Professional Documents
Culture Documents
PIA 2013
REDAKCJA
adw. dr Piotr Jwiak (Szkoa Wysza Psychologii Spoecznej Wydzia Zamiejscowy
w Poznaniu)
m. insp. Krzysztof Opaliski (Szkoa Policji w Pile)
Recenzenci tomu:
prof. zw. dr hab. Andrzej J. Szwarc
prof. dr hab. Hanna Paluszkiewicz
ISBN 978-83-88360-67-1
SPIS TRECI
Wprowadzenie
.....................................................................
Mariusz Bury
Marcin Byczyk
Magdalena Kowalewska
Filip Ciepy
Poszanowanie godnoci skazanego w kontekcie zasad etyki zawodowej funkcjonariuszy Suby Wiziennej ............................... 30
Marek Czernik
Damian Gil
Marcin Hermanowski
Barbara Janusz-Pohl
Piotr Jwiak
Naruszenie zasad etyki zawodowej w subach mundurowych jako przesanka odpowiedzialnoci dyscyplinarnej w kontekcie
zasady nullum crimen sine lege ..................... 62
Anna KorzeniewskaLasota
Marek Kruszka
Jan Kudrelek
92
Marcin Lisowski
Sebastian Maj
Martyna Ostrzycka
Magdalena Zamroczyska
Justyn Piskorski
Roman Rauhut
Bibliografia
......................................................................
142
Wprowadzenie
Niniejsza ksika zawiera materiay z III seminarium naukowego zorganizowanego przez Szko Policji w Pile, ktre odbyo si w dniu 14 grudnia 2012 r. w Pile.
Jest to kolejna, trzecia pozycja w serii wydawniczej Biblioteczki Kwartalnika PrawnoKryminalistycznego Odpowiedzialno dyscyplinarna w subach mundurowych.
Zagadnienie zasad etyki zawodowej w subach mundurowych oraz odpowiedzialnoci dyscyplinarnej s ze sob cile powizane. Nie powinno wic dziwi, e
w ramach wspomnianego ju cyklu seminariw naukowych organizatorzy podjli ten
temat. Niewtpliwie bowiem ich naruszenie wspomnianych zasad stanowi czsto podstawow przesank egzekwowania odpowiedzialnoci dyscyplinarnej wobec funkcjonariuszy poszczeglnych sub mundurowych. Tym niemniej jednak, podejmujc decyzj o zajciu si wskazan problematyk, organizatorzy zdecydowali si na powicenie seminarium zasadom etyki zawodowej w szerokim znaczeniu, nie tylko na paszczynie odpowiedzialnoci dyscyplinarnej. Jak bowiem pokazao seminarium, naruszenie zasad etyki zawodowej moe stanowi nie tylko podstaw egzekwowania odpowiedzialnoci dyscyplinarnej funkcjonariuszy sub mundurowych, ale rwnie
odpowiedzialnoci za mobbing czy odpowiedzialnoci karnej.
Na tym tle zrelacjonowano rwnie zasady etyki zawodowej w poszczeglnych subach mundurowych oraz problemy rejestrowane w zwizku z funkcjonowaniem i przestrzeganiem tych zasad.
Podkrelenia wymaga fakt, i seminarium po raz kolejny spotkao si z duym
zainteresowaniem uczestnikw, wrd ktrych znaleli si nie tylko przedstawiciele
Policji i innych sub mundurowych, ale rwnie pracownicy naukowi i praktycy (adwokaci, prokuratorzy, radcowie prawni), zajmujcy si komentowan problematyk,
zarwno w teorii, jak i w praktyce. Szczegln satysfakcj dla organizatorw by
udzia w seminarium studentw pilskich szk wyszych. Mona mie bowiem nadziej, e ich udzia spowoduje, i w swych pracach dyplomowych zajm si oni podobn
tematyk.
Podczas seminarium zarwno referenci, jak i uczestnicy poruszyli wiele interesujcych problemw zwizanych z funkcjonowaniem zasad etyki zawodowej w subach mundurowych.
Autorzy w swoich wystpieniach konferencyjnych, jak i opracowaniach zawartych w niniejszej publikacji, nie uciekaj od spraw trudnych i skomplikowanych, jak
choby mobbing czy dopuszczalno stosowania podstpu w postpowaniu karnym
z punktu widzenia zasad etyki zawodowej obowizujcych w subach mundurowych.
Wskazano rwnie na aspekty medialne i odbir spoeczny zasad etyki zawodowej
w poszczeglnych subach. Podkrelono rwnie znaczenie przestrzegania tych zasad
w codziennej pracy funkcjonariuszy i realizowaniu zada wyznaczonych przez pastwo subom mundurowym.
Redaktorzy niniejszej ksiki pragn serdecznie podzikowa autorom referatw wygoszonych podczas seminarium, publikowanych w niniejszym opracowaniu,
za zwizany z tym trud i wysiek. Bardzo wysoki poziom prezentowanych opracowa
jest zdeterminowany niekwestionowan kompetencj ich autorw.
Satysfakcja ze zorganizowania seminarium i wydania ksiki zawierajcej
materiay poseminaryjne jest spotgowana faktem, i patronat naukowy nad konferencj objli wybitni znawcy tematyki zwizanej z odpowiedzialnoci dyscyplinarn.
5
Piotr Jwiak
Krzysztof Opaliski
Mariusz Bury
tajemnic zwizanych ze sub, honoru, godnoci i dobrego imienia suby oraz przestrzega zasad etyki zawodowej.
Policjant od momentu mianowania, bdcego wynikiem dobrowolnego wstpienia do suby, podda si musi reguom penienia suby nacechowanej (obok specjalnych uprawnie) rwnie szczeglnymi obowizkami. Te reguy to przede wszystkim
pena dyspozycyjno, zaleno od wadzy subowej, wykonywanie zada w nielimitowanym czasie i trudnych warunkach, zwizanych nierzadko z bezporednim naraeniem ycia i zdrowia, niewielkie moliwoci wykonywania dodatkowej pracy oraz
ograniczone prawo udziau w yciu politycznym i zrzeszania si.4
Konieczno zapewnienia prawidowego wykonywania zada decyduje o tym,
e suba w Policji opiera si na hierarchicznym podporzdkowaniu. Std stosunek
subowy policjanta charakteryzuje si dyspozycyjnoci polegajc na obowizku
podporzdkowania si wadzy subowej (rozkazom, poleceniom), a tym samym na
ograniczeniu praw i wolnoci, na co jak zaznaczono wczeniej, policjant wstpujcy do
Policji godzi si.
W tym kontekcie przeoeni, a zwaszcza przeoeni waciwi w sprawach osobowych zostali wyposaeni przez przepisy w szereg uprawnie o charakterze wadczym, ktre pozwalaj im na jednostronne formowanie polityki personalnej. Uprawnienia te le wycznie w ich gestii i w duej mierze maj charakter uznaniowy. Skupienie w jednym rku uprawnie moe jednak rodzi pewne zagroenia w postaci
skonnoci do naduy, zwaszcza kiedy kryteria ich stosowania s nieostre bd pozostawione do swobodnej oceny przeoonym.
Dla przykadu mona wymieni kilka instytucji, okrelonych w przepisach
ustawy o Policji, ktre daj przeoonym moliwo ksztatowania sfery stosunku
subowego policjanta:
poddanie procedurze okrelajcej predyspozycje do suby na okrelonych stanowiskach lub w okrelonych komrkach organizacyjnych, poprzez przeprowadzenie testu sprawnoci fizycznej, badania psychologicznego lub badania psychofizjologicznego (art. 35a),
przeniesienie do penienia suby albo delegowanie do czasowego penienia suby
w innej miejscowoci z urzdu (art. 36 ust. 1),
powierzenie penienia obowizkw subowych na innym stanowisku w tej samej
miejscowoci na czas nieprzekraczajcy 12 miesicy (art. 37),
skierowanie (z urzdu) do komisji lekarskiej podlegej ministrowi waciwemu do
spraw wewntrznych w celu okrelenia stanu zdrowia oraz ustalenia zdolnoci fizycznej i psychicznej do suby, jak rwnie zwizku poszczeglnych schorze ze
sub (art. 40),
udzielanie zgody na zajcie zarobkowe poza sub (art. 62 ust. 1),
mianowanie na kolejny wyszy stopie,
udzielanie wyrnie (art. 87), czy te
przyznawanie nagrd motywacyjnych (art. 110a).
W tak istniejcym ukadzie prawnym powstaje pytanie, czy funkcjonariusz Policji pozbawiony jest jakiejkolwiek moliwoci ochrony przed niczym nieskrpowanym
dziaaniem przeoonych, wykraczajcym poza dopuszczalne normy i czy w ogle
moe on z tego tytuu dochodzi swoich praw.
4
Pomimo odmiennego traktowania policjantw, jako szczeglnej grupy zawodowej, mona stwierdzi, e obecnie obowizujce w Policji rozwizania prawne pozwalaj na ochron przed negatywnymi zjawiskami o charakterze mobbingu. Co prawda
w przepisach dotyczcych pragmatyki subowej nie funkcjonuje pojcie mobbingu
w sposb okrelony w art. 943 2 kodeksu pracy, jednake jego brak nie stanowi adnej przeszkody we waciwym uchwyceniu w dziaaniach przeoonego negatywnych
zachowa wyczerpujcych znamiona mobbingu, czy dyskryminacji i podjcia w tym
zakresie odpowiednich przedsiwzi o charakterze prawnym.
Jednym z zasadniczych aktw wpywajcych na relacje subowe i okrelajcych obowizki policjantw jest zarzdzenie nr 805 Komendanta Gwnego Policji
z dnia 31 grudnia 2003 r. w sprawie Zasad etyki zawodowej policjanta (Dz. Urz.
KGP z 2004 r. Nr 1, poz. 3). Na podstawie tego zarzdzenia zostay wprowadzone
zasady okrelajce midzy innymi sposb postpowania funkcjonariuszy Policji we
wzajemnych stosunkach subowych. Przy czym cz postanowie zawartych w zaczniku Zasady etyki zawodowej policjanta adresowanych jest wycznie do przeoonych. Przepisy 14-20 zacznika do ww. zarzdzenia nr 805, nakadaj na przeoonych i policjantw odpowiednie zachowania, nakazuj kierowanie si tolerancj,
sprawiedliwoci, obiektywizmem oraz wymagaj zapewnienia waciwych warunkw
wykonywania zada oraz dbania o atmosfer pracy i dobre stosunki midzyludzkie.
Zabraniaj jednoczenie wykorzystywania stanowiska i stopnia policyjnego w celu
poniania podlegego policjanta. Ponadto nakazuj udzielania wsparcia i pomocy,
z zachowaniem dyskrecji. Przeoeni oceniajc policjantw s zobowizani do kierowania si jasno okrelonymi kryteriami oraz sprawiedliwoci i obiektywizmem oraz
kierujc dziaaniami podlegych policjantw powinni nie tylko wydawa jasne i zarozumiae polecenia, ale te ich inspirowa i motywowa do dziaania.
Analiza poszczeglnych zasad pozwala przyj, e obszar objty przepisami nie
tylko obejmuje zakaz podejmowania dziaa wypeniajcych znamiona mobbingu, czy
dyskryminacji ale te wychodzi poza ich zakres przedmiotowy albowiem formuuj
one wytyczne wedug ktrych przeoeni musz postpowa podejmujc dziaania
wobec podwadnych.
Rwnie przepisy zarzdzenia nr 21 Komendanta Gwnego Policji z dnia
20 maja 1993 r. w sprawie funkcjonowania organizacji hierarchicznej w Policji (niepublikowane) stanowi wany element w ksztatowaniu zachowania zgodnego z porzdkiem prawnym poprzez okrelenie zasad wewntrznego zorganizowania Policji
w systemie podporzdkowania, a take wzajemnych uprawnie i obowizkw organw Policji oraz policjantw i pracownikw Policji. Przepisy przywoanego aktu midzy innymi okrelaj rol i zadania przeoonych, ich relacje wobec podwadnych oraz
sposb postpowania w przypadku zaistnienia okrelonych stanw. Zaznaczy przy
tym naley, i przyjte w przywoanym zarzdzeniu rozwizania Trybuna Konstytucyjny w wyroku sygn. akt K 36/00 z dnia 8 padziernika 2002 r. uzna za zgodne
z Konstytucj RP.
Podejmowane zatem przez przeoonych dziaania z iluzorycznych lub bahych
powodw albo nie majce racjonalnego, obiektywnego uzasadnienia wynikajcego
z potrzeb suby, mog by ju definiowane, jako zachowania nieetyczne a przez to
podlegajce ocenie pod ktem odpowiedzialnoci dyscyplinarnej. Przede wszystkim
moe to dotyczy zachowa polegajcych na celowym i uporczywym ponianiu policjanta poprzez uywanie pogardliwych sw, dyskredytowania go w oczach kolegw,
innych przeoonych, czy te podwadnych ( 16 cyt. zasad), jego nkaniu oraz zastra10
zostao naruszone5. Przy czym podana kwalifikacja prawna powoda nie jest dla sdu
wica i sformuowanie jej w pozwie nie zwalnia sdu z dokonania samodzielnej
kwalifikacji zawartych w nim da. Dlatego te kady policjant, ktry z dziaania
przeoonego wywodzi naruszenie dbr osobistych moe wystpi do sdu z okrelonym roszczeniem. Tym niemniej naley wzi pod uwag, e ochrona dbr osobistych
przysuguje jedynie przed dziaaniem bezprawnym, przy czym dobro osobiste musi
odpowiada interesom przecitnej jednostki ludzkiej i mie charakter obiektywny.
Pamita naley, e zachowania przeoonych podejmowane wobec podwadnych musz by oceniane indywidualne albowiem tylko w danych warunkach i okolicznociach mog by postrzegane jako dziaania wypeniajce znamiona mobbingu,
czy te naruszajce dobra osobiste. Nie wszystkie bowiem dziaania przeoonych
o charakterze negatywnym dla podwadnego mog by kwalifikowane jako godzce
w prawa policjanta, w tym jego dobra osobiste. Reakcja waciwego przeoonego
dokonana na podstawie przepisw i w granicach obowizujcego prawa w przypadku
stwierdzenia uchybienia w subie bd niewaciwego zachowanie policjanta, jest
jednoczenie jego uprawnieniem i obowizkiem. Std podwadni policjanci nie mog
czyni zarzutu wobec przeoonego, ktry wobec nich egzekwuje waciwe postpowanie lub konieczno dostosowania si do zasad i regu okrelonych przepisami prawa.
W wietle powyszego, uwzgldniajc specyfik Policji, jako formacji umundurowanej i uzbrojonej sucej spoeczestwu i przeznaczonej do ochrony bezpieczestwa ludzi ( ... ) o czym mowa w art. 1 ust. 1 ustawy o Policji, uprawniony staje si
pogld, i w Policji istniej odpowiednie instrumenty, ktre pozwalaj na uchwycenie
zachowa o znamionach mobbingu i podjcia odpowiednich dziaa w celu wyeliminowania zaistniaych problemw i zapobieenia powstania takich sytuacji w przyszoci. Wydaje si, i w tym te kierunku powinny ewaluowa zmiany z pominiciem,
tzw. bezrefleksyjnego automatyzmu powielania rozwiza przyjtych w innych gaziach prawa. Ch zapewnienia skuteczniejszej realizacji obowizku przeciwdziaania
sytuacjom o znamionach mobbingu nie musi bowiem prowadzi bezporednio do
istotnych zmian w obwizujcych w Policji przepisach prawnych, w tym wprowadzenia pojcia mobbingu w rozumienia art. 943 2 kodeksu pracy.
Odmienn natomiast kwesti jest brak zrozumienia w danym rodowisku tej problematyki, bd uciekanie od tych spraw. Problem bardziej ley w zmianie dotychczasowego postrzegania tego typu zachowa i podejcia do zjawiska, umiejtnoci reagowania i wykorzystania istniejcych instytucji prawnych. Dlatego te, w tym przedmiocie
powinny by w szczeglnoci podejmowane dziaania profilaktyczne zamierzajce do
zapobiegania negatywnym zjawiskom. Chodzi przede wszystkim o waciw polityk
prewencyjn, informacyjn, szkolenia i propagowanie obowizujcych zasad oraz konieczno waciwej i adekwatnej reakcji na zdarzenia oraz moliwo rozwizania problemu. Notabene w Policji w ramach programw szkoleniowych funkcjonariuszy Policji
poruszana jest ju tematyka dotyczca mobbingu i dyskryminacji.
Zasadnym byoby zatem wypracowanie pewnego algorytmu odpowiednich
czynnoci i zastosowania obowizujcych przepisw w sytuacji zgoszenia dziaa
wskazujcych na znamiona mobbingu oraz okrelenie podmiotw odpowiedzialnych
za ksztatowanie polityki informacyjnej w przedmiotowym temacie. Dopiero na podstawie tak zdobytych dowiadcze naleaoby rozway zakres i charakter proponowanych zmian w obowizujcych przepisach prawnych.
5
Marcin Byczyk
Magdalena Kowalewska
Rozumienie pojcia zasad etyki zawodowej na gruncie nauki prawa jest niejednolite. Wydaje si jednak, e oprze mona si na dwch pewnikach: zasady etyczne
nale do kategorii norm moralnych1 i w przypadku funkcjonariuszy Policji zostay
ujte w zaczniku do zarzdzenia nr 805 Komendanta Gwnego Policji z dnia
31 grudnia 2003 r.2
Chcc podj si analizy problematyki wskazanej w temacie referatu porwnania zasad etyki zawodowej w subach mundurowych, a konkretnie w Policji, z reguami ostronoci, zasadne wydaje si poczynienie kilku uwag o charakterze wprowadzajcym, dotyczcych etyki zawodowej w ogle oraz etyki zawodowej policjanta.
Pojcie etyki zawodowej definiowane jest rozmaicie. Z. Ziembiski wskazywa
np. e przez etyk zawodow naley rozumie () doktryn moraln systematyzujc oceny i normy moralne zwizane z wykonywaniem okrelonego zawodu wzgldnie
formuujc normy moralne postulowane do przyjcia przez przedstawicieli danego
zawodu3. Inne definicje wyranie podkrelaj precyzujc funkcj etyki zawodowej,
definiujc j jako implementacj oglnych norm moralnych wystpujcych w danym
spoeczestwie do konkretnych sytuacji zawodowych, tj. jako konkretyzacj moralnoci oglnospoecznej4. W kadej jednak definicji etyki zawodowej stwierdza si,
e polega ona na odniesieniu norm moralnych do realiw wykonywania danego zawodu. Dla analizowania w niniejszym referacie kwestii zwizanych z etyk zawodow
konieczne staje si zatem zdefiniowanie norm moralnych.
Oczywicie rwnie w przypadku prby okrelenia istoty norm moralnych trzeba mie na wzgldzie wielo uj i koncepcji formuowanych w tej kwestii. W szczeglnoci wskaza mona na nurt perfekcjonistyczny i nurt solidarnociowy 5.
W pierwszym z nich przyjmuje si, e oceny moralnej dokonuje si w odniesieniu do
pewnego wzorca doskonaego. Nurt solidarnociowy zakada za ocen postpowania
1
Jest to spojrzenie dominujce obecnie nie tylko wrd prawnikw, ale take wrd etykw.
Por. chociaby definicj sformuowan przez P. Kostaskiego, Zbir zasad etyki adwokackiej
i godnoci zawodu - jako korporacyjny kodeks etyczny, a system prawa, Edukacja Prawnicza
2006, nr 5, ktry jako etyk okrela usystematyzowany zbir zasad postpowania, akceptowany przez okrelon osob lub grup osb. Jasne jest tutaj i nie o jakiekolwiek zasady, ale
o normy aksjologiczne, moralne.
2
Zarzdzenie to dostpne jest w Internecie na stronie Policji pod adresem:
http://www.policja.pl/ftp/Gazeta_policyjna/Do_pobrania/zasady_etyki_zawodowej_policjanta.p
df (odczyt dnia 18 listopada 2012 r.). W dalszym cigu powoywane bdzie jako Zacznik.
3
Z. Ziembiski, Podstawy nauki o moralnoci, Pozna 1981, s. 106.
4
Por. M. Michalik, Spoeczne przesanki, swoisto i funkcje etyki zawodowej,
[w:] A. Sarapata, Etyka zawodowa, Warszawa 1971, s. 17.
5
Por. S. Wronkowska, Z. Ziembiski, Zarys teorii prawa, Pozna 1997, s. 82-83.
13
jako moralnego na podstawie tego, czy wpywa ono sprawiedliwie na dobro innych 6.
Jeli wic uj moralno najbardziej lapidarnie - jako zbir norm, ktre okrelaj co
jest dobre, a co ze, to okrelenie to dokonywa bdzie si w odniesieniu do jakiego
idealnego wzorca lub dobra innych. Nie trudno zauway, e solidarnociowe i perfekcjonistyczne ujcia moralnoci w odniesieniu do formuowania zasad etyki zawodowej
nie s rozczne, a raczej czciowo si zazbiaj i uzupeniaj. Analizujc bowiem
funkcje, jakie ma peni etyka zawodowa, mona stwierdzi, e ma ona przede wszystkim sprzyja odpowiedniemu poziomowi wykonywania danego zawodu, wzmacnia
poczucie obowizku zawodowego (funkcje te pozostaj w obrbie nurtu perfekcjonistycznego moralnoci), a zarazem wzbudza zaufanie spoeczestwa do przedstawicieli
tego zawodu (funkcja zwizana z nurtem solidarnociowym) 7.
Normy moralne mona wic okreli jako ujte w postaci nakazw lub zakazw
dyrektywy postpowania formuowane na podstawie powinnoci wzgldem innych
i wzgldem idealnego wzorca. Etyka natomiast jest niejako ich filozofi. Zajmuje si
badaniem i systematyk moralnoci. Uprawnione wydaje si zatem posugiwanie si
terminem etyki zawodowej i zasad etyki zawodowej jako konkretyzacji oglnej moralnoci w ramach okrelonego zawodu oraz zaliczenie zasad etyki do norm moralnych.
Konkretyzacja moralnoci oglnej w ramach etyki zawodowej moe polega
przede wszystkim na modyfikacji pewnych norm moralnych w zwizku ze specyfik
danego zawodu8. M. Michalik zwraca uwag, e etyczne wykonywanie danego zawodu moe wiza si z przestrzeganiem norm moralnych, ktrych nie musi respektowa
zwyky czowiek. Przykadem moe tu by 43 Kodeksu Etyki Adwokackiej9, nakazujcy adwokatom odwan i honorow obron interesw klienta bez wzgldu na wasne korzyci i moliwe zwizane z tym konsekwencje. Podobn rol zdaje si odgrywa ust. 25 Kodeksu Etyczno-Zawodowego Psychologa10, ktry nakada na psychologa
obowizek pomocy pacjentowi nawet przy braku akceptacji jego postawy. Modyfikacje te nie oznaczaj jednak w jakimkolwiek stopniu zanegowania moralnoci oglnej
(spoecznej), ale s raczej jej uzupenieniem, koniecznym ze wzgldw na istot i zadania konkretnego zawodu 11.
6
Czsto te zasady etyczne maj za zadanie zakreli granice specjalnych uprawnie przysugujcych reprezentantom okrelonego zawodu. Przykadem moe by tutaj
17 wspomnianego ju Kodeksu Etyki Adwokackiej, zgodnie z ktrym Adwokat,
majc zagwarantowan przy wykonywaniu czynnoci zawodowych wolno sowa,
powinien zachowa umiar, wspmierno i ogldno w wypowiedziach, zarwno
wobec sdu i organw pastwowych, jak i wobec dziennikarzy i przedstawicieli mediw, tak aby nie uchybi zasadzie godnoci zawodu.12 W przypadku Zasad Etyki
Zawodowej Policjanta funkcj tak peni 5 okrelajcy, e Policjant podejmujc
decyzj o uyciu broni palnej lub zastosowaniu rodkw przymusu bezporedniego
powinien zachowa szczegln rozwag i stale mie na uwadze charakter tych rodkw. Odpowiadajca specyfice zawodu policjanta wydaje si by rwnie pierwszorzdno obowizku lojalnoci subowej, co moe w konkretnych sytuacjach kolidowa z moralnoci w skali oglnej13.
Ju z tych kilku przykadw zasad etycznych zawodw adwokata, psychologa
i policjanta wyania si obraz tego, co decyduje o sformuowaniu konkretnych zasad
etyki zawodowej. S to przede wszystkim zewntrzne warunki, w jakich podczas wykonywania pracy funkcjonuj przedstawiciele danego zawodu, zadania, jakie maj
wykonywa, stawiane przez spoeczestwo wobec ich pracy wymagania i oczekiwania,
a take uprawnienia, w jakie s wyposaone osoby wykonujce dany zawd. Susznie
zauwaa si, e czynnikiem, ktry ksztatuje zasady etyki zawodowej jest rwnie
struktura wewntrzna danej grup zawodowej oraz tradycje danego zawodu i reprezentowane przez niego wartoci14.
Kodyfikowanie zasad etyki zawodowej nie ograniczyo si w Polsce tylko do
wspomnianych zawodw adwokata, psychologa i oczywicie policjanta. Wskaza
mona chociaby na kodeksy etyczne innych zawodw prawniczych (radcy prawnego,
komornika, notariusza), zawodw medycznych (lekarza, pielgniarki, farmaceuty) czy
np. psychoterapeuty. Wrd argumentw przemawiajcych za potrzeb, a nawet koniecznoci kodyfikowania zasad etycznych poszczeglnych zawodw, najczciej
wskazuje si na okoliczno, e kodyfikacje te maj wskazywa waciwe rozstrzygnicie konfliktw moralnych i sytuacji trudnych pojawiajcych si przecie chyba
w kadej pracy zawodowej 15. Przeciwnicy formuowania takowych dokumentw podnosz, e do etycznego i waciwego wykonywania danego zawodu wystarczy sumienie i zwyka moralno, ktre kady powinien posiada i ktrych () nie zastpi
adna, nawet najbardziej dokadna i najlepiej sformuowana proteza etyczna. 16
12
Analogiczne rozwizanie znale mona na gruncie postanowie Kodeksw Etycznych innych Pastw, czego przykadem moe by regulacja zamieszczona w B. III.1. (Schweigepflicht) Niemieckiego Kodeksu Psychologa (Etische Richtlinien der Deutschen Gesellschaft fr Psychologie e.V. und des Berufsverbands Deutscher Psychologinnen und Psychologen e.V.) z dnia 25.04.1999 r. wraz z pniejszymi zmianami. Kodeks dostpny jest w Internecie
pod adresem: http://www.bdp-verband.org/bdp/ verband/ethik.shtml. Odczyt 1 grudnia 2012 r.
13
Por. J. Czerniakiewicz, Etyka policji i prba zestawienia gwnych poj [w:] J. Czerniakiewicz (red.), Wybrane zagadnienia etyki policji, Szczytno 1995, s. 10.
14
Por. I. Lazari-Pawowska, Etyki zawodowe jako role spoeczne, [w:] A. Sarapata, Etyka,
op. cit., s. 23-24.
15
Por. U. Schrade, Etyka a etyka zawodowa, [w:] M. Rg, Etyka zawodowa policjanta, Szczytno 1999, s. 17.
16
Ibidem, s. 18.
15
Nie podejmujc si w tym miejscu szczegowej analizy argumentw przemawiajcych za lub przeciwko formuowaniu kodeksw etycznych dla poszczeglnych
zawodw ograniczy trzeba si tylko do stwierdzenia, e spisanie zasad deontologii
danego zawodu z pewnoci nie obnia standardw etycznych jego wykonywania,
a przyczynia si moe do ich propagowania i podwyszenia. Chociaby ju z tego
wzgldu wydaje si, e warto kodeksy takie tworzy.
Wrd jasnych, onierskich w brzmieniu zasad etyki zawodowej Policjanta
w II Rzeczypospolitej znale mona byo nastpujc norm: Bd odwany, sumienny ostrony i nigdy nie zawied zaufania przeoonego 17. Imperatyw ostronego
postpowania by wic znany ju w pierwowzorze wspczesnej umundurowanej
i uzbrojonej formacji utrzymujcej porzdek publiczny, jak by Korpus Policji
w przedwojennej Polsce. Niewtpliwie zasada ta przywieca powinna rwnie dzisiejszemu funkcjonariuszowi Policji. Nakaz ostronego postpowania jest wic ju od
dawna norm nalec do korpusu deontologii zawodowej, a z drugiej strony nabierajc znaczenia wobec obiektywizacji odpowiedzialnoci karnej 18, a w konsekwencji
odpowiedzialnoci dyscyplinarnej w ostatnich latach na terenie Rzeczypospolitej Polskiej19.
Wobec powyszego nasuwa si pytanie: czy reguy ostronoci s bardziej
skadnikiem etyki zawodowej policjanta, czy te istotn przesank odpowiedzialnoci
dyscyplinarnej, i jak ksztatuje si ich wzajemny stosunek?
Przypomnie naley, e obecnie Zasady etyki zawodowej policjanta zostay
sformuowane w zaczniku do zarzdzenia nr 805 Komendanta Gwnego Policji
z dnia 31 grudnia 2003 r. Wydaje si, e do zabiegu tego doszo stosunkowo pno.
Susznie zauwaa si, e 1989 rok by dla Policji podobnie jak zreszt dla caego pastwa i spoeczestwa, nowym pocztkiem20. Ustawa o Policji z dnia 6 kwietnia 1990 r.
w art. 146 ust. 1 rozwizaa Milicj Obywatelsk. Sformuowanie zasad etyki zawodowej policjanta zapewne mogoby si ju wwczas przyczyni do podkrelenia nowego charakteru Policji i przekonania do niego spoeczestwa 21. Decyzja nr 121/99
Komendanta Gwnego Policji z dnia 14 lipca 1999 r. zawierajca zasady, ktrymi
powinien kierowa si policjant na subie zostaa wprowadzona do pno, bo nie17
Punkt VI Etyki Zawodowej Policjanta w II Rzeczpospolitej, dostpny w Internecie pod adresem (http://www.slaska.policja.gov.pl/prawa-czlowieka/etyka-zawodowa-policjanta/), odczyt
dnia 1 grudnia 2012 r.
18
J. Lachowski, Przejawy obiektywizacji odpowiedzialnoci karnej w k.k. z 1997, Studia
Prawnicze 2006, nr 1, s. 127, ktry zwraca uwag, e jest to obiektywizacja zbyt daleko idca:
Takie ujcie nieumylnoci prowadzi rwnie do osabienia zasady indywidualizacji odpowiedzialnoci karnej. Jako rzecznika obiektywizacji uzna mona chyba rwnie Z. Jdrzejewskiego - por. Wina i bezprawno w prawie cywilnym i karnym, Ius Novum 2008, nr 4,
s. 33, gdzie pisze on: W prawie karnym naruszenie obiektywnego obowizku ostronoci nie
jest jedynym znamieniem czynu nieumylnego..
19
Nowa koncepcja odpowiedzialnoci na gruncie Kodeksu karnego, mimo i z pewnym opnieniem, zostaa wszak wprowadzona do Ustawy o Policji, o czym szczegowiej poniej.
20
Por. E. Wiszowaty, Wartoci uniwersalne jako podstawa kodeksu etyki policjanta,
[w:] M. Rg: Etyka, op. cit., s. 57.
21
Por. Ibidem, s. 58. Sytuacj z jak przyszo si zmierzy polskiej Policji w 1990 r. przyrwna mona do sytuacji z 1919 r. gdy po odzyskaniu przez Polsk niepodlegoci zostaa powoana policja pastwowa, wci jednak kojarzona z policj byych pastw zaborczych. Sformuowano wwczas XIV przykaza policjanta policji pastwowej, ktre znajduj rwnie odzwierciedlenie w obecnych zasadach etyki zawodowej policjanta.
16
mal 10 lat po utworzeniu Policji. Zasady etyki zawodowej policjanta opracowano za,
jak ju wskazano, dopiero w 2003 r.
W regulacji odpowiedzialnoci dyscyplinarnej w ustawie z dnia 24 lipca 1919 r.22
o Policji Pastwowej nie zamieszczono wprost przepisw formuujcych przesanki
odpowiedzialnoci dyscyplinarnej23. Przyj jednak naley, e nieostronie postpujcy policjant liczy si musia co najmniej z nagan 24. Po wynaturzeniach czasu dyktatury komunistycznej, do rozwizania tego nawizao pierwotne brzmienie ustawy
o Policji z 1990 r.25. Zasadnicza zmiana konstrukcji odpowiedzialnoci dyscyplinarnej
funkcjonariusza Policji dokonaa si wraz z nowelizacj ustawy o Policji w 2003 r.,
kiedy to chociaby dodano art. 132a26 i wprowadzono szereg innych regulacji precyzujcych przesanki i tryb odpowiedzialnoci dyscyplinarnej.
Jednoczenie27 w art. 132 ustawy o Policji nieprzestrzeganie zasad etyki uczyniono jedn z form przewinienia dyscyplinarnego, za ktre grozi policjantowi odpowiedzialno dyscyplinarna. W obowizujcym brzmieniu ustawy art. 132 ust. 1 stanowi bowiem, e policjant odpowiada dyscyplinarnie za popenienie przewinienia
dyscyplinarnego. Przewinienie to moe polega na naruszeniu dyscypliny subowej
lub nieprzestrzeganiu zasad etyki zawodowej. Posuenie si przez ustawodawc spjnikiem alternatywy cznej lub wskazuje, e zakresy znaczeniowe naruszenia dyscypliny subowej oraz nieprzestrzeganie zasad etyki zawodowej mog si czciowo
pokrywa. O tym, czym jest naruszenie dyscypliny subowej informuje nas ustawodawca w ust. 2 powoanego przepisu wskazujc, e moe ono przyj posta zawinionego przekroczenia uprawnie lub niewykonania obowizkw wynikajcych
z przepisw prawa lub rozkazw i polece wydanych przez przeoonych. Ju z tej
krtkiej charakterystyki wynika, e rzeczywicie naruszenie dyscypliny subowej
moe wiza si jednoczenie z naruszeniem zasad etyki zawodowej. Cech charakterystyczn odpowiedzialnoci dyscyplinarnej jest wic to, e jej zakres wytyczaj nie
tylko przepisy prawa bezwzgldnie obowizujcego, ale rwnie zasady dyscypliny
subowej oraz etyka 28.
Jeli bliej przyjrze si tym zasadom, to z atwoci mona dostrzec,
e naruszenie niektrych z nich stanowi jednoczenie przekroczenie uprawnie. Przykadowo zasada ujta w 12 Zacznika mwi, e policjant nie moe wykorzystywa
swojego zawodu do celw prywatnych. Nasuwa si logiczny wniosek, e takie wyko22
rdo: Dziennik Praw Pastwa Polskiego, 1919 r., nr 61, poz. 363. Ustawa opublikowana
[w:] Przegld Policyjny" 1999, nr l (53)-2 (54), s. 181-186.
23
Odesano w tej mierze do trybu, ustalonego w przepisach wydanych przez Ministra Spraw
Wewntrznych por. art. 21 Ustawy o Policji Pastwowej.
24
Bya to najagodniejsza z sankcji przewidzianych w art. 21 Ustawy o Policji Pastwowej,
ktra oprcz tego przewidywaa areszt do 7 dni, przeniesienie na urzd o mniejszych dodatkach
funkcyjnych, degradacj i wydalenie ze suby.
25
Ustawa o Policji z dnia 6 kwietnia 1990 r. (Dz.U. nr 30, poz. 179).
26
Z dnia 29 padziernika 2003 r. o zmianie ustawy o Policji, Dz.U. 2003 nr 192 poz. 1873.
27
Nowelizacj dokonan ustaw z dnia 29 padziernika 2003 r. o zmianie ustawy o Policji.
28
Zwrcono na to uwag rwnie w orzecznictwie, por. orzeczenie WSA II SA/Po 482/09
(http://www.orzeczenia-nsa.pl/wyrok/ii-sa-po-482-09,funkcjonariuszepolicji_inne,21a4e52.
html,
odczyt 18.11.2012 r.), gdzie doszuka si mona znamiennego stwierdzenia: W konsekwencji
przy wykonywaniu zada obowizuje zatem nie tylko dyscyplina subowa, ale i przestrzeganie
zasad etyki zawodowej, do ktrych to wartoci naley zaliczy szczegln staranno w wykonywaniu obowizkw.
17
Przeprowadzon przez TK w orzeczeniu z 2 wrzenia 2008 r. K 35/06. Sentencja tego orzeczenia zostaa ogoszona w Dz. U. nr 163, poz. 1026.
30
Por. chociaby stosunkowo wyczerpujce wyliczenie ustaw wprowadzajcych odpowiedzialno dyscyplinarn w opracowaniu A. J. Szwarc, Znaczenie i problemy odpowiedzialnoci
dyscyplinarnej w sporcie, [w:] A. J. Szwarc (red.), Odpowiedzialno dyscyplinarna w sporcie,
Pozna 2001, s. 21. Wydaje si wszak, i nie jest przykadem odpowiedzialnoci dyscyplinarnej, wbrew zwodniczemu tytuowi Ustawa o odpowiedzialnoci za naruszenie dyscypliny finansw publicznych z dnia 17 grudnia 2004 r. (Dz.U. 2005 Nr 14, poz. 114), mimo i zawiera
ona pewne odrbnoci w uksztatowaniu tej odpowiedzialnoci (por. art. 19 Ustawy).
31
Por. stwierdzenie E. Plebanek, e Naley zauway, e podobn do wykrocze struktur,
w aspekcie rnic w spoecznej treci midzy nimi a przestpstwami, trafnie dostrzeg Sd
Najwyszy w przewinieniach dyscyplinarnych, gdzie wskazuje ona na orzeczenie WSA
w Warszawie z dnia 28 lutego 2007 r., II SA/Wa 2326/2006, LEX nr 318267 oraz TK z dnia
4 marca 2008 r., SK 3/07 - E. Plebanek, Materialne okrelenie przestpstwa, Warszawa 2009,
s. 166.
32
Kodeks karny (Dz. U. z 1997 r. Nr 88, poz. 553, z pn. zm.).
33
Zarzut ten by wielokrotnie podnoszony w literaturze przedmiotu, i mona powiedzie, e jest
powszechnie znany. Por. chociaby A. Marek, Ujcie winy w prawie karnym jako problem
kodyfikacyjny, [w:] L. Leszczyski, E. Skrtowicz, Z. Hoda (red.), W krgu teorii i praktyki
prawa karnego (Ksiga powicona pamici prof. A. Wska), Lublin 2005, s. 285.
34
Na marginesie wskaza naley, i przemawia za tym jeden dobry argument, jakim jest zaakcentowanie, rwnie na poziomie deskryptywnym, podobiestwa odpowiedzialnoci dyscyplinarnej do odpowiedzialnoci karnej.
18
132a ustawy o Policji formuuje przesanki zawinienia, podchwycone przez orzecznictwo35, wprowadza powany zamt w dotychczasowych konstrukcjach dogmatycznych.
W myl dominujcego wszak pogldu we wspczesnej doktrynie prawniczej wina
zajmuje inne miejsce w strukturze przestpstwa ni umylno bd nieumylno
popenienia czynu zabronionego36, a wyrazem tej wspczesnej koncepcji jest chociaby wprowadzenie zmian do Kodeksu Wykrocze 37, ktry operuje pojciem nieumylnoci wykroczenia38.
Rysujca si niespjno jest tym wiksza, e, jak trafnie zauwaa si
w doktrynie, Z perspektywy materialnej cechy czynu karalnego (tzw. Spoecznej
szkodliwoci) nie ma adnej jakociowej rnicy pomidzy wykroczeniami
a znaczn grup sportowych przewinie dyscyplinarnych 39. Owo spostrzeenie mona
z pen odpowiedzialnoci przenie na paszczyzn przewinie dyscyplinarnych
funkcjonariuszy Policji. Zwrci naley uwag rwnie na fakt, i widoczne goym
okiem podobiestwa midzy odpowiedzialnoci dyscyplinarn a odpowiedzialnoci
karn wyraaj si z jednej strony w tym, e Do powszechnie zalicza si prawo
dyscyplinarne do szeroko pojmowanego prawa karnego. 40 z drugiej natomiast
w stwierdzeniu, ktre obrazuje teza orzeczenia WSA w Warszawie: Nie ma powodw, aby dla potrzeb postpowania dyscyplinarnego prowadzonego przeciwko funkcjonariuszom policji stosowa inne interpretacje winy nieumylnej ni ta, ktra jest
ustalona w prawie karnym. 41 Wobec tego bardzo niepokojce jest milczenie komentatorw ustawy o Policji, ktrzy ograniczaj si do odwoania do pewnych eksplikacji
karnistycznych pojcia nieumylnoci42.
Dziwi rwnie niefrasobliwo zarwno doktryny, jak i orzecznictwa, zawarta
w stwierdzeniu, e W zbliony do rozwiza przewidzianych w kodeksie karnym
35
Przykadem moe by orzeczenie WSA w Gliwicach (sygn. IV SA/Gl 392/06) gdzie przeczyta mona nastpujc tez: Kwalifikujc czyny zarzucane funkcjonariuszowi Policji na podstawie art. 132 ustawy o Policji (t.j. Dz.U. 2007 r. Nr 43, poz. 277), organ orzekajcy winien w
szczeglnoci wyjani i rozway przesanki zawinienia wskazane w art. 132a ustawy, jako e
warunkuj one nie tylko kwesti odpowiedzialnoci. Nie wystarczy bowiem, e wystpi naruszenie dyscypliny - musi by ono take zawinione.
36
Por. chociaby A. Zoll, Zasady odpowiedzialnoci karnej, Warszawa 1998, s. 97, gdzie znale mona nastpujce obrazowe stwierdzenie: Stwierdzenie, e czyn jest karalny poprzedza
musi badanie winy sprawcy, tzn. ustalenie, czy sprawcy z tytuu popenienia nieumylnoci
czynu zabronionego mona postawi zarzut.
37
Kodeks Wykrocze Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. (Dz.U. Nr 12, poz. 114).
38
Podobnego zdania s Komentatorzy Kodeksu Wykrocze, por. chociaby M. Bojarski,
W. Radecki, Kodeks wykrocze. Komentarz, Wyd. 5, Warszawa 2011, Komentarz do art. 5, nb.
1-3, ktrzy stwierdzaj wprost: W uzasadnieniu projektowanych zmian w prawie o wykroczeniach wskazano, e likwiduje si pojcie wina umylna i nieumylna, wprowadzajc w to
miejsce umylno" i nieumylno wykroczenia" (op. cit., nb. 1).
39
J. Giezek, Sportowe sankcje dyscyplinarne, [w:] A. J. Szwarc, Odpowiedzialno dyscyplinarna w sporcie, Pozna 2001, s. 98.
40
Takie trafne stwierdzenie znale mona we wprowadzeniu do znakomitej pracy A. J. Szwarca idem, Odpowiedzialno, op. cit.
Autorzy zwracaj uwag, i stanowisko takie nie jest nowe por. J. Makarewicz, Prawo karne
oglne, Krakw 1914, s. 3-4.
41
II SA/Wa 908/06, LEX nr 284495.
42
Znamienitym przykadem takiego stanowiska jest praca W. Kotowskiego idem, Ustawa
o Policji. Komentarz, ABC 2008, Komentarz do art. 132 a, nb. 1-4.
19
sposb uregulowano take kwestie zwizane ze stron podmiotow przewinienia dyscyplinarnego.43. Z pogldem zgodzi mona si o tyle, e do treci art. 132a ustawy
o Policji rzeczywicie wtoczono uregulowanie strony podmiotowej czynu zabronionego z art. 9 1 i 2 kk. Tyle tylko, e ustawa karna w art. 9 kk, jak ju zaznaczono, milczy na temat zawinienia. Dzieje si tak oczywicie dlatego, e w obowizujcym kodeksie karnym starano si przeforsowa czyst normatywn koncepcj winy i co si
z tym wie, dokonano wyranego rozdzielenie paszczyzny zawinienia od znamion
strony podmiotowej czynu.
Niefortunno regulacji art. 132a przedmiotowej ustawy dodatkowo pogbia
fakt, e mamy w niej do czynienia ze swoistym dublowaniem zawinienia. Jeli bowiem
w przepisie tym okrela si, kiedy przewinienie dyscyplinarne jest zawinione, to zbdne staje si wskazywanie w art. 132 ust. 2, e naruszeniem dyscypliny subowej jest
zawinione przekroczenie uprawnie lub niewykonanie obowizkw. Zawsze przecie
w sytuacji, gdy policjant dopuci si przewinienia dyscyplinarnego w postaci naruszenia dyscypliny subowej przez przekroczenie uprawnie lub niedopenienie obowizkw i ustalono na podstawie art. 132a, e byo to przewinienie zawinione, to tym samym zawiniony by czyn stanowicy to przewinienie.
Wobec takich rozbienoci zwizanych z redakcj art. 132a ustawy o Policji
wskaza naley na pewne propozycje rozwizania tego problemu:
1. Moliwe jest uznanie, e racjonalny ustawodawca celowo operuje pojciem
zawinionego przewinienia dyscyplinarnego, nawizujc w ten sposb do psychologicznej koncepcji winy. Miaa ona swoich protagonistw w chwili nowelizowania ustawy o Policji i ma do dzisiaj44.
Z wyborem takiego znaczenia przepisu art. 132a spord oferowanych przez dyrektywy wykadni jzykowej zwizanych jest kilka powanych kopotw. Pierwszym z nich
jest stworzenie wewntrznej niespjnoci w obrbie samej ustawy o Policji45 ktra
nieprzypadkowo operuje terminami z prawa karnego. Dalej, wskaza naley, i odwoanie si do regu ostronoci jest wyrazem obiektywizacji odpowiedzialnoci karnej
i uwzgldnia w tej mierze postulaty psychologii46.
2. Moliwe jest rwnie przyjcie takiej wykadni, e w art. 132 a ustawodawca
wprost formuuje jedn z przesanek zawinienia, jak jest popenienie przewi-
43
P. Jwiak, Stosowanie prawa karnego materialnego i procesowego w postpowaniu dyscyplinarnym policjantw (zarys problematyki). [w:] P. Jwiak, W. Majchrowicz (red.), Odpowiedzialno dyscyplinarna w Policji, Pia 2011, s. 20.
44
Por. A. Marek, Prawo karne, 8 wydanie, Warszawa 2007, s. 128 i nast.
45
Ktra w art. 135 p nakazuje odpowiednie stosowanie niektrych przepisw odnoszcych do
wezwa, terminw, dorcze i wiadkw. Wspomniane przepisy, co zostao rwnie zauwaone w doktrynie, posuguj si terminami zaczerpnitymi z prawa karnego materialnego (por.
P. Jwiak, Stosowanie, op. cit., s. 24.
46
Por. M. Bogomilska-Krl, Formy winy w prawie karnym w wietle psychologii, Warszawa
1991, s. 228, gdzie znale mona nastpujce sformuowanie: Prby opisu podoa psychologicznego przestpstw z niedbalstwa (poczone nawet z bardzo interesujcym zastosowaniem
wiedzy na temat nieuwiadomionych mechanizmw regulacji) dostarczaj jedynie modelowego
opisu tych przestpstw. Nie mog one w adnym razie wypeni braku dostatecznego uzasadnienia w psychologii dla formuowania twierdze jednostkowych, ktre powinny mie w prawie karnym znaczenie decydujce.. M. Bogomilska-Krl uchodzi moe za jednego z rzecznikw wprowadzenia naruszenia regu ostronoci jako przesanki odpowiedzialnoci za przestpstwa nieumylne (op. cit., s. 227).
20
47
Por. P. Jwiak, Stosowanie, op. cit. s. 26-27, ktry w tej mierze odwouje si do opracowa J.R. Kubiaka, J. Kubiaka, Odpowiedzialno dyscyplinarna sdziw. Komentarz, Warszawa 2005, s. 76.
48
Za tak koncepcj przemawia to, i opracowanie struktury przestpstwa jest zasug doktryny, ktrej pogldy w tej mierze podlegay rwnie znacznej ewolucji, por. Z. Jdrzejewski,
Bezprawno jako element przestpnoci czynu. Studium na temat struktury przestpstwa,
Warszawa 2009, s. 23 i nast.
49
Por. chociaby T. Bkowski, P. Bielski, K. Kaszubowski, M. Kokoszczyski, J. Stelina,
J. Warylewski, G. Wierczyski, Zasady techniki prawodawczej. Komentarz, ABC 2003, LEX,
Komentarz do 1.
50
W powszechnym jzyku polskim zawinienie nie jest oddzielane od nieumylnoci, co odzwierciedlaj intuicj jzykowe. Por. definicje w Sowniku jzyka polskiego
(http://sjp.pwn.pl/szukaj/winny), odczyt dnia 1 grudnia 2012 r.
51
Wystarczy wskaza chociaby na tytu podrozdziau Z. Leoskiego, Diferentia specifica
odpowiedzialnoci dyscyplinarnej idem, Odpowiedzialno dyscyplinarna w prawie PRL,
Warszawa 1959, s. 155.
52
Ibidem, s. 157.
53
Wskaza tutaj naley na symptomatyczn wypowied P. Jwiaka, Stosowanie, op. cit.,
s. 30: () zasadnym byoby rozwaenie moliwoci wprowadzenia autonomicznych, nawizujcych jednak do konstrukcji przewidzianych w kodeksie karnym, regulacji tzw. prawa midzyczasowego, czasu i miejsca popenienia przewinienia dyscyplinarnego (). Nie odnoszc
si do samej zasadnoci tej pozycji, wskaza naley, i prawidowo wychwytuje ona istot
odpowiedzialnoci dyscyplinarnej.
21
nie nie mia zarazem zamiaru popenienia przewinienia dyscyplinarnego 54. W dalszej
czci referatu poczynione zostanie kilka zdawkowych uwag na temat pojmowania
ostronoci w naukach penalnych w szczeglnym kontekcie funkcjonowania Policji.
O reguach ostronoci napisano w karnistyce wiele55. Najprociej mona je
okreli jako reguy postpowania z dobrem przedstawiajcym jak warto spoeczn. Reguy te ksztatowane s w oparciu o wiedz i dowiadczenie, ktre pozwalaj na ustalenie jak w okrelonych sytuacjach postpowa z okrelonymi dobrami 56,
jakie zachowanie jest wzgldem nich w danej sytuacji adekwatne. Tak te si dzieje
w przypadku licznych rozporzdze precyzujcych uprawnienia i obowizki policjantw. Mog one te wynika np. z danej dziedziny wiedzy - przykad stanowi tutaj
zasady sztuki lekarskiej. Mog to by jednak reguy ostronoci, ktre s jednakowe
dla wszystkich praktycznie uczestnikw ycia spoecznego57. W doktrynie wskazuje
si na ich obiektywny, abstrakcyjny i generalny charakter powodujcy, e znajduj
zastosowanie w kadej sytuacji o podobnym ukadzie cech istotnych z punktu widzenia
dobra, ktre chroni, bez wzgldu na indywidualne waciwoci dziaajcego podmiotu58.
Zachowanie naleytej ostronoci moe by rozpatrywane przez pryzmat jej subiektywnej i obiektywnej strony. Ten pierwszy element oznacza ma niezbdn koncentracj uwagi po stronie podmiotu podejmujcego czynnoci, z ktrymi wie si
zagroenie dla dobra prawnego59. Natomiast w drugi element, w myl koncepcji krakowskiej, rozpatrywany jest przez pryzmat trzech kategorii. Stanowi je () niezbdne kwalifikacje podmiotu podejmujcego si wykonania danej czynnoci, stan
techniczny uywanego do danej czynnoci narzdzia, odpowiedni sposb przeprowadzania czynnoci.60 Nie zagbiajc si w t problematyk, ale odnoszc te ustalenia
do funkcjonariusza Policji odwoa si naley do zasobu wiedzy przekazywanej modym pracownikom Policji w trakcie edukacji w szkoach policyjnych i wiedzy podrcznikowej. Szczegln donioso posiada w tej mierze wanie edukacja w Szkole
Policji w Pile, na ktrej zaproszenie moe zosta wygoszony niniejszy referat. To tutaj
wanie formuje si niezbdne kwalifikacje i instruuje o prawidowych sposobach
przeprowadzania interwencji przyszych funkcjonariuszy Policji. Jednak nie tylko posiadanie formalnych uprawnie do wykonywania zawodu jest decydujce, liczy si
54
Przyj naley, e zachowanie regu ostronoci wytycza zakres zastosowania normy sankcjonowanej.
55
Poczwszy od prac autorw niemieckich z pocztku XX wieku - por. m. in. F. Exner, Das
Wesen Fahrlssigkeit, Leipzig Wien 1910, a po wspczesne pimiennictwo polskiej doktryny
prawa karnego por. np. J. Giezek, Naruszenie obowizku ostronoci jako przesanka urzeczywistnienia znamion przestpstwa nieumylnego, Pastwo i Prawo 1992, z. 1, a ostatnio
take wypowied W. Wrbla, Zagadnienie naruszenia regu wymaganej ostronoci, [w:] L.
Gardocki, J. Gody, M. Hudzik, L. Paprzycki (red.), Orzecznictwo sdowe w sprawach karnych. Aspekty europejskie i unijne, Warszawa 2008, s. 169-181.
56
Por. J. Giezek, Przyczynowo oraz przypisanie skutku w prawie karnym, Wrocaw 1994,
s. 86.
57
Przykadem w tej mierze mog by chociaby wskazwki doczone do sprztu domowego. Por. K. Buchaa, Prawo karne materialne, Warszawa 1989, s. 242.
58
Por. W. Wrbel, A. Zoll, Polskie prawo karne. Cze oglna, Krakw 2010, s. 214.
59
K. Buchaa, Bezprawno przestpstw nieumylnych oraz wyczajce je dozwolone ryzyko,
Warszawa 1971, s. 248.
60
Ibidem.
22
65
zek ostronoci w wskim tego sowa znaczeniu. Zbiene jest to poniekd z konkluzjami, do ktrych dochodzi si na gruncie filozofii 74.
Na tym jednak nie koniec. Przypomnie naley wszak, e cech immanentn,
wrcz definicyjn normy etycznej jest to, e zwizana jest z sankcjami grupy spoecznej wyraanymi w opinii jej czonkw75. Norma etyczna jest na dodatek pewnym
szczeglnym przypadkiem normy moralnej, a mianowicie tak, ktra zaleca przyjmowanie pewnych postaw i ich doskonalenie76. Krystalizuje si wic dystynkcja, e reguy etyki zawodowej, wysawiajce pewne normy nakazujce postpowa ostronie, nie
zawieraj norm ostronoci sensu stricte jakimi s chociaby postanowienia instrukcji
subowych okrelajce przykadowo, w jaki sposb postpowa w przypadku odmowy okazania legitymujcemu funkcjonariuszowi dowodu osobistego. Zawieraj one
jedynie wskazanie, aby moliwie wzorcowo wypenia obowizki subowe w trosce
o efektywn sub spoeczestwu. Ich niebagatelne znaczenie wyraa si w tym,
e pitnuj nieostrone zachowanie si funkcjonariusz Policji dotkliw sankcj rozsian. Zamieszanie wok norm etyki zawodowej zwizane jest w duej mierze z tym,
e natkn si mona na takie postanowienia, ktre w swojej treci zbiene s z reguami ostronoci77. Prbujc wic sprowadzi powysze rozwaania do pewnego
schematycznego ujcia mona nieco kolokwialnie powiedzie tak: wykonywanie zawodu policjanta nie jako tak, ale w sposb etyczny wie si z cigym podnoszeniem kwalifikacji i ostronoci w spenianiu obowizkw subowych, ostrono
rwnoznaczna jest ze stosowaniem wiedzy zdobytej podczas przygotowania zawodowego oraz respektowaniem zasad wyraonych w aktach prawnych rnego rodzaju,
a take zdroworozsdkowo. Odpowiedzialno karna natomiast zwizana jest
z pewnym szczeglnie racym naruszeniem zasad ostronoci, ktre wywouje prawnie relewantny skutek bd te wypenia znamiona typu przestpstwa formalnego.
Porwnujc zasady etyki zawodowej policjanta z reguami ostronoci podkreli raz jeszcze trzeba funkcj, jak peni te pierwsze. Jak ju wskazywano, maj one
za zadanie konkretyzowa moralno ogln do ram danego zawodu. Wspzakrelaj
granice przysugujcych uprawnie, odnosz si do warunkw wykonywanej pracy,
powierzonych zada, czynnoci i obowizkw. Nie ulega wtpliwoci, e praca policjanta wyznaczana jest podobnie jak szereg innych zawodw przez okrelone reguy
ostronoci78. To wanie te reguy wskazuj, w jaki sposb policjant powinien prawi74
1) Koncepcja ustawodawcy.
karnistycznej wypowiada si za kwalifikacj takiej sytuacji jako bdu co do bezprawnoci82 Spotka mona wszak i stanowisko, e rozpatrywa to naley jako bd co do
znamienia czynu zabronionego83. Wydaje si jednak, e wobec nadania reguom
ostronoci odrbnego znaczenie w strukturze przestpstwa na gruncie prawa karnego84 bd taki susznie traktowa naley w kategoriach analogicznych do bdu co do
bezprawnoci czynu.
Przychylajc si do wysowionej ju wielokrotnie w doktrynie prawa karnego
krytyki wobec ujcia art. 9 kk, na ktrym wzorowany jest art. 132 a Ustawy o Policji,
krytyki, ktra w duym uproszczeniu opiera si na zarzucie pomieszania strony podmiotowej ze stron przedmiotow zwrci naley na byskotliwy postulat, wysowiony
na tle Kodeksu karnego przeniesienia tego warunku do art. 115 1 kk. 85. Przeniesienie
tej koncepcji na grunt odpowiedzialnoci dyscyplinarnej natrafia jednak na niema
trudno, jak jest brak analogicznego pojcia czynu zabronionego. Kolejny szkopu
ley w tym, e przewinienie dyscyplinarne jako czyn, polega moe na naruszeniu nie
tylko przepisw prawa, ale take polecenia subowego czy te zasad etyki zawodowej. Mwic inaczej, nie tylko znamiona przewinienia dyscyplinarnego s wyczerpujco okrelone w Ustawie o Policji, ale czsto w przewaajcej czci znajduj si
wanie poza Ustaw. Wobec tego dobrym kompromisem mogoby by umieszczenie
tego sformuowania w treci ust. 2 art. 132a86.
Pamita przy tym naley, aby takie sformuowanie byo czytelne rwnie
w warstwie deskryptywnej przepisu, w jego szacie sownej, gdy nadmierna formalizacja jzyka ustawowego czyni prawo nieczytelnym dla adresatw norm. Byoby to
zbiene zarazem z myl, e naruszenie regu ostronoci rozpatrywa naley zarwno
w przypadku nieumylnego, jak i umylnego przewinienia dyscyplinarnego87. Inn
82
Reprezentatywny w tej mierze jest pogld Z. wikalaskiego, Bd co do bezprawnoci czynu w polskim prawie karnym, Krakw 1991, s. 25-51 oraz 140-142.
83
Wydaje si, e bardzo ostronie, ale w poczet zwolennikw takiego stanowiska zaliczy
mona A. Zolla, ktry stoi na stanowisku, i Wspczesna doktryna prawa karnego naruszenie
regu zalicza do znamion charakteryzujcych stron przedmiotow typu czynu zabronionego,
A. Zoll (red.), Kodeks Karny. Cz oglna. Komentarz. T.1 Warszawa 2007, s. 119.
84
Miarodajny w tej mierze jest pogld . Pohla wyraony podczas VIII Bielaskiego Kolokwium Karnistycznego w referacie Niezachowanie wymaganej ostronoci znami czynu
zabronionego czy odrbny element w strukturze przestpstwa? [w:] J. Majewski (red.), Nieumylno. Pokosie VIII Bielaskiego Kolokwium Karnistycznego, Warszawa 2012, s. 84,
gdzie wyczyta mona nastpujc myl () niezachowanie wymaganej ostronoci nie znamieniem czynu zabronionego, ale odrbnym od znamion elementem struktury przestpstwa,
elementem usytuowanym w niej w istocie na wczeniejszym od znamion czynu zabronionego
szczeblu tej struktury. Z tym pogldem piszcy te sowa zgadzaj si w caej rozcigoci.
85
Ktremu postuluje si nadanie nastpujcego brzmienia: Czynem zabronionym jest zachowanie o znamionach okrelonych w ustawie karnej popenione na skutek niezachowania przez
sprawc wymaganej w danych okolicznociach ostronoci. Por. . Pohl, loc. cit.
86
Ktry mgby uzyska nastpujce brzmienie: Naruszenie dyscypliny subowej stanowi
czyn policjanta polegajcy na zawinionym przekroczeniu uprawnie lub niewykonaniu obowizkw popenione na skutek niezachowania przez sprawc wymaganej w danych okolicznociach ostronoci. Obowizki te wynika mog z przepisw prawa lub rozkazw i polece
wydanych przez przeoonych uprawnionych na podstawie tych przepisw.
87
. Pohl, Niezachowanie, op. cit. 85.
27
92
Filip Ciepy
H. Izdebski, Zarzdzanie etyk za porednictwem kodeksw etyki zawodowej, [w:] J. Czaputowicz (red.), Etyka w subie publicznej, Warszawa 2012, s. 47-48.
2
Ustawa z dnia 9 kwietnia 2010 r. o Subie Wiziennej (Dz.U. Nr 79, poz. 523 ze zm.).
3
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze
zm.).
30
niu prawa karnego i wykorzystywaniu jego sankcji tylko w granicach niezbdnej potrzeby10. Kodeks karny wykonawczy11 stanowi, e kary, rodki karne, zabezpieczajce
i zapobiegawcze wykonuje si w sposb humanitarny, z poszanowaniem godnoci
ludzkiej skazanego. Zakazuje si take stosowania tortur lub nieludzkiego albo poniajcego traktowania i karania skazanego (art. 4 1). Skazany ponadto zachowuje prawa
i wolnoci obywatelskie, a ich ograniczenie moe wynika jedynie z ustawy oraz
z wydanego na jej podstawie prawomocnego orzeczenia (art. 4 2). Obowizek poszanowania godnoci ludzkiej zosta take wpisany do art. 110 5 k.k.w., ktry stanowi delegacj ustawow skierowan do Ministra Sprawiedliwoci, aby ten okreli,
w drodze rozporzdzenia, tryb postpowania waciwych organw w wypadku, gdy
liczba osadzonych w zakadach karnych lub aresztach ledczych przekroczy w skali
kraju ogln pojemno tych zakadw, uwzgldniajc konieczno humanitarnego
traktowania osadzonych, z poszanowaniem ich godnoci ludzkiej 12.
Ustawa o subie wiziennej rwnie odnosi si do prawnego obowizku poszanowania godnoci czowieka. Artyku 2 ust. 1 pkt 3 i 4 stanowi, e do podstawowych
zada Suby Wiziennej naley zapewnienie osobom skazanym na kar pozbawienia
wolnoci lub tymczasowo aresztowanym, a take osobom, wobec ktrych s wykonywane kary pozbawienia wolnoci i rodki przymusu skutkujce pozbawieniem wolnoci, przestrzegania ich praw, a zwaszcza humanitarnych warunkw bytowych, poszanowania godnoci, opieki zdrowotnej i religijnej oraz humanitarne traktowanie osb
pozbawionych wolnoci. Zgodnie z art. 27 ustawy funkcjonariusze i pracownicy powinni wykazywa si odpowiednim przygotowaniem oglnym i zawodowym oraz
wysokim poziomem moralnym. W postpowaniu wobec osb pozbawionych wolnoci
s obowizani w szczeglnoci: 1) kierowa si zasadami praworzdnoci, bezstronnoci oraz humanitaryzmu; 2) szanowa ich prawa i godno; 3) oddziaywa pozytywnie
swoim wasnym przykadem. Podejmujc sub, funkcjonariusz ponadto skada pisemne lubowanie wedug roty sformuowanej w art. 41 ust. 1, ktra zawiera w sobie
odniesienie do zasad etyki zawodowej, ze szczeglnym uwzgldnieniem poszanowania
godnoci czowieka13. Brak poszanowania godnoci ludzkiej osadzonego zosta wpisany do katalogu przewinie dyscyplinarnych. W myl art. 230 ust. 3 pkt 3 ustawy naruszeniem dyscypliny subowej jest w szczeglnoci niehumanitarne traktowanie, uwaczajce godnoci osb pozbawionych wolnoci. Ustawa w art. 93 odsya take do rozporzdzenia zawierajcego wzr arkusza opinii subowej, zawierajcego kryteria oce10
Rozporzdzenie Ministra Sprawiedliwoci z dnia 16 czerwca 2010 r. w sprawie wzoru arkusza opinii subowej funkcjonariusza Suby Wiziennej (Dz.U. Nr 121, poz. 816).
15
Rozporzdzenie Rady Ministrw z dnia 4 sierpnia 2010 r. w sprawie szczegowego trybu
dziaa funkcjonariuszy Suby Wiziennej podczas wykonywania czynnoci subowych
(Dz.U. Nr 147, poz. 984).
33
J. Brzeziski, M. Toeplitz-Winiewska, B. Chyrowicz, W. Poznaniak, Etyka zawodu psychologa, Warszawa 2009, s. 306
17
Ibidem.
18
Szerzej F. Ciepy, Chrzecijaska koncepcja karny kryminalnej a wspczesne pogldy na
kar, Lublin 2010.
34
Wypowied sdzi A. Rkas, w: M. Rychter, Mediacje: korzy dla sdu, korzy dla pokrzywdzonego, Na Wokandzie 2011/7, nr specjalny 3, s. 33.
20
To nie konflikt jest istot relacji pomidzy sprawc a ofiar na przykad przestpstwa zgwacenia, rozboju, porwania czy podpalenia. Czy rzeczywicie przykadowo matka dziecka zamordowanego w zamachu terrorystycznym pozostaje w relacji konfliktu ze sprawc tej zbrodni?
35
21
Np. M. Kruk opisuje zasadniczo sytuacje konfliktowe, ktre nie stanowi przestpstwa,
a wnioski przenosi na grunt postpowania karnego i polityki karnej. Zob. M. Kruk, Mediacja
midzy pokrzywdzonym a sprawc przestpstwa jako forma rozwizywania konfliktw, Archiwum Kryminologii 2007-2008, t. XXIX-XXX, s. 836-851.
22
F. Ciepy, O dowartociowanie retrybutywnej racjonalizacji kary, [w:] Hominum causa omne
ius constitutum est. Ksiga Jubileuszowa ku czci Profesor Alicji Grzekowiak, Lublin 2006, s.
231-246.
36
zmierzajce do zadouczynienia wyrzdzonej przestpstwem krzywdzie, a wic wymierz sprawcy sprawiedliw kar, proporcjonaln do ciaru czynu i stopnia winy.
Sprawiedliwa kara respektuje osobow godno i zwizan z ni nieodcznie
osobist odpowiedzialno sprawcy przestpstwa. Jest konsekwencj poszanowania
ontycznej struktury osoby i wynikajcej z niej zdolnoci do podejmowania przez czowieka rozumnych i wolnych decyzji. Z poszanowania godnoci ludzkiej wynika przyjcie, e czowiek stanowi o sobie, jest autorem wasnych czynw i za nie odpowiada.
Jeeli popeniajc przestpstwo sprawca postawi si ponad prawem naruszajc jego
porzdek, to poddajc si wykonaniu wyroku skazujcego potwierdza wobec siebie
i wsplnoty spoecznej wasn osobow tosamo, odpowiedzialno wynikajc
z wolnoci, zdolno do decydowania o wasnym nastawieniu do innych i ponoszenia
wynikajcych z tego konsekwencji, jednym sowem potwierdza wasn godno. Nadzorowane przez Sub Wizienn wykonanie kary pozbawienia wolnoci, nie tylko
przyczynia si do zapewnienia bezpieczestwa i przywrcenia porzdku prawnego
w spoeczestwie, ale ponadto daje skazanemu szans na odzyskanie szacunku u tych,
przeciwko ktrym si zwrci popeniajc przestpstwo. Kara jest rodkiem wyrwnawczym, sucym do ponownego zintegrowania sprawcy ze wsplnot. Zapewnienie
przez Sub Wizienn wykonania kary daje skazanemu szans uwolnienia si od
zacignitego dugu wobec spoeczestwa i odnalezienia na nowo nalenego mu miejsce we wsplnocie. Kara ma w najgbszym sensie charakter uwalniajcy 23.
Nie zmusza do resocjalizacji
Susznie krytykuje si programy resocjalizacyjne, ktrych cech charakterystyczn jest oparcie wpisanych w nie form pomocy psychoterapeutycznej na idei poszukiwania zasadniczych uwarunkowa czynu poza osob sprawcy. Programy oddziaywa na skazanego nie mog polega na utwierdzaniu w nim przekonania, e decydujcym powodem popenienia przestpstwa byy czynniki lece poza nim samym, poza
wolnoci jego wyboru. Uniemoliwiaoby to wzicie przez niego odpowiedzialnoci
za swoje czyny i za swoje ycie. Sprawcy nie mona wyzuwa ani z wasnego ja, ani
z popenionego czynu 24. Kara, aby moga by skutecznym rodkiem resocjalizacyjnym
musi czyni zado wymaganiom moralnoci. Oznacza to, e skazany musi by
w programie oddziaywania resocjalizacyjnego jak najbardziej obecny, czynny, bra
w nim udzia jako osoba podmiot, nie moe by bierny, pozostawa na boku. Praca
sub penitencjarnych nie moe polega na pracy na d skazanymi, ale ze skazanymi25.
Szanowa godno skazanego, to uzna, i w rzeczywistoci jedynie on sam jest
w stanie si poprawi, czyli zrehabilitowa moralnie. Przyjcie, e w istocie rzeczy to
sam wizie resocjalizuje si w zalenoci od osobistych wolnych decyzji, wasnych
codziennych wyborw, zmienia spojrzenie na skazanego w relacji do odbywanej kary,
a take doprecyzowuje zadania Suby Wiziennej w tym zakresie. Skazany przestaje
by tylko przedmiotem, na ktrym zostaje wykonana kara, a staje si czynnym uczest23
nikiem, autorem procesu poprawy26. To na skazanym, jako podmiocie, spoczywa zasadniczy ciar procesu resocjalizacji, ktrej nie mona mu narzuci, i ktrej skutecznoci nie da si w zwizku z tym nigdy zagwarantowa. Czowieka jako podmiotu jego
wasnych dziaa nie mona programowa na sposb psychotechniczny, mona mu
jedynie pomc na jego indywidualnej drodze podejmowania odpowiedzialnoci za
wasne ycie27.
Kara pozbawienia wolnoci nie stanowi wic instrumentu korekcji charakteru,
ale jedynie bodziec i pomoc do poprawy przestpcy. Za resocjalizacj skazanych Suba Wizienna nie ponosi zatem zasadniczej odpowiedzialnoci 28. W toku oddziaywa
resocjalizacyjnych rola zaangaowanych w nie osb nie polega na narzucaniu decyzji
moralnych, co jest przecie niemoliwe, lecz na stwarzaniu warunkw do ich podjcia
w ramach ponoszenia odpowiedzialnoci karnej. W tym kierunku posza zmiana przepisw prawa penitencjarnego. Poprzednio obowizujcy kodeks karny wykonawczy
z 1969 r.29 w art. 37 l zawiera przepis stanowicy, e wykonanie kary pozbawienia
wolnoci ma na celu ksztatowanie spoecznie podanej postawy skazanego,
a zwaszcza powinno wdraa go do spoecznie uytecznej pracy oraz przestrzegania
porzdku prawnego i tym samym przeciwdziaa powrotowi do przestpstwa, natomiast przepis art. 67 l obecnie obowizujcego kodeksu karnego wykonawczego
uleg zasadniczej zmianie w tym wzgldzie, stajc na gruncie potrzeby zaangaowania
woli skazanego w proces poprawy. Wykonanie kary pozbawienia wolnoci ma na celu
obecnie wzbudzanie w skazanym woli wspdziaania w ksztatowaniu jego spoecznie podanych postaw, a w szczeglnoci poczucia odpowiedzialnoci oraz potrzeby
przestrzegania porzdku prawnego i tym samym powstrzymania si od powrotu do
przestpstwa30.
Nie dodawa wicej cierpienia ni to konieczne
Ostatnia wskazana dyrektywa etyczna zblia si w swojej treci do przywoywanej na pocztku artykuu zasady humanizmu, cho nie jest z ni tosama. Funkcjonariusz i pracownik Suby Wiziennej wykonujc swoje obowizki powinien dokada
stara, aby odbywanie kary pozbawienia wolnoci nie przynosio skazanemu wicej
cierpie ni to wynika z istoty tej kary. Konkretnie chodzi bdzie w pierwszym rzdzie o sumienne i skrupulatne przestrzeganie przepisw prawa penitencjarnego,
26
w sposb zgodny z zasadami prawa karnego wykonawczego oraz okrelonymi ustawowo celami kary pozbawienia wolnoci. Szczegln uwag naley zwrci na zapewnienie skazanemu ochrony przed przestpstwami grocymi mu ze strony innych
skazanych, jak rwnie na rzetelne i restrykcyjne przestrzeganie przepisw zezwalajcych funkcjonariuszom na korzystanie ze rodkw przymusu bezporedniego na gruncie art. 19 ustawy o Subie Wiziennej oraz rozporzdzenia w sprawie stosowania
rodkw przymusu bezporedniego przez funkcjonariuszy Suby Wiziennej 31. Nie
chodzi tu o dyrektyw pomniejszania dolegliwoci wynikajcej z kary pobawienia
wolnoci, czyli udzielania pomocy skazanemu w uchylaniu si od konsekwencji prawnych popenionego przez niego przestpstwa, ale dbanie o to by dolegliwo nie przekraczaa wyznaczonej przepisami i istot tej kary waciwej miary. Jako hasowe
zwieczenie wskazanej dyrektywy mona przywoa biblijn zasad moraln skierowan co prawda do onierzy, ale ktra wydaje si by uniwersaln norm etyki zawodowej we wszystkich subach mundurowych: Nad nikim si nie zncajcie i nikogo
nie uciskajcie, lecz poprzestawajcie na swoim odzie 32.
31
Marek Czernik
40
ksztatowania dyscypliny wojskowej onierzy, w szczeglnoci przez dziaania profilaktyczno-wychowawcze oraz tworzenie warunkw do wyrniania
i przestrzegania dyscypliny wojskowej.
niezwocznego reagowania na zachowania onierzy naruszajcych dyscyplin
wojskow.
odznaka honorowa,
tytu honorowy,
honorowa bro biaa,
wpisanie zasug onierza do Ksigi Honorowej Wojska Polskiego.
43
Damian Gil
Etyka wykonywania danego zawodu staa si ostatnimi czasy pojciem publicystycznym, sloganowym i czsto socjotechnicznie wprowadzanym do jzyka polityki.
Nie oznacza to jednak, e waciwe osoby kreuj idealny wzorzec i postpuj zgodnie
z przyjtym kanonem zachowa. Wypada zauway, e w powszechnym odczuciu
normy etyczne nie budz respektu i rzadko kiedy urzdnik do urzdnika powie twoje zachowanie jest nieetyczne.
W osnowie problemu postawionego w tytule, warto si zastanowi nad znaczeniem pojcia etyka urzdnicza etyka funkcjonariusza publicznego. Zdaniem R. Tokarczyka Etyka urzdnicza jako odrbna dyscyplina naukowa ma za swj przedmiot
rozwaania etyczne, dotyczce regulacji etyki urzdniczej i moralnoci urzdnikw. 1
W mojej ocenie etyka funkcjonariusza Suby Wiziennej wchodzi w zakres pojcia
etyka urzdnicza i etyka ycia publicznego. Suba Wizienna to nie tylko forma
organizacyjna dla izolacji penitencjarnej skazanych, lecz rwnie misja spoeczna
i publiczna. Skoro funkcjonariusze Suby Wiziennej s aparatem pomocniczym, np.
dyrektora zakadu karnego, to wwczas peni funkcj wsparcia dla organu danej spoecznoci. W literaturze moemy spotka rwnie pojcie etyki spoecznej, ktra
w ocenie autora stanowi rdo waciwych postaw funkcjonariusza Suby Wiziennej. Zdaniem T. lipko, etyk spoeczn mona zdefiniowa jako nauk filozoficzn,
ustalajc normy moralne dla tych stosunkw spoecznych i dziaa, ktrych podmiotem (lub przynajmniej jednym z podmiotw) jest grupa, zbiorowo (kolektyw), a nie
jednostki wzite jako prywatne osoby. 2 Niewtpliwie publicznoprawny charakter
izolacji penitencjarnej uzasadnia ksztatowanie waciwych postaw funkcjonariuszy,
w oparciu o zagadnienia etyki spoecznej. Koci katolicki przez pryzmat nauki spoecznej ukazuje rne postawy (rwnie te, ktre odnosz si do sytuacji ekstremalnych, trudnych lub spoecznie nieakceptowanych). Papie Jan Pawe II w 2000 r.
zwrci uwag na waciwe postrzeganie kary kara bowiem nie moe by jedynie
form odpaty ani tym bardziej przybiera ksztatu spoecznego odwetu czy zinstytucjonalizowanej zemsty. Kara i wizienie maj sens wwczas, gdy potwierdzajc zasady sprawiedliwoci i zapobiegajc przestpczoci su zarazem odnowie czowieka,
dajc tym, ktrzy popenili bd, moliwo zastanowienia si i odmiany ycia, aby
mogli wczy si na nowo w ycie spoeczestwa jako jego penoprawni czonkowie.3 Afirmujc przesanie papiea, naley si zastanowi czy obecny model post1
R. Tokarczyk, Etyka prawnicza, Warszawa 2011, s. 315; Autor porwnuje rwnie etyk
urzdnicz z etyk obywatelsk (normy etyczne okrelajce powinnoci moralne w spoeczestwie obywatelskim i etyk ycia publicznego podane zachowania jednostek penicych
funkcje publiczne.
2
T. lipko, Zarys etyki szczegowej, Krakw 1982, s. 7.
3
Sowa wypowiedziane przez Jana Pawa II w rzymskim wizieniu dniu 9 lipca 2000 r.
44
kw bytowych, poszanowania godnoci, opieki zdrowotnej i religijnej. Suba Wizienna wypenia nie tylko czynnoci z zakresu prawa karnego wykonawczego, ale ma
rwnie misj suenia wzorem i przykadem, ktry pro futuro moe przyczyni si do
uksztatowania waciwej postawy etycznej skazanego. Na marginesie warto doda, e
system programowego oddziaywania (przy wsparciu ze strony Suby Wiziennej)
moe speni nie tylko cele ustawowe, lecz rwnie oczekiwane skutki moralne.
W doktrynie dominuje pogld, e misj suby publicznej jest urzeczywistnianie wartoci: legalnoci dziaania, lojalnoci, odpowiedzialnoci, lojalnoci wobec pastwa
i wadzy, uczciwoci, racjonalnoci dziaania, bezstronnoci, sprawnoci, etycznych
postaw, itp.8 W ramach interdyscyplinarnego seminarium naukowego zorganizowanego przez Regionalny Orodek Polityki Spoecznej w Krakowie nt. Etyka w zawodach
wsparcia spoecznego (29.11.2012r.) poruszono wiele interesujcych zagadnie. Na
kanwie rozwaa o etyce Suby Wiziennej warto przytoczy wakie refleksje Pani
prof. M. Dudy z Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawa II w Krakowie. W wystpieniu
nt. Problemy etyczne w zawodach wsparcia spoecznego pani profesor zwrcia
uwag na znaczenie etycznego postpowania w pracy sub wsparcia spoecznego.
Kada z tych sub ma swj zapisany zesp norm i nakazw postpowania. Istnieje
wiele obszarw, na ktrych te normy cz si i wzajemnie przenikaj. Kady pracownik bierze odpowiedzialno za drugiego czowieka i dokonuje w swojej pracy cigych wyborw o charakterze etycznym. rdem zachowa odpowiedzialnych zawsze
powinno by przekonanie, e jest si rzeczywistym sprawc dziaa o charakterze moralnym i prawnym oraz moliwych ich skutkw. Odpowiedzialno wie si z pen
wiadomoci zobowiza, jakie na siebie naoylimy lub powinnimy naoy. 9
Kompilacja zasad etyki zawodowej funkcjonariuszy i pracownikw Suby
Wiziennej wydaje si ide konieczn. Projektowane normy i skpe uzasadnienie projektu wskazuj po pierwsze na ch uregulowania pewnego kanonu etycznych postaw
Suby Wiziennej. Po drugie nie wiadomo, dlaczego projekt z 2010 r. jeszcze nie
wszed w ycie?
Przepis 10 projektu zakada, e funkcjonariusz i pracownik w kontaktach
z osadzonym kieruj si humanitarnym stosunkiem do jego osoby, zachowujc konieczny dystans i rozwag oraz powinien stawia mu wymagania stosowne do moliwoci. Funkcjonariusz i pracownik powinni obiektywnie ocenia postpowanie osadzonego. Nietrafno tej regulacji przejawia si przede wszystkim w bdnym odczytaniu relacji funkcjonariusz (pracownik) Suby Wiziennej skazany. Projektodawca
uy rwnie terminu osadzony, skdind funkcjonujcego w doktrynie, w mojej
jednak ocenie dochodzi do niespjnoci terminologicznej. De lege lata przepisy kodeksu karnego wykonawczego 10 i ustawy o Subie Wiziennej posuguj si terminem
skazany. Nie budzi adnych wtpliwoci sprawa humanitarnego traktowania skazanych. Projektodawca jednak uywa sformuowania humanitarny stosunek do jego
osoby, co przy wykadni jzykowej i celowociowej nie wydaje si pojciem tosamym. Dystans i rozwaga funkcjonariuszy umacniaj waciwe relacje ze skazanymi.
Wyrok SN z dnia 12 czerwca 1980r. (I KR 99/80), OSNKW 1980, Nr 12, poz. 93.
J. Gurgul, Prokurator jakim jest i jakim by powinien, Prokuratura i Prawo 2005, nr 5,
s. 39.
47
12
ra nie dotyczy rwnie pracy i postawy funkcjonariuszy Suby Wiziennej? Projektodawca zakada pewien idea osobowoci i pracy funkcjonariusza Suby Wiziennej.
Z realnoci tych zaoe mona polemizowa, jednak z trafnoci przyjtej konstrukcji nie sposb si nie zgodzi. Naley przy tym pamita, e zgodnie z dyspozycj art.
67 1 k.k.w., wykonanie kary pozbawienia wolnoci ma na celu wzbudzenie
w skazanym woli wspdziaania w ksztatowaniu jego spoecznie podanych postaw,
w szczeglnoci poczucia odpowiedzialnoci oraz potrzeby przestrzegania porzdku
prawnego i tym samym powstrzymania si od powrotu do przestpstwa. W mojej ocenie termin programowo oddziaywa, tzn. afirmowa swoj postaw, wychowywa,
przemienia, przywraca w skazanym poczucie wasnej wartoci. W literaturze podkrela si, e programowe oddziaywanie (jako sama idea) zasuguje na aprobat. Plan
indywidualnie naoonych na skazanego obowizkw, realizacja przyjtych ustale,
dopasowanie rodkw oddziaywania do jego waciwoci i potrzeb skazanego ucz
skazanego odpowiedzialnoci i denia do realizacji przyjtych zada (co moe si
przyczyni do poradzenie sobie z rzeczywistoci po wyjciu z zakadu karnego
D.G.).13
Na kanwie prowadzonych rozwaa rodzi si zasadnicze pytanie Czy waciwa postawa funkcjonariusza Suby Wiziennej moe oddziaywa programowo na
skazanego? System programowego oddziaywania (jako jeden z systemw wykonywania kary pozbawienia wolnoci) pozwala na lepsze uksztatowanie relacji skazany
funkcjonariusz Suby Wiziennej. Zajcia edukacyjne, czstsze spotkania z rodzin,
praca skazanych, koa zainteresowa, itp. formy programowego oddziaywania wpywaj budujco na skazanego i rwnie na funkcjonariuszy Suby Wiziennej. Praca
funkcjonariusza ma by sub czyli de lege lata i de lege ferenda niesieniem pomocy skazanemu (rwnie w zakresie jego readaptacji do ycia w spoeczestwie).
W uzasadnieniu do regulaminu czytamy By funkcjonariuszem Suby Wiziennej,
oznacza by gotowym podj si suby na rzecz osb pozbawionych wolnoci dla
dobra tych osb i caego spoeczestwa. Wykonywanie wic zawodu funkcjonariusza
SW wymaga ogromnej rzetelnoci, nieprzecitnych kwalifikacji zawodowych,
a przede wszystkim respektowania zasad etycznych i moralnych. W konsekwencji
oznacza to, e Suba Wizienna musi rekrutowa ludzi o szczeglnych cechach osobowoci, wyraajcych si w ich postawach pro spoecznych, humanitarnym stosunku
do drugiego czowieka, zdolnych do pozytywnego oddziaywania na innych ludzi,
przestrzegajcych zasad etyki zawodowej, otwartych na utrzymanie waciwych stosunkw i relacji koleeskich w grupie wsppracownikw. Dla realizacji celw stojcych przed sub, niezbdne s pozytywne kontakty interpersonalne wszystkich funkcjonariuszy, ktrzy winni okazywa sobie szacunek za wykonywan wspln sub,
a we wzajemnych kontaktach z innymi pracownikami zatrudnionymi w Subie Wiziennej prezentowa yczliwo i ch wsppracy. Przytoczony fragment uzasadnienia regulaminu zawiera fundament aksjologiczny i etyczn ciek relacji Suba
Wizienna skazani. Z celowoci przekazu projektodawcy mona wywie dojrzao
projektodawcy i ch realizacji najwyszych standardw etycznych w Subie Wiziennej.
13
Por. J. Karaniewicz, System polskiego wiziennictwa na tle europejskich standardw resocjalizacji i readaptacji skazanych, [w:] E. Dynia, Cz.P. Kak, Europejskie standardy ochrony
praw czowieka a ustawodawstwo polskie, Rzeszw 2005, s. 586 i nast.
48
W kontekcie prowadzonych rozwaa nie mona pomin problemu prby resocjalizacji skazanego. Paradoksem tego procesu jest fakt, e istot resocjalizacji skazanego jest uksztatowanie jego waciwej postawy w yciu na wolnoci, za proces
przystosowania odbywa si wwczas, gdy on przebywa w warunkach pozbawienia
wolnoci. Wypada zauway, ze programowe oddziaywanie zakada skutek resocjalizacyjny. W doktrynie podkrela si jednak, e zbytni formalizm systemu programowego oddziaywania wpywa negatywnie na ten proces. 14 Dla przykadu w 2009 r. systemem programowego oddziaywania zostao objtych 19 819 skazanych po raz pierwszy oraz 13 565 recydywistw.15 Majc na uwadze cakowit liczb odbywajcych
kar pozbawienia wolnoci jest to stosunkowo maa liczba skazanych objtych systemem programowego oddziaywania. Na marginesie warto zaznaczy, e projektowany
model regulaminu w sprawie zasad etyki zawodowej funkcjonariuszy i pracownikw
Suby Wiziennej nie zawiera dyferencjacji w zakresie systemu pracy ze skazanym
(systemu odbywania kary przez skazanego). Resocjalizacja w warunkach izolacji nie
przebiega harmonijnie i a priori nie mona zakada sukcesu. A. Szostek, dywagujc
nad problemami etyki, susznie zauwaa Ja wiem, e czowieka da si tresowa i e
czsto moe za czsto tak wanie z sob postpujemy: kusimy nagrod lub grozimy kara, by wywoa podane zachowanie. Wiem te, e nie da si wrcz zastpi
spoeczestwa w ksztatowaniu moralnych przekona i zachowa jednostki. Ale czy
dobry wychowawca nie stara si przede wszystkim pomc wychowankowi, by ten
mg sam dojrze dobro, ktrym powinien si w yciu kierowa?16 Wychowywa
przez programowe oddziaywanie to przede wszystkim pomc skazanemu w rozrnieniu dobra i za moralnego. Nie mona przy tym zakada, e gwarancj sukcesu na
tym polu bdzie zupeny brak dylematw moralnych ( po zwolnieniu wychowanka
z zakadu karnego). Ponadto wanym faktorem resocjalizacyjnym, jest umiejtno
poszanowania praw skazanego i wpajanie izolowanemu, e w warunkach wolnociowych naley szanowa prawa osb trzecich. To truistyczne stwierdzenie nie wydaje si
pozbawione racji. Kara kryminalna jest konsekwencj naruszenia lub zagroenia fundamentalnych praw jednostki. Pozytywna prognoza kryminologiczna (tym samym
czynnik resocjalizacyjny) opiera si na zaoeniu, e skazany po odbyciu kary bdzie
przestrzega porzdku prawnego (w szczeglnoci nie powrci na drog przestpstwa).
Za F. Ciepym naley stwierdzi, e kara bez wtpienia jest instytucj przekazujc
okrelone treci (wartoci, reguy ycia wsplnego). Jest tak donios instytucj spoeczn, e to, co komunikuje, ma istotne znaczenie dla funkcjonowania caego spoeczestwa.17 Skutek resocjalizacyjny stanowi zatem sum rnych czynnikw, ktre w
duej mierze zale od funkcjonariuszy Suby Wiziennej i konsekwentnej realizacji
programowego oddziaywania na skazanego.
Wypada jednak zauway, e szacunek i zrozumienie dla sytuacji skazanego s
wanym faktorem programowego oddziaywania na skazanego. Niech, wrogo,
przedmiotowe traktowanie, wulgaryzmy, ostracyzm zawsze wpywaj negatywnie na
czowieka (niezalenie czy przebywa na wolnoci, czy w warunkach izolacji penitencjarnej).
14
Por. J. Hoda, Z. Hoda, B. rawska, Prawo karne wykonawcze, Warszawa 2012, s. 157.
Ibidem, s. 158.
16
A. Szostek, Pogadanki z etyki, Czstochowa 1993, s. 88.
17
F. Ciepy, Chrzecijaska koncepcja kary kryminalnej a wspczesne pogldy na kar, Lublin
2010, s. 132.
49
15
Przepis 9 cytowanego projektu stanowi, e Funkcjonariusz i pracownik bdcy przeoonym osadzonego powinien stanowi dla niego wzorzec etycznego postpowania i zachowania. Przykad ycia i postpowania zawsze pozytywnie oddziaywa na ludzi. Ju Seneka mawia, e sowa ucz a przykady pocigaj. W moim
odczuciu, wiele zaley od Dyrektora Zakadu Karnego (Aresztu ledczego), organizacji danej jednostki i rwnie od wzajemnych relacji midzy samymi funkcjonariuszami. Skazani s bacznymi obserwatorami codziennoci, nikt ich nie pozbawi ciekawoci zwykego zjadacza chleba.
Podsumowujc, pragn zaznaczy, e wzajemne relacje skazany funkcjonariusz Suby Wiziennej byy przedmiotem zainteresowania doktryny oraz sdownictwa midzynarodowego. Wiele jest jeszcze do zrobienia. Pierwszym krokiem powinno
by wdroenie postanowie regulaminu i ich promulgacja. Postanowienia i uzasadnienie projektu naley oceni pozytywnie. Niektre regulacje wymagaj dopracowania.
Odpowied na pytanie zawarte w tytule jest twierdzca, za sama realizacja susznego
zaoenia (oddziaywania waciw postaw na skazanego) wydaje si procesem
mudnym i dugotrwaym.
50
Marcin Hermanowski
J. Bralczyk, J. Wasilewski, Jzyk w mediach. Medialno jzyka, [w:] Z. Bauer, E. Chudziski (red.), Dziennikarstwo i wiat mediw, Krakw 2008, s. 390.
2
D. McQuail, Teoria komunikowania masowego (prze. M. Bucholc, A. Szulycka), Warszawa
2008, s. 311.
51
Po pierwsze: wydarzenia na wielka skal. Trudno wyobrazi sobie wielkie uroczystoci, imprezy masowe, demonstracje bez udziau zabezpieczajcych je policjantw. Media interesuj si nie tylko przebiegiem samego wydarzenia, ale take zachowaniem poszczeglnych grup, w tym osobami odpowiadajcymi za bezpieczestwo,
szczeglnie za wtedy, gdy maj czy miay miejsce niebezpieczne zdarzenia.
Czynnik mwicy o bliskoci miejsca zdarzenia okrela tendencj mediw do
zajmowania si sprawami, ktre dziej si niedaleko odbiorcy. Najprociej rzecz ujmujc: katastrofa kolejowa w Indiach, w ktrej zginli ludzie, zajmie w polskich mediach
tyle samo miejsca, albo nawet mniej, co sytuacja, w ktrej omal nie doszo do zderzenia dwch pocigw w Paldziu niedaleko Poznania (w padzierniku 2012 roku)3.
Kolejny czynnik to czytelno. O czytelnoci zdarzenia mwimy wtedy, gdy
obiorca atwo jest si w stanie zorientowa, kto i co zrobi, i atwo jest w stanie okreli, kto zrobi dobrze, a kto le. Policjanci, z racji obowizujcych stereotypw, czsto
w informacjach wystpuj, jako czytelni bohaterowie. Najczciej negatywni, ale take, coraz czciej, pozytywni.
Krtki przedzia czasowy to czynnik charakteryzujcy wspczesne media.
W dobie Internetu, caodobowych telewizyjnych kanaw informacyjnych i byskawicznie podajcych informacje stacji radiowych, czas pomidzy zdarzeniem a poinformowaniem o nim opinii publicznej skrci si zasadniczo, a w wielu wypadkach
odbiorcy obserwuj zdarzenia lub s o nich informowani na bieco. Denie do jak
najszybszego poinformowania odbiorcw jest wzmagane przez rywalizacj pomidzy
mediami. Okrelenie pogo za newsem nie tylko dotyczy pewnej kreacji informacji,
o czym wspominaem na pocztku artykuu, ale take wyprzedzenia konkurencji, czyli
innych mediw, innych dziennikarzy. Dla dziennikarzy wieo informacji, jest
czsto najwaniejsz jej cech.
Istotno - istotne wydarzenia to te, ktre maj poredni lub bezporedni wpyw
na ycie odbiorcw. Mog to by podwyki cen biletw komunikacji miejskiej, przewidywane zmiany pogody, ale take zmienione stawki mandatw za wykroczenia drogowe.
Personalizacja duo atwiejsze w odbiorze s informacje, w ktrych wystpuj
konkretni bohaterowie. Wzrasta zainteresowanie takimi informacjami, dlatego e odbiorcy lubi konkretyzacj zamiast abstrakcji. Odpowiednia wydaje si tu analogia do
frekwencji w poszczeglnych wyborach w Polsce. Jak powszechnie wiadomo, wysza
frekwencja jest w tych wyborach, w ktrych gosuje si na konkretn osob, czyli dla
przykadu w wyborach prezydenckich. Wyborcy, podobnie jak odbiorcy, atwej jest
ledzi histori, w ktrej wystpuje konkretny bohater. Std, midzy innymi, w tekstach zamieszczanych w tabloidach, podaje si tak duo informacji charakteryzujcych
bohatera. Z tego samego powodu dziennikarze telewizyjnych programw informacyjnych, czsto opowiadaj o wanych, oficjalnych, wydarzeniach z punktu widzenia,
konkretnej osoby (np. co zmienio si w gospodarstwie Jana Kowalskiego od czasu
wejcia Polski do Unii Europejskiej lub jak patrzy na zmiany w PSL-u Andrzej Nowak
rolnik mieszkajcy w wojewdztwie podlaskim)
Tragizm. Nie trzeba interesowa si mediami, by wiedzie, e wszelkie tragedie,
bd budziy zainteresowanie i bd szczegowo relacjonowane. Niekiedy, obserwujc rzeczywisto opowiadan przez media, moemy mie wraenie, e sprawy na
3
wiecie dziej si, z nielicznymi wyjtkami, od tragedii do tragedii. Ale tragizm to nie
tylko wielkie i spektakularne wydarzenia - to take przypadki dotykajce jednostki lub
sprowokowane przez jednostk, ktre poruszaj opini publiczn (jak sprawa kobiety
ze wsi pod om, ktra zabia wikszo swoich dzieci zaraz po urodzeniu) 4.
W kontekcie takich zdarze czsto pojawiaj si policjanci, jako osoby, ktre tragedi
tak wykryy lub niekiedy, co gorsza, jako osoby, ktre tragedii nie zapobiegy.
Waga wydarzenia. W przenoni mona j okreli w sposb policzalny, im wicej osb w wydarzeniu uczestniczy lub im wicej osb dotkn jego skutki, tym wysz
ma ono wag. Na to, e jakie wydarzenie dotyczy okrelonej liczby osb maj wpyw
nie tylko przesanki racjonalne (wynik wyborw jest wany, bo moe zapowiada lepsze lub gorsze czasy z punktu widzenia poszczeglnych wyborcw), niezwykle wane
s przesanki zwizane z emocjami. Czasami nawet waniejsze. Niektre wydarzenia
przybieraj niezwykej wagi przez ich emocjonalny aspekt (przykady: derby lska
czy mecz Lech-Legia, ledztwo dotyczce mierci szeciomiesicznej Madzi czy bjka
z udziaem policjantw).
I wreszcie ostatni czynnik, ktry przykuwa uwag odbiorcw, a przez to sprawia, e wydarzenie jest chtnie relacjonowane przez media to dramatyzm i akcja.
Tu samo przez si nasuwa si skojarzenie z filmami akcji, w tym z filmami kryminalnymi. Odbiorcy chtnie wysuchuj, czytaj czy ogldaj historie, w ktrych wiele si
dzieje i maj odpowiednio dramatyczny charakter. Dramatyczny charakter, czyli zgodny z zasadami sztuki dramatu. Wane s odpowiednio wyrysowane postaci, dramatyczne zwroty akcji, ze i dobre charaktery czy zagadki do rozwizania. W rzeczywistoci codziennej, pozamedialnej, w takich wydarzeniach bierze udzia wska grupa
osb, w tym policjanci, przedstawiciele sub specjalnych i sub mundurowych.
Skoro scharakteryzowalimy co jest przedmiotem zainteresowania mediw, jakie s czynniki, ktre to zainteresowanie potguj - sprbujmy teraz, na tym tle, przyjrze si zasadom etyki zawodowej w subach mundurowych. Dla jasnoci wywodu
pozwol sobie nie przedstawia definicji zachowa etycznych. Chc natomiast wskaza medialne interpretacje stosowania si, bd nie, przez funkcjonariuszy do niektrych zasad etyki zawodowej policjanta, skodyfikowanej przez zarzdzenie nr 805 Komendanta Gwnego Policji z 31 grudnia 2003 roku 5.
Najpierw pozwol sobie na uwag ogln. Podobnie jak w spoeczestwie, tak
i w mediach, s zawody i funkcje spoeczne, ktre s w sposb szczeglny obserwowane. Nale do nich politycy, duchowni, artyci, lekarze, prawnicy, naukowcy, straacy, onierze i oczywicie policjanci. Zawody i funkcje, ktre wymieniem nale do
tak zwanych profesji zaufania publicznego. Skoro s obdarzone wikszym ni pozostali zaufaniem, s rwnie bardziej szczegowo obserwowane. Co wane, nie tylko
w sytuacjach zawodowych, ale te towarzyskich czy prywatnych. Odpowiednie zachowanie podczas rodzinnych czy towarzyskich uroczystoci moe znaczy dla budowania autorytetu policjanta, jak i caej organizacji duo wicej ni medialne przekazy dotyczce Policji6. To stwierdzenie jest prawdziwe w przypadku osb, ktre spo4
wicaj wszelkim przejawom dyskryminacji ze wzgldu na odmienno. Owa istotno z punktu widzenia mediw, w poczeniu z pewn nieumiejtnoci z radzeniem
sobie z polityczn poprawnoci, nie tylko zreszt przez policjantw, ale przez wielu
innych, stanowi punkt wyjcia do do czytelnych dla odbiorcy materiaw o nietolerancyjnych policjantach.
Paragraf 9 przywoywanego zarzdzenia KGP okrela, e policjant powinien
zachowa szczegln wraliwo i takt w stosunku do ofiar przestpstwa lub innego
zdarzenia, udziela im moliwie wszechstronnej pomocy, a take dba o zachowanie
dyskrecji13. Szukanie odejcia od zasad etycznych w tym wzgldzie jest ulubionym
sposobem opowiadania historii przez tabloidy, ktre namawiaj do opowieci na temat
dramatycznego wydarzenia ofiary przestpstwa. Wrd osb i instytucji, ktre s obwiniane, przez pen zrozumiaych emocji ofiar, s czsto take i policjanci, ktrzy
nie zachowali si tak jak, jej zdaniem, powinni. Personalizacja przekazu, dua jego
waga, a take czytelno sprawia, e zwaszcza tabloidy posuguj si tego typu przykadami.
Wydaje si, e jednym z najczstszych motyww obecnych w mediach a dotyczcym etyki zawodowej funkcjonariuszy, jest zakorzeniony w spoecznej wiadomoci obraz policjanta ruchu drogowego, ktry w zamian za korzy majtkow odstpuje
od ukarania mandatem. Paragraf 11 przywoywanego zarzdzenia okrela, e policjant jako funkcjonariusz publiczny powinien wystrzega si korupcji w kadej postaci
oraz zwalcza wszelkie jej przejawy14. Akurat w tej sprawie stanowisko mediw jest
niejednoznaczne. Bardzo czsto pojawiaj si wypowiedzi osb popularnych, ktre za
ksik, pyt czy zdjcie z autografem uzyskay odstpienie od kary. Wydaje si,
e w mediach wystpuje przyzwolenie na tego typu zachowania. Paradoksalnie, czsto
te same media proponuj, eby z ca surowoci kara piratw drogowych.
I wreszcie paragraf 24 zarzdzenia z 31 grudnia 2003 roku, informujcy o tym,
e policjant nie powinien akceptowa, tolerowa ani lekceway zachowa policjantw naruszajcych prawo lub zasady etyki zawodowej 15. Materiay na temat tego,
e osoby nalece do tej samej grupy kryj i tuszuj swoje niezgodne z prawem lub
etyk zawodow uczynki, czsto pojawiaj si w mediach. Takie materiay doskonale
wypeniaj postulaty czytelnoci i istotnoci przekazywanej informacji.
Pozwol sobie jeszcze raz zaznaczy, e w przedstawionych interpretacjach zachowa mediw staraem si uchwyci mechanizmy rzdzce mediami, nie oceniajc
ich.
Podsumowujc, trzeba zauway, e wszdzie tam, gdzie pojawia si moliwo
interpretacji zasad etycznych obowizujcych policjantw, media mog zinterpretowa
je inaczej od stanowiska organizacji. Wynika to ze specyfiki mediw, a dokadniej
mwic ich sposobu opowiadania rzeczywistoci. Rol sub prasowych jest przekazywanie penej informacji, ktra nie pozwoli na rne interpretacje wydarze.
13
55
Barbara Janusz-Pohl
P. Skuczyski, Reguy, cnoty i debaty trzy sposoby spoecznego dziaania etyki zawodowej
prawnikw, [w:] G. Borkowski (red.), Etyka zawodwprawniczych w praktyce. Wzajemne
relacje i oczekiwania, Lublin 2012, s. 266267
2
Dz.U. 2011, Nr 287, poz. 1687 tekst jednolity
3
Zob. B. Janusz-Pohl, Model postpowania dyscyplinarnego w sprawach studentw, Ruch
Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 2013, nr 2.
56
dawca nie wskazuje zamknitego katalogu takich deliktw, jednak stosunkowo dokadnie okrela ich znamiona, z jednej strony wskazujc, e delikt musi polega na
przekroczeniu sformuowanego w ustawie o Policji obowizku funkcjonariusza 4, albo
by czynem karalnym, tj. zabronionym przez ustaw jako przestpstwo lub wykroczenie, w tym oczywicie take przestpstwo i wykroczenie skarbowe. Z drugiej strony
wskazujc na to, i delikt musi by zarzucalny konkretnemu funkcjonariuszowi. Kluczowy jest tutaj ust. 2 art. 132 ustawy o Policji stanowicy, e naruszeniem dyscypliny
jest czyn policjanta polegajcy na zawinionym przekroczeniu uprawnie lub niewykonaniu obowizkw wynikajcych z przepisw prawa lub nakazw i polece wydanych
przez przeoonych na podstawie tych przepisw. Ponadto ust. 3 art. 132 ustawy
o Policji wyszczeglnia typowe delikty dyscyplinarne polegajce na naruszeniu dyscypliny subowej.
Na podstawie art. 132 ust. 2 i 3 ustawy o Policji, a take art. 132a, ktry jak
wiadomo transponuje do ustawy o Policji tre art. 9 k.k., definiujc zawinienie, a wic
zarzucalno deliktu, poprzez wskazanie na moliwo jego popenienia zarwno
w zamiarze bezporednim, jak i ewentualnym, a take poprzez naruszenie regu
ostronoci wymaganych w danych okolicznociach, ktre funkcjonariusz przewidywa albo mg przewidzie5, uzna moemy, e deliktem dyscyplinarnym jest czyn
policjanta bezprawny (czasem karalny) i zawiniony lub czyn policjanta naruszajcy
normy etyki zawodowej i zawiniony.
Zauwamy jednoczenie, e kryterium przedmiotowe w postaci bezprawnoci
pozwala wyranie wyrni grup czynw bezprawnych na gruncie ustawy o Policji,
wwczas gdy bdziemy mogli zrelatywizowa wartociowane zachowanie i, bd to
norm nakadajc na funkcjonariusza okrelony obowizek, bd to zrealizowan
norm kompetencyjn, na podstawie ktrej przeoony wyda polecenie a wic naoy
indywidualny obowizek na policjanta. Wyranie wyrni moemy take zachowania
relewantne z punktu widzenia odpowiedzialnoci karnej, wwczas, gdy czyn bezprawny bdzie jednoczenie karalnym, a wic zabronionym pod grob kary, jako przestpstwo albo wykroczenie. Ostatnia z wyodrbnionych sytuacji budzi zainteresowanie
w doktrynie i orzecznictwie6. Nadmiemy, e wcale nie jednoznaczne jest okrelenie
4
Zob. np. wyrok WSA w Warszawie z dnia 20 lutego 2007 r., sygn. akt II SA/Wa 2038/06,
LEX nr 318273 Artyku 132 ust. 3 pkt 3 ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji jest przepisem o charakterze oglnym po to, aby obj swoim zakresem wszystkie moliwe formy niedopenienia obowizkw przez policjanta, a nie tylko te, ktre wynikaj z wyranych przepisw
szczeglnych kreujcych okrelone obowizki subowe. Co wicej - zawarty w art. 132 ust. 3
ustawy katalog zachowa i zaniecha, ktre mog skutkowa odpowiedzialnoci dyscyplinarn funkcjonariusza, jest otwarty, na co wskazuje uyta ab initio tego przepisu formua "w
szczeglnoci", podobnie wyrok WSA w Olsztynie z dnia 4 padziernia 2007 r., sygn. akt II
SA/01757/07, lex 492039; wyrok WSA w Poznaniu z dnia 26 sierpnia 2009 r., sygn. akt IV
SA/PO 311/OP, lex 553446.
5
Kwestia zarzucalnoci obejmuje zarwno delikty dyscyplinarne polegajce na naruszeniu
dyscypliny subowej jak i te pogwacajce wycznie zasady deontologiczne.
6
Zob. A. Bojaczyk, T. Razowski, Konsekwencje procesowe przewinienia dyscyplinarnego
bedcego przestpstwem, Prokuratura i Prawo 2009, nr 11-12; uchwaa SN z dnia 28 wrzenia 2006 r, sygn. akt I KZP 8/06, lex 193136. Wtek pojawia si take w ramach pilskich sesji
powiconych odpowiedzialnoci dyscyplinarnej w subach mundurowych zob. D. Korczyski, Zbieg odpowiedzialnoci dyscyplinarnej z odpowiedzialnoci karn lub za wykroczenie,
[w:] P. Jwiak, M.S. Majchrowicz (red), Odpowiedzialno dyscyplinarna w Policji, Pia
2011; K. Szadkowski, M. Szczepaski, O czynie zawierajcym jednoczenie znamiona prze57
12
Por. Wyrok WSA w Warszawie z dnia 5 kwietnia 2012 r., sygn. akt II SA/Wa 242/12, LEX
nr 1145913 Policjantem nie moe by osoba, ktra nie rozumie, e policjantem - tak jak sdzi, prokuratorem - jest si zarwno w pracy, jak i poza prac. Dokonanie przez policjanta
czynu kwalifikowanego z art. 189 1 k.k. w zw. z art. 191 1 k.k. i art. 11 2 k.k., o jaki zosta oskarony i zarzucanie przed Sdem Administracyjnym, e czyn ten nie narusza zasad etyki
zawodowej policjanta, bo zosta popeniony po subie - wyjtkowo le wiadczy o skarcym.
61
Piotr Jwiak
Uwagi oglne
Przed przejciem do analizy przepisw dyscyplinarnych w kontekcie zasad etyki zawodowej w subach mundurowych, konieczne wydaje si poczynienie kilku
uwag dotyczcych samego pojcia odpowiedzialnoci dyscyplinarnej.
W doktrynie przewaa pogld, zgodnie z ktrym prawo dyscyplinarne zalicza
si do dziedziny prawa karnego w szerokim tego sowa znaczeniu2. Nie brak jednak
pogldw odmiennych, w myl ktrych odpowiedzialno dyscyplinarna powinna by
rozpatrywana na paszczynie prawa administracyjnego3, a czasem nawet i prawa pracy4.
Opowiadajc si za pierwszym z zaprezentowanych pogldw zauway naley,
e porwnanie odpowiedzialnoci dyscyplinarnej z prawem karnym jest uzasadnione
zwaszcza ze wzgldu na fakt, i oba te rodzaje odpowiedzialnoci nale do szerszej
grupy rodzajw odpowiedzialnoci odpowiedzialnoci represyjnej, ktra polega na
stosowaniu sankcji majcych z zaoenia by dolegliwoci dla sprawcy, i ktra nie
moe opiera si na innej zasadzie ni zasada winy5. Najsurowsz kar dyscyplinarn
przewidzian w stosunku do wszystkich funkcjonariuszy sub mundurowych jest kara
w postaci wydalenia z danej suby. Niewtpliwie kara ta jest nakierowana na dalszy
Niniejsze opracowanie stanowi znacznie rozwinit i pogbion wersj artykuu pt.: Zasada
nullum crimen sine lege w postpowaniu dyscyplinarnym zoonego do druku w materiaach
pokonferencyjnych II Oglnopolskiego Zjazdu Modych Karnistw powiconego zasadzie
nullum crimen sine lege.
2
Tak m. in. K. Buchaa, Prawo karne materialne, Warszawa 1980, s. 30; M. Cielak, Polskie
prawo karne. Zarys systemowego ujcia, Warszawa 1994, s. 22 - 23, K. Buchaa, A. Zoll, Polskie prawo karne, Warszawa 1995, 6 - 7, W. wida, Prawo karne, Warszawa 1989, s. 16 17;
W. Wrbel, A. Zoll, Polskie prawo karne, Krakw 2010, s. 30 32.
3
Tak np. T. Bojarski, Kilka uwag na temat relacji midzy odpowiedzialnoci dyscyplinarn
a karn, Pastwo i Prawo 2005, nr 3, s. 104; A. Gronkiewicz, A. Zikowska, Sankcje administracyjne w korporacjach zawodowych w odniesieniu do samorzdw zaufania publicznego
wybrane zagadnienia, [w:] M. Stahl, R. Lewicka, M. Lewicki (red.), Sankcje administracyjne,
Warszawa 2011, s. 202 i n.
4
Tak np. Z. Niedbaa, K. lebzak, Odpowiedzialno pracownika, jej rodzaje, podstawy
i sankcje [w:] Z. Niedbaa (red.) i in., Prawo pracy, Warszawa 2007, s. 238 242.
5
L. Gardocki, Prawnokarna problematyka sdziowskiej odpowiedzialnoci dyscyplinarnej, [w:]
J. Giezek (red.), Przestpstwo kara polityka kryminalna. Problem tworzenia i funkcjonowania prawa. Ksiga jubileuszowa z okazji 70. Rocznicy urodzin Profesora Tomasza Kaczmarka,
Zakamycze 2006, s. 191.
62
T. Kuczyski, Odpowiedzialno porzdkowa i dyscyplinarna, [w:] T. Kuczyski, E. Mazurczak Jasiska, J. Stelina, System prawa administracyjnego. Stosunek subowy. Tom 11,
Warszawa 2011, s. 451.
7
M. Cielak, Polskie prawo karne. Zarys systemowego ujcia, Warszawa 1995, s. 24;
A. J. Szwarc, Znaczenie i problemy odpowiedzialnoci dyscyplinarnej w sporcie,
[w:] A. J. Szwarc (red.), Odpowiedzialno dyscyplinarna w sporcie, Pozna 2001, s. 30.
8
Por. te A. Bojaczyk, Z problematyki relacji midzy odpowiedzialnoci dyscyplinarn
i karn (na przykadzie odpowiedzialnoci dyscyplinarnej zawodw prawniczych), Pastwo
i Prawo 2004, z. 9, s. 27.
9
Por. P. Jwiak, Instytucja uaskawienia refleksje na paszczynie odpowiedzialnoci dyscyplinarnej w subach mundurowych, [w:] P. Jwiak, K. Opaliski (red.), Wzowe problemy
prawa dyscyplinarnego w subach mundurowych, Pia 2012, s. 29 30.
10
Ibidem, s. 30.
11
Ibidem, s. 31.
12
Ibidem, s. 34. Por. te Z. Leoski, Odpowiedzialno dyscyplinarna w prawie w prawie Polski Ludowej, Pozna 1959, s. 129.
13
Wyrok Trybunau Konstytucyjnego z dnia 7 marca 1994 r., K 7/93, OTK 1994, cz. I, s. 41;
wyrok Trybunau Konstytucyjnego z dnia 8 lipca 2003, P 10/02, OTK ZU 2003, nr 6A, poz. 62.
63
Wskaza naley rwnie, e - co do zasady - okrelenie czynu bdcego przedmiotem odpowiedzialnoci dyscyplinarnej jest zawarte w formie normy blankietowej 14.
Do typowych deliktw dyscyplinarnych w subach mundurowych zalicza si
w szczeglnoci: postpowanie w sposb sprzeczny z prawem, naruszenie zasad dyscypliny subowej lub nieprzestrzeganie zasad etyki zawodowej.
W literaturze istniej powane wtpliwoci co do tego, czy moliwie jest w ogle stworzenie katalogu przewinie dyscyplinarnych, ktrych przekroczenie skutkowaoby odpowiedzialnoci dyscyplinarn15.
Wydaje si, e zbudowanie zamknitego katalogu przewinie dyscyplinarnych pomimo pojawiajcych si czasem w doktrynie tego rodzaju postulatw - jest nie tylko
niemoliwe, ale wrcz niecelowe16. Mona, co prawda, wyobrazi sobie sytuacj,
w ktrej ustawodawca w przepisach odnoszcych si do danej suby mundurowej,
przewidziaby, e za okrelone zachowanie gro konkretne kary dyscyplinarne. Tym
niemniej jednak pene poszanowanie zasady okrelonoci deliktw dyscyplinarnych
wymagaoby stworzenia bardzo obszernych, abstrakcyjnych oraz kazuistycznych kodeksw dyscyplinarnych, w ktrych atwo byoby zgubi pewne indywidualne przypadki17.
Dlatego te szczeglnie donios rol przy egzekwowaniu odpowiedzialnoci
dyscyplinarnej odgrywa orzecznictwo dyscyplinarne18 oraz znajomo zwyczajw,
a zwaszcza zasad etyki, przyjtych w danej subie mundurowej. Daj one obraz tego,
jakiego rodzaju czyny uznane s za przewinienia dyscyplinarne19. Kada ze sub
mundurowych tworzy swoje wasne standardy zachowa moralnych i etycznych,
z uwzgldnieniem specyfiki danej suby.
Jedynie na marginesie warto zauway, e pomimo faktu, i precyzyjna typizacja deliktw dyscyplinarnych nie jest moliwa 20, to kady obywatel, ktry postpi
w sposb zgodny z orzeczeniem sdu pastwowego, musi mie pene podstawy do
zasadnego przekonania, e nie tylko postpuje zgodnie z prawem, ale w szczeglnoci,
i takie jego zachowanie nie moe by oceniane jako jakiekolwiek przewinienie,
w tym take przewinienie dyscyplinarne21. Mwic inaczej trudno wyobrazi sobie,
14
aby funkcjonariusz jakiejkolwiek suby mundurowej zosta pocignity do odpowiedzialnoci dyscyplinarnej za zachowanie, ktre jest zgodne z orzeczeniem Sdu Najwyszego, Wojewdzkiego Sdu Administracyjnego czy Naczelnego Sdu Administracyjnego nawet, gdyby waciwe organy dyscyplinarne uznay, e takie zachowanie
stanowi przewinienie dyscyplinarne.
Z uwagi na temat niniejszego opracowania przedmiotem bardziej pogbionych
rozwaa bdzie problematyka zwizana z charakterem prawnym zasad etyki zawodowej w subach mundurowych, ktrych naruszenie skutkuje odpowiedzialnoci
dyscyplinarn.
Jak to ju wskazano - co do zasady - okrelenie deliktu dyscyplinarnego jest zawarte w formie normy blankietowe, z uyciem poj bardzo ocennych, poprzez odesanie do zasad etyki zawodowej, co czsto jak podkrela si w literaturze - moe
prowadzi do pogwacenia zasady okrelonoci22. W zwizku z tym niektrzy autorzy
wskazuj na pewne wtpliwoci, jakie wywouje stosunek odpowiedzialnoci dyscyplinarnej do majcej fundamentalne znaczenie w prawie karnym zasady: nullum crimen sine lege23. Podnosi si wrcz, i w prawie dyscyplinarnym - w odrnieniu od
prawa karnego sensu stricte - zasada ta nie obowizuje24.
Dla penej jasnoci obrazu wskaza naley, i regua wyraona w przywoanej
powyej paremii ma swoje konstytucyjne umocowanie w art. 42 ust. 1 Konstytucji.
Zgodnie z treci tego artykuu odpowiedzialnoci karnej podlega ten tylko, kto dopuci si czynu zabronionego pod grob kary przez ustaw obowizujc w czasie jego
popenienia. Tymczasem - jak to ju wskazano w pocztkowym fragmencie niniejszego opracowania - odpowiedzialno dyscyplinarna w subach mundurowych jest odpowiedzialnoci represyjn, do ktrej powinny znajdowa zastosowanie wszelkie
gwarancje ustanowione w rozdziale II Konstytucji, w tym jak si wydaje take art. 42
ust. 125.
Pojawia si wic pytanie, czy sposb uregulowania przez polskiego prawodawc
materialnoprawnych podstaw egzekwowania odpowiedzialnoci dyscyplinarnej
w subach mundurowych, charakteryzujcy si tym, i poszczeglne ustawy odsyaj
m. in. do zasad etyki zawodowej, jest zgodny z Konstytucj.
Blankietowy charakter zasad etyki zawodowej w subach mundurowych
Podane denie przez polskiego ustawodawc do ujcia w ustawie tych przepisw dyscyplinarnych, ktre stwarzaj materialnoprawne podstawy egzekwowania
odpowiedzialnoci dyscyplinarnej rodzi jednak jedno powane niebezpieczestwo,
a mianowicie niebezpieczestwo powszechnej blankietowoci tych przepisw. Jest ono
wynikiem do znacznego, przynajmniej na pierwszy rzut oka, odejcia przepisw
22
A. J. Szwarc, Karny, op. cit., s. 282; idem, Znaczenie, op. cit., s. 24.
Por. C. Kulesza, Ewolucja zasad odpowiedzialnoci dyscyplinarnej lekarzy w kontekcie
gwarancji rzetelnego procesu, [w:] P. Kardas, W. Wrbel, T. Sroka (red.), Pastwo prawa
i prawo karne. Ksiga jubileuszowa Profesora Zolla, Tom II, Warszawa 2012, s. 1678.
24
Por. E. Zieliska, Odpowiedzialno zawodowa lekarza i jej stosunek do odpowiedzialnoci
karnej, Warszawa 2001, s. 117.
25
Por. szerzej P. Jwiak, Stosowanie prawa karnego materialnego i procesowego w postpowaniu dyscyplinarnym policjantw (zarys problematyki), [w:] P. Jwiak, W. St. Majchrowicz
(red.), Odpowiedzialno dyscyplinarna w Policji, Pia 2011, s. 18 i literatura tam podana.
65
23
26
nymi warunkami, uznano istnienie w systemie prawnym, w tym take wrd przepisw
represyjnych, tzw. blankietu zupenego31.
Jak bowiem wskazuje si w doktrynie analiza poczyna ustawodawcy skania do
zwrcenia szczeglnej uwagi na grup przepisw karnych, ktre po zadomowieniu si
co oczywiste w prawie wykrocze coraz mocniej przenikaj do prawa karnego32.
Tymczasem na paszczynie prawa dyscyplinarnego moemy mwi nie tylko
o zadomowieniu si tego rodzaju przepisw, ale raczej o do powszechnym stosowaniu przepisw blankietowych dla okrelenia znamion deliktu dyscyplinarnego. Stosowanie dyspozycji blankietowej w prawie dyscyplinarnym wydaje si nieuniknione.
W doktrynie przepisy blankietowe odsyajce do norm nieprawnokarnych,
a takimi jak si wydaje s zasady etyki zawodowej, nie zawieraj niezbdnego ustawowego opisu czynu i dlatego te sformuowanie dyspozycji normy prawnokarnej
wymaga signicia do swoistego rodzaju normy wypeniajcej. Takie przepisy,
w doktrynie nazywa si przepisami blankietowymi sensu largo i dzieli si je na: tzw.
niewaciwe przepisy blankietowe oraz tzw. waciwe przepisy blankietowe33. Kryterium podziau jest to, czy przepisy odniesienia, do ktrych odsya dyspozycja blankietowa, s zawarte w akcie prawnym rangi ustawowej, czy te dyspozycja odsya do
aktw niszej rangi, ktre R. Dbski okrela aktami innej wadzy. W pierwszym
przypadku mamy do czynienia z tzw. przepisami blankietowymi waciwymi, a w drugim z tzw. przepisami blankietowymi niewaciwymi34.
Truizmem bdzie wic stwierdzenie, i odesanie do kodeksw etyki zawodowej, jako przesanki odpowiedzialnoci dyscyplinarnej, wie si z istnieniem tej drugiej kategorii.
Wskazujc na rnice zachodzce pomidzy przepisami blankietowymi waciwymi, a niewaciwymi, R. Dbski podkrela, i: Stosowanie przepisw blankietowych niewaciwych uzasadnione jest przede wszystkim racjami ekonomii legislacyjnej: umoliwia uniknicie w ustawie powtrze, nadmiernego rozbudowania przepisw karnych, ktre ujemnie odbiyby si na przejrzystoci ustawy. Pozwala te ()
na ujawnienie wewntrznych powiza regulacji prawnych, czynic je lepiej zrozumiaymi. Tymczasem racj tworzenia przepisw blankietowych waciwych nie s wycznie wzgldy techniki ustawodawczej. Przepisy te umoliwiaj mianowicie przekazanie decyzji co do opisu zabronionego zachowania si organom wyspecjalizowanym (merytorycznie bardziej kompetentnym, posiadajcym moliwo szybszej reakcji na zmieniajce si warunki ni na to pozwalaby powolny proces ustawodawczy.
Umoliwiaj one zatem dopasowanie norm okrelajcych poszczeglne zakazy i nakazy do zmieniajcych si stosunkw (gospodarczych, spoecznych, ekologicznych itp.)
()35. Takim wyspecjalizowanym organem, np. na gruncie ustawy o Policji jest Komendant Gwny Policji, ktry wydaje zasady etyki zawodowej w formie zarzdzenia36.
31
Tak wyrok Trybunau Konstytucyjnego z dnia 8 lipca 2003 r., P 10/02, OTK A 2003, Nr 6,
poz. 62.
32
R. Dbski, Pozaustawowe znamiona przestpstwa. O ustawowym charakterze norm prawa
karnego i znamionach typu czynu zabronionego nie okrelonych w ustawie, d 1995, s. 107.
33
Ibidem, s. 118 119.
34
Ibidem. Por. te . Pohl, Przestpstwo, op. cit., s. 308.
35
R. Dbski, Pozaustawowe, op. cit., s. 119.
36
Zgodnie z art. 7 ust. 1 pkt 7 u.pol. Komendant Gwny Policji okrela m. in. zasady etyki
zawodowej policjantw, po zasigniciu opinii zwizku zawodowego policjantw.
67
37
Wyrok Trybunau Konstytucyjnego z dnia 22 wrzenia 2006 r., U 4/06, OTK 2006, nr 8 A,
poz. 109.
38
Wyrok Trybunau Konstytucyjnego z dnia 15 grudnia 1999 r., P 6/99, Z. U. 1999, nr 7, poz.
164.
39
E. Zieliska, Odpowiedzialno, op. cit., s. 132.
40
Ibidem, s. 133.
68
41
Por. . Pohl, Prawo karne. Wykad czci oglnej, Warszawa 2012, s. 47.
Tak uchwaa Sdu Najwyszego z dnia 15 lipca 2010 r., SDI 12/10, OSNKW 2011, nr 3, poz.
25. Por. te J. Bodio, Glosa do wyroku Sdu Najwyszego z dnia 15 lipca 2010 r., SDI 12/10,
Palestra 2012, nr 5 - 6, s. 153 160.
69
42
treci orzeczenia43. Tym niemniej jednak tak jedni jak i drudzy podkrelaj, i w takiej
sytuacji dochodzi niewtpliwie do naruszenia przepisw dyscyplinarnych.
Nie mona rwnie wykluczy trzeciego, najdalej idcego rozwizania, zgodnie
z ktrym brak ustalenia przez organ dyscyplinarny I instancji naruszenia przez obwinionego konkretnego przepisu ustawy bdzie skutkowa koniecznoci uniewinnienia
obwinionego, zwaszcza jeeli uwzgldni si potrzeb respektowania w postpowaniach dyscyplinarnych tzw. zakazu reformationis in peius (czy to bezporedniego, jak
to ma miejsce w ustawie o Policji, czy te porednio na mocy odpowiedniego stosowania przepisw kodeksu postpowania karnego, z ktrym to rozwizaniem spotykamy
si np. w ustawie Pastwowej Stray Poarnej)
Na paszczynie postpowania karnego wskazuje si, e w wypadku, gdy wyrok
sdu I instancji nie zosta zaskarony na niekorzy oskaronego w czci dotyczcej
winy, to sd odwoawczy, na skutek zwizania zakazem reformationis in peius, nie
moe dokonywa nowych ustale faktycznych (w tym take poprzez dookrelenie
opisu czynu), ani uchyla wyroku i w tym celu przekazywa sprawy do ponownego
rozpoznania44. W tym kontekcie wskaza naley na utrwalony pogld Sdu Najwyszego, ktry postanowieniem z dnia 22 czerwca 2006 r. stwierdzi, e zakaz reformationis in peius obejmuje take ustalenia faktyczne. Nie moe wic sd odwoawczy,
w przypadku braku rodka odwoawczego wniesionego na niekorzy oskaronego,
dokona zmiany wyroku przez wprowadzenie do nich nowych, niekorzystnych dla
oskaronych ustale. Bez znaczenia jest przy tym to, czy materia dowodowy pozwala
na dokonanie takich ustale, a ich pominicie jest wynikiem racego bdu 45.
Przyjcie, i konsekwencje wynikajce z obowizywania tej zasady wystpuj
w postpowaniach dyscyplinarnych w takim samym zakresie jak w postpowaniu karnym pozwala na obron stanowiska, zgodnie z ktrym w razie braku przywoania
w treci orzeczenia skazujcego przez dyscyplinarny organ I instancji odpowiednich
przepisw ustawy niemoliwe wydaje si by wprowadzenie do niego czy to w toku
postpowania odwoawczego, czy te w razie ewentualnego ponownego rozpoznania
sprawy w I instancji przez waciwy organ dyscyplinarny - nowego, niekorzystnego
dla obwinionego ustalenia. W takim stanie rzeczy organowi odwoawczemu nie pozostanie nic innego jak uniewinnienie obwinionego od zarzucanego mu czynu.
Jednoznaczne odniesienie si do zaproponowanego powyej rozwizania wymaga jednak przeprowadzenia rozwaa, zwaszcza ustalenia zakresu obowizywania
w poszczeglnych postpowaniach dyscyplinarnych zakazu reformationis in peius. Na
paszczynie odpowiedzialnoci dyscyplinarnej kwestia ta nie wydaje si tak oczywista
jak ma to miejsce w postpowaniu karnym. Przykadowo: zgodnie z art. 135 n ust. 6
u.pol. w postpowaniu odwoawczym wyszy przeoony dyscyplinarny nie moe
wymierzy surowszej kary dyscyplinarnej, chyba e zaskarone orzeczenie raco
narusza prawo lub interes suby. Mamy wic do czynienia z ograniczeniem zakresu
obowizywania zakazu reformationis in peius. W sytuacji gdy wyszy przeoony
dyscyplinarny uzna, e zaskarone orzeczenie raco narusza prawo lub interes suby,
moe wymierzy kar surowsz 46.
43
Tak W. Cielak, T. Kanty, Glosa do wyroku Sdu Najwyszego z 15 lipca 2010 r., SDI
12/10, Palestra 2012, nr 5 - 6, s. 148.
44
Wyrok Sdu Najwyszego z dnia 23 czerwca 2010 r., III KK 373/09, LEX nr 598844.
45
Wyrok Sdu Najwyszego z dnia 22 czerwca 2006 r., IV KK 108/06, LEX nr 323285.
46
S. Maj, Postpowanie dyscyplinarne w subach mundurowych, Warszawa 2008, s. 118.
70
Uwagi kocowe
Zaprezentowane powyej uwagi nie zawieraj gotowych odpowiedzi na wszystkie wtpliwoci wice si z funkcjonowaniem w prawie dyscyplinarnym przepisw
blankietowych, pozostawiajc rozstrzygnicie wielu dalszych problemw do odrbnych rozwaa. Tematyka publikacji, ktrej niniejsze opracowanie jest jedynie fragment spowodowao, i powicone ono zostao problematyce blankietowego charakteru zasad etyki zawodowej w subach mundurowych, ktrych naruszenie stanowi przesank odpowiedzialnoci dyscyplinarnej. O ile w przypadku zasad etyki zawodowej
mamy do czynienia jedynie z niewielkim odstpstwem od zasady nullum crimen sine
lege, ktre na paszczynie przepisw dyscyplinarnych wydaje si konieczne, o tyle
wiksze wtpliwoci pojawiaj si wtedy, gdy przepisy dyscyplinarne odsyaj do honoru, godnoci, dobrego imienia suby czy zachowania sprzecznego ze zoonym
lubowaniem. Pojawiajce si kontrowersje wynikaj z tego, i zasady etyki zawodowej w subach mundurowych maj zazwyczaj charakter normatywny z uwagi na to,
e s wydawane na podstawie upowanienia zawartego w ustawie. Tymczasem
w przypadku odesania do takich wartoci jak honor, godno czy dobre imi w gr
wchodzi odesanie do norm niewtpliwie pozaprawnych. Powstaje wic pytanie, czy
i w tej sytuacji mamy do czynienia z dopuszczalnym naruszeniem zasady nullum crimen sine lege.
Nie mona traci z pola widzenia i tego, e Trybuna dopuci co prawda stosowanie przepisw represyjnych o charakterze tzw. blankietu zupenego, tym niemniej
jednak wskaza, i jest to moliwe tylko w szczeglnie uzasadnionych wypadkach pod
pewnymi cile okrelonymi warunkami. Jednym z tych warunkw jest m. in. to, aby
wymierzana za takie przewinienie kara cechowaa si niewielkim stopniem dolegliwoci. Tymczasem, jak to ju wielokrotnie podkrelano kary dyscyplinarne funkcjonujce
w subach mundurowych zbliaj si w swej represyjnoci do kar lub rodkw karnych przewidzianych w kodeksie karnym.
Obszary ramowe niniejszego opracowania nie pozwalaj jednak na przeprowadzenie szerszych rozwaa w tym wzgldzie. W sytuacji, gdy egzekwowanie odpowiedzialnoci dyscyplinarnej w subach mundurowych staje si coraz powszechniejsze, a orzekane kary dyscyplinarne cechuje wysoki stopie represyjnoci, zagadnienie
do powszechnego stosowania przepisw blankietowych w prawie dyscyplinarnym
powinno sta si przedmiotem odrbnych i pogbionych rozwaa.
71
Anna Korzeniewska-Lasota
Asumptem do wyboru takiego tematu bya lektura pracy pt. Wzowe problemy
prawa dyscyplinarnego w subach mundurowych, a w szczeglnoci zawarte w niej
rozwaania Sebastiana Maja w kwestii moliwoci i potrzeby uchwalenia wsplnej
procedury2. Podzielajc stanowisko wspomnianego autora w zakresie potrzeby uchwalenia jednolitego, formalnego prawa dyscyplinarnego dla wszystkich sub mundurowych, dokonano ogldu poszczeglnych regulacji, w celu ustalenia, w jakim zakresie
wystpuje niekoherencja w przepisach dyscyplinarnych poszczeglnych sub mundurowych.
Z uwagi na ramy artykuu, uwagi ograniczono do kilku wybranych, a istotnych,
zdaniem autorki, kwestii. Rozwaono: form regulacji, przesanki odpowiedzialnoci
dyscyplinarnej, w szczeglnoci przesank w postaci naruszenia zasad etyki zawodowej, instancyjno postpowania oraz prawo do sdu.
Forma regulacji
Nie we wszystkich subach mundurowych standard ustawowej regulacji odpowiedzialnoci dyscyplinarnej zosta w peni zrealizowany. O ile kada ze sub, posiada wasne formalne prawo dyscyplinarne, ujte zazwyczaj w jeden odrbny rozdzia
(ewentualnie cznie z odpowiedzialnoci karn, np. Policja, Stra Graniczna), o tyle
zakres teje regulacji bywa ju rny. Zasadniczo nie byoby w tym nic zego, jednake ustawodawca w przypadku niektrych sub, bardzo istotne kwestie dotyczce odpowiedzialnoci dyscyplinarnej, jak np. prawo do obrony obwinionego, czy instancyjno
tego postpowania, reguluje dopiero aktem rangi podustawowej rozporzdzeniem.
O ile obszern ustawow regulacj odpowiedzialnoci dyscyplinarnej posiada
wojsko (jest to cay dzia III Reagowanie dyscyplinarne 3), Policja4, Centralne Biuro
1
Do sub mundurowych autorka zaliczya nastpujce suby: Agencj Bezpieczestwa Wewntrznego (dalej ABW), Agencj Wywiadu (AW), Biuro Ochrony Rzdu (BOR), Centralne
Biuro Antykorupcyjne (CBA), Policj, Sub Celn (S.C.), Sub Kontrwywiadu Wojskowego (SKW), Sub Wizienn (SW), Sub Wywiadu Wojskowego (SWW), Stra Graniczn
(SG), Stra Poarn (SP), wojsko.
2
S. Maj, Odpowiedzialno dyscyplinarna w subach mundurowych. Moliwo uchwalenia
wsplnej procedury, w: Wzowe problemy prawa dyscyplinarnego w subach mundurowych,
pod red. P. Jwiaka i K. Opaliskiego, Pia 2012, s. 39-43.
3
Zob. ustawa z dnia 9 padziernika 2009 r. o dyscyplinie wojskowej - Dz. U. 2009 Nr 190, poz.
1474.
4
Odpowiedzialno dyscyplinarna funkcjonariuszy policji uregulowana jest cznie z jego
odpowiedzialnoci karn w rozdziale 10 Odpowiedzialno dyscyplinarna i karna policjantw jest to regulacja obszerna. Zob. ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji - Dz. U. 2011 r.
Nr 287, poz. 1687 (tekst jednolity).
72
Antykorupcyjne (dalej CBA) 5, Suba Wizienna (dalej SW)6 to ju brak jej w odniesieniu do funkcjonariuszy Agencji Bezpieczestwa Wewntrznego (dalej ABW)
i Agencji Wywiadu (dalej AW)7. Ustawa zawiera bowiem zaledwie 10 artykuw regulujcych niewiele kwestii8. Brak w ustawie okrelenia tak istotnych zagadnie, jak
instancyjno postpowania, zakres wadzy dyscyplinarnej przeoonych, czy uprawnie obwinionego, a nawet prawa do obrony obwinionego, przy jednoczesnym braku
odesania do przepisw kpk9. Dopiero w rozporzdzeniach ustawodawca okreli tak
istotne dla odpowiedzialnoci dyscyplinarnej kwestie. W drodze rozporzdze, ustawodawca reguluje, odrbnie dla kadej Agencji10, szczegowe zasady i tryb przeprowadzania postpowa dyscyplinarnych, wymierzania i wykonywania kar oraz odwoywania si od wymierzonych kar, a take waciwo przeoonych w tych sprawach11.
W przypadku funkcjonariuszy Biura Ochrony Rzdu (dalej BOR), ustawa zawiera wprawdzie rozdzia powicony odpowiedzialnoci dyscyplinarnej, ale jest to
jedynie 6 artykuw. Ustawa okrela przesanki odpowiedzialnoci, rodzaje kar,
przedawnienie, organy dyscyplinarne, formuuje zasad jednoinstancyjnoci postpowania oraz moliwo wniesienia skargi do sdu administracyjnego 12. W drodze rozporzdzenia uregulowano natomiast warunki i tryb przeprowadzania postpowania
dyscyplinarnego, w tym sposb ustalania stanu faktycznego i oceniania materiau dowodowego, wymierzania kar i ich wykonywania oraz nadzr nad orzecznictwem dyscyplinarnym. Ponadto dopiero w rozporzdzeniu ustawodawca zawar odesanie,
w zakresie przeprowadzania dowodw, do odpowiedniego stosowania przepisw dziau V Kodeksu postpowania karnego13.
5
Odpowiedzialno dyscyplinarn reguluj przepisy rozdziau 7 Odpowiedzialno dyscyplinarna funkcjonariuszy Centralnego Biura Antykorupcyjnego regulacja ustawowa jest obszerna, rozporzdzenie okrela wzory postanowie i innych dokumentw sporzdzanych
w postpowaniu dyscyplinarnym oraz zasady obiegu dokumentw. Zob. ustawa z dnia
9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym. - Dz. U. z 2012 r., poz. 621 ze zm.
6
S to przepisy rozdziau 21: Odpowiedzialno dyscyplinarna funkcjonariuszy. Zob.
ustawa z dnia 9 kwietnia 2010 r. o Subie Wiziennej. - Dz. U. 2010 Nr 79, poz. 523.
7
Ustawa z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczestwa Wewntrznego oraz Agencji Wywiadu. - Dz. U. 2010 Nr 29, poz. 154 (tekst jednolity).
8
Tame, zob. rozdzia 10 ustawy Odpowiedzialno dyscyplinarna funkcjonariuszy Agencji
Bezpieczestwa Wewntrznego oraz Agencji Wywiadu.
9
Odesanie to wprawdzie jest, jednake odpowiednio i dopiero w sytuacjach nie uregulowanych w rozporzdzeniu.
10
Zob. rozporzdzenie Prezesa Rady Ministrw z dnia 20 grudnia 2004 r. w sprawie udzielania
wyrnie i przeprowadzania postpowa dyscyplinarnych wobec funkcjonariuszy Agencji
Bezpieczestwa Wewntrznego. - Dz. U. 2004 Nr 272, poz. 2690; Rozporzdzenie Prezesa
Rady Ministrw z dnia 20 sierpnia 2003 r. w sprawie udzielania wyrnie i przeprowadzania
postpowa dyscyplinarnych wobec funkcjonariuszy Agencji Wywiadu. - Dz. U. 2003 Nr 160,
poz. 1557.
11
Zob. art. 152 ust. 1 ustawy z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczestwa Wewntrznego
oraz Agencji Wywiadu. - Dz.U.2010 Nr 29, poz. 154 (tekst jednolity).
12
Zob. rozdzia 9: Odpowiedzialno dyscyplinarna funkcjonariuszy ustawy z dnia 16 marca
2001 r. o Biurze Ochrony Rzdu. - Dz. U. 2004 Nr 163, poz. 1712 (tekst jednolity).
13
Zob. rozporzdzenie Ministra Spraw Wewntrznych i Administracji z dnia 27 maja 2002 r.
w sprawie warunkw i trybu przeprowadzania postpowania dyscyplinarnego wobec funkcjonariuszy Biura Ochrony Rzdu - Dz. U. 2002 Nr 78, poz. 711.
73
W myl art. 150 ust. 1: Za czyny, za ktre w myl odrbnych przepisw waciwe
organy s uprawnione do nakadania kar porzdkowych, funkcjonariusze ponosz wycznie odpowiedzialno dyscyplinarn. Identyczny w swej treci przepis zawiera
ustawa o BOR18.
Podsumowujc, poszczeglne pragmatyki zawodowe przewiduj rne przesanki odpowiedzialnoci dyscyplinarnej. Rnorodno ta nie dziwi. Suby mundurowe, aczkolwiek bardzo do siebie podobne, posiadaj pewne odrbnoci, ktrymi
mona zrnicowanie owego katalogu przesanek uzasadni. Nie oznacza to jednak,
e nie jest moliwe ich ujednolicenie, zwaszcza w zakresie terminologii.
Zastanawiajce jest zrnicowanie odpowiedzialnoci funkcjonariuszy sub
mundurowych ze wzgldu na oglnie rzecz ujmujc naruszenie zasad etyki. Ta przesanka odpowiedzialnoci, zostaa przez ustawodawc sformuowana w sposb wrcz
dowolny. Prawodawca, uznajc naruszenie zasad etyki zawodowej poszczeglnych
sub, za jedn (z wyjtkiem wojska) z przesanek odpowiedzialnoci dyscyplinarnej,
posuy si bardzo niejednolit regulacj. Wprowadzi rozwizania traktujce naruszenie zasad etyki zawodowej jako:
samodzieln przesank odpowiedzialnoci dyscyplinarnej wymienion wprost
w ustawie ustrojowej (Policja19, Stra Graniczna20),
naruszenie obowizkw subowych (Suba Celna) 21,
naruszenie zasad etyki zawodowej przyj za czyn sprzeczny ze zoonym przez
funkcjonariusza lubowaniem (Suba Wizienna 22, Pastwowa Stra Poarna23),
18
Por. art. 122 ust. 1: Za czyny, za ktre w myl odrbnych przepisw waciwe organy s
uprawnione do nakadania kar porzdkowych, funkcjonariusze ponosz wycznie odpowiedzialno dyscyplinarn. - Ustawa z dnia 16 marca 2001 r. o Biurze Ochrony Rzdu. - Dz. U.
2004 Nr 163, poz. 1712 (tekst jednolity).
19
Zob. art. 132 ust. 1: Policjant odpowiada dyscyplinarnie za popenienie przewinienia dyscyplinarnego polegajcego na naruszeniu dyscypliny subowej lub nieprzestrzeganiu zasad etyki
zawodowej. Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji. - Dz. U. 2011 r. Nr 287, poz. 1687
(tekst jednolity).
20
Art. 135 ust. 1: Funkcjonariusz [Stray Granicznej - AKL] podlega odpowiedzialnoci dyscyplinarnej za naruszenie dyscypliny subowej, nieprzestrzeganie zasad etyki zawodowej,
a zwaszcza honoru, godnoci i dobrego imienia suby, oraz w innych przypadkach okrelonych w ustawie. Ustawa z dnia 12 padziernika 1990 r. o Stray Granicznej. - Dz. U. 2011 r.
Nr 116 poz. 675( tekst jednolity).
21
Art. 166: Funkcjonariusze [Suby Celnej - AKL] podlegaj odpowiedzialnoci dyscyplinarnej za naruszenie obowizkw subowych, w szczeglnoci za: 1) niedopenienie obowizkw subowych lub wynikajcych ze zoonego lubowania oraz przepisw prawa a jednym
z obowizkw wynikajcych ze zoonego lubowania jest przestrzeganie zasad etyki art. 83
ust. 1: Przed podjciem suby funkcjonariusz [Suby Celnej] skada pisemne lubowanie
nastpujcej treci: rzetelnie wykonywa powierzone mi zadania oraz strzec dobrego imienia suby, honoru i godnoci funkcjonariusza, a take przestrzega zasad etyki funkcjonariusza
Suby Celnej. - Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o Subie Celnej. - Dz. U. 2009 Nr 168,
poz. 1323.
22
Art. 230 ust. 1: Funkcjonariusz [Suby Wiziennej - AKL] odpowiada dyscyplinarnie za
popenienie przewinienia dyscyplinarnego polegajcego na naruszeniu dyscypliny subowej
lub za czyny sprzeczne ze zoonym lubowaniem. A rota lubowania brzmi - art. 41 ust. 1:
Podejmujc sub, funkcjonariusz skada pisemne lubowanie wedug nastpujcej roty: Ja,
obywatel Rzeczypospolitej Polskiej, wstpujc do Suby Wiziennej, lubuj uroczycie: rzetelnie wykonywa powierzone mi zadania funkcjonariusza tej Suby i polecenia przeoonych,
przestrzegajc Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i wszystkich przepisw prawa, jak rw75
naruszenie zasad etyki zawodowej ustawodawca uzna jako niedopenienie obowizkw wynikajcych z roty lubowania, ktr skada funkcjonariusz (CBA,
ABW i AW24),
przyj odpowiedzialno za niedopenienie obowizkw wynikajcych ze lubowania, cho rota lubowania nie zawiera wyraonego expressis verbis nakazu przestrzegania zasad etyki zawodowej (BOR25, SK i WW26),
brak odpowiedzialnoci dyscyplinarnej za naruszenie zasad etyki (wojsko27).
Powysze rozwizanie ustawodawcy, charakteryzuje si duym zrnicowaniem. Od uznania naruszenia zasad etyki za samodzieln przesank odpowiedzialnoci
dyscyplinarnej, nawet, jeli nie zostaa wprost w ustawie wymieniona, a po rozwizanie cakowicie przeciwstawne nieuwzgldniajce tej przesanki za samodzieln podstaw odpowiedzialnoci dyscyplinarnej. Ta niekoherencja jest nieuzasadniona.
Niezmiernie ciekawa, zwizana z omawian, jest kwestia, kto, jaki podmiot,
tworzy zbiory zasad etyki dla poszczeglnych sub mundurowych? Zasadniczo zbiory
te wydaje jednoosobowo zarzdzeniem/decyzj/regulaminem organ dyscyplinarny
(szef suby, komendant, dyrektor). Na przykad, dla funkcjonariuszy Policji zasady
nie tajemnic zwizanych ze sub, a take zasad etyki zawodowej, ze szczeglnym uwzgldnieniem poszanowania godnoci ludzkiej oraz z dbaoci o dobre imi suby". - Ustawa z dnia
9 kwietnia 2010 r. o Subie Wiziennej - Dz. U. 2010 Nr 79, poz. 523.
23
Podobna regulacja wystpuje w ustawie o Stray Poarnej Art. 115 ust. 1: Straak odpowiada dyscyplinarnie za zawinione, nienaleyte wykonywanie obowizkw subowych oraz za
czyny sprzeczne ze zoonym lubowaniem, a rota lubowania jest nastpujca: art. 30 ust. 1:
lubuj strzec tajemnic zwizanych ze sub, a take honoru, godnoci i dobrego imienia
suby oraz przestrzega zasad etyki zawodowej". - Ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. o Pastwowej Stray Poarnej, Dz. U. 2009 Nr 12, poz. 68.
24
Art. 71 ust. 1: Funkcjonariusz [CBA - AKL] jest obowizany dochowa obowizkw wynikajcych z roty zoonej przysigi, gdzie zobowizuje si strzec honoru, godnoci i dobrego
imienia suby oraz przestrzega dyscypliny subowej i zasad etyki zawodowej". Tak te w
ustawie ABW i AW. art. Art. 47: lubuj strzec tajemnicy prawnie chronionej, honoru,
godnoci i dobrego imienia suby oraz przestrzega zasad etyki zawodowej." Art. 79 ust. 1:
Funkcjonariusz jest obowizany dochowa obowizkw wynikajcych z roty zoonego lubowania - Ustawa z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczestwa Wewntrznego oraz
Agencji Wywiadu. - Dz. U. 2010 Nr 29, poz. 154 (tekst jednolity).
25
Art. 22: Przed podjciem suby funkcjonariusz skada lubowanie wedug nastpujcej
roty: Ja, obywatel Rzeczypospolitej Polskiej, wiadom podejmowanych obowizkw funkcjonariusza Biura Ochrony Rzdu lubuj suy wiernie Narodowi Polskiemu, majc zawsze na
wzgldzie interes Pastwa Polskiego, nawet z naraeniem wasnego ycia. lubuj przestrzega
Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i obowizujcego porzdku prawnego oraz ofiarnie
i sumiennie wykonywa powierzone mi obowizki, przestrzega dyscypliny subowej, wykonywa polecenia przeoonych, dochowa tajemnic zwizanych ze sub, strzec dobrego imienia suby, honoru i godnoci". - Ustawa z dnia 16 marca 2001 r. o Biurze Ochrony Rzdu. Dz. U. 2004 Nr 163, poz. 1712 (tekst jednolity).
26
Art. 6: Przysigam sumiennie i bezstronnie wykonywa obowizki funkcjonariusza,
w potrzebie z naraeniem ycia, a take strzec honoru, godnoci i dobrego imienia Suby".
Ustawa z dnia 9 czerwca 2006 r. o subie funkcjonariuszy Suby Kontrwywiadu Wojskowego
oraz Suby Wywiadu Wojskowego. - Dz. U. 2006 Nr 104, poz. 710.
27
Zob. art. 17 ust. 4. onierz za popenienie czynu bdcego naruszeniem wycznie zasad
etyki oraz godnoci i honoru onierza nie ponosi odpowiedzialnoci dyscyplinarnej. - Ustawa
z dnia 9 padziernika 2009 r. o dyscyplinie wojskowej - Dz. U. 2009 Nr 190, poz. 1474.
76
etyki zawodowej okrelone zostay zarzdzeniem Komendanta Gwnego Policji 28, dla
funkcjonariuszy Centralnego Biura Antykorupcyjnego decyzj szefa CBA29,
a w subie Biura Ochrony Rzdu zarzdzeniem szefa Biura30. Nasuwa si pytanie,
czy to wanie te podmioty, powinny jednostronnie okrela zasady etyki danej suby?
Ciekawe rozwizanie przyj ustawodawca w przypadku funkcjonariuszy Suby
Wiziennej. Zasady etyki zawodowej, okrela wprawdzie w regulaminie Dyrektor
Generalny31, jednake po zasigniciu opinii zwizku zawodowego funkcjonariuszy 32.
Odwoanie si do opinii zwizku zawodowego funkcjonariuszy wydaje si by rozwizaniem susznym i podanym. Tak istotny akt, regulujcy etyk zawodow okrelonej
suby, nie powinien by tworzony jednoosobowo. Moliwo jego wsptworzenia
przez dane rodowisko (jego przedstawicieli), winna by standardem.
Instancyjno postpowania
Ustawodawca nie zachowa jednolitoci rozwiza nawet w tak, wydawaoby si
neutralnej i zasadniczej kwestii, jak instancyjno postpowania. Co prawda tylko
w jednym przypadku (w ustawie o BOR), uczyni wyjtek i odszed od zasady dwuinstancyjnoci postpowania, na rzecz postpowania jednoinstancyjnego, to w zakresie
szczegowych rozwiza, ponownie zrnicowa sytuacj prawn obwinionych.
Nie we wszystkich subach zasada dwuinstancyjnoci postpowania zostaa
w peni zagwarantowana. W przypadku niektrych sub, ustawodawca nie przewidzia
zwykego rodka zaskarenia od orzeczenia czy postanowienia wydanego przez szefa
czy komendanta danej suby, a jedynie moliwo wystpienia do tego organu
z wnioskiem o ponowne rozpatrzenie sprawy (tak jest w ustawach o ABW, AW, SC,
SW), w tym w niektrych subach z moliwoci powoania przy tym organie komisji
(Policja, CBA, SKW, SWW), a jeszcze w innym, tak instancyjno zapewni (SG).
Od decyzji Komendanta Gwnego Stray Granicznej wydanej w pierwszej instancji
instancj odwoawcz jest minister spraw wewntrznych. Ustawodawca przewidzia tu
nawet moliwo, w przypadku uwzgldnienia odwoania w caoci, wydania nowego
orzeczenia, w ktrym organ dyscyplinarny uchyli lub zmieni wydane wczeniej, a za-
28
Zob. zarzdzenie KGP z dnia 31 grudnia 2003 r. - Dz. Urz. KGP z 2004 r. nr 1, poz. 3.
Zob. decyzja nr 48/07 szefa CBA z dnia 21 listopada 2007 r. w sprawie Kodeksu etyki zawodowej funkcjonariusza Centralnego Biura Antykorupcyjnego. Dz. Urz. CBA z 2007 r. nr 2,
poz. 65.
30
Zob. zarzdzenie Nr 2 Szefa BOR z dnia 25 stycznia 2006 r. w sprawie zasad etyki zawodowej funkcjonariuszy Biura Ochrony Rzdu. Zarzdzenie nr 11 Komendanta Gwnego Stray
Granicznej z dnia 20 marca 2003 r. w sprawie Zasad etyki zawodowej funkcjonariuszy Stray
Granicznej. - Dz. Urz. KGSG z dnia 13 maja 2003 r.
31
Zob. regulamin nr 1/2010 Dyrektora Generalnego Suby Wiziennej z dnia 18 padziernika
2010 r. w sprawie zasad etyki zawodowej funkcjonariuszy i pracownikw Suby Wiziennej.
32
Zob. art. 33 ust. 1 ustawy z dnia 9 kwietnia 2010 r. o Subie Wiziennej: Dyrektor Generalny okrela w drodze regulaminu: 1) zasady etyki zawodowej, po zasigniciu opinii zwizku
zawodowego funkcjonariuszy, z uwzgldnieniem oglnych wartoci i norm moralnych, zasad
postpowania i zachowania si funkcjonariusza wobec osadzonych, wzajemnych relacji funkcjonariuszy oraz specyfiki zawodu funkcjonariusza; - Dz. U. 2010 Nr 79, poz. 523.
77
29
wszczcia postpowania dyscyplinarnego, zamiast rozmowy dyscyplinujcej przewidziano bowiem moliwo wymierzenia kary upomnienia na pimie. Kara moe by
wymierzona nie pniej ni przed upywem 3 miesicy od powzicia wiadomoci
o przewinieniu i przysuguje od niej rodek zaskarenia w postaci odwoania do komisji dyscyplinarnej. Ponadto komisja rozpatrujc rodek odwoawczy zwizana jest
zakazem orzekania na niekorzy ukaranego39.
Niespjno regulacji mona zauway nawet w tak neutralnej kwestii, jak termin do zaskarenia orzeczenia czy postanowienia wydanego w pierwszej instancji.
W ustawie o dyscyplinie wojskowej ukarany ma 3 dni na wniesienie odwoania do
wyszego przeoonego dyscyplinarnego. 7 dni, to termin przewidziany u ustawie
o Policji, CBA, ABW, AW oraz ustawie o dyscyplinie wojskowej, w odniesieniu do
odwoania do sdu wojskowego. 14 dni, przewiduj ustawy o Subie Celnej i Subie
Wiziennej. Z kolei w ustawie o Stray Poarnej, termin do wniesienia rodka zaskarenia w ogle nie zosta okrelony. Wskazano jedynie termin rozpoznania wniesionego
odwoania40.
Prawo do sdu
Jedn z istotnych gwarancji procesowych jest prawo do sdu. Prawo to przysuguje rwnie w zakresie odpowiedzialnoci dyscyplinarnej, gdzie minimalnym spenieniem podstawowych standardw jest kontrola kadego orzeczenia wydanego przez
organ dyscyplinarny przynajmniej przez jedn instancj sdow 41.
W tym wzgldzie ustawodawca niestety standardw tych nie zrealizowa
w penym zakresie, rnicujc prawo do sdu w zalenoci od rodzaju orzeczonej kary
dyscyplinarnej czy te rodzaju rozstrzygnicia dyscyplinarnego. Najbardziej dziwi
jednak fakt, e ustawodawca nie zachowa spjnoci rozwiza nawet w takiej kwestii,
jak kognicja sdu.
Zasadniczo, prawodawca przyzna prawo wniesienia skargi do sdu administracyjnego. W jednym jednak przypadku przewidzia waciwo sdu pracy (Suba
Wizienna).
39
Przedmiot kontroli sdu rwnie jest zrnicowany. Skarga do sdu administracyjnego przysuguje bowiem:
od orzeczenia oraz postanowienia koczcego postpowanie dyscyplinarne (Policja42, CBA43),
na orzeczenie koczce postpowanie dyscyplinarne wydane w wyniku rozpatrzenia odwoania (ABW i AW44oraz SKW i SWW45),
na orzeczenie koczce postpowanie dyscyplinarne (Stra Graniczna 46, BOR47),
od orzecze dyscyplinarnych wydanych w postpowaniu odwoawczym lub postpowaniu z wniosku o ponowne rozpatrzenie sprawy (Suba Celna 48).
Reasumujc, skarga do sdu administracyjnego, zasadniczo nie przysuguje od
wszystkich orzecze i postanowie zapadajcych w postpowaniu dyscyplinarnym.
W niektrych subach ustawodawca przyzna prawo do skargi tylko od orzecze (wyczajc postanowienia), w innych ograniczy tylko do orzecze wydanych w II instancji, jeszcze w innych prawo do skargi przysuguje od orzecze, czasami i postanowie
koczcych postpowanie, niezalenie od instancji. W tym ostatnim przypadku
a contrario uniemoliwiajc, zaskarenie innych orzecze lub postanowie, w tym
postanowienia o odmowie wszczcia postpowania dyscyplinarnego 49. Trudno racjonalnie uzasadni, czym kierowa si ustawodawca tak dalece rnicujc dostp do
sdu. Niekoherencja ta sprawia wraenie przypadkowoci.
42
Przynajmniej zakres kontroli sdu administracyjnego jest we wszystkich przypadkach tosamy i sprowadza si do badania zgodnoci z prawem, a w istocie do
oceny, czy organ rozstrzygajcy bada spraw w zakresie dyrektyw ustawowych, jak
rwnie, czy zebra i rozway cay materia dowodowy w danej sprawie" 50. Wspmierno orzeczonej kary nie podlega niestety badaniu.
Zakres kontroli sdu wynika bowiem z brzmienia przepisu art. 1 2 ustawy
z dnia 25 lipca 2002 r. - Prawo o ustroju sdw administracyjnych51, w myl ktrego,
sd administracyjny sprawuje wymiar sprawiedliwoci poprzez kontrol pod wzgldem zgodnoci z prawem zaskaronej decyzji administracyjnej i to w dacie jej wydania.
W tym miejscu naley te wskaza znamienne dla rozwaanego prawa do sdu
w postpowaniach dyscyplinarnych, postanowienie Trybunau Konstytucyjnego z dnia
15 marca 2005 r.52, w ktrym Trybuna uzna, na tle art. 118 ust. 2 ustawy o Pastwowej Stray Poarnej53, e tre tego przepisu nie wskazuje na pozbawienie skarcego
konstytucyjnego prawa do sdu w jakimkolwiek aspekcie. I dalej podkreli, e w sytuacji, w ktrej ustawa nie zawiera przepisu expressis verbis wyczajcego moliwo
sdowej kontroli orzeczenia wydanego na podstawie art. 118 ust. 2 ustawy
o Pastwowej Stray Poarnej, problem dopuszczalnoci skargi na takie orzeczenie
powinien by rozstrzygnity przez sd administracyjny na podstawie przepisw normujcych jego waciwo, co te uczyni Naczelny Sd Administracyjny w uchwale
z dnia 10 stycznia 2011 r.54. Sd ten przyj, i na orzeczenie wydane w II instancji
przed waciw komisj dyscyplinarn na podstawie art. 118 ust. 2 ustawy o Pastwowej Stray przysuguje skarga do sdu administracyjnego.
Orzeczenie to otwiera drog do interpretacji przepisw dyscyplinarnych, w tym
przepisw dyscyplinarnych dotyczcych poszczeglnych sub mundurowych, w kierunku rozszerzenia kontroli sdu nad orzeczeniami i postanowieniami zapadajcymi
w postpowaniu dyscyplinarnym. Rozwizanie to, w ocenie autorki suszne, winno
stanowi asumpt dla ustawodawcy, do podjcia prac legislacyjnych w kierunku zapewnienia w postpowaniach dyscyplinarnych w subach mundurowych, tych samych, jednolitych standardw konstytucyjnych w zakresie prawa do sdu 55.
Jednolito ta powinna by te zachowana w zakresie kognicji sdu. Tymczasem, jak ju wyej sygnalizowano, w przypadku jednej tylko ze sub, Suby Wiziennej, ustawodawca przewidzia waciwo sdu pracy. W myl art. 263 ustawy
50
Podsumowanie
Z przeprowadzonej powyej analizy, ju tylko niektrych, a wskazanych powyej przepisw dyscyplinarnych ustaw regulujcych odpowiedzialno dyscyplinarn
funkcjonariuszy poszczeglnych sub mundurowych wynika, e ustawodawca zrnicowa sytuacj prawn funkcjonariuszy. Nie zapewni im jednolitej ochrony prawnej.
Wystpowanie pewnych rnic pomidzy poszczeglnymi uregulowaniami
mona, oczywicie w pewnym zakresie, wytumaczy specyfik kadej z tych sub.
S jednak pewne sfery, gdzie argument ten nie jest wystarczajcy. Niezalenie bowiem
od owej specyfiki, w ramach kadego postpowania, powinny by respektowane pewne wymogi oglne, wsplne dla wszystkich postpowa dyscyplinarnych, wymogi
tworzce konstytucyjne standardy postpowania dyscyplinarnego 60.
O ile mona si zgodzi na zrnicowanie katalogu przewinie dyscyplinarnych,
sankcji grocych za ich popenienie czy organw egzekwujcych odpowiedzialno 61
56
Art. 263: Od orzeczenia oraz postanowienia koczcego postpowanie dyscyplinarne funkcjonariuszowi przysuguje prawo wniesienia odwoania do waciwego ze wzgldu na miejsce
zamieszkania obwinionego sdu pracy, w terminie 14 dni od dnia dorczenia orzeczenia lub
postanowienia wraz z uzasadnieniem. Ustawa z dnia 9 kwietnia 2010 r. o Subie Wiziennej. - Dz. U. 2010 Nr 79, poz. 523.
57
Co istotne, waciwo sdu pracy, ustawodawca, praktycznie bez uzasadnienia zmiany,
wprowadzi ustaw z 9 kwietnia 2010 r. o Subie Wiziennej. Do tego czasu waciwy by sd
administracyjny. - Por. art. 132a ust. 1 poprzednio obowizujcej ustawy o Subie Wiziennej
z dnia 26 kwietnia 1996 r. - Dz. U. z 2002 Nr 207, poz. 1761 ze zm.
58
Zob. art. 65 ust. 2: Odwoanie od orzeczenia dotyczcego kary dyscyplinarnej, o ktrej mowa w: 2) art. 24 pkt 7[usunicie ze suby kandydackiej, suby przygotowawczej, z okresowej
suby wojskowej albo zawodowej suby wojskowej - AKL], bez wzgldu na stopie wojskowy obwinionego - rozpoznaje wojskowy sd garnizonowy. Art. 65 ust. 3: Odwoanie od
orzeczenia wydanego w sprawach dyscyplinarnych przez Ministra Obrony Narodowej, Naczelnego Dowdc Si Zbrojnych lub kierownika instytucji cywilnej rozpatruje wojskowy sd garnizonowy. - Ustawa z dnia 9 padziernika 2009 r. o dyscyplinie wojskowej - Dz. U. 2009 Nr
190, poz. 1474.
59
Tame, art. 65 ust. 5: Odwoanie od orzeczenia wojskowego sdu garnizonowego rozpoznaje wojskowy sd okrgowy.
60
Por. np. wyrok TK z dnia 29 czerwca 2010 r., P 28/09, OTK ZU nr 5/A/2010, poz. 52.
61
Zob. np. wyroki TK z: 8 grudnia 1998 r., K 41/97; 4 marca 2008 r., SK 3/07; 2 wrzenia 2008
r., K 35/06; 11 grudnia 2008 r., K 33/07, OTK ZU nr 10/A/2008, poz. 177; 17 lutego 2009 r.,
SK 10/07, OTK ZU nr 2/A/2009, poz. 8; 6 listopada 2012, K 21/11.
82
62
Por. wyroki TK z 11 wrzenia 2001 r., SK 17/00 oraz 29 czerwca 2010 r., P 28/09.
83
Marek Kruszka
84
m.in. odzwierciedlenie w dziaaniach charakterystycznych dla takich stanowisk subowych jak: kierownicy dziaw, koordynatorzy. Jest ona rwnie widoczna, w sytuacji, jeeli dana czynno bdzie wykonywana przez kilku funkcjonariuszy.
Ponadto, cecha ta moe by powizana z zagadnieniem gotowoci do wykonywania polece subowych. Oznacza to, e de facto przed samym wydaniem polecenia,
ju pojawia si kwestia rozwaenia pojcia lojalnoci.
W regulaminie, oprcz pojcia gotowoci do wykonywania subowych polece, pojawia si kolejne kryterium, ktrym jest dbao, by nie doszo do naruszenia
prawa i popenienia pomyki.
Warto zauway, e co prawda naruszenie prawa moe by kwalifikowane czy
te utosamiane, szczeglnie w potocznym codziennym rozumieniu tego sowa, z pomyk, to nie kada pomyka bdzie uznana jako niewaciwo, nieprawidowo,
naruszenie pewnej zasady. Tym samym zasadnym jest pogld, e zasad etyki zawodowej nie powinnimy rozpatrywa oddzielnie od innych instytucji prawnych, norm,
przepisw lecz w bezporednim powizaniu z nimi.
Std te nastpuje powizanie z szeroko rozumianymi pojciami wzorca etycznego oraz instytucji hierarchicznego podporzdkowania. W jaki sposb? Chociaby
poprzez odwoanie si do sytuacji wystpujcych na linii funkcjonariusz - osadzony.
Kryterium, ktre byoby tu rozwaane to: prezentowane zachowanie oraz postpowanie. Zachowanie, czyli np. sposb przeprowadzania rozmowy z osadzonymi. Natomiast postpowanie, obejmowaoby sytuacje dotyczce dokonywania pewnych czynnoci, np. w obecnoci innych osadzonych
Kolejnym pojciem, rozwaanym w kontekcie etyki zawodowej jest tzw. kodeks etyczny. Obejmuje on swoim zakresem dwie paszczyzny: postpowania oraz
zachowania si funkcjonariusza i pracownika. Znw, co warto tu podkreli, nastpuje
odwoanie si do najwyszych kryteriw etycznych. Dotycz one gwnie relacji funkcjonariusza z osadzonymi i s uoone w nastpujcy sposb, zestaw zachowa:
humanitarny stosunek do osadzonego,
konieczny dystans,
rozwaga,
wymagania stosowne do moliwoci,
obiektywna ocena postpowania osadzonego (brak nadmiernych emocji, emocjonalnoci, subiektywizm w dziaaniach i wygaszanych opiniach ograniczony do niezbdnego minimum, waciwego dla realizacji ustawowych zada o charakterze
publicznym).
Kolejn kwesti rozwaana w kontekcie postaw etycznych funkcjonariuszy
i pracownikw, s informacje o osadzonych. Zachowaniem nieetycznym bdzie
z pewnoci wykorzystywanie posiadanych informacji do celw pozasubowych,
o charakterze prywatnym, czy towarzyskim.
Przedstawiana i omawiana tutaj instytucja rodzi pytanie o sposb rozumienia
tzw. celw subowych. Jest to pojcie, kwalifikowane z pewnoci do poj
o charakterze nieostrym i niedookrelonym. Mona wskaza, e bdzie tu chodzio
o cele powizane z realizowaniem podstawowych, wspomnianych wczeniej ustawowych zada caej formacji.
Takimi celami mog by przykadowo cele edukacyjne, dydaktyczne, zwizane
z dogbn analiz konkretnych przypadkw. Najistotniejsze jest tu przedstawienie
pewnych cech, wystpujcych w badaniu indywidualnego przypadku i na jego podsta87
wie formuowania dalej idcych wnioskw. Same informacje o osadzonym su jedynie wskazaniu, i byo to rzeczywiste zdarzenie.
Wzajemne relacje funkcjonariuszy i pracownikw to kolejna kwestia, kolejne
zagadnienie, szczeglnie istotne dla sposobu spenienia suby, a w szczeglnoci jej
jakoci. Profesjonalizm jest elementem skadowym etyki zawodowej funkcjonariuszy
Suby Wiziennej. Jak wobec tego, powinny wyglda kontakty interpersonalne?
Wyrniono tutaj dwie paszczyzny. Pierwsz z nich stanowi codzienne relacje
z innymi funkcjonariuszami i pracownikami, natomiast drug, naley odnosi do relacji i kontaktw z innymi osobami.
Podobnie jak we wczeniejszych, wskazanych w tym opracowaniu kryteriw zachowa, wskazano rwnie na katalog cech, takich jak:
kultura osobista,
lojalno (oparta o dodatkowe kryterium wzajemnoci),
szacunek,
yczliwo,
takt,
uprzejmo.
Ponadto, jeli chodzi o inne osoby, oprcz ww., wskazano na bardzo istotn cech, tzn. rozwag. Rodzi si wic pytanie, dlaczego akurat t cech wskazano?
Wydaje si, e w kontaktach z osobami, ktre na co dzie nie peni suby we
wskazanej formacji, jak rwnie nie s bliej zwizane z realizacj ustawowych zada,
czy tez czynnoci subowych, to wanie rozwaga, stanowi podstawowe kryterium,
wiadczce o jakoci czynnoci subowych podejmowanych przez funkcjonariusza
i pracownika wobec tych osb.
Ponadto, pojciem, czsto uywanym na co dzie, w ramach potocznego jzyka
jest pojcie tzw. zdrowego rozsdku, ktre oczywicie w wolnym tumaczeniu, mona
by inaczej interpretowa jako wanie rozwag.
Jak wskazano, rozwaga ta dotyczy nastpujcego zakresu poj i zachowa:
wygaszanych opinii,
wygaszanych sdw,
wygaszanych pogldw,
tolerancji.
Podsumowujc t cz opracowania, naleaoby stwierdzi, e wszystkie wskazane wyej cechy, tworz oglny wizerunek postaw, zachowa i kryteriw, wedug
ktrych, bdzie modelowany, przedstawiany obraz postaw etycznych funkcjonariuszy i
pracownikw Suby Wiziennej, stanowicy o caej formacji.
Przechodzc do kolejnej czci niniejszego opracowania, naleaoby wskaza
kolejne sytuacje, ktre skadaj si na etyk zawodow. Dotycz one nastpujcych
sytuacji:
rozwizywania problemw zawodowych funkcjonariuszy,
opieki nad funkcjonariuszami i pracownikami nowo przyjtymi do formacji).
Ewentualne trudnoci, co rwnie wie si z problemami natury etycznej, ktre
mog pojawi si przy wykonywaniu szczeglnie skomplikowanych, rozoonych
w czasie zada subowych, powinny by oparte na wskazanych wyej cechach zachowa, takich jak np. kultura osobista, takt czy uprzejmo.
88
Warto tutaj wskaza i przypomnie, e w praktyce to przeoony wyznacza zesp osb (najczciej komisje), ktre s odpowiedzialne za realizacje danego zadania
subowego w okrelonym czasie. I tutaj pojawia si pytanie, w oparciu o jakie kryteria
etyczne powinny by oparte dziaania podejmowane w tym zakresie?
Najbardziej waciwymi dziaaniami, ktre bd czyni zado wskazanym kryteriom bd: wzajemna rada, wzajemna pomoc oraz dzielenie si swoimi dowiadczeniami zawodowymi, a take wzajemne wspieranie si w rozwizywaniu problemw
zawodowych.
Ponadto wymiana myli, spostrzee, czy te uwag, przyczynia si do szerszego
spojrzenia na dane zagadnienie. Tym samym zmniejsza prawdopodobiestwo wystpienia bdu przy podejmowaniu pniejszych decyzji.
Ponadto, co jest nader nurtujcym zagadnieniem, o ktrym wspominano wczeniej, to wprowadzenie nowo przyjtego funkcjonariusza do suby.
Praktycznie wyglda to tak, e przeoony wyznacza opiekuna, ktry ma za zadanie ukierunkowywa dziaania, czy te czynnoci podejmowane przez nowego funkcjonariusza, wskazywa drog do rozwizywania dalszych problemw. Powinno to
opiera si na, jak to wskazano w regulaminie: dooeniu wszelkich stara dla naleytego przygotowania tego funkcjonariusza albo pracownika do wykonywania obowizkw subowych.
Naley tutaj odnie si do dwch podstawowych kryteriw. S to:
starania (obejmujce waciwie wszystkie dostpne, zgodne z prawem, modele zachowa)
naleyte przygotowanie (nie kade, dowolne, oglne, przecitne typowe, lecz naleyte, czyli waciwe, gwarantujce prawidow realizacj powierzonych obowizkw subowych).
Naleyta, czyli oparta o kryterium racjonalnoci oraz waciw, prawidow
wiedz zawodow. Tylko taka wiedza, jak rwnie, a nawet w szczeglnoci, waciwie jej przekazanie gwarantuje najwysze standardy etyczne waciwe dla suby. Jednake majc na uwadze szeroki zakres zada, rodzi si pytanie, co takiego powinien
zrobi funkcjonariusz, gdy pojawi si bdy i problemy przy wykonywaniu zada
subowych?
W standardach etycznych, w takim przypadku, pojawia si nastpujca procedura. Funkcjonariusz, ktry zauway wystpujce bdy, powinien swoje uwagi przekaza temu funkcjonariuszowi lub pracownikowi, u ktrego je zauway (obejmuje to
rwnie zaniedbania).
Natomiast powiadomienie przeoonego tego funkcjonariusza lub pracownika,
pojawia si w momencie zakwalifikowania danego bdu jako racego (patrz race
zaniedbania obowizkw, oraz race zaniedbanie zasada etyki zawodowej).
Tym samym, co warto tu zauway, w przypadku bdw czy zaniedba, posugujemy si pojciem powinnoci do przekazania swoich uwag funkcjonariuszowi,
ktry poczyni bdy czy zaniedbania, natomiast w przypadku racego zaniedbania
obowizkw lub zasad zobowizaniem do poinformowania przeoonego.
Naleaoby rwnie w tym miejscu wspomnie o ustawowym wymogu powiadomienia o popenionym przestpstwie wyszego przeoonego, bez zachowywania
drogi subowej.
Wobec powyszego zauwamy tutaj trzy podstawowe paszczyzny zachowa,
rozpatrywane we wskazanych wyej sytuacjach. Przedstawia si to nastpujco.
89
Jeli pewne zachowania etyczne nie zostay jasno wskazane, do jakich waciwych
kryteriw powinien wic odwoywa si funkcjonariusz? Zostay tutaj wskazane zasady:
wspycia spoecznego,
skadajce si na tzw. wzorzec praworzdnoci,
skadajce si na kryterium budowania zaufania obywateli do formacji zawodowej
Suby Wiziennej.
S to tylko zasady oglne, ktre staraem si scharakteryzowa. Natomiast codzienna, nader obarczona du odpowiedzialnoci suba funkcjonariuszy Suby
Wiziennej, bdzie wskazywaa na bardzo szeroki zakres czynnoci faktycznych, ktre
nie zawsze bdzie mona powiza bezporednio z zasadami oglnymi.
Podobne sytuacje mog mie miejsce w przypadku policjantw (patrz szczeglnie problematyka policyjnych izb zatrzyma, jeli chodzi o relacje z zatrzymanymi, jak
tez Stray Granicznej patrz pomieszczenia dla cudzoziemcw, ktrzy oczekuj na
dalsze czynnoci).
Odwoywanie si do zasad etyki, okazuje si bardzo pomocne przy wykonywaniu czynnoci subowych, stanowic uzupenienie szerokiej problematyki prawnej.
91
Jan Kudrelek
Uwagi oglne
Prawo karne procesowe jest gazi prawa integrujc wiele dziedzin wiedzy 1.
Zasadniczy jego praktyczny wymiar stanowi normy prawne stwarzajce okrelone
uprawnienia i obowizki organw pastwa zwalczajcych przestpczo oraz kryminalistyka zajmujca si taktyk i technik zwalczania tej przestpczoci. Rozlegy krg
zastosowania wypracowanych przez kryminalistyk metod i regu przeprowadzania
czynnoci procesowych w sprawach karnych powoduje, e strona etyczna tych dziaa
jest skomplikowana. Dziaania procesowo-kryminalistyczne wchodz w zakres pracy
dochodzeniowo-ledczej policjanta. Od staroytnoci do czasw obecnych czowiek
udoskonala przepisy na dobr, skuteczn prac, take w obszarze metod i form pracy
dochodzeniowo-ledczej. Zbieranie i upowszechnianie regu wykonywania poszczeglnych czynnoci w ledztwie lub dochodzeniu bez wtpienia musi by zgodne
z norm kodeksu postpowania karnego. Tak zebrane dowody podlegaj wykorzystaniu w postpowaniu gwnym2. Kryminalistyka, wypracowujc prakseologi prowadzenia postpowania przygotowawczego, opiera si na przepisach procedury karnej.
Powstaje pytanie czy wypracowujc skuteczne postpowanie policjanta w trakcie
czynnoci dochodzeniowo-ledczych naley uwzgldnia reguy etyczne, bdce take
uzupenieniem suby policjanta. Bezsprzecznie wykorzystanie w pracy ledczej zdobyczy kryminalistyki powinno co do zasady dochowywa wartociom etycznym 3.
Etyka a prawo
Policjant, podejmujc jakiekolwiek subowe dziaanie, musi przede wszystkim
skrupulatnie przestrzega prawa. Moe w zwizku z tym pojawi si pytanie, po co
etyka, czy nie jest ona czym jedynie dekoratywnym, kwesti pewnej mody, a zatem w
konsekwencji czym niepotrzebnym4. Jest to pytanie o wzajemny stosunek, jaki zachodzi midzy etyk i prawem. Biorc pod uwag, e policjanta, z jednej strony, wie
1
stosunek podporzdkowania wobec konstytucyjnych organw pastwa, z drugiej natomiast jest on zobowizany do suby narodowi, zagadnienie to przestaje by kwesti
tylko teoretyczn i nabiera take znaczenia praktycznego 5. Wskazany tu wzajemny
stosunek prawa i etyki w decydujcym stopniu zaley od tego, w jaki sposb interpretuje si prawo i moralno6. Sam aksjomat prawo obejmuje swym zasigiem wiele
elementw. Oznacza panujcy porzdek prawny z waciwymi mu treciami norm
prawnych, regulaminami i judykatami sdowymi. Wreszcie terminem tym wskazuje
si konkretne normy prawne w sensie przedmiotowym, jako zobowizanie oraz w sensie podmiotowym, jako czyje uprawnienie7. Akceptujc zaproponowany zakres terminu prawo i pomijajc rne historyczne kierunki krystalizujce podoe tworzenia
prawa istotnym jest odnie si do odpowiedzi na pytanie, co to jest etyka.
Biorc pod uwag rdosw terminu, moemy wycign wniosek, e etyka
wie si z zachowaniem ludzi, z ich postpowaniem. Postpowanie etyczne,
w oglnym odczuciu, to postpowanie zgodne z powszechnie przyjtymi normami
moralnymi, natomiast postpowanie nieetyczne to takie, ktre stoi w sprzecznoci
z tymi normami i jest oceniane negatywnie8. Reasumujc etyk mona zatem okreli
jako filozoficzn i normatywn nauk o moralnoci, ktra opisuje i wyjania, czym jest
dobro i powinno moralna, sumienie, odpowiedzialno oraz co stanowi sens i cel
egzystencji czowieka i jaki jest wpyw dziaania moralnie dobrego i zego na jego
natur9. Przytoczone pojcia same z siebie nie daj jeszcze odpowiedzi na zakres
wzajemnych koherencji midzy prawem a etyk. Obserwowane w literaturze odmiennoci w tej materii s wynikiem rnic w rozumieniu treci podstawowych zwizanych
z genez prawa naturalnego10. W teorii arystotelesowsko-tomistycznej prawo naturalne
dotyczy wycznie czowieka, ma charakter prawa moralnego, a jego podstawowa
zasada zawarta jest w nakazie: dobro naley czyni, a za unika 11. Nurt przeciwny
okrelany jest pozytywizmem prawnym12. Jego najbardziej rozpoznawalnym przedstawicielem jest John Austin. Nurt ten przyjmuje, e obowizywalno prawa ma swoje umocowanie tylko w akcie stanowienia podmiotu prawodawczego, ktrym jest pastwo, a jego wano jest niezalena od zasad moralnych. Waciwe oddaje to maksyma wyraona przez Thomasa Hobbesa: Wadza, nie prawda, stanowi prawo 13.
W takim przedstawieniu tre normy prawnej stanowi fakt drugorzdny, ktry
w zalenoci od zapatrywania organu prawodawczego moe by zmieniona. Jej wano zaley wycznie od wzgldw formalnych i proceduralnych. Pozytywizm prawny oddziela wic wewntrzny zwizek midzy prawem a moralnoci. Problemy typu,
czy istnieje co, co nigdy nie powinno zosta prawem, co samo w sobie zawsze jest
niesprawiedliwe, wyklucza z obszaru swojego widzenia, uchylajc si od zagadnienia
prawa niesprawiedliwego.
Teori prawa, w wietle ktrej midzy normami prawnymi i moralnymi nie zachodzi aden zwizek, upowszechni m.in. austriacki prawnik i filozof prawa Hans
Kelsen14. Wedug tej teorii policjant jest funkcjonariuszem pastwa, ktre utosamia
si z prawem, wobec czego jego osobiste sumienie i poczucie odpowiedzialnoci musz ustpi wobec autorytetu pastwa 15.
Dostrzegajc rne koncepcje w rozwaanej tu paszczynie korelacji midzy
prawem a normami etycznymi istotnym jest odniesienie si do systemu prawa polskiego16. Udzielenie odpowiedzi naley poprzedzi odniesieniem si do preambuy Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Ot odwouje si w niej do wartoci oglnoludzkich i ten sposb czy je z pozytywnym porzdkiem prawnym. Oznacza to, e jej
autorzy opowiedzieli si za stanowiskiem kompromisowym, wedle ktrego etyka
i prawo nie wykluczaj si wzajemnie 17. Chocia nie s tosame, to pomimo wystpujcych pomidzy nimi rnic s sobie wzajemnie przyporzdkowane18. Rozwaajc
wzajemny stosunek prawa i etyki trzeba najpierw zauway, e skodyfikowane prawo,
jako formalny akt organu pastwa, normuje jedynie zewntrzne, podlegajce kontroli
zachowania adresatw norm, biorc pod uwag gwnie zasad sprawiedliwoci.
Za jego nieprzestrzeganie gro przewidziane sankcje karne. Swoje normy, majce
przede wszystkim charakter zakazw i nakazw, kieruje do adresatw, jako czonkw
okrelonej zbiorowoci spoecznej19.
Etyka normatywna natomiast na gruncie spostrzee filozoficznych stara si
wskaza wartoci i budowa normy, ktre wywieraj wpyw na godne, udane ycie
czowieka, a w przypadku konfliktu tych wartoci i norm wskazuje, na czym polega
sprawiedliwe rozumne dziaanie20. Podejmujc problem legitymizacji norm prawnych
i granic posuszestwa prawu, odwouje si do pogldw dotyczcych moralnych wartoci. Normy etyczne okrelone jako prawo moralne, nie s tak ostre i precyzyjne, jak
12
21
28
33
W innym jednak opracowaniu Autorka spostrzega zoono zajtego stanowiska wykluczajcego stosowanie podstpu, a w nim zadawanie pyta podstpnych 40.
Biorc pod uwag, e pytania podstpne mog mie na celu kontrol prawdziwoci
skadanych zezna lub wyjanie, lub wykazanie ich faszu, sytuacja staje si zoona.
Sformuowanie ostatecznego sdu w takim wypadku jest niepozbawione kontrowersji
i wtpliwoci. Jest to o tyle zrozumiae, e zadanie wiadkowi pytania podstpnego
w czasie przesuchania i uzyskanie dowodu korzystnego dla podejrzanego moe de
facto prowadzi do uniewinnienia go od postawionego zarzutu41. Nie mona tu mwi
o automatycznej dyskwalifikacji zezna na podstawie art. 171 7 k.p.k. jako uzyskanych w warunkach wyczajcych swobod wypowiedzi. Przykad ten uwypukla zoon kwesti granic etycznych, rozdzielajcych dopuszczalne pytania zmierzajce
porednio do wykrycia prawdy, od nieetycznego podstpu. I mimo e wykrycie prawdy materialnej nie moe by realizowane z naruszeniem prawa i podstawowych zasad
etycznych, pewne wtpliwoci w tym zakresie wystpuj 42. Powoywanie si na zasady
etyczne np. w sprawie o wyjtkowo odraajce zabjstwo, take nie w kadym przypadku bywa przekonujce. Taktyka kryminalistyczna koncentrujc si na sposobach
wykrywania przestpstw musi uwzgldnia take i te, ktre a priori budz kontrowersje etyczne, nie mniej nie s zabronione przez normy prawa. Oceniajc zachowanie
organu procesowego, tzn. jego funkcjonowanie, naley bra te pod uwag skal, natenie i cel zastosowanego podstpu. Jego natenie moe by zrnicowane, tzn. od
niewinnego z pozoru pytania podchwytliwego do stanowczego przyobiecania niezgodnych z prawd kuszcych korzyci natury procesowej lub osobistej43. Gwnym regulatorem i wyznacznikiem postpowania policjanta w pracy dochodzeniowo- ledczej s
przede wszystkim przepisy zawarte w kodeksie postpowania karnego 44. Obowizujce policjanta w czasie suby zasady etyki zawodowej co do zasady nie s sprzeczne
z normami prawa, nie mniej mog niekiedy krpowa skuteczno jego dziaa. Praca
dochodzeniowo-ledcza obfituje w sytuacje wymagajce od policjanta wyczucia granicy, ktrej przekracza nie powinien. Granica ta jest zazwyczaj delikatna i przepisy
prawa dokadnie jej nie wyznaczaj. Na przykad wymagana od policjanta przebiego
w prowadzeniu przesuchania moe przeksztaci si w podstp, ktry w ujciu moralnym ma zabarwienie negatywne. Policja by skutecznie wypenia naoone na ni zadania ustawowe, nie moe wyrzec si cakowicie podstpu czy innych podobnych metod nie zawsze nieskazitelnie czystych, zgodnych z zasadami etyki. Na przebiego
i chytro wiata przestpczego musi odpowiada niemniejsz przebiegoci i pomysowoci. Jak podkrela J. Widacki, nie moe da si cakowicie rozbroi w imi czystoci moralnej45. Nie naley jednak przyjmowa tego stanowiska bdnie i uznawa,
e zasady etyki krpuj policjanta w skutecznym postpowaniu.
40
W. Daszkiewicz, Taktyka kryminalistyczna a procesowe gwarancje jednostki i prawa obywatelskie, Pastwo i Prawo 1985, nr 3, s. 61.
47
B. Kurzpa, Podstp w toku, op. cit., s. 121.
48
T. Hanausek, Kryminalistyka, s. 220-221.
100
z obwizujcymi przepisami49. Uycie podstpu czsto stwarza szans wyjcia z pewnego impasu dowodowego i nie ma powodu, aby z takiej moliwoci nie skorzysta 50.
Przykadem moe by nastpujca sytuacja:
Ciao 13-letniej Kristen Sumstad zostao zostao znalezione w pudle po telewizorze, na tyach sklepu RTV w Magnolii, w stanie Waszyngton, 12 listopada 1982 r.
Dziewczynka zostaa zgwacona i uduszona paskiem od szlafroka. Na zwokach ujawniono lady nasienia.
Ponad 20 lat pniej, 37-letni przedsibiorca z New Jersey, John Athan, otrzyma od kancelarii prawniczej listowne zaproszenie do wzicia udziau w obywatelskiej
akcji prawnej przeciwko opatom parkingowym. Odpisa, zaklei kopert, zwilajc
jzykiem jej krawd i odesa nadawcy. W rzeczywistoci by to policyjny podstp:
Athan, rwienik ofiary i jej ssiad, by osob podejrzewan o zabjstwo sprzed dwch
dekad. Policja spodziewaa si, e uzyska dziki temu trikowi DNA Athana i si nie
przeliczya.
W maju 2007 r. Sd Najwyszy stanu Waszyngton stosunkiem gosw 6:3 zaaprobowa dowd z opinii genetycznej, mimo i u jego rda lea policyjny podstp.
Athan zosta skazany na 10 do 20 lat pozbawienia wolnoci51.
Zdajc sobie spraw, e podana sytuacja dotyczy amerykaskiego systemu prawa, gdzie policyjne blefy czy triki s wykorzystywane w o wiele szerszym zakresie,
niemniej pewne elementy taktyki ledczej s dopuszczalne take w systemie polskiego
prawa52. Poszanowanie prawdy i prawa wydaje si, e nie stoi w opozycji do godnoci
czowieka chronionej zarwno prawem jak i zasadami etyki zawodowej policjanta.
Oddalenie prawdy powoduje upadek moralnoci i prawa, upadek godnoci. W walce
z przestpczoci dziaalno Policji jest uwikana w konfliktowo pragmatycznego
procesu wykrywczego z udziaem jego uczestnikw, ktrym przysuguj okrelone
gwarancje prawne. Procedury te powinny by bezwzgldnie przestrzegane, a prawa
czowieka i wolnoci poszanowane. Przyjmujc jednak, e podstp, pod pewnymi warunkami dopuszczalny normami prawa, nie narusza zasad etyki zawodowej. Zasady
etyki zawodowej stanowi wzmocnienie norm prawa i trudno byoby przyjmowa,
e postpowanie zgodne z prawem jest postpowaniem naruszajcym zasady etyki.
W zakresie podniesionej tu problematyki zasadniczy nurt sporu wie si z przyjciem
tezy o dopuszczalnoci w polskiej procedurze karnej podstpu. Opowiadajc si za
jego prawn dopuszczalnoci nie sposb zaj stanowisko, e korzystanie z niego
49
53
Jeeli stanowioby to naruszenie zasad etyki to wizaoby si to z odpowiedzialnoci dyscyplinarn policjanta, szerzej na temat odp. dyscyplinarnej S. Maj, Postpowanie dyscyplinarne
w subach mundurowych, Warszawa 2008, s. 18 i nast.
54
Z. Sobolewski, Kontrowersyjne kwestie zakazw dowodowych w nowym kodeksie postpowania karnego, [w:] Nowa kodyfikacja karna. Kodeks postpowania karnego. Zagadnienia
wzowe, Warszawa 1997, s. 169. Autor stwierdza, e nie tylko w ramach czynnoci operacyjnych, lecz take w ramach taktyki przesuchania jest miejsce na pewne podstpne wybiegi, pod
warunkiem, e to nie grozi wyprodukowaniem faszywego dowodu.
55
P. Hofmaski, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postpowania karnego. Komentarz, t.1, Warszawa 1999, s. 639.
56
T. Grzegorczyk, [w:] T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postpowanie karne, Warszawa
1999, s. 437.
57
Ibidem.
102
Marcin Lisowski
Centralne Biuro Antykorupcyjne zostao utworzone w 2006 r. jako suba specjalna do spraw zwalczania korupcji w yciu publicznym i gospodarczym, w szczeglnoci w instytucjach pastwowych i samorzdowych, a take do zwalczania dziaalnoci godzcej w interesy ekonomiczne pastwa. Biorc pod uwag okrelony w ten sposb zakres zada CBA nie moe budzi najmniejszych wtpliwoci, e przestrzeganie
zasad etyki zawodowej stanowi w dziaalnoci tej suby niezwykle donios kwesti.
Da temu wyraz ustawodawca, zaliczajc przestrzeganie zasad etyki zawodowej do
podstawowych obowizkw funkcjonariusza CBA, wyraonych ju w rocie przysigi,
okrelonej w art. 51 ust. 1 ustawy z dnia 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym (tekst jedn. Dz. U. z 2012 r. poz. 621), zwanej dalej ustaw o CBA.
Trzeba przy tym pamita, e zgodnie z art. 48 ust. 3 sub w CBA moe peni wycznie osoba wykazujca nieskaziteln postaw moraln, obywatelsk i patriotyczn.
Przepis ten zapobiega przyjmowaniu do suby osb, ktre nie byyby w stanie speni
podwyszonych standardw etycznych, ktrych respektowania naley wymaga od
funkcjonariuszy antykorupcyjnej suby specjalnej.
Ustawa o CBA nie precyzuje katalogu zasad etyki zawodowej, do ktrych przestrzegania zobowizani s funkcjonariusze. Czyni to natomiast decyzja nr 48/07 Szefa
Centralnego Biura Antykorupcyjnego z dnia 21 listopada 2007 r. w sprawie Kodeksu
etyki zawodowej funkcjonariusza Centralnego Biura Antykorupcyjnego. W treci tej
decyzji wskazano, e ratio legis wprowadzenia owego Kodeksu etyki funkcjonariusza
Centralnego Biura Antykorupcyjnego, stanowi przede wszystkim ochrona dobra suby
i dobrego imienia funkcjonariuszy CBA. Co istotne, decyzja okrela szczeglny sposb zaznajamiania si funkcjonariuszy z treci ww. kodeksu. Mianowicie, kady
z nowo przyjtych do suby funkcjonariuszy ma obowizek zaznajomienia si z jego
treci, a pisemne potwierdzenie tego faktu wcza si do jego akt osobowych. Rozwizanie to podkrela szczegln donioso znajomoci i przestrzegania norm etycznych w subie w CBA. W przypadku pozostaych jawnych aktw wewntrznych szefa
CBA, poprzestaje si bowiem na udostpnieniu ich treci do wiadomoci funkcjonariuszom CBA poprzez opublikowanie ich w Dzienniku Urzdowym CBA.
Sam Kodeks etyki funkcjonariusza CBA, stanowicy zacznik do decyzji
nr 48/07, skada si z 26 paragrafw, z ktrych 25 stanowi przepisy merytoryczne,
konstruujcy poszczeglne normy etyczne, natomiast ostatni paragraf stanowi, e ilekro w Kodeksie jest mowa o funkcjonariuszu CBA, naley przez to rozumie take
pracownikw CBA. W dalszej czci niniejszego artykuu zostan przedstawione uregulowania kodeksu, w kontekcie zapisw funkcjonujcych w innych tego rodzaju
aktach, obowizujcych w Policji, Stray Granicznej, Subie Celnej, Biurze Ochrony
Rzdu, Wojsku Polskim, a take subie cywilnej. Punktami odniesienia s zatem odpowiednio: Zasady etyki zawodowej policjanta wprowadzone zarzdzeniem nr 805
103
Komendanta Gwnego Policji z dnia 31 grudnia 2003 r.; Zasady etyki zawodowej
funkcjonariuszy Stray Granicznej wprowadzone zarzdzeniem nr 11 Komendanta
Gwnego Stray Granicznej z dnia 20 marca 2003 r.; Kodeks etyki funkcjonariusza
Suby Celnej, Zasady etyki zawodowej funkcjonariusza Biura Ochrony Rzdu, wprowadzone zarzdzeniem nr 2 Szefa Biura Ochrony Rzdu z dnia 25 stycznia 2006 r.,
Kodeks etycznego postpowania onierzy, wprowadzony decyzj nr 125/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 14 kwietnia 2011 r. w sprawie wprowadzenia kodeksu
etycznego postpowania pracownikw i onierzy, a take Kodeks etyki suby cywilnej
wprowadzony zarzdzeniem nr 114 Prezesa Rady Ministrw z dnia 11 padziernika
2002 r. w sprawie ustanowienia Kodeksu etyki suby cywilnej. Poza zakresem zainteresowania pozostawione zostay natomiast uregulowania dotyczce funkcjonariuszy
sub, ktre nie poday do wiadomoci publicznej obowizujcych w ich strukturach
kodeksw etycznych.
Zastosowane w Centralnym Biurze Antykorupcyjnym ujcie kodeksu norm
etycznych jest zblione do przyjtego w innych wymienionych subach, jednake
z jednym istotnym wyjtkiem. Wyrnia si niewtpliwie na tym tle Kodeks etycznego
postpowania pracownikw i onierzy, wprowadzony decyzj nr 125/MON Ministra
Obrony Narodowej z dnia 14 kwietnia 2011 r. Tene kodeks koncentruje si bowiem
wycznie na relacjach pomidzy pracownikami resortu obrony a kontrahentami, zmierzajc do uniknicia sytuacji korupcyjnych, niedopuszczalnego lobbingu i konfliktu
interesw. Kodeks etyki funkcjonariusza CBA jest natomiast regulacj kompleksow,
obejmujc wszystkie gwne sfery dziaalnoci funkcjonariusza, zarwno na paszczynie zawodowej, jak i prywatnej.
Nieco odmiennoci wykazuje rwnie Kodeks etyki suby cywilnej, ktrego
podstawow ide jest zapewnienie sprawnoci dziaania organw administracji publicznej, poprzez wyznaczenie czterech gwnych zasad: rzetelnoci, kompetencji,
bezstronnoci i neutralnoci politycznej. Niewtpliwie nakada on na swoich adresatw
mniej rygorw, prno tu chociaby szuka zasad dotyczcych wygldu, nie obejmuje
on rwnie w zasadzie kwestii wewntrzsubowych. Naley jednak pamita o specyfice tzw. sub mundurowych, z ktrymi wi si dalej idce ograniczenia. Niezalenie od tego cz spord norm etycznych obowizujcych w subie cywilnej posiada
swoje odpowiedniki w kodeksach obowizujcych w takich instytucjach jak CBA czy
Policja.
Wspomniano ju o pozasubowej sferze zachowa funkcjonariusza jako jednym z obszarw regulacji kodeksw etycznych. Ewenementem Kodeksu etyki funkcjonariusza CBA jest w tym kontekcie podkrelenie ju w przepisie wstpnym, e zawarte w nim zasady dotycz zarwno dziaa funkcjonariusza w subie, jak i poza ni.
Nie oznacza to oczywicie, e wszystkie zawarte w nim normy daj si wprost zastosowa do ycia prywatnego, cz z nich bowiem jest tego rodzaju, e znajduj zastosowanie jedynie w sferze subowej na przykad zakaz uczestnictwa w strajkach czy
nakaz dbaoci o powierzone mienie publiczne. Z kolei w niektrych innych kodeksach
mona znale normy, ktre wprost odnosz si do zachowa pozasubowych dotycz tego chociaby postanowienia zawarte w rozdziale III Zarzdzenia Szefa Biura
Ochrony Rzdu w sprawie zasad etyki zawodowej funkcjonariuszy Biura Ochrony
Rzdu. Niewtpliwie jednak tak wyranie wyraony zamiar objcia rwnie pozasubowego obszaru zachowa funkcjonariuszy stanowi specyfik Kodeksu etyki funkcjonariusza CBA. Trzeba przy tym pamita, e w zasadzie wszystkie regulacje z zakresu
etyki dotycz po czci kwestii z pogranicza ycia publicznego i prywatnego. W ka104
dym kodeksie mona bowiem wyrni szereg norm, ktrych celem jest zapobieganie
uzyskiwania przez funkcjonariuszy nienalenych korzyci z tytuu penionej funkcji,
ktre to korzyci mogliby spoytkowa w sferze prywatnej. Oprcz tego kodeksy zawieraj pewn ilo norm o charakterze oglno-programowym, jak te uregulowania
dotyczce relacji wewntrzsubowych. Wydaje si jednak, e to ten pierwszy rodzaj
norm stanowi esencj omawianych kodeksw etycznych, albowiem to one maj zapobiega naduywaniu penionego stanowiska dla partykularnych interesw, co z pewnoci stanowi jedno z najwikszych zagroe dotyczcych funkcjonariuszy sub publicznych.
W Kodeksie etyki funkcjonariusza CBA problematyki tej dotycz uregulowania
8-12. Zawarto w nich nastpujce normy: zakaz wykorzystywania zajmowanego
stanowiska do osigania prywatnych korzyci materialnych, zakaz wykorzystywania
stanowiska, a w szczeglnoci uzyskanych informacji, do celw prywatnych, zasada
unikania konfliktu interesw, unikanie prezentw i innych form gratyfikacji. Normy te
s swego rodzaju standardem w omawianych kodeksach etycznych, jednak sposb ich
ujcia jest rny w zalenoci od rodzaju zada danej instytucji. Oczywistym jest,
e w przypadku suby takiej jak Biuro Ochrony Rzdu, ktrej dziaalno nie polega
na bezporednim kontakcie z interesantami, zagroenie naduycia stanowiska wystpuje w mniejszym nasileniu, brak jest bowiem z reguy osb zainteresowanych udzieleniem korzyci takiemu funkcjonariuszowi. W przypadku natomiast CBA, podobnie jak
i Policji, Stray Granicznej czy Suby Celnej, ryzyko posuenia si stanowiskiem dla
osignicia prywatnych celw niewtpliwie wzrasta. Dlatego te kodeksy etyczne
obowizujce w tych subach reguluj omawian kwesti w sposb bardziej szczegowy.
Warto w tym miejscu zatrzyma si nad uregulowaniem dotyczcym wykorzystywania uzyskanych informacji do celw prywatnych. Obowizujca w tym zakresie
regulacja 9 Kodeksu etyki funkcjonariusza CBA wzorowana jest na 12 Zasad etyki
zawodowej policjanta, co naley uzna z trafne, gdy zapis ten dobrze ujmuje obydwa
aspekty niedopuszczalnego przepywu informacji pomidzy sfer subow a prywatn. Znaczenia tego problemu nie sposb przeceni. Jest tak dlatego, e stosunkowo
atwo jest kontrolowa napyw dbr materialnych do majtku funkcjonariusza su
temu przede wszystkim powszechne owiadczenia o stanie majtkowym. Tymczasem
nie mona zapomina, e funkcjonariusz wykonujcy czynnoci subowe uzyskuje
okrelone, czasem bardzo istotne informacje, ktre nie s znane ogowi. Informacji
tych, w przeciwiestwie do przedmiotw materialnych, ktrymi posuguje si w trakcie tych czynnoci nie moe "zostawi" w miejscu penienia suby, lecz dysponuje
nimi przez cay czas. Niewtpliwie moe zatem zrodzi si pokusa ich wykorzystania.
Najprostszy przykad to nabycie rzeczy, ktrej warto ma, wedug posiadanych informacji, w niedugim czasie wzrosn. Drugim aspektem tej kwestii jest moliwo
wykorzystywania narzdzi dostpnych na zajmowanym stanowisku do poczynienia
ustale istotnych z punktu widzenia sfery prywatnej funkcjonariusza. Niewtpliwie
jednak tego rodzaju sytuacje s daleko mniej uchwytne ni przysporzenia majtkowe
na rzecz funkcjonariuszy czy nawet dotyczce ich korzyci osobiste; nakazuje to zwrci szczegln uwag na wypenianie tej wanie normy etycznej.
O tym, e uzyskiwanie korzyci majtkowych lub osobistych w zwizku z penion funkcj jest sprzeczne z etyk, nie trzeba nikogo przekonywa, w wikszoci
wypadkw tego rodzaju zachowanie stanowio bdzie zreszt nie tylko naruszenie
normy etycznej, ale wrcz przestpstwo. Wypada jednak powici chwil uwagi zja105
sem, jak w wypadku zasady doskonalenia, bdzie to dalece utrudnione. Nie mona
jednak zapomina o innych istotnych sposobach oddziaywania na funkcjonariusza.
Ju sam fakt szczeglnego trybu zapoznawania si funkcjonariusza CBA z treci kodeksu etyki powinien skania go do poszanowania jego treci w codziennej subie.
Nie bez znaczenia wydaje si take tre art. 129 ust. 5 ustawy o CBA, w myl ktrego
przeoony dyscyplinarny moe odstpi od ukarania, jeeli waciwoci i warunki
osobiste funkcjonariusza i dotychczasowy przebieg suby uzasadniaj przypuszczenie,
e pomimo ukarania bdzie on przestrzega dyscypliny subowej i zasad etyki zawodowej. Mona wic powiedzie, e przestrzeganie zasad etycznych opaca si funkcjonariuszowi, gdy moe on dziki temu liczy na agodniejsze potraktowanie w
przypadku wszczcia przeciwko niemu postpowania dyscyplinarnego.
Jeeli chodzi o samo ujcie omawianych norm, to mamy tu do czynienia
z dostosowaniem regulacji do specyfiki dziaania Centralnego Biura Antykorupcyjnego. Z tego wzgldu kodeks nie zawiera uregulowa znanych z Zasad etyki zawodowej
policjanta, dotyczcych kwestii uycia broni i rodkw przymusu bezporedniego, czy
te sposobu zachowania przy zawiadamianiu ofiar przestpstwa lub ich bliskich o zaistniaych zdarzeniach. W praktyce bowiem skala uycia rodkw przymusu bezporedniego przez CBA jest niewspmierna do wystpujcej w Policji; rwnie charakter przestpstw podlegajcych ciganiu powoduje, e kwestie praw ofiary nie znajduj
si na pierwszym planie. W tym obszarze Kodeksowi etyki funkcjonariusza CBA najbliej do Zasad etyki zawodowej funkcjonariuszy Stray Granicznej, ktre zawieraj
wiele analogicznych uregulowa, aczkolwiek ujtych w bardziej skondensowanej formie. Wida w nich rwnie pewne odbicie idei przywiecajcej Kodeksowi etyki suby
cywilnej. Funkcjonariusz CBA jest bowiem, w szerokim rozumieniu, pracownikiem
administracji publicznej. Nie moe zatem dziwi, e dotycz go takie zasady jak zasada rzetelnoci, profesjonalizmu, doskonalenia zawodowego, apolitycznoci czy te
dbaoci o powierzone mienie.
Ostatni grup norm etycznych, o ktrych warto tu wspomnie, s normy dotyczce zasad postpowania w stosunkach pomidzy funkcjonariuszami. Zagadnienie
to moe si wydawa mniej istotne z punktu widzenia obywateli, jednak w rzeczywistoci trudno przeceni znaczenie waciwych relacji pomidzy przeoonymi i podwadnym, jak rwnie wrd ich podwadnych, dla prawidowego i efektywnego wykonywania zada danej suby. Kodeks etyki funkcjonariusza CBA naley do grupy
kodeksw przywizujcych znaczn wag do tej kwestii. Powicone s jej przepisy
18-25. Przepisy te ustanawiaj po pierwsze normy obowizujce wszystkich funkcjonariuszy: zasad wspodpowiedzialnoci, wsppracy, wzajemnego szacunku
i lojalnoci, posuszestwa, wspierania innych funkcjonariuszy, reagowania na naruszenia prawa lub etyki zawodowej. Specyficzn grup norm s te, ktre dotycz wycznie przeoonych. Zgodnie z omawianym kodeksem, maj oni dawa przykad
nienagannego zachowania, nie mog ponia podwadnych, stwarza odpowiednie
warunki realizacji zada, zapewnia pomoc w sprawach subowych i osobistych, dba
o waciw atmosfer pracy i relacje interpersonalne, wydawa polecenia jasno i zrozumiale, a take ocenia podwadnych w sposb obiektywny i sprawiedliwy. Wypada
stwierdzi, e ujcie tej grupy norm, szczeglnie jeeli chodzi o stosunki pomidzy
przeoonymi a podwadnymi, jest niemal analogiczne jak w wypadku Zasad etyki
zawodowej policjanta. Podobn liczb norm z tej grupy zawiera Zarzdzenie w sprawie zasad etyki zawodowej funkcjonariuszy Biura Ochrony Rzdu. W tym ostatnim
mona dodatkowo znale interesujce przepisy, zobowizujce przeoonych do bie107
cego analizowania efektywnoci pracy swoich podwadnych, a z kolei tych ostatnich, do informowania podwadnych o zauwaonych nieprawidowociach. Nie da si
przy tym nie zauway, e w tytule Stosunki pomidzy funkcjonariuszami zawarto
w tym kodeksie rwnie przepis o doskonaleniu zawodowym funkcjonariuszy, co wydaje si dyskusyjne. Rwnie pozostae kodeksy etyczne, z wyjtkiem obowizujcego
w resorcie obrony narodowej, zawieraj pewn liczb przepisw z zakresu omawianej
materii. Na przeciwnym biegunie znajduje si Kodeks etyki suby cywilnej, gdzie jedynie napomknito o koniecznoci wykonywania polece przeoonych, a take dbania
o stosunki midzyludzkie. Rnica ta jest oczywicie zrozumiaa, jeeli wemie sie
pod uwag mniejszy akcent na hierarchizacj struktury, jaki kadzie si w urzdach
administracji publicznej niezatrudniajcych funkcjonariuszy.
Wypada stwierdzi, e Kodeks etyki funkcjonariusza CBA stanowi kompilacj
rozwiza znanych i stosowanych w innych pokrewnych subach. Nie ma w tym nic
nadzwyczajnego, albowiem uregulowania te, sprawdzone ju w praktyce, daj si
z atwoci przenie na grunt tej suby. Pewn odmiennoci jest pooenie nacisku
na stosowanie zasad etycznych poza sub, wyraone ju w przepisie wstpnym. Warto rwnie podkreli, e Kodeks etyki funkcjonariusza CBA jest jedynym kodeksem
etyki zawodowej obowizujcym w subie specjalnej, ktry zosta podany do publicznej wiadomoci.
Na zakoczenie naley wspomnie o odpowiedzialnoci funkcjonariuszy CBA
za nieprzestrzeganie norm etycznych. Jak ju wspomniano, respektowanie tych regu
stanowi jeden z podstawowych obowizkw funkcjonariusza. Z kolei niedopenienie
obowizkw stanowi, w myl art. 107 ust. 2 pkt 3 ustawy o CBA, naruszenie dyscypliny subowej. Wykonanie zadania subowego z naruszeniem zasad etyki zawodowej
moe rwnie aktualizowa odpowiedzialno z art. 107 ust. 2 pkt 2 ustawy o CBA,
to jest za wykonanie czynnoci subowej w sposb nieprawidowy.
W Centralnym Biurze Antykorupcyjnym postpowanie dyscyplinarne wszczyna przeoony dyscyplinarny, ktrym jest, dla funkcjonariuszy penicych sub
w danej jednostce organizacyjnej, jej kierownik, a dla wszystkich funkcjonariuszy
szef CBA. Postpowanie prowadzi wyznaczony rzecznik dyscyplinarny. Moe ono
zakoczy si uniewinnieniem, umorzeniem, uznaniem za winnego wraz z odstpieniem od wymierzenia kary, jak rwnie ukaraniem jedn z kar dyscyplinarnych,
do ktrych nale: nagana, ostrzeenie o niepenej przydatnoci do suby na zajmowanym stanowisku, wyznaczenie na nisze stanowisko subowe oraz wydalenie ze
suby. Postpowanie jest dwuinstancyjne od orzeczenia kierownika jednostki organizacyjnej suy odwoanie do szefa CBA, a jeli to on wyda orzeczenie w pierwszej
instancji - wniosek o ponowne rozpatrzenie sprawy. Prawomocne orzeczenie moe by
natomiast zaskarone do sdu administracyjnego.
108
Sebastian Maj
Podczas trzeciego ju seminarium dotyczcego odpowiedzialnoci dyscyplinarnej w Policji postanowiem powici czas trudnemu zagadnieniu zwizanemu ze stykiem ycia zawodowego i osobistego policjanta.
Aktualnie policjanci s zapewne najwiksz grup zawodow, a Policja jest
najwikszym pracodawc w Polsce. Od stycznia 2013 r. wyduy si minimalny sta
emerytalny funkcjonariusza z 15 do 25 lat. Poza ograniczeniem przywileju zniweluje
si moliwo ucieczki przed odpowiedzialnoci dyscyplinarn na emerytur oraz
zwikszy si prawdopodobiestwo naraenia si na ni.
Proponuj przeoonym utworzenie swoistego korpusu rzecznikw dyscyplinarnych. Nie musi on by liczny, ale najwaniejsze, aby by fachowy i przygotowany do
trudnych postpowa.
Od jesieni tego roku Komendant Wojewdzki Policji w Opolu nadinsp. Leszek
Marzec przysta na propozycje powoania wszystkich policjantw z Wydziau Kontroli
na rzecznikw dyscyplinarnych w KWP. Dziki temu rozwizaniu moliwe jest usankcjonowanie obecnoci tyche funkcjonariuszy na miejscu wydarze nadzwyczajnych
z udziaem policjantw. Dziaaj oni na podstawie art. 134i ust. 4 ustawy o Policji,
jako rzecznicy dyscyplinarni przeoonego lub wyszego przeoonego dyscyplinarnego prowadzcy czynnoci wyjaniajce.
Kto, jak nie policjanci z komrek kontrolnych powinien by przygotowany
do zbadania wszelkich zagadnie dotyczcych funkcjonowania Policji?
W swojej monografii pt. Postpowania dyscyplinarne w subach mundurowych (Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2008) forsowaem tez,
e policjant nie moe odpowiada dyscyplinarnie za czyny, ktre popeni poza sub.
Postaram si j uzupeni, gdy taka kategoryczno jest trudna do zaakceptowania
w kadym przypadku.
Punkt wyjcia do rozwaa stanowi wykadnia art. 132 ust. 1 ustawy z dnia
6 kwietnia 1990 r. o Policji (t.j. Dz.U. z 2011 r. nr 287, poz. 1687 ze zm.), zwana dalej
u.pol., ktry zawiera definicj deliktu dyscyplinarnego: Policjant odpowiada dyscyplinarnie za popenienie przewinienia dyscyplinarnego polegajcego na naruszeniu
dyscypliny subowej lub nieprzestrzeganiu zasad etyki zawodowej.
Skadaj si na nie dwa alternatywne elementy:
1) naruszenie dyscypliny subowej stanowice czyn policjanta polegajcy na zawinionym przekroczeniu uprawnie lub niewykonaniu obowizkw wynikajcych
z przepisw prawa lub rozkazw i polece wydanych przez przeoonych uprawnionych na podstawie tych przepisw (art. 132 ust. 2 u.pol.);
2) nieprzestrzeganie zasad etyki zawodowej.
W jednej i drugiej kategorii podstaw odpowiedzialnoci dyscyplinarnej mona
wskaza, e policjant bdzie odpowiada za czyny popenione poza sub.
109
Zgodnie z art. 27 ust. 1 u.pol. przed podjciem suby policjant skada lubowanie wedug nastpujcej roty: "Ja, obywatel Rzeczypospolitej Polskiej, wiadom podejmowanych obowizkw policjanta, lubuj: suy wiernie Narodowi, chroni ustanowiony Konstytucj Rzeczypospolitej Polskiej porzdek prawny, strzec bezpieczestwa Pastwa i jego obywateli, nawet z naraeniem ycia. Wykonujc powierzone mi
zadania, lubuj pilnie przestrzega prawa, dochowa wiernoci konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej, przestrzega dyscypliny subowej oraz wykonywa
rozkazy i polecenia przeoonych. lubuj strzec tajemnic zwizanych ze sub, honoru, godnoci i dobrego imienia suby oraz przestrzega zasad etyki zawodowej."
W przykadowym katalogu przewinie dyscyplinarnych z art. 132 ust. 3 niektre
z nich mog by popenione tylko poza sub, np. odmowa stawiennictwa zawieszonego policjanta na wezwanie przeoonego, utrata legitymacji podczas zakupw, rozlunienie dyscypliny poprzez zbytnie spoufalanie si podczas spotka towarzyskich,
ujawnienie podczas rodzinnego spotkania informacji uzyskanych o ssiedzie podczas
suby, dorabianie poza sub bez zgody przeoonego (jeeli policjant bdzie dorabia w czasie suby czyn bdzie inaczej zakwalifikowany), przynaleno do organizacji spoecznych bez powiadomienia zwierzchnika.
Najczciej w przypadkach czynw policjantw popenionych poza sub, bez
zwizku z ni przeoeni dyscyplinarni podpieraj si nieprzestrzeganiem zasad etyki
zawodowej.
Na pierwszy rzut oka wydaje si, e faktycznie wiksze pole do rozcignicia
kwestii odpowiedzialnoci za czyny z ycia osobistego daje zarzdzenie nr 805 Komendanta Gwnego Policji z dnia 31 grudnia 2003 r. w sprawie Zasad etyki zawodowej policjanta (Dz. Urz. KGP. Nr 1, poz. 3 ze zm.). Przywoam tu najczciej stosowany 2 W sytuacjach nieuregulowanych przepisami prawa lub nieujtych w niniejszych zasadach etyki zawodowej policjant powinien kierowa si zasadami wspycia
spoecznego i postpowa tak, aby jego dziaania mogy by przykadem praworzdnoci i prowadziy do pogbiania spoecznego zaufania do Policji.
Na postpowanie policjantw poza sub do przeoonych skar si ssiedzi,
maonkowie, partnerzy yciowi, koledzy, wsppracownicy, czonkowie stowarzysze, krewni. Ich podoem jest z reguy konflikt, a sens tych skarg sprowadza si do
tego, e policjantowi nie przystoi opisane zachowanie. Czasami ma to na celu wywarcie presji na takiego policjanta, np. w sprawie alimentacyjnej, poyczki,
Powstaje dylemat przeoonego dyscyplinarnego, co z tak skarg? Rozstrzyga
spr o piwnic, uytkowanie mieszkania po rozwodzie, niezapacon faktur od mechanika, ktry zdaniem zlecajcego napraw policjanta wicej napsu ni naprawi,
a moe zdecydowa o sposobie korzystania z miejsca parkingowego pod blokiem czy
te o sposobie dziau spadku? Oczywicie nie. Od tego typu sporw cywilnych, rodzinnych s sdy powszechne. Takie zachowanie na gruncie czysto cywilnym czy
rodzinnym nie moe by przedmiotem skargi, nie moe by te podstaw do odpowiedzialnoci dyscyplinarnej.
Tego typu zarzuty nie mog by rwnie badane w trybie skargowym, gdy ten
zosta pomylany dla spraw zwizanych z funkcjonowaniem szeroko pojtej administracji publicznej. Potwierdza to art. 229 k.p.a.,1 ktry wskazujc organ waciwy do
zaatwienia skargi odnosi si do zada i dziaalnoci organw. Wskazane przeze
1
Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postpowania administracyjnego (t.j. Dz.U. z 2000 r.
Nr 98, poz. 1071 ze zm.).
110
mnie przykadowe zachowania nie nale do zada i dziaalnoci organw administracji publicznej.
Mona sobie wyobrazi, jak komendant uznaje winnym policjanta nie realizowania obowizku alimentacyjnego poprzez nie zabieranie dziecka do siebie
w wyznaczone orzeczeniem sdowym dni. Na marginesie obowizek alimentacyjny to
nie tylko pienidze - to obowizek dostarczania rodkw utrzymania, a w miar potrzeby, take rodkw wychowania. Mamy naruszenie art. 133 k.r.o.2 i obowizku prawem nakazanego. Idc dalej, przeoony dyscyplinarny mgby uzna policjanta winnym niezapacenia rachunku telefonicznego w terminie, tj. za naruszenie art. 132 ust. 1
u.pol. w zwizku z art. 353 k.c.3 (Zobowizanie polega na tym, e wierzyciel moe
da od dunika wiadczenia, a dunik powinien wiadczenie speni).
Przykady mog by mniej cywilistyczne, np. upicie si i konieczno zastosowania wobec policjanta zatrzymania opiekuczego w izbie wytrzewie, zniewaenie
innej osoby, naruszenie nietykalnoci cielesnej i braku skargi prywatnej lub wniosku
o ciganie, Mona doda zgwacenie cigane na wniosek (art. 197 w zw. z art. 205
k.k.). Tylko jak prowadzi postpowanie dyscyplinarne o taki czyn, przy braku kooperacji ze strony osoby pokrzywdzonej?
Gdyby uzna, e stosujemy szeroko zasady etyki zawodowej na postpowanie
poza sub mona by uzna, e policjant bdzie odpowiada za pominicie kolejki
w sklepie. Wycznie z zasad wspycia spoecznego wynika regua, e lepszy co do
czasu, lepszy co do prawa albo prociej kto pierwszy ten lepszy. Tego typu sprawy,
omieszayby Policj, rzecznikw prowadzcych postpowania, a byyby wod na
myn dla formuowania zarzutw przez zaciekych adwersarzy policjantw. Przepisy
dyscyplinarne musz mie funkcj ochronn przed wszczynaniem tego typu niepowanych spraw.
Lansowanie pogldu o tym, e jest si na subie przez 24 godziny w caym roku
jest trudne do obrony przez przepisy prawa do wypoczynku. Do tego dochodziy przepisy prawa karnego, ktre nie chroniy funkcjonariusza poza sub. Dopiero ostatnimi
czasy z dniem 22 marca 2011 r. pojawi si art. 231a. k.k. 4 stanowicy, e Z ochrony
prawnej przewidzianej dla funkcjonariuszy publicznych podczas lub w zwizku z penieniem obowizkw subowych funkcjonariusz publiczny korzysta rwnie wtedy,
jeeli bezprawny zamach na jego osob zosta podjty z powodu wykonywanego przez
niego zawodu lub zajmowanego stanowiska.
Jak mam obroni stanowisko, e policjant odpowiada dyscyplinarnie za swoje
czyny z caej doby, gdy nie mog do dzisiaj nadziwi si orzeczeniom prokuratury
i sdu, w ktrych odmwiono mi ochrony, pomimo e zniewaano mnie publicznie
jako oficera Policji na forum internetowym, a odwoujcy si od decyzji administracyjnych skadali do mojego przeoonego dyscyplinarnego zawiadomienia o popenieniu przestpstwa w zbiegu z przewinieniem dyscyplinarnym. Skierowano mnie na
drog postpowania prywatnoskargowego. Nie bd marnowa swojego czasu i pienidzy na akcje, ktre powinny by zaatwione przez pastwo z urzdu. Niesmak mi pozosta. W kocu nie obraano mnie jako Sebastiana Maja, ale jako podinspektora Sebastiana Maja, kierownika komrki organizacyjnej w komendzie wojewdzkiej Policji.
Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuczy (t.j. Dz.U. z 2012 r. Nr 788).
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.).
4
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.).
111
3
Odnoszc si do wasnych dowiadcze zawodowych moemy porwna sytuacj dwch policjantw, ktrzy w czasie wolnym od suby prywatnym samochodem
spowodowali kolizj drogow.
Pierwszy odjecha z jej miejsca. Dodatkowo auto, ktrym jecha mia od kilku
miesicy nieprzerejestrowane, nieubezpieczone i bez przegldu technicznego. Gdy
dyurny jednostki Policji, na terenie ktrej doszo do kolizji i na terenie ktrej mieszka skontaktowa si z nim telefonicznie wpiera mu, e auto skradziono. Po kilku godzinach odkryto prawd.
Za kady z tych czynw zakwalifikowane jako wykroczenie otrzyma mandaty
karne za naruszenie norm prawa wykrocze zwizane z przepisami prawa o ruchu drogowym i za tzw. faszywy alarm. Policjant tym samym przyzna si do popenienia
czynw zabronionych. Sprawa bulwersujca, gdy nie przystoi, aby policjant, nawet
w czasie wolnym, stawia przez p dnia na baczno ca Policj w jednym powiecie
i jeszcze angaowa p wojewdztwa. Do tego dochodzio podejrzenie o prowadzenie
w stanie nietrzewym. Podejrzenie, gdy podczas badania w jednostce Policji, ktra
bya miejscem pracy policjanta na alkomacie stwierdzono, e by on trzewy, a dwie
godziny pniej w jednostce Policji oddalonej o 60 km wynik by na poziomie
0,8 promila w wydychanym powietrzu.
Prosio si o natychmiastowe wszczcie postpowania dyscyplinarnego
i przykadne ukaranie policjanta za naruszenie zasad etyki zawodowej.
Analiza materiaw pozwolia na wszczcie postpowania za wprowadzenie innego policjanta w bd (art. 132 ust. 2 pkt 4 u.pol.), mimo e czyn by poza czasem
suby.
Drugi policjant powoduje kolizj z nieznacznymi stratami materialnymi. Jest
trzewy, otrzymuje mandat karny, przeprasza pokrzywdzonego, pomaga mu
w likwidacji szkody. Ta sprawa nie wywouje emocji, kademu moe si zdarzy przy
dzisiejszym stopniu rozwoju motoryzacji i nateniu ruchu. Nikt nawet nie myli
o ukaraniu policjanta w postpowaniu dyscyplinarnym. To byoby uwaane za niesprawiedliwe, za zbyt du dolegliwo, zwaszcza, e zarobki policjantw nie s oszaamiajce i kilkusetzotowy mandat jest ju mocn dolegliwoci. Tu nie ma emocji.
Nie moemy ulega emocjom, zwaszcza medialnym, gdy pojawia si skonno
do pisania w mediach, na forach, blogach, jak by powinno, a nie jak sprawy maj si
do realiw prawnych.
Musimy by konsekwentni w dziaaniu i nie mona wybirczo stosowa przepisw, a to raz wobec sprawcy wykroczenia bdziemy stosowa odpowiedzialno dyscyplinarn, a drugim razem przy analogicznej sprawie ju nie.
W prawie karnym obowizuje zakaz stosowania wykadni rozszerzajcej, a za
takie quasi postpowanie uznaje si postpowanie dyscyplinarne, ktre jest procedur
restrykcyjn, a jej normy zawieraj sankcje.
W prawie wykrocze mamy czyny, ktrych popenienie przez policjanta, nawet
w czasie wolnym od suby, wedug obecnych standardw przekrela go jako wiarygodnego funkcjonariusza w sprawach bezpieczestwa i porzdku publicznego np. kradzie, szalbierstwo, prowadzenie samochodu w stanie po spoyciu alkoholu, kolizja
i ucieczka z jej miejsca. Tego typu zdarzenie moe by podstaw do wszczcia postpowania administracyjnego w sprawie jego zwolnienia z uwagi na wany interes suby (art. 41 ust. 2 pkt 5 u.pol.).
112
Przy zwalnianiu policjanta z powodu wanego interesu suby nie dziaa si pod
presj przedawnienia, ktra towarzyszy orzekaniu przy czynach o naruszenie zasad
etyki zawodowej.
Przeoeni nie chc prowadzi postpowa dyscyplinarnych za kolizje drogowe,
przemoc domow, konflikty ssiedzkie i inne czyny, ktre nie s zwizane ze sub.
To jest powszechn praktyk. Taka praktyka bya przedmiotem kontroli. W jednym
z protokow kontroli z Ministerstwa Spraw Wewntrznych i Administracji dotyczcym zwalczania przemocy w rodzinie wrd policjantw zarzucono, e nie karze si
ich za przemoc domow. Wystpienie pokontrolne MSWiA z dnia 29 lipca 2011 r.
nzak DKSIW-M-092-6-4-11/AJ z kontroli nt. Ocena sposobu reakcji Policji na przejawy przemocy w rodzinach funkcjonariuszy Policji zawiera wnioski dotyczce styku
odpowiedzialnoci dyscyplinarnej policjanta za przemoc domow. Departament Kontroli, Skarg i Wnioskw wskazywa na niekonsekwentne stosowanie zasady, e nie
prowadzi si postpowa dyscyplinarnych za czyny popenione przez policjanta poza
sub, wskazuj na przykady z art. 178a k.k. czy 226 k.k oraz uywanie sw obelywych wobec policjantw bdcych w subie, wykorzystanie umundurowania subowego jako przebranie na zabawie karnawaowej czy uycie legitymacji subowej do
celw prywatnych. Kontrolerzy wskazali na 2 i 4 zasad etyki zawodowej policjanta.
W dniu 6 wrzenia 2011 Komendant Gwny Policji odpowiedzia (l.dz. Ik
1870/1661/2011), e naruszenie zasad etyki zawodowej powinno mie zwizek
z dziaaniem w subie, zastrzegajc, e ocena zaley od okolicznoci czynu.
Zgadzam si z t tez. Istniej czyny, ktre mona popeni wycznie poza czasem suby, a bd naruszeniem dyscypliny subowej, bo taka jest ich istota.
Jeeli w czasie wolnym policjant popeni zabjstwo, to bdziemy w ramach naruszenia zasad etyki zawodowej wydawa orzeczenie w sprawie zabjstwa? Ugruntowany jest ju pogld, e w postpowaniu dyscyplinarnym nie moemy orzeka winy
o przestpstwie, gdy to wyczne uprawnienie sdu. Zabjstwo przedawni si po 30
latach (art. 101 1 pkt 1 k.k.), a naruszenie zasad etyki zawodowej po roku (art. 135
ust. 4 u.pol.) Dziwnie bdzie wygldao orzeczenie o umorzeniu postpowania dyscyplinarnego w sprawie zabjstwa. Nie to postpowanie, nie te moliwoci jego rzetelnego prowadzenia. Doskonaym przykadem byo postpowanie dyscyplinarne, gdzie
policjant po subie z pistoletem pi alkohol, a nastpnie wskutek zaczepki uy jej
w obronie koniecznej. By uznany winnym posiadania broni w stanie nietrzewym,
a nie czynu w zwizku z uyciem broni z przekroczeniem granic obrony koniecznej.
Ostatnio na tle sporu o dopuszczalno przesuchiwania wiadkw w postpowaniu skargowym usyszaem argument, e lepiej dla postpowania bdzie przesuchiwa wiadkw. Siaem wtpliwoci pytajc, co z moliwoci stosowania grzywien
wobec takiego wiadka, rozliczenia mu kosztw stawiennictwa, a dlaczego nie stosowa innych rodkw dowodowych przy rozpatrywaniu skarg np. opinii biegych, ogldzin? Jako argument usyszaem, e tak jest lepiej dla postpowania, bo mona dokadniej wyjani spraw. Na pewno lepiej, ale jeeli ze skargi wynikaj wtpliwoci
co do jakiego czynu, naley je po prostu skierowa na tory waciwej procedury (karnej, wykroczeniowej, dyscyplinarnej), a nie ulepsza uproszczone postpowanie skargowe. Jako funkcjonariusze podlegli wadzy wykonawczej nie moemy poprawia
przepisw prawa, nawet jeeli bd one ulepszone. Jedyne, co moemy, to dokonywa
ich wykadni. Tak, jak to czynimy teraz jako przedstawiciele doktryny.
Moim koronnym argumentem jest odwoanie do podstaw odpowiedzialnoci
zawodowej przedstawicieli wadzy sdowniczej, ktra w art. 82 ust. 2 ustawy z dnia
113
27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sdw powszechnych (Dz.U. nr 98, poz. 1070 ze zm.)
Sdzia powinien w subie i poza sub strzec powagi stanowiska sdziego i unika
wszystkiego, co mogoby przynie ujm godnoci sdziego lub osabia zaufanie do
jego bezstronnoci. Jasno i klarownie jest wskazane na obowizek dochowania powagi urzdu sdziowskiego rwnie przy wykonywaniu czynnoci dnia codziennego.
Takiego zastrzeenia odnoszcego do czasu poza sub nie ma w ustawie o Policji.
Taka bya wida wola ustawodawcy.
W kwestii stosowania odpowiedzialnoci dyscyplinarnej policjantw za czyny
popenione poza sub i bez zwizku z ni, wykadnia zaley wycznie od przeoonych dyscyplinarnych. Wykadnia sdowa ma znaczenie drugorzdne, gdy bez inicjacji postpowania przez przeoonego dyscyplinarnego, sd nie bdzie mia czego rozpatrywa.
Reasumujc wykadnia przepisw dotyczcych stosowania zasad etyki zawodowej policjanta prowadzi do wniosku, e odnosz si one do zada i czynnoci zwizanych wycznie z wykonywaniem zawodu policjanta.
114
Martyna Ostrzycka
Magdalena Zamroczyska
Uwagi oglne
Policja jest formacj, ktra ma suy spoeczestwu, chroni bezpieczestwo
ludzi oraz utrzymywa bezpieczestwo i porzdek publiczny1. Swoje dziaania musi
opiera na obowizujcych aktach prawnych, ktre okrelaj jej prawa i obowizki.
Jednak granice okrelone wycznie przez prawo stanowione s niewystarczajce. Nie
od dzi mwi si wszake o wzajemnym stosunku, jaki zachodzi midzy prawem
a etyk. Skodyfikowane prawo to formalny akt wadzy pastwowej, za ktrego naruszenie gro sankcje karne. Jego normy maj czsto charakter restrykcyjny. Natomiast
normy etyczne nie s efektem okrelonego procesu formalnego, a ich powstanie wie
si z nieformalnym procesem czenia si okrelonych wartoci. Nie moe by mowy
o ich wejciu w ycie czy upywie wanoci2. W Polsce, jako demokratycznym pastwie prawa, policjanci maj obowizek cakowitego podporzdkowania swego dziaania normom prawnym. Jednake zgodnie z obowizujcymi aktami krajowymi, a take
midzynarodowymi musz mie wzgld rwnie na normy etyczne. Z racji wykonywanej suby na rzecz spoeczestwa, Policja partycypuje w autorytecie wadzy, chocia sama wadzy nie stanowi. Przestrzeganie zasad etycznych w obchodzeniu si
z tym autorytetem jest bardzo istotne, szczeglnie wtedy, gdy rozpatrujemy je w kontekcie moliwoci uywania przemocy3. Przemoc zdefiniowa mona jako fizyczn
lub werbaln aktywno skierowan przeciw pojedynczym osobom lub grupom w celu
wyrzdzenia im szkody4.
Etyk zawodow nazywamy spisane normy odpowiadajce na pytanie, jak ze
wzgldw moralnych przedstawiciele danego zawodu powinni, a jak nie powinni postpowa5. Etyka zawodowa wystpuje w postaci norm zinstytucjonalizowanych (kodeksy, przysigi, lubowania) oraz norm formuowanych jako indywidualne propozycje, lune lub stanowice uporzdkowany zesp postulatw6. W Polsce zasady etyki
zawodowej funkcjonariuszy policji zostay skodyfikowane, najpierw w decyzji
nr 121/99 Komendanta Gwnego Policji z 14 lipca 1999 r., a nastpnie, wobec krytycznej oceny zasad wprowadzonych w 1999 r. oraz koniecznoci uwzgldnienia za1
twierdzonego w 2001 r. Europejskiego Kodeksu Etyki Zawodowej Policji7, w zarzdzeniu nr 805 Komendanta Gwnego Policji z 31 grudnia 2003 r. w sprawie Zasad
etyki zawodowej policjanta8. Natomiast akty midzynarodowe dotyczce przedmiotowej tematyki to, poza przywoanym wyej Europejskim Kodeksem Etyki Zawodowej
Policji, take Kodeks Postpowania Funkcjonariuszy Porzdku Prawnego 9 oraz Deklaracja o Policji10.
Nie sposb nie wspomnie, e odwoanie do przestrzegania zasad etyki zawodowej ma miejsce w samej ustawie o Policji, a mianowicie w rocie lubowania, ktrej
obowizkw policjant jest zobowizany dochowa (art. 27 ust. 1 w zw. z art. 58 ust. 1).
Jak pisze R. Tidikis: Przysiga funkcjonariusza policji to dokument kontraktu zawartego midzy spoeczestwem a policj. To oglne przyrzeczenie speniania powinnoci
etycznych. Zgodnie z tym kontraktem ludzie zgadzaj si podporzdkowa wadzy pod
warunkiem, e bd bronione ich prawa. Zgadzaj si na finansowanie policji oraz
ograniczenie swoich wolnoci, przekazujc jej monopol na stosowanie siy w zamian
za zapewnienie bezpieczestwa indywidualnego i zbiorowego osb oraz ich mienia.
Nie zapewniajc ludziom bezpieczestwa, funkcjonariusz narusza ten spoeczny kontrakt i powoduje nieufno wobec wadzy i policji. 11 Na pierwszy rzut oka moe si
wydawa, e nakadanie na Policj wielu zasad etycznych, paraliuje jej skuteczn
prac, obwarowywanie natomiast dozwolonego uywania przez ni siy rnymi warunkami uniemoliwia efektywne ciganie przestpcw. Dla zachowania spoecznego
autorytetu istotna jest jednak spoeczna kontrola, aby kady obywatel mg mie pewno, e ma w osobie policjanta stra porzdku i sprawiedliwoci, a nie tylko kogo,
kto ma moliwo legalnego uycia siy i moe si ni posugiwa wedle swojego
uznania.12 Policjant, jako pierwszy interpretator systemu prawnego, w kontaktach
z obywatelem spenia rol wadcz podejmujc decyzj o stopniu naruszenia prawa
oraz o zastosowaniu wobec osoby podejrzanej niezbdnych rodkw prewencyjnych
m.in. omawianego w niniejszym opracowaniu zatrzymania 13. W tym kontekcie nauka
etyki jest niezwykle istotna, gdy stanowi ona integraln cz pracy policjanta, niezalenie od penionych przez niego funkcji. Praca ta jest z moralnego punktu widzenia
zoona i wymagajca, a znaczna jej cz nierozerwalnie czy si z etycznymi odniesieniami14. W tym miejscu przytoczy naley sowa L. Shermana: Niewiele zawodw
wie si z tak du moraln zoonoci, jak wymiar sprawiedliwoci. Niewiele zawodw jest tak etycznie wymagajcych i penych konfliktw moralnych. aden inny
zawd nie wymaga dokonywania moralnych osdw zachowa innych ludzi oraz sto7
Europejski Kodeks Etyki Zawodowej Policji zosta przyjty przez Komitet Ministrw Rady
Europy 19.09.2001 r. jako zacznik do Zalecenia Rec (2001) Komitetu Ministrw dla pastw
czonkowskich dot. Europejskiego Kodeksu Etyki Zawodowej Policji.
8
Dziennik Urzdowy KGP 2004, nr 1, poz. 3.
9
Rezolucja 34/169 Zgromadzenia Oglnego ONZ (1979).
10
Rezolucja 690 Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy (1979).
11
R. Tidikis, Znaczenie etyki w pracy funkcjonariuszy policji, s. 97, [w:] E. Wiszowaty,
G. Kdzierska, W. Pywaczewski (red.), Policja, op. cit., Koci, Szczytno 2002.
12
M. Machinek, Uywanie siy przez suby specjalne, op. cit., s. 160.
13
A. Winiewski, Europejski Kodeks Etyki Policyjnej jako podstawa standaryzacji policyjnych
systemw dziaania, s. 382, [w:] S. Pikulski, W. Pywaczewski, J. Dobkowski (red.), Przemiany doktrynalne i systemowe prawa publicznego, Olsztyn 2002
14
B. Hoyst, Problemy etyki w dziaalnoci Policji, s. 326, [w:] A. Nowak (red.), Problemy
nauk penalnych, Katowice 1996
116
te, ktre s najagodniejsze, zarwno dla jednostki, jak i dla ogu. Wspomniana wyej
zasada proporcjonalnoci wynika z etycznego postulatu, ktry stanowi, i zarwno cele
dziaa aparatu pastwa, jak i rodki podjte celem ich realizacji powinny odpowiada
kryteriom moralnym. Dotyczy to zarwno Policji jako instytucji, jak i kadego policjanta z osobna. Z punktu widzenia etyki, aby usprawiedliwi uycie siy przez Policj,
nie wystarczy jedynie wskazanie celu, jakim jest obrona przed grocym niebezpieczestwem. Jako kryterium legitymizacji musi by rwnie uwzgldniony wybr wymaganych, waciwych rodkw. Pomimo tego, e jedynie legalna wadza pastwa
posiada uprawnienie na stosowanie w okrelonych wypadkach rodkw przymusu,
to nie jest ona w tym zakresie nieograniczona. Odwoanie si do tych rodkw z punktu widzenia etyki usprawiedliwione jest tylko tam, gdzie jest to jedyna moliwo
przywrcenia naruszonego adu prawnego19.
Kolejnym przepisem Zasad etyki zawodowej policjanta wymagajcym omwienia jest 6, stanowicy, i postpowanie policjanta w kontaktach z ludmi powinna
cechowa yczliwo oraz bezstronno wykluczajca uprzedzenia rasowe, narodowociowe, wyznaniowe, polityczne, wiatopogldowe lub wynikajce z innych przyczyn.
Tre ta bezporednio odnosi si do art. 32 pkt 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej20 dotyczcego zasady rwnoci wszystkich wobec prawa, a take prawa wszystkich do rwnego traktowania przez wadze publiczne. Policjant nie moe zatem rnicowa swojego zachowania w stosunku do osb ze wzgldw wyej wymienionych.
Jego dziaanie powinno by obiektywne, pozbawione cech indywidualnych pogldw
czy te wystpujcych w spoeczestwie stereotypw.
Ostatnim przepisem, ktry naleaoby omwi w kontekcie tematu niniejszego
opracowania jest 8, ktry stanowi, e wykonujc zadania subowe policjant powinien dostosowywa swoje zachowanie do sytuacji i cech osb uczestniczcych w zdarzeniu, w szczeglnoci wieku, pci, narodowoci i wyznania, a take uwzgldnia
uzasadnione potrzeby tych osb. W kontekcie zatrzymania ma to szczeglne znaczenie, gdy chociaby zastosowanie tego rodka wobec mczyzny czy kobiety wymusza
rnice w zachowaniu funkcjonariuszy. Policjant powinien potrafi dokona byskawicznej oceny sytuacji i dostosowa do niej swoje dziaania. Ponadto ma obowizek
uwzgldni uzasadnione potrzeby osb, na ktre ukierunkowane jest jego zachowanie.
Ibidem, s. 114.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. 1997.78.483).
21
A. Ludwiczek, Krtkotrwae pozbawienie wolnoci w wietle konstytucyjnej zasady ochrony
wolnoci osobistej wybrana problematyka, [w:) P. Hofmaski (red.), Wzowe problemy
procesu karnego, Warszawa 2010, s. 461-462.
22
T. Bulenda, Z. Hoda, A. Rzepliski, Prawa czowieka a zatrzymanie i tymczasowe aresztowanie w polskim prawie i praktyce jego stosowania, [w:] Z. Hoda, A. Rzepliski (red.), Zatrzymanie
i tymczasowe aresztowanie a prawa czowieka, Lublin 1992, s. 31-33.
118
20
go do organu procesowego27. Kodeks postpowania karnego wskazuje na kilka sytuacji, w ktrych moe mie miejsce zatrzymanie, lecz na potrzeby niniejszego opracowania przybliona zostanie problematyka zatrzymania procesowego ujtego w art. 244
1 k.p.k., zwanego rwnie zatrzymaniem waciwym 28.
W literaturze wyrnia si take inne rodzaje zatrzyma okrelanych jako pozaprocesowe29 wrd, ktrych mona wyrni30:
zatrzymanie porzdkowe (prewencyjne) - przewidziane w art. 15 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji31, ma na celu zapobieganie czynnikom bezporednio zagraajcym w sposb oczywisty yciu lub zdrowiu ludzkiemu oraz
mieniu ktrego mog dokonywa take organy tj. ABW czy CBA na podstawie odrbnych przepisw,
zatrzymanie penitencjarne - stanowi rodek pomocniczy polegajcy na zatrzymywaniu osb pozbawionych wolnoci, ktre opuciy areszt ledczy albo zakad karny na podstawie zezwolenia i w wyznaczonym terminie nie powrciy do niego,
wyraone zostao w art. 15 ust. 1 pkt 2a ustawy o Policji,
zatrzymanie administracyjne jest stosowane na podstawie art. 40 ust. 1 ustawy
z dnia 26 padziernika 1982 r. o wychowaniu w trzewoci i przeciwdziaaniu alkoholizmowi 32 stosowane polega na umieszczeniu osoby nietrzewej w izbie wytrzewie33, na okres nie duszy ni 24 godzin, jeeli osoba ta daje swoim zachowaniem powd do zgorszenia w miejscu publicznym lub w zakadzie pracy, a ponadto znajduje si w okolicznociach zagraajcych ich yciu i zdrowiu lub zdrowiu innych osb,
zatrzymanie stadionowe zostao przewidziane w art. 20 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia
20 marca 2009 r. o bezpieczestwie imprez masowych34, ktre polega na ujciu,
w celu niezwocznego przekazania Policji, osb stwarzajcych bezporednie zagroenie dla dbr powierzonych ochronie oraz osb dopuszczajcych si czynw zabronionych. Suby porzdkowe mog uy siy do ujcia takiej osoby lub osb,
gdy jej zachowanie zagraa zdrowiu i yciu ludzkiemu, jak rwnie mieniu nalecego do organizatora imprezy masowej35.
Zgodnie z treci art. 244 1 k.p.k., Policja ma prawo zatrzyma osob podejrzan, jeeli istnieje uzasadnione przypuszczenie, e popenia ona przestpstwo. Dodatkowymi warunkami zastosowania zatrzymania s obawa ucieczki lub ukrycia si tej
osoby albo zatarcia ladw przestpstwa, bd te niemono ustalenia jej tosamoci
albo zaistnienie przesanek do przeprowadzenia przeciwko tej osobie postpowania
w trybie przyspieszonym. Nadmieni naley take, i ju samo istnienie przesanki do
przeprowadzenia postpowania w trybie przyspieszonym stanowi wystarczajc podstaw prawn do zatrzymania, jeeli tylko istnieje uzasadnione przypuszczenie, i oso27
w sytuacji uzasadnionego przypuszczenia wysuwanego przez organ dokonujcy zatrzymania, e popeni on przestpstwo tak wic nieformalne przedstawienie zarzutu
popenienia przestpstwa, lecz ju pierwsza czynno organw procesowych, skierowana na ciganie okrelonej osoby, czyni j podmiotem prawa do obrony. 43 Jak ju
wczeniej wskazano, osoba podejrzana nie moe by uznana za stron procesow,
dlatego te w wypadku zatrzymania adwokat nie jest obroc. Natomiast, gdy zostanie
udzielone mu penomocnictwo, zgodnie z treci art. 87 2 k.p.k., ktry wskazuje,
e osoba nie bdca stron moe ustanowi penomocnika, jeeli wymagaj tego jej
interesy, adwokat staje si penomocnikiem, do ktrego ma zastosowanie zakaz okrelony w art. 178 k.p.k., stanowicy, e nie wolno przesuchiwa jako wiadka adwokata dziaajcego na podstawie art. 245 1 k.p.k., co do faktw, o ktrych dowiedzia si
udzielajc porady prawnej lub prowadzc spraw.
Tre art. 245 1 k.p.k. wskazuje take, e dokonujcy zatrzymania ma prawo
zastrzec, e bdzie obecny w czasie bezporedniej rozmowy zatrzymanego z adwokatem. Omawiany przepis, zosta uznany przez Trybuna Konstytucyjny za niezgodny
z art. 42 ust. 2 Konstytucji RP44, przez to, e nie wskazuje przesanki, ktrej zaistnienie
uprawnia zatrzymujcego do obecnoci przy rozmowie zatrzymanego z adwokatem.
W uzasadnieniu wyroku Trybuna poda, e: bezporednia rozmowa suy uzyskaniu
przez zatrzymanego porady prawnej. Chodzi przy tym nie tylko o wyjanienie zatrzymanemu czowiekowi przysugujcych mu praw, ale take wskazanie na konsekwencje
nieskorzystania z nich. Rozmowa adwokata z zatrzymanym suy ma take przygotowaniu wstpnej linii obrony, jeeli z informacji przekazanych adwokatowi przez
zatrzymujcego wynika, e prawdopodobne jest postawienie mu zarzutw. Trybuna
uzna take, e kontakt zatrzymanego (osoby podejrzanej, w wypadku ktrej zachodzi
uzasadnione przypuszczenie popenienia przestpstwa) z adwokatem jest kluczowy dla
zapewnienia prawa do skutecznej obrony w trakcie caego postpowania karnego. Informacje uzyskane we wstpnym stadium postpowania karnego (przed postawieniem
zarzutw) mog mie kluczowe znaczenie dla ostatecznego rozstrzygnicia w sprawie
zatrzymanego. Rwnoczenie moment zatrzymania i pierwszych czynnoci procesowych jest zwizany ze stresem i zaskoczeniem zatrzymanego, co moe prowadzi,
zwaszcza osob niewinn, pierwszy raz w yciu znajdujc si w tak dolegliwym
pooeniu, do podejmowania pochopnych decyzji, ktrych skutki mog zaway negatywnie na jej dalszych losach. Ze wzgldu na te okolicznoci konieczne jest umoliwienie zatrzymanemu efektywnej i profesjonalnej pomocy prawnej na kontrolowanym
w tej sprawie wstpnym etapie postpowania karnego. Brak dostpu do takiej pomocy
w takim momencie moe by przyczyn niesusznego skazania. Rwnoczenie
w wietle dyskutowanych propozycji zmiany modelu polskiego postpowania karnego
na w wikszym stopniu kontradyktoryjny (na etapie sdowym) jeszcze wikszego
znaczenia nabiera dostp do profesjonalnej pomocy prawnej od najwczeniejszego
stadium postpowania.
Naley wspomnie rwnie o prawie zatrzymanego do dania zawiadomienia
o fakcie zatrzymania odpowiedni osob i instytucj wynikajc z odpowiedniego
stosowania przepisw o tymczasowym aresztowaniu, na podstawie art. 245 2 k.p.k.
43
L.K. Paprzycki, Komentarz do art. 245 k.p.k., [w:] J. Grajewski (red.), Komentarz aktualizowany do art. 1-424 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postpowania karnego, LEX 2012.
44
Wyrok Trybunau Konstytucyjnego z dnia 11 grudnia 2012 r., K 37/11, Dz. U. 2012, poz.
1447.
122
Zgodnie z art. 248 1 i 2 k.p.k., wyznaczajcymi okres trwania omawianej instytucji, zatrzymanego naley natychmiast zwolni, gdy ustanie przyczyna zatrzymania, a take jeeli w cigu 48 godzin od chwili zatrzymania przez uprawniony organ
nie zostanie on przekazany do dyspozycji sdu wraz z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania. Naley go take zwolni na polecenie sdu lub prokuratora
oraz jeeli w cigu 24 godzin od przekazania go do dyspozycji sdu nie dorczono mu
postanowienia o zastosowaniu wobec niego tymczasowego aresztowania 45. Natomiast
art. 248 3 k.p.k. stanowi o niedopuszczalnoci ponownego zatrzymania osoby podejrzanej na podstawie tych samych faktw i dowodw.
Zgodnie z art. 246 k.p.k.: zatrzymanemu przysuguje zaalenie do sdu, w ktrym moe domaga si zbadania legalnoci (zgodno z obowizujcym prawem),
zasadnoci (zaistnienie wystarczajcych podstaw faktycznych uzasadniajcych podejrzenie popenienia przestpstwa) i prawidowoci (naleyty sposb wykonania czynnoci) jego zatrzymania46. Zaalenie przekazuje si niezwocznie sdowi rejonowemu
miejsca zatrzymania lub prowadzenia postpowania, ktry rwnie niezwocznie je
rozpoznaje, a w razie uznania bezzasadnoci lub nielegalnoci zatrzymania sd zarzdza natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego. Natomiast w wypadku stwierdzenia
bezzasadnoci, nielegalnoci lub nieprawidowoci zatrzymania sd zawiadamia o tym
prokuratora i organ przeoony nad organem, ktry dokona zatrzymania.
Przepisy dotyczce zaalenia na zatrzymanie znajduj swoje zastosowanie
w odpowiednim zakresie, na podstawie art. 247 1 k.p.k., do zatrzymania i przymusowego doprowadzenia, ktre jako odnoszce si wprost do osoby podejrzanej, moe
mie miejsce take na podstawie zarzdzenia prokuratora, jeeli zachodzi uzasadniona
obawa, e nie stawi si ona na wezwanie w celu przeprowadzenia czynnoci procesowej, w inny bezprawny sposb bdzie utrudniaa przeprowadzenie tej czynnoci albo
jeeli zachodzi potrzeba niezwocznego zastosowania rodka zapobiegawczego. Wolno
w tym celu zarzdzi przeszukanie.
Za niewtpliwie niesuszne zatrzymanie przysuguje osobie zatrzymanej odszkodowanie i zadouczynienie na podstawie art. 552 4 k.p.k., niezalenie od tego
czy zatrzymanie nastpio po czy przed wszczciem postpowania karnego 47. Prawo do
odszkodowania za niesuszne zatrzymanie wynika wprost z unormowania konstytucyjnego zawartego w art. 41 ust. 5 Konstytucji RP, ktre wskazuje, e kady bezprawnie
pozbawiony wolnoci ma prawo do odszkodowania48.
Prawo do obrony
Prawo do obrony jest jednym z podstawowych praw oskaronego w procesie
karnym. Naley ono do katalogu praw czowieka oraz jest zagwarantowane przez Kon-
45
49
C. Kulesza, Jako obrony formalnej jako warunek rzetelnego procesu (refleksje prawnoporwnawcze), [w:] J. Skorupka (red.), Rzetelny proces karny. Ksiga Jubileuszowa Profesor
Zofii widy, Warszawa 2009, s. 148-149.
50
P. Wiliski, Zasada prawa do obrony w polskim procesie karnym, Krakw 2006, s. 35-39.
51
L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykadu, Warszawa 2007, s. 104-105.
124
125
Postpowanie dyscyplinarne
Nie sposb nie wspomnie o konsekwencjach, jakie niesie ze sob naruszenie
prawa do obrony podczas zatrzymania, a mianowicie o postpowaniu dyscyplinarnym.
Naley podkreli, i art. 132 ust. 1 ustawy o Policji wskazuje jako przewinienie dyscyplinarne zarwno naruszenie dyscypliny subowej, jak i nieprzestrzeganie zasad
etyki zawodowej. Wystpuje tu zatem odniesienie tak do prawa, jak te do norm moralnych (de facto rwnie spisanych w przytaczanym wyej zarzdzeniu nr 805 Komendanta Gwnego Policji z 31 grudnia 2003 r.). Jak wskazuje W. Kotowski pojcia
dyscypliny subowej i etyki zawodowej nie s wprawdzie tosame, ale posiadaj
cechy wsplne. Polega to na tym, e policjant, ktry narusza zasady dyscypliny subowej, narusza rwnoczenie etyk zawodow. Natomiast w sytuacji naruszenia zasad
etyki zawodowej moe pozosta w zgodzie z dyscyplin subow 57.
Bezporednie odniesienie si w art. 132 ust. 1 ustawy o Policji do zasad etyki
zawodowej ma niebagatelne znaczenie, zwaajc na fakt, i konsekwencja ich naruszenia jest taka sama jak przy naruszeniu dyscypliny subowej. Mianowicie jest ni
poniesienie odpowiedzialnoci dyscyplinarnej. Podkrelenia wymaga rwnie fakt,
i pojcie naruszenia dyscypliny subowej zostao, w przeciwiestwie do nieprzestrzegania zasad etyki zawodowej, zdefiniowane wprost w art. 132 ust. 2 ustawy
o Policji. Natomiast do zagadnienia etyki ustawa odnosi si tylko i wycznie w art.
132 ust.1. Oczywistym jest zatem, e w tej kwestii zastosowanie mie bdzie wspominane ju w niniejszym opracowaniu zarzdzenie nr 805 Komendanta Gwnego Policji
z 31 grudnia 2003 r. w sprawie Zasad etyki zawodowej policjanta.
Z uwagi na fakt, e nie jest celem niniejszego opracowania kompleksowe omwienie postpowania dyscyplinarnego w Policji, podkrelenia wymaga jedynie zagadnienie charakteru wymierzanej policjantowi kary dyscyplinarnej. Zgodnie z art. 134 h
ust. 1 ustawy o Policji, kara ta powinna by wspmierna do popenionego przewinienia dyscyplinarnego i stopnia zawinienia. Tene przepis wskazuje w ust. 2 i 3 warunki,
odpowiednio, zaostrzenia i zagodzenia wymiaru kary. Zgodnie z pogldami doktryny,
zadaniem kary jest zapobieganie ponownemu popenieniu czynu zabronionego i wychowywanie. Policjant musi mie wiadomo nieuchronnoci kary, ktra ma go od-
56
strasza od nieetycznego zachowania. A co za tym idzie, zawsze w momencie zatrzymywania osoby podejrzanej, widzie czowieka, ktrego chroni zarwno domniemanie
niewinnoci, jak i prawo do obrony.
Zakoczenie
Prawo do obrony, zakorzenione w konstytucyjnej zasadzie demokratycznego
pastwa prawnego oraz aktach midzynarodowych, zostao zagwarantowane rwnie
przez kodeks postpowania karnego, a w konsekwencji uzyskao charakter realny
i efektywny. Aspekt efektywnoci jest rwnie silnie powizany ze rodkami przymusu, a szczeglnie z podstawow instytucj karnoprocesow, majc na celu zabezpieczenie prawidowego przebiegu procesu karnego zatrzymania.
Zatrzymanemu przyznaje si okrelone gwarancje procesowe, majce chroni
jego prawa i interesy, a jednoczenie sprawi, e stanie si on podmiotem, a nie
przedmiotem podejmowanych wobec niego dziaa. Wszelkie czynnoci przedsibrane
przez zatrzymujcego powinny respektowa uprawnienia przysugujce zatrzymanemu, a przede wszystkim nie narusza ich. Wskaza tutaj naley na fundamentalne znaczenie prawa do obrony osobistej oraz bezporedniego, niczym nieskrpowanego kontaktu z adwokatem, majcego istotny wpyw na strategi dziaania i ewentualn
w razie przedstawienia zarzutw lini obrony.
Podkreli naley, i policjant niezwykle czsto naraony jest na moliwo
znalezienia si w sytuacji, w ktrej swoje zachowanie dostosowa musi zarwno do
norm prawnych, jak i etycznych, wynikajcych z wykonywanego zawodu. Jedn z nich
jest niewtpliwie moment zatrzymania osoby podejrzanej. Funkcjonariusz zawsze powinien mie na wzgldzie, e kademu czowiekowi przysuguje niezbywalna ochrona
godnoci i tym wanie zaoeniem kierowa si w swoich dziaaniach.
127
Justyn Piskorski
Badanie OBOP z sierpnia 1997 r. (Zaufanie spoeczne do policji w ostatnich latach); zob.
te rozmow A. Karo-Ostrowskiej z P. Biedziakiem (KGP), Czy policja jest bezradna?,
Wi 2005, nr 1 (55), s. 38.
3
Zob. np. D. von der Pfordten, Czym jest Prawo? Cele i rodki, Archiwum Filozofii Prawa
i Filozofii Spoecznej 2010, nr 1, s. 17-18.
129
Zob. te E. Wiszowaty, Etyka Policji. Midzy prawem, moralnoci i skutecznoci, Warszawa 2011, s. 134 i nast.
14
O relacyjnym ujciu zaufania zob. P. Kaczmarek, Zaufanie do zawodw prawniczych
w spoeczestwie ryzyka, w: H. Izdebski, P. Skuczyski (red.), Etyka prawnicza. Stanowiska
i perspektywy 2, Warszawa 2011, s. 11 i nast.
15
J. P. Reemtsma, Zaufanie i przemoc. Esej o szczeglnej konstelacji nowoczesnoci, Pozna
2011, s. 28-36.
16
P. Sztompka, Zaufanie, s. 345-350.
132
Policji dotyczy w szczeglnoci instytucjonalizacja ochrony porzdku publicznego. Jest ona pochodn braku zaufania do spontanicznego przestrzegania prawa przez
obywateli. Przynajmniej cz z nich mona podejrzewa o amanie prawa. Dlatego
konieczne jest wyksztacenie struktur dyscyplinujcych. Obejmuj one kontrol wypeniania obowizkw obywatelskich. Policja otoczona zaufaniem atwiej te obowizki
kontrolne wykona. W przeciwnym razie obywatele przyjm stanowisko wobec niej
wrogie i zapobiega bd nawet moliwoci kontroli, ktra przy braku zaufania traktowana jest jako dziaanie represyjne, a co najmniej opresyjne.
Takie zachowania s waciwe dla systemw autokratycznych, despotycznych,
dyktatorskich i totalitarnych. W tych systemach, w odrnieniu od demokracji, instytucjonalizuje si zaufanie i dy do przeksztacenia jej w wymg, obwarowany sankcjami formalnymi. Zaufaniem tak wymuszonym moe by objty bd wadca, bd cay
system autokracji. Instytucjonalizacja takiego systemu jest realizowana przy pomocy
socjalizacji politycznej, indoktrynacji, cenzurowania mediw, tamowania dopywu
informacji, cis kontrol polityczn i w kocu surowe karanie naduywania zaufania
(np. w postaci dziaalnoci opozycyjnej, prezentacji zwtpienia czy krytyki) 17. Take tu
ma do odegrania swoja rol Policja jako instytucja wymuszajca tym razem zaufanie
do wadzy.
Autorytet wadzy jest zatem cile zwizany z istnieniem zaufania obywateli do
niej, a zaufanie to w rnych systemach moe by odmiennie instytucjonalizowane.
Jednak niezalenie od systemu z instytucjonalizacj t zwizane s suby policyjne.
Podkreli take naley, e zaufanie obywateli do pastwa wpywa istotnie na jego
si. Ta sia wyznaczana jest przez zdolno do formuowanie i wdraania polityki,
stanowienia prawa, administrowania w sposb efektywny i przy pomocy minimalnej
biurokracji, kontrolowania korupcji, utrzymywania wysokiego poziomu przejrzystoci
i odpowiedzialnoci instytucji rzdowych oraz egzekwowania prawa.18
Istnienie zaufania do pastwa, do Policji jest jednym z kluczowych czynnikw
funkcjonowania samej wadzy. Model wadzy oparty na wzajemnoci jest jedn z najbardziej efektywnych jej form. Policja zapewniajca poczucie bezpieczestwa obywatelom wzbudza w nich zaufanie, a to rodzi wzajemno w postaci poczucia obowizku
dostosowywania si do oczekiwa pastwa. Skuteczno mechanizmu zaufania moe
opiera si nie tylko na wzajemnoci, ale take na poczuciu obowizku zadouczynienia19.
Metod przywrcenia lub utrwalenia zaufania do Policji, a tym samym do pastwa, jest waciwe skonstruowanie pewnego wzorca postpowania. W literaturze
etycznej, wzorce takie s czstsze nawet ni w literaturze prawniczej20. Wzr osobowy
moe by pozbawiony wszelkich rysw indywidualnych, ale moe to by take konkretna osoba. Dalej interesowa nas bdzie tylko ten wzorzec normatywnych, cho
oczywiste jest pedagogiczne znaczenie wzorcw konkretnych. To one z pewnoci
17
21
Rytualizm
Na ten wzorzec policjanta idealnego, dobrego, czy policjanta dzielnego opiekuna, ktrego obowizki moralne zostay wytyczone czeka szereg niebezpieczestw.
Te zagroenia mog go atwo przeksztaci w ndznika, godnego potpienia. Nie trzeba tu poddawa ocenie poszczeglnych zagroe, gdy w gruncie rzeczy, te s w miar
dobrze poznane24. Przypomnie mona jednak kilka koncepcji dostosowania do zaburzenia struktury celw kulturowo akceptowanych i zinstytucjonalizowanych spoecznie
rodkw. W klasycznym mertonowskim opisie dysfunkcji oczywiste zagroenia patologiczne wynikaj z przyjcia postawy innowacyjnej. Chcc szybko dorobi do stosunkowo niewielkiej pensji, moe policjant siga po rodki instytucjonalnie (prawnie)
zakazane. Ten stan nie budzi wtpliwoci naruszanie prawa, popenianie przestpstw
jest tak oczywistym zachowaniem wymagajcym potpienia w ramach struktur wewntrznych regu odpowiedzialnoci, e nie trzeba go szerzej rozwija. Zwrci jednak
naley uwag, e system zasad etycznych zosta w pewnym przynajmniej stopniu odseparowany od przepisw prawa. Tym atwiej jest poszukiwa rde zachowa
nieetycznych w innych ni innowacyjne sposobach adaptacji. Wydaje si, e niezwykle aktualnym problemem pracy Policji jest rytualizm. Ujmowany by on jako postawa
odrzucenia celw kulturowych i obnienia aspiracji. Ten mechanizm nie jest klasyfikowany czsto jako problem spoeczny. Jednak w pracy wymagajcej osobistego powicenia i zaangaowania staje si nad wyraz kontrowersyjny. Syndrom rytualisty
opisywa R. K. Merton takimi przyjtymi w kulturze frazesami jak: Nie bd si wychyla; Grunt to dziaa bezpiecznie; Jestem zadowolony z tego co mam; Nie
mierz wysoko nie spotka ci wtedy rozczarowanie. Ta postawa jest manifestacj
prywatnej ucieczki od niebezpieczestw i frustracji, ktre wydaj si nieodczne od
wspzawodnictwa o najwaniejsze wartoci kulturowe25.
Struktura spoeczna Policji sama w sobie jest naraona na istotne dysfunkcje
zwizane z generowaniem zachowa rytualnych26. Ta skonno do przenoszenia istotnych akcentw z pewnej nieuchwytnoci sentymentw moralnych na rzecz formalizowania regu moralnych ma swoje rda przede wszystkim w zanegowaniu koncepcji
prawa naturalnego27. A charakterystyczne jest, e moralnoci nie daje si w adnej
mierze uj w sztywne ramy. Z tego wzgldu zawodz racjonalizujce moralne emocje
koncepcje owieceniowej racjonalnoci. Niestety, nie jest przydatna take utylitarna
koncepcja deontologiczna, ktra staje si jednym z istotnych rde obecnego rytualizmu. Nie moemy konsekwentnie stosujc t koncepcj bada nastpstw czynu, aby
oceni jego znaczenie w kategoriach moralnych. Moralno staje si dziaaniem normatywnie regulowanym, weryfikuje si j jedynie sprawdzajc zgodno czynw
z przepisami sformuowanymi dla takich czynw. Mona zatem powiedzie, e ciy
24
W takich strukturach dochodzi jednak do przeniesienia uczu z celw organizacji jako caoci na pojedyncze szczegy zachowa okrelone w przepisach. Przestrzeganie przepisw staje si celem samym w sobie. Jest to tzw. mechanizm przeniesienia
celw, w ktrym warto instrumentalna staje si wartoci ostateczn. Dyscyplina
staje si wartoci zasadnicz w yciu biurokraty. Wanie na tej podstawie pojawia si
formalizm i rytualizm. Przesadne stosowanie si do zalece generuje patologi. Kracowym stanem staje si biurokrata wirtuoz, ktry nigdy nie zapomina najdrobniejszego szczegu okrelajcego podstawy jego dziaania, ale w efekcie nie jest w stanie
dziaa na rzecz celw struktury31.
Transpozycja powyszych refleksji Mertona o biurokracji na sytuacj Policji jest
niezwykle prosta. Zasady etyki powinny zatem znajdowa zastosowanie w odpowiednich proporcjach. Powinny zapewnia moliwo dziaania zgodnego z sumieniem
i z drugiej strony oceny wynikw tego dziaania, ale take pozwala na pragmatyczn
ocen dziaalnoci funkcjonariuszy, a tu powinna liczy si przede wszystkim zdolno
realizowania celw Policji, a nie przestrzegania szeregu szczegowych zarzdze
i polece, ktrych wykonywanie zabi by mogo skuteczno dziaania caej struktury.
Ta rola oceny indywidualnych przypadkw powinna nalee do przedstawicieli organw dyscyplinarnych. Zastrzec naley, e ta skala ocen uwalniajcych niekiedy od
obowizkw formalnych, nie moe dotyczy sytuacji popenienia przestpstwa, a nawet wykroczenia, a nadto musi uwzgldnia skutki dziaania sprawcy.
Jest take etyka jednym z fundamentw ksztatowania struktury spoecznej.
To w oparciu o zestaw wsplnych wartoci pojawia si kwestia moralna. Jak przyj
T. Parsons, ktrego przy omawianiu problematyki wzorw osobowych pomin,
ze wzgldu na znaczenie jego koncepcji znaczenia rl spoecznych, problematyka moralna pojawia si, gdy zakcone zostaj istotnie mechanizmy integralnoci lub solidarnoci systemu spoecznego. Tylko system oparty na solidarnoci wymusza okrelenie pewnych dziaa jako wymaganych w interesie integralnoci samego systemu
a innych jako niekompatybilnych z t integralnoci. Wymg integralnoci organizuje
zatem take system sankcji. Niewtpliwie postpowania dyscyplinarne nale do systemu szeroko stosowanych sankcji. Zbiorowo funkcjonariuszy sub pastwowych
dostaje je jako narzdzia, przy pomocy ktrych moe zdefiniowa kwesti ufnoci.
Moe ona przy ich pomocy zada pytanie: Czy jeste jednym z nas?32. Przy pomocy
zasad etyki mona weryfikowa kwestie lojalnoci i zaufania.
Na koniec moe warto zauway, e problem ocen etycznych musi by osadzony precyzyjnie w strukturze Policji, a tam zakres powinnoci wytyczony jest zarwno
struktur hierarchii subowej jak i zaplecza organizacyjnego, itp. Na przeoonych
ciy bd obowizki skierowane do wewntrz, takiego zorganizowania pracy podwadnych, jak i stworzenia im takich warunkw, aby mogli jak najskuteczniej wykonywa swoje ustawowe zadania. Take tutaj pojawi si mog oceny moralne, zwizane z nastpstwami nieprawidowego dziaania. Zatem dobry policjant bdzie zdolny
nie tylko bezporednio realizowa cele Policji, ale take wpywa na ich wykonanie
w sposb poredni33. Te wzgldy prakseologiczne wymagaj te wiadomoci koniecznoci posugiwania si w zarzdzaniu podlegymi funkcjonariuszami nie tylko
31
137
karami, ktre s traktowane jako bodce powstrzymujce, ale take siganie do nagrd, ktre bd wzmacnia odpowiednie postawy34.
Podsumowanie
Jedn z podstawowych funkcji Policji jest budowanie zaufania obywateli do
pastwa i pastwa do obywateli. Te wymogi, acz nie wymienione wprost w ustawie s
oczywiste w kontekcie spoecznego funkcjonowania tak duej organizacji spoecznej.
Dla okrelenia sfery zobowizania Policji w dziedzinie zaufania kluczowe znaczenie ma przysiga policyjna, ktra czyni obywateli beneficjentami zobowizania
kadego funkcjonariusza, a policjantw czyni gwarantami bezpieczestwa. Zakres tych
zobowiza wytycza wzorzec dobrego policjanta.
Wzorce etyczne musz by budowane w oparciu o uwzgldnienie bodcw moralnych, opartych na emocjach. S one wprawdzie czsto nieuchwytne, niemoliwe do
sprecyzowania. Jednak nadmierna koncentracja na ustanowieniu reguy pragmatycznej
pozbawi j moe charakteru generalnego i abstrakcyjnego. Z tym z kolei wie si
negacja zdolnoci rozpoznawania moralnoci. Sposb uregulowania w ustawie o Policji (ale take w szeregu innych ustaw pragmatycznych) zasad etycznych jako alternatywny do naruszenia dyscypliny subowej.
W koncepcji dzielnego opiekuna wyranie widoczna jest rola konstrukcji zasad
etycznych, ktra moe dziki niemu zyska pewn konkretyzacj. Rol postpowa dyscyplinarnych jest take zapewnienie sprawiedliwoci, jako susznego roszczenia zwizanego z naruszeniem obowizku. Postpowanie dyscyplinarne powinno by widziane jako dotrzymanie obietnicy pochodzcej z prawnych obowizkw (zada) naoonych na Policj.
Dla skutecznoci systemu policyjnego naley zagwarantowa w nim autonomi
sumie poszczeglnych funkcjonariuszy. To wanie ich postpowanie oceniane
w kategoriach moralnych sta si musi podstaw postpowa dyscyplinarnych dotyczcych naruszenia zasad etyki zawodowej. Pogodzi si naley z tym, e znaczna ich
cz nie zostanie uregulowana w postaci zarzdze, a rdem oceny bdzie konstrukcja idealna dobrego policjanta, do ktrego cech immanentnych bdzie naleao
postpowania zgodne ze wskazaniami prawidowo uksztatowanego sumienia.
Po stronie caej struktury spoecznej Policji ley take obowizek zapewnienia
jej funkcjonariuszom zespou celw, ktre powinny sta si gwnym czynnikiem motywujcym do zachowa prawidowych i podanych z punktu widzenia celw i funkcji Policji. To nieustajce przypominanie o znaczeniu tych funkcji w efekcie prowadzi
bdzie do zapewnienia poczucia sensu i waciwego stopnia integracji jednostek
ze struktur, a przez to z caym spoeczestwem.
Tytuem zakoczenia niech zabrzmi jeszcze raz R. K. Merton: Biurokracja za
wszelk cen unika publicznej dyskusji dotyczcej technicznych aspektw swojego
dziaania, cho zdarza si mog publiczne debaty na temat jej polityki administracyjnej35. Niech ta konferencja, powicona zasadom etyki sub mundurowych stanie si
dowodem pokonywania ogranicze wasnej struktury przez Policj, poprzez manifestacj woli dyskutowania problemw niewtpliwie delikatnych, do jakich nale zagadnienia postpowa dyscyplinarnych.
34
Roman Rauhut
Rozumienie powinnoci
Etyka zawodowa, czyli deontologia nazywana jest rwnie nauk o powinnociach, czyli nauk o tym, jak powinni postpowa przedstawiciele danej grupy zawodowej. Istniejce kodeksy etyki zawodowej odgrywaj dwie podstawowe role: po
pierwsze wspomagaj prawne unormowania dotyczce wykonywania zawodu, po drugie za reguluj sfery, o ktrych prawo nie wypowiada si, a ktre s istotne w codziennym wykonywaniu obowizkw subowych1. Innymi sowy, w deontologiach
zawarte zostay te sformuowania i oczekiwania skierowane do danej grupy zawodowej, ktre nie zostay zawarte w innych przepisach prawa. Moemy zada sobie pytanie, dlaczego nie zostay te zasady skodyfikowane w innych przepisach? Najprostsz
odpowiedzi jest stwierdzenie poniewa jest to bardzo trudne, a czasami wrcz niemoliwe.
Kiedy po raz pierwszy policjanci kursw podstawowych stykaj si z zasadami
etyki zawodowej policjanta s zazwyczaj zaskoczeni tym, jak mao kategoryczne s te
zasady, jak bardzo oglny jest uyty tam jzyk, jak szerokie spektrum postaw i zachowa moe si zawiera w kadej normie. Najlepszym przykadem moe by paragraf
stanowicy o tym, e funkcjonariusz publiczny powinien wystrzega si korupcji
w kadej jej postaci. W odbiorze modego policjanta norma nie jest tak kategoryczna
jak by tego oczekiwa - jak tumacz, skoro powinien, to nie musi.
W kadym spoeczestwie funkcjonuj zasady i normy o wysokim stopniu
uoglnie, ktre na tym poziomie pasuj do rnych zdarze, mog by wykorzystane
w wielu przernych sytuacjach. Sprecyzowanie ich i uszczegowienie moe spowodowa, e bd one miay zastosowanie jedynie do czci zdarze lub okolicznoci.
Bogactwo jzyka powoduje, e istnieje wiele zwrotw, zasad czy terminw, ktrych
wymowa jest uwarunkowana wieloczynnikowo. Do takich czynnikw nalee bdzie
subiektywna relacja osoby do danego zdarzenia, interakcja, ktra midzy osobami
zachodzi, cechy tych osb lub te sytuacja, w ktrej zdarzenie jest rozpatrywane.
W zasadach etyki zawodowej policjanta jest wiele terminw, ktre s wanie
ogln sugesti waciwego postpowania bd zachowania. Do terminw takich nale np. postpowanie zgodnie z najlepsz wol i wiedz, z naleyt uczciwoci, rzetelnoci, wykazywanie si odpowiedzialnoci, odwag i ofiarnoci. Kady z tych terminw bdzie u odbiorcy wywoywa jakie skojarzenie, obraz jakiego zdarzenia, lecz
u kadego bdzie to zgoa inny obraz zbudowany na subiektywnym dowiadczeniu,
emocjach. Pomimo e termin jest konkretny, jego odbir bdzie rny. Podobnie bdzie ze zrozumieniem nasycenia treci tego terminu, z jego gbi zaangaowania
osoby. Rzetelne postpowanie bdzie miao wiele znacze. Dla przeoonego rzetelne
postpowanie policjanta dochodzeniowego bdzie sytuacj, gdy ten policjant po
otrzymaniu wanej sprawy do prowadzenia zaangauje si w ni caym sob, nie zwa1
Etyka Zawodowa Policjanta, materiay pokonferencyjne pod redakcj Mariusza Roga; Szczytno 1999, s. 6 i n.
139
ajc na powicony sprawie czas i rodki. Natomiast dla tego policjanta rzetelnym
podejciem bdzie zaangaowanie w spraw czasu i rodkw dostpnych policjantowi.
Kady z nich bdzie rozumia rzetelne postpowanie na swj sposb, a wyobraenie
o znaczeniu tego terminu bdzie budowa na swoim subiektywnym dowiadczeniu
i oczekiwaniach. Podobnie bdzie to wyglda w przypadku ofiarnoci i odwagi. Dla
jednego policjanta ofiarnoci i odwag bdzie rzucenie si w nurt rzeki, aby ratowa
tonc osob, nie zwaajc na niebezpieczestwo, a dla innego policjanta zachowanie
takie bdzie niepotrzebn brawur, bo wystarczy przecie znale jaki drg lub ga,
aby pomc toncemu.
Normy zawarte w zasadach etyki policjanta stanowi czsto przeduenie lub
rozszerzenie przepisw normalizujcych lub porzdkujcych jak sfer funkcjonowania grupy zawodowej. Przepisy mundurowe okrelaj jednoznacznie jak powinien by
umundurowany funkcjonariusz w danej sytuacji, czy to bdzie suba na terenie jednostki, czy te udzia w uroczystociach z okazji wita Policji. Trudno jest jednak
w precyzyjnym przepisie umieci opisy niechlujnego wygldu umundurowania czy
te sposobu uycia sortw w nieprzepisowy sposb. Katalog niewaciwych zachowa
byby zawsze niepeny, bo pomysowo ludzka w tym wzgldzie jest dua. Nikt
w kocu nie bdzie opisywa, ile plam po ketchupie jest dopuszczalnych na klapie
marynarki subowej oraz jak bardzo sprana moe by koszula subowa czy spodnie.
Schludno zawarta w przepisie jest terminem na tyle uniwersalnym, e moe w sobie
opisywane kwestie zawrze. Oczywicie subiektywizm w ocenie schludnoci moe
by, i najczciej bdzie, uwarunkowana rol w grupie oraz dowiadczeniem i indywidualnym wyczuciem estetyki.
Bezstronno zapisana w innym miejscu nie budzi tak wiele kontrowersji, tym
bardziej, e doprecyzowana, a raczej rozszerzona zostaa bardzo szczegowo przez
wymienienie grupy przyczyn. Oczywicie zachowanie bezstronnoci w realnej sytuacji
interwencji domowej, gdzie policjant zapoznaje si z relacj jednej ze stron, bo druga
strona ucieka z miejsca zdarzenia lub zostaa zawieziona do izby wytrzewie jest
do trudna. Tutaj najlepszym remedium jest due dowiadczenie zawodowe, lub,
a najlepiej rwnie, dowiadczenie yciowe. Dziesitki czy setki przeprowadzonych
interwencji ucz policjanta, jak mylne i subiektywne s jednostronne relacje i jak duym marginesem bdu s obarczone. Nawet te przekazane w dobrej wierze s skaone
konfliktami interesw i zalenoci. Dopiero dowiadczenie zawodowe uczy, jakie cele
moe prbowa osign strona, w jaki sposb wykorzystany moe by przez strony
fakt interwencji. Z drugiej strony to samo due dowiadczenie powoduje, e policjant
jest prawie zawsze sceptyczny i nieufny w stosunku do wszystkich i wszystkiego, a to
znowu moe powodowa dalsze konsekwencje negatywnie wpywajce na inn zalecan postaw, jak jest yczliwo. Sownikowa definicja tego terminu to: yczliwy,
otwarty, przyjazny, przychylnie nastawiony. Wyobramy sobie teraz sytuacj tej samej
konfliktowej interwencji, gdzie dwie skcone strony nawzajem obrzucaj si epitetami, a kady przejaw yczliwoci policjanta w stosunku do jednej ze stron bdzie odczytywany za stronniczo i knowania przeciwko drugiej. W tej sytuacji o wiele lepiej
sprawdzi si zalecenie zachowania taktu, czyli jak tumaczy sownik, jest to umiejtno zachowania si, postpowania z wyczuciem, z umiarem stosownie do okolicznoci. Ta umiejtno powinna by stosowana przez policjanta stale, niezalenie od
okolicznoci, ale dostosowywanie zachowania do sytuacji jest moliwe jedynie wtedy,
140
gdy wiemy, jakie zachowanie w danej sytuacji jest najlepsze i daje najwiksze efekty,
a ta wiedza przychodzi z wiekiem i dowiadczeniem zawodowym.
W tym miejscu warto powiedzie kilka sw o postulowanej wraliwoci i takcie
policjanta w stosunku do ofiar przestpstwa. Nadmierna wraliwo bdzie negatywnie
wpywa na skuteczno dziaania i obiektywizm, jej brak bdzie postrzegany jako
cynizm i rutyna. Jak ju wczeniej powiedziaem, taktowne zachowanie sprawdzi si
w kadej sytuacji, ale jest uwarunkowane dowiadczeniem, jednoczenie to samo dowiadczenie zawodowe powoduje u wielu policjantw zanikanie wraliwoci na cierpienie i krzywd, z ktr styka si praktycznie na co dzie. Z czasem, pocztkowa
wraliwo maleje, a czasami zanika, jake trudno jest znale zoty rodek.
Waciwe zrozumienie powinnoci zawartych w zasadach etyki zawodowej jest
rne. Modzi adepci sztuki policyjnej mog mie trudno w ich waciwym zrozumieniu i zinterpretowaniu. Nie majc wiedzy i dowiadczenia zawodowego musz si
uczy na przykadach, niestety najczciej tych negatywnych. Z drugiej strony dowiadczony policjant, ktry wie, z jakimi sytuacjami moe si spotka i jak naley
postpowa w trakcie wykonywania czynnoci subowych, moe by skaony rutyn,
lecz jedynie on bdzie zna zoty rodek, bdzie wiedzia, w jakich zakresach postpowanie policjanta jest waciwe i skuteczne. Jak daleko siga ofiarno i odwaga, jak
powinna wyglda rzetelno, schludno i takt. Ideaem byoby poczenie wraliwoci modego policjanta z jego yczliwoci, moe czasami zabarwion naiwnoci,
z wiedz i dowiadczeniem zdobytym przez lata pracy. Niestety ta sytuacja pozostaje
tylko pobonym yczeniem. Co zatem ze swojej strony moemy uczyni? Moemy,
a raczej musimy uczy modych adeptw sztuki policyjnej rozumienia zasad i powinnoci tak, aby nie traktowali powinnoci jak abstrakcyjnego niezrozumiaego postpowania, ale raczej jako obowizek, zalecenie, nakaz postpowania, w ktrym do jego
wypenienia ustawodawca da policjantowi moliwo dostosowania zachowania lub
postpowania do sytuacji i okolicznoci, w ktrych policjant si znalaz. Bo te, jak
wiemy, prawie zawsze si rni.
141
Bibliografia
Alexander J. C., Znaczenia spoeczne, Krakw 2010
Bauman Z., Etyka ponowoczesna, Warszawa 2012
Bkowski T., Bielski P., Kaszubowski K., Kokoszczyski M., Stelina J., Warylewski
J., Wierczyski G., Zasady techniki prawodawczej. Komentarz, ABC 2003, LEX
Birnbacher D., Odpowiedzialno za przysze pokolenia, Warszawa 1999
Bobkowski A., Istota prawna przepisw dyscyplinarnych. Dokoczenie, Przegld
Policyjny 1937, nr 5
Bodio J., Glosa do wyroku Sdu Najwyszego z dnia 15 lipca 2010 r., SDI 12/10, Palestra 2012, nr 5 - 6
Bogomilska - Krl M., Formy winy w prawie karnym w wietle psychologii, Warszawa 1991
Bojaczyk A., Z problematyki relacji midzy odpowiedzialnoci dyscyplinarn i karn (na przykadzie odpowiedzialnoci dyscyplinarnej zawodw prawniczych), Pastwo i Prawo 2004, z. 9
Bojaczyk A., Razowski T., Konsekwencje procesowe przewinienia dyscyplinarnego
bdcego przestpstwem, Prokuratura i Prawo 2009, nr 11-12
Bojarski T., Kilka uwag na temat relacji midzy odpowiedzialnoci dyscyplinarn
a karn, Pastwo i Prawo 2005, nr 3
Bojarski M., Radecki W., Kodeks wykrocze. Komentarz, Warszawa 2011
Bralczyk J., Wasilewski J., Jzyk w mediach. Medialno jzyka, [w:] Z. Bauer,
E. Chudziski (red.), Dziennikarstwo i wiat mediw, Krakw 2008
Brandt R. B., Etyka. Zagadnienia etyki normatywnej i metaetyki (tumaczenie B. Stanosz), Warszawa 1986
Brzeziski J., Toeplitz Winiewska M., Chyrowicz B., Poznaniak W., Etyka zawodu
psychologa, Warszawa 2009
Buchaa K., Bezprawno przestpstw nieumylnych oraz wyczajce je dozwolone
ryzyko, Warszawa 1971
Buchaa K., Prawo karne materialne, Warszawa 1980
Buchaa K., Prawo karne materialne, Warszawa 1989
Buchaa K., Zoll A., Polskie prawo karne, Warszawa 1995
Bulenda T., Hoda Z., Rzepliski A., Prawa czowieka a zatrzymanie i tymczasowe
aresztowanie w polskim prawie i praktyce jego stosowania, [w:] Z. Hoda, A. Rzepliski
(red.), Zatrzymanie i tymczasowe aresztowanie a prawa czowieka, Lublin 1992
Cora ., Obowizki organu zatrzymujcego wynikajce z art. 244 2 k.p.k.,
[w:] P. Hofmaski (red.), Wzowe problemy procesu karnego, Warszawa 2010
142
Czarnik T., Prawo i jego podstawy moralne, [w:] J. Pawlica (red.), Etyka a prawo i praworzdno. Materiay IX Jagielloskiego Sympozjum Etycznego, Krakw 1997
Ciepy F., O dowartociowanie retrybutywnej racjonalizacji kary, [w:] Hominum causa
omne ius constitutum est. Ksiga Jubileuszowa ku czci Profesor Alicji Grzekowiak,
Lublin 2006
Ciepy F., Idea resocjalizacji w prawie karnym, [w:] B. Kadon (red.), Profilaktyka,
resocjalizacja, rewalidacja pomoc rodzinie, Sandomierz - Stalowa Wola 2007
Ciepy F., Chrzecijaska koncepcja karny kryminalnej a wspczesne pogldy na
kar, Lublin 2010
Cielak M., Polskie prawo karne. Zarys systemowego ujcia, Warszawa 1994
Cielak M., Polskie prawo karne. Zarys systemowego ujcia, Warszawa 1995
Cielak W., T. Kanty, Glosa do wyroku Sdu Najwyszego z 15 lipca 2010 r., SDI
12/10, Palestra 2012, nr 5 - 6
Ciosek M., Psychologia sdowa i penitencjarna, Warszawa 2001
Cora ., Zatrzymanie stadionowe, Prokuratura i Prawo 2009, nr 2
Curyo J., Przyjcie informacji o przestpstwie. Postpowanie sprawdzajce. Odmowa
wszczcia postpowania. Wszczcie postpowania przygotowawczego, Pia 2011
Czarnecki P., Marii Ossowskiej nauka o moralnoci, Warszawa 2005
Czerniakiewicz J., Etyka policji i prba zestawienia gwnych poj, [w:] J. Czerniakiewicz (red.), Wybrane zagadnienia etyki policji, Szczytno 1995
Czarnik T., Prawo i jego podstawy moralne, [w:] J. Pawlica (red.), Etyka a prawo i praworzdno. Materiay IX Jagielloskiego Sympozjum Etycznego, Krakw 1997
Czy policja jest bezradna?, Wi 2005, nr 1 (55), rozmowa A. Karo-Ostrowskiej
z P. Biedziakiem (KGP)
wikalaski Z., Bd co do bezprawnoci czynu w polskim prawie karnym, Krakw
1991
Daszkiewicz W., Swoboda wypowiedzi jako przesanka wanoci dowodu w procesie
karnym, Pastwo i Prawo 1979, nr 8-9
Daszkiewicz W., Taktyka kryminalistyczna a procesowe gwarancje jednostki i prawa
obywatelskie, Pastwo i Prawo 1985, nr 3
Dbski R., Pozaustawowe znamiona przestpstwa. O ustawowym charakterze norm
prawa karnego i znamionach typu czynu zabronionego nie okrelonych w ustawie,
d 1995
Eichstaedt K., Postpowanie przyspieszone, Prokuratura i Prawo 2007, nr 6
Erciski T., Pachta M., Rola zezna wiadkw na tle zasady swobodnej oceny dowodw,
[w:] S. Walto (red.), wiadek w procesie sdowym, Warszawa 1985,
Exner F., Das Wesen Fahrlssigkeit, Leipzig Wien 1910
143
Hoda J., Hoda Z., rawska B., Prawo karne wykonawcze, Warszawa 2012
Hoyst B., Problemy etyki w dziaalnoci Policji, [w:] A. Nowak (red.), Problemy nauk
penalnych, Katowice 1996
Izdebski H., Skuczyski P. (red.), Etyka zawodw prawniczych. Etyka prawnicza,
Warszawa 2006
Izdebski H., Zarzdzanie etyk za porednictwem kodeksw etyki zawodowej, [w:]
J. Czaputowicz (red.), Etyka w subie publicznej, Warszawa 2012
Janusz - Pohl B., Model postpowania dyscyplinarnego w sprawach studentw, Ruch
Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 2013, nr 2
Jedynak S. (red.), May sownik etyczny, Bydgoszcz 1994
Jdrzejewski Z. Wina i bezprawno w prawie cywilnym i karnym, Ius Novum
2008, nr 4
Jdrzejewski Z., Bezprawno jako element przestpnoci czynu. Studium na temat
struktury przestpstwa, Warszawa 2009
Jwiak P., Stosowanie prawa karnego materialnego i procesowego w postpowaniu
dyscyplinarnym policjantw (zarys problematyki), [w:] P. Jwiak, W. S. Majchrowicz (red.), Odpowiedzialno dyscyplinarna w Policji, Pia 2011
Jwiak P., Instytucja uaskawienia refleksje na paszczynie odpowiedzialnoci
dyscyplinarnej w subach mundurowych, [w:] P. Jwiak, K. Opaliski (red.), Wzowe problemy prawa dyscyplinarnego w subach mundurowych, Pia 2012
Kaczmarek P., Zaufanie do zawodw prawniczych w spoeczestwie ryzyka,
[w:] H. Izdebski, P. Skuczyski (red.), Etyka prawnicza. Stanowiska i perspektywy 2,
Warszawa 2011
Kalisz T., Nadzr penitencjarny a nadzr procesowy nad zatrzymaniem, Prokuratura
i Prawo 2011, nr 11
Kaftal A., Niektre zagadnienia prawa dowodowego w wietle k.p.k. z 1969 r., Pastwo i Prawo 1970, nr 1
Karaniewicz J., System polskiego wiziennictwa na tle europejskich standardw resocjalizacji i readaptacji skazanych, [w:] E. Dynia, Cz.P. Kak, Europejskie standardy
ochrony praw czowieka a ustawodawstwo polskie, Rzeszw 2005
Kosiska K., Etyczny i pragmatyczny. Polskie dyskursy polityczne po 1989 roku,
Warszawa 2012
Kopczyski G., Szostak M., Kryminalistyczna problematyka przesuchania wiadka na
tle nowego kodeksu postpowania karnego, [w:] L. Bogunia (red.), Nowa kodyfikacja
prawa karnego, t. III, Wrocaw 1998
Korczyski D., Zbieg odpowiedzialnoci dyscyplinarnej z odpowiedzialnoci karn
lub za wykroczenie, [w:] P. Jwiak, M.S. Majchrowicz (red), Odpowiedzialno dyscyplinarna w Policji, Pia 2011
145
Kostaski P., Zbir zasad etyki adwokackiej i godnoci zawodu - jako korporacyjny
kodeks etyczny, a system prawa, Edukacja Prawnicza 2006, nr 5
Kotowski W., Ustawa o Policji. Komentarz praktyczny, Warszawa 2004
Kotowski W., Ustawa o Policji. Komentarz. ABC 2008, LEX
Krpiec M.A., Filozofia prawa, [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. 3, Lublin
2002
Kruk M., Mediacja midzy pokrzywdzonym a sprawc przestpstwa jako forma rozwizywania konfliktw, Archiwum Kryminologii 2007-2008, t. XXIX-XXX
Kruszyski P., Zasada domniemania niewinnoci w polskim procesie karnym, Warszawa 1983
Kruszyski P., Podstawowe zasady procesu karnego w nowej Konstytucji i ich realizacja w Kodeksie postpowania karnego z 6 czerwca 1997 roku, [w:] T. Nowak (red.),
Nowe prawo karne procesowe. Zagadnienia wybrane. Ksiga ku czci Profesora Wiesawa Daszkiewicza, Pozna 1999
Kuczyski T., Odpowiedzialno porzdkowa i dyscyplinarna, [w:] T. Kuczyski,
E. Mazurczak Jasiska, J. Stelina, System prawa administracyjnego. Stosunek subowy. Tom 11, Warszawa 2011
Kuczyski T., Odpowiedzialno funkcjonariusza sub zmilitaryzowanych za przewinienie dyscyplinarne mniejszej wagi, Zeszyty Naukowe Sdw Administracyjnych
2012, nr 6
Kudrelek J., Wojciechowska I., Postpowanie przygotowawcze, wybrane zagadnienia,
orzecznictwo, przykady, Szczytno 2009
Kulesza M., Nizioek M., Etyka suby publicznej, Warszawa 2010 Lachowski J.,
Przejawy obiektywizacji odpowiedzialnoci karnej w k.k. z 1997, Studia Prawnicze
2006, nr 1
Kulesza C., Jako obrony formalnej jako warunek rzetelnego procesu (refleksje prawnoporwnawcze), [w:] J. Skorupka (red.), Rzetelny proces karny. Ksiga Jubileuszowa
Profesor Zofii widy, Warszawa 2009
Kulicki M., Kryminalistyka, Wybrane problemy teorii i praktyki ledczo-sdowej,
Toru 1994
Kurzpa B., Podstp w toku czynnoci karnoprocesowych i operacyjnych, Toru 2003
Kurzpa B., Podstp przy zwalczaniu przestpczoci zorganizowanej, Prokurator
2001, nr 1
Lazari Pawowska I., Etyki zawodowe jako role spoeczne, [w:] A. Sarapata, Etyka
zawodowa, Warszawa 1971
Lazari Pawowska I., Etyka. Pisma wybrane, Wrocaw 1992
Legowicz E., Problemy moralne w pracy operacyjnej i dochodzeniowo-ledczej policji, [w:] J. Czerniakiewicz (red.), Wybrane zagadnienia etyki policji, Szczytno 1997
Leoski Z., Odpowiedzialno dyscyplinarna w prawie PRL, Warszawa 1959
146
147
148
cisowicz K., Konstytucyjne aspekty odszkodowania za niesuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie, [w:] P. Hofmaski (red.), Wzowe problemy
procesu karnego, Warszawa 2010
lipko T., Zarys etyki szczegowej, Krakw 1982
wida W., Prawo karne, Warszawa 1989
witka J., Wprowadzenie w problematyk karania, [w:] J. witka, M. Ku, I. Niewiadomska (red.), Autorytet i godno sub penitencjarnych a skuteczno metod resocjalizacji, Lublin 2004
Tcza Paciorek A. M., Pojcie osoby podejrzanej i jej uprawnienia, Prokuratura
i Prawo 2011, nr 11
Tidikis R., Znaczenie etyki w pracy funkcjonariuszy policji, [w:] E. Wiszowaty,
G. Kdzierska, W. Pywaczewski (red.), Policja. Etyka. Koci, Szczytno 2002
Tokarczyk R., Etyka prawnicza, Warszawa 2011
Ura E., Prawo urzdnicze, Warszawa 2007
Walto S., Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2009
Wglowski M. G., Zatrzymanie procesowe uwagi polemiczne, Prokuratura i Prawo
2008, nr 9
Widacki J., Etyczne problemy w kryminalistyce. Zarys problematyki, [w:] J. Widacki
(red.), Problematyka etyczna w kryminalistyce. Materiay V sympozjum Metodologii
Kryminalistyki i Nauk Pokrewnych, Katowice 1984
Widacki J. (red.), Kryminalistyka, Warszawa 1999
Wiliski P., Zasada prawa do obrony w polskim procesie karnym, Krakw 2006
Wiszowaty E., Wartoci uniwersalne jako podstawa kodeksu etyki policjanta,
[w:] M. Rg, Etyka zawodowa policjanta, Szczytno 1999
Wiszowaty E., Etyka Policji. Midzy prawem, moralnoci i skutecznoci, Warszawa
2011
Witkowska K., Gwarancje zatrzymanego, Prokuratura i Prawo 2011, nr 9
Wicicki T., Prawo przeciwko sprawiedliwoci?, Wi 2005, nr 1 (55),
Winiewski A., Europejski Kodeks Etyki Policyjnej jako podstawa standaryzacji policyjnych systemw dziaania, [w:] S. Pikulski, W. Pywaczewski, J. Dobkowski (red.),
Przemiany doktrynalne i systemowe prawa publicznego, Olsztyn 2002
Wolter W., Funkcja bdu w prawie karnym, Warszawa 1965
Wjcikiewicz J., Kwiatkowska Wjcikiewicz V., Granice podstpu w przesuchaniu
podejrzanego, [w:] V. Konarska Wrzosek, J. Lachowski, J. Wjcikiewicz, Wzowe
problemy prawa karnego, kryminologii i polityki kryminalnej. Ksiga pamitkowa
ofiarowana Profesorowi Andrzejowi Markowi, Toru 2010
Wroczyski K., O postawie pozytywistycznej w filozofii prawa, Warszawa 2004
Wronkowska S., Ziembiski Z., Zarys teorii prawa, Pozna 1997
150
151