1, BADANIA WEASCIWOSCI MECHANICZNYCH METALL. PROBA ROZCIAGANIA 1.1, WiaSciwoicl mechaniezne metali poddezas jednoosiowego rozciagania | mechonicene materialéw Konstrkeyjmyeh okrefla sig. eazwyora| na "proby jednoosiowego rozelegania. Jest to wielostronne doswiadczenie, pod- p modina uzyska: wiele informacji 0 zachowaniu sie matecietu pod obci "Badania taki sq zormalizowane, Obecnie dla metsli obowiazuje jut formalnic 10002-1 o nazwie ,Motale.Préba rozsiggania, Mstoda badania w tem ‘toczenie” [1]. Zastapita ona norme PN-91/H-04310 pod nazwa ,Pebba stax ia metal” 2), ale taktowne ja tracba jeszeze jako dokument tymeza- jet to ma razie Yumaczenie tow. ,euronormy”, Kiéra dopiero po pewnyam ‘sig ostatecang, ,2orma exropejska”. Z punky widzenia poczatkujacego norm jest dokument iruday w u2ycin takte i ze waglecu na line bledy ‘W avi z tym studivjacy powinni w sposdb jecnoznacany (stovnie) -utgyte wielkosci, nic ograniczajac sig do samych symboli, ktére moga byé amp. norma [1] kaze okzedlaé umova,granice plastyezosci jako Ryo, ae -zapewne prry aanaczeniu Raa Nalezy rownied sauwabys, 20 rapisona w sposdb baie lakonicany wiz popraedria i zakleda jub maacmny pociom wiedzy vzytkownika. Wiclu vstalet zawartych wozeSnis} eu (ij. now (2) nalety obecnie szukaé w normach pokrewnych, ale ee mn ee ‘trudnosci zwiqzane z. procesem gieboki " yeh w Police w Iatach 90. i indynier rozpoczynajary prace latach XI stulcia musi byé 1a te klopoty praygotowany, iy zatem, 2e piszae ,norma”, bedziemy mieli na myéli norme [1], ae i | obeenie aktualne praytaczas bedriemy takze x normy (2), traktajae wy. Zawsze nalety pamictat 0 zasadzie; ,powolvjae sig na pares wet Jeg aktualnose”. {1] stosuje sig podezas badania odlevrSw orez wyrobdw hut- ‘kutych, ciagnionych i wyciskanych 0 érednicy 3 mm i wigksze} S ge es SS SS SSS RCE REED a lub gruboéei 0,1 mm i wigksze}. Badanie na rozciqganie polaczek zarzewanych lub spawanych nie jest objets ta norma, “probe rozclagania wy konuje sie w temperaturae 29645 K, x nie wigksza nit alone predkoscig odlsztatcania, np. 0,0025 1s. Na og6t ta predkote jest kilkadzesit rary Tniejsza, bo wszak predkodt powydsza ozaczafaby osiagnigele W clagn jedne) sckundy Dukszzacenia uznawanego 23 poczatek odktaiceh plastyemyeh. Szeaegétowych zle- ci traeba szuka w normie 1] i powiemy tylko tle, 2e metal st w pewnym stop ‘wrabliwe na szyokoSé odksziatcanta i ,szybsza” préba rozeiagania wykazally pozomy rarest wlaScinosci wytrzymalosciowych danege materiahs ‘Swtycona probe rozeiagania polega na rozciagani peSbki zamocowans} w uchwytach masemy wytrzymatosciowel 2 rownoczesnym pomiarem sity i wydhstenia. Stosowane fhacamiy wytraymalodciowe (cajczgicie)—tew. aywark) mala zazinza} mcdiveds Eutomatyeme) rejestragji wykresu rozciagania opisujacego praebieg roatigania we spolredayel: sila rozolagnaca ~ woedhutenie probki. Dail zastosowenis odpowiedain iezaltswanych peSbek uzyskaje sig w preyblizeni Jednoosiowy stan napreenin i teuécech pomiarowyeh, a uayeie probek znormalianwanyeh umodlivia poshomywanie Ctyakanych wynikéw. Dokadniejsze porary wydtvenia pxSbki vorogalazstsowania veeomatréw mocowanych na czeéet pomiarowe} prébki, co pozwala na wyelimincwanie ‘cdksetsicenia czeici praejsciowe] prébki laczace) czeSé pomiarowa, 2 uchwytem. Zasady Gaatonin masayn wytrzymelosciowych | tensometréw oméwiono w podreadaile 12, a pifbkl stosowane w probie ozciggania-w podrozdziale 1.3. 1.1. Wykresy rozciagania metall Zashowanie sig materiatu prébki podceas rozciagania obrazuje wykres rozsiagania: (ays, 11) we wspétrzqdnych: F sta obciaéajaca, AL —wyuzenle czeict porary wwe] probki. ‘ = eeamocowaniy w uchwytach maszyny wytczymalodaiowe) proba jest w anit sienaprgzonym (punkt Q na tys, 1.1), Podezas rozciagania w zakresie OA wYes os, agonia ma Eszal inl proste; w tym zakresie obowiazaje prawo Hook's: _ be an ee We w weoree tym: Eomnavea modul sprezystogel washing} (cod Your) ters ‘So= poozatkowe pole powierzchni praskroj jpoprzecanego prSbki na dlugetsl po miarowe}. Po osiagnigein wartoscl si Tiniowy, ale materiat nadal zachowuje postaci pierwotng}: Miedzy ponktami A i ale wykres rozoiggania ma charakter nielniowy,aa ee ee Sie odksztatcenia (wydhuzenia) trwale; materiat odcigtony wykate oe codksztalcenta ‘trwate i nie powréei do pierwotne) postaci F aly ys. 1. Wykresrozsiggsni prob oraz zeny je kztelty Podczas dalszego zwigkszania sily rozciagajqce) odcinek kreywoliniowy AB prae- chodzi w punkcie Bw prostoliniowy BC. Punkt B jest pocratkiem zakresu plyniecia (przystanken plastycznosei). W tym zakresie pod wplywein dzialania stele] sly, wy- Giuzenie zwigksza sig na skutek praemieszezed czastek materialu wagledem sieble, co na powierzchini polerowane} probki przsjawia sie w postael lini nachylonych pod eatem 45° do osi prObki (line Lidersa). Te praemieszczenia ezgstek (odksztslcznie) powoduja umocnienie materiatu (umocnienie odksetalceniows) i dalsze zwigkszenie wydtuzenia wymaga wigksze sity. Zakres plynigoia kofiezy sig w punkcie C, a wykres veveiggania w tym punkele preechodai w tak zwana krzy'a umeaienia CD. W punk- Ge D sila osigga wariosé maksymalog P- Probka, ktéra dots} chwili odksztaleata sig w sposdb réwnomiemy w calej objetodci swe : nie (Szyk). Prackréj poprascany w obszarzeszyjki zmniejsen die corns [Jest powodem zmnicjszeniasily rozciagajace), Prébka ulega rozerwaniw yi sign wastoké Fu o rczrwana ri ward sy zeta, a calkowite wydlutenie tewale obydwu ezeéei rozerwane) prObid (punk), Nepean 11 poemo wes lay disse eae is eli obeiazanie probki zostanie przerwane-w zakresie umoenienia (op. 198. 1.1) i pr6bka zostanie cafkowicie edeigkona, to linia odeigaania Hl ey linia obsigzanie poczatcowego OABCH. Linia odciagania HT bedeie 15 poczatkowego odcinka OA i preesunigta 0 odcinek Ol, Kiéry jest mise tewalego (plastycznego) Aly. Calkowite wydlubenie Ads, osiggnigle podezas gaia do punks fH, bedzie suma odksztaleenia plastyeznego Aly (oti isgretstgo Ale (sek J kre aka po oder Pocas pons ‘ania praeprowadzonego w krétkim ezasie po odeiageniu wykres rozciagania siewprsblasisa wyloeen oceania o a ‘ys 1.2, WykresroeclganiaprSbi = Tokslnym makshmun sly (2 van ane pasenbob np sta konstskeyna sskowep owe zl oka) ‘Na. wo/kresach rozciagania probek wykonanysh z.tokich materiakésy, jak mi gaunki sta i stopw aluminium raz polkrystalicany Kad i molibden, presse poczakowego edvinks prostoiniowego do rakresu plies elec bbiega plynnte Gak na rys. 1.1), lecz z tworzeniem sig lokalnego maksimum ag or 1 By ‘oryli few. 2gba plastyeanosi, Isniejq rowniet takie materials miedé [ub inne gatunki stali, ktorych wykresy rozciagania nie maa wyediees zakresu plynigcia plastycanego (6. 1), albo take jak 2eliwe, Moree waits ‘ciggania charakteryzuje sig brakiem poezatkowege odeinka pr +a Fi al ys. 14. Wiylaes rrciaganin prvi z material “w stanie sprezysto-kruchym (9, 2eiwo) vrozciagania pokazany na rys. 1.1 dotyezy konkretne} probki i zalezy od je) Aby wykres rozciagania uniezaleznié od wymiarow probki, sporzadza sig ~ Rapredenic, €- wydtudenie wlasciwe (cys. 1.5). Umowny ‘ha rys, 1.5 réani sig od wykresu pokazanego na rys, 1.1 dit zostal on ottzymany praez podzielenie reednych i adcigtych przez wartosci stale zgadnie 2 wzorami (1.2) i (1.3), Punkty O, 1.5 odpowiadaja punktom 0, A, B,C, D, &, Gna tys. 1.1. to napretenie. it 15 Wyre conga pr wala Tia keaoene” pelep easy Wydluzenie wlascinue swyznacea sig 2 zaleznosct: AL Aa L Aby zbudowné rzcczywisty wykres rozsiqgania. probki (linia sys. 5), napretenie naledy wyaaczyé z-zalednosel: whee 4G, ~ rzeczywiste naprezenie w prébee, : 5" -reeozywiste pole powierzchni preekroju poprescanego exec probki, ktére w prayblizeniu moana okreslié preyjmujae sala objetoSe (nie aaterislu z nastepujacego wzoru: So sore) Zwiqzek napredenia rzeczywistego 2 umownym ma pesias on = (+e) Prasbieg rzeczywistego wykresu rozclagania pokazano na rys. 1.5 linia ‘wang, Naprezenia rzeczywiste moga by$ obliezane z zaleanesci (1.6) ik Pojawienia sig szyjki; dalszy praebieg rzeczywistego vores ‘obarezony zbyt duzym bledem ze wegledu na po} ig w szyjee pre1.12. Okreilanie wlaiciwasel wytrzymatoselowyeh i plastyeych Potstnwowe winéclwosci wytreymaloieiowe wyznaczane podceas statyezne) conor ziazania, 10: granica plastycenosci i wytrzymalosé na rozciagnnic Ansliza wykres6w ozelagania pokazanych na rys 1.11.5 dostareae aint ton, sedans etmacli © wiaseiwosciack wytreyimalosciowych i plastycanych materiata poder rath. WartoGel grancy plastyeznotl i wyttzymalois! na roriagene a Projekient, to Pedreszlkéw,takich ok (7), by srorumiee,dlaczept oa weyuied senna Zaokesiénienfowego rrociagu guzowego sara sie praes C005" mctly nia wagledgeattiats elektrod unyskad chochy jeden dodatkowy procent wydinae ‘ia waglednego materiatu spoiny eanateelow, Kinch wykeesy roziaganin charkieryni. sie. wytadnynt piastycenr eet st Pesca (yt. 1.1112) panacea sig ngreion srry Plastycenoéci ., c2ylinapresenic, kibce odpowiada silt Fer E, 5. R, ay um, pierveszego z nich ‘age, Wants gore} graniey plastycanosci zalezy w duzym stop- Sztywmosé arywarki { innyeh) i nie ripe dei uwaaé za cache materietu. Dolan granicn plastycznods! mata bye natn, miast uznana za ceche material Wotaiinalost na rozciagani Re jes t napretenie odpowiada)ace maksymaln) sile Fy: (8) Wytraymalosé na rozciaganie jet secregolne wadng cechy mateyiaty 2 punktu widzeuia zastosowas indynierskich, Hloraz sity rozrynjace| F. praez powierashini prackoju popcascmego prsbi 5, W miejscu rozerwania to naprgzenic rozrywajqce Ry: Rete 5, te} Sscznacza pole powierechni.praekiaju poprecinego pesbki w miisou rezervania, Podceas obiczanin napretenia rozrymajcego © lesen (2.9) pomija sgt, 2e w obscarzesayiki panije proesrzenny stan coer tie af st odpowiadajacagraniy proporcjnalnatel, cy nj wgkse wariotsi napredenis umownego, kre jet graicg sosovalnosclprana Hotes ab waaheda 89 f,20 sity Fay nic motna woyzacry® cide, nle da sg round dota clrsilé wanicy proporcjonalntsi,Z tego sarego powodu sie mothe oleae oe Mais grauleysprezystotc. Zamisttychwiclkaf noma PNGSIIHEOASID preven dis oketenle umowne} eranicy sprezysoél.Unovims granicaspedystel eae saprebenieotpowiadaiqce dalstnia sity roxcinanlaceF, = x, wywoljesj vd dere wale x, wynoszace 005% dlugofi pomlarowej Za, Dhugodé jest to dlgote isiaka czeic| porniarove| probki odpowindajaca bazie tehsometns” Mis! bye ona wits od sreduicy pomiarowej prob. Wantod6 umowne graiey sprayston oy amacza sig zaletnosci 9) Ros Se 19 Dia probels kubrych wykres rozciquania charaktecyije sie brakiem aakresn phy- nigcia plastyeznego (rys, 1 3) wyznacza sie umowna pranicg plestyeanoscl, Umomna Branica plastyeznosel Raa jest to naprezenie opowiedsigce dzlaani sly tozciagna. cel F, = Faas Wywolujace) w prdbce wydhuzenietruale x, wynoszace 0,2 % dusted pomiarowej 2. Re) any Sposéb wyznaczanis wartoéci sity F, odpowiads)ace) wydhieniu exesci powiane Wej Leo % pokazano na rys. 16. Oprécz wlasciwosei vytraymatogciowych podczas statycane) proby rozciagania \wyanaeza sig takze wlaseiwose plastyczne materislu prob Tymi wlasciwoseiam’ 3 wydludenie wegledne i praewetenie Sposob wyznaczania wlaSciwosei plastycanych zalety od ksztaltu prob, a wigc te asciwosci s4 wlagciwosciami techaologicanymi. Wydluzenie waglgdne A oznaczone Jtko y lub Ago wyrats w proventach stosunek trvaiego preyrostu dhigosci pomiaro- wei (wydluzenia bezwrglgdnego) AL po rozerwaniu prdbki do dtugosci ezesci pomiae rove) prdbki Lo pred je) rozervaniem. Symbol A, doyery prdbekproporcjoalaych, prey ezym p oznacza wskadnik wielokrotosei fredniey prdbki (lub Srednicy kala26 © powierzchni réwne} powierzchni preckroju prostokainego). Symbol A,,, dotyca natomiast probek nieproporcionalnych tan, tkich,ktsrych dlugoScaeéei pomiorone) nile pozostaje w okreflonym zwigaku z wymiarami poprzecenymi probki, Wydhue 2 ‘wagledne wyznacza sig z zaletnosei or ata ys. 6. Warsé sty F, edpowiadayca wydluaeniy ‘ejb pomiarows 02% ‘Norma praewiduje ponacto wyznaczenie wydiuzenia wealednego rSymomiernego prObki o preekroju kolowym. Wydluzenie wzgledne réwnomieme 4, nie uwzglednia ‘odkszislesi w poblizu micjsca rozerwania (w obszarze szyjki). Wyznacza sie je zzaleenosei: (1.13) +d, ~ Srednics probki po rozerwaniu mierzona w polowie odleglosci migdzy mic}. scem rozerwania & poczatkiem dhugoSei pomiarowej (bezy porsiarowej), ds Srednica pocaatkowa ezeSei pomiarowej prébki mierzona przed préba, Wegledne praswezanie Z probki wyznacza sig 2 zaleanosei: So-S, sie aps 1g W pribkach 0 przekroju kolowym: ame + ii se adzie: dy Srednica najmniejszego preekroju prébki w miejscu rozerwania, natomiast tv préblach o preekroju prostekainym: Sy = aby ary S, =0,b, ip G16 Wielko$i ap, bo, ay by pokazano na rys. 1.7 gq ys. U7, Ks najnnie)ssogo prackra po: pruecanego pebhi po ej ozerwania 1.1.3. Technicene stale spreiystosei State spredystogci materiatu charaktery2uja jego zdelnose do odkaztatcania sig pod wplywem praylotonych obcigget, W przypadku izotropowego cinta stale- go (modelu ciala najezgscie) stosowanego w obliczeniach inzynierskich) w zakre= sie obowigzywania prawa Hooke'a stosujo sig tray technicane stale sprezysiosei, a ktérych die sq niezalezne, Te trzy stale to: modut sprezystodei wadtuzne} (eo~ Gut Younga) £, modut sprezystosei popreecane) (modul Kirchhoffa) G oraz wspol- czyunik Poissona v. A i ‘Modul Younga modna wyznaczyé z zaletnosei (1.1) presksatalvone} do postasi: pe ay ES,Waste) AF —preyrost sity rozcagajgce| wywolujace] wydlutenie AL. prsbki rocin- Modal Younga jest wspdtezynnikiem proporejonalnosci migdzy naprezeniem Is odlstaleesiem, apSlezynnik Poissona jest to ralomiast stosunek shrdcenia “waplednege poprzecmegn €” do poiludnego wydlusenia waglednego &. Mierzae uiany wymisndw podhiznych i popraserych procki, moine zauwadyt, te w zakre “Be proporsjonaloosi zmniejszenic liniowych wymiaréw prackroju popraccznego jest ‘roporcjonbine do wyhuzeniaw Kierunku drelania ily roaciagajace vee (1.20) € “Znajee wartoSé modula Youngs i wspStezynnika Poissons, mezna dia cata izotro fowege wyensczyé wartotS moduts Kichholta 2 zaletnck A Cea) _atskde modu spre stodei objetosciowe] (modu Svisliwodety gE xa Xt-2¥) Tsiieje wiele metod wyznsezania sitych spreaystosci, 2 ktdrych motna wyréin " Srie wrupy: metody statyezne i dynamicme, Metody statyczne sq bardiej rozpo- “wszschnione x ich dokiadn0$é w zalednosci od stosowanych urzadzen pomiarowych sig w grenicach 1-3 %. “Rorwéj metod dyamicanych ma 2wigzek 2 sozvojem elektronicene} aparatiry ene). Do dynamicznych metod wyznaczania ‘stalych sprezystosci nae: fetoda vltrazwigkovs, polegajaca na wykorzystaniu pomiaréw predkosci sig fal ultradzwickowych > materiale prébki i metoda rezonansowa, swykorzystije sig okredione czestoici drgath rezonansowych odpowiednio aych probek. Metode ultradzwigkowg stosuje sig do okreslenia statych ‘materislu gotcwych elementow konstrukcji, a je daklacnose wynosi Bei Erase dokadninss fost etode rezenansow, hr) blad ie ai (1.22) Yykonije signa naszynach wytreymatosciowych (arywarkach) Réinia tig one rodzajem aspedo (wechaniczny, hydraulicny), sty, ‘obeiazen i predkodci obciazania oraz sposobem sterowanin i tejer sali woniw. Zmiany vymiaréw probek mierzy sig ra pos, specalnych ure dzef pomiarowych, zwanych tensometraml = 1.2.1. Maseyny wytreymaloiciowe Mastyny waitreymalasciowe (erywarki) maj zazwryzaj modlinodt auomatyeme} rejestraii vp kresu opisujqcego pracbieg rozciggania we wapdlrednych sila jaca wydhuzenie probki, mierzone na calej czesci pomiarowe) prObki (nied tchwytami). Analizujac budowe réznych typéw zrywarek, modna wyrenié clemeniy ‘yapdine, np. korpus zrywarki, uchwyty do mocowania prébek, uklad obe: tklad do pomiseu i cejestracji sily oraz vyydlugenia. Na cysunks 1.8, pokazano schee mat maszyny wytreymatosciowe) ZD 10190 9 napedrie mechanicym, a | ys 1.8, Schemat maszyn vyireymatoscions 2D 1050, 1 rene usnyny,2~ chy gen, ~ ach dale, 4 = Soba pena Obeid, 5 pulpitserosicey, 6~ slomiers, 7 wale do reer wyhesu eign Korpus tej zrywarki sktada sig 2 dwéeh pionowysh kolumn stslowysh 2, polnez> ayoh sziywao w gSraych i dolnyeh Kovicach i twormcych w ten spaHOb Y © dude} sztywnosci, Z gira czgscig ramy jest polaczony nieruchomy uchwyt gomy 2,» 8 dolny tw jest aviazany zo srubyprrenosaycaobcinzenie 4, mage motives? Dizemicsrranis sig w kieruhu plonowym (poriame precmiszcatne OoKl unionon, Lwin Ralowe kolumny 1). Uchwyty shuts do moccvania probii, Ste napeinvs dest poleczna uadem meshanicarym wywolujacym oeitenie. Cole ja prey | ons z pulpitem sterowniczym 3, woposatonym w prclgcuiki do obslugh enya A taktsz silmierzem zegarowyn 6 oraa ueadzeniem ?rejestjneym aulonaryeon ykresrozeiagania na timie papierowe. Zrywarka ZDIOON me devmigé ricco ‘obeiaeania. Moga byé one zmieniane za pomoca praelacanita umieszezonego na pul. picie 5. Pomiarsiy jest realizowany x0 pomoca kind, w kiGrego sag were Spreiysty clement metalowy 2 uaklejonymi tensometram oporovrymi, 2 wartose sity ‘tery sie nn silomieranzegerowyin 6. Motna stosowae rine prtdhorsl pox ‘misszczania sie uchivyes dolnego (ruchomego), « zmiany predkosci dckonuje sig sko owo,Zmian pedkote! mona donywae( newisikim tarese) sonnet w teady eiaghy za pomoca poiensjometru. Dolny uchwyt mywarki mote pracmereece w pewnym zakzesie mechaniczie lub reczne (posuw costaweeyy, Uchey sac idolay a wymieme. Opricz ushwyiGw ze sacetkami samoraciskovyml sioee ae Iukae uchvety do mocowacin prcbek «ghwkaml gwintowanymni tions, Znrveks 2 41090 jes wypose2ona w dodatkowe urzadzenia umodliwiajtee wokananie prby ie i aginania Opis snywvarka Z0 10/90 jest starsayim typem maszyny wyttzymalosiowe) ‘Sry w ostatnies czas jest wyplerany praea maszyny bardri} nowacecane, Insley, maszyay wytreymalosciowe 0 wieksre| sutywnotei i dokfadnotel, umodiiwijore Ponedio wykonywanie bardzie) wormaiconych badaf. Sq one sicrowane Lane filer 2 wykorzystaniem specjalnepo oprogramowanis; ‘Narysusk 1.8. preedstawiono schemat nowoczesnej maszyny wytrzysalosciows) (elizsizes| obcintenie osiove), 0 napedaie hydralicznym, wypradukowane) pre, firme MTS. Na rysunku 1.9a pokazano widok tej maszyny z preodu. Na ruchome} Belee popresczne) jest zxiocowany grimy uchvigt hydraulicany mocujacy prdbke, 4 uch olny na nieruchomym sice, do kiérego praymocowane sa takie ody Aerowania uchwytainij richem belkipoprascane| waz 2 wyincanikiem beapieszeh sora. Posnoszene | obnizani belki popreecene} dokonuje sig pomace door a fownikow umieszczonych po ob bokach maszyny. Maszyna jest ustawions oa spe- galnych podkiadkach wiboizolacyinych, ktdre thumig je) dryania wlasne. Widok 2 yl tel maszyny pokazano wa ys. 9b. Masryma jest wypesazana w uktad hydrau, Aisany poluezenia belki poprzecane)z kolumnami, czujnik sty umieszezony w glow ns beloe popreeczne} i webudnik liniowy (pod uchwytem dolnym) viywolujacy Pi Bribes obciazenie osiowe. Dziatanie wzhudnika usprawniajg akumulatory hydra Tisme umieszczone 2 tylu maszyny w jj dolnecagici, Neco wy2e miajdute ve 2 Wor stenijacy natezeniem i kierdnkiem przeplywu cieczy hydraulicane) do webudnika ‘oztticlace sierujacy cisnieniem, Sterowanie pracq te) maszyny odbywa sig v petli “amisaigte, 60 urnotliwia autoratycang optymalizacie wacunkow jej pracy (rys. 1:9c) [] | iy iy 7 x Modul sterowania uchwytami Zaopatrzony jest w mierik cidnienia isterujezaciskiom probek w uchwytach. 2” Preomfeacensig wa umaeliwiajae uzycie probe! lugosci juz kolumn . k 0 rbine} -4— Silownik praemieszezania belki ra poe Uchwyty mocujace Dene team [| Seesmic Modul sterujacy Steruje ruchem belki popreecznej, ‘uw anajduje sig tez weytacznilk bezpieczeristw. Widok x preodu “4 Podktadki wibroizolacyjne ‘Thumig drgania wlasne 0 cagstosei do okota 20 Hz ys 19a, Wicok x pasdu mazyny wyteymaloésione) MTSi Sygnat spragtenia rant ‘Vang hyaraiceny plazas ore ve S papreecne) -uolumnam si Baty ekaice ie | Sterownil eyfrowy _gajnce praylozone do pri | g PETLA ZAMKNIRTA Webudnike “Wrbudnik liniowy wyworuacy | Eiger eeeiyreniccosiowe TKS \ j ! oH fa Lawér sterujaey Stenje catgnnir i kerrkiem F sey byaulices} ae -y (UI er je eiinieniem hydraulicenym. eT aia | Sygnal sterujacy ca hydraulierny | 0 | 5 Cignienie hydrauliczne — Webudnik hydraulicany ys. 1.96 Steeoaniew pel mami} sy MTS 1.22. Tensometry ee TTensometry shu2q do pomiarsw amin vymiardw exe pomiaroue) prdek (dhugaées lub Srednicy ezeéci pomiarowe)). Tensomeny deel si try do pomiardw statycanych i dynamicznych. Te pierwaze stag do pomia rych amian wymiarSw, a te drugie do pomiaréw zmisn saybhich, Ze waa ‘odzaj zjawisk fizycanych wykoreystywanyeh do pomtiatéw mlermonyedny mona podrielié na: mechaniczne, optyczne, elektryczne i ime, jak np. -optyeane lub mechaniczno elektryczne. Do pomiaréw statycanych t0- mechanicene dévwigniowe (Martens#-Kennedy'ego, Schoppera, Sticlas esoccty ¢ pretiada! slaiirysene] (avlalcyjne) | schaniome. tensometry oporowe (ckstensometry). i te) czelei tensometru, knéra bezpotredinio przej- mule mierzons proemies2czenic, oazywa six baza tensomein,, RozsSania si tensome- “M0 ute} bazie (250mm), 0 Srenie} bazie (210-30 mm) i o male} bazie |S mm), Ponsdio w rétrych badaniach wykoreystuje si tensometry 0 speejalnyim pn in, ap- do pomiaréw kata skrgcenia lub ugigcia, Im mnijsza jest baza ‘ensometru i im wigksza wymagana dokfadnoSs pomiara, tym wigksze. musi byé ‘proslozenietenscmetra. Praefczenie tensometra mechanicznego jest to stostnek zmic~ | rzonego wydiuzenia bazy do liceby deiatek wykazanych na skali pomiarowe| tenso- “metru, Praslobenie tensometréw 0 du2e) bazie wynosi od 1/50 do 1/500, tensometrow “bistedniej bazie od 1/1000 do 1/10.000, a praetozenie tensometréw o mate] bazie jest ‘raed 1/100,000. Zesada daiatenia tensometru mechanicenego zostanie opisana na prayktadzie ten- sometry Huggenbergera o stosunkowo proste} budowie, pokazanego na rys, 1.10. Rye 1.10 Schein tnsomeicu Hoggenber 1 -ostaerachome, Zona sl, 3~ skal 4~ ebnigna, 3 ~ ieanik, 5~ wakazdwka ‘Tensometry Huggenbergora charakteryzuja si 1 ua sig dutq dokladnoscig, a ich praeiozenie dest rz 1/1000. Tensometr montuje vig na probee 2a pomoca spesjalnego aacisha, Najezgécle| montuje sie dva identycane tensometry, aby wyeliminowad wplyw ‘Sventuelnego zginania prObki, Sposdb drislania tensometsu Huggenbergera zamoco- ss a ruchome J vaneg po jedne sone rsh (ys 1.11) jst mateplaey. Dv CBA TS Neg i stale 2~woymaczaja baze pomiarowg Ly Gest to rownie® Pare TNT se skal home osrze ensometr jet polgezone 2 ope korpuze na Kb ZeAle SE NS 5 envi pod orar devia # poconspostbown Po Todo. vokantvk 6, Pezmoceocaenie sig oxtrza I 2 polodeni A do polozenia Ar, 9PS2 vane wydfutsnicm sig bazy pomisrove] Lo AL, wywolule prmleszeze0ie 6s ‘ego Kotea déwigni # 0 tuk BB,. Dia malych odksztatcen mona fuk fen 20540 ‘dcinkiem prostym, a wige: a2 Preemiesaczeniepunicu B-wywoluje podcbne preemieszezenio punkto € wskaaSvi 0 tok CC, = BB,. Powoduje to praemieszezenia sie kofca wskazswkt © Dw Prey cay: Dd cc, 6 1.24) Proemieszczenie DD, adczytane ze skali 3 moma wykoraysiaé do obliczenis wydhi- pena AL prob z zaletnoic: hb =p, = p98 25) AL= DD, = DD, w ktdee) hb inte es) Jest prestozeniem tensomeru. Duielac zaletnos (1.26) obustronnie presz dhugosé bazy pomiarowej Lo, otrzyma sig wa5r, zktGrego moda wyznaczyé wydhuzenie winseiwe & (Me BA tty ‘Tensometr zwiersiadlowy Martensa (pokazany arya. 1.11) jest tensometrem mechaniezno-oplycanym, Dai¢ki due} czutosci i proste} budowie mote byé stoso- wany w takich pomiarach, w ktdrych jest wymagana duta dokladnose. Opis dzialania fensometru zamocowanego na probes (rys.1,11) jest nastepujgey. Listewki 1 sa dociskane do prdbki zaciskiem 2. Opicrajg sie one © probke ostrzeim riecuchomym 3 w jednym kodicu, w drugim zaé o pryznat 4, ktéry pelni role ostrza ruchomego i jest potaczony sztywno ze zwierciadiem 9. W odleglosi od zwierciadta aznye 1.1, Seheour ever Mtns; 1 -lisenka, 2—aaeth 2 ast slruchom, = pry ost chon, ltr, 6~ sala lone {est ustaviona kala 6 z podoiatka i uneta obserwacyina 7, Po zalozeniu tensametru (praed obcigzeniem probki) treba awierciedlo ustawié tak, aby prasz lunete 7 by! Wwidoeany pocualek skli 6. Po obcinzeniu baza pomiarawa wydluty sig 0 Af. Spo. worduje 10 obr6t pryzmatu 4 j zwierciadia 5 0 kat ce Wskutek tego w lunecie bedzie widocane pewna warioss Hrdina od wartote poczatkowe)priyetl jako sn zerouy. Po obrocie pryzmatu (kiérego wysokodé wynosi A) 0 kat a, wydludanie AL mozna wyeazié wanrem: Ab =hsine. (1.28) po umzgiednieniv, 2¢ Helga smvzna woyznaceyé practozenic tensometr: am Dia malych kau: sina= tga = aan awige 132) AL = Hi 1.33) 1 awigeku 2 rozpowsrechnienicm sig elektrycanych tencometrsw oparowrych do pomiazéw amian wymiaréw prébek stosuje sig coraz ezeScie) tensometry mechanica. no-elektryczne (ekstensometry). Na rysunku. 1.12 pokazano ekstensometr do pamians vydluzenia, ana rys, 1.13 ekstensonietr do pomiacu praeweéenta probki ys. 1.12 Elstansomet do pomian wylutania Ekstensometry do pomiaru wydlu2enie 4 preewezenia shkladejq sig ze sztywee) unki 2 woykonans} z materiatu © znanych wiaésiwoésigeh spre2ystych | nakijonege ‘W ramee elektrycznego ‘ensometru oporowega 2, Rama jest mocowana na prabee 23 Pomoca dociskdw/docisku 3. Zmiany wymiar6w prObki powoduja odksetatvenia ram: ki zmiany rezystanc}i czujnik6w elektrycenych tensometréw oporowych nakleonych na ramkg, ktére praekazuja sygnaly do urzadzenia pomiarowego.‘ys. 113, Ekstensometr do pomiarapraswezenia 13, Probki stosowane w probie rozeiggania niezelaznych PN-77/H-04307 (2 _ 1078: pos: 90), ala stalwa ~ PN-90/1H-04309, Ta ostamnia norms je __ kiem normy europejskie) NEQ {SO 4990(86), Ksziait 1 wymiary prébek wykonanych 2 metal zawarte sa w normie przedmiotovej [2]. Wyrsinia sig dwe zasadnicze typy ‘PrObek: probit. a prackroju koluwym (okrapie) oraz plaskie. W kzbde) probes aoe aes pomiarowa (tobocza) i czesci chwyiowe (ghswki), W zaleznosei od ia W uchwytach zrywarek wéréd prébek okraglych wyréznia sig lo chwytania w saczeki (ys, 1.14), z gléorkami do uchwytow pier: -18) onmz 2 gldwhami gwintowanymi (rys. 1.16). Dla katdej deianych Ssednic dl, probki wyrétnia sie dwa typy probek: prabki pigcic- kciokroine. W piervrszym praypadku dlugosé pomiarowa Ly jest réwna pigeit com, a w drugim przypadicu —dziesieciu érednicom, Wen6d probek plaskicl sig dvva typy: probki proporcjonalne z glowkami (rys. 1.17), pigciokrotne jokrotne oraz prébki nieproporcjonalne bez ghiwek (cys. 1.18), Rys. 114 Pedbha x glowkai do chyrytenia w szczeki poprawka BI | st odpowiedni- + ys 1.18, Prodha pasha nieproporcjonann bez ewe. é ie sig tonunek dhugods po Przez wielokroinesé probek plaskich rozimie sig sosun prdbki do drednicy kota o powierachni rowne) powierzci prostokamegnfae eeeSt.SlcTTe Er poprzecanego $, = a,b ezeisi poiniarowe) prébki. Po pracksziaceniach otrzymie sie dia prdbek pigciokrotnych: Ly 5,665. ee i dle prébek dziesigclokrotych: 1 =11345, 035) LW nowoczesnych maszynach wpfraymatosciowych, szczeg6lnie tych, kidre sq sto~ sowane do badas dynamicznych (zmeczeniowych), stosule sig takze uchwyty hydrau- Ticene. Takie uchwyty umodliwiaja przemienne obcigzenie probki w zakresie naprezed rozciagajacych | Seiskajaoych; moana w nich mocowas prébki pokazane na rysunkach 1.4 LI7ELI8, 1.4, Cel i zakres éwiezenia Gwiczenie ma na celu zapoznanie sig z aparatura stosowang w probie rozciagania {i wykonanie préby rozciagania, Podezas éwiezenia nalezy dobrat odpewiednie prodki, zamocowad je w maszynie wytrrymalosciowe), a mastepnie praeprowadzié probe roaciagania oraz wyzaczyé nastepujace wtesciwosei wytrzymatosciowe i plastyczne: + ursowng granicg plastyeznoset Roos * graniog plastyemosci R, (lub Rr), + weytreymatosé na rozciqgani¢ Ray + naprezenie roerywajace Ru, + wydluzenie wzgledne Ay + wydluzenie proporcjonaine A,, + preew@denie wagledue Z, modut Younga E, +# wspétezynnik Poissona ¥, + modut Kirchhoff Do wyznaczania wy2ej wymienionych wielkosei nie wolno uzywaé prébek uprze- aio obciazanych, poniewae pod wplywem obsiatel (szezepolnic tych, Kt6re pree- ‘eraczajg zakres sprezysty) zmieniaja sie wlaSolwosei materiata, Jub 10), 1,5, Przebieg éwiezenia 1.5.1. Cryunosel preygotowaweze reed rozpocagciem prbby rozciagania nalezy zmierzyé veymiary czgéci pomiaro swej katdej probki i obliczyé powierschnig preekroju poprzzcanego So, Srednicg do dla probek o przekroju kolowym oraz grubott ac | seevokosé be ~ dla probek plaskich nalety zmicrzyé dokladnogciq do 0,01 mm. Takich pomiarbw nalezy dokonaé eo. hajmie} w trzech miejscach ezesei pomiarowe) prObki, a dia prébeleo prackraju KO- fowym kazdy pomiar treeba powtérzyé w kierunku prostopadtym do. poprzedniego pomiaru, Do oblicze przyjmuje sig najmnicjsea z obliczonyeh wartosei Jp. Na cagici Fobocze} nalezy zazaczyé dlugos pomiarowa i podzielié ja na odcinki o dlugoscl 5mm, W tym celu ugyyra sie specjalnego urzadzenia podziakowego. Po amierzeniy ~ probke nalezy zamocowas w uchwytach maszyny wytrzymalosciows) (aryyari). Jeieli prdbki mocuje sie w uchweytach samozaciskowych, to nalezy zwrécié wage, aby of prObki pokrywala sig» kierumkicm rozciagania 1.52. Okrestenie warunkow badania Dla metali probe rozciqgania wykonuje sig w temperatures pokojowe| (w zakresie temperatur 291-301 K; zauwaémy, 2e w porze letnie) moze to oznaczaé Konieeznosé stosowania klimatyzacji, norma (2) byla bardrie| liberalna), Zakres pomiarowy silo= mierza powinien byé tak dabrany, aby najwicksza sita byta nic mnicjsza niz 30% i ie wwieks2s nit 90% maksymalnych wskazah sitomierza, Predkosé rozciagania w zakre- sie odksztakcef sprezystych oraz podczas wyznaczania wyradne} granicy plastyeanossi powinna byé tak dabrana, aby by! spetniony jeden 2 dwéch waninkéw: + predkosé prayrostu’ naprezenia roxciagajacego powinna wynosié od 3 do 30 (MPa, spredkosE prayrostu wydluzenia wzplednege powinna wynosie od 0,00025 do 10,0025 [5], Predlco8é rozeiagania po przekroczeniu granicy plastycanoSei powinna byé tak do- brana, aby predkosé prayrostu dhugosci poiiarowe] Lo nie prackraczala 0,0067 [min’s]. Sit; nalezy odezytywaé 7 doktadnoseig do jedne) dzialkt sifomierza, Preed rozpoczeciem badania naledy sprawdzié urzadzenie rejestrujace wykres rozela tania i dobraé odpowietinie preetozenie taSmy papieru, na kt6rej rejestruje sie wykres. Wiekszo8é powyeszych uwag odnosi sig do préb rozciagania preeprowadzanych ma sterszych maszynach wytrzymatosciowych. W przypadku stosowania masayn 28 St rowaniem komputerowym dobér parametréw préby jest bardaiej alozony, a wyniki boadai zostajg zapisane W pamigci Komputera 1.5.3, Wyznaczanie naprgien granie wytrzymalodciowyeh Prébke poddaje sig rozciaganiu pod wplywem plynnie 2wigkszajacego: sig ob- ciggenia, bez gwattownyeh zmign, ktore moglyby’ byé prayezyna bleddw mieraonych Wielkosci, Podczas obcigzania nalezy odezytywas i notowaé wartosci sity pottdebae do obliczenia wartosei mierzonych wielkosei ‘WarroSé sily Fey odpowiadajace) wyraéne} (gémej) grunicy plastycznossi Ruy tnozna odezytaé przy state} predkosei rozciagania:* w chwili zatrzymania lub cofngcia sie wskazwkisitomierza, ‘+ chwili naglego zwiekszenia sig wyduzenia, jedi na prébee jest zalozony ek- stensomet, ‘Wryraény granicg plastyeenoéci Ruy ofresla sig 2 zaletnodei (1,7), Wanosel ng ‘wieksae sity Fy oraz sity rozrywajace) F, odozytuje sig z sitomieraa. Wytraymalost ta rociaganie Ry okresla sig zzalednodc (1.8), a naprezenie roarywajace R, x zalez noi (19). 1.5.4. Wyanaczanie napreieii graniemnych rey umownych wydluzenisch trwalyeh Silg #, odpowieda)aca naprezeniu R, (x — umowne wydtutenie tewale) mozna wy. _zaczyé metoda obcigzania lub metodg odciazania 1.54.1. Metods obciggania Aby wyanaczyé wartos sity F, metoda obciazania, nalety wykonaé nastepulqce 1. Probie obcinan sie wstepnie sila F, odpowiadsjaca 10% spodziewane) wartoici sity 2. Na probe zakiada si ekstensomett i ustawia sie go w potozeniu zerowym, 4. Probe obciqza sie kolejne sitami Fa, Fs Fe... odpovviadajacymi 20, 30, 40%, ‘Sspodziewane| wartoici sity F,, notujae kolejno calkowite wydhizenia. be2- ‘wagledne wyrazone w dziatkach tensomettu i odpowiadajace wartofeiom &i) F, Gis1,2,3,4, 03° 4, Po osingnigciu 70-80% spodziewanej wartosci sily F, nalezy tak dobieraé pray- Fosty sil obsingajace), by nie wywotywaty one prevrostbw nuprezeaia wigk- Szyeh nia 20 [MPa], Probe praerywa sie po osiagnigeis okolo 110% Fi, 5.Na podstawie uzyskanych wyaikéw pomiarsw sporaadea sig vkres (ry. 1.6) pizy crym skala sit powinna byé 25(MPaxmmm'], a skala wydtuzeh 20.01 [% xem). 6.Na osi odcigtych nalezy odmierayé odcinek OA (rys. 1.6), odpowiadgixcy 1.100% w {mam} Tub xL,/100% Cw daialkach ekstenscmettu (L, ~ Algoss bazy ekstensometty, C~ staa ekstensomet). 7. Pezee wyanaczouy punkt A na osi odcigtych preeprowadze sig prosty réwnciegia do prostega odcinks OC wykresu rozciagania, a2 do preecigcia sig 2 wykrexem » punkeie 8, Rardna punkts B praedstavvia wartosésilyF, 1.5.4.2. Metoda odcigzania Aby wormacry’ wartoS sly F, metoda odcigzania, nalezy wykonaé nastgpu)ace exyuiosci: Pes oblate iF edpowidy wart "Ne theless tone wot ae pot 4 nasteprie obvigga sg sity F, =2F, Se 7 o cule 5-7 sham dasa ped ois sig do sly Fs 4 Prdbeg big se hole a sity Fs i po edezytaniu wskazadslstensometns i zene sig ekstensomer, silami Fy =3%, Fy =4F i fie 4 =3F;, Fy =4F;,.., a oastepnie odeiatn We do sly Fi, motu wartode sit F, Fi odpowiadajgeyeh tym stom wy- uae trwatyeh AZ, (= ton) Po osiagnigciu 70-80% spodriewane) rosty sily obeigzajace, stych nit20 (MPa), 6. Probe praerywva se, dy umowme bexwzglede wydluzenie trvale AL, peeskrocey warrosé 22, 1100% w (in) ub xf, /100%C w driaach ckstensometra (2, = hugosé bazy ekstensomeins w mm, C~staa ekstensometru w mm/dlake) 7. Sily F, oblieza sig 2-zaleenose Wartote sity F,naledy tk dobiers praye by nie wywolywaly one preyrastéw: naprezenia wigk: F, w kuGee) AL, ~bezwzpledne wydtuzenie trwale podezss igo pomians, ¢ n= liceba wykonanych pomianw Prayjmujac x=0,05%, moina wyznacayé umowna graniog spredystobsl x aed nofei (1.36) oraz (1.10), a dla x=0,2% —umowna granice plastyezotsi z zaleduodel (1.36) oraz.(1.11), 1 ‘Wyznaezante stalyeh sprpdystosel Modul sprezystosci E (modut Youngs) wyznacza sig 2 zalebmosei (1.19), Keira momma praedstawié-w postaci Pee i) aan Sule -a JE w keére) Fis ~ sity obsiggajaee, odpowiada)gce naprezeniu wynoszqcemu edpawiednio 10% 1 90% spodziewanej umowne grasicy sprezystosei, c a i@, = liceby dziatek ekstensometru, z ktérych pierasze odpowiada sile F) a druga sile Fa, Gil, ~jak w podronizinle 15.4RS’ ERR ERE BSE SS Poissona wyznecza sig 2 zaleznodei (1.20), ktbra motna preed stawié w poste ant, vec 138) E-t iy w kira) isd Ls, ~Srednice i dtugosei odpowiadajace sitom Fy orn Fi, be — jak w zaleznotei (1.37) ‘ Pomiary wydluzenia i praewezenia (rmiany srednicy) nalezy wykonywat, ‘moiliwe, na te) same] prébee, Aby zwigkszyt dokladnos oblicze, pomiary te mozns powt5ray¢ kilkakrotnie, stosujac mniejsze wartogel sly Fr. Po okreSleniu wartoéci madulu Younga i wspélcaynnika Poissona mazna dla mate. Fislow izetropowych abliczyé wartosei moduli sprezystoSci poprzeczne) G (modulu Kirchhoffa) z zaleznosei (1.21) oraz modulu sprezystoéci obj etosciowej Kz zaleznosei (1.22). 1.5.6. Wyznaczanie wlaselwosei plastyernych 1.5.6.1. Wyznaczanie wydluzenia waglednego Po rozerwaniu prébki naleay zinierayé dtagosé Ly, W tym cel obie exes! pbs sklada sig tak, aby preylegaly do sibie, a ich of stanowitalinigprosia (ys, 1.19) He ys 1.19 Prshic ozervans sodona w specalnyn prayranie Diugosé pomiarowa L. mierzy sig po rozerwaniu probki migdy skrajnymi ryskarni {ub punitami naniesionymi na czeSei pomiarowe) (es. 1.19) w praypadkach: TF edy miijsce rozerwania zngjduje sie w dradkowe) cage éhugoSel pomiarowe) pr, w zakresie od (1/3) Ly do (213) a, da probek 0 krotnosel p <5, say miejsce rozerwania znajduje sig w Srodkowe) ezetet dlugoéei pomiarove! rb, w zakesic od (I/4) Lado (3/4) La ala probe okrotnoke >8 ors. dla pet tek nieproporejonalnych o dlagéei = 50 mm lub 80 mm. {etal obie capi pri ne prylegjn do seb, o acai gy i sig do dtugosei pomiarowe; Ly. hs Jefel rorerwanie nasapilo pozazakresami pedanym vote, 1 diag wtp ror mary i nce) Rane W Om 8 W ea tnoeno niesymettyeanego odlszalcenie saykowe jet skrqporane uszrywnigjacym czesei uchwytowych probki i wydlusenie A materiatu okazatoby ronignze nz otzymane 2 probe pekajce) symetrycanie. Jett wdhuenie tha bye walcivobeg materislown, to crxywie‘e mie make zalete® of mises pe tin tezea wed wykonaé proces Korekeyngopisana pone) Po laze wane) probki mierzy sig dnipose od skrsjnego ana A na ky odeinks to maka B na dluzszym odcinku probk (98, 1-20), ustlaae 2nak 8 al aby dalek od znaku A do ties rozerwania Uta rin liable daaltk od ‘ania do nek B. ys 120 post resin cus yO po sera aad (Wj aba pray, by = ie pn nnacanjaelicabe dzialek na dhugosei pomiarows) Ly pase a licabe dzialek oy snake A do enaku B ~ prazz n,rozwaza sie dwa preypadh 1 Jedsl (9 ~n) jest Ticzba parzyst, to dlugosé pomiarows Epo rozerwanil See dia sig dodajag podwojony odcinek BC, zawierajacy AON ~ 1) Gaile db dein AB, zawierajqcego n dzialck (rys. 1 20a), a wie 1, = aB+2BC a3) 2. Jezeli (W ~ 1) jest li ‘oktedla sig-dodajge odeinkt 6 liezbie dzialek rowne! ‘AN 295, 1.20), a wiee ‘BC 0 liczbie dziatek sowne) MN —n— 1) one B = n+ 1) do edeinka AB sawierajacege ™ dt aba nicparzysta, to dlugodé pomlarowa, , po razerwani YLS AB+ BC 1 3C* _ Wyzdluzenie wagledne A, i A ies Aten Avi Ary wyenaczn 4 (1.12), a prayblizor vartosé nego wydluzenia A, ~ 2 zaletnosei (1.13), Pomi age Mt Stednicy d, doko- ‘aleptosci od mie}. ——nuje sig w dwéch waajemni = waajemnie prosto; padlych kierunkach w potowis 1.8.7, Uwagi koicowe 1 Wszistkie wartosci micrzonych wielkosci oraz informacje dotyczace 2 informacje badanych Stosowanych urzadzets i warunkSw preeprowadzania proby nalety umiescis ‘Waprawozdaniu, Zadanq dokladnos pomiaréw podaje norma PN-B0/H-04310, Probe rozoiqgania nale2y uznaé za niewadng, jezeli ‘*na probes utworzy sie wigce| niz jedna szyjia, * probka rozerwata sie poza czescia pomiarowa (robocz4), * probka rozervata sie w miejscu uszkodzenia mechanicznego powstalego preed Proba (zhyt ostre rysy lub naciecia) albo wskutek miejscowej wady materiatu. = Literatura -PNSA/ED 0. Prdta stuyeoa roscagania met PN-TVELOABOD Merle nletelane.Pobieranle 1 preygctonanie prBbek do prdlyrexciagania (oo ‘pravka BI 10/78, por 90). -PNSO/H. 04308, Sialina. Odlewonte{ poblerante ribet do badad mechariceich, DYLAGZ, JAKUBOWICZ A, ORLOS 2, Wyraalis materi. Warza, WNT, 199. ] KATARZYNSKIS, KOCANDA 8, 2AKRZEWSKI M, Sedaria wlasate! mchanczich neta 4, Maza, WNT, 1967. MAUININN. N,, RZYSKO J, Mechanike material, Warszawe, PWN, 1961, STAUB F. iin, Metsiomamsto, Katies Sgkie Wréavnietv0 Technica, 1994 “SZCLBPINSKI W (00), Mechania tochicea, |X, Metody dobwiadezale mechani lata stale 0.2. Warsaava, PW, L984 CHOWSKE R (rd.), Laboratorium = wyoapmatnil materialow, Wroclaw, Wyéasriciwo Poli 988. a PNEEN 100001. Meiate riba rosiagana: Metadabadavia temperatircecloeeni 2, BADANIA WLASCIWOSCI TWORZYW SZTUCZNYCH 2.1. Wprowadzenie ‘Okresianie wiaeiwose! mechanicanysh tworaj sere ee tae a horzystuje sig je do coeny jakoSei tworayw, ustalanin warm eh badawezych oraz projektowania wyrobdw i Ustalania warunkgw ich padi tworayw sttucznyeh ios i vewnetranyeh (strukturalnyeh) na wart okredlanyeh wiSsiwossi bardzo istotny. Zwwykle Koniecane jest wigs uwzglednienie wigksee iol ps + praypadku podobnych badad metal Nalezybraé pod uwage wy * zewngtrenych: temperatura, wilgotnosé, predkose | czas obcigzanig i sztalt probit itp, ‘* wewnetranych, weynikajacyeh miedzy innyii ze sposabu i tes ia probek: orientasje lafcuchéw, stopiek krystalicznose, roztotenie fikwjgoych, struktura warstwy.preypowierzchniowe} (oaskérk), san zevmelrene), naprezenta wlasne itp Specyfika badat wlasciwosei mechanicanych tworayw satucenyeh Wy sciste} normaalizacji sposobm pobierania materiata na pribki | spesoba ich odpowiednich warunkéw otoczenia dla Klimatyzacjit badania probek oraa & go sposobu i predkoSei obciazania, Dopievo tak szeroki aakres Zapewnia otrzymywanie powtarzalnych i poréwnywalnych wynik6w, Seale watuk’okredania whisinast meshanieayeh era Wwigja, 48 wyznaczone wartosei tyeh wlaseiwosel maja cxasto t)IKo 2 aowanyeh prdbach na warunki eksploatacyjoe wyrobu jest ude, & GE886 vaca niewskonalne, Kenstiowanie wyrabe 2 tAGrEpe nna ‘mudna, veymagajqoa dude} wiedzy i doswiadozenia, Be eis snych moze prowadzié-do wielu bledéw i nieprawidiowosel w doboras onstruowaniu, wytwarzaniu i eksplontacjt wyrobOw 7 tworzyw selucali eta Dis potrzeb normalizacli badait wisSciwosci mechanicayeh tworeywa sztuczne ezieli sig na trzy grupy w zaletnoci od wartosei modulu spre2ystoge! (wg PN-T3/C 89103.10; 2) tworzywa setuere migkekie, ktérych modul sprezystoéci podluane} (mode! Younge) pray aginaniu E, lub rozciaganiu f, GeSli &, jest niemicezalny) cna wartos’ Inigisza nit 700 MPa w temperaturze pokojowe), ) twornywa sxtuceme pOlsatywne, ktStych madut Younga f, lub E. (eli E, jest niemierzalny) miesci si migdzy 700 a 7000 MPa w temperaturze pokojove), ©) tworzywa setuczne sziywne, ktdrych modut Youngs B, lub £, (esi & jest iemisrealny) prackracze 7000 MPa w temperaturze pokojowe) e Zachowanie sig ¢worzyw sztucznych pod obcigzeniem ~ stany fizycene polimeréw Polimery mous wystepowaé w rSinych stanach Mlayeenych (mechaniceneh \W z8letnosci od temperatury i casu tania pomiaru ten sam polimer moze w yhoo} \waé raréwno cechy szklistego krichego cial stalego, elastyezne) pumy ortr lepkie| cieczy. Takie metal i matetialy caramicene charakieryauja penne zakresy rstnyeh ‘wlaseiwotei mechanicenych, jednakae ich temperatory topnienia sq wysokie | dlatego ‘mice wlatcivoici w okolicy temperatary pokojowe} s¢nieistone, Z polimeran jes ‘natomiast inaczej~w terperaurze od 20 “C do +200 °C polimer moze. prasic Prez wszystkie stany flzycane, a jego modut spretystosci i wytraymalosé moga sie zmieniné 10? razy lub wee} Dia metal { materiatu cecamicenego wiclkosé odksatalcenia spretystego e rale- 4y od posiomu naprezef o (wywolenego obcindsniem zewnelznyn) orar modula spredystosel Younga £ (prawo Hooke'a dla stan jednoosiowego). Po. ofeiseeniv odksataleenie sprezyste zanika,natychmiast i calkowicie~ preedmict weaca do po dniego ksztatu. Im wiekszs wartesé modulu spreéystosel, tym wigksen jest setywnok material (waane dla konatruktore) Polimer poddany stalemu obcigaenin odksztatea sie corks bardzie} waz ze werostem czasu i temperatuty T. Odksztaleenic to ma séwniet ebarakier apreny- sty, ten. po odciazeniu zanika, ale ezgsto dopiero go pewaym czasie {powrdt sprezysty opééniony) — odksztaleenie takie jest rdwnict nacywane wysokoela- He rodut Younga polity deinijemy ta san jk dla inych mati, tan, jako naprezenie 0 podzielone praez ospuwiadsiace mu odiztatcenie spezyste & ‘Ranica polega natym, 2e odksztelcenie zaleay u od ezasu i temperatury Réznice w istovie od eto w dalszej czete Prayieto si Iksztalcenia plastyeznego da metals { polimens Neotel od temperstry (wplyw cx pola RY) polimery Moga wysiepowad w treeh ch fizyeznych: eS a) auklisty uzywn sig tex nazwy: soretysty), * sxklisty kruchy {ted spreaysto-krvcby), SEA wrrmuszone} sastycznotel (ct: skéropodtn,lepkowprey ny, Je ©) wysokoelastyeany te: lepkospretyaty, kauezukopodobmy, es €) lepkoptyuny (ez plynigss,pastycan) ‘i S2nY (e oitdislone sa pewnymi charalerystyeznymi empersturamt prea {2n, temperatura miglaenia 7, (orry nagraewvaniu) lub temperatury gemmdenia (pray ochtadzan‘u) oraz temperatura plysigsia T)-1ys.21 REA mre 2 2. Sin ja roe tpt ean nape dad salty wylcesiw zeigen; Th eaperatraueho, Tepes ign 1, ~teperara zactieni, 1, empercusplytigua eles aac preiych, 1 akrs odkamatont vanokoeltyenych eaves bie trick W stanieszklistyrn, dla wielu poten, weal sey tw. pramian dre cagdwych i stad aiel si yo czesto na stom slisty keuchy oraz stam sels we ‘muszone) elastyernosei. Temperate eadicjqca te stany nazywany temperatary Jochosel 7 i ‘Wstrefiepraasia 2 stan sklistego w stan wysokcelasyeany, carkteryzac| ie sion za whl mata zabvovad as. 22) ra ewe ag caarty, posed stan fiycany,zwany lpkospredystym. Wysteple on w peony planets okey ja makes meray aes Sn eo Sy eda wotepoval mano wey gy w tk espana ela lian jest ras ego tran, sczegbleie w podwytszonych temperawymuszone) elastycanodei pordumywany jest ezasem 2 tami Feu lio oraone nea ‘ature pokojowe) 54 polietylen wysokocneniony a li(chlorek winylu) — PVC. = ‘proseezony) zachowanie sig przy fivmeg0 w zlenoic od enpeaee, ‘Na rysunku 2.1 pokazano (w spossb bardzo uy, ‘102 typowego polimeru liniowego amor ‘tn. of stana fizycznego, Stan seklisty kruchy (ponize) temperatury kruchosci “Sepovaniom pravie wyiezni ockszaled powratnes co ee 8817 ‘prakzycanie natyehmiast po odciadeniu, Wykses rocsiaganis eo py “sasnepije pray niewielkim odksztalceniu (kilka provent), Prawi cen we RNs Ge cdc anne mee rene i Pa) sa wy aikiet tego, 2 odksztalcenic polega gidvmie na zmianie dlugotei i kad ates ‘Kowaleneyjaych w tafcuchach, Bardzo ciasno upakowane isplatane fgnenty teicrs ‘chéw nie prassuwaje sie weglgdem siebie, tm nie wystepuje zxywanie wiszan dru " rzgdowych migdzy nimi, pt _ Stain szklisty wymuszonej elastyeznofcl jest umiejscawiony migdzy temperaturs 7. a temperaturg miglnienia 7, (pry nagrzewaniu) lub temperatura “wesrklenia T, (pray chlodzeniu). Charakteryzuje sig on wystepowaniem duzych od- __ KSatalcess (do kilkuset procent) po praekroczeniu pewnego poziomu naprezen (Re na “siykesio ~nys. 2.1), ktory czgsto w litereturze podstawvowe} i PN jest blednie nazywa- “Ay pranica plastycznosci (przez anslogie do zachowania sig metal). Odksztalcenia te “po odeiazeni nie zanikcaja natychmiast i dlatego sq nazywane odksztalceniami po- Beary epsionyalWib wy2okncasyeznym. Nie mega one ye rich wedane a ia trwste (plastyezne), pay? w miare uphywu ceasu od edcixdenia bed “W mnisjszym Iub wiekszym stopniu zaniksc. Podwy2szenie temperatury powy2e| ~ tempsrstary migknienis Tq spowoduje na og6l prawie zupeiny ich zanik (prébka wr _ do perwotnego ksztakn). W tempecaturach wyaszych nit temperatura migkienia Ty peratury lyrica Tj, bez weedy na vase a \wylaemie odlesztatcenia, kre po odeigzeniy : i Sto wie oozes peices! sa say a amy stanem wysokoelastyeanyen (kauczuko, Polimery charakteryzuja sig bardzo mala wartoScia madubu sprezystoel & (oto 3M Dlugie lafeucty ~silnie splatane chof anacanie rzludnions (wy +2) vorea punkty splatas, ktore staja sig wezlami, Pod wplywem imenty lnicuch6w przemieszczaja sig ruchem wetowym (liza sie) 2 \welbw (9, punktOw silnych spa). Obeenodé takich wertdw sprawl, tna pamigé kszaait, ‘Omawiany stan veysokoelastycay (temperatura powybs}tempertury jest nacznie wyraéniejszy (blzszy rozwszaniom tecretyeryn), ji tania lafcuchéw zostang zastapione celowym siciowaniom (sine kawaleneyes poprzecane miedzy sasiedaimi lafeuchem). Gestade seciowanis powieaa niewielka (edno wigzanie na kilkast jednostek monomeryeznysh). Jauczuk naturalny (polizopren}, dla ktérego temperatura pokolowa jest di ‘emporaturazeszklena 7, (wynosi 14 7). lel aki slastomer(gume) ostomy ego temperatury 7, to stanie sig on twardyn i kruchym tworey¥wer sefucznym spregystosei Younga E naivettysic raz wyeszym niz w teraperaturepokojo We 'W temperaturze paves] temperstury plynigcia 7; pod wolywem predet powstajq odksztaleeni trvale, Stan ten jest mazywany stanem lep {ub plastycznym ~ polimer zachowuje sig jak clese 0 dude lephobsi. Wikzanin ragdowe rozpadajq sig zupelnie i praemieszezaja sig nawet punt splat, Wat odksztalcenia sq trwate i zwigzane sq z preemieszczaniem sig (phyaxgciem) 4 ~_ Omawiane odksrtalcenia wysokoelastyeze (0 dutych wertasciach) pojawiala sie 9, #2 osingniety poziom napreze (a), nie wystarczajacy jesu:ze do zerwanis kowalencyjaych wigrat w lnicuchy, powoduje natomiast Iokalie zerwanie ‘drigoregdowrych migdzy tnficuchami, Wobec tego omawiane odisctalcenia ‘bed wynikiem przemieszezania sig segment Jafcuch6w wasledem siebie Kavratki naluszezonego senurks w ,rurce” utworzone) z otaczajqcego go zbiora ezek). Taki ruch segment laiicucha (okreslany pojgciem ,ruch wezo%y") Hawiazany z preemicszczaniem sig Srodkéy cigekosci makroczasteczek i date- odwracalny po odcigzeniu. Opisane przemieszczanie sig (poslizg) segmentow ‘ma chiarakter lokalay i obok wystepuja obszary, w ktérych lafcuchy nie potlizgowi (\zw. obszary spreéyste). Po odcigzeniu te sprezyste obszary po- ‘Powitk polimeru do stanu vy}écioweyo, choc wymaga to ezasu, Stan szklisty tnakroczasteczek wzgledem siebie (rakroruchy Browna). Jest to stan, W ksetatuje sie wyroby z termoplastéw (pate podzial polimerdw). Teéli polimer zostanie ogrzany do zbyt wysokie) empestury, dosiarszona ipa pce ener wine nett cgi nahn to zawisko depolimeryzaci (cczpad na jednostki monameryeane, OP. P relia PRIMA ob degrade) tering cbserwovangep. ¥ aie =P ‘Wartogei temperatur charakterystycenych, rozgranicaajasych poszsasg6lne fizycane, w dubym stopniu zaleza od predkosci odksztalania, Omaeza to, # pode ‘ada lub ekeploatacji elementu wykonanego 2 polimert moze on aiienis S¥4) fiayeany zardwno w wynike zriany temperatary, jek }amieny predkogst hia, Zwigkszanie predkodei odksztalcania wptywa na zashowsnis sig polis nie jak obnidanie terperatiy.Najczescie} spotykang w praktyce metoda, okreslania zakres6w (temperaturowo- czasowych) wystepowania posrezegSinych stanéw fizyeznych jest pomiar zale2n0sci ‘Moduisw sprezystosci od temperatury i predkosei odksztatcania (lub czasu dzialania ‘obcigdenia). Na rysunku 2.2 praedstawiona (jakosciowo i w sposéb uproszczony) Zaleénogei moduty Younga £ od temperatury dla polimeréw 0 r6zne} strukturze we- ‘wnetrznej. Dia wieksze) praejraystosei pominigto wplyw czasu. % Tr ys. 22. Ideowy scheme zale¢nosc! modulu Younge £ plimerdw o rite) strukturze wewnsirane ‘9d temperstury / = polimer beaposaciowy’o mekrveagstecz9e liniows, 2~ polimercagéciowo krystliemy 0 makrocaasteczce linn), 4 ~ polimer o makrocaaseczreosieciowane) preestrzsnnie (@~o1melym stopniu usieciomania, bo dutym sopniu usieciowania) Rozwazane dotychezas polimery bezpostaciowe 0 makroczasteczkach liniowych i rozgalezionych wystypuja w czterech oméwionych wezesniej stanach fizycznych (krzywa 1 na rys, 2:2), Podobnie jest w praypadku polimersw keystalicznych (krzy- wa2 na rys.2.2). W tym preypadku, po preekroczeniu temperatury migknienia Ty, bezpostaciowe obszary polimeru preechodza w stan wysokoelastycziy, krystality po: zosiaja natomiast w dalszym ciggn w stanie charakteryzujacym sig duzym moduler ‘Young, W zaleznosci od stopnia krystalicznoSei polimeru, sztywme i twarde krysta- lity praeciwdziataja zmniejszaniu sie modulu Younga (w literaturee spotyka sig okre- Slenie stan twardy polimeru krystalicznego), Pracjécie w stan wysokoelastyczny eale) masy polimeru krystalicznego nastepuje dopiero powy2ej temperstury topnienia kry- stalitw T;. Zanik fazy krystalicane} w polimerach 2achodzi stopniowo (szezeg6lnie w fazie pocegtkowe} provesu), a temperatura topnienia 7; jest nieco rozmyta. W wy- niku rozsunigeia sig ulozonych réwnolegle w krystalicie odcinkéw faicuchéw i zaniku uporzgdkowanego rozmieszezenia ich segmentOw W przestrzeni, polimer bedzie cal- Kowicie amorficany (bezpostaciowy), a rakses jego stan wysokoelastyeanego tym ‘szerszy, im wieksza jest masu czasteczkows, Prasjécie polimeru w stan lepkoptynny i dopioro po przekroczeniu temperatury pynigcia 7, Polimery nicusieciowane (bezpostaciowe i krystal o kr prowndaé oe an lise w alphas oe ea Proetwortva ksztahowani) te rupy plimer6w,nazywane) polimerach usisciowanych nie wystepu py, priscan midry take char st ak ie bs went aes laa rezidadu polimeru. Polimery.o matym stopniu usieciowania po py 2 ratury migknienia 7, preechodza w stan wysokoctastyezny, «opie, wo/ste} temperaturze ulegaja nisodwracalnemu rozkadowh (kreywa ta Polimery pane stopni. usieciowania wykazuja brak stanu wyso tzn. w calym zakresie temperatur swojego istnienia pozostja w sanie, Gerzywa 2b nay5,2.2), ee Jeszcze raz nalety podkreslié, 2e specyfika tworzyw sztucznych pol ‘wszyotkim na tym, de w temperaturze uzythowania (badania) moga one \w rOmych stanach fizycenych (rézne ksztalty Krayyych rozelagania Wyn syeh wielkodei do ich opisu). Stan fizycmy danego tworaywa zalezy tylko od temperatury, ale r6wnied.od predkosei odksztaleania, 2.3, Badania wlasciwosel wytrzymaloéciowych tworzyw sztucznych w probie statyeznego rozciagania 23.1. Wprowadzenie Cel i warunk! preeprowadzenia statycznej proby rozciagania twormyw oktesla norma PN-81/C-89034; ,Tworzywa setucene. Oznaczanie cech ciowych pray statycenym rozciaganiu”. Umozliwia ona wyznaczanie (Wo waite jest pojecie ,oznaczanie”) a® siedmiu réanyeh wielkosei charaktery2yjqeych wlasciwosei mechanicane material podezas ‘mopiera sig na wielu normach bardzie) ogélaych, w ktérych ujedelicana zig, warunki otoczenia dla klimatyzacji i badania prébek, wytyeme wyk Ksztatek itp. Normy te wymieniono w spisie literatury; obejmuja one nbwnied wytrzymatosciowe opisane w nastepnych podrozdziatach, ‘Wyznaczanie moduli sprezystosei tworeyw sztucznych poders skania i zginania jest objete osobnq norma PN-82/C-89051: , Oznsczanie sprezystoSei pray rozciqganiu, Sciskaniu i zginaniu” 2.3.2. Zakres stosowania proby: Norma PN-81/C-89034 dotyery miekkich, pélseaywmyeh I sehwnyel satucznych z wyjatkiem tworzyw porowatych oraz folli o grubosei ponizs) 1 § Sctérych wlasciwosei podezas proby statyeanego roaciquaoia onacaa ig a odrebayel norm,4 Dane liczbowe wyznaczone podezas préby statyezne; a ne 0 20 roaciagania, prreprowa- dzone) wedtug tej normny, stosue sie do oceny jakosci tvorzyw setter eens warunkSw ich dostawy, do celéw badawezych itp, ene Otrzymane dane mozna wykorzystywaé do projektowania wyrohs < e [ 10 projel 1, jeceli war Hi clsplostagji wyrobu sq zblizone do. warunkéw cenaczania ustalonych w nermic Wonikt séznych prob rozciagania tworzyw setueznychi sa poréwnywalne tylko W piypadku zachowania jednakowych warunk6w oznaczania (fodzaj i spos6b pray. ‘Gotowania probek, predkosé odksztatcania, temperatura i wilgotnosé orocan + Komory termicme j klimatyzacy{ne ~ pozwalaa ne) temperaturze lub klimatyzowaé prébki preed prbba ‘W ostatnich latach wiele firm produkujgcych maszyny na tymek modele matych maszyn wyposazonyeh w uklady {wile preyreadéw pomocnicaych spesjalnie praystosowanyelt do nych. Naleza do nich wlasnie komory termiczne i klimatyzaeyjne, 23.4, Probki W zaleenosi od wlasciwosel mechanicanych i struktury badanego tory sig jeden z tech typéw probek plaskich, kiGrych ksztalt pokazano na ry. 23, ‘wytiary i dopuszczalne jeh tlerancje podano w normie PN-B1/C-89034, W aie: ‘wania sig prébki typu 3 pray uchwytach nalezy jej koice wamoenié nakladkam rami, zgodnie ze wskaz6wkami podanymi w normie. W uzasadaionych prayp puszzzalne jest stosowanie probki typu 2 0 wymiarach proporcjonalnie ‘np. W stosunku 1:2 lub 1:5, nalety jednakde wéwezas cdpowiednio amienié 23.3. Urzqdzenia stosowane w prébie rozeiagania ‘tworzyw sztuezych | Opis budowy oraz zasady driatania typowej tniwersalne} maszyny wytteymalo- Selowe), ktéra umodliwia preeprowadzanie statycznych préb rozciagania, éciskania ‘aginania, podano w rozdziale | (podrozdziat 1.2.1). Tutaj zostang oméwione tylko te selementy, ktore ré2nia sie od stosowanych w statyczne| prébie rozsiagania metal, '* Uchwyty do probek z tworzyw sztucznych powinny byé tak skonstruowane, by nacisk ich na probke wzrastat wraz ze wzrostem obviagenia rozciagaiacepo, dailajacego tna probie. Nie zaleca sig stosowania uchwyt6w pierscieniowych i gwintowanych. #Silomierz powinien zapewniaé dokladnost wskazah wiekszq nie 1% mierzone) ‘wartoéci, a ponadto nie powinien wykazywat opdénienia wskutck bezwladnosci uklax ‘du pizy okreslone} predkosci posuwu, kisra dla wielu tworzyw setucznych powinna ‘byt zacznie wieksza nit dia metali. Pozadana jest automatyczna rejestracja przyrostu | wydlutenia jako funkcji cbcigzenia probki. ‘*Predkoici rozeiggania~maszyna powinna umotliwiaé preeprowadzanie prob Izy nastepujacych predkosciach rozciggania: 1, 2, 5, 10, 20, (25), 50, 100, 200, 500 - min/min (%godnie 2 vymaganiaini normy PN-81/C-89034), *Densometry ~najczescie} stosowane sq, tensometiy mechsnicano-elektryczne, ‘eWane ekstensometrami (rys, 1,12 { 1.13 w rozdz. 1). Umodliwiajg one autoratyceng ‘ejestracie mierzonych wielkosci (wydluzenia lub przewezenia), co ma podstawawe ; le W preypadku tworzyw sztwcznych (rozciaganiu prbki towarzysza procesy eigece aoe ielaksacja naprezes), Inne tensometry stosowane w badaniach ‘metal, MiGryeh opis podano w rozdziale 1 (podrozdziat 1.2.2), nie moga byé zwykle os g4y2 54. one na ogét zbyt cigzkie (niebezpieczetstwo uszkodzenia lub od- c Uy aia prébki) i zoyt ozule (rworzywa sztuezne zwykle odznaczaja sig nacenic ‘wydtureniem nit metale) oraz nie umosliwiaja automatyezne} rejestrac) ‘Eonomma nalezy stosowaé ekstensometr umozliwiajacy pomiar wydtuzenia 4| pomiarowego probki 2 dokladnoscia co najmnie) 1%, Zakres mierzonego ki prayrzad wydludenia musi byé dostosowany do badanego tworzywa sztuce- Bo i jest on zovykle znacznic wiekszy nit dla metal, Rejestracja automatyezna jest ei tworzyw satucanych absolutnie koniecana. Rays. 2.3 Pr do pry rosigani worayw stueanyeh ee235, Warunki wykonania préby ‘* Wybsr typu i grubogei prébki, sposobu jej przygotowania oraz predkosei rozcia- ‘gania zalezy od rodzaju tworzywa i jego postaci. Jesli w normach przedmiotowych dotyezgcych posaszegélnych tworzyw lub wyrobOw 2 nich nie przewidriano inacze), nalezy kierowa sie wytyeanymi podanymi w normie PN-B1/C-89034. * Liczba probek: dia tworzyw izotropowych — co najmnie} 5, dla tworzyw anizo- tropowych (bezpostaciowych)—co najmnie} 5 dla kazdego kierunku, wskazanego Ww normach preedmiotowych dotyezacych badanego tworzywa. ‘= Kiimatyzacie probek i sama probe malezy przeprowadzié w_temperaturze 2342°C, pray wilgotnosci wegledne) 505% (PN-79/C-89000), jezeli w normach praedmiotowych dotyezacych badanego tworzywa nie ma innych wskazai. Okres ‘ewania klimatyzacji probek preed priba powinien wynosié co najmniej 16 godzin. 23.6. Ornaczanie wlaseiwosci wytrzymatosciowych Podczas préby rejestruje sig w sposéb ciagly obcigzenic (sila rozciqgajaca F) i wy- dluzenie odcinka pomiarawego probki (Al). Z otreymane} krzywe) rozciagania ozna- ‘za sig wymagane norma wlasciwosei, Na rysunku 2.4 pokazano pogladowo typowe wykresy rozciagania tworzyw situcznych, na ktérych zaznaczono charakterystyezne ‘wartose; sity rozciagajace) oraz wydiudenie slutace do wyznaczania nastepujacych ‘wlasciwosei wytrzymatosciowych podczas statycanego rozeiggania. 23.6.1. Charakterystyezne wartoSci naprezenia pray rozsiaganiv ‘Wyrienié nalezy tutaj oastepujace wartosci szczegslowe: ‘+ maksymalne naprgzenie rozeiagajace a; (dla metali ~ wytraymatosé na rozeig- ganie Ry) F, a 2) Ay «« naprezente podezas zerwania o, (dla metali ~ naprezenie zrywajace R.) o,24e ea Ay + graniea plastyeznosei 0, (dla metal ~ fizycana granica plastyoznosel R,) (2A) ‘es naprezenie Ee eee granicy plastyeznosei 0;, (dla metali ~ umowna Fr Fun & & Fee oboigienie F Watiene it ys, 2, Typowe wyksesyceaziggania vara seach: 1 -wyleslniowy pee do zervarias pliner w sti tly cy aw ‘wpmuszon)elatyenos ele maykowany 2acanq isi odpowedic 2— wyares zara pleyeanod” | wyeanymodcnkit iy: ala vymuszong)clastyemeos,~ wes ber, gray plsycanote lex meng “odytikowany odpowieénim napticez pliner w sane skty wma ‘0 prostlnioweexpil wks rozsinaanin,$ ~ gana plasyeano 8 ‘lnyeznef, 2, punk pcg wyhres ros rowooela dca ion) i pastodeye rae punt) os Wyte w ktsryehs Frac — obcigdenie maksymalne podczas badania a rozsigganiy ~ obcigzenie, pray ktSrym prSbka ulegla zeewania, = obcigaenie rozciagalace prey osiagnieciv gran ~ obcigdenie rozciagajace przy osiagnigeiu umowne) graniey (4 prayjeta wartoSé odksztleenia twalego), ‘Ay ~pote powierzchni poczatkowego przekroju poprzecanene| Za wynik badania prayjmnuje sig Srednia arytmetyzzng po obliezong do trzech migjse anaczacych,___- 2.3.6.2. Charakterystyczne wartosei wydtuzenis a a wyituzenia weglednego pray rozcigganin ___-* wydludenie weeledne pray maksymalnym napredeniu , «= th00 __¢ wydutente wagledne prey zerwaniu 6, 26 At. 8, = Fe100% en ‘+ wydludenie wagledne przy granicy plastycznosei ¢, g, Al 100% @ay Al, —zmiana dugosci odcinka pomiarowego probki w chwili osiagnigcia maksy- = ‘malnego obciazenia, _ Af, ~zmiana dlugosci odeinka pomiarowego pribki w chwili zerwania, | __ At, ~2zmiana dlugoéci odcinka pominrowego probki w chwili osiagniecia granicy oe plastyeznosci, ty ~poczatkowa dhugos: odcinka pomiarowego probki. ~— Zawwynike badania prayjmmuje sig érednig arytmetycma poszczegSlnych wynikéw " ebliczona z dokladnoscia do dwéch miejse znaczacych. Tok wynika 2 rysuniku 2.4, dla danego tworzywa szuczncgo badanego przy jednym sym wariancie parametréw crOby (temperatura i wilgotnoss wagledna oraz ¥é rozciagania) niemezliwe jest wyznaczenie wszystkich zdefiniowanych w20~ i (2.2)12.8) wlasciwosei wytrzymatosciowych. Przyktadowo, dla tworzywa cha- ego sig w danych warunkach wykresem rozeiagania J (cys, 2.4) mozna tylko ¢; = 0, 0F82 6, = &. 2.4, Badanie wiasciwosei wytrzymalosciowych tworzyw sztueznych w zginaniu statyeznym i 2.4.1. Ogélna charakterystyka metod badai ‘Badanie podozas zginania polega na tym, ze probke pomiarowa z tworzywa w po- i belecaki prostopadtoscienne), podparta w okreslony sposbb, obcigza sie prosto- do jo} osi wadivzne). Na rysunku 2.5 pokazano niektére siosowane sposoby obciazanis. Oprayrzadowanie do. prob zginania stanowi maseyn wytzjnalotelongeh Wesjem eye al ebeiazenin jest zy ils okeslone w wi sig powoli, jednostainie, az do zniszezenia probki lub de « Slonej umowne) wartoéei najwiekszego ugigsia, kre jest naz = b . (eae F Fe Pls ene Mey sy ‘aye 25, Sposobyobciggarin ra roklady moment zpnalaes Msi pomrasameh Fw ai nines rjpuakiowsgo, —zpinaiacterpunktneg ERY "gaa eteroponltowegD ey MATINEE <= wtb ones (omdwine poole 244) Proby zginania sq stosowane preede wszystkim w cela okreslenis wiadeiwodsi tworaya sztywnyeh, Kire charekteryau sig stosunkowo durym modatem Young‘bazie { umieszeza sig je w roanych punktach na powierzchni ti Zasady dziatania tensomietrow mechanicznych i mechaniczno~ ‘oméwione w czeSi I (tozdzial 1). “zostang dokladnie} oméwione elektryczne tensometry oporowe yanie do pomiaréw odksztatven i oceny stanu naprezenia. Stosunkowo ch tensometréw tumo2liwiaja wyznaczanie odksztalcet (a dale) ~ napre- -atakze pelnicjsza-analize stanu odksztatcenia (na powierzchni) bada- viage sie jodnak z koniecanoScig stosowania znaczne} ich liczby. Relod, tzw. metod powierzchniowych, umozliwia ciagta obserwacje ‘Wielkosci charakteryzujacych stan odksztalcenia lub naprezenia searze elementu konsirukeji lub probki jowych najbardziej rozpowszechniona jest mefoda elasto- ‘tej bedania przeprowadza sig na modelach recczywistych elemen- onanych z preezroczystych materialSw optycanie czynnych, takich wve i epoksydowe, polimetakrylan metylu ip. Materiaty te sq optycznio = wolnym od naprede i staja sie anizatropowe w stanie naprezonym, syymuszona, To zjewisko umodlivia uzyskanie prazk6w interfe- sa w efecie na okreélanie stanu naprezenia. h wykorzystuje sig podobiefstwo (analogi) analitycznego fwisk fizyeych. To podobieiistwo ma charakter formainy, a wige doty- irévmai opisujacych dane ziawiska lub provesy, nie dotyczy ono jednak |zinwiska ezy tet process, Formalne podobiefistwo opisu dwu réznych ozwala ns opis jednego zjawiska na podstawie badah drugiego. Przy- jogowe| jest analogia blonowa Prandtla, ktéra pozwala wyznacayé p skrgcanym precie o dowolnym (niekotowym) ksztalcie przekroju po- vie pomiarow ugiecia cienkiej blony rozpigtej na konturze o takim 5 deiatsnin cignienia 0 zanej wartosci. 11, POMIARY ODKSZTALCEN METODA ELEKTRYCZNEJ TENSOMETRI OPOROWES 11.1, Wprowadzenie Bamiar odksztalcenia stanowi punkt wyjécia doswiadezalne] analizy naprezef./ Wartogei odksztalcenia w wybranym punkcie obiektu (de facto — usrednionych warto- Sci w otoczeniu tegod punktu) mierzy sie 2a pomoca prayraadéw nazywanych tenso- metrami. Sposréd wielu typéw tensometrow na szozegdina uwage, ze wzgledu na wygode uaycia i dokladnosé pomiaru, zashiguja tensometry oporowe naklejane. W konstrukeji oporowego ezujnika tensometrycznego wykorzystano fakt, 22 w nie- ktérych materialach istnieje liniowa zaleznoSé migdzy odksztalceniem € a wegiedna zmiana, opornosei AR/R AR Sake ILD z aLy Rejestrujgc wzglgdne zmiany oporosci pod wptywem odksztalcenia elementu oporowego czujnike, przy znanym wspéiczynniku czulosei k, z zaleénosei (11.1) ‘mogna okreslié wartosé odksztaicenia tego elementu, 11.2. Tensometry oporowe Zasadnicza czeéciq czujnika tensometrycznego jest element oporowy._Element ten jest _najezeSciej wklejony miedzy okladki izolacyjne, spoza ktérych wystaja jego KorcSwki, Element oporowy moze byé metalowy (najlepie} do tego celu nadaje sig konstan- tan ~ stop z grupy ,miedzionikli", zawierajacy 60% Cu i 40% Ni) lub polpreewodni- kowy (Ge, Si). Metalowy element oporawy jest wykonany z clenkie} folii (geubosei ‘okoto 12 4m) lub drutu (0 srednicy 15-60 Lm) i uksztaltowany na kilka sposobdw (patrz rys, 11.1), Parametrami czujnikow tensometrycznych sa: :& praktycznie eliminuje wplyw odksztateeh ‘poprzecznych. odksrtatcenii sno (= 40-£000 9), ar : : sy pomiarowe) (= 1-150 min, cho stosowrane st nie fe Frereng2 21ST ee oe ee ea Ad myc (b= 18-25 dla tesometrdw metalowyeh, da enso- 11.3, Pomiar odksztalees < Pomiary tensometryezne sa zwinzane z rejestric} 0 dla Konkretne) stale ky, badd ted jes wartosé ke (dla caujnika waytego do porte ae= nie praydatny wtedy, gdy treeba rejestrowae i preetwarzad vedug oettonegp 4 yt preebiegi w wielu punktach pomiarowych jednoczeinie, = | ‘Szerzej na temat badah dynamicznych — patr2 p. 11.6. ‘tndngj z wartoSci moslivych do ustawienia na most, to po ckre- cmiierzone) fy (Wwedtug (11.10) dla state} ky, reeczywista wartosé ‘eytraymalcécia i szywnoseia belk ‘i ‘ maksyrnalng sie chivilowa dziatajaea na belle *# maksymalny chwilowy moment gnaey; + maksymaine chwllowe naprezenie engee normelne: o Wideimy wigs, te istise teria elementara porwalajgen osacowa od giny (@nadmiarem) wartosei vgigé i napredes w belee Jaka jest zatem rola pomiaru spragtowego? Oczywigeie Bedce 1, po plnwkan, wenyfikacja tect dla , =. Z uviagi nat, 26 Ne, jej doktadna wartosé jest oczywideie niemicrzalna Poczawszy od wystarceajaco duzych wartosci N praktycznie pom sie nleznacane rinice migdzy asympiota a krzywa Wehlera. Najmniejsza licabe eykliy dl kre) moana 2 wystarcea}aca w praktyee dokladnoscig uznaé, 2e Kraywa Wohlera pokrywa sig asymptota, nazywa sig graniczna liczba eykli | oznacza sig ja praez No, Jest ona zaleina preede wszystkim od rodzaju materiahs i wynosi dla eSznych salt :10°— 10? ceyKli, 2a dla metali niedelaenych i ich stopow ~ 2-10" ~ 10° i wigeejcpkli, zalanie od rodzaju stopu, Konkrotna wartost No, prayjmowana ia podstavvie wprzedaich bedan danegD daaju materialu, nazywana bywa podstawa bac baza prob zmeczeniowyeh, prowadeas yeh do sporzadzenia wy/kresu Wohlera, Je) majomosé pozwala na praerwanie badania onkretne) prdbki z chwily osiqgoigeia liceby eykli Ne. gdy2 wobec podanyeh zalodei uzaje sig wéwczas, be prObka ta przenioslaby — nic ulegajge ztomovi — nieskoiezenie wwielka liczbe eykli, Odpowiedaio do tych ustalen praktyezng wytraymaledeig zg ezeniowa lab httho wytraymalisi zmgcrenlg ori cazynamy ean ‘wartodé naprezenia maksymalnego Joy tie powodujaea znészozenia pt nig gnigeiein liczby.Nq cykl. Jest nig wige po prosiu reedna punkty kreywe} Woblera 0 cdciete cdomie] No. Wytrzymalose zmgczeniowa jest cznaczana ~ w myst normy PN>-pizez Zy 9, prey czym indeks @ omacza rodzaj obcladenia (g — zginani ¢~ delhi, 5~ skrcani), nde Baad ~ har (eeu j urzgdzeni, KiSrych elementy przenosza w catym okresie eksploataci, mez innymi ni2 2mgozenie materiatu, liczbe eykli zoacznic takich urzqdzeh naleza np. automatycane badé sterowene bezpa- eka ,laziki ksigzycowe"”. Skoro okresowi eksploatacji takiego da licaba cykli N, (patrz rys. 4.2), to dla jego clementéw napreze- jest napastenie.con.< znacznie. przckraczajace Z, 9. Wyznaczona i indajaca okresowi eksploatacji wyrezonemu liczba a znisz preed zakojiezeniem tepaz akresa eksploatac|i, wytraymatoSeia, zmeczeniowa. Norma PN-16/H-04325 dla niej oznaczenie Zaye. Preyjecic tej wactosei, czesto znacznie praekra- Zap, prowadzi w oczywisty sposdb do zmniejszenia cigearu rozwazanych nieograniczone) zakres ogra: przez indeks fiw oznaczeniu Z, » zalez0ous Z od rodzaju cyklu mo2- i nastepujacym prostym rozwazaniem: Niech przy naprezeni Gee: prze~ R= = (czyli H = 0) trwalose probki wynos) Ny (rs. 4.3). Prey R +B") ‘akiej samej wartosci naprezenia maksymalnego Gnu; odpovin- ‘naprezenia ziacznie (bo dwukrotnie) mnigjszy. Inicjowane procssy zmgozeniowe prasbiegaja wige do uniszezenia probki po Hiezbie cykli Na >> Max warosei naprezenia, a podobne ~ prowadzi do wniosku, 2e nie ty! i wotteymalose zmeczeniowa Z js Badania zmeczeniowe charakteryzuja sig duzym rozrautem wynikéw. 500-procentowy razrzut trwatoéci uryskiwanyeh prey tej same) nie identyeznyeh probek nie nalezy do rzackosci. Dlatexo wyniki te za a najezescie) musza byé opracowane statystycznie. Oméwimy t jedynie | ccowania wynik6w eksperymentalnych w 2akresie ograniczone wyt nove Zanwatmy, te skoro — jak wspomniano ~ kraywa Wehlera, saryso drie wspélrzednych nus ~ Ny ma w anacznym zakresie liezby eykli n rakter bardzo zblizony do wykladniczsgo, to w ukladaic Gas, ~ log N 28 odpowiada linia prosta (rys. 44). Polozenie te} prostej nalatwie jest wy sujae oparta na mictodzie najmniejszych kwadratow metode regres liniowe), fzacq.do otrzymania r6wnania prostsj regresjio postaci: z log =a+bo {ub po odpowiedniej zmianie canaczeh yeatbr oa tog Ryn. 44. Wykres Wohletaw ubtadale Guy, fog Sposdb wyznaczania a oraz b opisano w czgéoi IV (rozdziat 16), Mian, preyblizenia zbioru punktéw eksperymentalaych prosta regresji jest Korelaclir, prayjmujaey wartoSs 1 dla zaleenosei Seisle liniowsj (brak— 1 _ponkisw pomiarowych od prostejs sytuacja racze} nierealna), wartosci ‘Statystyezne jo wynikéw wyznaczania praktyczne} wytrzymatosel zm¢~ ‘ezeniowe) Z wymag Spesevasla specu} mciody boadai Gest to najezeScle) ta. ‘hetode sshockowa), ktére) opis mozna zaledé w ksigzkach Z, Dylaga i 2. Ortosia Hytraymalast ameczeniowea materlaléw oraz S. Koeafdy J. Szali Padsiawy obliczen meczeniowych, podanych w spisie literatury na koicu rozdziatu, 4.2.3. Wykres Smitha [Najwndnigjazym 2 punktw widzenia praktyki ineynierskiej ~ wynikiem sporza- asm keg Wailers jest wares pralzycene} votraymelaiei zmeezeniowe} 2, aktuaina dia praebiegéw 0 wartosci H, bedace} parametrem tej krzywe}. W pele ‘na majomosé wlaseiwosel zmeczeniowych material wyimaga jednak co najmnie| -znajomoici wartosci Z dla dowolnego rodzaju cykli, czyli dla dowolne) wartosei H. Te zalemoseZ od Bi motna ur praez Igozenie wynikdw sporzadzania wielu kezy- ‘wych Wohiera w jeden zbiorezy wykres, zwany wykresem Smitha. “Wykres taki powstaje w spos6 nastepujacy (patra rys. 4.5). Zalézmy, ze dwie ‘identycene probki poddane sa obsigzeniam zmeczeniowym.przy te) samej wartosci Gnas = Gnas. Niech dla pierwsze) probki wartosé Hy >> 1 (rys. 45a, preebieg «A. zai dia drugie] 2, = 1 (rys. 4.5a, przebieg, ub”). Jak jué wyjaSnions, liczba eykli Ng, ‘konicezna do zniszezenia pierwsze) probld, jest wskutek mniejszego zakresu zmian napretes macznie wieksza nit niszczaca druga probke liczba cykli MN». Krzywe Wobilera (1 1 2}, uzyskane pray prayjetyeh wartoSciach H\ i Hz, sq wzgledem siebic ‘preesunigte, jak pokazano na rys. 4.56. ‘Niech wartosciom praktyczne} wytrzymatosei zmeczeniowe} Z)= dane | Z:= Gus? uryskanym prey H; i He (rys. 4 5b) adpowiadaja na rys. 4.5a graniczne preebiegi obcin: ‘tajace c oraz d. Napretenia srednie tych praebiegsw granicanych wynosza odpowiednio “Gu i Gua, & naprezenie minimalne ~ Ges i Cues (Oozywiscie wobec He = 1 oi.2= 0}. Motna wige stwicrézié, 22 prey naprezeni frednim réwnym cy, wytrzymalosé zee iowa wynosi Zj, @ przy napredeniu Srednim yin; jest ona rSwna Z. Prayjmijmy (rys. 4.5e) ulklad wspOtragdnych, w kiSrym of adcietych jest sia op, a of ragdnych ~ ost, ‘naprete® maksymalnych Or i umnowmy sig dodatkowo, # na o3i rzednych edktadane beda wartoici Ou, rovne wytrzymatoiciom zmgczeniowym Z, W takim ukladzie punkt ‘owwspitraednych (05, Onn), 26216 Onc jest waroécin, wytrzymatoici zmgezeniowe} Z, age 2 naprezeniy So ee oa seprezentowal” wykres Wohlera o pa- Seni jom Oy iGp. W ten sam spos6b wykros ‘Wohlera, sporzadzony dle prayiete) wartosel H; (rys, 4 5b, krzywa 1), ted na ms Se _zepeezentowany praez punkt S\(¢, 2), za$ doug, ktGreyo parameirem jest Hs (ys. 4.5b, 2) ~prazt punls Gua, 2). Uenajge 0$ ragdnych (rys, 4.5¢) take za of napreiea (hod © nprgzenin minimalne tych prasbiegsw, dia kideych dye =Z), movemy ani r< i dla Vorbas WW OF piaed WORE eee | Toka 2N co NAGI WEE THAD 8H OG AWOIZ VEE ‘Fav "Wa PiaguE HOmm ukladzie wspéhzediych zaznacayt punkty Tio, i : MOnts Owit) i TCG ua, Gris), rOwni sige spain wpraiio voles Wohlers iia ae Aaniesione w uktadzie (G», Saxni) Szetegi ar punktQw S(O Grae) = Z,) oraz, i linia granicemych warossi ay W : rn Wykces taki, bedecy hiorcaym wie wykreséw Wohlera, nazywa sig wykresem Site Woke oe Jest petny (zamkniety) w czesci napreze njemnych ze wzgledu na to, Ze nie da iadkich probek: (bez karbu) vokonanych 2 materialsw speqzystoplstyernyeh de prowadzié do elomu w warunkach sciskania. Ry. 4.6. Uproszezony wykres Smithe ; ‘sporzadzony dia skrecania, zzinania (ub dla rozcinganis—sciskenia u, majdujacych sig w stanie sprezysto-plastycznym, mozna wznaé za ‘symetryczny wagledem poczatku 0 uktadu wspdtraednych (jedeli po- ‘Gnu tego ukladu sq identyczne). Mozna wige ogranicayé sig do ‘odpowiadajace) oy >0 (rys. 4.6). Zauwazymy jeszcze, 2e jach na og6t nie dopuszeza sig do wystepowania od- ‘gong czeSé wykresu obcina sig prosta 5:53, odpowiadajaca | pozostate linie krzywe zastepuje sig prostymi, tak jak pokaza- jest ezutem punktu $3 na finig minimalnych naprezeh granicz- 42.4, Wykres Haigha Ze sposobu konstrukcji wykresu Smitha wynika, te jell ne pr rys. 4.5 14.6, zaznaczymy punkty Qy, Or, Qi odpowiadajace Gnas ns Gate wy tO Odcinki Q1Si= QT), OsSs = OTe, OSi= OT ‘nym amplitudom odpowiadajacym tym naprezeniom Srednim, Widas linia graniczna Smitha jest wlasciwie zbedna, a potrzebne konstruktorowi | mozna podaé odktadajgc dia naprezet Om., Cas, ited nieane Q:Si, Q383,.. itd. Uzyskana w ten sposdb zaleznosé granicznych amplitud mapreteh od sete navowe Ww ukladzic dg, Og, nazywa sig wykresem Haigha (rys. \reskowana). ys. 4.7. Wykres Haigh Naturalnie dla kazdego punktu krzywe) suma jego wspkrgdnyeh rovma sie wotay= matogci zmeczeniowej Z dla odpawiednie} wartosci H. Linie kraywa wy/krest zastepuje | sig podobnie jak na wykresie Smitha ~ odpowiednim liniami prostymi. (Punkt 5 ma-9st ) oy odpowiada wartosci R,, punkt Sy za$ uzyskuje sig, prowadzas 2 punk $5 nashylonl | pd katem 45° do osi prosta do jej przecigeia sig z kraywa Halgha). 4.3, Wplyw karbow na wytrzymalosé zmgczeniowg, LW praypadku gwattownych zmian ksztalta lub wymiaréw clement czy prob, >) rnowiqeyeh taw. karb, napredenia nie zmnieniaj sig w spos6b wynikalacy 2 uwagledies nia zmiany pola (lub tet ksztattu) przekroju poprascenego elementa sey Probl seu karbu w konwengjonalnych wzorach wytrzymatoseiowyeh, leoz: 9 Koneentragji. Stopieh koncentracj, spawodowane) gwatowna 2miane pracksojy (Bry ~alozeni, 20 material jest iotropowy i iealnie spreystys a przodimiot~ glad, SS) dla sig‘za pomoca tzw. wspéterynnika ksztat de definiowanego jako o, =e (4.2) ‘gdzie Cs jest napredeniem maksymalnym (penujgcyrn w dnie karbu), 0, 2a8 ~ napre- Zeniem nominalnym, jak wspomniano ~z zastosowania konwencjonalnych wzoréw Rys. 48, Spigteeni naprezed w karbie Wartos wspilczymnike ksztaltu dla identycenego karbu jest, worew nazwic, za- Jena réwniet od rodzaju obciagenia elementu — jest zatem rozna podezas rozciqgania, -zginania, skrgcania. Wartnsci 04 sa podawane W postaci wykres6w w funkeji odpo- ‘wiednich stosunk6w wymiaréw elementu badé probki. Kaidy karb jest prayezyna spadku odpornosci element na zmgczenie. Jednakze, chociae wapblezynnik % nic zalezy~ dla niezbyt ostrych karbdw — od materiah cle- ‘mentu, stopiei jego szkodliwego dziatania nie jest dla ré2nych materietéw taki sam, Spadek wytrzymalosci zmeczeniowej, wynikajacy 7 driatania karbu, jest okreélony la danego materiatu preez tew. wspélezynnik dziatania karbu fi. 2, A, os 4.8) _gitie Z, jest wytrrymsloscia zmeczeniowa probki gladkie) (tan. bez karbu), Ze 208 — 5 oe w identycanych warunkach wytrzymatos 2meczeniowa i Ore zone} karbem. WspSiezynnik Py jest funkeja dy oraz wlabeiwodei zentowanych przez tw. wepblezynnik wradliwoki na dalalanie karbu tymi wietkosciami istnieje zaleanosé ‘ie By =1+M4 (0 =1) Racerywista wartoSéspiettzonych naprgze mona zatem pray jako Fine = Pry Wspétcaynnik wratliwosei na drialanie karbu mode by¢ uwatany —w niezbyt ostrych karbéw — za stata materialowa, choé stwierdzono, 2e opréex fi od promienia dna karbu (tym bardziej wyraénie, im ostraejszy kar) tos6 wplywa rodzaj obciagenia, asymetria cyklu, stosunek wielkoset pex wislkosei 2iaren materialu i twardoS materiahs, Dla réenych material me vartosci x przedziatu (0, 1). Dla materia pravvie doskonale wradlvnyeh nie karbu (np. szklo) jest on bardzo bliski jednoSei, Din takich natomiast, ke sig za catkowicie niewrazliwe na dzialanie karbu, jezo wartoS jest roma te syeznym praykladem matcriatu 0 n, = 0 jest 2eliwo szare, w kigeyms saczeliny note grafitem pladkowym dzialaa jako bardzo oste karhy, a zatem zewngtrane nie sq w stanie wywotaé wiekszych spigtrzea naprezenia. = ‘Wartosé ™ w praktyce konstrukeyjne} wyznacea sie z wykresw — w zaleznosci od wytrzymatosci na rozciaganie R,. i promicnia karbu p, albo. ~w zaleznosci od wytrzymalogei zmeczeniowej Z,» i stanu materiahs. 4.4. Maszyny do badai zmeczeniowych Podany tu zostanie jedynie opis niektéryeh urzadees stosowanyeh W Bi wheSoiwosei zmeczeniowych metal ich stopéw, 4.4.1. Urzadzenie do badaii zmgeteniowych probek plaskich przy zginani Schemat urzqdzenia pokazano na ry. 410. Sifnik £ obreca preestawialny Sréd 2, ktdry 2a poSrednictwem korbowodu 3 wywotuje posuwisto-zwrotny mi powadhizach 3. Nasaniach 4 mmentovane 4 (bra) wale 6 = : ruchomymi 7 pkiskich probek 8, Drugi konieo kazdc) prSbki zamocowainy jest tuchomym (W czas ped), le astavilnym. (pred rozpocagciem © uchwycie 9. Weaystkie prstki ulegaja wige kinematyeznie wymuszanyn o stale) dla wszystkich probek, ustawialne) preed prdba, wartoSek amplify Ugigcie Srednie fy natomiast moze byé praed préba ustawione indywidualni de} probki praez odpowiedni obest je) uchwytu nieruchomego 8narysowano na nim drugich identycznych sai 2 na » mimoSrodem oraz praektadni pasowych © skokowo ziniennym preelo. sajgeym na zmiang ezestotliwosci obcigzenia, jeting 2 081 ukladu napedowego mechanicznie zwigzany jest przetwornik obro- n 10, ktbrego sypnaty podawane sq.na micrnik ezesttlivosci oraz na -eykli, Peknigcie ktorejkolwiek probki powoduje wymuszony przez od- pretyne 11 obrét wahacza 6, na koficu kiSrego zamocowany jest (obroto- ‘uchwyt 7 probki. Wahacz ten, obracalas sig, uruchamia mikrowylgcznik -doplyw impuls6w do licznika oykli dana} probki. 442, Urradzenia do badai zmeczeniowych przy zginaniu obrotowym: brotowe jest najlawiejsrym do zealizowania rodzsjem obeigzent #80 ~ siud powsrechnosé badah pray tym obciqzeni i mnogosé aed a5 9 B96 BOL 73M 2AIBB ee cy Var a [Rys- 4.10, Schemut maszyny Scheacka do bada poderascbrolowege zynania: ‘a= sehemat obelazeni prod | rozkad st Wewneirenyeh,b~ sche Budo 41-siinik, 2—spraggl, 3 = wal gal, 41 3~uchwyty prs, 6~ proba, 7 1 8 ~ Sanya wane, 710 wabliwe lotysks abeiazajce, 11 ~ cbcingnik prassuwny, 12 —dbwignin obcigaieen, 15~loayako podporowe dawigni obeiazlass) !4~ gana i dvignn vad preenosaneng9 ObeiN=N/% 15 ~ zacrep dig obclatajes, 16~alejowe tami gan, 17 = element wapelpcacuey 2 wylgcznkiem automatyezny, [8 ~ eapih angarowes 19 ~uraadzenie chiodagce, 20 ~ prakladnia napgdzneen Kerik yk, 21 22—Koaysha stojane sink, 23 ~ beige tojana sink Maszyna opisana ponite) zostala wyprodukowana praez firme C. Schenck. Zasto= sowany Ww tej maszynie sposdb obciglania, wywolujacy w nie} cayste zginanie (bez Scinania) i odpowiadajace temu obcigzeniu rozktady sit wewnetranych pokazane Ba tys.4.10a, na rys. 4.10b praedstawiono schemat budowy maszyny. Silnik J pressLo - apd jen 2 uchwytbw 4 5, w kGrych jest zamocowana prob- serecimt tances una mor tnseyny tposobnyeh tryskach 9 10, rwigzanyeh z ukladem obeiaeajqeym. Zmiang Gositonin uayekaje si przez zmiang polo2enia obciadenia 1/ na divrign obcigeajaee) Jo. De stojana sinika,obrotowo ossdzonego w tozyskach 2/ i 22, zamocowany jest Trae epealne dobrany obsignik 23. W ezasle pracy stojan wychyla sig ies ‘polozeni rownowagio kat proporejonalny do momentu obrotowego kon iecanego do { “rywolania obrotSw prob, stanowigg tym samym mierik tego momenta, Ry 411, Maszyna Schenck ~ wyglad zewagtrany: 1 pels wechenizmu asiny abcigzenis, 2 ~ waaanikpolotenieobciénin ecw obca2ace, 3 ~ poate iniow, 4 ramigzacapu dtvign bina), J - podaitka momenta obsotomego, apie uniruchamiajacy soja lk, 718 ~ emis 2eeerove ‘ylko dwie prdbki zamocowane w uchwytach) Sink 1 przez, dvastopnio ie - Fra cea Guatomiona prune psova 2 obrca cntery wrzcion ul2y- spystym (eurka,gummowa) 12 2 licznikieen obrot6w, cxyliHeanikiem eyili 13. pohcaone wylaczniki 4, naciskane praez opadaigee wieszaki, poweduja prosrwanie plywu pradu do sila po peknigciu ostatniej z badanych probek, BRM W436 \ AT \WA ! \ ea ke aaa ys. 412, Sehemat uradenia do badah podezaszgnaniaebrotwinego 2eScnaniem | Prawidlowos zamocowania probek musi byé preed uruchomieniem meszyny sprawvdzona za pomoca caunikéw 15 — nieosiowoss, czyli taw. ,biele” koiien prOblc, ale powinna preekraczaé 0,02 mm. Czujniki te moga tet shityé do poniara ugigé prt bk w trakcie ich badaii na zmeczenie, 4.5. Wyznaczanie wytrzymalosci zmeczeniowe| metoda Lehra Okreslanic wytrzymatosci zmgczeniowej metoda opisang w podrozdaiale 421 (sporzadzenie kraywe) Wohlera) lub wspomniang w podrozdziale 4.2.2 (tw. meteda ‘schodkowa) jest bardzo ezasochtonne i Kosztowne. Preyblidona wartosé wytreyenale= Sci zmgezeniowe} mozna orientacyjnie wyznaczyé, stosujae Specialnie w Sym gel ‘optacowane metody skrécone‘odkszialceniom plastyeznym, 5 2 takée coraz Hs “do prayrostéw naprezet maksymalayeh, ware szybszy, Beer ienreporjonahy Mt Onay ) b= MolOmox } © -T (6nax } 200280 Gan (MPO) z oe ‘Rye 4.13, Wylzes Lehr sposbe wyzraezaniaproyli2one wartose Zp zie sit, de jesli w ukladzie wspstragdnych f— Oran Mo— Crane T— Crux SPO ‘ni podstawie pomiarSw odpowiednie kraywe, 2 do kadde) z nich poprowadzimy zie (9 je| poczatkowyim i kofcowytn punkcie) oraz wyenaczymy punkty pree- ‘par styemych, 0 Stednia arytmeryczna wartoSé odcigtych tych punktow jest mn pezyblizenicm réwna wartosci Z,,badanego materiaty (ry. 4.13). 4.6. Wyenaczanie orientacyjnej wartosci Zp metodg pomiaru strzalkd ugigcia ‘wartoés Z,. moena wyanaceyé. mierzac jedynie ugigcta kofica obra probki zamocowane} wspornikowo | poddane) skokowo zwigkszanym ob- ‘wywolujacym w nie) zginenie ze Scinaniem. Pomiar wykonuje sig na i yt: 414, Wyhtes/=/( ta) porzaony Aa tomes xine Lapa wznezanaarinacyee wane Ze urzadzeniu opisanym w p. 4.4.2 i pokazanym na rys. 4.12, Naprggenie o ‘ostainiemu punkiowi prostoliniowe) czelei wykresu sporzydaonegs a nikéw pomiaréw (cys. 4.14) jest dla niektOrych material, bliskie warodst ezymalosei zmgezeniowych Ze 4.7. Cel i zakees éwiezenin ‘Cwiczenie ma na celu praktycane zapoznanie sig studentiw 2 pods todami badat materiabw konstrukcyjnych na zmeczenie oraz ugruntoymi rych na wykladric wiadomosci o wielkoSciach charakieryzujaeyeh edo rayw konstrukey)nych na daialonie obcigzed zmiennych i o onstuksi wwykresSw zmgczeniowych, Preeprowadzane badania obejmuj: + wyanaczanie pracbiegu wykresu, Wohlera pray zginani prbek plasieh Acesie ograniczonej wytrzymatosei zmeczeniowe) "= pomiar prayblizone) wartosei wytrzymatosei zmeszeniowe) na obrotows: nie Zye 2a pomnoca prilby Lebra, 4 ‘ okreflenie orientacyjne} wartoSi Zy» na podstaivie pomiarSw stxaiht pedcki wsparnikowe) 4.8, Praebieg éwiezenia 4.8.1, Wyznaczanie fragmenta wykresu Wohlers ‘dla zginanych probek plaskieh Praed zamontowaniem prdbek w ureadzeniu pokszanym oa fy. 410 ale) tad pomiacu ich wymiaréw: dhugoSei 1 migday osiaotworn stenowiaeego EMS4 sever aa by moss pbig 9 ashy rachonym,ssrokoki , gba @ Pat omy stanowigeego kar Konstukcyny. Nasteple male): eee wrt! minosrogGw urzadzenin tak, aby uryskaé zadane wartoci et ee dagen tan ws njoj, na Gugich 246~aaieksea 2 zadenych fraech wartoéel strzatek usiecia), warpeanve prodki w uchwytach ureqdzmnia (po zy probki w kazdych 2 suf curzadzenia), atzieiokowat sierchome chat pxSbek teks poten, by way ‘kad tadana-warodé wopolczymnika stetodci obeia2enia H, © wigezyé zasilanie ukladu pomiarowo-r jestracyjnego, wyzerowaé-licanik cykli i uruchomié silnik urzadzenia. ‘Czckajae na pelaigcie probek obliczyé wartoS6 naprezet maksymalnych w préé- each. Nalety w tym oolu skoreystat ze wzoru va stralke ugigcia belki wepornikowe}, oteigtone| a body htc: PP. i ier gazie (4.4) ba! vee ‘Moment gnacy Ww praskroju karbu jest oczywiseie réwny Pl, za6 nominalne naj- svicksze naprezenia J, w praskroja karbu wyznacayimy uwasledniajac we wzorae ckreflajacym wskaénik zginania istnienie ctworu: (o-d)a* ( a (4.12) 4.13) Okseblenie teoretycene} maksymalne} wartosei naprezed spigtrzonych praez karb (ze waoru (4.7)) wymaga okreflenia wartofci dp, odpowiadajace} wymiarom prabki Ne osi ragdnych wykresu Willers iraeba nstomiast odlozyé wertosci Oya, uzyskane ‘ze wzorw (4.10) po wymaczenin wopSezynnike dziatania kerbu Be (wa6r (4.9)) ma podstawie wspélczynnika n.. Stan materialu prébek zostanie podany przez. provadza- ‘cogo, wartoké Z,.za5 nalezy prayxé z bardzo prayblitone) zalezaosci : Zp =05Ry (4.14) Ostetecanie na naprezenic 6, wzyskuje sig zaleznase ) 3 abe Fem "Gear htnes -O 19) Po peknigciu probek zginanych pray najwigkszej wartotei stra ugiesia sowaniu odpowiednich liczb eykli takie dla probek, Kidre jeszeze nie wlealy 2 niu i bed dale} obviazane) nalezy ‘ wylaezyé zasilanie ureadzenia, 2 ‘« zamontowaé w migjsce peknigtych probek tray nowe prbbki, kre beds. ne przy posrednie) x traech zadanych wartoéci ugieé, * odpowiednio zmienié wartodé mimosrodu w celu uryskania dia tych probele gj wartoSci strzatki ugigcia f ae : ‘*ustawié i zablokowaé nieruchome uch»yty nowo zilozonych prébek w polozeniuy, by uzyskaé zadang wartodé wspélezynnika H, ‘i ‘ wlagzyé zasilanio ukiadu pomiarowo-rejestracyjnego, wyzerowaé licmil i ponownie wlaczyé zasilanie silika ureadzenis, Po zakofczeniu badan (czyli po peknigsiu wezystkich prébek) nalety eifem liczby cpkli niszczacych (pamigtajge 0 zsumowaniu lib eykli dla probek o rych pray minimalne) wartosei ugieS) { woteezyé urexdzenie 2 sieci, a na po xzyskanych danych porsiarowych wyznaczyé rownaiie proste) regresji@ pastac Tub (4.6). SposSb obliczania wspSlezynaikéw rownania. proste} regres po w roziziale 16, Nastepnic nalety spocaadzié fragment mykresu Wohlers W graniczone] viytraymatosei meczeniowe} ei 4.8.2. Pomiar prayblidone] wartosei Z,, xa pomoca priby Lehra: Nalezy wykonaé nastepujace czyanoéci « amierryé drednice probki, * zamocowaé probke w uchwytach maszyny tak, by wartogel biel, mie Jozyskach obcigdajaeych, nic preekraczaly 0,02 mm, « wlaczyé doptyw pradu do sik, ® powoli preesunaé Slizgacz opomicy (rozrusznika) do wakazanego polvaenits + zwvolnié zatrzask unieruchamia)aey stojan silnika, po usinieniy sig wartofci momenta obrotowego odczyas jego wartose dl sieobeixtone), : * abciazad probe skokowo (sapien prazestams nape oe stwierdzeniu nieliniowossi prayrostéw wskazai ~ prayrostami 2 MPA) ; hotujge wskazania przyread6w; pomiae pracrwaé pray taki wartesel obelaeai fa bedzie wywotywata szybki prayrost wskazad 2 uphawem zs (BHynigeie micane), * odeiney’é probke, + preesunaéSlizgacz opornicy do polotenia poezatkoweg>, + wylaczyé doplyw oradu do sila. 8 Po makodczenlu badania nalezy na podstawie wzyskanysh days sporaadaié wykcea Leha i vyanacayé wart wytraymalsel zmgS2eniOWedOkreslanie orientacyjnej wartos: ___ Strzalld ugigcia prébki nose jest nastepujaca: probki, ci Zy» na podstawie pomiaréw wspornikowej ‘probke w uchwycie maszyny tak, by wartose ,bicia” nie preskra- “na swobodnym koficu prébki wieszak i = ieszak 2 tozyskiem obcigzajaoym i za- e tozyska obciazajacepo koicéwke ‘urzadzenia, ébke skokowo, kaédorazowo notujac wskazania”. i ane Saiinikes i takiej wartosci ot < ia, ktéra bedzie wywolywata een ‘uphywem ¢zasu (,plynigcie dynamiczne”), doptyw pradu do silnika. ey sporzadzié wykres f( Gnu) i na jego podstawie wy- czujnika zegarowego, Zmeczeniem materiaty nazywany jest proces zmian | okresowo zmiennych napreéef lub odksztslees, ktére aniszezenia, Badania zmeczenia tworzyw uksztatowanych probkach bez Tae, Nae po nym obcigzeniom rozeiagajacym, zginsjaeym lub skrgca (niesinusoidalnych) cyklach obciazenia, jak réwnie® ba naprezenia lub odksztatcenia, prowadzone sq znacznie nionych preypadkach. W rozdziale 4 podano niezbgdne wiadomosci podstay zmeczenia metali. Informacje te sa w wigkszosci ektualn tworzyw sztucenych. Najwainiejsze réanice wynikajace rnych oméwiono krStko w nastepaym podrozdziale. Literatura Pg erties Peete pedtteowe | gti pce pragtoae- owadeenia Badanie metali na zmeczenie. Prdba zginania, Badanie metali na zmecrenie, Prdba osiowego rozciagania-seiskania pray statym Zeliwa i staliwo, Badania E sf ‘na zmeczenie. LOS Z,, Wyirzymatoié zmeczeniowa materiatiw, Warszawa, WNT, 1962. 5.2. Specyfika badah zmeeze sKI S., KOCANDA S,, ZAKRZEWSKI M,, Badanie wiasnosei mechaniczyeh meta tworzyw , 1967. Badania zmeczeniowe tworzyw sztucanych W2Orowt stosowanych do badai metali, co jest zrozumiatt historyezny. Badania te sq jednak ‘2nacenie bardzie} § nastepujace specyficane wlasciwosel twormyy saueztit ‘ wiadciwosci reologicane (pelzanie i relaksagj « bardzo mata (w pordwnaniv metalar) . jerzchnia peti histerezy, a ‘macana powierzchnia pel histerery, pekanie metali, Warszawa, WNT, 1985. J,, Podstawy obliczen zmeczeniowych, Warszawa, PWN, 1985, 5 Z., Wytraymalose emeczeniowa materiaiéw, Warszawa, WNT, 1962. 'M. E., NIEZGODZINSKI T., Obliczenia ameczeniowe elementéw maszyn, War- Laboratorium 2 wytrzymatosci materiatév, Wroctaw, Wydawnictwo Poli-6. ZLOZONE STANY NAPREZEN. HIPOTEZY WYTEZENIA 6.1. Wprowadzenie W praktyce inzynierskiej obliczanie element6w Konstrukeji, w ktérych obciagenie wywohuje jednoosiowy stan naprezenia, oraz ocena bezpieczeiistwa pracy takich ele- mentéw (i ealych konstruke)i) nie nastreczaja trudnosei. Za elementy spetniajgce wy- magania wytrzymalosci material6w uznamy takie, w ktérych maksymalne wartoéei napreéeri, wlasciwych danemu stanowi obciagenia, nie praekraczaja wartoSci dopusa= cezalnych ze wegledu na rodzaj i stan uzytego materialu, warunki pracy czy warunk! obciazenia, tzn. o(tubr)s ®t ag 6.1) n gdzie: © (lub 2)—naprezenie (normaine — o lub styczne ~ 2) wywotane w elemencie przez obcigzenie, R,—naprezenie niebezpieczne, charakterystyczne dla danego stanu materialu, prey. caym: Re=R, lub R,=Roz—dla materiatsw w_ stanie sprezysto-plastycznym, Ry= Ry ~ dla materiatow w stanie sprezysto-kruchym, n— wspélezynnik bezpieczefistwa, &~—naprezenie dopuszezalne wtasciwe danemu stanowi obciagenia, W stanach obciage wywotujacych w elementach zlozone stany napreéenia taka: ‘cena pracy, czy bezpieczehstwa konstrukeji, nie jest prosta. Majac bowiem do ezy- nienia z trzema naprezeniar @, =0,(x,¥,2); (i =1,2,3) (6.2) musimy ocenié stopien zagrozenia material, z jakiego wykonana jest analizowana (obliczana) konstrukeja, czyli moaliwosci wystapienia takich zmian fizyeznych, kt6re, doprowadza do odksztatceh trwatych (materiaty w stanie sprezysto-plastyeznym) lub do utraty spéjnosci (materiaty w stanie sprezysto-kruchym).naa 14 stopnia magrotonia M.T. Huber (1904) wprowadall pojesie wyte- 1 Sn te stoped tlzni sg stu Tryernego do gransy ish FanateNalety pode 26 00 polsce wrteenin jest pojgeiem typowo polskim, Frpodobaych sytuacach oceny stan zaprozenia aywane jest w fteraturze Swiatowe} Porc wytraymaloel (muterialy w stanie spredysto-krickyin) {ub plyniceia pla ‘stycenego (materiaty w stanie sprezysto-plastycanym). é Roolenst ee cae eneans kousrakeyjneno, czy calych konstrukeji znajdujqeych sig w warun- tach zlotonego stanu napredenia, sklanialn do stawiania stosownyeh hipotez, zany hipoterami wptedenia, w litecturze polskie), 226 hipotezami. wytraymalosciowymi sw pozostale] Iteraturne. Czyni sig tak wobec niernodnosci teoretyeznego czy ekspe- Prrentanege ronsterygnigea problem oveny storia zagiotenia materia elemen- tw ataidujacyeh sig w ztozonym stanie naprezenia, W kadde} takiej hipotezie tworzy \ sig funkeje (de facto: funkejonal): FO.030),.0)= F008 gp% estos) (63) okrestajgca vetgzenie, a wige okreslona prece naprezenia dp ore ewentualne stale tmaterialowe C (nie w katde hipotezie wy stepuja). W opisie tym oj, 03 i 0; eznaczajn napredenia glowne, 284 0,, .. .~. Tx o2naczajq nieplOwne skladowe stanu naprezenia Jesli zatozymy, ze funkcja opisuigen wyrezenie jest funkeja cingla ze wagled na ar Bumenty, to puakty odpowiadajace w przestrzeat naprezed state} wartosci Wyte! W tworzg powierzehnig ciggla. Wytzieniw na granicy plastycmosci (Ry = R,) lub grt niey wytzymalosci (Re= R.) odpowiads powierzzhnix granicana, o Kore) bedrie Jeszaze mowa v dalsze} czeSci rondziatu, Zatem F03,05,0) ¢ 64 Ry moana nazwaé lokalnym wytgzeniem materials, czyli stopniem zblizenia sig stanu fizycanego material w okzeslonym jego punkcie do stanu granicenego. Jeteli stan taki bedzie osiggnigty w jednym punkeie rozpatrywanego preekroju, to méwimy 0 pel- nym wytezeniu (W = 1) w tym konkretaym punkcie, gy za$ stan taki (W= 1) bedzie osiggnigty we wszystkich punktach praekroju, méwimy wéwezas 0 pelnym wytgzenit pracksoju clementu; jesli ten przekrd} jest praekrojem niebezpiecenym, mowimy ‘6 pelnyi wytedeniu clementu. W materialach bedagych w stenie sprezysto-kruchyrn, dla KiSrych R, = Rey osiagnigcie stanu W= | w calym praekroju poprzceznym jest réwnoznacene 22 stanem dekohez}i w tym przekroju, W materielach znajdujacych sig 4 stanie sprgzysto-plastycznym (R= R,) bezpieczefistwo konstrukeli jest wieksze ~ Osiagnigcie stanu peinego wytezenia w okreslonym preckroju prowadzi wpravdzic do Uitworzenia w nim praegubs plasiycznego, nie stanowi jednak jesacze 0 aniszczeni konstrukeji. Jak wiadomo z Kursu wytrzymalosei materiatéw, w konsteukcjach eC ackrotnie statycznie niewyznaczalaych dopiero powstanie (n mie | tych, 0 wigs utwarzni si lacichakinenatjeenep’ om opsieach eon | cerpamiy Nolne kona keel, ile dna ae le ance ‘anane zagadnienie ,nosnose gran ja taka ne jet ° Tromiostl daloyets Gocapeh oe soe Nenseiice e 'W onawianym zagidninin podstawowym probleme jst dobre fia cago sie, 2 prayer fizycanych lub 2 powods warunkéw abciaienia w dkrdlonpes stanie sprezystoplastycanym lub sprezystokruchym. Koniseznoscia Ww Wl sympa jest rezygnacja 2 bezwaglednej oceny wytgtenia na rzecz oceny poréwnaweze). Wi maga to 2 Klei spresyzowanialayterium take cceny (oceny wstebni) eal pepe eis shetlonego camita fiyerego majo We naa wy Keasonanoe okreslenio kryterium wytezenia jest ezynione w formie hipote2y~ syseteniowe) he potezy wytrzymatosciowe). dames JeSlifunkcje okreslajaca caymnik Bzyceny bedqey mira wytezenia we sodonyam stanie naprezenia okrestimy przez Fo}, 02, 05, C), za8 praez F(t, C) taka sama fink je dia prostego rozciagania jednoosiowego, to ocena poréwnaweza wytedenia bedaie polegaé na sformulowaniu warunku rwnego wytezenia postaci FO 1,93485,6) = Fl@,C) 6s Rozwigzujac to réwnanie ze wegledu na naprezenic c, otrzymujemy 9 = M01,53,050) 66 Prawa strong réwnania (6.6) oksesta sig jako napigdenie aredukowans Gas: Ong = [(.03.03,0) n ‘W ogalaej postaci réwnaii (6.6) i (6.7) wystepuig stale materiatowe, gdye w pray- padku hipotez odksztalceniowyich naprezenie redukowane jest zalezm= od tyeh stalych 'W przypadku hipotez naprezeniowych naprezenie redukowane jest natomiast od stax fych materiatowyeh niezatezne. ‘Napredenie redukowane Ong redukuje wigc zlozony stan naprezenia, opisany si dowymi gléwnymi naprereh 0}, 0, 3, ub skladowyi Gy (Cy my Tae do rOwnowae- nego mu wytezeniowo stanu rozciagania jednoosiowego naprezenim 0p, 2 zalednoge| (6) (6.7) wyntka Omi =% 63) Jedeti zatem bedziemy znali z warunku (6.7) naprezeni¢ Cs £0 ocena Stapmia y= tetenia bedaie identycena jak w preypadku prostego rozciggania, Stan wytgzenia WY wolany istnieniem zlotonego stanu naprezenia (stanu rédnego od stan: prostegoy ———‘8 wige jednoosiowego rozciagenia, éciskania, stanu czystego Scinania) bedzie stenem _—_bezpiecznym, jesti . Gm 5 Re (690) Og = hy _ pitie Ry, (lub k)~ granicana lub dopuszczalna wartosé naprezenia 6.9») 6.1.1, Stany materialéw “W wytrzymatosel materialéw przedmiotem analizy jest cialotraktowane jako jod- ‘norodny oérodek ciagly znajdujacy sig w naturalaym, nienapregonym stanie (oznacza tp brak maprezef wlasnych, resztkowych). W stanach naprezes doprowadzajacych ‘obciazze® w pevnych ich grupach moga zachodzié jakoSciowe zmiany whs- | Sciwosei cial (materialow). Preckroczenie granicznych wartosci napreget stycznych oe Jokalnie) prowadzi do powstania odksztatcef plastycznych, niezaleanych od : ‘weresinie) odksziatces sprezystych. Ciata zdolne do iakiego odksztalcania $4 zwane cialami znajdujacymi sig w stanie sprezysto-plastycenym, Jesli w obcia- -ciele do moment zlému nie wytworza sig odksztalcenia plastyczne, mSwimy 28 majduje sig w stanie sprezysto-kruchym. Oba stany nie sq cecha stata mate- bowiem wiele ciat zalednic od warunk6w, w jakich przebiega obciazenie, moze “zaréymo lomowi ciagliwemu (stan sprezysto-plastyeany), jak i krochemu \ kruchy). W ovenie wytezenia msteriahi zagadnienie to nabiera istotne- -bowiem ~ jak sie przekonamy ~ w kaidym prrypadku anelizowanego ‘najpierw musi sig rozstraygnaé, z jakim stanem materiatu ma sig ch warunkach do ezynien sig materiatu decyduje wiele ezynnik6w, z ktérych najwaaniejsze to: suzyskany po przeprowadzone) obrébce (preerdbka plastyczna, czy cieplne-chemiczna itp); w tym zawieraja sig naprezenia wlasne nia (obeiazenia wstepne), (arian wtaSelwodei mechanicenych, preejécie plastyczno-kruche), ia (je zwigksrenie sprzyja wzrostowi kruchosci), ‘de A trdjosiowy stan naprezenia powo- ‘geometri (karby; w ich obrebie powstajacy trdjosiowy stan ie aii as siete, na T * wielkosé ciate (tw. efekeskali im wigkezy ‘wicksaa szansa ujawnienia sie cech kruchodel 2 powodu fektSw miko), Scisla kwalifikacja stanu materia wymaga zatem iahbonane \wseystkich ezynnik6w majgeych nad wplyw. 6.1.2, Hipotery wytetenia Problem oceny vetezenia materiaiu pojawil sig jesaez= w czasach dzecia, Kiedy to Galileo Galilei Galileusz, 1632) i niezaleenie of niego FG. Leibniz (1684) sformutowali hipoteze najwiekszego rozciagania. Z nazwy hipote swynika, ze — wedlug je autorow ~ czynnikiem decyéujacym 0 prasjiciu w bezpieczny jest naprezenie rorciagaace. Hipoteza ta ignorowala wplyw a wy ‘wystepujgcych w konstruke)i naprezed sciskajacych. Formolowaaa byla dla podstae wowego typu materiatu noSnegp stosowanego w owych czasach w bude kamieni (piaskowiec, granit, marmur) czy cegiel. Modyfikacia tej hipotezy texa najwigkszego u: ia normalnego, wedhug kt6re), tadne 2 naprezef nych nie moze byé wigksze od praniey wytreymalosei pray jednoosiowym rozciaganisy imnlejsze od granicy wytraymatosci prey éciskaniu. Zakres je) dopuszezalne) st080+ ‘walnosci ogranicza sig tylko do okreslenia wytraymalosci w zakresie zlom rom dcielezeao. Dokladnie) oméwione beda hipotezy, kibre znalazly pelnicisae potwierdzeni ‘w praktyce inzynierskiej. 6.1.2.1. Hipoteza najwigkszego naprgzenia styeznego (ees) W hipotezie te), ktére} niezaleénymi autorami byliiC. Coulomb (1776), Hi. Trest (4864), ©. Mohr (1900), J. Guest (1900), i znane} w litersturze pod nazwa Ripotet ‘Tresei-Mohra, za miare wytezenia przyjmuje sie maksymalne napredenie styent W awigzku Z tym mode ona byé stosowana do materiaidw pédlegajacych odksztals niom plastycenym, a wige do materistéw znsjdujacych sig w stanie speezysto-plasty nym, W trdjosiowym stanie naprezenia, opisanym naprezeniamt gléwnymi Gi. Oy (przyjmowane jest zawsze 0} > 0; > 0%), hipoteza najwigkszego naprezenia styez ‘ma postaé oa Jas = F(C 103,0,0) = q 2a$-w stanie prostego rozciagania j fam = F(Gy,C)= 22 4 awanunku rSwnege wytezenia w obu pordwnywanych stanach raprets- | ria (ean satony {stan proxy), % wWzelednieniem warunku (6.8), sprowadza sig do | réwnania: Fl6,0249,C) = F.C) 612) q i ‘and po wykorzystania wzorbw (6-10) (6.11), do réwnania postaei ! st Se 613) Po redukeji i po awaglednieniu warunku (6.9) otrzymamy ostateczna, stosowana, | wrakyse, posta hiptezy 18) 2¢ jest ona ,nieczata” na napre2enie posrednic), czyli naprezanie o,. Wynika 2 tego, -2e-w hipotezie te) np, stan rozeiagania jednoosicwego, dia ktérego G,=0,>0; o> =0 i wobec tef0 Ong =O) jest raktowany jako wytedeniowo réwnowazny ze stanem rozciagania dwuosiowego, dia ktérego G1 >0; 9, >0; 0,20,; 750, shad ou= oi. Jest to duzy mankament te hipotezy. Rozwatmy prayWladowo stan obcigtenia, 2 jakim mamy czesto do ozynienia ' praktyce intynierskiej, np. stan zginania polaczony ze stanem skrecania, vystepuja- y jak wiadomo, np. w watach, Stan taki jest opisany nastepujqcymi naprezeniami: 0, =O nly, = rgei Te Tay Naprezenia giéwne motna wyznaczyé ze znanych waoréw transformacyinych g,+0, ,1 Os = Et la, 0) +4, (6.15) Wykoreystanio zwigzku (6.14) pozwoli okredlié napretenie zredukowane dla -omawianego przypadku zginania polyczonego ze skrgcaniem = | om =Vie.-0,) +4, dete Graficene odwzorowanie tej hipotezy pokazano na rys. 6.1. zed (616) Far Ray io ys. 6.. Ronn proniony la hipoery (aud Na konturze granicznym, odpowiadajgeym warunkowi plastyeznode, jest speinion as rwnanie (6.14), w Ktdrym Re prayjtuje wartodé odpowiadajaca graniey plastyes- notei, Wynika z tego, 26 kontur graniezny odpowida stanom napretenia woywohiie: yin stan pelnego wytezenia (W 1), obsear wevmairz niego zai ~ stanoin 9 nie petoym wytezeniu (W'< 1), czyli stanom beepiecznym. Dia materiaKow znajdajaeyeh sig stanie spretysto-plastyemym zachodzi Ry = R., zatem stan pelnego wytedenia cedpowiada jednoczeénie stanowi petnego uplastycznicnia, Na ysunku 6.1 saznsezono takée punkty odpowiadajace szszeg6lnym stanom napretenia wywolujgcym pele uplastycentenie: ‘A,B ~ rozcigganie jednoosiowe, C.D ~sciskanie jednoosiowe, Sywtiomiemne roxciaganie dwuosiowe, ywniomierae deiskanie dwuosiowe, G, H ~cayste Scinanie (skrecanie), ‘ Odcinki OA i OB okresiajg napcezenie niebezpiecane Re. (= granica plastyeanasel podezas rozciagania), za8 odcinki OC i OD okrelajq naprezenie granicme Rie (& granica plastycznosei podezas Sciskania); dla materiaw znajdaineych sie w stanio sprezysto-plastyeenym spelnione jest R= Ru. Dla stanéw ezystego Scinnia (skagea- nia) miodna okreilié naprgéenic sieberpiecee (Ry ~ granica plastyeznosei podkzas cayslego écinania; R,,— granica plastycznosct podczas czystego skrgeania) ~ odpe- wiada ono odcinkowi OG. Z rysunku 6.1 widat, 22 L Ry = Ryo hu 6) 2 Wynika 2 tego, 2e wedlug hipotezy najwiekszych naprezel stycznyeh (hipoteny ‘Tresci-Mobra), napreenie dopuszczalne na Scinanie (skrecanie) nalezy prayiemawae ~+———nnrtosci napreteé dopuszczalnych na rozciqganie, Praktyka potwier Se cee aS ete Plots pri Gw pordwnaniu np. 2 omawiang nize) hipoteza ()). Stosunsk Ry / Ry. = 0,5 uenasvany Jest za nieco zanizony, a wige projektowane elementy beda wymmiarowane 2 wigheons ‘zapasem bezpieczetstwa, 4611.22, Hipoteza najwiekszej energii wiasciwej ocksztaicenia postaciowego (,] | ‘Whipotezie te jako miare wytgzenia preyjmnuije sig te czesé ener spretyste), kts | su jest wynikiem 2miany postaci objetoci jednostkorve), a wies wlateiva energig ‘odksztalcenia postaciowego ®;. Hipotere te stosuje sie jedynie do materialéw zna) _dujaeyeh sig w stanie spretysto-plastycrnyin, jako 2e materiaty znaidujgee sig w stanie ‘spretysto-kruchym nie sq zdolne do odksztatcei postaciowych (w skali makro), Auto: tami tej bipotezy byli niezaleénie od siebie M.T. Huber (1904), R. von Mises (1913) "iL Hencky (1924), dlatego w literaturze nazywana jest hipoteza Hubera-Misesa- ‘Bencky'ego (H-M-H), ‘Wiaseiwa energia sprezysta ciata mode byé, jak wiadomo z kursu wytrzymalodei ‘materiat6w, opisana nastepujacym wyrazeniem Gnd, +8, (618) zie 34 . 6.19) = Zo 619) Jest cnergia winsciwa odksztaicenia objetosciowego, natomiast 620) Jest encrgia, wtadciwa odksztaicenia postaciowego. oy =Hor+e,+0) 621) m normalnym oktaedrycznym. To + (o, -0,)' +(@, -0,) +(%,-0,)" (6.220) 1-9, ) +19, ~,} +(0,-0,) +66), +4), +42) (6.220) Jest naprezeniem stycmyen cktsedrycanym. He fo modu! Helmholtzs, “2045) 12$ ~ 10 modul spreaystofel poprescane| (modul Kirchhoffa). Poznstale wielkoici to: E~ modu! sprezystosci wadtuing} (modut Young), v— wspSkczynnik Poisson. Wiadcivea energia odksztaleenia postaciowego da sie wige zapisé nastepuiaco 3 agian = Pe 9195,0) 624) Podstawigja do tego zwinzku wyradenie (6.228), otreyremy L FG ,.02.03,0)=0, = -|o,-2,) +6:-0F +,-aF] 629 Dia stanu rozeiagania jecnoosiowego (0; > 0; 0: = 0) = 0) otreymamy a =o, = 2 (626) F(@,C)=0, = vrabec ezego warunck rownego wyte2enia materiahs w obu stanash napretena (ed oosiowytn rozciageniu i dowolnym tréjosiowym stanie napedenia), po WyKORASE niu waorow (6.25) 1 (6.26), moana zapisa¢nastepulac: Fpl ar) +(e, as) Hosoi an 1726 interesujqce nas naprezenie zredukowane mo2na opisaé wyradeniei: og erat rea Hema one Gayby stan naprezenia byt opisany za pomoca naprezeh w dowolnymn ukludzie wast rapdnych, a wige poprzez skladowe Gy... fay WOwszas naprezenie styezne okie: drycane zapisano by zgodnie z wyrabeniem (6.22b), natomiast naprezenie redukowane preyjgloby postag:Om =Yersai 40! )-(,0, 40,0, +0.0,)#0 teh 4e2) 6.29) Oczywiseie, dla stanu granicznego wytezenia (W= 1) napretenie redukowane au = Re, €0 po wykorzystani wyrazenia (6.28) da sie przedstawic nastepujgeo: I, -0,) +(@, -0,)'+(6;-@,) =2K} (6.30) Zaleznost tw proedstewia rOwnanie powierzshni stanéw granicenych (dy Re= Rp bedrie to warunek plastyeznosci, Jest to walec Kolowy’ 0 osi rvmolegtej do asi glow. anych ubladu wspdlraednych (osi 1, 2,3). Rozpatrujas élad te} powierzchni w plasz- exyinie (op. w plaszezyénie |, 3), otrzymamay kontur granicany, ktdty bedzie elips, © patosiach @ i b (pate rys, 62). Pordwnujgc kontury graniczne dla hipoter (tea) { [7] moana zauwatyé, 2 clipsa Hubera-Misesa-Hencky'ego jest opisana na kort *2e wlasciwym hipoterie (Trex) 60 zaznaczono tak2e na rys 6.2 (linia kreskovana). ys 62. Konto granicany dla hipoery (6/12 zanazzony dl poréwaanie ontrem granicenym hpote (fu) Na rysunku zachowano oznaczenia punkt6w odpowiadajgeyeh szezegSlnym sta nom naprezenia wywolujacym peine uplastyeznienic, jak na rys. 6.1. Dla czystego Scinania (skrgcania) naprezenis granicznemu odpowiada w hipotezie [,) odcinek OG {ow hipotezie (trax) byto, 2godnie z1ys. 6.2, OG; widaé, ze OG> OG,), zatem L Fhe 0778, (631) Tak okretlona wartos6 naprezenia niebezpiecenego podezas caystego deinania (shrgcani jet bisa rzezywiotl, sie wart ohrslon poy apelin hipotezy [Fal 6.12.3, Hipoteza najwigkszeyo odksztalceni [Equ W te) kolejnej hipotezie czynnikiem fizycznym deoydujacymn © wyteteniu mac terial jest prayjete najwighsze odksztalcenie lowe tm Hipotezs ta jest st sowana do materiat6w znajdujgeych sig w stanie spredystokruchym. Wytezeniony sayanik fizycany wlasciwy omawiane} hipotezi€ (lma] TOPs Opisse dla toh esiowego stanu naprezenia, zgodnie 2 pravem Hooke'a, nastepujacyini zaletno- Siam FCG ,03.55,0)= (xy pry czym 63) mogna zatem napisaé (0 05:0C)= 41 a +o) ca) ccpowdio Jaén > 0 (atemote ges) ord my <0 (ahenot dena). Dlajeticeoan sta otpriece aay #(G.C)=Celau = 35) Formulyjae aatem kryterium eSwnego wytezenia dia jedno- i wéjosiowego stam naprezesi, napiszemy Sed F(a,C)=CGe)an = 628) F(G 10 310).0)= Ene = Ei Wykorzystujge odpowiednio zwiqzki (633), mozna napisag: Ons = 9, -V(9, +0, ) foici materiaSw modna zetknaé sig z nazwa tego wykresu jako wykresu stam me= | ‘Rys. 63. Kontur granicrny dla hipotery [eau] chanfcznego’ materialu. Hipoteza ta stanowi zespolenie dwu hipotez: najwigkszyel naprgzen stycznych [ Trux] i najwigkszyeh odksztalcet [Ess]. : ‘Kontur stan6w granicznych odwzorowany praykladowo na plaszezyénic (a), ) ‘Na wykresiez eysumku 64 zazoaczono try tnie graniezne: 7 0 © na rys. 6.3. Widaé na nim zasadnicza réznicg w porownaniy z konturami I. Prost praedstawiajqca linie zloméw powstajgeych wskutek praeknoczenis WY “granicznych dotychczas oméwionych hipotez: wykreslne odwzorowania sta- trzymalogci na rozciaganie lub Sciskanie (R,), a wige linig ztomu typu kruchego, ganicznych, a wige i pototenic jego punktow charakterystycznych, zaletn od TI, Prosta przedstawiajaca Tinie odkszialoeh plastycanych powstajgeyeh malutek | c ch (¥, Rin Ric). Punkty charakterystyezne opisane na rys, 6.3. maja preekroczenia granicy plastyeznosci podezas ezystego scinania (skrecania), & Wige PO) wspolrzedne: spetnieniu warunku inicjacji odksatatcenia plastycznego (ta). 7 2 TIL, Brosia praedsiaviajaca inte 2tomow powstajaeych wskutek preckrcezenil We | a{Sacefe hee) (fee ; trzymalosci na Seinanie lub skrgcamie (ta) 8 Wigs linig alom typu ciagliwega. | Few tey. ‘Na rysunku 6,4 mada wyréinié trey obszary odpowiadajace jakosciowo odmlen: | nemu zachowaniu sig materialow w trakeie obcigzania oraz trzy rodainy Vinit nych (1+3) odpowiadajace trzem rodzajom zloméw: krushemu, rozdzielezem t zgowemu, w zalemossi od rodzaju stany naprezenia, Rodza) stan a ete) ae) 1-v? inv?6 éecerminuje pototenieprosiych pozwalajgcych praewidziet zachowanic sig materiah: ~ fa rye 6 sato poste 1, 213. Polotene to okretlajednozacenle kat nachylenia pro- -stych 1-3. a-6; We, vie, +5) a= arety (6.40) p Ra Com Eta" 8) 00 *89) ys. 64. lustsahipetery miereane) (3) Wymienione powy/tej typy zlomé, jak wynika 2 analizy wykresu na rys, 6.4, po- ‘taj w nastepujacych warunkach: + Zlom kruchy powsiaje wéwezas, gdy proste okreélajace stan naprezenia (pro- ‘ta 1) przecinaja prosta Ina odcinku R.A. Tekie zachowanie sig materiatbw moze byé spowodowane praez stany napredeit od rozsiagania hydrostatycanego (trfjosiowe sbimomierne rozcigganie, odpowiads katowi c= 0, wigs stan ten odpowiada punk- towi Rq) do szezeg6lnych przypadksw rozciagania jednoosiowego, gdy ty: =0,5 Ry (Punkt A na wykresie 2 1ys. 6.4). Mowimy w takich praypadkach, 2e materiat znaiduie sig w stanie sprezystokruchym, wobec czego w skali makro nie obserwuje sig od- -ksztalee6 plastycznych. # Zio rozdzielery powstaje wowezas, edy proste okreslajgca stan napredenia ‘(v0sta 2) zawiesa sig w trdjkacie OAB i praecina prosta I na odcinku AB, Bedzie to iiato miejsce dla: * prostego rozciquania, gdy %2<0,5 Rey * ozystego Scinania, gdy ta > Rui(1+¥), ‘+ w szczegolnych przypadkach jednoosiowego Selskania, gdy tha < R4/2v. W skali makro w materiale powsiaja prey tego typu zlomie odksztatcenia ne (prosta 2 przecina ling I), leez ostania faza zlormm ma charakter kruchy (prosta preecina linieD. Ziom paslizgowy jest zlomem typu plastyeznego i powstaje wéwezas, dy pro sta okredlajaca stan napredenia przecina linig II na odeinku 7, (prosta 3). Ztom ‘yp. plastycnego jest wige poprzedzony odkszzaceniami plastyeznyni (prosia 3 presi linie 1). Mowimy, ze materiat znajduje sig w stanie spretysto-plastyeanym. Talkie zachowanie sie materiakiw mote byé spowodowane ‘ czystym écinaniem lub skrecaniem, ady % > Ra/(1+¥), + jednoosiowyin Sciskaniem, gy > Ry/2V. W preypadkach ztozonego stanu naprezenia, jak np. zinanin polaczoneyo ae Ske caniem (czesty przypadek Ww praktyce inzynierskiej ap. waly napedowe), konecans Jest przeprowadzeniec anelizy dla katlego konkretnego stenu napredenia. Udaish zine nia i skrgeania ma bowiem wplyw na jego sktadowe; preesledémy to na prayktadzie- Niech element o przekroju kolowym o érednicy d bedi obciagony momentem M (7.63), ys 6.5. Prypade zgiania 2eskrgeaniem Z rysunku widaé, ze cose M,=Msing ‘wobec ezego naprezenia wystepujace w tym przypadka mozna okreslié 2 nastepala: oych zaleanogei: M, 6M cose W, xd‘wynika, eo, = 0, zatern nuprezenia gléwne ‘warstwach elementy, wyznaczymy ze wz0rdw (0. se +5) i (6441) | (6.42) motna zapisaé w posta ae». : eam, Wine) (6.43) (6.44) zginania i skrgcania na wykresie (rys. 6.4) mozna wige pate} nachylone} pod katem okreslonym 2 zaleznoSci (6.40) +sing)+v(i~sing)" 643) ‘kruchy bez uprzednich odksztatoesi plastyeznych [i+sing)+v(\-sino)P (6.46) iat Pcltsang)in( sno ara Folie sino)ev-sino 647) y woatapi wy Flt esnglev-sno ‘ow uscltlonia cbliceef Konstrukej czy tet pos \ aleonych tach nape (np. w orange 'W ramech éwiczenia preewiduje sig 1. Zapoznanie sig 2 maszynami ‘Zonego stanu naprezenia oraz stosowng aparatura 2. Weryfikac}e oméwionych hipotez. wytedeniowych ni p ‘prowadzonych pomiaréw. 3. Analize wynikGw pomiarow i obliezet wraz z analiza bledéw 4, Wyznaczenie modulu Kirchhioffa G. 6.3. Przebieg éwiezenia 6.3.1, Maszyny wytrzymalosciowe do realizacji zlodonego stanu Zlotony stan napreéenia w probe motna zrealizowaé w maszynech 9 Sciowych, ktore umozliviaja obciazenie osiowe oraz skrecajace jednoczesnie, ‘maszyna jest opisana w rozdziale 1 i pokazana na rys, 1.10. ys, 6.6, Schemat uchwytu maszyny wytrey maodciowej reliance] stan zarania olREY 2 jednoczesnym skrgcaniem ~ ,skrgearko-zginarki Zakraewskiegonny praykadem maszyny umodlivi realizacje zlotonych standw naprezeh serackoginrs TTlcsevskiego,Wsre) zasadnicey element ~ vehwyt— jest ‘pokazany na1j8-6.6. ‘Prcbka J jest mocowasa ch 2 obracelaych w prowadaicach 3, na kt. a J a en Ar sy do wyanaczari pofoenia who, eden do ouelenin Kala Obeigeenie (moment AD jest prackazywane ne ve :Zaletne o potoeniaprSbk jest modlva relizacj stanéw Pepretenin od zystego skrecnia (@= 0) precz rézne Kombinacje 2ginania z= skreca- Soc, ‘tz do caystego zginania ($= 90°). Podczas obcigzanie uzyskuje tien spreptonym zuchwotami probki tejestratorze wykres ,moment obciazenia— kat shrecenie” (M~or , ce=Kxt obrotu probki), krérego charakter jest zalezny od stanu rater epretysto-pastyeany, sprgaysto-krucl) oraz od stosunku M/M,, a wigs od aga 6. 6.32. Werylikacja hipoter wytetenia w prébie 2g) dian just powytej, 2 podczas wykonywania proby zginania ze skrgcanicm zyskaje sie wykres Maz W celu weryfikacjihipoter wyte2eniowych naleay z tego nia ze skrgcaniem odezytal: £ -dla materialdw znajdujacych sig w stanie spre any podzas prOby, “Mi, dia material: zajdujacych sie w stanie spreeysto-plastycanym moment ten ‘dpowiads osiggnieciu praez materiel granicy plastycznosei (zalamaiié na wykresie Map -m prostoliniowym priebiegu wykresu; jak na wykresie rejestro- ‘wanym podezas statyczne| proby rozciggania) zbedie polegat na sprawdzeniu, czy wyznaczona dla dane) hi- oleay granicens warto8é naprezenia redukowanego jest 2godna 2 wartoscig: napreze- cia 0, ocpowiadajacego stanowi badanego materiahs, Stan iialerislu rozpoznaé po precbiegu wykresu Mc (analogia do wykresu uzyskiwa- ‘nego podezas prSby rozciagania), 63.2.1, Hipoteza naj wigkszego naprezenia styernego W prayoudku materishu zngjdujgcego sig w stanie sprezysto-plastycznym nal shoraysat2 zaleenotci (6.16) Po uwzglednieni, 2x podozas zginania, 0, on kacja tej hipotezy bedzie polegata na sprawdzeniu, ozy spelniona jest rownose w sta. ie granizn ie otek, (6.49) 4ebli pezyjmiemy, t vapretenie granicee jest réwne granicy pl ; plastycznosei (f= Ra) 0 nan Warsnek poxytywre) weryfikasji hipotezy (po lo; +4. S Rey Dla omawianego przypadku zginania ze skrecaniem, wykoraystujas rOwnania (6.41) i (6.42), mozna warunek ten zag (a [ 63 ‘Wykorzystanie prostejzaleénoici dln przekroju kotowego, Wo = 2W%, oraz wig ku z trygonometrii (sin'p + cos'@= 1) pozwoli ostatni warunek zacznie uproscié j sprowadeié do postaci ,xobocze)”: Moa Wy SR (652) Z postaci tego warunku wynika, 2 hipoteza najwigkszego napredenia styemega sprowadza faktyezny ztozony stan naprezenia wystepujacy przy zginaniu ze skreca- niem do rownovadnego mu wytezeniowo stanu zginania momentem calkowitym, Pray idealne} zgodnosci hipotezy z doSwiadezeniem powinna oczywideie zachodalt rowmedé, za8 podany w zalemosciach (6.50)-(6.52) zwrot nierdwnosci gwarantue, w prrypadku niexgodnesci z doswiadczeniem, berpieczna,prace analiznwanego elements. Oceniona na pedstawie hipotezy wartosé granicznego naprezenia bylaby w takim pray padku mniejsza od raeczywistego naprezenia niebezpiecanego ~ granicy plastyeznose. 6.3.22. Hipoteza najwigkszejenergii wlascive) odksztaleenia postaciowego Hipoteza ta, jak juz zaznaczono, jest réwniez stosowana w przypadku materiatéw mnajdujacych sie w stanie sprezysto-plastycznym. Weryfikacja hipotezy bedzie pole= gata na sprawdzeniu, czy spelniona jest ponizsza 2aleznosé: oer, 653) Uwe7gledniajge zwvignek (6.29b) w postaci wtadcive] wytworzonemu stanowi pa prezenia Sapte a tg t : oy 4 o, ty at 20 ‘irzymamy warunek pozytywne} weryfikacji hipotezy’ {or ¥3e% < Ry co) Wstawiajgc do tego warunku zaleznosei (6.41) i (642), otrzymamy dia prébek ‘opraekroju kolowym warunek praydatnosci hipotezy 2Nah ws eM 4 the a : HlLOW rarerrrerry 5g, Wir ar OTc0r7 6 sR, 655) 63.2.3, Hipoteza najwigkszego odksztatcenia |W praypadku materiat6w znajdujgcych sie w stanic spre2ysto-kruchym jcharakte ‘yeujgeyeh sie granicami wytrzymatoset na rozciqganie Ry, ina Sciskanie Ree, Weryfi faci bedie podlepala hipoteza najwickszego wydhutenia, czyli hipoteza de Saint. |‘ Wenann:nalezy wéwezas stosowaé warunki (6.37a) i (6.370). Hipoteza bedzie mogla e ‘pears menfionna pion £ onrlsR,, (6.560) é : ol! s-R,, (6568) a zatem ; -V(0; +05) Rae (657) Bors ~ = 6.575 Go went Ips (0, +0,)5—Ry. (6.575) | Fesli wykorzystamyrwiazki (6.44) i swzglednimy, 26 prey zginaniu 20 skrgcaniem many do éxynienia x plaskiry staner naprezenia (a = 0), to otreymamy: (6.58) (6.58) “A ratem warunek (6.572) podlegajacy weryfikacji preyjmie ostatecznie postat Ma i4y)(\-v)sing]s R,, (6.59) He "63.2.4, Hipoteza mieszana ~ Dawidenkows-Fridmana 4 tate tej mieszans} hipotezy bedzie polegsia na stwierdzeniu 2godnosci (lub siergoduofei) zachowania sig badanego materish, w trakcie preeprowadzania proby preewidywanym na podstawie sporzadzonego wykresu, analogicaneyo do ku 6-4, badanego materinhy; nalezy preyiat, ze dane sq wartoSci aa, ta, Rr | slowy ~ prey przewadze exch kruchych badanego meteriatu (zlom kruchy) lic, czy dla danych wantolel wytrzymatosciowych (Tay Rn) jest spel- (6.46), Pray proewadze aah Plastycanych ~ nalety sprawdzié, czy Spetnione sq nierdwmoset (6.478) 1 (6478) w peaypadku icréwnosé (6.48) w praypadku zlomu postizgowes, 6.3.3, Wyzuaczanie modulu Kirehhotia G Urzadzenie zastosowane do prasprowadzenia proby zginania p caniem umozliwia, jak wspomniano, realizowanie stanow napredenia skrecania do czystego zginania W stanie czystego skrecania modliwe jest wyznaczenie moduly rene ne (modula Kirchhoff G), Z wyradenia opsulacesn zvieaki prayczyno swotirdnegeczysego crgeaniapryzmalyeaiyeh ret o praca KONE MOYo oll eet Gl a edzie: th —kat skrecenia preta na dhugosei pomiarowej ly, M() = nioment skrgcajacy odpowiadajacy okreslonermu katowl skrecenia, fp —dlugosé bazy (wadluz osi probki), na ktéve) mierzony jest kat slrgcenia probki, G —~modut Kirchhoff, Jy ~biegunowy moment bezwladnosei koloweyo prachroju poprascaneus preia | skrgeanego (lo = 24732), 3 Gly ~satywnose skrgcania preta, 7 4 ~Grednica prob skrgcane}, odlive jest okreslenie modulu Kirchhoffa z zaleznosei g= the oe ele Podezas pomiardw naledy zwracaé uwagg na granicene dopusecralne Katy skree cia, gdyz pomiar musi bye praeprowadzony w zakresieliniowo-spredystyin | ponadto w zakresie malych praemieszczes Inaymi stowy, pomiaru nalezy dakonywae w aie kresie liniowym wykresu M(@) ~ ¢, 6.4, Wnioski x éwiezenia Na podstawie przeprowadzonych bedafi nalezy wyciagnaé wnioski dotyezaces ‘* praydatnosei proby 2ginania ze skrgcaniem da weryfikae)i hipote Wyte iowych dla materiatéw w réanyeh stanach (spre2ysto-plastyezny, spreaysto-kni= chy) { dla réznych wariantéw stanu naprezenia (rGanie udzialy aginania 1 skre= ania),> ) skrecania do wyznaczania modutu Kirchhoffa G; prowadzona prdba skrecania spetnia warunki skre- 1, Warszawa, PWN, 1972. OS Z., Wytrzymatosé materiatow, t. 1 - 1996, t. 2 - 1997, -EWSKI M., Badanie wlasnosci mechanicznych metali, tosé materiatéw, Warszawa, PWN, 1983. natosci materiatéw, Wroclaw, Wydawnictwo Poli-zacaZEWSKI 'M, Badanie wlasnoget mechaniczrych metal, Vperzymalosé materitw, Warszawa, PWN, 1983. mz wpiraymalogcl a eid, Wrosen, Wydavici Pol 7. UTRATA STATECZNOSCI PRETOW. WYBOCZENIE 7.1. Pojecia podstawowe Dazenie do coraz léejszych konstrukoji maszynowych oraz oszezednogei w audy- ciu materiat6w powoduja wykonywanie elementéw konstrukcyjnych o stosunkowo matych przekrojach, Jezeli dtugos¢ takiego elementu (wynikajaca zazwyczaj z wa- runk6w konstrukeyjnych) pozostaje niezmienna, to staje sig on smukly, tan. cechuje sig duzym stosunkiem dtugoéci do charakterystyki przekroju poprzecznego (pole powierzchni, moment bezwtadnosci itp.). Analogicznie, elementami krepymi be- dziomy nazywaé elementy o malym stosunku dlugosci do charakterystyki przekroju poprzecznego. Jest rzecza oczywista, te zniszczenie elementu smuktego moze byé spowodowane inna przyezyna nid zniszezenie elementu krepego, te pierwsze sa bo- wiem bardziej podatne na utrate statecznogci. Rozumiemy przez to okreslenie utrate statecznej postaci rwnowagi i utworzenie sie inne} postaci réwnowagi odpowiada- Jace] zazwyezaj duzym odksztalceniom i naprezeniom, a zatem niedopuszczalne} w praktyce. 7.1.1. Sciskanie pretéw smuklych Rozpatrzmy zagadnienie na przykladzie preta prostego Sciskanego sila osiowa P, chocia moze ono dotyezyé w podobnym ujeciu bardziej ztozonych konstrukeji i in- nych rodzajéw obsiazenia Pret 0 osi prostoliniowej obciqzony sita osiowa P znajduje sie w rownowadze sta~ {te}, jeéli wartosé tej sity jest niewielka. W razie zwiekszenia tej sity moze ona osiq- gnaé taka wartosé, przy ktérej prostoliniowa postaé preta nie odpowiada juz réwno- wadze statecznej, czyli pret traci statecznosé, Wartose sily P, pray ktorej dochodsi do ltraty statecznosci preta i pray ktérej przechodzi on do rswnowagi obojetne}, nazy- Wamy sila krytyezng i oznaczamy Py. Nieznacgne przekroczenie przez sile osiowa Wartosci krytyeznej moze spowodowaé prayjecie przez pret nowego polozenia réw- Rowagi (krzywoliniowa postaé preta). W dalszym rozwazaniach jednoczesnie z pojgciem sity krytyezne) Py bedziemy Poslugiwaé sig pojeciem naprezenia krytycznego Ok, jako wielkoScia materiatowa,ystego skrecania do wymaczania modulu Kirchhoffa G; ce przeprowadzona proba skrecania spelnia warunki skre- ‘Literatura material, Wars, PWN, 1972 [A DYLAG 2, JAKUBOWICE A, ORLOS Z, Wyaynalsé materia, Lt ~ 196,42 ~ 1997, RARE 8, KOGANDA S, ZAKRZEWSKIM, adie waa mechanic tl aanre WH er [4] ZAKRZEWSKIM., ZAWADZXIS,, Wyerrymaloit materialéw, Warszawa, PWN, 1983. (5) 2UCHOWSKI R. (red.), Laboratorium = wyirzymatcic! matertaléw, Wroclaw, Wydawnictwo Poli ‘vechniki Wroctewskiej, 1988. 7. UTRATA STATECZNOSCI PRETOW. WYBOCZENIE Pojecia podstawowe Datenie do coraz Idejszych konstrukeji maszynowych oraz oszczednoSel w miby= ciu materiatéw powoduja, wykonywanie elementéw konsirukeyjnych o stosonkowa. malyeh przekrojach. Jezeli dlugosé takiego elementu (wynikajgen zazwyczaj z wae runkéw konstrukeyjnrych) pozostaje niezmienna, to staje sig on smulkly, tan. sie dutym stosunkiem dlugoSei do charakterystyki prackroju. popraecenego powierzchni, moment berwhadnosci itp.). Analogicanie, elementami krepymi be dajemy nazywaé elementy o malym stosunku dlugosei do charakterystyki praekraju poprzecznego, Jest rzecza oczywista, 2e zniszezenie element smuklego mobs byE spowodowane inna prayczynq niz ziszezenie elementu krepeRo, te pierwsze $4 bo- sviem bardziej podatne na utrate statecenosci. Rozumiemy praca to okreSlenie utrte stateezne} postaci réwnowagi i utworzenie sig inne} postaci réwnowagi odpowiada- | jee) zazwyczaj duty odksatalceniom i naprezeniom, a zatem niedopuszezaing) | ww praktyee, 7.1.1, Seiskanie pretéw smuklych | Rozpatremy zagadnienie na przyktadzie preta prostego Ssciskanego sila osiowg P, chociaz: mode ono dotyczyé w podobnym ujeciu bardaie) ztezonych kenstruke) nych rodzajsw obciazenia. Pret o csi prostoliniowe| abciatony sita osiowa P znajduje sie w rownewadze sta fej, jedli wartosé tej sily jest niewielka. W razie zwigkszenia tej sity moze ona osiax agnaé taka, wartos6, pray Ktérej prostoliniowa postaé pret nie odpowiada jut rowno= wadze slatecznej, czyli pret traci stateczno&, Wartos sity P, prey ktérej dochodas do utraty statecznosei preta i pray ktére} preechodzi on do réwnowagi obgjetne), nazy- wamy sila krytyezna i oznaczamy Fx. Nieznacgne praskroczenie praez sile osiows wartosei krytycane) mode spowodowaé prayjecie preez pret nowego pologenia miw- nowagi (krzywoliniowa posta preta) W dalszym rozwazaniach jednoczesnie z pojyciem sity krytyceme) Py, bedziemy Poslugiwaé sie pojgciem naprezenia krytycznego «%, jako wielkoseia materialows.tyS. 7.1 po lewe} stronie od wartosci graniczne) 16 Ae sie do naprezet powyze} granicy propo ) ~ wyboczenie ~ w zakeesie sprezysto-plastycenym. : = 1.> Ay) jest obszarem wyboezenia w zakresie sp : eee 5 tyery'taw. preta krepego ni oceania = ‘wozebnie), utrain statecmnosei preia sciskanego mote wystapié Wm rg epg i eas smuklych. Nalegy wiee wprowadzié wielkosé okreslajaca te ceche, inacze) Klos: A zdefiniowaé, Jako miare smuklosci prayjmuje sig tutaj ienia bezwladnosei preekroju popraecznego prota. (naprgzenia krytycznego) zalezy w znaczne} mierze ea, zamiast catkowite} diugosci preia { bierze sig pod Is, tra okreslamy nastepigco’ Ig =a s isc. wopGteayanik uwzgleduiaigcy sposdb zamocowania prs so Anta 3) nin = Oznacza minimalny promici bezwladnoSci przekroju poprzccznego preta, -w tym kierunku nastapi voyboezenie. ys. 72 Schemetzamcowania peta ‘Zegadnienie wyboczenia sprezystego zostalo opracowane prasz Bulera. Jego 36b podejécia zilustrujemy przykladem preta Sciskanego, zamocowaneyo preegubawa | ra obu koficach (rys. 7.2). Zalbzmy, ze pret prosty, umocowany cbustronni ! btowo, obsiazony sila osiowa, wyboczyt sie (tn. of preta nie pokrywa sie fini prosia faczaca punkty mocowania, za wyjatkiem samych tych punktéw). Warunki podparcia: nie okreélaja uprzywilejowanego kicrunku wygigcia, decydujacy wplyw ma wige saryomoéé preta na 2ginanie. Wyboczenie nastapi w plaszczyénie najomiejsze} Sztyw= ‘osci (Elmin). W stanie rownowagi w postaci wygiete} w previe pojawia sig, opréex sity podluzne}, moment gmacy My M,=Py aa) 7 powodujacy zginanie preta. Mo#na wige sformulowad rownanie régniezkowe Osi Ca a ‘upigte) preta: s, 7-1. dalegnost oy, - 2 dia typowe} stali na konstrukeje metalowe: "Mupcis Gan BG atc ayn ctvitenio a Elgy f sy 5 ie f : sr recs Coon puis womens tytaa) i | Tormlemtaivorsmens é Ay) daiclaca zngad @y a6 Son sapeade ea thea. Obszarna | ae| | an ‘Catia ogéng romania (7.7) jest y= Asinkx+ Beoske 78) _gzic stale catkowsnia Ai Bnalezy wyznaczyé 2 warunkow brzogowyeh. “Dia prayjetego sposoby zamocowania warunki brzsgowe motna zapisaé nastepu neo: HE=)= Heo 9) r= 1)= doen = 7.10) Zwacunkcs (7.9) wynika B = 0, vatoriast (7.10) prayjmuje posta: Asinkl=0 a1) Pomijajac rozwiqzanic trywialne (A = 0) otreymujemy wige: Hans, gizie n=1,2,. 7.12) Po zastosowaniu picrwotnych aznaczet (7.7) oraz pezeksztalceniu otrzyinujemy: Be eee 713) Poniewad interesuje nas najmnisjsza wartoS’ sity powodujace) wyboczenie, _preyimljmy wigs n = 1. Jest to tew. jeulerowska? site krytyezna: Ae a4) Die wyssayeh wartosci n (n= 2,3, ») of ugigta preta prayjmmuje postaé dwéch, ‘zech i wigoe) poifal sinusoidalnyeh, a wartosé sity krytyczne) jest odpowiednio (czte- to, daiewigsiokroine itd.) wicksza. Te wartsci nie maja jediak znaczesia prakryez- nego, poniewat jut najmniejsza sita krytyema powoduje wybaczenie i dalsze je) “puigkszanie poviaga 2a soba tylko nie doprowadzajac: do wyéseych form _wyboczenia. Owe wy2sze formy ‘mozna uzyskaé sztucznie, narzucajac poprzecanyct) ‘Wyznaczénie sity krytycenej przeprowadzono wylaemie dla prets zamo cobustronnie przegubowo, Uwzgledniwszy zmiane sposobu zamocowanis, okteslajacy sile krytyczna praedstawie w postaci ae tes artic lng wyraza sie wezorem (72). Pp ep] 4 P. iP P WP lectee | cae feuie | ot { h vu} ht b B 2 2 4 1 7. =0699| 1.0699} Fr ys. 73, Warolé wapblezymnika zamacowania ‘Wspélezynnik zamocowania 1 preyjmuje wartos podane marys, 7 Drielge zaleznosé (7.15) stronami preez pole powierachni praskroju uuwzgledniajac zaleanosci (7.1), (73) i otraymujemy: one Oa Jest to réwnanie t2w. hiperboli Euler, Pokazano na wykresie 7.1 : Po wsiawieniu do weor (7.17) zamiast oj, wartofei granicy proporejanalnsl oh ‘otceymujemy wzsr pozwalajgey na okreSienie smukiosci granicane): ee160 W obszarze wyboczenia sprezysto-plastyeznego, ze wzgledu na dogé zloson precbieg wykresu, w celn okreslania wartosci naprezen krytycznych poshigujemy si¢ Weorami empityeznymi uzyskanymi przez aproksymacje wynikéw doswiadezal nych. Dla praykledu praytoczymy tutaj da ozesto spotykane (i stosowane) aprok symecie: 4, Watr Jonsona-Ostenfelda, zwany parabola Johnsona-Ostentelda: a~bh (7.19) gdzie a, b 5410 sisle materistowe, zazwyczaj stabelaryzowane w zaleénoéci od rodzaju ‘materiahu (2), (4). ‘, 2 Webr Telmajera-tasitiskiego, 2wany prosta TetmajeraJasiiskiego —BA ‘patie A, B- réwniee stale materiatowe jak wy Przcbieg tej drugie) linii zaznaczono na rys, 7.1. oy = (7.20) 7.1.2, Sciskanie pretéw krepych (proba Sciskania) Sciskanie pretsw krepych, 2 wige cechujacych sig znacznym praekrojem w stosun- ‘kx do dtugosci (smukloSei A < 20-40), omowimy na przykiadzie statyczne} proby Sciskanie, Jakkolwiek stany naprezenia podczas Sciskania i rozciagania ré2nia sig tyl- ‘ko znakiem, to przeprowadzenie w sposbb wlasciwy proby Sciskania nasirgzza wiele ‘trudnosci: dciskajgc np. probke cylindrycma z materistéw plastyeznych migdzy ‘dwiema plaskimi plytami prasy stwierdzamy, £e przyjmuje ona ksztat barytkowary Jest to wynik dzialania sity tarcia, powstajace) na powierzchni styku prbbki z plytai ‘i powoduje on zaktécenic jednorodnego rozktadu naprezeri, Czgsto zmnicjsza sig siky tareia, smanujqe powierzchnie styku albo nadajgc. powierzchniom czatowym ksztatt stodkéw whlestych, 0 kacie rozwarcia odpowiadajacym stozkowi tarvia; ale sq to je- dynie polérodki, W zakresie odksztatoeh sprezystych wyniki préby seiskania pretow Kepych mozna interprotowaé tak, jak podczas prbby rozciggania. Po prazkroczeniu ‘granicy plastycznosci robié tego jut nie motna. W materiatach plastycanych modul sprezysty E oraz. granice sprezystoset i pl ‘siyezodei wyznaczane pray uéyciu preta odksztalcanego osiowo sa w preyblizeni ‘akie same, nierale®nie od znaku naprezenia normalnego, Nie jesteémy natomisst “W stanic wyzneezyé napretenia odpowiadajgcego seiskajgce) sile niszczace), adyt _prbbka nie peka ~ pracksziaica sie ona w plaska tarezke, a sila osiowa rognie nieogra- ‘ticzenie, W prdbie Sciskania materialow plastycznych nie potrafimy te2 wyznaczyé ‘yeh cech materialu, ktore odpowiadalyby wydluzeniu i preewezeniv waglednemu, ‘aianym 2 proby rozciagania, Z lego tez powodu probe Sciskania stosuje sig zasadniczo _ Bytko dls materiatow kruchyeh, Wykazuja one duto wigks2a wytreymalosé na sciska- | aieniena rozciaganic. Wymiary probek do préby sciskania oraz spos6b je) ‘norma PN-57/H-04320, Praykladowe weykresy sciscania (I 46w kruchych oraz plastycanych pokarano na rys, 7.4, a b ys. 74. Wyhresy rozciagnia-deskani ds mero a= kruchych (etna szae), b= plastyanyeh (al mga) W wyniku proby Sciskania wyznaczamy wytrzymalosé na Sciskanie Bye p aay A sdzic Pe sita, pray ktorej wystapil zlom prob, ‘Ap pole powierzchni praskroju popreecznego probki, oraz skrdcenie wzgledne a! am gézie ora: ig ~ diugoS poczatkowa, i= dlugoSé po zniszczeniu 4 Dia materiatow z wystepujaca wyraing,granica plastycznosei wyznaczamy granise PlastyeznioSoi podczas Sciskania