt przeciwblowy prdw impulsowych tu
maczy rwnie teoria opisana przez Walla i Malzacka (tzw, teoria bramki
102
Fizykoterapia
kontrolowanej). Jej podstaw jest fakt wykrycia w rogach przednich rdzenia

krgowego substancji galaretowatej, ktra powoduje hamowanie przepywu
informacji do wyszych piter ukadu nerwowego. Impulsy czuciowe s
przewodzone do orodkowego ukadu nerwowego grubymi wknami ner
wowymi A beta. Sygnay blowe s natomiast przewodzone za pomoc
cienkich wkien A delta i C. W kna tego typu przewodz informacje
wolniej ni wkna A beta. Dranienie impulsami elektrycznymi wkien
czuciowych powoduje pobudzenie komrek hamujcych dopyw informacji
do orodkowego ukadu nerwowego. W ten sposb dopyw informacji b
lowych zostaje zahamowany i w efekcie nastpuje zniesienie uczucia blu.
Efekt przeciwblowy zabiegw jest rwnie spowodowany ich stymulujcym
dziaaniem na naczynia krwionone (popraw ukrwienia tkanek). Zjawisko
to sprzyja eliminacji mediatorw tkankowych pobudzajcych receptory
blowe, takich jak histamina, bradykinina i prostaglandyny.
Prdy maej czstotliwoci powoduj rwnie przyspieszenie procesw
metabolicznych w tkankach. Efekt ten jest czciowo wywoany dziaaniem
rozszerzajcym naczynia krwionone. W rezultacie, take w wyniku uru
chomienia pompy miniowej, poprawia si ukrwienie okolicznych tkanek,
w tym rwnie skry. Produkty przemiany materii ulegaj szybszej utyliza
cji. W ibracja mini powoduje zwikszenie ich napicia oraz wspomaga
drena limfatyczny. Na skutek dostarczenia wikszej iloci tlenu do tkanek
nastpuje ich lepsze odywienie. Zabiegi prdami maej czstotliwoci
wspomagaj zatem procesy naprawcze tkanek. Wszystkie te waciwoci
sprawiaj, e zabiegi te stosuje si w kosmetologii, medycynie estetycznej
i w odnowie biologicznej.
W skazania. Niektre zabiegi mog by wykonywane w okolicach twarzy
(prdy mikroamperowe), inne s stosowane w terapii pozostaych czci
ciaa (prdy DD, Traberta, TEN S). Stosuje si je w celu polepszenia mikrokrenia, poprawy drenau limfatycznego, zwikszenia napicia mini
poddawanych zabiegowi, stymulacji procesw regeneracyjnych i wzmocnie
nia bariery ochronnej skry, a take w zespoach blowych, przecienio
wych, po wysiku fizycznym, w zaburzeniach ukrwienia koczyn dolnych
i grnych oraz w zaburzeniach neurowegetatywnych.
W gabinetach kosmetycznych i odnowy biologicznej stosuje si prdy:
diadynamiczne;
Traberta;
TEN S;
mikroamperowe.
Przeciw w skazania do stosowania terapii prdami malej czstotliwoci

pokrywaj si z oglnie przyjtymi przeciwwskazaniami do stosowania
elektroterapii.
Elektroterapia
103
Prdy diadynamiczne (DD), nazywane rwnie prdami Bernarda, od

nazwiska lekarza, przez ktrego zostay po raz pierwszy zastosowane.
Wszystkie impulsy w prdach D D maj ksztat sinusoidy, a czas ich trwania
wynosi 10 ms. Wyrnia si dwie skadowe prdu: sta i sinusoidaln.
Natenie prdu staego, okrelane jako podstawa (basis), powinno wynosi
1-3 mA. Natenie prdu sinusoidalnego okrela si jako dawk (dosis).
Wyrnia si kilka modyfikacji prdu DD.
Stosowane procedury s podobne jak w przypadku zabiegw z uyciem
(trdu staego i prdw maej czstotliwoci. Uywa si elektrod paskich,
jeli zabieg ma charakter przeciwblowy, elektrod czynn (katod) umiesz
cza si w miejscu blu, a elektrod biern po przeciwnej stronie, tak aby
spowodowa przepyw prdu przez miejsce poddawane zabiegowi. Mona
stosowa rwnie zmiany polaryzacji elektrod. Jako pierwszy parametr
zabiegu ustala si natenie prdu staego w (granicach 1-3 mA). Natenie
prdu sinusoidalnego ustala si indywidualnie. W czasie zabiegu pacjent
powinien odczuwa przyjemne mrowienie (dawka progowa).
Prdy Traberta, nazywane rwnie prdami Ultra Reiz, skadaj si
z impulsw o ksztacie prostoktnym. Czas trwania impulsu wynosi 2 ms,
a przerwy midzy nimi - 5 ms (czstotliwo prdu wynosi zatem 143 Hz).
1rzy odpowiednio duym nateniu prdu obserwuje si wyrany efekt
wibracji mini, dlatego zabieg prdami Traberta jest czsto nazywany ma
saem prdem bodcowym. W ibracja mini powoduje popraw ukrwienia
poddawanych zabiegowi tkanek, a w efekcie - dziaanie przeciwblowe.
W terapii prdami Traberta stosuje si czsto tzw. uoenie segmentarne,
czyli dziaanie przez orodki nerwowe na okrelone segmenty ciaa - miolomy, dermatomy i narzdy wewntrzne. Miotomem nazywamy grup
mini unerwianych przez jeden korze przedni rdzenia krgowego. Dermatomem natomiast jest obszar skry unerwiony przez poszczeglne ko
rzenie czuciowe rdzenia krgowego. Oddziaujc na odcinki rdzenia krgo
wego, wywiera si wpyw na odpowiednie miotomy i dermatomy.
W prdach Traberta stosuje si z reguy cztery podstawowe uoenia
elektrod:
1. Uoenie szyjne (stosowane w blach gowy, szyjnego odcinka krgosupa
oraz w zespoach blowych w obrbie koczyny grnej).
2. Uoenie piersiom grne I (stosowane w blach karku, szyjnego odcinka
krgosupa oraz w zespoach blowych w obrbie koczyny grnej i ra
mion).
Uoenie piersiowe grne II (stosowane w nerwoblach okolic klatki pier
siowej oraz w zaburzeniach krenia w obrbie koczyn grnych).
Uoenie piersiowo-ldwiowe (stosowane w nerwoblach mini midzye
browych).
104
Fizykoterapia
4. Uoenie ldwiowo-krzyowe (stosowane w nerwoblach dolnego odcinka

krgosupa, obrczy koczyny dolnej i miednicy, a take w zaburzeniach
krenia obwodowego w koczynach dolnych).
W terapii prdami Traberta mona stosowa rwnie tradycyjne uoenia
miejscowe. W terapii przeciwblowej katod umieszcza si w miejscu wy
stpowania najsilniejszego blu, a anod obwodowo. W pozostaych wy
padkach stosuje si takie uoenie elektrod (poprzeczne lub podune),
ktre spowoduje przepyw prdu przez miejsce poddawane zabiegowi. Za
biegi przeprowadza si za pomoc paskich elektrod.
M etod a T E N S (transcutaneous electrical nerve stimulation) jest uy
wana gwnie w terapii przeciwblowej. Stosujc odpowiednie natenia
prdu, ksztat, czas trwania i czstotliwo impulsw, mona uzyska efekt
przeciwblowy, hamujc przewodzenie bodcw blowych do orodkowego
ukadu nerwowego, zgodnie z teori Walla i Malzacka. Dziaanie przeciw
blowe jest te efektem stymulacji wytwarzania beta-endorfin. Istnieje
kilka odmian metody TEN S, w tym:
TEN S konwencjonalny, w ktrym stosuje si bardzo krtkie impulsy o cz
stotliwoci 5 0 -1 1 0 Hz. Natenie prdu dobiera si tak, aby pacjent
odczuwa silne, ale niesprawiajce przykroci wibracje lub mrowienie
(powyej progu motorycznego). Moe by stosowany nawet kilka go
dzin.
TEN S akupunkturowy, w ktrym stosuje si krtkie impulsy, o czstotli
woci do 10 Hz. Natenie prdu jest wiksze w porwnaniu z metod
konwencjonaln. Czsto obserwuje si drenie mini, gdy stosuje si
natenie prdu powyej progu motorycznego. Czas trwania zabiegu
naley ograniczy do 45 minut.
TEN S uderzeniowy, w ktrym stosuje si dwie serie skadajce si z 7 -1 0
impulsw w cigu 1 sekundy. Natenie prdu jest rwnie powyej
progu motorycznego. Nie zaleca si stosowania w stanach ostrych.
TEN S wysokonapiciowy, w ktrym stosuje si bardzo krtkie podwjne
impulsy ksztatu trjktnego, o bardzo duym napiciu szczytowym.
Ksztat impulsw i przerwy midzy nimi s tak dobrane, aby nie spowo
dowa efektu galwanicznego. Czstotliwo impulsw reguluje si w gra
nicach 1 -1 2 0 Hz. Zwikszajc czstotliwo impulsw, naley ostronie
dawkowa natenie. Czas zabiegu nie powinien przekracza 45 mi
nut.
Podobnie jak w terapii prdami Traberta, stosuje si uoenie segmen
tarne i miejscowe. Elektrody ukada si rwnie w tzw. punktach specyficz
nych (spustowych i akupunkturowych). Punkt spustowy jest miejscem na
ciele, ktrego ucisk powoduje najwiksz reakcj blow, co jcsl charakte-
Elektroterapia
105
rystyczne dla danego schorzenia. Pun kty akupunkturow e s to, wedug

medycyny chiskiej, miejsca kontaktowania si narzdu wewntrznego ze
rodowiskiem zewntrznym. Stosujc terapi w punktach specyficznych,
drug elektrod (zazwyczaj anod) ukada si obwodowo. Aparaty do tera
pii metod T EN S mog by wyposaone w dwa lub wicej niezalenie
dziaajce obwody zabiegowe, ktre umoliwiaj zastosowanie wielu kom
binacji uoenia podczas jednego zabiegu. W sprzeday s dostpne rwnie
miniaturowe aparaty do terapii domowej. Poniewa zabiegi metod TEN S
zazwyczaj przekraczaj czas 30 minut i zaleca si ich codzienne stosowanie,
domowe aparaty s dobrym rozwizaniem dla osb cierpicych na przewle
kle ble. Przed przystpieniem do zabiegw pacjent powinien by przeszko
lony w obsudze aparatu oraz w prawidowym ukadaniu elektrod. Jeli
terapia metod TEN S nie przynosi efektw, zaleca si zmian uoenia
elektrod.
I Prdy mikroamperowe
Prdy mikroamperowe skadaj si z impulsw, ktrych amplituda jest
bardzo maa, o wartociach mikroamperowych. Prdy mikroamperowe nie
powoduj wrae czuciowych, poniewa zastosowana dawka prdu jest
dawk podprogow.
Podstaw biologicznego oddziaywania prdw o tak maym nateniu
jest fakt, e przywracaj one bioelektryczn rwnowag tkanek, niezbdn
w procesie gojenia. Uszkodzenie komrki powoduje zmian jej potencjau
elektrycznego. Do uszkodzonych komrek i tkanek pynie tzw. prd uszko
dzenia, ktrego natenie mieci si w granicach 1 0 -3 0 pA, czyli prd
mikroamperowy. Uwaa si, e prd uszkodzenia stymuluje regeneracj
uszkodzonych tkanek. Wykazano, e pod wpywem prdw mikroampero
wych nasila si rwnie transport aminokwasw oraz synteza biaek i ATP.
Zewntrzne aplikowanie takich prdw przyspiesza proces gojenia. W uszko
dzonej komrce wzrasta opr elektryczny, utrudniajc wnikanie jonw do
jej wntrza i przedostawanie si substancji niezbdnych w procesie gojenia.
Prdy mikroamperowe normalizuj procesy metaboliczne i optymalizuj
przebieg regeneracji tkanek. W odnowie biologicznej prdy mikroamperowe
s wykorzystywane gwnie do zwalczania dolegliwoci blowych; przyspie
szaj one rwnie proces regeneracji oraz skracaj czas leczenia po kontuzjach
i przecieniach. W kosmetologii zabiegi te s wykorzystywane w terapii
defektw skry twarzy i caego ciaa. Zabiegi prdami mikroamperowy mi
slosuje si w celu opnienia procesw zwizanych ze starzeniem si skry
oraz w celu poprawy drenau limfatycznego, a take stymulacji procesu
wytwarzania kolagenu i elastyny. Prdy te mog rwnie przyspieszy rege-
iteracj skry po nadmiernej ekspozycji na wiato oraz gojenie si zmian

pozapalnych.
106
i Fizykoterapia
Zabiegi przeprowadza si za pomoc elektrod paskich lub elektrod spe

cjalnych, punktowych. W zabiegach odnowy biologicznej stosuje si naj
czciej elektrody paskie. Jedn elektrod umieszcza si w miejscu podda
wanym zabiegowi, drug ukada si obwodowo. Stosuje si rwnie takie
uoenie elektrod, ktre spowoduje poduny lub poprzeczny przepyw
prdu przez tkank. W przypadku prdw jednokierunkowych zaleca si
zmian polaryzacji elektrod nawet kilkakrotnie w cigu zabiegu.
Do zabiegw w obrbie twarzy stosuje si specjalne elektrody punktowe
lub kulkowe. Uycie odpowiednich eli przystosowanych do zabiegw elektroterapeutycznych uatwi przepyw prdu i zmniejszy opr naskrka.
Elektrody specjalne terapeuta trzyma w doniach. Jedn z nich umieszcza
na skrze w miejscu poddawanym zabiegowi, drug - obwodowo. Podobnie
jak w przypadku stosowania elektrod paskich, obszar skry poddawanej
zabiegowi moe znajdowa si midzy elektrodami. W czasie jednego za
biegu kilkakrotnie zmienia si miejsce uoenia elektrod. Kade uoenie
elektrod stosuje si przez ok. 2 -3 minuty. Poniewa prdy mikroamperowe
nie powoduj wystpienia wrae czuciowych, nie ma potrzeby zmniejsza
nia natenia prdu do wartoci zerowej przed zmian uoenia elektrod,
tak jak ma to miejsce np. w przypadku zabiegu galwanizacji, gdy oderwanie
elektrody od powierzchni skry w trakcie przepywu prdu moe spowodo
wa nieprzyjemny skurcz minia.
12.5. Prdy redniej czstotliwoci
Czstotliwo impulsw prdw redniej czstotliwoci, nazywanych rwnie

prdami impulsowymi redniej czstotliwoci, mieci si w granicach 1 0 0 0 100 0 0 0 Hz. Prdy redniej czstotliwoci sabiej oddziauj na receptory
skry ni prdy maej czstotliwoci, s jednak lepiej tolerowane przez
pacjentw i gbiej przenikaj do tkanek. Waciwo ta jest zwizana z po
jemnociowym charakterem impedancji tkanek przy przepywie prdu
przemiennego. Impedancja pojemnociowa tkanek zmniejsza si w miar
zwikszania czstotliwoci prdu.
Prd stay stosowany w zabiegach galwanizacji, jonoforezy i DD jest
czsto zastpowany niemodulowanym, jednokierunkowym prdem redniej
czstotliwoci (w granicach 40 0 0 0 Hz). Z punktu widzenia terapeutyczne
go nie ma adnej rnicy, czy zabieg jest wykonywany przy uyciu prdu
galwanicznego czy jednokierunkowego prdu redniej czstotliwoci, lepiej
tolerowanego przez pacjentw.
E le ktrote rap ia i
107
12.5,1. Terapeutyczne dziaanie prdw redniej

czstotliwoci
Terapeutyczne dziaanie prdw redniej czstotliwoci jest zwizane z pod
daniem ich modulacji impulsami o malej czstotliwoci. Aby wywoa po
budzenie minia, stosuje si wanie modulacj prdu. Powstaje prd
o maej czstotliwoci (1 -1 0 0 Hz), nazywanej czstotliwoci podstawo
w. rednia czstotliwo, nazywana czstotliwoci non, peni rol
nonika transportujcego ma czstotliwo w gb tkanek (ryc. 28).
Modulacje mog przybiera rne ksztaty: prostoktny, trjktny i si
nusoidalny. Ich dziaanie terapeutyczne jest takie samo jak tradycyjnych
prdw maej czstotliwoci. Na przykad do stymulacji motorycznej zdro
wych mini, prawidowo unerwionych, stosuje si modulacje zoone
z impulsw prostoktnych o czstotliwoci podstawowej 50 Hz (terapia tzw.
prdami Kotza, nazywana rwnie stymulacj rosyjsk).
Modulowane prdy redniej czstotliwoci mog mie charakter jedno
kierunkowy lub dwukierunkowy. Przy wykonywaniu zabiegw prdami
dwukierunkowymi nie rozrnia si katody i anody. Bieguny zmieniaj si
w zalenoci od przyoonego napicia. Podczas stosowania prdw jedno
kierunkowych prd pynie w jednym kierunku, a dziaanie terapeutyczne
poszczeglnych elektrod (katody i anody) jest takie samo jak w przypadku
innych zabiegw elektroterapeutycznych.
Modulacj prdw redniej czstotliwoci w czstotliwo podstawow
mona przeprowadzi na dwa sposoby:
1. Przez interferencj w tkance dwch prdw redniej czstotliwoci, przy
uyciu dwch niezalenych obwodw prdu.
Czstotliwo fal podstawowa
t [m s]
Czstotliwo nona
Rycina 28.
Modulowane prdy redniej czstotliwoci.
108
Fizykoterapia
2. Przez modulacj prdw redniej czstotliwoci, ktra odbywa si bez

porednio w urzdzeniu.
Prdy in terferencyjne N em eca powstaj przez naoenie si dwch fal.
W wyniku naoenia si amplitudy tych fal moe doj do ich wzajemnego
wzmocnienia lub wygaszenia - zjawisko to nazywamy in te rfe re n c j .
W tkance generowany jest bodziec terapeutyczny nazywany rwnie wek
torem interferencji, o skomplikowanej strukturze przestrzennej, wynikajcej
nie tylko z charakteru interferencji, ale rwnie z warstwowego uoenia
tkanek o rnych waciwociach elektrycznych.
Zabieg przeprowadza si za pomoc dwch niezalenych obwodw elek
trycznych (cztery elektrody). Nie wyrnia si oznaczenia elektrod, ponie
wa prdy interferencyjne maj charakter dwukierunkowy (ryc. 29).
Obszar najskuteczniejszego oddziaywania terapeutycznego mona okre
li w przyblieniu. Znajduje si on w okolicy skrzyowania linii czcych
elektrody poszczeglnych obwodw. Podobnie jak w przypadku terapii
prdami maej czstotliwoci, stosuje si rwnie zabiegi z uyciem wielu
kanaw w celu objcia efektami zabiegu wikszych powierzchni ciaa.
Dziaanie prdw Nemeca wynika z wyboru czstotliwoci podstawowej
w yw oujcej efekt terapeutyczny. C zstotliw o ta obejm u je zakres
1 -1 0 0 Hz.
- obw d I
o b w d II
Rycina 29. Uoenie elektrod w terapii prdami interferencyjnymi.
Elektroterapia
109
W wyniku oddziaywania tych prdw uzyskuje si:

efekt przeciwblowy;
pobudzenie mini do skurczu;
rozszerzenie naczy krwiononych i usprawnienie krenia obwodowe
go;
usprawnienie drenau limfatycznego;
usprawnienie metabolizmu w pobudzanych tkankach;
pozytywny wpyw na autonomiczny ukad nerwowy.
Podobnie jak w przypadku wszystkich zabiegw elektro terapeutycznych,
przy dawkowaniu prdw interferencyjnych naley uwzgldni osobnicz
wraliwo na dziaanie prdu. Zaleca si stosowanie natenia prdu po
wyej progu czuciowego. Jeli celem zabiegu jest uzyskanie pobudzenia
mini, osoba poddawana zabiegowi powinna odczuwa silny, przyjemny
efekt wibracji. Przeprowadzajc zabiegi prdami interferencyjnymi, nie
obserwuje si wyranych, pojedynczych skurczw minia, chyba e stosu
je; si odpowiednio due natenie prdu i zalecan do stymulacji mini
czstotliwo. Zabiegw prdami interferencyjnymi nie przeprowadza si
jednak w celu stymulacji motorycznej zdrowych mini i nie naley ocze
kiwa takiego efektu.
Do terapii prdami Nemeca uywa si elektrod paskich lub elektrod
specjalnych. Jeli stosuje si elektrody silikonowo-wglowe, nie ma potrzeby
korzystania z podkadw zwilonych wod, stosujemy bowiem prd dwu
kierunkowy i niebezpieczestwo powstania zmian elektrolitycznych, przy
nateniu prdu mieszczcym si w granicach dawek terapeutycznych, jest
znikome. Zaleca si w tym przypadku stosowanie specjalnego elu przewo
dzcego prd elektryczny oraz zmniejszajcego opr naskrka dla przepy
wu prdu. Niektre aparaty s wyposaone w wygodne w uyciu samoprzy
lepne elektrody elowe. Szczeglnie w terapii prdami redniej czstotliwo
ci przydatne i wygodne jest stosowanie elektrod prniowych. Dostosowa
nie aparatu do wsppracy z urzdzeniem wytwarzajcym podcinienie pod
elektrodami zwiksza efekt terapeutyczny zabiegu. Jeli w aparacie zostanie
zastosowana impulsowa zmiana podcinienia, to uzyskuje si dodatkowo
masa tkanki poddawanej zabiegowi, poprawiajcy metabolizm i ukrwienie.
I<dcinienie pod elektrodami zapewnia rwnie dobre przyleganie elektrod,
szczeglnie w miejscach trudno dostpnych.
Prdy interferencyjne aplikowane dwuelektrodowo s prdami red
niej czstotliwoci, ktrych interferencja zachodzi w aparacie generujcym
pidy, a nie w ciele pacjenta, jak to ma miejsce w przypadku tradycyjnych
pt dw Nemeca. Zabieg przeprowadza si za pomoc dwch elektrod. Cha
mki eryzuj si one nieco mniejszym polem dziaania i niszym poziomem
lolerancji prdu. Aplikacja dwuelektrodowa prdw interferencyjnych wy
110
Fizykoterapia
wiera takie samo dziaanie biofizyczne na tkank jak aplikacja czteroelektrodowa. Zalecana jest do przeprowadzania zabiegw na mniejszej po
wierzchni, w miejscach trudno dostpnych. Metoda stwarza rwnie mo
liwo zastosowania elektrod punktowych oraz poczenia terapii prdami
interferencyjnymi z innymi metodami, np. ultradwikami.
Terapia wysokotonow a (T W T ) polega na pobudzeniu mini i ukadu
nerwowego za pomoc prdw redniej czstotliwoci, w zakresie 4 4 0 0 - 1 2 3 0 0 Hz. W zalenoci od formy terapii czstotliwo prdu lub ampli
tuda ulega zmianie. Czstotliwoci stosowane w metodzie T W T s wiksze
ni czstotliwoci prdw interferencyjnych. Efekt terapeutyczny jest zwi
zany z dwoma mechanizmami oddziaywania na tkank. Pierwszy polega
na wzbudzeniu potencjau czynnociowego komrek poddawanych dziaa
niu, drugi na wywoaniu oscylacji struktur komrkowych. Drgania struktur
wewntrzkomrkowych powoduj pobudzenie procesw biofizycznych
w komrce.
W terapii nazywanej skanowaniem horyzontalnym natenie prdu
nie ulega zmianie, a modulowana jest jego czstotliwo. M etoda ta jest
stosowana gwnie w terapii przeciwblowej. W skanowaniu diagonalnym
natenie prdu si zmienia, a czstotliwo nona ma warto sta. Ta
metoda jest stosowana gwnie w celu przyspieszenia procesw m etabo
licznych.
W terapii wysokotonowej uzyskuje si efekt przeciwblowy, przyspie
szenie metabolizmu tkankowego, rozszerzenie oyska naczyniowego
i usprawnienie drenau limfatycznego. Znalaza ona rwnie zastosowanie
w terapii zaburze oglnoustrojowych (nerwice, zaburzenia przemiany
materii) oraz w zabiegach wspomagajcych odnow biologiczn organizmu.
Zaleca si stosowanie natenia prdu wywoujcego lekkie, przyjemne
mrowienie.
Terapia energotonow a (HiToP) jest odmian metody wysokotonowej
i wykorzystuje si w niej prdy redniej czstotliwoci, w zakresie 4 0 9 6 - 3 2 768 Hz. Amplituda i czstotliwo prdu w terapii energotonowej s
modulowane jednoczenie. Im wysza czstotliwo prdu, tym wiksza
ilo energii zostaje przekazana tkance.
Zabiegi mona wykonywa dwoma sposobami: miejscowo lub na cale
ciao. Aparat wyposaony w kilka kanaw stwarza szerokie moliwoci
aplikacji prdw. Kanay s w peni niezalene i uniwersalne, w kadym
z nich osobno reguluje si natenie prdu oraz rodzaj programu terapeu
tycznego.
Elektroterapia
111
12.6. Prdy d Arsonvala

Prdy o czstotliwoci 3 0 0 -5 0 0 Hz, zwane prdami dArsonvala, maj
gwnie zastosowanie w kosmetologii. Aparatura emituje prd w postaci
gasncej fali przez specjalne elektrody kondensatorowe (tzw. elektrody
szklane), ktre maj posta szklanej baki (peloty), o rnych ksztatach
(grzybka, grzebienia, kulki), przystosowanych do zabiegw w specyficznych
miejscach. Elektrody s prniowe lub zawieraj gaz szlachetny
W czasie przepywu prdu przez elektrod, przy zetkniciu jej ze skr,
powstaj wyadowania elektryczne obserwowane jako iskrzenie. Pacjent
odczuwa delikatne drapanie lub askotanie. Prdy dArsonvala, dranic
/akoczenia nerwowe na powierzchni skry, powoduj jej przekrwienie
i popraw lokalnego metabolizmu. W obszarze peloty wytwarza si te ozon,
ktry ma dziaanie dezynfekujce i bakteriostatyczne. Skra ulega lekkiemu
podgrzaniu, jednak ilo ciepa dostarczona do skry jest niewielka. W ga
binetach kosmetycznych darsonwalizacj stosuje si gwnie po zabiegu
oczyszczania skry w celu jej dezynfekcji oraz pobudzenia lokalnego mi
ku ikrena. Zabieg ma dziaanie pobudzajce i odwiea skr oraz
sprzyja jej rewitalizacji.
Zabieg moe by wykonany dwoma sposobami: przez duszy bezpo
redni kontakt peloty ze skr lub jej naprzemienne odrywanie i przyka
danie. Podczas bezporedniej aplikacji elektrod przykada si do skry,
lekko dociskajc, i przesuwa powolnymi ruchami po powierzchni skry.
W czasie zabiegu mona stopniowo zwiksza natenie prdu do poda
nej wartoci. Pacjent odczuwa delikatne askotanie. W zalenoci od wiel
koci powierzchni skry zabieg trwa od 3 do 10 minut. Drugi sposb
aplikacji polega na naprzemiennym przykadaniu i odrywaniu elektrody od
Hy< Ina 30. Peloty do terapii prdami d'Arsonvala (fotografia udostpniona przez firm
Ulom,ik Sp. J .).
t 12
Fizykoterapia
powierzchni skry. W przypadku tej metody prdy dziaaj bardziej dra

nico, dlatego jest ona zalecana dla skr mniej wraliwych i skonnych do
zanieczyszcze. Nie naley natomiast stosowa tej metody, gdy skra jest
szczeglnie wraliwa na podranienia. Podobnie jak w przypadku metody
bezporedniej, zabieg powinien trwa 3 - 1 0 minut.
Darsonwalizacji nie naley stosowa u pacjentw z trdzikiem rowatym
w fazie zaostrzenia, ze stanami zapalnymi i uszkodzeniami skry oraz licz
nymi teleangiektazjami w polu zabiegowym. Naley te zachowa szczegl
n ostrono, jeli skra pacjenta jest wraliwa i skonna do podranie.
12.7. Terapeutyczne oddziaywanie prdu

i pola elektromagnetycznego wielkiej
czstotliwoci
Poczenie elektrod ze rdem prdu staego powoduje naadowanie
ich w taki sposb, e jedna elektroda ma adunek dodatni, a druga
ujemny. Jeli elektrody poczy si ze rdem prdu zmiennego, bd
si one adowa naprzemiennie przeciwnymi adunkami, w rytm zmian
kierunku prdu. Jeli do ciaa przyoy si dwie elektrody poczone
ze rdem prdu wielkiej czstotliwoci, w tkance bdzie generowane
pole elektryczne o czstotliwoci odpowiadajcej prdowi.
Podany efekt terapeutyczny, zarwno wywoany przez prd, jak i pole

elektryczne wielkiej czstotliwoci, wie si z oscylacj jonw, dipoli i in
nych czstek obdarzonych adunkiem elektrycznym. W elektrolicie tkan
kowym jony ujemne bd si przemieszcza w stron anody, dodatnie
w stron katody. Na skutek ich tarcia z ssiadujcymi czsteczkami jesl
wytwarzane w tkance ciepo. Ilo wytworzonego w ten sposb ciepa jesl
uzaleniona od wielu czynnikw. W tkankach dobrze uwodnionych i za
wierajcych duo elektrolitw ilo wytworzonego ciepa jest wiksza ni
w tkankach o ich mniejszej zawartoci. Skr, minie, krew i narzdy we
wntrzne cechuje dobre uwodnienie oraz dua zawarto elektrolitw. Ilo
wytworzonego w nich ciepa bdzie wiksza ni w talach tkankach, jak
kostna i tuszczowa. O iloci ciepa decyduje nie tylko rodzaj tkanki, w kt
rej generowane jest pole elektryczne wielkiej czstotliwoci, ale rwnie
parametry prdu i rodzaj metody zastosowanej w terapii.
Ciepo wytworzone w ten sposb moe by tak due, e spowoduje

zniszczenie tkanki, jak ma to miejsce w przypadku zabiegw termolizy,
Elektroterapia
113
sucych do niszczenia patologicznych tworw w skrze (brodawek, teleangiektazji) lub usuwania niepodanego owosienia. Prd wielkiej czsto
tliwoci ma rwnie zastosowanie w takich dziedzinach, jak chirurgia,
kardiologia i neurologia.
Przy odpowiedniej metodzie aplikacji i odpowiednim nateniu prdu
wytworzone w tkance ciepo moe dziaa na ni stymulujco oraz wpywa
na przebudow struktur skrnych. Taki rodzaj zabiegu, stosowanego w kosmetologii i medycynie estetycznej, okrela si mianem terapii falami radio
wymi.
12.7.1. Terapia falami radiowymi (RF)

l ale radiowe obejmuj zakres promieniowania elektromagnetycznego o cz
stotliwoci od 3 Hz do 3 THz. W kosmetologii i medycynie estetycznej
wykorzystuje si fale radiowe o czstotliwoci 3 - 6 MHz. Wyrnia si dwie
metody zabiegowe:
nieablacyjn;
ablacyjn (niskotemperaturowa metoda ablacyjna - coblation).
I Metoda nieablacyjna
ITektem terapeutycznym przepywu prdu wielkiej czstotliwoci w obw<idzie jest wytworzenie w tkance ciepa. Zmienne pole elektryczne wytwoi/ime midzy okadzinami elektrod powoduje przesuwanie si w tkance
adunkw elektrycznych zgodnie z kierunkiem zmian pola. Wytworzone
t lepto jest wynikiem tarcia midzy drgajcymi czsteczkami obdarzonymi
adunkiem a rodowiskiem.
( )grzanie tkanek skry waciwej i tkanki podskrnej do temperatury
'l> ') T C powoduje stymulacj procesw fizjologicznych zwizanych z terinoiegulacyjn organizmu. W zrost temperatury tkanek poddanych zabie
gowi powoduje natychmiastowe rozszerzenie naczy krwiononych oraz
usprawnienie transportu tlenu i metabolizmu tkankowego. Gwny efekt
I i i apeutyczny jest jednak skutkiem obkurczenia si wkien kolagenowych.
Sin wkien kolagenowych i wkien elastycznych stanowi rusztowanie
ulua y, od ktrego zaley stopie jej jdrnoci i elastycznoci. Z wiekiem
[ii/owaaj procesy degradacji kolagenu, co powoduje zmian wygldu
I pogorszenie funkcji skry. Z czasem zmniejsza si synteza nowego kolage
nu w libroblastach.
Ilo energii dostarczonej do tkanek jest efektem kombinacji wielkoci
iJawlu i czasu ekspozycji. lo przekroczeniu okrelonego poziomu tempera(lli v w tkance dochodzi do czciowej denaturacji wkien kolagenowych.
114
I Fizykoterapia
Rycina 31. Terapia falami radiowymi, technika jednobiegunowa (fotografia udostp

niona przez firm Centrum Dystrybucji Image).
Dziki czciowemu przerwaniu wiza midzyczsteczkowych krzyowych

wkna kolagenowe ulegaj cigniciu i zagszczeniu. Obkurczenie wkien
kolagenowych skry waciwej powoduje zwikszenie napicia skry i re
dukcj drobnych zmarszczek. Efekt zwikszenia napicia jest najczcie
widoczny ju bezporednio po zakoczeniu terapii. Czciowa denaturacj;
istniejcych wkien stymuluje aktywno fibroblastw do syntezy nowegt
kolagenu. Efekt przebudowy tkanki obserwuje si kilka miesicy po zako
czeniu terapii.
Czynnikiem wpywajcym na dystrybucj ciepa w tkance jest geometri;
i rozmieszczenie elektrod. Stosuje si kilka technik przeprowadzania zabie
gw RF. Rozkad pola elektrycznego w tkance w trakcie tych zabiegw jes
rny.
Elektroterapia
115
Technika m onopolarna (jednobiegunowa)

Zabieg przeprowadza si za pomoc elektrody czynnej; druga elektroda
spenia zadanie anteny odbiorczej zamykajcej obwd elektryczny. Efekt
termiczny uzyskuje si pod elektrod czynn w wyniku zagszczenia ener
gii, co jest spowodowane tym, e powierzchnia tej elektrody jest duo
mniejsza ni powierzchnia elektrody biernej. Takie uoenie elektrod umo
liwia gbok penetracj energii w tkank, a tym samym wytworzenie ciepa
w gbszych warstwach skry i tkanki podskrnej.
Technika bipopolarna (dwubiegunowa)
Zabieg przeprowadza si za pomoc dwch identycznych elektrod.
Umieszczone s one blisko siebie, w jednym aplikatorze. Takie uoenie
elektrod znacznie ogranicza gboko penetracji energii.
Technika unipolarna
Zabieg przeprowadza si za pomoc jednej elektrody (anteny), ktra
emituje pole elektromagnetyczne wnikajce w tkank.
Wybr metody jest podyktowany celem zabiegu. W przypadku metody
bipolarnej wiksza ilo ciepa jest wytwarzana w warstwach pooonych
pytko, midzy blisko siebie umieszczonymi elektrodami. Metoda ta jest
stosowana najczciej na okolice bardziej wraliwe, takie jak twarz i szyja.
Metoda unipolarna pozwala uzyska wiksz ilo ciepa take w tkankach
Rycin a 32. Zestaw elektrod do terapii falami radiowymi technik dwubiegunow

(fotografia udostpniona przez Centrum Dystrybucji Image).
116
Fizykoterapia
Elektroda bierna
Rycina 33. Terapia falami radiowymi, technika monopolarna.
Naskrek
Skra waciwa
Rycina 34. Terapia falami radiowymi, technika bipolarna.
gbiej pooonych. Zalecana jest do terapii ud, brzucha i poladkw. Urzdzenia do terapii falami radiowymi daj zwykle moliwo stosowania za
rwno metody unipolarnej, jak i bipolarnej, co pozwala na waciwy dobr
oraz kontrol temperatury i gbokoci dziaania. Zabiegi falami radiowymi
wykonuje si bez znieczulenia, a zmiana parametrw w urzdzeniu oraz
wsppraca z pacjentem podczas zabiegu zmniejsza ryzyko wystpienia
reakcji niepodanych. Waciw temperatur w skrze mona uzyska
w wyniku zastosowania impulsw o odpowiedniej energii oraz wielokrotnych
przej gowic po powierzchni tkanki docelowej, przez co uzyskuje si,
w sposb kontrolowany, oczekiwan kumulacj energii. Ilo wytworzonego
Elektroterapia
117
Elektroda
Rycina 36. Schemat prniowego zassania skry na wczeniej okrelon gboko

midzy dwubiegunowymi elektrodami.
w tkance ciepa jest rwnie zwizana z jej waciwociami termoregulacyjnymi. W czasie zabiegu pacjent powinien odczuwa niewielki dyskomfort
zwizany z uczuciem gorca. W zwizku z moliwoci kontrolowania
przebiegu zabiegu metoda ta jest uwaana za bezpieczn i prawie bezbolesn. Odczyn w postaci rumienia lub stanu zapalnego zaley od zastosowa
nej dawki energii i moe utrzymywa si od kilku godzin do kilku dni po
zabiegu. Wywoanie kontrolowanego procesu zapalnego w zabiegach medy
cyny estetycznej jest efektem podanym, inicjujcym proces przebudowy
skry. W zabiegach kosmetologicznych stosuje si take mniejsze dawki fal
radiowych, stymulujce procesy regeneracyjne skry
Urzdzenia stosowane w terapii RF s stale doskonalone. Najnowsze

aparaty do przeprowadzania zabiegw metod dwubiegunow wytwarzaj
118
Fizykoterapia
jednoczenie prni, ktra powoduje zassanie fadu skry. Konstrukcja

kocwki umoliwia wytworzenie podcinienia. Znajdujcy si midzy
dwoma elektrodami fad skrny zostaje poddany dziaaniu prdu. Takie
rozwizanie ogranicza obszar dziaania prdu do tkanki znajdujcej si
midzy elektrodami. Energia o wymaganej gstoci moe dotrze do wy
branych warstw skry i zadziaa przy zastosowaniu mniejszych dawek
energii. Rwnie systemy chodzce wprowadzane do urzdze maj za
zadanie obnienie temperatury powierzchownych warstw skry w celu za
bezpieczenia naskrka przed oparzeniem. Powoduj, e zabieg jest przyjem
niejszy.
Zabiegi falami radiowymi metod nieablacyjn mog by bezpiecznie
wykonywane u osb z kadym foto typem skry, niezalenie od pory roku,
poniewa metoda ta nie powoduje uszkodzenia naskrka. Dla uzyskania
penego efektu zaleca si wykonanie serii zabiegw w odstpach kilkutygo
dniowych.
Therm age jest zabiegiem z zastosowaniem jednobiegunowej techniki
aplikacji fal radiowych. Specjalne urzdzenie emituje fale o czstotliwoci
ponad 6 MHz. Od pozostaych metod z wykorzystaniem fal radiowych
zabieg thermage rni si sposobem aplikacji. W pocztkowej fazie skra
jest chodzona, nastpnie aplikowane s fale radiowe, a w kocowej fazie
nastpuje ponowne ochodzenie skry. Chodzenie tkanek odbywa si za
pomoc rodka kriogenicznego, aplikowanego w formie sprayu. Technolo
gia thermage polega na podgrzaniu skry, ktrej obszar ma ksztat walca,
z najwiksz koncentracj ciepa w rodkowych warstwach pod elektrod
czynn (ok. 3 cm2), i jednoczesnym chodzeniu wierzchnich warstw, zabez
pieczajcym naskrek przed poparzeniem. Thermage powoduje podgrzanie
skry na gbokoci 3 - 4 mm do temperatury 5 5 -6 0 C . W przeciwiestwie
do innych zabiegw z wykorzystaniem fal radiowych zabieg thermage wy
konuje si nie czciej ni raz w roku, lub nawet rzadziej.
I Metoda ablacyjna (cobiation)

Metoda ta, zwana rwnie ablacj niskotemperaturow, znajduje zasto
sowanie w odmadzaniu i regeneracji skry twarzy. Midzy pooonymi
blisko siebie miniaturowymi elektrodami pole elektromagnetyczne wielkiej
czstotliwoci powoduje przeksztacenie roztworu przewodzcego (0,9%
NaCl) w silnie zjonizowan struktur. Jony N a+ i Clprzenikaj do naskr
ka i skry waciwej, doprowadzajc do przerwania wiza organicznych.
Zabieg umoliwia warstwowe usuwanie tkania, przy czym dziaanie to
ogranicza si do obszaru aplikacji. Zabiegi technik cobiation powoduj
stopniowe odmodzenie skry przez zuszczenie naskrka, usunicie warstwy
skry waciwej do podanej gbokoci oraz obkurczenie wkien kolage
nowych pod wpywem temperatury, Po kilku miesicach obserwuje si ko
Elektroterapia
119
rzystn przebudow skry w wyniku stymulacji fibroblastw i wytworzenia

si nowego kolagenu.
12.7.2. Fale radiowe czone z innymi metodami

terapii
Fale radiowe s rwnie wykorzystywane do wspomagania modelowania
sylwetki ciaa. Ciepo powstajce podczas przepywu prdu RF pobudza
mikrokrenie w skrze i tkance podskrnej, powodujc przyspieszenie
metabolizmu w tych tkankach. Dobrym rozwizaniem, ktre moe w istot
ny sposb wpyn na efekt zabiegu, jest poczenie oddziaywania prdu
o wysokiej czstotliwoci z masaem podcinieniowym. Zassanie fadu
skry sprawia, e prd RF dociera do tkanek pooonych gbiej, a jedno
czenie powoduje ucisk i masa tkanek. Rolowanie skry na skutek pod
cinienia wytworzonego w kocwce masujcej dodatkowo pobudza prze
pyw krwi i limfy. W obszarach dotknitych cellulitem sprzyja redukcji
obrzkw. W niektrych aparatach gowice mog take emitowa w wiato
podczerwone (patrz rozdz. Swiatloterapia).
Rycina 37. Poczenie dziaania fal radiowych z masaem podcinieniowym i promie

niowaniem podczerwonym (fotografia udostpniona przez firm Electric System & Laser
Technology).
12.8. Epilacja elektryczna

W zabieguepilacji elektrycznej w celu trwaego usunicia owosienia z wy
branych okolic ciaa wykorzystuje si prd elektryczny. Zabieg mona
przeprowadzi przy uyciu:
120
Fizykoterapia
prdu staego (galwanicznego);

prdu wielkiej czstotliwoci;
poczenia prdu staego z prdem wielkiej czstotliwoci (metoda
blend).
Przepywajcy przez tkank prd stay wywouje w niej zjawisko elek
trolizy. W otoczeniu elektrody zabiegowej odczyn tkanki staje si zasado
wy, co jest spowodowane gromadzeniem si jonw wodorotlenowych. Zabieg
przeprowadza si za pomoc elektrody igowej, speniajcej rol elektrody
czynnej, poczonej z ujemnym biegunem rda prdu. Do zabiegu uywa
si nieizolowanych igie wykonanych ze stali szlachetnych. Druga elektroda,
bierna, zamyka obwd prdu i naley j umieszcza w dostatecznej odle
goci od elektrody zabiegowej, np. na ramieniu pacjenta. Prd elektryczny
moe by aplikowany w sposb cigy lub impulsami.
Epilacja za pomoc urzdzenia wytwarzajcego prd wielkiej czstotli
woci wykorzystuje zjawisko term olizy. Zabieg przeprowadza si za pomo
c elektrody igowej nieizolowanej lub izolowanej, np. tworzywem sztucz
nym, ktra ulega rozgrzaniu pod wpywem prdu wielkiej czstotliwoci.
Stosujc igy nieizolowane, podobnie jak w przypadku elektrolizy, uywa
si drugiej elektrody, biernej. W zabiegach prdem wielkiej czstotliwoci
nie wyrnia si biegunw prdu.
Epilacja metod blend polega na jednoczesnym niszczeniu brodawki
wosa za pomoc zjawiska elektrolizy i termolizy. W tej metodzie wykorzy
stuje si dziaanie prdu staego i prdu wielkiej czstotliwoci. Do tej
formy terapii wykorzystuje si igy nieizolowane, aby umoliwi przepyw
prdu staego.
W podanych metodach elektrod igow, zwan rwnie sond, wpro
wadza si do mieszka wosowego, a do brodawki wosa. Naley stosowa
igy jednorazowego uytku. Przed zabiegiem skr oczyszcza si z makijau
i dezynfekuje. Istotne jest, aby igta zostaa wprowadzona do mieszka wo
sowego wzdu odygi wosa. Wkuwa si j na gboko 2 -5 mm, w zale-
Rycina 38. Aparat do elektrolizy (fotografia udostpniona przez firm Biomak Sp. |.)
noci od pooenia brodawki wosa, do momentu wyczucia oporu, jaki

tkanka stawia igle. Ujcie mieszka wosowego mona poszerzy, nacigajc
lekko skr przed wprowadzeniem sondy W ten sposb mona atwiej
oceni kierunek wzrostu wosa. Niedokadne lub zbyt pytkie wprowadzenie
igy moe spowodowa jedynie uszkodzenie mieszka wosowego, a nie bro
dawki wosa, ktra jest odpowiedzialna za jego wzrost (ryc. 39). Przepyw
prdu najczciej wcza si za pomoc nonego pedau. Aparaty czsto s
wyposaone w program automatyczny, uatwiajcy prac i generujcy prd
z opnieniem do kilku sekund od chwili wprowadzenia igy w gb miesz
ka. Naley unika wkadania i wycigania igy oraz jej obracania wewntrz
mieszka wosowego, gdy przez obwd pynie prd.
Natenie i czas przepywu prdu naley dostosowa do gruboci wosa.
Stosujc wysze natenia, naley skraca czas przepywu prdu, i odwrot
nie. W zalenoci od wybranego trybu pracy (ciga czy impulsowa) czas
przepywu prdu stosowany w epilacji elektrycznej wynosi 0 ,2 -1 0 sekund,
a natenie prdu galwanicznego 0 ,5 -2 mA. Jednorazowe zastosowanie zbyt
duej dawki prdu prowadzi do uszkodzenia skry. Zaleca si rozpoczyna
nie zabiegu od mniejszych dawek. Po wycigniciu sondy z mieszka woso
wego naley usun odyg wosa za pomoc psety. Jeli iga zostaa pra
widowo wprowadzona, wos mona usun bez adnego oporu, bezbolenie.
Nastpnie mona przystpi do czynnoci usuwania kolejnych wosw. Nie
122
I Fizykoterapia
naley wkuwa igy zbyt blisko miejsc pooonych obok siebie. Zaleca si,
w zalenoci od zastosowanej metody, zachowa odstp ok. 0,5 cm.
Epilacja elektryczna jest metod czasochonn, wymagajc wielkiej
dokadnoci. Aby nie spowodowa uszkodzenia skry, w czasie jednej wi
zyty mona usun jedynie niewielk liczb wosw. Epilacja elektryczna
nie naley do metod bezbolesnych. Po zabiegu obserwuje si wok miejsca
wkucia igy zaczerwienienie skry oraz, w miejscach szczeglnie wraliwych,
obrzk. Lekki stan zapalny, objawiajcy si rumieniem, moe utrzymywa
si do kilku dni. Istnieje rwnie niebezpieczestwo powstania blizn w wy
niku uszkodzenia tkanek otaczajcych mieszek wosowy. Przebarwienia
powstae w miejscach epilacji s najczciej wynikiem powstaych w tkance
procesw zapalnych. Po zabiegu zaleca si stosowanie kremw ochronnych
z filtrem UV Niespodziewany i znaczny odczyn po zabiegu epilacji wyma
ga konsultacji lekarskiej oraz odpowiedniego leczenia.
Metoda epilacji elektrycznej jest skuteczna tylko w stosunku do wosw
znajdujcych si w fazie wzrostu (anagenu). Midzy kolejnymi zabiegami
wosy nie powinny by wyrywane. Jeli jest to konieczne, zaleca si golenie
wosw maszynk. W trakcie zabiegu wos musi by widoczny na skrze
(odrost powinien mie 2 - 4 mm). Trwae usunicie wosw wymaga prze
prowadzenia serii zabiegw i nie w kadym przypadku jest to cakowicie
skuteczne. Ch uzyskania efektu za wszelk cen przez nadmierne zwik
szanie dawki prdu, zbyt czste wykonywanie zabiegw oraz usuwanie zbyt
duej liczby wosw w cigu jednej wizyty, moe by przyczyn trwaycli
powika.
Zabieg epilacji elektrycznej mona rwnie przeprowadzi za pomoc
tzw. elektrody psetowej. W metodzie psetowej stosuje si prd wielkiej
czstotliwoci. W os jest sabym przewodnikiem prdu. Aby umoliwi
przepyw prdu do brodawki, wosy przed zabiegiem naley zwily elem,
poniewa przepywajcy przez odyg wosa prd powinien uszkodzi ter
micznie brodawk wosa. Podobnie jak w przypadku metody igowej, po
zabiegu wos naley usun pset. W czasie wykonywania zabiegu pseta
nie moe dotyka skry, gdy grozi to oparzeniem. Depilacja metod pse
tow jest duo prostsza i mniej pracochonna. Niesie te ze sob mniejsze
ryzyko wystpienia powika. Zabieg, ktry jest odczuwany przez pacjentw
jako mniej przykry, jest jednak znacznie mniej skuteczny ni zabieg metod
igow, a prawdopodobiestwo trwaego usunicia owosienia mniejsze.
12.9. Zabieg elektroterapii teieangiektazji

Podobnie jak w przypadku epilacji, usuwanie teieangiektazji mona prze
prowadzi za pomoc prdu staego lub prdu wielkiej czstotliwoci.
Elektroterapia
123
W zabiegach m etod elektrolizy stosuje si prd galwaniczny, apliko

wany w sposb stay lub impulsami. Elektrod czynn jest katoda, a elek
trod biern umieszcza si w dostatecznej odlegoci, poza obszarem zabie
gu. Do zamknicia naczynia dochodzi w wyniku zjawiska elektrolizy, jakie
zachodzi w obszarze jego lokalizacji.
W zabiegach m etod term iczn stosuje si prd wielkiej czstotliwoci,
aplikowany w sposb cigy lub impulsami. Naczynie krwionone zostaje
zamknite w wyniku koagulacji termicznej. Za pomoc prdu wielkiej cz
stotliwoci zabieg zamknicia naczynia mona wykona dwoma sposo
bami:
elektrod igow nieizolowan (czynn) wkuwa si w wiato naczynia;
druga elektroda (bierna) zamyka obwd prdu;
elektrod izolowan wkuwa si do wiata naczynia lub umieszcza si
na jego powierzchni.
Ten drugi sposb jest skuteczny tylko w przypadku drobnych, pytko
pooonych naczy. W usuwaniu teleangiektazji metod elektroterapii
stosuje si rwnie metod blend.
Przed zabiegiem skr naley oczyci i zdezynfekowa. Ig wprowadza
si w wiato naczynia lub umieszcza na jego powierzchni, a nastpnie apli
kuje prd. Po kilku sekundach obserwuje si zblednicie naczynia. Czas
i natenie prdu dobiera si tak, aby naczynie po zabiegu byo niewidocz
ne. W czasie jednego zabiegu nie naley usuwa zbyt duej liczby naczy,
a midzy kolejnymi wkuciami naley zachowa odstp. Metoda ta jest
najbardziej skuteczna w stosunku do maych naczy o rednicy mniejszej
ni 0,3 mm, pytko pooonych.
Po zabiegu wystpuje rumie skry, natomiast w miejscach szczeglnie
wraliwych - obrzk. Odczyn zapalny moe utrzymywa si przez kilka dni.
Blizny powstae po zabiegu s najczciej skutkiem nieprawidowego jego
wykonania (np. zastosowania zbyt duej dawki prdu) lub zaburzenia pro
cesu gojenia. Predystynuj do tych powika choroby, w przebiegu ktrych
wystpuje zmniejszona odporno cian naczy, np. cukrzyca. Spotyka si
te osobnicz skonno do tworzenia w miejscu uszkodzenia skry szcze
glnie wybujaych blizn. U takich osb zabiegu epilacji elektrycznej i usu
wania teleangiektazji metod elektryczn nie naley wykonywa lub wyko
nywa ze szczegln ostronoci. Po zabiegach stosuje si kremy ochronne
z protektorem UV
124
Fizykoterapia
12.10. Elektroporacja
Termin elektroporacja odnosi si do metody, ktra pozwala na zwiksze
nie przepuszczalnoci bon komrkowych pod wpywem impulsw elek
trycznych. Badania zapocztkowane w latach 70. X X wieku wykazay, e
wzrost przepuszczalnoci bony komrkowej jest wynikiem powstawania
w bonie lipidowej komrki kanaw hydrofilowych.
Bona komrkowa umieszczona w polu elektrycznym o dostatecznie
duym nateniu ulega elektroporacji. Zjawisku elektroporacji towarzyszy
wytworzenie kanaw, tzw. elektropor, umoliwiajcych swobodny przepyw
jonw i drobnych czsteczek przez bon komrkow. Istotnym zagadnie
niem w zjawisku elektroporacji jest niestabilno elektroporw oraz brak
kontroli nad ich czasem trwania i rozmiarem. Wielko pojedynczego elektropora nie przekracza kilku nanometrw. Odpowiedni dobr parametrw
impulsu elektrycznego umoliwia wiksz stabilizacj elektroporw oraz
kontrol ich parametrw (czasu trwania i rozmiaru). W biotechnologii
Rycina 40. Powstanie elektropora w bonie lipidowej.
Elektroterapia
125
medycznej s obecnie prowadzone prace pozwalajce lepiej pozna to zja

wisko i wykorzysta w celach medycznych. Prace dotycz gwnie wykorzyslania zjawiska elektroporacji w celu wprowadzania lekw i DNA za pomo
c wysokonapiciowych impulsw prdu elektrycznego.
Poniewa warstwa rogowa stanowi naturaln obron skry przed wnika
niem niepodanych substancji, zmiany powstae w wyniku zjawiska elekiroporacji w bonach komrkowych musz by odwracalne. Elektropory
i >1wieraj tylko drog midzy wntrzem a zewntrzem komrki dla substani j i leczniczych oraz znosz barier ochronn przed niekontrolowanym
przepywem innych, niepodanych substancji. W warunkach fizjologicz
nych jest to oczywicie zjawisko niekorzystne. Istot elektroporacji jest taki
tli >br parametrw impulsw, aby spowodoway one czasowe otwarcie porw,
natomiast nie wywoay trwaego uszkodzenia bony.
Zabieg wywoujcy zjawisko elektroporacji przeprowadza si za po
moc specjalnej gowicy em itujcej jednokierunkowe pole elektryczne
u i zstotliwoci radiowej. Na oczyszczon skr naley naoy wybrany
picparat i, wykonujc gowic okrne ruchy, wprowadzi go w gb skiy Po zakoczeniu zabiegu nadmiar preparatu naley usun lub pozoMawi w celu dodatkowego jego w chonicia w wyniku dyfuzji biernej.
I'i /cd zabiegiem mona skr podgrza w celu m obilizacji mikrokrenia.
1 '/lis l rwania zabiegu wynosi 1 0 -3 0 minut, w zalenoci od tego, jak dua
powierzchnia skry jest poddawana zabiegowi. W mezoterapii stosuje
Mi; Iakie parametry prdu, ktre nie powoduj adnych wrae czucio
wy h
W medycynie i kosmetologii zabieg wprowadzania substancji czynnych
t>\ pomoc czynnikw fizykalnych, wywoujcych m.in. elektroporacj, jest
I #i;> 11 nazywany m ezoterapi bezigow . W odrnieniu od mezoterapii
powej, ktrej istot jest wprowadzanie za pomoc igy substancji w skr
lllh llumk podskrn, mezoterapia bezigow nie powoduje mechaniczne
go nams/cnia powok skrnych. Jest alternatyw dla osb, ktre chciayby
pnpia wii stan swojej skry przez dostarczenie do niej odpowiednich sublltmt |i Kosmetycznych lub leczniczych, jednak nie s w stanie zaakceptowa
fitlili imi / uyciem igy.
i abieg mezoterapii bezigowej przeprowadza si przy uyciu wysokonalifi Iow ego jednokierunkowego prdu impulsowego o czstotliwoci radio
ci 1'iodueenci proponuj rwnie aparaty emitujce wiato w zakresie
HhiIi n i wieni i prd stay lub ultradwiki, jako dodatkowy czynnik wspo|HttfjM|< y wnikanie substancji.
hiilr.i.iin je stosowane podczas zabiegw mezoterapii powinny mie
iow h dnie waciwoci. Celem zabiegu jest wprowadzenie jak najwikszej
|t i inibsianeji dziaajcych terapeutycznie. Wprowadzany preparat powi
li mii i odpowiednie stenie,, poniewa jego wprowadzanie odbywa si
litr z w wyniku zjawiska elekt rnosmozy. Znaczenie bdzie miaa lak/e
126
Fizykoterapia
wielko czsteczki, poniewa rednica elektropora jest ograniczona i nie

ktre substancje wielkoczsteczkowe nie m aj moliwoci wnikania t
drog. Istotne znaczenie ma rwnie podoe zastosowanego preparatu.
Najczciej uywa si preparatw w formie pynnej lub elowej.
W mezoterapii bezigowej, podobnie jak w mezoterapii igowej, najcz
ciej wykorzystuje si gotowe preparaty, nazywane koktajlami. Skadaj si
one z wielu substancji o dziaaniu terapeutycznym. Najczciej stosowanym
zabiegiem jest m ezolift, profilaktyczny zabieg majcy na celu zahamowanie
procesw zwizanych ze starzeniem si skry. Koktajl zawiera najczciej
kwas hialuronowy jako baz oraz kompleks multiwitaminowy i pierwiastki
ladowe. Kwas hialuronowy dziki swym waciwociom wizania wody
zwiksza nawilenie i ujdrnia skr. Kompleksy witaminowe odywiaj
i stymuluj komrki. W mezoterapii stosuje si takie zwizki, jak kwas
askorbinowy, tokoferol, tiamina, witamina A, ryboflawina, amid kwasu ni
kotynowego itp. Pierwiastki ladowe stymuluj oraz usprawniaj reakcje
metaboliczne i enzymatyczne w skrze. Formuy zawieraj najczciej takie
zwizki, jak cynk, mied, selen, magnez i chrom. Mezoterapia bezigowa
jest wykorzystywana rwnie w terapii cellulitu. Koktajle mog ponadto
zawiera substancje uatwiajce metabolizm tuszczu oraz dynamizujce
mikrokrenie (np. kofein).
12.11. Przeciwwskazania do zabiegw

elektroterapii
Przeciwwskazaniem do wykonania zabiegu s wszystkie procesy zapalne
i ropne skry, grudki, krosty i wykwity. W miejscu uszkodzenia naskrka
prd wnika intensywniej i gbiej, co moe by przyczyn oparze. Drobne
uszkodzenia mona pokry warstw wazeliny lub zabezpieczy kawakiem
folii. Nie zaleca si wykonywania zabiegw w okolicy twarzy w okresie za
ostrzenia trdziku pospolitego i rowatego, a take w przypadku obecnoci
licznych teleangiektazji, poniewa zabiegi elektryczne powoduj reakcj ze
strony naczy, rwnie tych patologicznie poszerzonych. Przeciwwskaza
niem s take bakteryjne i wirusowe infekcje, okres czynnej opryszczki oraz
infekcje jamy ustnej, szczeglnie ropne zapalenie dzise i zbw.
W okolicy metalowych elementw, ktre znajd si na drodze przepywa
prdu, moe doj do jego zagszczenia, dlatego ruchome metalowe elemen
ty, np. acuszki, kolczyki i zegarek, naley przed zabiegiem usun. D oty
czy to rwnie protez zbowych. Plomby amalgamatowe nie stanowi
przeciwwskazania do zabiegw elektroterapii, jednak w trakcie wykonywa
nia zabiegw w okolicach twarzy moe wystpi m etaliczny posmak
w ustach. Zabiegw nie powinno si wykonywa rwnie po terapii wypel
Elektroterapia i
127
niaczami tkankowymi i bezporednio po terapii toksyn botulinow. Zabie

gi elektryczne nasilaj metabolizm, a tym samym przyspieszaj wchanianie
aplikowanych wczeniej preparatw i mog powodowa skrcenie czasu ich
dziaania. Specyficznym przeciwwskazaniem do zabiegu galwanizacji jest
spastyczne poraenie mini, poniewa przepywajcy prd powoduje wzrost
ich napicia.
Szczeglnej uwagi wymaga wykonywanie zabiegw w przypadku skry
wraliwej. Jeli skra reaguje nieprawidowo, w czasie zabiegu lubpo nim,
terapi naley przerwa.
Wszelkie wtpliwoci dotyczce stanu zdrowia osoby poddawanej zabie
gowi powinny by konsultowane z lekarzem.
Przeciwwskazania oglne do zabiegw elektroterapeutycznych
Nowotwory oraz okres 5 lat od chwili wyleczenia.
Uszkodzenia skry w miejscu zabiegu.
Stany zapalne, wirusowe i grzybicze skry w miejscu zabiegu.
Niewyrwnana cukrzyca.
Przyjmowanie lekw prz ec iwzakrzep o wyc h.
Zakrzepowe zapalenie y i ttnic, ylaki.
Ostre stany zapalne w przebiegu chorb ukadowych.
Nadcinienie ttnicze, choroba niedokrwienna minia sercowego i inne
choroby serca oraz niezdiagnozowane i nieleczone dolegliwoci ze strony
ukadu krenia.
Grulica.
Ultradwiki
Stosowanie ultradwikw jest metod terapeutyczn, ktrej istot jest

przekazywanie tkankom energii mechanicznej, wywoujcej w nich wiele
zjawisk fizycznych i biologicznych na poziomie tkankowym i komrkowym.
Metoda ta suy rwnie do wprowadzania substancji czynnych do skry
- taki zabieg jest nazywany sonoforez lub ultrafonoforez.
U ltradw iki s to fale mechaniczne o czstotliwoci powyej zakre

su syszalnoci ludzkiego ucha, czyli 16 0 0 0 Hz. Fale o czstotliwoci
1 6 -1 6 0 0 0 Hz, ktre wywouj w uchu i mzgu czowieka wraenia
suchowe, s nazywane fal syszaln. Fale o czstotliwoci mniejszej
od czstotliwoci fali syszalnej to infradw iki. Wszystkie fale me
chaniczne, niezalenie od czstotliwoci, podlegaj tym samym prawom
fizycznym. Fale akustyczne s falami podunymi, poniewa czstecz
ki orodka drgaj zgodnie z kierunkiem rozchodzenia si fali. rdem
fal akustycznych s drgania czsteczek orodkw sprystych: gazw,
cieczy i cia staych. Cech charakterystyczn orodka sprystego jest
zdolno do przeciwstawienia si siom, ktre powoduj jego odkszta
cenie, przez tworzenie przeciwstawnych sil sprystych. Wytrcenie
zespou czsteczek orodka sprystego z pooenia rwnowagi powo
duje ich drgania. Dziki waciwociom sprystym orodka drgania
przenosz si z jednej warstwy na nastpn, wprawiajc kolejne ze
spoy czsteczek w ruch drgajcy o okrelonej czstotliwoci. M echa
nizm rozchodzenia si fali podunej atwo przeledzi, wytwarzajc
fal mechaniczn przez uderzenie w jeden koniec dugiej spryny
wykonanej z cienkiego drutu i zawieszonej na niteczce. Obserwuje si
zagszczenie zwojw spryny w miejscu uderzenia, ktre przesuwa
si wzdu jej osi. Kierunek drga zwojw spryny jest zgodny z kie-
Ultradwiki
129
runkiem rozchodzenia si fali. Na podstawie tego dowiadczenia mo

na wyobrazi sobie kierunek przesuwania si zagszcze i rozrzedze
czsteczek orodka. W miejscu wystpowania zagszcze dziaaj siy
ciskajce, a w miejscu rozrzedze - siy rozcigajce. Transport ener
gii odbywa si wic drog zmieniajcych si stanw cinienia.
Jednostk natenia fali w ukadzie SI jest W/m2. Dla potrzeb fi
zykoterapii, ze wzgldu na mae rozmiary powierzchni orodka spr
ystego, uywa si jednostek W/cm2. Do wytwarzania ultradwikw
su specjalne aplikatory zawierajce przetworniki piezoelektryczne,
ktre odksztacaj si w wyniku dziaania pola elektromagnetycznego.
C > /W W V \A A A A /W W W \A
AA AAA^\AAAAAAAAAA
AA A/V\AA /V\i^AA/VVV\A
A A A A A A A A A M /^ A A A
AAAAAAAAAAAAAM AM
Rycina 41. Rozchodzenie si faii mechanicznej.
13.1. Fizyczne oddziaywanie fali

ultradwikowej na tkank
Rozchodzenie si fali ultradwikowej jest zwizane z przenoszeniem ener

gii z orodka drgajcego do coraz dalej oddalonych od niego czsteczek.
W miar oddalania si od rda drga natenie fali ultradwikowej ma
leje. Przyczyn tego zjawiska jest absorpcja, czyli pochanianie energii ul
tradwikowej przez tkank. Tkanki ludzkiego ciaa charakteryzuj si
rnymi w spczynnikam i absorpcji. Tkanki zawierajce du ilo wody
(krew, skra, minie) maj may wspczynnik absorpcji, czyli pochaniaj
mniej energii. Fala ultradwikowa w te tkanki penetruje gbiej. Najwikszy
wspczynik absorpcji maj tkanki: kostna, chrzstna i cignista, a wic
tkanki sabo uwodnione. Oznacza (o, e pochaniaj najwiksz ilo ener
gii, a fala ultradwikowo penetruje w nie pycej. Wspczynnik absorpcji
130
Fizykoterapia
zaley rwnie od czstotliwoci ultradwikw. Im jest ona wiksza, tym

wikszy jest wspczynnik absorpcji. Fale o czstotliwoci 1 MHz (1000 kHz)
wnikaj do tkanki gbiej ni fale o czstotliwoci 3 MHz. Energia fal krt
szych jest zatem w mniejszym stopniu pochaniana przez powierzchowne
warstwy tkanki.
Fala ultradwikowa, przechodzc przez poszczeglne struktury tkan
kowe, podlega takim samym prawom fizyki jak w kadym orodku spry
stym. Rozchodzc si, po dojciu do granicy innego orodka, zostaje cz
ciowo odbita, a czciowo do niego wchonita. Dzieje si tak np. na po
graniczu koci i mini lub na granicy skry i tkanki tuszczowej. Fala
przenoszona do drugiego orodka ulega zaamaniu i dalej rozchodzi si
z charakterystyczn dla niego prdkoci. W wyniku naoenia si, czyli
in terferen cji fali odbitej i fali p ad ajcej, na granicy dwch orodkw przy
sprzyjajcych warunkach moe doj do powstania fali sto jcej, zwiksza
jcej intensywno dziaania ultradwikw. Moe to by przyczyn uszko
dzenia tkaniu. Do interferencji fal moe doj rwnie w wyniku naoenia
si fal o tym samym kierunku przebiegu. Jeli nakadaj si fale o fazach
zgodnych dochodzi do ich wzmocnienia, jeli o fazach przeciwnych - do
wygaszenia (ryc. 42).
T a b e la 4 . Porwnanie wspczynnika absorpcji dla fali o czstotliwoci 1 MHz

i 3 MHz
Wspczynnik absorpcji
dla fali o czstotliwoci
1 MHz
Wspczynnik absorpcji
dla fali o czstotliwoci
3 MHz
Tkanka tuszczowa
0,14
0,42
Tkanka miniowa (aplikacja
0,76
2,28
Skra
0,62
1,86
Tkanka kostna
3,22
Brak danych
Orodek
poduna)
Ultradwiki
131
T abela 5 , Porwnanie gbokoci penetracji fal o czstotliwoci 1 MHz i 3 MHz
Orodek
Tkanka tuszczowa
Tkanka miniowa (aplikacja
Gboko penetracji fali

o czstotliwoci 1 MHz
(mm)
Gboko penetracji fali

o czstotliwoci 3 MHz
(mm)
165
55
30
10
37
12
poduna)
Skra
Tkanka kostna
Brak danych
Na efekt terapii ultradwikowej wpywa natenie fali. W celach ko

smetycznych stosuje si natenia nieprzekraczajce 3 W/cnt2. Takie dawki
energii dziaaj na skr stymulujco, powodujc pobudzenie procesw
regeneracyjnych. Przekroczenie dawki krytycznej, wywoujcej uszkodzenie
tkanki, ma zastosowane w zabiegach medycznych, ktrych zadaniem jest
spowodowanie destrukcji. Do takich zabiegw naley usuwanie tkanki
tuszczowej za pomoc zogniskowanej fali ultradwikowej o duym nat
eniu.
13.2. Kosmetyczne zabiegi ultradwikowe

Do zabiegw ultradwikowych, ktrych zadaniem jest stymulacja procesw
regeneracyjnych w skrze, nale: stymulacja ultradwikowa, sonoforeza
i peeling ultradwikowy.
13.2.1. Biologiczne oddziaywanie stymulacji

ultradwikowej
Dziaanie biologiczne ultradwikw na tkanki, podobnie jak w przypadku
kadego innego czynnika fizykalnego, naley rozpatrywa kompleksowo.
Podczas ekspozycji tkanek na ultradwiki dochodzi w nich do reakcji:
mechanicznych;
termicznych;
fizykochemicznych.
Zjawiska te nigdy nie wystpuj osobno. Pocztkowo uwaano, e gw

ny efekt terapeutyczny d/i;dania ultradwikw jesi zwizany z podwy
132
Fizykoterapia
szeniem temperatury tkanek poddanych ekspozycji na fal mechaniczn.

Nie wszystkie zmiany zachodzce w tkankach pod wpywem ultradwikw
mona wyjani w ten sposb. Obecnie uwaa si, e za efekt terapeutycz
ny tej formy terapii jest odpowiedzialne ich dziaanie mechaniczne. D late
go stymulacja ultradwikowa okrelana jest czsto jako wewntrzny mikromasa tkankowy.
Stymulacja ultradwikowa wywouje w organizmie wiele zmian, ktre
z punktu widzenia biologicznego mona zdefiniowa jako zmiany (efekty)
miejscowe i zmiany (efekty) oglnoustrojowe. Do zmian miejscowych
dochodzi na skutek bezporedniego dziaania ultradwikw na powierzch
ni ciaa. Zmiany oglnoustrojowe s wynikiem odczynw w obrbie wielu
ukadw. Reakcje zachodzce w tkankach w czasie zabiegu lub bezporednio
po nim s okrelane jako zm iany pierwotne. Stymuluj one tkank do
korzystnych zm ian w trnych, ktre obserwuje si w odlegym czasie po
wykonaniu serii zabiegw.
I Zmiany pierwotne
D ziaanie m echaniczne fali akustycznej, ze wzgldu na rodzaj wpro
wadzanej energii, ma znaczenie pierwszoplanowe, poniewa stanowi pier
wotny bodziec wywoujcy rne zjawiska na poziomie komrki i tkanki,
a nastpnie w caym ustroju. Ultradwiki, jako fala mechaniczna, powo
duj zmiany cinie w tkankach. Na komrki i t kanki dziaaj siy rozci
gajce i ciskajce, zgodnie z kierunkiem rozchodzenia si fali. Dziki
waciwociom sprystym tkanki jej czsteczki s wprowadzane w ruch
drgajcy. Drgania s przenoszone na kolejne warstwy, wprowadzajc w ruch
drgajcy, o okrelonej czstotliwoci, kolejne zespoy czsteczek. Przypusz
cza si, e ten wanie wewntrzny mikromasa tkanek odgrywa zasadnicz
rol w terapeutycznym oddziaywaniu ultradwikw. Znaczenie terapeu
tyczne wibrowania akustycznego czsteczek nie zostao do koca poznane.
Mona jednak przypuszcza, e moe ono powodowa rwnie zmiany
w przepuszczalnoci jonw, a nastpnie zmiany w aktywnoci komrki.
Z zabiegami ultradwikowymi czsto kojarzy si tzw. efekt kawitacji
Z fizycznego punktu widzenia istot kawitacji jest powstawanie w cieczy
malekich pcherzykw wypenionych par lub gazem na skutek lokalnego
spadku cinienia poniej wartoci krytycznej. Nastpnie pcherzyki zapa
daj si, czemu towarzyszy wyzwolenie duej energii w maej objtoci, a co
za tym idzie miejscowy wzrost temperatury. Do wywoania kawitacji nie
zbdne jest odpowiednie natenie ultradwikw, przekraczajce warto
okrelan jako prg kawitacji. W medycynie mona si spotka z pojcia
mi kawitacji niestabilnej i kawitacji stabilnej. Jeli kawitacja niestabilna
wie si z trwaym uszkodzeniem tkanki, to kawitacja stabilna miaaby
jedynie wpywa na przepuszczalno bon komrkowych ( )krclenie gra
Ultradwiki !
133
nicznych wartoci nate ultradwikw powodujcych kawitacj stabiln,

wpywajc jedynie na przepuszczalno bon komrkowych, jest trudne do
ustalenia i wymaga dalszych bada. Stosowana w fizykoterapii i kosmetyce
aparatura do ultrasonoterapii emituje ultradwiki o nateniu nieprzekraczajcym 3 W/cm2, co jest zwizane z dopuszczaln norm. Stosowanie
takich dawek energii nie prowadzi do uszkodze.
Do duego lokalnego przegrzania lub uszkodzenia mechanicznego wy
nikajcego z silnej absorpcji energii przez tkank oraz procesw kawitacji
dochodzi przy wikszych nateniach, ktrych nie stosuje si w stymulacji
tkanki za pomoc ultradwikw w terapii fizykalnej i kosmetycznej. Zja
wisko to wykorzystuje si natomiast w chirurgii, kiedy za pomoc specjalnych
urzdze koncentrujcych energi akustyczn niszczy si niepodane
struktury (np. kruszy si kamienie nerkowe).
D ziaanie term iczne ultradwikw jest nastpstwem przeksztacenia
energii mechanicznej w energi ciepln, w wyniku czego dochodzi do pod
wyszenia lokalnej temperatury tkanki. Najwiksza ilo ciepa jest gene
rowana w tkankach o wysokim wspczynniku absorpcji. W rozprowadzaniu
ciepa due znaczenie ma stan lokalnego krenia. Przyrost energii cieplnej
uruchamia naczyniowe procesy termoregulacyjne. W tkankach dobrze
ukrwionych proces utylizacji energii cieplnej przebiega wic szybciej.
Miejscowy wzrost temperatury tkanek poddawanych zabiegowi jest
rwnie uzaleniony od natenia fali ultradwikowej i czasu trwania za
biegu. Przy ekspozycji skry na ultradwiki o nateniu 1-2 W/cm2 przez
ok. 10 minut, czyli przy dawkach stosowanych w kosmetyce, jej temperaIura moe wzrosn nawet do 45C. Fizjologiczn odpowiedzi na podwy
szenie temperatury s zmiany w przepywie krwi. Dochodzi do zwikszenia
aktywnoci enzymatycznej, poprawy metabolizmu oraz przyspieszenia
procesw regeneracyjnych w skrze.
D ziaanie fizykochemiczne jest w pewnym sensie zwizane ze zjawi
skiem kawitacji. Proces powstawania pcherzykw w tkance nasila lub nawet
warunkuje niektre reakcje chemiczne. Ultradwiki oddziauj na koloidy
tkankowe oraz przyspieszaj rozpad biaek i ich przemian elu w zol. Na
stpuje przesunicie pH w kierunku zasadowym. Moe doj rwnie do
jonizacji roztworw wodnych, a przez to do wzrostu przewodnictwa elekI rolitycznego. Kawitacja moe take nasili tworzenie si wolnych rodnikw
tlenowych. Przebieg i dynamika reakcji fizykochemicznych zale przede
wszystkim od natenia fali ultradwikowej, a dopiero w drugiej kolejnoci
od czasu trwania zabiegu i rodzaju tkania.
Przy nateniach stosowanych w zabiegach kosmetycznych gwny efekt
terapeutyczny jest zwizany z mechanicznym dziaaniem ultradwikw
uraz z wytworzeniem endogennego ciepa. Uwaa si, e ultradwiki mog
le wpywa na zdolno dyfuzji niektrych substancji przez bony komr
kowe. Graniczne wartoci parametrw ultrasonoterapii, przy ktrych do
134
Fizykoterapia
chodzi do zmian fizykochemicznych w tkankach oraz w przepuszczalnoci

bony komrkowej, nie zostay do koca poznane i wymagaj dalszych
bada.
| Reakcje wtrne
Reakcje te s zwizane z wystpieniem odczynw ukadowych i oglnoustrojowych. Dziaanie biologiczne jest wynikiem mobilizacji lokalnego
mikrokrenia. Wytworzone ciepo powoduje rozszerzenie naczy i popra
w przebiegu procesw metabolicznych w tkankach. Zostaj rwnie uru
chomione procesy termoregulacyjne i ulega zdynamizowaniu drena w uka
dzie ylnym oraz chonnym. Drgania akustyczne wpywaj na waciwoci
koloidw tkankowych, stymuluj syntez kolagenu oraz wpywaj na jego
sprysto.
Istotne jest rwnie oddziaywanie za porednictwem korzeni i splotw
nerwowych, na drodze odruchu, na narzdy objte procesem chorobowym.
Oddziaywanie ultradwikw na zakoczenia nerwowe ukadu autono
micznego wie si ze specyficznymi reakcjami neurowegetatywnymi.
Na caoksztat procesw zachodzcych w tkance pod wpywem ultra
dwikw maj wpyw czynniki mechaniczne, termiczne oraz fizykoche
miczne, ktre powoduj:
zmiany w przepywie krwi;

zmiany w metabolizmie t kanek;
zmiany w aktywnoci enzymatycznej;
podwyszenie progu blowego;
zmiany w przewodnictwie nerwowym;
zmiany napicia miniowego;
popraw waciwoci wkien kolagenowych;
stymulacj syntezy kolagenu.
13.2.2. Metodyka zabiegw ultradwikowych

I Substancje sprzgajce
Przekazanie tkankom drga wytworzonych w gowicy ultradwikowej
wymaga zastosowania substancji sprzgajcej gowic z powierzchni skry.
Jest to niezbdne, gdy nawet przy dokadnym przyoeniu gowicy do
powierzchni skry midzy powierzchni aplikatora a obszarem poddawanym
zabiegowi istnieje przestrze wypeniona powietrzem, stanowica przeszko
d w rozchodzeniu si lali ultradwikowej. Substancja sprzgajca musi
Ultradwiki
135
Rycina 43. Gowice ultradwikowe o rnej powierzchni zabiegowej (fotografia udo

stpniona przez firm Biomak Sp. J.).
mie odpowiednie cechy: powinna dobrze przewodzi fale ultradwikowe,

mie waciwoci akustyczne podobne do tkaniu, wygadza nierwnoci na
powierzchni skry, zapewnia dobre przyleganie gowicy oraz uatwia jej
przesuwanie po powierzchni skry Najczciej stosuje si w tym celu goto
we preparaty elowe lub wodne, rzadziej olej parafinowy lub wazelin ze
wzgldu na sabe przewodzenie ultradwikw. Gste substancje, o wysokim
wspczynniku absorpcji, utrudniaj wnikanie ultradwikw do skry.
Powoduj wiksze przegrzanie powierzchownych warstw skry. Bardzo gste
preparaty mog by cakowicie nieprzenildiwe dla ultradwikw. Uycie
ich moe by przyczyn uszkodze termicznych spowodowanych nadmier
nym przegrzaniem naskrka. Szczeglnie istotne s proporcje midzy faz
wodn i olejow substancji sprzgajcej. Wiksze uwodnienie powoduje, e
jej waciwoci akustyczne s zblione do waciwoci powok skrnych,
dziki czemu lepiej przenika do tkanek.
W zabiegach sonoforezy stosuje si zwykle gotowe preparaty w formie
elu, kremu lub emulsji, rzadziej maci. W przypadku preparatw le prze
wodzcych fale ultradwikowe ich waciwoci mona poprawi przez
dodanie elu dobrze przewodzcego.
I Sposoby prowadzenia gowicy

Zabiegi ultradwikowe mona wykona dwoma metodami, statyczn
i dynamiczn. W m etodzie staty czn ej gowica pozostaje nieruchoma.
W m etodzie dynam icznej przez cay czas trwania zabiegu przesuwa si
gowic po powierzchni zabiegowej ruchem posuwistym lub ruchem spiral
nym, wzdu przebiegu mini. Czas trwania jednego obrotu powinien
wynosi 2 -4 sekundy. Zbyt szybkie przesuwanie gowicy moe by powodem
braku efektywnoci zabiegu / powodu niemonoci wytworzenia si w tkan
ee lali podunej. Szybko i zasig wykonywanych ruchw warunkuje ilo
136
Fizykoterapia
energii dostarczonej tkance - zbyt szybkie i obszerne ruchy powoduj

zmniejszenie iloci energii przypadajcej na dany obszar. Metoda statyczna
jest rzadziej zalecana. Wybierajc j, naley pamita, e dawka energii
przypadajca na jednostk czasu i pole powierzchni poddawanej zabiegowi
jest w tym przypadku znacznie wiksza. Pod wpywem interferencji fal moe
doj do wytworzenia tzw. gorcych punktw, co prowadzi do uszkodze
termicznych, zwaszcza na granicy dwch orodkw o rnym wspczyn
niku absorpcji, gdzie dochodzi do odbicia fali. W tym przypadku stosuje
si V4 dawki stosowanej w metodzie dynamicznej i nie powinna by ona
wiksza ni 0 ,4 -0 ,5 W/cm2.
I Okrelenie parametrw zabiegw

Natenie fali ultradwikowej okrela si w watach przypadajcych na
pole powierzchni gowicy zabiegowej (W/cm2). Nie jest obojtne, czy dana
moc, np. 10 W, jest emitowana przez gowic o powierzchni 10 cm2 czy
2 cm2. W pierwszym przypadku natenie fali ultradwikowej bdzie wy
nosio 1 W/cm2, a w drugim a 5 W/cm2.
Wyrnia si nastpujce dawki ultradwikw:
sabe: 0 ,0 5 -0 ,5 W/cm2;
rednie: 0 ,5 -1 ,5 W/cm2;
m ocne: 1 ,5 -2 ,0 W/cm2.
Dawki mocne stosuje si bardzo rzadko, a w zabiegach kosmetycznych,
szczeglnie w okolicy twarzy i szyi, s one niewskazane. W kosmetyce naj
korzystniejsze s natenia nieprzekraczajce 1 W/cm2. Wykonujc zabiegi
w okolicach mniej wraliwych, np. w terapii cellulitu, moemy stosowa
wysze natenia, do 2 ,0 W/cm2.
W ielko gowicy naley dopasowa do powierzchni poddawanej zabie
gowi. Zaleca si, aby jednorazowo dziaa na obszar nie wikszy ni trzy
krotny rozmiar gowicy. Jeli gowica ma powierzchni 4 cm2, to obszar
tkanki poddawanej zabiegowi nie powinien przekracza 12 cm2. Aplikujc
t sam dawk na wiksz powierzchni, powodujemy, e ilo energii do
starczonej do 1 cm2 powierzchni skry jest mniejsza i moe nie wywoa
oczekiwanego efektu. W przypadku miejsc o powierzchniach nierwnych
i trudno dostpnych stosuje si gowice mniejsze, co uatwia przeprowadze
nie zabiegu.
Dawka jest rwnie uzaleniona od tego, czy stosuje si ultradwiki
w postaci fali cigej czy uksztatowanej w impulsy. Aparaty wytwarzaj
impulsy o ksztacie prostoktnym, o rnym wspczynniku wypenienia,
np. '/.,, '/,. '/,, i '/|(i. W spczynnik w ypenienia okrela zaleno midzy
Ultradwiki
137
emisja ciga
-O
t [ms]
wypenienie 1/8
t [ms]
Rycina 44, Fala ciga i uksztatowana w impulsy.
czasem trwania impulsu a okresem impulsu i przedstawia si go w postaci

procentowej lub uamkowej (ryc. 45). Fala ciga i fala impulsowa o duym
wspczynniku wypenienia dostarczaj do tkanki wiksz dawk energii,
wywoujc silniejsze przegrzanie. Skracajc czas trwania impulsu, zmniej
szamy ilo dostarczanej do tkanki energii. Fal cig stosuje si zwykle
w okolicach mniej wraliwych. W zabiegach wykonywanych w okolicach
twarzy, szyi i dekoltu oraz w sonoforezie nie zaleca si stosowania fali
cigej.
W zabiegach ultradwikowych najczciej stosowane czstotliwoci to
0,8 MHz (800 kHz), 1 MHz, 2,8 MHz i 3 MHz. Ultradwiki o mniejszej
czstotliwoci (0,8; 1 MHz) wnikaj gbiej w skr, dlatego stosuje si je
w terapii tkanek gbiej pooonych. Przy wikszych czstotliwociach
przenikalno jest mniejsza, a energia absorbowana w pytkich warstwach,
co skutkuje silniejszym oddziaywaniem na tkanki powierzchowne.
Czas trwania zabiegu dobiera si indywidualnie, w zalenoci od wra

liwoci okolic poddawanych zabiegowi i parametrw zabiegu (dawki, cz
stotliwoci fali, powierzchni przetwornika, powierzchni nadwikawianej,
138
Fizykoterapia
rodzaju fali i metody aplikacji). W celach praktycznych czasy trwania za

biegu dzieli si na:
krtkie: 1-3 minuty;
rednie: 4 -9 minut;
dugie: 1 0 -1 5 minut.
Zaleca si, aby cakowity czas aplikacji nie przekracza 15 minut. Podczas
wykonywania zabiegw na duych powierzchniach, np. w terapii cellulitu,
mona wyduy ten czas do 30 minut, dzielc cakowit powierzchni
zabiegow na mniejsze obszary. Przy duych dawkach i wikszych czsto
tliwociach fali ultradwikowej oraz w razie stosowania metody stacjonar
nej zaleca si czasy krtsze.
I Wskazania
Procesy zachodzce w tkance pod wpywem fali ultradwikowej uza
sadniaj stosowanie ultrafonoterapii w zabiegach kosmetycznych dotycz
cych twarzy i caego ciaa:
w celu poprawy metabolizmu, trofiki i napicia skry;

w terapii antycellulitowej;
w celu poprawy drenau ylno-limfatycznego;
w terapii blizn i bliznowcw (poprawa wygldu przez wpyw na waci
woci tkanki cznej);
w terapii przecie staww i mini, po urazach sportowych oraz w ga
binetach odnowy biologicznej;
w celu uatwienia transportu przeskrnego substancji czynnych.
13.2.3. Sonoforeza jako transdermalny system

terapeutyczny
Zabiegi z uyciem fali ultradwikowej wspomagaj transport substancji
czynnych w gb skry. Transport ten odbywa si przez naturalne struktury
skrne, takie jak mieszki wosowe i gruczoy potowe. Substancje mog
wnika do skry rwnie przez mikrouszkodzenia naskrka. Fala ultra
dwikowa zwiksza energi kinetyczn czsteczek preparatu wprowadza
nego do skry, powoduje poszerzenie naturalnych drg przenikania oraz
zwiksza ukrwienie skry w miejscu dziaania. W ibracje akustyczne wywo
uj drgania komrek, co moe by przyczyn zmiany potencjau spoczyn
kowego bony komrkowej oraz jej przenikalnoci dla niektrych substancji.
Ultradwiki
139
Rycina 45. Przykad aplikacji ultradwikw (fotografia udostpniona przez firm BTL
Polska Sp. z o.o.).
Skuteczno sonoforezy zaley od wielu czynnikw. Jednym z istotnych

parametrw jest masa czsteczkowa preparatu. Podobnie jak w przypadku
innych metod, stopie penetracji substancji jest odwrotnie proporcjonalny
do jej masy czsteczkowej. Ultradwiki uatwiaj wnikanie w skr sub
stancji wielkoczsteczkowych, ktrych transport bierny jest niemoliwy.
W zabiegach sonoforezy stosuje si preparaty w formie roztworw wodnych,
eli, kremw i emulsji. Gste substancje, o duym wspczynniku absorpcji,
w wikszym stopniu pochaniaj fal ultradwikow, przez co utrudniaj
wnikanie ultradwikw do skry. Stenie substancji czynnych w zastoso
wanym preparacie powinno zapewnia dostarczenie do skry dawki leku
wywierajcej dziaanie terapeutyczne. Wane jest rwnie odpowiednie
przygotowanie skry przed aplikacj. Zwikszenie przepuszczalnoci mo
na uzyska przez usunicie przed zabiegiem wierzchniej warstwy rogowej
naskrka lub jej naruszenie. Sprzyja temu peeling mechaniczny przed apli
kacj ultradwikw. Take wytwarzane podczas dziaania ultradwikw
wibracje akustyczne, wywoujc rozlunienie i mikrouszkodzenia warstwy
mgowej naskrka, zwikszaj jego przepuszczalno, a przez to uatwiaj
wnikanie preparatu. Efekt termiczny dziaania ultradwikw, zarwno na
skr, jak i na sam substancj wprowadzan, zwiksza zdolno penetracji
leku. Ogrzanie skry polepsza jej ukrwienie, co umoliwia penetracj do
gbiej pooonych tkanek. Na efekt kocowy sonoforezy wpywa rwnie
lecznicze oddziaywanie samych ultradwikw, niezalenie od zastosowa
nego preparatu, oraz prawidowy dobr parametrw zabiegu, takich jak:
czstotliwo fali ultradwikowej;

sposb ekspozycji (rodzaju fali i metody nadwikawiania);
moc fali ultradwikowej;
czas trwania zabiegu.
140
Fizykoterapia
Nie ma jednoznacznych bada, jakie parametry ultradwikw s opty

malne dla zwikszenia wchaniana substancji, w porwnaniu z dyfuzj
biern. Wikszo prac dotyczcych skutecznoci wchaniana substancji za
pomoc ultradwikw dotyczy lekw. Kosmetologia korzysta z tych do
wiadcze.
Najczciej prowadzono badania dotyczce czstotliwoci mniejszej ni
1 MHz oraz natenia wynoszcego 1-3 W/cm2. Day one niejednoznacz
ne rezultaty. Niektre wykazay, e czstotliwoci mniejsze, 0 ,2 5 -0 ,3 5 MHz,
wykazuj wiksz skuteczno, poniewa penetruj gbiej. Nie zawsze
jednak silna penetracja substancji czynnej jest zjawiskiem korzystnym,
zwaszcza w przypadku zabiegw kosmetycznych, gdzie tkank docelow
jest skra. Teoretyczne analizy wskazyway, e czstotliwoci 1 M Hz i wy
sze zwikszaj koncentracj wprowadzanej substancji w warstwie rogowej
(typowej barierze przy transporcie substancji w gb skry), a przez to po
lepszaj efekt sonoforezy. W sonoforezie wykorzystywanej w celach kosme
tycznych stosuje si zwykle ultradwiki o czstotliwoci 1-3 MHz. Ich
dziaanie w zakresie intensywnoci 1-3 W/cm2zostao dobrze poznane i jest
uznane za bezpieczne.
W sonoforezie mona stosowa ekspozycj cig lub impulsow. Wyni
ki wikszoci bada i obserwacji dotyczcych wprowadzania lekw za po
moc ultradwikw sugeruj stosowanie fali cigej, gdy wie si to
z dostarczeniem wikszej dawki energii. Spowodowane wzrostem iloci
ciepa w tkankach przekrwienie sprzyja gbokiej penetracji wprowadzane
go leku. Z odmienn sytuacj mamy do czynienia w kosmetologii, kiedy
zaley nam na depozycji wprowadzanego preparatu w skrze, a jego prze
nikanie do krwi nie jest podane. Dlatego w zabiegach kosmetycznych
zaleca si stosowanie fal impulsowych.
Wanym czynnikiem warunkujcym czas ekspozycji jest wielko po
wierzchni pola zabiegowego. W przypadku maych powierzchni stosuje si
krtkie czasy ekspozycji (1 -3 minuty), przy wikszych powierzchniach
zabiegi trwaj ok. 10 minut i wicej. Im duszy czas sonoforezy, tym wik
sza dawka substancji czynnej zostanie wprowadzona do tkanki. Naley
jednak pamita, e czas ekspozycji na ultradwiki jest ograniczony mo
liwoci mechanicznego i termicznego uszkodzenia skry. Terapeutyczne
oddziaywanie sonoforezy jest wypadkow dziaania ultradwikw i wpro
wadzanego preparatu.
Dobierajc parametry zabiegu, bierze si pod uwag rodzaj eksponowa
nej okolicy ciaa, a w przypadku twarzy i szyi stosuje si dawki mniejsze.
Zaleca si rozpoczynanie serii zabiegw od krtszych czasw i maych dawek.
Jeli osoba poddawana zabiegowi dobrze je toleruje, czas ekspozycji i nat
enie fali mona stopniowo zwiksza. Odczucie pieczenia moe by skut
kiem zbyt duego natenia fali ultradwikowej. Powszechnie przyjmuje
si, e maksymalna dawka ultradwikw w przypadku sonoforezy okolic
Ultradwiki :
141
twarzy i innych okolic szczeglnie wraliwych wynosi do 1 W/cm2, a w przy

padku sonoforezy pozostaych czci ciaa do 1,5 W/cm2.
Jak ju wspomniano, zabiegi sonoforezy mona stosowa zarwno w ce
lach kosmetycznych, jak i leczniczych. W gabinetach odnowy biologicznej
wprowadza si podczas nich farmaceutyki wywierajce dziaanie przeciw
zapalne, przeciwblowe, przeciwobrzkowe i przyspieszajce wchanianie
wynaczynionych pynw ustrojowych, szczeglnie po urazach sportowych
i w stanach przecienia ukadu ruchu. W terapii blizn i bliznowcw sto
suje si preparaty zmikczajce naskrek i tkank bliznowat.
W zabiegach kosmetycznych dobr preparatu wynika ze specyficznych
wskaza. Najczciej firmy kosmetyczne proponuj gotowe preparaty, przy
stosowane do terapii transdermalnej, zawierajce substancje czynne, ktre
wywieraj okrelone dziaanie terapeutyczne na skr i tkank podskrn.
Opis poszczeglnych lekw przekracza ramy niniejszej ksiki. Stopie
penetracji wprowadzanego rodka zaley w duej mierze od zastosowanej
substancji sprzgajcej. Stosunkowo dobrym przewodnikiem s preparaty
elowe i emulsje, ktre s najczciej stosowane, nieco gorszym kremy. Za
stosowanie preparatw w postaci maci lub oleju znacznie pogarsza moli
wo penetracji leku. Zwizki cakowicie tumice fal ultradwikow mog
by przyczyn uszkodze termicznych i nie naley ich stosowa w zabiegach
sonoforezy.
W skazania do zabiegu wynikaj z przewidywanych potrzeb kosmetycz
nych i leczniczych oraz korzyci z depozycji okrelonego skadnika aktyw
nego w skrze.
Przeciwwskazania do sonoforezy s takie same jak w przypadku ultrasonoterapii, naley je jedynie rozszerzy o moliwo wystpienia reakcji
alergicznych na wprowadzony zwizek. Przed wykonaniem zabiegu u osb
szczeglnie wraliwych oraz osb, u ktrych w przeszoci wystpiy reakcje
alergiczne, wskazane jest wykonanie testu alergicznego 24 godziny przed
zabiegiem.
13.2.4. Peeling ultradwikowy (kawitacyjny)

Peeling ultradwikowy, zwany rwnie kawitacyjnym, jest zabiegiem kosme
tycznym, ktrego gwnym zadaniem jest gbokie oczyszczenie skry.
Brak jest jednoznacznych wynikw bada wiadczcych o tym, e pod
wpywem dawek stosowanych w ultradwikowych zabiegach kosmetycz
nych moe dochodzi na powierzchni skry do kawitacji. Zjawisko kawita
cji niestabilnej jest wywoane powstawaniem pcherzykw gazowych w cie
czy. Lokalny wzrost cinienia, grocy zniszczeniem struktur tkankowych,
jest w kosmetologii rai /ej niepodany. Kawitacja jest take silnym stymu
latorem powstawania ni cf mvsl n\i h, dziaajcych toksycznie i deslrukcyj
142
Fizykoterapia
"\
.djF
'
.*>
V
Rycina 46. Sposb uoenia gowicy podczas peelingu ultradwikowego (fotografia
udostpniona przez firm Biomak Sp. J.).
nie, wolnych rodnikw tlenowych. Zjawisko kawitacji jest obecnie przed

miotem bada dowiadczalnych. Przypisywanie mu gwnego udziau
w efektach obserwowanych w przebiegu peelingw ultradwikowych ma,
jak dotychczas, charakter jedynie hipotetyczny. Brak jest jednoznacznych
obserwacji naukowych dowodzcych, e przy tak maych nateniach fali
ultradwikowej zjawisko kawitacji w ywej tkance w ogle wystpuje. Za
gwny efekt peelingu ultradwikowego s najprawdopodobniej odpowie
dzialne wibracje akustyczne struktur tkankowych.
Zabieg przeprowadza si za pomoc specjalnej szpatuki (gowicy) po
czonej ze rdem drga o czstotliwoci ultradwikowej. Aparaty wyko
rzystywane w tej formie peelingw generuj najczciej czstotliwoci
w granicach 0 ,2 5 -0 ,3 5 MHz. S to czstotliwoci nisze od stosowanych
w tradycyjnych zabiegach ultradwikowych i w sonoforezie. W aparatach
do peelingu ultradwikowego nie ma zwykle moliwoci regulacji mocy fali
ultradwikowej.
Gwnym obszarem dziaania peelingu ultradwikowego jest warstwa
rogowa naskrka. Szybkie wibracje daj efekt podobny do rozpylania aero
zolu i sprawiaj, e martwe czstki ulegaj oderwaniu od powierzchni sk
ry. Drgania przenoszone na skr powoduj usunicie z jej powierzchni
zanieczyszcze i martwych komrek naskrka. Przyspiesza to procesy rege
neracyjne w skrze. Wraz z martwym naskrkiem zostaj usunite z po
wierzchni skry wszelkie zanieczyszczenia, nadmiar oju, substancje tok
syczne i resztki kosmetykw. W ibracje mechaniczne stymuluj lokalne
mikrokrenie, a przez to usprawniaj procesy metaboliczne. Niewielka ilo
ciepa wytwarzana w skrze podczas zabiegu powoduje, e skra jest lekko
zaczerwieniona. Nastpuje odblokowanie drobnych porw i usunicie z nich
zalegajcej masy ojowej. Rezultat oczyszczenia skry jesl widoczny bezpo
rednio po zabiegu: skra jest gadka w dotyku, wolna od zanieczyszcze,
Ultradwiki I
143
z otwartymi i odblokowanymi drobnymi porami i mieszkami wosowymi.

Taki zabieg moe stanowi doskonae przygotowanie do aplikacji kosmety
kw.
W przypadku peelingw niezbdne jest zastosowanie substancji sprz
gajcych. Skr naley przed zabiegiem zwily wod, sol fizjologiczn lub
tonikiem bezalkoholowym. Zastosowanie preparatw zmikczajcych jako
substancji sprzgajcej uatwia odblokowanie porw i oczyszczenie skry.
Wykonujc zabieg peelingu szpatuk, naley przyoy j do skry oraz
przesuwa do przodu, lekko dotykajc, tak aby wywoa efekt rozpylenia
substancji sprzgajcej. Nie naley wywiera zbyt duego ucisku, poniewa
moe on by przyczyn mechanicznego uszkodzenia skry. Zabieg mona
stosowa w okolicach twarzy, dekoltu lub szyi, z pominiciem okolic szcze
glnie wraliwych na dziaanie ultradwikw (patrz Przeciwwskazania).
Czas zabiegu jest uzaleniony od wielkoci powierzchni, na ktrej wykonu
jemy zabieg, oraz wraliwoci skry i tolerancji zabiegu. Trwa przecitnie
ok. 15 minut i mona go przeprowadza raz w miesicu.
Za pomoc szpatuki mona rwnie wprowadza w gb tkanki prepa
raty kosmetyczne, podobnie jak przy uyciu tradycyjnej gowicy w zabiegach
sonoforezy. W celu wykonania zabiegu sonoforezy naley zmieni uoenie
gowicy. Gowic przesuwa si do tyu, zgodnie z kierunkiem przebiegu
wkien miniowych.
13 .3 . Elektrofonoforeza (elektrosonoforeza)
Jest to zabieg, ktry czy w sobie zalety ultradwikw i elektroterapii. Na
tkank wpywaj jednoczenie czynniki fizyczne, zwizane z dziaaniem fali
ultradwikowej, oraz prd stay lub jednokierunkowy prd redniej czsto
tliwoci. Elektrod czynn jest gowica ultradwikowa, ktra najczciej
jest poczona z ujemnym biegunem prdu (katoda). Ze wzgldu na wa
ciwoci katody obserwuje si pod ni silniejsze przekrwienie. Elektrod
biern o odpowiednich rozmiarach umieszcza si w dostatecznie duej od
legoci od gowicy ultradwikowej, tak aby nie powodowa zagszczenia
prdu.
Zabieg ultradwikowy czony z aplikacj prdw elektrycznych jest
rwnie wykorzystywany w celu wprowadzenia skadnikw aktywnych
preparatw kosmetycznych i leczniczych do skry. W tym wypadku zasto
sowane preparaty musz spenia wymogi substancji stosowanych do jonolorezy, czyli ulega dysocjacji.
Poczenie jonoforezy i ultradwikw owocuje gbsz penetracj sub
stancji i jej wikszym steniem w danym obszarze. Dawka prdu galwa
tucznego lub prdu redniej czstotliwoci powinna odpowiada progowi
144
Fizykoterapia
odczuwania. Przeciwwskazania do wykonywania tego rodzaju zabiegu s

takie same jak w przypadku ultradwikw i oglnie w elektroterapii.
13,4. Redukcja tkanki tuszczowej za pomoc

zogniskowanej fali ultradwikowej
Jest to stosunkowo nowa metoda, ktra wykorzystuje fal ultradwikow
o znacznym nateniu do ksztatowania podanej sylwetki ciaa. Istot
metody jest selektywne usuwanie tkanki tuszczowej w miejscu dziaania
fali ultradwikowej, na skutek uszkodzenia bon komrek tuszczowych.
Gowica ultradwikowa o specjalnej konstrukcji pozwala na zogniskowanie
fali ultradwikowej w wybranym miejscu (ryc. 47). W ten sposb dua
dawka energii zostaje dostarczona do cile okrelonej przestrzeni w pod
skrnej warstwie tuszczu. Dziaanie mechaniczne fali ultradwikowej
powoduje rozerwanie w tym miejscu bon komrkowych adypocytw (ko
mrek tuszczowych magazynujcych energi), gwnie w postaci triglicerydw. Zogniskowanie fali ultradwikowej stwarza moliwo dziaania
selektywnego, w obrbie okrelonego pola i okrelonej gbokoci. Zabez
piecza przed niszczeniem wraliwych struktur tkankowych, takich jak
skra, naczynia krwionone i limfatyczne oraz nerwy obwodowe. Niszcze
nie adypocytw odbywa si w wyniku ich mechanicznego uszkodzenia, przy
czym nie dochodzi do wzrostu temperatury okolicznych tkanek.
Rycina 47, Zogniskowanie fali ultradwikowej.
Ultradwiki
145
Zabieg przeprowadza si przy uyciu specjalnego systemu nawigacyjne

go, ktry kontroluje w czasie rzeczywistym pozycj ciaa pacjenta w stosun
ku do celu kolejnego impulsu. Pozwala to na precyzyjne ulokowanie impul
sw ultradwikowych i uzyskanie jednolitego efektu oraz minimalizacj
niepodanego nadmiernego uszkodzenia tkanki tuszczowej i ssiednich
struktur.
Zabieg moe stanowi alternatyw dla chirurgicznego usuwania tkanki
tuszczowej za pomoc liposukcji. Dotychczasowe prace wykazay zmniej
szenie warstwy tkanki tuszczowej u wszystkich osb poddawanych zabie
gowi. Take badania USG tkanki tuszczowej wykazay znaczc redukcj
jej gruboci w obszarze poddanym zabiegowi. Towarzyszy mu minimalny
dyskomfort, a wszyscy uczestnicy bada mogli wrci po zabiegu do nor
malnej aktywnoci.
Najistotniejsze pytania i wtpliwoci towarzyszce ultradwikowej reduk
cji niepodanej tkanki tuszczowej dotycz bezpieczestwa zabiegu. Istnie
je bowiem przekonanie o potencjalnej szkodliwoci destrukcji tkanki tusz
czowej, czego liczne dowody dostarczya traumatologa. Na przykad obser
wowane po zamaniach koci pourazowe zatory tuszczowe gro powanymi,
a nawet miertelnymi powikaniami ze strony ukadu krenia i ukadu od
dechowego. Odpowiedzi na te niepokoje s obserwacje stanu zdrowia i pa-
Rycina 48. Zabieg redukcji kani i (Iusa /owej za pomoc zogniskowanej fali ultradwi
kowej (fotografia udostpniona i u
liim Shar-Pol Sp. / o.o.).
146
! Fizykoterapia
rametrw biochemicznych pacjentw poddanych omawianej terapii. Drugim

polem bada s analizy pozwalajce okreli drogi metaboliczne tuszczw,
gwnie triglicerydw, uwolnionych z uszkodzonych fal ultradwikow
adpypocytw. Zatorw tuszczowych po tych zabiegach nie zaobserwowano,
co jest teoretycznie uzasadnione niewielk mas uszkodzonych komrek
i duym rozproszeniem punktw oddziaywania fali ultradwikowej. Bada
nia biochemiczne sugeruj natomiast, e uwolnione z adypocytw triglicerydy s szybko metabolizowane przy udziale lipazy lipoproteinowej do glicero
lu i wolnych kwasw tuszczowych, przez powszechnie znane procesy meta
boliczne zachodzce w warunkach fizjologicznych. Wolne kwasy tuszczowe
wi si z albuminami, z ktrymi s transportowane do wtroby lub wyko
rzystane jako rdo energii. Transport rozpuszczalnego w wodzie glicerolu
do wtroby lub innych tkanek, gdzie moe by wykorzystany, jest jeszcze
prostszy. Pozostae struktury uszkodzonych adypocytw s eliminowane
drog fizjologicznej fagocytozy. Badania skutkw ultradwikowej destrukcji
tkaniu tuszczowej jeszcze trwaj, nic jednak nie wskazuje na to, aby w jej
wyniku dochodzio do uruchamiania szkodliwych procesw.
13.5. Przeciwwskazania oglne do zabiegw

ultradwikowych
Wiele przeciwwskaza do stosowania zabiegw ultradwikowych wynika
ze cisych zalece medycznych w poszczeglnych jednostkach chorobowych.
Jakiekolwiek wtpliwoci natury medycznej wymagaj konsultacji lekarskiej.
Ultradwiki s zabiegiem bodcowym i wykonywanie ich na wikszych
powierzchniach oraz w okolicach wraliwych na dziaanie fali mechanicznej
moe w istotny sposb zakca harmonijny przebieg procesw fizjologicz
nych.
W fizykoterapii przyjmuje si nastpujce przeciwwskazania do terapii
ultradwikowej, obowizujce rwnie w przypadku zabiegw wykonywa
nych w celach kosmetycznych:
ciki oglny stan zdrowia i wyniszczenie;
choroby nowotworowe i okres do 5 lat od ich wyleczenia;
bakteryjne, grzybicze i wirusowe choroby skry w miejscu wykonywania
zabiegu (w tym rwnie zakaenia wirusem opryszczki);
choroby skry, na przebieg ktrych ultradwiki mog wpywa nega
tywnie (faza zaostrzenia trdziku pospolitego przebiegajca z ropnymi
wykwitami, faza zaostrzenia trdziku rowatego);
liczne teleangiektazje i skonno do ich powstawania (ciepo i mecha

niczne dziaanie zabiegu mog je nasila);
Ultradwiki
147
uszkodzenia mechaniczne skry w miejscu zabiegu;

ostre i przewlekle procesy infekcyjne w caym organizmie;
zaburzenia funkcji ukadu krenia, szczeglnie jego niewydolno oraz
istotne zaburzenia krenia ttniczego i pracy serca;
wszczepiony rozrusznik serca i inne implanty elektroniczne (istnieje
moliwo zakcenia ich pracy);
zakrzepowe zapalenie y w obszarze dziaania zabiegu;
cia.
W przypadku obecnoci metalowych implantw w obszarze dziaania
ultradwikw naley zachowa ostrono i stosowa mae dawki. Za prze
ciwwskazane uwaa si rwnie nadwikawianie okolic karku powyej
poziomu C3, zwojw szyjnych, zwoju gwiadzistego i okolic pnia nerwu
bdnego, gdy najbardziej wraliwa na dziaanie ultradwikw jest tkanka
nerwowa. Wykonujc zabiegi w okolicach przykrgosupowych oraz nerww
przebiegajcych pytko pod skr, naley zachowa szczegln ostrono
i stosowa wycznie sabsze dawki. Ultradwiki mog wywiera rwnie
negatywny wpyw na nasady koci u dzieci i modziey z niezakoczonym
procesem wzrostu. Nie naley te ich stosowa na otwarte rany, chocia
niekiedy stosuje si nadwikawianie brzegw rany w celu pobudzenia
ziarninowania. Zabiegi naley wwczas wykonywa z zachowaniem wszel
kich zasad aseptyki.
Szczegln ostrono naley zachowa, wykonujc zabiegi w okolicach
maych staww doni oraz na wyrolach kostnych znajdujcych si blisko
powierzchni skry, np. na przedniej powierzchni koci piszczelowej.
W pierwszym przypadku wskazane jest uycie maej gowicy (1 cm2), w dru
gim natomiast naley stosowa fale o duej czstotliwoci (3 MHz i wicej),
aby zapobiec zbyt gbokiemu ich wnikaniu.
Obecno w tkance takich implantw tkankowych, jak np. wypeniacze
na bazie kwasu hialuronowego i kolagenu, stanowi rwnie przeciwwskaza
nie do nadwikawiania okolicy, w ktrej zdeponowano wypeniacz. Do
tychczas bowiem nie przeprowadzono bada nad wpywem ultradwikw
na struktury wiza chemicznych tych zwizkw. Zabiegi ultradwikowe
powoduj nasilenie przemian metabolicznych w miejscu aplikacji. W przy
padku obecnoci implantw biodegradalnych, np. kwasu hialuronowego,
mog one przyspieszy jego wchanianie, a przez to zmniejszy efekty wy
konanego wczeniej zabiegu kosmetycznego. Nie naley take stosowa
ultradwikw na okolice, w ktre wstrzyknito toksyn botulinow w celu
poraenia mini powodujcych zmarszczki mimiczne. Niezalenie od fak
tu, e nie s zbadane moliwe interakcje tych zabiegw, moe doj do
przyspieszenia metabolizmu toksyny botulinowej pod wpywem ultra
dwikw i skrcenia czasu trwania podanego efektu.
14
wmmmmmmmmmmm
Masa
M
Masa naley do najstarszych znanych czowiekowi form leczenia. Historia

masau liczy wiele tysicy lat i siga kultury chiskiej; dla staroytnych
lekarzy greckich i rzymskich masa by jednym ze sposobw umierzania
blu. wiadcz o tym wzmianki w dzieach Hipokratesa: Lekarz musi mie
wielorakie dowiadczenie, lecz obowizkowe jest rozcieranie (...) mona nim
zwikszy moc rozlunionego stawu lub rozluni staw zanadto zesztyw
niay.
Obecnie masa jest form terapii powszechnie stosowan w gabinetach
fizjoterapeutycznych i salonach kosmetycznych. Stosuje si wiele jego od
mian i technik, w zalenoci od celu, jakiemu ma suy. Jednak niezalenie
od sposobu, wedug ktrego jest wykonywany masa, podkrela si rol
zorganizowanego dotyku, ktry niesie ulg nie tylko w sensie fizycznym,
ale rwnie psychicznym. Wykonywanie masau jest zwizane z kontaktem
z drugim czowiekiem. Masaysta powinien zatem nie tylko posiada fa
chow wiedz na tem at stosowanej terapii, ale rwnie charakteryzowa si
odpowiednimi predyspozycjami psychicznymi. Rozmowa i wzbudzajca
zaufanie postawa stwarzaj moliwo nawizania kontaktu z pacjentem.
Warunkiem niezbdnym do przeprowadzenia zabiegu jest stworzenie sprzy
jajcego klimatu, co mona uzyska przez odpowiednie wyposaenie poko
ju, w ktrym wykonuje si masa. Wane jest takie zaaranowanie gabine
tu, ktre stwarza poczucie bezpieczestwa i intymnoci. Osoba poddawana
zabiegowi musi mie poczucie, e oddaje si w dobre rce.
14.1. Rodzaje masau

Masa jest form terapii polegajc na oddziaywaniu bodcami mechanicz
nymi na tkanki czowieka, przy biernym zachowaniu si masowanego. lego
Masa I
149
zadaniem jest spowodowanie u masowanej osoby odpowiedniej reakcji,

dotyczcej zarwno jego ciaa, jak i psychiki. Reakcj organizmu mona
wywoa za pomoc doni (a czasem rwnie innych czci ciaa masaysty,
np. okci, przedramion ub kolan) oraz przyrzdw.
Ze wzgldu na metody wykonywania zabiegu wyrnia si:
masa rczny, nazywany rwnie masaem suchym;
masa w rodowisku wodnym (wirowy, podwodny, natryskowy - om
wiony w rozdziale hydroterapii);
masa z zastosowaniem urzdze;
masa mieszany.
W aden sposb nie mona zastpi rki, zmysu dotyku i wiedzy ma
saysty. Nie naley zatem przecenia roli aparatury, ale traktowa j jedynie
jako narzdzie wspomagajce.
W zalenoci od zada, jakie masa ma speni, wyrnia si:
masa leczniczy;
masa sportowy;
masa kosmetyczno-pielgnacyjny i estetyczny.
Bodziec mechaniczny, wywoany za pomoc doni lub przyrzdw, moe
dotyczy caego ciaa lub poszczeglnych jego czci. Wyrnia si zatem:
masa caociowy;
masa czciowy.
Zadaniem masau jest wywoanie reakcji ze strony ukadu miniowego,
nerwowego, kostno-stawowego, krwiononego i/lub limfatycznego. Masa
wywiera te istotny wpyw na psychik osoby masowanej.
Najbardziej rozpowszechnionym rodzajem masau jest masa klasycz
ny, w ktrym masaysta posuguje si klasycznymi technikami, takimi jak
gaskanie, rozcieranie, ugniatanie, oklepywanie, wstrzsanie i wibracja. Opanowa
nie tych technik stanowi podstaw pracy masaysty. Osobn grup stanowi
specjalistyczne masae lecznicze. Stosowane w nich sposoby masowania
s uzalenione od celw, jakie chcemy osign. Wrd masay specjalistycz
nych wyrnia si:
drena limfatyczny;
masa segmentarny;
masa cznotkankowy;
masa okostnowy;
masa izometryczny.
150
Fizykoterapia
Stosuje si take techniki umoliwiajce wykonanie masau okrelonej

czci ciaa samodzielnie przez pacjenta. Okrela si to jako automasa.
14.2. Oglne zasady wykonywania masau

Niezalenie od tego, jaki cel (kosmetyczno-relaksujcy czy leczniczy) chce
osign masaysta, naley kierowa si wymienionymi niej oglnie przy
jtymi zasadami, dajcymi moliwo uzyskania zamierzonego efektu.
1. Wykonywanie masau wymaga indywidualnego dostosowania zabiegu
do wieku i stanu psychicznego pacjenta.
2. Masa powinien by wykonywany zgodnie z zasadami higieny. Dotyczy
to zarwno masaysty, jak i osoby masowanej. Przewleke choroby skry
doni masaysty stanowi przeciwwskazanie do wykonywania tego za
wodu. Skra pacjenta powinna by zdrowa i przed zabiegiem oczyszczo
na (umyta). Dermatozy i inne zmiany skrne uniemoliwiaj wykonanie
zabiegu.
3. Charakter pracy masaysty wymaga od niego posiadania predyspozycji
psychicznych uatwiajcych nawizanie dobrego kontaktu z osob ma
sowan.
4. Tkanki poddawane zabiegowi powinny by rozlunione. W tym celu
stosuje si odpowiednie uoenie osoby masowanej. Masa najlepiej
wykonuje si u osoby w pozycji lecej na plecach lub na brzuchu. Do
masau s przystosowane specjalne stoy z otworem na gow, umoli
wiajce maksymalne rozlunienie mini karku lub, jeli zachodzi taka
potrzeba, uoenie drenaowe. Rozlunienie grup miniowych uzysku
je si przez stosowanie mikkich klinw, wakw lub poduszek. Podczas
zabiegu naley unika czstych zmian pozycji ciaa pacjenta.
5. Naley uwzgldni odpowiedni kierunek wykonywania masau, zgodny
z anatomiczn budow takich struktur, jak naczynia krwionone, naczy
nia limfatyczne, nerwy i brzuce minia:
dla ukadu ylnego - w kierunku dosercowym;
dla ukadu limfatycznego - w kierunku najbliszego wza chonne
go;
dla ukadu nerwowego - w kierunku od nerww obwodowych do
orodkowego ukadu nerwowego;
dla mini - zgodnie z ich przebiegiem anatomicznym.
6. W czasie zabiegu naley uwzgldni stopniowanie siy bodca mecha
nicznego. Zabieg rozpoczyna si od bodcw sabych i stopniowo prze
chodzi do coraz silniejszych. W czci gwnej masau mona wyr
ni:
Masa i
151
Faz wstpn, ktrej celem jest uzyskanie efektu rozluniajcego

(przez odpowiednie uoenie), zapoznanie si z masowanym obszarem
oraz ocena reaktywnoci tkanek i cech psychofizycznych masowanej
osoby. Skr przygotowuje si do zabiegu, rozprowadzajc na niej
substancje uatwiajce masa.
Faz waciw, ktra obejmuje masa tkanek powierzchownych
i tkanek pooonych gbiej. Dobr technik zaley od masowanej
okolicy i oczekiwanego efektu terapeutycznego.
Faz kocow, ktrej celem jest wyciszenie caego organizmu po
zastosowanych bodcach fazy waciwej. Obejm uje ona rwnie
oczyszczenie skry po zabiegu i poinformowanie pacjenta o przewi
dywanych reakcjach. Pacjentowi zleca si krtki odpoczynek.
14.3. Oddziaywanie masau na tkanki

Masa polega na mechanicznym odksztacaniu tkanek masowanych w celu
wywoania w nich odczynu i uzyskania podanego efektu terapeutycznego,
zgodnego z potrzebami zdrowotnymi lub oczekiwaniami osoby masowanej.
Podstawowym ogniwem odbioru bodcw mechanicznych jest zmys doty
ku. Dotyk powoduje pobudzenie zakocze nerww czuciowych w skrze,
szczeglnie mechanoreceptorw i termoreceptorw. Informacje o bodcu s
przekazywane obwodowymi drogami czuciowymi do wyszych piter orod
kowego ukadu nerwowego i tam przetwarzane. Nastpnie zostaj urucho
mione, w rnych tkankach, ukadach i narzdach, procesy dostosowawcze,
nazywane odczynem . Wyzwalane pod wpywem masau reakcje fizjolo
giczne mog dotyczy nie tylko masowanych czci ciaa, ale, na zasadzie
odruchu, take innych tkanek i ukadw.
W wyniku mechanicznego tarcia zostaje usunita martwa cz warstwy
naskrka oraz zostaj udronione ujcia gruczow potowych i ojowych.
Mechaniczne rozciganie i ciskanie w czasie masau powok skrnych
poprawia ich elastyczno. Odksztacenie tkanki cznej moe wywoa
/miany w koloidach tkankowych, a tym samym poprawi waciwoci me
chaniczne masowanej tkanki. Fibroblasty, wraliwe na siy ciskajce i roz
cigajce, s stymulowane do produkcji kolagenu.
Stymulacja mikrokrenia w obrbie skry, objawiajca si zaczerwienie
niem, przyspiesza metabolizm, a tym samym poprawia odywienie skry.
I )ynamizuje si te ukrwienie ttnicze i drena ylno-limfatyczny. Stymu
lacja krenia krwi w skrze jest take spowodowana uwalnianiem histami
ny i utylizacj kwanych produktw przemiany materii z masowanych
tkanek. Uwalniana z komrek tucznych histamina pobudza wydzielanie
adrenaliny, ktra z kolei powoduje rozszerzenie naczy krwiononych.
152
S Fizykoterapia
Masa, pobudzajc krenie w masowanych miniach, stymuluje w nich

procesy metaboliczne, zwiksza ich mas i zdolno do kurczenia, zapobie
ga zanikom, zmniejsza ich nadmierne napicie oraz przeciwdziaa atonii
i atrofii. Powoduje wzrost elastycznoci i wytrzymaoci aparatu wizadowego.
Masa pobudza usuwanie pynu rdmiszowego i poprawia drena
limfatyczny. Stymuluje drena krwi ylnej i chonki, rozszerza naczynia
i dynamizuje mikrokrenie oraz przyspiesza likwidacj obrzkw. Ener
giczny masa moe by rwnie przyczyn znieksztacenia i destrukcji
adypocytw lub przeciwnie - moe hamowa ich rnicowanie.
W wyniku masau obserwuje si zmiany w funkcjonowaniu ukadu
nerwowego i gruczow dokrewnych. Bodce pynce do obwodowego
ukadu nerwowego wywieraj pobudzajcy lub hamujcy wpyw na ukad
nerwowy i ukad dokrewny, w zalenoci od siy bodca mechanicznego.
Zgodnie z prawem Arndta-Schulza masa wykonany poniej progu odczu
wania blu dziaa na organizm uspokajajco, zmniejsza odczuwanie blu,
wydua czas koncentracji i wpywa relaksujco na psychik. Masa wyko
nany na progu blu dziaa na ukad nerwowy hamujco, a masa wykonany
powyej progu odczuwania blu znosi reakcje ze strony ukadu nerwowego
i tkanek. Bardzo silny masa moe by powodem uszkodzenia masowanych
obszarw. Zmiany w funkcjonowaniu ukadu dokrewnego dotycz szczegl
nie podwzgrza, przysadki, szyszynki, tarczycy, nadnerczy oraz gruczow
pciowych.
Masa uatwia rwnie wprowadzanie do powok skrnych substancji
czynnych. Czynnik mechaniczny pomaga w przedostaniu si preparatu do
tkanek lecych gbiej. Naruszenie stratum comeum w czasie masau uatwia
wnikanie substancji przez naskrek, natomiast przekrwienie tkanek i pobu
dzenie metabolizmu - penetracj preparatu w tkanki lece gbiej.
Jak ju wspomniano, masa moe dotyczy okrelonej okolicy ciaa lub
caego ciaa. W pierwszym przypadku mwi si o masau czciowym,
w drugim o masau caociowym.
14.3.1. Masa caociowy

W przypadku masau caociowego masaysta wywouje reakcj caego
organizmu. W gabinetach kosmetycznych i zakadach odnowy biologicznej
masa caociowy wykonuje si najczciej w stanach znuenia i przem
czenia bdcych wynikiem nie tylko pracy fizycznej, ale rwnie umysowej.
Powszechnie znany jest syndrom kamiennych mini u osb yjcych
stale w stresie psychicznym. Efekt powizania stanu psychicznego z kondy
cj fizyczn doskonale obrazuje zwikszone napicie takich grup minio
wych, jak minie karku, grzbietu i uchwy. Trwajce zbyt dugo wzmoone
M asa
153
napicie miniowe prowadzi do blu, niedokrwienia i pogorszenia oglnej

kondycji fizycznej. W stresie maleje rwnie oglna odporno organizmu.
Masa caego ciaa moe znaczco pomc osobom zestresowanym, poniewa
obnia napicie miniowe, agodzi fizyczne skutki nadmiernych obcie
i poprawia samopoczucie psychiczne. Dlatego wane jest, aby masa, szcze
glne jeli ma wpyn na kondycj psychiczn masowanej osoby, odbywa
si w miej i rozluniajcej atmosferze. Przyjemne otoczenie wpywa na
skuteczno terapii. Najbardziej istotnymi jego elementami s ciepo i spo
kj oraz czysto. Osobie masowanej naley zapewni warunki intym
noci.
Masa caociowy moe te by zabiegiem wspomagajcym leczenie
otyoci i nadwagi oraz rekonwalescencj i rehabilitacj pourazowo-wypadkow. U osb przewlekle chorych zapobiega powstawaniu odleyn oraz
zastoju ylno-limfatycznego spowodowanego dugotrwaym unieruchomie
niem.
14.3.2. Masa czciowy

Masa czciowy moe dotyczy:
koczyny grnej (rki, przedramienia, ramienia, obrczy koczyny gr
nej);
koczyny dolnej (stopy, podudzia, uda, obrczy koczyny dolnej);
tuowia (grzbietu, klatki piersiowej, brzucha);
gowy i szyi.
Masa czciowy przeprowadza si w celach kosmetycznych lub leczni
czych. M a zapewni skrze okrelonych czci ciaa odpowiedni elastycz
no i jdrno. Stosuje si go w stanach przebiegajcych z niewydolnoci
ukadu ylno-limfatycznego, np. cellulicie. Masa taki przyspiesza elimina
cj obrzkw, dynamizuje drena ylno-limfatyczny, zmikcza i uelastycznia
blizny oraz zrosty pooperacyjne, wspomaga leczenie choroby Raynauda
i innych zaburze krenia obwodowego, a take jest stosowany w profilak
tyce odleyn. Masa czciowy klasyczny wykorzystuje si rwnie dla
potrzeb odnowy biologicznej, po wysiku sportowym oraz przed zawodami
u sportowcw w celu przygotowania narzdu ruchu do pracy i wysiku
portowego.
W rehabilitacji klasyczny masa poszczeglnych czci ciaa jest stoso
wany w przypadkach dysfunkcji narzdu ruchu, takich jak ble przecie
niowe krgosupa i staww, choroby reumatyczne, zespoy pourazowe oraz
stany po operacjach neurochirurgicznych i ortopedycznych, a take w przy
padkach zaburze perystallyki jelit W chorobach ukadu oddechowego
154
! Fizykoterapia
masa ma na celu przyspieszenie wydalania zalegajcego luzu z grnych

i dolnych drg oddechowych.
W kosmetologii masa czciowy i caociowy jest stosowany w celu
uatwienia wprowadzania substancji czynnych do skry lub przeprowadze
nia peelingu za pomoc preparatu kosmetycznego.
Poza masaem klasycznym czciowym i caociowym stosuje si w celach
leczniczych, kosmetycznych i sportowych rne odmiany masay specjali
stycznych. Masaysta, szczeglnie jeli wykonuje rne rodzaje masay,
powinien dysponowa odpowiedni wiedz dotyczc struktur anatomicz
nych i procesw fizjologicznych, ktre zostaj uruchomione pod wpywem
masau.
14.4. Techniki i chwyty masau klasycznego

Ruchy gaskania stosuje si jako pierwszy element masau. Su one
rwnie do rozprowadzania rodkw wspomagajcych kontakt doni ze
skr, ktre mog rwnie zawiera substancje wprowadzane w gb powok
skrnych. Gaskanie stosuje si take midzy innymi ruchami i chwytami
oraz na zakoczenie zabiegu. Ruch gaskania moe by wykonywany za
pomoc caej doni (czci doniowej lub grzbietowej) lub jej czci, np.
palcw. Gaskanie wykonuje si obiema domi, jedn doni bd naprze
miennie, istotne jest, aby cala powierzchnia masujca doni przylegaa do
tkanki i wywieraa na ni rwnomierny nacisk. Do wykonujca ruch ga
skania moe by uoona poprzecznie, podunie lub skonie do osi ciaa
lub koczyny. Mona rwnie wykonywa ruchy okrne, obejmujce ma
sowan tkank. W ruchu gaskania wana jest sia nacisku doni na tkank:
powinna si ona zmienia w zalenoci od rodzaju gaskania (powierzchow
ne i gbokie), ale nie moe by zbyt dua, tak aby do lekko przesuwaa
si po masowanej powierzchni, nie rozcigajc skry. Ruch gaskania powi
nien by rwnomierny, pynny i rytmiczny, wykonywany w kierunku serca.
Gaskanie powierzchowne dziaa uspokajajco na ukad nerwowy, zmniejsza
pobudliwo nerwow i sprzyja rozlunieniu mini. Gaskanie gbokie
stymuluje krenie krwi i chlonki, zmniejszajc zastoje i obrzki. Energicz
nie wykonywane gaskanie wpywa pobudzajco na zakoczenia nerwowe
oraz na czynno gruczow ojowych i potowych. Mechanicznie usuwany
jest zrogowaciay naskrek i wydzieliny gruczow. Masa zawsze koczy
si gaskaniem, ktre naley wykonywa powoli i rytmicznie, dziaajc
uspokajajco i relaksujco.
Rozcieranie jest wykonywane szybciej i energiczniej ni gaskanie. M a
saysta wykonuje po masowanej tkance ruchy kolisto-posuwiste, powodujc
tworzenie si fadu skrnego, w ktrym naprzemiennie dochodzi do ciska
Masa
155
nia i rozcigania. W zalenoci od siy ucisku wyrnia si rozcieranie po

wierzchowne i gbokie. Przeprowadza si je za pomoc kciukw, opuszkw
palcw, paliczkw rodkowych, kbami doni lub caej powierzchni donio
wej. Celem rozcierania jest usunicie produktw przemiany materii nagro
madzonych w skrze, tkance podskrnej i gbiej pooonych tkankach.
Stosuje si rozcieranie staww, cigien i wizade, a take blizn i zrostw
w celu ich rozlunienia. Kierunek ruchw rozcierania jest zwizany z ana
tomi mini, wizade, cigien i staww. W ich trakcie wytwarza si
znaczna ilo ciepa, z nastpczym przekrwieniem tkanek i nasileniem w nich
procesw metabolicznych. Nastpuje wchonicie zalegajcych w powierz
chownych partiach ciaa niekorzystnych substancji, np. kwasu mlekowego.
Rozcieranie zawsze naley poprzedzi i zakoczy ruchami gaskania.
U gniatanie jest to chwyt polegajcy na wykonywaniu ruchw unoszenia,
uciskania i wyciskania masowanych tkanek. Ugniatanie przeprowadza si
na wikszych powierzchniach, na og podczas masau poszczeglnych
mini lub grup miniowych. Misie, ktry jest poddawany masaowi,
naley uchwyci, odciga od podoa i ugniata. Palce doni pracuj w kie
runku przeciwnym do kciuka lub kbu kciuka. Istotne jest pynne i pewne
wykonanie ruchu, tak aby nie powodowa blu w masowanej tkance. Ruchy
ugniatania postpuj od przyczepu dalszego do bliszego poszczeglnych
mini (grupy mini), w kierunku dosercowym. W efekcie korzystnemu
przemieszczeniu ulegaj produkty przemiany materii. Ugniatania wpywa
j ponadto korzystnie na rozlunienie masowanych mini i szybszy powrt
do stanu wyjciowego po wysiku fizycznym. Zapobiegaj zanikom minio
wym, powoduj bowiem podranienie proprioreceptorw, a przez to uru
chomienie w orodkowym ukadzie nerwowym procesw pobudzajcych
regeneracj tych tkanek.
Oddzielnie ugniata si minie synergistyczne i antagonistyczne. Ugnia
tanie zwiksza elastyczno wizade i cigien, a tym samym - ruchomo
staww. Dziaa te pobudzajco na orodkowy ukad nerwowy. Podczas
wykonywania ugniatania naley zwrci uwag na to, aby ruch nie powo
dowa dolegliwoci blowych. Bl wzmaga bowiem automatycznie napicie
masowanego minia, a przez to uzyskuje si efekt odwrotny do zamierzo
nego.
Oldepywanie polega na rytmicznym i szybkim uderzaniu w masowan
tkank doniow lub boczn czci rki bd opuszkami palcw. Stanowi
ono silny bodziec mechaniczny dla skry. W oklepywaniu stosuje si me
tod miotekow, yeczkow lub siekajc. Uzyskanie zamierzonego efektu
zaley take od siy chwytu. Sabe oldepywanie powoduje rozlunienie
mini i dziaa relaksujco, a silne oldepywanie wywouje skurcz mini
i silne przekrwienie masowanej okolicy oraz pobudza ukad nerwowy. Sia
uderzenia musi by tak dobrana, aby nie powodowa blu ani krwawych
wybroczyn w skrze. Krtloc, lytmiczne i szybkie ruchy powoduj nasi-
156
Fizykoterapia
pujce po sobie fale skurczw i rozkurczw minia. Zadaniem masaysty

jest uzyskanie rozlunienia caego ciaa. Nie naley oklepywa okolic nerek,
a powoki jam y brzusznej mog by oklepywane jedynie bardzo deli
katnie.
W ibracje wykonuje si, przykadajc doniow cz rki lub same
opuszki palcw do masowanej powierzchni i wykonujc rytmiczne drgania.
Celem tej czci masau jest przekazanie tkankom drga mechanicznych
o maej amplitudzie i duej czstotliwoci, a przez to wprowadzenie tkanek
w ruch drgajcy. Wykonywanie wibracji powoduje najwiksze zmczenie
u osoby wykonujcej zabieg, dlatego ogranicza si je do kilku sekund. W za
lenoci od siy zastosowanego bodca wibracje mog powodowa rozlu
nienie mini i dziaa na ukad nerwowy uspokajajco lub pobudzajco.
Wyrnia si wibracj labiln i wibracj stabiln. W ibracj labiln przeprowa
dza si najczciej wzdu przebiegu wkien miniowych, nerww i naczy
obwodowych, wibracj stabiln natomiast w jednym miejscu, najczciej
w miejscu blu. W ibracje powoduj lokalny wzrost przemiany materii,
przyspieszaj likwidacje obrzkw oraz wpywaj stymulujco na tkank
miniow i skr. Ruch ten jest czsto wykorzystywany w masau twarzy,
szczeglnie w przypadku skry sabo ukrwionej i mao elastycznej.
W strzsanie ma na celu przekazanie masowanej tkance drga me
chanicznych za pomoc doni masaysty. Stosuje si je najczciej na
koczynach w celu obnienia napicia miniowego i rozlunienia apa
ratu wizadowego. W strzsania koczyny grnej wykonuje si, chwyta
jc okolic nadgarstka, lekko j odcigajc wzdu osi i potrzsajc ni.
W strzsanie koczyn dolnych przeprowadza si w pozycji lecej z no
gami zgitymi w stawie biodrowym i kolanowym oraz stopami opartymi
o podoe. M asaysta ukada donie na kolanach i wykonuje ruch wstrz
sania. W strzsanie wykonuje si rwnie na klatce piersiowej, jamie
brzusznej i miednicy.
W akowanie mona wykonywa si na ramionach i udach. Donie uka
da si poprzecznie do osi dugiej masowanej koczyny i wykonuje nimi
energiczne naprzemienne ruchy poprzeczne, przy zachowaniu dosercowego
kierunku masau.
Zwijanie wykonuje si na powierzchni brzucha w przypadkach osabie
nia i zwiotczenia mini brzucha oraz wystpowania duych pokadw
tuszczu.
Prawidowo wykonany masa klasyczny jest poczeniem opisanych
wyej technik. Odpowiedni ich dobr, proporcje i kolejno wykonywania
wywouj w tkankach odczyn najbardziej podany z punktu widzenia
wiedzy fizjoterapeutycznej. W gabinetach nie zawsze jednak stosuje si
wszystkie zaprezentowane techniki. W celach kosmetyczno-relaksujcych
mog by one ograniczone tylko do poszczeglnych ruchw, najbardziej
waciwych w celu wywoania reakcji ze strony skry.
Masa
157
14.5. Masa twarzy

Masa twarzy jest jednym z najczciej wykonywanych zabiegw. Wydaje
si, e kosmetyczny masa twarzy cechuje bardziej indywidualne podejcie
ni innych form masau. Masa taki najczciej wykonuje si bez okrelo
nego schematu, co nie znaczy, e w sposb cakowicie dowolny. Jego przebieg
zaley w duej mierze od subiektywnych odczu pacjenta. Bardzo istotna
jest wstpna diagnostyka stanu skry oraz ocena napicia poszczeglnych
mini. Przed przystpieniem do zabiegu naley rwnie ustali priorytety
masau. Sia bodca, kolejno ruchw oraz wybr technik masau s uza
lenione od korzyci, jakie chcemy osign. Wikszo ruchw w obrbie
twarzy ma charakter symetryczny lub naprzemienny.
Masa twarzy wykonuje si w celu:
poprawy ukrwienia i odywienia skry;

zwikszenia elastycznoci skry;
poprawy drenau limfatycznego;
pobudzenia mini osabionych (np. w okolicach policzkw, fadu nosowo-wargowego czy obszaru na granicy twarzy i szyi);
rozlunienia mini nadmiernie napitych (np. obszaru midzy nasad
nosa a czoem i skroni);
uatwienia usunicia warstwy rogowej naskrka;
udronienia kanaw ojowych i potowych;
uatwienia wnikania preparatu kosmetycznego;
uatwienia rozprowadzenia preparatu kosmetycznego;
diagnozy stanu mini i skry;
uzyskania relaksacji.
Masayci korzystaj nie tylko z technik stosowanych w masau klasycz

nym. Czsto stosuje si te elementy zaczerpnite z metod orientalnych,
akupresury i innych form refleksoterapii. Najczciej stosowanymi ruchami
s: gaskanie, ugniatanie i oklepywanie.
M asa twarzy stosowany przez kosmetyczki jest najczciej wykony
wany w celach pielgnacyjnych i relaksacyjnych. Stan mini twarzy w szcze
glny sposb wpywa na wygld skry. Mimika twarzy, bdca odzwiercie
dleniem stanu emocjonalnego, jest powodem powstawania na skrze drob
nych zmarszczek mimicznych, a w pniejszym czasie zmarszczek utrwalo
nych. Zmarszczki na twarzy powstaj wczeniej czy pniej, jednak przez
stosowanie masau i innych technik fizykalnych oraz rodkw pielgnujcych
mona ten proces opni. Masa twarzy moe stanowi cz kompleksu
zabiegw kosmetycznych lub by traktowany jako osobny zabieg, odsta
wowe techniki masau klasycznego, takie jak gaskanie czy rozcieranie, s
wplatane do zabiegw kosmetycznych, np. oczyszczania skry i peelingu.
158
\ Fizykoterapia
M asa twarzy stosuj rwnie lekarze medycyny estetycznej jako

zabieg wspomagajcy i poprawiajcy efekty terapii. Masa moe peni rol
procedury diagnozujco-przygotowawczej, np. przed zabiegami wprowadze
nia wypeniaczy tkankowych lub wstrzykniciami botoksu. Serie masay
specjalistycznych mog w istotnym stopniu wpywa na jdrno i koloryt
skry oraz wyrwnywa dysharmoni poszczeglnych czci twarzy, co
w rezultacie prowadzi do pozytywnych zmian w rysach twarzy. Szczeglnie
pozytywne efekty, take w profilaktyce zmarszczek, daje masa poczony
z wiczeniami mini twarzy oraz szyjnego odcinka krgosupa.
M asa twarzy w chirurgii plastycznej przeprowadza si zwykle po
operacjach w celu przyspieszenia rekonwalescencji. Masa tkanki cznej
przyspiesza regeneracj skry, powoduje zmikczenie blizn oraz szybsze
wchanianie si obrzkw i krwiakw pooperacyjnych. Pod wpywem ma
sau szybciej powraca prawidowe czucie w skrze. Wany jest nie tylko
okres bezporednio po zabiegu chirurgicznym. W pniejszym czasie masa
moe wspomaga rezultaty zabiegu, optymalizujc procesy rewitalizacji.
Masa wykorzystuje si take w celu przygotowania skry i mini do za
biegu chirurgicznego. Rozlunia on masowane tkanki, uelastycznia skr,
poprawia mikrokrenie i wspomaga drena limfatyczny.
14.6. Masa wpywajcy na popraw sylwetki

Masa jest jedynie rodkiem wspomagajcym ksztatowanie lub utrzymy
wanie atrakcyjnej, szczupej sylwetki. Bez przestrzegania racjonalnej diety
poczonej z codzienn aktywnoci fizyczn jakiekolwiek zabiegi fizykalne
mog okaza si cakowicie bezskuteczne.
W terapii majcej wpyn na popraw sylwetki wykonuje si caociowy
lub czciowy masa problematycznych obszarw, np. ud i poladkw.
Mona wyrni trzy rodzaje takiego masau:
m asa odchudzajcy, majcy na celu redukcj tkanki tuszczowej;
m asa m odelujcy, majcy na celu popraw ksztatu sylwetki w takich
obszarach ciaa, jak brzuch, poladki i uda;
m asa antycellulitowy, majcy na celu polepszenie wygldu powok
skrnych, ktrych charakterystyczn cech w przypadku cellulitu s
nierwnoci, spowodowane nierwnomiernym rozoeniem tkanki tusz
czowej oraz patologicznym rozrostem tkanki cznej.
Naley podkreli, e w przypadku odchudzania rola masau jest jedynie
porednia. Ewentualny pozytywny rezultat uzyskuje s u ; przez wpyw na
Masa
159
gospodark wodno-elektrolitow, popraw krenia, dotlenienie i uspraw

nienie odprowadzania toksyn z masowanych obszarw.
Nie ma specjalistycznej odmiany masau, ktrego jedynym zadaniem
jest poprawa sylwetki. W tym celu stosuje si rne techniki masau kla
sycznego oraz inne rodzaje masay specjalistycznych, wykonywanych rcz
nie i za pomoc przyrzdw. Istotny jest rodzaj zwalczanego problemu es
tetycznego. Odmienne techniki masau wybiera si w przypadku pacjentw
ze zmianami cellulitowymi, z lokalnym nagromadzeniem tkania tuszczowej
i z otyoci ogln.
Efekt m odelow ania sylwetki osiga si przez:

Mechaniczne odksztacanie adypocytw. Masa pozytywnie wpywa na
redukcj tkania tuszczowej oraz guzkw i zogw tuszczowych. Szcze
gln uwag zwraca si na obszary zagroone lub objte odkadaniem
si tkanki tuszczowej oraz wystpowaniem cellulitu. Ruchy powinny
by wykonywane do silnie i rytmicznie w celu mobilizacji pooonej
gbiej tkanki tuszczowej.
Mechaniczn stymulacj tkanki cznej. Masa wpywa pozytywnie na
waciwoci wkien odpowiedzialnych za napicie skry (elastyny i ko
lagenu). Uzyskana t drog poprawa jdrnoci skry ma szczeglne
znaczenie u osb poddanych zabiegowi liposukcji lub intensywnie od
chudzajcych si, u ktrych widoczny jest nadmiar lunej tkanki skr
nej.
Drena limfatyczny uatwiajcy krenie chonld i wpywajcy na zmniej
szenie obrzkw.
Popraw uowienia skry, tkania podskrnej i mini. Mobilizacja kr
enia powoduje lepsze odywienie i dotlenienie masowanych struktur
oraz szybsze usuwanie substancji toksycznych. Lepsze odywienie wpy
wa take pozytywnie na koloryt skry.
Korzystn zmian objtoci ciaa spowodowan zmniejszeniem si war
stwy tkanki tuszczowej i ustpieniem obrzkw.
Zmniejszenie efektu tzw. skrki pomaraczowej, charakterystycznej dla
cellulitu. W wyniku zniwelowania nierwnomiernie nagromadzonych
zogw tkania tuszczowej i obrzkw, skra staje si bardziej gadka.
14.7. Masae specjalistyczne

( Iprcz masau klasycznego, ktrego techniki s podstaw prawie wszystkich
form masau, w celach estetycznych i kosmetycznych wykonywane s tak
e masae specjalistyczne. Ich zadaniem jest poprawa funkcji okrelonych
organw, ukadw i struktm tkankowych.
160
Fizykoterapia
14.7.1. Drena limfatyczny

Drena limfatyczny jest specjalnym rodzajem masau, ktrego zadaniem
jest usprawnienie krenia limfy. Metoda ta jest stosowana w celach kosmetyczno-profilaktycznych i estetycznych oraz w postpowaniu leczniczym.
W kosmetologii ma zastosowanie wwczas, kiedy dochodzi do niezbyt
nasilonych zaburze w przepywie chonki i nie stwierdza si cech powanej
lokalnej lub oglnoustrojowej choroby. Zaburzenia te mog by spowodo
wane czynnikami zewntrznymi, np. wysok temperatur otoczenia, stoj
c wielogodzinn prac przeciajc ukad ylno-limfatyczny ng lub in
nymi przejciowymi zaburzeniami fizjologicznego lokalnego przepywu krwi
i limfy.
Drena limfatyczny wspomaga terapi i profilaktyk cellulitu. Stanowi
przygotowanie do innych zabiegw z zakresu medycyny estetycznej i ko
smetycznych.
Dla prawidowego wykonania zabiegu niezbdna jest wiedza dotyczca
budowy i funkcji, jakie spenia ukad limfatyczny.
Ukad limfatyczny suy do odprowadzania pynu gromadzcego si

w przestrzeniach midzykomrkowych. Rozpoczyna si uchykami
naczy wosowatych, obecnych w prawie kadym narzdzie i tkance.
cz si one w sie maych naczy zbiorczych, zwikszajcych proksymalnie, za kolejnymi wzami chonnymi, swoj rednic. Te z kolei
tworz naczynia chonne (limfatyczne). Chonka (limfa) z caego or
ganizmu zbiera si ostatecznie w dwch wielkich naczyniach limfatycznych: przewodzie piersiowym i prawym przewodzie chonnym.
Przewd piersiowy uchodzi do lewego kta ylnego, a prawy przewd
chonny - do prawego kta ylnego. Tak wic ostatecznie pyn z prze
strzeni midzykomrkowych zostaje wczony do krwiobiegu za po
rednictwem ktw ynych.
Drugim istotnym elementem systemu limfatycznego s narzdy
chonne. Ich zadaniem jest przesczanie chonki oraz wytwarzanie
limfocytw. Narzdy chonne niszego rzdu to skupiska limfocytw,
chonne grudki wtrne, plamy mleczne oraz grudki samotne i skupio
ne. Nie wszystkie s tworami staymi. Niepotrzebne ulegaj zanikowi
na drodze fagocytozy. Kady narzd czy okolica ciaa odprowadza
limf do jednego lub kilku wzw chonnych regionalnych, ktre
stanowi narzdy limfatyczne wyszego rzdu. Limfa z kilku regionw
dopywa do wzw ponadregionalnych. Grasic i ledzion zalicza
si do narzdw o najwyszym stopniu organizacji.
Masa '
161
Efektem nadmiernego gromadzenia si pynu w przestrzeniach zewntrzkomrkowych jest obrzk. W prawidowo funkcjonujcym organizmie
bardzo czsto mamy do czynienia z powstawaniem obrzkw, ktre jednak
na skutek uruchomienia mechanizmw wyrwnawczych szybko ulegaj
samoistnej likwidacji. Kiedy fizjologiczne mechanizmy naprawcze nie s
w stanie, w moliwie krtkim czasie, odprowadzi wytwarzanego w prze
strzeniach midzykomrkowych pynu do ukadu ylnego, mamy do czy
nienia z obrzkiem patologicznym. Zwykle dochodzi do niego wwczas, gdy
ilo pynu pozakonrrkowego w okrelonej okolicy zwiksza si o ponad
30% . Dugotrwaa obecno nadmiaru pynu doprowadza do powstania
w tkankach zmian o charakterze wknistym i zapalnym. W pocztkowym
okresie tworzy si tzw. obrzk wiotki, ktry atwo poddaje si uciskowi,
a w miejscu ucisku powstaje doek. W pniejszym okresie dochodzi do
tzw. obrzku spoistego, w przypadku ktrego nawet mocny ucisk nie powo
duje odksztacenia tkanek. Przyczyny obrzkw mog by rne. Naley do
nich m.in. niewydolno serca, ktra stanowi przeciwwskazanie do drenau
limfatycznego, moe on bowiem j nasili. Uzasadnia to konieczno kon
sultacji i diagnozy lekarskiej przed tego typu zabiegami.
I Zasady wykonywania drenau limfatycznego w celach

I kosmetyczno-profilaktycznych
Mechaniczne przepchnicie cho ki z obwodu w kierunku uj ylnych
uatwia odpowiednia pozycja drenujca, wykorzystujca si grawitacji.
Stosuje si uoenie na plecach i na brzuchu.
Drena limfatyczny dzieli si na dwie fazy:
1. Faz przygotowawcz, ktrej zadaniem jest przygotowanie obszaru do
przyjcia chonki z obwodu. Stosuje si w niej gwnie technik gaska
nia obszaru poddawanego drenaowi oraz rozcieranie koliste w okolicy
wzw regionalnych.
2. Faz odprow adzania, podczas ktrej wykonuje si drena limfy od
obwodu w kierunku wzw regionalnych.
Masowanie rozpoczyna si od obszarw lecych najbliej ktw ylnych
i stopniowo obejmuje obszary dystalne. Stosowane ruchy powinny by
wolne, wymuszone leniwym tempem przepywu limfy w naczyniach.
Chwyt drenau ma charakter przepychajcy; ruchy powinny by pyn
ne i mikkie, wykonywane z umiarkowan si.
Wyrnia si dwie fazy chwytu:
l . Faz przesuwania: wywierajc narastajcy ucisk, oddziauje si na na
czynia chonne.
Fizykoterapia
Rycina 49. Pooenie wzw chonnych i kierunek przepywu limfy wytyczajce kieru
nek drenau limfatycznego twarzy.
2. Faz odprenia (o dziaaniu sscym): utrzymujc kontakt doni ze

skr, pozwala si tkankom na powrt do podstawowego ksztatu.
Wzy regionalne powinny by masowane przynajmniej dwukrotnie.
Wszystkie chwyty s powtarzane 3 -5 razy. Ruchy w okolicy brzucha naley
wykonywa w rytmie oddechu.
Zabieg rcznego drenau limfatycznego moe by wspomagany drenaem
z uyciem przyrzdw. Zaleca si wykonywanie wicze w pozycji lecej
kilka razy dziennie, przez ok. 10 minut, utrzymywanie prawidowej masy
ciaa, a w przypadku nadwagi - stosowanie diety redukcyjnej.
Czas zabiegu to 2 0 -3 0 minut. Drena caego ciaa trwa ok. I godziny.
Zabiegi mona wykonywa codziennie, w serii od kilku do kilkunastu za
biegw, do c li wi 1i uzyskania zadowalajcej poprawy.
Masa
163
Rycina 50. Pooenie wzw chonnych i kierunek przepywu limfy wytyczajce kieru
nek drenau iimfatycznego ciaa.
14.7.2. Masa segmentarny

Masa segmentarny jest specjalnym rodzajem masau, ktrego dziaanie
jest oparte na powizaniach midzy okrelonymi obszarami skry, tkanki
podskrnej, cznej i miniowej a naczyniami i narzdami wewntrznymi,
unerwianymi przez odpowiednie segmenty rdzenia krgowego. Nerwy wy
chodzce z danego segmentu rdzenia krgowego unerwiaj odpowiedni
obszar, skry zwany derm atom em . Grup mini unerwian przez jeden
korze przedni rdzenia krgowego nazywamy m iotom em . Na podstawie
dugoletniej obserwacji wyodrbniono strefy skrne, ktrych nadmierna
wraliwo wystpuje w przypadku poszczeglnych dolegliwoci lub chorb
(tzw. strefy Heda). Dziaajc na okrelon powierzchni, mona zatem
porednio wpywa na funkcjonowanie narzdw lecych poza masowanym
obszarem. Prawidowe wykonanie masau segmentarnego zaley od opano
wania wiedzy z zakresu anatomii i fizjologii ukadu nerwowego oraz nar/-
164
Fizykoterapia
Wskazaniem do tej formy masau s okrelone choroby czynnociowe

serca i naczy wiecowych przewodu pokarmowego, ukadu moczowego,
krgosupa oraz staww, a take nerwoble, w tym ble gowy.
14.7.3. Masa cznotkankowy

Istot masau cznotkankowego jest manualna stymulacja tkanki cznej
w celu wywoania podanej reakcji ukadu nerwowego autonomicznego.
Osiga si to przez rozcieranie maymi ruchami okrnymi odpowiednich
okolic. W zalenoci od gbokoci przesuwanej tkanki wyrnia si tech
nik skrn, podskrn lub powiziow. Masa wykonuje si opuszkami
palcw: drugiego, trzeciego i czwartego. D o osoby masujcej powinna
by wyprostowana w stawie nadgarstkowym, a przesuwanie fadu tkanki
cznej odbywa si przy uyciu siy caej rki. Druga do stabilizuje staw
nadgarstkowy rki pracujcej, co pozwala na rwnomierne rozoenie
obcienia na obie rce. Podstaw techniki tego masau jest przesuwanie
tkanki, a nie jej uciskanie. Wykonuje si go u osoby w pozycji siedzcej,
lecej na plecach lub na boku, z zachowaniem oglnych zasad dotyczcych
masau.
Wykorzystujc powizania tkaniu cznej z autonomicznym ukadem
nerwowym unerwiajcym poszczeglne narzdy i ukady, mona wywoa,
przez stymulacj okrelonych stref odruchowych, podane reakcje. Najcz
ciej zjawisko to jest wykorzystywane w terapii patologii naczyniowych,
zaburze funkcji tarczycy i chorb nerek.
Wywoane reakcje mona podzieli na:
Subiektywne reakcje (odczucia) pacjenta, uzalenione od stopnia nasi
lenia zmian cznotkankowych. Przy duych zmianach pacjent moe
odczuwa ruchy masaysty nawet jako drapice lub tnce.
Reakcje ze strony skry, objawiajce si silnym zaczerwienieniem. Po
kilku zabiegach, przy zbyt brutalnym jego wykonywaniu, mog si po
jawi wybroczyny spowodowane pkaniem drobnych naczy wosowa
tych.
Reakcje neurowegetatywne: pacjentowi jest gorco - poci si; bl ust
puje lub si zmniejsza.
Reakcje opnione: po ok. 2 godzinach od zabiegu pacjent odczuwa
zmczenie. Uczucie to mija po krtkim odpoczynku. Moe wystpi
wzmoony apetyt i pragnienie.
Masa
165
14.7.4. Masa okostnowy

W masau okostnowym stymuluje si ukrwienie, a przez to regeneracj
tkaniu kostnej. Wywouje si te podane reakcje neurowegetatywne. Po
zwala to wpywa na inne ukady i narzdy unerwiane przez te same seg
menty rdzenia krgowego co stymulowana okostna.
Zabieg wykonuje si u osoby w pozycji siedzcej lub lecej, z zachowa
niem oglnie przyjtych zasad wykonywania masau. Ucisk wykonuje si
opuszkami palcw: trzeciego, wskazujcego lub kciuka. Mona rwnie
uciska tkank za pomoc rodkowego paliczka palca wskazujcego. Tech
nika wykonania zabiegu powinna umoliwi jak najbliszy kontakt z koci,
tak aby pod palcem wyczu wyrany opr tkanki kostnej. W czasie ucisku
zalecane jest wykonywanie kilku maych ruchw obrotowych. Masa jed
nego punktu trwa 4 - 1 0 sekund. Uciskanie tego samego punktu mona
powtrzy po 2 - 4 minutach.
Masa okostnej jest najczciej zalecany w przypadku chorb wystpu
jcych w obrbie gowy i tuowia. Szczeglnym wskazaniem do stosowania
tej formy masau s naczynioruchowe ble gowy oraz przewleke choroby
krgosupa (gwnie ble przecieniowe).
Pola punktw okostnowych uciskanych w blach gowy to: grzebie
opatki, wyrostki poprzeczne dolnych krgw szyjnych, potylica, wyrostki
sutkowate i uki jarzmowe.
W masau okostnowym stosowanym w blach krgosupa uciska si
wyrostki poprzeczne krgw. Sabsze bodce naley stosowa na szyjny
odcinek krgosupa, mocniejsze - na odcinek ldwiowy.
14.7.5. Masa izometryczny

Jest to specyficzna forma masau, ktrej zadaniem jest uzyskanie przyrostu
masy miniowej, a jednoczenie zwikszenia siy mini. Masa ten jest
zatem najczciej wykorzystywany w medycynie sportu oraz stosowany
w celu przyspieszenia regeneracji mini, ktre zmniejszyy swoj mas na
skutek dugiej bezczynnoci, np. po unieruchomieniu w opatrunku gipso
wym.
Masa izometryczny skada si zwykle z trzech faz:
W pierw szej fazie wykonuje si masa klasyczny wybranej czci ciaa
w celu maksymalnej poprawy ukrwienia i odywienia mini.
W drugiej fazie, w czasie skurczu izometrycznego minia lub grupy
mini, wykonuje si intensywny masa, wykorzystujc technik rozcie
rania i wibracji. W przerwie midzy skurczami izo metrycznym i stosuje
si technik wstrzsania w celu maksymalnego rozlunienia mini. ( yki
166
Fizykoterapia
skurczu i rozkurczu powtarza si dla danej grupy miniowej w trakcie

jednego zabiegu 1 0-12 razy.
W trzeciej fazie ponownie wykonuje si masa klasyczny, ktrego za
daniem jest rozlunienie mini napitych po skurczu izometrycznym.
Po kilku zabiegach masau izometrycznego czsto obserwuje si zmniej
szenie obwodu okolic poddawanych zabiegowi, przy jednoczesnym zwik
szeniu siy mini. Zjawisko to tumaczy si redukcj tkanki tuszczowej
w obrbie masowanej okolicy. Masa izometryczny zaleca si szczeglnie
osobom, ktre chc wymodelowa wybrane okolice ciaa, np. uda lub
poladki, w ktrych wystpuje nadmierna ilo podskrnej tkanki tuszczo
wej. W przypadku uoglnionego nadmiaru tkanki tuszczowej, np. w oty
oci, masa izometryczny jest nieskuteczny.
14 .8 . Masa z uyciem przyrzdw

Jest to rodzaj masau, w ktrym bodziec mechaniczny wywoujcy odczyn
w tkance jest wytwarzany przy uyciu aparatury. Masowana tkanka jest
najczciej poddawana wibracji, wstrzsaniu lub zmianie zewntrznego ci
nienia. Masa z uyciem przyrzdw moe by dobrym uzupenieniem
masau wykonanego rcznie, dlatego czsto czy si te dwie metody.
14.8.1. Masa szczoteczkami

Masa ten przeprowadza si za pomoc urzdzenia, ktrego kocwki
(szczoteczki) s wprawiane w ruch obrotowy. Aparaty s najczciej wypo
saone w szczoteczki rnej wielkoci i o rnej twardoci wosia. Mikkie
szczoteczki stosuje si do demakijau twarzy. Masa szczoteczkami twar
dymi przeprowadza si w celu usunicia z powierzchni skry warstwy rogo
wej naskrka oraz pobudzenia mikrokrenia w masowanym obszarze.
Zabieg ten moe te stanowi przygotowanie do innych zabiegw kosme
tycznych. Wykonuje si go zwykle na twarzy, mona go jednak stosowa
take na pozostae czci ciaa.
Naley unika zbyt mocnego przyciskania szczoteczek do powierzchni
skry. Duy nacisk moe spowodowa mechaniczne uszkodzenie ywej
warstwy naskrka, a w konsekwencji powstanie stanw zapalnych. Na
szczoteczce pozostaj po zabiegu czstki naskrka, dlatego naley zwraca i
szczegln uwag na odpowiednie czyszczenie i wyjaawianie kocwek
Wikszo szczoteczek stosowanych w nowoczesnych aparatach moe hyc
poddawana procesowi sterylizacji w autoklawie.
Masa
167
Rycina 51. Szczoteczki do masau (fotografia udostpniona przez firm Biomak Sp. J.).
14.8.2. Masa wibracyjny

Wibracje przekazywane tkankom s wytwarzane przez aparaty oparte na
rnych rozwizaniach technicznych. Jednym z aparatw wywoujcych
wibracj tkankow s tzw. pasy, podczone do urzdzenia wytwarzajcego
drgania o czstotliwoci przynajmniej 5 0 0 drga na minut. Stosuje si
rwnie tzw. platformy wibracyjne, wywoujce wibracj caego ciaa. W apa
ratach tych najczciej mona regulowa czstotliwo i amplitud drga.
Wibracje mog by rwnie wytwarzane za pomoc urzdzenia rcznego,
ktrego aplikator przykada si bezporednio do masowanej okolicy.
14.8.3. Masa podcinieniowy

Za pomoc kocwki, w ktrej wytwarzane jest zmienne podcinienie,
mona wykona masa zarwno twarzy, jak i pozostaych czci ciaa.
W wyniku podcinienia obszar tkania jest wsysany w gb gowicy, ktra
ksztatem przypomina grzybek. W zalenoci od wielkoci podcinienia
masa jest wykonywany z rn si. Aparaty s najczciej wyposaone
w wymienne aplilcatory dostosowane wielkoci do masowanego obszaru
ciaa. Intensywno zabiegu, w tym rwnie wielko podcinienia, naley
dostosowa do obszaru ciaa poddawanego zabiegowi i indywidualnej wra
liwoci pacjenta. Zabiegi wykonywane na okolice twarzy, a szczeglnie
okolice podoczodoowe, powinny si charakteryzowa mniejsz intensyw
noci. Zbyt due podcinienie moe by przyczyn powstawania w tkance
wybroczyn. Pacjent w czasie zabiegu nie powinien odczuwa blu.
Masa podcinieniowy wywouje przekrwienie masowanej skry i tkan

ki podskrnej, szybsz utylizacj nagromadzonych produktw przemiany
materii oraz lepsze dotlenienie masowanych tkanek. Rolowanie skry na
skutek podcinienia w ytw oi/ o u ego w kocwce masujcej pobudza przepyw
168
Fizykoterapia
Itrw i i limfy. Masa taki jest wykonywany w celu pobudzenia drenau limfatycznego. W obszarach dotknitych cellulitem sprzyja redukcji obrzkw
powstaych na skutek zaburzenia dronoci naczy chonnych.
Ruch kocwk masujc wykonuje si w wolnym tempie, dostosowujc
cinienie do masowanej okolicy, a kierunek ruchw do anatomicznej budo
wy mini. Podczas drenau podcinieniowego naley rwnie uwzgldni
przebieg naczy limfatycznych i ylnych (kolejno ruchw odpowiada
kierunkowi przepywu limfy). W celu polepszenia kontaktu z powierzchni
skry i uatwienia polizgu aplikatora stosuje si ele i olejki do masau.
14.8.4. Endermologia
Endermologia jest specjalnym rodzajem masau, ktry przeprowadza si za
pomoc gowicy wytwarzajcej podcinienie i wyposaonej w niezalenie
napdzane rolki, poruszajce si z rn prdkoci i w rnych kierunkach.
Podcinienie tworzy fad skrny, a obracajce si w gowicy rolki powoduj
jego mobilizacj i rozmasowanie. Intensywno zabiegu jest regulowana
przez czstotliwo cykli, prdko i kierunek obrotu rolek oraz czas zabie
gu. Pacjent jest ubrany w cile przylegajcy do ciaa kombinezon, ktry
chroni skr przed mechanicznym uszkodzeniem. W skad aparatury wcho
dz gowice o rnych rozmiarach, przeznaczone do wykonywania zabiegw
na okrelonych obszarach. Zabieg w okolicach twarzy, szyi i dekoltu prze
prowadza si za pomoc gowicy o specjalnej konstrukcji. Metoda ta jest
szczeglnie zalecana do terapii antycellulitowej oraz jako metoda wspoma
gajca terapi otyoci miejscowej. Endermologia jest rwnie stosowana
w zwalczaniu blizn i bliznowcw.
14.8.5. Masa uciskowy (kompresoterapia)

Masa uciskowy, zwany rwnie masaem sekwencyjnym, jest wykonywany
za pomoc mankietw uciskowych, na ogl podzielonych na kilka komr,
w ktrych przy uyciu kompresora jest wytwarzane odpowiednie cinienie.
Zmiana cinienia w poszczeglnych komorach wywouje ucisk kolejnych
miejsc, zgodnie z kierunkiem przepywu krwi ylnej i limfy. Zabieg jest
stosowany w terapii cellulitu i obrzkw spowodowanych zastojem ylno-limfatycznym. Zalecany jest rwnie jako zabieg profilaktyczny, zapobie
gajcy powstawaniu ylakw i zakrzepicy ylnej oraz usprawniajcy kre
nie ylne w koczynach dolnych u kobiet w ciy.
Masa
169
Rycina 5 2 . Mankiet uciskowy (zdjcie udostpnione przez firm Elecpol Lupa Migaj
S p .J.).
14.8.6. Rollmasa
Rollmasa jest to urzdzenie zbudowane z drewnianych rolek umieszczonych
na obrotowym bbnie. Regulacja obrotw bbna pozwala na zmian inten
sywnoci masau. Kontakt okrelonej czci ciaa z wirujcymi drewniany
mi rolkami wywouje efekt mechanicznego masowania.
14.9. Masae orientalne

Masae orientalne lub egzotyczne s czsto wykonywane w orodkach SPA.
Oferta w tym zakresie jest szeroka, bywa jednak bardzo specyficzna. Nie
ktrzy masayci kultywuj tylko jedn form masau, szczeglnie jeli jest
ona zwizana z okrelon filozofi lub religi, niekiedy odnoszc spektaku
larne sukcesy. Masae orientalne s czsto wykonywane w specyficznej
oprawie dziaajcej na wiele zmysw, szczeglnie wzrok, such i wch.
14.9.1 . Masa chiski

Zasady masau chiskiego wynikaj z wielowiekowych dowiadcze medy
cyny Dalekiego Wschodu, szczeglnie Chin, opartej na teorii wzajemnego
powizania ciaa i umysu Wedug filozofii chiskiej energia ycia i|i jesl
pocztkiem wiata i mdli m vm i vang. Aby utrzyma ciao w zdrowiu
170
! Fizykoterapia
i dugowiecznoci, yin i yang powinny pozosta w dynamicznej rwnowadze.

Energia kry w sposb uporzdkowany w meridianach. Teoria piciu ele
mentw pozwala sklasyfikowa rne czci ciaa oraz okreli relacje mi
dzy rodowiskiem wewntrznym i zewntrznym, a take midzy poszcze
glnymi organami. Zaburzenie funkcjonowania ktrego z elementw
wpywa na oglny stan organu. Masa wedug medycyny chiskiej ma
przywrci harmonijny przepyw energii w ciele i rwnowag midzy orga
nami. Z punktu widzenia nowoczesnej medycyny masa chiski ma wywo
a podane odruchy segmentarne w odpowiednich dermatomach i mio
tomach. Podobnie jak akupunktura i akupresura, jest oparty na odruchach
skrno-narzdowych. Przez orodkowy ukad nerwowy i ukad wegetatyw
ny wpywa rwnie na czynno narzdw wewntrznych. Zabieg wykonu
je si przy uyciu jedenastu chwytw, rnicych si od stosowanych w ma
sau klasycznym, chocia niektre s podobne, np. rozcieranie czy oklepywanie. Chwyty maj okrelone tradycyjne nazwy chiskie. Specyficzn
cech tego masau jest zasada progresji bodca. Istotna jest te kolejno
masowania poszczeglnych czci ciaa: od gowy do tuowia i od tuowia
do koczyn. Warunkiem skutecznoci tej formy masau jest dowiadczenie
terapeuty pozwalajce na ustalenie lub weryfikacj diagnozy.
14 .9 .2 . Masa shiatsu
Masa shiatsu wywodzi si z liczcej kilka tysicy lat medycyny Dalekiego
Wschodu, a szczeglnie z dowiadcze akupunktury. Wykonywany jest od
ponad 100 at w Japonii, a take w Chinach. Nazwa oznacza uciskajcy
palec (shi - palce, atsu - ucisk), chocia masaysta korzysta rwnie z innych
czci rk, a nawet kolan. Podstaw masau jest teoria na temat energii
krcej w ciele odpowiednimi kanaami-meridianami. Wedug tej teorii
kanay maj kontakt z ukadem nerwowym oraz okrelonymi narzdami
wewntrznymi. Poczucie zdrowia wie si z harmonijnym, niezakconym
przepywem tej energii. Choroba jest to zakcenie przepywu energii, ob
jawiajce si poczuciem dyskomfortu i dolegliwociami, niekoniecznie
bezporednio ze strony chorego narzdu. Na powierzchni ciaa istniej
miejsca zakcenia przepywu energii. Masaysta shiatsu powinien ziden
tyfikowa te punkty i przez masa odpowiednich okolic przywrci rwno
wag energetyczn. Ma to wpywa pozytywnie na rwnowag fizyczn,
cho zapewne przede wszystkim psychiczn. Istota masau shiatsu, zgodnie
z ktr poprawa stanu zdrowia polega na odzyskaniu harmonii fizycznej
i psychicznej czowieka, jest zgodna ze wspczesnym holistycznym podej
ciem do zada medycyny. Podobnie jak w masau chiskim, zabieg moe
przebiega rutynowo, zgodnie z przebiegiem meridian, wedug powtarza
nego scenariusza. W orodkach SPA masa shiatsu jesi zwykle reklamowa
Masa
171
ny nie jako zabieg leczniczy, a raczej jako zabieg sprzyjajcy rozlunieniu

napitych mini i relaksowi psychicznemu.
14.9.3. Masa ajurwedyjski

Masa ajurwedyjski wywodzi si z Indii, gdzie jest wykonywany przez ko
biety od kilku tysicy lat. Stanowi cz systemu leczniczego ajurweda, co
oznacza wiedza o zdrowym yciu. Celem ajurwedy jest uzyskanie rwno
wagi umysu, ciaa i ducha. Masa ajurwedyjski ma odtruwa ciao i przy
wraca jasno umysu. Pocztkowo masa ajurwedyjski stanowi cz
zabiegu oczyszczajcego, polegajcego na mocnym pocieraniu skry. Z bie
giem czasu przyj bardziej delikatn form. Obecnie istnieje wiele odmian
masau ajurwedyjskiego, jednak wspln ich cech jest wcieranie lub pole
wanie olejkami. Sia tarcia i szybko ruchw powoduj uaktywnienie
skry i tkanki podskrnej, z jednoczesnym zwikszeniem absorpcji substan
cji nakadanych na skr.
Jedn z bardzo specyficznych form masau ajurwedyjskiego jest m asa
olejow y dhara, ktry jest wykonywany przy uyciu ciepego oleju. Masa
ysta polewa delikatnie strumieniem oleju okolice brwi, gdzie zgodnie
z sanskrytem jest zlokalizowana czakra brwiowa, zwana te trzecim
okiem.
14.9.4. Masa watsu

Masa watsu prowadzi si zwykle w pytkiej cieplej wodzie, w ktrej jest
czciowo zanurzona zarwno osoba masowana, jak i masaysta. Ta forma
masau jest najbardziej zbliona do masau shiatsu, z tym e w czasie t rwa
jcego ok. 60 minut seansu masaysta stosuje take zabiegi mobilizujce
stawy oraz elementy stretchingu (rozcigania). Masaowi zwykle towarzyszy
muzyka; czsto czy si go z elementami medytacji waciwej dla filozofii
jogi-
14.9.5. Masa polinezyjski ma-uri i lomi lomi nui

Masa ma-uri ma wielosetletni tradycj i stanowi cz leczniczego rytuau
kapanw polinezyjskich z Nowej Zelandii i Hawajw. Masa jest jedynie
czci ponadgodzinnego rytuau, w skad ktrego wchodzi specyficzna
muzyka i taniec. Mistrzem ceremonii jest masaysta. Ciao pacjenta jest
nal uszcz ne oliwk, a doi yk masaysty bardzo dcl kat ny, gaszczcy. ( lal o
skada si na rytua s|>i/v|a|cy u-laksowi. Szczegln korzy odnosz
172
Fizykoterapia
osoby wraliwe na muzyk i doznania estetyczne. Istotn cech tego masa

u jest poczucie pacjenta, e stanowi on absolutne centrum i cel rytuau.
Odmian hawajsk masau - lomi lomi nui - cechuje wiksza dynamika
muzyki i taca.
14.9.6. Masa przy uyciu gorcych i zimnych kamieni

W masau tym wykorzystuje si rnej wielkoci i ksztatu gorce kamienie
bazaltowe (z zastygej lawy wulkanicznej). Szczeglnie cenione s bardzo
czyste ekologicznie kamienie z zastygej lawy z Hawajw i wysp Indonezji.
Kamienie wulkaniczne charakteryzuj si bardzo du pojemnoci ciepln
i wolnym oddawaniem ciepa. Odpowiednio przyoone, wywouj reakcj
naczyniow typow dla miejscowej termoterapii. Rnorodno ksztatu
i wielkoci kamieni pozwala na przykadanie ich w wybranych miejscach,
zarwno wzdu krgosupa, jak i midzy palcami. Zimne kamienie, gwnie
marmurowe, wywouj natomiast reakcj typow dla lokalnej terapii zimnem.
Powysze tumaczenie oddziaywania gorcych i zimnych kamieni jest bli
skie wspczesnej naukowej fizjoterapii. Tradycja stosowania gorcych ka
mieni do masay liczy jednak tysice lat, a obserwowane reakcje s tuma
czone przez zwolennikw tej formy masau wpywem odpowiednio zasto
sowanych bodcw na czakry. Kamieniami mona te stymulowa odpo
wiednie punkty reflektoryczne, w ramach akupresury. Niezalenie od fizy
kochemicznych cech bazaltowych i marmurowych kamieni istnieje te
przekonanie o ich dodatkowych, pozanaukowych waciwociach leczni
czych.
14.9.7. Masa tybetaski

Masa ten jest stosowany od kilku tysicy lat w wityniach buddyjskich
przez mnichw tybetaskich. W oryginalnej wersji gwnym bodcem
wpywajcym na ciao czowieka byy dwiki i wibracje emitowane przez
cynowe misy i gongi. Masa ten, chocia odbywa si praktycznie bezdotykowo, mia by zabiegiem bodcowym, sprzyjajcym oczyszczeniu organi
zmu. Stosowany przez mnichw w wielu chorobach o charakterze organicz
nym (ble krgosupa, dolegliwoci ze strony przewodu pokarmowego itp.),
mia przywraca wewntrzn harmoni. Obecnie spotyka si wiele wersji
masau tybetaskiego. Wie si to z przenikaniem si, take na Dalekim
Wschodzie, rnych kultur i metod leczenia. We wspczesnej wersji masa
poprzedza zwykle powtarzanie mantry i medytacja. Masaowi towarzyszy,
co jest najbardziej charakterystyczne, specyficzna muzyka tybetaska w po
staci rytmicznych dwikw mis i bbnw. Skra pacjenta jest pokrywana
Masa
173
olejkami aromatycznymi. Chwyty we wspczesnym masau tybetaskim

s bardzo delikatne. Obecnie czsto stosuje si w tym masau elementy
akupresury, a take dziaania majce wpywa na prawidowy przepyw
energii przez oddziaywanie na czakry.
14.9.8. Masa pantai laur (shan shui) wykonywany

za pomoc stempli organicznych
Masa ten pochodzi z Indonezji. Stempel jest to baweniany woreczek za
wierajcy odpowiednio dobrane zioa, przyprawy i owoce, zmieszane z oli
w i olejkami aromatycznymi. Podgrzany do temperatury odczuwanej przez
pacjenta jako pogranicze gorca, wydziela intensywny zapach. Odpowiednio
dobrane owoce i zioa maj dziaa na skr, natomiast bodziec termiczny
wywouje typow dla lokalnej termoterapii reakcj naczyniow. Zabieg
wywiera dziaanie relaksujce.
14.9.9. Masa turecki hammam

Masa ten stanowi integraln cz kompleksu fizjoterapeutycznego ani
parowej hammam. Podgrzewany marmurowy st do masau, znajduje si
w centrum pomieszczenia ani hammam. Wspczenie w masau tym
terapeuta stosuje gwnie elementy masau klasycznego, sprzyjajce relak
sowi i odpreniu. Ciekawostk jestgommage ciaa, wykonywany za pomoc
czarnego myda na bazie czarnych oliwek o niezbyt przyjemnym zapachu,
za to wpywajcego bardzo dobrze na wygld skry. Masa moe by prze
prowadzany za pomoc specjalnej rkawicy (kessa). Po masau na skr
nakadana jest marokaska glinkaghassoual. Masa z uyciem aromatycznych
olejkw na bazie oleju arganowego, nazywanego zotem Maroka, ma
w peni reiaksujco-pieIgnacyjny charakter.
14.10. Preparaty uatwiajce masa

Stosowanie rodkw polizgowych zapewnia prawidowy kontakt doni ma
saysty z powierzchni skry. Najpopularniejszym rodkiem tego rodzaju
jest oliwka kosmetyczna przeznaczona do pielgnacji skry dzieci i niemow
lt. Na rynku obecnie jest dostpna caa gama preparatw: olejkw, kremw
i eli uatwiajcyc h wykonanie zabiegu. Talk kosmetyczny jest dzi rzadko
uywany przez masaystw ze wzgldu na jego waciwoci fizyczne
174
Fizykoterapia
W gabinetach kosmetycznych masa poszczeglnych czci ciaa jest

wykonywany rwnie w celu uatwienia wprowadzenia preparatu kosme
tycznego w gb skry Rozszerzenie naczy, przekrwienie tkanki, podwy
szenie temperatury masowanych okolic i ucisk towarzyszcy zabiegowi
stwarzaj lepsze warunki do penetracji substancji czynnych znajdujcych
si w preparacie kosmetycznym. Forma i konsystencja kosmetyku uywa
nego do masau powinna zapewni dobry kontakt doni ze skr oraz
uatwia wykonywanie zabiegu.
Dodanie do preparatu uatwiajcego masa olejkw eterycznych sprawia,
e zabieg mona traktowa jako swoisty rodzaj aromatoterapii. Niektrzy
zwolennicy aromatoterapii przypisuj niektrym olejkom eterycznym do
broczynny wpyw na narzdy wewntrzne. W nikanie przez skr moleku
zawartych w produkcie w istocie jest uzalenione od ich wielkoci i innych
waciwoci wpywajcych na transport dermalny, ale mao prawdopodob
ne jest, aby t drog substancje eteryczne mogy, w iloci wywierajcej ja
kiekolwiek dziaanie terapeutyczne, przedosta si do krwiobiegu. Dowodz
tego badania naukowe. Wdychanie aromatu znajdujcego si w powietrzu
sprawia, e przez odpowiedni dobr kompozycji zapachowych, w zaleno
ci od upodoba, mona uzyska efekt odprenia i relaksu. Mi atmos
fer w czasie zabiegu mona rwnie stworzy, waciwie dobierajc mu
zyk i owietlenie. Nie bez znaczenia jest rwnie wystrj i stylizacja
gabinetu.
14.11. Przeciwwskazania do stosowania masau

Masa jest zabiegiem bodcowym, ktry powoduje powstanie w organizmie
zmian oglnoustrojowych. Przeprowadzanie zabiegu rwnie w celach profilaktyczno-kosmetycznych wymaga przestrzegania oglnie przyjtych
przeciwwskaza. Jakiekolwiek wtpliwoci dotyczce stanu zdrowia osoby,
u ktrej wykonywany jest zabieg wymaga konsultacji lekarskiej. Masa jest
przeciwwskazany w:
chorobach nowotworowych i przed upywem 5 lat od wyleczenia;
chorobach skry;
stanach gorczkowych, oglnych infekcjach wirusowych i bakteryj
nych;
ostrych stanach zapalnych w przebiegu chorb ukadowych,
niewyrwnanej cukrzycy;
nadcinieniu ttniczym, chorobie niedokrwiennej serca i innych choro
bach serca, jeli pacjent nie ma zgody lekarza na wykonanie zabiegu; stan
Masa
17 i
ukadu krenia powinien by ustabilizowany przez odpowiedni farma

koterapi;
zakrzepowym zapaleniu y i ttnic;
zaburzeniach krzepnicia krwi;
grulicy
Masau nie wykonuje si:
na okolicach, w ktrych wystpuj ylaki (najczciej koczyny dolne);
w miejscach wieych urazw.
Terapia falami uderzeniowymi
fest to metoda wykorzystujca fal mechaniczn, opracowana na pocztku

lat 90. X X w. Pocztkowo stosowano j gwnie w celu przyspieszenia rege
neracji tkanek po urazach i stymulacji procesw naprawczych oraz w terapii
przeciwblowej w chorobach narzdu ruch.
Istot tej metody nazywanej w skrcie ESW T (extracorporeal shock wave
therapy), jest wykorzystanie zogniskowanej fali mechanicznej wytwarzanej
za pomoc urzdzenia pneumatycznego. Przyoony do skry aplikator
o powierzchni kilku centymetrw kwadratowych przekazuje tkankom drga
nia mechaniczne. Powstaa w tkance fala wywouje rne zjawiska biofizyczne. Aplikacja odpowiednio duej energii wywouje drgania struktur
tkankowych. Efekt zewntrzny dziaania fali mechanicznej jest widoczny
w postaci przekrwienia w obszarze poddanym zabiegowi. Konsekwencj
lepszego ukrwienia jest wzrost metabolizmu i odywienia miejsc objtych
zabiegiem. Dziaajc na receptory skry i proprioreceptory obecne w mi
niach, mona rwnie uzyska efekt przeciwblowy oraz zmniejszenie na
picia mini i grup miniowych poddanych wibracjom.
W kosmetologii i medycynie estetycznej fala uderzeniowa jest stosowa
na gwnie w terapii cellulitu oraz lokalnej otyoci. Zadaniem zogniskowa
nej fali mechanicznej o odpowiednio duej energii jest rozlunienie kom
pleksw lipidowych oraz pobudzenie mikrokrenia w stymulowanych
tkankach. Siy mechaniczne mog powodowa znieksztacenie i uszkodze
nie adypocytw, a take hamowa ich rnicowanie. Terapia ta wspomaga
drena limfatyczny i ylny oraz przyspiesza wchanianie obrzkw. Drgania
mechaniczne wpywaj na koloidy tkankowe, polepszaj waciwoci me
chaniczne kolagenu oraz mog pobudza jego syntez.
Terapi falami mechanicznymi mona czy z innymi czynnikami fizy
kalnymi. Producenci aparatury proponuj najczciej poczenie fali ude
rzeniowej ze wiatem podczerwonym oraz prdem staym i impulsowym.
Terapia falami uderzeniowymi
177
Rycina 53. Aparat do terapii falami uderzeniowymi (fotografia udostpniona przez

firm BTL Polska Sp. z o.o.).
Celem takiej skojarzonej terapii jest uzyskanie efektu bdcego wypadkow

oddziaywania tych metod.
Przeciw w skazaniam i do terapii E S W T s:
choroby nowotworowe i okres 5 lat od ich wyleczenia;
choroby skry;
stany gorczkowe oraz oglnoustrojowe infekcje wirusowe i bakteryj
ne;
ostre stany zapalne w przebiegu chorb ukadowych;
niewyrwnana cukrzyca;
nadcinienie ttnicze, choroba niedokrwienna serca i inne choroby serca
(zabiegi mog by wykonywane po konsultacji lekarskiej);
zakrzepowe zapalenie yl i ttnic, ylaki;
zaburzenia krzepnicia krwi;
przyjmowanie lekw przeciwwzakrzepowych;
grulica.
Wszystkie wtpliwoci zwizane ze stanem oglnym osoby poddawanej
zabiegowi powinny by konsultowane z lekarzem.
16
wiatoterapia
wiatoterapia jest form fizykoterapii wykorzystujc promieniowanie

elektromagnetyczne mieszczce si w zakresie od nadfioletu do podczerwie
ni. Jest to pojcie w pewnym sensie umowne, poniewa w tej formie lecze
nia wykorzystuje si rwnie promieniowanie, ktre nie jest odbierane przez
narzd wzroku czowieka. U podstaw rozwoju wiatoterapii le obserwa
cje dotyczce pozytywnego oddziaywania wiata sonecznego na przebieg
niektrych chorb. Helioterapi, czyli wykorzystanie promieni sonecznych
w terapii, zalicza si do najstarszych form leczenia. Obecnie w fototerapii
najczciej stosuje si bardzo wskie pasma promieniowania ultrafioletowe
go, widzialnego lub podczerwonego, ktre odpowiadaj tylko fragmentom
spektrum elektromagnetycznego, docierajcego w wietle sonecznym do
powierzchni Ziemi i s emitowane przez sztuczne promienniki.
Dugo fali
R ycin a 54. Spektrum promieniowania sonecznego docierajcego do powierzchni

Ziemi.
wiatoterapia
179
Promieniowanie elektromagnetyczne rozchodzi si w postaci kwantw

(porcji) energii zwanych foton am i (teoria kwantowa Plancka). Pro
mieniowanie przy przejciu do orodka o innej gstoci ulega, w r
nych proporcjach, odbiciu, rozproszeniu, pochoniciu lub zaamaniu.
Kade ciao, ktrego temperatura jest wiksza od zera bezwzgldnego
(0 K, czyli -2 3 7 ,1 5 C ), jest rdem promieniowania elektromagne
tycznego.
W medycynie i fizjoterapii stosuje si terminy przydatne dla okre
lenia istotnych cech promieniowania, takie jak:
wiato monochromatyczne - wizka emitowanego wiata ska
da si z promieniowania o jednej dugoci fali. Taki rodzaj wizki
uzyskuje si za pomoc laserw.
wiato poichromatyczne - wizka emitowanego wiata skada
si z promieniowania o rnej dugoci fali, np. w zakresie od 2 8 0 do
3 2 0 nm.
wiato spolaryzowane - wizka emitowanego wiata skada si
z fali lub fal oscylujcych tylko w jednej wybranej paszczynie.
wiato niespolaryzowane - wizka emitowanego wiata skada
si z fali lub fal oscylujcych w wielu paszczyznach.
wiato koherentne, czyli spjne - wizka emitowanego promie
niowania skada si z fal o tej samej dugoci (wiato monochroma
tyczne), amplitudzie oraz staej w czasie rnicy faz. Takie wiato nie
wystpuje w naturze. Emitowane jest tylko przez urzdzenia zwane
laserami.
Przykadem rda wiata niespolaryzowanego, o rnych dugo
ciach fali (polichromatycznego) i niekoherentnego, jest arwka.
Przykadem urzdzenia emitujcego wiato spolaryzowane, mono
chromatyczne i koherentne, jest natomiast laser.
W kosmetologii i medycynie estetycznej stosuje si rne rda
wiata, charakteryzujce si odmiennymi waciwociami fizycznymi.
Nale do nich proste urzdzenia, w ktrych gwnym rdem pro
mieniowania s zwyke arwki, lampy, w ktrych podany zakres
dugoci fal uzyskuje si przez stosowanie odpowiednich barwnych
filtrw (np. lampa Sollux), oraz systemy o tak zaawansowanej tech
nologii, jak lasery.
180
Fizykoterapia
WAAAAAAAAAAAAAAAAAAAA/
vAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAA/
W W NAAAAAAAAAAAAAAAAA;
v
A/VVV\AAAAAAAAAAA/V\/W\/'
wiato niekoherentne
vw w w w w w w w vw w
vw vw w vw w w w w vw
vw vw w w vw w w w w v
V W V W W W W W W W V \ A A /
wiato koherentne
Rycina 55. wiato koherentne i niekoherentne.
Istotn cech promieniowania o rnej dugoci fali jest jego rna zdol
no penetracji w skr i tkank podskrn (ryc. 56). Struktury skry oraz
znajdujce si w niej substancje (melanina, woda, hemoglobina itp.) maj
zdolno pochaniania promieniowania o wybranej dugoci fali. Promienio
wanie o rnych zakresach dugoci fali bdzie zatem penetrowao w gb
skry na rn gboko, wywoujc lub stymulujc odmienne procesy
biochemiczne. Dlatego zmiany zachodzce w skrze pod wpywem promie-
Rycina 56. Przenikalno przez skr rnych zakresw widma promieniowania.
wiatoterapia
181
niow ania pod czerw onego, w idzialnego i prom ieniow ania n ad fio leto
wego naley rozpatrywa osobno.
Oddziaywanie promieniowania elektromagnetycznego na powoki skr
ne jest take uzalenione od iloci energii dostarczonej w jednostce czasu
(mocy). Mae dawki pobudzaj procesy regeneracyjne (dziaaj biostymulujaco), natomiast bardzo due dawki dziaaj na tkank destrukcyjnie,
powodujc jej uszkodzenie lub nawet zniszczenie (np. przez odparowanie).
Zjawisko to wykorzystuje si do niszczenia patologicznych tworw na sk
rze. Urzdzeniami, ktre stwarzaj takie moliwoci, przez dostarczenie
duej dawki energii dziaajcej destrukcyjnie na tkank, s lasery i inne
wysokoenergetyczne rda wiata, np. IPL, uznawane za jedne z najwik
szych osigni wiatolecznictwa, a szerzej fizjoterapii ostatnich lat. Zna
lazy one istotne miejsce w kosmetologii i medycynie estetycznej. Zastoso
wanie laserw w kosmetologii zostao omwione w rozdziale Laseroterapia.
16.1. Promieniowanie podczerwone (IR)

Promieniowanie podczerwone (IR - infrared) mieci si w zakresie 7 7 0 -1 5 0 0 0 nm. Graniczy z widmem promieniowania widzialnego o najduszej
fali 760 nm - czerwieni.
Promieniowanie podczerwone dzieli si umownie na:
IR A o dugoci 7 7 0 -1 5 0 0 nm (promieniowanie krtkofalowe);
IR B o dugoci 1 5 0 0 -4 0 0 0 nm (promieniowanie redniofalowe);
IR C o dugoci 4 0 0 0 -1 5 0 0 0 nm (promieniowanie dugofalowe).
W wiatloterapii stosuje si rwnie tzw. dalek podczerwie (FIR - f a r
infrared), o zakresie promieniowania do 25 0 0 0 nm.
Zdolno przenikania poszczeglnych zakresw promieniowania zaley
od dugoci fali. Najgbiej w skr wnika promieniowanie krtkofalowe,
a najpycej - dugofalowe. Gboko penetracji promieniowania jest take
uzaleniona od wielkoci energii emitowanej przez rdo.
Podczerwie
!
i
IR F IR
IR C
IR B
IR A
Rycina S7, W idm o promieniowania podczerwonego.
182
Fizykoterapia
16.1.1. Efekt biologiczny promieniowania

podczerwonego
Na efekt biologiczny promieniowania podczerwonego wpywaj:
wielko emitowanej energii;
dugo fali i zwizana z ni zdolno do penetracji w gb tkanki;
specyficzne waciwoci tkanek.
M ae dawki energii powoduj pobudzenie procesw regeneracyjnych
i dziaaj na skr stymulujco, lecz nie rozgrzewaj jej. Pochonicie wik
szej dawki promieniowania powoduje wzrost lokalnej temperatury tkanki.
Ilo pochonitego ciepa zaley nie tylko od natenia promieniowania,
ale rwnie od pojemnoci cieplnej tkanki. Tkanki dobrze uwodnione cha
rakteryzuj si wiksz pojemnoci ciepln.
Promieniowanie podczerwone o dostatecznie duej dawce energii wywo
uje w skrze reakcje naczynioruchowe. Naczynia wosowate skry i tkanki
podskrnej, a take lece gbiej, ulegaj poszerzeniu. W miejscu nawie
tlania jest widoczny ru m ie cieplny. Nie jest on ostro odgraniczony od
miejsca nienawietlonego, a zaczerwienienie skry, ktrego stopie narasta
w zalenoci od czasu nawietlenia, ma charakter nierwnomierny, marmurlcowaty, co wynika z rozszerzenia take niektrych naczy gbiej pooo
nych. Po zakoczeniu ekspozycji rumie znika wolno, zalenie od czasu i siy
nawietlania. Na skutek reakcji naczyniowej poprawia si znacznie uowienie
i odywienie tkanek oraz ich drena ylno-limfatyczny. Reakcje ze strony
autonomicznego ukadu nerwowego prowadz do zmniejszenia napicia
miniowego. Obserwuje si rwnie zmniejszenie odczuwania blu, co jest
efektem stymulacji wydzielania beta-endorfin. Nawietlanie wywouje take
zmiany w narzdach pooonych gboko, na skutek reakcji odruchowych,
np. skrno-trzewnych. Ekspozycja na promieniowanie podczerwone wywo
uje rwnie odczyn oglnoustrojowy na skutek uruchomienia reakcji termoregulacyjnych stojcych na stray homeostazy cieplnej. Sprawno tych
mechanizmw w istotny sposb wpywa na efekt biologicznego oddziaywa
nia promieniowania podczerwonego na organizm czowieka.
Niskoenergetyczne wiato podczerwone nie wywouje w tkance wyra
nie zaznaczonej reakcji naczyniowej. Jego biologiczne dziaanie jest zwi
zane z pobudzeniem procesw regeneracyjnych w tkance. Wywouje to efekt
przeciwblowy przez stymulacj wytwarzania beta-endorfin. Poprawia te
efektywno mikrokrenia tkanki, stymuluje produkcj biaek oraz zwik
sza zdolno keratynocytw do proliferacji (patrz rozdzia Biostymulacja
laserowa).
W skazania. W kosmetologii lampy emitujce promieniowanie podczer
wone stosuje si zarwno jako przygotowanie do zabiegu, jak i w jego trak
wiatoterapia
183
cie. Nawietlanie promieniami IR ma za zadanie dostarczenie skrze i tkan

kom lecym gbiej energii oraz wywoanie przez to podanych reakcji
miejscowych ub oglnoustrojowych. Stanowi dobre przygotowanie do za
biegw oczyszczania skry.
Reakcje fizjologiczne zachodzce w skrze pod wpywem ciepa uatwia
j i przyspieszaj wnikanie preparatw kosmetycznych. Pobudzenie mikro krenia poprawia koloryt skry, powoduje jej lepsze odywienie i dotlenie
nie oraz stymuluje zachodzce w niej procesy regeneracyjne. Czynniki te
wpywaj take na popraw elastycznoci i napicia skry. Nawietlanie pola
zabiegowego podczerwieni agodzi dolegliwoci blowe wywoane innymi
zabiegami, stanowi dobre przygotowanie do masau, wpywajc korzystnie
na skr masowanych okolic, a take zmniejsza napicie mini.
16.1.2. Przeciwwskazania do nawietlania
promieniowaniem podczerwonym
Przeciwwskazania do terapii promieniowaniem podczerwonym s takie same
jak w przypadku terapii ciepem (patrz rozdzia Termoterapia) . Naley po
nadto stosowa okulary ochronne, co dotyczy zarwno pacjenta, jak i oso
by wykonujcej zabieg. Okulary z odpowiednim filtrem stanowi wyposa
enie aparatu i s dostarczane przez producenta. Bezporednia ekspozycja
oczu na promieniowanie podczerwone jest grona, przyspiesza bowiem
zmtnienie soczewki.
16.2 . Promieniowanie widzialne

Promieniowanie widzialne obejmuje zakres fal elektromagnetycznych od
4 00 do 760 nm, ktry jest rejestrowy przez ludzkie oko w procesie widzenia.
wiat o biae jest mieszanin wielu barw, co jest widoczne, jeli rozszczepi
my je w pryzmacie, uzyskujc barwne widmo. Widzimy przedmioty jako
kolorowe, dlatego e pochaniaj fale z pewnego zakresu widma, natomiast
pozostaa cz fal zostaje odbita. Na przykad powierzchnia o kolorze
czerwonym odbija czerwony zakres widma i pochania pozostae. Od przed
miotw biaych odbijaj si fale z caego zakresu widma, przedmioty
czarne nie odbijaj prawie adnych fal.
Do niedawna promieniowanie widzialne nie budzio zainteresowania

fizjoterapeutw. Jednak obsei waeje dotyczce zdrowotnych konsekwencji
braku dostatecznej
la. szczeglnie w okresie zimowym, dowodz,
U o m
i a v i.ii
184
Fizykoterapia
e jego dziaanie nie sprowadza si tylko do przyjemnoci przebywania na

socu. Z licznych bada wynika, e wiato w zakresie widzialnym dziaa
nie tylko na narzd wzroku. Odbierane przez skr powoduje, nie w peni
jeszcze poznane, reakcje ze strony autonomicznego ukadu nerwowego
i gruczow dokrewnych hormonalnych. Czciowo znane s reakcje szy
szynki oraz zwizanego z ni metabolizmu serotoniny i melatoniny. Ziden
tyfikowano wiele specyficznych dolegliwoci wywoanych niedoborem
wiata widzialnego. Podjto prby leczenia tych stanw za pomoc lamp
emitujcych wiato z zakresu widzialnego.
Wskazania do fototerapii wiatem widzialnym s nastpujce:
depresje sezonowe - jesienne i zimowe;

depresje czciowo zalene od sezonu;
zaburzenia wynikajce z pracy zmianowej, szczeglnie nocnej;
zaburzenia po dugodystansowych lotach, dotyczce czsto podruj
cych pasaerw oraz personelu lotniczego, okrelane mianem zespou
jetlag (]et - odrzutowiec, lag - opnienie);
zesp napicia przedmiesiczkowego;
ble gowy w przebiegu pracy zmianowej i po gwatownych zmianach
stref czasowych.
W chrom oterapii wykorzystuje si natom iast poszczeglne barwy,

a u podstaw jej oddziaywania le obserwacje dotyczce wpywu poszcze
glnych kolorw na ukad psychofizyczny czowieka.
Zwolennicy chromoterapii uwaaj, e wiato o barwie:
zielonej ma wpyw agodzcy i uspokajajcy, przez co sprzyja uzyskaniu
harmonii psychicznej i neurowegetatywnej;
tej zwiksza wraliwo zmysw, przez co sprzyja odbieraniu wszelkich
bodcw;
pomaraczowej daje poczucie bezpieczestwa, przez co agodzi stany l
kowe i depresyjne, dziaa stabilizujco na funkcje ukadu krenia;
czerwonej wykazuje szczeglnie silne dziaanie pobudzajce w zarwno
sferze intelektualnej, jak i emocjonalnej;
niebieskiej ma waciwoci uspokajajce i relaksujce, nie dziaajc jednak
nasennie, sprzyja koncentracji i uatwia wykonywanie zada intelektu
alnych;
fioletowej stymuluje wszelkie procesy energetyczne, nie sprzyjajc jednak
koncentracji; wpywa korzystnie na mylenie abstrakcyjne i twrcze,
sprzyjajc wszelkim dziaaniom artystycznym.
wiatoterapia
185
Te podstawowe dane o wpywie barw na organizm czowieka oraz znacz

nie bardziej wysublimowane opracowania psychologw, psychoterapeutw
i znawcw chromoterapii innych specjalnoci s coraz czciej wykorzysty
wane w kompleksowej terapii. S rwnie brane pod uwag przy projekto
waniu orodkw odnowy biologicznej i SPA oraz dobieraniu kolorystyki
pomieszcze zabiegowych, mebli, wyposaenia, ubioru personelu i odziey,
w ktr pacjent przebiera si do poszczeglnych zabiegw. W chromotera
pii wykorzystuje si rwnie kompozycje barwne poczone z poszczegl
nymi zabiegami (najczciej towarzysz zabiegom relaksujcym). Odpo
wiednie programy komputerowe pozwalaj na indywidualny dobr barw do
gustw pacjenta, a nawet do poszczeglnych faz terapii.
16.3. Terapia wiatem podczerwonym

i widzialnym
Do najczciej stosowanych w kosmetologii emiterw promieniowania pod
czerwonego i widzialnego nale: lampa Sollux, lampa Minina, lampa infra-rouge i lampa Bioptron oraz niskoenergetyczne diody emitujce wiato
(LED). Nawietlania tymi promiennikami wykonuje si w celu pobudzenia
miejscowych i oglnoustrojowych procesw biologicznych. Stopie nasilenia
reakcji biologicznych zaley od iloci energii dostarczonej do tkanki, czyli
od:
mocy urzdzenia;
czasu trwania zabiegu;
odlegoci powierzchni skry od rda wiata.
Odczyn biologiczny, jaki wystpuje pod wpywem tych nawietla, jest
rwnie uzaleniony od waciwoci nawietlanych tkanek (stopnia uwod
nienia, pojemnoci cieplnej, ukrwienia) oraz wielkoci powierzchni nawie
tlanej i sprawnoci mechanizmw utrzymujcych homeostaz ciepln.
Lam pa Sollux jest jednym z najbardziej popularnych urzdze stoso
wanych w wiatoterapii, produkowanym od lat w prawie niezmienionej
wersji. arwka umieszczona wewntrz obudowy jest rdem promienio
wania podczerwonego i widzialnego. Odpowiedni statyw, ksztat gowicy
i tubus skupiajcy wizk stwarzaj szerokie moliwoci nawietlania maych
i duych obszarw ciaa. Opornik ograniczajcy natenie wiata pozwala
na regulowanie iloci ciepa dostarczonego do tkanki. Zestaw filtrw (nie
bieski i czerwony) umoliwia przeprowadzenie terapii wybran barw.
Istnieje przekonanie, e Inapia lamp Sollux z filtrem niebieskim dziaa
agodzco i przeciwblowi, nalomiasl z filtrem czerwonym pobudzajco.
186
Fizykoterapia
Rycina 58. Lampa Sollux (fotografia udostpniona przez Pracowni Elektroniki Medycz
nej).
W istocie dziaanie filtra w lampie Sollux jest zwizane z dugoci emito

wanej przez urzdzenie fali. Fale czerwone penetruj w gbsze warstwy
skry i dostarczaj wikszej iloci energii cieplnej ni wiato niebieskie.
Filtr czerwony jest stosowany w celu wikszego przegrzania powierzchni
skry, szczeglne przed innymi zabiegami kosmetycznymi. Filtr niebieski
dziaa agodnie i powoduje mniejsze przegrzanie, dlatego stosuje si go
zwykle po zabiegach lub na skr szczeglnie wraliw, kiedy due prze
grzanie nie jest wskazane, np. w przypadku trdziku rowatego. Skutki
biologiczne nawietlania lamp Sollux s typowe dla oddziaywania promie
niowania podczerwonego i widzialnego na struktury tkankowe.
Lampa Minina suy do intensywnego miejscowego nawietlania bardzo
maych powierzchni. rdem promieniowania jest arwka o mocy 5 0 -1 0 0 W,
umieszczona w reflektorze. Otaczajcy reflektor drewniano-korkowy konierz
pozwala na przyoenie lampy do skry, bez zagroenia oparzeniem. Szko
klosza moe by czerwone, niebieskie lub zielone.
W lampa infra-rouge rdem promieniowania z zakresu podczerwieni
jesl rozgrzany drut zwinity w spiral. Lampa nie emituje wiata z zakresu
odbieranego przez oko (widzialnego). Spirala jest umieszczona wewntrz
lelleklora, ktrego zadaniem jest skupianie promieni podczerwonych.
wiatoterapia
187
Rycina 59. Przykad aplikacji wiata emitowanego przez lamp Bioptron (fotografia
udostpniona przez firm Zepter International Poland Sp. z o.o.).
Lampa Bioptron jest rdem niskoenergetycznego promieniowania

podczerwonego i widzialnego w zakresie 4 0 0 -3 4 0 0 nm, ktre w 95% jest
spolaryzowane i niekoherentne. wiato emitowane przez lamp Bioptron
dziaa biostymulujco na skr. Aparat moe by rwnie wyposaony
w zestaw filtrw sucych do chromoterapii.
Diody LED emituj niekoherentne wiato w wskim zakresie dugoci
fali. Diody te zapewniaj rwnomierny rozkad natenia wiata, a przy
ich zastosowaniu mona jednoczenie leczy bardzo due powierzchnie.
Niskoenergetyczne wiato diod LED stymuluje wewntrzkomrkowe pro
cesy regeneracyjne przy minimalnym efekcie cieplnym.
Najbardziej popularn form terapii wiatem widzialnym jest wykorzy
stanie tzw. lamp przeciwdepresyjnych, emitujcych promieniowanie
o dugociach fal w zakresie 4 0 0 -7 6 0 nm i nateniu 2 5 0 0 -1 0 0 0 0 lx.
Skadaj si one z kilku wietlwek o rnej, w zalenoci od rodzaju apa
ratu, mocy. Ich niewielki rozmiar pozwala na stosowanie wiatloterapii
take w domu. Optymalny czas zabiegu w przypadku nawietlania 2 5 0 0 lx
to ok. 2 godziny, a w przypadku 10 0 0 0 lx - ok. 30 minut.
Lampy i inne urzdzenia wietlne z zestawem filtrw s wykorzystywane
w gabinetach kosmetycznych i orodkach SPA, take do chromoterapii
poszczeglnymi barwami.
Kabina do nawietla dalek podczerwieni (FIR) jest popularnie
zwana saun podczerwieni. Nawietlanie promieniowaniem podczer
wonym caego ciaa wykonywano niegdy przy uyciu Solaru. Bya to ciasna
komora w ksztacie kabiny prysznicowej, w ktrej cianach byy zamonto
wane arwki o mocy 60 100 W. Komora obejmowaa ciao czowieka do
188
Fizykoterapia
szyi, gowa wystawaa na zewntrz. Zabieg bardzo obcia ukad krenia

i powodowa wiele powika. Korzyci z zabiegu byy natomiast dyskusyjne,
dlatego Solar przeszed do historii fizykoterapii. W ostatnich latach obser
wuje si renesans nawietlania caego ciaa promieniami IR o znacznie
mniejszej energii i stopniu penetracji, czyli wspomnian ju tzw. dalek
podczerwieni (FIR). Podstaw terapii jest promiennik emitujcy promie
niowanie IR o dugoci fali 5 6 0 0 -2 5 0 0 0 nm. Kabina jest zbudowana
z drewna i suy do nawietla caego ciaa.
Pacjent przebywa w kabinie 2 0 - 3 0 minut w pozycji siedzcej. W czasie
kilku pierwszych zabiegw wskazane jest stosowanie niszych temperatur,
poczwszy od 45C. Nawietlania w maksymalnej temperaturze kabiny 60C - mona wprowadzi dopiero po 4 -5 zabiegach. Zabiegi wykonuje si
codziennie lub co drugi dzie, w seriach po 10 -1 2 . W przypadku osb
starszych naley zaczyna nawietlania od 40C i nie przekracza 50C.
W trakcie zabiegu u pacjenta wystpuje obfite pocenie si oraz silna
reakcja ukadu naczyniowego i wegetatywnego utrzymujcego homeostaz
ciepln wntrza ciaa. Zmniejsza si napicie mini, wzmacnia ukad im
munologiczny i wzmaga wydzielanie beta-endorfin. Zabiegi sprzyjaj reduk
cji masy ciaa i stabilizacji cinienia ttniczego. Promieniowanie FIR powo
duje popraw mikrokrenia w skrze i stymuluje jej regeneracj. Odnoto
wano pozytywny wpyw tych zabiegw na wiele procesw metabolicznych,
m.in. na przebieg cukrzycy i jej powika oraz innych schorze. Rosnca
popularno tych urzdze nakazuje obiektywne badania ich rzeczywistej
skutecznoci, poniewa dotychczasowe informacje, o charakterze gwnie
reklamowym, nie speniaj w wikszoci wymogw obserw acji nau
kowych.
Promieniowanie dalekiej podczerwieni znajduje zastosowanie rwnie
w innych urzdzeniach, np. kapsuach fizjoterapeutycznych, w ktrych
oddziaywanie FIR stanowi jeden z elementw caego pakietu kompleksu
kosmetycznego.
16.4. Promieniowanie nadfioletowe (UV)

Promieniowanie nadfioletowe (ultrafioletowe) (\JV - ultra-violet) w widmie
promieniowania elektromagnetycznego mieci si na pograniczu barwy
fioletowej wiata widzialnego i promieniowania rentgenowskiego. W zale
noci od dugoci fali dzieli si na trzy gwne zakresy, o rnym dziaaniu
biologicznym:
UV A - o dugoci fali 3 2 0 -4 0 0 nm;
Swiatfoterapia i
189
Nadfiolet
UV A
4nn nm
UVB
320 nm <
UV C
280 nm ,
220 nm ,
Daleki nadfiolet
Rycina 60. W idm o promieniowania nadfioletowego.
U V B - o dugoci fali 2 8 0 -3 2 0 nm;

U V C - o dugoci fali < 2 8 0 nm.
Nadfiolet charakteryzuje si znacznie bardziej zrnicowanym oddzia
ywaniem ni promieniowane podczerwone, dlatego jego skutki biologiczne
rozpatruje si osobno dla rnej dugoci fali. Efekt dziaania promieniowa
nia UV B obserwuje si gwnie w naskrku, natomiast UV A powoduje
biologiczne zmiany zarwno w naskrku, jak i skrze waciwej. Fale du
sze maj wiksz zdolno penetracji w gb skry.
16.4.1. Promieniowanie UV C
Promieniowanie U V C jest to promieniowanie o najkrtszej dugoci fali,
ktre nie dociera ze Soca do powierzchni Ziemi, jest bowiem pochaniane
przez warstw ozonow, otaczajc nasz planet. Fale te s silnie pocha
niane przez DNA i dziaaj toksycznie na komrki. Wykorzystywane s
gwnie w celach bakteriobjczych, do wyjaawiania pomieszcze za pomo
c lamp emitujcych wskie pasmo tego promieniowania. Generuj je lam
py stosowane jeszcze w praktyce dermatologicznej (psorilux i lampy kwar
cowe).
16.4.2. Promieniowanie UV B
Promieniowanie U V B jest rwnie zwane promieniowaniem rumieniotwrczym. To ono wanie jest najbardziej odpowiedzialne za poparzenia
soneczne, gdy dziki krtszej dugoci fali promienie maj wiksz energi
ni promienie UV A. Niekorzystne efekty dziaania promieni UV B s wi
doczne ju po krtkim czasie. Stanowi ono ok. 5% caego promieniowania
UV docierajcego do Ziemi. Jest filtrowane przez chmury i szko szyb okien
nych lub samochodowych. Jego oddziaywanie na skr jest uzalenione od
wielu czynnikw, (akii li jak wysoko Soca na horyzoncie, wysoko
190
Fizykoterapia
danej lokalizacji nad poziomem morza i zachmurzenie. W 90% jest pocha

niane przez naskrek, szczeglnie jego warstw rogow. Wpywa gwnie
na keratynocyty komrki Langerhansa i melanocyty. UV B oddziauje na
DNA komrkowe i, jeli nie zostan uruchomione procesy ochronne, moe
doj do mutacji komrek. Hamowanie aktywnoci, a nawet niszczenie
immunokompetentnych komrek Langerhansa indukuje swoist immuno
supresj, umoliwiajc zmniejszenie immunologicznego nadzoru nowo
tworowego, dotyczcego nie tylko powok skrnych, ale i caego organizmu.
Coraz powszechniej uznaje si to za przyczyn wzmoonej zachorowalnoci
na nowotwory u ludzi szczeglnie czsto nawietlajcych swoje ciao pro
mieniami U Y
16 .4 .3 . Promieniowanie UV A
Promieniowanie U V A, zwane rwnie dugim promieniowaniem UV,
stanowi ok. 90% spektrum promieniowania UV docierajcego do powierzch
ni Ziemi. Przenika ono przez przecitnej gruboci szyb. W dawkach za
wartych w spektrum promieniowania sonecznego u osb zdrowych nie
powoduje rumienia. W naturalnych warunkach ekspozycji powok skrnych
na promienie soneczne U V A nie wykazuje szkodliwego dziaania na kera
tynocyty, w pierwszej kolejnoci s one uszkadzane przez promieniowanie
UVB, UVA jest natomiast odpowiedzialne za tzw. natychmiastow hiperpigmentacj skry (IPD - immediate pigment darkening), wywoan utlenie
niem melaniny ju obecnej w skrze.
Przyciemnienie skry jest widoczne bezporednio po ekspozycji i jest
tym bardziej nasilone, im wysza jest pozycja fototypu skry w skali Fitzpatricka. U V A przenika znacznie gbiej w skr ni promieniowanie U V B.
Dociera do warstwy brodawkowej i siateczkowej skry waciwej, oddziau
je na fibroblasty, komrki dendryczne, limfocyty T, komrki tuczne, granulocyty, komrki rdbonka naczy krwiononych skry i macierz midzy
komrkow, a przede wszystkim na wkna kolagenowe. Oddziaywania te
czyni U V A odpowiedzialnym za zjawisko fotostarzenia si skry. Te
niekorzystne konsekwencje nawietla U Y A s widoczne dopiero po latach,
jako wynik kumulacji dawek energii. Przyczyniaj si take do inicjacji
procesw nowotworowych, nie tylko w skrze.
wiatoterapia i
191
16.4.4. Dziaanie biologiczne promieniowania

nadfioletowego
Przenikalno promieniowania UV przez powoki skrne jest wprost pro
porcjonalna do dugoci fali. Najgbiej, a do skry waciwej, penetruj
promienie U V A. Zgodnie z fizyk kwantow im krtsza jest fala, tym
wiksza energia kwantw. Znaczna dawka energii kumulujca si w powierz
chownych warstwach skry wywouje liczne reakcje chemiczne i widoczne
efekty biologiczne, okrelane czsto jako rumie fotochemiczny. Reakcja
rumieniowa rni si diametralnie od rumienia cieplnego wywoywanego
przez promienie IR oraz od skutkw ekspozycji na wiato widzialne. Pro
mieniowanie U Y z wyjtkiem jego istotnego udziau w produkcji i metabo
lizmie witaminy D, jest szkodliwe dla organizmu czowieka. Rumie popro
mienny jest wynikiem uszkodzenia struktur tkankowych. Reakcja barw
nikowa i pogrubianie warstwy rogowej naskrka maj charakter obron
ny. Ich zadaniem jest zmniejszenie gbokoci penetracji promieni UV
i ograniczenie negatywnych skutkw biologicznych promieniowania. Barw
nik melanina staje si tarcz nieprzepuszczajc promieni U Y ktre
mogyby zniszczy jdra komrkowe.
I Rumie fotochemiczny
W warunkach fizjologicznych rumie jest konsekwencj dziaania pro
mieniowania U V B. Jego nasilenie jest odwrotnie proporcjonalne do dugo
ci fali. Do wywoania rumienia u zdrowej osoby niezbdne s bardzo due
dawki promieniowania U V A.
Odpowiednio dua energia promieniowania absorbowana przez skr
wywouje w niej reakcje chemiczne prowadzce do przemiany histydyny
w histamin, silnego mediatora reakcji zapalnych, powodujcego poszerze
nie oyska naczy wosowatych skry, a take zwikszajcego ich przepusz
czalno. Powstaje obrzk, jako wynik przenikania osocza do przestrzeni
midzykomrkowych naskrka i skry waciwiej. Znaczna ilo pynu
przesikowego rozwarstwia naskrek od skry, w wyniku czego powstaj
pcherze wypenione pynem surowiczym. W wyniku dalszego zwikszania
energii promieniowania UV oraz czasu ekspozycji, przekraczajcych odpor
no struktur skry, ywe komrki naskrka, a nawet skry waciwej ule
gaj martwicy
Zjawiska towarzyszce ekspozycji na promieniowanie U V zachodz
w pewnych przedziaach czasowych, ktre mona okreli jako okresy ewo
lucji rumienia fotochemicznego:
okres utajenia, trwajcy od 1 do 6 godzin; w tym czasie dochodzi do
penego dziaania meiliaioidw reakcji tkankowej, gwnie histaminy;
192
Fizykoterapia
moe wystpowa jednoczenie rumie cieplny, jeli promieniowaniu UV

towarzyszyo promieniowanie podczerwone, jak to dzieje si w przypad
ku ekspozycji na soce;
okres narastania rumienia, trwajcy od 6 do 24 godzin; w tym czasie
uwidoczniaj si maksymalnie skutki ekspozycji na UV;
okres ustpowania rumienia, ktry po duych dawkach promieni U V
moe trwa nawet kilka dni.
Zejciem rumienia fotochemicznego jest zgrubienie naskrka, z nastp
czym jego zuszczaniem.
| Promieniowanie nadfioletowe a pigmentacja skry

Pigmentacja skry jest skutkiem obecnoci w komrkach naskrka (melanocytach) brunatnego barwnika - melaniny. Melanocyty maj ksztat
gwiadzisty i s wyposaone w liczne wypustki sigajce do warstwy ziar
nistej naskrka. Zmiana koloru skry wywoana ekspozycj na promienio
wanie U V ma dwie fazy. Za pierwsz, wczesn reakcj barwnikow jest
gwnie odpowiedzialne UV A. Dochodzi wwczas, w pierwszych godzinach
nawietlania, do utlenienia ju obecnego w skrze barwnika. Druga faza,
ktra jest gwnie wynikiem dziaania promieni UV B, jest faz pobudzenia
melanogenezy, czyli syntezy dodatkowych iloci barwnika. Produkcja me
laniny jest uaktywniana w melanosomach (organellach melanocytw),
w reakcjach przemiany tyrozyny. Promienie UV uczynniaj tyrozynaz,
ktra utlenia tyrozyn do dihydroksyfenyloalaniny (DOPA), ktra z kolei
ulega w melanocytach utlenieniu do melaniny. Melanina jest absorbowana
z wypustek melanocytw przez keratynocyty. Te z kolei w cigu miesica
przechodz z warstwy podstawnej do warstwy rogowej naskrka i ulegaj
zluszczeniu. Melanocyty stanowi ok. 15% komrek naskrka. Jeden melanocyt przekazuje barwnik kilkudziesiciu keratynocytom. Czsta ekspo
zycja na UV powoduje take pogrubienie warstwy rogowej naskrka, ktra
staje si dodatkowym filtrem ochronnym. Reakcj barwnikow wywouj
nie tylko promienie UV, ale, w bardzo maym stopniu, take promienie IR
i promienie widzialne.
16.4.5. Minimalna dawka rumieniowa

Minimaln dawk rumieniow (M ED - minimal erythema dosis) wyznacza
si w celu oceny predyspozycji czowieka do powstania u niego rumienia,
'len specyficzny dla kadego czowieka parametr oznacza si zarwno w ce
lu li diagnostycznych, jak i przed zabiegami nawietlania W i elu okrelenia
wiatoterapia !
1 93
M ED, jako miary indywidualnej reaktywnoci na promieniowanie sonecz

ne, uywa si zwykle lamp ksenonowych, ktre emituj promieniowanie
najbardziej zblione do sonecznego. M ED niezbdne dla ustalenia opty
malnego harmonogramu nawietla okrela si za pomoc lampy, ktra
bdzie uywana do zabiegu.
M ED oznacza si zwykle przy uyciu paska z kilkoma (6 -8 ) otworami,
umieszczonego na nieopalonej skrze (np. wewntrznej czci przedramie
nia). W czasie ekspozycji na promieniowanie okrelonej lampy z odlegoci
50 cm zasania si co 15 sekund kolejne otwory. Efekt jest kontrolowany
po 24 godzinach. Pole odpowiadajce czasowi M ED ssiaduje z polem, na
ktrym rumie jest widoczny jeszcze po 24 godzinach.
M ED mona rwnie wyrazi w J/cm2, nawietlajc poszczeglne pola
wzrastajcymi dawkami danego promieniowania.
16.4.6. Promieniowanie soneczne

Docierajce do powierzchni Ziemi promieniowanie soneczne skada si
w ok. 60% z promieni IR, w 39% ze wiata widzialnego i w 1% z promieni
U Y Widmo tego promieniowania ma charakter cigy Promieniowanie U V C
o najmniejszej dugoci fali, poniej 2 9 0 nm, jest prawie cakowicie pocha
niane przez atmosfer.
Widmo promieniowania sonecznego zmienia si w zalenoci od pory
roku (kt padania promieni) i warunkw klimatycznych.
Cechy wiata sonecznego charakterystyczne dla naszego kraju s na
stpujce:
w czasie wiosny zwiksza si ilo promieniowania widzialnego, przy
niewielkim odsetku promieni UV;
latem wzrasta ilo promieni widzialnych i nadfioletu;
jesieni i zim zmniejsza si ilo promieniowania widzialnego i UV;
najwiksza ilo promieni UV emitowana jest w czasie, kiedy Soce jest
w zenicie; wzrasta wwczas rwnie ilo promieni widzialnych i IR.
Widmo promieniowania sonecznego zmienia si take wraz ze zmian
wysokoci nad poziomem morza. W grach, gdzie przezroczysto powietrza
jest wiksza, zwiksza si ilo promieni U Y take tych o do krtkiej fali,
na pograniczu U V C. Docierajc do powierzchni Ziemi, promienie sonecz
ne ulegaj czciowo odbiciu i rozproszeniu. Woda, nieg i morski piasek
dobrze odbijaj i rozpraszaj promienie soneczne, sprzyjajc ich duej
aktywnoci. Szczeglnie duej aktywnoci promieni UV naley zatem spo
dziewa si w wysokich, onieonych grach.
194
Fizykoterapia
16.4.7. Fototypy skry

Znajomo klasyfikacji poszczeglnych fototypw skry pozwala przewidzie
reakcje biologiczne, jakie wystpuj po ekspozycji na promieniowanie so
neczne. Obecnie powszechnie stosuje si podzia opracowany przez Fitzpatricka na podstawie obserwacji efektw 30-minutowych ekspozycji na
promieniowanie soneczne latem, w samo poudnie (patrz tab. 6).
T abela 6 . Klasyfikacja fototypw skry (wg Fitzpatricka)
Typy
skry
1
Skonno do oparze sonecznych i rodzaj opalenizny
Kolor skry
Biay
Zawsze wystpuj oparzenia - opalenizna nigdy nie wystpu

je
Biay
Zawsze wystpuj oparzenia - trudno si opala
III
Biay/jasnobrzowy
M inim alna skonno do oparze - wolno si opala
IV
Brzowy
II
Minim alna skonno do oparze - opalenizna zawsze

wystpuje
Ciemnobrzowy
Rzadko wystpuj oparzenia - wystpuje intensywna

opalenizna
VI
Czarny
Nigdy nie wystpuj oparzenia, wystpuje staa opalenizna
I Oparzenie soneczne
Reakcja organizmu czowieka na nawietlanie wiatem sonecznym jest
wypadkow rumienia cieplnego (spowodowanego przez promieniowanie IR)
i reakcji fotochemicznej (spowodowanej przez promieniowanie UV). Odczyn
na promieniowanie soneczne obserwuje si na skrze, ale w przypadku
duej dawki promieniowania zmianom skrnym towarzysz objawy oglnoustrojowe - udar cieplny i soneczny (poraenie soneczne). Opalanie si
ma zwyke charakter przyjemnociowy i bardzo czsto jest przekraczana
dawka rumieniowa promieniowania, z wszelkimi tego konsekwencjami - do
najwyszych stopni oparzenia wcznie. W naszej strefie klimatycznej,
spdzajc soneczny dzie na play latem, mona zosta poddanym pro
mieniowaniu rwnemu nawet 20 MED. Odczyn rumieniowy jest w istocie
poparzeniem I stopnia. Skra jest zaczerwieniona i obrzknita, a zmianom
tym towarzyszy wid, pieczenie i bolesno dotykowa. Pojawienie si zmian
pcherzowych odpowiada poparzeniu II stopnia. W pniejszym okresie
konsekwencj ostrych odczynw rumieniowych moe by wystpienie pie
gw, przebarwie i zbliznowace oraz rozwj zmian barwnikowych.
I Dodatkowymi czynnikami sprzyjajcymi wystpieniu odczynu rumienio
wego s niektre choroby, rodki spoywcze i kosmetyczne, leki fotouczulajcc oraz czynniki zwikszajce wraliwo organizmu na wiato UV:
wiatoterapia
1 195
choroby: porhria wrodzona, porfiria skrna pna, zapalenie skrno-miniowe, liszaj rumieniowaty i skra pergaminowa;
roliny zawierajce furokumaryny, np. egipska rolina Ammi Majus L,
niektre trawy, dziurawiec;
pochodne smolowcowe: antracen, benzen, smoa;
barwniki: eozyna, bkit metylenowy, r bengalski;
olejki naturalne: laurowy, cytrusowy, sandaowy, bergamotowy, cedrowy
(czsto stosowane w perfumach);
metale: zoto, srebro, bizmut, arsen, elazo;
rodki przeciwbakteryjne dodawane do myde, m.in. salicylamidy;
leki: antybiotyki (tetracykliny), sulfonamidy, leki przeciwgrzybicze (gryzeofulwina), przeciwpadaczkowe, przeciwcukrzycowe z grupy pochod
nych sulfonylomocznika, uspokajajce i nasenne (Diphergan, Fenactil,
Elenium, Relanium).
U dar cieplny jest konsekwencj kumulacji nadmiernej iloci ciepa do
starczonego z zewntrz w utrudnionych warunkach do jego oddawania.
Z takimi sytuacjami mamy do czynienia szczeglnie w gorcym i wilgotnym
klimacie. Objawami udaru cieplnego s: wysoka gorczka, zaczerwieniona,
sucha skra oraz oznaki obrzku mzgu (zaburzenia orientacji, chwiejny
chd, bl i zawroty gowy). W skrajnych przypadkach moe doj do utra
ty przytomnoci, zaburze oddychania i zapaci.
U dar son eczn y jest wynikiem podranienia opon mzgowych i mzgu
w wyniku dziaania promieni sonecznych na okolic gowy i karku. Dlate
go tak wana jest ochrona tych okolic przed promieniowaniem. Objawami
udaru sonecznego s: niepokj, nudnoci, wymioty, ble i zawroty gowy,
zaburzenia orientacji, drgawki i utrata przytomnoci. Udarowi sonecznemu
moe towarzyszy udar cieplny, wtedy objawy si nakadaj.
| Przewleky odczyn posoneczny

Przewleky odczyn posoneczny powstaje w wyniku wielokrotnej, powta
rzajcej si ekspozycji na promieniowanie soneczne. W procesie tym istot
n rol odgrywa zarwno promieniowanie U V B, jak i U V A.
Posoneczne starzenie si skry (photoaging) . W wyniku uszkodzenia
wkien kolagenowych i elastycznych skra traci elastyczno i napicie.
Zmniejsza si rwnie uwodnienie skry. Konsekwencj tego jest szybsze
pojawianie si zmarszczek mimicznych i zmarszczek utrwalonych. W wy
niku pogrubienia warstwy rogowej naskrka skra staje si szorstka i mato
wa. Efektem czstych ekspozycji na promieniowanie soneczne jest poja
wianie si licznych Irleangicktazji, poniewa dochodzi do poszerzania si
wiata naczynia, uszkod/cnia ciany i w kocu do pkania naczy woso
196
Fizykoterapia
watych skry. Promienie UV wpywaj t ake niekorzystnie na ju istniejce

zmiany w drobnych naczyniach skry i tkanki podskrnej. Zaburzenie
funkcji melanocytw, w tym melanogenezy, powoduje nierwnomierne
zabarwienie skry. Ciemne, nieregularne plamy pojawiaj si najczciej na
twarzy, dekolcie i doniach. W wyniku zaburzenia funkcji melanocytw
moe te doj do powstania odbarwie - jasnych, niemal biaych plam na
skrze. U niektrych osb wystpuje rwnie przerost gruczow ojowych.
Rogow acenie son eczn e (KA -k e r a to s is Solaris a ctin ica ) jest cile przy
legajce do skry nawarstwienie hiperkeratotyczne. Zmiany pojawiaj si
zwaszcza pod wpywem promienowania U V B, po kilku lub kilkudziesiciu
latach czstych nawietle.
N ieczerniakow e now otw ory skry s dalsz konsekwencj ekspozycji
na promieniowanie UV, gwnie UV B. Nale do nich rak kolczystokomrkowy i rak podstawnokomrkowy skry.
C zerniak (melanoma) jest najgroniejszym nowotworem skry. Przyczy
n jego powstania mog by czste i dugotrwae ekspozycje na promienio
wanie soneczne w okresie modoci. Jego rozwojowi sprzyja te zbyt dugie
opalanie si przez starszych ludzi. Obecnie podkrela si moliwo znacz
nie wikszego udziau promieniowania U V A we wzrocie zachorowalnoci
na czerniaka, jako wyniku masowego korzystania z solariw.
Ochrona organizmu przed promieniowaniem

| sonecznym
Na promieniowanie soneczne szczeglnie naraone s dzieci, osoby
z jasn karnacj, osoby dugo przebywajce na socu ze wzgldu na rodzaj
wykonywanej pracy oraz osoby przebywajce na wakacjach i korzystajce
z naturalnych kpieli sonecznych. Jest coraz wicej danych wiadczcych
o tym, e adna forma opalania nie jest bezpieczna. Opalenizna jest jednak
przez wiele osb kojarzona z atrakcyjnym wygldem. Tymczasem zbyt du
ga ekspozycja na promieniowanie UV oraz zbyt jego dua dawka jest przy
czyn powstawania wielu schorze i defektw kosmetycznych. Ze wzgldu
na negatywne skutki towarzyszce ekspozycji na promieniowanie soneczne
niezbdna jest prawidowa profilaktyka, ktrej zasady s nastpujce:
naley ograniczy czas przebywania na socu;
naley stosowa odpowiedni odziey ochronn; szczeglne znaczenie
ma nakrycie gowy, chronice przed udarem cieplnym i poraeniem so
necznym;
naley stosowa okulary ochronne z filtrem UV;
naley stosowa filtry ochronne na skr.
wiatoterapia
197
Jeli nie ma moliwoci ograniczenia czasu przebywania na socu, za

podstawow metod prewencji oparze uwaa si odpowiedni odzie,
okulary ochronne oraz stosowanie filtrw ochronnych.
Systemy wykorzystywane w rodkach chronicych przed UV (fotoprotekcyjnych) mona podzieli na dwie grupy: chemiczne i fizyczne.
Filtry chemiczne
Absorbuj one energi promieniowania sonecznego, ktra jest przekszta
cana w nieszkodliwe promieniowane dugofalowe, wir nie emitowane jako
ciepo. W zalenoci od zastosowanej substancji chemicznej chroni przed
U V A i/lub U V B. Najczciej s to pochodne kwasu cynamonowego, benzofenonu, kamfory i benzimidazolu oraz salicylany i dibenzoilometany.
Niezalenie od swoich walorw fotoprotekcyjnych, u niektrych osb mog
powodowa podranienia skry i reakcje fotouczuleniowe.
Filtry fizyczne
Nie przepuszczaj promieniowania UV, dziaajc podobnie jak odbijaj
ce wiato ekrany. Stosuje si w tym przypadku dwa rodzaje substancji:
pigmenty barwne i pigmenty mikronizowane, najczciej dwutlenek ty
tanu i tlenek cynku. Zalet filtrw fizycznych jest to, e nie wnikaj w gb
naskrka i nie powoduj podranie, a jedynie odbijaj promienie, nie ab
sorbujc energii. Wad jest to, e szybko cieraj si z powierzchni skry
i po ich naoeniu pozostaje na skrze biaawy nalot. Pigmenty s zalecane
w preparatach ochronnych dla dzieci oraz w przypadku skry wraliwej lub
alergicznej.
Stopie ochrony przed promieniowaniem U V okrela wspczynnik SPF
(sun proteciton factor) . Oznacza si go na podstawie porwnania stopnia za
czerwienienia skry pokrytej preparatem protekcyjnym i skry niechronionej poddanej dziaaniu promieni U V SPF informuje o ochronie przed U V B,
ktre jest gwnie odpowiedzialne za powstawanie rumienia. Warto wsp
czynnika SPF mieci si w skali od 1 do 50. Oznacza, ile razy duej mona
przebywa na socu po posmarowaniu si filtrem. Na przykad okrelenie
potencjau ochronnego jako SPF 10 oznacza, e jeli rumie po nawietla
niach skry niechronionej wystpi po 30 minutach, to po zastosowaniu
preparatu SFP 10 wystpi po czasie 10 razy duszym, czyli po 5 godzinach
ekspozycji.
Potencja ochronny w stosunku do U V A okrela w skanik IPD (immediate pigmentation darkening). Oznacza si go za pomoc pomiaru stopnia
opalenizny natychmiastowej, ktr wywouj jedynie promienie UV A,
porwnujc skr chronion i skr bez ochrony.
Warunkiem prawidowej ochrony skry jest waciwe zastosowanie filtra
ochronnego. Idealny pnpaiat powinien zapewnia ochron przed promie
198
Fizykoterapia
Tabela 7 . Klasyfikacja wskanikw UV B
SPF
Okrelenie wskanika
2-4-6
Niski
redni
8-10-12
Wysoki
15-20-25
Bardzo wysoki
30-40-50
50 +
Ultrawysoki
niowaniem U V A i UV B. Powinien by fotostabilny i wodoodporny, ko

smetycznie akceptowalny i bezpieczny. Nowe preparaty ochronne, stano
wice mieszanin filtrw chemicznych i fizycznych, zawieraj rwnie
skadniki, ktre chroni przed szkodliwym dziaaniem wolnych rodnikw.
Nale do nich: witamina A, beta-karoten, witamina E, estry (takie jak
sorbat i octan tokoferolu), flawonoidy oraz wycigi rolinne, np. z miorzbu (ginkgo biloba).
Fotoprotektory naley aplikowa na 30 minut przed ekspozycj na pro
mienie soneczne. Preparat ulega po pewnym czasie czciowemu usuniciu
z powierzchni skry, dlatego dla prawidowej ochrony naley go ponownie
naoy po 1-2 godzinach. Bardzo wane jest rwnomierne rozsmarowanie
kosmetyku i zastosowanie odpowiedniej jego iloci.
T abela 8 . Zalecenia dotyczce waciwej fotoprotekcji w zalenoci od indeksu UV

0-2
Brak zagroe
Noszenie okularw ochronnych wskazane, gdy lecy na ziemi

nieg odbija promienie soneczne. Krem ochronny zalecany
w przypadku bardzo wraliwej skry
3-5
rednie zagroenie
Wskazane noszenie okularw ochronnych, ochrona ciaa

ubraniem i nakryciem gowy. W poudnie, gdy promieniowa
nie jest najintensywniejsze, naley poszuka zacienionego
miejsca
6-7
Wysokie zagroe
nie
Wskazane noszenie okularw ochronnych, uywanie filtrw

(SPV >1 5) oraz noszenie jasnego ubrania i nakrycia gowy.
Ograniczy czas przebywania na socu do 2-3 godzin przed
poudniem i w godzinach popoudniowych
8-10
Bardzo wysokie
Profilaktyka jak wyej, ale jeszcze bardziej intensywna
zagroenie
11 +
Ekstremalne
zagroenie
Stosowa wszelkie metody ochrony: okulary przeciwsoneczne,

kremy z filtrem i inne. Chroni ciao, noszc koszulki z dugim
rkawem oraz spodnie i szerokie, Jasne kapelusze. Ogranicza
czas przebywania na socu do niezbdnego minimum
wiatoterapia
19 9
Midzynarodowym standardem aktywnoci promieniowania U V emito

wanego przez Soce okrelonego dnia i w danej strefie klimatycznej jest
znormalizowany indeks U V (w skali od 1 do 16). Dziki znajomoci indek
su U V dla danego obszaru i fototypu skry mona obliczy maksymalny
dozwolony czas przebywania okrelonej osoby na socu, bez zagroenia
wystpieniem rumienia mimo braku ochrony. Przecitna warto indeksu
dla Polski, w miesicach letnich i przy bezchmurnym niebie, wynosi 8. Czas
ekspozycji na soce przy takim indeksie osb z fototypem I, II, III i IV
w skali Fitzpatricka wynosi odpowiednio 15, 20, 30 i 4 0 minut. Warto
aktualnego indeksu w danym dniu podaje Instytut Meteorologii i Gospo
darki W odnej.

w chorobach skry
W wiatolecznictwie stosuje si obecnie nastpujce zakresy promieniowa
nia UV:
szerokie pasmo promieniowania U V B: 2 9 0 -3 2 0 nm (maksimum inten
sywnoci przypada na ok. 3 1 0 nm );
promieniowanie U V B, U V A i U V C (lampy Psorilux);
wskozakresowe promieniowanie U V B: 311 nm;
promieniowanie nielcoherentne U V B: 308 nm;
szerokie pasmo promieniowania U V A: 3 2 0 -4 0 0 nm.
W dermatologii stosuje si rwnie metod fotochemioterapetyczn,
ktra polega na nawietlaniu promieniami U V A po podaniu pacjentowi
rodkw fototoksycznych - psolarenw. Metoda okrelana jest powszechnie
jako P rJ V A psolareny + U V A). Psolareny to pochodne furokumaryny,
podaje si je na 1-2 godziny przed nawietlaniem, a ich dziaanie fototolcsyczne utrzymuje si przez 8 -1 0 godzin. Metoda PUVAmoe by stosowa
na oglnoustrojowo lub miejscowo oraz w rnych modyfikacjach. Prepa
raty fototoksyczne aplikuje si doustnie lub miejscowo, w postaci kremw,
eli lub roztworw. Wykonuje si rwnie PUVA-kpiele: psolaren dodaje
si do wody przeznaczonej do kpieli caego ciaa w temperaturze 3 0 -3 7 C ,
a nastpnie nawietla wybrane okolice promieniami U V A. Modyfikacj tej
metody jest tzw. PUYA-moczenie, ktre znajduje zastosowanie w leczeniu
ograniczonych fragmentw skry, np. doni lub ng.
U urzdzeniach do fototerapii promieniami UV stosuje si lampy emi
tujce szerokie pasma promieniowania UV A i UV B oraz wskozakresowe
pasma promieniowania UV B (311 lub 308 nm). Lampy te su do terapii
200
Fizykoterapia
R ycina 6 1 . Urzdzenie do nawietlania doni i stp promieniami UV (fotografia udo

stpniona przez firm Ultra-Viol Sp. J.).
oglnoustrojowej i miejscowe], zarwno duych, jak i maych powierzchni.

W terapii miejscowej stosuje si odpowiednie szablony rnych rozmiarw,
co pozwala na nawietlanie punktowe lub ograniczone do wybranego ob
szaru. Umoliwia to ochron skry nieobjtej fototerapi. Za pomoc lamp
umieszczonych w kabinach prowadzi si specjalistyczn fototerapi, korzy
stajc z rnych zakresw widma UV (UV A lub UV B albo UV A i U Y B ).
Do prawidowego przeprowadzenia terapii niezbdna jest znajomo
natenia promieniowania emitowanego przez dane urzdzenie. W trakcie
pracy lampy spada w istotny sposb natenie emitowanego przez ni wia
ta, dlatego naley monitorowa to natenie przy uyciu odpowiednich
miernikw. Pomiaru dokonuje si z odlegoci, w jakiej teoretycznie powin
na znajdowa si skra pacjenta. Dawk promieniowania wyraa si
w J/cm2. W nowoczesnych urzdzeniach s zainstalowane elektroniczne
przeliczniki natenia promieniowania w stosunku do okrelonej dawki.
wiatoterapia -
201
Nawietlanie promieniami U V daje pozytywne rezultaty w terapii wielu

schorze. Obserwacje dotyczce pozytywnego wpywu wiata sonecznego
na przebieg uszczycy i bielactwa przyczyniy si do rozwoju wiatoterapii
i sigania po sztuczne rda promieniowania U V w celach leczniczych.
Nawietlanie promieniami UV wykorzystuje si take w terapii atopowego
zapalenia skry. W chorobach przebiegajcych z nadwraliwoci na wiato
kontrolowana fototerapia, przed okresem najsilniejszego nasonecznienia,
moe rwnie da pozytywne efekty.
Wiele kontrowersji dotyczcych wskaza do wiatoterapii wywouje jej
stosowanie u pacjentw ze skr trdzikow oraz ojotokow. Chocia oce
nia si, e u ok. 70% pacjentw w okresie letnim nastpuje poprawa w wy
gldzie skry, adna z metod terapii promieniami U V dotd powszechnie
stosowanych nie znalaza zastosowania w tej chorobie. Promieniowanie U V
z jednej strony moe bowiem wykazywa efekt bakteriobjczy, co wpywa
pozytywnie na stan skry w pierwszym okresie po ekspozycjach, ale z dru
giej - moe nasila proces keratynizacji powierzchniowej czci jednostki
ojowo-wosowej, co w konsekwencji w pniejszym okresie, prowadzi do
pogorszenia si stanu skry. Wskazaniem do fototerapii U V s jedynie
cikie przypadki trdziku pospolitego. Fototerapia ma wtedy charakter
miejscowy. Stosowane dawki energii U V zmniejszaj proliferacj bakterii
w obrbie gruczow ojowych lub mog dziaa na nie uszkadzajco.

w kosmetologii
Wobec danych o tak znacznym negatywnym wpywie promieniowania U Y
B i U V A na skr, prowadzcym do przyspieszenia jej fotostarzenia si,
naley rozpatrzy celowo stosowania tej formy terapii w celach kosme
tycznych. Powszechnie uwaa si, e opalenizna zdobi i tuszuje mankamen
ty urody, takie jak chociaby teleangiektazje czy przebarwienia. Sylwetka
opalonego czowieka wydaje si szczuplejsza, a niada karnacja wyglda
zdrowiej ni skra rowa lub ziemista. Dlatego szczeglnie osoby mode
powszechnie i bardzo czsto korzystaj z ek do opalania, czyli tzw. sola
riw. Lampy stosowane w solariach emituj gwnie promieniowanie z za
kresu U V A, ktre nie daje trwaej opalenizny, powoduje bowiem jedynie
uaktywnienie barwnika ju znajdujcego si w naskrku. Jest to tzw szybka
opalenizna, ktra szybko zanika. Ze wzgldu na nietrwao opalenizny
wywoanej promieniowaniem U V A obecnie w solariach uywa si lamp
emitujcych w niewielkim procencie rwnie promieniowanie UV B, ktre
pozwala uzyska trwa opalenizn. Przekonanie, e korzystanie z solariw
jest bezpieczne, naley uzna za bezpodstawne. Wielokrotne i dugotrwale
korzystanie z sola nw pi/yc/ynia si do nasilenia zjawiska przedwczesnego
202
i Fizykoterapia
starzenia si skry i wystpowania rnych problemw dermatologicznych.

Promieniowanie U V A jest uznawane przez wielu zwolennikw ek do
opalania za cakowicie bezpieczne, nie powoduje bowiem oparze. Obecnie
stwierdzono, e promieniowanie U V A jest rwnie szkodliwe jak promie
niowanie U V B. Na skutek wnikania promieniowania U V A w gb skry
jego dawki ulegaj kumulacji, a efekty dziaania s widoczne po pewnym
czasie.
Naogowe opalanie si doczekao si medycznej nazwy tanoreksja
(ang. to tan - opala si). Mechanizm jej powstawania jest taki sam jak
w przypadku wszystkich innych uzalenie. wiadome korzystanie z opa
lania w solarium moe jednak, w niektrych przypadkach, przynosi pozy
tywne rezultaty. W zimowe krtkie dni dodatkowa dawka wiata wpywa
pozytywnie na samopoczucie czowieka.
Teoretycznie istnieje moliwo precyzyjnego dawkowania promienio
wania U V w solarium przez oznaczenie specyficznej dla pacjenta biodozy
(M ED ), jednak w praktyce tych pomiarw si nie wykonuje. Dawk poczt
kow nawietlania okrela si na podstawie czasu ekspozycji, ktry wynika
z okrelonego fototypu skry.
Nieprzemylane i zbyt czste korzystanie z solarium zwiksza wyranie
ryzyko zachorowania na nowotwory skry, w tym na szczeglnie gronego
czerniaka (melanoma). Ze wzgldu na to, e ok. 10% populacji Europy
i Ameryki Pnocnej masowo korzysta z solariw wiatowa Organizacja
Zdrowia (W H O) opracowaa zalecenia dotyczce korzystania z tych urz
dze.
Nie zaleca si korzystania z solarium osobom:
z fototypem skry I i II;

z licznymi znamionami barwnikowymi;
poniej 18. roku ycia;
u ktrych wczeniej wystpiy poparzenia skry pod wpywem soca
(zwaszcza w dziecistwie);
z licznymi piegami;
ze skr wczeniej uszkodzon przez soce;
przyjmujcym leki fotouczulajce;
bezporednio po zastosowaniu kosmetyku uwraliwiajcego na UV
Przeciwwskazana do korzystania z solarium s takie same jak w przy

padku nawietla oglnych promieniowaniem U V Do bezwzgldnych
przeciwwskaza nale nowotwory, w tym nowotwory skry, oraz okres do
5 lat od ich wyleczenia. Wykwalifikowany personel obsugujcy ka do
opalania musi by z nimi zapoznany. Lampy stosowane w solariach, podob
nie jak inne promienniki UV, trac w wyniku uytkowania moc emisyjn.
W aciciele solariw maj obowizek ich wymiany, po przepracowaniu
wiatoterapia I
203
okrelonej liczby godzin, zgodnie z zaleceniami producenta. W H O zaleca,

aby osoby korzystajce z solarium podpisyway druk wiadomej zgody na
nawietlania. Osoby poniej 18. roku ycia powinny korzysta z solarium
jedynie za zgod rodzicw lub opiekunw. W czasie nawietla naley sto
sowa okulary ochronne. W H O nie zaleca stosowania tzw. przyspieszaczy
opalania. W aspekcie kosmetycznym uzasadnione jest stosowanie po opa
laniu, rodkw nawilajcych i utrwalajcych efekt opalenizny.
16.4.10. Przeciwwskazania do nawietla

promieniowaniem nadfioletowym
Dotycz szczeglnie nawietla caego ciaa lub znacznych jego partii, po
wodujcych reakcj oglnoustrojow. W przypadku nawietla miejscowych
lub kontaktowych, jeli wykonywane s pod obserwacj lekarsk, mona je
pomin. Zgodnie z tym przeciwwskazania do naw ietla prom ieniam i
U V s nastpujce:
nowotwory zoliwe i okres do 5 lat od ich wyleczenia;

nowotwory skry;
liczne znamiona barwnikowe;
fototyp skry I i II wg Fitzpatricka;
cia;
czynna grulica puc;
nadwraliwo na promieniowanie UV i fotodermatozy;
choroby, w przebiegu ktrych wystpuje nadwraliwo na promienio
wanie U y np. tocze;
nieustabilizowana cukrzyca;
stany gorczkowe;
nadpobudliwo oraz znaczna destabilizacja ukadu nerwowego wegeta
tywnego;
destabilizacja cinienia ttniczego, niewydolno krenia, nieustabili
zowana choroba wiecowa i choroba niedokrwienna mzgu;
zagroenia krwawieniami i zmianami zakrzepowymi (nawracajce krwa
wienia z drg rodnych, z przewodu pokarmowego, zakrzep ica ylna,
zagroenie chorob zatorow puc itp.);
zaawansowana miadyca, szczeglnie obwodowa, oraz uszkodzenia
naczy ylnych i limfatycznych, uniemoliwiajce prawidow reaktyw
no na promieniowanie UV;
zakaenia ogniskowe;
zaawansowane choroby krwi, powodujce istotne zmiany w jej skadzie
(niedokrwisto, trombocylopenia i leukopenia);
204
Fizykoterapia
choroby reumatyczne w okresie aktywnoci;

padaczka;
przyjmowanie substancji fototoksycznych lub fotoalergizujcych znaj
dujcych si w lekach lub kosmetykach.
Czynniki hormonalne (okres ciy, okres menopauzy, preparaty anty
koncepcyjne) i zaburzenia endodokrynn (zaburzenia funkcji tarczycy,
zaburzenia miesiczkowania, zapalenia przydatkw i inne) mog by przy
czyn powstawania zmian pigmentacyjnych, dlatego naley w okresie ich
wystpowania unika ekspozycji na promieniowanie UV Promieniowanie
to nasila proces melanogenezy szczeglnie w miejscach wystpowania za
burze pigmentacyjnych. Kada ekspozycja na promieniowanie U V powo
duje pogbienie tego defektu kosmetycznego. U osb z licznymi teleangiektazjami oraz chorujcych na trdzik rowaty promieniowanie U V moe
hy przyczyn zaostrzenia zmian skrnych.
17
H
S i n i S M
Laseroterapia
oraz wysokoenergetyczna
fototerapia z uyciem
innych rde wiata
Postp technologiczny i rozwj techniki laserowej w cigu minionych 4 0 lat

nie omin medycyny. Od chwili, gdy w 1960 roku Theodore Maiman uru
chomi pierwszy w wiecie laser, zaprojektowano i wyprodukowano wiele
nowoczesnych urzdze laserowych. Obecnie systemy laserowe s powszech
nie stosowane w medycynie - od kosmetologii i dermatologii po chirurgi.
17.1. Laser - podstawy fizyczne

Sowo laser jest to akronim angielskiego okrelenia light amplification by
stimulated emission ofradiation (wzmocnienie wiata przez wymuszon emi
sj promieniowania). Wyjanienie zjawisk fizycznych dotyczcych promie
niowania laserowego oraz zasad jego oddziaywania na ludzki organizm
wymaga przypomnienia kilku elementw fizyki.
Laseroterapi moemy zaliczy do terapii wiatem, laser jest bowiem

rdem energii emitowanej w kwantach wiata zwanych fotonami.
Wyemitowane przez laser fotony maj dokadnie takie same waci
woci jak emitowane przez inne rda promieniowania. Jednak wiz
ka laserowa, jako strumie fotonw, ma pewne specyficzne cechy.
Wizka kasetowa jest
1
1
206
Fizykoterapia
K ierunkow a, co oznacza, e wszystkie promienie przemieszczaj

si dokadnie wzdu okrelonej osi, a kt rozproszenia wizki jest
bardzo may, nieprzekraczajcy dziesitych czci radiana.
M on ochrom atyczna, co oznacza, e wszystkie emitowane fale
w wizce maj t sam dugo.
K oh eren tna (sp jna), co oznacza, e wszystkie fale s monochro
matyczne, maj tak sam amplitud oraz sta w czasie rnic faz.
Takie wiato nie wystpuje w naturze.
Dugo fali elektromagnetycznej okrela si najczciej w nano

metrach [nm]. Z punktu widzenia medycznego istotn wielkoci
opisujc wizk laserow jest moc (P). Okrela ona ilo energii do
starczonej w jednostce czasu [I W = 1 J/l s], W zabiegach medycznych
wana jest wielko cakowitej energii (E) wprowadzanej w czasie
zabiegu do tkania, okrelana jako daw ka terapeutyczna, wyraana
w dulach |1 J = 1 W X 1 s]. Wielko dawki terapeutycznej przypa
dajcej na jednostk eksponowanej powierzchni okrela si jako eks
pozycj lub naprom ieniow anie [J/cm2]. Na przykad jeli dawka
terapeutyczna zastosowana podczas caego zabiegu wynosi 4 J, a na
wietlana powierzchnia d cm2, to warto ekspozycji wynosi 0,5 J/cm2
(4 |/d cm2).
Laseroterapia oraz wysokoenergetyczna fototerapia z uyciem innych rde wiata
207
W przypadku laserw biostymulacyjnych (maej i redniej mocy)

decydujce znaczenie ma jedynie ilo energii przekazywanej w czasie
ekspozycji, natomiast w przypadku laserw wysokoenergetycznych
(duej mocy) istotnym parametrem jest tempo przekazywania energii.
W kosmetologii, dermatologii i chirurgii lasery impulsowe dostarcza
j w bardzo krtkim czasie du dawk energii. Czas trwania impulsu
w takich laserach jest okrelany w sekundach lub nanosekundach.
Wana jest wiadomo rnicy jaka zachodzi midzy moc redni
urzdzenia laserowego a moc pojedynczego impulsu. Jeli laser wy
twarza impulsy o energii 30 J i wysya w cigu sekundy tylko jeden
impuls (czstotliwo 1 Hz), to rednia moc urzdzenia wynosi 30 J x
X 1 Hz = 30 W, a jeliby emitowa dwa impulsy na sekund (czsto
tliwo 2 Hz), to jego moc rednia wynosiaby 30 J x 2 Hz = 60 W.
Taki opis nie informuje nas jednak o mocy pojedynczego impulsu
wiata. Moc impulsu [W ] oblicza si, dzielc energi pojedynczego
impulsu przez czas jego trwania. W przypadku lasera o energii impul
su 30 J i czasie trwania impulsu 40 ms rednia moc jest niewielka, ale
moc impulsu wynosi a 750 W (30 J/0,04 s). Inn wan i specyficz
n dla okrelonego lasera cech jest rozm iar plam ki (rednica w iz
ki). Wraz ze wzrostem powierzchni plamki, przy takiej samej energii
pojedynczego impulsu, gsto energii spada, jeli natomiast rednic
wizki zmniejszamy - gsto energii wzrasta. Gsto energii w duym
stopniu wpywa na intensywno oddziaywania na tkank. Przez
zastosowanie soczewek (skupiajcej lub rozpraszajcej) mona zmieni
gsto energii, a tym samym sposb oddziaywania na skr (ryc. 63).
Wymienione wyej parametry fizyczne wizki laserowej maj istotny

wpyw na oddziaywanie tkankowe. Laser wykorzystywany w chirurgii ce
chuje si zupenie innymi parametrami ni laser, ktrego zadaniem jest
wywoanie biostymulacji. Znajomo tych zagadnie jest niezbdna dla
okrelenia parametrw technicznych urzdze przeznaczonych do okrelo
nej terapii.
Mona w przyblieniu stwierdzi, e o przydatnoci lasera dla poszcze
glnych rodzajw terapii decyduj:
moc urzdzenia (P) [W ];

energia pojedynczego impulsu (E) [J];
dugo fali (X) [nm];
gsto energii [J/cm2] ;
wielko wizki laserowej [cm2].
208
Fizykoterapia
17.1.1. Klasyfikacja laserw

Lasery mona klasyfikowa ze wzgldu na:
moc urzdzenia;
rodzaj orodka aktywnego;
emitowan dugo fali;
sposb modulacji pracy (ciga i impulsowa).
Ze wzgldu na wielko emitowanej mocy lasery w fizjoterapii dzieli si na:
1. Niskoenergetyczne (lasery mikkie, soft lasers) { 1-6 mW).
2. Srednioenergetyczne {miii lasers) (7 -5 0 0 mW).
3. Wysokoenergetyczne {lutni lasers) (powyej 500 mW).
209
Lasery biostymulacyjne stosowane w kosmetologii i medycynie zalicza

si do laserw nisko- i rednioenergetycznych. Istot ich dziaania jest po
budzanie procesw biologicznych w tkankach. Emitowana przez nie energia
powoduje jedynie niewielkie podniesienie temperatury tkanki (do 1C).
Lasery srednioenergetyczne s stosowane rwnie w terapii fotodynamicznej. Lasery wysokoenergetyczne, zwane te twardymi, su do niszczenia
lub uszkadzania struktur tkankowych. Emitowana przez nie energia powo
duje destrukcj okrelonej tkanki lub struktury (dochodzi do koagulacji,
usunicia przez odparowanie lub mechanicznego zniszczenia tkanek roz
przestrzeniajc si fal mechaniczn).
Orodkiem aktywnym lasera (miejscem emisji wizki wiata) moe by
ciao stae, cieke lub gazowe. Do gazw najczciej stosowanych w urz
dzeniach laserowych nale: mieszanina helu i neonu (He-Ne), C O ,, gazy
szlachetne (argon - Ar, krypton - Kr) oraz pary metali w gazach szlachet
nych. Do laserw cieczowych zalicza si lasery chelatowe (metaloorganicz
ne) oraz bardzo popularne lasery barwnikowe, w ktrych orodkiem ak
tywnym s substancje organiczne rozpuszczone w rozpuszczalniku.
W laserach z orodkiem aktywnym w postaci ciaa staego stosuje si
krysztay, szko i ceramik z domieszk jonw ziem rzadkich. Osobn
grup laserw z orodkiem staym stanowi lasery pprzewodnikowe,
w ktrych orodkiem czynnym jest pprzewodnik, czyli ciao stae o prze
wodnictwie elektrycznym znacznie mniejszym w porwnaniu z metalem.
Jest to specjalny rodzaj diody elektroluminescencyjnej o duej trwaoci
i efektywnoci. Lasery diodowe emituj promieniowanie o dugoci fal
w zakresie od 6 0 0 do 1020 nm. Generowana dugo fali zaley od rodza
ju aktywnego medium. Ich wad jest mniejsza ni w innych laserach koherentno wizki laserowej.
Nazwa lasera jest najczciej zwizana z orodkiem aktywnym, w ktrym
jest wytwarzane promieniowanie laserowe, co jednak nie oddaje precyzyjnie
jego cech. Z punktu widzenia uytkownikw najwaniejsza jest dugo fali
promieniowania emitowanego przez laser i jego parametry fizyczne.
Lasery mog emitowa promieniowanie w sposb cigy, oznaczany jako
C W (continuom wave), lub impulsowy. Mog si take rni dugoci wy
twarzanego impulsu:
dugie impulsy s mierzone w milisekundach [ms];
krtkie impulsy s mierzone w nanoselcundach [ns].
Lasery emitujce impulsy o bardzo krtkim czasie, rzdu nanosekund,
s okrelane jako lasery typu Q-Switch.
Dugo impulsu i czstotliwo, z jak s one powtarzane, wpywaj na

moc redni, co ma istotne znaczenie terapeutyczne.
210
. Fizykoterapia
17.2. Systemy wietlne

W kosmetologii i medycynie estetycznej oprcz systemw laserowych sto
suje si urzdzenia oparte na nieco innej technologii (tzw. light-based systems),
emitujce wysokoenergetyczne promieniowanie elektromagnetyczne w po
danych zakresach dugoci fali, przydatne w terapii. Promieniowanie to
nie ma takich cech jak wiato laserowe, ale wywiera podobne dziaanie
biofizyczne na tkank. Parametry fizyczne promieniowania (moc, energia
pojedynczego impulsu, gsto energii, wielko wizki, zakres dugoci
emitowanych fal) determinuj terapeutyczne dziaanie omawianych urz
dze. Do urzdze tych nale:
Lam py halogenowe, w ktrych promieniowanie emituj wolframowe
wkna arowe. S rdem wiata z zakresu bliskiej podczerwieni. W k
na w w ypenionej gazem lam pie mog si rozgrza do tem peratury
4 0 0 0 IC.
Lam py ukowe (byskowe), w ktrych do emisji ciepa i wiata uywa
si plazmowego mostu utworzonego midzy dwoma przewodnikami.
rdem wiata jest luk elektryczny wywoany przepywem prdu midzy
dwoma elektrodami umieszczonymi w bace wypenionej gazem o zwik
szonym cinieniu. Lampy lukowe kseonowe, rzadziej kryptonowe, stosuje
si w popularnych urzdzeniach IPL (intensive pulse light). Lampy ksenonowe emituj wski zakres promieniowania elektromagnetycznego, zblio
ny widmem do wiata sonecznego (IR - ok. 55% , widzialne - ok. 33% ,
UV - ok. 11%). Maksimum emisji energii lampy kseonowej przypada na
zakres fal od 4 0 0 do 1200 nm. Waciwy zakres promieniowania w lampach
IPL uzyskuje si, stosujc rnego rodzaju filtry, odcinajce niepodane
zakresy promieniowania. Dziki temu urzdzenia IPL mog emitowa r
ne zakresy widma, a tym samym jedno urzdzenie moe mie zastosowanie
w terapii rnych defektw kosmetycznych.
Diody em itujce wiato (LED - ligth emitting diod) s pprzewodni
kowymi elementami optycznymi, ktre mog emitowa fale elektromagne
tyczne z zakresu wiata podczerwonego i widzialnego. W zalenoci od
konstrukcji mog emitowa promieniowanie w szerokim lub bardzo wskim
zakresie. Cechy emitowanego promieniowania s specyficzn waciwoci
okrelonej diody.
211
17 .3 . Zjawiska biofizyczne zachodzce w tkance

pod wpywem promieniowania laserowego
Promieniowanie emitowane przez laser podlega podczas oddziaywania na
tkank takim samym prawom fizyki jak kade inne promieniowanie wietl
ne. Promie wietlny, padajc na nierwn powierzchni skry, ulega cz
ciowemu odbiciu i rozproszeniu. Cz promieniowania wnika w gb
tkanki i na granicy orodkw o rnej gstoci ulega ugiciu i rozproszeniu,
czyli zmienia kierunek rozchodzenia si. Na tkank wywiera dziaanie ta
cz promieniowania, ktra zostaa przez ni pochonita w wielkociach
pozwalajcych na uruchomienie procesw biologicznych. Mae iloci ener
gii stymuluj procesy biologiczne (lasery biostymulacyjne). Znaczna dawka
energii, przekraczajca zdolnoci adaptacyjne okrelonej ywej tkanki, musi
wywoa w niej procesy destrukcyjne (martwic komrek, uszkodzenie
naczy, denaturacj biaka itp.).
Rozproszenie wizki laserowej w tkance jest czynnikiem zmniejszajcym
intensywno jej dziaania. W trakcie wnikania w gb tkanki promie
traci sw energi na skutek rozproszenia oraz absorpcji przez poszczeglne
struktury tkankowe. W przypadku niektrych form terapii szczeglne zna-
Rycina 64. Oddziaywanie promieniowania laserowego na skry.
212
Fizykoterapia
czenie ma dostarczenie porcji energii na stosunkowo du gboko w sk

rze. Specyficzn cech skry czowieka jest zdolno selektywnej, zalenej
od konkretnej dugoci fali, transmisji promieniowania w jej gb. Absorpcja
i rozproszenie pewnych zakresw promieniowania s wyjtkowo mae.
Wpywa to na gboko penetracji wizki. Biorc pod uwag bardzo sze
roki zakres widma elektromagnetycznego, mona przyj, e gboko
wnikania stopniowo wzrasta wraz z dugoci fali. Drugim istotnym czyn
nikiem wpywajcym na gboko penetracji wizki jest energia promienio
wania.
Absorpcja energii w tkance jest zwizana z obecnoci w niej specy
ficznych chrom oforw (fotoak cep torw ). S to takie substancje, jak
woda, hemoglobina, melanina i biaka, ktre cechuj si specyficzn zdol
noci transmisji lub pochaniania okrelonego zakresu widma promie
niowania.
Analizujc rycin 65, mona zauway, e istnieje zakres widma, dla
ktrego transmisja promieniowania jest najwiksza. Obszar ten jest okrela
ny jako okienko terapeutyczne lub optyczne i zawarty w zakresie 5 5 0 - 1 2 0 0 nm. Promieniowanie o tej dugoci fali najlepiej przenika w gb
skry, a jego absorpcja jest najmniejsza. Odwrotne zjawisko - szczeglnie
dobrej absorpcji promieniowania przez chromofory tkankowe - rwnie jest
wykorzystywane w terapii. Hemoglobina wybitnie silnie absorbuje wiato
o dugoci fali w zakresie 5 5 0 -5 9 0 nm. Woda i tkanki bogate w wod po
chaniaj dobrze promieniowanie o dugoci fali poniej 5 0 0 nm oraz
powyej 1200 nm. Melanina, wystpujca w naskrku i brodawce wosa,
pochania szerokie widmo wiata. Na wzajemne oddziaywanie promienio\
Absorpcja
Rycina 6 5 . Charakterystyka absorpcji gwnych chromoforw skry.
2 13
wania wietlnego i tkanki wpywa w znacznym stopniu zakres pochaniania

fal elektromagnetycznych przez najwaniejsze chromofory skry Najbardziej
przenildiwe s fale w obrbie barwy czerwonej i bliskiej podczerwieni (okien
ko optyczne). Najmniej przenikliwe s fale w dalekim nadfiolecie, co jest
wynikiem silnej absorpcji energii przez biako, oraz dalekiej podczerwieni,
co jest wynikiem silnej absorpcji przez wod. Specyficzna zdolno pocha
niania i absorpcji promieniowania o okrelonej dugoci fali przez poszcze
glne tkanki i struktury stanowi podstaw rnicowania przydatnoci lase
rw. Jeden z najduej stosowanych i bardzo popularny laser C 0 2, zwany
te skalpelem laserowym, o dugoci emitowanej fali 10 600 nm, jest prze
znaczony gwnie do kontrolowanej destrukcji (cicia) tkanek krok po
kroku. Promieniowanie wnika w tkank na gboko 20 m i niszczy
struktury biakowe, a jednoczenie jest silnie absorbowane przez wod.
Pozwala to na wykonywanie cicia o bardzo maej destrukcji bocznej, z jed
noczesn koagulacj przecinanych naczy.
Laser aleksandrytowy, stosowany do depilacji laserowej, wnika z kolei
w tkank gboko, poniewa emitowane przez niego promieniowanie cechu
je bardzo may wspczynnik absorpcji dla wody, natomiast bardzo duy
dla melaniny. Energia pochonita przez barwnik zawarty w brodawce wo
sa powoduje jej termiczne uszkodzenie.
Po przekroczeniu dawki progowej zostaj uruchomione w tkankach na
stpujce procesy biologiczne, zalene od iloci energii zaabsorbowanej przez
struktury komrkowe lub tkankowe:
biostymulacja nietermiczna (fotobioaktywacja nietermiczna);
fotobioaktywacja termiczna (przy temp. 37-43C );
oddziaywanie fototermiczne; w zalenoci od osignitej temperatury
wyrnia si nastpujce procesy:
- fotohipertermia, czyli odwracalna denaturacja biaek, uszkodzenie bon
komrkowych, obrzki, denaturacja enzymw (przy temp. 43-60C );
- fotodenaturacja, czyli nieodwracalna denaturacja biaek (przy temp.
60-80C );
- fotokoagulacja, czyli nekroza (martwica) biaek, ale bez natychmia
stowego ich zniszczenia (przy temp. 80-90C );
- fotoodparowanie wody (przy temp. 9 0 - 1 00C);
- fotoodparowanie tkanek (przy temp. 100-300C );
- zwglenie tkanek.
Po przekroczeniu okrelonej dawki energii emitowanej w jednostce cza
su (impulsie) w tkance zachodz takie zjawiska, jak:
fotoablacja, czyli ckI|tarowanie struktur z powierzchni; tkanka przechodzi
ze stanu staego w gazowy, z pominiciem stanu ciekego;
214
I Fizykoterapia
fotodestrukcja - w wyniku dziaania bardzo duej dawki energii w im

pulsie dochodzi do jonizacji materii i powstania fali uderzeniowej, ktra
mechaniczne uszkadza tkank.
Proces fizycznego przechodzenia promienia laserowego przez skr jest
procesem skomplikowanym, poniewa skada si ona ze struktur niejedno
rodnych, o rnym wspczynniku pochaniania i zaamania wiata. Zakres
penetracji promieniowania zaley z jednej strony od waciwoci struktur
tkankowych (iloci melaniny, hemoglobiny, stopnia uwodnienia), a z drugiej
od parametrw fizycznych wizki, takich jak dugo fali, energia pojedyn
czego impulsu, gsto energii i rednica wizki.
17.4. Biostymulacja laserowa

Biostymulacja laserowa, nazywana rwnie LLLT (Iow level laser therapy), jest
metod lecznicz, w ktrej w celu pobudzenia (stymulacji) lokalnych procesw
metabolicznych wykorzystuje si promieniowanie emitowane przez laser.
Wykorzystane w tej metodzie lasery emituj promieniowanie malej mocy
i dostarczaj do tkanki energi, ktra nie podnosi jej temperatury wicej ni
o 1C. Po przekroczeniu tej dawki dochodzi do podgrzania tkanki, jednak nie
wicej ni do 42C, czyli granicy, za ktr dochodzi do uszkodzenia struktu
ry. Biostymulacja laserowa nie wywouje zmian widocznych makroskopowo.
Mona o nich wnioskowa jedynie na podstawie analizy zmian w organellach
komrkowych, stwierdzanych w obrazie mikroskopowym.
17 .4 . 1. Biologiczne oddziaywanie lasera

niskoenergetycznego (biostymulacyjnego)
Oddziaywanie promieniowania laserowego mona rozpatrywa na poziomie
subkomrkowym i komrkowym oraz na poziomie tkanki. W wyniku do
starczenia dawki energii elektrony danego atomu lub molekuy zostaj
przesunite na wyszy poziom energetyczny. Stan taki jest nietrway, gdy
atom dy do powrotu do stanu stabilnego i kiedy elektron wraca na po
przedni poziom, traci przyjty nadmiar energii. Jest ona oddawana w po
staci fali elektromagnetycznej - najczciej ciepa - i wywouje w komrce
rne przemiany biochemiczne, ktre z kolei inicjuj inne procesy biolo
giczne.
Wynikiem absorpcji energii s zmiany w aktywnoci struktur komrko

wych, co przekada si na podane w procesie leczniczym zmiany tkanko
215
we. Wiele substancji bogato reprezentowanych w tkankach, takich jak

aminokwasy, melanina, kwasy nukleinowe, hemoglobina, bilirubina, porfiryna, rybofawina, rodopsyna czy beta-karoten, ma charakter fotoakceptorw. W wyniku absorpcji energii przez te fotoakceptory dochodzi do sty
mulacji, a niekiedy do hamowania niektrych procesw biologicznych.
Istot leczniczego oddziaywania stymulacji laserowej jest dobr takiej
dawki energii, o okrelonej dugoci fali, ktra przez pobudzenie danego
procesu biochemicznego wywoa znaczce reakcje biologiczne, a tym samym
podany efekt terapeutyczny. W rzeczywistoci jest to proces bardziej
zoony, gdy niektrych reakcji w tkankach nie mona przewidzie. Ener
gia laserowa moe rwnie stymulowa reakcje niepodane, nie zawsze
korzystnie wpywajc na proces leczenia.
Podobnie jak w przypadku innych zabiegw fizjoterapeutycznych, w laseroterapii biostymulacyjnej obowizuje zasada Arndta-Schultza, zgodnie
z ktr sabe bodce inicjuj procesy biologiczne, rednie je pobudzaj,
a silne hamuj.
Istotnym czynnikiem w biostymulacji laserowej, zapocztkowujcym
reakcje biologiczne, jest fotoaktyw acja enzymw. Pod wpywem absorpcji
energii przez fotoakceptory acucha oddechowego nastpuje zwikszenie
produkcji komrkowego ATP, bdcego dla komrki nonikiem energii.
Zmiany we waciwociach bon komrkowych prowadz do zmian w ich
przepuszczalnoci dla elektrolitw. Nawietlanie struktur wraliwych wy
wouje zmiany w wydzielaniu modulatorw procesu zapalnego, np. prostaglandyn. Nawietlanie promieniami laserowymi moe zwikszy aktywno
makrofagw i granulocytw obojtnochonnych. W wyniku pobudzenia
mikrokrenia i metabolizmu tkankowego ulegaj przyspieszeniu procesy
gojenia po urazach. W zrost uwalniania serotoniny z pytek krwi sprzyja
obkurczeniu naczy krwiononych. Zwikszone stenie prostaglandyn jest
odpowiedzialne za efekt przeciwzapalny, natomiast uwalnianie beta-endorfin zmniejsza odczucie blu. Zmiany stenia serotoniny, histaminy i hepa
ryny poprawiaj mikrokrenie na skutek poprawy odywienia objtych
nawietlaniem tkanek i drenau ylno-limfatycznego (zmniejszenie obrz
kw) . W zrost syntezy RNA i DNA w komrkach moe prowadzi do przy
spieszenia syntezy niektrych biaek, np. kolagenu. Sprzyja temu rwnie
pobudzenie aktywnoci fibroblastw. Keratynocyty wykazuj pod wpywem
biostymylacji laserowej zwikszon zdolno do proliferacji oraz ruchliwo
(zjawisko keratynizacji).
Reakcje tkanki na promieniowanie laserowe mona podzieli na wczesne
i odlegle. Do absorpcji energii przez struktury tkankowe dochodzi w bardzo
krtkim czasie, natomiast efekty terapeutyczne obserwuje si kilka godzin
po zabiegu lub nawet kilka dni po zakoczeniu terapii. Reakcja wtrna
tkanek na biosiymulacj laserow, stanowica istot tej formy fizjoterapii,
sprowadza si do lr/m li najistotniejszych efektw:
216
Fizykoterapia
dziaania przeciwblowego;
dziaania przeciwzapalnego;
stymulacji procesw regeneracyjnych.
Stymulacj regeneracji skry i tkanki podskrnej wykorzystuje si w celu
pobudzenia odywiania i procesw gojenia. Laseroterapia biostymulacyjna
jest wykorzystywana w leczeniu trudno gojcych si ran, oparze i owrzodze, w celu utrwalenia przeszczepw skrnych oraz minimalizacji blizn
pooperacyjnych i powstawaniu wybujaych blizn lub bliznowcw. Nawie
tlanie ju istniejcych blizn hipertroficznych sprzyja ich regresji. Lasery
biostymulacyjne znajduj te zastosowanie w terapii trdziku pospolitego
i ysienia. W podologii s uywane w leczeniu stanw zapalnych wau przypaznokciowego towarzyszcych wrastaniu paznokci, a take w leczeniu
stopy cukrzycowej.
Biostymulacja laserowa umoliwia skuteczn terapi schorze o etiologii
przecieniowej i zwyrodnieniowo-wytwrczej, a take urazw sportowych.
Dobre efekty uzyskuje si w leczeniu uszkodzenia cigna pitowego (Achil
lesa), entezopatii nadkykcia bocznego koci ramiennej (okie tenisisty),
zapaleniu wizade rzepki, zapaleniu wizade bocznych i przyrodkowych
kolana oraz zespoach blowych krgosupa. Biostymulacja laserowa jest
zastosowana take przez stomatologw w celu przyspieszenia procesu go
jenia po zabiegach stomatologicznych oraz w terapii paradontozy.
17.4.2. Metodyka zabiegw biostymulacyjnych

Zabiegi biostymulacji laserowej wykonuje si za pomoc:
aplikatorw punktowych;
aplikatorw prysznicowych;
skanera.
Aplikatory punktowe su do rcznego nawietlania maych powierzch
ni, a wykonanie zabiegu wymaga bezporedniej obecnoci terapeuty. Aplikatorami prysznicowymi nawietla si wiksze powierzchnie. Lasery wypo
saone w urzdzenia skanujce pozwalaj na przemiatanie wizk laserow
powierzchni skry w sposb automatyczny.
Producenci aparatw proponuj najczciej dwa rodzaje aplikatorw:
Aplikatory em itujce promieniowanie z zakresu podczerwieni prze
znaczone do terapii struktur tkankowych pooonych gbiej. Emitowa
ne promieniowanie nie jest w tym przypadku odbierane przez oko tera-
217
R ycina 6 6 . Aplikator punktowy do zabiegw biostymulacji laserowej (fotografia udo

stpniona przez firm BTL Polska Sp. z o.o.).
peuty: aplikatury czsto wyposaa si w wizk pilotujc. W tych

aplikatorach rednie moce promieniowania wynosz do 5 0 0 mW
Aplikatory em itujce prom ieniowanie z zakresu czerwieni przezna
czone do terapii tkanek pooonych pytko. W tych aplikatorach rednie
moce promieniowania wynosz do 50 mW.
Za pomoc niektrych aparatw mona jednoczenie nawietla tkanki
wizkami o obu dugociach fali (podczerwieni i czerwieni). W ten sposb
zwiksza si efekt terapeutyczny, przez stymulacj zarwno tkanek pooo
nych gbiej, jak i powierzchownych.
Zabiegi wykonuje si dwoma technikami: kontaktow i bezkontaktow.
W m etodzie bezkontaktowej przemiata si wizk laserow powierzch
ni, bez bezporedniego kontaktu aplikatora ze skr. Wad tej metody s
due straty energii, wynikajce z odbicia i rozproszenia promienia lasero
wego na powierzchni skry. Metoda ta jest zalecana w terapii zmian skr
nych, w ktrych bezporedni kontakt aplikatora z uszkodzon tkank jest
niewskazany.
W m etodzie kontaktowej straty energii s mniejsze. W celu zwiksze
nia gbokoci penetracji wizki laserowej wykonuje si lekkie rytmiczne
uciski tkanki kocwk aplikatora. Ucisk powoduje wygadzenie rzeby
skry, co zapewnia lepsz penetracj promieni lasera. Ogranicza to moliwo
rozproszenia promieni i jednoczenie zmniejsza grubo tkanki poddawanej
218
Fizykoterapia
dziaaniu wiata. Pewne znaczenie ma w tym przypadku element masau,

korzystny w terapii niektrych schorze, np. obrzku limfatycznego.
Kocow dawk energii przypadajc na jednostkowe pole powierzchni
(ekspozycj) okrela si w J/cm2. Zaleca si stosowanie nastpujcych dawek
energii:
w stanach ostrych: 0 ,1 -3 J/cm2;
w stanach podostrych: 3 - 6 J/cm2;
w stanach przewlekych: 6 -1 2 J/cm2.
Zaleca si nieprzekraczanie oglnej dawki 2 0 0 J w czasie jednego zabie
gu. Zgodnie z prawem Arndta-Schulza aplikowanie dawki energii przekra
czajcej 12 J/cm2 moe spowodowa ogrzanie tkania powyej C, co kwa
lifikuje zabieg do kategorii biostymulacji termicznej. Z tego samego powodu
nie stosuje si w tej formie terapii laserw o redniej mocy powyej
5 0 0 mW.
Czas zabiegu zaley od wielkoci powierzchni nawietlanej, ale zwykle nie
przekracza 20 minut. Zabiegi wykonuje si 3 -5 razy w tygodniu. Liczba za
biegw w serii pozwalajcej uzyska podany efekt waha si od 10 do 30.
17.4.3. Przeciwwskazania do stosowania zabiegw

biostymulacji laserowej
Powszechnie przyjmuje si, e biostymulacja laserowa nie ma dziaa ubocz
nych. Wiele dyskusji i pyta dotyczy jedynie wpywu wiata laserowego na
procesy nowotworowe. Nie potwierdzono karcynogennego wpywu nawie
tla promieniowaniem laserowym malej mocy. Promieniowanie laserowe
wywiera takie samo dziaanie zarwno na tkank nowotworow, jak i na
zdrow, mogoby zatem teoretycznie doprowadzi do pobudzenia i przy
spieszenia procesw metabolicznych tam, gdzie nie jest to podane. Z tego
powodu przyjto, jako obowizujce, przeciwwskazanie do stosowania tej
formy terapii w przypadkach zagroenia nowotworowego oraz w trakcie
choroby nowotworowej i w okresie do 5 lat od jej wyleczenia. Cz autorw
uwaa, e laseroterapia biostymulacyjna jest przeciwwskazana w przypadku:
ciy, czynnej grulicy puc, cukrzycy modzieczej, cikich infekcji po
chodzenia wirusowego, bakteryjnego i grzybiczego, krwawie z przewodu
pokarmowego i nadczynnoci tarczycy. Negatywne reakcje mog wystpi
rwnie u osb przyjmujcych leki fotouczulajce.
Laseroterapia oraz wysokoenergetyczna fototerapia z uyciem innych rde wiata i
219
17 .5 . Biostymulacja termiczna
W odrnieniu od laserw biostymulacyjnych niskoenergetycznych, w przy
padku ktrych nie obserwuje si efektu termicznego, a podgrzanie nawie
tlanej tkanki waha si w granicach 0 ,5 -1 C, w terapii HILT (,hight intensity
laser therapy) dochodzi take do stymulacji termicznej. Pojedyncze impulsy
s generowane z du moc. Prawidowo dobrane parametry wizki lasero
wej (krtki czas trwania impulsu, due przerwy midzy impulsami, niskie
czstotliwoci impulsw) umoliwiaj uruchomienie w tkance procesw
wyrwnawczych i przeprowadzenie w peni bezpiecznej terapii, niepowodujcej termicznego uszkodzenia tkanek. Wiksze dawki energii w impulsie
pozwalaj rwnie na dostarczenie energii do tkanek gboko pooonych.
W rezultacie zastosowania energii wikszej ni w tradycyjnej terapii biostymulacyjnej temperatura nawietlanych tkanek wzrasta, jednak nie wicej
ni do 42C. W zrost temperatury nawietlanych tkanek w granicach 3 7 -4 2 C nie powoduje nieodwracalnych zmian.
Gboko penetracji wizki laserowej zaley od dugoci fali, rozmiaru
(rednicy) wizki i powierzchniowej gstoci mocy. W przypadku tego ro
dzaju terapii wykorzystuje si najczciej promieniowanie z zakresu pod
czerwieni. Konstruuje si take aparatur laserow, w ktrej aplikatory
emituj dwa zakresy fali, np. 810 i 9 8 0 nm. Rwnoczesna aplikacja obu
dugoci fali zwiksza efekt terapeutyczny, powoduje bowiem stymulacj na
rnej gbokoci - zarwno powierzchownych, jak i gbiej pooonych
struktur tkankowych.
Podczas biostymulacji termicznej obserwuje si, oprcz efektw fotobiochemicznych, take efekty fototermiczne zwizane z przegrzaniem tkanki.
Transfer ciepa w gb tkanek skutkuje dynamizacj krenia krwi. Zwiksza
si rwnie dostawa tlenu i innych substancji odywczych do tkanek. W kosmetologii biostymuacj term iczn wykorzystuje si do zahamowania
procesw starzenia si powok skrnych. Przez stymulacj fibroblastw oraz
wpyw na waciwoci kolagenu mona uzyska pozytywny efekt w postaci
przebudowy skry, czyli zwikszonego napicia i gstoci tkanek. W celu
uzyskania podanych skutkw, podobnie jak w przypadku terapii laserem
biostymulacyjnym nietermicznym, niezbdne jest przeprowadzenie serii
zabiegw. Popraw wygldu skry obserwuje si po duszym czasie, czsto
dopiero po zakoczeniu terapii.
W odnowie biologicznej i w terapii zmian przecieniowych wykorzy
stuje si przeciwblowe, przeciwzapalne i przeciwobrzkowe dziaanie
biostymulacji termicznej.
220
Fizykoterapia
17.6. Fototermoliza selektywna

Wynikiem ogromnego w ostatnich latach postpu w dziedzinie laseroterapii
s coraz to nowe urzdzenia, ktre stanowi alternatyw dla chirurgii pla
stycznej. D otyczy to gwnie laserw wysokoenergetycznych, ktrych
dziaanie jest oparte na zjawisku selektywnej fototerm olizy (SP -selective
photothermolysis). Lasery te s rwnie nazywane laserami selektywnymi lub
laserami SP.
17 .6 . 1. Oddziaywanie cieplne promieniowania

wysokoenergetycznego
Wikszo zastosowa laserw wysokoenergetycznych wykorzystuje pod
grzanie przez laser struktur tkankowych. Miejscowy wzrost temperatury
tkanki jest najwaniejszym efektem terapii laserowej. W wyniku dziaania
zaabsorbowanej energii biaka tkankowe, DNA, RNA, bony komrkowe
i inne struktury komrki zmieniaj sw konfiguracj, czyli ukad przestrzen
ny, niezbdny do penienia funkcji biologicznych. Nastpstwem dziaania
ciepa jest w pierwszym etapie denaturacja i utrata funkcji. Prostym przy
kadem takiej denaturacji jest cinanie si biaka podczas gotowania. Kolej
nym procesem wynikajcym ze wzrostu temperatury jest koagulacja, pro
wadzca do niszczenia komrek. Podgrzanie tkanki powyej 1 0 0 C prowa-
A
wiato padajce
Odparowanie tkanki
Strefa zwglenia
Strefa koagulacji (80-90C)
Strefa denaturacji biaka (60-80C)

Strefa hipertermii (43-60C)
Rycina 6 7 , Strefy uszkodzenia tkanki.
221
dzi do odparowania wody i tkanki. Jeli impuls wiata jest krtki, nastpu
je odparowanie jedynie tkanki docelowej, a ciepo nie zostaje przekazane
do gbszych warstw. Zastosowanie dugiego impulsu powoduje uraz ter
miczny take w obrbie gbszych warstw. Do zwglenia tkanki dochodzi
zwykle w wyniku zego ustawienia parametrw wizki lub nieprawidowej
techniki nawietlania.
Wikszo obecnych w skrze struktur ulega zniszczeniu przy zastoso
waniu temperatur wynoszcych 4 2 - 1 00C. Ludzkie komrki zwykle dobrze
znosz dugotrwae naraenie na wzrost temperatury do 40C. Jednak przy
temperaturze 45C fibroblasty gin po ok. 2 0 minutach ekspozycji. Te same
komrki mog wytrzyma temperatur ponad 100C, gdy zostan poddane
jej dziaaniu tylko przez jedn tysiczn sekundy. Dlatego o urazie termicz
nym decyduje nie tylko temperatura, ale zwizek midzy temperatur
a czasem ekspozycji.
Obecne w skrze chromofory (czsteczki wody, melaniny, hemoglobiny,
biaka itp.) absorbuj wiato o konkretnym zakresie dugoci fali. Stanowi
one struktury docelowe, w ktrych energia cieplna ulega kumulacji. Na
skutek promieniowania i przewodzenia ciepa ulegaj ogrzaniu rwnie
struktury ssiednie. Do szczeglnie silnego i wybirczego ogrzania dochodzi
wwczas, gdy tempo dostarczania energii do struktury docelowej jest szyb
sze ni tempo utraty energii (schadzania). W tej sytuacji gwatownie
ogrzana w krtkim czasie struktura nie zdy odprowadzi nagromadzone
go ciepa i ulegnie ono kumulacji. Wie si to z opracowan przez Ander
sona i Parisha teori o w ybirczej fototerm olizie, ktra stanowi podstaw
wiedzy o wykorzystaniu laserw wysokoenergetycznych w medycynie i ko
smetyce.
Dla uzyskania efektu wybirczej fototermolizy niezbdne jest spenienie
nastpujcych warunkw:
Naley uy takiej dugoci fali, ktra jest lepiej absorbowana przez
struktury docelowe ni przez okoliczne tkanki.
Czas dziaania impulsu musi by rwny lub krtszy ni czas potrzebny
do schodzenia struktur docelowych.
Gsto dostarczanej energii musi by wystarczajca dla uzyskania po
danej temperatury w strukturze docelowej.
Teoria selektywnej fototermolizy obrazuje zwizek, jaki zachodzi midzy
czasem dziaania promienia laserowego a rozchodzeniem si ciepa, czyli
rozlegoci uszkodze termicznych. W pewnym uproszczeniu mona po
wiedzie, e istot terapii wysokoenergetycznej jest wywoanie urazu ter
micznego w obszarze o okrelonej lokalizacji i wielkoci. Precyzyjny dobr
dugoci fuli, natenia i czasu trwania impulsu, a take gstoci dostarcza
nej energii pozwala na bardzo wybircze termiczne uszkodzenie tkanki,
222
Fizykoterapia
a nawet pojedynczych komrek. Niebezpieczestwo ogrzania ssiednich

tkanek jest zmniejszone do minimum, co ogranicza ryzyko powstania blizn
i wystpienia innych dziaa niepodanych.
Specyficzn cech okrelonej tkanki jest czas termicznej relaksacji. Jest
to czas, w ktrym tkanka pozbywa si poowy dostarczonej energii termicz
nej. Niepodane ciepo przekazywane do okolicznych tkanek bdzie mi
nimalne, jeli czas impulsu nie przekroczy czasu termicznej relaksacji. Po
zwala to na skumulowanie energii w tkance docelowej w celu np. jej znisz
czenia, bez zagroenia oparzeniem struktur ssiednich. Czas termicznej
relaksacji jest indywidualn cech danej tkanki i zaley take od jej wielko
ci. Mniejsze obiekty z zaoenia schadzaj si szybciej ni due, poniewa
czas relaksacji cieplnej jest wprost proporcjonalny do kwadratu objtoci
nawietlanej struktury.
Istotnymi parametrami warunkujcymi efekt nawietlania promieniowa
niem laserowym s: gsto energii i powierzchnia przekroju wizki. Promie
wietlny, przechodzc w gb tkanki, traci intensywno w wyniku zjawiska
absorpcji i rozproszenia. Dla uzyskania w docelowych tkankach odpowied
niej temperatury niezbdne jest zastosowanie odpowiedniej gstoci energii.
W przypadku tej samej energii impulsu, zmieniajc rednic wizki, zmie
niamy gsto energii. W izki o maym przekroju i duej gstoci energii s
stosowane do terapii zmian pooonych pytko, a wizki o wikszym prze
kroju w terapii struktur zlokalizowanych gbiej, np. w skrze waciwej.
Trzeba pamita, e wraz z poszerzaniem przekroju wizki, przy zbyt duej
gstoci energii, wzrasta ryzyko uszkodzenia skry. Dzieje si tak dlatego,
e obszary wiksze trac ciepo wolniej ni mniejsze. Natomiast zastosowa
nie zbyt maej gstoci energii przy zachowaniu takiej samej rednicy wiz
ki nie spowoduje podanego efektu termicznego na odpowiedniej gbo
koci.
Rycina 68. Zaleno midzy rednic wizki a gbokoci wnikania promieniowania

laserowego.
223
Osobn grup stanowi lasery pracujce w trybie Q-Switch. S to lasery

wysokoenergetyczne, ktre generuj impulsy o wyjtkowo krtkim czasie
trwania. Bardzo szybkie tempo przekazywania tkankom energii powoduje
mechaniczny uraz tkanki. Struktury biakowe s rozrywane przez fal ude
rzeniow, kawitacj i szybko rozprzestrzeniajce si ciepo. W przypadku
laserw Q-Switch skutki nawietlania maj charakter urazu mechanicznego,
nie termicznego. Niszczenie t drog okrelonych struktur docelowych
wykorzystuje si w celu usuwania tatuay oraz zmian barwnikowych.
17.6.2. Lasery wysokoenergetyczne w terapii

poszczeglnych defektw kosmetycznych
W terapii okrelonych defektw kosmetycznych wykorzystuje si rne
mechanizmy dziaania promieniowania laserowego, dlatego nie ma do tej
pory idealnego, uniwersalnego urzdzenia laserowego, przydatnego w rw
nym stopniu we wszystkich przypadkach. Za pomoc laserw SP oraz innych
systemw wietlnych emitujcych promieniowanie wysokoenergetyczne
mona skutecznie wyeliminowa wiele problemw dermatologicznych i ko
smetycznych. Lasery wysokoenergetyczne s gwnie wykorzystywane w:
fotoodmadzaniu, usuwaniu zbdnego owosienia, teleangiektazji, tatuay,
i innych patologicznych tworw w skrze (np. brodawek ojotokowych,
naczyniakw rubinowych, wkniakw mikkich, brodawek ojotokowych
itp.), a take terapii zaburze pigmentacji, np. przebarwie, zmian trdzi
kowych, blizn i bliznowcw.
I Laserowe usuwanie zmian naczyniowych

Laserowe usuwanie niepodanych zmian naczyniowych jest jedn z pro
cedur najczciej wykonywanych w medycynie estetycznej. Ze wzgldu na
du efektywno i obcienie niewielkim ryzykiem dziaa niepodanych
staje si podstawow metod stosowan w terapii tych schorze.
Celem dziaania wiata laserowego s w tym przypadku hemoglobina
i oksyhemoglobina znajdujce si w naczyniach krwiononych skry. N aj
silniejsza absorpcja energii przez te chromofory zachodzi w granicach wid
ma od 4 0 0 nm do bliskiej podczerwieni, a maksima absorpcji przypadaj
na dugoci fali 4 1 8 nm, 542 nm i 5 7 7 nm.
Gboko, na jakiej znajduj si naczynia, oraz ich grubo maj due
znaczenie dla doboru odpowiedniego typu lasera oraz parametrw emisji.
Naczynia pooone gboko, o wikszej rednicy, wymagaj zastosowania
duszej fali, o wikszej mocy, aby zapewni odpowiedni gboko penetracj i.
224
Fizykoterapia
Laserem najczciej stosowanym w terapii zmian naczyniowych maiego

i redniego kalibru jest laser KTP o dugoci fali 532 nm. Jego potencjalnym
ograniczeniem jest do pytka penetracja, czyli ograniczony wpyw na
naczynia o wikszej rednicy, gbiej pooone. Dlatego najlepsze efekty
uzyskuje si w terapii zmian znajdujcych si na twarzy, zwaszcza na po
liczkach. Zmiany naczyniowe w obrbie skrzydeek nosa maj szczegln
tendencj do nawrotw. W czasie pierwszego zabiegu obliteruje si zwykle
4 0 -6 0 % naczynek, podczas kolejnych pozostae. W zalenoci od stopnia
zaawansowania zmian wykonuje si zwykle 1-3 zabiegw w odstpach
4-tygodniowych. Bezporednio po zabiegu skra jest zaczerwieniona; w przy
padku rozlegych zmian moe wystpi lekki obrzk i uczucie pieczenia.
Dolegliwoci ustpuj po 2 -3 dniach. Zabieg laserem KTP nie powoduje
wyczenia pacjenta z normalnego ycia. Dugotrwaa skuteczno zabiegw
zaley od osobniczych skonnoci do powstawania nowych zmian oraz
unikania ekspozycji na czynniki szkodliwe.
Najwikszy problem laseroterapii estetycznej stanowi uszkodzone na
czynia ylne koczyn dolnych, o rednicy powyej 1 mm. Do usuwania
zmian naczyniowych wikszego kalibru najczciej wykorzystuje si obecnie
laser Nd-YAG (1 0 6 4 nm).
Rycina 69. Laserowe usuwanie teleangiektazji okolic twarzy

nm: a - przed zabiegiem; 5 po zabiegu (dokumentacja wasna).
Yag KTP 532
225
Do usuwania zmian naczyniowych stosuje si rwnie lasery: pulsacyjny

barwnikowy (577 nm, 5 8 2 nm), argonowy (488 nm, 514 nm), barwnikowy
o dugim impulsie (585 nm, 590 nm, 595 nm, 600 nm ), miedziowy (578 nm)
oraz lasery pprzewodnikowe, zwane te diodowymi (8 0 0 -8 1 0 nm).
I Usuwanie zmian skrnych za pomoc lasera C02

Skupiona wizka promienia laserowego o duej gstoci energii emito
wana przez laser C 0 2 jest wykorzystywana do wykonywania ci chirurgicz
nych oraz ablacyjnego usuwania zmian skrnych, takich jak brodawki,
brodawczaki czy wkniaki mikkie. Laser C 0 2 emituje wiato podczerwo
ne o dugoci fali 10 600 nm, ktre jest dobrze absorbowane przez wod.
W efekcie dziaania tego promienia laserowego dochodzi do byskawiczne
go wzrostu temperatury tkanki i jej odparowania. Operator, precyzyjnie
kierujc skupion wizk promienia, moe usuwa w sposb kontrolowany
grne warstwy tkanki, bez uszkadzania struktur otaczajcych.
Zalet zabiegu przy uyciu lasera C 0 2, w porwnaniu z tradycyjnym
ciciem chirurgicznym, jest brak kontaktu narzdzia z tkank oraz jedno
czesne zamknicie (koagulacja) uszkadzanych naczy krwiononych i chon
nych.
I Laserowa terapia przebarwie

W przypadku zmian barwnikowych chromatoforem docelowym jest
melanina, ktra znajduje si w melanosomach komrek barwnikowych
skry (melanocytach). Melanina absorbuje promieniowanie laserowe w sze
rokim spektrum 2 5 0 -1 2 0 0 nm. Promieniowanie laserowe o tym zakresie
widma jest rwnie dobrze pochaniane przez inne chromofory zawarte
w skrze, takie jak hemoglobina i woda. Promieniowanie o dugoci fali
6 3 0 -1 1 0 0 nm jest lepiej absorbowane przez melanin ni przez hemoglo
bin, a wiato przenika gboko do tkanki. Zniszczenie struktur melanosomu odbywa si moe nie tylko w wyniku urazu termicznego. Przy za
stosowaniu odpowiednio krtkich, trwajcych od kilku do kilkunastu nanosekund impulsw duej mocy (lasery z systemem Q-Switch) komrk
niszczy fala uderzeniowa powstajca w wyniku gwatownego rozszerzenia
si struktur.
Efekt zabiegu zaley w duej mierze od rodzaju zmiany oraz jej gbo
koci i rozlegoci. Najczstszymi problemami estetycznymi s plamy posoneczne, piegi, ostuda i przebarwienia pozapalne. Za pomoc laserw
emitujcych promieniowanie dobrze absorbowane przez melanin najatwiej
usuwa si mae przebarwienia, dotyczce naskrka. Due przebarwienia
stanowi w terapii laserowej istotny problem.
226
Fizykoterapia
Po zabiegu nawietlona zmiana ciemnieje, a po 1-2 tygodniach zuszcza

si martwy naskrek i zmiana znika lub ulega znacznemu rozjanieniu.
Laserowa terapia przebarwie wymaga od pacjenta dyscypliny w postpo
waniu pozabiegowym. Niektre przebarwienia wykazuj znaczn tendencj
do nawrotw, szczeglnie po ekspozycji na promienie U V eby tego unikn,
konieczna jest cakowita rezygnacja ze soca oraz solarium. Skra musi te
by przez cay rok chroniona kremem fotoprotekcyjnym.
W fototerapii przebarwie stosuje si nastpujce typy laserw: pulsa
cyjny barwnikowy (510 nm ), rubinowy pracujcy w trybie zwykym i w try
bie Q-Switch (694 nm), Nd-Yag pracujcy w trybie zwykym i Q-Switch
(532 nm i 1064 nm), KTP (532 nm), aleksandrytowy pracujcy w trybie
zwykym i Q-Switch (755 nm) oraz miedziowy (510 nm).
Niektre przebarwienia mona usuwa rwnie za pomoc laserw ablacyjnych, ktrych dziaanie polega na usuniciu zmiany przez odparowanie.
W m etodzie ab lacyjn ej n ajczciej w ykorzystyw ane s lasery CO.,
(10 600 nm) i Er-Yag (2 9 4 0 nm).
| Laserowe usuwanie owosienia

Laseroterapia wysokoenergetyczna jest coraz powszechniejsz metod
pozbywania si niepodanego owosienia. W celu penego zrozumienia
istoty epilacji laserowej konieczna jest znajomo budowy mieszka woso
wego oraz faz wzrostu wosa. Jedynie wosy bdce w fazie anagenu mog
ulec, pod wpywem promieniowania laserowego, nieodwracalnemu znisz
czeniu. Czas trwania anagenu zaley od obszaru skry, wieku, pici oraz
funkcji hormonalnej. Na gowie znajduje si przecitnie 8 5 -9 0 % wosw
w fazie anagenu, natomiast na wzgrku onowym jedynie 2 0 -3 0 % . Aby
zabieg laserowy by skuteczny, naley trwale zniszczy struktur odpowie
dzialn za wzrost wosa (brodawk). Cz wosa odpowiedzialna za wzrost
znajduje si na gbokoci 2 -7 mm. Na t gboko wnikaj jedynie pro
mienie z zakresu czerwieni i podczerwieni. Stosuje si obecnie kilka syste
mw laserowych mogcych trwale uszkodzi struktury wosa na drodze
selektywnej termolizy. Specyficznym chromatoforem jest w tym przypadku
obecna we wosie melanina. W celu epilacji laserowej stosuje si lasery
diodowe (8 0 0 -8 1 0 nm), Nd-YAG (1064 nm) i aleksandrytowe (755 nm).
Najwiksz skuteczno w epilacji laserowej obserwuje si w przypadku osb
z jasn karnacj i ciemnymi wosami. Z jednej strony bowiem dochodzi do
znacznej kumulacji energii w bogatym w melanin wosie, z drugiej za
pochanianie energii przez ubogi w melanin naskrek jest niewielkie.
W przypadku ciemnej karnacji i opalonej skry absorpcja energii przez
naskrek jest wiksza, przez co skrze grozi termiczne uszkodzenie. Ciem
na karnacja w poczeniu z ubogimi w melanin wosami (wosy blond,
Laseroterapia oraz wysokoenergetyczna fototerapia z uyciom Innych .-h h IH wiat).t I
7 7/
Rycina 70. Laserowe usuwanie owosienia okolic twarzy laserem Nd-Yag 1064 nm:
a - przed zabiegiem: b - po serii zabiegw (dokumentacja wasna).
rude, siwe) znacznie zmniejsza lub wrcz uniemoliwia skuteczn epilacj

laserow.
Czas trwania poszczeglnych faz wzrostu wosa nakazuje stosowanie
kolejnych zabiegw w odstpach 4 - 1 0 tygodni. Liczba zabiegw niezbdna
do uzyskania optymalnego efektu jest trudna do okrelenia. Pacjenci rni
si znacznie w tym wzgldzie midzy sob i nie zaley to tylko od karnacji
i koloru wosw, lecz take od funkcji hormonalnej. U niektrych pacjentw
trwaa i cakowita epilacja jest niekiedy w ogle niemoliwa.
228
Fizykoterapia
Przed przystpieniem do zabiegu skra wymaga przygotowania. Przynaj

mniej przez miesic wosy nie mog by wyrywane (pseta, depilator).
W tym czasie mona je przycina, goli maszynk ub uywa depilatorw
chemicznych. W osy przed zabiegiem powinny by przycite przy skrze,
skra nie powinna by opalona i zanieczyszczona lub pokryta rodkami
pielgnacyjnymi zm niejszajcym i transm isj wizki laserowej. W celu
zmniejszenia dolegliwoci blowych zwizanych z emisj promieniowania
laserowego u pacjentw szczeglnie wraliwych, a take podczas epilacji
okolic wraliwych, stosuje si miejscowe rodki znieczulajce, np. krem Emla.
Zabieg zazwyczaj jest wykonywany na wikszym obszarze, co rodzi ryzyko
wystpienia reakcji uczuleniowej u osb przyjmujcych leki fotouczulajce.
Zabiegu nie naley wykonywa u osb z licznymi zmianami barwnikowymi
oraz u kobiet w ciy. Pacjenci chorujcy na jakiekolwiek choroby przewle
kle wymagaj konsultacji lekarskiej. Skra po zabiegu wymaga ochrony
przed socem. Bezporednio po zabiegu najczciej obserwuje si lekkie
zaczerwienienie skry, z obrzkiem wok nawietlanych mieszkw woso
wych utrzymujcym si ok. 30 minut. Negatywne reakcje w postaci prze
barwie, odbarwie czy poparze s najczciej wynikiem przekroczenia
stosownej dla danego fototypu skry dawki energii, braku ochrony skry
przed socem po zabiegu lub zaburzonej reaktywnoci na wiato laserowe.
Osobnicze rnice w reakcji na okrelone promieniowanie laserowe uzasad
niaj poprzedzenie pierwszego zabiegu testem laserowym.
Obecnie do epilacji stosuje si wiele typw urzdze laserowych. Rekla
mowanymi walorami laserw s: liczba zniszczonych wosw w czasie za
biegu, bezpieczestwo pacjenta, minimalizacja dolegliwoci w trakcie zabie
gu, brak powika oraz wygoda personelu zabiegowego. Liczne publikacje
dotyczce epilacji laserowej maj charakter gwnie kazuistyczny. Trudno
jednoznacznie uzasadni przewag okrelonego typu lasera epilacyjnego.
Niewtpliwie istotn rol w bezpieczestwie tych zabiegw odgrywa staran
no i dowiadczenie osoby wykonujcej zabieg.
I Laserowe usuwanie tatuay

Tatuae powstaj w wyniku wprowadzenia czsteczek barwnika do sk
ry. Komrki fagocytowe nie s zdolne do usunicia barwnika i pozostaje on
w skrze na stale. Z czasem, w zalenoci od zastosowanego barwnika,
rysunek moe ulec zbledniciu lub jego kontury mog si rozmy. W zale
noci od sposobu wykonania wyrnia si tatuae profesjonalne i amatorskie.
Rni si one najczciej rodzajem wstrzyknitego barwnika. W tatuaach
amatorskich, zwykle jednokolorowych, barwnik moe znajdowa si na
rnej gbokoci. W tatuaach profesjonalnych, w ktrych stosuje si te
wiele rnokolorowych barwnikw, wstrzykuje si je na okrelon gboko
za pomoc specjalnego urzdzenia. Niekiedy takie tatuae zajmuj due
229
obszary skry. Przy uyciu lasera mona usun rwnie tzw. tatuae ko
smetyczne (makija permanentny) oraz zabrudzenia powstae w wyniku
zranie i uszkodze skry.
Obecnie w celu eliminacji tatuay uywa si gwnie laserw pracujcych
w trybie Q-Switch. W tym przypadku laser emituje du dawk energii
w bardzo krtkim czasie. Tempo przekazywania energii jest tak due, e
powoduje mechaniczne podzielenie czsteczek barwnika na mniejsze czst
ki. Powstaj rwnie specyficzne formy gazowe, ktre ulegaj czciowo
natychmiastowemu odparowaniu z wierzchnich warstw oraz rozproszeniu
w pynie zewntrzkomrkowym. W pniejszym okresie resztki uszkodzo
nego barwnika s usuwane w procesie fagocytozy. Zastosowanie krtkiego
impulsu powoduje, e podczas zabiegu ilo powstaego ciepa jest niewielka.
Podczas pierwszych sesji bezporednio po zabiegu obserwuje si zbiele
nie tkanki. Zjawisko to ma prawdopodobnie zwizek z powstawaniem form
gazowych, ktre rozpraszaj wiato. Po kilkunastu-kilkudziesiciu minutach
pcherzyki gazu ulegaj odparowaniu i zanikaj, a kolor skry wraca do
normy. Taki efekt obserwuje si najczciej podczas usuwania barwnika
z wierzchnich warstw skry.
Podczas kolejnych zabiegw tatua ulega stopniowo rozjanieniu (ryc. 71),
jednak nie zawsze cakowite usunicie tatuau jest moliwe. Pod wpywem
promienia laserowego barwnik moe rwnie zmieni kolor, co uzasadnia
celowo wykonania zabiegu prbnego. Optymalne efekty uzyskuje si po
kilku, a w przypadku duych powierzchni nawet po kilkunastu zabiegach.
Efekty serii zabiegw zale od wielu czynnikw, takich jak kolor tatuau,
gboko wprowadzenia i ilo barwnika oraz wielko tatuau. Najatwiej
usuwa si tatuae w kolorach ciemnych, np. czarne lub ciemnogranatowe.
Najtrudniejsze do usunicia s tatuae w jasnych kolorach (pomaraczowy,
ty, jasna ziele, rowy), tatuae obejmujce znaczne obszary skry oraz
tatuae, w ktrych barwnik zosta wprowadzony na du gboko.
W czasie zabiegu pod wpywem impulsu laserowego pacjent odczuwa
ukucie, a nawet bl. Zabiegi trwaj zazwyczaj krtko, a pacjenci zwykle
dobrze je toleruj. U osb szczeglnie wraliwych stosuje si krem znieczu
lajcy, nakadany przed zabiegiem na skr. Po zabiegu skra jest zaczer
wieniona i opuchnita, a niekiedy powstaj na niej wybroczyny. Po kilku
dniach na skrze mog wytworzy si strupki, poniewa gwatowna absorp
cja promieniowania powoduje uszkodzenie naskrka i drobnych powierz
chownych naczy. Zabiegi wykonuje si co miesic lub kilka miesicy.
Usuwanie tatuau laserem pracujcym w trybie Q-Switch w zasadzie nie
grozi powstaniem blizn ze wzgldu na rodzaj impulsu, ktry nie powoduje
oparzenia tkanki. Przy zastosowaniu wikszoci laserw z systemem
Q-Switch nie ulega zmianie struktura skry. Najczstszym dziaaniem nie
podanym lasera rubinowego Q-Sw itch s zmiany barwnikowe skry
w postaci odbarwie, ktre u wikszoci pacjentw ustpuj samoistnie.
230
Fizykoterapia
Rycina 71. Laserowe usuwanie tatuau za pomoc lasera Nd-Yag Q-switch 1064/532
nm (dokumentacja wasna).
Szczeglnej ostronoci i dowiadczenia wymaga usuwanie tzw. tatuau

kosmetycznego, zwanego makijaem permanentnym. W tatuaach kosme
tycznych stosuje si barwniki, ktre mog reagowa na wiato laserowe
w sposb nieprzewidywalny. Dlatego przed przystpieniem do pierwszego
zabiegu wskazane jest wykonanie prbnego testu. Barwniki czarne zwykle
reaguj do dobrze na emisj laserow, natomiast inne mog stwarza
spore problemy. Zabieg laserowy moe te spowodowa przyciemnienie
barwnika, obserwowane zwykle ju po ok. 10 minutach. Takie barwniki
najczciej, w cigu kilku tygodni, ulegaj znacznemu rozjanieniu.
Do usuwania tatuay s obecnie stosowane lasery pracujce w trybie
Q-Switch: rubinowy (694 nm), Nd-YAG (532 nm), Nd-YAG o zdwojonej
czstotliwoci (1064 nm) i aleksandrytowy (755 nm).
Do usuwania tatuay stosuje si rwnie lasery ablacyjne: C 0 2 i argono
we, ktre powoduj odparowanie warstwy skry wraz z barwnikiem. Ze
wzgldu na czste wystpowanie powika w postaci blizn s obecnie sto
sowane rzadziej. W wyniku ablacji tkanki skra moe zmieni rwnie
faktur oraz ulec trwaemu odbarwieniu. Jednak, jak dotd, metoda ablacyjna jest jedynym sposobem usunicia tatuay kolorowych o barwach
jasnych,
231
I Laserowe odmadzanie skry

W laserowym odmadzaniu skry stosuje si metod ablacyjn i metod
nieablacyjn.
M etoda ablacyjna, nazywana rwnie dermabrazj laserow, polega
na odparowaniu wierzchnich warstw skry oraz podgrzaniu warstw gb
szych. W wyniku tego procesu dochodzi do zuszczenia naskrka i obkurczenia wkien kolagenowych. Podczas zabiegu usuwany jest cay znisz
czony naskrek oraz, zalenie od wskaza, rnej gruboci warstwy skry
waciwej. Mimo e poziom, do ktrego usuwa si skr, moe nie odpo
wiada gbokoci zmarszczek, uzyskuje si wyrany efekt kosmetyczny.
Pod wpywem wysokiej temperatury tkanka czna kurczy si, co jest
wynikiem zmniejszenia objtoci kolagenu. W efekcie po zabiegu zwiksza
si napicie skry i ulega ona wygadzeniu. Po ok. 6 miesicach od zabie
gu obserwuje si korzystn przebudow skry, wynikajc ze stymulacji
fibroblastw do tworzenia nowego kolagenu. Laserowy resufacing wykonu
je si najczciej za pomoc laserw Er-YAG i C 0 2. Dugo fali lasera
Er-YAG odpowiada maksimum w widmie absorpcji wody (2 9 4 0 nm). G
boko penetracji wizki laserowej jest zatem w tym przypadku ograniczo
na do niewielkiego obszaru. Absorpcja energii przez wod jest 1 0 -1 5 razy
wiksza ni w przypadku lasera CO,;. Przy zastosowaniu pojedynczych
impulsw lasera Er-YAG ryzyko uszkodzenia termicznego tkanek jest
zminimalizowane. Powszechnie uwaa si, e laser Er-YAG skutecznie
usuwa powierzchniowe i wczesne zmarszczki, przy czym ryzyko wystpie
nia objaww niepodanych, w postaci urazw termicznych, w porwna
niu z laserem C 0 2, jest znacznie mniejsze. Laser ten jest jednak mao
efektywny ze wzgldu na zbyt pytk ablacj, niepozwalajc na wyelimi
nowanie zmarszczek rednio gbokich i gbokich. Czas utrzymywania
si po zabiegu rumienia spowodowanego uszkodzeniem termicznym tka
nek jest znacznie krtszy ni po uyciu lasera C 0 2. Laserowe zabiegi
ablacyjne, polegajce na nawietlaniu caej powierzchni skry twarzy, daj
bardzo dobre efekty terapeutyczne, wi si jednak z pewnymi ograni
czeniami. Wykonuje si je najczciej w znieczuleniu, s bowiem bardzo
bolesne. Cakowita ablacja naskrka pozbawia skr jej bariery ochronnej
i naraa na infekcje. Proces gojenia wymaga troskliwego nadzoru. W ym a
ga on wyczenia si z normalnego ycia praktycznie na kilka lub kilka
nacie tygodni.
Metoda nieablacyjna, czyli fotoodmadzanie bez usuwania tkanek.
Wyrnia si kilka typw nieablacyjnego fotoodmadzania.
Fotoodmadzanie polegajce na usuwaniu przebarwie i zmian naczy
niowych. W wyniku silnego lokalnego przegrzania tkanek dochodzi
w nich do uszkodzenia komrek zawierajcych barwnik oraz, w wyniku
232
Fizykoterapia
koagulacji, zamknicia poszerzonych drobnych naczy. Zabiegi te po

woduj wyrwnanie koloru skry.
Fotoodmadzanie polegajce na wywoaniu zmian strukturalnych skry,
poprawy jej elastycznoci i spycenia zmarszczek. Do zmian struktural
nych skry dochodzi w wyniku kontrolowanego przegrzania skry wa
ciwej.
Fotoodmadzanie polegajce na jednoczesnym zastosowaniu promienio
wania laserowego i fotouczulacza (pochodnej kwasu lewulinowego). Jest
to metoda rzadziej stosowana. Celem tej terapii jest szybkie i skuteczne
zlikwidowanie procesw zapalnych skry oraz kontrolowana fotodestrukcja wybranych jej struktur.
Nieablacyjne fotoodmadzanie skry cieszy si duym zainteresowaniem
ze wzgldu na mniejsz inwazyjno w porwnaniu z metod ablacyjn.
Jednak efekty obu metod s nieporwnywalne. Efektem nieablacyjnego
fotoodmadzania jest redukcja takich objaww starzenia si skry, jak po
szerzone naczynka i przebarwienia, oraz poprawa kolorytu skry. W wyni
ku przebudowy kolagenu oraz stymulacji produkcji nowego kolagenu mog
ulec redukcji drobne zmarszczki, zwiksza si te napicie i gsto skry.
Przy wykonywaniu zabiegw dy si do tego, aby warstwa naskrka pozo
staa nieuszkodzona. W tym celu s stosowane ele lub systemy chodzce
zabezpieczajce naskrek przed nadmiernym przegrzaniem. Ochrona na
skrka skraca w znacznym stopniu czas gojenia i ryzyko powika, ale
z drugiej strony ogranicza moliwoci jego przebudowy, co w znacznym
stopniu wpywa na efekt terapii.
W celu osignicia optymalnych rezultatw naley przeprowadzi seri
3 -5 zabiegw w odstpach 4-6-tygodniowych. Do fotoodmadzania nie
ablacyjnego uywa si m.in. laserw Nd-YAG i laserw barwnikowych.
17.7. Fototermoliza frakcyjna

Zaledwie kilka lat temu pojawia si nowa metoda terapii laserowej, nazy
wana metod frakcyjn. Lasery frakcyjne s konstruowane z wykorzystaniem
zjawiska fototermolizy frakcyjnej (FP - jractional phototermolysis). Fototermoliza frakcyjna polega na tym, e laserem nawietla si tylko cz skry,
a nie ca powierzchni. W skrze waciwej wytwarzaj si mikroskopijne,
nieprzylegajce do siebie kolumny uszkodze termicznych, otoczone przez
obszar ywej, nieuszkodzonej tkanki. Kada kolumna, okrelana jako stre
fa m ikroprzegrzania (M TZ - microthermal zone) wytwarza lokaln martwi
c naskrka oraz denaturacj kolagenu. Dziki temu, e kolumny uszkodze
pozostaj otoczone przez zdrow, nienaruszon tkank, proces gojenia
233
skry z ywych komrek naskrka i skry waciwej przebiega szybciej ni

w przypadku tradycyjnej metody selektywnej termolizy.
Zastosowanie impulsw o bardzo wysokiej energii w celu wytworzenia
mikroskopijnych stref uszkodze zapobiega ograniczeniom zwizanym
z masywnym przegrzaniem tkanek wystpujcym w tradycyjnej metodzie
fotoodmadzania. Zaoszczdzenie duych obszarw tkanki, ktra w me
todzie fototermolizy selektywnej ulegaby uszkodzeniu, znacznie skraca
czas gojenia si ran oraz zmniejsza ryzyko powika.
Rycina 72. Zabieg likwidacji blizny za pomoc lasera frakcyjnego (Er-Glass 1550 nm):
a - przed zabiegami; b - po zabiegach (fotografie udostpnione przez firm Electric
System & Laser Technology).
234
I Fizykoterapia
F o to te rm o liza s e le k ty w n a
M etoda
ablacyjna
Metoda
nieablacyjna
F o to te rm o liza
fra k c y jn a
Naskrek
Skra waciwa
Rycina 73. Porwnanie stref uszkodze tkanki po zastosowaniu metody fototermolizy

selektywnej i fototermolizy frakcyjnej.
Rycina 74. Gowica systemu frakcyjnego (metoda nieablacyjna) (fotografia udostpnio

na przez firm Electric System & Laser Technology).
235
Brak ywego naskrka, ktry bierze udzia w procesie gojenia, jest gw

nym problemem selektywnych laserw ablacyjnych. Z kolei pena ochrona
naskrka za pomoc chodzenia w metodzie nieablacyjnej nie pozwala na
szybk jego odnow. Zmniejsza to w znacznym stopniu skuteczno zabie
gu. W metodzie frakcyjnej rozmiary stref uszkodzenia termicznego nie
przekraczaj rozmiarw obszarw nieuszkodzonych. Zaoszczdzone ob
szary zdrowego naskrka i skry waciwej stymuluj aktywno komrek
macierzystych naskrka. Funkcja bariery ochronnej skry pozostaje nieosabiona podczas zuszczania si skoagulowanej tkanki. Zmiany zachodzce
na granicy naskrek-skra waciwa s rwnie przyczyn zmian i przebu
dowy w skrze waciwej obserwowanych w kilka miesicy po zabiegu.
Metoda fototermolizy frakcyjnej stwarza nowe moliwoci, szczeglnie
przeciwdziaania procesom starzenia si skry, powstawaniu zmarszczek
oraz zanikowi wkien elastycznych i kolagenu. Znalaza zastosowanie
w terapii przebarwie, blizn, szczeglnie potrdzilcowych, rozstpw oraz
poszerzonych uj gruczow ojowych. Obserwacje dotyczce metody
frakcyjnej s stosunkowo krtkie, trudno zatem porwna jej efektywno
z efektywnoci wczeniejszych metod fotoodmadzania.
Zabieg fototermolizy frakcyjnej mona przeprowadzi za pomoc metod
ablacyjnych i nieablacyjnych.
M etod y ablacyjne powoduj odparowanie wierzchniej warstwy skry
w strefie mikroprzegrzania. W tej metodzie stosuje si najczciej lasery
C 0 2. Bezporednio po zabiegu obserwuje si rumie i obrzk, a po kilku
dniach wzmoone napicie, zbrzowienie naskrka oraz zuszczanie si jego
wierzchnich warstw. Zwykle po kilkunastu dniach dochodzi do cakowitego
wygojenia skry.
M etod y nieab lacyjne powoduj jedynie przegrzanie skry w obrbie
kolumny. W tym przypadku najczciej stosuje si lasery erbowo-szldane
(Er-Glass 1550 nm). W celu uzyskania optymalnych rezultatw zaleca si
przeprowadzenie 3 -5 zabiegw w odstpach 4 - 6 tygodni. Bezporednio po
zabiegu skra jest zaczerwieniona i moe doj do lekkiego obrzku, ktry
mija w cigu kilku dni.

m m m m
m m

nm M >
>
Rycina 75. Systemy frakcyjne umoliwiaj wybr gstoci skanowania powierzchni

skry.
236
Fizykoterapia
17.8. Terapia za pomoc IPL

IPL jest to urzdzenie, ktre emituje niekoherentn wizk wiata o duej
energii, porwnywalnej z energi laserw wysokoenergetycznych, i szerokim
zakresie widma (polichromatyczn). W IPL rdem wiata jest lampa
ukowa, najczciej wypeniona ksenonem.
Urzdzenie IPL nie jest laserem, ale znajduje podobne zastosowanie
w kosmetologii oraz medycynie estetycznej i dermatologii. Lampy IPL emi
tuj pasmo wiata w zakresie 4 0 0 -9 8 0 nm lub 5 6 0 -1 2 0 0 nm, zatem ich
energia moe by absorbowana przez wiele chromatoforw skry. W celu
uzyskania podanego zakresu widma stosuje si odpowiednie filtry odci
najce. Na przykad, aby uzyska promieniowanie o dugoci fali od 680
do 1200 nm, stosuje si filtr 680 nm, ktry odcina krtsze promieniowanie.
Promieniowanie emitowane przez lampy IPL stosuje si w celu fotoodmadzania skry, w leczeniu objaww trdziku pospolitego, przebarwie i zmian
naczyniowych oraz usuwaniu owosienia.
W urzdzeniach IPL mona dobra odpowiednie dugoci fal, gsto
energii, czas trwania impulsu oraz przerwy midzy nimi, w zalenoci od
potrzeb, a take zastosowa pojedyncze lub wielokrotne impulsy. Plamka
padajca na skr ma ksztat prostokta o przykadowych wymiarach
8 x 1 5 mm, 8 x 2 4 mm lub 8 x 3 5 mm. Moliwo jednorazowego oddziay
wania na duy obszar jest udogodnieniem w przypadku wykonywania za
biegw na duych powierzchniach skry, np. przy depilacji plecw lub ud.
Zastosowanie wizki o tak duej powierzchni oddziaywania na skr wi
e si jednak rwnie z pewnymi niebezpieczestwami. Czas stygnicia
tkanki docelowej jest odwrotnie proporcjonalny do kwadratu jej powierzch
ni. W celu uniknicia poparze konieczne jest w tym przypadku ogranicze
nie gstoci energii, ale wraz ze zmniejszeniem gstoci energii zmniejsza
si skuteczno zabiegu. Penetrujc w gbsze warstwy skry, energia pro
mieniowania ulega osabieniu i moe by nieskuteczna w odniesieniu do
zmian pooonych gbiej.
Kluczowym elementem w terapii urzdzeniem IPL jest dobr parametrw
zabiegu, pozwalajcy na wytworzenie w tkankach docelowych, pooonych
w gbszych warstwach skry, odpowiedniej temperatury bez ryzyka jej
uszkodzenia. Ryzyko niekorzystnych dziaa ubocznych mona te zmniej
szy przez prawidowy dobr czasu trwania impulsw oraz przerwy midzy
nimi, zgodnie z czasem termicznej relaksacji skry. Nowoczesne urzdzenia
wprowadzaj rwnie funkcje podziau impulsu gwnego na tzw. podimpulsy, zapobiegajce nadmiernemu przegrzaniu tkanki w czasie nawietlania.
W nawietlaniach IPL stosuje si rwnie systemy majce za zadanie scho
dzenie wierzchnich warstw skry do temperatury zabezpieczajcej przed
237
Rycina 76. Gowica IPL wyposaona w system schadzania tkanki, zabezpieczajcy na

skrek przed przegrzaniem (fotografia udostpniona przez firm Electric System & Laser
Technology).
Gowice IPL przykada si bezporednio do powierzchni skry, dlatego

wanym elementem zabiegu jest stosowanie substancji sprzgajcej midzy
gowic a polem zabiegowym. S to obojtne dla skry i niepowodujce
podranie ele o waciwociach optycznych zapewniajcych maksymaln
transmisj wizki wiata w gb tkanki.
Niewtpliwym atutem pozamedycznym urzdze IPL jest ich cena,
zdecydowanie mniejsza od ceny laserw. Nie bez znaczenia jest take fakt,
e jedno urzdzenie moe by stosowane w leczeniu wielu schorze. Brak
jest jednoznacznych danych, czy lampy IPL s rwnie skuteczne jak lasery
w leczeniu poszczeglnych defektw skrnych i kosmetycznych.
W terapii poszczeglnych defektw stosuje si gowice emitujce pro
mieniowanie w nastpujcych zakresach:
fotoodmadzanie: 540-980/ 1200 nm;

usuwanie zmian naczyniowych i pigmentacyjnych: 510-980/ 1200 nm;
usuwanie objaww trdziku: 450-980/ 1200 nm;
usuwanie owosienia: 650-980/ 1200 nm.
17.9. Terapia fotodynamiczna

Mechanizm terapii fotodynamicznej (PD T - photodynamic therapy) opiera
si na reakcji fototoksycznej, ktra zachodzi pod wpywem wiata i rodka
fotouczulajacego (fotosensybilizatora). Fotosensybilizatory maj du zdol
no do gromadzenia si w komrkach szybko proliferujcych, w tym rw
238
Fizykoterapia
nie nowotworowych. W wyniku reakcji dochodzi do wytworzenia bardzo

aktywnego chemicznie tlenu singletowego, ktry wykazuje silne waciwoci
niszczenia komrek. Tlen singletowy doprowadza do uszkodzenia i martwi
cy chorobowo zmienionych komrek, z prawie cakowitym oszczdzeniem
tkanek otaczajcych.
W fototerapii wykorzystuje si rda wiata emitujce promieniowanie
widzialne z zakresu 4 0 0 -7 0 0 nm. W zalenoci od dugoci fali charakte
ryzuje si ono rn zdolnoci penetracji w gb tkanki. rdem wiata
s lampy halogenowe, kseonowe lub fluorescencyjne. W terapii s rwnie
stosowane lasery wysokoenergetyczne: barwnikowe, Nd-Yag i diodowe, oraz
urzdzenia IPL.
Do rodkw fotouczulajcych stosowanych w PD T zalicza si gwnie
kwas 5-aminolewulinowy (ALA). Zwizek jest aplikowany bezporednio na
skr w miejsce zmienione chorobowo, pod opatrunek okluzyjny, na kilka
godzin, po czym przeprowadza si nawietlanie. W trakcie nawietlania
pacjent odczuwa pieczenie, niekiedy bl, a po aplikacji utrzymuje si nad
wraliwo na wiato.
Metoda PD T jest gwnie stosowana w leczeniu trdziku pospolitego,
rogowacenia sonecznego, uszczycy, brodawek zwykych oraz stanw przednowotworowych i nieczerniakowych nowotworw skry.
17.10. Fototerapia wysokoenergetyczna

w poczeniu z prdem RF (ELOS)
Terapi laserami wysokoenergetycznymi i IPL najczciej kojarzy si z prze
pywem prdu o czstotliwoci radiowej (RF). Energia emitowana przez
laser lub urzdzenie IPL podgrzewa selektywnie, w zalenoci od zastoso
wanej dugoci fali, odpowiedni tkank (mieszki wosowe, naczynia, wk
na kolagenowe). Prd RF przepywa przez tkank wczeniej podgrzan przez
impuls wiata. Przepywajcy przez skr prd wybiera drog o najm niej
szym oporze. Cieplejsza tkanka wykazuje mniejszy opr elektryczny. Jed
noczesne zastosowanie energii wietlnej i elektrycznej zwiksza potencjalnie
efektywno oraz bezpieczestwo terapii.
239
17,11. Przeciwwskazania do terapii laserami

wysokoenergetycznymi oraz innymi
intensywnymi rdami wiata
Przeciwwskazania do fototerapii wysokoenergetycznej mona umownie
podzieli na trzy rodzaje:
1. Stany wzmoonej reaktywnoci na promieniowanie wietlne w zakresie
od podczerwieni do nadfioletu. Istotny jest dokadny wywiad, poniewa
wikszo pacjentw zdaje sobie spraw ze swojej ograniczonej toleran
cji na nawietlanie soneczne. Dotyczy to zarwno staych indywidual
nych cech pacjenta, jak i cech okresowych, ktre mog ulec zmianie:
znaczna ilo melaniny w skrze jako staa cecha (fototyp V i VI wg
Fitzpatricka) lub pojawiajca si w wyniku intensywnego opalania
i w przebiegu niektrych chorb gruczow wydzielania wewntrzne
go (np. cisawicy);
stany fotoalergii, kiedy na skrze pojawiaj si wykwity po ekspozycji
na wiato, take w miejscach nienawietlanych;
przyjmowanie lekw i substancji fotouczulajcych szczeglnie nie
ktrych antybiotykw (tetracykliny), sulfonamidw, lekw przeciwgrzybiczych, przeciwcukrzycowych pochodnych sulfonylomocznika,
lekw uspokajajcych, nasennych, niektrych lekw przeciwpadaczkowych, izotretinoiny, a take lekw zawierajcych znaczne iloci
elaza, srebra lub bizmutu, oraz niektrych zi (dziurawiec, skrzyp
polny);
niektre choroby przewleke (porfiria, tocze rumieniowaty, skra
pergaminowata, bielactwo);
stosowanie bezporednio przed zabiegiem miejscowych preparatw
leczniczych, takich jak rodki steroidowe i retinoidy; przeciwwskaza
niem jest stosowanie w dniu zabiegu preparatw kosmetycznych, np.
balsamw i kremw, z retinolem, olejkami eterycznymi lub innymi
skadnikami mogcymi uwraliwi skr na dziaanie wiata;
2. Stany, ktre nie gwarantuj prawidowej, fizjologicznej reakcji skry na
promieniowanie emitowane przez rdo wysokoenergetycznego wiata;
dotyczy to gwnie oglnoustroj owych lub lokalnych chorb powok
skrnych:
zaawansowane zmiany ukadu naczyniowego (ttniczego, ylnego
i limfatycznego) oraz obrzki niegwarantujce prawidowej dystrybu
cji energii cieplej; dotyczy to wielu chorb, lecz istotny jest stan
ukadu naczyniowego, a nie choroba jako jednostka; przeciwwskaza
240
Fizykoterapia
niem do zabiegw nie jest cukrzyca, ale moliwe w jej zaawansowanym

stadium zaburzenia mikrokrenia;
ostre stany zapalne skry i tkanki podskrnej, a take zaostrzenia
procesw reumatoidalnych w miejscu nawietlania;
lokalne zmiany barwnikowe i egzofityczne, szczeglnie potencjalnie
groce nowotworami powok skrnych;
skonno do tworzenia si bliznowcw i blizn przyrosych.
3. Oglnoustrojowe stany oraz choroby, w ktrych zabiegi wysokoenerge
tycznej fototerapii mog spowodowa destabilizacj:
znaczna niewydolno krenia, spowodowana zaawansowanym
wiekiem z niewydolnoci wiecow, trudnym do ustabilizowania
cinieniem ttniczym lub zaburzeniami krenia mzgowego;
nieustabilizowana cukrzyca z zaburzeniami krenia i ukadu nerwo
wego, szczeglnie stany neuropatii i angiopatii cukrzycowej;
przewleke choroby infekcyjne i immunologiczne wymagajce cige
go stosowania lekw (czynna grulica, zaostrzenia procesw reuma
toidalnych, kolagenozy, np. tocze);
zakrzepy w ukadzie ylnym, a take zagroenie chorob zakrzepow
w miejscu nawietlania;
zaburzenia funkcji ukadu krzepnicia;
przyjmowanie lekw przeciwzakrzepowych (skonno do krwa
wie);
nowotwory i okres do 5 lat od ich wyleczenia; wyjtkiem s ograni
czone ogniska nowotworowe skry, takie jak rak podstawnokomrkowy, kolczystokomrkowy i paskonabonkowy, ktre s usuwane
w caoci za pomoc skalpela laserowego;
cia; trudno znale uzasadnienie dla zakazu wykonywania lokalnych
zabiegw laserowych u kobiet w ciy, cia jest jednak stanem wy
magajcym ostronoci, dlatego naley wtedy rezygnowa ze wszyst
kich zabiegw, ktre nie s absolutnie konieczne;
epilepsja;
choroby psychiczne oraz nadmierne oczekiwania pacjenta w stosun
ku do efektw estetycznych zabiegw, nieadekwatnych do moliwoci
terapii.
17.12. Zasady bezpieczestwa podczas pracy

z laserem
Lasery stosowane w medycynie mog powodowa wiele zagroe, zarwno
dla personelu, jak i dla pacjentw, dlatego niezbdna jest znajomo zasad
Laseroterapia oraz wysokoenergetyczna fototerapia z uyciem innych rde wiata !
241
bezpieczestwa pracy z urzdzeniami emitujcymi promieniowanie ksero

we. Zasady te s regulowane przez Polsk Norm |PN-I N 6 0 8 2 ) l 2000/
/A2: 2 0 0 2 (U )]: Bezpieczestwo urzdze laserowych. ( Izc l : Klasyfikacja
sprztu, wymagania i przewodnik uytkownika.
Zagroenia powodowane promieniowaniem laserowym dotycz przede
wszystkim oczu i skry. Obejmuj one ekspozycje przypadkowe i krtko
trwale. Narzdem najbardziej podatnym na szkodliwe dziaanie promienia
laserowego jest oko. Zawiera ono bardzo du ilo barwnikw silnie po
chaniajcych promieniowanie w zakresie widzialnym i bliskiej podczerwie
ni. Promieniowanie o dugoci fal 4 0 0 -1 4 0 0 nm wnika do oka i jest ogni
skowane na siatkwce, co moe powodowa uszkodzenie rnych struktur
oka, z siatkwk wcznie.
Zgodnie z obecnie obowizujc norm europejsk, uznan przez Polsk,
wprowadzono nowy podzia urzdze laserowych na siedem klas: 1, IM , 2,
2M , 3R , 3B i 4 (wczeniej wyrniano pi klas laserw: 1 ,2 , 3A, 3B i 4).
W tabeli 9 przedstawiono oznaczenia pozwalajce zidentyfikowa klas
urzdzenia laserowego.
Promieniowanie laserowe o tej samej mocy, lecz o rnej dugoci fali
i czasie ekspozycji, moe powodowa rne skutki dla oczu i skry. W ta
beli 10 przedstawiono charakterystyk poszczeglnych klas wedug nowego
podziau.
Lasery biostymulacyjne, ze wzgldu na moc promieniowania, gsto
energii i dugo emitowanej fali, mieszcz si w klasach od 1 do 3B. Masa
3B oznacza, e wystpuje promieniowanie laserowe niebezpieczne dla oczu.
Lasery wysokoenergetyczne stosowane w kosmetologii i medycynie este-
Tabela 9. Oznaczenia klas urzdze laserowych

Urzdzenie laserowe klasy 1
Urzdzenie laserowe klasy 1M
Promieniowanie laserowe. Nie spoglda bezporednio w wizk przez przyrzdy optyczne
Promieniowanie laserowe. Nie wpatrywa si w wizk
Urzdzenie laserowe klasy 2M
Prom ieniow anie laserowe. Nie w p atryw a si w wizk lub nie spoglda bezporednio
w wizk przez przyrzdy optyczne
Urzdzenie laserowe klasy 3R
Promieniowanie laserowe. Chroni oczy
Urzdzenie laserowe klasy 3B
Promieniowanie laserowe. Unika wizki laserowej
Promieniowanie laserowe. Chroni oczy i skr przed promieniowaniem bezporednim
lub rozproszonym
242
Fizykoterapia
Tabela 10. Charakterystyka klas urzdze laserowych

1
1/V\
Lasery, ktre s bezpieczne w racjonalnie przewidywalnych warunkach pracy

Lasery emitujce promieniowanie w zakresie dugoci fal od 302,50 do 4000 nm,
ktre s bezpieczne w racjonalnie przewidywalnych warunkach pracy, ale mog by
niebezpieczne podczas patrzenia w wizk przez przyrzdy optyczne
Lasery emitujce promieniowanie widzialne w przedziale dugoci fal od 400 do

700 nm. Ochrona oka jest zapewniona w sposb naturalny przez instynktowne reakcje
obronne, w tym odruch mrugania
2M
Lasery emitujce promieniowanie widzialne w przedziale dugoci fal od 400 do

700 nm. Ochrona oka jest zapewniona w sposb naturalny przez instynktowne reakcje
obronne, w tym odruch mrugania. Lasery te mog by niebezpieczne podczas
patrzenia w wizk przez przyrzdy optyczne
3R
Lasery emitujce promieniowanie w zakresie dugoci fal do 302,50 do 106 nm,

w przypadku ktrych bezporednie patrzenie w wizk jest potencjalnie niebezpieczne
3B
Lasery, ktre s niebezpieczne podczas bezporedniej ekspozycji na promieniowanie.

Patrzenie na odbicia rozproszone jest zwykle bezpieczne
Lasery, ktre wytwarzaj niebezpieczne odbicia rozproszone. Mog powodowa

uszkodzenie skry oraz stwarzaj zagroenie poarem. Podczas obsugi laserw klasy 4
jest wymagane zachowanie szczeglnej ostronoci
tycznej zaliczaj si do klasy 4. S niebezpieczne zarwno dla oczu, jak i dla

skry. Oczy i skr naley podczas uytkowania chroni nie tylko przed
bezporedni wizk laserow, ale i przed wiatem rozproszonym. Podczas
obsugi lasera naley zachowa szczegln ostrono.
Podczas stosowania laserw oznaczonych klas 3B i 4 naley zachowa
nastpujce rodki bezpieczestwa:
osoby znajdujce si w bezporednim zasigu promieniowania laserowe
go powinny posiada specjalne okulary lub gogle chronice przed pro
mieniowaniem danej dugoci fali;
podczas nawietlania twarzy pacjent powinien mie zaoone okulary
lub gogle cakowicie odcinajce dostp wiata do oka;
pomieszczenie, w ktrym odbywaj si zabiegi laserowe, powinno by
odpowiednio oznakowane (zgodnie z obowizujc norm);
pomieszczenie, w ktrym stosuje si laser, nie powinno by wyposaone
w lustra lub inne przedmioty dobrze odbijajce wiato;
dostp do urzdzenia laserowego powinny mie tylko osoby przeszkolo
ne, znajce zasady bezpiecznego jego uywania;
niedopuszczalne jest kierowanie wizki wiata laserowego w stron
twarzy osoby niezaopatrzonej w okulary ochronne lub w stron przed
miotw zdolnych odbi wiato;
niedopuszczalne jest pozostawienie uruchomionego lasera bez nadzoru

osoby uprawnionej.
H y d ro te ra p ia
Liczne opisy wykorzystania wody do celw leczniczych sigaj ubiegej ery.

O znaczeniu wody w zabiegach nie tylko higienicznych, ale take leczniczych
wiadcz te liczce setki, a nawet tysice lat lady term i kpielisk na tere
nach obecnej Grecji, W ioch, Niemiec i Wgier.
Hydroterapia zyskaa nowy wymiar na przeomie X V III i X IX wieku, za
spraw entuzjastw leczenia zabiegami wodnymi - Niemca dr. Johanna
Hahna i Austriaka Vincenza Priessnitza (konstruktora m.in. prysznica). Do
dzisiaj, zarwno w uzdrowiskach, jak i poza nimi, kultywowana jest szkoa
hydroterapii Sebastiana Kneippa, najbardziej znanego w Europie fizjotera
peuty, ktry rozsawi niemieckie uzdrowiska na przeomie X IX i X X wieku.
W hydroterapii metod Kneippa stosuje si setki opracowanych przez nie
go procedur przeznaczonych do leczenia niemal wszystkich chorb. Najbar
dziej znanym polskim hydroterapeut dziaajcym w pierwszej poowie
ubiegego wieku by dr Jan Zniniewicz, ktry opracowa wasne metody.
Charakterystyczne jest, e stosowa je masowo take poza uzdrowiskami,
w systemie fizjoterapii ambulatoryjnej. Z dowiadcze tych korzysta do lat
60. ubiegego wieku Zakad Hydroterapii Instytutu Balneoldimatycznego
(pniej Medycyny Uzdrowiskowej) w Poznaniu, kierowany przez prof. J
zefa Jankowiaka, a pniej prof. Gerarda Straburzyskiego.
W hydroterapii stosuje si zabiegi z uyciem:
wody gospodarczej;
wd mineralnych;
innych substancji o potencjalnym dziaaniu leczniczym i terapeutycznym
zawartych w wodzie.
Zabiegi z uyciem wody cechuje dua rnorodno. Niektre orodki
odnowy biologicznej wypracoway wasne metody hydroterapii, wykorzy
stujc wpyw na organizm takich czynnikw, jak:
244
Fizykoterapia
temperatura wody;
cinienie hydrostatyczne wody;
cinienie dynamiczne strumienia wody;
specyficzne dziaanie substancji znajdujcych si w wodzie.
18.1. Oddziaywanie
zabiegw hydroterapeutycznych
Woda jako nonik energii cieplnej znacznie rni si od powietrza. Podczas
kontaktu organizmu czowieka z wod o odmiennej ni ciao temperaturze
proces dostarczania lub odbierania energii cieplnej przebiega w niej znacznie
intensywniej. Rnice w odczuwaniu temperatury wody i temperatury po
wietrza oddaj odczucia subiektywne, ktrych miar jest m.in. tzw. cieplny
punkt obojtny skry, kiedy to czowiek nie odczuwa ani ciepa, ani zim
na. W przypadku kontaktu ciaa z powietrzem wynosi on ok. 20C, a w przy
padku kontaktu z wod 34-36C . W yciu codziennym oraz w zabiegach
hydroterapeutycznych stosuje si prost skal odczu, okrelajc wod jako:
zimn (8-20C ), chodn (21-27C ), letni (28-33C ), ciep (34-37C )
i gorc (38-42C ). W przypadku rnicy temperatury, zarwno dodatniej,
jak i ujemnej, w stosunku do obojtnego punktu cieplnego skry zostaj
uruchomione procesy termoregulacyjne. Jednym z najwaniejszych ukadw
warunkujcych homeostaz ciepln jest ukad krenia. Podczas kontaktu
z wod zimn naczynia powierzchowne pocztkowo odruchowo si kurcz,
a nastpnie, po zabiegu, oysko naczyniowe si poszerza. W przypadku
kontaktu z wod ciep naczynia powierzchowne stopniowo ulegaj posze
rzeniu. Podczas kpieli termicznych (zimnych lub ciepych) zmienia si ilo
krwi krcej w poszczeglnych naczyniach. Zgodnie z prawem DastreaMorata due naczynia krwionone klatki piersiowej i jamy brzusznej reagu
j odwrotnie ni naczynia powierzchowne skry. Naczynia nerek, ledziony
i mzgu zachowuj si podobnie jak naczynia powok skrnych.
Podczas krtkotrwaych kpieli zimnych czynno serca ulega zwolnieniu,
natomiast cinienie ttnicze krwi - podwyszeniu. Zmniejsza si wydziela
nie potu. Obserwuje si wzmoone napicie mini szkieletowych, wzrasta
pobudliwo nerww obwodowych i czuciowych.
Podczas ciepych kpieli czynno serca ulega przyspieszeniu, natomiast
cinienie ttnicze krwi - obnieniu. Wydzielanie potu wzrasta wraz ze
wzrostem temperatury wody. Napicie mini szkieletowych po krtkim
gwatownym bodcu cieplnym wzrasta, a po dugotrwaym oddziaywaniu
takiego bodca-zm niejsza si. Pobudliwo ukadu nerwowego obnia si,
oddech ulega spyceniu i przyspieszeniu. Podczas kpieli w gorcej wodzie
Hydroterapia
245
reakcje przebiegaj znacznie gwatowniej. Kontakty z wod bardzo gorc,

po przekroczeniu granic tolerancji tkanek, wywouj uszkodzenia tkanek
(oparzenia).
Podczas kpieli o temperaturze odmiennej od temperatury ciaa zostaj
uruchomione procesy wyrwnawcze i wzrasta przemiana materii. Do naj
bardziej bodcowych zabiegw hydroterapeutycznych zalicza si zabiegi
z uyciem wody o zmiennej temperaturze. Naprzemienne reakcje ukadu
nerwowego autonomicznego, ukadu krenia i innych ukadw s specy
ficznym ich treningiem. Na skutek tego treningu w pniejszym czasie
w zmiennych warunkach otoczenia atwiej zachowuj homeostaz ciepln.
Wynikiem reakcji naczyniowej na zabiegi o zmiennej temperaturze wody
jest znaczna poprawa efektywnoci krenia, take na skutek uruchomienia
dodatkowych pocze ttniczo-ylnych oraz pobudzenia wielu funkcji
hormonalnych i immunologicznych. Systematyczne poddawanie si tym
zabiegom poprawia zatem znacznie wydolno wielu ukadw, szczeglnie
serca i naczy, zwiksza niespecyficzn odporno i sprzyja zharmonizowa
niu pracy autonomicznego ukadu nerwowego. Istotna z punktu widzenia
odnowy biologicznej i kosmetologii jest znaczna poprawa ukrwienia i od
ywienia powok skrnych oraz drenau ylno-limfatycznego.
W zabiegach hydroterapeutycznych oprcz dziaania termicznego, mo
bilizujcego systemy termoregulacyjne organizmu, wykorzystuje si cinie
nie hydrostatyczne oraz cinienie dynamiczne strumienia wody.
C inienie hydrostatyczne ma szczeglne znaczenie w kpielach sta
tycznych. Wraz z gbokoci zanurzenia wzrasta cinienie wody. Ma to
znaczny wpyw na przemieszczanie si w czasie kpieli krwi z ukadu ylnego (mniejsze napicie cian) do ttnic, a take z koczyn i jamy brzusznej
do klatki piersiowej. Moe to by powodem z jednej strony poprawy dre
nau ylno-limfatycznego, ale z drugiej - znacznego obcienia serca. Zja
wiska te wystpuj szczeglnie silnie w pozycji pionowej, w mniejszym
stopniu w pozycji lecej.
W ypr hydrostatyczny wody stanowi istotny czynnik w zabiegach
kinezyterapeutycznych. Jeli ruchy wykonywane s wolno, woda stanowi
czynnik odciajcy i uatwiajcy wykonanie ruchu. W przypadku szybkich
ruchw narasta opr, jaki stawia woda przemieszczajcemu si ciau lub jego
czciom. rodowisko wodne stwarza wic dogodne warunki zarwno dla
wykonywania wicze siowych, jak i wicze sprzyjajcych odpreniu
i regeneracji.
C inienie dynam iczne wody ma istotne znaczenie w przypadku natry
skw, polewa, biczw i masay wirowych. Strumie wody wywouje w sk
rze i caym organizmie wiele zmian zalenych od siy bodca, stanowic
specyficzny masa tkanek.
246
i Fizykoterapia
18.2. Metody wykonywania

zabiegw hydroterapeutycznych
Zabiegi hydroterapeutyczne s stosowane gwnie w uzdrowiskach, zaka
dach fizjoterapii oraz orodkach typu SPA. Wykonywane s w ramach od
nowy biologicznej, u sportowcw oraz jako zabiegi relaksacyjne. Zabiegi
wodne miejscowe i oglne stanowi rwnie doskonae przygotowanie do
masau i innych zabiegw kosmetycznych.
18.2.1. Kpiele cakowite i czciowe

Kpiele cakowite i czciowe s to zabiegi, w ktrych cae ciao lub jego
cz przebywa przez pewien czas w wodzie o okrelonych cechach fizycz
nych i chemicznych. Ze wzgldu na temperatur wyrnia si kpiele:
zimne, chodne, letnie i gorce.
Podczas kpieli zim nej (woda o temp. 8-20C ) i kpieli chodnej (woda
o temp. 20-27C ) zaleca si wykonywanie intensywnej gimnastyki pobu
dzajcej ukad krenia. Zabieg trwa krt ko, 3 -5 minut. Jego zadaniem jest
pobudzenie krenia, wywoanie licznych podanych reakcji, szczeglnie
przyspieszenie przemiany materii (np. w terapii otyoci), oraz stymulacja
ukadu immunologicznego (hartowanie). Kpiele te stanowi trening dla
ukadu krenia, intensywnie stymulujc reakcj naczy obwodowych i ser
ca. Maj take silne dziaanie pobudzajce ukad nerwowy, zarwno orod
kowy, jak i obwodowy, dlatego s przeciwwskazane w przypadku uszkodze
nia serca, niewydolnoci krenia, zaawansowanej miadycy ttnic, zwy
rodnienia i uszkodzenia narzdw wewntrznych (nerki, wtroba) oraz
destabilizacji lub uszkodzenia orodkowego i obwodowego ukadu nerwo
wego.
Celem kpieli letn ich (temp. wody 28-33C ) jest stabilizacja ukadu
nerwowego wegetatywnego, normalizacja cinienia ttniczego (szczeglnie
w przypadku tendencji do zbyt niskiego cinienia) oraz zmniejszenie nad
pobudliwoci psychicznej.
Kpiel ciep a (temp. wody 34-37C ) dziaa rozluniajco i stabilizuj
co, zarwno na ukad nerwowy, jak i psychik.
18.2.2. Kpiele mineralne

Kpiele mineralne s najczciej zwizane z wykorzystaniem zdrojowych
wd leczniczych. Wedug kryteriw balneologicznych s to wody zawiera
jce ponad I g skadnikw mineralnych w I litrze. Skad naturalnych wd
Hydroterapia I
247
mineralnych zaley od specyficznych procesw fizykochemicznych w czasie

ich przechodzenia przez skorup ziemsk. Fakt, e rda te znajduj si
gboko, gwarantuje ich stosunkowo stay skad mineralny i gazowy, od
porny na negatywny wpyw zmiennych czynnikw na powierzchni ziemi.
Specyficzn cech niektrych wd jest zawarto bakterii, korzystnie mo
dyfikujcych waciwoci lecznicze (niektre wody siarkowe i elaziste).
W balneologii stosuje si dwa typy okrele wd leczniczych: tradycyjne
i chemiczne.
Tradycyjnie wody mineralne okrela si najczciej jako:
Solan ki - gdy zawieraj co najmniej 15 g chlorku sodu w 1 litrze. Czsto
znajduj si w nich take inne zwizki chemiczne, sole, wglany i siarczany,
co nadaje kadej wodzie indywidualne waciwoci lecznicze. Znaczna za
warto w tych wodach specyficznych mineraw pozwala na produkcj
z solanek soli leczniczych. Do nazwy soli dodaje si nazw uzdrowiska (sl
ciechociska) lub kopalni, z ktrej pochodzi (sl bocheska). Informacja,
e sl jest gorzka, wiadczy o tym, e zostaa wyprodukowana z wody siarczanowo-magnezowej (np. sl inowrocawska gorzka).
W ody gipsowe - s to wody siarczanowo-wapniowe.
W ody glauberskie - s to wody siarczanowo-sodowe.
Szczawy - s to wody lecznicze, ktre zawieraj w 1 litrze ponad 1000 mg
dwutlenku wgla.
Coraz czciej okrela si jednak wody lecznicze bardziej precyzyjnie, na
podstawie ich skadu chemicznego, wymieniajc w pierwszym czonie nazwy
anion, a w drugim - kation, np. woda chlorkowo-sodowa lub chlorkowo-wapniowa.
Szczeglnie synnym wodom, o wieloletniej tradycji, stosowanym gw
nie w kuracjach pitnych, nadaje si te indywidualne nazwy wasne (np.
Wielka Pieniawa w Polanicy czy Zuber w Krynicy) lub pochodzce od
nazwy rda (np. Mieczysaw w Krynicy). Najsynniejsze wody s bu
telkowane i dostpne w sprzeday.
Wody lecznicze, niezalenie od rozpuszczonych w nich zwizkw mine
ralnych mog zawiera te gazy: C 0 2 (szczawy), siarkowodr lub promie
niotwrczy radon (wody radoczynne).
Kpiele w wodach mineralnych s zaliczane do metod balneoterapii.
Mog to by kpiele zbiorowe, przeprowadzane w zadaszonych lub odkry
tych basenach kpielowych, albo kpiele indywidualne, w wannach. Z za
sady powinny one odbywa si w uzdrowisku, poniewa stanowi jedn
z najbardziej unikatowych form balneoterapii danego uzdrowiska, z wyko
rzystaniem jego naturalnych tworzyw. Scenariusz zabiegu jest zwykle
powtarzalny i zgodny z wielodziesicioletnimi dowiadczeniami oraz trady
cj. Podobnie stay jest skad mineralny i gazowy wody, ktry trudno od
tworzy w innych warunkach. Trzeba jednak przyzna, e pewne efekty
248
Fizykoterapia
lecznicze mona uzyska take poza uzdrowiskiem, rozpuszczajc w wodzie

gospodarczej wykrystalizowane sole wd zdrojowych (np. sl iwonick).
Reakcja organizmu czowieka na kpiel w wodzie zdrojowej zaley od
wielu czynnikw, w tym mechanizmw nie w peni jeszcze poznanych.
Liczne badania naukowe dowodz, e dla tej reakcji istotne znaczenie
maj:
zawarto i stenie mineraw w wodzie;

zawarto gazw w wodzie (np. C 0 9);
pH i osmolarno wody;
temperatura kpieli;
stan powok skrnych (grubo powoki tuszczowej, stan warstwy rogo
wej naskrka, stan mikrokrenia);
wpyw kpieli na miejscowe mediatory tkankowe (np. histamin, bradykinin, endorfiny itp.).
Kpiel moe powodowa jedynie reakcj ciepln, waciw dla zabiegw
ciepoleczniczych przy uyciu wody gospodarczej, lub jej dziaanie moe
by znacznie szersze. Jest to jedynie czciowo teoretycznie wytumaczalne.
Dlatego metodyka kpieli leczniczych czsto ma tylko podstawy lcazuistyczne, wynikajce z wieloletnich dowiadcze.
Czas kpieli mineralnych nie powinien przekracza 30 minut, a liczba
zabiegw w czasie kuracji 10-12. W celu umoliwienia adaptacji czas pierw
szych zabiegw jest zwykle krt szy.
| Kpiele solankowe
Efekt zabiegu w duym stopniu uzaleniony jest od stenia chlorku
sodu i temperatury wody. Kpiele mineralne o steniu soli powyej 2%
mog silnie drani skr. Kpiele solankowe wzmagaj pocenie si i s
bodcem sprzyjajcym oczyszczeniu skry. S wykorzystywane te w lecze
niu niektrych chorb skry, np. uszczycy. Wpywaj bodcowo na mikrokrenie w obrbie skry i tkanki podskrnej oraz stymuluj zakoczenia
nerww ukadu autonomicznego.
W niektrych uzdrowiskach po kpielach solankowych stosuje si na
wietlanie mokrej skry sztucznymi promiennikami emitujcymi promie
niowanie o widmie zblionym do sonecznego lub tylko U Y Uzasadniaj
to m.in. liczne obserwacje pozytywnych rezultatw czenia kpieli w M o
rzu Martwym z ekspozycj na promieniowanie soneczne w terapii uszczy
cy, atopowego zapalenia skry i bielactwa.
Hydroterapia !
249
I Kpiele kwasowglowe
Historycznie naturalne kpiele lcwasowglowe byy stosowane w uzdro
wiskach bogatych w wody lcwasowglowe (ponad 4 0 0 mg C 0 2 w 1 litrze)
lub szczawy (ponad 1000 mg CO, w 1 litrze). Obecnie czciej jednak sto
suje si kpiele lcwasowglowe sztuczne, w przypadku ktrych wod gospo
darcz wzbogaca si o dwutlenek wgla w specjalnych saturatorach. Istotn
cech zabiegu jest to, e jest on hipotermalny, woda wzbogacona pcherzy
kami dwutlenku wga ma bowiem w zaoeniu temperatur 32 -3 4 C ,
czyli poniej temperatury ciaa. Mimo to osoba poddawana zabiegowi nie
odczuwa chodu. Pcherzyki CO,, drani liczne receptory skry, wywoujc
znaczc reakcj naczyniow. Reakcja ta, za ktr s odpowiedzialne gw
nie histamina i acetylocholina, zwiksza efektywno mikrokrenia w sk
rze. Reakcja naczyniowa optymalizuje rwnie lokalne procesy utlenienia
i odywienia skry. Kpiele te sprzyjaj take redukcji podskrnej tkanki
tuszczowej, co wykorzystuje si w terapii otyoci.
I Kpiele siarczkowo-siarkowodorowe
Naturalne wody siarczkowo-siarkowodorowe, zwane te siarkowodoro
wymi, zawieraj rozpuszczony w wodzie siarkowodr (H2S) i jony wodorosiarczkowe, niekiedy take jon siarczkowy. Dziaanie lecznicze tych wd
wie si gwnie z depozycj siarki w skrze oraz keratolitycznym wpywem
wody siarkowej na warstw rogow naskrka. Siarka stymuluje procesy
metaboliczne w skrze, sprzyjajc jej odywieniu i odnowie. Poczyniono
liczne obserwacje dotyczce korzystnych rezultatw tych kpieli w przy
padkach alergicznych chorb skry. Uzasadnia to ich stosowanie w choro
bach skry o podou immunologicznym, np. w pokrzywce, zaburzeniach
rogowacenia naskrka, zaburzeniach ojotokowych, trdziku pospolitym
oraz w uszczycy.
I Kpiele ozonowe
Ozon zmieszany z tlenem mona stosowa zarwno w postaci gazowej,
jak i w postaci kpieli w wodzie wzbogaconej o tlen i ozon. Istotne znacze
nie w tej formie terapii ma bakteriobjcze i wirusobjcze dziaanie ozonu
na skr. Uzasadnia to stosowanie tych kpieli w terapii niektrych proble
mw skrnych, np. trdziku, a take rnego rodzaju ran i uszkodze
skry. Kpiele ozonowe pobudzaj krenie w obrbie powok skrnych,
poprawiajc odywienie skry i mobilizujc drena ylno-limfatyczny.
250
Fizykoterapia
I Kpiele termalne
Kpielami termalnymi nazywa si zabiegi hydroterapeutyczne z wyko
rzystaniem wd pozyskiwanych z gorcych rde. Oddziaywanie terapeu
tyczne jest w tym przypadku poczeniem efektw typowych dla termoterapii z wpywem zawartych w wodzie termalnej zwizkw mineralnych.
Istotne jest te to, e oddziaywanie zwizkw mineralnych w poczeniu
z czynnikiem termalnym jest, w porwnaniu z zwykymi zabiegami mine
ralnymi, silniejsze.
I Kpiele perekowe
Kpiele takie przeprowadza si w wannach ze specjalnym rusztem umiesz
czonym na dnie, do ktrego jest doprowadzane powietrze pod cinieniem.
Istot zabiegu jest masowanie ciaa zanurzonego w wodzie olbrzymi iloci
malekich pcherzykw powietrza. Pcherzyki powietrza, dziaajc na skr,
delikatnie drani jej receptory. Rezultat sprowadza si gwnie do relaksacji
i uspokojenia. Pcherzyki powietrza dziaaj take oczyszczajco na skr,
przez odrywanie z niej zanieczyszcze i martwego naskrka. Do kpieli pe
rekowych mona uywa wody gospodarczej lub mineralnej.
I Kpiele z dodatkiem innych substancji

Do kpieli, ktrych zadaniem jest osignicie pozytywnych efektw
estetycznych i kosmetycznych, docza si najczciej elementy aromaterapii i peloidoterapii, dodajc do wody olejki eteryczne lub peloidy. Specjali
ci w dziedzinie aromatoterapii stosuj czsto wasne kompozycje zapacho
we, dostosowane do okrelonych potrzeb i oczekiwa. Stymulujc odpo
wiednie receptory wchu, mona bowiem wywoa szerok gam stanw
psychicznych, od uspokojenia i relaksu po pobudzenie czy wrcz rozdra
nienie. Substancje zapachowe powinny te mie optymaln intensywno,
w nadmiernym steniu maj bowiem waciwoci dranice, a nawet tok
syczne. Kada substancja zapachowa, szczeglnie olejek eteryczny, moe
rwnie wywoa reakcj alergiczn, niekiedy bardzo gron, np. napad
astmy oskrzelowej lub omdlenie.
Kpiele z dodatkiem peloidw (gr. pelos - boto). W Polsce wykorzy
stuje si torfy lecznicze nazywane borowinami. W praktyce przygotowuje
si kpiele z rn zawartoci borowiny. Najbardziej ceniona jest kpiel
borowinowa w proporcjach 1 litr masy borowinowej na 2 litry wody. Mona
stosowa, rwnie ze wzgldw ekologicznych, mniejsze stenia. Polskie
borowiny s szczeglnie cenione ze wzgldw leczniczych i od kilku lat
prowadzi si bardziej przemylan gospodark tym produktem. Kpiel
mona take przyrzdzi z dodatkiem pasty borowinowej Borowina dziki
Hydroterapia
251
swojemu skadowi chemicznemu wywiera specyficzne dziaanie na skr.

Powoduje wygadzenie skry, ktra staje si dobrze napita i uelastyczniona.
Skadniki borowiny, m.in. kwasy humusowe, steroidy i estrogeny, wywiera
j dziaanie immunostymulujce i bakteriostatyczne, sprzyjajce likwidacji
ognisk zapalnych. Do kpieli leczniczych mona dodawa rwnie tzw.
fango. Jest to glinka pochodzenia wulkanicznego poddana dugotrwaemu
dziaaniu wd termalnych, szczeglnie siarkowo-siarkowodorowych. Ko
rzystne kosmetyczne i lecznicze dziaanie okrelonego fango na powoki
skrne jest jego specyficzn cech. Skad chemiczny fango zaley od miejsca
jego pochodzenia (patrz rozdzia Peloidoterapia).
Kpiele z dodatkiem emolientw s wykonywane gwnie w przypadku
atopowego zapalenia skry. Emolienty rwnie natuszczaj i nawilaj
skr, odtwarzajc paszcz lipidowy i zapobiegajc utracie wody.
18.2.3. Kpiele parowe

Kpiele parowe stanowi agodniejsz alternatyw sauny fiskiej (patrz
rozdzia Termoterapia). Do pomieszczenia zabiegowego jest doprowadzana
para wodna, tak aby temperatura w nim wynosia 40-45C . Zainstalowanie
kilku schodkw, na ktre wchodzi pacjent, pozwala na progresj tempera
tury w trakcie zabiegu, a masowanie ciaa pobudza powierzchowne krenie.
Zabieg jest silnie bodcowy - stymuluje wiele ukadw, szczeglnie ukad
krenia i ukad immunologiczny. Pobudza take przemian materii, przez
co wspomaga redukcj masy ciaa w otyoci. Dziaa korzystnie w terapii
zaburze funkcji ukadu kostno-stawowego.
Modyfikacj kpieli parowej cakowitej jest ania szafkowa. Zabieg
wykonuje si w drewnianej komorze, w ktrej pacjent siedzi z gow poza
komor, tak aby nie oddycha par wodn, ktrej temperatura w komorze
dochodzi do 50C.
18.2.4. Natryski
Czynnikiem terapeutycznym natryskw jest uderzajcy w ciao strumie
wody. Uywajc rnego typu urzdze wykonuje si natryski stale lub ru
chome. Sia dziaania strumienia wody jest uzaleniona od wielkoci zasto
sowanego cinienia i temperatury wody. Zadaniem zabiegu jest pobudzenie
krenia obwodowego oraz ukrwienia mini i staww. Natryski zmniejsza
j stopie odczuwania blu, stymuluj procesy regeneracyjne po urazach,
sprzyjajc odnowie biologicznej, wzmagaj przemian materii oraz wspoma
gaj drena ylno-limfatyczny. Zalecane s zatem zarwno w terapii cellulitu, jak i otyoci. Jako forma treningu ukadu nerwowego wegetatywnego
stabilizuj go oraz, zwikszaj jego odporno na zmienne czynniki zewntrz
252
Fizykoterapia
ne. Silne zabiegi bodcowe, zakcajce homeostaz organizmu, s przeciw

wskazane w niewydolnoci krenia, nieustabilizowanym farmakologicznie
nadcinieniu ttniczym, chorobie niedokrwiennej serca, zakrzepicy ylnej,
zagraajcych krwawieniach narzdowych oraz zaawansowanej miadycy
ttnic obwodowych, uniemoliwiajcej fizjologiczn reakcj na bodziec.
Natrysk biczowy. Najistotniejszy element pomieszczenia zabiegowego
stanowi katedra natryskowa, ktra pozwala dobra odpowiedni tempera
tur i cinienie strumienia wody. Zabieg jest wykonywany przez fizjotera
peut zgodnie z indywidualnym scenariuszem. Uksztatowanym strumie
niem wody dziaa on na okrelone czci ciaa osoby stojcej w odlegoci
3 -4 m od katedry. Strumie wody jest skupiony dziki zastosowaniu odpo
wiedniej nasadki na w, co nadaje mu znaczne cinienie. Temperatura
strumienia wody moe by staa, mieszczca si w zakresie 2 1-27C , lub
te zmienna.
Natrysk podwodny biczowy (masa podwodny). Zabieg jest wyko
nywany w wannie w wodzie o temperaturze 35-38C , przy uyciu urzdze
nia pozwalajcego uzyska strumie wody (bicz), o odpowiednio duym
cinieniu. Masa podwodny biczowy mona przeprowadzi za pomoc wa
zakoczonego nasadk pozwalajc na uzyskanie strumienia wody o odpo
wiednim cinieniu, ktry fizjoterapeuta kieruje na okrelone okolice ciaa
zgodnie z celem i scenariuszem zabiegu. Mona te skorzysta z wanien,
w ktrych masa podwodny jest wykonywany wedug okrelonego schema
tu przez strumienie wody wyrzucane z dysz umieszczonych na stae w cia
nach wanny. Wanny takie s nazywane jacuzzi od nazwiska konstruktora
pierwszego urzdzenia. Temperatura strumienia wody moe by taka sama
jak temperatura wody w wannie lub wysza, do 50C.
Masa wirowy - kpiel wirowa. W zabiegu wykorzystuje si tempera
tur wody (32-40C ) i - gwnie - cinienie hydrodynamiczne ruchu wiro
wego wody wytworzonego przez ukady wirujce w specjalnie do tego
przystosowanych wannach.
Natryski specjalne typu A ix les Bains, stosowane gwnie w celu sty
mulacji odnowy biologicznej (specjalno uzdrowiska Aix les Bains, std
nazwa). Jest to poczenie masau manualnego z natryskiem. Pacjent ley
na kracie i w trakcie intensywnego masau wykonywanego przez 1- 2 ma
saystw spyw aj na niego ostre strum ienie wody o tem peraturze
38-45C .
18.2.5. Polewania, zmywania, nacierania, okady

i kompresy
Istot polew ania jest poddanie caego ciaa lub jego czci dziaaniu stru
mienia wody o niezbyt duym cinieniu. Reakcja powok skrnych jest
Hydroterapia
I 253
uzaleniona gwnie od temperatury wody. W polewaniach, w zalenoci

od efektw, jakie chcemy osign, mona uywa wody zimnej, chodnej
lub cieplej. Najbardziej bodcowe s polewania wod o zmiennej tempera
turze. W fizykoterapii stosuje si wiele form tego rodzaju terapii, a zwasz
cza te opracowane przed laty przez Sebastiana Kneippa. Mimo e nasza
wiedza o fizjopatologii chorb i moliwociach oddziaywania zabiegami
fizykalnymi na organizm diametralnie si od czasw Kneippa zmienia, ten
typ zabiegw ma cigle swoich zwolennikw. Co wicej, obecna wiedza
o fizjologii narzdu ruchu, ukadu krenia, ukadu nerwowego oraz gru
czow wydzielania wewntrznego pozwala lepiej zrozumie istot tych
zabiegw wodoleczniczych, a nawet je udoskonali. Dokadny opis dziesit
kw specyficznych polewa metod Kneippa przekracza ramy niniejszej
ksiki.
Zmywania stanowi jedn z najmniej bodcowych form hydroterapii.
Do zmywania suy gbka, rcznik lub pat tkaniny zanurzanej w wodzie.
W przypadku zabiegu dotyczcego caego ciaa w cigu 2 -3 minut zmywa
si je partiami, a po zmyciu przykrywa kocem lub kodr. Zaczyna si od
koczyn, przechodzc do jamy brzusznej, a na kocu do okolicy serca.
Mona te ograniczy si do zmywania jedynie okrelonej czci ciaa.
Istot nacierania jest krtkie, intensywne rozcieranie doni poszcze
glnych fragmentw ciaa przez tkanin, najlepiej rcznik, moczon uprzed
nio w zimnej wodzie w celu wywoania lokalnego przekrwienia skry.
Bodcowo zabiegu mona zwikszy, zastpujc pocieranie intensywnym
oldepywaniem.
Okady lub kompresy s najprostszym sposobem wywoania podanej
reakcji skry, tkanki podskrnej oraz ich oyska naczyniowego przez kon
takt z nawilon tkanin. Okady towarzysz czsto innym zabiegom ko
smetycznym i medycznym. Stosuje si je przed zabiegiem gwnym, w trak
cie zabiegu lub po jego zakoczeniu. Wyrnia si okady chodzce i roz
grzewajce.
18.2.6. Kpiele kinezyterapeutyczne

Kpiele kinezyterapeutyczne wykonuje si w przystosowanych do tego ro
dzaju terapii basenach. Zabiegi s przeprowadzane indywidualnie lub
w grupach. Woda stanowi doskonae rodowisko dla wykonywania wicze,
dlatego kpiele kinezyterapeutyczne stosuje si w rehabilitacji narzdu ruchu,
w ramach odnowy biologicznej oraz jako zabieg sprzyjajcy odpreniu
i regeneracji po wysiku fizycznym. Opr, jaki stawia woda dla przesuwaj
cego si ciaa i koczyny, wykorzystuje si w treningach wytrzymaociowych
i siowych. wiczenia sprzyjaj redukcji nadwagi i budowaniu atrakcyjnej
254
Fizykoterapia
sylwetki ciaa. Najbardziej rozpowszechnion form kpieli kinezyterapeutycznych jest aerobik w wodzie. Grupa wiczcych przy muzyce wykonuje
w basenie wiczenia pod kierunkiem instruktora. Ta forma wicze cieszy
si szczeglnym zainteresowaniem wrd kobiet.
18.3. Przeciwwskazania do hydroterapii

W przeciwwskazaniach naley bra pod uwag fakt, e wymiana ciepa
midzy organizmem czowieka a wod jest znacznie intensywniejsza ni
w przypadku powietrza o porwnywalnej temperaturze. Przez to zabiegi te
mog silnie i w krtkim czasie zakca homeostaz, angaujc liczne uka
dy stojce na jej stray. Sia tej reakcji jest tym intensywniejsza, im wiksza
jest rnica midzy temperatur wody a temperatur ciaa. Zaley te od
powierzchni ciaa, na ktr dziaa bodziec. Intensywno ta wzrasta w przy
padku zastosowania zmiennej temperatury wody.
Biorc powysze pod uwag, bezwzgldne przeciwwskazania do hydro
terapii stanowi:
niewydolno krenia, nieustabilizowana choroba nadcinieniowa i nie
dokrwienna choroba serca;
znaczne zaburzenia ukrwienia mzgu oraz stany po jego udarze;
zaawansowane choroby naczy obwodowych, szczeglnie uoglniona
miadyca ttnic i choroba zakrzepowa y;
astma oskrzelowa przebiegajca z czstymi zaostrzeniami i przewleka
obturacyjna choroba puc (POChP);
oglnoustrojowe choroby infekcyjne, immunologiczne i reumatyczne
w okresie zaostrzenia.
Wzgldne przeciwwskazanie stanowi:
cia;
zaawansowany wiek;
okresy remisji i wyrwnania farmakologicznego wyej wymienionych
chorb ukadu krenia, nerwowego, oddechowego i immunologicznego.
W przypadku przeciwwskaza wzgldnych naley zapewni organizmo
wi duszy czas na rozwinicie si mechanizmw adaptacyjnych przez
zmniejszenie intensywnoci bodcw lub ewentualne wyduenie czasu
zwikszania lej intensywnoci
19
Termoterapia
Istot termoterapii jest poddanie caego ciaa lub jego okolicy dziaaniu
mediw o temperaturze rnicej si od fizjologicznej temperatury jego
wntrza. Bodziec termiczny wywouje lokalne i oglnoustrojowe reakcje
ukadw stojcych na stray homeostazy cieplnej. Zadaniem fizjoterapii jest
zaplanowanie i optymalne wykorzystanie tych reakcji. T form leczenia
okrela si take niekiedy mianem termoterapii zewntrznej, czyli takiej,
w ktrej zmiany energii cieplnej w tkankach wywouje kontakt z ciaem
staym, pynem lub gazem. W kosmetologii mona stosowa rwnie inne
zabiegi terapeutyczne, ktre dostarczaj do skry lub caego organizmu
ciepo, cho nie zalicza si ich do termoterapii. Nale do nich terapie fa
lami radiowymi (patrz rozdz. Elektroterapia), ktre wytwarzaj w tkance tzw.
ciepo wewntrzne, czyli endogenne. Ciepa do organizmu dostarczaj rw
nie promienie podczerwone (patrz rozdz. Swiatloterapia) oraz lasery wyso
koenergetyczne (patrz rozdz. Laseroterapia). Rwnie pod wpywem rnych
technik masau w tkankach wytwarza si ciepo.
Termoterapia w kosmetologii ma znaczenie raczej pomocnicze. Zabiegi
termoterapeutyczne gwnie:
poprawiaj kondycj i stan skry oraz tkanki podskrnej przez dynamizacj powierzchownego mikrokrenia;
stanowi przygotowanie do innych zabiegw kosmetologicznych suce
optymalizacji ich efektywnoci;
stanowi czynnik agodzcy odczuwanie blu w trakcie innych zabie
gw.
Termoterapia, zarwno ciepem, jak i zimnem, jest wykorzystywana
w odnowie biologicznej. Ciepo rozlunia minie i dziaa relaksujco. Zim
no hamuje rozwj stanw zapalnych i agodzi odczuwanie blu.
256
Fizykoterapia
Podstawy fizyczne i fizjologiczne

termoterapii
( deplo ciaa czowieka stanowi sum energii wszystkich jego czstek, wyni
kajcej 2 ich ruchu, zderze i oddziaywa midzy nimi oraz przemian
biochemicznych zachodzcych w komrkach. Miar wartoci tej energii jest
mperatura ciaa, ktr mona zmierzy na powierzchni powok skrnych
ub luzwek. Czowiek, jako organizm staocieplny, wymaga dla optymal
nego przebiegu procesw fizjologicznych staej temperatury. Podlega oczy
wicie prawom fizyki, zgodnie z ktrymi wszystkie ukady w naturze d
do wyrwnania energii, czyli entropii. Jeli ciao czowieka znajduje si
w rodowisku o temperaturze niszej od jego wasnej, traci wasn energi
1 h pln na rzecz tego rodowiska. Wymiana ciepa odbywa si zarwno
przewodzenia (w przypadku kontaktu z ciaami staymi, kiedy czsto rnej energii dziaaj na siebie bezporednio), jak i przenoszenia
(konwekcji) (w przypadku kontaktu z cieczami lub gazami, luedy do wy
miany ciepa dochodzi na skutek ruchu swobodnych czstek w przestrzeni).
Najbardziej powszechn form przenoszenia ciepa jest promieniowanie - za
transport energii s wtedy odpowiedzialne fotony promieniowania elektro
magnetycznego.
Rne formy materii, take poszczeglne tkanki ciaa czowieka, rni
SK' Wolnoci do przewodnictwa energii cieplnej. T specyficzn dla kadej
substancji cech okrela wspczynnik przewodnictwa cieplnego. Infor
muje on, jaka ilo ciepa przeniknie przez okrelon objto substancji
(w przypadku ciaa czowieka - tkaniu) w okrelonym czasie. Substancje,
v ore cechuje szczeglnie mae przewodnictwo cieplne, okrela si jako
izolatory. Dobrym izolatorem jest skra i tkanka podskrna, a zwaszcza
1sanka tuszczowa, ktra zapewnia take w przypadku czowieka, istotn
<H*lr()ri przed utrat ciepa.
d i o g
19.2. Term o regulacja w organizmie czowieka

Pr Fwrio procesw termoregulacyjnych w ciele czowieka ma bardzo istot
ne znaczenie, gdy optymalny przebieg procesw fizjologicznych wymaga
sfidej temperatury ok. 37C. Okrela si to jako niezbdn homeostaz
ciepln. Jest ona wynikiem pewnej rwnowagi midzy wielkoci energii
111 Plnej produkowanej we wntrzu ciaa w licznych procesach metabolicz
ny1h oraz wielkoci utraty ciepa na rzecz otoczenia. Centralne orodki
odpowiedzialne za procesy termoregulacji znajduj si w podwzgrzu. Prou
lermoregulacyjne s aktywowane, jeli temperatur wntrza d ala ods y
Termoterapia
257
R ycina 7 7 . Termoregulacja w organizmie czowieka. T - temperatura wntrza ciaa,

A - dodatni uchyb regulacji, B - ujemny uchyb regulacji.
biega od poziomu 37,6C (temperatura odniesienia - set point). Nasz orga

nizm dy do uzyskania tego poziomu, wykorzystujc mechanizmy regulu
jce wielko produkcji energii cieplnej lub jej strat. Zakres temperatury
konieczny do wyrwnania do tego poziomu okrela si jako dodatni lub
ujemny uchyb regulacji.
Organizm czowieka jest wyposaony w liczne mechanizmy pozwalajce
na utrzymanie homeostazy cieplnej. Reakcjami natychmiastowymi steruje
ukad nerwowy autonomiczny. W sytuacji gdy czowiek przebywa przez
dugi czas w warunkach odlegych od komfortu cieplnego, w utrzymanie
homeostazy cieplnej angauj si inne ukady regulujce. Moe to wpywa
po duszym okresie np. na grubo skry i tkanki podskrnej, szczeglnie
tuszczowej.
Do najistotniejszych mechanizmw pozwalajcych utrzyma homeosta
z ciepln w zmiennych warunkach otoczenia nale:
zmiany w mikrokreniu w skrze i tkance podskrnej wpywajce na
stopie wypromieniowywania ciepa;
wzmoenie produkcji energii cieplnej przez minie szkieletowe (dresz
cze);
zmiana (zmniejszenie) powierzchni wypromieniowywania ciepa przez
skurcz mini przywlonych (gsia skrka);
stymulacja funkcji gruczow potowych; produkcja potu jest bardzo
energochonna, a pot z kolei charakteryzuje si dobrym przewodnictwem
ciepa;
moliwo zmiany temperatury wydychanego z puc powietrza.
Istotne znaczenie dla reakcji organizmu na bodce cieplne maj rwnie:
rnica (amplituda) midzy temperatur bodca a temperatur powok
skrnych;
258
Fizykoterapia
powierzchnia ciaa, ktra jest poddawana dziaaniu bodcw ciepl

nych;
czas dziaania bodca cieplnego;
zmienno bodcw (temperatura staa, zmienna, progresywna, regresywna);
rodowisko, za porednictwem ktrego dziaa bodziec (dotyk bezpored
ni, rodowisko wodne, gazowe).
Niezalenie od reakcji skry i tkanki podskrnej na bodce cieplne za
chodz w organizmie inne zmiany, wykorzystywane m.in. w kinezyterapii.
Najistotniejsze z nich to zmiany w wielkoci przemiany materii, napiciu
mini, elastycznoci tkanki cznej i lepkoci mazi stawowej.
Przekroczenie granicy moliwoci termoregulacyjnych grozi w przypad
ku podwyszonej temperatury otoczenia udarem cieplnym lub oparze
niem, a w przypadku obnionej temperatury - nadmiernym ozibieniem
lub odmroeniem.
19.3. Skra w procesach termoregulacji

organizmu czowieka
Powoki skrne pokrywajce ciao czowieka odgrywaj wiodc rol w pro
cesach termoregulacyjnych chronicych homeostaz ciepln jako miejsce
ulokowania termoreceptorw informujcych centralne orodki termoregu
lacji o zmianach temperatury otoczenia, ale take jako najistotniejszy
efektor procesw pozwalajcych zachowa integralno ciepln organizmu.
Najszybciej na zmienne warunki cieplne otoczenia reaguje sterowany we
getatywnie ukad krenia w skrze. Moliwoci poszerzenia oyska na
czyniowego skry przez otwarcie nieczynnych anastomoz s tak due, e
moe si w nim zgromadzi w kracowych przypadkach zewntrznej hipertermii ponad 20% krwi. W celu wyrwnania cinienia krwi oysko naczy
niowe wntrza ciaa musi si odpowiednio zmniejszy na skutek skurczu
mini gadkich cian tych naczy. Zgodnie z prawem Dastrea-M orata nie
dotyczy to jedynie ttnic narzdw szczeglnie chronionych: mzgu, nerek
i ledziony. Reakcja naczyniowa pozwala na podane wypromieniowywanie
energii cieplnej. oysko naczyniowe skry zmniejsza si odpowiednio
w przypadku kontaktu z zimnym otoczeniem. Zmniejsza si wwczas rw
nie powierzchnia promieniowania w wyniku skurczu mini przywonych
(gsia skrka). Nastpnym ogniwem reakcji skry na zewntrzn hipertermi jest stymulacja bardzo energochonnej funkcji gruczow potowych.
Pozwala to take na ochodzenie powok skrnych w procesie parowania
Termoterapia I
259
lub ujemnych temperatur mamy do czynienia z reakcj dwufazow. Po

ochronnym skurczu naczy skry i tkanki podskrnej dochodzi do nastp
czego przekrwienia. Zjawisko to jest wykorzystywane w fizjoterapii zim
nem.
Z reakcji skry i tkanki podskrnej na hipertermi i hipotermi wynika
j istotne zastosowania terapeutyczne wykorzystywane w kosmetologii
i odnowie biologicznej, takie jak:
pobudzenie lub osabienie lokalnego mikrokrenia w skrze;
eliminacja wraz z potem toksyn i niekorzystnych produktw przemiany
materii;
wpyw na gospodark wodno-elektrolitow;
wpyw na uwodnienie skry;
poprawa przenikania przez skr lekw i kosmetykw;
oczyszczanie gruczow ojowych;
wpyw na przemiany w podskrnej tkance tuszczowej;
wpyw na odporno skry i odporno oglnoustrojow (m.in. przez
stymulacj funkcji warunkujcych odporno komrek Langerhansa);
pobudzenie lub hamowanie rozwoju procesu zapalnego;
stymulacja syntezy kolagenu i elastyny;
wywoanie podanych zmian napicia i elastycznoci mini;
zmniejszenie odczuwania blu w czasie zabiegw kosmetologicznych,
np. przez miejscow krioterapi.
19.4. Termoterapia ciepem

W ciepolecznictwie stosuje si ciaa stae, pyny i pary o temperaturze
wyszej ni fizjologiczna temperatura ciaa. Wykorzystuje si je zwykle
w fizjoterapii chorb narzdu ruchu i urazw, przyspieszaj one bowiem
procesy regeneracyjne, zmniejszaj ble i napicie mini oraz zwikszaj
ruchomo staww. Stosowane s take w warunkach domowych w postaci
kpieli, przykadania termoforw, ogrzanych woreczkw wypenionych
substancj o duej pojemnoci cieplnej lub poduszek elektrycznych. W za
kadach fizjoterapii, odnowy biologicznej i SPAoraz w salonach kosmetycz
nych stosuje si termoterapi ogln i miejscow. Do najczciej wykony
wanych zabiegw oglnych zalicza si rnego rodzaju sauny i kpiele
parowe. Zabiegi miejscowe stanowi gwnie okady z tworzyw o duej
pojemnoci cieplnej, np. parafiny, i maski termiczne. Specyficzn form
ciepolecznictwa jest te poczenie termoterapii z peloidoterapi (borowi
na, fango).
Fizykoterapia
y/.na siedzie w fotelu lub lee przez nawet kilka godzin, co sprzyja recsowi.
ania turecka (hammam) jest rodzajem ani parowej stosowanej
sto w orodkach odnowy biologicznej i SPA jako atrakcja pochodzenia
ientalnego. Sowo hammam pochodzi z jzyka arabskiego i oznacza doownie rdo ciepa. Zabieg odbywa si w trzech pomieszczeniach poobnych do pomieszcze ani rzymskiej. Tradycyjnie przechodzi si kolejo z sali o najniszej temperatury do sali o temperaturze najwyszej, po
soli przyzwyczajajc organizm do ciepa. Cech wyrniajc ten zabieg
st poczenie termoterapii w pomieszczeniu o bardzo duej wilgotnoci
temperaturze 50-60C z masaem wykonywanym na podgrzanym stole
najdujcym si porodku pomieszczenia sauny. Czsto stosuje si rwnie
nuzykoterapi i aromaterapi. Po zabiegu zaleca si ochodzenie w basenie
ub pod prysznicem.
Bania parowa (ruska) jest to zabieg popularny w krajach lecych na
wschd od Polski, gdzie ma charakter gwnie higieniczny i rodzinny. W centrum pomieszczenia bani znajduje si pokryte kamieniami palenisko, ktre
jest polewane wod. Wysoka temperatura i rwnie wysoka wilgotno po
woduj intensywne pocenie si, co sprzyja oczyszczeniu skry.
Przeciwwskazania do stosowania sauny parowej s takie same jak
w przypadku sauny fiskiej.
19.4.3. Miejscowe zabiegi cieplne

Miejscowe zabiegi termiczne w praktyce kosmetologicznej s czsto czo
ne z innymi zabiegami. Odpowiednie tworzywo podgrzewa si do tempera
tury wyszej od punktu cieplnego skry. Pod wpywem kontaktu z gorcym
podoem w obrbie powok skrnych dochodzi do znacznej mobilizacji
mikrokrenia oraz stymulacji procesw metabolicznych. Zwiksza si ela
styczno skry, a naskrek ulega wygadzeniu. Pory skry ulegaj odblo
kowaniu i oczyszczeniu. Miejscowe zabiegi termiczne stosuje si w celu
poprawy stanu skry, jako przygotowanie do innych zabiegw lub jako
czynnik uatwiajcy transport substancji czynnych w gb skry. Zmniejsza
si napicie mini i poprawia odywienie pobliskich staww.
Maski termiczne (rozgrzewajce) s najczciej stosowane w terapii
cery tustej i zanieczyszczonej oraz pozostaych rodzajw skry przed za
biegiem oczyszczania lub przed zabiegiem aplikacji preparatu. Dziaaj one
rozmikczajco na naskrek. Zalecane s rwnie do cer bladych, zmczo
nych i atro licznych.
Termoterapia
263
Mona wyrni:
Maski termiczne, ktre w swoim podou zawieraj skadniki o waciwociach
terapeutycznych. Do tego typu masek zalicza si kataplazmy zioowe. Ich
podstaw s zioa o dziaaniu pobudzajcym wydzielanie luzu (siemi
lniane, len, lipa, otrby pszenne, patki owsiane, korze prawolazu).
W zalenoci od rodzaju dodanych zi maska moe mie dziaanie
bakteriobjcze, przeciwojotokowe, przeciwzapalne, cigajce lub rewitalizujce. Tym samym moe by stosowana do rnych rodzajw cery.
Do tego typu masek zalicza si maski borowinowe, z glinki leczniczej
oraz z bota morskiego.
M aski termiczne, ktrych podoe uatwia wchanianie substancji leczniczych
naoonych na skr przez mobilizacj mikrokrenia. Praktycznie w tym wy
padku mona stosowa kadego rodzaju preparat, pod warunkiem e
jego podgrzanie nie spowoduje zmiany czy zmniejszenia waciwoci
terapeutycznych. Do tego typu masek zalicza si mask parafinow
i gipsow. Skadnik leczniczy powinien pozytywnie wspdziaa z za
stosowanym podoem. Wiele kosmetyczek z dowiadczeniem przygo
towuje maski wasnej produkcji. Dostpno skadnikw umoliwia
skomponowanie wasnych preparatw, dostosowanych do potrzeb skry
osoby poddawanej zabiegowi oraz do celu zabiegu.
O kad y term iczne (rozgrzew ajce) s najczciej stosowane w zabie
gach antycellulitowych oraz terapii miejscowej otyoci. M aj one za zada
nie mobilizowa mikrokrenie oraz uatwi spalanie tuszczw.
Podoe maski lub okadu, nieprzepuszczalne dla powietrza, pozwala na
uzyskanie tzw. olduzji. Zabiegi olduzyjne mog by wykonywane na caym
ciele. Olduzja powoduje rozlunienie i rozpulchnienie warstwy rogowej
naskrka, dziki czemu lepiej wnikaj w ni zarwno substancje hydrofilowe, jak i lipofilowe.
Zabiegi parafinow e
Parafina charakteryzuje si bardzo du pojemnoci ciepln. Topi si
w temperaturze ponad 42C. Podgrzana do temperatury 55 -6 0 C staje si
substancj ppynn, ktra cile przylega do powierzchni ciaa poddawa
nej zabiegowi. Bardzo wolno stygnie, dugo zachowujc plastyczno i za
pewniajc dugotrwa lokaln hipertermi. W stanie ppynnym atwo
czy si z innymi preparatami. W temperaturze ok. 40C przechodzi w stan
stay i dugo utrzymuje tak temperatur. Warstwa parafiny na skrze two
rzy okluzj cig, co powoduje lepsze uwodnienie skry bezporednio po
zabiegu oraz zmikczenie naskrka. Wszystkie te waciwoci sprawiaj, e
parafina jest czsto wykorzystywana w zabiegach kosmetycznych.
Metodyka zabiegw. Parafin doprowadza si do stanu pynnego w specjal
nych elektrycznych podgrzewaczach zapewniajcych uzyskanie waciwej
262
Fizykoterapia
mona siedzie w fotelu lub lee przez nawet kilka godzin, co sprzyja re
laksowi.
ania turecka (hammam) jest rodzajem ani parowej stosowanej
czsto w orodkach odnowy biologicznej i SPA jako atrakcja pochodzenia
orientalnego. Sowo hammam pochodzi z jzyka arabskiego i oznacza do
sownie rdo ciepa. Zabieg odbywa si w trzech pomieszczeniach po
dobnych do pomieszcze ani rzymskiej. Tradycyjnie przechodzi si kolej
no z sali o najniszej temperatury do sali o temperaturze najwyszej, po
woli przyzwyczajajc organizm do ciepa. Cech wyrniajc ten zabieg
jest poczenie termoterapii w pomieszczeniu o bardzo duej wilgotnoci
i temperaturze 50 -6 0 C z masaem wykonywanym na podgrzanym stole
znajdujcym si porodku pomieszczenia sauny. Czsto stosuje si rwnie
muzykoterapi i aromaterapi. Po zabiegu zaleca si ochodzenie w basenie
lub pod prysznicem.
Bania parowa (ruska) jest to zabieg popularny w krajach lecych na
wschd od Polski, gdzie ma charakter gwnie higieniczny i rodzinny. W cen
trum pomieszczenia bani znajduje si pokryte kamieniami palenisko, ktre
jest polewane wod. Wysoka temperatura i rwnie wysoka wilgotno po
woduj intensywne pocenie si, co sprzyja oczyszczeniu skry.
Przeciwwskazania do stosowania sauny parowej s takie same jak
w przypadku sauny fiskiej.
19.4.3. Miejscowe zabiegi cieplne

Miejscowe zabiegi termiczne w praktyce kosmetologicznej s czsto czo
ne z innymi zabiegami. Odpowiednie tworzywo podgrzewa si do tempera
tury wyszej od punktu cieplnego skry. Pod wpywem kontaktu z gorcym
podoem w obrbie powok skrnych dochodzi do znacznej mobilizacji
mikrokrenia oraz stymulacji procesw metabolicznych. Zwiksza si ela
styczno skry, a naskrek ulega wygadzeniu. Pory skry ulegaj odblo
kowaniu i oczyszczeniu. Miejscowe zabiegi termiczne stosuje si w celu
poprawy stanu skry, jako przygotowanie do innych zabiegw lub jako
czynnik uatwiajcy transport substancji czynnych w gb skry. Zmniejsza
si napicie mini i poprawia odywienie pobliskich staww.
Maski termiczne (rozgrzewajce) s najczciej stosowane w terapii
cery tustej i zanieczyszczonej oraz pozostaych rodzajw skry przed za
biegiem oczyszczania lub przed zabiegiem aplikacji preparatu. Dziaaj one
rozmikczajco na naskrek. Zalecane s rwnie do cer bladych, zmczo
nych i atroficznych.
Termoterapia
263
Mona wyrni:
Maski termiczne, ktre w swoim podou zawieraj skadniki o waciwociach
terapeutycznych. Do tego typu masek zalicza si kataplazmy zioowe. Ich
podstaw s zioa o dziaaniu pobudzajcym wydzielanie luzu (siemi
lniane, len, lipa, otrby pszenne, patki owsiane, korze prawolazu).
W zalenoci od rodzaju dodanych zi maska moe mie dziaanie
bakteriobjcze, przeciwojotokowe, przeciwzapalne, cigajce lub rewitalizujce. Tym samym moe by stosowana do rnych rodzajw cery.
Do tego typu masek zalicza si maski borowinowe, z glinki leczniczej
oraz z bota morskiego.
M aski termiczne, ktrych podoe uatwia wchanianie substancji leczniczych
naoonych na skr przez mobilizacj mikrokrenia. Praktycznie w tym wy
padku mona stosowa kadego rodzaju preparat, pod warunkiem e
jego podgrzanie nie spowoduje zmiany czy zmniejszenia waciwoci
terapeutycznych. Do tego typu masek zalicza si mask parafinow
i gipsow. Skadnik leczniczy powinien pozytywnie wspdziaa z za
stosowanym podoem. Wiele kosmetyczek z dowiadczeniem przygo
towuje maski wasnej produkcji. Dostpno skadnikw umoliwia
skomponowanie wasnych preparatw, dostosowanych do potrzeb skry
osoby poddawanej zabiegowi oraz do celu zabiegu.
O kady term iczne (rozgrzew ajce) s najczciej stosowane w zabie
gach antycellulitowych oraz terapii miejscowej otyoci. M aj one za zada
nie mobilizowa mikrokrenie oraz uatwi spalanie tuszczw.
Podoe maski lub okadu, nieprzepuszczalne dla powietrza, pozwala na
uzyskanie tzw. okluzji. Zabiegi olduzyjne mog by wykonywane na caym
ciele. Olduzja powoduje rozlunienie i rozpulchnienie warstwy rogowej
naskrka, dziki czemu lepiej wnikaj w ni zarwno substancje hydrofilowe, jak i lipofilowe.
Zabiegi parafinowe
Parafina charakteryzuje si bardzo du pojemnoci ciepln. Topi si
w temperaturze ponad 42C. Podgrzana do temperatury 55 -6 0 C staje si
substancj ppynn, ktra cile przylega do powierzchni ciaa poddawa
nej zabiegowi. Bardzo wolno stygnie, dugo zachowujc plastyczno i za
pewniajc dugotrwa lokaln hipertermi. W stanie ppynnym atwo
czy si z innymi preparatami. W temperaturze ok. 40C przechodzi w stan
stay i dugo utrzymuje tak temperatur. Warstwa parafiny na skrze two
rzy olduzj cig, co powoduje lepsze uwodnienie skry bezporednio po
zabiegu oraz zmikczenie naskrka. Wszystkie te waciwoci sprawiaj, e
parafina jest czsto wykorzystywana w zabiegach kosmetycznych.
Parafin doprowadza si do stanu pynnego w specjal

nych olektryc/nyeh podgrzewaczach zapewniajcych uzyskanie waciwej
Metodyku zabiegw.
264
Fizykoterapia
temperatury. Przed podgrzaniem naley doda do parafiny staej ok. 5%

parafiny pynnej (olej parafinowy), co poprawia jej plastyczno i zabezpie
cza przed kruszeniem si. Dostpne s rwnie gotowe mieszaniny w opty
malnych proporcjach, ktre po ostygniciu zapewniaj prawidow plastycz
no. Producenci proponuj take gotowe preparaty parafinowe, zawieraj
ce dodatkowo substancje o waciwociach aromatycznych.
Zabiegi parafinowe mona traktowa jako samodzielny zabieg lub jako
zabieg uatwiajcy wchanianie substancji aktywnych zawartych w prepa
ratach kosmetycznych lub leczniczych. W tym przypadku przed naoeniem
parafiny skr naley pokry takim preparatem. W niektrych okolicach
ciaa, takich jak donie, stopy i okcie, przed zabiegiem wykonuje si lekki
peeling. Jeli zabieg nie jest zwizany z aplikacj preparatw kosmetycznych,
zaleca si pokrycie skry, szczeglnie jeli jest mocno owosiona, wazelin.
Gorc parafin stosuje si najczciej w postaci:
M aski parafinowej: po naoeniu kosmetyku na skr twarz przykrywa si
cienk warstw gazy, a nastpnie za pomoc pdzelka nakada si lulka
warstw (4 -7 ) parafiny, a do uzyskania maski odpowiedniej gruboci.
Zabieg mona wykona rwnie w okolicy szyi i dekoltu. Gaza uatwia
cignicie wosku po wykonaniu zabiegu.
Zawija parafinowych: cz ciaa, np. staw okciowy, owija si kilkoma
warstwami gazy nasczonej parafin na ok. 30 minut.
Skarpetek lub rkawiczek parafinowych: zabieg przeprowadza si przez kil
kakrotne zanurzenie doni lub stp w ppynnej parafinie. Po naoeniu
parafiny donie i stopy naley okry foli oraz owin ciepym rcznikiem
w celu utrzymania odpowiedniej temperatury.
Okadw parafinowych: poddawan zabiegowi okolic pokrywa si pdzlem
kolejnymi warstwami parafiny, a do uzyskania okadu parafinowego
o gruboci ok. 2 cm. Nastpnie w celu utrzymania podanej tempera
tury okadu owija si okad foli i rcznikiem.
19.4.4. Przeciwwskazania do stosowania zabiegw

cieplnych
Przeciwwskazania do stosowania oglnych zabiegw cieplnych s nastpu
jce:
znaczna destabilizacja ukadw: krenia, krzepnicia, oddechowego,
hormonalnego, pokarmowego i nerwowego;
choroba Parkinsona, zaburzenia krenia mzgowego;
ostre oglne infekcje bakteryjne i wirusowe;
Termoterapia
I 265
cia;
padaczka (w przypadku sauny);
wszelkie inne dolegliwoci zdrowotne wzbudzajce wtpliwoci musz
by konsultowane z lekarzem.
Miejscowych zabiegw cieplnych nie naley wykonywa w przypadku
wystpowania:
bakteryjnych, wirusowych i grzybiczych stanw zapalnych skry;
licznych teleangiektazji;
trdziku rowatego w fazie zaostrzenia oraz nadmiernej reakcji naczy
krwiononych na ciepo;
oparze, w tym rwnie sonecznych;
wieych urazw i niezagojonych ran w miejscu stosowania zabiegu;
ostrych stanw zapalnych okolicznych staww i tkanek mikkich;
zaburze drenau ylno-limfatycznego;
upoledzenia unaczynienia powok skrnych, niepozwalajcego na fizjo
logiczn reakcj na lokaln hipertermi, m.in. miadyc.
19.5. Termoterapia zimnem

W termoterapii zimnem wykorzystuje si media o temperaturze znacznie
niszej od temperatury ciaa czowieka. Zabiegi przeprowadzane za pomo
c tworzywa o temperaturze poniej 0C okrela si mianem krioterapii.
W leczeniu zimnem wykorzystuje si gazy, pyny i ciaa stae.
Zimno, dziaajc na okrelon powierzchni ciaa czowieka, stymuluje
reakcje fizjologiczne stojce na stray staej temperatury wntrza ciaa,
czyli homeostazy cieplnej. Jeli granice tolerancji zimna zostan przekro
czone, dochodzi do uszkodzenia tkanek, np. powok skrnych. Moe to
stanowi niepodane powikanie dziaania zimnego medium, moe te by
planowan form uszkodzenia okrelonych struktur tkankowych. Takie
formy planowanej destrukcji tkanek stanowi rodzaj kriochirurgii. Mona
za jej pomoc niszczy ogniska patologiczne, np. nowotwory skry. Taki
mrony n koaguluje natychmiast przecinane naczynia, co zabezpiecza
przed krwawieniem.
W przypadku termoterapii zimnem istniej obecnie pewne niejasnoci
nomenklaturowe. Niektrzy autorzy wyrniaj krioterapi destrukcyjn
(kriochirurgi) oraz krioterapi niedestrukcyjn, wykorzystywan w fizjo
terapii. Inni badacze przyjmuj, e termin krioterapia jest synonimem
kriodestrukcji lub kriochirurgii, a dla fizjoterapii z wykorzystaniem ujemnych
266
Fizykoterapia
temperatur naley stosowa okrelenia fizjoterapia zimnem lub termo

terapia zimnem. Tak terminologi przyjto w tej ksice.
19.5.1. W p y w zimna na organizm czowieka

Reakcje fizjologiczne na zimno wynikaj z potrzeby uniknicia obnienia
temperatury wntrza ciaa, czyli zachowania homeostazy cieplnej czowie
ka, jako organizmu staocieplnego.
I faza reakcji organizmu na zimno
Nastpuje skurcz naczy tkanek naraonych na zimno. Wie si to
z niedotlenieniem i niedoywieniem tych tkanek, a co za tym idzie zaha
mowanie w nich procesw metabolicznych.
Nastpuje zmniejszenie produkcji mediatorw blu i zapalenia oraz
spadek wraliwoci receptorw czucia i blu, a take zwikszenie napicia
mini szkieletowych.
Ukad wegetatywny wpywa na zwikszanie efektywnoci krenia
w strukturach gbiej pooonych. Wzrasta czstotliwo pracy serca oraz
cinienie ttnicze.
Jeli powierzchnia oddziaywania zimna jest dua, zostaj uruchomione
mechanizmy dodatkowej produkcji ciepa, np. przez dreszcze. Skurcz mi
ni przywonych zmniejsza powierzchni wypromieniowywania ciepa
(gsia skrka).
W przypadku gdy ekspozycja ciaa na zimno jest zbyt duga, mechanizmy
kompensacyjne ulegaj wyczerpaniu i dochodzi do gronego wychodzenia
organizmu i/lub lokalnej destrukcji tkanek (odmroenia). W fizjoterapii
tego progu si nie przekracza. Nastpnie reakcje przechodz w drug, prze
ciwstawn faz.
II faza reakcji organizmu na zimno
Powierzchowny ukad krenia ulega mobilizacji (przekrwienie). Cinie
nie ttnicze i czsto pracy serca normalizuj si, zmniejsza si te napi
cie mini. Czynno niektrych gruczow hormonalnych, szczeglnie kory
nadnerczy, pozostaje wzmoona.
Poszczeglne okolice ciaa rni si reaktywnoci na stymulacj bod
cami zimna. Jest ona tym wiksza, im bogatsze jest oysko naczyniowe
powierzchownych struktur tkankowych - dotyczy to szczeglnie koczyn.
Najmniejsz reaktywno wykazuj okolice czoowe i ciemieniowe gowy
(std szczeglna ich wraliwo na zmiany temperatury otoczenia).
Termoterapia I
267
19.5.2. Miejscowe zabiegi zimnem

W kosmetologii i medycynie estetycznej miejscowe zabiegi zimnem s sto
sowane gwnie w celu wywoania reakcji pierwszej fazy zwizanych z za
hamowaniem ukrwienia, a przez to aktywnoci procesw metabolicznych.
Termoterapia zimnem moe wykorzystywa I faz ozibienia w celu:
Zagodzenia konsekwencji urazu. Odruchowy skurcz oyska naczynio
wego zmniejsza ewentualne krwawienie, wysik oraz bl. Zahamowaniu
ulega te produkcja i dziaanie mediatorw destrukcji tkankowej, zapa
lenia i blu. Efekt ten mona uzyska jedynie we wczesnym okresie
urazu (do 5 dni). Zimno w pniejszym okresie pogorszy przebieg pro
cesw naprawczych.
Zmniejszenia odczuwania blu w trakcie innych zabiegw fizjoterapeu
tycznych lub kosmetologicznych, np. zabiegw laserowych, fal radiowych
lub piercingu.
Zmniejszenia fizjologicznych obrzkw, np. obrzku powiek i dow
podoczodoowych, powstaych na skutek gromadzenia si limfy w prze
strzeniach zewntrzkomrkowych.
Zmniejszenia obrzkw spowodowanych innymi zabiegami kosmetycz
nymi, np. depilacj woskiem.
Zagodzenia nerwobli.
Termoterapia zimnem moe take wykorzystywa II faz ozibienia
w celu:
Przygotowania pacjenta do kinezyterapii w przypadku wzmoonego
napicia mini.
Zmniejszenia rnego rodzaju przykurczy mini i cigien.
Poprawy drenau ylno-limfatycznego w stanach pooperacyjnych, np.
po mastektomii.
Zim ne okady i kompresy. Najczciej stosuje si woreczki z lodem lub
mikkie saszetki elowe, ktre po zamroeniu zachowuj plastyczno (za
mraane w lodwce).
Aerozole ozibiajce, np. cieky chlorek etylu, czsto stosuje si w te
rapii urazw, m.in. w medycynie sportu.
N adm uch schadzanym powietrzem. Wspczesna aparatura pozwa
la uzyska nadmuch powietrza schodzonego do temperatury ok. -30C .
Aplikator ma posta wa zakoczonego dysz o zmiennej rednicy. Zabieg
znajduje zastosowanie w reumatologii, do ochadzania zmienionych zapal
nic staww, a take jako przygotowanie do kinezyterapii (wykorzystanie II
fazy przekrwienia, lepszego odywienia i rozlunienia mini). Nadmuch
268
Fizykoterapia
zimnym powietrzem wykorzystuje si te w kosmetologii w celu zmniejsze

nia odczuwania blu w czasie zabiegw kosmetycznych oraz ochrony na
skrka podczas zabiegw termicznych.
Cieky azot. Temperatura u wylotu dyszy moe osiga - 1 80C. Ta forma
terapii zimnem zostaa w fizjoterapii zastpiona nadmuchem powietrza
o temperaturze -30C. Cieky azot jest stosowany gwnie w kriochirurgii.
Przeciwwskazania do miejscowej terapii zimnem s nastpujce:
niewygojone uszkodzenia tkanek w miejscu aplikacji zimna (rany, od
mroenia, oparzenia);
zaburzenia funkcji ukadu naczyniowego w miejscu aplikacji (zmiany
niedokrwienne, troficzne itp.);
nadwraliwo ukadu naczyniowego na zimno, np. w chorobie Raynauda;
opnione gojenia si urazw;
znaczna destabilizacja ukadu krenia, z cechami zaburzenia ukrwienia
serca i mzgu (np. przebyty lub zagraajcy zawa serca albo mzgu);
bardzo maa odlego midzy skr a najblisz koci, np. rzepk lub
wyrostkiem stawu okciowego (zagroenie uszkodzeniem tkanek z po
wodu utrudnionej naczyniowej reakcji kompensacyjnej).
19.5.3. Fizjoterapia zimnem caego ciaa (kriokomora)

Ten tradycyjny japoski zabieg zosta wprowadzony w Europie w latach 80.
ubiegego wieku. Jego istot jest poddanie w cigu kilku minut caego ciaa
dziaaniu ekstremalnie niskiej temperatury, do -160C . Wywouje to spe
cyficzny wstrzs hipotermiczny. Efekty tego wstrzsu s w znacznym stop
niu poznane i coraz czciej wykorzystywane w fizjoterapii, take kosmetologicznej.
W trakcie i po zabiegu dochodzi do:
bardzo intensywnej reakcji ukadu naczyniowego, typowej dla I i II fazy
ozibienia;
oglnoustrojowej stymulacji krenia ylnego i chonnego;
stymulacji wielu gruczow endokrynnych, szczeglnie kory nadnerczy
i pciowych;
pobudzenia wydzielania niektrych mediatorw reakcji tkankowych, np.
serotoniny i beta-endorfin (poczucie relaksu i zadowolenia, dziaanie
przeciwblowe);
zmniejszenia napicia mini (przygotowanie do kinezyterapii);
zmniejszenia nadmiernej reaktywnoci ukadu nerwowego autonomicz
nego (terapia dystonii neurowegetatywnej).
Termoterapia
269
I Metodyka zabiegu
Zabieg odbywa si w kriokomorze, skadajcej si z co najmniej dwcb
specjalnie przystosowanych pomieszcze: przedsionka, o temperaturze
-60C , oraz komory waciwej, w ktrej panuje temperatura 110-160C .
Pacjent wkada baweniany strj, drewniane buty, skarpetki, czapk oraz
ochraniacze na usta, nos i uszy i wchodzi do przedsionka na ok. 1 minut,
po czym przechodzi do komory waciwej, gdzie przebywa 3 minuty. Zwy
kle jednoczenie z zabiegu korzysta kilka osb. Po zabiegu wskazana jest
kilkuminutowa intensywna gimnastyka. Jeli zabieg jest przygotowaniem
do planowanej leczniczej kinezyterapii, powinno si j rozpocz jak naj
szybciej po opuszczeniu kriokomory.
| Wskazania i przeciwwskazania do zabiegw

I ekstremalnego ozibienia caego ciaa
W skazania do zabiegu ekstrem alnego ozibienia caego ciaa. Efek
ty zabiegu s cigle jeszcze przedmiotem obserwacji naukowych. Obserwa
cje te uzasadniaj stosowanie oglnoustrojowej krioterapii w:
odnowie biologicznej (stymulacja ukadu krenia i ukadu hormonal
nego oraz licznych procesw metabolicznych przyspiesza procesy rege
neracji i odnowy);
leczeniu otyoci (stymulacja procesw metabolicznych sprzyja, jako
cz kompleksowej terapii, redukcji nadmiernej masy ciaa);
przygotowaniu do kinezyterapii;
leczeniu wielu schorze narzdu ruchu, zarwno przecieniowych, jak
i reumatoidalnych;
leczeniu uszczycowego zapalenia staww.
Przeciwwskazania do zabiegw ekstrem alnego ozibienia caego
ciaa stanowi:
niewydolno kreniowo-oddechowa (zabieg stanowi znaczne obcie
nie dla serca i puc);
destabilizacja krenia wiecowego i mzgowego (przebyty lub zagraa
jcy zawal serca i/lub mzgu);
padaczka;
ostre choroby infekcyjne i niewyjanione stany gorczkowe;
zagroenie zatorami i zakrzepami w ukadzie ylnym;
otware rany i owrzodzenia;
270
Fizykoterapia
zmiany miadycowe i troficzne ukadu naczyniowego utrudniajce lub

uniemoliwiajce jego prawidow reakcj na ozibienie;
klaustrofobia (kilkuminutowe przebywanie w zamknitym pomieszcze
niu w ekstremalnych warunkach);
cia.
20
Peloidoterapia
Peloidy s to naturalne surowce organiczno-mineralne wykorzystywane

w procesie leczenia i w zabiegach kosmetycznych. Nazwa pochodzi od
greckiego sowa pelos, czyli bioto. Peloidy powstaj przez wiele tysicy lat
w wyniku procesw geologicznych, przy udziale wody i mikroorganizmw.
Ich waciwoci zale od warunkw fizycznych, w jakich powstaj, oraz
skadu substancji organicznych i mineralnych na danym obszarze. Inny
skad maj bota charakterystyczne dla naszego kraju, inne powizane
z wgierskimi ciepymi rdami lub pozyskiwane z przybrzenego dna
morskiego.
Ze wzgldu na skad w duym uproszczeniu peloidy dzieli si na:
biolity - zwane te humolitami lub borowinami, zawierajce ponad 50%
skadnikw organicznych; powstaj z rozkadu skadnikw organicznych
dziki aktywnoci ywych struktur (muy, torfy);
abiolity - tworzywa o charakterze osadw mineralnych, zawierajce
poniej 50% skadnikw organicznych (gytie, osady morskie, jeziorne
i rdlane).
20.1. Borowiny
Polskimi peloidami s torfy wykorzystywane w leczeniu i kosmetologii od

wielu lat. Nazwa polskich peloidw - borowin - pochodzi od miejsca ich
pochodzenia, ktrymi s starodawne bory. Borowiny powstaj w wyniku
procesu humifikacji, ktry polega na przeksztacaniu si substancji orga
nicznych w prchnic. Proces ten zachodzi bardzo wolno - roczny przyrost
gruboci torfu to ok. I mm. Najwiksze polskie pokady maj grubo ok.
I m. W trakcie rozkadu szcztkw rolinnych, ktry zachodzi w sprzyja
272
Fizykoterapia
jcych warunkach uwodnienia i temperatury przy udziale bakterii, powsta

j specyficzne zwizki o waciwociach terapeutycznych.
Gwnymi skadnikami organicznymi o potencjalnych waciwociach
leczniczych powstaymi w wyniku procesu humifikacji s zw izki bitum inowe i hum usow e. Z bitumin, ktre maj charakter woskw i ywic, wy
odrbniono substancje podobne do estrogenw. Kwasom humusowym,
huminowym i fuwanowym, ktre maj waciwoci koloidalne, borowina
zawdzicza sw du wodochlonno, pojemno ciepln i przewodnictwo
cieplne. Nie w peni rozoone skadniki rolin, takie jak celuloza, lignina
i pektyny, nie maj prawdopodobnie znaczenia leczniczego. Poza zwizka
mi organicznymi borowina zawiera pewn ilo zwizkw mineralnych
(makroelementw i mikroelementw), ktre take maj w tym przypadku
mniejsze znaczenie terapeutyczne.
Stopie humifikacji torfu mwi o poziomie rozkadu szcztkw rolin
nych. Do jego oceny stosuje si dziesiciostopniow skal van Posta. Im
wyszy stopie humifikacji, tym szcztki rolinne bardziej s rozoone.
Z borowiny o stopniu humifikacji H |()nie mona wycisn wody, natomiast
jej masa atwo przeciska si przez palce. Takie borowiny maj najwysze
wartoci terapeutyczne. W borowinie o niskim stopniu humifikacji widocz
ne s szcztki rolinne. Do celw leczniczych i kosmetycznych mona
uywa borowiny, ktrej stopie humifikacji wynosi ponad H4.
Cech charakterystyczn borowiny jest jej dua wodochlonno, co jest
zwizane z zawartoci zwizkw o waciwociach koloidalnych. wiea
borowina moe zawiera nawet 90% wody; z czasem jej wodochonno
maleje. Z obecnoci zwizkw koloidalnych jest rwnie zwizana dua
pojemno cieplna i mae przewodnictwo cieplne borowiny. Waciwo ta
powoduje, e borowina ma dodatkowe walory fizykalne, oddaje bowiem
ciepo bardzo wolno, wielokrotnie wolniej ni woda.
Skad chemiczny borowiny jest uzaleniony od warunkw klimatycznych
i hydrologicznych, w jakich powstaje, oraz skadu rolinnego. Zoa torfowe
dzieli si na trzy typy: torfy w ysokie, torfy niskie i torfy przejciow e.
Oddziaywanie borowiny na skr jest gwnie zwizane z obecnoci
estrogenw i kwasw huminowych, ktre w pewnym stopniu przenikaj
przez skr. Waciwoci fizyczne borowiny (pojemno cieplna, przewod
nictwo cieplne) sprawiaj, e okady borowinowe o odpowiedniej tempera
turze stanowi rwnie element zabiegw termicznych, wywoujcych po
dan reakcj naczynioruchow, uatwiajc wnikanie substancji zawartych
w borowinie.
Borowina wywiera dziaanie:
immunostymulacyjne, sprzyjajce likwidacji ognisk zapalnych;
bakteriostatyczne i bakteriobjcze;
oczyszczajce i regeneracyjne (zmikcza naskrek, powoduje jego wyga
dzenie).
Peloidoterapia
273
20.1.1. Rodzaje zabiegw borowinowych i preparaty

borowinowe
I Kpiele borowinowe
Ze wzgldu na cen borowiny oraz coraz bardziej przemylan gospo
dark tym naturalnym tworzywem cakowite kpiele w papce borowinowej
s stosowane bardzo rzadko. Ze wzgldw higienicznych borowina moe
by uyta tylko raz dla jednego pacjenta. Obecnie najczciej stosuje si
kpiele borowinowe, ktrych przygotowanie polega na rozpuszczaniu pap
ki borowinowej w wodzie gospodarczej lub zdrojowej. Przyjmuje si, e
zawarto borowiny powinna wynosi ponad 5%.
I Okady i zawijania borowinowe

Okady wykonuje si ze wieej, rozdrobnionej borowiny. Borowina jest
podgrzewana do temperatury 40-45C . Na ciao pacjenta nakada si kil
kucentymetrow warstw borowiny, owija je foli, a nastpnie, w celu utrzy
mania odpowiedniej temperatury, rcznikiem lub kocem. Okady borowi
nowe mog dotyczy caego ciaa lub poszczeglnych jego czci. Ze wzgl
dw kosmetycznych s najbardziej cenionym zabiegiem borowinowym.
I Pasty borowinowe
Pasty te otrzymuje si przez rozdrobnienie borowiny w specjalnych my
nach. Rozdrobnienie borowiny powoduje, e traci ona w znacznym stopniu
swoj pojemno ciepln i wodochonno, natomiast zwiksza si aktywno
skadnikw czynnych zawartych w borowinie. Pasty borowinowe s najcz
ciej wykorzystywane w kosmetologii. Mog by dodawane do kpieli,
stosowane w postaci okadw, zawija lub maseczek.
I Preparaty kosmetyczne zawierajce borowin

Borowna jest dodawana do kremw, emulsji, szamponw i past do zbw.
Szczeglnie chtnie preparaty te s stosowane przez osoby zainteresowane
kosmetykami nalmalnymi.
274
Fizykoterapia
2 0 .2 . Tworzywa o charakterze osadw

mineralnych
Do najbardziej znanych osadw mineralnych zalicza si fango. Jest to glin
ka pochodzenia wulkanicznego, poddana dugotrwaemu dziaaniu wody
termalnej, na og siarczkowo-siarkowodorowej, przy udziale glonw i drob
noustrojw. Skad fango jest uzaleniony od miejsca powstawania, specy
ficznych waciwoci klimatycznych i rodzaju skadnikw mineralnych. Po
wysuszeniu i sproszkowaniu glinka ta moe by stosowana poza miejscem
jej powstawania. Po poczeniu z wod w gabinetach kosmetycznych wyko
nuje si z niej okady i maseczki.
Przykadem peloidu, w ktrym gwne dziaanie terapeutyczne zwiza
ne jest z oddziaywaniem mikro- i makroelementw na skr, jest boto
pochodzce z Morza Martwego. To akwen wodny lecy na terenie Izraela
dostarcza dwch substancji, ktre w przemyle kosmetycznym zyskay du
popularno - soli i czarnego bota (black mud). Ich skad jest wynikiem
specyficznych warunkw tam panujcych. Zasolenie wody wynosi ok. 30% ,
co sprawia, e ycie biologiczne w Morzu Martwym prawie nie istnieje.
Boto pozyskiwane z Morza Martwego jest rodzajem mikkiej masy o spe
cyficznym zapachu siarki, ktra zawiera ok. 60 pierwiastkw i ich pochod
nych oraz zwizki organiczne (tzw. bitumiczny dziegie). Okady z bota
poczone z kpielami morskimi i kpielami sonecznymi s wykorzysty
wane w dermatologii jako metody wspomagajce leczenie takich schorze,
jak atopowe zapalenie skry, uszczyca i bielactwo. Korzystne dziaanie
bota moe by zwizane wanie ze skadem chemicznym wody Morza
Martwego, ktra zawiera znacznie wicej wapnia, potasu, magnezu i bromu
ni woda oceaniczna, natomiast znacznie mniej sodu siarczanw i wglo
wodanw. Kwesti budzc kontrowersje w przypadku tej formy terapii jest
oczywicie nadmierna, a w przypadku niektrych pacjentw - niekontrolo
wana, ekspozycja na soce. Przy prawidowym korzystaniu ze soca i k
pieli morskich ryzyko oparze jest bardzo mae.
W kosmetologii okady z bota Morza Martwego s stosowane w gabi
netach kosmetycznych. Ich efektem jest poprawa odywienia i jdrnoci
skry. Skadniki zawarte w biocie zmikczaj naskrek i dziaaj peelingujco.
IV.
Fizjoterapia
wybranych problemacl'
kosmetycznych
i dermatologicznych
t
P ro c e s s ta r z e n ia si sk ry
S S W tSB Ife! H a M M
Starzenie si skry jest procesem, ktry jest zwizany ze zmianami jej

struktury, objawiajcym si wysuszeniem, zmarszczkami, zwiotczeniem
i utrat elastycznoci. Skra staje si blada, szorstka i matowa. Mog poja
wi si na niej zmiany typu barwnikowego (przebarwienia, odbarwienia),
naczyniaki starcze, punkty rubinowe i brodawki ojotokowe. Procesy
starzenia si skry s zoone i wynikaj z dziaania wielu czynnikw wewntrzpochodnych i zewntrzpochodnych.
Z upywem czasu zmniejsza si zdolno do regeneracji tkanek i pogarsza
ich odywienie. Szybko starzenia si skry jest w znacznym stopniu za
programowana genetycznie, ale duy wpyw na ni maj rwnie czynniki
zewntrzne, przede wszystkim promienie soneczne, powodujce tzw. fotostarzenie. Wystpuje ono znacznie czciej u osb stale przebywajcych na
wieym powietrzu i mieszkajcych w krajach tropikalnych. W ostatnich
latach szczegln uwag zwraca si na rol sztucznych promiennikw U V
(solaria). U osb czsto korzystajcych z nich proces starzenia przebiega
znacznie szybciej. Do czynnikw zewntrznych sprzyjajcych starzeniu si
skry naley rwnie nikotyna, niektre rodki chemiczne oraz niekorzyst
ne warunki otoczenia (klimatyzacja, suche, gorce powietrze).
Fizjologiczne starzenie si skry jest procesem zoonym. Zmiany doty
cz gwnie naskrka i skry waciwej oraz, w mniejszym stopniu, tkaniu
podskrnej. Na przebieg tych procesw wpywaj czynniki genetyczne,
hormonalne i rodowiskowe.
Zm iany w obrbie naskrka
Zmniejszenie si zdolnoci proliferacji keratynocytw, przez co nastpu
je cieczenie wszystkich warstw naskrka oraz sabsze przyleganie ko
mrek do siebie.
Zmniejszenie si liczby komrek Langerhansa i zwizany z tym spadek
odpornoci.
278
Fizjoterapia w wybranych problemach kosmetycznych i dermatologicznych
Zmniejszenie si liczby melanocytw, co powoduje gorsz ochron przed

socem. Ponadto melanocyty maj tendencj do gromadzenia si w sku
piskach i tworzenia plam soczewicowatych lub - w przypadku cakowi
tego zaniku barwnika - odbarwie.
Zmniejszenie si aktywnoci gruczow ojowych i potowych, co wpywa
negatywnie na powok wodno-lipidow skry. Czynnik ten zmniejsza
zdolno naskrka do hamowania transepidermalnej ucieczki wody
(TEW L).
Spaszczenie i poszerzenie si brodawek oraz utrata wypustek cytoplazmatycznych warstwy podstawnej w skrze waciwej, co powoduje
gorsze przyleganie naskrka do skry waciwej.
Zmiany w obrbie skry waciwej

Zmniejszenie si liczby fibroblastw oraz osabienie ich syntezy i aktyw
noci.
Zmniejszenie si liczby wkien kolagenowych typu I, gwnie pod wpy
wem czynnikw zewntrzpochodnych, oraz typu III, gwnie pod wpy
wem czynnikw wewntrzpochodnych, zmiana waciwoci fizjochemicznych wkien kolagenowych (staj si twarde, sztywne, ich rozmieszcze
nie jest nieuporzdkowane, spada te ich gsto).
Zmniejszenie si liczby wkien elastycznych (wkna ulegaj rozrzedze
niu lub zanikowi w warstwie brodawkowej, staj si natomiast przerose
w warstwie siateczkowej), co powoduje powstanie tzw. elastozy star
czej.
Spadek stenia kwasu hialuronowego, co prowadzi do zmniejszenia
uwodnienia skry.
Zmiany w ukadzie mikrokrenia, pogrubienie cian naczy wosowa
tych, zmniejszenie oglnej liczby naczy.
Zmiany w obrbie tkanki podskrnej

Zanik tkanki podskrnej.
Osabienie mikrokrenia i aktywnoci metabolicznej.
Zmniejszenie lub zwikszenie aktywnoci adypocytw.
Czynniki zewntrzne, przede wszystkim soce, pogbiaj i przyspie
szaj proces starzenia si skry (patrz rozdzia Przewleky odczyn posoneczny).
Pojawienie si z wiekiem zmian typowych dla starzejcej si skry wpy
wa na wiele osb negatywnie, zarwno pod wzgldem emocjonalnym, jak
i fizycznym, sprawia, e zaczynaj za wszelk cen dy do tego, aby si
odmodzi.
Rozwj kosmetycznych metod fizjoterapetycznych jest wynikiem poszu
kiwania sposobw opniajcych i hamujcych proces starzenia si. Od
Proces starzenia si skry '
279
kilkunastu lat obserwuje si postp dotyczcy szczeglnie tych metod, kt

re umoliwiaj uzyskanie atrakcyjnego i modego wygldu, a nie powoduj
wyczenia z ycia codziennego. Tempo ycia i intensywna praca zawodowa
skutecznie kc si z dugotrwa rekonwalescencj spowodowan zabie
gami chirurgicznymi. W gabinetach kosmetycznych stosuje si wiele zabie
gw profilaktycznych majcych na celu opnienie procesu starzenia si
skry. Produkowane przez firmy kosmetyczne i farmaceutyczne preparaty
zawieraj odpowiednie substancje dostosowane do cery wraliwej, suchej
i skonnej do przetuszczania lub przeciwdziaajce innym problemom ko
smetycznym.
Pacjent moe korzysta rwnie z takich metod terapii, jak:
wstrzyknicia toksyny botulinowej - suce do odwracalnej korekcji
zmarszczek mimicznych przez czasowe zniesienie przewodnictwa ner
wowego i rozlunienie minia; w rezultacie dochodzi do zniesienia
mimiki okrelonego obszaru twarzy, a w przypadku pytkich zmarszczek
nastpuje czasowe ich wygadzenie;
wypenianie zmarszczek i gbokich bruzd przy uyciu tzw. wypeniaczy
na bazie substancji staych i biodegradowalnych, ktre po pewnym cza
sie ulegaj wchoniciu (np. kwasu hialuronowego);
peelingi (ang. peel - zluszcza, zuszczanie) polegajce na usuwaniu na
skrka i/lub skry waciwej do podanej gbokoci; w zalenoci od
gbokoci dziaania wyrnia si peelingi powierzchowne, rednio g
bokie i gbokie, ktre mog by wykonywane:
- metod chemiczn: za pomoc takich substancji chemicznych, jak
alfa-hydroksykwasy (AHA), beta-hydroksykwasy i polihydroksykwasy (PilA ).
- metod mechaniczn: za pomoc rnego rodzaju materiaw cie
rajcych (np. mikrodermabrazja wykonana przy uyciu krysztakw
korundu lub aplikatorw, ktrych powierzchni stanowi warstwa
diamentu).
Wrd metod fizykalnych stosowanych w celu opnienia starzenia si
skry mona wyrni:
1. Zabiegi, ktre maj na celu stymulacj fizjologicznych procesw

naprawczych w skrze, zwikszajcych jej odporno. Efekt ten uzy
skiwany jest dziki polepszeniu ukrwienia, a tym samym odywienia
i pobudzenia metabolizmu tkankowego. Procesy te przyczyniaj si do
poprawy waciwoci mechanicznych wkien kolagenowych oraz pobu
dzenia aktywnoci fibroblastw. Najlepsze efekty uzyskuje si w wyniku
systematycznego przeprowadzania kilku serii zabiegw. Stosuje si bd-
280
ce fizykalne, ktrych sia dziaania tylko w niewielkim stopniu przekra

cza progow wraliwo skry i nie powoduje jej uszkodzenia.
Do takich metod nale:
zabiegi prdem staym (galwanizacja);
zabiegi ultradwikowe;
metody transdermalnego wprowadzania substancji czynnych (tzw.
mezoterapia beziglowa, jonoforeza, sonoforeza, eelctroporacja);
masa rczny oraz z uyciem przyrzdw.
2. Zabiegi, w przypadku ktrych poprawa stanu skry jest zwizana

z jej przebudow, uzyskan w wyniku zastosowania rnych form
energii wywoujcych kontrolowany uraz w obrbie skry waciwej.
Metody fizykalne o sile dziaania bodca przekraczajcej warto progo
w tolerancji tkaniu wywouj czciow lub cakowit destrukcj obsza
ru poddanego dziaaniu.
Wrd tych metod wyrnia si:
Metody ablacyjne, polegajce na odparowaniu naskrka i grnych warstw
skry do podanej gbokoci.
Metody nieablacyjne, w przypadku ktrych dochodzi do termicznego
czciowego uszkodzenia kolagenu, bez destrukcji powierzchni na
skrka. Mechanizm korzystnej przebudowy skry w wikszoci sto
sowanych metod nieablacyjnych wynika z efektu czciowego uszko
dzenia midzyczsteczkowych wiza krzyowych wkien kolage
nowych, ktre ulegaj cigniciu i zagszczeniu. Obkurczenie wkien
kolagenowych skry waciwej powoduje zwikszenie napicia skry
i redukcj drobnych zmarszczek. Czciowa denaturacja istniejcych
wkien kolagenowych stymuluje te aktywno fibroblastw do syn
tezy nowego kolagenu.
Do metod wykorzystujcych naturaln odpowied skry na uraz
nale:
Wysokoenergetyczne metody fotooptyczne przy uyciu:
- laserw selektywnych ablacyjnych: C2 (10 600 nm) i Er-Yag (2940
nm) oraz nieablacyjnych: Nd-Yag (1 0 6 4 nm) i barwnikowe (532
nm);
- IPL: gowica z zakresem dugoci fal 540-980/ 1200 nm;
- laserw i fotosensybilizatorw (terapia fotodynamiczna);
- systemw frakcyjnych: CO., (10 600 nm), Er-Yag (2 9 4 0 nm) i Er-szklanych (1 5 5 0 nm).
Fale radiowe (technika thermage).
Poczenia dziaania dwubiegunowych f a radiowych z dziaaniem laserw
wysokoenergetycznych ub IPL (technikELO S).
22
Zaburzenia pigmentacji skry
hm
Ukad barwnikowy tworz melanocyty, w ktrych nieustannie odbywa si

synteza barwnika, oddawanego keratynocytom w postaci ziarenek melaniny
(patrz rozdzia Promieniowanie U V a pigmentacja skry). Do najwaniejszych
zada melaniny naley ochrona przed promieniowaniem sonecznym. Ciem
niejsze zabarwienie i przebarwienia skry mog powsta w wyniku zwik
szonej produkcji melaniny i/lub proliferacji melanocytw. Uszkodzenia
melanocytw mog natomiast prowadzi do zaburze syntezy melaniny lub
zakcenia procesu przekazywania pigmentu keratynocytom. W przypadku
znacznego uszkodzenia komrek barwnikowych moe doj nawet do ich
rozpadu. Zaburzenia barwnikowe skry s widoczne jako przebarwienia,
niedobarwienia lub odbarwienia. Mog by pochodzenia endogennego lub
egzogennego. Stanowi istotny defekt kosmetyczny. Mona je podzieli na
naskrkowe, skrne i mieszane. W ocenie gbokoci przebarwie pomocna
jest diagnostyka za pomoc lampy Wooda.
Proces melanogenezy moe by nasilany lub osabiany przez:
promieniowanie UV;
czynniki hormonalne (cia, okres menopauzy, preparaty antykoncep
cyjne);
zaburzenia endokrynne, np. zaburzenia funkcji tarczycy, zaburzenia
miesiczkowania, zapalenia przydatkw i inne;
substancje fototoksyczne lub fotoalergizujce znajdujce si w lekach lub
kosmetykach;
stany zapalne skry.
Przebarwienia powstaj rwnie w wyniku naoenia si na siebie dwch
lub wicej czynnikw. Ekspozycja na soce lub promienie emitowane przez
sztuczne promienniki w poczeniu ze stosowaniem antykoncepcji jest
czst przyczyn powstawania przebarwie u wielu kobiet. W walce z. prze-
282
barwieniami stosuje si metody lecznicze i kosmetyczne z wykorzystaniem

preparatw o dziaaniu hipopigmentacyjnym i hamujcym dziaanie tyrozynazy. Do tych metod zalicza si rwnie peelingi chemiczne (alfa-hydroksykwasy, beta-hydroksykwasy, roztwr Jessnera, TCA, fenol) i mechanicz
ne, np. mikroderabrazj i dermabrazj. Skuteczno metody jest w duym
stopniu uzaleniona od gbokoci, na ktrej znajduje si barwnik. Najatwiej
poddaj si terapii zmiany zlokalizowane powierzchownie. W leczeniu
przebarwie czsto korzysta si z poczenia rnych metod, jednak naj
waniejszym czynnikiem pozwalajcym na przeprowadzenie efektywnej
kuracji jest cakowita rezygnacja z opalania oraz ochrona przed promienio
waniem U V za pomoc preparatw z filtrami. Przestrzeganie tych zasad
minimalizuje ryzyko nawrotw.
Do najczciej obserwowanych nabytych zaburze pigmentacyjnych
skry nale: piegi, plamy soczewicowate, ostuda, pozapalne zmiany barw
nikowe oraz polekowe zmiany barwnikowe.
Piegi (ephelides) s to mae jasnobrunatne lub ciemnobrunatne plamki,
ktre powstaj na skutek przyspieszonego procesu melanogenezy. W y
stpuj gwnie na twarzy, przedramionach i doniach, gwnie u osb
z I fototypem skry. Zabarwienie nasila si pod wpywem soca.
Plam y soczew icow ate (,lentigines) s to nieregularne jasnolub ciemno
brzowe zmiany, w obrbie ktrych wystpuje zwikszona liczba mela
nocytw i zwikszona zawarto melaniny. Przyczyn ich powstawania
mog by ostre poparzenia soneczne (lentigo Solaris). U starszych osb
najczciej powstaj na grzbietach doni i twarzy w wyniku wielokrotnej
ekspozycji na soce (lentigo senilis).
O studa (melasma, chloasma) wystpuje gwnie u kobiet, a zmiany s
zazwyczaj symetryczne. Plamy maj ksztat nieregularny, o barwie jasnolub ciemnobrzowej. Najczciej wystpuj na czole, skroniach, policz
kach i grnej wardze. W ich obrbie obserwuje si zwikszon zawarto
melaniny oraz nasilenie syntezy tyrozynazy. Pojawiaj si po ekspozycji
na promieniowanie U V Za ich powstawanie jest odpowiedzialnych wie
le czynnikw, jednak najczciej wystpuj w okresie ciy i u kobiet
przyjmujcych leki hormonalne. Powstaj rwnie na skutek obecnoci
zwizkw fotouczulajcych w kosmetykach.
P rz e b a rw ie n ia p o z a p a ln e mog pojawi si na skutek wczeniej
przebytych derm atoz, np. trdziku lub uszczycy, oraz po urazach
skry. Przebarwienia pozapalne mog by rwnie wynikiem powika
po zabiegach, w ktrych dochodzi do uszkodzenia naskrka, np. za
biegach laserowych, peelingach chemicznych i innych rodzajach dermabrazji.
Zaburzenia pigmentacji skry
V___________________________________________
28.
''N
Rycina 78. Zabieg mezoterapii bezigowej - wprowadzanie substancji czynnych za p o

moc czynnikw fizykalnych (fotografie udostpnione przez firm BTL Polska Sp. z o.o.).
Zabiegi fizjoterapeutyczne wspomagajce terapie przebarwie
284
M etody fotoop tyczne przy uyciu:

- laserw pracujcych w systemie Q-Switch: rubinowych (694 nm),
aleksandrytowych (755 nm) i Nd-Yag (1064 nm i 532 nm);
- laserw ablacyjnych: CO,, (10 600 nm) i Er-Yag (2 9 4 0 nm);
- systemw frakcyjnych: C 0 2 (10 600 nm), Er-Yag (2 9 4 0 nm) i Er-szldanych (1 5 5 0 nm);
- IPL - gowica z zakresem dugoci fal 510-980/ 1200 nm.
Krioterapia - natryskowe lub punktowe zamraanie miejsc przebarwio
nych.
Wprowadzanie za pomoc czynnikw fizykalnych (mezoterapii bezigowej:
jonoforezy, sonoforezy, elektroporacji) preparatw kosmetycznych zawiera
jcych substancje czynne o dziaaniu hipopigmentacyjnym.
Trdzik pospolity
Istot tej do powszechnej i dokuczliwej, take w aspekcie estetycznym,

choroby jest nadmierna produkcja i zaleganie oju (sebum) w gruczoach
ojowych oraz nastpcze zakaenie bakteriami Propionihacterium acnes (daw
na nazwa Corynobacterium). Wiele danych wskazuje, e sprzyja jej rwnie
nadmiar androgenw oraz, u kobiet w drugiej fazie cyklu miesiczkowego,
progestagenw, a take gwatowne przemiany hormonalne okresu dojrze
wania (mamy wwczas do czynienia z trdzikiem m odzieczym ).
Wzmoone wydzielanie oju najbardziej widoczne jest w obrbie twarzy
(czoo, nos i fady nosowo-policzlcowe). Skra w tych miejscach jest bysz
czca, lepka, z poszerzonymi ujciami gruczow ojowych. Wygld skry
stanowi istotny problem kosmetyczny. Wzmoone wydzielanie oju predys
ponuje do powstawania nie tylko trdziku pospolitego, ale rwnie takich
chorb, jak trdzik rowaty i ojotokowe zapalenie skry.
Drug, obok nadprodukcji oju, istotn przyczyn powstawania typo
wych dla trdziku dolegliwoci jest zaleganie oju w mieszkach gruczow
ojowych. Zmiany pierwotne w trdziku to mikrozaskrniki, ktre nie s
widoczne goym okiem, ale ktre mog by prekursorem zmian, przekszta
cajcych si w zmiany niezapalne lub zapalne (grudki lub krosty). Powsta
e wykwity niezapalne maj najpierw charakter zaskrnikw otwartych,
a nastpnie zamknitych. Za powstawanie wykwitw s najprawdopodob
niej odpowiedzialne bakterie rozkadajce triglicerydy zawarte w oju,
z wytworzeniem znacznej iloci wolnych kwasw tuszczowych. Drani
one ujcia gruczow, nadmiernie keratynizujc je i zwajc, a do znisz
czenia. W ostatecznoci dochodzi do powstania zmian bliznowatych.
Powstae blizny potrdzikowe maj najczciej charakter blizn zanikowych
(atroficznych).
W terapii trdziku ojotokowego mona zastosowa leczenie przyczyno

we i leczenie objawowe, ograniczajce niekorzystne zmiany skrne. W te
rapii przyczynowej lekarze staraj si normalizowa sytuacj hormonaln
286
A
Akumulacja
korneocytw
\
Kycina 79. Patogeneza trdziku.
ma/ zwalcza miejscow infekcj bakteryjn, podajc rn.in. oglnie i miejantybiotyld.

kwesti sporn s wskazania do ekspozycji na soce skry trdzikowej.
I ulem u tych pacjentw obserwuje si czsto, przynajmniej w pierwszym
ulu esic nasoneczniania, wyran popraw w wygldzie skry. Wynika to
pmwdopodobnie z dziaania bakteriobjczego promieni UV Jednoczenie
| liiak promieniowanie to nasila proces keratynizacji w obrbie przewodw
u ypmwadzajcych mieszki ojowo-wosowe, co w konsekwencji w pniejh,ym okresie prowadzi do pogorszenia stanu skry. To samo zastrzeenie
mlmisi si do korzystania z ek do opalania oraz innych promiennikw
emitujcych UV
Wikszo metod w postpowaniu fizjoterapeutycznym dotyczy zmian
i 1 1idi ;k terze niezapalnym. Dziaanie terapeutyczne we wczesnym okresie
i imu/r ni.l si mikrozaskrnikw oraz przeciwdziaanie nadmiernej keratynl i ul p moe w znacznym stopniu zapobiec tworzeniu si zmian zapalnych.
filiiMiwanie niektrych rodzajw fizjoterapii w fazie zapalnej trdziku, np.
|urIliigii ultradwikowego, jonoforezy lub masau, moe by przyczyn
tlltllleiiia sic; objaww.
'h
i i w
Trdzik pospolity
287
Gwnym zadaniem fizjoterapii jest dziaanie miejscowe, ktrego istot

jest zapobieganie powstawaniu zmian o charakterze zapalnym i ktre ma
na celu:
normalizacj wydzielania sebum;
oczyszczenie skry z nadmiernej iloci oju i mas zalegajcych w ujciach
gruczow ojowych;
zmniejszenie gruboci warstwy rogowej naskrka;
popraw ukrwienia i nawilenia skry.
W celu wywoania powyszych efektw stosuje si nastpujce

formy fizjoterapii;
peeling ultradwikowy - usuwanie za pomoc ultradwikw warstwy ro
gowej naskrka wraz z zalegajcym ojem; wibracje akustyczne sprzyjaj
oczyszczeniu gruczow;
rne formy masau - w wyniku tarcia mechanicznego powierzchni skry
zostaje usunita martwa cz naskrka, dziki czemu zostaj udronio
ne ujcia gruczow potowych i ojowych;
metody transdermalnego wprowadzania substancji czynnych regulujcych wydzie
lanie sebum (jonoforeza, sonoforeza, elelctroporacja);
maski termiczne stosowane przed zabiegiem oczyszczania skry; ogrzanie
skry powoduje poszerzenie uj gruczow ojowych oraz uatwia ich
oczyszczenie.
286
Akumulacja
korneocytw
Namnaanie
Propionibacterium
Rycina 79. Patogeneza trdziku.
oraz zwalcza miejscow infekcj bakteryjn, podajc m.in. oglnie i miej

scowo antybiotyki.
Kwesti sporn s wskazania do ekspozycji na soce skry trdzikowej.
Latem u tych pacjentw obserwuje si czsto, przynajmniej w pierwszym
okresie nasoneczniania, wyran popraw w wygldzie skry. Wynika to
prawdopodobnie z dziaania bakteriobjczego promieni U V Jednoczenie
jednak promieniowanie to nasila proces keratynizacji w obrbie przewodw
wyprowadzajcych mieszki lojowo-wosowe, co w konsekwencji w pniej
szym okresie prowadzi do pogorszenia stanu skry. To samo zastrzeenie
odnosi si do korzystania z ek do opalania oraz innych promiennikw
emitujcych U Y
Wikszo metod w postpowaniu fizjoterapeutycznym dotyczy zmian
o charakterze niezapalnym. Dziaanie terapeutyczne we wczesnym okresie
tworzenia si mikrozaskrnikw oraz przeciwdziaanie nadmiernej keraty
nizacji moe w znacznym stopniu zapobiec tworzeniu si zmian zapalnych.
Stosowanie niektrych rodzajw fizjoterapii w fazie zapalnej trdziku, np.
pelingu ultradwikowego, jonoforezy lub masau, moe by przyczyn
nasilenia si objaww.
Trdzik pospolity
287
Gwnym zadaniem fizjoterapii jest dziaanie miejscowe, ktrego istot

jest zapobieganie powstawaniu zmian o charakterze zapalnym i ktre ma
na celu:
normalizacj wydzielania sebum;
oczyszczenie skry z nadmiernej iloci oju i mas zalegajcych w ujciach
gruczow ojowych;
zmniejszenie gruboci warstwy rogowej naskrka;
popraw u krwi en ia i nawilenia skry.
W celu wywoania powyszych efektw stosuje si nastpujce

formy fizjoterapii:
peeling ultradwikowy - usuwanie za pomoc ultradwikw warstwy ro
gowej naskrka wraz z zalegajcym ojem; wibracje akustyczne sprzyjaj
oczyszczeniu gruczow;
rne formy masau - w wyniku tarcia mechanicznego powierzchni skry
zostaje usunita martwa cz naskrka, dziki czemu zostaj udronio
ne ujcia gruczow potowych i ojowych;
metody transdermalnego wprowadzania substancji czynnych regulujcych wydzie
lanie sebum (jonoforeza, sonoforeza, elektroporacja);
maski termiczne stosowane przed zabiegiem oczyszczania skry; ogrzanie
skry powoduje poszerzenie uj gruczow ojowych oraz uatwia ich
oczyszczenie.
24
Blizny, bliznowce i rozstpy skrne
mm
Blizny s konsekwencj chirurgicznego lub urazowego uszkodzenia powok

skrnych. W trakcie tworzenia blizny ran wypeniaj w cigu kilku dni,
a niekiedy tygodni, kolejne warstwy kolagenu. W prawidowych warunkach
blizna staje si w tym czasie bledsza, mniej uwypuklajca si ponad po
wierzchni zdrowej skry, z czasem blednie i ostatecznie przyjmuje barw
perow. Zmniejsza si te nieco objto kolagenu, tak e blizna staje si
ciesza. Szybko gojenia i charakter wytworzonej blizny zale w znacznym
stopniu od gadkoci brzegw rany oraz precyzyjnego zblienia ich do siebie,
z jednoczesnym zapewnieniem dobrego ukrwienia (odywienia) rany. Dla
tego szczeglnie trudne w leczeniu s blizny pooparzeniowe.
Niekiedy, co jest zwykle cech osobnicz, wystpuje tendencja do nad
miernej produkcji koloidu w blinie. Powstaje wwczas blizna przerostowa,
wybrzuszajca si ponad powierzchni skry. Czsto jest to sytuacja przej
ciowa i w cigu roku przerostowa blizna si zmniejsza.
Skonno do tworzenia w miejscu uszkodze skry bliznow cw (keloidw) jest rwnie cech indywidualn (czciej powstaj u osb o ciemnej
karnacji). Bliznowiec rni si od blizny przerostowej tym, e hipertrofia
kolagenu znacznie przekracza granice uszkodzenia skry; blizna moe roz
rasta si na boki i powiksza z upywem czasu i nie ma tendencji, w prze
ciwiestwie do blizny przerostowej, do samoistnej regresji. Czsto nawraca
po chirurgicznym usuniciu. W kna kolagenowe w bliznowcu s grube,
przerose i chaotycznie uoone.
W b liznach zanikow ych (atroficznych) widoczne jest ognisko ubytku
tkanki w skrze. Takie blizny powstaj najczciej w przebiegu trdziku lub
po przebytej ospie.
R ozstpy s to pasma skry o barwie pocztkowo czerwonej, ktre
nastpnie ulegaj zbledniciu. Poziom skry w miejscu rozstpu jest mini
malnie obniony. Istot defektu, ktrego przyczyna nie jest w peni jasna,
jest miejscowy zanik wkien sprystych i kolagenowych. W powstawaniu
Blizny, bliznowce i rozstpy skrne
289
rozstpw mona wyrni dwa etapy. Pierwszym stadium jest faza zapalna.
Zmiany s czerwone, obserwuje si ubytki w tkance mikkiej. W drugiej
fazie - zanikowej, czerwone pasma ulegaj rozjanieniu i zmniejszeniu.
Zmiany ulegaj pozornie zanikowi, jednak s wyczuwalne przy dotyku.
W tych miejscach skra ma zmienion struktur, zmniejszon elastyczno
i rozcigliwo.
W etiopatogenezie rozstpw wyrnia si najczciej dwa czynniki:
hormonalny i mechaniczny. Do najwaniejszych czynnikw hormonalnych
naley nadmierna produkcja hormonw kory nadnerczy (choroba Cushinga) lub ich podawanie w celach leczniczych. Tworzeniu rozstpw sprzyja
te gwatowny przyrost podskrnej tkanki tuszczowej oraz nagle zwiksze
nie napicia skry. Taka sytuacja wystpuje m.in. w ciy, ale take po
gwatownym przyrocie wzrostu lub masy ciaa. Rozstpy mog powsta
rwnie u osb regularnie korzystajcych z siowni. Istotnym czynnikiem
tworzenia si rozstpw z przyczyn mechanicznych wydaje si zmniejszenie
gruboci naskrka oraz pogorszenie jego kontaktu ze skr waciw. Sprzy
ja to zmniejszeniu produkcji wkien elastycznych i kolagenowych przez
fibroblasty.
W terapii rozstpw najwaniejsza jest profilaktyka. Lokalne stosowanie
preparatw kosm etycznych, powodujcych zwikszenie elastycznoci
i ukrwienia skry, poczone z masaem jest gwnym elementem profilak
tyki u osb z predyspozycjami do ich powstawania.
Do wystpienia rozstpw s predysponowane:
osoby z nadwaga i otyoci;

nastolatki w okresie dojrzewania;
osoby, u ktrych wystpuj due wahania wagi ciaa;
kobiety w ciy;
kobiety w okresie menopauzy;
osoby korzystajce systematycznie z siowni;
osoby przyjmujce leki steroidowe;
osoby z predyspozycjami genetycznymi.
Najlepsze efekty lecznicze uzyskuje si w pierwszej fazie tworzenia roz

stpw. Poniewa w drugiej fazie nie ma moliwoci przywrcenia prawi
dowego stanu skry, w terapii fizykalnej dy si do poprawy wygldu
i ujednolicenia koloru rozstpw, natomiast nie mona oczekiwa ich ca
kowitego zaniku.
W celu poprawy wygldu blizny stosuje si wiele metod leczniczych.
Nale do nich peelingi chemiczne, dermabrazje, uzupenianie tkanek za
pomoc rnego rodzaju wypeniaczy oraz wycicie chirurgiczne blizny
poczone / pr/es/czepem skry. Leczenie bli/nowcw w obecnym stanie
290
wiedzy stwarza najwiksze trudnoci. U osb z predyspozycj do ich po

wstawania stosuje si rne metody zapobiegawcze.
Terapia uciskow a (presoterapia) jest metod profilaktyczn stosowan
w terapii blizn i bliznowcw. Dugotrway ucisk ma na celu spowodowanie
miejscowego niedokrwienia, zmniejszenie aktywnoci fibroblastw i nasile
nie aktywno kolagenazy (enzymu rozkadajcego kolagen). W ten sposb
uzyskuje si efekt zmniejszenia produkcji kolagenu w blinie. W celu wy
woania ucisku stosuje si odzie uciskow oraz specjalne mankiety. Patki
elowe lub silikonowe opatrunki olduzyjne mog by czone z innymi
rodzajami terapii, takimi jak ucisk lub aplikacja preparatu kosmetycznego.
Wykorzystuje si rwnie wycig z cebuli morskiej oraz masy perowej.
Odpowiednie preparaty kosmetyczne powoduj uelastycznienie blizn,
zmniejszaj reakcje zapalne i nawilaj naskrek. Wpywaj korzystnie na
struktur kolagenu, dziaaj rozjaniajco, znosz uczucie widu i napicia
w obrbie blizny. Wczesne rozpoczcie leczenia przynosi dobre efekty tera
peutyczne. Jedn z metod leczenia przerosych blizn i bliznowcw s
wstrzyknicia kortykosteroidw.
Szczeglnie dobre efekty fizjoterapeutyczne uzyskuje si w przypadku
wieych blizn i rozstpw w pierwszej fazie rozwoju. Postp techniczny
w ostatnich latach stworzy nowe moliwoci terapii. Lasery wysokoenerge
tyczne, frakcyjne, IPL oraz fale radiowe powoduj przebudow skry w wy
niku kontrolowanego urazu w jej obrbie. Dotychczasowe obserwacje wy
kazuj, e najlepsze rezultaty uzyskuje si w przypadku blizn zanikowych
i przerostowych oraz rozstpw skrnych.
Zabiegi fizjoterapeutyczne stosow ane w leczeniu blizn oraz rozst
pw skrnych
Laser biostymulacyjny. Przez dziaanie przeciwzapalne, przeciwobrzkowe
oraz zwikszajce odywienie nawietlanych obszarw przyspiesza goje
nie si wieych blizn i w znacznym stopniu moe zapobiega tworzeniu
si blizn wybujaych i bliznowcw. Najlepsze efekty uzyskuje si w pierw
szym okresie tworzenia si blizny.
Metodyfizykalne transdermalnego wprowadzania substancji czynnych dziaajcych
zmikczajco na blizny (mezoterapia bezigowa: jonoforeza, sonoforeza,
elektroporacja).
Ultradwiki. Drgania akustyczne wpywaj na waciwoci mechaniczne
wkien kolagenowych.
M asa rczny czony z aplikacj preparatw oraz masa z uyciem przyrzdw
(endermologia) - mechaniczne odksztacenia wpywaj na elastyczno
wkien kolagenowych oraz przyspieszaj i uatwiaj wchonicie skad
nikw zawartych w kosmetykach i lekach.
Laseroterapia selektywna wysokoenergetyczna przy uyciu:
Blizny, bliznowce i rozstpy skrne I
291
laserw ablacyjnych powodujcych odparowanie naskrka i grnych

warstw skry lasery: C 0 2 (10 600 nm) i Er-Yag (2 9 4 0 nm);
laserw nieablacyjnych, uszkadzajcych termicznie kolagen: Nd-Yag
(1 0 6 4 nm) i barwnikowych (532 nm);
- IPL - naley oczekiwa podobnego mechanizmu dziaania j ak w przy
padku laseroterapii wysokoenergetycznej nieablacyjnej;
- systemy frakcyjne (metoda ablacyjna i nieablacyjna);
- laserw i fotosensybilizatorw (terapia fotodynamiczna);
- poczenie dziaania IPL lub lasera wysokoenergetycznego i prdu RF
aplikowanego metod bipolarn (technika ELOS);
- fal radiowych (technika thermage).
Kriochirurgia (metoda natryskowa lub kontaktowa).
-
Trdzik rowaty
Trdzik rowaty dotyczy najczciej okolic twarzy bogatych w gruczoy

ojowe (czoa, nosa i fadw nosowo-policzkowych). W pierwszym okresie
dochodzi do poszerzenia powierzchownych naczy, z okresowym wystpo
waniem rumienia, a z czasem z wytworzeniem si teleangiektazji. W miar
rozwoju choroby tworz si grudki, krostki i okoomieszkowe wykwity rop
ne. W rzadkich przypadkach kracowego zaawansowania choroby tworz
si znieksztacajce przerosty, w postaci mikkich guzowatych tworw.
W przebiegu choroby wyrnia si nastpujce etapy kliniczne:
rum ieniow y - na twarzy wystpuje okresowy rumie z uczuciem pie
czenia i wzmoonego napicia skry; z czasem przechodzi on w tzw.
rumie utrwalony, a naczynia krwionone ulegaj trwaemu poszerzeniu,
tworzc teleangiektazje;
grudkow o-krostkow y - na twarzy wystpuj zmiany o charakterze
wykwitw, z delikatnym zuszczaniem, natomiast nie tworz si zaskrniki;
przerostow y - wystpuje prawie wycznie u mczyzn; zmiany prze
rostowe najczciej dotycz nosa, a niekiedy rwnie powiek, uszu,
brody i czoa.
Wedug nowej klasyfikacji trdziku rowatego opracowanej przez Na
tional Rosacea Society Expert Committee (NRSEC) (2 0 0 4 r.) wyrnia
si:
pierw otne objaw y trdziku row atego - napadowe czerwienienie si
skry, utrwalony rumie, grudki, krosty i teleangiektazje;
w trn e objaw y trdziku row atego - uczucie pieczenia skry, wysu
szenie skry, obrzk, zmiany oczne, zmiany przerostowe, lokalizacja poza
obrbem twarzy.
iraziK rozowaty i
Cigle jeszcze nie jest w peni wyjanione podoe choroby. By moe jej
wystpieniu sprzyjaj choroby przewodu pokarmowego, zaburzenia neurowegetatywne, nerwice, a take zmiany hormonalne, o czym wiadczy nasi
lenie objaww choroby po podaniu niektrych rodkw antykoncepcyjnych
(szczeglnie bogatych w gestageny), w okresie miesiczki i przekwitania.
W specjalistycznej terapii oglnej trdziku rowatego stosuje si hor
mony, antybiotyki, chemioterapeutyki i leki normalizujce funkcj przewo
du pokarmowego, a take ograniczenia dietetyczne. Szczeglnie eliminuje
si z diety alkohol, kaw, mocn herbat, czekolad, sone i ostre przyprawy
oraz pikantne sery. Miejscowo stosuje si rnego rodzaju preparaty derma
tologiczne: antybiotyki oraz steroidy, z wyczeniem niekorzystnych stero
idw fluorowanych. O znaczeniu infekcji dla rozwoju trdziku rowatego
mog wiadczy pozytywne efekty antybiotykoterapii. Rozwj choroby,
zwaszcza w pierwszym etapie, moe zalee od fenotypu skry wraliwej.
Stosowanie kosmetycznych metod fizykalnych wymaga indywidualnego
podejcia do kadego pacjenta. Poniewa nieznane s czynniki wywoujce
chorob, cera z trdzikiem rowatym moe reagowa na zabiegi kosme
tyczne w sposb nieprzewidywalny. W okresie zaostrzenia choroby, z licz
nymi wykwitami grudkowo-krostkowymi, wikszo zabiegw kosmetycz
nych jest przeciwwskazana. W tyin wypadku pacjent wymaga bezwzgldnie
opieki lekarskiej, a zabiegi kosmetyczne mog by wykonywane tylko w po
rozumieniu z lekarzem.
Metody fizykalne stosowane w trdziku rowatym maj gwnie cha
rakter profilaktyczny. W procesie pielgnacji skry dy si do odnowy
bariery naskrkowej skry i podcieliska cznotkankowego, poprawy mi
krokrenia i zmniejszenia odczynu zapalnego, a take wzmocnienia i oblcurczenia poszerzonych naczy krwiononych.
Niezalenie od stosowanych metod kosmetycznych czy leczniczych
zaleca si unikania ekspozycji na soce oraz stosowanie kremw ochronnych
z fotoprotektorem. Fizyczne filtry ochronne s szczeglnie polecane w przy
padku skry wraliwej i naczynkowej, gdy rzadziej przyczyniaj si do
podranie i uczule ni filtry chemiczne. Naley rwnie unika czynnikw
prowadzcych do rozszerzania si naczy. Osobom z objawami trdziku
rowatego nie zaleca si korzystania z zabiegw fizjoterapeutycznych wy
woujcych i nasilajcych rumie (np. sauny, kpieli parowych, kpieli
termalnych, kabiny podczerwieni, kriokomory, zabiegw kosmetycznych
wywoujcych mechaniczne podranienie, np. mikrodermabrazji i innych
peelingw mechanicznych).
Wedug NRSEC objawy naczyniowe i rumie zaostrzaj:
promienie soneczne;
czynniki emocjonalne;
wysoka temperatura otoczenia;
294
zbyt suche powietrze;

wysiek fizyczny i alkohol;
niektre kosmetyki (np. zawierajce kwasy o zbyt duym steniu, my
do lub alkohol).
Warunkiem przeprowadzenia zabiegu jest prawidowa reakcja skry na
zabieg.
W celach profilaktycznych stosowane s nastpujce metody fizy

kalne:
nawietlania lamp Sollwc - wiato niebieskie powoduje sabsz reakcj
naczyniow ni wiato czerwone;
nawietlania niskoenergetycznym wiatem emitowanym przez diody LE D ;
lekki masa twarzy z elementami drenau limfatycznego (zmniejsza obrzk,
pobudza metabolizm, polepsza odywienie tkaniu);
lekki masa twarzy poczony z aplikacj kosmetykw dostosowanych do cery
wraliwej i naczyniowej;
metody transdermalnego wprowadzania substancji czynnych (mezoterapia beziglowa: jonoforeza, sonoforeza, elektroporacja).
Likwidacja poszerzonych naczy krwiononych oraz skonnoci do cza
sowego czerwienienia si twarzy oraz trwaego rumienia moe by czynni
kiem w znacznym stopniu hamujcym dalszy rozwj choroby.
W terapii zmian naczyniowych stosuje si:

lasery wysokoenergetyczne: KTP (532 nm), laser barwnikowy (577 nm,
582 nm), argonowy (488 nm, 5 1 4 nm), barwnikowy o dugim impulsie
(585 nm, 5 9 0 nm, 595 nm, 600 nm), miedziowy (578 nm) oraz lasery
pprzewodnikowe, zwane inaczej diodowymi (8 0 0 -8 1 0 nm);
IPL: gowice z zakresem dugoci fal 510-980/ 1200 nm; dobre efekty
mona uzyska w leczeniu rumienia sytuacyjnego i rumienia utrwalonego, gorsze w usuwaniu teleangiektazji o znacznej szerokoci naczy;
elektroliz i termoliz pojedynczych zmian naczyniowych (teleangiektazji).
26
Nadwaga i otyo
W celu okrelenia masy ciaa pod wzgldem medycznym najbardziej obiek

tywnym wskanikiem jest B M I (body mass index). Z nadwag mamy do
czynienia, gdy warto wskanika przekroczy 25 kg/m2, a z otyoci, gdy
przekroczy 30 kg/m2. Wyrnia si dwa typy otyoci. U mczyzn najcz
ciej jest to otyo brzuszna (typu jabko), powodujca czsto nadcinie
nie ttnicze oraz znaczne przyspieszenie starzenia si serca i ukadu kre
nia. Typowa dla kobiet jest natomiast otyo biodrowa (typu gruszka),
z mniej gronymi konsekwencjami zdrowotnymi. Niezalenie od tego pro
stego podziau istniej indywidualne typy nadwagi i otyoci, wynikajce
z nawykw ywieniowych, uwarunkowa genetycznych, trybu ycia, rodza
ju pracy i uprawianego sportu. Kobieta moe np. odziedziczy skonno
do nieproporcjonalnie grubych ud, a mczyzna do nadmiernie wypukego
w stosunku do masy ciaa brzucha. W ieloletnie wyczynowe uprawianie
sportu moe spowodowa, take u kobiety, trwae rozbudowanie mini
karku, barkw i klatki piersiowej. Na wygld ng mog istotnie wpywa
zaburzenia odpywu ylno-limfatycznego, co znajduje kracowy wyraz
w schorzeniu zwanym soniowacizn koczyn dolnych (elephantiasis).
W przypadku predyspozycji do otyoci i nadwagi najbardziej waciwym
dziaaniem jest cakowita zmiana nawykw ywieniowych. Najczstsz
przyczyn niepowodze w odchudzaniu jest stosowanie krtkoterminowych
restrykcyjnych diet. Naley podkreli, e nie ma cudownej diety, ktra
pozwala na trwae i szybkie pozbycie si zbdnych kilogramw. Osoby
czsto stosujce diety dowiadczaj szybkich spadkw i jeszcze szybszych
wzrostw masy ciaa. Wahania wagi mog by przyczyn wielu dolegliwoci
zdrowotnych oraz powstawania defektw kosmetycznych, takich jak roz
stpy lub spadek elastycznoci i jdrnoci skry. Podstawowym sposobem
przeciwdziaania nadwadze i otyoci jest ograniczenie poday kalorii w die
cie (diety redukcyjne) oraz zwikszenie wydatku energetycznego przez
zwikszenie wyiulku fizycznego. Zwykle stosowane s dwa typy diety nisko-
kalorycznej: ubogotluszczowa i ubogowglowodanowa (patrz rozdzia Po

stpowanie dietetyczne w nadwadze i otyoci). Kada z nich musi jednak zawie
ra niezbdne aminokwasy egzogenne, witaminy i mineray. Po osigniciu
podanej masy ciaa naley na stae wprowadzi w ycie prawidowe na
wyki ywieniowe oraz zwikszy aktywno fizyczn. Proces ten musi mie
charakter dugoterminowy, systematyczny i zwizany ze zmian trybu
ycia.
Trening w nadwadze i otyoci

Podstawow cech charakteryzujc trening osoby z nadwag lub otyo
ci powinna by systematyczno i dostosowanie do moliwoci i upodoba.
Moe mie on charakter treningu kontrolowanego, prowadzonego w gabi
netach i orodkach sportowych przez specjalistw, lub niekontrolowanego,
prowadzonego samodzielnie i indywidualnie. W przypadku osoby ze znacz
n nadwag lub otyoci, u ktrej prawdopodobnie naley spodziewa si
licznych ogranicze zdrowotnych, wskazany jest trening kontrolowany
przeprowadzany przez specjalistw w porozumieniu z lekarzem. W przy
padku niewielkiej nadwagi, u osb u ktrych nie wystpuj ograniczenia
zdrowotne, trening moe by przeprowadzany indywidualnie, bez nadzoru
specjalisty. Formy treningw sportowych oraz optymalne zasady jego prze
prowadzania zostay przedstawione w czci II niniejszej ksiki. Bez wzgl
du na sw form i miejsce przeprowadzania trening powinien charaktery
zowa si systematycznoci i intensywnoci dostosowan do moliwoci
wiczcego.
Najbardziej wskazane jest codzienne przeprowadzanie treningu, jednak
praca zawodowa nie kademu to umoliwia. Przeprowadzanie treningu
3 razy w tygodniu rwnie przyniesie podane rezultaty.
Najbardziej wskazany w celu uzyskania redukcji masy ciaa jest trening
aerobowy, ktry zapewnia odpowiednie dotlenienie tkanek i nie doprowadza
do wystpienia dugu tlenowego. W pocztkowym okresie trening powinien
charakteryzowa si mniejsz intensywnoci; pniej, w wyniku systemetycznego wykonywania wicze, nastpuje wyduenie czasu zdolnoci do
kontynuowania wicze oraz adaptacja organizmu do wysiku o wikszym
nateniu. Optymalnie przeprowadzany trening powinien trwa ok. 60 mi
nut i cechowa si intensywnoci, ktrej wykadnikiem jest czsto pracy
serca w granicach 75% HRmax. Potrzebna do pracy energia pochodzi poczt
kowo ze spalania glikogenu mini i glikogenu wtroby, a nastpnie urucha
miane s rezerwy energetyczne w tkance tuszczowej.
W celu redukcji masy ciaa wskazane s te formy aktywnoci fizycznej,
ktre angauj maksymaln liczb grup miniowych oraz s ukierunkowa
ne na popraw wydolnoci kreniowo-oddechowej. Do tego typu aktyw
noci nale: aerobik, pywanie, jogging, spinning, marsz na steperze lub
orbitreku oraz marsz norweski. Mija si z celem przeprowadzanie tylko
i wycznie wicze siowych. wiczenia w tzw. siowniach, przeznaczone

do ksztatowania poszczeglnych grup miniowych, mog by stosowane
jedynie jako jeden z elementw treningu.
Zabiegi fizjoterapeutyczne w spom agajce terapi oty oci
i nadwagi
Wszystkie metody fizjoterapeutyczne stosowane w terapii nadwagi i oty
oci oglnej maj jedynie charakter pomocniczy. Bez prawidowej diety
oraz aktywnoci fizycznej adna z metod rwnie medycznych nic przynie
sie podanego i trwaego efektu redukcji masy. Natomiast metody fizjote
rapeutyczne mog by doskonaym narzdziem uatwiajcym i optymalizu
jcym ten proces.
W terapii otyoci i nadwagi stosuje si:
zogniskowan fa l ultradwikow (zabieg stosowany w otyoci miejsco

wej);
stymulacj miniow;
masa rczny oraz z uyciem przyrzdw (endermologia, masa podcinieniowy,
wibracyjny);
terapi fa la m i uderzeniowymi (zabieg stosowany w otyoci m iejscow ej);
nawietlanie dalek podczerwieni FIR, saun fisk i sauny parowe, kpiele
termalne;
zabiegi hydroterapeutyczne, szczeglnie w wodzie o zmiennej temperatu
rze;
kokomor;
kpiele kinezyterapeutyczne - wiczenia fizyczne w rodowisku wodnym;
fizykalne metody wprowadzania w skr substancji aktywnych o dziaaniu wy
szczuplajcym (pobudzajce mikrokrenie i rozkad triglicerydw oraz
dziaajce przeciwobrzkowo).
Cellulit
f i!
Cellulit jest problemem kosmetycznym, ktry pojawia si, z rnym nasi

leniem, na pewnym etapie ycia u wikszoci kobiet. Zewntrznie wygldem
przypomina skrk pomaraczow, ktra jest najczciej widoczna w oko
licach bioder i ud oraz na brzuchu. Zmiany obejmuj gwnie tkank cz
n oraz komrki tuszczowe. Cellulit jest problemem zoonym, ktry
wynika z zaburze funkcji mikrokrenia, ukadu limfatycznego i macierzy
zewntrzkomrkowej oraz z nadmiernej iloci podskrnej tkanki tuszczo
wej. Dugo utrzymujcy si mikroobrzk okoonaczyniowy sprzyja zaburze
niom ukrwienia i odywienia duych obszarw skry i tkanki podskrnej,
przyczyniajc si do pogbienia defektu. Skupiska komrek tuszczowych
ju patologicznie zmienionych oraz zbdne produkty przemiany materii
powoduj odkadanie si tzw. zogw tuszczowych, utrudniajcych prawi
dowe krenie i rwnomierne nawodnienie.
Problem cellulitu nie dotyczy wycznie kobiet otyych, chocia przerost
tkanki tuszczowej sprzyja temu defektowi kosmetycznemu. Nie naley
take myli go z otyoci, w ktrej wystpuje jedynie przerost i hiperplazja
komrek tuszczowych (adypocytw).
W rozw oju cellu litu m ona w yrni cztery stadia:
I. Brak objaww zewntrznych cellulitu. Po ujciu skry w fad widoczne
jest nieznaczne bruzdowanie.
II. Niewielkie zwknienia tkanki podskrnej. Po ujciu skry w fad wi
doczne s zagbienia. W pozycji stojcej i lecej skra jest gadka.
III. Znaczne zwknienia tkanki podskrnej. W pozycji lecej skra jest
gadka, w pozycji stojcej natomiast s widoczne wpuldenia. Przy ujciu
skry w fad wyczuwa si obecno guzkw, skra traci elastyczno.
IV Przy ujciu skry w fad guzki mog powodowa bolesno. Wpuldenia
s widoczne zarwno w pozycji lecej, jak i stojcej. Skra staje si
jeszcze mniej elastyczna.
Cellulit
299
Do powstawania cellulitu predysponuj zaburzenia cyklu hormonalnego

a szczeglnie relacje midzy steniem estrogenu a steniem progesteronu
Zatrzymanie w organizmie wody zaburza mikrokrenie, zwiksza prze
puszczalno naczy i w rezultacie powoduje powstanie obrzku. Niepra
widowe nawyki ywieniowe, otyo i brak aktywnoci fizycznej rwnie
przyczyniaj si do szybszego rozwoju tego defektu. Osoby o pyknicznej
budowie ciaa wykazuj wiksze predyspozycje do rozwoju cellulitu. Dlate
go osobom ze skonnociami do powstawania cellulitu zaleca si wszystkie
formy aktywnoci fizycznej, szczeglne o charakterze treningu aerobowego
a w przypadku nadwagi stosowanie diety redukcyjnej i wprowadzenie pra
widowych nawykw ywieniowych.
W terapii cellulitu stosuje si nastpujce metody fizykalne:

masa:
- rczny z elementami drenau limfatycznego;
- z uyciem przyrzdw (endermologia, masa podcinieniowy, masa
wibracyjny);
hydroterapi, szczeglnie w wodzie o zmiennej temperaturze;
promieniowanie IR i FIR - jako dodatkowy element terapii antycellulitowej;
fizykalne metody wprowadzania w skr substancji czynnych o dziaaniu antyccllulitowym (jonoforeza, sonoforeza, elektroporacja);
fa l uderzeniow-,
elektrostyjnulacj;
fa le radiowe (RF) metod jednobiegunow (gbsze oddziaywanie fali
radiowej);
zogniskowan fa l ultradwikow.
_________
V. Miejsce fizjoterapii
kosmetyczno-estetycznej
w rnych strukturach
organizacyjnych
Wikszo dziaa medycznych dotyczcych urody i estetyki ciaa ma cha

rakter komercyjny, nieobjty finansowaniem przez Narodowy Fundusz
Zdrowia. Poniewa s to zwykle zabiegi do kosztowne, a tym samym
dochodowe, lawinowo przybywa miejsc, w ktrych stosuje si rne formy
fizjoterapii, przydatne w poprawie walorw estetycznych i urody. Kade
z nich ma swoj specyfik.
Szpitale pastwowe. Dawniej dziaania na rzecz estetyki ciaa byy
jedynie domen chirurgii plastycznej. Sytuacja zmienia si wraz z postpem
technicznym, pocztkowo dotyczcym elektroterapii i krioterapii. Dziki
nowym technikom mona usun, bez typowo chirurgicznej interwencji,
wiele szpeccych zmian na skrze i luzwkach. Metody te wczyli do
swojego arsenau terapeutycznego gwnie chirurdzy, dermatolodzy i onko
lodzy (np. kriochirurgia raka skry terapia fotodynamiczna).
Szpitale prywatne i niepubliczne zespoy opieki zdrowotnej. Poza
dziaalnoci finansowan ze rodkw publicznych (NFZ) prowadz one
dziaania komercyjne, odpowiadajc na potrzeby rynku. Zabiegi fizjotera
peutyczne poprawiajce estetyk ciaa i urod maj w ich aktywnoci coraz
wiksze znaczenie. Zakres fizjoterapii w NZOZ-ach jest zaleny jedynie od
kadry fachowej i posiadanego sprztu. Szpitale dysponuj dodatkowo mo
liwoci 24-godzinnego nadzoru. Mona zatem wykonywa w nich rwnie
agresywne, inwazyjne zabiegi, np. laserowe ablacyjne fotoodmadzanie
twarzy.
Uzdrowiska. Wikszo polskich zakadw leczniczych jest ju skomer
cjalizowana lub prywatna. S one celem turystyki zdrowotnej, w znacznym
stopniu zagranicznej. Kuracjusze mog si w nich podda niemal wszystkim
formom fizjoterapii kosmetyczno-estetycznej: od wysoce specjalistycznych
wykonywanych w szpitalach (np. Szpitalu Chirurgii Plastycznej w Polanicy
Zdroju), po proste, wykonywane w maych zakadach kosmetycznych. Wa
runki sprzyjaj wykorzystaniu w fizjoterapii naturalnych walorw uzdrowi
304
Miejsce fizjoterapii kosmetyczno-estetycznej w rnych strukturach organizacyjnych
ska, szczeglnie wd zdrojowych i peloidw. Niektre kpiele zdrojowe, np.

solankowe czy siarkowo-siarlcowodorowe, s wybitnie skutecznymi zabie
gami kosmetologicznymi. Polskie borowiny, znane od wiekw ze znakomi
tych efektw w terapii chorb narzdu ruchu, ciesz si coraz wiksz saw
wrd kosmetologw. S one zreszt dystrybuowane niemal na cay wiat,
jednak ich walory lecznicze s oczywicie najwiksze w miejscu pochodzenia,
czyli w uzdrowisku. Kuracja uzdrowiskowa stwarza niepowtarzalne warun
ki dla kompleksowej fizjoterapii kosmetyczno-estetycznej. Bardzo wane
jest odpowiednie zaplanowanie dziaa i zabiegw. Kady kuracjusz moe
korzysta ze stanowicego centrum uzdrowiska zakadu przyrodolecznicze
go. Tam stosuje si ca gam zabiegw wodoleczniczych, termalnych i bo
rowinowych, ktre stanowi dobre przygotowanie do masau. Uzdrowisko
stwarza te unikatowe warunki dla kompleksowej kinezyterapii indywidu
alnej i zbiorowej, w wodzie, z uyciem sprztu oraz w terenie (jogging, marsz
norweski, wycieczki piesze itp.). W uzdrowisku mona te korzysta ze
specjalnych programw dietetycznych, sprzyjajcych redukcji nadmiernej
masy ciaa. Nie bez znaczenia jest te moliwo wieczornego relaksu i ta
ca w licznie dostpnych restauracjach i klubach.
SPA. Liczba hoteli, sanatoriw, pensjonatw, zakadw odnowy biolo
gicznej, orodkw rekreacyjnych czy w kocu rnego rodzaju zakadw
fizjoterapeutycznych, ktre dodaj do swej nazwy okrelenie SPA, wzrasta
lawinowo.
Moda na SPA, ktre s orodkami kompleksowej fizjoterapii, odnowy
biologicznej, kosmetologii i medycyny estetycznej, przysza do nas przed
kilkunastu laty ze Stanw Zjednoczonych. Nie ma tam tradycji leczenia
uzdrowiskowego, podobnego jak w Polsce, Czechach, Niemczech czy Rosji.
Angielskie sowo spa oznaczao zakad leczniczo-rehabilitacyjny, w ktrym
stosowano hydroterapi. Jest to siert od aciskiego zwrotu sanus per aquam ,
czyli leczenie za pomoc wody. Niektrzy badacze twierdz, e termin spa
pochodzi od nazwy starego ardeskiego uzdrowiska Spa. W kadym razie
dodanie do jakiegokolwiek zakadu leczniczego okrelenia SPA ma wiadczy
o jego walorach i moliwociach fizjoterapeutycznych. Dotyczy to zarwno
hoteli, jak i maych zakadw kosmetycznych. Idea SPA, jako orodkw
fizjoterapii, odnowy biologicznej, rekreacji i kosmetologii, wie si cile
z drug oglnowiatow ide - wellness. Nazwa ta powstaa z poczenia
dwch hase: fitness, czyli dziaa na rzecz zdrowia fizycznego, oraz weII
bcing, czyli denia do uzyskania poczucia psychicznego dobrostanu, a nawet
szczcia. Idea ta oddaje sens medycyny holistycznej, ktra ma traktowa
czowieka i jego potrzeby caociowo, kompleksowo. Upraszczajc, chodzi
o jednoczesn terapi ciaa i duszy. To z kolei ma cisy zwizek z zadania
mi medycyny estetycznej i kosmetologii, ktre rzeczywicie zajmuj w orod
kach SPA wane miejsce.
Proces starzenia si skry
305
Zadania poszczeglnych orodkw SPA, ktre musz odpowiada na

zasadach komercyjnych na zapotrzebowanie pacjentw, klientw lub kura
cjuszy, rni si znacznie. Na dodatek zakres oferowanych przez nie za
biegw fizjoterapeutycznych, pojedynczych lub poczonych w pakiety,
dynamicznie si zmienia. Orodek SPA moe by z jednej strony wysoce
specjalistycznym, znakomicie wyposaonym centrum fizjoterapii, a z drugiej
- skromnym pensjonatem z maym basenem kpielowym, wann jacuzzi
i ofert masau. Niektre orodki SPA okrelaj si jako medi-SPA (przed
rostek medi ma wiadczy o ich leczniczym charakterze). W zaoeniu
wiodc rol maj w nich odgrywa lekarze i specjalistyczna kadra fizjote
rapeutyczna. Medi-SPA czsto specjalizuj si w redukcji nadmiernej masy
ciaa, terapii patologii naczyniowych, rehabilitacji po operacjach plastycz
nych itp.
Prywatne gabinety lekarskie, fizjoterapeutyczne i kosmetologiczne.

Prowadz je lekarze rnych specjalnoci (najczciej chirurdzy, dermatolo
dzy i specjalici medycyny fizykalnej) oraz wykwalifikowani fizjoterapeuci
i kosmetolodzy. Wysokie koszty aparatury zabiegowej, szczeglnie laserw
wysokoenergetycznych, powoduj, e zakres terapii w tych gabinetach jest
czsto bardzo ograniczony. Sprzyja to tworzeniu wielospecjalistycznych
zespow lekarsko-fizjoterapeutycznych oferujcych szeroki zakres zabiegw
kosmetologicznych.
Gabinety kosmetyczne jednoosobowe lub kilkuosobowe, czsto po
czone z zakadem fryzjerskim. Od wielu lat wykonuje si w nich rnego
rodzaju zabiegi upikszajce, w tym np. nawietlania promieniami UV
w kach do opalania (solariach). Ze wzgldw komercyjnych zwikszaj
one swoj ofert zabiegow o coraz to nowe zabiegi typowo kosmetyczne.
Istotnym problemem jest fakt, e wiele zabiegw fizjoterapeutycznych sto
sowanych w kosmetologii wymaga duej wiedzy i dowiadczenia medycz
nego, a czsto rwnie wyksztacenia lekarskiego. Bez odpowiedniej wiedzy
niebezpieczestwo popenienia bdu i pojawienia si gronych dla zdrowia
dziaa ubocznych jest bardzo due. Dlatego konieczne jest fachowe przy
gotowanie do prowadzenia zabiegw fizjoterapeutyczno-kosmetologicznych.
Tak wiedz gwarantuj jedynie orodki ksztacenia, w peni odpowiedzial
ne za wydawanie specjalistycznych certyfikatw.
Coraz czciej dostrzega si konieczno odpowiedniej certyfikacji kadry
fachowej oferujcej usugi w dziedzinie kosmetologii i medycyny estetycznej.
Sprzyja temu powstawanie odpowiednich wyszych szkl zawodowych,
zapewniajcych wyksztacenie kosmetologiczne na poziomie licencjackim.
Najlepsi / licencjatw sigaj take, np. w ramach szkolenia na uniwersyte
tach i akademiach medycznych, po dyplom magisterski. Te i wiele innych
dziaa i odpowiedzi na narastajce zapotrzebowanie na usugi kosme
tologii/iii |Mi|an\via|;|ce atrakcyjno fizyczn, przeduajce modo
i zwik. i| |<i u\ slaln | yciow. Jednoczenie trzeba jednak mie wia
306
Miejsce fizjoterapii kosmetyczno-estetycznej w rnych strukturach organizacyjnych
domo potencjalnie negatywnych dziaa ubocznych niektrych zabiegw

fizjoterapeutycznych, w kracowych przypadkach zagraajcych wrcz
zdrowiu i yciu, jest to podstawa powszechnego w wiecie przekonania, e
fizjoterapia w medycynie estetycznej i kosmetologii powinna by domen
lekarzy oraz wysoce wyspecjalizowanych fizjoterapeutw-kosmetologw.
Pimiennictwo
1. Adamski Z., Kaszuba A. (red.): Dermatologia dla kosmetologw. Wydav\

nictwo Naukowe Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkw
skiego w Poznaniu, Pozna 2008.
2. Ahluwalia, Gurpreet S.: Cosmetic applications o f laser and light-based system,
William Andrew Inc., Norwich 2 0 09.
3. Alster T. S., Tanzi E. L., Lazarus M.: Zastosowanie laserowej fototermoliz
w leczeniu blizn atroficznych. Dermatol. Kosmetol., 2 0 0 7 , 2 (6 ), 4 3 -4 6 .
4. Bartkowiak R., Baa-Wojsznis A., Kaszuba A., Rasmus A., Jamrozik I
Niskotemperaturowa ablacja (Coblation) - nowa metoda elektrochirurgiczne^
odmadzania skry twarzy. Dermatol. Estet., 2 0 0 4 , 6, 3 -8 .
5. Bauer A., W ieche M.: Przewodnik metodyczny po wybranych zabiegach J
zykalnych. Markmed Rehabilitacja, Ostrowiec witokrzyski 2005.
6. Berlin A. L, Hussain M., Phelps R., Goldberg D. J.: Prospektywne badan
dotyczce resurfacingu z uyciem frakcyjnego, skaningowego niecigego laser
CO.,: ocena kliniczna i histopatologiczna. Dermatol. Kosmetol., 2 0 0 9 ,
1(13), 19-24.
7. Biaynicki-Birula R., Barancewicz-osek M ., ICuli-Orzechowska R
Szelepin B.: Ocena dziaa na skr kosmeceutykw zawierajcych konipici
torfowy. Dermatol. Estet., 20 0 3 , 5, 26, 134.
8. Broniarczyk-Dya G., Kmie M. L.: Metody upikszania ciaa - motywac
psychologiczne oraz moliwoci powika. Dermatol. Estet., 2 0 0 9 , 2, 121
-1 2 7 .
9. Brown D. W : M asa. KDC, Warszawa 2 0 06.
10. Burris IG, Kim IG: Tattoo removal. Clin. Dermatol., 2 0 0 7 , 2 5 (4 ), 381'
392.
1 I . Chang P, Wiseman )., Jakoby T., Salisbury A. V., Ersek R. A.: Noninoi
sive mcchankal body contouring (endermologie): a one-year clinical outcon
study updale Aesihel. Piast. Surg., 1 9 9 8 , 2 , 145- 153.
** -m
-ijt
i %.'
,
>
....
s' v a
w
*
_
* *
** **
*.
Fizjoterapia
w kosmetologii
i m edycynie
estetycznej
Naukowe podstawy zabiegw fizjoterapeutycznych
Zabiegi fizjoterapeutyczne suce urodzie i piknej sylwetce
W aciwa aktywno fizyczna i dieta jako czynniki ksztatujce

prawidow sylwetk
Fizjoterapia w wy branych problemach kosmetycznych

i dermatologicznych
W ostatnich dziesicioleciach wielk wiatow karier zrobia idea wellness stylu ycia, ktiy umoliwia nie tylko uzyskanie peni zdrowia, ale rwnie
dobrego samopoczucia, rwnowagi ciaa i ducha, sprawnoci fizycznej oraz
atrakcyjnego i modego wygldu.
Zapotrzebowanie na skuteczne metody dbania o urod i walki z efektami
starzenia si spowodowao burzliwy rozwj kosmetologii i medycyny
estetycznej, a take fizjoterapii.
Wspczesna fizjoterapia dysponuje bogatym arsenaem rodkw sucych
naprawianiu rnych defektw skry oraz modelowaniu sylwetki - metody
fizjoterapeutyczne s coraz czciej wykorzystywane w salonach kosmetycz
nych oraz orodkach SPA i odnowy biologicznej (zastosowanie technik lase
rowych jest tego najlepszym przykadem).
Niniejsza ksika jest unikatow na polskim rynku pozycj ze wzgldu na
kompleksowe ujcie problematyki. Omwiono w niej zarwno podstawy
naukowe, jak i metodyk najwaniejszych zabiegw fizjoterapeutycznych
wykorzystywanych w kosmetologii i medycynie estetycznej. Publikacja jest
przeznaczona dla fizjoterapeutw, kosmetyczek i kosmetologw oraz lekarzy
zainteresowanych t tematyk.

Fizjoterapia W Kosmetologii I Medycynie Estetycznej

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Fizjoterapia W Kosmetologii I Medycynie Estetycznej

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Wojciech Kasprzak

Copyright by Wydawnictwo Lekarskie PZW L, Warszawa 2 0 1 0

Recenzent: prof. dr bab. n. med. Andrzej Kaszuba

Wydawnictwo Lekarskie PZW L

| Mechanizmy oddziaywania bodcw fizykoterapeutycznych ..........................

1 Kudowa i funkcja skry ........................................................................ ;..........................

I M . ja skry na bodce fizyczne .............................................................................

Pi o * skrny transport substancji cz y n n y c h ..........................................................

Fizjoterapia w kosmetologii i medycynie estetycznej

7. W ydolno fizyczna ........................................................................................................

8. W skanik masy d a la (B M I) .......................................................................................

9. Zasady treningu fizycznego .........................................................................................

treningu fizy czn eg o ...........................................................................................

11. ywienie w nadwadze i o ty o c i................................................................................

12. Elektro terapia ....................................................................................................................

12.7.1. Terapia falami radiowymi (RF) ........................................................

11,'U lt^dw iki .......................................................................................................................

14.9.7. Masa tybetaski ..................................................................................

15. Terapia falami u derzeniow ym i....................................................................................

17.Laseroterapia oraz wysokoenergetyczna fototerapia z uyciem innych

I '1 'fijrm oterapia.......................................................................................................................

'ii P clo id o terap ia.....................................................................................................................

' I I'(0Ces starzenia si s k r y ..............................................................................................

11 Zaburzenia pigm entacji skry ....................................................................................

' ! bd zlk pospolity .............................................................................................................

; Fizjoterapia w kosmetologii i medycynie estetycznej

2 4 . Blizny, bliznow ce i rozstpy skrne .........................................................................

2 5 .Trdzik r o w aty ..............................................................................................................

Pim iennictw o ..............................................................

Wraz z postpem cywilizacyjnym i wzrostem poziomu ycia u wielu ludzi

Podstawy zabiegw fizjoterapeutycznych

1 .1 . Kosmetologia i medycyna estetyczna

wagi i harmonii. Dla uzyskania tego stanu niezbdne jest podejmowanie

1.2 . Zadania fizjoterapii w kosmetologii

Podstawy zabiegw fizjoterapeutycznych

Szczeglnie intensywnie rozwijajc si form leczenia bodcowego jest

( )|il ymalny przebieg procesw fizjologicznych w organizmie czowieka wy

Podstawy zabiegw fizjoterapeutycznych

bodce, w krtkich odstpach czasu. Stopie reaktywnoci na okrelone

Budowa i funkcja skry

M>i u1 stanowi zewntrzn powok ciaa i barier dla rodowiska zewntrz

3.1. Budowa skry

Podstawy zabiegw fizjoterapeutycznych

Rycina 2. Budowa naskrka.

Naskrek jest zbudowany z przylegajcych do siebie, warstwowo uol

Budowa i funkcja skry

mrki - korneocyty. Zjawisko keratynizacji, czyli rogowacenia, jest pro

Podstawy zabiegw fizjoterapeutycznych

Komrki Langerhansa s to komrki dendrytyczne pochodzenia szpiko

Budowa i funkcja skry

wych oraz wglowodorw. Stanowi on wraz z keratyn jednolite rodowisko

3.1.2. Skra waciwa

Podstawy zabiegw fizjoterapeutycznych

stwie siateczkowej znajduje si gwnie kolagen typu I. W kna biakowe

3.1.3. Tkanka podskrna

3.1.4. Ukad naczyniowy skry

Budowa i funkcja skry

Rycina 5 . Anastomozy ttniczo-ylne.

nego rodzaju czynniki fizykalne odgrywa decydujc rol w procesie ody

3.1.5. Unerwienie skry

Podstawy zabiegw fizjoterapeutycznych

Rycina 6. Powierzchniowy i gboki splot naczy w skrze: a

Budowa i funkcja skry