Dolina Loary i jej niektre jej zamki 5 - Montrsor

Mj skarb

Montrsor od strony rzeki

Zamek o piknej nazwie Montrsor (mj skarb) to jeden z

okoo 300 zamkw i moe a 100 paacw w centralnej Francji w
Dolinie Loary. Nie wiemy skd si wzia ta nazwa, legenda
natychmiast w takich wypadkach wypenia luki, a poniewa brzmi
ona sympatycznie, podam j w wielkim skrcie. Przystojny ksie i
suga podrujc po tym terenie, zmczeni przysnli u podna
wzgrza zamkowego. Mieli swoje marzenia, ksie ni o piknym
zamku, suga by polubi ksiniczk. Pierwszy obudzi si suga,
zauway jaszczurk na twarzy pana. Chcia j zabi, ale pan te si
przebudzi i powstrzyma go, uznajc e to musi by jaki znak.
Jaszczurka zniknla w rozpadlinie, a po chwili ukazaa si caa
pokryta zotym pyem. Naprowadzia ich na zoa zota. Pan sta si
bogatym, pobudowa wymarzony zamek, sug uczyni jego
zarzdc. Suga, te ju bogaty, mg teraz speni swoje marzenie i
polubi ksiniczk. Prawdy trzeba szuka gdzie indziej. Jednym z
wacicieli zamku by skarbnik katedry w Tours, w owym czasie
najwaniejszego i najbogatszego kocioa w pastwie, a wic chyba
cz skarbu katedry uzna za wasny skarb, moe ten prywatny
skarb pozwoli sfinasowa mu zakup zamku i moe dlatego nazwa go
swym skarbem, ale przejdmy od legendy i domysu do faktw.

Wczesna historia zamku

Zamek Montrsor cho znajduje si w centrum doliny
oddalony jest od gwnego miasta tego regionu Tours o 60 km., a od
jednego z dwch najczciej odwiedzanych zamkw Chenonceau o
30 km. Nie ley na szlaku turystycznym, mao w nim zwiedzajcych,
chocia, moim zdaniem, naley do ciekawszych zamkw na tych
terenach. Jednym z powodw omijania go jest fakt, e tylko cz
zamku udostpniona jest turystom i to od Wielkiejnocy do dnia
Wszystkich witych, druga cz jest cigle zamieszkana.
To jedna z
najstarszych budowli w
Dolinie Loary. W 1005
roku ksie
andegaweski
Foulques Nerry (znany
bardziej jako Fulko III
Czarny) zbudowa tu
potn warowni;
cz jej murw
dotrwaa do naszych
czasw. By to typowy
czowiek
redniowiecza,
pobony, kilkakrotnie
odby pielgrzymk do
Ziemi witej, ale i
okrutny: spali na stosie
w stroju lubnym sw
on Elbiet
przyapan na
zdradzie. Pi wiekw pniej warowni kupi szambelan krla
Ludwika XI, zburzy cz zamkow, wybudowa elegancki paac w
stylach gotyckim i renesansowym. T budowl moemy dzisiaj
oglda. Jej waciciele czsto si zmieniali, nikt wystarczajco nie
dba o ni, powoli ulegaa ruinie. Wielkiego zniszczenia dokonali
jakobini za czasw Wielkiej Rewolucji Francuskiej - bya to zemsta

wczesnych rewolucjonistw na znienawidzonych arystokratach.

Rzd rewolucyjny wystawi go pniej na licytacj.
Polscy waciciele zamku
W 1849 r. zamek w opakanym stanie nabya Ra z Potockich
Branicka dla swego syna Ksawerego, pod warunkiem e si
ustatkuje, zadomowi i zaoy rodzin. Zapacia milion dwiecie
tysicy frankw. Syn podarek przyj, z maestwem jednak zwleka,
oeni si na kilka lat przed mierci z Pelagi z Zamoyskich
Rembelisk - byo ju za pno by si doczeka potomka. Dodam e
jedn z mioci Fryderyka Chopina, synna Delfina Potocka, bya jego
bratow.

Pierwszy waciciel Montrsor Ksawery Branicki

Fascynujca jest historia tej rodziny. Dziadkiem hrabiego

Ksawerego Branickiego herbu Korczak(1814-1879) by hetman
Franciszek Ksawery Branicki, jeden z najwierniejszych sugusw
carycy Katarzyny Wielkiej. Razem ze szwagrem Szczsnym
Potockim stanli na czele Targowicy, ktra ostatecznie pogrya
Polsk i wymazaa z mapy Europy. Kilku historykw, a wrd nich
prof. Andrzej Ryszkiewicz twierdz, e pierwszy polski waciciel
Montrsor by prawnukiem samej carycy. Ta jeszcze przed przejciem
tronu miaa crk ze swym faworytem Siergiejem Satykowem.

Ukryto j pod imieniem i nazwiskiem Aleksandry Engelhardt.

Katarzyna Wielka w podzice za zasugi oddaa Aleksandr za on
swemu wiernemu poddanemu hetmanowi Franciszkowi Branickiemu.
Urodzi si im syn Wadysaw. Katarzyna zakochana w swym wnuczku
mianuje go w pitym roku ycia podporucznikiem, w wieku lat
dziewiciu porucznikiem, potem senatorem. Pan na Montrsor by
synem Wadysawa. Nie mia wyboru, trzeba byo suy przy dworze
cara. Walczy na Kaukazie, dosuy si stopnia podpukownika.
Wszechobecna Ochrana informuje cara Mikoaja I, e ten mody
Branicki nie jest tak oddany rodzinie carskiej jak jego dziadek i
ojciec, e jest wolnomylicielem, e hoduje ideaom Rewolucji
Francuskiej. Car sprowadza go na dwr, by mie go na oku. Mia si
o nim wyrazi, e tkwi w nim zy duch, ktry jest jak rewolucyjna
Francja. W owym czasie rewolucjonici francuscy, cho od dawna
spoczywajcy w grobach, wbudzali postrach wrd gw rzdzcych,
byli postrzegani jak dzi Al Kaida lub ISIS. Nie byo dobrze
Ksaweremu przy carze, wykorzysta chorob, a moe j sfingowa, by
si zwolni z czynnej suby wojskowej. Przez kilka lat w tajemnicy
przygotowuje si na wyjazd wanie do tej przekltej Francji.
Wiedzia, e car w akcie zemsty zarekwiruje mu posiadoci, on robi
wszystko, by tych posiadoci pozostao po nim jak najmniej.
Wszystko co przedstawiao jakkolwiek warto, nawet tylko
sentymentaln, nawet rogi jeleni i trofea rybackie wywiz do Francji.
By czowiekiem bogatym, we Francji sta si jednym z najbogatszych
ludzi Europy. Sta si bankierem, zaoy firm handlu
nieruchomociami zwan Crdit Foncier istniejc do dzisiaj; nie
musia si gowi jak j zorganizowa, po prostu przenis do Francji
koncepcje organizacyjne Warszawskiego Towarzystwa Kredytowego
Ziemskiego. Wielcy owych czasw, nawet Napoleon III, byli jego
dunikami, a syn cesarza czsto balowa ze swym polskim
przyjacielem w jego zamku.
Branicki y w okresie Powstania Styczniowego. Ten wielki
polski patriota otwiera Montrsor dla bezdomnych uciekinierw z
Polski, finansuje wiele patriotycznych przedsiwzi duej grupy
Polakw we Francji, midzy innymi wspiera finansowo czasopismo
Trybun Ludw wydawane przez Adama Mickiewicza. Bdc merem
Montrsor oywia go ekonomicznie i wzbogaca o nowe instytucje

midzy innymi budujc i utrzymujc zaoon przez siebie szko dla

dziewczt i odnawiajc majestatyczn renesansow wityni
miasta z XVI wieku. Za t dziaalno otrzyma od rzdu francuskiego
legi honorow.
Gdy w Europie nastpuje sza budowy kolei hrabia Ksawery
postanawia obdarowa tym niesamowitym jak na owe czasy
wynalazkiem Afryk. Niewiele jednak w tej sprawie dokona, bo w
1879 r. umiera w Egipcie. Zdy jednak przed mierci zadba o
uregulowanie swych spraw majtkowych. Nie majc potomka zamek
i posiado (ok. 1500 ha, w poowie zalesiona) przej jego brat
Konstanty. W pi lat po jego mierci nowym wacicielem zostaje
inny Ksawery Branicki (1868-1926), syn Konstantego. By to dobry
gospodarz, doszykowa w zamku wszystko to, czego jego stryjek,
pierwszy polski waciciel zamku nie zdoa dokoczy. Ten drugi
Ksawery Branicki odziedziczy po Aleksandrze Potockiej Wilanw w
Warszawie, ktry odda synowi Stanisawowi, Montrsor
odziedziczya crka Jadwiga, ktra wysza za m za hrabiego
Stanisawa Reya. Od tej pory Montrsor jest wasnoci Reyw.

Maria Reyowa odznaczona medalem pastwowym

Zamieszkuj go obecnie hrabina Maria z Potockich Reyowa i jej

rodzina - jedna z jej crek jest urzdniczk, a druga rzebiark.
Najsynniejszym przedstawicielem tego rodu by w XVI wieku Mikoaj
Rey, ktry nie tylko pisa w jzyku polskim, ale i mwi wiatu o tym:
A niechaj narodowie
wdy postronni znaj,
i Polacy nie gsi, i
swj jzyk maj.
Pierwszy waciciel
zamku w swym
testamencie zaklina
spadkobiercw by
utrzymali t posiado
jako wysp polsk we
Francji. Tak si te stao - ju od prawie 170 lat posiado ta jest w
polskiej rodzinie.
Miastaeczko Montrsor u podna paacu

Tak jak za czasw Powstania Styczniowego, tak i podczas

obu wojen wiatowych nie tylko zamek, ale i inne polskie domy w
Montrsor byy otwarte dla chorych, pokrzywdzonych przez wojn
uciekinierw. W zamku przy stole obliczonym na 30 osb, tak
dawniej, jak i obecnie brakuje czsto miejsc w czasie posikw.
Waciciele traktuj t dobr polsk ziemiask tradycj jako co
naturalnego i oczywistego, e przed potrzebujcym nie wolno
zamyka drzwi. Tu znalaz przysta razem z rodzin znany Polak
Jzef Unger, w midzywojennej Polsce szef sztabu Marynarki
Wojennej, kontradmira i dowdca floty, a w czasie II wojny wiatowej
dowdca Obrony Wybrzea. Rodzina Ungerw pochodzi ze lska.
Syn admiraa Horacy wspomina, e nawet ich bardzo skromny
domek w Montrsor w czasie drugiej wojny wiatowej, a jeszcze
bardziej zaraz po wojnie, by zapeniony uciekinierami z Polski.
Dzisiaj w tym miasteczku, a faktycznie ju w wiosce, bo wikszo
obywateli przenioso si na cmentarz miejski, lub ruszyo w wiat za
chlebem znajduje si tu jeszcze kilkanacie domw polskich.

Biblioteka paacowa

Obowizek utrzymania zamku przy Polakach pani Maria traktuje

nie tylko jako polecenie testamentowe, ale prawdziwy obowizek
patriotyczny. Mieszka w nim ju kilkadziesit lat i jest rzecz prawie
pewn, e do mierci utrzyma zamek jako placwk polsk. S z
tym ogromne problemy finansowe - dochody z biletw wstpu s
znikome, ale pomagaj inni nieco bogatsi arystokraci. Jest to
miejsce spotka spokrewnionych i spowinowaconych rodzin
Branickich, Reyw, Czartoryskich, Potockich, Zamoyskich i kilku
innych. Tu czsto zawierane s luby przedstawicieli tych rodzin w
licznym kociele parafialnym. Ciekawostk architektoniczn tego
kocioa jest to, e posgi witych nad gwym portalem s bez
gw - to pamitka po Rewolucji Francuskiej. Gowy mona doprawi,
ale tego nie zrobiono, bo te bezgowe postacie s take historycznym
wiadectwem przeszoci miasta, a histori trzeba szanowa. Inn
ciekawostk jest niezdarnie wydrapany na murze kocioa napis, e
w r. 1525 piorun zniszczy wie kocieln - co jest niejako metryk
kocioa: wiemy teraz, e przed t dat budowa kocioa bya

zakoczona. Gwarno i po polsku jest w miasteczku w czasie wakacji,

a to za spraw dzieci, wnukw i prawnukw tych Polakw, co tu
jeszcze mieszkaj.
Jest to pikne miejsce. Chocia znajduje si w dolinie Loary, a
jak sama nazwa mwi e jest to teren paski, znaleziono i tu
wzniesienie na ktrym wybudowano fort i zamek, a wok niego i
kocioa s domy mieszkalne, niektre pamitajce jeszcze czasy
renesansu, dzi nieco nadgryzione zbem czasu. Uliczki s mae i
krte, urocze, powietrze wspaniae, nieskaone spalinami, ta maa
miejscowo otoczona jest polami i lasami. Polskie domy znajduj si
przewanie przy polskiej ulicy Mikoaja Potockiego. Nazwa drugiej
polskiej ulicy nie ma w sobie imienia, to po prostu rue Branicki, hod
zoony wszystkim Branickim zamieszkujcych w przeszoci zamek.
Wyposaenie zamku

May salon w paacu

Wielki salon w paacu

W czasie przejmowania zamku przez Branickich rodzi si we

Francji bardzo ciekawy elegancki styl architektoniczny zwany
seconde empire (drugie cesarstwo). Dua cz Parya, ktr dzi
ogldamy, szczeglnie budynki przy tzw. wielkich bulwarach, jest
zbudowana w tym stylu. Tej najwikszej w dziejach Parya
przebudowie i unowoczenieniu miasta patronowa cesarz Napoleon
III. W tym stylu jest przebudowany Louvre i wybudowany paac
Garnier, dzisiaj jeden z dwch budynkw operowych miasta, ktry
zainspirowa budowniczych jednego z krakowskich teatrw i
budyneku opery we Lwowie. Nie wchodzc gbiej w opis tego stylu
powiem e jest bardzo eklektyczny, najwicej chyba zaczerpn z
gotyku, ale XIX-wieczny gotyk jest bardzej dekoracyjny ni jego
oryginalny poprzednik. Najbardziej charakterystycznymi cechami
tego stylu to ozdobny wysoki fronton, dach mansardowy skadajcy
si z dwch elementw, dolnego prawie prostopadego
zamykajcego poddasze i grnego wieczcego ca budowl.
Pierwszy Ksawery Branicki doszykowa wntrze swego zamku wanie
w tym stylu bo by to, jak wspomniaem, styl bardzo dekoracyjny, a
on przywiz ze sob duo obrazw, trofew, i innych elementw

dekoracyjnych. Wszystko co dao si zawiesi znalazo si na

cianach. Poza tym skupywa dziea sztuki stworzone przez Polakw,
lub w jaki sposb dotyczce Polski. Zbieranie polskich pamitek
traktowa jako czyn patriotyczny - Polska oficjalnie nie istniaa, ale
nie mona byo pozwoli by przepady po niej lady. Wntrze zamku
byo nie tylko w stylu drugiego cesarstwa, byo te pomylane jako
elegancki polski dwr owieconego magnata.

Obraz Veronese w paacu Montrsor

Zbudowa w nim bibliotek wyposaon w okoo 10 tysicy

woluminw, niektre bardzo cenne biae kruki, a nawet rkopisy
znanych twrcw. Na cianach poza obrazami zawieszono popularne
w Polsce trofea myliwskie i du kolekcj broni myliwskiej. Jest w
zamku sala balowa, jadalnia, salony, palarnia, nawet sala bilardowa.
Meble s bardzo wyszukane, modne w owych czasach. Bohaterem
narodowym hrabiego by krl Jan Sobieski, wic mona znale tu
kilka pamitek zwizanych z jego osob, wrd nich duy obraz
Henryka Rodakowskiego, przestawiajcy delegacj austriack
proszca Jana III o odsiecz dla Wiednia. W sali balowej jest
interesujcy zbir drewnianych paskorzeb wykonanych przez
Pierrea Vaneau przestawiajcych zwycistwo Sobieskiego pod
Wiedniem i jego tryumfalny wjazd do miasta. S obrazy zwizane z
Powstaniem Styczniowym. Najciekawsz z tych pamitek jest obraz

masakry manifestacji w Warszawie w 1861 roku,bdcej z jednym z

powodw wybuchu powstania, namalowany przez wiadka tego
wydarzenia Francuza T. R. Fleury. Z polskich obrazw najcenniejszym
jest Muzykant Artura Grottgera, a z woskich ptno Caravaggia.
Bardzo wartociowymi s take polskie zastawy stoowe z czasw
Jagiellonw i Wazw.
Jedna z wysp polskoci poza Polsk
Wszystkie te pamitki przechowano z pietyzmem; wchodzc
do sal wystawowych ma si wraenie, e cofnlimy si w czasie do
poowy XIX wieku i e lada moment zza filaru wyoni si sylwetka
hrabiego z gocinnym kielichem polskiej nalewki. Obecna
wacicielka zamku hrabina Reyowa jest jedn spord zaoycieli
Staej Konferencji Muzew, Archiww i Bibliotek Polskich poza
krajem, do ktrej, poza jej zamkiem, nale tak znane i zasuone
instytucje jak Muzeum Narodowe Polskie w Rapperswilu, Biblioteka
Polska w Paryu. Instytuty Sikorskiego i Pisudskiego w Londynie i
Instytut Jzefa Pisudkiego w Nowym Jorku. Szczeglnie w czasie
sowieckiego zniewolenia Polski instytucje te peniy wan rol jako
miejsca rdowe dla naukowcw w ich trudzie odkamywania
historii. Dziki nim, a take czasopismom polskim wydawanym na
obczynie takim jak Kultura, londyskie Wiadomoci, ksigarni
wysykowej Orbis Books, audycjom radiowym Wolna Europa i Gos
Ameryki wikszo Polakw nie pozwolia si ogupi przemon
propagand, wierzya e prdzej czy pniej mury sowieckiego
zniewolenia run i powstanie nowy wiat. Miaem szczcie by
gociem w domu wacicieli Orbis Books, mieszkaem u nich przez
dwa tygodnie bdc subowo w Londynie jako bibliotekarz starajcy
si uzupeni polsk kolekcj, ktr budowaem na uniwersytecie
Western Ontario i polujc za biaymi krukami w dziedzinie historii
medycyny i nauk cisych. Kadego wieczoru kto ze znanych
prominetw polskiej kultury i sztuki zjawia si w tym domu,
uczestniczyem do pnych godzin nocnych w rozmowach,
najczciej dotyczcych tematu jak pomc Polakom w zniewolonym
kraju, sam waciciel ksigarni opowiada jak udao mu si przemyci
do Polski setki zakazanych ksiek. Przekupstwem udao mu si
zdoby paszporti wiz wielokrotnego przekraczania granicy, a

przekupieni celnicy odwracali oczy, nie sprawdzali jego ogromnych

cikich waliz. Wikszo tych naszych wspaniaych Polakw
powymieraa, tym bardziej trzeba pilgnowa instytucje polonijne
ktre jeszcze funkcjonuj, s cigle skarbnicami rdowych
informacji dotyczcych Polski XX wieku, s cigle ambasadorami
naszego kraju poza jej granicami, jak choby ten polski zamek w
Dolinie Loary.
W ostatnich kilku latach nawet wrd Francuzw jest coraz
wiksze zainteresowanie zamkiem i od niedawna miasteczkiem,
obecnie przemianowanym na wiosk. Jednym z magnesw
przycigajcych uwag jest zamek z dziewitnastowiecznym
polskim wystrojem wntrza - rzecz jedyna i niespotykana w caej
Francji. W roku 2015 miejscowo uczestniczya w renomowanym
konkursie Najpikniejsze Wioski Francji i dostaa si na jego list.