SZKOA POLICJI W PILE

ZASADY ETYKI ZAWODOWEJ

W SUBACH MUNDUROWYCH
III SEMINARIUM
z cyklu
ODPOWIEDZIALNO DYSCYPLINARNA
W SUBACH MUNDUROWYCH

PIA 2013

Biblioteka Kwartalnika Prawno-Kryminalistycznego

Nr 3

REDAKCJA
adw. dr Piotr Jwiak (Szkoa Wysza Psychologii Spoecznej Wydzia Zamiejscowy
w Poznaniu)
m. insp. Krzysztof Opaliski (Szkoa Policji w Pile)

Recenzenci tomu:
prof. zw. dr hab. Andrzej J. Szwarc
prof. dr hab. Hanna Paluszkiewicz

Komitet Naukowy Konferencji:

prof. zw. dr hab. Andrzej J. Szwarc
prof. dr hab. Hanna Paluszkiewicz
adw. doc. dr Ireneusz Adamczak
Skad i korekta: Waldemar Hauja
Projekt okadki: Waldemar Hauja

ISBN 978-83-88360-67-1

Wydawnictwo Szkoy Policji w Pile

64 - 920 Pia ul. Staszica 7 e-mail: sekretariat@pia.szkolapolicji.gov.pl

Pia 2013; Nakad: 200 egz.

________________________________________________________
DRUK: Ready Made Sp. z o.o.

SPIS TRECI

Wprowadzenie

.....................................................................

Mariusz Bury

Mobbing w kontekcie etyki zawodowej

policjanta i jego odpowiedzialnoci dyscyplinarnej ........................................................
7

Marcin Byczyk
Magdalena Kowalewska

Zasady etyki zawodowej w subach mundurowych a reguy ostronoci ...................... 13

Filip Ciepy

Poszanowanie godnoci skazanego w kontekcie zasad etyki zawodowej funkcjonariuszy Suby Wiziennej ............................... 30

Marek Czernik

Rola motywacyjna przepisw dyscyplinarnych w Wojsku Polskim ................................. 40

Damian Gil

Etyka funkcjonariusza Suby Wiziennej.

Czy waciwa postawa funkcjonariusza
moe oddziaywa programowo na skazanego? ................................................................ 44

Marcin Hermanowski

Aspekty medialne etyki zawodowej funkcjonariuszy sub mundurowych .................. 51

Barbara Janusz-Pohl

Deontologia w Policji a przedmiot postpowania dyscyplinarnego ................................... 56

Piotr Jwiak

Naruszenie zasad etyki zawodowej w subach mundurowych jako przesanka odpowiedzialnoci dyscyplinarnej w kontekcie
zasady nullum crimen sine lege ..................... 62

Anna KorzeniewskaLasota

Niekoherencja regulacji w sprawach dyscyplinarnych w subach mundurowych .......... 72

Marek Kruszka

Etyka zawodowa funkcjonariuszy i pracownikw Suby Wiziennej ........................ 84

Jan Kudrelek

Podstp w postpowaniu karnym a zasady

etyki zawodowej ..............................................

92

Marcin Lisowski

Zasady etyki zawodowej funkcjonariuszy

Centralnego
Biura
Antykorupcyjnego
i odpowiedzialno za ich nieprzestrzeganie
na tle uregulowa obowizujcych w innych subach .................................................. 103

Sebastian Maj

Odpowiedzialno dyscyplinarna policjantw za czyny popenione poza sub ............ 109

Martyna Ostrzycka
Magdalena Zamroczyska

Etyka w zawodzie policjanta a naruszenie

prawa do obrony podczas zatrzymania
w procesie karnym ......................................... 115

Justyn Piskorski

Wzorce osobowe etyki policyjnej. Prba

rekonstrukcji funkcji spoecznych ................ 128

Roman Rauhut

Rozumienie powinnoci .................................. 139

Bibliografia

......................................................................

142

Wprowadzenie
Niniejsza ksika zawiera materiay z III seminarium naukowego zorganizowanego przez Szko Policji w Pile, ktre odbyo si w dniu 14 grudnia 2012 r. w Pile.
Jest to kolejna, trzecia pozycja w serii wydawniczej Biblioteczki Kwartalnika PrawnoKryminalistycznego Odpowiedzialno dyscyplinarna w subach mundurowych.
Zagadnienie zasad etyki zawodowej w subach mundurowych oraz odpowiedzialnoci dyscyplinarnej s ze sob cile powizane. Nie powinno wic dziwi, e
w ramach wspomnianego ju cyklu seminariw naukowych organizatorzy podjli ten
temat. Niewtpliwie bowiem ich naruszenie wspomnianych zasad stanowi czsto podstawow przesank egzekwowania odpowiedzialnoci dyscyplinarnej wobec funkcjonariuszy poszczeglnych sub mundurowych. Tym niemniej jednak, podejmujc decyzj o zajciu si wskazan problematyk, organizatorzy zdecydowali si na powicenie seminarium zasadom etyki zawodowej w szerokim znaczeniu, nie tylko na paszczynie odpowiedzialnoci dyscyplinarnej. Jak bowiem pokazao seminarium, naruszenie zasad etyki zawodowej moe stanowi nie tylko podstaw egzekwowania odpowiedzialnoci dyscyplinarnej funkcjonariuszy sub mundurowych, ale rwnie
odpowiedzialnoci za mobbing czy odpowiedzialnoci karnej.
Na tym tle zrelacjonowano rwnie zasady etyki zawodowej w poszczeglnych subach mundurowych oraz problemy rejestrowane w zwizku z funkcjonowaniem i przestrzeganiem tych zasad.
Podkrelenia wymaga fakt, i seminarium po raz kolejny spotkao si z duym
zainteresowaniem uczestnikw, wrd ktrych znaleli si nie tylko przedstawiciele
Policji i innych sub mundurowych, ale rwnie pracownicy naukowi i praktycy (adwokaci, prokuratorzy, radcowie prawni), zajmujcy si komentowan problematyk,
zarwno w teorii, jak i w praktyce. Szczegln satysfakcj dla organizatorw by
udzia w seminarium studentw pilskich szk wyszych. Mona mie bowiem nadziej, e ich udzia spowoduje, i w swych pracach dyplomowych zajm si oni podobn
tematyk.
Podczas seminarium zarwno referenci, jak i uczestnicy poruszyli wiele interesujcych problemw zwizanych z funkcjonowaniem zasad etyki zawodowej w subach mundurowych.
Autorzy w swoich wystpieniach konferencyjnych, jak i opracowaniach zawartych w niniejszej publikacji, nie uciekaj od spraw trudnych i skomplikowanych, jak
choby mobbing czy dopuszczalno stosowania podstpu w postpowaniu karnym
z punktu widzenia zasad etyki zawodowej obowizujcych w subach mundurowych.
Wskazano rwnie na aspekty medialne i odbir spoeczny zasad etyki zawodowej
w poszczeglnych subach. Podkrelono rwnie znaczenie przestrzegania tych zasad
w codziennej pracy funkcjonariuszy i realizowaniu zada wyznaczonych przez pastwo subom mundurowym.
Redaktorzy niniejszej ksiki pragn serdecznie podzikowa autorom referatw wygoszonych podczas seminarium, publikowanych w niniejszym opracowaniu,
za zwizany z tym trud i wysiek. Bardzo wysoki poziom prezentowanych opracowa
jest zdeterminowany niekwestionowan kompetencj ich autorw.
Satysfakcja ze zorganizowania seminarium i wydania ksiki zawierajcej
materiay poseminaryjne jest spotgowana faktem, i patronat naukowy nad konferencj objli wybitni znawcy tematyki zwizanej z odpowiedzialnoci dyscyplinarn.
5

Dlatego te szczeglne sowa podzikowania, za objcie patronatu naukowego naley

skierowa pod adresem prof. dr. hab. Andrzeja J. Szwarca, prof. dr hab. Hanny Paluszkiewicz oraz doc. dr. Ireneusza Adamczaka. Podzikowania te s tym wiksze,
i wszyscy wymienieni s zwizani z seminariami organizowanymi w Pile od samego
ich pocztku. Niewtpliwie swoim autorytetem zwikszaj oni znaczenie i donioso
poszczeglnych seminariw.
Na szczeglne wyrnienie i podzikowanie zasuguje rwnie a by moe
przede wszystkim - kierownictwo Szkoy Policji w Pile za kontynuowanie inicjatywy
organizowania w Pile corocznych seminariw powiconych tak wanym zagadnieniom zwizanym z funkcjonowaniem poszczeglnych sub mundurowych. Bez wikszej dozy pomyki mona stwierdzi, i seminaria organizowane w Pile na trwae wpisay si w kalendarz corocznych wydarze naukowych organizowanych w Polsce.
Kierownictwu pilskiej Szkoy Policji naley rwnie podzikowa za pomoc w wydaniu niniejszej ksiki.

Piotr Jwiak
Krzysztof Opaliski

Mariusz Bury

Mobbing w kontekcie etyki zawodowej policjanta

i jego odpowiedzialnoci dyscyplinarnej

Od kiedy ochrona przed mobbingiem w polskim systemie prawnym przyja si

na dobre w Policji oraz poza t formacj, pojawiy si gosy o potrzebie stosowania tej
ochrony rwnie wobec jej funkcjonariuszy. Z jednej strony zaczto mwi o moliwoci korzystania w tym zakresie wprost z przepisw kodeksu pracy (poprzez analogi), bd wskazywano na konieczno przyjcia rozwiza dotyczcych mobbingu na
grunt prawa policyjnego. Jednake, czy tendencja zmierzajca do rozcignicia na
policjantw ochrony przed mobbingiem, w ksztacie, jaki wystpuje w prawie pracy
znajduje uzasadnienie w takiej instytucji, jak jest Policja, i czy w ogle jest niezbdna. W poszukiwaniu odpowiedzi naleaoby w pierwszej kolejnoci dokona oceny,
w jakim miejscu znajduje si Policja i czy w ramach obowizujcych przepisw, moe
poradzi sobie z negatywnymi dziaaniami przeoonych wobec podwadnych bez
koniecznoci odwoywania si do przepisw kodeksu pracy oraz czy istnieje moliwo dochodzenia roszcze przez policjanta z tytuu tych negatywnych dziaa, a nastpnie stwierdzi, czy i jakie obszary wymagaj uregulowania bd stosownej zmiany. Przy czym rozpatrujc powysze zagadnienie, nie mona traci z pola widzenia
specyfiki suby w Policji, ktra powoduje, e pewne zachowania, ktre mog by
postrzegane na zewntrz jako zachowania mobbingowe w Policji wcale takowymi ju
nie musz by.
Czym wic jest mobbing. W myl art. 943 2 kodeksu pracy, mobbing oznacza
dziaania lub zachowania dotyczce pracownika lub skierowane przeciwko pracownikowi, polegajce na uporczywym i dugotrwaym nkaniu lub zastraszaniu pracownika, wywoujce u niego zanion ocen przydatnoci zawodowej, powodujce lub
majce na celu ponianie lub omieszanie pracownika, izolowanie go lub wyeliminowanie z zespou wsppracownikw. W orzecznictwie Sdu Najwyszego przyjto,
e ustawowe przesanki mobbingu powinny wystpowa cznie. Zatem aby dziaania
pracodawcy mogy zosta uznane za mobbing musz by jednoczenie uporczywe
i dugotrwae oraz polega na nkaniu lub zastraszaniu pracownika 1.
Nkanie lub zastraszanie mona zakwalifikowa jako zachowania pracodawcy
polegajce na krytyce dziaa pracownika wyraanej w obecnoci innych osb, ublianiu, wykrzykiwaniu, podwaaniu jego kompetencji, czy te groeniu zwolnieniem
z pracy. Kodeks pracy nie ustanawia okresu, w ktrym musi zaistnie owo nkanie lub
zastraszanie pracownika, tak aby mogo ono by uznane za mobbing. Na pocztku
obowizywania przepisw dotyczcych mobbingu za kryterium speniajce cech dugotrwaoci przyjmowano czas, ktry wynosi co najmniej 6 miesicy. Jednake z biegiem czasu w orzecznictwie Sdu Najwyszego uksztatowa si pogld, e dugotrwao nkania lub zastraszania w rozumieniu art. 943 2 kodeksu pracy, musi by rozpa-

Wyrok Sdu Najwyszego z dnia 5 padziernika 2007 r., II PK 31/07.

7

trywana w sposb zindywidualizowany i uwzgldnia okolicznoci konkretnego przypadku2.

Zauway take naley, e wedug regu dowodowych obowizujcych
w prawie cywilnym, okolicznoci stanowice o przesankach mobbingu, powinny by
wykazane przez pracownika, ktry z tego faktu wywodzi skutki prawne.
Na pracowniku spoczywa te ciar udowodnienia, e wynikiem nkania (mobbingu)
by rozstrj zdrowia3.
Poza sporem pozostaje, e mobbing dotyczy moe wszystkich pracownikw
zarwno umownych, jak i pozaumownych (pracownikw z mianowania, powoania lub
wyboru).
W orzecznictwie i doktrynie prawa pracy oraz prawa administracyjnego powszechnie przyjmuje si, e stosunki subowe sub zmilitaryzowanych czy mundurowych, nie s stosunkami pracy w rozumieniu prawa pracy, s natomiast stosunkami
prawnymi o charakterze administracyjno-prawnym.
Tym samym przepisy prawa pracy nie mog mie bezporedniego zastosowania
do policjanta bez wyranej podstawy prawnej wskazanej w akcie normatywnym.
W przepisach pragmatycznych dotyczcych policjantw brak jest odwoa do uregulowa prawa pracy w zakresie obowizkw pracodawcy i ochrony praw pracownika.
Prowadzi to do wniosku, e policjantowi nie przysuguje ochrona w rozumieniu przepisw kodeksu pracy dotyczca mobbingu.
Taki stan rzeczy wynika midzy innymi z faktu, e sytuacja prawna policjantw
nie moe by bezkrytycznie porwnywana z sytuacj kadego obywatela (a zatem
pracownika o umownej i pozaumownej podstawie nawizania stosunku pracy), a tylko
z kategoriami podmiotw, ktrych funkcje w pastwie oraz sposb dochodzenia do
zajmowanego stanowiska wykazuj cechy zblione do policjantw (np. funkcjonariusze innych sub mundurowych, onierze zawodowi). Istnieje zatem prawo ustawodawcy do odmiennego ksztatowania sfery praw i obowizkw okrelonej kategorii
podmiotw. Wyjtkowy charakter suby penionej przez policjantw wynika ze
szczeglnych zada naoonych przez ustawodawc. Specyfik Policji potwierdza rwnie sama forma nawizania stosunku subowego.
Dlatego te, zgodnie z art. 25 ust. 1 ustawy o Policji, sub w Policji moe peni obywatel polski o nieposzlakowanej opinii, ktry nie by skazany prawomocnym
wyrokiem sdu za przestpstwo lub przestpstwo skarbowe, korzystajcy z peni praw
publicznych, posiadajcy co najmniej rednie wyksztacenie oraz zdolno fizyczn
i psychiczn do suby w formacjach uzbrojonych, podlegych szczeglnej dyscyplinie
subowej, ktrej gotw jest si podporzdkowa, a take dajcy rkojmi zachowania
tajemnicy stosownie do wymogw okrelonych w przepisach o ochronie informacji
niejawnych.
Podkrelenia wymaga fakt, e policjant, na podstawie art. 27 ust. 1 ustawy
o Policji, przed podjciem suby skada lubowanie, w ktrym jako obywatel Rzeczypospolitej Polskiej, wiadomy podejmowanych obowizkw policjanta zobowizuje
si midzy innymi chroni ustanowiony Konstytucj RP porzdek prawny, strzec bezpieczestwa Pastwa i jego obywateli, nawet z naraeniem ycia, przestrzega dyscypliny subowej, wykonywa rozkazy i polecenia przeoonych. Ponadto lubuje strzec
2

Wyrok Sdu Najwyszego z dnia 17 stycznia 2007 r., I PK 176/06.

Wyrok Sdu Najwyszego z dnia 5 grudnia 2006 r. II PK 112/06; wyrok Sdu Najwyszego
z dnia 8 grudnia 2005 r.I PK 103/05.
8
3

tajemnic zwizanych ze sub, honoru, godnoci i dobrego imienia suby oraz przestrzega zasad etyki zawodowej.
Policjant od momentu mianowania, bdcego wynikiem dobrowolnego wstpienia do suby, podda si musi reguom penienia suby nacechowanej (obok specjalnych uprawnie) rwnie szczeglnymi obowizkami. Te reguy to przede wszystkim
pena dyspozycyjno, zaleno od wadzy subowej, wykonywanie zada w nielimitowanym czasie i trudnych warunkach, zwizanych nierzadko z bezporednim naraeniem ycia i zdrowia, niewielkie moliwoci wykonywania dodatkowej pracy oraz
ograniczone prawo udziau w yciu politycznym i zrzeszania si.4
Konieczno zapewnienia prawidowego wykonywania zada decyduje o tym,
e suba w Policji opiera si na hierarchicznym podporzdkowaniu. Std stosunek
subowy policjanta charakteryzuje si dyspozycyjnoci polegajc na obowizku
podporzdkowania si wadzy subowej (rozkazom, poleceniom), a tym samym na
ograniczeniu praw i wolnoci, na co jak zaznaczono wczeniej, policjant wstpujcy do
Policji godzi si.
W tym kontekcie przeoeni, a zwaszcza przeoeni waciwi w sprawach osobowych zostali wyposaeni przez przepisy w szereg uprawnie o charakterze wadczym, ktre pozwalaj im na jednostronne formowanie polityki personalnej. Uprawnienia te le wycznie w ich gestii i w duej mierze maj charakter uznaniowy. Skupienie w jednym rku uprawnie moe jednak rodzi pewne zagroenia w postaci
skonnoci do naduy, zwaszcza kiedy kryteria ich stosowania s nieostre bd pozostawione do swobodnej oceny przeoonym.
Dla przykadu mona wymieni kilka instytucji, okrelonych w przepisach
ustawy o Policji, ktre daj przeoonym moliwo ksztatowania sfery stosunku
subowego policjanta:
poddanie procedurze okrelajcej predyspozycje do suby na okrelonych stanowiskach lub w okrelonych komrkach organizacyjnych, poprzez przeprowadzenie testu sprawnoci fizycznej, badania psychologicznego lub badania psychofizjologicznego (art. 35a),
przeniesienie do penienia suby albo delegowanie do czasowego penienia suby
w innej miejscowoci z urzdu (art. 36 ust. 1),
powierzenie penienia obowizkw subowych na innym stanowisku w tej samej
miejscowoci na czas nieprzekraczajcy 12 miesicy (art. 37),
skierowanie (z urzdu) do komisji lekarskiej podlegej ministrowi waciwemu do
spraw wewntrznych w celu okrelenia stanu zdrowia oraz ustalenia zdolnoci fizycznej i psychicznej do suby, jak rwnie zwizku poszczeglnych schorze ze
sub (art. 40),
udzielanie zgody na zajcie zarobkowe poza sub (art. 62 ust. 1),
mianowanie na kolejny wyszy stopie,
udzielanie wyrnie (art. 87), czy te
przyznawanie nagrd motywacyjnych (art. 110a).
W tak istniejcym ukadzie prawnym powstaje pytanie, czy funkcjonariusz Policji pozbawiony jest jakiejkolwiek moliwoci ochrony przed niczym nieskrpowanym
dziaaniem przeoonych, wykraczajcym poza dopuszczalne normy i czy w ogle
moe on z tego tytuu dochodzi swoich praw.
4

Wyrok Trybunau Konstytucyjnego z dnia 8 padziernika 2002 r., K 36/00.

9

Pomimo odmiennego traktowania policjantw, jako szczeglnej grupy zawodowej, mona stwierdzi, e obecnie obowizujce w Policji rozwizania prawne pozwalaj na ochron przed negatywnymi zjawiskami o charakterze mobbingu. Co prawda
w przepisach dotyczcych pragmatyki subowej nie funkcjonuje pojcie mobbingu
w sposb okrelony w art. 943 2 kodeksu pracy, jednake jego brak nie stanowi adnej przeszkody we waciwym uchwyceniu w dziaaniach przeoonego negatywnych
zachowa wyczerpujcych znamiona mobbingu, czy dyskryminacji i podjcia w tym
zakresie odpowiednich przedsiwzi o charakterze prawnym.
Jednym z zasadniczych aktw wpywajcych na relacje subowe i okrelajcych obowizki policjantw jest zarzdzenie nr 805 Komendanta Gwnego Policji
z dnia 31 grudnia 2003 r. w sprawie Zasad etyki zawodowej policjanta (Dz. Urz.
KGP z 2004 r. Nr 1, poz. 3). Na podstawie tego zarzdzenia zostay wprowadzone
zasady okrelajce midzy innymi sposb postpowania funkcjonariuszy Policji we
wzajemnych stosunkach subowych. Przy czym cz postanowie zawartych w zaczniku Zasady etyki zawodowej policjanta adresowanych jest wycznie do przeoonych. Przepisy 14-20 zacznika do ww. zarzdzenia nr 805, nakadaj na przeoonych i policjantw odpowiednie zachowania, nakazuj kierowanie si tolerancj,
sprawiedliwoci, obiektywizmem oraz wymagaj zapewnienia waciwych warunkw
wykonywania zada oraz dbania o atmosfer pracy i dobre stosunki midzyludzkie.
Zabraniaj jednoczenie wykorzystywania stanowiska i stopnia policyjnego w celu
poniania podlegego policjanta. Ponadto nakazuj udzielania wsparcia i pomocy,
z zachowaniem dyskrecji. Przeoeni oceniajc policjantw s zobowizani do kierowania si jasno okrelonymi kryteriami oraz sprawiedliwoci i obiektywizmem oraz
kierujc dziaaniami podlegych policjantw powinni nie tylko wydawa jasne i zarozumiae polecenia, ale te ich inspirowa i motywowa do dziaania.
Analiza poszczeglnych zasad pozwala przyj, e obszar objty przepisami nie
tylko obejmuje zakaz podejmowania dziaa wypeniajcych znamiona mobbingu, czy
dyskryminacji ale te wychodzi poza ich zakres przedmiotowy albowiem formuuj
one wytyczne wedug ktrych przeoeni musz postpowa podejmujc dziaania
wobec podwadnych.
Rwnie przepisy zarzdzenia nr 21 Komendanta Gwnego Policji z dnia
20 maja 1993 r. w sprawie funkcjonowania organizacji hierarchicznej w Policji (niepublikowane) stanowi wany element w ksztatowaniu zachowania zgodnego z porzdkiem prawnym poprzez okrelenie zasad wewntrznego zorganizowania Policji
w systemie podporzdkowania, a take wzajemnych uprawnie i obowizkw organw Policji oraz policjantw i pracownikw Policji. Przepisy przywoanego aktu midzy innymi okrelaj rol i zadania przeoonych, ich relacje wobec podwadnych oraz
sposb postpowania w przypadku zaistnienia okrelonych stanw. Zaznaczy przy
tym naley, i przyjte w przywoanym zarzdzeniu rozwizania Trybuna Konstytucyjny w wyroku sygn. akt K 36/00 z dnia 8 padziernika 2002 r. uzna za zgodne
z Konstytucj RP.
Podejmowane zatem przez przeoonych dziaania z iluzorycznych lub bahych
powodw albo nie majce racjonalnego, obiektywnego uzasadnienia wynikajcego
z potrzeb suby, mog by ju definiowane, jako zachowania nieetyczne a przez to
podlegajce ocenie pod ktem odpowiedzialnoci dyscyplinarnej. Przede wszystkim
moe to dotyczy zachowa polegajcych na celowym i uporczywym ponianiu policjanta poprzez uywanie pogardliwych sw, dyskredytowania go w oczach kolegw,
innych przeoonych, czy te podwadnych ( 16 cyt. zasad), jego nkaniu oraz zastra10

szaniu ukierunkowanym na wywoanie w nim zanionej oceny przydatnoci subowej

na zajmowanym stanowisku, czy wzbudzenia w nim poczucia degradacji w rodowisku policyjnym oraz wytworzenia swoistej izolacji ( 17 wym. zasad). Dziaania takie
mog polega rwnie na celowym powierzaniu zada subowych do wykonania
w terminie, w ktrym ze wzgldw oczywistych nie da si ich zrealizowa, albo wydawania sprzecznych polece ( 18 wym. zasad), unikania rozmw oraz ignorowania
policjanta w obecnoci innych osb. Innym razem moe to by take szereg dziaa
sprowadzajcych si do prowokowania policjanta w celu spowodowania wszczcia
przeciwko niemu postpowania dyscyplinarnego albo wdroenia innych instytucji
majcych dla niego negatywne skutki.
Podkrelenia wymaga fakt, e zgodnie z art. 132 ust. 1 ustawy o Policji, funkcjonariusz niestosujcy si do zasad etyki zawodowej policjanta lub naruszajcy dyscyplin subow odpowiada dyscyplinarnie. Odpowiedzialno ta nastpuje zarwno
w przypadku czynw popenionych umylnie, jak i nieumylnie. Jednoczenie podnie naley, e w wietle obowizujcych przepisw w Policji, dla bytu odpowiedzialnoci dyscyplinarnej policjanta (w przeciwiestwie do mobbingu) nie ma znaczenia cigo czynu wyraona w dugich okresach. Wystarcz ju jednostkowe zachowania wypeniajce dyspozycj jednego przepisw z przywoanych aktw, aby waciwy przeoony mg podj odpowiednie dziaania o charakterze dyscyplinarnym.
Warunkiem podjcia przez przeoonego dyscyplinarnego takich czynnoci jest zaistnienie uzasadnionego przypuszczenia popenienia przewinienia dyscyplinarnego. Innymi sowy przeoony dyscyplinarny musi w tym zakresie posiada takie obiektywne
informacje (dane), ktre bd stanowiy podstaw argumentacji pozwalajcej przyj
i wyrazi domys o popenionym przewinieniu dyscyplinarnym. Kwestia ustalenia
odpowiedzialnoci dyscyplinarnej policjanta zarwno w przypadku nieprzestrzegania
zasad etyki zawodowej, jak i naruszenia dyscypliny subowej odbywa si na takiej
samej paszczynie i ley wycznie w kompetencji waciwego przeoonego dyscyplinarnego. Nie ma rozgraniczenia trybu, czy te odrbnych regu postpowania dowodowego w zalenoci od formy i rodzaju ujawnionego czynu. Poza tym
w postpowaniu dyscyplinarnym to na rzeczniku dyscyplinarnym spoczywa obowizek gromadzenia dowodw. Zgodnie bowiem z art. 135e ust. 1 ustawy o Policji,
rzecznik dyscyplinarny zbiera materia dowodowy i podejmuje czynnoci niezbdne
do wyjanienia sprawy. Std policjant - pokrzywdzony dziaaniem przeoonego, nie
musi dostarcza dowodw, a postpowanie prowadzone jest z urzdu, czyli odmiennie,
ni jest to w przypadku zaistnienia mobbingu pracowniczego, gdzie od strony dotknitej mobbingiem wymagana jest inicjatywa procesowa i wzgldna aktywno.
Ponadto przeoony dysponuje odpowiednimi narzdziami pozwalajcymi na
rozwizywanie przedmiotowej problematyki w sferze kadrowej. Dodatkowo
w jednostkach Policji funkcjonuj odpowiednie komrki organizacyjne, ktrych zadania polegaj przede wszystkim na rozpoznawaniu i identyfikowaniu nieprawidowoci
powstajcych w subie, a take ochronie funkcjonariuszy i pracownikw przed stosowaniem praktyk mobbingowych oraz dyskryminacj. W realizacji tych zada szczegln rol peni te mog penomocnicy ds. ochrony praw czowieka.
Niezalenie od powyszego wskaza naley na moliwo wystpienia przez
policjanta na drog sdow z tytuu naruszenia jego dbr osobistych. Sd Najwyszy
stwierdzi bowiem, e naruszenie dobra osobistego, inicjujce powstanie stosunku
cywilnoprawnego, moe by wynikiem kadego dziaania, bez wzgldu na rodzaj stosunku prawnego, w ktrym ewentualnie pozostaj naruszczyciel i osoba, ktrej dobro
11

zostao naruszone5. Przy czym podana kwalifikacja prawna powoda nie jest dla sdu
wica i sformuowanie jej w pozwie nie zwalnia sdu z dokonania samodzielnej
kwalifikacji zawartych w nim da. Dlatego te kady policjant, ktry z dziaania
przeoonego wywodzi naruszenie dbr osobistych moe wystpi do sdu z okrelonym roszczeniem. Tym niemniej naley wzi pod uwag, e ochrona dbr osobistych
przysuguje jedynie przed dziaaniem bezprawnym, przy czym dobro osobiste musi
odpowiada interesom przecitnej jednostki ludzkiej i mie charakter obiektywny.
Pamita naley, e zachowania przeoonych podejmowane wobec podwadnych musz by oceniane indywidualne albowiem tylko w danych warunkach i okolicznociach mog by postrzegane jako dziaania wypeniajce znamiona mobbingu,
czy te naruszajce dobra osobiste. Nie wszystkie bowiem dziaania przeoonych
o charakterze negatywnym dla podwadnego mog by kwalifikowane jako godzce
w prawa policjanta, w tym jego dobra osobiste. Reakcja waciwego przeoonego
dokonana na podstawie przepisw i w granicach obowizujcego prawa w przypadku
stwierdzenia uchybienia w subie bd niewaciwego zachowanie policjanta, jest
jednoczenie jego uprawnieniem i obowizkiem. Std podwadni policjanci nie mog
czyni zarzutu wobec przeoonego, ktry wobec nich egzekwuje waciwe postpowanie lub konieczno dostosowania si do zasad i regu okrelonych przepisami prawa.
W wietle powyszego, uwzgldniajc specyfik Policji, jako formacji umundurowanej i uzbrojonej sucej spoeczestwu i przeznaczonej do ochrony bezpieczestwa ludzi ( ... ) o czym mowa w art. 1 ust. 1 ustawy o Policji, uprawniony staje si
pogld, i w Policji istniej odpowiednie instrumenty, ktre pozwalaj na uchwycenie
zachowa o znamionach mobbingu i podjcia odpowiednich dziaa w celu wyeliminowania zaistniaych problemw i zapobieenia powstania takich sytuacji w przyszoci. Wydaje si, i w tym te kierunku powinny ewaluowa zmiany z pominiciem,
tzw. bezrefleksyjnego automatyzmu powielania rozwiza przyjtych w innych gaziach prawa. Ch zapewnienia skuteczniejszej realizacji obowizku przeciwdziaania
sytuacjom o znamionach mobbingu nie musi bowiem prowadzi bezporednio do
istotnych zmian w obwizujcych w Policji przepisach prawnych, w tym wprowadzenia pojcia mobbingu w rozumienia art. 943 2 kodeksu pracy.
Odmienn natomiast kwesti jest brak zrozumienia w danym rodowisku tej problematyki, bd uciekanie od tych spraw. Problem bardziej ley w zmianie dotychczasowego postrzegania tego typu zachowa i podejcia do zjawiska, umiejtnoci reagowania i wykorzystania istniejcych instytucji prawnych. Dlatego te, w tym przedmiocie
powinny by w szczeglnoci podejmowane dziaania profilaktyczne zamierzajce do
zapobiegania negatywnym zjawiskom. Chodzi przede wszystkim o waciw polityk
prewencyjn, informacyjn, szkolenia i propagowanie obowizujcych zasad oraz konieczno waciwej i adekwatnej reakcji na zdarzenia oraz moliwo rozwizania problemu. Notabene w Policji w ramach programw szkoleniowych funkcjonariuszy Policji
poruszana jest ju tematyka dotyczca mobbingu i dyskryminacji.
Zasadnym byoby zatem wypracowanie pewnego algorytmu odpowiednich
czynnoci i zastosowania obowizujcych przepisw w sytuacji zgoszenia dziaa
wskazujcych na znamiona mobbingu oraz okrelenie podmiotw odpowiedzialnych
za ksztatowanie polityki informacyjnej w przedmiotowym temacie. Dopiero na podstawie tak zdobytych dowiadcze naleaoby rozway zakres i charakter proponowanych zmian w obowizujcych przepisach prawnych.
5

Postanowienie SN sygn. akt I PZP 2/07 z dnia 9 maja 2007 r.

12

Marcin Byczyk
Magdalena Kowalewska

Zasady etyki zawodowej w subach mundurowych

a reguy ostronoci

Rozumienie pojcia zasad etyki zawodowej na gruncie nauki prawa jest niejednolite. Wydaje si jednak, e oprze mona si na dwch pewnikach: zasady etyczne
nale do kategorii norm moralnych1 i w przypadku funkcjonariuszy Policji zostay
ujte w zaczniku do zarzdzenia nr 805 Komendanta Gwnego Policji z dnia
31 grudnia 2003 r.2
Chcc podj si analizy problematyki wskazanej w temacie referatu porwnania zasad etyki zawodowej w subach mundurowych, a konkretnie w Policji, z reguami ostronoci, zasadne wydaje si poczynienie kilku uwag o charakterze wprowadzajcym, dotyczcych etyki zawodowej w ogle oraz etyki zawodowej policjanta.
Pojcie etyki zawodowej definiowane jest rozmaicie. Z. Ziembiski wskazywa
np. e przez etyk zawodow naley rozumie () doktryn moraln systematyzujc oceny i normy moralne zwizane z wykonywaniem okrelonego zawodu wzgldnie
formuujc normy moralne postulowane do przyjcia przez przedstawicieli danego
zawodu3. Inne definicje wyranie podkrelaj precyzujc funkcj etyki zawodowej,
definiujc j jako implementacj oglnych norm moralnych wystpujcych w danym
spoeczestwie do konkretnych sytuacji zawodowych, tj. jako konkretyzacj moralnoci oglnospoecznej4. W kadej jednak definicji etyki zawodowej stwierdza si,
e polega ona na odniesieniu norm moralnych do realiw wykonywania danego zawodu. Dla analizowania w niniejszym referacie kwestii zwizanych z etyk zawodow
konieczne staje si zatem zdefiniowanie norm moralnych.
Oczywicie rwnie w przypadku prby okrelenia istoty norm moralnych trzeba mie na wzgldzie wielo uj i koncepcji formuowanych w tej kwestii. W szczeglnoci wskaza mona na nurt perfekcjonistyczny i nurt solidarnociowy 5.
W pierwszym z nich przyjmuje si, e oceny moralnej dokonuje si w odniesieniu do
pewnego wzorca doskonaego. Nurt solidarnociowy zakada za ocen postpowania
1

Jest to spojrzenie dominujce obecnie nie tylko wrd prawnikw, ale take wrd etykw.
Por. chociaby definicj sformuowan przez P. Kostaskiego, Zbir zasad etyki adwokackiej
i godnoci zawodu - jako korporacyjny kodeks etyczny, a system prawa, Edukacja Prawnicza
2006, nr 5, ktry jako etyk okrela usystematyzowany zbir zasad postpowania, akceptowany przez okrelon osob lub grup osb. Jasne jest tutaj i nie o jakiekolwiek zasady, ale
o normy aksjologiczne, moralne.
2
Zarzdzenie to dostpne jest w Internecie na stronie Policji pod adresem:
http://www.policja.pl/ftp/Gazeta_policyjna/Do_pobrania/zasady_etyki_zawodowej_policjanta.p
df (odczyt dnia 18 listopada 2012 r.). W dalszym cigu powoywane bdzie jako Zacznik.
3
Z. Ziembiski, Podstawy nauki o moralnoci, Pozna 1981, s. 106.
4
Por. M. Michalik, Spoeczne przesanki, swoisto i funkcje etyki zawodowej,
[w:] A. Sarapata, Etyka zawodowa, Warszawa 1971, s. 17.
5
Por. S. Wronkowska, Z. Ziembiski, Zarys teorii prawa, Pozna 1997, s. 82-83.
13

jako moralnego na podstawie tego, czy wpywa ono sprawiedliwie na dobro innych 6.
Jeli wic uj moralno najbardziej lapidarnie - jako zbir norm, ktre okrelaj co
jest dobre, a co ze, to okrelenie to dokonywa bdzie si w odniesieniu do jakiego
idealnego wzorca lub dobra innych. Nie trudno zauway, e solidarnociowe i perfekcjonistyczne ujcia moralnoci w odniesieniu do formuowania zasad etyki zawodowej
nie s rozczne, a raczej czciowo si zazbiaj i uzupeniaj. Analizujc bowiem
funkcje, jakie ma peni etyka zawodowa, mona stwierdzi, e ma ona przede wszystkim sprzyja odpowiedniemu poziomowi wykonywania danego zawodu, wzmacnia
poczucie obowizku zawodowego (funkcje te pozostaj w obrbie nurtu perfekcjonistycznego moralnoci), a zarazem wzbudza zaufanie spoeczestwa do przedstawicieli
tego zawodu (funkcja zwizana z nurtem solidarnociowym) 7.
Normy moralne mona wic okreli jako ujte w postaci nakazw lub zakazw
dyrektywy postpowania formuowane na podstawie powinnoci wzgldem innych
i wzgldem idealnego wzorca. Etyka natomiast jest niejako ich filozofi. Zajmuje si
badaniem i systematyk moralnoci. Uprawnione wydaje si zatem posugiwanie si
terminem etyki zawodowej i zasad etyki zawodowej jako konkretyzacji oglnej moralnoci w ramach okrelonego zawodu oraz zaliczenie zasad etyki do norm moralnych.
Konkretyzacja moralnoci oglnej w ramach etyki zawodowej moe polega
przede wszystkim na modyfikacji pewnych norm moralnych w zwizku ze specyfik
danego zawodu8. M. Michalik zwraca uwag, e etyczne wykonywanie danego zawodu moe wiza si z przestrzeganiem norm moralnych, ktrych nie musi respektowa
zwyky czowiek. Przykadem moe tu by 43 Kodeksu Etyki Adwokackiej9, nakazujcy adwokatom odwan i honorow obron interesw klienta bez wzgldu na wasne korzyci i moliwe zwizane z tym konsekwencje. Podobn rol zdaje si odgrywa ust. 25 Kodeksu Etyczno-Zawodowego Psychologa10, ktry nakada na psychologa
obowizek pomocy pacjentowi nawet przy braku akceptacji jego postawy. Modyfikacje te nie oznaczaj jednak w jakimkolwiek stopniu zanegowania moralnoci oglnej
(spoecznej), ale s raczej jej uzupenieniem, koniecznym ze wzgldw na istot i zadania konkretnego zawodu 11.
6

Por. Ibidem, s. 83.

Por. M. Michalik, Spoeczne, op. cit., s. 25.
8
M. Ossowska wskazuje wprost, e moralno zawodowa jest przystosowaniem naszej obiegowej moralnoci do pewnych okrelonych sytuacji zawodowych por. M. Ossowska, Podstawy nauki o moralnoci, Warszawa 1957, s. 352.
9
Adwokat jest zobowizany do obrony interesw swego klienta w sposb odwany
i honorowy, przy zachowaniu naleytego sdowi i innym organom szacunku oraz uprzejmoci,
nie baczc na wasne korzyci osobiste oraz konsekwencje wynikajce z takiej postawy dla
siebie lub innej osoby. Por. Kodeks Etyki Adwokackiej uchwalony przez Naczeln Rad Adwokack 10 padziernika 1998 r. (uchwaa nr 2/XVIII/98), dostpny w Internecie pod adresem:
http://www.nra.pl/nra.php?id=249, odczyt dnia 1 grudnia 2012 r.
10
Psycholog zachowuje wraliwo etyczn, nie unika rozstrzygania konfliktw moralnych,
lecz stara si je dostrzega, dokadnie rozwaa sytuacj i podejmuje decyzje kierujc si wasnym rozeznaniem, w oparciu o naczelne wartoci etyczne swojego zawodu. Nawet nie akceptujc postpowania oso, psycholog powinien stara si jej pomc. Por. Kodeks etycznozawodowy psychologa zatwierdzony przez Walne Zgromadzenie Delegatw Polskiego Towarzystwa Psychologicznego w grudniu 1991 roku, dostpny w Internecie pod adresem:
http://pl.wikisource.org/wiki/Kodeks_etyczno-zawodowy_psychologa, odczyt dnia 1 grudnia
2012 r.
11
Por. M. Michalik, Spoeczne, op. cit., s. 21.
14
7

Czsto te zasady etyczne maj za zadanie zakreli granice specjalnych uprawnie przysugujcych reprezentantom okrelonego zawodu. Przykadem moe by tutaj
17 wspomnianego ju Kodeksu Etyki Adwokackiej, zgodnie z ktrym Adwokat,
majc zagwarantowan przy wykonywaniu czynnoci zawodowych wolno sowa,
powinien zachowa umiar, wspmierno i ogldno w wypowiedziach, zarwno
wobec sdu i organw pastwowych, jak i wobec dziennikarzy i przedstawicieli mediw, tak aby nie uchybi zasadzie godnoci zawodu.12 W przypadku Zasad Etyki
Zawodowej Policjanta funkcj tak peni 5 okrelajcy, e Policjant podejmujc
decyzj o uyciu broni palnej lub zastosowaniu rodkw przymusu bezporedniego
powinien zachowa szczegln rozwag i stale mie na uwadze charakter tych rodkw. Odpowiadajca specyfice zawodu policjanta wydaje si by rwnie pierwszorzdno obowizku lojalnoci subowej, co moe w konkretnych sytuacjach kolidowa z moralnoci w skali oglnej13.
Ju z tych kilku przykadw zasad etycznych zawodw adwokata, psychologa
i policjanta wyania si obraz tego, co decyduje o sformuowaniu konkretnych zasad
etyki zawodowej. S to przede wszystkim zewntrzne warunki, w jakich podczas wykonywania pracy funkcjonuj przedstawiciele danego zawodu, zadania, jakie maj
wykonywa, stawiane przez spoeczestwo wobec ich pracy wymagania i oczekiwania,
a take uprawnienia, w jakie s wyposaone osoby wykonujce dany zawd. Susznie
zauwaa si, e czynnikiem, ktry ksztatuje zasady etyki zawodowej jest rwnie
struktura wewntrzna danej grup zawodowej oraz tradycje danego zawodu i reprezentowane przez niego wartoci14.
Kodyfikowanie zasad etyki zawodowej nie ograniczyo si w Polsce tylko do
wspomnianych zawodw adwokata, psychologa i oczywicie policjanta. Wskaza
mona chociaby na kodeksy etyczne innych zawodw prawniczych (radcy prawnego,
komornika, notariusza), zawodw medycznych (lekarza, pielgniarki, farmaceuty) czy
np. psychoterapeuty. Wrd argumentw przemawiajcych za potrzeb, a nawet koniecznoci kodyfikowania zasad etycznych poszczeglnych zawodw, najczciej
wskazuje si na okoliczno, e kodyfikacje te maj wskazywa waciwe rozstrzygnicie konfliktw moralnych i sytuacji trudnych pojawiajcych si przecie chyba
w kadej pracy zawodowej 15. Przeciwnicy formuowania takowych dokumentw podnosz, e do etycznego i waciwego wykonywania danego zawodu wystarczy sumienie i zwyka moralno, ktre kady powinien posiada i ktrych () nie zastpi
adna, nawet najbardziej dokadna i najlepiej sformuowana proteza etyczna. 16

12

Analogiczne rozwizanie znale mona na gruncie postanowie Kodeksw Etycznych innych Pastw, czego przykadem moe by regulacja zamieszczona w B. III.1. (Schweigepflicht) Niemieckiego Kodeksu Psychologa (Etische Richtlinien der Deutschen Gesellschaft fr Psychologie e.V. und des Berufsverbands Deutscher Psychologinnen und Psychologen e.V.) z dnia 25.04.1999 r. wraz z pniejszymi zmianami. Kodeks dostpny jest w Internecie
pod adresem: http://www.bdp-verband.org/bdp/ verband/ethik.shtml. Odczyt 1 grudnia 2012 r.
13
Por. J. Czerniakiewicz, Etyka policji i prba zestawienia gwnych poj [w:] J. Czerniakiewicz (red.), Wybrane zagadnienia etyki policji, Szczytno 1995, s. 10.
14
Por. I. Lazari-Pawowska, Etyki zawodowe jako role spoeczne, [w:] A. Sarapata, Etyka,
op. cit., s. 23-24.
15
Por. U. Schrade, Etyka a etyka zawodowa, [w:] M. Rg, Etyka zawodowa policjanta, Szczytno 1999, s. 17.
16
Ibidem, s. 18.
15

Nie podejmujc si w tym miejscu szczegowej analizy argumentw przemawiajcych za lub przeciwko formuowaniu kodeksw etycznych dla poszczeglnych
zawodw ograniczy trzeba si tylko do stwierdzenia, e spisanie zasad deontologii
danego zawodu z pewnoci nie obnia standardw etycznych jego wykonywania,
a przyczynia si moe do ich propagowania i podwyszenia. Chociaby ju z tego
wzgldu wydaje si, e warto kodeksy takie tworzy.
Wrd jasnych, onierskich w brzmieniu zasad etyki zawodowej Policjanta
w II Rzeczypospolitej znale mona byo nastpujc norm: Bd odwany, sumienny ostrony i nigdy nie zawied zaufania przeoonego 17. Imperatyw ostronego
postpowania by wic znany ju w pierwowzorze wspczesnej umundurowanej
i uzbrojonej formacji utrzymujcej porzdek publiczny, jak by Korpus Policji
w przedwojennej Polsce. Niewtpliwie zasada ta przywieca powinna rwnie dzisiejszemu funkcjonariuszowi Policji. Nakaz ostronego postpowania jest wic ju od
dawna norm nalec do korpusu deontologii zawodowej, a z drugiej strony nabierajc znaczenia wobec obiektywizacji odpowiedzialnoci karnej 18, a w konsekwencji
odpowiedzialnoci dyscyplinarnej w ostatnich latach na terenie Rzeczypospolitej Polskiej19.
Wobec powyszego nasuwa si pytanie: czy reguy ostronoci s bardziej
skadnikiem etyki zawodowej policjanta, czy te istotn przesank odpowiedzialnoci
dyscyplinarnej, i jak ksztatuje si ich wzajemny stosunek?
Przypomnie naley, e obecnie Zasady etyki zawodowej policjanta zostay
sformuowane w zaczniku do zarzdzenia nr 805 Komendanta Gwnego Policji
z dnia 31 grudnia 2003 r. Wydaje si, e do zabiegu tego doszo stosunkowo pno.
Susznie zauwaa si, e 1989 rok by dla Policji podobnie jak zreszt dla caego pastwa i spoeczestwa, nowym pocztkiem20. Ustawa o Policji z dnia 6 kwietnia 1990 r.
w art. 146 ust. 1 rozwizaa Milicj Obywatelsk. Sformuowanie zasad etyki zawodowej policjanta zapewne mogoby si ju wwczas przyczyni do podkrelenia nowego charakteru Policji i przekonania do niego spoeczestwa 21. Decyzja nr 121/99
Komendanta Gwnego Policji z dnia 14 lipca 1999 r. zawierajca zasady, ktrymi
powinien kierowa si policjant na subie zostaa wprowadzona do pno, bo nie17

Punkt VI Etyki Zawodowej Policjanta w II Rzeczpospolitej, dostpny w Internecie pod adresem (http://www.slaska.policja.gov.pl/prawa-czlowieka/etyka-zawodowa-policjanta/), odczyt
dnia 1 grudnia 2012 r.
18
J. Lachowski, Przejawy obiektywizacji odpowiedzialnoci karnej w k.k. z 1997, Studia
Prawnicze 2006, nr 1, s. 127, ktry zwraca uwag, e jest to obiektywizacja zbyt daleko idca:
Takie ujcie nieumylnoci prowadzi rwnie do osabienia zasady indywidualizacji odpowiedzialnoci karnej. Jako rzecznika obiektywizacji uzna mona chyba rwnie Z. Jdrzejewskiego - por. Wina i bezprawno w prawie cywilnym i karnym, Ius Novum 2008, nr 4,
s. 33, gdzie pisze on: W prawie karnym naruszenie obiektywnego obowizku ostronoci nie
jest jedynym znamieniem czynu nieumylnego..
19
Nowa koncepcja odpowiedzialnoci na gruncie Kodeksu karnego, mimo i z pewnym opnieniem, zostaa wszak wprowadzona do Ustawy o Policji, o czym szczegowiej poniej.
20
Por. E. Wiszowaty, Wartoci uniwersalne jako podstawa kodeksu etyki policjanta,
[w:] M. Rg: Etyka, op. cit., s. 57.
21
Por. Ibidem, s. 58. Sytuacj z jak przyszo si zmierzy polskiej Policji w 1990 r. przyrwna mona do sytuacji z 1919 r. gdy po odzyskaniu przez Polsk niepodlegoci zostaa powoana policja pastwowa, wci jednak kojarzona z policj byych pastw zaborczych. Sformuowano wwczas XIV przykaza policjanta policji pastwowej, ktre znajduj rwnie odzwierciedlenie w obecnych zasadach etyki zawodowej policjanta.
16

mal 10 lat po utworzeniu Policji. Zasady etyki zawodowej policjanta opracowano za,
jak ju wskazano, dopiero w 2003 r.
W regulacji odpowiedzialnoci dyscyplinarnej w ustawie z dnia 24 lipca 1919 r.22
o Policji Pastwowej nie zamieszczono wprost przepisw formuujcych przesanki
odpowiedzialnoci dyscyplinarnej23. Przyj jednak naley, e nieostronie postpujcy policjant liczy si musia co najmniej z nagan 24. Po wynaturzeniach czasu dyktatury komunistycznej, do rozwizania tego nawizao pierwotne brzmienie ustawy
o Policji z 1990 r.25. Zasadnicza zmiana konstrukcji odpowiedzialnoci dyscyplinarnej
funkcjonariusza Policji dokonaa si wraz z nowelizacj ustawy o Policji w 2003 r.,
kiedy to chociaby dodano art. 132a26 i wprowadzono szereg innych regulacji precyzujcych przesanki i tryb odpowiedzialnoci dyscyplinarnej.
Jednoczenie27 w art. 132 ustawy o Policji nieprzestrzeganie zasad etyki uczyniono jedn z form przewinienia dyscyplinarnego, za ktre grozi policjantowi odpowiedzialno dyscyplinarna. W obowizujcym brzmieniu ustawy art. 132 ust. 1 stanowi bowiem, e policjant odpowiada dyscyplinarnie za popenienie przewinienia
dyscyplinarnego. Przewinienie to moe polega na naruszeniu dyscypliny subowej
lub nieprzestrzeganiu zasad etyki zawodowej. Posuenie si przez ustawodawc spjnikiem alternatywy cznej lub wskazuje, e zakresy znaczeniowe naruszenia dyscypliny subowej oraz nieprzestrzeganie zasad etyki zawodowej mog si czciowo
pokrywa. O tym, czym jest naruszenie dyscypliny subowej informuje nas ustawodawca w ust. 2 powoanego przepisu wskazujc, e moe ono przyj posta zawinionego przekroczenia uprawnie lub niewykonania obowizkw wynikajcych
z przepisw prawa lub rozkazw i polece wydanych przez przeoonych. Ju z tej
krtkiej charakterystyki wynika, e rzeczywicie naruszenie dyscypliny subowej
moe wiza si jednoczenie z naruszeniem zasad etyki zawodowej. Cech charakterystyczn odpowiedzialnoci dyscyplinarnej jest wic to, e jej zakres wytyczaj nie
tylko przepisy prawa bezwzgldnie obowizujcego, ale rwnie zasady dyscypliny
subowej oraz etyka 28.
Jeli bliej przyjrze si tym zasadom, to z atwoci mona dostrzec,
e naruszenie niektrych z nich stanowi jednoczenie przekroczenie uprawnie. Przykadowo zasada ujta w 12 Zacznika mwi, e policjant nie moe wykorzystywa
swojego zawodu do celw prywatnych. Nasuwa si logiczny wniosek, e takie wyko22

rdo: Dziennik Praw Pastwa Polskiego, 1919 r., nr 61, poz. 363. Ustawa opublikowana
[w:] Przegld Policyjny" 1999, nr l (53)-2 (54), s. 181-186.
23
Odesano w tej mierze do trybu, ustalonego w przepisach wydanych przez Ministra Spraw
Wewntrznych por. art. 21 Ustawy o Policji Pastwowej.
24
Bya to najagodniejsza z sankcji przewidzianych w art. 21 Ustawy o Policji Pastwowej,
ktra oprcz tego przewidywaa areszt do 7 dni, przeniesienie na urzd o mniejszych dodatkach
funkcyjnych, degradacj i wydalenie ze suby.
25
Ustawa o Policji z dnia 6 kwietnia 1990 r. (Dz.U. nr 30, poz. 179).
26
Z dnia 29 padziernika 2003 r. o zmianie ustawy o Policji, Dz.U. 2003 nr 192 poz. 1873.
27
Nowelizacj dokonan ustaw z dnia 29 padziernika 2003 r. o zmianie ustawy o Policji.
28
Zwrcono na to uwag rwnie w orzecznictwie, por. orzeczenie WSA II SA/Po 482/09
(http://www.orzeczenia-nsa.pl/wyrok/ii-sa-po-482-09,funkcjonariuszepolicji_inne,21a4e52.
html,
odczyt 18.11.2012 r.), gdzie doszuka si mona znamiennego stwierdzenia: W konsekwencji
przy wykonywaniu zada obowizuje zatem nie tylko dyscyplina subowa, ale i przestrzeganie
zasad etyki zawodowej, do ktrych to wartoci naley zaliczy szczegln staranno w wykonywaniu obowizkw.
17

rzystanie byoby wanie przekroczeniem posiadanych przez niego jako policjanta

uprawnie. W zasadach sformuowanych w zaczniku znajdziemy rwnie literalne
nawizanie do wymogu wykonania polece przeoonego. W 21 stwierdza si bowiem wprost, e Policjant powinien rzetelnie wykonywa polecenia przeoonego.
Skonstatowa wic mona, e ustawodawca w art. 132 ust. 1 ustawy o Policji nie wymieni dwch odrbnych postaci przewinienia dyscyplinarnego, ale wskaza jedynie,
e moe si ono przejawi w jednej z tych postaci lub w obu cznie.
Obecny ksztat regulacji prawnej przeszed pozytywnie weryfikacj z wzorcem
konstytucyjnym29. Wskazana modyfikacja zasad odpowiedzialnoci dyscyplinarnej
wpisuje si w szersz tendencj ustawodawcy do precyzowania zasad odpowiedzialnoci dyscyplinarnej w poszczeglnych ustawach30. Nowe brzmienie ustawy o Policji
powoduje, e niezachowanie regu ostronoci jest przesank odpowiedzialnoci za
przewinienie dyscyplinarne. Jednak ju lektura kluczowego w tej mierze przepisu art.
132a na poziome deskryptywnym prowadzi do powstania pewnych wtpliwoci, gdy
ustawodawca posuguje si niefortunnym sformuowaniem przewinienie dyscyplinarne jest zawinione wtedy, gdy policjant: (). Prowokuje to do gbszej refleksji ukierunkowanej na szczegow egzegez tego przepisu, ktrej punktem wyjcia musi by
konstatacja doktryny o podobnej strukturze przewinienia dyscyplinarnego i przestpstwa31.
Spostrzec naley dalej, e zamieszczone w feralnym art. 132 a ustawy o Policji
okrelenia umylnoci i nieumylnoci s literalnym powtrzeniem treci art. 9 kodeksu karnego32. Wobec powyszego stwierdzi naley, e ustawodawca przeszed obojtnie wobec szerokiej dyskusji na temat poprawnoci sformuowania art. 9 2 obecnego kodeksu karnego z 1997 r., ktremu zarzuca si pomieszanie strony przedmiotowej i podmiotowej przestpstwa33, a wyraajc si bardziej dobitnie przepisa to sformuowanie34. Ale nie tylko to moe rozczarowywa. Co wicej, wskazanie, e art.
29

Przeprowadzon przez TK w orzeczeniu z 2 wrzenia 2008 r. K 35/06. Sentencja tego orzeczenia zostaa ogoszona w Dz. U. nr 163, poz. 1026.
30
Por. chociaby stosunkowo wyczerpujce wyliczenie ustaw wprowadzajcych odpowiedzialno dyscyplinarn w opracowaniu A. J. Szwarc, Znaczenie i problemy odpowiedzialnoci
dyscyplinarnej w sporcie, [w:] A. J. Szwarc (red.), Odpowiedzialno dyscyplinarna w sporcie,
Pozna 2001, s. 21. Wydaje si wszak, i nie jest przykadem odpowiedzialnoci dyscyplinarnej, wbrew zwodniczemu tytuowi Ustawa o odpowiedzialnoci za naruszenie dyscypliny finansw publicznych z dnia 17 grudnia 2004 r. (Dz.U. 2005 Nr 14, poz. 114), mimo i zawiera
ona pewne odrbnoci w uksztatowaniu tej odpowiedzialnoci (por. art. 19 Ustawy).
31
Por. stwierdzenie E. Plebanek, e Naley zauway, e podobn do wykrocze struktur,
w aspekcie rnic w spoecznej treci midzy nimi a przestpstwami, trafnie dostrzeg Sd
Najwyszy w przewinieniach dyscyplinarnych, gdzie wskazuje ona na orzeczenie WSA
w Warszawie z dnia 28 lutego 2007 r., II SA/Wa 2326/2006, LEX nr 318267 oraz TK z dnia
4 marca 2008 r., SK 3/07 - E. Plebanek, Materialne okrelenie przestpstwa, Warszawa 2009,
s. 166.
32
Kodeks karny (Dz. U. z 1997 r. Nr 88, poz. 553, z pn. zm.).
33
Zarzut ten by wielokrotnie podnoszony w literaturze przedmiotu, i mona powiedzie, e jest
powszechnie znany. Por. chociaby A. Marek, Ujcie winy w prawie karnym jako problem
kodyfikacyjny, [w:] L. Leszczyski, E. Skrtowicz, Z. Hoda (red.), W krgu teorii i praktyki
prawa karnego (Ksiga powicona pamici prof. A. Wska), Lublin 2005, s. 285.
34
Na marginesie wskaza naley, i przemawia za tym jeden dobry argument, jakim jest zaakcentowanie, rwnie na poziomie deskryptywnym, podobiestwa odpowiedzialnoci dyscyplinarnej do odpowiedzialnoci karnej.
18

132a ustawy o Policji formuuje przesanki zawinienia, podchwycone przez orzecznictwo35, wprowadza powany zamt w dotychczasowych konstrukcjach dogmatycznych.
W myl dominujcego wszak pogldu we wspczesnej doktrynie prawniczej wina
zajmuje inne miejsce w strukturze przestpstwa ni umylno bd nieumylno
popenienia czynu zabronionego36, a wyrazem tej wspczesnej koncepcji jest chociaby wprowadzenie zmian do Kodeksu Wykrocze 37, ktry operuje pojciem nieumylnoci wykroczenia38.
Rysujca si niespjno jest tym wiksza, e, jak trafnie zauwaa si
w doktrynie, Z perspektywy materialnej cechy czynu karalnego (tzw. Spoecznej
szkodliwoci) nie ma adnej jakociowej rnicy pomidzy wykroczeniami
a znaczn grup sportowych przewinie dyscyplinarnych 39. Owo spostrzeenie mona
z pen odpowiedzialnoci przenie na paszczyzn przewinie dyscyplinarnych
funkcjonariuszy Policji. Zwrci naley uwag rwnie na fakt, i widoczne goym
okiem podobiestwa midzy odpowiedzialnoci dyscyplinarn a odpowiedzialnoci
karn wyraaj si z jednej strony w tym, e Do powszechnie zalicza si prawo
dyscyplinarne do szeroko pojmowanego prawa karnego. 40 z drugiej natomiast
w stwierdzeniu, ktre obrazuje teza orzeczenia WSA w Warszawie: Nie ma powodw, aby dla potrzeb postpowania dyscyplinarnego prowadzonego przeciwko funkcjonariuszom policji stosowa inne interpretacje winy nieumylnej ni ta, ktra jest
ustalona w prawie karnym. 41 Wobec tego bardzo niepokojce jest milczenie komentatorw ustawy o Policji, ktrzy ograniczaj si do odwoania do pewnych eksplikacji
karnistycznych pojcia nieumylnoci42.
Dziwi rwnie niefrasobliwo zarwno doktryny, jak i orzecznictwa, zawarta
w stwierdzeniu, e W zbliony do rozwiza przewidzianych w kodeksie karnym
35

Przykadem moe by orzeczenie WSA w Gliwicach (sygn. IV SA/Gl 392/06) gdzie przeczyta mona nastpujc tez: Kwalifikujc czyny zarzucane funkcjonariuszowi Policji na podstawie art. 132 ustawy o Policji (t.j. Dz.U. 2007 r. Nr 43, poz. 277), organ orzekajcy winien w
szczeglnoci wyjani i rozway przesanki zawinienia wskazane w art. 132a ustawy, jako e
warunkuj one nie tylko kwesti odpowiedzialnoci. Nie wystarczy bowiem, e wystpi naruszenie dyscypliny - musi by ono take zawinione.
36
Por. chociaby A. Zoll, Zasady odpowiedzialnoci karnej, Warszawa 1998, s. 97, gdzie znale mona nastpujce obrazowe stwierdzenie: Stwierdzenie, e czyn jest karalny poprzedza
musi badanie winy sprawcy, tzn. ustalenie, czy sprawcy z tytuu popenienia nieumylnoci
czynu zabronionego mona postawi zarzut.
37
Kodeks Wykrocze Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. (Dz.U. Nr 12, poz. 114).
38
Podobnego zdania s Komentatorzy Kodeksu Wykrocze, por. chociaby M. Bojarski,
W. Radecki, Kodeks wykrocze. Komentarz, Wyd. 5, Warszawa 2011, Komentarz do art. 5, nb.
1-3, ktrzy stwierdzaj wprost: W uzasadnieniu projektowanych zmian w prawie o wykroczeniach wskazano, e likwiduje si pojcie wina umylna i nieumylna, wprowadzajc w to
miejsce umylno" i nieumylno wykroczenia" (op. cit., nb. 1).
39
J. Giezek, Sportowe sankcje dyscyplinarne, [w:] A. J. Szwarc, Odpowiedzialno dyscyplinarna w sporcie, Pozna 2001, s. 98.
40
Takie trafne stwierdzenie znale mona we wprowadzeniu do znakomitej pracy A. J. Szwarca idem, Odpowiedzialno, op. cit.
Autorzy zwracaj uwag, i stanowisko takie nie jest nowe por. J. Makarewicz, Prawo karne
oglne, Krakw 1914, s. 3-4.
41
II SA/Wa 908/06, LEX nr 284495.
42
Znamienitym przykadem takiego stanowiska jest praca W. Kotowskiego idem, Ustawa
o Policji. Komentarz, ABC 2008, Komentarz do art. 132 a, nb. 1-4.
19

sposb uregulowano take kwestie zwizane ze stron podmiotow przewinienia dyscyplinarnego.43. Z pogldem zgodzi mona si o tyle, e do treci art. 132a ustawy
o Policji rzeczywicie wtoczono uregulowanie strony podmiotowej czynu zabronionego z art. 9 1 i 2 kk. Tyle tylko, e ustawa karna w art. 9 kk, jak ju zaznaczono, milczy na temat zawinienia. Dzieje si tak oczywicie dlatego, e w obowizujcym kodeksie karnym starano si przeforsowa czyst normatywn koncepcj winy i co si
z tym wie, dokonano wyranego rozdzielenie paszczyzny zawinienia od znamion
strony podmiotowej czynu.
Niefortunno regulacji art. 132a przedmiotowej ustawy dodatkowo pogbia
fakt, e mamy w niej do czynienia ze swoistym dublowaniem zawinienia. Jeli bowiem
w przepisie tym okrela si, kiedy przewinienie dyscyplinarne jest zawinione, to zbdne staje si wskazywanie w art. 132 ust. 2, e naruszeniem dyscypliny subowej jest
zawinione przekroczenie uprawnie lub niewykonanie obowizkw. Zawsze przecie
w sytuacji, gdy policjant dopuci si przewinienia dyscyplinarnego w postaci naruszenia dyscypliny subowej przez przekroczenie uprawnie lub niedopenienie obowizkw i ustalono na podstawie art. 132a, e byo to przewinienie zawinione, to tym samym zawiniony by czyn stanowicy to przewinienie.
Wobec takich rozbienoci zwizanych z redakcj art. 132a ustawy o Policji
wskaza naley na pewne propozycje rozwizania tego problemu:
1. Moliwe jest uznanie, e racjonalny ustawodawca celowo operuje pojciem
zawinionego przewinienia dyscyplinarnego, nawizujc w ten sposb do psychologicznej koncepcji winy. Miaa ona swoich protagonistw w chwili nowelizowania ustawy o Policji i ma do dzisiaj44.
Z wyborem takiego znaczenia przepisu art. 132a spord oferowanych przez dyrektywy wykadni jzykowej zwizanych jest kilka powanych kopotw. Pierwszym z nich
jest stworzenie wewntrznej niespjnoci w obrbie samej ustawy o Policji45 ktra
nieprzypadkowo operuje terminami z prawa karnego. Dalej, wskaza naley, i odwoanie si do regu ostronoci jest wyrazem obiektywizacji odpowiedzialnoci karnej
i uwzgldnia w tej mierze postulaty psychologii46.
2. Moliwe jest rwnie przyjcie takiej wykadni, e w art. 132 a ustawodawca
wprost formuuje jedn z przesanek zawinienia, jak jest popenienie przewi-

43

P. Jwiak, Stosowanie prawa karnego materialnego i procesowego w postpowaniu dyscyplinarnym policjantw (zarys problematyki). [w:] P. Jwiak, W. Majchrowicz (red.), Odpowiedzialno dyscyplinarna w Policji, Pia 2011, s. 20.
44
Por. A. Marek, Prawo karne, 8 wydanie, Warszawa 2007, s. 128 i nast.
45
Ktra w art. 135 p nakazuje odpowiednie stosowanie niektrych przepisw odnoszcych do
wezwa, terminw, dorcze i wiadkw. Wspomniane przepisy, co zostao rwnie zauwaone w doktrynie, posuguj si terminami zaczerpnitymi z prawa karnego materialnego (por.
P. Jwiak, Stosowanie, op. cit., s. 24.
46
Por. M. Bogomilska-Krl, Formy winy w prawie karnym w wietle psychologii, Warszawa
1991, s. 228, gdzie znale mona nastpujce sformuowanie: Prby opisu podoa psychologicznego przestpstw z niedbalstwa (poczone nawet z bardzo interesujcym zastosowaniem
wiedzy na temat nieuwiadomionych mechanizmw regulacji) dostarczaj jedynie modelowego
opisu tych przestpstw. Nie mog one w adnym razie wypeni braku dostatecznego uzasadnienia w psychologii dla formuowania twierdze jednostkowych, ktre powinny mie w prawie karnym znaczenie decydujce.. M. Bogomilska-Krl uchodzi moe za jednego z rzecznikw wprowadzenia naruszenia regu ostronoci jako przesanki odpowiedzialnoci za przestpstwa nieumylne (op. cit., s. 227).
20

nienia dyscyplinarnego umylnie bd nieumylnie. Pozostae przesanki,

a zgodnie z dominujcym pogldem ma to by wycznie czyn, dyscyplinarnie bezprawny, wpywajcy ujemnie i to w stopniu wikszym ni znikomy na wykonanie suby i zawiniony47 miayby charakter entymatyczny i nie byyby wprost wysowione na poziomie deskryptywnym przepisu48. Takie rozumowanie, jakkolwiek karkoomne jest spjne z zasad racjonalnoci ustawodawcy49.
3. Moliwe jest wreszcie przyjcie, e ustawodawca dokonujc nowelizacji
przemyla dokadnie model odpowiedzialnoci dyscyplinarnej, i usiujc zawrze w niej pewne pierwiastki odpowiedzialnoci karnej, celowo podkrela
jej odmienny charakter poprzez odwoanie si do regu znaczeniowych jzyka
potocznego50. Spostrzeenie swoistego charakteru odpowiedzialnoci dyscyplinarnej nie jest bowiem nowe51. Wyrazem tego jest suszne stwierdzenie,
e Wszystkie przepisy dyscyplinarne w mniejszym lub wikszym stopniu
przewiduj przypadki odpowiedzialnoci za czyny obojtne z punktu widzenia
powszechnego prawa karnego52. Taki pogld jest rwnie zbieny z gosami
modszych przedstawicieli doktryny53.
Piszcy niniejsze sowa sprzeciwiaj si przyjciu koncepcji wyraonej w pkt 1,
pozostawiajc otwart jednak kwesti ostatecznego wytumaczenia nieszczsnego
sformuowania art. 132a ustawy o Policji.
Niezachowanie regu ostronoci wymaganej w danych okolicznociach stanowi
jedn z przesanek odpowiedzialnoci za przewinienie dyscyplinarne popenione nieumylnie. Czyli mwic inaczej: nie mona pocign funkcjonariusza do odpowiedzialnoci, jeeli zachowa ostrono wymagan w danych okolicznociach i natural-

47

Por. P. Jwiak, Stosowanie, op. cit. s. 26-27, ktry w tej mierze odwouje si do opracowa J.R. Kubiaka, J. Kubiaka, Odpowiedzialno dyscyplinarna sdziw. Komentarz, Warszawa 2005, s. 76.
48
Za tak koncepcj przemawia to, i opracowanie struktury przestpstwa jest zasug doktryny, ktrej pogldy w tej mierze podlegay rwnie znacznej ewolucji, por. Z. Jdrzejewski,
Bezprawno jako element przestpnoci czynu. Studium na temat struktury przestpstwa,
Warszawa 2009, s. 23 i nast.
49
Por. chociaby T. Bkowski, P. Bielski, K. Kaszubowski, M. Kokoszczyski, J. Stelina,
J. Warylewski, G. Wierczyski, Zasady techniki prawodawczej. Komentarz, ABC 2003, LEX,
Komentarz do 1.
50
W powszechnym jzyku polskim zawinienie nie jest oddzielane od nieumylnoci, co odzwierciedlaj intuicj jzykowe. Por. definicje w Sowniku jzyka polskiego
(http://sjp.pwn.pl/szukaj/winny), odczyt dnia 1 grudnia 2012 r.
51
Wystarczy wskaza chociaby na tytu podrozdziau Z. Leoskiego, Diferentia specifica
odpowiedzialnoci dyscyplinarnej idem, Odpowiedzialno dyscyplinarna w prawie PRL,
Warszawa 1959, s. 155.
52
Ibidem, s. 157.
53
Wskaza tutaj naley na symptomatyczn wypowied P. Jwiaka, Stosowanie, op. cit.,
s. 30: () zasadnym byoby rozwaenie moliwoci wprowadzenia autonomicznych, nawizujcych jednak do konstrukcji przewidzianych w kodeksie karnym, regulacji tzw. prawa midzyczasowego, czasu i miejsca popenienia przewinienia dyscyplinarnego (). Nie odnoszc
si do samej zasadnoci tej pozycji, wskaza naley, i prawidowo wychwytuje ona istot
odpowiedzialnoci dyscyplinarnej.
21

nie nie mia zarazem zamiaru popenienia przewinienia dyscyplinarnego 54. W dalszej
czci referatu poczynione zostanie kilka zdawkowych uwag na temat pojmowania
ostronoci w naukach penalnych w szczeglnym kontekcie funkcjonowania Policji.
O reguach ostronoci napisano w karnistyce wiele55. Najprociej mona je
okreli jako reguy postpowania z dobrem przedstawiajcym jak warto spoeczn. Reguy te ksztatowane s w oparciu o wiedz i dowiadczenie, ktre pozwalaj na ustalenie jak w okrelonych sytuacjach postpowa z okrelonymi dobrami 56,
jakie zachowanie jest wzgldem nich w danej sytuacji adekwatne. Tak te si dzieje
w przypadku licznych rozporzdze precyzujcych uprawnienia i obowizki policjantw. Mog one te wynika np. z danej dziedziny wiedzy - przykad stanowi tutaj
zasady sztuki lekarskiej. Mog to by jednak reguy ostronoci, ktre s jednakowe
dla wszystkich praktycznie uczestnikw ycia spoecznego57. W doktrynie wskazuje
si na ich obiektywny, abstrakcyjny i generalny charakter powodujcy, e znajduj
zastosowanie w kadej sytuacji o podobnym ukadzie cech istotnych z punktu widzenia
dobra, ktre chroni, bez wzgldu na indywidualne waciwoci dziaajcego podmiotu58.
Zachowanie naleytej ostronoci moe by rozpatrywane przez pryzmat jej subiektywnej i obiektywnej strony. Ten pierwszy element oznacza ma niezbdn koncentracj uwagi po stronie podmiotu podejmujcego czynnoci, z ktrymi wie si
zagroenie dla dobra prawnego59. Natomiast w drugi element, w myl koncepcji krakowskiej, rozpatrywany jest przez pryzmat trzech kategorii. Stanowi je () niezbdne kwalifikacje podmiotu podejmujcego si wykonania danej czynnoci, stan
techniczny uywanego do danej czynnoci narzdzia, odpowiedni sposb przeprowadzania czynnoci.60 Nie zagbiajc si w t problematyk, ale odnoszc te ustalenia
do funkcjonariusza Policji odwoa si naley do zasobu wiedzy przekazywanej modym pracownikom Policji w trakcie edukacji w szkoach policyjnych i wiedzy podrcznikowej. Szczegln donioso posiada w tej mierze wanie edukacja w Szkole
Policji w Pile, na ktrej zaproszenie moe zosta wygoszony niniejszy referat. To tutaj
wanie formuje si niezbdne kwalifikacje i instruuje o prawidowych sposobach
przeprowadzania interwencji przyszych funkcjonariuszy Policji. Jednak nie tylko posiadanie formalnych uprawnie do wykonywania zawodu jest decydujce, liczy si

54

Przyj naley, e zachowanie regu ostronoci wytycza zakres zastosowania normy sankcjonowanej.
55
Poczwszy od prac autorw niemieckich z pocztku XX wieku - por. m. in. F. Exner, Das
Wesen Fahrlssigkeit, Leipzig Wien 1910, a po wspczesne pimiennictwo polskiej doktryny
prawa karnego por. np. J. Giezek, Naruszenie obowizku ostronoci jako przesanka urzeczywistnienia znamion przestpstwa nieumylnego, Pastwo i Prawo 1992, z. 1, a ostatnio
take wypowied W. Wrbla, Zagadnienie naruszenia regu wymaganej ostronoci, [w:] L.
Gardocki, J. Gody, M. Hudzik, L. Paprzycki (red.), Orzecznictwo sdowe w sprawach karnych. Aspekty europejskie i unijne, Warszawa 2008, s. 169-181.
56
Por. J. Giezek, Przyczynowo oraz przypisanie skutku w prawie karnym, Wrocaw 1994,
s. 86.
57
Przykadem w tej mierze mog by chociaby wskazwki doczone do sprztu domowego. Por. K. Buchaa, Prawo karne materialne, Warszawa 1989, s. 242.
58
Por. W. Wrbel, A. Zoll, Polskie prawo karne. Cze oglna, Krakw 2010, s. 214.
59
K. Buchaa, Bezprawno przestpstw nieumylnych oraz wyczajce je dozwolone ryzyko,
Warszawa 1971, s. 248.
60
Ibidem.
22

take cechowanie si ogln zdolnoci psychofizyczn 61 w momencie przedsibrania czynnoci.

Stosunkowo najmniej uwagi powica si w doktrynie zagadnieniu uycia waciwego narzdzia. Wydaje si, e w odniesieniu do funkcjonariuszy Policji oznacza
to musi w pierwszej kolejnoci utrzymywanie w odpowiednim stanie rodkw sucych do wypeniania powierzonej im funkcji. Chodzi moe tutaj przykadowo o rodki przymusu bezporedniego, takie jak chemiczne rodki obezwadniajce czy paralizatory elektryczne62, tak aby ich uycie nie stwarzao zagroenia dla ycia lub zdrowia
innych osb.
Inn kwesti jest ustalanie tych procedur zachowania si i swoisty dialog pomidzy dowiadczeniem a pragnieniem nowatorstwa 63. Pamita naley, e ostatecznie
decydujce znaczenie musi mie indywidualna ocena przez czowieka sytuacji, w ktrej si znalaz, a ktra nakazywa moe naruszenie bardziej sformalizowanych regu
ostronoci. Czyli mwic wprost: ostronoci moe by zachowanie nominalnie
niehomolgiczne, co przed wieloma laty zauway ju prof. A. J. Szwarc64.
Zarazem jednak stwierdzenie to napotyka na pewne istotne implikacje w przypadku sub mundurowych. O ile bowiem podejmowanie dziaa w warunkach interwencji czy te akcji w terenie przypomina pod wieloma aspektami sytuacj sportowca,
np. boksera na ringu czy te strzelca, to jednak istotna odrbno wynika z hierarchicznego charakteru sub mundurowych. Ostateczna suwerenno podmiotu podejmujcego decyzj co do sposobu zachowania si jest w znacznym stopniu ograniczona
obowizkiem posuszestwa subowego.
W art. 132a pkt 2 ustawy o Policji, analogicznie jak w art. 9 2 kk, stwierdza
si, e zawinione przewinienie dyscyplinarne ma zosta popenione na skutek [pogrubienie M.B. i M.K.] niezachowania ostronoci wymaganej w danych okolicznociach. Czy wobec tego naley rozumie, e naruszenie regu ostronoci jest zawsze
uprzednie w stosunku do nieprzestrzegania zasad etyki przez policjanta?
Prbujc udzieli odpowiedzi na to pytanie przyjrze trzeba si wspomnianemu
Zacznikowi. W sformuowanych tam zasadach pojawiaj si takie, ktre zdaj si nie
mie wiele wsplnego z wymagan w danych okolicznociach ostronoci. Przykadowo w 7 wskazano, e Policjant powinien przestrzega zasad poprawnego zachowania, kultury osobistej i dba o schludny wygld. Trudno sprecyzowa, jakie reguy
ostronoci miaby naruszy policjant, ktry naruszy t zasad, cho nie mia takiego
zamiaru. Podobnie rzecz wyglda w przypadku niektrych innych zasad etyki zawodowej policjanta.
Rozpatrzy naley wic raz jeszcze problem charakteru prawnego regu ostronoci i ich rde w kontekcie odpowiedzialnoci funkcjonariuszy Policji. W pierwszej kolejnoci wskaza naley na ich skodyfikowanie w szeregu aktw prawa powszechnie obowizujcego, jakim jest sama ustawa o Policji oraz wydane na podsta61

W. Wrbel, Zagadnienie, op. cit. s. 171.

A wic o rodki, ktre wyszczeglnione zostay w 3 Rozporzdzenia Rady Ministrw
z dnia 17 wrzenia 1990 r. w sprawie okrelenia przypadkw oraz warunkw i sposobw uycia
przez policjantw rodkw przymusu bezporedniego (Dz.U. 1990 nr 70 poz. 410).
63
Wskaza naley, e wyznaczaj one standardy zachowania si naleycie ostronego, wzorcowego. Czsto bowiem wiedza podrcznikowa okazuje si w pewien sposb zastaa.
64
Nie jest to adnym stopniu stwierdzenie odkrywcze, bowiem do podobnych konkluzji doszed ju chociaby na gruncie polskiej doktryny A.J. Szwarc por. idem, Prawnokarne funkcje
regu sportowych, Pozna 1977, s. 189-192.
23
62

wie norm kompetencyjnych w nich zawartych rozporzdzenia65. Zreszt zauway

wypada, e do samej ustawy o Policji wydanych zostao wiele rozporzdze, a niektre
z nich maj bardzo due znaczenie praktyczne66. Pewne znaczenie maj rwnie pragmatyki subowe, przyjmujce niekiedy form zarzdze komendanta gwnego policji67 bd te wewntrznych instrukcji68. Wreszcie pewne reguy ostronoci odszuka
mona w standardowych opracowaniach podrcznikowych wydawanych w odpowiedzi
na potrzeby szkoleniowe69. Niejasne jest natomiast, w jakim zakresie jako reguy
ostronoci mog by traktowane reguy deontyczne. Wydaje si, e odpowied na tak
postawione pytanie musi opiera si na pewnej pogbionej analizie wspomnianego
Zacznika, gdzie zosta zawarty katalog zasad etyki zawodowej 70.
Lektura tego dokumentu prowadzi bowiem do wniosku, e cz zawartych
w nich norm moralnych odnosi si do innych sfer ludzkiego postpowania ni kwestia
ostronego postpowania71. Zarazem inne normy maj charakter norm oglnych, ktre
ukierunkowane s na wytworzenie waciwej postawy policjanta72. Wreszcie odszuka
mona i takie normy, ktre wprost podkrelaj donioso ostronego postpowania
funkcjonariusza Policji podczas wykonywania przez niego obowizkw subowych 73.
Wydaje si wic, e ju na paszczynie tak powierzchownej egzegezy widoczne jest,
e co najwyej cz norm etycznych moe by postrzegana jako wyraajca obowi-

65

Jako przykad wskaza naley chociaby Rozporzdzenie Rady Ministrw z 17 wrzenia

1990 r. w sprawie trybu legitymowania, zatrzymywania osb, dokonywania kontroli osobistej
praz przegldania bagay i sprawdzania adunku przez policjantw (Dz. U. z 1990 r., nr 70 poz.
409 z pn. zm.)
66
W tym kontekcie wskaza naley w szczeglnoci na Rozporzdzenie Rady Ministrw z 12
maja 1996 r., w sprawie szczegowych warunkw i sposobu postpowania przy uyciu broni
palnej przez policjantw, (DzU nr 63, poz 296), ktre jest przedmiotem ywego zainteresowania doktryny, por. chociaby Glos do postanowienia SN z 27 padziernika 1994 r. III KRN
144/94, Palestra 1996/7-8/275., t. 1.
67
Przykadem moe by chociaby Zarzdzenie nr 23 Komendanta Gwnego Policji z 24 maja
1993 r. w sprawie organizacji i penienia suby patrolowej.
68
Przykadem moe by chociaby Instrukcja o organizacji i sposobie penienia przez policjantw suby patrolowej.
69
Przykadem mog by wydawnictwa nalece do Biblioteki Policjanta Prewencji Szkoy
Policji w Supsku, jak chociaby Podstawowe zasady uytkowania broni palnej krtkiej autorstwa Przemysawa Rybickiego, Piotr Salamonika, Sebastiana Szadzewicza i Grzegorz Winnickiego, Supsk 2012 r.
70
Oczywicie inn zupenie kwesti jest to czy zestawienie to ma wyczerpujcy charakter.
Wydaje si zreszt, i na tak postawione pytanie udzieli mona stanowczo negatywnej odpowiedzi, do czego uprawnia tre 2 Zacznika.
71
Jako znamienity przykad w tej mierze wskaza mona chociaby na postanowienia 15
(Policjant powinien w miar moliwoci udziela pomocy innym policjantom w realizacji
zada subowych oraz wspiera w rozwizywaniu zada subowych), czy 23 (Policjant
powinien dba o spoeczny wizerunek Policji jako formacji, w ktrej suy i podejmowa dziaania suce budowaniu zaufania do niej).
72
Przykadem takiej normy etycznej moe by postanowienie 11 (Policjant jako funkcjonariusz publiczny powinien wystrzega si korupcji w kadej postaci oraz zwalcza wszelkie jej
przejawy).
73
Przykadem takiej normy moe by postanowienie 5 (Policjant podejmujc decyzj
o uyciu broni palnej lub zastosowaniu rodkw przymusu bezporedniego powinien zachowa
szczegln rozwag i stale mie na uwadze charakter tych rodkw).
24

zek ostronoci w wskim tego sowa znaczeniu. Zbiene jest to poniekd z konkluzjami, do ktrych dochodzi si na gruncie filozofii 74.
Na tym jednak nie koniec. Przypomnie naley wszak, e cech immanentn,
wrcz definicyjn normy etycznej jest to, e zwizana jest z sankcjami grupy spoecznej wyraanymi w opinii jej czonkw75. Norma etyczna jest na dodatek pewnym
szczeglnym przypadkiem normy moralnej, a mianowicie tak, ktra zaleca przyjmowanie pewnych postaw i ich doskonalenie76. Krystalizuje si wic dystynkcja, e reguy etyki zawodowej, wysawiajce pewne normy nakazujce postpowa ostronie, nie
zawieraj norm ostronoci sensu stricte jakimi s chociaby postanowienia instrukcji
subowych okrelajce przykadowo, w jaki sposb postpowa w przypadku odmowy okazania legitymujcemu funkcjonariuszowi dowodu osobistego. Zawieraj one
jedynie wskazanie, aby moliwie wzorcowo wypenia obowizki subowe w trosce
o efektywn sub spoeczestwu. Ich niebagatelne znaczenie wyraa si w tym,
e pitnuj nieostrone zachowanie si funkcjonariusz Policji dotkliw sankcj rozsian. Zamieszanie wok norm etyki zawodowej zwizane jest w duej mierze z tym,
e natkn si mona na takie postanowienia, ktre w swojej treci zbiene s z reguami ostronoci77. Prbujc wic sprowadzi powysze rozwaania do pewnego
schematycznego ujcia mona nieco kolokwialnie powiedzie tak: wykonywanie zawodu policjanta nie jako tak, ale w sposb etyczny wie si z cigym podnoszeniem kwalifikacji i ostronoci w spenianiu obowizkw subowych, ostrono
rwnoznaczna jest ze stosowaniem wiedzy zdobytej podczas przygotowania zawodowego oraz respektowaniem zasad wyraonych w aktach prawnych rnego rodzaju,
a take zdroworozsdkowo. Odpowiedzialno karna natomiast zwizana jest
z pewnym szczeglnie racym naruszeniem zasad ostronoci, ktre wywouje prawnie relewantny skutek bd te wypenia znamiona typu przestpstwa formalnego.
Porwnujc zasady etyki zawodowej policjanta z reguami ostronoci podkreli raz jeszcze trzeba funkcj, jak peni te pierwsze. Jak ju wskazywano, maj one
za zadanie konkretyzowa moralno ogln do ram danego zawodu. Wspzakrelaj
granice przysugujcych uprawnie, odnosz si do warunkw wykonywanej pracy,
powierzonych zada, czynnoci i obowizkw. Nie ulega wtpliwoci, e praca policjanta wyznaczana jest podobnie jak szereg innych zawodw przez okrelone reguy
ostronoci78. To wanie te reguy wskazuj, w jaki sposb policjant powinien prawi74

Por. chociaby klasyfikacje ktra opracowana zostaa przez M. Ossowsk we wspomnianej

pracy Podstawy nauki o moralnoci, ktra wyrnia 7 rodzajw norm moralnych, a mianowicie normy chronice ( 1. ycie, 2. Niezaleno 3. Godno 4. Prywatno) oraz suce wspyciu spoecznemu (1. Suce potrzebie zaufania 2. Strzegce sprawiedliwoci 3. Wobec konfliktw spoecznych). Nie w kadej z tych kategorii znale mona bdzie nakaz ostronego
postpowania. Omwienie dokonanych przez autork ustale zawarte jest w pracy P. Czarneckiego, Marii Ossowskiej nauka o moralnoci, Warszawa 2005, s. 68.
75
Zarazem wskaza naley, i w skrajnych przypadkach wiza si to bdzie z dezaprobat
szeroko pojmowanej opinii publicznej.
76
Do podobnego spostrzeenia dochodzi E. Klimowicz, [w:] S. Jedynak (red.), May sownik
etyczny, Bydgoszcz 1994.
77
Czego najbardziej wymownym chyba przykadem jest wspomniane postanowienie 5 Zacznika. Por. Przypis 49.
78
Por. chociaby Rozporzdzenie Ministra Spraw Wewntrznych i Administracji z dnia
5 wrzenia 2007 r. w sprawie przetwarzania przez Policj informacji o osobach (Dz. U. z dnia
19 wrzenia 2007 r.) i Rozporzdzenie Ministra Spraw Wewntrznych i Ministra Sprawiedli25

dowo wykonywa swoje obowizki i jak korzysta z przyznanych mu uprawnie.

O ile wic to reguy ostronoci bezporednio wyznaczaj waciwe zachowanie policjanta na subie, to zasady etyki zawodowej s raczej wskazwkami majcymi prowadzi policjanta wanie do przestrzegania tych regu.
Dodatkowo mona wskaza, e reguy ostronoci nie s budowane li tylko
w oparciu o prakseologi. Reguy te maj zapewnia sprawne i skuteczne dziaanie,
ktrego w przypadku pracy Policji nie sposb przeceni, ale maj te jednoczenie
chroni przed naruszeniem dobro istotne spoecznie. Zachowanie efektywne i skuteczne jeli ma by zgodne z reguami ostronoci powinno wic by jednoczenie weryfikowane pod ktem moralno-etycznym79.
Schematycznie przedstawi mona rnic, pomidzy koncepcj lec
u podstaw obecnej konstrukcji przewiania dyscyplinarnego w ujciu ustawodawcy
i sygnalizowanym w niniejszym artykule.

1) Koncepcja ustawodawcy.

2) Koncepcja autorw artykuu.

Ustosunkowujc si do regu ostronoci jako przesanki odpowiedzialnoci

dyscyplinarnej funkcjonariusza Policji, poczyni naley jeszcze kilka uwag co do
trzech drobnych kwestii.
Brak wyranego odwoania w rozdziale 10 ustawy o Policji do zasad przewidzianych w rozdziale II kodeksu karnego80 rodzi pytanie, w jaki sposb kwalifikowa
bd sprawcy co do obowizujcych regu ostronoci? Spostrzec naley w pierwszej
kolejnoci, e bd taki moe wyraa si albo w urojeniu sobie przez sprawc, e istnieje okrelona regua postpowania w danym przypadku, bd te na niewiadomoci
istnienia takiej normy. Istotny dla dalszych rozwaa bdzie tylko wypadek usprawiedliwionego bdu81. Wobec analogicznego problemu zdecydowana cz doktryny
woci z dnia 10 padziernika 2012 r. w sprawie warunkw przewozu osb pojazdami Policji,
Stray Granicznej, Suby Wiziennej oraz jednostek ochrony przeciwpoarowej (Dz. U. z dnia
18 padziernika 2012 r.).
79
Por. J. Giezek, Przyczynowo, op. cit., s. 100-104.
80
Przypomnie naley i stosowny postulat zosta ju podniesiony w doktrynie por.
P. Jwiak, Stosowanie, op. cit. s. 30: Doda naley m. in. art. 132c w brzemieniu
W sprawach nieuregulowanych w niniejszym rozdziale stosuje si odpowiednio przepisy rozdziau II kodeksu karnego..
81
Pojcie to odwouje si do siatki pojciowej wypracowanej przez doktryn prawa karnego
materialnego. Por. W. Wolter, Funkcja bdu w prawie karnym, Warszawa 1965, s. 24 i nast.
26

karnistycznej wypowiada si za kwalifikacj takiej sytuacji jako bdu co do bezprawnoci82 Spotka mona wszak i stanowisko, e rozpatrywa to naley jako bd co do
znamienia czynu zabronionego83. Wydaje si jednak, e wobec nadania reguom
ostronoci odrbnego znaczenie w strukturze przestpstwa na gruncie prawa karnego84 bd taki susznie traktowa naley w kategoriach analogicznych do bdu co do
bezprawnoci czynu.
Przychylajc si do wysowionej ju wielokrotnie w doktrynie prawa karnego
krytyki wobec ujcia art. 9 kk, na ktrym wzorowany jest art. 132 a Ustawy o Policji,
krytyki, ktra w duym uproszczeniu opiera si na zarzucie pomieszania strony podmiotowej ze stron przedmiotow zwrci naley na byskotliwy postulat, wysowiony
na tle Kodeksu karnego przeniesienia tego warunku do art. 115 1 kk. 85. Przeniesienie
tej koncepcji na grunt odpowiedzialnoci dyscyplinarnej natrafia jednak na niema
trudno, jak jest brak analogicznego pojcia czynu zabronionego. Kolejny szkopu
ley w tym, e przewinienie dyscyplinarne jako czyn, polega moe na naruszeniu nie
tylko przepisw prawa, ale take polecenia subowego czy te zasad etyki zawodowej. Mwic inaczej, nie tylko znamiona przewinienia dyscyplinarnego s wyczerpujco okrelone w Ustawie o Policji, ale czsto w przewaajcej czci znajduj si
wanie poza Ustaw. Wobec tego dobrym kompromisem mogoby by umieszczenie
tego sformuowania w treci ust. 2 art. 132a86.
Pamita przy tym naley, aby takie sformuowanie byo czytelne rwnie
w warstwie deskryptywnej przepisu, w jego szacie sownej, gdy nadmierna formalizacja jzyka ustawowego czyni prawo nieczytelnym dla adresatw norm. Byoby to
zbiene zarazem z myl, e naruszenie regu ostronoci rozpatrywa naley zarwno
w przypadku nieumylnego, jak i umylnego przewinienia dyscyplinarnego87. Inn

82

Reprezentatywny w tej mierze jest pogld Z. wikalaskiego, Bd co do bezprawnoci czynu w polskim prawie karnym, Krakw 1991, s. 25-51 oraz 140-142.
83
Wydaje si, e bardzo ostronie, ale w poczet zwolennikw takiego stanowiska zaliczy
mona A. Zolla, ktry stoi na stanowisku, i Wspczesna doktryna prawa karnego naruszenie
regu zalicza do znamion charakteryzujcych stron przedmiotow typu czynu zabronionego,
A. Zoll (red.), Kodeks Karny. Cz oglna. Komentarz. T.1 Warszawa 2007, s. 119.
84
Miarodajny w tej mierze jest pogld . Pohla wyraony podczas VIII Bielaskiego Kolokwium Karnistycznego w referacie Niezachowanie wymaganej ostronoci znami czynu
zabronionego czy odrbny element w strukturze przestpstwa? [w:] J. Majewski (red.), Nieumylno. Pokosie VIII Bielaskiego Kolokwium Karnistycznego, Warszawa 2012, s. 84,
gdzie wyczyta mona nastpujc myl () niezachowanie wymaganej ostronoci nie znamieniem czynu zabronionego, ale odrbnym od znamion elementem struktury przestpstwa,
elementem usytuowanym w niej w istocie na wczeniejszym od znamion czynu zabronionego
szczeblu tej struktury. Z tym pogldem piszcy te sowa zgadzaj si w caej rozcigoci.
85
Ktremu postuluje si nadanie nastpujcego brzmienia: Czynem zabronionym jest zachowanie o znamionach okrelonych w ustawie karnej popenione na skutek niezachowania przez
sprawc wymaganej w danych okolicznociach ostronoci. Por. . Pohl, loc. cit.
86
Ktry mgby uzyska nastpujce brzmienie: Naruszenie dyscypliny subowej stanowi
czyn policjanta polegajcy na zawinionym przekroczeniu uprawnie lub niewykonaniu obowizkw popenione na skutek niezachowania przez sprawc wymaganej w danych okolicznociach ostronoci. Obowizki te wynika mog z przepisw prawa lub rozkazw i polece
wydanych przez przeoonych uprawnionych na podstawie tych przepisw.
87
. Pohl, Niezachowanie, op. cit. 85.
27

moliwoci jest wprowadzenie neutralnego pojcia deliktu dyscyplinarnego 88, ktry

byby odpowiednikiem czynu zabronionego na gruncie ustawy o Policji.
Wreszcie, rozpatrzy naley kwesti ewentualnych sprzecznoci zachodzcych
pomidzy normami etycznymi a reguami ostronoci. Moliwa do wyobraenia jest
bowiem sytuacja, w ktrej policjant chcc zachowa si w sposb zgodny z zasadami
etyki zawodowej, zmuszony bdzie naruszy obowizujce reguy ostronoci. Oczywicie sytuacj t mona odwrci i wskaza, e moe by i tak, e w pewnych sytuacjach naruszenie zasad etyki bdzie cen zachowania regu ostronoci. Nieodparcie
nasuwa si tutaj pytanie, jak wwczas wyway kwesti obu powinnoci czy priorytetem powinno by zachowanie regu ostronoci czy te przestrzeganie zasad etyki
zawodowej?
Konkludujc, mona stwierdzi, e mimo i czym innym s reguy etyki zawodowej i reguy ostronoci, moe midzy nimi istnie ni pewnej subtelnej zalenoci.
Wynika moe ona std, e istota odpowiedzialnoci dyscyplinarnej w pewnym stopniu wpywa rwnie na treci uzyskiwanych w procesie wykadni regu ostronoci
i standard wymaga stawianych funkcjonariuszom Policji 89. Formu t mona opisa
w sposb nastpujcy: cz tych regu jest identyczna z reguami branymi pod rozwag przy ustalaniu zakresu odpowiedzialnoci karnej, cz moe wyznacza jeszcze
wysze wymagania90. W tej mierze zastanowi mona by si nad uzupenieniem obecnego Kodeksu Etyki Zawodowej Policjanta analogicznym postanowieniem na wzr
regulacji przedwojennej, co prowadzioby do wikszej zbienoci treciowej odrbnych mimo wszystko norm aksjologicznych i regu ostronoci. Nie ulega bowiem
wtpliwoci, e nakaz ostronego postpowania nie jest obecnie mniej aktualny ni
w czasach II RP91.
Podane zarazem wydaje si rozpatrzenie celowoci wprowadzania postulowanych niniejszym artykuem zmian ustawodawczych. Przeobrazioby to ksztat odpowiedzialnoci dyscyplinarnej, czynic z niej nieokrojon i uproszczon wersj odpowiedzialnoci karnej, pasywnie powielajc konstrukcje poddane ju stanowczej krytyce doktrynalnej na gruncie kodeksu karnego, lecz obszar, na ktrym wyciga si z tej
88

Wydaje si, e art. 132 a mgby wtedy uzyska nastpujc tre:

ust. 1. Policjant odpowiada dyscyplinarnie za popenienie deliktu dyscyplinarnego polegajcego na naruszeniu dyscypliny subowej lub nieprzestrzeganiu zasad etyki zawodowej.
ust. 2. Delikt dyscyplinarny stanowi czyn policjanta polegajcy na przekroczeniu uprawnie lub
niewykonaniu obowizkw popeniony na skutek niezachowania przez sprawc wymaganej
w danych okolicznociach ostronoci. Obowizki te wynika mog z przepisw prawa lub
rozkazw i polece wydanych przez przeoonych uprawnionych na podstawie tych przepisw.
Delikt dyscyplinarny polega moe rwnie na naruszeniu przez Policjanta zasad etyki zawodowej.
ust. 3. Przewinieniem dyscyplinarnym jest zawiniony delikt dyscyplinarny.
ust. 4 Deliktem dyscyplinarnym jest w szczeglnoci:
89
Por. w tej mierze por. zwaszcza M. Rodzynkiewicz, Okrelenie umylnoci i nieumylnoci
w projekcie kodeksu karnego, Przegld Sdowy 1995, nr 5, s. 55.
90
Zarazem nie moe to prowadzi do przyjcia bdnej koncepcji najwyszych wymaga, por.
J. Sawicki, O odpowiedzialnoci za bdny zabieg leczniczy, Pastwo i Prawo 1954, nr 6,
s. 1005.
91
Zauway naley, i postanowienia wskazujce na obowizek ostronoci (starannoci) zamieszczane s stosunkowo czsto w Kodeksach innych pastw, czego najlepszym przykadem
moe by postanowienie B.IV.1 (Sorgfalspflicht) wspomnianego niemieckiego Kodeksu
Etyki Psychologa (por. przypis 12).
28

krytyki konstruktywne wnioski. Temu suy mogoby wprowadzenie pojcia deliktu

dyscyplinarnego. Zauway wypada, e w obecnym ksztacie rozdziau X ustawy
o Policji doszo nie tyle nawet do przekopiowania struktury pojciowej, ktr operuje
kodeks karny, ile raczej do powanych bdw w sformuowaniu przepisw na poziomie deskryptywnym92. Tym bardziej wic potrzebna jest interwencja ustawodawcy.
Wreszcie nadmieni naley, e koncepcja ustawodawcy, jakoby naruszenie regu
ostronoci byo warunkiem stwierdzenia naruszenia norm etycznych kci si z najbardziej podstawowymi intuicjami zdrowego rozsdku. Takie reguy najczciej bowiem po prostu nie istniej93.

92

Przypomnie naley, i chodzi tu w pierwszej kolejnoci o niefortunne sformuowanie art.

132 a Ustawy o Policji. Wydaje si, i czym prdzej powinien on uzyska inn tre, jak chociaby: Delikt dyscyplinarny jest wtedy, gdy policjant: ().
93
Obrazowo mona by powiedzie, e ustawodawca nie dochowa naleytej starannoci przy
redagowaniu ustawy, a przez to postpi nieetycznie.
29

Filip Ciepy

Poszanowanie godnoci skazanego w kontekcie

zasad etyki zawodowej funkcjonariuszy Suby Wiziennej

Wspczenie w Polsce, jak i w caej Europie, mamy do czynienia z ekspansj

problematyki deontologii zawodowej i kodeksw etycznych. Niektre zbiory zasad
etyki zawodowej powstaj na skutek delegacji lub nakazw ustawowych. Dotyczy to
w szczeglnoci zawodw zaufania publicznego i suby publicznej, tzw. zawodw
etosowych. Zawody etosowe to te, od ktrych wymaga si, a przynajmniej mona wymaga, naleytego pod kadym wzgldem wykonywania czynnoci zawodowych,
take jeeli chodzi o stosowanie si do regu innych ni techniczno-profesjonalne1. Nie
inaczej stao si w onie Suby Wiziennej. Nowa ustawa o subie wiziennej 2 w art.
33 ust. 1 pkt 1 zobowizaa Dyrektora Generalnego Suby Wiziennej do okrelenia
w drodze regulaminu zasad etyki zawodowej, po zasigniciu opinii zwizku zawodowego funkcjonariuszy, z uwzgldnieniem oglnych wartoci i norm moralnych, zasad
postpowania i zachowania si funkcjonariusza wobec osadzonych, wzajemnych relacji funkcjonariuszy oraz specyfiki zawodu funkcjonariusza. Zasady te stosuje si odpowiednio do pracownikw (art. 33 ust. 2). Realizacj ustawowego nakazu sta si
Regulamin nr 1/2010 Dyrektora Generalnego Suby Wiziennej w sprawie zasad etyki zawodowej funkcjonariuszy i pracownikw suby wiziennej. W zasadach oglnych paragraf 2 regulaminu wskazuje, e funkcjonariusz i pracownik wypenia swoje
obowizki z poszanowaniem praw i godnoci czowieka, uznajc jego podmiotowo
oraz przestrzegajc zasady rwnego traktowania. Tre normy zobowizujcej funkcjonariuszy i pracownikw wiziennictwa do poszanowania godnoci skazanego bdzie przedmiotem rozwaa w niniejszym artykule.
Dyrektywa poszanowania godnoci czowieka jest norm obowizujc jednoczenie tak na gruncie przepisw prawa normujcego prac funkcjonariuszy i pracownikw Suby Wiziennej, jak i na gruncie zasad etyki zawodowej. To zarazem norma
prawna i deontologiczna. Funkcjonariusz i pracownik wiziennictwa jest zobowizany
do respektowania godnoci kadego czowieka, w tym oczywicie take tego skazanego, odbywajcego w zakadzie karnym kar pozbawienia wolnoci.
Przepis prawny gwarantujcy respektowanie godnoci czowieka zawarty jest
przede wszystkim w art. 30 Konstytucji RP 3, ktry stanowi, e przyrodzona i niezbywalna godno czowieka stanowi rdo wolnoci i praw czowieka i obywatela.
W myl postanowie Konstytucji godno jest nienaruszalna, a jej poszanowanie
i ochrona jest obowizkiem wadz publicznych. Przepis ten oznacza midzy innymi
zakaz poddawania jednostek takim sytuacjom czy te takiemu traktowaniu, ktre by t

H. Izdebski, Zarzdzanie etyk za porednictwem kodeksw etyki zawodowej, [w:] J. Czaputowicz (red.), Etyka w subie publicznej, Warszawa 2012, s. 47-48.
2
Ustawa z dnia 9 kwietnia 2010 r. o Subie Wiziennej (Dz.U. Nr 79, poz. 523 ze zm.).
3
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze
zm.).
30

godno przekrelay4, oczywicie take w murach zakadu karnego. Z obowizkiem

poszanowania godnoci skazanych w sposb szczeglny wie si art. 40 Konstytucji
wprowadzajcy zakaz poddawania torturom, okrutnemu, nieludzkiemu lub poniajcemu traktowaniu i karaniu oraz zakaz stosowania kar cielesnych, jak rwnie art. 41
ust. 4 ustawy zasadniczej stanowicy, i kady pozbawiony wolnoci powinien by
traktowany w sposb humanitarny.
Obowizek poszanowania godnoci czowieka zawiera ponadto szereg aktw
prawnych okrelajcych midzynarodowe standardy praw czowieka. Europejska
Konwencja Praw Czowieka 5 w art. 3 zakazuje poddawania kogokolwiek torturom oraz
nieludzkiemu lub poniajcemu traktowaniu albo karaniu. Te same zakazy zawiera art.
7 Midzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych6. Artyku 10 ust. 1
paktu zawiera explicite gwarancj, e kada osoba pozbawiona wolnoci bdzie traktowana w sposb humanitarny i z poszanowaniem przyrodzonej godnoci czowieka.
Swoistym uzupenieniem tego przepisu jest art. 10 ust. 3 zd. 1, wedug ktrego system
penitencjarny obejmowa bdzie traktowanie winiw, ktrego zasadniczym celem
bdzie ich poprawa i rehabilitacja spoeczna. Konwencja w sprawie zakazu stosowania
tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniajcego traktowania albo karania 7
uznaje, e wszystkie gwarantowane w niej prawa czowieka wynikaj z godnoci waciwej istocie ludzkiej (preambua). W Europejskich Reguach Wiziennych 8 ju
w preambule podkrela si, e wykonanie wyrokw pozbawienia wolnoci oraz traktowanie winiw wymaga zapewnienia warunkw osadzenia, ktre nie naruszaj
ludzkiej godnoci. Reguy wskazuj take, e porzdek w zakadzie utrzymywany jest
z uwzgldnieniem stworzenia winiom warunkw yciowych respektujcych ludzk
godno (pkt 49). Podobnie pomieszczenia udostpnione dla winiw,
a w szczeglnoci pomieszczenia przeznaczone do spania maj by urzdzone
w sposb respektujcy ludzk godno (pkt 18.1), a w prowadzeniu przeszuka personel ma by wyszkolony w taki sposb by respektowa godno przeszukiwanych osb
(pkt 54.3). Reguy wizienne wskazuj ponadto, e w zakresie zarzdzania zakadami
karnymi powinny by uwzgldnione wymogi etyki uznajce obowizek traktowania
winiw w sposb humanitarny i z poszanowaniem ich przyrodzonej godnoci ludzkiej (pkt 72.1).
Na prawny obowizek poszanowania godnoci osb skazanych wielokrotnie
wskazuje take ustawodawstwo krajowe. Kodeks karny 9 w art. 3 stanowi, e kary oraz
inne rodki przewidziane w tym kodeksie stosuje si z uwzgldnieniem zasad humanitaryzmu, w szczeglnoci z poszanowaniem godnoci czowieka. Zasada ta oznacza
przede wszystkim konieczno minimalizowania dolegliwoci i cierpie przy stosowa4

L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykadu, Warszawa 2002, s. 92-94.

Konwencja o ochronie praw czowieka i podstawowych wolnoci sporzdzona w Rzymie dnia
4 listopada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284).
6
Midzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym
Jorku dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167).
7
Konwencja w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniajcego traktowania albo karania przyjta przez Zgromadzenie Oglne Narodw Zjednoczonych dnia 10 grudnia 1984 r. (Dz.U. z 1989 r. Nr 63, poz. 378).
8
Zalecenia Rec (2006)2 Komitetu Ministrw do pastw czonkowskich Rady Europy
w sprawie Europejskich Regu Wiziennych przyjte przez Komitet Ministrw w dniu
11 stycznia 2006 r. na 952 posiedzeniu delegatw.
9
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.).
31
5

niu prawa karnego i wykorzystywaniu jego sankcji tylko w granicach niezbdnej potrzeby10. Kodeks karny wykonawczy11 stanowi, e kary, rodki karne, zabezpieczajce
i zapobiegawcze wykonuje si w sposb humanitarny, z poszanowaniem godnoci
ludzkiej skazanego. Zakazuje si take stosowania tortur lub nieludzkiego albo poniajcego traktowania i karania skazanego (art. 4 1). Skazany ponadto zachowuje prawa
i wolnoci obywatelskie, a ich ograniczenie moe wynika jedynie z ustawy oraz
z wydanego na jej podstawie prawomocnego orzeczenia (art. 4 2). Obowizek poszanowania godnoci ludzkiej zosta take wpisany do art. 110 5 k.k.w., ktry stanowi delegacj ustawow skierowan do Ministra Sprawiedliwoci, aby ten okreli,
w drodze rozporzdzenia, tryb postpowania waciwych organw w wypadku, gdy
liczba osadzonych w zakadach karnych lub aresztach ledczych przekroczy w skali
kraju ogln pojemno tych zakadw, uwzgldniajc konieczno humanitarnego
traktowania osadzonych, z poszanowaniem ich godnoci ludzkiej 12.
Ustawa o subie wiziennej rwnie odnosi si do prawnego obowizku poszanowania godnoci czowieka. Artyku 2 ust. 1 pkt 3 i 4 stanowi, e do podstawowych
zada Suby Wiziennej naley zapewnienie osobom skazanym na kar pozbawienia
wolnoci lub tymczasowo aresztowanym, a take osobom, wobec ktrych s wykonywane kary pozbawienia wolnoci i rodki przymusu skutkujce pozbawieniem wolnoci, przestrzegania ich praw, a zwaszcza humanitarnych warunkw bytowych, poszanowania godnoci, opieki zdrowotnej i religijnej oraz humanitarne traktowanie osb
pozbawionych wolnoci. Zgodnie z art. 27 ustawy funkcjonariusze i pracownicy powinni wykazywa si odpowiednim przygotowaniem oglnym i zawodowym oraz
wysokim poziomem moralnym. W postpowaniu wobec osb pozbawionych wolnoci
s obowizani w szczeglnoci: 1) kierowa si zasadami praworzdnoci, bezstronnoci oraz humanitaryzmu; 2) szanowa ich prawa i godno; 3) oddziaywa pozytywnie
swoim wasnym przykadem. Podejmujc sub, funkcjonariusz ponadto skada pisemne lubowanie wedug roty sformuowanej w art. 41 ust. 1, ktra zawiera w sobie
odniesienie do zasad etyki zawodowej, ze szczeglnym uwzgldnieniem poszanowania
godnoci czowieka13. Brak poszanowania godnoci ludzkiej osadzonego zosta wpisany do katalogu przewinie dyscyplinarnych. W myl art. 230 ust. 3 pkt 3 ustawy naruszeniem dyscypliny subowej jest w szczeglnoci niehumanitarne traktowanie, uwaczajce godnoci osb pozbawionych wolnoci. Ustawa w art. 93 odsya take do rozporzdzenia zawierajcego wzr arkusza opinii subowej, zawierajcego kryteria oce10

A. Wsek, [w:] O. Grniok, S. Hoc, M. Kalitowski, S.M. Przyjemski, Z. Sienkiewicz,

J. Szumski, L. Tyszkiewicz, A. Wsek, Kodeks karny. Tom I. Komentarz do artykuw 1-116,
Gdask 2005, s. 52.
11
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557 ze
zm.).
12
Zob. Rozporzdzenie Ministra Sprawiedliwoci z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie trybu
postpowania waciwych organw w wypadku, gdy liczba osadzonych w zakadach karnych
lub aresztach ledczych przekroczy w skali kraju ogln pojemno tych zakadw (Dz.U.
Nr 202, poz. 1564).
13
Ja, obywatel Rzeczypospolitej Polskiej, wstpujc do Suby Wiziennej, lubuj uroczycie: rzetelnie wykonywa powierzone mi zadania funkcjonariusza tej Suby i polecenia przeoonych, przestrzegajc Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i wszystkich przepisw prawa,
jak rwnie tajemnic zwizanych ze sub, a take zasad etyki zawodowej, ze szczeglnym
uwzgldnieniem poszanowania godnoci ludzkiej oraz z dbaoci o dobre imi suby. lubowanie moe by zoone z dodaniem sw Tak mi dopom Bg.
32

ny wymaga na zajmowanym stanowisku subowym, a take kryteria oceny cech

osobowoci, umiejtnoci i predyspozycji funkcjonariusza do penienia suby na zajmowanym stanowisku subowym14. Wrd nich wymienia si midzy innymi kryterium przestrzegania etyki zawodowej i zdyscyplinowania, z uwzgldnieniem przestrzegania zasad wynikajcych ze zoonego lubowania (Arkusz cz II pkt II). Wskazane kryterium ma swoje umocowanie w ustawowych kryteriach opiniowania subowego (art. 87 ust. 1 pkt 12 ustawy o Subie Wiziennej). Wskazanie na prawny obowizek respektowania godnoci czowieka mona odnale take w rozporzdzeniu
w sprawie szczegowego trybu dziaa funkcjonariuszy Suby Wiziennej podczas
wykonywania czynnoci subowych15. Paragraf 1 ust. 2 rozporzdzenia stanowi,
e funkcjonariusze Suby Wiziennej realizuj czynnoci subowe w sposb zapewniajcy humanitarne traktowanie oraz poszanowanie godnoci osb, wobec ktrych
czynnoci zostay podjte.
Wydany w 2010 roku Regulamin Dyrektora Generalnego Suby Wiziennej
w sprawie zasad etyki zawodowej funkcjonariuszy i pracownikw Suby Wiziennej
lokuje okrelon w 2 etyczn zasad wypeniania przez funkcjonariuszy i pracownikw swoich obowizkw z poszanowaniem praw i godnoci czowieka w katalogu
zasad oglnych. Oznacza to, e wszelkie deontologiczne normy szczegowe zawarte
w reguach postpowania funkcjonariusza i pracownika wobec osadzonych ( 9-11)
czy w zasadach okrelajcych wzajemne relacje funkcjonariuszy i pracownikw
( 12-19) musz by interpretowane przez pryzmat obowizku poszanowania godnoci czowieka. Paragraf 2 in fine doprecyzowuje, e poszanowanie godnoci czowieka
wie si w sposb szczeglny z uznaniem jego podmiotowoci oraz przestrzeganiem
zasady rwnego traktowania. Podkrelenie podmiotowoci czowieka jest szczeglne
wane w kontekcie odbywania kary pozbawienia wolnoci. Obowizek poszanowania
godnoci czowieka wynika bowiem z ontologicznej struktury czowieka, ktry osob,
bytem rozumnym i wolnym, decydujcym o sobie, swoich czynach i ponoszcym za
nie odpowiedzialno. Podmiotowo oznacza take odpowiedzialno za swoje zachowanie, take po wyroku skazujcym na wizienn izolacj.
Z poszanowaniem godnoci czowieka niewtpliwie wie si deontologiczna
dyrektywa kierowania si przez funkcjonariuszy i pracownikw Suby Wiziennej
zasadami uczciwoci, honoru i szacunku dla innych osb ( 3 regulaminu). Oznacza to,
e funkcjonariusz czy pracownik powinien by rzetelny w postpowaniu, szanowa
cudze prawa, take cudz wasno i unika jakichkolwiek form oszustwa, rwnie
wobec skazanych. Powinien postpowa zgodnie z prawem i przyjtymi zasadami oraz
zgodnie z prawd. Powinien ponadto cechowa si sumiennoci, obowizkowoci,
odpowiedzialnoci, pilnoci, przykadnoci i rzetelnoci. Powinien chcie reprezentowa te cechy nie tylko ze wzgldu na ocen przeoonych, ale przede wszystkim
ze wzgldu na poczucie godnoci osobistej, a wic szacunek dla samego siebie honor. Z takiej postawy wynika najbardziej autentyczne podejcie pene szacunku dla
innych osb i uznanie ich godnoci, wartoci jako ludzi. Celnym doprecyzowaniem
oglnej zasady poszanowania godnoci czowieka s dyrektywy zawarte w 10 regu14

Rozporzdzenie Ministra Sprawiedliwoci z dnia 16 czerwca 2010 r. w sprawie wzoru arkusza opinii subowej funkcjonariusza Suby Wiziennej (Dz.U. Nr 121, poz. 816).
15
Rozporzdzenie Rady Ministrw z dnia 4 sierpnia 2010 r. w sprawie szczegowego trybu
dziaa funkcjonariuszy Suby Wiziennej podczas wykonywania czynnoci subowych
(Dz.U. Nr 147, poz. 984).
33

laminu, wedug ktrych funkcjonariusz i pracownik w kontaktach z osadzonym kieruje

si humanitarnym stosunkiem do jego osoby, zachowujc konieczny dystans i rozwag, powinien stawia mu wymagania stosowne do moliwoci oraz obiektywnie ocenia jego postpowanie. Z obowizkiem poszanowania godnoci skazanego bezwzgldnie wie si take dyrektywa wystrzegania si korupcji w kadej postaci ( 6).
Piszc o reguach etyki zawodowej w wiziennictwie naley jednak zauway,
e obok zaprezentowanej wizji deontologii zawodowej funkcjonariuszy Suby Wiziennej istnieje take inne zaoenie etyczne, ktre od duszego czasu pojawia si
w literaturze kryminologicznej, penologicznej, teorii prawa karnego, a take naukach
spoecznych. Jest to kontestatorskie, podejrzliwe z punktu widzenia norm moralnych
patrzenie na prac Suby Wiziennej w samej jej rdzeniu. Chodzi o pogld, wedug
ktrego funkcjonariusze i pracownicy wiziennictwa przyczyniajc si do cigej deprywacji podstawowych potrzeb osadzonych, sprawiajc im tym samym wpisane
w izolacj cierpienie, z zaoenia ami normy moralne. W tym ujciu Suba Wizienna immanentnie tkwi w stanie konfliktu moralnego. U podstaw tego pogldu ley
midzy innymi teza, e przemoc i jakiekolwiek zadawane innej osobie cierpienie s
w kadym wypadku wewntrznie niegodziwe, sprzeczne z podstawowymi normami
moralnymi. W bezporednim odniesieniu do pracy funkcjonariuszy Suby Wiziennej
tego rodzaju pogld jest wyrazicie prezentowany na przykad we fragmencie ksiki
pt. Etyka zawodu psychologa, w rozdziale powiconym etycznym uwikaniom psychologa penitencjarnego16. W kontekcie okrelonych obowizkw wskazuje si tu na
moralny dylemat powstay na skutek zobligowania si przez psychologa penitencjarnego do lojalnoci wobec totalitarnej instytucji, w ktrej stosowanie przymusu bezporedniego wobec winiw jest dopuszczalne, gdy tymczasem psycholog obliguje si,
poprzez wybr kierunku studiw, do realizowania swojego rodzaju misji pomagania
ludziom po pierwsze nie szkodzi, a wic nie przysparza cierpie fizycznych
i psychicznych swoim podopiecznym17. Rozwizanie dylematu moralnego funkcjonariuszy czy pracownikw Suby Wiziennej pracujcych w roli psychologw penitencjarnych proponuje si na dwa sposoby: 1) rezygnacj z pracy w zakadzie karnym
i podjcie w instytucji, w ktrej nie stosuje si przymusu bezporedniego; 2) rezygnacj ze swoich pogldw i przyjcie, e w pewnych okolicznociach przymus bezporedni jest dopuszczalny, a nawet niezbdny ze wzgldu na wartoci wyszego rzdu
np. bezpieczestwo innego czowieka, grupy spoecznej lub kraju. Oczywicie ani
rezygnacja z pracy, ani wyrzeczenie si swoich pogldw, nie s rozwizaniem dylematu moralnego, ale raczej ucieczk od wanego etycznego zagadnienia. Wydaje si,
e wskazywanie na tego typu dylemat i proponowanie tego rodzaju rozwiza wynika
jednak wycznie z przyjcia okrelonych zaoe antropologicznych, pozytywistycznej, deterministycznej koncepcji czowieka, ktra nie harmonizuje ani z aksjologi
polskiego porzdku prawnego, ani z chrzecijask wizj czowieka gboko zakorzenion w kulturze prawnej Europy. W konsekwencji dochodzi do pomieszania ontologicznych i aksjologicznych pierwiastkw dolegliwoci kary kryminalnej i tym samym
do niewaciwej oceny moralnej pracy funkcjonariuszy Suby Wiziennej 18.
16

J. Brzeziski, M. Toeplitz-Winiewska, B. Chyrowicz, W. Poznaniak, Etyka zawodu psychologa, Warszawa 2009, s. 306
17
Ibidem.
18
Szerzej F. Ciepy, Chrzecijaska koncepcja karny kryminalnej a wspczesne pogldy na
kar, Lublin 2010.
34

Od kilkudziesiciu ju lat tego rodzaju pogldy, ktre przekrelaj zasadnicz

legitymacj etyczn pracy funkcjonariuszy i pracownikw Suby Wiziennej wprowadza na grunt kryminologii, penologii, teorii prawa karnego i po czci take polskiego ustawodawstwa karnego, wywodzcy si z krajw skandynawskich kierunek
abolicjonizmu karania. Zwolennicy tego kierunku kwestionuj kar (przede wszystkim
kar pozbawienia wolnoci) poniewa ta wedug nich przysparza skazanemu dodatkowe, niepotrzebne, niczemu nie suce cierpienia fizyczne i moralne. W tej optyce to
nie przestpstwo, ale kara jest zbrodni. Karanie sprawcw przestpstw to bezskuteczne i odraajce postpowanie z ludmi, a procedura karna to zabawa w moralno
i ceremonia degradujca czowieka. Wykonywanie kary pozbawienia wolnoci wedug
propagatorw kierunku abolicjonistycznego jest deptaniem godnoci ludzkiej. Budujc
racjonalizacj reakcji karnej na tego rodzaju zaoeniach trzeba by wiadomym, e na
takich fundamentach nie ma moliwoci moralnego usprawiedliwienia zarwno instytucji kary pozbawienia wolnoci, jak i pracy sub penitencjarnych.
Pogldy abolicjonistyczne w duej mierze wynikaj ze sposobu rozumienia istoty przestpstwa. Wedug zwolennikw tego kierunku przestpstwo jest konfliktem
pomidzy sprawc a pokrzywdzonym. Wydaje si jednak, e postrzeganie przestpstwa wycznie jako konfliktu pomidzy sprawc a ofiar jest na tyle nieprecyzyjne,
e prowadzi do zbyt daleko idcych i ostatecznie bdnych wnioskw. W ostatnich
latach optyka abolicjonistyczna bywa zreszt promowana przy okazji zachcania opinii
publicznej i rodowiska prawniczego do korzystania z alternatywnych metod rozwizywania sporw, z mediacj na czele. Za czoowym abolicjonist Nielsem Christie
powtarza si przy tej okazji tez, e przestpstwo to nic innego jak konflikt, ktry
naley rozwiza19. Nie odrzucajc wartoci postpowania mediacyjnego naley jednak zauway, e jeeli przyj, e przestpstwo to nic innego jak konflikt, to jedyn
dopuszczaln z moralnego punktu widzenia odpowiedzi na przestpstwo moe by
oddanie zainteresowanym stronom zabranego im konfliktu, a w praktyce rozadowanie napicia pomidzy stronami przez przeprowadzenie mediacji. Na reakcj karn,
a zwaszcza kar pozbawienia wolnoci, nie ma tu racjonalnego usprawiedliwienia, ani
w wymiarze utylitarnym, ani moralnym. Czy jednak rzeczywicie przestpstwo to nic
innego jak konflikt, ktry naley rozwiza?
Wydaje si, e utosamianie przestpstwa z konfliktem jest zbytnim uproszczeniem, ktre musi by skorygowane, jeeli chcemy, aby chociaby wydany przez
Dyrektora Generalnego Suby Wiziennej regulamin w sprawie zasad etyki zawodowej funkcjonariuszy i pracownikw Suby Wiziennej, ktry z jednej strony odwouje
si do obowizku poszanowania godnoci czowieka, a z drugiej okrela zasady etyczne wykonywania pracy w wiziennictwie, nie okaza si wewntrznie sprzeczny. Przy
abolicjonistycznym spojrzeniu na przestpstwo tworzenie jakichkolwiek zasad etyki
zawodowej funkcjonariuszy i pracownikw Suby Wiziennej jest ostatecznie skazane na porak, bo dla samej kary pozbawienia wolnoci nie ma w abolicjonizmie
usprawiedliwienia. Dlatego te wypada podkreli, e konflikt nie jest istot przestpstwa 20. Konflikt to rodzaj relacji istniejcej pomidzy stronami wzajemnie ze
19

Wypowied sdzi A. Rkas, w: M. Rychter, Mediacje: korzy dla sdu, korzy dla pokrzywdzonego, Na Wokandzie 2011/7, nr specjalny 3, s. 33.
20
To nie konflikt jest istot relacji pomidzy sprawc a ofiar na przykad przestpstwa zgwacenia, rozboju, porwania czy podpalenia. Czy rzeczywicie przykadowo matka dziecka zamordowanego w zamachu terrorystycznym pozostaje w relacji konfliktu ze sprawc tej zbrodni?
35

sob walczcymi. Cho niewtpliwie za niektrymi przestpstwami niejednokrotnie

stoi jaki konflikt, to nawet w takiej (konfliktowej) sytuacji konflikt to nie przestpstwo. Konflikt, jako posta trudnej relacji midzyludzkiej, moe by przyczyn
albo konsekwencj przestpstwa, ale nie jest jego istot. Istot przestpstwa jest konkretna krzywda wyrzdzona przez sprawc ofierze (po-krzywdzonemu). Przestpstwo
w polskim porzdku prawnym to czyn zabroniony przez ustaw pod grob kary,
bezprawny, zawiniony, spoecznie szkodliwy w stopniu wyszym ni znikomy.
To wanie na podstawie popenienia przestpstwa czynu, a nie trudnoci w relacjach, wszczyna si postpowanie karne i w konsekwencji wykonuje kar. Take
w kontekcie oceny fundamentw moralnych wykonywania kary pozbawienia wolnoci wydaje si powanym bdem zacieranie granicy pomidzy wskazywaniem na
ewentualn potrzeb udzielenia stronom pomocy w rozwizaniu wzajemnego konfliktu, a dyskutowaniem kwestii odpowiedzialnoci karnej za przestpstwo 21. Etyka funkcjonariusza i pracownika Suby Wiziennej moe sta mocno wycznie na solidnych
fundamentach indeterministycznej koncepcji czowieka, paradygmatu kryminologii
klasycznej oraz kompleksowej teorii kary, integrujcej retrybucj z prewencj, resocjalizacj i kompensacj, co najpeniej odpowiada wymogom poszanowania godnoci
czowieka 22.
eby jednak w tej czci nie zatrzyma si wycznie na podstawowych zaoeniach etyki zawodowej funkcjonariuszy wiziennictwa, naley wskaza take na
szczegowe normy z nich wynikajce. Oto trzy praktyczne dyrektywy etyczne zwizane z obowizkiem poszanowania przez funkcjonariuszy i pracownikw Suby Wiziennej godnoci osoby skazanej na kar pozbawienia wolnoci:
Pozwoli skazanym ponie zasuon kar za przestpstwo
Chodzi o rzecz prost i trudn zarazem, to znaczy o zagwarantowanie i zabezpieczenie prawidowego wykonywania kary pozbawienia wolnoci. Nie jest to zatem
nic innego jak przywoana wczeniej norma rzetelnego, sumiennego realizowania powszednich obowizkw funkcjonariusza i pracownika Suby Wiziennej. Zapewnienie swoj prac, e orzeczona za przestpstwo kara zostanie prawidowo wykonana
jest w ocenie moralnej dziaaniem dobrym, wynikajcym z szacunku dla godnoci
czowieka, zarwno osoby pokrzywdzonej, pozostaych czonkw spoeczestwa, jak
i samego skazanego. Jeeli pastwo, ktre przejo monopol karania przestpcw, nie
wymierzyoby sprawiedliwoci karnej, tym samym nie spenioby swojego podstawowego obowizku wobec pokrzywdzonego i spoeczestwa. Praca funkcjonariuszy wiziennictwa wpisuje si w realizacj tego obowizku. Ofiara przestpstwa i pozostali
czonkowie wsplnoty powinni mie bowiem gwarancj, e organy pastwowe, respektujc wszystkie normy wynikajce z zasady praworzdnoci, podejm dziaania

21

Np. M. Kruk opisuje zasadniczo sytuacje konfliktowe, ktre nie stanowi przestpstwa,
a wnioski przenosi na grunt postpowania karnego i polityki karnej. Zob. M. Kruk, Mediacja
midzy pokrzywdzonym a sprawc przestpstwa jako forma rozwizywania konfliktw, Archiwum Kryminologii 2007-2008, t. XXIX-XXX, s. 836-851.
22
F. Ciepy, O dowartociowanie retrybutywnej racjonalizacji kary, [w:] Hominum causa omne
ius constitutum est. Ksiga Jubileuszowa ku czci Profesor Alicji Grzekowiak, Lublin 2006, s.
231-246.
36

zmierzajce do zadouczynienia wyrzdzonej przestpstwem krzywdzie, a wic wymierz sprawcy sprawiedliw kar, proporcjonaln do ciaru czynu i stopnia winy.
Sprawiedliwa kara respektuje osobow godno i zwizan z ni nieodcznie
osobist odpowiedzialno sprawcy przestpstwa. Jest konsekwencj poszanowania
ontycznej struktury osoby i wynikajcej z niej zdolnoci do podejmowania przez czowieka rozumnych i wolnych decyzji. Z poszanowania godnoci ludzkiej wynika przyjcie, e czowiek stanowi o sobie, jest autorem wasnych czynw i za nie odpowiada.
Jeeli popeniajc przestpstwo sprawca postawi si ponad prawem naruszajc jego
porzdek, to poddajc si wykonaniu wyroku skazujcego potwierdza wobec siebie
i wsplnoty spoecznej wasn osobow tosamo, odpowiedzialno wynikajc
z wolnoci, zdolno do decydowania o wasnym nastawieniu do innych i ponoszenia
wynikajcych z tego konsekwencji, jednym sowem potwierdza wasn godno. Nadzorowane przez Sub Wizienn wykonanie kary pozbawienia wolnoci, nie tylko
przyczynia si do zapewnienia bezpieczestwa i przywrcenia porzdku prawnego
w spoeczestwie, ale ponadto daje skazanemu szans na odzyskanie szacunku u tych,
przeciwko ktrym si zwrci popeniajc przestpstwo. Kara jest rodkiem wyrwnawczym, sucym do ponownego zintegrowania sprawcy ze wsplnot. Zapewnienie
przez Sub Wizienn wykonania kary daje skazanemu szans uwolnienia si od
zacignitego dugu wobec spoeczestwa i odnalezienia na nowo nalenego mu miejsce we wsplnocie. Kara ma w najgbszym sensie charakter uwalniajcy 23.
Nie zmusza do resocjalizacji
Susznie krytykuje si programy resocjalizacyjne, ktrych cech charakterystyczn jest oparcie wpisanych w nie form pomocy psychoterapeutycznej na idei poszukiwania zasadniczych uwarunkowa czynu poza osob sprawcy. Programy oddziaywa na skazanego nie mog polega na utwierdzaniu w nim przekonania, e decydujcym powodem popenienia przestpstwa byy czynniki lece poza nim samym, poza
wolnoci jego wyboru. Uniemoliwiaoby to wzicie przez niego odpowiedzialnoci
za swoje czyny i za swoje ycie. Sprawcy nie mona wyzuwa ani z wasnego ja, ani
z popenionego czynu 24. Kara, aby moga by skutecznym rodkiem resocjalizacyjnym
musi czyni zado wymaganiom moralnoci. Oznacza to, e skazany musi by
w programie oddziaywania resocjalizacyjnego jak najbardziej obecny, czynny, bra
w nim udzia jako osoba podmiot, nie moe by bierny, pozostawa na boku. Praca
sub penitencjarnych nie moe polega na pracy na d skazanymi, ale ze skazanymi25.
Szanowa godno skazanego, to uzna, i w rzeczywistoci jedynie on sam jest
w stanie si poprawi, czyli zrehabilitowa moralnie. Przyjcie, e w istocie rzeczy to
sam wizie resocjalizuje si w zalenoci od osobistych wolnych decyzji, wasnych
codziennych wyborw, zmienia spojrzenie na skazanego w relacji do odbywanej kary,
a take doprecyzowuje zadania Suby Wiziennej w tym zakresie. Skazany przestaje
by tylko przedmiotem, na ktrym zostaje wykonana kara, a staje si czynnym uczest23

A. Peyrefitte, Wymiar sprawiedliwoci. Midzy ideaem a rzeczywistoci, Warszawa 1987,

s. 299-300.
24
M. Ciosek, Psychologia sdowa i penitencjarna, Warszawa 2001, s. 82-84.
25
Ch.D. Marshall, Beyond Retribution, A New Testament Vision for Justice, Crime, and Punishment, Grand Rapids, 2001, s. 103.
37

nikiem, autorem procesu poprawy26. To na skazanym, jako podmiocie, spoczywa zasadniczy ciar procesu resocjalizacji, ktrej nie mona mu narzuci, i ktrej skutecznoci nie da si w zwizku z tym nigdy zagwarantowa. Czowieka jako podmiotu jego
wasnych dziaa nie mona programowa na sposb psychotechniczny, mona mu
jedynie pomc na jego indywidualnej drodze podejmowania odpowiedzialnoci za
wasne ycie27.
Kara pozbawienia wolnoci nie stanowi wic instrumentu korekcji charakteru,
ale jedynie bodziec i pomoc do poprawy przestpcy. Za resocjalizacj skazanych Suba Wizienna nie ponosi zatem zasadniczej odpowiedzialnoci 28. W toku oddziaywa
resocjalizacyjnych rola zaangaowanych w nie osb nie polega na narzucaniu decyzji
moralnych, co jest przecie niemoliwe, lecz na stwarzaniu warunkw do ich podjcia
w ramach ponoszenia odpowiedzialnoci karnej. W tym kierunku posza zmiana przepisw prawa penitencjarnego. Poprzednio obowizujcy kodeks karny wykonawczy
z 1969 r.29 w art. 37 l zawiera przepis stanowicy, e wykonanie kary pozbawienia
wolnoci ma na celu ksztatowanie spoecznie podanej postawy skazanego,
a zwaszcza powinno wdraa go do spoecznie uytecznej pracy oraz przestrzegania
porzdku prawnego i tym samym przeciwdziaa powrotowi do przestpstwa, natomiast przepis art. 67 l obecnie obowizujcego kodeksu karnego wykonawczego
uleg zasadniczej zmianie w tym wzgldzie, stajc na gruncie potrzeby zaangaowania
woli skazanego w proces poprawy. Wykonanie kary pozbawienia wolnoci ma na celu
obecnie wzbudzanie w skazanym woli wspdziaania w ksztatowaniu jego spoecznie podanych postaw, a w szczeglnoci poczucia odpowiedzialnoci oraz potrzeby
przestrzegania porzdku prawnego i tym samym powstrzymania si od powrotu do
przestpstwa30.
Nie dodawa wicej cierpienia ni to konieczne
Ostatnia wskazana dyrektywa etyczna zblia si w swojej treci do przywoywanej na pocztku artykuu zasady humanizmu, cho nie jest z ni tosama. Funkcjonariusz i pracownik Suby Wiziennej wykonujc swoje obowizki powinien dokada
stara, aby odbywanie kary pozbawienia wolnoci nie przynosio skazanemu wicej
cierpie ni to wynika z istoty tej kary. Konkretnie chodzi bdzie w pierwszym rzdzie o sumienne i skrupulatne przestrzeganie przepisw prawa penitencjarnego,
26

J. witka, Wprowadzenie w problematyk karania, [w:] J. witka, M. Ku, I. Niewiadomska

(red.), Autorytet i godno sub penitencjarnych a skuteczno metod resocjalizacji, Lublin
2004, s. 14.
27
Szerzej na ten temat: F. Ciepy, Idea resocjalizacji w prawie karnym, [w:] B. Kadon
(red.), Profilaktyka, resocjalizacja, rewalidacja pomoc rodzinie, SandomierzStalowa Wola
2007, s. 460-473.
28
Byy Minister Sprawiedliwoci Republiki Francuskiej Alain Peyrefitte pisze, e zupenie
nieuzasadnione jest zrzucanie na barki spoeczestwa nie tylko winy za przestpstwo, ale dodatkowo jeszcze wmawianie, e win spoeczestwa jest rwnie to, e resocjalizacja si nie
udaje. Zob. A. Peyrefitte, Wymiar sprawiedliwoci, s. 298-299.
29
Ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 13, poz. 98 ze
zm.).
30
Zob. take S. Piasecki, Praca socjalna w wizieniu, [w:] J. Woniak (red.), Duszpasterstwo
wizienne w III Rzeczypospolitej, Krakw 2002, s. 96.
38

w sposb zgodny z zasadami prawa karnego wykonawczego oraz okrelonymi ustawowo celami kary pozbawienia wolnoci. Szczegln uwag naley zwrci na zapewnienie skazanemu ochrony przed przestpstwami grocymi mu ze strony innych
skazanych, jak rwnie na rzetelne i restrykcyjne przestrzeganie przepisw zezwalajcych funkcjonariuszom na korzystanie ze rodkw przymusu bezporedniego na gruncie art. 19 ustawy o Subie Wiziennej oraz rozporzdzenia w sprawie stosowania
rodkw przymusu bezporedniego przez funkcjonariuszy Suby Wiziennej 31. Nie
chodzi tu o dyrektyw pomniejszania dolegliwoci wynikajcej z kary pobawienia
wolnoci, czyli udzielania pomocy skazanemu w uchylaniu si od konsekwencji prawnych popenionego przez niego przestpstwa, ale dbanie o to by dolegliwo nie przekraczaa wyznaczonej przepisami i istot tej kary waciwej miary. Jako hasowe
zwieczenie wskazanej dyrektywy mona przywoa biblijn zasad moraln skierowan co prawda do onierzy, ale ktra wydaje si by uniwersaln norm etyki zawodowej we wszystkich subach mundurowych: Nad nikim si nie zncajcie i nikogo
nie uciskajcie, lecz poprzestawajcie na swoim odzie 32.

31

Rozporzdzenie Rady Ministrw z dnia 27 lipca 2010 r. w sprawie stosowania rodkw

przymusu bezporedniego oraz uycia broni palnej lub psa subowego przez funkcjonariuszy
Suby Wiziennej (Dz.U. Nr 147, poz. 983).
32
Ewangelia wedug w. ukasza, rodz. 3, werset 14b.
39

Marek Czernik

Rola motywacyjna przepisw dyscyplinarnych

w Wojsku Polskim

Spord wielu podziaw metod motywacji, i to nie tylko w wojsku, subach

mundurowych, ale take w rodowisku cywilnym, mona wyrni dwie podstawowe
metody motywacji: negatywn oraz pozytywn.
Pierwsza z nich - motywacja negatywna (ujemna), to mechanizm oparty na karach lub ich grobie. Dziaanie podwadnego polega na unikaniu kary. Powoduje
u pracownika/funkcjonariusza/onierza lk przed utrat, m.in. stanowiska, pensji,
pracy, mobilizuje do efektywniejszych dziaa, gwnie w celu uniknicia kary. Niewtpliwie dyscyplinuje podwadnego, ale moe take prowadzi do ograniczenia jego
inicjatywy i samodzielnoci. Metoda ta przypomina miecz wiszcy nad gow i kade
uchybienie, przewinienie, bd czy zy postpek wywouje kar.
Motywacja pozytywna (dodatnia) oparta jest natomiast na dodatnich wzmocnieniach. Kolokwialnie mona okreli j metod marchewki i tylko marchewki. Opiera si ona na deniu do, ktre jest tym silniejsze, im bardziej czytelna i realna jest
droga do zapowiedzianej nagrody. Metod t mona take wykorzysta do ukarania.
Przykadem moe by sytuacja, kiedy sam brak nagrody jest ju kar. Z sytuacj tak
bdziemy mieli do czynienia, kiedy podmiotem naszego oddziaywania bd osoby
wiadome i zaangaowane w dziaanie.
Najczciej obie te metody przenikaj si wzajemnie i uzupeniaj. Naley je jednak
stosowa w zalenoci od rodowiska, grupy i w zalenoci od innych czynnikw majcych wpyw na sytuacj w danej zbiorowoci czy instytucji.
W Wojsku Polskim same zasady wyrniania onierzy i byych onierzy oraz
pododdziaw, oddziaw i instytucji wojskowych normuje ustawa z dnia 9 padziernika 2009 r. o dyscyplinie wojskowej.
Powysza ustawa okrelana jest w wojsku mianem regulaminu dyscyplinarnego.
W porwnaniu do rozwiza z 1998 r., w zakresie wyrnie w ustawie tej zastosowano nastpujce zmiany:
zwikszono liczb wyrnie, ktrymi mona nagrodzi onierza z 12 do 16,
umoliwiono wyrnianie byych onierzy,
wprowadzono moliwo czenia rodzajw wyrnie z formami wyraania
uznania,
uwarunkowano nadanie wyrnienia od zatarcia ukarania,
wprowadzono moliwo jednorazowego przyznania dwch wyrnie,
utworzono jeden funduszu na wszystkie wyrnienia.
Kady przeoony ma okrelone prawa i obowizki w stosunku do swoich podwadnych, dotyczy to take zagadnie natury dyscyplinarnej, a narzucaj mu one obowizek:

40

ksztatowania dyscypliny wojskowej onierzy, w szczeglnoci przez dziaania profilaktyczno-wychowawcze oraz tworzenie warunkw do wyrniania
i przestrzegania dyscypliny wojskowej.
niezwocznego reagowania na zachowania onierzy naruszajcych dyscyplin
wojskow.

Wyrnienie, w myl ustawy o dyscyplinie wojskowej, jest to materialna lub

niematerialna forma wyraenia uznania onierzom oraz byym onierzom, niepozostajcym w czynnej subie wojskowej, a take pododdziaom, oddziaom i instytucjom wojskowym.
onierzowi moe by udzielone wyrnienie za czyny wiadczce o ofiarnoci
i odwadze lub za szczeglne osignicia w wykonywaniu zada subowych.
Byemu onierzowi, za czyny wiadczce o ofiarnoci i odwadze, lub za szczeglne osignicia w wykonywaniu zada subowych, moe by udzielone wyrnienie w formie: listu gratulacyjnego, wpisania zasug onierza do kroniki jednostki wojskowej, wpisania zasug onierza do Ksigi Honorowej Wojska Polskiego; przy czym
pomiertnie wycznie w formie: wpisania zasug onierza do kroniki jednostki wojskowej, tytuu honorowego, wpisania zasug onierza do Ksigi Honorowej Wojska
Polskiego.
Udzielenie wyrnienia potwierdza si w rozkazie lub decyzji.
Moliwe jest take wyrnianie pododdziaw, oddziaw i instytucji wojskowych. Nastpuje to za:
czyny wiadczce o ofiarnoci i odwadze onierzy tych pododdziaw
i oddziaw, dokonane w czasie wojny lub w strefie dziaa wojennych,
szczeglne osignicia w wykonywaniu zada subowych, w tym szkoleniowych w czasie pokoju, w razie ogoszenia mobilizacji lub stanw nadzwyczajnych, uycia Si Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej w kraju i poza granicami
pastwa w dziaaniach antyterrorystycznych, akcjach humanitarnych, poszukiwawczych lub ratowniczych, a take w zwalczaniu klsk ywioowych oraz
likwidacji ich skutkw.

Ustawa okrela nastpujce rodzaje wyrnie:

zatarcie ukarania przed upywem terminu okrelonego w ustawie,
pochwaa,
list gratulacyjny;
pismo pochwalne ze zdjciem wyrnionego onierza na tle:
- flagi pastwowej Rzeczypospolitej Polskiej lub wojskowej,
- sztandaru jednostki wojskowej lub bandery wojennej,
urlop nagrodowy (3-6 dni, do 12 dni w skali roku lub proporcjonalnie do okresu penienia suby w roku),
nagroda rzeczowa (o wartoci nie wyszej od dwukrotnego najniszego uposaenia zasadniczego onierza zawodowego, obowizujcego w dniu udzielenia
tej nagrody),
nagroda pienina (nie moe by wysza od dwukrotnego uposaenia zasadniczego ostatnio otrzymanego przez wyrnionego onierza),
wpisanie zasug onierza do kroniki jednostki wojskowej,
41

odznaka honorowa,
tytu honorowy,
honorowa bro biaa,
wpisanie zasug onierza do Ksigi Honorowej Wojska Polskiego.

Naley zauway, e wystpuje pewne ograniczenie w przypadku onierzy

wczeniej ukaranych. Ukaranego onierza nie mona wyrni, jeeli jednoczenie
nie jest mu udzielane wyrnienie: zatarcie ukarania przed upywem terminu okrelonego w ustawie.
W zalenoci od stanowiska, szczebla dowodzenia, rozrnia si inny zakres
uprawnie dyscyplinarnych. Poniszy schemat przedstawia uprawnienia w zakresie
wyrniania onierzy poszczeglnymi rodzajami wyrnie przez poszczeglnych
przeoonych.

Naley zauway, e kady przeoony wyszego szczebla posiada moliwo

wyrnienia, take wszystkimi formami wyrnie, jakie posiadaj dowdcy (przeoeni) niszego szczebla (jemu podlegli).
Nadawanie odznak honorowych w wojsku obwarowane jest rnymi uwarunkowaniami, ktrych spenienie umoliwia (ale nie obliguje) nadanie ich onierzowi.
Z uwagi na rnorodno specjalnoci w Siach Zbrojnych RP. jest wiele odznak, ktre
mog by nadawane onierzom poszczeglnych formacji.
Odznaki honorowe mog by nadawane:
Wojskowa Odznaka Morska onierzom jednostek pywajcych Marynarki
Wojennej,
Honorowa Odznaka Piechoty onierzom pododdziaw zmechanizowanych, zmotoryzowanych, rozpoznania wojskowego, zwiadowcom,
Honorowa Odznaka Szturmowa onierzom dziaa aeromobilnych, powietrzno-desantowych,
Odznaka Honorowa Artylerzysty artylerzystom, rakietowcom, przeciwlotnikom,
Odznaka Honorowa Husarza czogistom,
42

Odznaka Honorowa Kierowcy Wojskowego kierowcom pojazdw mechanicznych SZ RP,

Odznaka Honorowa Komandosa onierzom dziaa specjalnych,
Odznaka Honorowa Logistyka onierzom sub logistycznych,
Odznaka Honorowa cznociowca cznociowcom;
Odznaka Honorowa Nurka nurkom i petwonurkom,
Odznaka Honorowa Pilota Wojskowego pilotom wojskowym,
Odznaka Honorowa Sapera saperom i pozostaym onierzom specjalnoci
inynieryjnych,
Odznaka Honorowa andarma onierzom andarmerii Wojskowej,
Wojskowa Odznaka Sprawnoci Fizycznej wszystkim onierzom
w subie czynnej;
Wojskowa Odznaka Strzelecka wszystkim onierzom w subie czynnej.
onierzom mog by nadawane tytuy honorowe:
Wzorowy Elew,
Wzorowy Kadet,
Wzorowy Podchory,
Zasuony Szeregowy,
Zasuony Podoficer,
Zasuony Oficer.

Samo wyrnianie powinno mie charakter uroczysty, a sposb wrczania (np.

nagrody rzeczowej, honorowa bro biaa) zgodnie z ceremoniaem wojskowym.

43

Damian Gil

Etyka funkcjonariusza Suby Wiziennej.

Czy waciwa postawa funkcjonariusza moe oddziaywa
programowo na skazanego?

Etyka wykonywania danego zawodu staa si ostatnimi czasy pojciem publicystycznym, sloganowym i czsto socjotechnicznie wprowadzanym do jzyka polityki.
Nie oznacza to jednak, e waciwe osoby kreuj idealny wzorzec i postpuj zgodnie
z przyjtym kanonem zachowa. Wypada zauway, e w powszechnym odczuciu
normy etyczne nie budz respektu i rzadko kiedy urzdnik do urzdnika powie twoje zachowanie jest nieetyczne.
W osnowie problemu postawionego w tytule, warto si zastanowi nad znaczeniem pojcia etyka urzdnicza etyka funkcjonariusza publicznego. Zdaniem R. Tokarczyka Etyka urzdnicza jako odrbna dyscyplina naukowa ma za swj przedmiot
rozwaania etyczne, dotyczce regulacji etyki urzdniczej i moralnoci urzdnikw. 1
W mojej ocenie etyka funkcjonariusza Suby Wiziennej wchodzi w zakres pojcia
etyka urzdnicza i etyka ycia publicznego. Suba Wizienna to nie tylko forma
organizacyjna dla izolacji penitencjarnej skazanych, lecz rwnie misja spoeczna
i publiczna. Skoro funkcjonariusze Suby Wiziennej s aparatem pomocniczym, np.
dyrektora zakadu karnego, to wwczas peni funkcj wsparcia dla organu danej spoecznoci. W literaturze moemy spotka rwnie pojcie etyki spoecznej, ktra
w ocenie autora stanowi rdo waciwych postaw funkcjonariusza Suby Wiziennej. Zdaniem T. lipko, etyk spoeczn mona zdefiniowa jako nauk filozoficzn,
ustalajc normy moralne dla tych stosunkw spoecznych i dziaa, ktrych podmiotem (lub przynajmniej jednym z podmiotw) jest grupa, zbiorowo (kolektyw), a nie
jednostki wzite jako prywatne osoby. 2 Niewtpliwie publicznoprawny charakter
izolacji penitencjarnej uzasadnia ksztatowanie waciwych postaw funkcjonariuszy,
w oparciu o zagadnienia etyki spoecznej. Koci katolicki przez pryzmat nauki spoecznej ukazuje rne postawy (rwnie te, ktre odnosz si do sytuacji ekstremalnych, trudnych lub spoecznie nieakceptowanych). Papie Jan Pawe II w 2000 r.
zwrci uwag na waciwe postrzeganie kary kara bowiem nie moe by jedynie
form odpaty ani tym bardziej przybiera ksztatu spoecznego odwetu czy zinstytucjonalizowanej zemsty. Kara i wizienie maj sens wwczas, gdy potwierdzajc zasady sprawiedliwoci i zapobiegajc przestpczoci su zarazem odnowie czowieka,
dajc tym, ktrzy popenili bd, moliwo zastanowienia si i odmiany ycia, aby
mogli wczy si na nowo w ycie spoeczestwa jako jego penoprawni czonkowie.3 Afirmujc przesanie papiea, naley si zastanowi czy obecny model post1

R. Tokarczyk, Etyka prawnicza, Warszawa 2011, s. 315; Autor porwnuje rwnie etyk
urzdnicz z etyk obywatelsk (normy etyczne okrelajce powinnoci moralne w spoeczestwie obywatelskim i etyk ycia publicznego podane zachowania jednostek penicych
funkcje publiczne.
2
T. lipko, Zarys etyki szczegowej, Krakw 1982, s. 7.
3
Sowa wypowiedziane przez Jana Pawa II w rzymskim wizieniu dniu 9 lipca 2000 r.
44

powania wykonawczego (szczeglnie izolacji penitencjarnej) sprzyja ksztatowaniu

waciwych postaw etycznych w relacji skazany funkcjonariusz Suby Wiziennej.
Wypada zauway, e przepis art. 33 ust. 1 ustawy z dnia 9 kwietnia 2010 r.
o Subie Wiziennej 4 zobowizuje Dyrektora Generalnego Suby Wiziennej do
okrelenia w drodze regulaminu m.in. zasad etyki zawodowej, po zasigniciu opinii
zwizku zawodowego funkcjonariuszy, z uwzgldnieniem oglnych wartoci i norm
moralnych, zasad postpowania i zachowania si funkcjonariusza wobec osadzonych,
wzajemnych relacji funkcjonariuszy oraz specyfiki zawodu funkcjonariusza.
Obecnie trwaj dyskusje nad projektem Regulaminu Dyrektora Suby Wiziennej z dnia 2 lipca 2010 r. Na podstawie art. 33 ust. 1 cytowanej ustawy przygotowano
projekt regulaminu w sprawie zasad etyki zawodowej funkcjonariuszy i pracownikw Suby Wiziennej. 5
Na uwag zasuguj trzy przepisy zasad oglnych. Przepis 2 stanowi, e
Funkcjonariusz i pracownik wypenia swoje obowizki z poszanowaniem praw
i godnoci czowieka, uznajc jego podmiotowo oraz przestrzegajc zasady rwnego
traktowania. Funkcjonariusz i pracownik powinien kierowa si zasadami uczciwoci,
honoru i szacunku dla innych osb ( 3). Funkcjonariusz i pracownik w wykonywaniu
zada i obowizkw subowych jest bezstronny i apolityczny ( 4). Prof. Roman Tokarczyk, wybitny badacz etyki w yciu publicznym oraz wspczesnych kultur prawnych podkrela, e Kady funkcjonariusz publiczny yje rwnoczenie w dwch
niejako sferach ycia prywatnego i publicznego. Przeto moliwe s nastpujce relacje tych dwch ster ycia funkcjonariuszy publicznych: moralne moralne, moralne
niemoralne, niemoralne moralne, niemoralne niemoralne. Z powodu silnego powizania tych dwch sfer ycia funkcjonariuszy publicznych nie moe by jakiej
trwaej i wyranej linii je rozgraniczajcej etyk obywatelsk oraz etyk ycia publicznego przenikaj si one wzajemnie.6 Sfera ycia prywatnego i praca zawodowa w wielu przypadkach waciwie wpywaj na relacje rodzinne i subowe. Niestety
znane s liczne przypadki przenoszenia problemw subowych na grunt relacji
w rodzinie i odwrotnie. Wyrane oddzielenie spraw prywatnych od problemw subowych wpywa na pozytywne ksztatowanie si postaw etycznych funkcjonariuszy
Suby Wiziennej.
W celu lepszego zrozumienia zagadnie etycznych suby publicznej, warto si
zastanowi nad pojciem i konotacj (w zakresie Suby Wiziennej) terminu suba
publiczna. W pimiennictwie podkrela si, e suba publiczna oznacza sytuacj
osb zatrudnionych na podstawie rnych stosunkw prawnych we wszystkich konstytucyjnie wyodrbnionych wadzach: ustawodawczej, sdowniczej i wykonawczej oraz
wykonujcych zrnicowane funkcje i zadania zwizane z realizacj ustawowych zada poszczeglnych wadz. 7 W myl art. 2 ust. 2 pkt 3 ustawy o Subie Wiziennej
jednym z podstawowych zada tej formacji jest zapewnienie osobom skazanym na
kar pozbawienia wolnoci lub tymczasowo aresztowanym, a take osobom, wobec
ktrych s wykonywane kary pozbawienia wolnoci i rodki przymusu skutkujce
pozbawieniem wolnoci, przestrzegania ich praw, a zwaszcza humanitarnych warun4

Dz. U. Nr 79, poz. 523 z pn. zm.

http://www.nszzfipw.org.pl/download/projekty/r_zasady_etyki.pdf(dostp 15.02.2013r.).
6
R. Tokarczyk, Etyka prawnicza, Warszawa 2011, s. 316.
7
Por. M. Kulesza, M. Nizioek, Etyka suby publicznej, Warszawa 2010, s. 77; E. Ura, Prawo
urzdnicze, Warszawa 2007, s. 11.
45
5

kw bytowych, poszanowania godnoci, opieki zdrowotnej i religijnej. Suba Wizienna wypenia nie tylko czynnoci z zakresu prawa karnego wykonawczego, ale ma
rwnie misj suenia wzorem i przykadem, ktry pro futuro moe przyczyni si do
uksztatowania waciwej postawy etycznej skazanego. Na marginesie warto doda, e
system programowego oddziaywania (przy wsparciu ze strony Suby Wiziennej)
moe speni nie tylko cele ustawowe, lecz rwnie oczekiwane skutki moralne.
W doktrynie dominuje pogld, e misj suby publicznej jest urzeczywistnianie wartoci: legalnoci dziaania, lojalnoci, odpowiedzialnoci, lojalnoci wobec pastwa
i wadzy, uczciwoci, racjonalnoci dziaania, bezstronnoci, sprawnoci, etycznych
postaw, itp.8 W ramach interdyscyplinarnego seminarium naukowego zorganizowanego przez Regionalny Orodek Polityki Spoecznej w Krakowie nt. Etyka w zawodach
wsparcia spoecznego (29.11.2012r.) poruszono wiele interesujcych zagadnie. Na
kanwie rozwaa o etyce Suby Wiziennej warto przytoczy wakie refleksje Pani
prof. M. Dudy z Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawa II w Krakowie. W wystpieniu
nt. Problemy etyczne w zawodach wsparcia spoecznego pani profesor zwrcia
uwag na znaczenie etycznego postpowania w pracy sub wsparcia spoecznego.
Kada z tych sub ma swj zapisany zesp norm i nakazw postpowania. Istnieje
wiele obszarw, na ktrych te normy cz si i wzajemnie przenikaj. Kady pracownik bierze odpowiedzialno za drugiego czowieka i dokonuje w swojej pracy cigych wyborw o charakterze etycznym. rdem zachowa odpowiedzialnych zawsze
powinno by przekonanie, e jest si rzeczywistym sprawc dziaa o charakterze moralnym i prawnym oraz moliwych ich skutkw. Odpowiedzialno wie si z pen
wiadomoci zobowiza, jakie na siebie naoylimy lub powinnimy naoy. 9
Kompilacja zasad etyki zawodowej funkcjonariuszy i pracownikw Suby
Wiziennej wydaje si ide konieczn. Projektowane normy i skpe uzasadnienie projektu wskazuj po pierwsze na ch uregulowania pewnego kanonu etycznych postaw
Suby Wiziennej. Po drugie nie wiadomo, dlaczego projekt z 2010 r. jeszcze nie
wszed w ycie?
Przepis 10 projektu zakada, e funkcjonariusz i pracownik w kontaktach
z osadzonym kieruj si humanitarnym stosunkiem do jego osoby, zachowujc konieczny dystans i rozwag oraz powinien stawia mu wymagania stosowne do moliwoci. Funkcjonariusz i pracownik powinni obiektywnie ocenia postpowanie osadzonego. Nietrafno tej regulacji przejawia si przede wszystkim w bdnym odczytaniu relacji funkcjonariusz (pracownik) Suby Wiziennej skazany. Projektodawca
uy rwnie terminu osadzony, skdind funkcjonujcego w doktrynie, w mojej
jednak ocenie dochodzi do niespjnoci terminologicznej. De lege lata przepisy kodeksu karnego wykonawczego 10 i ustawy o Subie Wiziennej posuguj si terminem
skazany. Nie budzi adnych wtpliwoci sprawa humanitarnego traktowania skazanych. Projektodawca jednak uywa sformuowania humanitarny stosunek do jego
osoby, co przy wykadni jzykowej i celowociowej nie wydaje si pojciem tosamym. Dystans i rozwaga funkcjonariuszy umacniaj waciwe relacje ze skazanymi.

Ibidem, s. 75; G. Rydlewski, Suba cywilna w Polsce, Warszawa 2001, s. 13.

http://www.sw.gov.pl/pl/okregowy-inspektorat-sluzby-wieziennej-krakow/news, 12853,etykaw-zawodach-wsparcia.html (dostp 15.02.2013r.)
10
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997r. Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557
z pn. zm.).
46
9

Obiektywna ocena postpowania osadzonego wydaje si jednak niemoliwa, gdy

nie ma dyrektyw (norm), ktre pozwol na ocen kadego zachowania skazanego.
Na szczegln uwag zasuguj zasady zawarte w 5-8 cyt. projektu. Projektodawca zakada wprowadzenie pewnego kanonu zachowa, ktre wpyn na wiksze
upodmiotowienie skazanych. W myl 5 cyt. projektu funkcjonariusz i pracownik,
zarwno w subie, jak i poza sub lub prac, powinien zachowywa si w sposb
praworzdny, odpowiadajcy godnoci funkcjonariusza publicznego, unika zachowa
i sytuacji, ktre mog godzi w dobre imi Suby Wiziennej lub godno innych
osb, dba o spoeczny wizerunek Suby Wiziennej, podejmujc dziaania suce
budowaniu zaufania do niej. Na marginesie warto odnotowa, e owe budowanie
zaufania do Suby Wiziennej nie wydaje si zadaniem atwym. Rozgoryczenie skazanego i jego bliskich potguje agresj i nieufno wobec wszystkich, ktrzy porednio
lub bezporednio uczestnicz w wykonaniu prawomocnie orzeczonej kary. W mojej
ocenie specyfika pracy w Subie Wiziennej nie pozwala na bezwzgldn realizacj
idei projektodawcy. Poszanowanie godnoci skazanych i praworzdne postpowanie
na pewno programowo oddziaywaj na skazanego, ale nie zawsze s katalizatorem
budowania wizi zaufania do Suby Wiziennej.
Oryginalne rozwizanie znajdujemy w 6 projektu Funkcjonariusz i pracownik powinien wystrzega si korupcji w kadej postaci oraz zwalcza wszelkie jej
przejawy, a w szczeglnoci nie moe wykorzystywa swojego stanowiska w celu
uzyskania korzyci dla siebie i osb bliskich oraz przyjmowa korzyci, ktre mogyby
mie wpyw na wykonywanie obowizkw subowych, a take nie moe wykorzystywa informacji uzyskanych w zwizku z wykonywaniem obowizkw subowych,
ani uzyskiwa informacji do tych celw. W orzecznictwie podkrela si, e korzy
musi mie zwizek z penieniem funkcji przez przyjmujcego, przy czym nie musi si
wiza z konkretn decyzj w sprawie interesujcej udzielajcego korzyci, moe te
polega na zapewnieniu sobie przychylnoci penicego funkcj publiczn, na ktr
liczy udzielajcy korzyci w przyszoci. 11 Bezinteresowno w wykonywaniu funkcji
publicznych i tajemnica zawodowa to niewtpliwie dwa kluczowe czynniki wpywajce na sfer etyczn funkcjonariuszy i pracownikw Suby Wiziennej. Krytycznie
jednak naley si odnie do konstrukcji samego przepisu. czenie zakazu wykorzystywania stanowiska dla celw uzyskania korzyci (dla siebie lub osb bliskich) oraz
poszanowania tajemnicy zawodowej wprowadza mentlik w zakresie celowoci omawianej regulacji. De lege ferenda waciwsze bdzie rozbicie tych dwch dyspozycji
w odrbnych jednostkach redakcyjnych.
Projektodawca zwraca rwnie uwag na podane cechy funkcjonariuszy
i pracownikw Suby Wiziennej: profesjonalizm, naleyt staranno i rzetelno,
odpowiedzialno, odwag, ofiarno, uczciwo, lojalno wobec wsppracownikw
i przeoonych oraz praworzdno ( 7 i 8 projektu). Zdaniem J. Gurgula prokuratora konstytuuj: mudna praca nad sob, dobre i ze dowiadczenia, sukcesy i poraki,
przeywanie radoci z wykrycia prawdy jako wartoci najwyszej w procesie karnym.
Prawdy bywaj czsto trudne i dla kogo (niekiedy wanej osobistoci!) niewygodne.
W pokonywaniu przeszkd prokurator musi by w jednej chwili osob wraliw,
a w nastpnej nieugit. W kadym pooeniu osob fachow12. Czy refleksja auto11

Wyrok SN z dnia 12 czerwca 1980r. (I KR 99/80), OSNKW 1980, Nr 12, poz. 93.
J. Gurgul, Prokurator jakim jest i jakim by powinien, Prokuratura i Prawo 2005, nr 5,
s. 39.
47
12

ra nie dotyczy rwnie pracy i postawy funkcjonariuszy Suby Wiziennej? Projektodawca zakada pewien idea osobowoci i pracy funkcjonariusza Suby Wiziennej.
Z realnoci tych zaoe mona polemizowa, jednak z trafnoci przyjtej konstrukcji nie sposb si nie zgodzi. Naley przy tym pamita, e zgodnie z dyspozycj art.
67 1 k.k.w., wykonanie kary pozbawienia wolnoci ma na celu wzbudzenie
w skazanym woli wspdziaania w ksztatowaniu jego spoecznie podanych postaw,
w szczeglnoci poczucia odpowiedzialnoci oraz potrzeby przestrzegania porzdku
prawnego i tym samym powstrzymania si od powrotu do przestpstwa. W mojej ocenie termin programowo oddziaywa, tzn. afirmowa swoj postaw, wychowywa,
przemienia, przywraca w skazanym poczucie wasnej wartoci. W literaturze podkrela si, e programowe oddziaywanie (jako sama idea) zasuguje na aprobat. Plan
indywidualnie naoonych na skazanego obowizkw, realizacja przyjtych ustale,
dopasowanie rodkw oddziaywania do jego waciwoci i potrzeb skazanego ucz
skazanego odpowiedzialnoci i denia do realizacji przyjtych zada (co moe si
przyczyni do poradzenie sobie z rzeczywistoci po wyjciu z zakadu karnego
D.G.).13
Na kanwie prowadzonych rozwaa rodzi si zasadnicze pytanie Czy waciwa postawa funkcjonariusza Suby Wiziennej moe oddziaywa programowo na
skazanego? System programowego oddziaywania (jako jeden z systemw wykonywania kary pozbawienia wolnoci) pozwala na lepsze uksztatowanie relacji skazany
funkcjonariusz Suby Wiziennej. Zajcia edukacyjne, czstsze spotkania z rodzin,
praca skazanych, koa zainteresowa, itp. formy programowego oddziaywania wpywaj budujco na skazanego i rwnie na funkcjonariuszy Suby Wiziennej. Praca
funkcjonariusza ma by sub czyli de lege lata i de lege ferenda niesieniem pomocy skazanemu (rwnie w zakresie jego readaptacji do ycia w spoeczestwie).
W uzasadnieniu do regulaminu czytamy By funkcjonariuszem Suby Wiziennej,
oznacza by gotowym podj si suby na rzecz osb pozbawionych wolnoci dla
dobra tych osb i caego spoeczestwa. Wykonywanie wic zawodu funkcjonariusza
SW wymaga ogromnej rzetelnoci, nieprzecitnych kwalifikacji zawodowych,
a przede wszystkim respektowania zasad etycznych i moralnych. W konsekwencji
oznacza to, e Suba Wizienna musi rekrutowa ludzi o szczeglnych cechach osobowoci, wyraajcych si w ich postawach pro spoecznych, humanitarnym stosunku
do drugiego czowieka, zdolnych do pozytywnego oddziaywania na innych ludzi,
przestrzegajcych zasad etyki zawodowej, otwartych na utrzymanie waciwych stosunkw i relacji koleeskich w grupie wsppracownikw. Dla realizacji celw stojcych przed sub, niezbdne s pozytywne kontakty interpersonalne wszystkich funkcjonariuszy, ktrzy winni okazywa sobie szacunek za wykonywan wspln sub,
a we wzajemnych kontaktach z innymi pracownikami zatrudnionymi w Subie Wiziennej prezentowa yczliwo i ch wsppracy. Przytoczony fragment uzasadnienia regulaminu zawiera fundament aksjologiczny i etyczn ciek relacji Suba
Wizienna skazani. Z celowoci przekazu projektodawcy mona wywie dojrzao
projektodawcy i ch realizacji najwyszych standardw etycznych w Subie Wiziennej.

13

Por. J. Karaniewicz, System polskiego wiziennictwa na tle europejskich standardw resocjalizacji i readaptacji skazanych, [w:] E. Dynia, Cz.P. Kak, Europejskie standardy ochrony
praw czowieka a ustawodawstwo polskie, Rzeszw 2005, s. 586 i nast.
48

W kontekcie prowadzonych rozwaa nie mona pomin problemu prby resocjalizacji skazanego. Paradoksem tego procesu jest fakt, e istot resocjalizacji skazanego jest uksztatowanie jego waciwej postawy w yciu na wolnoci, za proces
przystosowania odbywa si wwczas, gdy on przebywa w warunkach pozbawienia
wolnoci. Wypada zauway, ze programowe oddziaywanie zakada skutek resocjalizacyjny. W doktrynie podkrela si jednak, e zbytni formalizm systemu programowego oddziaywania wpywa negatywnie na ten proces. 14 Dla przykadu w 2009 r. systemem programowego oddziaywania zostao objtych 19 819 skazanych po raz pierwszy oraz 13 565 recydywistw.15 Majc na uwadze cakowit liczb odbywajcych
kar pozbawienia wolnoci jest to stosunkowo maa liczba skazanych objtych systemem programowego oddziaywania. Na marginesie warto zaznaczy, e projektowany
model regulaminu w sprawie zasad etyki zawodowej funkcjonariuszy i pracownikw
Suby Wiziennej nie zawiera dyferencjacji w zakresie systemu pracy ze skazanym
(systemu odbywania kary przez skazanego). Resocjalizacja w warunkach izolacji nie
przebiega harmonijnie i a priori nie mona zakada sukcesu. A. Szostek, dywagujc
nad problemami etyki, susznie zauwaa Ja wiem, e czowieka da si tresowa i e
czsto moe za czsto tak wanie z sob postpujemy: kusimy nagrod lub grozimy kara, by wywoa podane zachowanie. Wiem te, e nie da si wrcz zastpi
spoeczestwa w ksztatowaniu moralnych przekona i zachowa jednostki. Ale czy
dobry wychowawca nie stara si przede wszystkim pomc wychowankowi, by ten
mg sam dojrze dobro, ktrym powinien si w yciu kierowa?16 Wychowywa
przez programowe oddziaywanie to przede wszystkim pomc skazanemu w rozrnieniu dobra i za moralnego. Nie mona przy tym zakada, e gwarancj sukcesu na
tym polu bdzie zupeny brak dylematw moralnych ( po zwolnieniu wychowanka
z zakadu karnego). Ponadto wanym faktorem resocjalizacyjnym, jest umiejtno
poszanowania praw skazanego i wpajanie izolowanemu, e w warunkach wolnociowych naley szanowa prawa osb trzecich. To truistyczne stwierdzenie nie wydaje si
pozbawione racji. Kara kryminalna jest konsekwencj naruszenia lub zagroenia fundamentalnych praw jednostki. Pozytywna prognoza kryminologiczna (tym samym
czynnik resocjalizacyjny) opiera si na zaoeniu, e skazany po odbyciu kary bdzie
przestrzega porzdku prawnego (w szczeglnoci nie powrci na drog przestpstwa).
Za F. Ciepym naley stwierdzi, e kara bez wtpienia jest instytucj przekazujc
okrelone treci (wartoci, reguy ycia wsplnego). Jest tak donios instytucj spoeczn, e to, co komunikuje, ma istotne znaczenie dla funkcjonowania caego spoeczestwa.17 Skutek resocjalizacyjny stanowi zatem sum rnych czynnikw, ktre w
duej mierze zale od funkcjonariuszy Suby Wiziennej i konsekwentnej realizacji
programowego oddziaywania na skazanego.
Wypada jednak zauway, e szacunek i zrozumienie dla sytuacji skazanego s
wanym faktorem programowego oddziaywania na skazanego. Niech, wrogo,
przedmiotowe traktowanie, wulgaryzmy, ostracyzm zawsze wpywaj negatywnie na
czowieka (niezalenie czy przebywa na wolnoci, czy w warunkach izolacji penitencjarnej).
14

Por. J. Hoda, Z. Hoda, B. rawska, Prawo karne wykonawcze, Warszawa 2012, s. 157.
Ibidem, s. 158.
16
A. Szostek, Pogadanki z etyki, Czstochowa 1993, s. 88.
17
F. Ciepy, Chrzecijaska koncepcja kary kryminalnej a wspczesne pogldy na kar, Lublin
2010, s. 132.
49
15

Przepis 9 cytowanego projektu stanowi, e Funkcjonariusz i pracownik bdcy przeoonym osadzonego powinien stanowi dla niego wzorzec etycznego postpowania i zachowania. Przykad ycia i postpowania zawsze pozytywnie oddziaywa na ludzi. Ju Seneka mawia, e sowa ucz a przykady pocigaj. W moim
odczuciu, wiele zaley od Dyrektora Zakadu Karnego (Aresztu ledczego), organizacji danej jednostki i rwnie od wzajemnych relacji midzy samymi funkcjonariuszami. Skazani s bacznymi obserwatorami codziennoci, nikt ich nie pozbawi ciekawoci zwykego zjadacza chleba.
Podsumowujc, pragn zaznaczy, e wzajemne relacje skazany funkcjonariusz Suby Wiziennej byy przedmiotem zainteresowania doktryny oraz sdownictwa midzynarodowego. Wiele jest jeszcze do zrobienia. Pierwszym krokiem powinno
by wdroenie postanowie regulaminu i ich promulgacja. Postanowienia i uzasadnienie projektu naley oceni pozytywnie. Niektre regulacje wymagaj dopracowania.
Odpowied na pytanie zawarte w tytule jest twierdzca, za sama realizacja susznego
zaoenia (oddziaywania waciw postaw na skazanego) wydaje si procesem
mudnym i dugotrwaym.

50

Marcin Hermanowski

Aspekty medialne etyki zawodowej funkcjonariuszy

sub mundurowych

Tytu artykuu nakazuje zaj si dwoma podstawowymi obszarami czy, moe

lepiej, dwoma instytucjami, ktre czsto w rzeczywistoci spoecznej si z sob spotykaj. S to policja (czy szczerzej suby mundurowe) i media. Takie zestawienie
w kontekcie etyki zawodowej wydaje si by interesujce i moe przynie wiele
ciekawych obserwacji.
Winien jestem take wyjanienie, e moje przemylenia i wnioski s czynione
z punktu widzenia osoby zajmujcej si komunikacyjnymi aspektami funkcjonowania
sub mundurowych i mediami. Interesuje mnie zatem - jak media postrzegaj etyk
sub mundurowych, a zwaszcza jej naruszenia, a take to, w jaki sposb wpywa to
na wizerunek formacji mundurowych.
W jaki sposb dziaaj media? Badacze mediw s zgodni, e media weszy
w faz infotainment, co oznacza, e tre informacyjna mediw ma czsto funkcj
rozrywkow, a informacja przeradza si w widowisko z protagonistami i antagonistami. Powoduje to selekcj materiau prezentowanego w mediach lub podgrzewanie
wiadomoci, aby przybray form newsa 1. Od razu dodajmy, e kolokwialne, czsto
uywane w slangu dziennikarskim okrelenie podgrzewanie newsa oznacza eksponowanie, niekiedy nieproporcjonalne do wanoci, niektrych cech zdarzenia, by przycign uwag odbiorcy.
A co przyciga uwag odbiorcy? Skorzystajmy z jednego z moliwych zestawie czynnikw przykuwajcych uwag odbiorcw, opisanych przez Denisa McQuaila. Oto podstawowe wartoci informacyjne w mediach2:
- wydarzenia na wielk skal,
- blisko miejsca zdarzenia,
- czytelno,
- krtki przedzia czasowy,
- istotno,
- personalizacja,
- tragizm,
- waga,
- dramatyzm i akcja.
Ju samo zestawienie czynnikw, ktre s na tyle atrakcyjne, by przycign
uwag mediw pokazuje nam, e wiele wydarze, w ktrych uczestnicz policjanci
i inne suby mundurowe, jest z definicji przedmiotem zainteresowania mediw. Sprbujmy przyjrze si pokrtce poszczeglnym czynnikom.
1

J. Bralczyk, J. Wasilewski, Jzyk w mediach. Medialno jzyka, [w:] Z. Bauer, E. Chudziski (red.), Dziennikarstwo i wiat mediw, Krakw 2008, s. 390.
2
D. McQuail, Teoria komunikowania masowego (prze. M. Bucholc, A. Szulycka), Warszawa
2008, s. 311.
51

Po pierwsze: wydarzenia na wielka skal. Trudno wyobrazi sobie wielkie uroczystoci, imprezy masowe, demonstracje bez udziau zabezpieczajcych je policjantw. Media interesuj si nie tylko przebiegiem samego wydarzenia, ale take zachowaniem poszczeglnych grup, w tym osobami odpowiadajcymi za bezpieczestwo,
szczeglnie za wtedy, gdy maj czy miay miejsce niebezpieczne zdarzenia.
Czynnik mwicy o bliskoci miejsca zdarzenia okrela tendencj mediw do
zajmowania si sprawami, ktre dziej si niedaleko odbiorcy. Najprociej rzecz ujmujc: katastrofa kolejowa w Indiach, w ktrej zginli ludzie, zajmie w polskich mediach
tyle samo miejsca, albo nawet mniej, co sytuacja, w ktrej omal nie doszo do zderzenia dwch pocigw w Paldziu niedaleko Poznania (w padzierniku 2012 roku)3.
Kolejny czynnik to czytelno. O czytelnoci zdarzenia mwimy wtedy, gdy
obiorca atwo jest si w stanie zorientowa, kto i co zrobi, i atwo jest w stanie okreli, kto zrobi dobrze, a kto le. Policjanci, z racji obowizujcych stereotypw, czsto
w informacjach wystpuj, jako czytelni bohaterowie. Najczciej negatywni, ale take, coraz czciej, pozytywni.
Krtki przedzia czasowy to czynnik charakteryzujcy wspczesne media.
W dobie Internetu, caodobowych telewizyjnych kanaw informacyjnych i byskawicznie podajcych informacje stacji radiowych, czas pomidzy zdarzeniem a poinformowaniem o nim opinii publicznej skrci si zasadniczo, a w wielu wypadkach
odbiorcy obserwuj zdarzenia lub s o nich informowani na bieco. Denie do jak
najszybszego poinformowania odbiorcw jest wzmagane przez rywalizacj pomidzy
mediami. Okrelenie pogo za newsem nie tylko dotyczy pewnej kreacji informacji,
o czym wspominaem na pocztku artykuu, ale take wyprzedzenia konkurencji, czyli
innych mediw, innych dziennikarzy. Dla dziennikarzy wieo informacji, jest
czsto najwaniejsz jej cech.
Istotno - istotne wydarzenia to te, ktre maj poredni lub bezporedni wpyw
na ycie odbiorcw. Mog to by podwyki cen biletw komunikacji miejskiej, przewidywane zmiany pogody, ale take zmienione stawki mandatw za wykroczenia drogowe.
Personalizacja duo atwiejsze w odbiorze s informacje, w ktrych wystpuj
konkretni bohaterowie. Wzrasta zainteresowanie takimi informacjami, dlatego e odbiorcy lubi konkretyzacj zamiast abstrakcji. Odpowiednia wydaje si tu analogia do
frekwencji w poszczeglnych wyborach w Polsce. Jak powszechnie wiadomo, wysza
frekwencja jest w tych wyborach, w ktrych gosuje si na konkretn osob, czyli dla
przykadu w wyborach prezydenckich. Wyborcy, podobnie jak odbiorcy, atwej jest
ledzi histori, w ktrej wystpuje konkretny bohater. Std, midzy innymi, w tekstach zamieszczanych w tabloidach, podaje si tak duo informacji charakteryzujcych
bohatera. Z tego samego powodu dziennikarze telewizyjnych programw informacyjnych, czsto opowiadaj o wanych, oficjalnych, wydarzeniach z punktu widzenia,
konkretnej osoby (np. co zmienio si w gospodarstwie Jana Kowalskiego od czasu
wejcia Polski do Unii Europejskiej lub jak patrzy na zmiany w PSL-u Andrzej Nowak
rolnik mieszkajcy w wojewdztwie podlaskim)
Tragizm. Nie trzeba interesowa si mediami, by wiedzie, e wszelkie tragedie,
bd budziy zainteresowanie i bd szczegowo relacjonowane. Niekiedy, obserwujc rzeczywisto opowiadan przez media, moemy mie wraenie, e sprawy na
3

http://poznan.naszemiasto.pl/artykul/galeria/1578581,paledzie-dwa-pociagi-jechaly-naczolowe- zderzenie,id,t.html [dostp: 3 grudnia 2012]

52

wiecie dziej si, z nielicznymi wyjtkami, od tragedii do tragedii. Ale tragizm to nie
tylko wielkie i spektakularne wydarzenia - to take przypadki dotykajce jednostki lub
sprowokowane przez jednostk, ktre poruszaj opini publiczn (jak sprawa kobiety
ze wsi pod om, ktra zabia wikszo swoich dzieci zaraz po urodzeniu) 4.
W kontekcie takich zdarze czsto pojawiaj si policjanci, jako osoby, ktre tragedi
tak wykryy lub niekiedy, co gorsza, jako osoby, ktre tragedii nie zapobiegy.
Waga wydarzenia. W przenoni mona j okreli w sposb policzalny, im wicej osb w wydarzeniu uczestniczy lub im wicej osb dotkn jego skutki, tym wysz
ma ono wag. Na to, e jakie wydarzenie dotyczy okrelonej liczby osb maj wpyw
nie tylko przesanki racjonalne (wynik wyborw jest wany, bo moe zapowiada lepsze lub gorsze czasy z punktu widzenia poszczeglnych wyborcw), niezwykle wane
s przesanki zwizane z emocjami. Czasami nawet waniejsze. Niektre wydarzenia
przybieraj niezwykej wagi przez ich emocjonalny aspekt (przykady: derby lska
czy mecz Lech-Legia, ledztwo dotyczce mierci szeciomiesicznej Madzi czy bjka
z udziaem policjantw).
I wreszcie ostatni czynnik, ktry przykuwa uwag odbiorcw, a przez to sprawia, e wydarzenie jest chtnie relacjonowane przez media to dramatyzm i akcja.
Tu samo przez si nasuwa si skojarzenie z filmami akcji, w tym z filmami kryminalnymi. Odbiorcy chtnie wysuchuj, czytaj czy ogldaj historie, w ktrych wiele si
dzieje i maj odpowiednio dramatyczny charakter. Dramatyczny charakter, czyli zgodny z zasadami sztuki dramatu. Wane s odpowiednio wyrysowane postaci, dramatyczne zwroty akcji, ze i dobre charaktery czy zagadki do rozwizania. W rzeczywistoci codziennej, pozamedialnej, w takich wydarzeniach bierze udzia wska grupa
osb, w tym policjanci, przedstawiciele sub specjalnych i sub mundurowych.
Skoro scharakteryzowalimy co jest przedmiotem zainteresowania mediw, jakie s czynniki, ktre to zainteresowanie potguj - sprbujmy teraz, na tym tle, przyjrze si zasadom etyki zawodowej w subach mundurowych. Dla jasnoci wywodu
pozwol sobie nie przedstawia definicji zachowa etycznych. Chc natomiast wskaza medialne interpretacje stosowania si, bd nie, przez funkcjonariuszy do niektrych zasad etyki zawodowej policjanta, skodyfikowanej przez zarzdzenie nr 805 Komendanta Gwnego Policji z 31 grudnia 2003 roku 5.
Najpierw pozwol sobie na uwag ogln. Podobnie jak w spoeczestwie, tak
i w mediach, s zawody i funkcje spoeczne, ktre s w sposb szczeglny obserwowane. Nale do nich politycy, duchowni, artyci, lekarze, prawnicy, naukowcy, straacy, onierze i oczywicie policjanci. Zawody i funkcje, ktre wymieniem nale do
tak zwanych profesji zaufania publicznego. Skoro s obdarzone wikszym ni pozostali zaufaniem, s rwnie bardziej szczegowo obserwowane. Co wane, nie tylko
w sytuacjach zawodowych, ale te towarzyskich czy prywatnych. Odpowiednie zachowanie podczas rodzinnych czy towarzyskich uroczystoci moe znaczy dla budowania autorytetu policjanta, jak i caej organizacji duo wicej ni medialne przekazy dotyczce Policji6. To stwierdzenie jest prawdziwe w przypadku osb, ktre spo4

http://wpolityce.pl/depesze/39784-dzieciobojczyni-spod-lomzy-uslyszala-zarzuty-mogla-zabicaz-szescioro-wlasnych-dzieci [dostp:4 grudnia 2012]

5
Zarzdzenie nr 805 Komendanta Gwnego Policji z 31 grudnia 2003 roku, zwane dalej Zarzdzeniem nr 805.
6
M. Hermanowski, Funkcjonariusz pierwszego kontaktu w kontekcie zagadnienia autorytetu
perspektywa socjologiczna, Referat wygoszony podczas konferencji Autorytet w Policji.
Budowanie tosamoci organizacji WSUS Pozna 30.11.2012
53

tkaj si z policjantem osobicie, czy to w czasie wykonywania czynnoci subowych

czy podczas spotkania towarzyskiego. Jednak, jak mwi podczas konferencji, ktra
odbya si w Wyszej Szkole Umiejtnoci Spoecznych w Poznaniu Autorytet
w Policji. Budowanie tosamoci organizacji Pawe Biedziak, wedle rnych bada
wskazuje, e od 60 do 90 procent osb informacje na temat Policji czerpie z mediw7. Mamy zatem do czynienia z sytuacj, w ktrej praca policjantw jest oceniana
przede wszystkim na postawie medialnego obrazu dziaania, z drugiej za strony media, s bardzo wyczulone na wszelkie nieprawidowoci w Policji, a oceny postpowania, w kategoriach etycznych s ostrzejsze ni standardowe.
Nasz analiz zacznijmy od paragrafu 3 zarzdzenia KGP z 31 grudnia 2003.
Czytamy w nim midzy innymi, e policjant powinien wykonywa czynnoci subowe z naleyt uczciwoci i rzetelnoci 8. Susznie pisze Roman Rauhut, e kada
osoba oceniajca jaki konkretny przypadek, bdzie do niego inaczej podchodzia.
Inaczej rzetelno bdzie rozumia nasz przeoony, inaczej my, inaczej osoba nas
kontrolujca9, a inaczej - dodam od siebie - media. Przecie w pocztkowej fazie
sprawy, najpierw zaginionej, potem zmarej, procznej Madzi z Sosnowca, media
inaczej rozumiay rzetelno zawodow policjantw, ktra na dodatek bya kwestionowana przez Krzysztofa Rutkowskiego10. W informacjach pyncych ze lska byy
niemal wszystkie czynniki przyczyniajce si do zwikszenia uwagi odbiorcw: tragizm, czytelno, krtki przedzia czasowy (media szybko informoway o kolejnych
domysach Rutkowskiego), personalizacja, waga (zwaszcza ta emocjonalna), a take
dramatyzm i cige zwroty akcji.
Kolejna interesujc z punktu widzenia niniejszego wystpienia jest sytuacja
opisana w paragrafie 5 policjant podejmujc decyzj o zastosowaniu rodkw przymusu bezporedniego, powinien zachowa szczegln uwag i stale mie na uwadze
charakter tych rodkw11. I znw, trudno nie zgodzi si z tym zapisem. I znw trzeba
powiedzie o wielu moliwociach interpretacji tych sw. Media relacjonujce wydarzenia z 11 listopada 2012 roku, przywoyway relacje osb, ktre twierdziy,
e zastosowane rodki przymusu bezporedniego, byy niewspmierne do zagroenia.
W tym przypadku po pierwsze mamy do czynienia z czytelnoci przekazu dwie
strony barykady, po drugie jest to wydarzenie na du skal, ktre byo obiektem zainteresowania mediw na kilkanacie dni przed rocznic. Jak pamitamy, obchody wita Niepodlegoci, przynajmniej w porwnaniu z rokiem poprzednim, przebiegay spokojnie, tak wic kady incydent wzbudza zainteresowanie mediw. Wydaje si, e
informacja udzielana przez suby prasowe Policji i kierownictwo Policji podczas obrad sejmowej Komisji Spraw Wewntrznych, day prawdziwy obraz wydarze.
W dobie poprawnoci politycznej, szczeglnie waki wydaje si by paragraf 6,
okrelajcy, e postpowanie policjanta z ludmi powinna cechowa yczliwo oraz
bezstronno wykluczajca uprzedzenia rasowe, narodowociowe, wyznaniowe, wiatopogldowe lub wynikajce z innych przyczyn 12. Media bardzo wiele miejsca po7

P. Biedziak. Budowanie autorytetu poprzez media, Referat wygoszony podczas konferencji

Autorytet w Policji. Budowanie tosamoci organizacji WSUS Pozna 30.11.2012 r.
8
Paragraf 3 Zarzdzenia nr 805.
9
R. Rauhut, Etyka zawodowa, Szkoa Policji w Pile, Pia 2008, s. 21.
10
http://polskalokalna.pl/raport/poszukiwania-Magdy/news/dzialoszynski-rutkowski-zachowalsie-nieetycznie,1756376,7920 [dostp: 4 grudnia 2012]
11
Paragraf 5 Zarzdzenia nr 805.
12
Paragraf 6 Zarzdzenia nr 805.
54

wicaj wszelkim przejawom dyskryminacji ze wzgldu na odmienno. Owa istotno z punktu widzenia mediw, w poczeniu z pewn nieumiejtnoci z radzeniem
sobie z polityczn poprawnoci, nie tylko zreszt przez policjantw, ale przez wielu
innych, stanowi punkt wyjcia do do czytelnych dla odbiorcy materiaw o nietolerancyjnych policjantach.
Paragraf 9 przywoywanego zarzdzenia KGP okrela, e policjant powinien
zachowa szczegln wraliwo i takt w stosunku do ofiar przestpstwa lub innego
zdarzenia, udziela im moliwie wszechstronnej pomocy, a take dba o zachowanie
dyskrecji13. Szukanie odejcia od zasad etycznych w tym wzgldzie jest ulubionym
sposobem opowiadania historii przez tabloidy, ktre namawiaj do opowieci na temat
dramatycznego wydarzenia ofiary przestpstwa. Wrd osb i instytucji, ktre s obwiniane, przez pen zrozumiaych emocji ofiar, s czsto take i policjanci, ktrzy
nie zachowali si tak jak, jej zdaniem, powinni. Personalizacja przekazu, dua jego
waga, a take czytelno sprawia, e zwaszcza tabloidy posuguj si tego typu przykadami.
Wydaje si, e jednym z najczstszych motyww obecnych w mediach a dotyczcym etyki zawodowej funkcjonariuszy, jest zakorzeniony w spoecznej wiadomoci obraz policjanta ruchu drogowego, ktry w zamian za korzy majtkow odstpuje
od ukarania mandatem. Paragraf 11 przywoywanego zarzdzenia okrela, e policjant jako funkcjonariusz publiczny powinien wystrzega si korupcji w kadej postaci
oraz zwalcza wszelkie jej przejawy14. Akurat w tej sprawie stanowisko mediw jest
niejednoznaczne. Bardzo czsto pojawiaj si wypowiedzi osb popularnych, ktre za
ksik, pyt czy zdjcie z autografem uzyskay odstpienie od kary. Wydaje si,
e w mediach wystpuje przyzwolenie na tego typu zachowania. Paradoksalnie, czsto
te same media proponuj, eby z ca surowoci kara piratw drogowych.
I wreszcie paragraf 24 zarzdzenia z 31 grudnia 2003 roku, informujcy o tym,
e policjant nie powinien akceptowa, tolerowa ani lekceway zachowa policjantw naruszajcych prawo lub zasady etyki zawodowej 15. Materiay na temat tego,
e osoby nalece do tej samej grupy kryj i tuszuj swoje niezgodne z prawem lub
etyk zawodow uczynki, czsto pojawiaj si w mediach. Takie materiay doskonale
wypeniaj postulaty czytelnoci i istotnoci przekazywanej informacji.
Pozwol sobie jeszcze raz zaznaczy, e w przedstawionych interpretacjach zachowa mediw staraem si uchwyci mechanizmy rzdzce mediami, nie oceniajc
ich.
Podsumowujc, trzeba zauway, e wszdzie tam, gdzie pojawia si moliwo
interpretacji zasad etycznych obowizujcych policjantw, media mog zinterpretowa
je inaczej od stanowiska organizacji. Wynika to ze specyfiki mediw, a dokadniej
mwic ich sposobu opowiadania rzeczywistoci. Rol sub prasowych jest przekazywanie penej informacji, ktra nie pozwoli na rne interpretacje wydarze.

13

Paragraf 9 Zarzdzenia nr 805.

Paragraf 11 Zarzdzenia nr 805.
15
Paragraf 24 Zarzdzenia nr 805.
14

55

Barbara Janusz-Pohl

Deontologia w Policji a przedmiot postpowania

dyscyplinarnego

W doktrynie prawa zwraca si uwag, e etyka prawnicza skada si niejako

z dwch paszczyzn, pord ktrych jedn stanowi normy wyznaczajce obowizki
zawodowe, a wic normy okrelajce deontologi danego zawodu, drug za stanowi wartoci wyznaczajce niejako aksjologi zawodow, co oznacza, e musi
istnie odmienny od odpowiedzialnoci dyscyplinarnej mechanizm jej spoecznego
dziaania, poniewa ten ostatni (mechanizm odpowiedzialnoci dyscyplinarnej B.J.P.) dotyczy jedynie regu zawierajcych obowizki zawodowe; podkrela si jednoczenie, e taki model w przypadku etyki prawniczej wie si oczywicie z potraktowaniem wsplnoty zawodowej jako wsplnoty wartoci 1. Dodajmy, e wartoci
wyznaczajce aksjologi danego zawodu stanowi racje dla odtwarzania z przepisw
ustrojowych okrelonego ksztatu norm prawnych formuujcych obowizki prawne,
te ostatnie za precyzowane s poprzez normy deontologii danego zawodu. Przenikanie
si regu formuujcych obowizki zawodowe i systemu wartoci jako aksjologii danego zawodu jest szczeglnie wyrane wwczas, gdy katalogi, skodyfikowane zbiory
zasad etyki danego zawodu odwouj si do klauzul generalnych, np. do zasad wspycia spoecznego. W konsekwencji to wanie mechanizm odpowiedzialnoci dyscyplinarnej ma stanowi gwarancj przestrzegania zasad deontologii danego zawodu,
a take wspksztatowa jego etos.
Art. 132 ust. 1 ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji 2 okrela przedmiot postpowania dyscyplinarnego w Policji statuujc, e jest nim postpowanie
w przedmiocie rozstrzygnicia kwestii odpowiedzialnoci dyscyplinarnej policjanta za
popenienie przewinienia dyscyplinarnego o dualistycznej naturze. Przewinienie bowiem moe polega na naruszeniu dyscypliny subowej lub na nieprzestrzeganiu zasad etyki zawodowej. Taka stylizacja niedwuznacznie sugeruje, e policjant moe odpowiada dyscyplinarnie: 1) za delikt dyscyplinarny bdcy naruszeniem dyscypliny
subowej, ktry nie narusza zasad etyki zawodowej, 2) za delikt dyscyplinarny bdcy
czynem naruszajcym dyscyplin subow i jednoczenie zasady etyki zawodowej,
a take co najistotniejsze z uwagi na przyjt w niniejszym szkicu optyk - 3) za
delikt dyscyplinarny bdcy czynem naruszajcym jedynie zasady etyki zawodowej 3.
W pierwszych dwch przypadkach, o ile oczywicie akceptujemy zaoenie,
e mog istnie delikty dyscyplinarne, ktre naruszajc dyscyplin subow, nie naruszaj jednoczenie zasad etyki zawodowej, sprawa typizacji deliktw dyscyplinarnych
jest do czytelna. Co prawda, tradycyjnie dla postpowa dyscyplinarnych ustawo1

P. Skuczyski, Reguy, cnoty i debaty trzy sposoby spoecznego dziaania etyki zawodowej
prawnikw, [w:] G. Borkowski (red.), Etyka zawodwprawniczych w praktyce. Wzajemne
relacje i oczekiwania, Lublin 2012, s. 266267
2
Dz.U. 2011, Nr 287, poz. 1687 tekst jednolity
3
Zob. B. Janusz-Pohl, Model postpowania dyscyplinarnego w sprawach studentw, Ruch
Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 2013, nr 2.
56

dawca nie wskazuje zamknitego katalogu takich deliktw, jednak stosunkowo dokadnie okrela ich znamiona, z jednej strony wskazujc, e delikt musi polega na
przekroczeniu sformuowanego w ustawie o Policji obowizku funkcjonariusza 4, albo
by czynem karalnym, tj. zabronionym przez ustaw jako przestpstwo lub wykroczenie, w tym oczywicie take przestpstwo i wykroczenie skarbowe. Z drugiej strony
wskazujc na to, i delikt musi by zarzucalny konkretnemu funkcjonariuszowi. Kluczowy jest tutaj ust. 2 art. 132 ustawy o Policji stanowicy, e naruszeniem dyscypliny
jest czyn policjanta polegajcy na zawinionym przekroczeniu uprawnie lub niewykonaniu obowizkw wynikajcych z przepisw prawa lub nakazw i polece wydanych
przez przeoonych na podstawie tych przepisw. Ponadto ust. 3 art. 132 ustawy
o Policji wyszczeglnia typowe delikty dyscyplinarne polegajce na naruszeniu dyscypliny subowej.
Na podstawie art. 132 ust. 2 i 3 ustawy o Policji, a take art. 132a, ktry jak
wiadomo transponuje do ustawy o Policji tre art. 9 k.k., definiujc zawinienie, a wic
zarzucalno deliktu, poprzez wskazanie na moliwo jego popenienia zarwno
w zamiarze bezporednim, jak i ewentualnym, a take poprzez naruszenie regu
ostronoci wymaganych w danych okolicznociach, ktre funkcjonariusz przewidywa albo mg przewidzie5, uzna moemy, e deliktem dyscyplinarnym jest czyn
policjanta bezprawny (czasem karalny) i zawiniony lub czyn policjanta naruszajcy
normy etyki zawodowej i zawiniony.
Zauwamy jednoczenie, e kryterium przedmiotowe w postaci bezprawnoci
pozwala wyranie wyrni grup czynw bezprawnych na gruncie ustawy o Policji,
wwczas gdy bdziemy mogli zrelatywizowa wartociowane zachowanie i, bd to
norm nakadajc na funkcjonariusza okrelony obowizek, bd to zrealizowan
norm kompetencyjn, na podstawie ktrej przeoony wyda polecenie a wic naoy
indywidualny obowizek na policjanta. Wyranie wyrni moemy take zachowania
relewantne z punktu widzenia odpowiedzialnoci karnej, wwczas, gdy czyn bezprawny bdzie jednoczenie karalnym, a wic zabronionym pod grob kary, jako przestpstwo albo wykroczenie. Ostatnia z wyodrbnionych sytuacji budzi zainteresowanie
w doktrynie i orzecznictwie6. Nadmiemy, e wcale nie jednoznaczne jest okrelenie
4

Zob. np. wyrok WSA w Warszawie z dnia 20 lutego 2007 r., sygn. akt II SA/Wa 2038/06,
LEX nr 318273 Artyku 132 ust. 3 pkt 3 ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji jest przepisem o charakterze oglnym po to, aby obj swoim zakresem wszystkie moliwe formy niedopenienia obowizkw przez policjanta, a nie tylko te, ktre wynikaj z wyranych przepisw
szczeglnych kreujcych okrelone obowizki subowe. Co wicej - zawarty w art. 132 ust. 3
ustawy katalog zachowa i zaniecha, ktre mog skutkowa odpowiedzialnoci dyscyplinarn funkcjonariusza, jest otwarty, na co wskazuje uyta ab initio tego przepisu formua "w
szczeglnoci", podobnie wyrok WSA w Olsztynie z dnia 4 padziernia 2007 r., sygn. akt II
SA/01757/07, lex 492039; wyrok WSA w Poznaniu z dnia 26 sierpnia 2009 r., sygn. akt IV
SA/PO 311/OP, lex 553446.
5
Kwestia zarzucalnoci obejmuje zarwno delikty dyscyplinarne polegajce na naruszeniu
dyscypliny subowej jak i te pogwacajce wycznie zasady deontologiczne.
6
Zob. A. Bojaczyk, T. Razowski, Konsekwencje procesowe przewinienia dyscyplinarnego
bedcego przestpstwem, Prokuratura i Prawo 2009, nr 11-12; uchwaa SN z dnia 28 wrzenia 2006 r, sygn. akt I KZP 8/06, lex 193136. Wtek pojawia si take w ramach pilskich sesji
powiconych odpowiedzialnoci dyscyplinarnej w subach mundurowych zob. D. Korczyski, Zbieg odpowiedzialnoci dyscyplinarnej z odpowiedzialnoci karn lub za wykroczenie,
[w:] P. Jwiak, M.S. Majchrowicz (red), Odpowiedzialno dyscyplinarna w Policji, Pia
2011; K. Szadkowski, M. Szczepaski, O czynie zawierajcym jednoczenie znamiona prze57

zawarte w ustawie o Policji, e czyn bdcy przewinieniem dyscyplinarnym zawiera

jednoczenie znamiona przestpstwa. W konsekwencji powszechnie podnosi si wtpliwoci, zarwno co do znaczenia uytego terminu zawiera jednoczenie znamiona
przestpstwa, jak i ustalenia, kto w toku postpowania dyscyplinarnego ocenia
t okoliczno. Jak bowiem wiadomo jej stwierdzenie rodzi doniose skutki dla toku
postpowania dyscyplinarnego przede wszystkim w zakresie bytu tego postpowania
w zwizku z kwesti biegu terminu przedawnienia karalnoci deliktu dysycplinarnego7. Problemu tego nie pozwala rozstrzygna regua niezalenoci postpowania dyscyplinarnego i postpowania karnego okrelona w art. 132 ust. 4 ustawy o Policji.
Cho w przypadku czynu stanowicego przewinienie dyscyplinarne, wypeniajcego
jednoczenie znamiona wykroczenia, w przypadku mniejszej wagi lub ukarania
grzywn, przeoony dyscyplinarny moe nie wszczyna postpowania dyscyplinarnego, a wszczte umorzy. Instytucja ta przyjmuje posta szczeglnego umorzenia absorpcyjnego, w ramach ktrego pocignicie do odpowiedzialnoci za wykroczenie
niejako konsumuje pocignicie do odpowiedzialnoci dyscyplinarnej za ten sam czyn.
Temat niniejszego opracowania nieuchronnie jednak kieruje uwag na druga
formu pozwalajc okreli przedmiot postpowania dyscyplinarnego, a mianowicie
rozstrzygnicie kwestii pocignicia do odpowiedzialnoci dyscyplinarnej za czyn
polegajcy na zachowaniu zgodnym z prawnymi obowizkami subowymi, lecz naruszajcy zasady etyki zawodowej. Kwestia ta jest ciekawa tym bardziej, e wanie
w ramach tej grupy deliktw dyscyplinarnych jako obiecujca jawi si regua postpowania dyscyplinarnego w Policji okrelona w ust. 4b i 4c art. 132 ustawy o Policji.
Przypomnijmy, zgodnie z ni w przypadku czynu stanowicego przewinienie dyscyplinarne mniejszej wagi przeoony dyscyplinarny moe odstpi od wszczcia postpowania i przeprowadzi ze sprawc przewinienia udokumentowan z formie notatki
rozmow dyscyplinujc. Notatk wcza sie do akt osobowych na okres roku 8.
Nasuwa si pytanie, czy delikt dyscyplinarny polegajcy na naruszeniu deontologii w policji, ktry nie jest czynem bezprawnym, de lege lata traktowany bdzie jako
przewinienie dyscyplinarne mniejszej wagi9? Aby odpowiedzie na to pytanie naley
okreli rol deontologii dla okrelenia statusu funkcjonariusza policji. Punktem wyjcia bdzie tutaj ustawa o Policji, w dalszej kolejnoci zarzdzenie nr 805 Komendanta
Gwnego Policji z dnia 31 grudnia 2003 r. Zasady etyki zawodowej policjanta, a porwnawczo take rezolucja 690 Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy 1979
Deklaracja o policji.
I tak art. 27 ust. 1 ustawy o Policji zawierajcy rot lubowania funkcjonariusza
Policji in fine stanowi, przypomnijmy lubuj strzec tajemnic zawodowych, honoru,
godnoci i dobrego imienia suby, przestrzega zasad etyki zawodowej.

stpstwa w ramach rozwaa o przedawnieniu dyscyplinarnym w Policji, [w:] P. Jwiak,

K. Opaliski (red), Wzowe problemy postpowania dyscyplinarnego w subach mundurowych, Pia 2012
7
Zob. K. Szadkowski, M. Szczepaski, O czynie, op. cit., s. 6-12.
8
Zob. T. Kuczyski, Odpowiedzialno funkcjonariusza sub zmilitaryzowanych za przewinienie dyscyplinarne mniejszej wagi, Zeszyty Naukowe Sdw Administracyjnych 2012,
nr 6.
9
Zgodnie z orzecznictwem za przewinienie dyscyplinarne mniejszej wagi moemy uzna takie,
ktre ma charakter incydentalny, obiektywnie niezamierzone, ktre nie wynikaja ze zej woli
funkcjonariusza zob. LEX nr 1121552
58

Szczegowy system zasad, a w zasadzie dyrektyw deontologii, zawarty zosta

w zbiorze Zasad etyki zawodowej policjanta. 1 wyranie podkrela, e system ten
wynika z oglnego systemu zasad i norm moralnych z uwzgldnieniem specyfiki zawodu policjanta. Podstawow dyrektyw postpowania jest ta zawarta w 2 Zasad,
a zgodnie z ni w sytuacjach nieuregulowanych przepisami prawa i nieujtych w zbiorze, policjant powinien kierowa si zasadami wspycia spoecznego i postpowa
tak, aby jego zachowanie mogo by przykadem praworzdnoci, pogbiajcym spoeczne zaufanie do Policji. Ju choby z tej perspektywy orzec mona, e etos zawodu
policjanta wyranie bazuje na wyrniajcej si dbaoci o przestrzeganie powszechnie
obowizujcych w danym spoeczestwie norm moralnych i obyczajowych. W 2
Zasad odwoano si do klauzuli generalnej zasad wspycia spoecznego 10 . Wyrnia si przy tym klauzule generalne pierwszego i drugiego typu. Klauzule generalne
pierwszego typu to takie, ktre odsyaj do oceny dokonywanej przez organ w odniesieniu do konkretnej sytuacji, jaka wystpuje w danym przypadku (np. dobro dziecka); do klauzul generalnych drugiego typu zaliczy naley te przypadki, w ktrych
przepisy prawne uzaleniaj rozstrzygnicie kwestii prawnej nie od pewnego rodzaju
zindywidualizowanych ocen w odenisieniu do konkretnej sytuacji, lecz do pewnych
generalnych zasad pozaprawnych, ktrymi organ orzekajcy kierowa si ma w sytuacjach okrelonego rodzaju11. I tak klauzula zasad wspycia spoecznego jest klauzul generaln drugie stopnia, i jako taka podlega ona rewartociowaniu
w zmieniajcej si rzeczywistoci spoecznej.
Zauwamy ponadto, e system skodyfikowanych w Zasadach dyrektyw postpowania ma charakter zrnicowany. Moemy wyrni w jego ramach takie, ktre
precyzuj, uzupeniaj prawne obowizki funkcjonariusza Policji, poprzez takie, ktre
odnosz si do wzorcw zachowa funkcjonariusza na subie, nieobjtych prawnymi
obowizkami, a do takich, ktre formuuj zasady postpowania funkcjonariusza poza
sub, co niestety czasem jest ignorowane. System ten nie ma jednak charakteru zamknitego, a przytoczony ju 2 Zasad wyranie wskazuje, e wzorce zachowa policjanta z punktu widzenia ich zgodnoci z deontologi tego zawodu s restrykcyjne,
bowiem od stra prawa wymaga si postawy daleko bardziej legalistycznej, daleko
bardziej szlachetnej i honorowej ni od przecitnego obywatela. Wzorzec zachowania
w szczeglnoci obejmujcy zachowanie si policjanta poza sub i nie w zwizku
z penieniem czynnoci subowych wspksztatujc etos tego zawodu, moe sta si
punktem odniesienia dla oceny czynu policjanta, co do ktrego toczy si postpowanie
dyscyplinarne i tym samym wspksztatowa przedmiot tego postpowania.
Pewne wtpliwoci moe rodzi kwestia penetracji zasad etyki zawodowej policjanta w jego ycie prywatne. W tym nurcie rozwaa przytoczy mona in extensso
tre opinii sformuowanej przez Biuro Kadr i Szkolenia Komendy Gwnej Policji
autorstwa insp. dr. M. Mroza z dnia 30 stycznia 2007 r. PP-231/170/07, w ktrej podjta zostaa kwestia odpowiedzialnoci dyscyplinarnej policjanta za naruszenie zasad
etyki zawodowej w yciu prywatnym. I tak: Policjant odpowiada dyscyplinarnie za
popenienie przewinienia dyscyplinarnego polegajcego na naruszeniu dyscypliny
subowej lub nieprzestrzeganiu zasad etyki zawodowej (art. 132 ust 1 ustawy o Policji). Zasady etyki zawodowej wynikaj z oglnych wartoci i norm moralnych
uwzgldniajcych specyfik zawodu policjanta ( 1 ust. 1 zasad"). Oznacza to, e
10
11

Zob. Z. Ziembiski, Wstp do aksjologii dla prawnikw, Warszawa 1990, s. 212 i n.

Ibidem, s. 219.
59

z odpowiedzialnoci dyscyplinarn za nieprzestrzeganie zasad etyki zawodowej mamy

do czynienia wwczas, gdy istnieje funkcjonalny zwizek popenienia czynu z dziaaniem funkcjonariusza w subie, a nie jako osoby prywatnej.(...) Powysz argumentacj wspiera tre 1 zarzdzenia nr 805 Komendy Gwnej Policji z dnia 31 grudnia
2003 r. w sprawie Zasad etyki zawodowej policjanta"(Dz. Urz. KGP z 2004 r. nr 1,
poz. 3) wskazujca na suebn rol wykonywania zawodu policjanta, konieczno
wzmocnienia jego obowizkw i praw, oraz enumeratywnie wymienione w zasadach"
obowizki policjanta zwizane z jego dziaalnoci subow. "W zasadach" brak jest
regulacji, ktre co najmniej o charakterze informacyjnym, sygnalizowayby odpowiedzialno policjanta za naruszenie zasad etyki zawodowej w yciu publicznym i prywatnym.W porwnaniu do zasad etyki innych zawodw w zasadach etyki zawodowej
policjanta" nie zostao wyartykuowane dbanie o godno zawodu ze wskazaniem, ze
naruszeniem godnoci jest kade postpowanie, ktre podwaa zaufnie do zawodu lub
mogoby poniy funkcjonariusza w opinii publicznej. (...) Reasumujc, odpowiedzialno dyscyplinarna policjanta za naruszenie zasad etyki zawodowej jest odmienna od
zasad etyki innych zawodw. Obowizujce policjantw szczeglnie rygorystyczne
wymagania w zakresie dziaalnoci subowej wykluczaj objcie ich odpowiedzialnoci dyscyplinarn za naruszenie zasad etyki zawodowej w yciu prywatnym.
Konstatujc ponownie, zaprezentowane stanowisko wyranie akcentuje, e policjant nie musi mie nieskazitelnego charakteru, jego postpowanie w yciu prywatnym jest relewantne z punktu widzenia odpowiedzialnoci dyscyplinarnej, o ile pozostaje ono w cisym zwizku z jego obowizkami subowymi, w takim te nurcie
sformuowany jest katalog zasad deontologicznych zawodu policjanta. W zbiorze zasad w 24 paragrafach zawartych jest szereg etycznych norm postpowania, ktre skorelowane s z normami prawnymi, z ktrych wypywaj obowizki funkcjonariusza
policji, i w tym kontekcie rzeczywicie normy wspreguluj status policjanta. Z treci skodyfikowanych norm etycznych wyranie wynika, e dotycz one sfery wykonywania czynnoci subowych policjanta, za jego prywatne ycie i sprawy osobiste
zostaje objte szczeglnymi dyrektywami postpowania tylko wwczas, gdy czyn
popeniony poza sub (prywatnie) jest powizany z naruszeniem subowych obowizkw policjanta. Wtpliwoci w kwestii tego czy czyny popenione przez funkcjonariusza poza sub, ktre nie s jednoczenie zwizane z naruszeniem jego obowizkw jako funkcjonariusza, w rzeczywistoci pozostaj poza zakresem odpowiedzialnoci dyscyplinarnej moe wprowadzi 2. Zbioru zasad przypomnijmy, zgodnie z ktrym w sytuacjach nieuregulowanych przepisami prawa lub nieujtych w niniejszych
zasadach etyki zawodowej policjant powinien kierowa si zasadami wspycia spoecznego i postpowa tak, aby jego dziaania mogy by przykadem praworzdnoci
i prowadziy do pogbiania spoecznego zaufania do Policji. Tym bardziej, e art. 25
ustawy o Policji, wyranie stanowi, e sub w Policji moe peni niekarany obywatel polski o nieposzlakowanej opinii. Spenienie tego warunku jest konieczne nie tylko
dla wstpienia do suby w Policji, lecz jego utrzymanie, a nawet wzmocnienie jest
niezbdne take dla pozostania w subie i rozwijania kariery zawodowej policjanta.
Nie bez znaczenia w tym kontekcie s take przepisy oglne ustawy o Policji, z ktrych odtwarzamy zadania, jakie ustawodawca nakada na Policj jako formacj. Ich
zakres a take spektrum czynnoci sucych ich realizacji, ktre obejmuje najbardziej
newralgiczne czynnoci naruszajce podstawowe prawa i wolnoci osobiste, jak choby kontrola operacyjna, zatrzymanie, uycie broni palnej, powoduj, i te szczeglne
obowizki powinny by realizowane przez podmiot cechujcy si nie tylko nieposzla60

kowan opini, ale i niezomnoci charakteru, legalistyczn postaw prezentowan

take w yciu prywatnym, rzetelnoci dziaania i prostolinijnoci i odpornoci na
stres.
Z tej wic perspektywy, nawet bez dalszej penetracji tego zagadnienia, wniosek, e Obowizujce policjantw szczeglnie rygorystyczne wymagania w zakresie
dziaalnoci subowej wykluczaj objcie ich odpowiedzialnoci dyscyplinarn za
naruszenie zasad etyki zawodowej w yciu prywatnym, wydaje si by pochopny.
Wskie ramy niniejszego szkicu nie pozwalaj w sposb w peni uargumentowany
rozwin tego wtku, lecz wydaje si, e czyny policjantw naruszajce normy prawne
lub oglnospoeczne normy moralne i obyczajowe popenione poza sub w zwizku
choby z porednim naruszeniem obowizkw subowych winny by co do zasady
objte zakresem odpowiedzialnoci dyscyplinarnej, za czyny, ktre naruszajc normy
prawne lub oglnospoeczne normy moralne i obyczajowe (w ramach klauzuli zasad
wspoycia spoecznego), lecz nie s zwizane z naruszeniem obowizkw subowych rwnie w ramach oceny ad causam mog by przedmiotem postpowania dyscyplinarnego12. Prbujc odpowiedzie ostatecznie na postawione wczeniej pytanie,
przypomnijmy, ktre brzmiao czy delikt dyscyplinarny polegajcy na naruszeniu
deontologii w policji, ktry nie jest czynem bezprawnym, de lege lata traktowany bdzie jako przewinienie mniejszej wagi?, wydaje si, e naley udzieli odpowiedzi
przeczcej. Cho niewtpliwie kategoria przewinienie dyscyplinarne mniejszej wagi,
a take tryb egzekwowania odpowiedzialnoci dyscyplinarnej w przypadku przyjcia
takiej oceny danego czynu (rozmowa dyscyplinujca), moe dotyczy deliktw dyscyplinarnych naruszajcych zasady wspycia spoecznego ( 2 Zasad), popenionych
poza sub i niezwizanych z naruszeniem konkretnych obowizkw subowych.

12

Por. Wyrok WSA w Warszawie z dnia 5 kwietnia 2012 r., sygn. akt II SA/Wa 242/12, LEX
nr 1145913 Policjantem nie moe by osoba, ktra nie rozumie, e policjantem - tak jak sdzi, prokuratorem - jest si zarwno w pracy, jak i poza prac. Dokonanie przez policjanta
czynu kwalifikowanego z art. 189 1 k.k. w zw. z art. 191 1 k.k. i art. 11 2 k.k., o jaki zosta oskarony i zarzucanie przed Sdem Administracyjnym, e czyn ten nie narusza zasad etyki
zawodowej policjanta, bo zosta popeniony po subie - wyjtkowo le wiadczy o skarcym.
61

Piotr Jwiak

Naruszenie zasad etyki zawodowej w subach mundurowych

jako przesanka odpowiedzialnoci dyscyplinarnej w kontekcie
zasady nullum crimen sine lege1

Uwagi oglne
Przed przejciem do analizy przepisw dyscyplinarnych w kontekcie zasad etyki zawodowej w subach mundurowych, konieczne wydaje si poczynienie kilku
uwag dotyczcych samego pojcia odpowiedzialnoci dyscyplinarnej.
W doktrynie przewaa pogld, zgodnie z ktrym prawo dyscyplinarne zalicza
si do dziedziny prawa karnego w szerokim tego sowa znaczeniu2. Nie brak jednak
pogldw odmiennych, w myl ktrych odpowiedzialno dyscyplinarna powinna by
rozpatrywana na paszczynie prawa administracyjnego3, a czasem nawet i prawa pracy4.
Opowiadajc si za pierwszym z zaprezentowanych pogldw zauway naley,
e porwnanie odpowiedzialnoci dyscyplinarnej z prawem karnym jest uzasadnione
zwaszcza ze wzgldu na fakt, i oba te rodzaje odpowiedzialnoci nale do szerszej
grupy rodzajw odpowiedzialnoci odpowiedzialnoci represyjnej, ktra polega na
stosowaniu sankcji majcych z zaoenia by dolegliwoci dla sprawcy, i ktra nie
moe opiera si na innej zasadzie ni zasada winy5. Najsurowsz kar dyscyplinarn
przewidzian w stosunku do wszystkich funkcjonariuszy sub mundurowych jest kara
w postaci wydalenia z danej suby. Niewtpliwie kara ta jest nakierowana na dalszy

Niniejsze opracowanie stanowi znacznie rozwinit i pogbion wersj artykuu pt.: Zasada
nullum crimen sine lege w postpowaniu dyscyplinarnym zoonego do druku w materiaach
pokonferencyjnych II Oglnopolskiego Zjazdu Modych Karnistw powiconego zasadzie
nullum crimen sine lege.
2
Tak m. in. K. Buchaa, Prawo karne materialne, Warszawa 1980, s. 30; M. Cielak, Polskie
prawo karne. Zarys systemowego ujcia, Warszawa 1994, s. 22 - 23, K. Buchaa, A. Zoll, Polskie prawo karne, Warszawa 1995, 6 - 7, W. wida, Prawo karne, Warszawa 1989, s. 16 17;
W. Wrbel, A. Zoll, Polskie prawo karne, Krakw 2010, s. 30 32.
3
Tak np. T. Bojarski, Kilka uwag na temat relacji midzy odpowiedzialnoci dyscyplinarn
a karn, Pastwo i Prawo 2005, nr 3, s. 104; A. Gronkiewicz, A. Zikowska, Sankcje administracyjne w korporacjach zawodowych w odniesieniu do samorzdw zaufania publicznego
wybrane zagadnienia, [w:] M. Stahl, R. Lewicka, M. Lewicki (red.), Sankcje administracyjne,
Warszawa 2011, s. 202 i n.
4
Tak np. Z. Niedbaa, K. lebzak, Odpowiedzialno pracownika, jej rodzaje, podstawy
i sankcje [w:] Z. Niedbaa (red.) i in., Prawo pracy, Warszawa 2007, s. 238 242.
5
L. Gardocki, Prawnokarna problematyka sdziowskiej odpowiedzialnoci dyscyplinarnej, [w:]
J. Giezek (red.), Przestpstwo kara polityka kryminalna. Problem tworzenia i funkcjonowania prawa. Ksiga jubileuszowa z okazji 70. Rocznicy urodzin Profesora Tomasza Kaczmarka,
Zakamycze 2006, s. 191.
62

byt stosunku suby ukaranego6. Przewiduj j przepisy dyscyplinarne obowizujce

we wszystkich subach mundurowych. Kara ta jest w swej represyjnoci niewtpliwie
zbliona do rodka karnego w postaci zakazu zajmowania okrelonego stanowiska lub
wykonywania okrelonego zawodu przewidzianego w art. 39 pkt 2 k.k. 7 Niektrzy
autorzy podkrelaj wrcz, i niejednokrotnie kara ta moe godzi w konstytucyjn
wolno wykonywania zawodu zagwarantowan przez art. 65 ust 1 Konstytucji 8.
W przypadku sub mundurowych kara dyscyplinarna wydalenia ze suby
w swej represyjnoci zblia si rwnie do - stosowanego wycznie wobec onierzy rodka karnego w postaci wydalenia z zawodowej suby wojskowej (art. 324 ust. 1
pkt 2 k.k.)9. Podobny stopie represyjnoci cechuje take kar dyscyplinarn obnienia
stopnia subowego i przewidziany w kodeksie karnym, w czci wojskowej, rodek
karny w postaci degradacji (art. 324 1 pkt 3 k.k.) 10. W doktrynie wskazuje si take
na podobiestwo, przewidzianej przez wikszo przepisw dyscyplinarnych
w subach mundurowych, kary w postaci ostrzeenia o niepenej przydatnoci do
suby na zajmowanym stanowisku oraz instytucji warunkowego umorzenia postpowania karnego (art. 66 69 k.k.)11. Uwaa si, i rwnie najagodniejsze sankcje dyscyplinarne w postaci upomnienia czy nagany zawieraj pewien element potpienia
sprawcy przez pastwo oraz s celow dolegliwoci, penic niejednokrotnie podobne
funkcje jak kary kryminalne12.
Po dokonaniu krtkiej charakterystyki kar dyscyplinarnych funkcjonujcych
w subach mundurowych, zwaszcza z punktu widzenia stopnia ich represyjnoci,
pora na sformuowanie kilku oglniejszych refleksji.
W orzecznictwie Trybunau Konstytucyjnego do zgodnie przyjmuje si,
i oparcie odpowiedzialnoci dyscyplinarnej na zasadzie winy i wysoce represyjny
charakter kar dyscyplinarnych skutkuje tym, i - co prawda - postpowania dyscyplinarnego, w tym take w subach mundurowych, nie mona utosamia z postpowaniem karnym, tym niemniej jednak wszystkie gwarancje ustanowione w rozdziale II
Konstytucji musz znale swoje zastosowanie take wtedy, gdy mamy do czynienia
z postpowaniem dyscyplinarnym13.

T. Kuczyski, Odpowiedzialno porzdkowa i dyscyplinarna, [w:] T. Kuczyski, E. Mazurczak Jasiska, J. Stelina, System prawa administracyjnego. Stosunek subowy. Tom 11,
Warszawa 2011, s. 451.
7
M. Cielak, Polskie prawo karne. Zarys systemowego ujcia, Warszawa 1995, s. 24;
A. J. Szwarc, Znaczenie i problemy odpowiedzialnoci dyscyplinarnej w sporcie,
[w:] A. J. Szwarc (red.), Odpowiedzialno dyscyplinarna w sporcie, Pozna 2001, s. 30.
8
Por. te A. Bojaczyk, Z problematyki relacji midzy odpowiedzialnoci dyscyplinarn
i karn (na przykadzie odpowiedzialnoci dyscyplinarnej zawodw prawniczych), Pastwo
i Prawo 2004, z. 9, s. 27.
9
Por. P. Jwiak, Instytucja uaskawienia refleksje na paszczynie odpowiedzialnoci dyscyplinarnej w subach mundurowych, [w:] P. Jwiak, K. Opaliski (red.), Wzowe problemy
prawa dyscyplinarnego w subach mundurowych, Pia 2012, s. 29 30.
10
Ibidem, s. 30.
11
Ibidem, s. 31.
12
Ibidem, s. 34. Por. te Z. Leoski, Odpowiedzialno dyscyplinarna w prawie w prawie Polski Ludowej, Pozna 1959, s. 129.
13
Wyrok Trybunau Konstytucyjnego z dnia 7 marca 1994 r., K 7/93, OTK 1994, cz. I, s. 41;
wyrok Trybunau Konstytucyjnego z dnia 8 lipca 2003, P 10/02, OTK ZU 2003, nr 6A, poz. 62.
63

Wskaza naley rwnie, e - co do zasady - okrelenie czynu bdcego przedmiotem odpowiedzialnoci dyscyplinarnej jest zawarte w formie normy blankietowej 14.
Do typowych deliktw dyscyplinarnych w subach mundurowych zalicza si
w szczeglnoci: postpowanie w sposb sprzeczny z prawem, naruszenie zasad dyscypliny subowej lub nieprzestrzeganie zasad etyki zawodowej.
W literaturze istniej powane wtpliwoci co do tego, czy moliwie jest w ogle stworzenie katalogu przewinie dyscyplinarnych, ktrych przekroczenie skutkowaoby odpowiedzialnoci dyscyplinarn15.
Wydaje si, e zbudowanie zamknitego katalogu przewinie dyscyplinarnych pomimo pojawiajcych si czasem w doktrynie tego rodzaju postulatw - jest nie tylko
niemoliwe, ale wrcz niecelowe16. Mona, co prawda, wyobrazi sobie sytuacj,
w ktrej ustawodawca w przepisach odnoszcych si do danej suby mundurowej,
przewidziaby, e za okrelone zachowanie gro konkretne kary dyscyplinarne. Tym
niemniej jednak pene poszanowanie zasady okrelonoci deliktw dyscyplinarnych
wymagaoby stworzenia bardzo obszernych, abstrakcyjnych oraz kazuistycznych kodeksw dyscyplinarnych, w ktrych atwo byoby zgubi pewne indywidualne przypadki17.
Dlatego te szczeglnie donios rol przy egzekwowaniu odpowiedzialnoci
dyscyplinarnej odgrywa orzecznictwo dyscyplinarne18 oraz znajomo zwyczajw,
a zwaszcza zasad etyki, przyjtych w danej subie mundurowej. Daj one obraz tego,
jakiego rodzaju czyny uznane s za przewinienia dyscyplinarne19. Kada ze sub
mundurowych tworzy swoje wasne standardy zachowa moralnych i etycznych,
z uwzgldnieniem specyfiki danej suby.
Jedynie na marginesie warto zauway, e pomimo faktu, i precyzyjna typizacja deliktw dyscyplinarnych nie jest moliwa 20, to kady obywatel, ktry postpi
w sposb zgodny z orzeczeniem sdu pastwowego, musi mie pene podstawy do
zasadnego przekonania, e nie tylko postpuje zgodnie z prawem, ale w szczeglnoci,
i takie jego zachowanie nie moe by oceniane jako jakiekolwiek przewinienie,
w tym take przewinienie dyscyplinarne21. Mwic inaczej trudno wyobrazi sobie,
14

Z. Leoski, Zarys prawa administracyjnego, Warszawa 2004, s. 410.

Z. Leoski, Odpowiedzialno, op. cit., s. 218 219; A. Bobkowski, Istota prawna przepisw dyscyplinarnych. Dokoczenie, Przegld Policyjny 1937, nr 5, s. 362 363.
16
W doktrynie pojawi si czasem postulaty wskazujce na potrzeb dokadnego okrelenia
znamion poszczeglnych deliktw dyscyplinarnych, tak aby penej realizowa gwarancyjn
funkcj prawa, a w szczeglnoci zasad oznaczonoci czynu. Taki postulat zgoszono m. in. na
paszczynie odpowiedzialnoci dyscyplinarnej winiw. Por. E. Guzik Makaruk, Kilka
uwag na tle odpowiedzialnoci dyscyplinarnej skazanych odbywajcych kar pozbawienia
wolnoci, [w:] S. Lelental, G. Szczygie (red.), X lat obowizywania kodeksu karnego wykonawczego, Biaystok 2009, s. 184.
17
Por. te A. Bobkowski, Istota, op. cit., s. 362.
18
Ibidem, s. 362 363.
19
Ibidem, s. 363.
20
Na podobnym stanowisku stoi Trybuna Konstytucyjny, ktry stwierdzi, i: Gdy chodzi o
delikty dyscyplinarne (w odrnieniu od przestpstw okrelonych w kodeksie karnym), nie jest
moliwa precyzyjna typizacja czynw zabronionych. S one ustawowo niedookrelone z uwagi
na obiektywn niemono stworzenia katalogu zachowa zagraajcych naleytemu wykon ywaniu obowizkw subowych, czy zachowaniu godnoci zawodu. Wyrok Trybunau Konstytucyjnego z dnia 27 lutego 2001 r., K 22/00, OTK 2001, nr 3, poz. 48.
21
Wyrok Sdu Najwyszego z dnia 27 marca 2008 r., SDI 4/08, LEX nr 507936.
64
15

aby funkcjonariusz jakiejkolwiek suby mundurowej zosta pocignity do odpowiedzialnoci dyscyplinarnej za zachowanie, ktre jest zgodne z orzeczeniem Sdu Najwyszego, Wojewdzkiego Sdu Administracyjnego czy Naczelnego Sdu Administracyjnego nawet, gdyby waciwe organy dyscyplinarne uznay, e takie zachowanie
stanowi przewinienie dyscyplinarne.
Z uwagi na temat niniejszego opracowania przedmiotem bardziej pogbionych
rozwaa bdzie problematyka zwizana z charakterem prawnym zasad etyki zawodowej w subach mundurowych, ktrych naruszenie skutkuje odpowiedzialnoci
dyscyplinarn.
Jak to ju wskazano - co do zasady - okrelenie deliktu dyscyplinarnego jest zawarte w formie normy blankietowe, z uyciem poj bardzo ocennych, poprzez odesanie do zasad etyki zawodowej, co czsto jak podkrela si w literaturze - moe
prowadzi do pogwacenia zasady okrelonoci22. W zwizku z tym niektrzy autorzy
wskazuj na pewne wtpliwoci, jakie wywouje stosunek odpowiedzialnoci dyscyplinarnej do majcej fundamentalne znaczenie w prawie karnym zasady: nullum crimen sine lege23. Podnosi si wrcz, i w prawie dyscyplinarnym - w odrnieniu od
prawa karnego sensu stricte - zasada ta nie obowizuje24.
Dla penej jasnoci obrazu wskaza naley, i regua wyraona w przywoanej
powyej paremii ma swoje konstytucyjne umocowanie w art. 42 ust. 1 Konstytucji.
Zgodnie z treci tego artykuu odpowiedzialnoci karnej podlega ten tylko, kto dopuci si czynu zabronionego pod grob kary przez ustaw obowizujc w czasie jego
popenienia. Tymczasem - jak to ju wskazano w pocztkowym fragmencie niniejszego opracowania - odpowiedzialno dyscyplinarna w subach mundurowych jest odpowiedzialnoci represyjn, do ktrej powinny znajdowa zastosowanie wszelkie
gwarancje ustanowione w rozdziale II Konstytucji, w tym jak si wydaje take art. 42
ust. 125.
Pojawia si wic pytanie, czy sposb uregulowania przez polskiego prawodawc
materialnoprawnych podstaw egzekwowania odpowiedzialnoci dyscyplinarnej
w subach mundurowych, charakteryzujcy si tym, i poszczeglne ustawy odsyaj
m. in. do zasad etyki zawodowej, jest zgodny z Konstytucj.
Blankietowy charakter zasad etyki zawodowej w subach mundurowych
Podane denie przez polskiego ustawodawc do ujcia w ustawie tych przepisw dyscyplinarnych, ktre stwarzaj materialnoprawne podstawy egzekwowania
odpowiedzialnoci dyscyplinarnej rodzi jednak jedno powane niebezpieczestwo,
a mianowicie niebezpieczestwo powszechnej blankietowoci tych przepisw. Jest ono
wynikiem do znacznego, przynajmniej na pierwszy rzut oka, odejcia przepisw
22

A. J. Szwarc, Karny, op. cit., s. 282; idem, Znaczenie, op. cit., s. 24.
Por. C. Kulesza, Ewolucja zasad odpowiedzialnoci dyscyplinarnej lekarzy w kontekcie
gwarancji rzetelnego procesu, [w:] P. Kardas, W. Wrbel, T. Sroka (red.), Pastwo prawa
i prawo karne. Ksiga jubileuszowa Profesora Zolla, Tom II, Warszawa 2012, s. 1678.
24
Por. E. Zieliska, Odpowiedzialno zawodowa lekarza i jej stosunek do odpowiedzialnoci
karnej, Warszawa 2001, s. 117.
25
Por. szerzej P. Jwiak, Stosowanie prawa karnego materialnego i procesowego w postpowaniu dyscyplinarnym policjantw (zarys problematyki), [w:] P. Jwiak, W. St. Majchrowicz
(red.), Odpowiedzialno dyscyplinarna w Policji, Pia 2011, s. 18 i literatura tam podana.
65
23

dyscyplinarnych od jednej z najwaniejszych zasad wspczesnego prawa karnego:

zasady nullum crimen sine lege. Zagadnienie przepisu blankietowego w prawie dyscyplinarnym wymaga wic niewtpliwie przeprowadzenia szeregu pogbionych rozwaa. Trzeba bowiem zauway, i w doktrynie podkrela si, e dyspozycja blankietowa, ktra w swej kracowej odmianie w ogle nie podaje znamion czynu zabronionego
zachowania, stanowic jedynie ram wypenion przez inne przepisy, wystpuje
w polskim prawie, a ju tym bardziej w prawie karnym, bardzo rzadko 26.
Pojawiajce si kontrowersje s wynikiem do obszernego rozumienia zasady
nullum crimen sine lege. W doktrynie przyjmuje si bowiem, i zasada ta sprowadza
si do kilku dalszych regu. Z punktu widzenia zagadnienia omawianego w niniejszym
opracowaniu na szczeglne uwzgldnienie zasuguj trzy z nich. Pierwsza, oparta
o acisk sentencj nullum crimen sine lege scripta, domaga si, aby prawo karne
byo nie tylko prawem pisanym, ale musi by ono zawarte w konkretnym akcie normatywnym, jakim jest ustawa 27. Z drugiej, odpowiadajcej sformuowaniu nullum crimen
sine lege certa, wynika postulat okrelonoci ustawowego opisu czynu zabronionego
adresowanego do ustawodawcy, ktry powinien tak sformuowa przepis, aby jego
adresat mg go zrozumie i przestrzega28. Obie reguy odnosz si rwnie do trzeciej z zasad, o ktrych warto wspomnie, tj. zasady ustanawiania i stosowania kary za
czyn zabroniony, ktra najpeniej wyraa si w paremii nulla poena sine lege. W doktrynie podkrela si, i naruszeniem tej ostatniej zasady jest pozostawienie organowi
orzekajcemu cakowitej swobody w wyborze rodzaju i wysokoci kary 29.
Mogoby si wic wydawa, e przepisy dyscyplinarne odsyajce do kodeksw
etyki zawodowej w danej subie mundurowej naruszaj wszystkie te postulaty. Truizmem bdzie bowiem stwierdzenie, i ustawa w tym przypadku nie jest wycznym
rdem wyznaczania treci ustawowych znamion deliktu dyscyplinarnego, opis poszczeglnych deliktw dyscyplinarnych niejednokrotnie nie jest zbyt jasny, a poszczeglne kodeksy etyczne nie wskazuj jakie sankcje mona wymierzy za naruszenie
danej reguy etycznej.
Wydaje si jednak, i naruszenie wskazanych wyej regu w prawie dyscyplinarnym w subach mundurowych jest jedynie pozorne, zwaszcza w sytuacji, gdy
przesank odpowiedzialnoci dyscyplinarnej jest naruszenie przez obwinionego okrelonych zasad etyki funkcjonujcych w danej subie. Wszak nawet w prawie karnym
w cisym tego sowa znaczeniu nie budzi wtpliwoci to, e ustawowy przepis karny
moe mie niekiedy charakter blankietowy tzn. moe odsya do rozporzdze i zarzdze, w ktrych nastpuje sprecyzowanie pewnych znamion. Podnosi si wrcz,
i rdem wyznaczania treci ustawowych znamion niektrych przestpstw mog by
np. akty prawne wydawane przez ubezpieczyciela, tak jak ma to miejsce w przypadku
tzw. przestpstwa oszustwa ubezpieczeniowego (art. 298 1 k.k.)30. W ostatnim czasie
w orzecznictwie Trybunau Konstytucyjnego za dopuszczalne, cho jedynie pod pew-

26

A. Marek, Prawo wykrocze (materialne i procesowe), Warszawa 2006, s. 38.

L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa 2011, s. 14.
28
Ibidem, s. 15.
29
Ibidem, s. 19.
30
. Pohl, Przestpstwo upozorowania wypadku ubezpieczeniowego w polskim prawie karnym:
studium prawnodogmatyczne, Pozna 2003 (niepublikowana rozprawa doktorska), s. 307 i n.
66
27

nymi warunkami, uznano istnienie w systemie prawnym, w tym take wrd przepisw
represyjnych, tzw. blankietu zupenego31.
Jak bowiem wskazuje si w doktrynie analiza poczyna ustawodawcy skania do
zwrcenia szczeglnej uwagi na grup przepisw karnych, ktre po zadomowieniu si
co oczywiste w prawie wykrocze coraz mocniej przenikaj do prawa karnego32.
Tymczasem na paszczynie prawa dyscyplinarnego moemy mwi nie tylko
o zadomowieniu si tego rodzaju przepisw, ale raczej o do powszechnym stosowaniu przepisw blankietowych dla okrelenia znamion deliktu dyscyplinarnego. Stosowanie dyspozycji blankietowej w prawie dyscyplinarnym wydaje si nieuniknione.
W doktrynie przepisy blankietowe odsyajce do norm nieprawnokarnych,
a takimi jak si wydaje s zasady etyki zawodowej, nie zawieraj niezbdnego ustawowego opisu czynu i dlatego te sformuowanie dyspozycji normy prawnokarnej
wymaga signicia do swoistego rodzaju normy wypeniajcej. Takie przepisy,
w doktrynie nazywa si przepisami blankietowymi sensu largo i dzieli si je na: tzw.
niewaciwe przepisy blankietowe oraz tzw. waciwe przepisy blankietowe33. Kryterium podziau jest to, czy przepisy odniesienia, do ktrych odsya dyspozycja blankietowa, s zawarte w akcie prawnym rangi ustawowej, czy te dyspozycja odsya do
aktw niszej rangi, ktre R. Dbski okrela aktami innej wadzy. W pierwszym
przypadku mamy do czynienia z tzw. przepisami blankietowymi waciwymi, a w drugim z tzw. przepisami blankietowymi niewaciwymi34.
Truizmem bdzie wic stwierdzenie, i odesanie do kodeksw etyki zawodowej, jako przesanki odpowiedzialnoci dyscyplinarnej, wie si z istnieniem tej drugiej kategorii.
Wskazujc na rnice zachodzce pomidzy przepisami blankietowymi waciwymi, a niewaciwymi, R. Dbski podkrela, i: Stosowanie przepisw blankietowych niewaciwych uzasadnione jest przede wszystkim racjami ekonomii legislacyjnej: umoliwia uniknicie w ustawie powtrze, nadmiernego rozbudowania przepisw karnych, ktre ujemnie odbiyby si na przejrzystoci ustawy. Pozwala te ()
na ujawnienie wewntrznych powiza regulacji prawnych, czynic je lepiej zrozumiaymi. Tymczasem racj tworzenia przepisw blankietowych waciwych nie s wycznie wzgldy techniki ustawodawczej. Przepisy te umoliwiaj mianowicie przekazanie decyzji co do opisu zabronionego zachowania si organom wyspecjalizowanym (merytorycznie bardziej kompetentnym, posiadajcym moliwo szybszej reakcji na zmieniajce si warunki ni na to pozwalaby powolny proces ustawodawczy.
Umoliwiaj one zatem dopasowanie norm okrelajcych poszczeglne zakazy i nakazy do zmieniajcych si stosunkw (gospodarczych, spoecznych, ekologicznych itp.)
()35. Takim wyspecjalizowanym organem, np. na gruncie ustawy o Policji jest Komendant Gwny Policji, ktry wydaje zasady etyki zawodowej w formie zarzdzenia36.
31

Tak wyrok Trybunau Konstytucyjnego z dnia 8 lipca 2003 r., P 10/02, OTK A 2003, Nr 6,
poz. 62.
32
R. Dbski, Pozaustawowe znamiona przestpstwa. O ustawowym charakterze norm prawa
karnego i znamionach typu czynu zabronionego nie okrelonych w ustawie, d 1995, s. 107.
33
Ibidem, s. 118 119.
34
Ibidem. Por. te . Pohl, Przestpstwo, op. cit., s. 308.
35
R. Dbski, Pozaustawowe, op. cit., s. 119.
36
Zgodnie z art. 7 ust. 1 pkt 7 u.pol. Komendant Gwny Policji okrela m. in. zasady etyki
zawodowej policjantw, po zasigniciu opinii zwizku zawodowego policjantw.
67

Powysze uwagi nie daj jednoznacznych odpowiedzi na wszelkie wtpliwoci

zwizane z funkcjonowaniem w przepisach dyscyplinarnych w subach mundurowych
dyspozycji blankietowych. Tym niemniej jednak pozwalaj na stwierdzenie, i przepisy statuujce materialnoprawne podstawy przypisania odpowiedzialnoci dyscyplinarnej w subach mundurowych (np. art. 132 ust. 1 u.pol.) w powizaniu z zasadami
etyki zawodowej okrela znamiona deliktw dyscyplinarnych do precyzyjnie,
a w przypadku egzekwowania odpowiedzialnoci dyscyplinarnej pewne niewielkie
naruszenie zasady nullum crimen sine lege podyktowane jest legislacyjn koniecznoci. Z powodzeniem mona broni wic tezy, i omawiane przepisy dyscyplinarne
odsyajce do zasad etyki zawodowej s w prawie dyscyplinarnym blankietem niezbdnym.
Charakter prawny zasad etyki zawodowej w subach mundurowych
Zaprezentowane powyej stanowisko znajduje swoje uzasadnienie w orzecznictwie Trybunau Konstytucyjnego. Akceptacja przez Trybuna tego, e okrelone przepisy ustawy nie ustanawiaj kompletnych norm prawnych, ale maj znaczenie normatywne w tym sensie, e stanowi element normy, ktrej zrb zawarty jest w innym
akcie prawnym37 powoduje, i zasady etyki zawodowej w subach mundurowych,
wydane na podstawie upowanienia zawartego w ustawie, niemajce charakteru powszechnie obowizujcego, mog by elementem konkretyzacji norm prawnych zawartych w ustawie38. Oznacza to, e pomimo nierealizowania przez przepisy dyscyplinarne zasady okrelonoci czynu, odwoanie si przez przepisy dyscyplinarne do zasad
etyki zawodowej powoduje, i staj si one normami prawnie sankcjonowanymi39.
Uznanie ich przez waciw ustaw za jedn z podstaw odpowiedzialnoci dyscyplinarnej powoduje, i maj one charakter sankcji pastwowej 40.
Okoliczno ta potguje jedynie przekonanie co do tego, i odesanie przez
przepisy dyscyplinarne funkcjonujce w subach mundurowych do zasad etyki zawodowej nie moe by uznane za pogwacenie zasady nullum crimen sine lege.
Materialnoprawne podstawy przypisania odpowiedzialnoci dyscyplinarnej
za zachowanie funkcjonariusza naruszajce zasady etyki zawodowej
Pomimo poczynionych powyej uwag o nienaruszeniu przez przepisy dyscyplinarne, w zakresie w jakim odwouj si do kodeksw etyki zawodowej, zasady nullum
crimem sine lege stwierdzi naley, i materialnoprawna podstawa przypisania odpowiedzialnoci dyscyplinarnej, tak jak kadej odpowiedzialnoci represyjnej, musi by
oparta na przepisie rangi ustawowej, a jedynie ewentualnie uzupeniona o przypisy
podustawowe zawarte w kodeksach etyki zawodowej. Te ostatnie nie mog stanowi

37

Wyrok Trybunau Konstytucyjnego z dnia 22 wrzenia 2006 r., U 4/06, OTK 2006, nr 8 A,
poz. 109.
38
Wyrok Trybunau Konstytucyjnego z dnia 15 grudnia 1999 r., P 6/99, Z. U. 1999, nr 7, poz.
164.
39
E. Zieliska, Odpowiedzialno, op. cit., s. 132.
40
Ibidem, s. 133.
68

bowiem samodzielnej podstawy odpowiedzialnoci dyscyplinarnej jakiegokolwiek

z funkcjonariuszy sub mundurowych.
Akceptacja na wskazane odesania do przepisw rangi podustawowej wynika
z tego, e w prawie dyscyplinarnym, nie obowizuje zasada zupenoci prawa dyscyplinarnego w zakresie w peni precyzyjnego okrelenia w nich znamion poszczeglnych deliktw dyscyplinarnych. Obowizuje jednak w nim zasada wycznoci wskazanych rde co do zrbowego wysowiania w nich norm prawnokarnych. Podobnie,
jak ma to miejsce w prawie karnym sensu stricte, przepisem zrbowo wysowiajcym
norm prawnokarn moe by wycznie przepis rangi ustawowej, za przepis o charakterze podustawowym moe co najwyej peni rol przepisu uzupeniajcego i precyzujcego sformuowania zawarte w przepisie ustawowym41.
Doceniajc rang etyki zawodowej, kiedy to np. w Policji przepisy te maj charakter zarzdzenia wydanego przez Komendanta Gwnego Policji, stwierdzi naley,
i przepis o tym charakterze nie moe jednak stanowi materialnoprawnej podstawy
odpowiedzialnoci o charakterze represyjnym, a wic take odpowiedzialnoci dyscyplinarnej. Podstaw odpowiedzialnoci dyscyplinarnej funkcjonariusza suby mundurowej moe stanowi jedynie przepis ustawy. Przykadowo: w przypadku ustawy
o Policji bdzie to art. 132 ust. 1, w przypadku ustawy o Stray Granicznej art. 135 ust. 1.
Dla przyjcia odpowiedzialnoci dyscyplinarnej w przypadku naruszenia przez
obwinionego funkcjonariusza obowizujcych go zasad etyki zawodowej konieczne
jest nie tylko okrelenie, w ktrej z wymienionych we waciwym przepisie form organ
dyscyplinarny upatruje podstaw odpowiedzialnoci (czy w naruszeniu dyscypliny
subowej, czy nieprzestrzeganiu zasad etyki), ale rwnie wskazania normy konkretyzujcej, a wic w przypadku nieprzestrzegania zasad etyki zawodowej wskazania
konkretnej zasady uregulowanej np. w Zasadach etyki zawodowej policjantw. Tym
niemniej jednak to art. 132 ust. 1 u.pol. jest ustawow podstaw odpowiedzialnoci
dyscyplinarnej w Policji. Odpowiedzialno dyscyplinarna, z uwagi na jej represyjny
charakter musi opiera si na przepisie rangi ustawowej, a konkretne regulacje zawierajce zasady etyki zawodowej (a wic akty podustawowe) w subach mundurowych
peni jedynie rol posikow, konkretyzujc.
Pojawia si wic pytanie: jakie konsekwencje wywouje przypisanie obwinionemu przez organ dyscyplinarny wycznie naruszenia konkretnej zasady zawartej
w zbiorze zasad etyki zawodowej bez jednoczesnego przywoania w treci orzeczenia
skazujcego konkretnego przepisu waciwej ustawy, stanowicego, jak to wskazano
powyej, podstaw odpowiedzialnoci dyscyplinarnej w kadej ze sub mundurowych.
Podobny problem pojawi si na paszczynie odpowiedzialnoci dyscyplinarnej
w adwokaturze. Jedni uwaaj, i w takiej sytuacji odwoawczy organ dyscyplinarny
powinien uchyli zaskarone orzeczenie i przekaza spraw do ponownego rozpoznania organowi I instancji42. Inni wskazuj, i brak wskazania w treci orzeczenia konkretnego przepisu uzna naley za bd formalny, ale wymagajcy jedynie korekty

41

Por. . Pohl, Prawo karne. Wykad czci oglnej, Warszawa 2012, s. 47.
Tak uchwaa Sdu Najwyszego z dnia 15 lipca 2010 r., SDI 12/10, OSNKW 2011, nr 3, poz.
25. Por. te J. Bodio, Glosa do wyroku Sdu Najwyszego z dnia 15 lipca 2010 r., SDI 12/10,
Palestra 2012, nr 5 - 6, s. 153 160.
69
42

treci orzeczenia43. Tym niemniej jednak tak jedni jak i drudzy podkrelaj, i w takiej
sytuacji dochodzi niewtpliwie do naruszenia przepisw dyscyplinarnych.
Nie mona rwnie wykluczy trzeciego, najdalej idcego rozwizania, zgodnie
z ktrym brak ustalenia przez organ dyscyplinarny I instancji naruszenia przez obwinionego konkretnego przepisu ustawy bdzie skutkowa koniecznoci uniewinnienia
obwinionego, zwaszcza jeeli uwzgldni si potrzeb respektowania w postpowaniach dyscyplinarnych tzw. zakazu reformationis in peius (czy to bezporedniego, jak
to ma miejsce w ustawie o Policji, czy te porednio na mocy odpowiedniego stosowania przepisw kodeksu postpowania karnego, z ktrym to rozwizaniem spotykamy
si np. w ustawie Pastwowej Stray Poarnej)
Na paszczynie postpowania karnego wskazuje si, e w wypadku, gdy wyrok
sdu I instancji nie zosta zaskarony na niekorzy oskaronego w czci dotyczcej
winy, to sd odwoawczy, na skutek zwizania zakazem reformationis in peius, nie
moe dokonywa nowych ustale faktycznych (w tym take poprzez dookrelenie
opisu czynu), ani uchyla wyroku i w tym celu przekazywa sprawy do ponownego
rozpoznania44. W tym kontekcie wskaza naley na utrwalony pogld Sdu Najwyszego, ktry postanowieniem z dnia 22 czerwca 2006 r. stwierdzi, e zakaz reformationis in peius obejmuje take ustalenia faktyczne. Nie moe wic sd odwoawczy,
w przypadku braku rodka odwoawczego wniesionego na niekorzy oskaronego,
dokona zmiany wyroku przez wprowadzenie do nich nowych, niekorzystnych dla
oskaronych ustale. Bez znaczenia jest przy tym to, czy materia dowodowy pozwala
na dokonanie takich ustale, a ich pominicie jest wynikiem racego bdu 45.
Przyjcie, i konsekwencje wynikajce z obowizywania tej zasady wystpuj
w postpowaniach dyscyplinarnych w takim samym zakresie jak w postpowaniu karnym pozwala na obron stanowiska, zgodnie z ktrym w razie braku przywoania
w treci orzeczenia skazujcego przez dyscyplinarny organ I instancji odpowiednich
przepisw ustawy niemoliwe wydaje si by wprowadzenie do niego czy to w toku
postpowania odwoawczego, czy te w razie ewentualnego ponownego rozpoznania
sprawy w I instancji przez waciwy organ dyscyplinarny - nowego, niekorzystnego
dla obwinionego ustalenia. W takim stanie rzeczy organowi odwoawczemu nie pozostanie nic innego jak uniewinnienie obwinionego od zarzucanego mu czynu.
Jednoznaczne odniesienie si do zaproponowanego powyej rozwizania wymaga jednak przeprowadzenia rozwaa, zwaszcza ustalenia zakresu obowizywania
w poszczeglnych postpowaniach dyscyplinarnych zakazu reformationis in peius. Na
paszczynie odpowiedzialnoci dyscyplinarnej kwestia ta nie wydaje si tak oczywista
jak ma to miejsce w postpowaniu karnym. Przykadowo: zgodnie z art. 135 n ust. 6
u.pol. w postpowaniu odwoawczym wyszy przeoony dyscyplinarny nie moe
wymierzy surowszej kary dyscyplinarnej, chyba e zaskarone orzeczenie raco
narusza prawo lub interes suby. Mamy wic do czynienia z ograniczeniem zakresu
obowizywania zakazu reformationis in peius. W sytuacji gdy wyszy przeoony
dyscyplinarny uzna, e zaskarone orzeczenie raco narusza prawo lub interes suby,
moe wymierzy kar surowsz 46.
43

Tak W. Cielak, T. Kanty, Glosa do wyroku Sdu Najwyszego z 15 lipca 2010 r., SDI
12/10, Palestra 2012, nr 5 - 6, s. 148.
44
Wyrok Sdu Najwyszego z dnia 23 czerwca 2010 r., III KK 373/09, LEX nr 598844.
45
Wyrok Sdu Najwyszego z dnia 22 czerwca 2006 r., IV KK 108/06, LEX nr 323285.
46
S. Maj, Postpowanie dyscyplinarne w subach mundurowych, Warszawa 2008, s. 118.
70

Uwagi kocowe
Zaprezentowane powyej uwagi nie zawieraj gotowych odpowiedzi na wszystkie wtpliwoci wice si z funkcjonowaniem w prawie dyscyplinarnym przepisw
blankietowych, pozostawiajc rozstrzygnicie wielu dalszych problemw do odrbnych rozwaa. Tematyka publikacji, ktrej niniejsze opracowanie jest jedynie fragment spowodowao, i powicone ono zostao problematyce blankietowego charakteru zasad etyki zawodowej w subach mundurowych, ktrych naruszenie stanowi przesank odpowiedzialnoci dyscyplinarnej. O ile w przypadku zasad etyki zawodowej
mamy do czynienia jedynie z niewielkim odstpstwem od zasady nullum crimen sine
lege, ktre na paszczynie przepisw dyscyplinarnych wydaje si konieczne, o tyle
wiksze wtpliwoci pojawiaj si wtedy, gdy przepisy dyscyplinarne odsyaj do honoru, godnoci, dobrego imienia suby czy zachowania sprzecznego ze zoonym
lubowaniem. Pojawiajce si kontrowersje wynikaj z tego, i zasady etyki zawodowej w subach mundurowych maj zazwyczaj charakter normatywny z uwagi na to,
e s wydawane na podstawie upowanienia zawartego w ustawie. Tymczasem
w przypadku odesania do takich wartoci jak honor, godno czy dobre imi w gr
wchodzi odesanie do norm niewtpliwie pozaprawnych. Powstaje wic pytanie, czy
i w tej sytuacji mamy do czynienia z dopuszczalnym naruszeniem zasady nullum crimen sine lege.
Nie mona traci z pola widzenia i tego, e Trybuna dopuci co prawda stosowanie przepisw represyjnych o charakterze tzw. blankietu zupenego, tym niemniej
jednak wskaza, i jest to moliwe tylko w szczeglnie uzasadnionych wypadkach pod
pewnymi cile okrelonymi warunkami. Jednym z tych warunkw jest m. in. to, aby
wymierzana za takie przewinienie kara cechowaa si niewielkim stopniem dolegliwoci. Tymczasem, jak to ju wielokrotnie podkrelano kary dyscyplinarne funkcjonujce
w subach mundurowych zbliaj si w swej represyjnoci do kar lub rodkw karnych przewidzianych w kodeksie karnym.
Obszary ramowe niniejszego opracowania nie pozwalaj jednak na przeprowadzenie szerszych rozwaa w tym wzgldzie. W sytuacji, gdy egzekwowanie odpowiedzialnoci dyscyplinarnej w subach mundurowych staje si coraz powszechniejsze, a orzekane kary dyscyplinarne cechuje wysoki stopie represyjnoci, zagadnienie
do powszechnego stosowania przepisw blankietowych w prawie dyscyplinarnym
powinno sta si przedmiotem odrbnych i pogbionych rozwaa.

71

Anna Korzeniewska-Lasota

Niekoherencja regulacji w sprawach dyscyplinarnych

w subach mundurowych1

Asumptem do wyboru takiego tematu bya lektura pracy pt. Wzowe problemy
prawa dyscyplinarnego w subach mundurowych, a w szczeglnoci zawarte w niej
rozwaania Sebastiana Maja w kwestii moliwoci i potrzeby uchwalenia wsplnej
procedury2. Podzielajc stanowisko wspomnianego autora w zakresie potrzeby uchwalenia jednolitego, formalnego prawa dyscyplinarnego dla wszystkich sub mundurowych, dokonano ogldu poszczeglnych regulacji, w celu ustalenia, w jakim zakresie
wystpuje niekoherencja w przepisach dyscyplinarnych poszczeglnych sub mundurowych.
Z uwagi na ramy artykuu, uwagi ograniczono do kilku wybranych, a istotnych,
zdaniem autorki, kwestii. Rozwaono: form regulacji, przesanki odpowiedzialnoci
dyscyplinarnej, w szczeglnoci przesank w postaci naruszenia zasad etyki zawodowej, instancyjno postpowania oraz prawo do sdu.

Forma regulacji
Nie we wszystkich subach mundurowych standard ustawowej regulacji odpowiedzialnoci dyscyplinarnej zosta w peni zrealizowany. O ile kada ze sub, posiada wasne formalne prawo dyscyplinarne, ujte zazwyczaj w jeden odrbny rozdzia
(ewentualnie cznie z odpowiedzialnoci karn, np. Policja, Stra Graniczna), o tyle
zakres teje regulacji bywa ju rny. Zasadniczo nie byoby w tym nic zego, jednake ustawodawca w przypadku niektrych sub, bardzo istotne kwestie dotyczce odpowiedzialnoci dyscyplinarnej, jak np. prawo do obrony obwinionego, czy instancyjno
tego postpowania, reguluje dopiero aktem rangi podustawowej rozporzdzeniem.
O ile obszern ustawow regulacj odpowiedzialnoci dyscyplinarnej posiada
wojsko (jest to cay dzia III Reagowanie dyscyplinarne 3), Policja4, Centralne Biuro
1

Do sub mundurowych autorka zaliczya nastpujce suby: Agencj Bezpieczestwa Wewntrznego (dalej ABW), Agencj Wywiadu (AW), Biuro Ochrony Rzdu (BOR), Centralne
Biuro Antykorupcyjne (CBA), Policj, Sub Celn (S.C.), Sub Kontrwywiadu Wojskowego (SKW), Sub Wizienn (SW), Sub Wywiadu Wojskowego (SWW), Stra Graniczn
(SG), Stra Poarn (SP), wojsko.
2
S. Maj, Odpowiedzialno dyscyplinarna w subach mundurowych. Moliwo uchwalenia
wsplnej procedury, w: Wzowe problemy prawa dyscyplinarnego w subach mundurowych,
pod red. P. Jwiaka i K. Opaliskiego, Pia 2012, s. 39-43.
3
Zob. ustawa z dnia 9 padziernika 2009 r. o dyscyplinie wojskowej - Dz. U. 2009 Nr 190, poz.
1474.
4
Odpowiedzialno dyscyplinarna funkcjonariuszy policji uregulowana jest cznie z jego
odpowiedzialnoci karn w rozdziale 10 Odpowiedzialno dyscyplinarna i karna policjantw jest to regulacja obszerna. Zob. ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji - Dz. U. 2011 r.
Nr 287, poz. 1687 (tekst jednolity).
72

Antykorupcyjne (dalej CBA) 5, Suba Wizienna (dalej SW)6 to ju brak jej w odniesieniu do funkcjonariuszy Agencji Bezpieczestwa Wewntrznego (dalej ABW)
i Agencji Wywiadu (dalej AW)7. Ustawa zawiera bowiem zaledwie 10 artykuw regulujcych niewiele kwestii8. Brak w ustawie okrelenia tak istotnych zagadnie, jak
instancyjno postpowania, zakres wadzy dyscyplinarnej przeoonych, czy uprawnie obwinionego, a nawet prawa do obrony obwinionego, przy jednoczesnym braku
odesania do przepisw kpk9. Dopiero w rozporzdzeniach ustawodawca okreli tak
istotne dla odpowiedzialnoci dyscyplinarnej kwestie. W drodze rozporzdze, ustawodawca reguluje, odrbnie dla kadej Agencji10, szczegowe zasady i tryb przeprowadzania postpowa dyscyplinarnych, wymierzania i wykonywania kar oraz odwoywania si od wymierzonych kar, a take waciwo przeoonych w tych sprawach11.
W przypadku funkcjonariuszy Biura Ochrony Rzdu (dalej BOR), ustawa zawiera wprawdzie rozdzia powicony odpowiedzialnoci dyscyplinarnej, ale jest to
jedynie 6 artykuw. Ustawa okrela przesanki odpowiedzialnoci, rodzaje kar,
przedawnienie, organy dyscyplinarne, formuuje zasad jednoinstancyjnoci postpowania oraz moliwo wniesienia skargi do sdu administracyjnego 12. W drodze rozporzdzenia uregulowano natomiast warunki i tryb przeprowadzania postpowania
dyscyplinarnego, w tym sposb ustalania stanu faktycznego i oceniania materiau dowodowego, wymierzania kar i ich wykonywania oraz nadzr nad orzecznictwem dyscyplinarnym. Ponadto dopiero w rozporzdzeniu ustawodawca zawar odesanie,
w zakresie przeprowadzania dowodw, do odpowiedniego stosowania przepisw dziau V Kodeksu postpowania karnego13.
5

Odpowiedzialno dyscyplinarn reguluj przepisy rozdziau 7 Odpowiedzialno dyscyplinarna funkcjonariuszy Centralnego Biura Antykorupcyjnego regulacja ustawowa jest obszerna, rozporzdzenie okrela wzory postanowie i innych dokumentw sporzdzanych
w postpowaniu dyscyplinarnym oraz zasady obiegu dokumentw. Zob. ustawa z dnia
9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym. - Dz. U. z 2012 r., poz. 621 ze zm.
6
S to przepisy rozdziau 21: Odpowiedzialno dyscyplinarna funkcjonariuszy. Zob.
ustawa z dnia 9 kwietnia 2010 r. o Subie Wiziennej. - Dz. U. 2010 Nr 79, poz. 523.
7
Ustawa z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczestwa Wewntrznego oraz Agencji Wywiadu. - Dz. U. 2010 Nr 29, poz. 154 (tekst jednolity).
8
Tame, zob. rozdzia 10 ustawy Odpowiedzialno dyscyplinarna funkcjonariuszy Agencji
Bezpieczestwa Wewntrznego oraz Agencji Wywiadu.
9
Odesanie to wprawdzie jest, jednake odpowiednio i dopiero w sytuacjach nie uregulowanych w rozporzdzeniu.
10
Zob. rozporzdzenie Prezesa Rady Ministrw z dnia 20 grudnia 2004 r. w sprawie udzielania
wyrnie i przeprowadzania postpowa dyscyplinarnych wobec funkcjonariuszy Agencji
Bezpieczestwa Wewntrznego. - Dz. U. 2004 Nr 272, poz. 2690; Rozporzdzenie Prezesa
Rady Ministrw z dnia 20 sierpnia 2003 r. w sprawie udzielania wyrnie i przeprowadzania
postpowa dyscyplinarnych wobec funkcjonariuszy Agencji Wywiadu. - Dz. U. 2003 Nr 160,
poz. 1557.
11
Zob. art. 152 ust. 1 ustawy z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczestwa Wewntrznego
oraz Agencji Wywiadu. - Dz.U.2010 Nr 29, poz. 154 (tekst jednolity).
12
Zob. rozdzia 9: Odpowiedzialno dyscyplinarna funkcjonariuszy ustawy z dnia 16 marca
2001 r. o Biurze Ochrony Rzdu. - Dz. U. 2004 Nr 163, poz. 1712 (tekst jednolity).
13
Zob. rozporzdzenie Ministra Spraw Wewntrznych i Administracji z dnia 27 maja 2002 r.
w sprawie warunkw i trybu przeprowadzania postpowania dyscyplinarnego wobec funkcjonariuszy Biura Ochrony Rzdu - Dz. U. 2002 Nr 78, poz. 711.
73

Z kolei w odniesieniu do funkcjonariuszy Stray Granicznej rozporzdzenie

okrela tryb przeprowadzania postpowa dyscyplinarnych, przesanki wymierzania
kar, ich wykonywanie, tryb odwoywania si od kar, a take waciwo przeoonych
w sprawach dyscyplinarnych14.
Reasumujc, z nieznanych powodw ustawodawca nie zachowa jednolitoci
rozwiza w zakresie formy regulacji odpowiedzialnoci dyscyplinarnej. Co prawda,
kada z ustaw ustrojowych poszczeglnych sub mundurowych zawiera przepisy powicone odpowiedzialnoci dyscyplinarnej, jednake zakres tej regulacji jest niesusznie zrnicowany. Trudno bowiem znale powody dla ktrych, powysze kwestie, ustawodawca w odniesieniu do niektrych sub, uregulowa w ustawie, a w innych, jedynie aktem podustawowym. Standardem winna by regulacja ustawowa 15.
Ustawodawca winien albo cakowicie odej od regulacji odpowiedzialnoci dyscyplinarnej w akcie podustawowym, albo regulacj t ograniczy do niezbdnego minimum. Na pewno prawodawca nie powinien okrela w rozporzdzeniach zasad tego
postpowania, rozstrzyga o instancyjnoci postpowania dyscyplinarnego, czy zakresie prawa do obrony obwinionego. Podstawowe elementy postpowania dyscyplinarnego, takie jak pojcie deliktu dyscyplinarnego, katalog sankcji dyscyplinarnych, organy prowadzce postpowanie dyscyplinarne oraz oglne zasady tego postpowania
powinny by uregulowane w formie ustawy16.
Przesanki odpowiedzialnoci dyscyplinarnej
Katalog przesanek odpowiedzialnoci dyscyplinarnej funkcjonariuszy poszczeglnych sub jest zrnicowany. Najczciej, bo a w 8 subach, przesank odpowiedzialnoci jest naruszenie dyscypliny subowej (Policja, ABW, AW, SKW, SWW,
SW, SG, BOR) i popenienie przestpstwa i/lub wykroczenia (CBA, ABW, AW, SP,
SKW, SWW, SG, BOR) oraz w 7 subach tzw. inne przypadki, okrelone w ustawach ustrojowych poszczeglnych sub (ABW, AW, CBA, SKW, SWW, SG, BOR).
W dalszej kolejnoci przesankami tymi s: naruszenie obowizkw subowych
(Suba Celna), przewinienie dyscyplinarne (wojsko17), zawinione, nienaleyte wykonywanie obowizkw subowych (Pastwowa Stra Poarna), nieprzestrzeganie zasad
etyki zawodowej (Policja, Stra Graniczna, Suba Celna) oraz odpowiedzialno za
czyny sprzeczne ze zoonym lubowaniem (Pastwowa Stra Poarna, Suba Wizienna).
Ponadto w niektrych subach ustawodawca sformuowa immunitet materialny. Rozwizanie takie wystpuje w stosunku do funkcjonariuszy ABW i AW.
14

Zob. rozporzdzenie Ministra Spraw Wewntrznych i Administracji z dnia 28 czerwca 2002

r. w sprawie przeprowadzania postpowania dyscyplinarnego wobec funkcjonariuszy Stray
Granicznej. - Dz. U. 2002 r. Nr 118, poz. 1015 ze zm.
15
Por. wyrok TK z dnia 16 stycznia 2007 r., U 5/06, OTK ZU nr l/A/2007, poz. 3; wyrok TK
z dnia 11 maja 2007 r., K 2/07, OTK-A 2007 nr 5, poz. 48
16
Por. wyrok TK z 6 listopada 2012 r., K 21/11.
17
Zob. art. 17 ust. 1. onierz ponosi odpowiedzialno dyscyplinarn za popenienie przewinienia dyscyplinarnego, posiadajcego jednoczenie znamiona innego czynu zabronionego,
jeeli to naruszenie prawa miao zwizek ze sub wojskow, niezalenie od odpowiedzialnoci ponoszonej na podstawie innych przepisw. - Ustawa z dnia 9 padziernika 2009 r. o dyscyplinie wojskowej - Dz. U. 2009 Nr 190, poz. 1474.
74

W myl art. 150 ust. 1: Za czyny, za ktre w myl odrbnych przepisw waciwe
organy s uprawnione do nakadania kar porzdkowych, funkcjonariusze ponosz wycznie odpowiedzialno dyscyplinarn. Identyczny w swej treci przepis zawiera
ustawa o BOR18.
Podsumowujc, poszczeglne pragmatyki zawodowe przewiduj rne przesanki odpowiedzialnoci dyscyplinarnej. Rnorodno ta nie dziwi. Suby mundurowe, aczkolwiek bardzo do siebie podobne, posiadaj pewne odrbnoci, ktrymi
mona zrnicowanie owego katalogu przesanek uzasadni. Nie oznacza to jednak,
e nie jest moliwe ich ujednolicenie, zwaszcza w zakresie terminologii.
Zastanawiajce jest zrnicowanie odpowiedzialnoci funkcjonariuszy sub
mundurowych ze wzgldu na oglnie rzecz ujmujc naruszenie zasad etyki. Ta przesanka odpowiedzialnoci, zostaa przez ustawodawc sformuowana w sposb wrcz
dowolny. Prawodawca, uznajc naruszenie zasad etyki zawodowej poszczeglnych
sub, za jedn (z wyjtkiem wojska) z przesanek odpowiedzialnoci dyscyplinarnej,
posuy si bardzo niejednolit regulacj. Wprowadzi rozwizania traktujce naruszenie zasad etyki zawodowej jako:
samodzieln przesank odpowiedzialnoci dyscyplinarnej wymienion wprost
w ustawie ustrojowej (Policja19, Stra Graniczna20),
naruszenie obowizkw subowych (Suba Celna) 21,
naruszenie zasad etyki zawodowej przyj za czyn sprzeczny ze zoonym przez
funkcjonariusza lubowaniem (Suba Wizienna 22, Pastwowa Stra Poarna23),
18

Por. art. 122 ust. 1: Za czyny, za ktre w myl odrbnych przepisw waciwe organy s
uprawnione do nakadania kar porzdkowych, funkcjonariusze ponosz wycznie odpowiedzialno dyscyplinarn. - Ustawa z dnia 16 marca 2001 r. o Biurze Ochrony Rzdu. - Dz. U.
2004 Nr 163, poz. 1712 (tekst jednolity).
19
Zob. art. 132 ust. 1: Policjant odpowiada dyscyplinarnie za popenienie przewinienia dyscyplinarnego polegajcego na naruszeniu dyscypliny subowej lub nieprzestrzeganiu zasad etyki
zawodowej. Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji. - Dz. U. 2011 r. Nr 287, poz. 1687
(tekst jednolity).
20
Art. 135 ust. 1: Funkcjonariusz [Stray Granicznej - AKL] podlega odpowiedzialnoci dyscyplinarnej za naruszenie dyscypliny subowej, nieprzestrzeganie zasad etyki zawodowej,
a zwaszcza honoru, godnoci i dobrego imienia suby, oraz w innych przypadkach okrelonych w ustawie. Ustawa z dnia 12 padziernika 1990 r. o Stray Granicznej. - Dz. U. 2011 r.
Nr 116 poz. 675( tekst jednolity).
21
Art. 166: Funkcjonariusze [Suby Celnej - AKL] podlegaj odpowiedzialnoci dyscyplinarnej za naruszenie obowizkw subowych, w szczeglnoci za: 1) niedopenienie obowizkw subowych lub wynikajcych ze zoonego lubowania oraz przepisw prawa a jednym
z obowizkw wynikajcych ze zoonego lubowania jest przestrzeganie zasad etyki art. 83
ust. 1: Przed podjciem suby funkcjonariusz [Suby Celnej] skada pisemne lubowanie
nastpujcej treci: rzetelnie wykonywa powierzone mi zadania oraz strzec dobrego imienia suby, honoru i godnoci funkcjonariusza, a take przestrzega zasad etyki funkcjonariusza
Suby Celnej. - Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o Subie Celnej. - Dz. U. 2009 Nr 168,
poz. 1323.
22
Art. 230 ust. 1: Funkcjonariusz [Suby Wiziennej - AKL] odpowiada dyscyplinarnie za
popenienie przewinienia dyscyplinarnego polegajcego na naruszeniu dyscypliny subowej
lub za czyny sprzeczne ze zoonym lubowaniem. A rota lubowania brzmi - art. 41 ust. 1:
Podejmujc sub, funkcjonariusz skada pisemne lubowanie wedug nastpujcej roty: Ja,
obywatel Rzeczypospolitej Polskiej, wstpujc do Suby Wiziennej, lubuj uroczycie: rzetelnie wykonywa powierzone mi zadania funkcjonariusza tej Suby i polecenia przeoonych,
przestrzegajc Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i wszystkich przepisw prawa, jak rw75

 naruszenie zasad etyki zawodowej ustawodawca uzna jako niedopenienie obowizkw wynikajcych z roty lubowania, ktr skada funkcjonariusz (CBA,
ABW i AW24),
przyj odpowiedzialno za niedopenienie obowizkw wynikajcych ze lubowania, cho rota lubowania nie zawiera wyraonego expressis verbis nakazu przestrzegania zasad etyki zawodowej (BOR25, SK i WW26),
brak odpowiedzialnoci dyscyplinarnej za naruszenie zasad etyki (wojsko27).
Powysze rozwizanie ustawodawcy, charakteryzuje si duym zrnicowaniem. Od uznania naruszenia zasad etyki za samodzieln przesank odpowiedzialnoci
dyscyplinarnej, nawet, jeli nie zostaa wprost w ustawie wymieniona, a po rozwizanie cakowicie przeciwstawne nieuwzgldniajce tej przesanki za samodzieln podstaw odpowiedzialnoci dyscyplinarnej. Ta niekoherencja jest nieuzasadniona.
Niezmiernie ciekawa, zwizana z omawian, jest kwestia, kto, jaki podmiot,
tworzy zbiory zasad etyki dla poszczeglnych sub mundurowych? Zasadniczo zbiory
te wydaje jednoosobowo zarzdzeniem/decyzj/regulaminem organ dyscyplinarny
(szef suby, komendant, dyrektor). Na przykad, dla funkcjonariuszy Policji zasady
nie tajemnic zwizanych ze sub, a take zasad etyki zawodowej, ze szczeglnym uwzgldnieniem poszanowania godnoci ludzkiej oraz z dbaoci o dobre imi suby". - Ustawa z dnia
9 kwietnia 2010 r. o Subie Wiziennej - Dz. U. 2010 Nr 79, poz. 523.
23
Podobna regulacja wystpuje w ustawie o Stray Poarnej Art. 115 ust. 1: Straak odpowiada dyscyplinarnie za zawinione, nienaleyte wykonywanie obowizkw subowych oraz za
czyny sprzeczne ze zoonym lubowaniem, a rota lubowania jest nastpujca: art. 30 ust. 1:
lubuj strzec tajemnic zwizanych ze sub, a take honoru, godnoci i dobrego imienia
suby oraz przestrzega zasad etyki zawodowej". - Ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. o Pastwowej Stray Poarnej, Dz. U. 2009 Nr 12, poz. 68.
24
Art. 71 ust. 1: Funkcjonariusz [CBA - AKL] jest obowizany dochowa obowizkw wynikajcych z roty zoonej przysigi, gdzie zobowizuje si strzec honoru, godnoci i dobrego
imienia suby oraz przestrzega dyscypliny subowej i zasad etyki zawodowej". Tak te w
ustawie ABW i AW. art. Art. 47: lubuj strzec tajemnicy prawnie chronionej, honoru,
godnoci i dobrego imienia suby oraz przestrzega zasad etyki zawodowej." Art. 79 ust. 1:
Funkcjonariusz jest obowizany dochowa obowizkw wynikajcych z roty zoonego lubowania - Ustawa z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczestwa Wewntrznego oraz
Agencji Wywiadu. - Dz. U. 2010 Nr 29, poz. 154 (tekst jednolity).
25
Art. 22: Przed podjciem suby funkcjonariusz skada lubowanie wedug nastpujcej
roty: Ja, obywatel Rzeczypospolitej Polskiej, wiadom podejmowanych obowizkw funkcjonariusza Biura Ochrony Rzdu lubuj suy wiernie Narodowi Polskiemu, majc zawsze na
wzgldzie interes Pastwa Polskiego, nawet z naraeniem wasnego ycia. lubuj przestrzega
Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i obowizujcego porzdku prawnego oraz ofiarnie
i sumiennie wykonywa powierzone mi obowizki, przestrzega dyscypliny subowej, wykonywa polecenia przeoonych, dochowa tajemnic zwizanych ze sub, strzec dobrego imienia suby, honoru i godnoci". - Ustawa z dnia 16 marca 2001 r. o Biurze Ochrony Rzdu. Dz. U. 2004 Nr 163, poz. 1712 (tekst jednolity).
26
Art. 6: Przysigam sumiennie i bezstronnie wykonywa obowizki funkcjonariusza,
w potrzebie z naraeniem ycia, a take strzec honoru, godnoci i dobrego imienia Suby".
Ustawa z dnia 9 czerwca 2006 r. o subie funkcjonariuszy Suby Kontrwywiadu Wojskowego
oraz Suby Wywiadu Wojskowego. - Dz. U. 2006 Nr 104, poz. 710.
27
Zob. art. 17 ust. 4. onierz za popenienie czynu bdcego naruszeniem wycznie zasad
etyki oraz godnoci i honoru onierza nie ponosi odpowiedzialnoci dyscyplinarnej. - Ustawa
z dnia 9 padziernika 2009 r. o dyscyplinie wojskowej - Dz. U. 2009 Nr 190, poz. 1474.
76

etyki zawodowej okrelone zostay zarzdzeniem Komendanta Gwnego Policji 28, dla
funkcjonariuszy Centralnego Biura Antykorupcyjnego decyzj szefa CBA29,
a w subie Biura Ochrony Rzdu zarzdzeniem szefa Biura30. Nasuwa si pytanie,
czy to wanie te podmioty, powinny jednostronnie okrela zasady etyki danej suby?
Ciekawe rozwizanie przyj ustawodawca w przypadku funkcjonariuszy Suby
Wiziennej. Zasady etyki zawodowej, okrela wprawdzie w regulaminie Dyrektor
Generalny31, jednake po zasigniciu opinii zwizku zawodowego funkcjonariuszy 32.
Odwoanie si do opinii zwizku zawodowego funkcjonariuszy wydaje si by rozwizaniem susznym i podanym. Tak istotny akt, regulujcy etyk zawodow okrelonej
suby, nie powinien by tworzony jednoosobowo. Moliwo jego wsptworzenia
przez dane rodowisko (jego przedstawicieli), winna by standardem.
Instancyjno postpowania
Ustawodawca nie zachowa jednolitoci rozwiza nawet w tak, wydawaoby si
neutralnej i zasadniczej kwestii, jak instancyjno postpowania. Co prawda tylko
w jednym przypadku (w ustawie o BOR), uczyni wyjtek i odszed od zasady dwuinstancyjnoci postpowania, na rzecz postpowania jednoinstancyjnego, to w zakresie
szczegowych rozwiza, ponownie zrnicowa sytuacj prawn obwinionych.
Nie we wszystkich subach zasada dwuinstancyjnoci postpowania zostaa
w peni zagwarantowana. W przypadku niektrych sub, ustawodawca nie przewidzia
zwykego rodka zaskarenia od orzeczenia czy postanowienia wydanego przez szefa
czy komendanta danej suby, a jedynie moliwo wystpienia do tego organu
z wnioskiem o ponowne rozpatrzenie sprawy (tak jest w ustawach o ABW, AW, SC,
SW), w tym w niektrych subach z moliwoci powoania przy tym organie komisji
(Policja, CBA, SKW, SWW), a jeszcze w innym, tak instancyjno zapewni (SG).
Od decyzji Komendanta Gwnego Stray Granicznej wydanej w pierwszej instancji
instancj odwoawcz jest minister spraw wewntrznych. Ustawodawca przewidzia tu
nawet moliwo, w przypadku uwzgldnienia odwoania w caoci, wydania nowego
orzeczenia, w ktrym organ dyscyplinarny uchyli lub zmieni wydane wczeniej, a za-

28

Zob. zarzdzenie KGP z dnia 31 grudnia 2003 r. - Dz. Urz. KGP z 2004 r. nr 1, poz. 3.
Zob. decyzja nr 48/07 szefa CBA z dnia 21 listopada 2007 r. w sprawie Kodeksu etyki zawodowej funkcjonariusza Centralnego Biura Antykorupcyjnego. Dz. Urz. CBA z 2007 r. nr 2,
poz. 65.
30
Zob. zarzdzenie Nr 2 Szefa BOR z dnia 25 stycznia 2006 r. w sprawie zasad etyki zawodowej funkcjonariuszy Biura Ochrony Rzdu. Zarzdzenie nr 11 Komendanta Gwnego Stray
Granicznej z dnia 20 marca 2003 r. w sprawie Zasad etyki zawodowej funkcjonariuszy Stray
Granicznej. - Dz. Urz. KGSG z dnia 13 maja 2003 r.
31
Zob. regulamin nr 1/2010 Dyrektora Generalnego Suby Wiziennej z dnia 18 padziernika
2010 r. w sprawie zasad etyki zawodowej funkcjonariuszy i pracownikw Suby Wiziennej.
32
Zob. art. 33 ust. 1 ustawy z dnia 9 kwietnia 2010 r. o Subie Wiziennej: Dyrektor Generalny okrela w drodze regulaminu: 1) zasady etyki zawodowej, po zasigniciu opinii zwizku
zawodowego funkcjonariuszy, z uwzgldnieniem oglnych wartoci i norm moralnych, zasad
postpowania i zachowania si funkcjonariusza wobec osadzonych, wzajemnych relacji funkcjonariuszy oraz specyfiki zawodu funkcjonariusza; - Dz. U. 2010 Nr 79, poz. 523.
77
29

skarone orzeczenie. Od nowego orzeczenia dyscyplinarnego obwinionemu ponownie

przyznano odwoanie33.
Jeszcze inne rozwizanie przewidziano w ustawie o dyscyplinie wojskowej.
Ustawodawca uregulowa dwa tryby postpowania dyscyplinarnego: zwyky,
w ktrym zasad jest dwuinstancyjno i tryb uproszczony, gdzie co prawda postpowanie toczy si przed organem orzekajcym w pierwszej instancji, jednake zoenie
sprzeciwu skutkuje prowadzeniem postpowania w trybie zwykym 34.
Zasada dwuinstancyjnoci postpowania, nie zostaa w peni zrealizowana
w odniesieniu do wszystkich sposobw zakoczenia postpowania dyscyplinarnego.
Dotyczy to np. rezygnacji z wszczcia postpowania dyscyplinarnego ze wzgldu na
tzw. przypadek mniejszej wagi. Rozwizanie to wystpuje w ustawach o Policji 35,
Subie Celnej 36, Stray Granicznej37 i Subie Wiziennej38. Ustawodawca przewidzia tu, w przypadku popenienia czynu stanowicego przewinienie dyscyplinarne
mniejszej wagi, moliwo odstpienia od wszczcia postpowania dyscyplinarnego
i przeprowadzenia rozmowy dyscyplinujcej. Z rozmowy tej, przeprowadzanej przez
przeoonego dyscyplinarnego, sporzdza si notatk i wcza j na okres roku do akt
osobowych. Notatka nie podlega zaskareniu.
Inne rozwizanie tego samego przypadku - przypadku mniejszej wagi - przyj
ustawodawca w ustawie o Pastwowej Stray Poarnej. W sytuacji nieuzasadniajcej
33

Zob. art. 136b: 4. Od orzeczenia dyscyplinarnego wydanego w pierwszej instancji przez

Komendanta Gwnego Stray Granicznej odwoanie przysuguje do ministra waciwego do
spraw wewntrznych. 5. Na orzeczenie koczce postpowanie dyscyplinarne funkcjonariuszom przysuguje skarga do sdu administracyjnego. Ustawa z dnia 12 padziernika 1990 r.
o Stray Granicznej. - Dz. U. 2011 r. Nr 116, poz. 675 (tekst jednolity).
34
Zob. art. 57 ustawy z dnia 9 padziernika 2009 r. o dyscyplinie wojskowej. - Dz. U. 2009 Nr
190, poz. 1474.
35
Zob. art. 132 ust. 4b: W przypadku czynu stanowicego przewinienie dyscyplinarne mniejszej wagi przeoony dyscyplinarny moe odstpi od wszczcia postpowania i przeprowadzi
ze sprawc przewinienia dyscyplinarnego udokumentowan w formie notatki rozmow dyscyplinujc. 4c. Notatk, o ktrej mowa w ust. 4b, wcza si do akt osobowych na okres roku. Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji - Dz. U. 2011 r. Nr 287, poz. 1687 (tekst jednolity).
36
Zob. art. 168 ust. 1: W przypadku czynu stanowicego przewinienie dyscyplinarne mniejszej wagi osoba uprawniona do orzekania kar dyscyplinarnych moe odstpi od wszczcia
postpowania i przeprowadzi ze sprawc przewinienia dyscyplinarnego rozmow dyscyplinujc udokumentowan w formie notatki. 2. Notatk, o ktrej mowa w ust. 1, wcza si do akt
osobowych i podlega ona zniszczeniu po upywie roku liczc od dnia przeprowadzenia rozmowy dyscyplinujcej. Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o Subie Celnej. Dz. U. 2009
Nr 168, poz. 1323.
37
Zob. art. 134a ust. 2: W przypadku czynu stanowicego przewinienie dyscyplinarne mniejszej wagi przeoony dyscyplinarny moe odstpi od wszczcia postpowania i przeprowadzi
ze sprawc przewinienia dyscyplinarnego udokumentowan w formie notatki rozmow dyscyplinujc. 3. Notatk, o ktrej mowa w ust. 2, wcza si do akt osobowych na okres roku.
2. Notatk, o ktrej mowa w ust. 1, wcza si do akt osobowych i podlega ona zniszczeniu po
upywie roku liczc od dnia przeprowadzenia rozmowy dyscyplinujcej. Ustawa z dnia
12 padziernika 1990 r. o Stray Granicznej. Dz. U. 2011 r. Nr 116, poz. 675 (tekst jednolity).
38
Zob. art. 230 ust. 6: W przypadku czynu stanowicego przewinienie dyscyplinarne mniejszej wagi przeoony dyscyplinarny, o ktrym mowa w art. 231, moe odstpi od wszczcia
postpowania i przeprowadzi ze sprawc przewinienia dyscyplinarnego udokumentowan
rozmow dyscyplinujc. Ustawa z dnia 9 kwietnia 2010 r. o Subie Wiziennej. - Dz. U.
2010 Nr 79, poz. 523.
78

wszczcia postpowania dyscyplinarnego, zamiast rozmowy dyscyplinujcej przewidziano bowiem moliwo wymierzenia kary upomnienia na pimie. Kara moe by
wymierzona nie pniej ni przed upywem 3 miesicy od powzicia wiadomoci
o przewinieniu i przysuguje od niej rodek zaskarenia w postaci odwoania do komisji dyscyplinarnej. Ponadto komisja rozpatrujc rodek odwoawczy zwizana jest
zakazem orzekania na niekorzy ukaranego39.
Niespjno regulacji mona zauway nawet w tak neutralnej kwestii, jak termin do zaskarenia orzeczenia czy postanowienia wydanego w pierwszej instancji.
W ustawie o dyscyplinie wojskowej ukarany ma 3 dni na wniesienie odwoania do
wyszego przeoonego dyscyplinarnego. 7 dni, to termin przewidziany u ustawie
o Policji, CBA, ABW, AW oraz ustawie o dyscyplinie wojskowej, w odniesieniu do
odwoania do sdu wojskowego. 14 dni, przewiduj ustawy o Subie Celnej i Subie
Wiziennej. Z kolei w ustawie o Stray Poarnej, termin do wniesienia rodka zaskarenia w ogle nie zosta okrelony. Wskazano jedynie termin rozpoznania wniesionego
odwoania40.
Prawo do sdu
Jedn z istotnych gwarancji procesowych jest prawo do sdu. Prawo to przysuguje rwnie w zakresie odpowiedzialnoci dyscyplinarnej, gdzie minimalnym spenieniem podstawowych standardw jest kontrola kadego orzeczenia wydanego przez
organ dyscyplinarny przynajmniej przez jedn instancj sdow 41.
W tym wzgldzie ustawodawca niestety standardw tych nie zrealizowa
w penym zakresie, rnicujc prawo do sdu w zalenoci od rodzaju orzeczonej kary
dyscyplinarnej czy te rodzaju rozstrzygnicia dyscyplinarnego. Najbardziej dziwi
jednak fakt, e ustawodawca nie zachowa spjnoci rozwiza nawet w takiej kwestii,
jak kognicja sdu.
Zasadniczo, prawodawca przyzna prawo wniesienia skargi do sdu administracyjnego. W jednym jednak przypadku przewidzia waciwo sdu pracy (Suba
Wizienna).

39

Zob. art. 118 ust. 1: Za przewinienie dyscyplinarne mniejszej wagi, nieuzasadniajce

wszczcia postpowania dyscyplinarnego, przeoony dyscyplinarny moe wymierzy kar
upomnienia na pimie, nie pniej jednak ni przed upywem 3 miesicy od powzicia wiadomoci o przewinieniu. 2. Od kary upomnienia wymierzonej przez przeoonego dyscyplinarnego przysuguje ukaranemu odwoanie do waciwej komisji dyscyplinarnej. W takim przypadku
komisja nie moe orzec na niekorzy ukaranego. Ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. o Pastwowej Stray Poarnej. Dz. U. 2009 r. Nr 12, poz. 68 (tekst jednolity).
40
Zob. art. 124f: Od orzeczenia komisji dyscyplinarnej wydanego w pierwszej instancji przysuguje odwoanie obwinionemu lub jego obrocy i rzecznikowi dyscyplinarnemu. Odwoanie
powinno by rozpoznane w terminie 7 dni od dnia jego wpywu do odwoawczej komisji dyscyplinarnej. - Ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. o Pastwowej Stray Poarnej. Dz. U. 2009
r. Nr 12, poz. 68 (tekst jednolity).
41
W wietle orzecznictwa TK kada forma ukarania w postpowaniu dyscyplinarnym winna
by poddana kontroli sdowej. Zob. wyrok TK z dnia 8 grudnia 1998 r., K 41/97; z dnia 11
wrzenia 2001 r., SK 17/00; z dnia 10 maja 2004 r., sygn. SK 39/03; z dnia 29 czerwca 2010 r.,
P 28/09.
79

Przedmiot kontroli sdu rwnie jest zrnicowany. Skarga do sdu administracyjnego przysuguje bowiem:
od orzeczenia oraz postanowienia koczcego postpowanie dyscyplinarne (Policja42, CBA43),
na orzeczenie koczce postpowanie dyscyplinarne wydane w wyniku rozpatrzenia odwoania (ABW i AW44oraz SKW i SWW45),
na orzeczenie koczce postpowanie dyscyplinarne (Stra Graniczna 46, BOR47),
od orzecze dyscyplinarnych wydanych w postpowaniu odwoawczym lub postpowaniu z wniosku o ponowne rozpatrzenie sprawy (Suba Celna 48).
Reasumujc, skarga do sdu administracyjnego, zasadniczo nie przysuguje od
wszystkich orzecze i postanowie zapadajcych w postpowaniu dyscyplinarnym.
W niektrych subach ustawodawca przyzna prawo do skargi tylko od orzecze (wyczajc postanowienia), w innych ograniczy tylko do orzecze wydanych w II instancji, jeszcze w innych prawo do skargi przysuguje od orzecze, czasami i postanowie
koczcych postpowanie, niezalenie od instancji. W tym ostatnim przypadku
a contrario uniemoliwiajc, zaskarenie innych orzecze lub postanowie, w tym
postanowienia o odmowie wszczcia postpowania dyscyplinarnego 49. Trudno racjonalnie uzasadni, czym kierowa si ustawodawca tak dalece rnicujc dostp do
sdu. Niekoherencja ta sprawia wraenie przypadkowoci.
42

Zob. art. 138: Od orzeczenia oraz postanowienia koczcego postpowanie dyscyplinarne

policjantowi przysuguje prawo wniesienia skargi do sdu administracyjnego. ustawa z dnia 6
kwietnia 1990 r. o Policji - Dz. U. 2011 r. Nr 287, poz. 1687 (tekst jednolity).
43
Zob. art. 139: Od orzeczenia oraz postanowienia koczcego postpowanie dyscyplinarne
funkcjonariuszowi przysuguje prawo wniesienia skargi do sdu administracyjnego. - Ustawa z
dnia 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym. - Dz. U. z 2012 r., poz. 621 ze
zm.
44
Art. 152 ust. 2: Na orzeczenie koczce postpowanie dyscyplinarne wydane w wyniku
rozpatrzenia odwoania funkcjonariuszowi przysuguje skarga do sdu administracyjnego. Ustawa z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczestwa Wewntrznego oraz Agencji Wywiadu. - Dz. U. 2010 Nr 29, poz. 154 (tekst jednolity).
45
Zob. art. 143: Na orzeczenie koczce postpowanie dyscyplinarne wydane w wyniku rozpatrzenia odwoania funkcjonariuszowi przysuguje skarga do sdu administracyjnego. Ustawa z dnia 9 czerwca 2006 r. o subie funkcjonariuszy Suby Kontrwywiadu Wojskowego
oraz Suby Wywiadu Wojskowego. - Dz. U. 2006 Nr 104, poz. 710. Podobna regulacja w
ustawie o Stray Poarnej, art. 124j: Na orzeczenie koczce postpowanie dyscyplinarne w
drugiej instancji stronie przysuguje skarga do sdu administracyjnego. - Ustawa z dnia 24
sierpnia 1991 r. o Pastwowej Stray Poarnej. Dz. U. 2009 r. Nr 12, poz. 68 (tekst jednolity).
46
Art. 136 b ust. 5: Na orzeczenie koczce postpowanie dyscyplinarne funkcjonariuszom
przysuguje skarga do sdu administracyjnego. Ustawa z dnia 12 padziernika 1990 r.
o Stray Granicznej. Dz. U. 2011 r. Nr 116, poz. 675 (tekst jednolity).
47
Art. 123 ust. 7: Na orzeczenie koczce postpowanie dyscyplinarne funkcjonariuszowi
przysuguje skarga do sdu administracyjnego. - Ustawa z dnia 16 marca 2001 r. o Biurze
Ochrony Rzdu. - Dz. U. 2004 Nr 163, poz. 1712 (tekst jednolity).
48
Art. 181: Od orzecze dyscyplinarnych wydanych w postpowaniu odwoawczym lub postpowaniu z wniosku o ponowne rozpatrzenie sprawy przysuguje prawo do wniesienia skargi
do sdu administracyjnego na zasadach okrelonych w odrbnych przepisach. Ustawa z dnia
27 sierpnia 2009 r. o Subie Celnej. Dz. U. 2009 Nr 168, poz. 1323.
49
Por. postanowienie NSA w Warszawie z dnia 7 grudnia 2005 r., I OSK 419/05, LEX
nr 228231.
80

Przynajmniej zakres kontroli sdu administracyjnego jest we wszystkich przypadkach tosamy i sprowadza si do badania zgodnoci z prawem, a w istocie do
oceny, czy organ rozstrzygajcy bada spraw w zakresie dyrektyw ustawowych, jak
rwnie, czy zebra i rozway cay materia dowodowy w danej sprawie" 50. Wspmierno orzeczonej kary nie podlega niestety badaniu.
Zakres kontroli sdu wynika bowiem z brzmienia przepisu art. 1 2 ustawy
z dnia 25 lipca 2002 r. - Prawo o ustroju sdw administracyjnych51, w myl ktrego,
sd administracyjny sprawuje wymiar sprawiedliwoci poprzez kontrol pod wzgldem zgodnoci z prawem zaskaronej decyzji administracyjnej i to w dacie jej wydania.
W tym miejscu naley te wskaza znamienne dla rozwaanego prawa do sdu
w postpowaniach dyscyplinarnych, postanowienie Trybunau Konstytucyjnego z dnia
15 marca 2005 r.52, w ktrym Trybuna uzna, na tle art. 118 ust. 2 ustawy o Pastwowej Stray Poarnej53, e tre tego przepisu nie wskazuje na pozbawienie skarcego
konstytucyjnego prawa do sdu w jakimkolwiek aspekcie. I dalej podkreli, e w sytuacji, w ktrej ustawa nie zawiera przepisu expressis verbis wyczajcego moliwo
sdowej kontroli orzeczenia wydanego na podstawie art. 118 ust. 2 ustawy
o Pastwowej Stray Poarnej, problem dopuszczalnoci skargi na takie orzeczenie
powinien by rozstrzygnity przez sd administracyjny na podstawie przepisw normujcych jego waciwo, co te uczyni Naczelny Sd Administracyjny w uchwale
z dnia 10 stycznia 2011 r.54. Sd ten przyj, i na orzeczenie wydane w II instancji
przed waciw komisj dyscyplinarn na podstawie art. 118 ust. 2 ustawy o Pastwowej Stray przysuguje skarga do sdu administracyjnego.
Orzeczenie to otwiera drog do interpretacji przepisw dyscyplinarnych, w tym
przepisw dyscyplinarnych dotyczcych poszczeglnych sub mundurowych, w kierunku rozszerzenia kontroli sdu nad orzeczeniami i postanowieniami zapadajcymi
w postpowaniu dyscyplinarnym. Rozwizanie to, w ocenie autorki suszne, winno
stanowi asumpt dla ustawodawcy, do podjcia prac legislacyjnych w kierunku zapewnienia w postpowaniach dyscyplinarnych w subach mundurowych, tych samych, jednolitych standardw konstytucyjnych w zakresie prawa do sdu 55.
Jednolito ta powinna by te zachowana w zakresie kognicji sdu. Tymczasem, jak ju wyej sygnalizowano, w przypadku jednej tylko ze sub, Suby Wiziennej, ustawodawca przewidzia waciwo sdu pracy. W myl art. 263 ustawy

50

Por. wyrok Wojewdzkiego Sdu Administracyjnego w Warszawie z dnia 4 listopada 2004

r., II SA 4149/03.
51
Dz. U. Nr 153, poz. 1269 z pn. zm.
52
Zob. postanowienie TK z dnia 15 marca 2005 r., Ts 199/04.
53
Art. 118: 1. Za przewinienie dyscyplinarne mniejszej wagi, nieuzasadniajce wszczcia
postpowania dyscyplinarnego, przeoony dyscyplinarny moe wymierzy kar upomnienia na
pimie, nie pniej jednak ni przed upywem 3 miesicy od powzicia wiadomoci o przewinieniu. 2. Od kary upomnienia wymierzonej przez przeoonego dyscyplinarnego przysuguje
ukaranemu odwoanie do waciwej komisji dyscyplinarnej. W takim przypadku komisja nie
moe orzec na niekorzy ukaranego. - Ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. o Pastwowej Stray
Poarnej. Dz. U. 2009 r. Nr 12, poz. 68 (tekst jednolity).
54
Zob. uchwaa 7 sdziw NSA z dnia 10 stycznia 2011 r., I OPS 4/10, ONSA i WSA
2011/2/24.
55
Por. wyrok TK z dnia 29 czerwca 2010 r., P 28/09; wyrok TK z 6 listopada 2012 r., K 21/11.
81

o Subie Wiziennej56 od orzeczenia oraz postanowienia koczcego postpowanie

dyscyplinarne funkcjonariuszowi przysuguje prawo wniesienia odwoania do sdu
pracy57.
Zupenie odmienne, aczkolwiek godne uwagi, rozwizanie zastosowa prawodawca w ustawie o dyscyplinie wojskowej. W niektrych bowiem sprawach 58, ustawodawca przewidzia kognicj sdu wojskowego sdu garnizonowego ju na etapie
postpowania dyscyplinarnego, w ktrym organem dyscyplinarnym w II instancji w
pozostaych subach mundurowych, jest zasadniczo wyszy przeoony dyscyplinarny. Ponadto na wydane przez ten sd (sd garnizonowy) orzeczenie, rwnie przysuguje odwoanie do sdu wojskowego sdu okrgowego59.

Podsumowanie
Z przeprowadzonej powyej analizy, ju tylko niektrych, a wskazanych powyej przepisw dyscyplinarnych ustaw regulujcych odpowiedzialno dyscyplinarn
funkcjonariuszy poszczeglnych sub mundurowych wynika, e ustawodawca zrnicowa sytuacj prawn funkcjonariuszy. Nie zapewni im jednolitej ochrony prawnej.
Wystpowanie pewnych rnic pomidzy poszczeglnymi uregulowaniami
mona, oczywicie w pewnym zakresie, wytumaczy specyfik kadej z tych sub.
S jednak pewne sfery, gdzie argument ten nie jest wystarczajcy. Niezalenie bowiem
od owej specyfiki, w ramach kadego postpowania, powinny by respektowane pewne wymogi oglne, wsplne dla wszystkich postpowa dyscyplinarnych, wymogi
tworzce konstytucyjne standardy postpowania dyscyplinarnego 60.
O ile mona si zgodzi na zrnicowanie katalogu przewinie dyscyplinarnych,
sankcji grocych za ich popenienie czy organw egzekwujcych odpowiedzialno 61
56

Art. 263: Od orzeczenia oraz postanowienia koczcego postpowanie dyscyplinarne funkcjonariuszowi przysuguje prawo wniesienia odwoania do waciwego ze wzgldu na miejsce
zamieszkania obwinionego sdu pracy, w terminie 14 dni od dnia dorczenia orzeczenia lub
postanowienia wraz z uzasadnieniem. Ustawa z dnia 9 kwietnia 2010 r. o Subie Wiziennej. - Dz. U. 2010 Nr 79, poz. 523.
57
Co istotne, waciwo sdu pracy, ustawodawca, praktycznie bez uzasadnienia zmiany,
wprowadzi ustaw z 9 kwietnia 2010 r. o Subie Wiziennej. Do tego czasu waciwy by sd
administracyjny. - Por. art. 132a ust. 1 poprzednio obowizujcej ustawy o Subie Wiziennej
z dnia 26 kwietnia 1996 r. - Dz. U. z 2002 Nr 207, poz. 1761 ze zm.
58
Zob. art. 65 ust. 2: Odwoanie od orzeczenia dotyczcego kary dyscyplinarnej, o ktrej mowa w: 2) art. 24 pkt 7[usunicie ze suby kandydackiej, suby przygotowawczej, z okresowej
suby wojskowej albo zawodowej suby wojskowej - AKL], bez wzgldu na stopie wojskowy obwinionego - rozpoznaje wojskowy sd garnizonowy. Art. 65 ust. 3: Odwoanie od
orzeczenia wydanego w sprawach dyscyplinarnych przez Ministra Obrony Narodowej, Naczelnego Dowdc Si Zbrojnych lub kierownika instytucji cywilnej rozpatruje wojskowy sd garnizonowy. - Ustawa z dnia 9 padziernika 2009 r. o dyscyplinie wojskowej - Dz. U. 2009 Nr
190, poz. 1474.
59
Tame, art. 65 ust. 5: Odwoanie od orzeczenia wojskowego sdu garnizonowego rozpoznaje wojskowy sd okrgowy.
60
Por. np. wyrok TK z dnia 29 czerwca 2010 r., P 28/09, OTK ZU nr 5/A/2010, poz. 52.
61
Zob. np. wyroki TK z: 8 grudnia 1998 r., K 41/97; 4 marca 2008 r., SK 3/07; 2 wrzenia 2008
r., K 35/06; 11 grudnia 2008 r., K 33/07, OTK ZU nr 10/A/2008, poz. 177; 17 lutego 2009 r.,
SK 10/07, OTK ZU nr 2/A/2009, poz. 8; 6 listopada 2012, K 21/11.
82

(cho i tu w przypadku sub mundurowych moliwe jest ich ujednolicenie), to nie

moe by przyzwolenia na zrnicowanie w tym postpowaniu uprawnie obwinionego w zakresie takich podstawowych praw, jak prawo do obrony czy prawo do sdu.
Rodzaj orzeczonej kary dyscyplinarnej nie moe by kryterium rnicujcym dostp
ukaranego do sdu. Ukarany dyscyplinarnie funkcjonariusz kadej ze sub mundurowych winien mie moliwo sdowego zakwestionowania faktu popenienia przewinienia dyscyplinarnego, poprawnoci przeprowadzenia postpowania dyscyplinarnego
oraz zasadnoci wymierzonej w nim sankcji62.
Tymczasem ustawodawca wprowadzi rne standardy w zakresie podstawowych gwarancji rzetelnego postpowania, co naley oceni negatywnie. Tym bardziej,
e trudno w regulacjach ustawodawcy dopatrze si jakiejkolwiek logiki, ktra decydowaaby o przyjciu konkretnego rozwizania. Nie ma adnego usprawiedliwienia dla
pozbawienia prawa do skorzystania ze zwykego rodka zaskarenia, od orzeczenia
dyscyplinarnego, wydanego przez organ dyscyplinarny, czy rnicowania uprawnienia
zoenia skargi do sdu od rodzaju wydanego rozstrzygnicia. Zastanawiajce jest te,
co przesdzio o tym, e tylko w subie wiziennej kognicja sdu zostaa przyznana
nie sdowi administracyjnemu, a sdowi pracy?
Reasumujc, ustawodawca powinien dokona weryfikacji przepisw dyscyplinarnych poszczeglnych sub mundurowych i dokona ich ujednolicenia albo uchwali wsplny dla wszystkich su mundurowych kodeks postpowania dyscyplinarnego.
To ostatnie rozwizanie wydaje si by najbardziej racjonalne. Wsplna dla wszystkich sub procedura postpowania dyscyplinarnego niewtpliwie zapewniaby tosam ochron prawn wszystkim funkcjonariuszom.

62

Por. wyroki TK z 11 wrzenia 2001 r., SK 17/00 oraz 29 czerwca 2010 r., P 28/09.
83

Marek Kruszka

Etyka zawodowa funkcjonariuszy i pracownikw

Suby Wiziennej

Pojcie etyki, obejmujce swoim zakresem rwnie pojcie etyki zawodowej,

jest zagadnieniem do szeroko uregulowanym w krajowym porzdku prawnym. Pojawia si ono waciwie na kadym jego szczeblu, poczwszy od najwyszego aktu
prawnego (konstytucja), po akty prawa wewntrznego (zarzdzenia). Naley zauway, e zagadnienie to jest o tyle szerokie, i swoim zasigiem ogarnia (czy te jest
zwizane), z innymi, zbienymi lub podobnymi pojciami. Idc dalej tym torem, mona zada nastpujce pytania:
Czy humanitaryzm jest powizany z etyk?
Czy ograniczenie do minimum dolegliwoci zwizanych z podejmowaniem konkretnych czynnoci zawodowych wie si z postpowaniem etycznym?
Czy wartoci etyczne nie maj silnego powizania z reguami prawa?
Tego typu oraz wiele podobnych pyta, mona zadawa bardzo wiele, ale nie
jest to przedmiotem niniejszego opracowania. Co prawda, nie zawsze zagadnienie to
jest literalnie wyraone (nazwane) tym okreleniem (patrz: etyka, etyczny, o czym
wspomniaem wyej), ale synonimy tego pojcia, mona odnale w normach dotyczcych administracji publicznej, szczeglnie w sub mundurowych. Przewijaj si
one ju w lubowaniu, ktre skadaj funkcjonariusze na pocztku swojej suby (odniesienie si wprost w lubowaniu do przestrzegania etyki zawodowej).
Dodatkowo, mona tu wskaza pojcia godnoci czy humanitaryzmu, wystpujce chociaby w art. 27 ustawy o Subie Wiziennej z dnia 9 kwietnia 2010 roku
(Dz. U. nr 79, poz. 523 z pn. zm.).
Wzorzec ten mona ponadto odnale ju w 1 ust. 2 rozporzdzenia Rady Ministrw z dnia 4 sierpnia 2010 roku (wydanego na podstawie art. 18 ust. 7 wskazanej
wyej ustawy) w sprawie szczegowego trybu dziaa funkcjonariuszy Suby Wiziennej podczas wykonywania czynnoci subowych. Wystpuje tam zestawienie
dwch poj, ktre powinny przenika kad czynno podejmowan przez funkcjonariusza Suby Wiziennej wobec osadzonego. S to:
humanitarne traktowanie
poszanowanie godnoci.
Tym samym, wykonujc poszczeglne czynnoci subowe, funkcjonariusze
powinni pamita o wymogach, zasadach i wytycznych, odnoszcych si do ich czynnoci i zada w toku penienia suby.
rdem zasad etyki zawodowej formacji mundurowej wskazanej w tytule, jest
regulamin nr 1 Dyrektora Generalnego Suby Wiziennej z dnia 18 padziernika 2010
roku w sprawie zasad etyki zawodowej funkcjonariuszy i pracownikw Suby Wiziennej.

84

Natomiast podstaw ustawow do wydania omawianego regulaminu jest artyku

33 ust.1 pkt.1 ustawy z dnia 9 kwietnia 2010 roku o Subie Wiziennej (Dz. U. nr 79,
poz. 523 z pn. zm.). W regulaminie tym, okrela si, e funkcjonariusz wypenia
swoje obowizki z poszanowaniem praw i godnoci czowieka, uznajc jego podmiotowo oraz przestrzegajc zasady rwnego traktowania.
Jakimi to zasadami, znanymi powszechnie, powinien wic kierowa si funkcjonariusz i pracownik Suby Wiziennej, by wypenia te zadania i czyni zado
przedstawionym wyej normom zachowa?
Z analizy postanowie przedmiotowego regulaminu, s one nastpujce:
uczciwo,
honor,
szacunek dla innych osb.
Ponadto, idc dalej, funkcjonariusz i pracownik powinni by bezstronni oraz
apolityczni w zakresie wykonywania zada i obowizkw, by zapewni jak najwysz
skuteczno w zakresie realizacji swoich obowizkw.
Rodzi si wic pytanie, jak utosamia przedstawione wyej postulaty etyczne?
Pierwsza z wymienionych wyej cech, czyli bezstronno, z pewnoci powinna
by utosamiana z zasad rwnego traktowania wszystkich uczestnikw konkretnych
dziaa subowych. Pod ktem podstaw prawnych, na pewno, naleaoby wiza
przedstawion wyej zasad, chociaby z podstawami wyczenia od udziau w sprawie z uwagi na wzgldy powinowactwa lub pokrewiestwa, ktre mog wystpowa
ju w toku postpowania wyjaniajcego.
Trudno spodziewa si, by osoba bdca osob blisk funkcjonariusza, zachowaa bezstronno, prowadzc przykadowo postpowanie wyjaniajce w sprawie
naruszenia zasad etyki zawodowej.
Apolityczno z kolei, jest zoonym pojciem. Jednake, realizowanie oraz publiczne demonstrowanie poparcia dla okrelonego nurtu politycznego, moe by rozpatrywane jako naruszenie zasady apolitycznoci.
Zachowanie bezstronnoci i apolitycznoci, z pewnoci gwarantuj cise skupienie si na egzekwowaniu i realizowaniu stricte zada subowych oraz przestrzeganiu dyscypliny subowej. Kolejn cech, podkrelan w ramach etyki zawodowej jest
praworzdno. Cecha ta, jak stanowi regulamin, powinna obowizywa funkcjonariusza zarwno w czasie prezentowania okrelonych postaw i sposobw zachowania si w
subie, jak i poza sub.
Warto zauway, e pojcie praworzdnoci zostao tutaj powizane z pojciem
godnoci funkcjonariusza publicznego (patrz uregulowanie godnoci w konstytucji,
m.in. godno jest postrzegana jako przyrodzona i niezbywalna).
Ponadto, pojcie praworzdnoci naleaoby rozpatrywa wsplnie z pojciem
dobrego imienia suby, co z kolei wskazane zostao w postanowieniach regulaminu,
poprzez stwierdzenie, i funkcjonariusz winien wystrzega si (unika) zachowa
i sytuacji, ktre mog godzi w dobre imi Suby wiziennej.
Z pewnoci naley tu upatrywa zwizku z ustawowymi zadaniami Suby
Wiziennej, jak rwnie odpowiedzialnoci za powierzone zadania publiczne. Naley
pamita, e sam charakter wykonywanych zada o charakterze ustawowym obarczony jest zwikszonym zakresem odpowiedzialnoci, w porwnaniu do zada o charakterze wewntrznym, doranym (mieszczcym si w pojciu czynnoci o charakterze
materialno-technicznym).
85

Tym samym, co warte podkrelenia, trzeba przywizywa szczegln wag do

przestrzegania zasad etycznych. Dlaczego? Jakiekolwiek dziaania, nacechowane wysokimi standardami moralnymi z pewnoci przyczyniaj si do podniesienia spoecznego wizerunku Suby Wiziennej, a tym samym budowania zaufania do tej formacji.
Osobne zagadnienie dotyczy powizania problematyki etyki zawodowej funkcjonariusza Suby Wiziennej z zagadnieniami korupcji. Stanowi to o wadze
i ciarze odpowiedzialnoci czynnoci zawodowych podejmowanych w tym zakresie.
Mianowicie zakres pojcia korupcji, w ramach postaw etycznych jest nadzwyczaj szeroki. Jako przykadowe zachowanie s tu wymienione takie zachowania jak:
wykorzystywanie swojego stanowiska w celu uzyskania korzyci (wskazany krg
osb obejmuje wasn osob oraz osoby bliskie; na pewno warto odwoywa si do
przepisw postpowania administracyjnego oraz postpowania karnego, przy kwalifikowaniu zachowa konkretnej osoby, czy te konkretnych osb).
przyjmowanie korzyci, ktre maj wpyw lub mogyby mie wpyw na sposb
wykonywania obowizkw subowych.
O ile do precyzyjne wydaje si by pojcie uzyskiwania korzyci, w zakresie
zajmowanego stanowiska, o tyle wyjanienia wymaga druga ze wskazanych wyej
przesanek. Mianowicie, w zakresie przyjmowania korzyci, uyto tutaj rozgraniczenia
w zakresie sw maj lub mogyby mie wpyw. Dlaczego posuono si takim
opisem tych poj w zakresie postaw etycznych?
Chodzio mianowicie o jak najszerszy katalog opisywanych sytuacji. Jeli przykadowo, w regulaminie uylibymy pojcia maj wpyw to pojcie to, obejmowaoby to z pewnoci wszy katalog opisywanych czynw lub zaniecha funkcjonariusza. Tym samym, ju samo domniemanie moe by uznane za wystarczajce
i czynice zado przesankom wskazanym w ramach tej okolicznoci.
Przechodzc do kolejnego zagadnienia, co jest nader istotne, a nawet podane,
z punktu widzenia etyki zawodowej, naley omwi zagadnienie sposobu wykonywania czynnoci subowych. Obarczono je bowiem nastpujcymi przymiotami:
profesjonalizm,
najlepsza wola,
najlepsza wiedza,
naleyta staranno (warto zauway, i nie chodzi tu o staranno kadego rodzaju, tylko naleyt),
naleyt rzetelno (sytuacja podobna jak wyej),
osignicie najlepszych rezultatw swej suby,
odpowiedzialno (patrz charakter i ewentualne szkody jakie mog nastpi po
nieodpowiedzialnym czy tez nieodpowiednim wykonywaniu zada),
odwaga (patrz na powizanie z pojciem umiejtnoci podejmowania decyzji, samodzielnoci, patrz rwnie zwizane z tym zagadnieniem przesanki opiniowania),
ofiarno (dyspozycja swych si dla suby),
uczciwo (najwysze standardy szlachetnoci natury ludzkiej).
Kolejnym zachowaniem i cech, ktra zostaa wymieniona w postanowieniach
regulaminu, jest lojalno. Cecha ta, obejmuje wszelkie sytuacje, ktre mog wystpi
w czasie suby na linii przeoony podwadny.
Dotyczy z pewnoci dziaa, czy te pojedynczych czynnoci, ktre ukierunkowane s na osignicie wsplnych celw, do ktrych dy cay zesp. Znajduje to
86

m.in. odzwierciedlenie w dziaaniach charakterystycznych dla takich stanowisk subowych jak: kierownicy dziaw, koordynatorzy. Jest ona rwnie widoczna, w sytuacji, jeeli dana czynno bdzie wykonywana przez kilku funkcjonariuszy.
Ponadto, cecha ta moe by powizana z zagadnieniem gotowoci do wykonywania polece subowych. Oznacza to, e de facto przed samym wydaniem polecenia,
ju pojawia si kwestia rozwaenia pojcia lojalnoci.
W regulaminie, oprcz pojcia gotowoci do wykonywania subowych polece, pojawia si kolejne kryterium, ktrym jest dbao, by nie doszo do naruszenia
prawa i popenienia pomyki.
Warto zauway, e co prawda naruszenie prawa moe by kwalifikowane czy
te utosamiane, szczeglnie w potocznym codziennym rozumieniu tego sowa, z pomyk, to nie kada pomyka bdzie uznana jako niewaciwo, nieprawidowo,
naruszenie pewnej zasady. Tym samym zasadnym jest pogld, e zasad etyki zawodowej nie powinnimy rozpatrywa oddzielnie od innych instytucji prawnych, norm,
przepisw lecz w bezporednim powizaniu z nimi.
Std te nastpuje powizanie z szeroko rozumianymi pojciami wzorca etycznego oraz instytucji hierarchicznego podporzdkowania. W jaki sposb? Chociaby
poprzez odwoanie si do sytuacji wystpujcych na linii funkcjonariusz - osadzony.
Kryterium, ktre byoby tu rozwaane to: prezentowane zachowanie oraz postpowanie. Zachowanie, czyli np. sposb przeprowadzania rozmowy z osadzonymi. Natomiast postpowanie, obejmowaoby sytuacje dotyczce dokonywania pewnych czynnoci, np. w obecnoci innych osadzonych
Kolejnym pojciem, rozwaanym w kontekcie etyki zawodowej jest tzw. kodeks etyczny. Obejmuje on swoim zakresem dwie paszczyzny: postpowania oraz
zachowania si funkcjonariusza i pracownika. Znw, co warto tu podkreli, nastpuje
odwoanie si do najwyszych kryteriw etycznych. Dotycz one gwnie relacji funkcjonariusza z osadzonymi i s uoone w nastpujcy sposb, zestaw zachowa:
humanitarny stosunek do osadzonego,
konieczny dystans,
rozwaga,
wymagania stosowne do moliwoci,
obiektywna ocena postpowania osadzonego (brak nadmiernych emocji, emocjonalnoci, subiektywizm w dziaaniach i wygaszanych opiniach ograniczony do niezbdnego minimum, waciwego dla realizacji ustawowych zada o charakterze
publicznym).
Kolejn kwesti rozwaana w kontekcie postaw etycznych funkcjonariuszy
i pracownikw, s informacje o osadzonych. Zachowaniem nieetycznym bdzie
z pewnoci wykorzystywanie posiadanych informacji do celw pozasubowych,
o charakterze prywatnym, czy towarzyskim.
Przedstawiana i omawiana tutaj instytucja rodzi pytanie o sposb rozumienia
tzw. celw subowych. Jest to pojcie, kwalifikowane z pewnoci do poj
o charakterze nieostrym i niedookrelonym. Mona wskaza, e bdzie tu chodzio
o cele powizane z realizowaniem podstawowych, wspomnianych wczeniej ustawowych zada caej formacji.
Takimi celami mog by przykadowo cele edukacyjne, dydaktyczne, zwizane
z dogbn analiz konkretnych przypadkw. Najistotniejsze jest tu przedstawienie
pewnych cech, wystpujcych w badaniu indywidualnego przypadku i na jego podsta87

wie formuowania dalej idcych wnioskw. Same informacje o osadzonym su jedynie wskazaniu, i byo to rzeczywiste zdarzenie.
Wzajemne relacje funkcjonariuszy i pracownikw to kolejna kwestia, kolejne
zagadnienie, szczeglnie istotne dla sposobu spenienia suby, a w szczeglnoci jej
jakoci. Profesjonalizm jest elementem skadowym etyki zawodowej funkcjonariuszy
Suby Wiziennej. Jak wobec tego, powinny wyglda kontakty interpersonalne?
Wyrniono tutaj dwie paszczyzny. Pierwsz z nich stanowi codzienne relacje
z innymi funkcjonariuszami i pracownikami, natomiast drug, naley odnosi do relacji i kontaktw z innymi osobami.
Podobnie jak we wczeniejszych, wskazanych w tym opracowaniu kryteriw zachowa, wskazano rwnie na katalog cech, takich jak:
kultura osobista,
lojalno (oparta o dodatkowe kryterium wzajemnoci),
szacunek,
yczliwo,
takt,
uprzejmo.
Ponadto, jeli chodzi o inne osoby, oprcz ww., wskazano na bardzo istotn cech, tzn. rozwag. Rodzi si wic pytanie, dlaczego akurat t cech wskazano?
Wydaje si, e w kontaktach z osobami, ktre na co dzie nie peni suby we
wskazanej formacji, jak rwnie nie s bliej zwizane z realizacj ustawowych zada,
czy tez czynnoci subowych, to wanie rozwaga, stanowi podstawowe kryterium,
wiadczce o jakoci czynnoci subowych podejmowanych przez funkcjonariusza
i pracownika wobec tych osb.
Ponadto, pojciem, czsto uywanym na co dzie, w ramach potocznego jzyka
jest pojcie tzw. zdrowego rozsdku, ktre oczywicie w wolnym tumaczeniu, mona
by inaczej interpretowa jako wanie rozwag.
Jak wskazano, rozwaga ta dotyczy nastpujcego zakresu poj i zachowa:
wygaszanych opinii,
wygaszanych sdw,
wygaszanych pogldw,
tolerancji.
Podsumowujc t cz opracowania, naleaoby stwierdzi, e wszystkie wskazane wyej cechy, tworz oglny wizerunek postaw, zachowa i kryteriw, wedug
ktrych, bdzie modelowany, przedstawiany obraz postaw etycznych funkcjonariuszy i
pracownikw Suby Wiziennej, stanowicy o caej formacji.
Przechodzc do kolejnej czci niniejszego opracowania, naleaoby wskaza
kolejne sytuacje, ktre skadaj si na etyk zawodow. Dotycz one nastpujcych
sytuacji:
rozwizywania problemw zawodowych funkcjonariuszy,
opieki nad funkcjonariuszami i pracownikami nowo przyjtymi do formacji).
Ewentualne trudnoci, co rwnie wie si z problemami natury etycznej, ktre
mog pojawi si przy wykonywaniu szczeglnie skomplikowanych, rozoonych
w czasie zada subowych, powinny by oparte na wskazanych wyej cechach zachowa, takich jak np. kultura osobista, takt czy uprzejmo.
88

Warto tutaj wskaza i przypomnie, e w praktyce to przeoony wyznacza zesp osb (najczciej komisje), ktre s odpowiedzialne za realizacje danego zadania
subowego w okrelonym czasie. I tutaj pojawia si pytanie, w oparciu o jakie kryteria
etyczne powinny by oparte dziaania podejmowane w tym zakresie?
Najbardziej waciwymi dziaaniami, ktre bd czyni zado wskazanym kryteriom bd: wzajemna rada, wzajemna pomoc oraz dzielenie si swoimi dowiadczeniami zawodowymi, a take wzajemne wspieranie si w rozwizywaniu problemw
zawodowych.
Ponadto wymiana myli, spostrzee, czy te uwag, przyczynia si do szerszego
spojrzenia na dane zagadnienie. Tym samym zmniejsza prawdopodobiestwo wystpienia bdu przy podejmowaniu pniejszych decyzji.
Ponadto, co jest nader nurtujcym zagadnieniem, o ktrym wspominano wczeniej, to wprowadzenie nowo przyjtego funkcjonariusza do suby.
Praktycznie wyglda to tak, e przeoony wyznacza opiekuna, ktry ma za zadanie ukierunkowywa dziaania, czy te czynnoci podejmowane przez nowego funkcjonariusza, wskazywa drog do rozwizywania dalszych problemw. Powinno to
opiera si na, jak to wskazano w regulaminie: dooeniu wszelkich stara dla naleytego przygotowania tego funkcjonariusza albo pracownika do wykonywania obowizkw subowych.
Naley tutaj odnie si do dwch podstawowych kryteriw. S to:
starania (obejmujce waciwie wszystkie dostpne, zgodne z prawem, modele zachowa)
naleyte przygotowanie (nie kade, dowolne, oglne, przecitne typowe, lecz naleyte, czyli waciwe, gwarantujce prawidow realizacj powierzonych obowizkw subowych).
Naleyta, czyli oparta o kryterium racjonalnoci oraz waciw, prawidow
wiedz zawodow. Tylko taka wiedza, jak rwnie, a nawet w szczeglnoci, waciwie jej przekazanie gwarantuje najwysze standardy etyczne waciwe dla suby. Jednake majc na uwadze szeroki zakres zada, rodzi si pytanie, co takiego powinien
zrobi funkcjonariusz, gdy pojawi si bdy i problemy przy wykonywaniu zada
subowych?
W standardach etycznych, w takim przypadku, pojawia si nastpujca procedura. Funkcjonariusz, ktry zauway wystpujce bdy, powinien swoje uwagi przekaza temu funkcjonariuszowi lub pracownikowi, u ktrego je zauway (obejmuje to
rwnie zaniedbania).
Natomiast powiadomienie przeoonego tego funkcjonariusza lub pracownika,
pojawia si w momencie zakwalifikowania danego bdu jako racego (patrz race
zaniedbania obowizkw, oraz race zaniedbanie zasada etyki zawodowej).
Tym samym, co warto tu zauway, w przypadku bdw czy zaniedba, posugujemy si pojciem powinnoci do przekazania swoich uwag funkcjonariuszowi,
ktry poczyni bdy czy zaniedbania, natomiast w przypadku racego zaniedbania
obowizkw lub zasad zobowizaniem do poinformowania przeoonego.
Naleaoby rwnie w tym miejscu wspomnie o ustawowym wymogu powiadomienia o popenionym przestpstwie wyszego przeoonego, bez zachowywania
drogi subowej.
Wobec powyszego zauwamy tutaj trzy podstawowe paszczyzny zachowa,
rozpatrywane we wskazanych wyej sytuacjach. Przedstawia si to nastpujco.
89

W przypadku pojawienia si zaniedba, bd bdw, naley poinformowa autora

tyche zachowa, funkcjonariusza, ktry by niejako kreatorem danych czynnoci.
Race zaniedbanie obowizkw, czy te naruszenie zasad etyki powoduje wystpienie obowizku powiadomienia bezporedniego przeoonego. Natomiast popenienie przestpstwa, powoduje konieczno powiadomienia wyszego przeoonego,
bez wymogu zachowania drogi subowej.
Powysza hierarchia i struktura zaprezentowanych zachowa i ich, a nawet
w szczeglnoci ich adresatw, jasno wskazuje na kryteria, jakimi powinien kierowa
si funkcjonariusz zgaszajc dan spraw.
Ponadto mamy tu do czynienia z kolizja dwch dbr subowych. Mianowicie,
zachowania drogi subowej ,,zgodnie z zasad hierarchicznego podporzdkowania,
z jednej strony, oraz przekazania informacji o przestpstwie, z drugiej strony. Przy
kolizji tych dwch dbr, waniejszym dobrem, chronionym przez porzdek normatywny, jest zawiadomienie o popenionym przestpstwie, bez koniecznoci zachowywania
drogi subowej. Jednoznacznie wic, wskazuje si na procedur wyboru i wartociowania poszczeglnych instytucji prawnych.
Wymogi etycznego postpowania zostay rwnie szeroko uwzgldnione, jeli
chodzi o postaw etyczne przeoonych. Mianowicie wskazano tu na nastpujcy katalog cech i zachowa:
nienaganno prezentowanego zachowania,
nienaduywanie stanowiska,
nienaduywanie funkcji,
nienaduywanie stopnia.
Celem tych wskazanych wyej dziaa miaoby by, niedopuszczalne z punktu
widzenia etyki zawodowej, szeroko rozumianego pojcia wykorzystywania lub ponienia podlegego funkcjonariusza i pracownika.
Ze wskazanym wyej kryterium wie si rwnie dbao o dobr atmosfer
w miejscu pracy oraz dobre stosunki midzy ludzkie. W pojciu tym odwoano si do
instytucji mobbingu. Niedopuszczalne s wic zachowania, ktre nosz cechy uporczywoci, powtarzalnoci, a tym samym wypeniaj znamiona wskazanego przestpstwa.
Ponadto, przeoony oceniajc podwadnego, powinien uwzgldnia dwa podstawowe kryteria, o ktrych wspomina regulamin, tj. sprawiedliwo oraz obiektywizm.
Co jest nader wanym zagadnieniem etycznym, dotyczcym wzajemnych relacji, wystpujcych pomidzy przeoonym a podwadnym, to moliwo wysuchania
przez przeoonego. Chodzi tutaj rwnie o wskazanie, z etycznego punktu widzenia,
moliwoci wysuchania podwadnego, rwnie w kwestiach pozasubowych. Dlaczego zdecydowano si na takie rozwizanie?
Majc na uwadze dugoterminowo wykonywanych zada, ich specyfik, trudno sobie wyobrazi, by w yciu zawodowym nie znajdoway odniesienia sytuacje
z ycia prywatnego.
Co wicej, w postawach etycznych, pooono szczeglny nacisk na brak jakiejkolwiek akceptacji dziaa, ktre mog mie charakter wykrocze, czy te przestpstw.
Podsumowujc, naley wskaza, e codzienna praktyka, pokazuje, e nie zawsze
znajdujemy rozwizanie pewnych codziennych, zdarzajcych si sytuacji w subie.
90

Jeli pewne zachowania etyczne nie zostay jasno wskazane, do jakich waciwych
kryteriw powinien wic odwoywa si funkcjonariusz? Zostay tutaj wskazane zasady:
wspycia spoecznego,
skadajce si na tzw. wzorzec praworzdnoci,
skadajce si na kryterium budowania zaufania obywateli do formacji zawodowej
Suby Wiziennej.
S to tylko zasady oglne, ktre staraem si scharakteryzowa. Natomiast codzienna, nader obarczona du odpowiedzialnoci suba funkcjonariuszy Suby
Wiziennej, bdzie wskazywaa na bardzo szeroki zakres czynnoci faktycznych, ktre
nie zawsze bdzie mona powiza bezporednio z zasadami oglnymi.
Podobne sytuacje mog mie miejsce w przypadku policjantw (patrz szczeglnie problematyka policyjnych izb zatrzyma, jeli chodzi o relacje z zatrzymanymi, jak
tez Stray Granicznej patrz pomieszczenia dla cudzoziemcw, ktrzy oczekuj na
dalsze czynnoci).
Odwoywanie si do zasad etyki, okazuje si bardzo pomocne przy wykonywaniu czynnoci subowych, stanowic uzupenienie szerokiej problematyki prawnej.

91

Jan Kudrelek

Podstp w postpowaniu karnym a zasady etyki zawodowej

Uwagi oglne
Prawo karne procesowe jest gazi prawa integrujc wiele dziedzin wiedzy 1.
Zasadniczy jego praktyczny wymiar stanowi normy prawne stwarzajce okrelone
uprawnienia i obowizki organw pastwa zwalczajcych przestpczo oraz kryminalistyka zajmujca si taktyk i technik zwalczania tej przestpczoci. Rozlegy krg
zastosowania wypracowanych przez kryminalistyk metod i regu przeprowadzania
czynnoci procesowych w sprawach karnych powoduje, e strona etyczna tych dziaa
jest skomplikowana. Dziaania procesowo-kryminalistyczne wchodz w zakres pracy
dochodzeniowo-ledczej policjanta. Od staroytnoci do czasw obecnych czowiek
udoskonala przepisy na dobr, skuteczn prac, take w obszarze metod i form pracy
dochodzeniowo-ledczej. Zbieranie i upowszechnianie regu wykonywania poszczeglnych czynnoci w ledztwie lub dochodzeniu bez wtpienia musi by zgodne
z norm kodeksu postpowania karnego. Tak zebrane dowody podlegaj wykorzystaniu w postpowaniu gwnym2. Kryminalistyka, wypracowujc prakseologi prowadzenia postpowania przygotowawczego, opiera si na przepisach procedury karnej.
Powstaje pytanie czy wypracowujc skuteczne postpowanie policjanta w trakcie
czynnoci dochodzeniowo-ledczych naley uwzgldnia reguy etyczne, bdce take
uzupenieniem suby policjanta. Bezsprzecznie wykorzystanie w pracy ledczej zdobyczy kryminalistyki powinno co do zasady dochowywa wartociom etycznym 3.

Etyka a prawo
Policjant, podejmujc jakiekolwiek subowe dziaanie, musi przede wszystkim
skrupulatnie przestrzega prawa. Moe w zwizku z tym pojawi si pytanie, po co
etyka, czy nie jest ona czym jedynie dekoratywnym, kwesti pewnej mody, a zatem w
konsekwencji czym niepotrzebnym4. Jest to pytanie o wzajemny stosunek, jaki zachodzi midzy etyk i prawem. Biorc pod uwag, e policjanta, z jednej strony, wie
1

A. Grski, A. Sakowicz, Prawo karne midzy sprzecznociami: orzecznictwo, legislacja

europejska i legitymacja demokratyczna w procesie tworzenia europejskiego prawa karnego,
[w:] A. J. Szwarc, J.C. Joerden (red.), Europeizacja prawa karnego w Polsce i w Niemczech
podstawy konstytucyjnoprawne, Pozna 2007, s. 27 i n.
2
Szerz. na temat wykorzystania dowodw w postpowaniu sdowym H. Paluszkiewicz, Pierwszoinstacyjne wyrokowanie merytoryczne poza rozpraw w polskim procesie karnym, Warszawa 2008, s. 7 i nast.
3
A. Heijder, Prawa czowieka a Policja, [w:] M. Rg (red.), Policja w spoeczestwie okresu
przejciowego, Szczytno 1995, s. 80.
4
Krytycznie na temat potrzeby odrbnej etyki policji wypowiada si podczas konferencji Policja Europy XXI wieku w kierunku jakoci m.in. prof. M. Filar, zob. szerz. w Sen
o Policji, Gazeta Policyjna 2003, nr 38, s. 1.
92

stosunek podporzdkowania wobec konstytucyjnych organw pastwa, z drugiej natomiast jest on zobowizany do suby narodowi, zagadnienie to przestaje by kwesti
tylko teoretyczn i nabiera take znaczenia praktycznego 5. Wskazany tu wzajemny
stosunek prawa i etyki w decydujcym stopniu zaley od tego, w jaki sposb interpretuje si prawo i moralno6. Sam aksjomat prawo obejmuje swym zasigiem wiele
elementw. Oznacza panujcy porzdek prawny z waciwymi mu treciami norm
prawnych, regulaminami i judykatami sdowymi. Wreszcie terminem tym wskazuje
si konkretne normy prawne w sensie przedmiotowym, jako zobowizanie oraz w sensie podmiotowym, jako czyje uprawnienie7. Akceptujc zaproponowany zakres terminu prawo i pomijajc rne historyczne kierunki krystalizujce podoe tworzenia
prawa istotnym jest odnie si do odpowiedzi na pytanie, co to jest etyka.
Biorc pod uwag rdosw terminu, moemy wycign wniosek, e etyka
wie si z zachowaniem ludzi, z ich postpowaniem. Postpowanie etyczne,
w oglnym odczuciu, to postpowanie zgodne z powszechnie przyjtymi normami
moralnymi, natomiast postpowanie nieetyczne to takie, ktre stoi w sprzecznoci
z tymi normami i jest oceniane negatywnie8. Reasumujc etyk mona zatem okreli
jako filozoficzn i normatywn nauk o moralnoci, ktra opisuje i wyjania, czym jest
dobro i powinno moralna, sumienie, odpowiedzialno oraz co stanowi sens i cel
egzystencji czowieka i jaki jest wpyw dziaania moralnie dobrego i zego na jego
natur9. Przytoczone pojcia same z siebie nie daj jeszcze odpowiedzi na zakres
wzajemnych koherencji midzy prawem a etyk. Obserwowane w literaturze odmiennoci w tej materii s wynikiem rnic w rozumieniu treci podstawowych zwizanych
z genez prawa naturalnego10. W teorii arystotelesowsko-tomistycznej prawo naturalne
dotyczy wycznie czowieka, ma charakter prawa moralnego, a jego podstawowa
zasada zawarta jest w nakazie: dobro naley czyni, a za unika 11. Nurt przeciwny

E. Wiszowaty, Etyka Policji. Midzy prawem, moralnoci i skutecznoci, Warszawa 2011,

s. 29.
6
J. Przygodzki, Odpowiedzialno dyscyplinarna policjanta za czyny bdce przejawem nieprzestrzegania zasad etyki zawodowej. Problem kwalifikacji zachowa policjanta jako czynu
nieetycznego, [w:] P. Jwiak, W.St. Majchrowicza (red.), Odpowiedzialno dyscyplinarna
w Policji, Pia 2011, s. 131. Autor stara si odpowiedzie na pytanie jakie czynniki maj decydowa o zaliczaniu zachowania policjanta jako czynu stanowicego naruszenie zasad etyki
zawodowej.
7
T. Czarnik, Prawo i jego podstawy moralne, [w:] J. Pawlica (red.), Etyka a prawo i praworzdno.
Materiay IX Jagielloskiego Sympozjum Etycznego, Krakw 1997, s. 34.
8
E. Wiszowaty, Etyka Policji ..., op. cit., s. 18.
9
Ibidem, s. 22.
10
Por. B. Szlachta, Nowoytny przeom w pojmowaniu prawa naturalnego, [w:] J. Pawlica
(red.), Etyka..., op. cit., s. 35-40. Autor wskazuje rne idee wywodzenia prawa, poczwszy od
filozofii greckiej (platoska koncepcja wiata idei oraz arystotelesowska koncepcja celowej
struktury natury czowieka) poprzez teologiczne myli chrzecijaskie (nauka w. Augustyna
o porzdku stworzenia, ktry jest wyrazem odwiecznego prawa Boego, oraz w. Tomasza
z Akwinu
o prawie natury jako odbiciu w rozumieniu ludzkim prawa wiecznego, pochodzcego od Boga),
czy te idee owieceniowe (teoria I. Kanta o rozpoznawalnym przez ludzki rozum prawie natury polegajcym na czystych zasadach a priori).
11
M.A. Krpiec, Filozofia prawa, [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. 3, Lublin 2002, s.
505-510.
93

okrelany jest pozytywizmem prawnym12. Jego najbardziej rozpoznawalnym przedstawicielem jest John Austin. Nurt ten przyjmuje, e obowizywalno prawa ma swoje umocowanie tylko w akcie stanowienia podmiotu prawodawczego, ktrym jest pastwo, a jego wano jest niezalena od zasad moralnych. Waciwe oddaje to maksyma wyraona przez Thomasa Hobbesa: Wadza, nie prawda, stanowi prawo 13.
W takim przedstawieniu tre normy prawnej stanowi fakt drugorzdny, ktry
w zalenoci od zapatrywania organu prawodawczego moe by zmieniona. Jej wano zaley wycznie od wzgldw formalnych i proceduralnych. Pozytywizm prawny oddziela wic wewntrzny zwizek midzy prawem a moralnoci. Problemy typu,
czy istnieje co, co nigdy nie powinno zosta prawem, co samo w sobie zawsze jest
niesprawiedliwe, wyklucza z obszaru swojego widzenia, uchylajc si od zagadnienia
prawa niesprawiedliwego.
Teori prawa, w wietle ktrej midzy normami prawnymi i moralnymi nie zachodzi aden zwizek, upowszechni m.in. austriacki prawnik i filozof prawa Hans
Kelsen14. Wedug tej teorii policjant jest funkcjonariuszem pastwa, ktre utosamia
si z prawem, wobec czego jego osobiste sumienie i poczucie odpowiedzialnoci musz ustpi wobec autorytetu pastwa 15.
Dostrzegajc rne koncepcje w rozwaanej tu paszczynie korelacji midzy
prawem a normami etycznymi istotnym jest odniesienie si do systemu prawa polskiego16. Udzielenie odpowiedzi naley poprzedzi odniesieniem si do preambuy Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Ot odwouje si w niej do wartoci oglnoludzkich i ten sposb czy je z pozytywnym porzdkiem prawnym. Oznacza to, e jej
autorzy opowiedzieli si za stanowiskiem kompromisowym, wedle ktrego etyka
i prawo nie wykluczaj si wzajemnie 17. Chocia nie s tosame, to pomimo wystpujcych pomidzy nimi rnic s sobie wzajemnie przyporzdkowane18. Rozwaajc
wzajemny stosunek prawa i etyki trzeba najpierw zauway, e skodyfikowane prawo,
jako formalny akt organu pastwa, normuje jedynie zewntrzne, podlegajce kontroli
zachowania adresatw norm, biorc pod uwag gwnie zasad sprawiedliwoci.
Za jego nieprzestrzeganie gro przewidziane sankcje karne. Swoje normy, majce
przede wszystkim charakter zakazw i nakazw, kieruje do adresatw, jako czonkw
okrelonej zbiorowoci spoecznej19.
Etyka normatywna natomiast na gruncie spostrzee filozoficznych stara si
wskaza wartoci i budowa normy, ktre wywieraj wpyw na godne, udane ycie
czowieka, a w przypadku konfliktu tych wartoci i norm wskazuje, na czym polega
sprawiedliwe rozumne dziaanie20. Podejmujc problem legitymizacji norm prawnych
i granic posuszestwa prawu, odwouje si do pogldw dotyczcych moralnych wartoci. Normy etyczne okrelone jako prawo moralne, nie s tak ostre i precyzyjne, jak
12

E. Wiszowaty, Etyka Policji ..., op. cit., s. 30.

cyt. za E. Wiszowaty, Etyka Policji ..., op. cit., 31.
14
K. Wroczyski, O postawie pozytywistycznej w filozofii prawa, Warszawa 2004 , s.174-176.
15
E. Wiszowaty, Etyka Policji ..., op. cit., s. 31.
16
Por. szerzej H. Izdebski, P. Skuczyski (red.), Etyka zawodw prawniczych. Etyka prawnicza, Warszawa 2006, s. 63.
17
E. Wiszowaty, Etyka Policji ..., op. cit., s. 32.
18
Ibidem.
19
Ibidem.
20
Tak R.B. Brandt, Etyka. Zagadnienia etyki normatywnej i metaetyki (tumaczenie B. Stanosz), Warszawa 1986, s. 72-85.
94
13

przepisy prawa stanowionego, tote poprzez swj teleologiczny charakter wyznaczaj

raczej oglna drog, czy tendencj postpowania 21. Poza tym etyka w swoich ustaleniach odwouje si na og do wewntrznej strony osobowoci czowieka, uznajc jego
autonomi moraln konstytutywn obecnoci sumienia22.
Podstp w toku czynnoci dochodzeniowo-ledczych a zasady etyki zawodowej policjanta
Zgodnie z art. 2 1 pkt 1 k.p.k., celem postpowania karnego jest wykrycie
i pocignicie do odpowiedzialnoci karnej sprawcy przestpstwa, a jednoczenie wyeliminowanie moliwoci ukarania osoby niewinnej 23. Realizacji tego zadania su
rodki przewidziane w przepisach prawa karnego procesowego zawarte przede wszystkim w unormowaniach rozdziau XIX. Bez wtpienia dowody s tym elementem, na
ktrym opiera si caa konstrukcja kadego procesu i maja one dla niego zasadnicze
znaczenie. Otrzymane przy pomocy przeprowadzonych dowodw informacje stanowi
podstaw ustale faktycznych, wacych w konsekwencji na treci decyzji podejmowanych w toku postpowania, w tym take rozstrzygni o gwnym przedmiocie
procesu. Obowizujcy kodeks postpowania karnego wymienia jako dowody wyjanienia oskaronego, zeznania wiadka, opini biegego, dokumenty, ogldziny, wywiad rodowiskowy, eksperyment procesowy, ale nie stanowi to wcale, e w toku procesu karnego nie mog by przeprowadzone rwnie inne dowody, tzw. dowody nienazwane. Mona z nich korzysta pod warunkiem jednak, e s one oparte na wystarczajco zweryfikowanych metodach badawczych, a wynikajce z tych metod ustalenia
s pewne, oraz e wykorzystywane metody ustalenia s pewne, oraz e wykorzystywane metody lub uzyskany dowd nie naruszaj gwarancji procesowych podmiotw
uczestniczcych w procesie. Z drugiej strony, niezalenie od tego, przepisy proceduralne przewiduj szereg ogranicze w uzyskiwaniu dowodw, co wynika z koniecznoci ochrony dbr wyszego rzdu ni interes wymiaru sprawiedliwoci. S to zakazy
dowodowe zabraniajce przeprowadzenia dowodu w okrelonych warunkach lub stwarzajce ograniczenia w pozyskiwaniu dowodw24. Z kolei w art. 171 5 k.p.k. uznano
za niedopuszczalne wpywanie na wypowiedzi przesuchiwanej osoby za pomoc
przymusu lub groby bezprawnej, jak te stosowania hipnozy albo rodkw chemicznych bd technicznych, wpywajcych na procesy psychiczne takiej osoby lub majcych na celu kontrol niewiadomych reakcji jej organizmu w zwizku z przesuchaniem. Sankcj za naruszenie zakazu jest dyskwalifikacja uzyskanego w ten sposb
dowodu (art. 171 7 k.pk.). Powoany przepis wyznacza czyteln granic stosowania
dozwolonych metod uzyskiwania dowodw z osobowych rde dowodowych. Podobn uwag naley odnie do zawartego w art. 171 4 k.p.k. zakazu zadawania pyta
sugerujcych osobie przesuchiwanej treci odpowiedzi.

21

E. Wiszowaty, Etyka Policji..., op. cit., s. 32.

H. Promieska, O podstawach mylenia poliaksjologicznego. (Legitymizm i etyka sumienia),
[w:] J. Pawlica (red.), Etyka..., op. cit., s. 107.
23
J. Kudrelek, I. Wojciechowska, Postpowanie przygotowawcze, wybrane zagadnienia,
orzecznictwo, przykady, Szczytno 2009, s. 62.
24
W. Daszkiewicz, Swoboda wypowiedzi jako przesanka wanoci dowodu w procesie karnym, Pastwo i Prawo 1979, nr 8-9, s. 35.
95
22

Zupenie odmiennie przedstawia si problem uzyskiwania wyjanie, zezna

oraz owiadcze od osb, ktre uczyniy to w warunkach wyczajcych swobod
wypowiedzi (rt. 171 7 k.p.k.). Pojcie owych warunkw jest bardzo nieostre i od
dawna wywouje wiele sporw, przede wszystkim wrd przedstawicieli doktryny
prawa karnego procesowego. Przyczyna takiego stanu rzeczy jest zaniechanie przez
ustawodawc ich zdefiniowania, zarwno w kodeksie postpowania karnego z 1969 r.,
jak i z 1997 r. W czasie prowadzonych w tym obszarze dyskusji, niemal zawsze podnoszono zagadnienie stosowania przez organy procesowe podstpu i jego wpywu na
swobod wypowiedzi osoby przesuchiwanej. Od dawna wiadomo, e podstp naley
do tych rodkw, ktre charakteryzuj si wysok skutecznoci w zwalczaniu przestpczoci25. Z wielu jednak przyczyn jego stosowania spotyka si ze sprzeciwem,
zwaszcza dogmatyki procesu karnego. Wskazuje si, e podstp, czyli wiadome
wprowadzenie w bd wycza swobod wypowiedzi i wobec tego, na mocy art. 171
7 k.p.k. powinien powodowa dyskwalifikacj dowodu. Reprezentanci tego stanowiska akcentuj, e podstp jest nagany z moralnego punktu widzenia. Tylko niewielu
teoretykw jest zdania, e podstp moe by stosowany w procesie karnym, szczeglnie na etapie postpowania przygotowawczego, a uzyskane przy jego pomocy dowody
powinny podlega ocenie organu procesowego przez pryzmat ich wiarygodnoci. Zagadnienie podstpu byo te przedmiotem prac legislacyjnych, mianowicie w wersji
projektu obecnego kodeksu postpowania karnego z 1993 r. uznano za niedopuszczalne wpywanie na wypowiedzi przesuchiwanej osoby za pomoc wiadomego wprowadzenia w bd. W kocu jednak przesanka ta zostaa wyeliminowana i w uchwalonej przez Sejm w dniu 6 czerwca 1997 r. ustawie, a konkretnie w art. 174 4 k.p.k.,
podstp nie zosta zaliczony do niedozwolonych metod przeprowadzania dowodw
z osobowych rde dowodowych. Rwnie w pozostaych przepisach proceduralnych
brak jest takiego zakazu w stosunku do innych ni osobowe rde dowodowych.
Stosowanie podstpu wobec osobowych rde dowodowych
Wykorzystanie podstpnych metod w procesie karnym ma najwiksze znaczenie
przy uzyskiwaniu wyjanie lub zezna w trakcie przesuchania podejrzanego lub
wiadka. Brak wyranej regulacji zakazujcej korzystania z podstpnych metod nie
oznacza, e s powszechnie dopuszczalne, a uzyskane dziki nim dowody bez zastrzee wprowadzane s do procesu i stanowi podstaw ustale faktycznych, na ktrych
jest oparte konkretne orzeczenie26. Na skal problemu naley te spojrze przez pryzmat rodzaju dowodw wykorzystywanych w procesie karnym, ot osobowe rda
dowodowe stanowi ich przewaajc cz, przy czym w wielu sprawach s zasadnicz podstaw rozstrzygni procesowych. Wedug doktryny ludzie stanowi rdo
90% informacji o przestpstwie, gdy dowody rzeczowe dostarczaj tylko 10% takich
informacji27. I jeeli nawet w polskiej rzeczywistoci te proporcje s troch inne, to
i tak to gwnie zeznania wiadkw i wyjanienia podejrzanego s rdem informacji
dla organw cigania i wymiaru sprawiedliwoci pozwalajcych na ocen, czy zostao
popenione przestpstwo. Naley jednak mie na uwadze, i oddziaywanie organw
procesowych nakierowane jest na czowieka, ktrego zdolnoci zapamitania i odtwo25

B. Kurzpa, Podstp w toku czynnoci karnoprocesowych i operacyjnych, Toru 2003, s. 13.

Ibidem, s. 99.
27
C.S. Price, rda informacji, Problemy Kryminalistyki 1961, nr 29, s. 109 110.
96
26

rzenia faktw zapamitanych podlegaj znacznym odchyleniom28. Powodem tego s

zarwno czynniki subiektywne jak i obiektywne. Wrd czynnikw subiektywnych
wyrni mona m.in. stosunek przesuchujcego do osoby przesuchiwanej, stan
emocjonalny przesuchiwanego w czasie dokonywania tej czynnoci, jego sytuacje
prawn, warunki, w jakich dokonywane jest przesuchanie. Oprcz wskazanych czynnikw majcych wpyw na przesuchanie decydujce znaczenie maj przepisy procesowe, okrelajce warunki uzyskiwania dowodu. Odnonie przesuchania wiadka oraz
podejrzanego s to gwnie reguy zawarte w przepisach oglnych rozdziau XIX kodeksu postpowania karnego. Unormowania ustawy okrelaj sytuacj prawn organw postpowania przygotowawczego, z drugiej usiuj stworzy wzgldna rwnowag midzy tymi organami a osobami biorcymi udzia w procesie karnym. Celowi temu su rwnie ograniczenia w zakresie przesuchiwania okrelonych osb, chronice wartoci wyszego rzdu ni interes wymiaru sprawiedliwoci 29.
Wyjtkowa rola przypada tu przepisowi art. 171 k.p.k. , ktry okrela przesanki
wanoci przesuchania osobowego rda dowodowego, wymieniajc jako jeden
z zasadniczych warunkw zapewnienie swobody wypowiedzi osobie przesuchiwanej.
Kade przesuchanie wiadka, podejrzanego oraz biegego powinno odbywa si
w rygorze okrelonym w art. 171 k.p.k., przy jednoczesnym przestrzeganiu innych
norm dotyczcych sytuacji procesowej przesuchiwanych osb. Tre art. 171 k.p.k.
zawiera wprost ograniczenia w stosowaniu enumeratywnie wymienionych metod niedozwolonych takich jak przykadowo budzce liczne kontrowersje kwestie zastosowania hipnozy, narkoanalizy i wariografu. W 7 art. 171 k.pk. prawodawca zawar norm dyskwalifikujc dowd uzyskany w warunkach wyczajcych swobod wypowiedzi. Jednak ustawa nie definiuje owych warunkw wyczajcych swobod wypowiedzi, co oznacza, e kada sytuacja powinna by oceniona indywidualnie przez organy cigania, a zwaszcza wymiaru sprawiedliwoci.
Reasumujc powysze uwagi naley stwierdzi, e w przepisach oglnych wyznaczajcych warunki przeprowadzania dowodw art. 167 174 k.p.k., a take
umieszczonych w innych czciach ustawy, brak jest normy w wyrany sposb zakazujcej stosowania podstpu przy korzystaniu z osobowych rde dowodowych. Nie
oznacza to jednak, e podstpne metody s dozwolone bez jakichkolwiek ogranicze
w czasie przesuchania wiadka, podejrzanego lub biegego. Takiej konkluzji sprzeciwia si bowiem tre art. 171 7 k.p.k. , ktra dyskwalifikuje zeznania, wyjanienia
oraz owiadczenia zoone w warunkach wyczajcych swobod wypowiedzi 30. Problem jest zawarty jednak w tym, e przepisy procedury karnej nie okrelaj pojcia
warunki wyczajce swobod wypowiedzi, pozostawiajc ostateczne jego rozstrzygnicie doktrynie i judykaturze31.
Zagadnienie stosowania podstpu w trakcie przesuchania osobowych rde
dowodowych mona odrbnie odnie do przesuchania wiadka, podejrzanego oraz
biegego. Szacuje si, e w postpowaniu przygotowawczym w cigu roku przesuchiwanych jest ok. 3 miliony osb 32. Wymowa tej liczby jest bezsprzeczna i prowadzi do

28

B. Kurzpa, Podstp w toku czynnoci..., op. cit., s. 98.

Ibidem, s.99.
30
T. Erciski, M. Pachta, Rola zezna wiadkw na tle zasady swobodnej oceny dowodw,
[w:] S. Walto (red.), wiadek w procesie sdowym, Warszawa 1985, s. 148.
31
B. Kurzpa, Podstp w toku czynnoci ..., op. cit., s. 120.
32
Ibidem.
97
29

konkluzji, e dowodu z zezna wiadka nie da si niczym zastpi, a zatem z uwagi na

jego skal oraz znaczenie musi zosta waciwie przeprowadzony, aby nie zosta zdyskwalifikowany33. Zapewniaj to przepisy rozdziau XXI kodeksu postpowania karnego oraz wspomnianego rozdziau XIX. Procesowa pozycja wiadka jest wyznaczona
okrelonymi obowizkami jak rwnie szeregiem uprawnie. Wrd zasadniczych
obowizkw wymieni naley obowizek mwienia prawdy i niezatajania prawdy
sankcjonowanej art. 233 k.k. Wspomniane przepisy regulujce tryb przesuchania
wiadka krystalizuj ramy prawne, ktre musz by przestrzegane przez organ dochodzeniowo-ledczy, aby uzyskany dowd mg by wykorzystany w sprawie 34. Take
przepisy dot. wprost przesuchania wiadka nie stanowi wyranie o zakazie stosowania podstpu. Pewnych treci na temat sposobu realizacji tej czynnoci dostarcza kryminalistyka 35. W nauce tej zwraca si uwag na wymogi waciwej wiedzy z zakresu
psychologii i psychiatrii, jak powinien posiada przesuchujcy, klarownoci zadawanych pyta oraz waciw osobowo realizujcego czynno. Jednak problem podstpu w podrcznikach do kryminalistyki w zasadzie nie jest omawiany 36.
W literaturze przedmiotu wikszo autorw zajmuje stanowisko przeciwne zadawaniu w trakcie przesuchania pyta o charakterze podstpnym a take stosowaniu
podstpu jako metody przesuchania37. Wyranie negatywnie ocenia stosowanie podstpu przy przesuchaniu M. Lipczyska, ktra przez podstp rozumie wprowadzanie
w bd, mogce polega na: uzyskaniu informacji przez potajemne prowadzenie czynnoci dowodowych (np. filmowanie z ukrycia), wyranym lub porednim, niezgodnym
z prawd informowaniu przesuchiwanego (np. o posiadanych informacjach, o sytuacji
procesowej przesuchiwanego i innych osb, o konsekwencjach prawnych) i pytaniach
podchwytliwych38. Stoi ona na stanowisku, e stosowanie pyta podchwytliwych jest
zabronione przez zasady etyki zawodowej. I mimo, e jest do negatywnie nastawiona
do stosowania wszelkiego rodzaju podstpu w procesie karnym, to jednak bardziej
toleruje jego stosowanie w przesuchaniu wiadka ni oskaronego39.

33

T. Erciski, M. Pachta, Rola zezna , op. cit., s. 150.

Por. szerzej na temat ram prawnych podejmowania wstpnych czynnoci przez policjanta
w zwizku ze zdarzeniem przestpnym J. Curyo, Przyjcie informacji o przestpstwie. Postpowanie sprawdzajce. Odmowa wszczcia postpowania. Wszczcie postpowania przygotowawczego, Pia 2011, s. 18 i nast.
35
J. Widacki (red.), Kryminalistyka, Warszawa 1999, s. 72-91; T. Hanausek, Kryminalistyka,
Warszawa 2004, s. 190-202.
36
Por. M. Kulicki, Kryminalistyka, Wybrane problemy teorii i praktyki ledczo-sdowej, Toru
1994. Autor ten jest przeciwny stosowaniu pyta o charakterze podstpnym.
37
G. Kopczyski, M. Szostak, Kryminalistyczna problematyka przesuchania wiadka na tle
nowego kodeksu postpowania karnego, [w:] L. Bogunia (red.), Nowa kodyfikacja prawa karnego, t. III, Wrocaw 1998, s. 233; E. Rosengarten, Problematyka pyta w postpowaniu dowodowym, Palestra 1978, nr 2, s. 62-63; M. Lipczyska, Zasada swobodnej wypowiedzi a problem stosowania podstpu przy przesuchaniu, Zeszyty Naukowe Akademii Spraw Wewntrznych 1983, nr 33, s. 166; P. Kruszyski, Zasada domniemania niewinnoci w polskim procesie
karnym, Warszawa 1983, s. 113; A. Kaftal, Niektre zagadnienia prawa dowodowego w wietle
k.p.k. z 1969 r., Pastwo i Prawo 1970, nr 1, s. 52-53.
38
M. Lipczyska, Zasada swobodnej , op. cit., s. 167.
39
Ibidem, s. 170.
98
34

W innym jednak opracowaniu Autorka spostrzega zoono zajtego stanowiska wykluczajcego stosowanie podstpu, a w nim zadawanie pyta podstpnych 40.
Biorc pod uwag, e pytania podstpne mog mie na celu kontrol prawdziwoci
skadanych zezna lub wyjanie, lub wykazanie ich faszu, sytuacja staje si zoona.
Sformuowanie ostatecznego sdu w takim wypadku jest niepozbawione kontrowersji
i wtpliwoci. Jest to o tyle zrozumiae, e zadanie wiadkowi pytania podstpnego
w czasie przesuchania i uzyskanie dowodu korzystnego dla podejrzanego moe de
facto prowadzi do uniewinnienia go od postawionego zarzutu41. Nie mona tu mwi
o automatycznej dyskwalifikacji zezna na podstawie art. 171 7 k.p.k. jako uzyskanych w warunkach wyczajcych swobod wypowiedzi. Przykad ten uwypukla zoon kwesti granic etycznych, rozdzielajcych dopuszczalne pytania zmierzajce
porednio do wykrycia prawdy, od nieetycznego podstpu. I mimo e wykrycie prawdy materialnej nie moe by realizowane z naruszeniem prawa i podstawowych zasad
etycznych, pewne wtpliwoci w tym zakresie wystpuj 42. Powoywanie si na zasady
etyczne np. w sprawie o wyjtkowo odraajce zabjstwo, take nie w kadym przypadku bywa przekonujce. Taktyka kryminalistyczna koncentrujc si na sposobach
wykrywania przestpstw musi uwzgldnia take i te, ktre a priori budz kontrowersje etyczne, nie mniej nie s zabronione przez normy prawa. Oceniajc zachowanie
organu procesowego, tzn. jego funkcjonowanie, naley bra te pod uwag skal, natenie i cel zastosowanego podstpu. Jego natenie moe by zrnicowane, tzn. od
niewinnego z pozoru pytania podchwytliwego do stanowczego przyobiecania niezgodnych z prawd kuszcych korzyci natury procesowej lub osobistej43. Gwnym regulatorem i wyznacznikiem postpowania policjanta w pracy dochodzeniowo- ledczej s
przede wszystkim przepisy zawarte w kodeksie postpowania karnego 44. Obowizujce policjanta w czasie suby zasady etyki zawodowej co do zasady nie s sprzeczne
z normami prawa, nie mniej mog niekiedy krpowa skuteczno jego dziaa. Praca
dochodzeniowo-ledcza obfituje w sytuacje wymagajce od policjanta wyczucia granicy, ktrej przekracza nie powinien. Granica ta jest zazwyczaj delikatna i przepisy
prawa dokadnie jej nie wyznaczaj. Na przykad wymagana od policjanta przebiego
w prowadzeniu przesuchania moe przeksztaci si w podstp, ktry w ujciu moralnym ma zabarwienie negatywne. Policja by skutecznie wypenia naoone na ni zadania ustawowe, nie moe wyrzec si cakowicie podstpu czy innych podobnych metod nie zawsze nieskazitelnie czystych, zgodnych z zasadami etyki. Na przebiego
i chytro wiata przestpczego musi odpowiada niemniejsz przebiegoci i pomysowoci. Jak podkrela J. Widacki, nie moe da si cakowicie rozbroi w imi czystoci moralnej45. Nie naley jednak przyjmowa tego stanowiska bdnie i uznawa,
e zasady etyki krpuj policjanta w skutecznym postpowaniu.

40

M. Lipczyska, Z. Czeszejko-Sochacki, Technika i taktyka zadawania pyta w procesie

a rola adwokata, Warszawa 1980, s. 107.
41
B. Kurzpa, Podstp w toku czynnoci, op. cit., s. 120.
42
Ibidem, s.125.
43
Ibidem, s. 97.
44
E. Legowicz, Problemy moralne w pracy operacyjnej i dochodzeniowo-ledczej policji,
[w:] J. Czerniakiewicz (red.), Wybrane zagadnienia etyki policji, Szczytno 1997, s. 56.
45
J. Widacki, Etyczne problemy w kryminalistyce. Zarys problematyki, [w:] J. Widacki (red.),
Problematyka etyczna w kryminalistyce. Materiay V sympozjum Metodologii Kryminalistyki
i Nauk Pokrewnych, Katowice 1984, s. 130.
99

Istotnym jest, e pozycja procesowa wiadka jest szczeglna, gdy niezalenie

od przynalenych mu uprawnie oraz istniejcych zakazw dowodowych, ma obowizek mwienia prawdy i to pod prgieem odpowiedzialnoci karnej sankcjonowanej
w art. 233 k.k.
Dla oceny dopuszczalnoci stosowania podstpu naley jeszcze raz przypomnie, e aktualnie aden przepis procedury karnej nie zabrania stosowania tej metody. Zupenie czym innym jest tu ocena postpowania przesuchujcego, ktra moe
by traktowana jako nie w peni etyczna. Odnoszc si natomiast do uzyskanego dowodu z zezna wiadka, gdy w trakcie czynnoci posuono si podstpem naley dokona stwierdzenia czy zoona obietnica czy bdnie udzielone pouczenie stanowiy
na tyle silny impuls, e wyczyy swobod wypowiedzi osoby przesuchiwanej. Naley w peni podzieli pogld W. Daszkiewicza, e s sytuacje, kiedy prowadzi on do
tego, ale jakiekolwiek utosamianie sytuacji podstpu z sytuacj braku swobody wypowiedzi jest niewaciwe46. Jak podkrela B. Kurzpa wynika z niego, e zezna
zoonych z tej motywacji nie mona automatycznie dyskwalifikowa na podstawie
art. 171 6 k.p.k. (aktualnie art. 171 7 k.p.k. uwaga J.K.), lecz powinny one zosta
ocenione w ramach art. 7 k.p.k. i dopiero ich swobodna ocena pozwoli na wczenie do
podstawy orzeczenia bd wyeliminowanie 47.
Podzielajc pogld T. Hanauska, e w ramach przesuchania podejrzanego niektre formy podstpu mog by uznane za dopuszczalne, lecz tylko w postaci np. jednostkowych wypowiedzi, ktre nie stanowi zabiegw, a wic pewnych kompleksw dziaa. Jednake nawet takie jednostkowe formy podstpu obwarowane s pewnymi warunkami, a mianowicie:
1) stosowanie podstpu nie moe by realizowane w sposb sprzeczny z prawem,
a wic np. przy uyciu groby lub poprzez tworzenie sytuacji przymusowych,
2) niedopuszczalne jest wprowadzenie podejrzanego w bd dotyczcy jego sytuacji procesowej lub jego uprawnie procesowych,
3) nie wolno podejrzanego wprowadza w bd poprzez dawanie mu obietnic,
ktrych spenienie nie jest zalene od prowadzcego przesuchanie ani takich,
z ktrych dajcy te obietnice nie zamierza si wywiza,
4) nie wolno podejrzanego wprowadza w bd dotyczcy jego stanu zdrowia albo sytuacji osobistej jego lub osb mu bliskich 48.
Podane przesanki stosowania podstpu w toku przesuchania s bardzo oglne
i za kadym razem w toku wykonywania czynnoci musz by poddawane indywidualnej ocenie. Trudno jest bowiem ustali jedn uniwersaln granic, gdzie kocz si
pewne powszechnie stosowane i nie wywoujce zastrzee formy zachowa taktycznych, a zaczyna si wiadome i celowe wprowadzanie w bd podejrzanego (wiadka)
przez te organy. Niezalenie od przyjtych rozwiza prawnych w tej kwestii, naley
uwzgldnia rwnie zasady etyki zawodowej. Nie powinno si jednak te traci
z obszaru widzenia zrnicowania sprawcw popenianych czynw i ich charakteru,
a to oznacza konieczno stosowania rnych sposobw postpowania organw cigania i wymiaru sprawiedliwoci, przy zachowaniu jednak wymogu braku konfliktu
46

W. Daszkiewicz, Taktyka kryminalistyczna a procesowe gwarancje jednostki i prawa obywatelskie, Pastwo i Prawo 1985, nr 3, s. 61.
47
B. Kurzpa, Podstp w toku, op. cit., s. 121.
48
T. Hanausek, Kryminalistyka, s. 220-221.
100

z obwizujcymi przepisami49. Uycie podstpu czsto stwarza szans wyjcia z pewnego impasu dowodowego i nie ma powodu, aby z takiej moliwoci nie skorzysta 50.
Przykadem moe by nastpujca sytuacja:
Ciao 13-letniej Kristen Sumstad zostao zostao znalezione w pudle po telewizorze, na tyach sklepu RTV w Magnolii, w stanie Waszyngton, 12 listopada 1982 r.
Dziewczynka zostaa zgwacona i uduszona paskiem od szlafroka. Na zwokach ujawniono lady nasienia.
Ponad 20 lat pniej, 37-letni przedsibiorca z New Jersey, John Athan, otrzyma od kancelarii prawniczej listowne zaproszenie do wzicia udziau w obywatelskiej
akcji prawnej przeciwko opatom parkingowym. Odpisa, zaklei kopert, zwilajc
jzykiem jej krawd i odesa nadawcy. W rzeczywistoci by to policyjny podstp:
Athan, rwienik ofiary i jej ssiad, by osob podejrzewan o zabjstwo sprzed dwch
dekad. Policja spodziewaa si, e uzyska dziki temu trikowi DNA Athana i si nie
przeliczya.
W maju 2007 r. Sd Najwyszy stanu Waszyngton stosunkiem gosw 6:3 zaaprobowa dowd z opinii genetycznej, mimo i u jego rda lea policyjny podstp.
Athan zosta skazany na 10 do 20 lat pozbawienia wolnoci51.
Zdajc sobie spraw, e podana sytuacja dotyczy amerykaskiego systemu prawa, gdzie policyjne blefy czy triki s wykorzystywane w o wiele szerszym zakresie,
niemniej pewne elementy taktyki ledczej s dopuszczalne take w systemie polskiego
prawa52. Poszanowanie prawdy i prawa wydaje si, e nie stoi w opozycji do godnoci
czowieka chronionej zarwno prawem jak i zasadami etyki zawodowej policjanta.
Oddalenie prawdy powoduje upadek moralnoci i prawa, upadek godnoci. W walce
z przestpczoci dziaalno Policji jest uwikana w konfliktowo pragmatycznego
procesu wykrywczego z udziaem jego uczestnikw, ktrym przysuguj okrelone
gwarancje prawne. Procedury te powinny by bezwzgldnie przestrzegane, a prawa
czowieka i wolnoci poszanowane. Przyjmujc jednak, e podstp, pod pewnymi warunkami dopuszczalny normami prawa, nie narusza zasad etyki zawodowej. Zasady
etyki zawodowej stanowi wzmocnienie norm prawa i trudno byoby przyjmowa,
e postpowanie zgodne z prawem jest postpowaniem naruszajcym zasady etyki.
W zakresie podniesionej tu problematyki zasadniczy nurt sporu wie si z przyjciem
tezy o dopuszczalnoci w polskiej procedurze karnej podstpu. Opowiadajc si za
jego prawn dopuszczalnoci nie sposb zaj stanowisko, e korzystanie z niego
49

B. Kurzpa, Podstp przy zwalczaniu przestpczoci zorganizowanej, Prokurator 2001,

nr 1, s. 46-47.
50
M. Makowiak, Moliwo stosowania podstpu w postpowaniu przygotowawczym na tle
przepisw polskiej procedury karnej, Prokurator 2000, nr 3, s. 77.
51
T. Johnson, Ruse to get suspect`s DNA upheld - very scary, privacy expert says, Seattle
Post Intelligencer z 10 maja 2007, cyt. za J. Wjcikiewicz, V. Kwiatkowska Wjcikiewicz,
Granice podstpu w przesuchaniu podejrzanego, [w:] V. Konarska Wrzosek, J. Lachowski,
J. Wjcikiewicz, Wzowe problemy prawa karnego, kryminologii i polityki kryminalnej. Ksiga pamitkowa ofiarowana Profesorowi Andrzejowi Markowi, Toru 2010, s. 76.
52
J. Wjcikiewicz wskazuje, e proste kamstwo typu mamy twoje DNA jest dopuszczalne,
gdy nie wycza swobody wypowiedzi ani nie jest podstpnym zabiegiem, w przeciwiestwie np. do kamstwa co do stanu zdrowia podejrzanego i jego czonkw jego rodziny, ktre
nie tylko wyczaoby swobod wypowiedzi (art. 171 par. 7 k.pk.), ale take mogoby by
uznane za zncanie si psychiczne nad podejrzanym (art. 246 k.k.), tak J. Wjcikiewicz,
V. Kwiatkowska Wjcikiewicz, Granice podstpu..., op. cit., s. 82.
101

w toku czynnoci dochodzeniowo-ledczych przez policjanta narusza zasady etyki 53;

aczkolwiek autor dostrzega kontrowersyjno zajtego stanowiska 54. Moliwe
w zwizku z tym jest te przyjcie, e podstp mieci si w ramach taktyk stosowanych przy przesuchaniu, jest zgodny z punktu widzenia procedury, ale moe podlega
osdowi z punktu widzenia etyki55.
Take T. Grzegorczyk, cho ma pewne wtpliwoci w stosowaniu podstpu
w postpowaniu karnym, to nie podziela pogldu, e wprowadzenie w bd lub faszywe obietnice (jeli nie stanowi groby) wyczaj swobod wypowiedzi. Uwaa,
e nie mona w tych sytuacjach stworzy oglnej, uniwersalnej reguy postpowania,
a raczej dokonywa oceny w konkretnej sprawie56. Nie bez racji puentuje, e wprowadzenie w tym zakresie surowego zakazu, przy nieostroci omawianych tu poj, mogoby zreszt stworzy pole do naduy po stronie obrony. Praktycznie mona by bowiem podway, powoujc si na wprowadzenie w bd czy stosowanie obietnic, kade przesuchanie poza sdowe57.

53

Jeeli stanowioby to naruszenie zasad etyki to wizaoby si to z odpowiedzialnoci dyscyplinarn policjanta, szerzej na temat odp. dyscyplinarnej S. Maj, Postpowanie dyscyplinarne
w subach mundurowych, Warszawa 2008, s. 18 i nast.
54
Z. Sobolewski, Kontrowersyjne kwestie zakazw dowodowych w nowym kodeksie postpowania karnego, [w:] Nowa kodyfikacja karna. Kodeks postpowania karnego. Zagadnienia
wzowe, Warszawa 1997, s. 169. Autor stwierdza, e nie tylko w ramach czynnoci operacyjnych, lecz take w ramach taktyki przesuchania jest miejsce na pewne podstpne wybiegi, pod
warunkiem, e to nie grozi wyprodukowaniem faszywego dowodu.
55
P. Hofmaski, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postpowania karnego. Komentarz, t.1, Warszawa 1999, s. 639.
56
T. Grzegorczyk, [w:] T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postpowanie karne, Warszawa
1999, s. 437.
57
Ibidem.
102

Marcin Lisowski

Zasady etyki zawodowej funkcjonariuszy Centralnego Biura

Antykorupcyjnego i odpowiedzialno za ich nieprzestrzeganie
na tle uregulowa obowizujcych w innych subach

Centralne Biuro Antykorupcyjne zostao utworzone w 2006 r. jako suba specjalna do spraw zwalczania korupcji w yciu publicznym i gospodarczym, w szczeglnoci w instytucjach pastwowych i samorzdowych, a take do zwalczania dziaalnoci godzcej w interesy ekonomiczne pastwa. Biorc pod uwag okrelony w ten sposb zakres zada CBA nie moe budzi najmniejszych wtpliwoci, e przestrzeganie
zasad etyki zawodowej stanowi w dziaalnoci tej suby niezwykle donios kwesti.
Da temu wyraz ustawodawca, zaliczajc przestrzeganie zasad etyki zawodowej do
podstawowych obowizkw funkcjonariusza CBA, wyraonych ju w rocie przysigi,
okrelonej w art. 51 ust. 1 ustawy z dnia 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym (tekst jedn. Dz. U. z 2012 r. poz. 621), zwanej dalej ustaw o CBA.
Trzeba przy tym pamita, e zgodnie z art. 48 ust. 3 sub w CBA moe peni wycznie osoba wykazujca nieskaziteln postaw moraln, obywatelsk i patriotyczn.
Przepis ten zapobiega przyjmowaniu do suby osb, ktre nie byyby w stanie speni
podwyszonych standardw etycznych, ktrych respektowania naley wymaga od
funkcjonariuszy antykorupcyjnej suby specjalnej.
Ustawa o CBA nie precyzuje katalogu zasad etyki zawodowej, do ktrych przestrzegania zobowizani s funkcjonariusze. Czyni to natomiast decyzja nr 48/07 Szefa
Centralnego Biura Antykorupcyjnego z dnia 21 listopada 2007 r. w sprawie Kodeksu
etyki zawodowej funkcjonariusza Centralnego Biura Antykorupcyjnego. W treci tej
decyzji wskazano, e ratio legis wprowadzenia owego Kodeksu etyki funkcjonariusza
Centralnego Biura Antykorupcyjnego, stanowi przede wszystkim ochrona dobra suby
i dobrego imienia funkcjonariuszy CBA. Co istotne, decyzja okrela szczeglny sposb zaznajamiania si funkcjonariuszy z treci ww. kodeksu. Mianowicie, kady
z nowo przyjtych do suby funkcjonariuszy ma obowizek zaznajomienia si z jego
treci, a pisemne potwierdzenie tego faktu wcza si do jego akt osobowych. Rozwizanie to podkrela szczegln donioso znajomoci i przestrzegania norm etycznych w subie w CBA. W przypadku pozostaych jawnych aktw wewntrznych szefa
CBA, poprzestaje si bowiem na udostpnieniu ich treci do wiadomoci funkcjonariuszom CBA poprzez opublikowanie ich w Dzienniku Urzdowym CBA.
Sam Kodeks etyki funkcjonariusza CBA, stanowicy zacznik do decyzji
nr 48/07, skada si z 26 paragrafw, z ktrych 25 stanowi przepisy merytoryczne,
konstruujcy poszczeglne normy etyczne, natomiast ostatni paragraf stanowi, e ilekro w Kodeksie jest mowa o funkcjonariuszu CBA, naley przez to rozumie take
pracownikw CBA. W dalszej czci niniejszego artykuu zostan przedstawione uregulowania kodeksu, w kontekcie zapisw funkcjonujcych w innych tego rodzaju
aktach, obowizujcych w Policji, Stray Granicznej, Subie Celnej, Biurze Ochrony
Rzdu, Wojsku Polskim, a take subie cywilnej. Punktami odniesienia s zatem odpowiednio: Zasady etyki zawodowej policjanta wprowadzone zarzdzeniem nr 805
103

Komendanta Gwnego Policji z dnia 31 grudnia 2003 r.; Zasady etyki zawodowej
funkcjonariuszy Stray Granicznej wprowadzone zarzdzeniem nr 11 Komendanta
Gwnego Stray Granicznej z dnia 20 marca 2003 r.; Kodeks etyki funkcjonariusza
Suby Celnej, Zasady etyki zawodowej funkcjonariusza Biura Ochrony Rzdu, wprowadzone zarzdzeniem nr 2 Szefa Biura Ochrony Rzdu z dnia 25 stycznia 2006 r.,
Kodeks etycznego postpowania onierzy, wprowadzony decyzj nr 125/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 14 kwietnia 2011 r. w sprawie wprowadzenia kodeksu
etycznego postpowania pracownikw i onierzy, a take Kodeks etyki suby cywilnej
wprowadzony zarzdzeniem nr 114 Prezesa Rady Ministrw z dnia 11 padziernika
2002 r. w sprawie ustanowienia Kodeksu etyki suby cywilnej. Poza zakresem zainteresowania pozostawione zostay natomiast uregulowania dotyczce funkcjonariuszy
sub, ktre nie poday do wiadomoci publicznej obowizujcych w ich strukturach
kodeksw etycznych.
Zastosowane w Centralnym Biurze Antykorupcyjnym ujcie kodeksu norm
etycznych jest zblione do przyjtego w innych wymienionych subach, jednake
z jednym istotnym wyjtkiem. Wyrnia si niewtpliwie na tym tle Kodeks etycznego
postpowania pracownikw i onierzy, wprowadzony decyzj nr 125/MON Ministra
Obrony Narodowej z dnia 14 kwietnia 2011 r. Tene kodeks koncentruje si bowiem
wycznie na relacjach pomidzy pracownikami resortu obrony a kontrahentami, zmierzajc do uniknicia sytuacji korupcyjnych, niedopuszczalnego lobbingu i konfliktu
interesw. Kodeks etyki funkcjonariusza CBA jest natomiast regulacj kompleksow,
obejmujc wszystkie gwne sfery dziaalnoci funkcjonariusza, zarwno na paszczynie zawodowej, jak i prywatnej.
Nieco odmiennoci wykazuje rwnie Kodeks etyki suby cywilnej, ktrego
podstawow ide jest zapewnienie sprawnoci dziaania organw administracji publicznej, poprzez wyznaczenie czterech gwnych zasad: rzetelnoci, kompetencji,
bezstronnoci i neutralnoci politycznej. Niewtpliwie nakada on na swoich adresatw
mniej rygorw, prno tu chociaby szuka zasad dotyczcych wygldu, nie obejmuje
on rwnie w zasadzie kwestii wewntrzsubowych. Naley jednak pamita o specyfice tzw. sub mundurowych, z ktrymi wi si dalej idce ograniczenia. Niezalenie od tego cz spord norm etycznych obowizujcych w subie cywilnej posiada
swoje odpowiedniki w kodeksach obowizujcych w takich instytucjach jak CBA czy
Policja.
Wspomniano ju o pozasubowej sferze zachowa funkcjonariusza jako jednym z obszarw regulacji kodeksw etycznych. Ewenementem Kodeksu etyki funkcjonariusza CBA jest w tym kontekcie podkrelenie ju w przepisie wstpnym, e zawarte w nim zasady dotycz zarwno dziaa funkcjonariusza w subie, jak i poza ni.
Nie oznacza to oczywicie, e wszystkie zawarte w nim normy daj si wprost zastosowa do ycia prywatnego, cz z nich bowiem jest tego rodzaju, e znajduj zastosowanie jedynie w sferze subowej na przykad zakaz uczestnictwa w strajkach czy
nakaz dbaoci o powierzone mienie publiczne. Z kolei w niektrych innych kodeksach
mona znale normy, ktre wprost odnosz si do zachowa pozasubowych dotycz tego chociaby postanowienia zawarte w rozdziale III Zarzdzenia Szefa Biura
Ochrony Rzdu w sprawie zasad etyki zawodowej funkcjonariuszy Biura Ochrony
Rzdu. Niewtpliwie jednak tak wyranie wyraony zamiar objcia rwnie pozasubowego obszaru zachowa funkcjonariuszy stanowi specyfik Kodeksu etyki funkcjonariusza CBA. Trzeba przy tym pamita, e w zasadzie wszystkie regulacje z zakresu
etyki dotycz po czci kwestii z pogranicza ycia publicznego i prywatnego. W ka104

dym kodeksie mona bowiem wyrni szereg norm, ktrych celem jest zapobieganie
uzyskiwania przez funkcjonariuszy nienalenych korzyci z tytuu penionej funkcji,
ktre to korzyci mogliby spoytkowa w sferze prywatnej. Oprcz tego kodeksy zawieraj pewn ilo norm o charakterze oglno-programowym, jak te uregulowania
dotyczce relacji wewntrzsubowych. Wydaje si jednak, e to ten pierwszy rodzaj
norm stanowi esencj omawianych kodeksw etycznych, albowiem to one maj zapobiega naduywaniu penionego stanowiska dla partykularnych interesw, co z pewnoci stanowi jedno z najwikszych zagroe dotyczcych funkcjonariuszy sub publicznych.
W Kodeksie etyki funkcjonariusza CBA problematyki tej dotycz uregulowania
8-12. Zawarto w nich nastpujce normy: zakaz wykorzystywania zajmowanego
stanowiska do osigania prywatnych korzyci materialnych, zakaz wykorzystywania
stanowiska, a w szczeglnoci uzyskanych informacji, do celw prywatnych, zasada
unikania konfliktu interesw, unikanie prezentw i innych form gratyfikacji. Normy te
s swego rodzaju standardem w omawianych kodeksach etycznych, jednak sposb ich
ujcia jest rny w zalenoci od rodzaju zada danej instytucji. Oczywistym jest,
e w przypadku suby takiej jak Biuro Ochrony Rzdu, ktrej dziaalno nie polega
na bezporednim kontakcie z interesantami, zagroenie naduycia stanowiska wystpuje w mniejszym nasileniu, brak jest bowiem z reguy osb zainteresowanych udzieleniem korzyci takiemu funkcjonariuszowi. W przypadku natomiast CBA, podobnie jak
i Policji, Stray Granicznej czy Suby Celnej, ryzyko posuenia si stanowiskiem dla
osignicia prywatnych celw niewtpliwie wzrasta. Dlatego te kodeksy etyczne
obowizujce w tych subach reguluj omawian kwesti w sposb bardziej szczegowy.
Warto w tym miejscu zatrzyma si nad uregulowaniem dotyczcym wykorzystywania uzyskanych informacji do celw prywatnych. Obowizujca w tym zakresie
regulacja 9 Kodeksu etyki funkcjonariusza CBA wzorowana jest na 12 Zasad etyki
zawodowej policjanta, co naley uzna z trafne, gdy zapis ten dobrze ujmuje obydwa
aspekty niedopuszczalnego przepywu informacji pomidzy sfer subow a prywatn. Znaczenia tego problemu nie sposb przeceni. Jest tak dlatego, e stosunkowo
atwo jest kontrolowa napyw dbr materialnych do majtku funkcjonariusza su
temu przede wszystkim powszechne owiadczenia o stanie majtkowym. Tymczasem
nie mona zapomina, e funkcjonariusz wykonujcy czynnoci subowe uzyskuje
okrelone, czasem bardzo istotne informacje, ktre nie s znane ogowi. Informacji
tych, w przeciwiestwie do przedmiotw materialnych, ktrymi posuguje si w trakcie tych czynnoci nie moe "zostawi" w miejscu penienia suby, lecz dysponuje
nimi przez cay czas. Niewtpliwie moe zatem zrodzi si pokusa ich wykorzystania.
Najprostszy przykad to nabycie rzeczy, ktrej warto ma, wedug posiadanych informacji, w niedugim czasie wzrosn. Drugim aspektem tej kwestii jest moliwo
wykorzystywania narzdzi dostpnych na zajmowanym stanowisku do poczynienia
ustale istotnych z punktu widzenia sfery prywatnej funkcjonariusza. Niewtpliwie
jednak tego rodzaju sytuacje s daleko mniej uchwytne ni przysporzenia majtkowe
na rzecz funkcjonariuszy czy nawet dotyczce ich korzyci osobiste; nakazuje to zwrci szczegln uwag na wypenianie tej wanie normy etycznej.
O tym, e uzyskiwanie korzyci majtkowych lub osobistych w zwizku z penion funkcj jest sprzeczne z etyk, nie trzeba nikogo przekonywa, w wikszoci
wypadkw tego rodzaju zachowanie stanowio bdzie zreszt nie tylko naruszenie
normy etycznej, ale wrcz przestpstwo. Wypada jednak powici chwil uwagi zja105

wisku, ktre stanowi swego rodzaju "przedpole" korupcji, a mianowicie konfliktowi

interesw. Zjawisko to wybiega zreszt poza problematyk administracji publicznej,
daje si bowiem rwnie zaobserwowa w organizacjach o charakterze prywatnym.
Obowizujce w tej materii uregulowanie 10 Kodeksu etyki funkcjonariusza CBA
stanowi swoist trawestacj odpowiedniego zapisu Kodeksu etyki funkcjonariusza
Suby Celnej, definiujcego konflikt interesw jako sytuacj, w ktrej sprawy prywatne koliduj ze sprawami subowymi. Rwnie i to ujcie naley uzna za ze wszech
miar trafne. Wicej problemw moe natomiast nastrcza przeniesienie tej normy na
poziom praktyki. Wydaje si, e zagroenie konfliktem interesw wystpuje przede
wszystkim tam, gdzie dochodzi do podejmowania decyzji, ktre mog bezporednio
lub porednio dotyczy rwnie sytuacji samego decydenta. Dlatego te problem ten
dotyczy przede wszystkim politykw, urzdnikw zaatwiajcych sprawy, a take osb
zarzdzajcych w korporacjach. Jednak rwnie w subach zajmujcych si zwalczaniem przestpczoci moe doj do sytuacji, kiedy dziaania podejmowane przez funkcjonariusza mog znajdowa odniesienie w stosunku do jego samego, osb zwizanych
z nim wizami towarzyskimi czy rodowiskowymi. Dlatego tak wane jest unikanie
sytuacji, w ktrych funkcjonariusze zajmuj si sprawami majcymi chociaby poredni zwizek z ich dziaalnoci osobist. Gwny ciar niedopuszczenia do takiego
stanu spoczywa oczywicie na przeoonych funkcjonariuszy, jednak kady funkcjonariusz powinien mie na wzgldzie potencjalne podejrzenia o stronniczo czy interesowno, std te taki, a nie inny zapis w kodeksie etyki.
Wspomniano ju o tym, e kodeksy etyczne zawieraj szereg postanowie
o charakterze oglnym, wyznaczajcych zasady zachowania si przedstawicieli danej
suby w spoeczestwie, a take wzgldem wykonywanego zawodu. W przypadku
Kodeksu etyki funkcjonariusza CBA s to przepisy 1-7 i 13-17. Mowa tu o normach tak oglnych jak zasada dbaoci o dobro Rzeczypospolitej Polskiej i zasada
legalizmu, nieco bardziej szczegowych, jak zasada prymatu dobra publicznego, rzetelnoci i profesjonalizmu, zasada poszanowania praw i godnoci osb trzecich, zasada
poprawnego zachowania, obejmujca rwnie kultur osobist i wygld, jak i normy,
mona by powiedzie "techniczne", jak zasada zachowania tajemnicy, doskonalenia
wiedzy, oraz zasada dbania o powierzone mienie. Oprcz tego w zakresie tym zawieraj si uregulowania majce oddziaywa na wiadomo funkcjonariuszy, afirmujce
wartoci takie jak godno osobista, patriotyzm, uczciwo, odpowiedzialno i solidarno zawodowa, a take neutralno polityczna. Nie umniejszajc znaczenia tych
norm w kodeksach etycznych, wypada stwierdzi, e w ich przypadku znacznie trudnie
jest wyprowadzi wniosek o ich naruszeniu konkretnym zachowaniem funkcjonariusza. Mamy tu bowiem do czynienia z licznymi klauzulami generalnymi, ktre osabiaj
warto normatywn poszczeglnych uregulowa. Normy te maj raczej na celu przeniesienie na grunt kodeksw etycznych uregulowa majcych swoje rdo nierzadko
w przepisach rangi konstytucyjnej. Mona sobie oczywicie wyobrazi zachowania
funkcjonariuszy, ktre w sposb bezporedni bd naruszay tego rodzaju normy, jak
na przykad dyskryminowanie pod wzgldem rasy, czy te naruszenie tajemnicy, ktre
notabene moe take podlega odpowiedzialnoci karnej. Z uwagi na uregulowanie art.
73 ust. 1 ustawy o CBA, zakazujcego funkcjonariuszom nie tylko uczestnictwa
w partiach politycznych, ale nawet brania udziau w ich dziaalnoci, w przypadku
naruszenia tego zakazu w oczywisty sposb aktualizuje si natomiast odpowiedzialno dyscyplinarna. W wikszoci wypadkw normy te bdzie mona jednak zastosowa, na paszczynie sankcji, co najwyej w zestawieniu z innymi przepisami, a cza106

sem, jak w wypadku zasady doskonalenia, bdzie to dalece utrudnione. Nie mona
jednak zapomina o innych istotnych sposobach oddziaywania na funkcjonariusza.
Ju sam fakt szczeglnego trybu zapoznawania si funkcjonariusza CBA z treci kodeksu etyki powinien skania go do poszanowania jego treci w codziennej subie.
Nie bez znaczenia wydaje si take tre art. 129 ust. 5 ustawy o CBA, w myl ktrego
przeoony dyscyplinarny moe odstpi od ukarania, jeeli waciwoci i warunki
osobiste funkcjonariusza i dotychczasowy przebieg suby uzasadniaj przypuszczenie,
e pomimo ukarania bdzie on przestrzega dyscypliny subowej i zasad etyki zawodowej. Mona wic powiedzie, e przestrzeganie zasad etycznych opaca si funkcjonariuszowi, gdy moe on dziki temu liczy na agodniejsze potraktowanie w
przypadku wszczcia przeciwko niemu postpowania dyscyplinarnego.
Jeeli chodzi o samo ujcie omawianych norm, to mamy tu do czynienia
z dostosowaniem regulacji do specyfiki dziaania Centralnego Biura Antykorupcyjnego. Z tego wzgldu kodeks nie zawiera uregulowa znanych z Zasad etyki zawodowej
policjanta, dotyczcych kwestii uycia broni i rodkw przymusu bezporedniego, czy
te sposobu zachowania przy zawiadamianiu ofiar przestpstwa lub ich bliskich o zaistniaych zdarzeniach. W praktyce bowiem skala uycia rodkw przymusu bezporedniego przez CBA jest niewspmierna do wystpujcej w Policji; rwnie charakter przestpstw podlegajcych ciganiu powoduje, e kwestie praw ofiary nie znajduj
si na pierwszym planie. W tym obszarze Kodeksowi etyki funkcjonariusza CBA najbliej do Zasad etyki zawodowej funkcjonariuszy Stray Granicznej, ktre zawieraj
wiele analogicznych uregulowa, aczkolwiek ujtych w bardziej skondensowanej formie. Wida w nich rwnie pewne odbicie idei przywiecajcej Kodeksowi etyki suby
cywilnej. Funkcjonariusz CBA jest bowiem, w szerokim rozumieniu, pracownikiem
administracji publicznej. Nie moe zatem dziwi, e dotycz go takie zasady jak zasada rzetelnoci, profesjonalizmu, doskonalenia zawodowego, apolitycznoci czy te
dbaoci o powierzone mienie.
Ostatni grup norm etycznych, o ktrych warto tu wspomnie, s normy dotyczce zasad postpowania w stosunkach pomidzy funkcjonariuszami. Zagadnienie
to moe si wydawa mniej istotne z punktu widzenia obywateli, jednak w rzeczywistoci trudno przeceni znaczenie waciwych relacji pomidzy przeoonymi i podwadnym, jak rwnie wrd ich podwadnych, dla prawidowego i efektywnego wykonywania zada danej suby. Kodeks etyki funkcjonariusza CBA naley do grupy
kodeksw przywizujcych znaczn wag do tej kwestii. Powicone s jej przepisy
18-25. Przepisy te ustanawiaj po pierwsze normy obowizujce wszystkich funkcjonariuszy: zasad wspodpowiedzialnoci, wsppracy, wzajemnego szacunku
i lojalnoci, posuszestwa, wspierania innych funkcjonariuszy, reagowania na naruszenia prawa lub etyki zawodowej. Specyficzn grup norm s te, ktre dotycz wycznie przeoonych. Zgodnie z omawianym kodeksem, maj oni dawa przykad
nienagannego zachowania, nie mog ponia podwadnych, stwarza odpowiednie
warunki realizacji zada, zapewnia pomoc w sprawach subowych i osobistych, dba
o waciw atmosfer pracy i relacje interpersonalne, wydawa polecenia jasno i zrozumiale, a take ocenia podwadnych w sposb obiektywny i sprawiedliwy. Wypada
stwierdzi, e ujcie tej grupy norm, szczeglnie jeeli chodzi o stosunki pomidzy
przeoonymi a podwadnymi, jest niemal analogiczne jak w wypadku Zasad etyki
zawodowej policjanta. Podobn liczb norm z tej grupy zawiera Zarzdzenie w sprawie zasad etyki zawodowej funkcjonariuszy Biura Ochrony Rzdu. W tym ostatnim
mona dodatkowo znale interesujce przepisy, zobowizujce przeoonych do bie107

cego analizowania efektywnoci pracy swoich podwadnych, a z kolei tych ostatnich, do informowania podwadnych o zauwaonych nieprawidowociach. Nie da si
przy tym nie zauway, e w tytule Stosunki pomidzy funkcjonariuszami zawarto
w tym kodeksie rwnie przepis o doskonaleniu zawodowym funkcjonariuszy, co wydaje si dyskusyjne. Rwnie pozostae kodeksy etyczne, z wyjtkiem obowizujcego
w resorcie obrony narodowej, zawieraj pewn liczb przepisw z zakresu omawianej
materii. Na przeciwnym biegunie znajduje si Kodeks etyki suby cywilnej, gdzie jedynie napomknito o koniecznoci wykonywania polece przeoonych, a take dbania
o stosunki midzyludzkie. Rnica ta jest oczywicie zrozumiaa, jeeli wemie sie
pod uwag mniejszy akcent na hierarchizacj struktury, jaki kadzie si w urzdach
administracji publicznej niezatrudniajcych funkcjonariuszy.
Wypada stwierdzi, e Kodeks etyki funkcjonariusza CBA stanowi kompilacj
rozwiza znanych i stosowanych w innych pokrewnych subach. Nie ma w tym nic
nadzwyczajnego, albowiem uregulowania te, sprawdzone ju w praktyce, daj si
z atwoci przenie na grunt tej suby. Pewn odmiennoci jest pooenie nacisku
na stosowanie zasad etycznych poza sub, wyraone ju w przepisie wstpnym. Warto rwnie podkreli, e Kodeks etyki funkcjonariusza CBA jest jedynym kodeksem
etyki zawodowej obowizujcym w subie specjalnej, ktry zosta podany do publicznej wiadomoci.
Na zakoczenie naley wspomnie o odpowiedzialnoci funkcjonariuszy CBA
za nieprzestrzeganie norm etycznych. Jak ju wspomniano, respektowanie tych regu
stanowi jeden z podstawowych obowizkw funkcjonariusza. Z kolei niedopenienie
obowizkw stanowi, w myl art. 107 ust. 2 pkt 3 ustawy o CBA, naruszenie dyscypliny subowej. Wykonanie zadania subowego z naruszeniem zasad etyki zawodowej
moe rwnie aktualizowa odpowiedzialno z art. 107 ust. 2 pkt 2 ustawy o CBA,
to jest za wykonanie czynnoci subowej w sposb nieprawidowy.
W Centralnym Biurze Antykorupcyjnym postpowanie dyscyplinarne wszczyna przeoony dyscyplinarny, ktrym jest, dla funkcjonariuszy penicych sub
w danej jednostce organizacyjnej, jej kierownik, a dla wszystkich funkcjonariuszy
szef CBA. Postpowanie prowadzi wyznaczony rzecznik dyscyplinarny. Moe ono
zakoczy si uniewinnieniem, umorzeniem, uznaniem za winnego wraz z odstpieniem od wymierzenia kary, jak rwnie ukaraniem jedn z kar dyscyplinarnych,
do ktrych nale: nagana, ostrzeenie o niepenej przydatnoci do suby na zajmowanym stanowisku, wyznaczenie na nisze stanowisko subowe oraz wydalenie ze
suby. Postpowanie jest dwuinstancyjne od orzeczenia kierownika jednostki organizacyjnej suy odwoanie do szefa CBA, a jeli to on wyda orzeczenie w pierwszej
instancji - wniosek o ponowne rozpatrzenie sprawy. Prawomocne orzeczenie moe by
natomiast zaskarone do sdu administracyjnego.

108

Sebastian Maj

Odpowiedzialno dyscyplinarna policjantw

za czyny popenione poza sub

Podczas trzeciego ju seminarium dotyczcego odpowiedzialnoci dyscyplinarnej w Policji postanowiem powici czas trudnemu zagadnieniu zwizanemu ze stykiem ycia zawodowego i osobistego policjanta.
Aktualnie policjanci s zapewne najwiksz grup zawodow, a Policja jest
najwikszym pracodawc w Polsce. Od stycznia 2013 r. wyduy si minimalny sta
emerytalny funkcjonariusza z 15 do 25 lat. Poza ograniczeniem przywileju zniweluje
si moliwo ucieczki przed odpowiedzialnoci dyscyplinarn na emerytur oraz
zwikszy si prawdopodobiestwo naraenia si na ni.
Proponuj przeoonym utworzenie swoistego korpusu rzecznikw dyscyplinarnych. Nie musi on by liczny, ale najwaniejsze, aby by fachowy i przygotowany do
trudnych postpowa.
Od jesieni tego roku Komendant Wojewdzki Policji w Opolu nadinsp. Leszek
Marzec przysta na propozycje powoania wszystkich policjantw z Wydziau Kontroli
na rzecznikw dyscyplinarnych w KWP. Dziki temu rozwizaniu moliwe jest usankcjonowanie obecnoci tyche funkcjonariuszy na miejscu wydarze nadzwyczajnych
z udziaem policjantw. Dziaaj oni na podstawie art. 134i ust. 4 ustawy o Policji,
jako rzecznicy dyscyplinarni przeoonego lub wyszego przeoonego dyscyplinarnego prowadzcy czynnoci wyjaniajce.
Kto, jak nie policjanci z komrek kontrolnych powinien by przygotowany
do zbadania wszelkich zagadnie dotyczcych funkcjonowania Policji?
W swojej monografii pt. Postpowania dyscyplinarne w subach mundurowych (Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2008) forsowaem tez,
e policjant nie moe odpowiada dyscyplinarnie za czyny, ktre popeni poza sub.
Postaram si j uzupeni, gdy taka kategoryczno jest trudna do zaakceptowania
w kadym przypadku.
Punkt wyjcia do rozwaa stanowi wykadnia art. 132 ust. 1 ustawy z dnia
6 kwietnia 1990 r. o Policji (t.j. Dz.U. z 2011 r. nr 287, poz. 1687 ze zm.), zwana dalej
u.pol., ktry zawiera definicj deliktu dyscyplinarnego: Policjant odpowiada dyscyplinarnie za popenienie przewinienia dyscyplinarnego polegajcego na naruszeniu
dyscypliny subowej lub nieprzestrzeganiu zasad etyki zawodowej.
Skadaj si na nie dwa alternatywne elementy:
1) naruszenie dyscypliny subowej stanowice czyn policjanta polegajcy na zawinionym przekroczeniu uprawnie lub niewykonaniu obowizkw wynikajcych
z przepisw prawa lub rozkazw i polece wydanych przez przeoonych uprawnionych na podstawie tych przepisw (art. 132 ust. 2 u.pol.);
2) nieprzestrzeganie zasad etyki zawodowej.
W jednej i drugiej kategorii podstaw odpowiedzialnoci dyscyplinarnej mona
wskaza, e policjant bdzie odpowiada za czyny popenione poza sub.
109

Zgodnie z art. 27 ust. 1 u.pol. przed podjciem suby policjant skada lubowanie wedug nastpujcej roty: "Ja, obywatel Rzeczypospolitej Polskiej, wiadom podejmowanych obowizkw policjanta, lubuj: suy wiernie Narodowi, chroni ustanowiony Konstytucj Rzeczypospolitej Polskiej porzdek prawny, strzec bezpieczestwa Pastwa i jego obywateli, nawet z naraeniem ycia. Wykonujc powierzone mi
zadania, lubuj pilnie przestrzega prawa, dochowa wiernoci konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej, przestrzega dyscypliny subowej oraz wykonywa
rozkazy i polecenia przeoonych. lubuj strzec tajemnic zwizanych ze sub, honoru, godnoci i dobrego imienia suby oraz przestrzega zasad etyki zawodowej."
W przykadowym katalogu przewinie dyscyplinarnych z art. 132 ust. 3 niektre
z nich mog by popenione tylko poza sub, np. odmowa stawiennictwa zawieszonego policjanta na wezwanie przeoonego, utrata legitymacji podczas zakupw, rozlunienie dyscypliny poprzez zbytnie spoufalanie si podczas spotka towarzyskich,
ujawnienie podczas rodzinnego spotkania informacji uzyskanych o ssiedzie podczas
suby, dorabianie poza sub bez zgody przeoonego (jeeli policjant bdzie dorabia w czasie suby czyn bdzie inaczej zakwalifikowany), przynaleno do organizacji spoecznych bez powiadomienia zwierzchnika.
Najczciej w przypadkach czynw policjantw popenionych poza sub, bez
zwizku z ni przeoeni dyscyplinarni podpieraj si nieprzestrzeganiem zasad etyki
zawodowej.
Na pierwszy rzut oka wydaje si, e faktycznie wiksze pole do rozcignicia
kwestii odpowiedzialnoci za czyny z ycia osobistego daje zarzdzenie nr 805 Komendanta Gwnego Policji z dnia 31 grudnia 2003 r. w sprawie Zasad etyki zawodowej policjanta (Dz. Urz. KGP. Nr 1, poz. 3 ze zm.). Przywoam tu najczciej stosowany 2 W sytuacjach nieuregulowanych przepisami prawa lub nieujtych w niniejszych zasadach etyki zawodowej policjant powinien kierowa si zasadami wspycia
spoecznego i postpowa tak, aby jego dziaania mogy by przykadem praworzdnoci i prowadziy do pogbiania spoecznego zaufania do Policji.
Na postpowanie policjantw poza sub do przeoonych skar si ssiedzi,
maonkowie, partnerzy yciowi, koledzy, wsppracownicy, czonkowie stowarzysze, krewni. Ich podoem jest z reguy konflikt, a sens tych skarg sprowadza si do
tego, e policjantowi nie przystoi opisane zachowanie. Czasami ma to na celu wywarcie presji na takiego policjanta, np. w sprawie alimentacyjnej, poyczki,
Powstaje dylemat przeoonego dyscyplinarnego, co z tak skarg? Rozstrzyga
spr o piwnic, uytkowanie mieszkania po rozwodzie, niezapacon faktur od mechanika, ktry zdaniem zlecajcego napraw policjanta wicej napsu ni naprawi,
a moe zdecydowa o sposobie korzystania z miejsca parkingowego pod blokiem czy
te o sposobie dziau spadku? Oczywicie nie. Od tego typu sporw cywilnych, rodzinnych s sdy powszechne. Takie zachowanie na gruncie czysto cywilnym czy
rodzinnym nie moe by przedmiotem skargi, nie moe by te podstaw do odpowiedzialnoci dyscyplinarnej.
Tego typu zarzuty nie mog by rwnie badane w trybie skargowym, gdy ten
zosta pomylany dla spraw zwizanych z funkcjonowaniem szeroko pojtej administracji publicznej. Potwierdza to art. 229 k.p.a.,1 ktry wskazujc organ waciwy do
zaatwienia skargi odnosi si do zada i dziaalnoci organw. Wskazane przeze
1

Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postpowania administracyjnego (t.j. Dz.U. z 2000 r.
Nr 98, poz. 1071 ze zm.).
110

mnie przykadowe zachowania nie nale do zada i dziaalnoci organw administracji publicznej.
Mona sobie wyobrazi, jak komendant uznaje winnym policjanta nie realizowania obowizku alimentacyjnego poprzez nie zabieranie dziecka do siebie
w wyznaczone orzeczeniem sdowym dni. Na marginesie obowizek alimentacyjny to
nie tylko pienidze - to obowizek dostarczania rodkw utrzymania, a w miar potrzeby, take rodkw wychowania. Mamy naruszenie art. 133 k.r.o.2 i obowizku prawem nakazanego. Idc dalej, przeoony dyscyplinarny mgby uzna policjanta winnym niezapacenia rachunku telefonicznego w terminie, tj. za naruszenie art. 132 ust. 1
u.pol. w zwizku z art. 353 k.c.3 (Zobowizanie polega na tym, e wierzyciel moe
da od dunika wiadczenia, a dunik powinien wiadczenie speni).
Przykady mog by mniej cywilistyczne, np. upicie si i konieczno zastosowania wobec policjanta zatrzymania opiekuczego w izbie wytrzewie, zniewaenie
innej osoby, naruszenie nietykalnoci cielesnej i braku skargi prywatnej lub wniosku
o ciganie, Mona doda zgwacenie cigane na wniosek (art. 197 w zw. z art. 205
k.k.). Tylko jak prowadzi postpowanie dyscyplinarne o taki czyn, przy braku kooperacji ze strony osoby pokrzywdzonej?
Gdyby uzna, e stosujemy szeroko zasady etyki zawodowej na postpowanie
poza sub mona by uzna, e policjant bdzie odpowiada za pominicie kolejki
w sklepie. Wycznie z zasad wspycia spoecznego wynika regua, e lepszy co do
czasu, lepszy co do prawa albo prociej kto pierwszy ten lepszy. Tego typu sprawy,
omieszayby Policj, rzecznikw prowadzcych postpowania, a byyby wod na
myn dla formuowania zarzutw przez zaciekych adwersarzy policjantw. Przepisy
dyscyplinarne musz mie funkcj ochronn przed wszczynaniem tego typu niepowanych spraw.
Lansowanie pogldu o tym, e jest si na subie przez 24 godziny w caym roku
jest trudne do obrony przez przepisy prawa do wypoczynku. Do tego dochodziy przepisy prawa karnego, ktre nie chroniy funkcjonariusza poza sub. Dopiero ostatnimi
czasy z dniem 22 marca 2011 r. pojawi si art. 231a. k.k. 4 stanowicy, e Z ochrony
prawnej przewidzianej dla funkcjonariuszy publicznych podczas lub w zwizku z penieniem obowizkw subowych funkcjonariusz publiczny korzysta rwnie wtedy,
jeeli bezprawny zamach na jego osob zosta podjty z powodu wykonywanego przez
niego zawodu lub zajmowanego stanowiska.
Jak mam obroni stanowisko, e policjant odpowiada dyscyplinarnie za swoje
czyny z caej doby, gdy nie mog do dzisiaj nadziwi si orzeczeniom prokuratury
i sdu, w ktrych odmwiono mi ochrony, pomimo e zniewaano mnie publicznie
jako oficera Policji na forum internetowym, a odwoujcy si od decyzji administracyjnych skadali do mojego przeoonego dyscyplinarnego zawiadomienia o popenieniu przestpstwa w zbiegu z przewinieniem dyscyplinarnym. Skierowano mnie na
drog postpowania prywatnoskargowego. Nie bd marnowa swojego czasu i pienidzy na akcje, ktre powinny by zaatwione przez pastwo z urzdu. Niesmak mi pozosta. W kocu nie obraano mnie jako Sebastiana Maja, ale jako podinspektora Sebastiana Maja, kierownika komrki organizacyjnej w komendzie wojewdzkiej Policji.

Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuczy (t.j. Dz.U. z 2012 r. Nr 788).
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.).
4
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.).
111
3

Odnoszc si do wasnych dowiadcze zawodowych moemy porwna sytuacj dwch policjantw, ktrzy w czasie wolnym od suby prywatnym samochodem
spowodowali kolizj drogow.
Pierwszy odjecha z jej miejsca. Dodatkowo auto, ktrym jecha mia od kilku
miesicy nieprzerejestrowane, nieubezpieczone i bez przegldu technicznego. Gdy
dyurny jednostki Policji, na terenie ktrej doszo do kolizji i na terenie ktrej mieszka skontaktowa si z nim telefonicznie wpiera mu, e auto skradziono. Po kilku godzinach odkryto prawd.
Za kady z tych czynw zakwalifikowane jako wykroczenie otrzyma mandaty
karne za naruszenie norm prawa wykrocze zwizane z przepisami prawa o ruchu drogowym i za tzw. faszywy alarm. Policjant tym samym przyzna si do popenienia
czynw zabronionych. Sprawa bulwersujca, gdy nie przystoi, aby policjant, nawet
w czasie wolnym, stawia przez p dnia na baczno ca Policj w jednym powiecie
i jeszcze angaowa p wojewdztwa. Do tego dochodzio podejrzenie o prowadzenie
w stanie nietrzewym. Podejrzenie, gdy podczas badania w jednostce Policji, ktra
bya miejscem pracy policjanta na alkomacie stwierdzono, e by on trzewy, a dwie
godziny pniej w jednostce Policji oddalonej o 60 km wynik by na poziomie
0,8 promila w wydychanym powietrzu.
Prosio si o natychmiastowe wszczcie postpowania dyscyplinarnego
i przykadne ukaranie policjanta za naruszenie zasad etyki zawodowej.
Analiza materiaw pozwolia na wszczcie postpowania za wprowadzenie innego policjanta w bd (art. 132 ust. 2 pkt 4 u.pol.), mimo e czyn by poza czasem
suby.
Drugi policjant powoduje kolizj z nieznacznymi stratami materialnymi. Jest
trzewy, otrzymuje mandat karny, przeprasza pokrzywdzonego, pomaga mu
w likwidacji szkody. Ta sprawa nie wywouje emocji, kademu moe si zdarzy przy
dzisiejszym stopniu rozwoju motoryzacji i nateniu ruchu. Nikt nawet nie myli
o ukaraniu policjanta w postpowaniu dyscyplinarnym. To byoby uwaane za niesprawiedliwe, za zbyt du dolegliwo, zwaszcza, e zarobki policjantw nie s oszaamiajce i kilkusetzotowy mandat jest ju mocn dolegliwoci. Tu nie ma emocji.
Nie moemy ulega emocjom, zwaszcza medialnym, gdy pojawia si skonno
do pisania w mediach, na forach, blogach, jak by powinno, a nie jak sprawy maj si
do realiw prawnych.
Musimy by konsekwentni w dziaaniu i nie mona wybirczo stosowa przepisw, a to raz wobec sprawcy wykroczenia bdziemy stosowa odpowiedzialno dyscyplinarn, a drugim razem przy analogicznej sprawie ju nie.
W prawie karnym obowizuje zakaz stosowania wykadni rozszerzajcej, a za
takie quasi postpowanie uznaje si postpowanie dyscyplinarne, ktre jest procedur
restrykcyjn, a jej normy zawieraj sankcje.
W prawie wykrocze mamy czyny, ktrych popenienie przez policjanta, nawet
w czasie wolnym od suby, wedug obecnych standardw przekrela go jako wiarygodnego funkcjonariusza w sprawach bezpieczestwa i porzdku publicznego np. kradzie, szalbierstwo, prowadzenie samochodu w stanie po spoyciu alkoholu, kolizja
i ucieczka z jej miejsca. Tego typu zdarzenie moe by podstaw do wszczcia postpowania administracyjnego w sprawie jego zwolnienia z uwagi na wany interes suby (art. 41 ust. 2 pkt 5 u.pol.).

112

Przy zwalnianiu policjanta z powodu wanego interesu suby nie dziaa si pod
presj przedawnienia, ktra towarzyszy orzekaniu przy czynach o naruszenie zasad
etyki zawodowej.
Przeoeni nie chc prowadzi postpowa dyscyplinarnych za kolizje drogowe,
przemoc domow, konflikty ssiedzkie i inne czyny, ktre nie s zwizane ze sub.
To jest powszechn praktyk. Taka praktyka bya przedmiotem kontroli. W jednym
z protokow kontroli z Ministerstwa Spraw Wewntrznych i Administracji dotyczcym zwalczania przemocy w rodzinie wrd policjantw zarzucono, e nie karze si
ich za przemoc domow. Wystpienie pokontrolne MSWiA z dnia 29 lipca 2011 r.
nzak DKSIW-M-092-6-4-11/AJ z kontroli nt. Ocena sposobu reakcji Policji na przejawy przemocy w rodzinach funkcjonariuszy Policji zawiera wnioski dotyczce styku
odpowiedzialnoci dyscyplinarnej policjanta za przemoc domow. Departament Kontroli, Skarg i Wnioskw wskazywa na niekonsekwentne stosowanie zasady, e nie
prowadzi si postpowa dyscyplinarnych za czyny popenione przez policjanta poza
sub, wskazuj na przykady z art. 178a k.k. czy 226 k.k oraz uywanie sw obelywych wobec policjantw bdcych w subie, wykorzystanie umundurowania subowego jako przebranie na zabawie karnawaowej czy uycie legitymacji subowej do
celw prywatnych. Kontrolerzy wskazali na 2 i 4 zasad etyki zawodowej policjanta.
W dniu 6 wrzenia 2011 Komendant Gwny Policji odpowiedzia (l.dz. Ik
1870/1661/2011), e naruszenie zasad etyki zawodowej powinno mie zwizek
z dziaaniem w subie, zastrzegajc, e ocena zaley od okolicznoci czynu.
Zgadzam si z t tez. Istniej czyny, ktre mona popeni wycznie poza czasem suby, a bd naruszeniem dyscypliny subowej, bo taka jest ich istota.
Jeeli w czasie wolnym policjant popeni zabjstwo, to bdziemy w ramach naruszenia zasad etyki zawodowej wydawa orzeczenie w sprawie zabjstwa? Ugruntowany jest ju pogld, e w postpowaniu dyscyplinarnym nie moemy orzeka winy
o przestpstwie, gdy to wyczne uprawnienie sdu. Zabjstwo przedawni si po 30
latach (art. 101 1 pkt 1 k.k.), a naruszenie zasad etyki zawodowej po roku (art. 135
ust. 4 u.pol.) Dziwnie bdzie wygldao orzeczenie o umorzeniu postpowania dyscyplinarnego w sprawie zabjstwa. Nie to postpowanie, nie te moliwoci jego rzetelnego prowadzenia. Doskonaym przykadem byo postpowanie dyscyplinarne, gdzie
policjant po subie z pistoletem pi alkohol, a nastpnie wskutek zaczepki uy jej
w obronie koniecznej. By uznany winnym posiadania broni w stanie nietrzewym,
a nie czynu w zwizku z uyciem broni z przekroczeniem granic obrony koniecznej.
Ostatnio na tle sporu o dopuszczalno przesuchiwania wiadkw w postpowaniu skargowym usyszaem argument, e lepiej dla postpowania bdzie przesuchiwa wiadkw. Siaem wtpliwoci pytajc, co z moliwoci stosowania grzywien
wobec takiego wiadka, rozliczenia mu kosztw stawiennictwa, a dlaczego nie stosowa innych rodkw dowodowych przy rozpatrywaniu skarg np. opinii biegych, ogldzin? Jako argument usyszaem, e tak jest lepiej dla postpowania, bo mona dokadniej wyjani spraw. Na pewno lepiej, ale jeeli ze skargi wynikaj wtpliwoci
co do jakiego czynu, naley je po prostu skierowa na tory waciwej procedury (karnej, wykroczeniowej, dyscyplinarnej), a nie ulepsza uproszczone postpowanie skargowe. Jako funkcjonariusze podlegli wadzy wykonawczej nie moemy poprawia
przepisw prawa, nawet jeeli bd one ulepszone. Jedyne, co moemy, to dokonywa
ich wykadni. Tak, jak to czynimy teraz jako przedstawiciele doktryny.
Moim koronnym argumentem jest odwoanie do podstaw odpowiedzialnoci
zawodowej przedstawicieli wadzy sdowniczej, ktra w art. 82 ust. 2 ustawy z dnia
113

27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sdw powszechnych (Dz.U. nr 98, poz. 1070 ze zm.)
Sdzia powinien w subie i poza sub strzec powagi stanowiska sdziego i unika
wszystkiego, co mogoby przynie ujm godnoci sdziego lub osabia zaufanie do
jego bezstronnoci. Jasno i klarownie jest wskazane na obowizek dochowania powagi urzdu sdziowskiego rwnie przy wykonywaniu czynnoci dnia codziennego.
Takiego zastrzeenia odnoszcego do czasu poza sub nie ma w ustawie o Policji.
Taka bya wida wola ustawodawcy.
W kwestii stosowania odpowiedzialnoci dyscyplinarnej policjantw za czyny
popenione poza sub i bez zwizku z ni, wykadnia zaley wycznie od przeoonych dyscyplinarnych. Wykadnia sdowa ma znaczenie drugorzdne, gdy bez inicjacji postpowania przez przeoonego dyscyplinarnego, sd nie bdzie mia czego rozpatrywa.
Reasumujc wykadnia przepisw dotyczcych stosowania zasad etyki zawodowej policjanta prowadzi do wniosku, e odnosz si one do zada i czynnoci zwizanych wycznie z wykonywaniem zawodu policjanta.

114

Martyna Ostrzycka
Magdalena Zamroczyska

Etyka w zawodzie policjanta a naruszenie prawa do obrony

podczas zatrzymania w procesie karnym

Uwagi oglne
Policja jest formacj, ktra ma suy spoeczestwu, chroni bezpieczestwo
ludzi oraz utrzymywa bezpieczestwo i porzdek publiczny1. Swoje dziaania musi
opiera na obowizujcych aktach prawnych, ktre okrelaj jej prawa i obowizki.
Jednak granice okrelone wycznie przez prawo stanowione s niewystarczajce. Nie
od dzi mwi si wszake o wzajemnym stosunku, jaki zachodzi midzy prawem
a etyk. Skodyfikowane prawo to formalny akt wadzy pastwowej, za ktrego naruszenie gro sankcje karne. Jego normy maj czsto charakter restrykcyjny. Natomiast
normy etyczne nie s efektem okrelonego procesu formalnego, a ich powstanie wie
si z nieformalnym procesem czenia si okrelonych wartoci. Nie moe by mowy
o ich wejciu w ycie czy upywie wanoci2. W Polsce, jako demokratycznym pastwie prawa, policjanci maj obowizek cakowitego podporzdkowania swego dziaania normom prawnym. Jednake zgodnie z obowizujcymi aktami krajowymi, a take
midzynarodowymi musz mie wzgld rwnie na normy etyczne. Z racji wykonywanej suby na rzecz spoeczestwa, Policja partycypuje w autorytecie wadzy, chocia sama wadzy nie stanowi. Przestrzeganie zasad etycznych w obchodzeniu si
z tym autorytetem jest bardzo istotne, szczeglnie wtedy, gdy rozpatrujemy je w kontekcie moliwoci uywania przemocy3. Przemoc zdefiniowa mona jako fizyczn
lub werbaln aktywno skierowan przeciw pojedynczym osobom lub grupom w celu
wyrzdzenia im szkody4.
Etyk zawodow nazywamy spisane normy odpowiadajce na pytanie, jak ze
wzgldw moralnych przedstawiciele danego zawodu powinni, a jak nie powinni postpowa5. Etyka zawodowa wystpuje w postaci norm zinstytucjonalizowanych (kodeksy, przysigi, lubowania) oraz norm formuowanych jako indywidualne propozycje, lune lub stanowice uporzdkowany zesp postulatw6. W Polsce zasady etyki
zawodowej funkcjonariuszy policji zostay skodyfikowane, najpierw w decyzji
nr 121/99 Komendanta Gwnego Policji z 14 lipca 1999 r., a nastpnie, wobec krytycznej oceny zasad wprowadzonych w 1999 r. oraz koniecznoci uwzgldnienia za1

Art. 1 ust. 1 ustawy o Policji z 06 kwietnia 1990 r. (Dz. U. 2011.287.1687)

E. Wiszowaty, Etyka Policji. Midzy prawem, moralnoci i skutecznoci, Warszawa 2011,
s. 32-33.
3
M. Machinek, Uywanie siy przez suby specjalne. Aspekty etyczne, s. 159, [w:] E. Wiszowaty, G. Kdzierska, W. Pywaczewski (red.), Policja. Etyka. Koci, Szczytno 2002.
4
Ibidem, 155.
5
S. Jedynak, May sownik etyczny, Bydgoszcz 1994.
6
J. Marjaski, Socjologia moralnoci, Lublin 2006, s. 25.
115
2

twierdzonego w 2001 r. Europejskiego Kodeksu Etyki Zawodowej Policji7, w zarzdzeniu nr 805 Komendanta Gwnego Policji z 31 grudnia 2003 r. w sprawie Zasad
etyki zawodowej policjanta8. Natomiast akty midzynarodowe dotyczce przedmiotowej tematyki to, poza przywoanym wyej Europejskim Kodeksem Etyki Zawodowej
Policji, take Kodeks Postpowania Funkcjonariuszy Porzdku Prawnego 9 oraz Deklaracja o Policji10.
Nie sposb nie wspomnie, e odwoanie do przestrzegania zasad etyki zawodowej ma miejsce w samej ustawie o Policji, a mianowicie w rocie lubowania, ktrej
obowizkw policjant jest zobowizany dochowa (art. 27 ust. 1 w zw. z art. 58 ust. 1).
Jak pisze R. Tidikis: Przysiga funkcjonariusza policji to dokument kontraktu zawartego midzy spoeczestwem a policj. To oglne przyrzeczenie speniania powinnoci
etycznych. Zgodnie z tym kontraktem ludzie zgadzaj si podporzdkowa wadzy pod
warunkiem, e bd bronione ich prawa. Zgadzaj si na finansowanie policji oraz
ograniczenie swoich wolnoci, przekazujc jej monopol na stosowanie siy w zamian
za zapewnienie bezpieczestwa indywidualnego i zbiorowego osb oraz ich mienia.
Nie zapewniajc ludziom bezpieczestwa, funkcjonariusz narusza ten spoeczny kontrakt i powoduje nieufno wobec wadzy i policji. 11 Na pierwszy rzut oka moe si
wydawa, e nakadanie na Policj wielu zasad etycznych, paraliuje jej skuteczn
prac, obwarowywanie natomiast dozwolonego uywania przez ni siy rnymi warunkami uniemoliwia efektywne ciganie przestpcw. Dla zachowania spoecznego
autorytetu istotna jest jednak spoeczna kontrola, aby kady obywatel mg mie pewno, e ma w osobie policjanta stra porzdku i sprawiedliwoci, a nie tylko kogo,
kto ma moliwo legalnego uycia siy i moe si ni posugiwa wedle swojego
uznania.12 Policjant, jako pierwszy interpretator systemu prawnego, w kontaktach
z obywatelem spenia rol wadcz podejmujc decyzj o stopniu naruszenia prawa
oraz o zastosowaniu wobec osoby podejrzanej niezbdnych rodkw prewencyjnych
m.in. omawianego w niniejszym opracowaniu zatrzymania 13. W tym kontekcie nauka
etyki jest niezwykle istotna, gdy stanowi ona integraln cz pracy policjanta, niezalenie od penionych przez niego funkcji. Praca ta jest z moralnego punktu widzenia
zoona i wymagajca, a znaczna jej cz nierozerwalnie czy si z etycznymi odniesieniami14. W tym miejscu przytoczy naley sowa L. Shermana: Niewiele zawodw
wie si z tak du moraln zoonoci, jak wymiar sprawiedliwoci. Niewiele zawodw jest tak etycznie wymagajcych i penych konfliktw moralnych. aden inny
zawd nie wymaga dokonywania moralnych osdw zachowa innych ludzi oraz sto7

Europejski Kodeks Etyki Zawodowej Policji zosta przyjty przez Komitet Ministrw Rady
Europy 19.09.2001 r. jako zacznik do Zalecenia Rec (2001) Komitetu Ministrw dla pastw
czonkowskich dot. Europejskiego Kodeksu Etyki Zawodowej Policji.
8
Dziennik Urzdowy KGP 2004, nr 1, poz. 3.
9
Rezolucja 34/169 Zgromadzenia Oglnego ONZ (1979).
10
Rezolucja 690 Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy (1979).
11
R. Tidikis, Znaczenie etyki w pracy funkcjonariuszy policji, s. 97, [w:] E. Wiszowaty,
G. Kdzierska, W. Pywaczewski (red.), Policja, op. cit., Koci, Szczytno 2002.
12
M. Machinek, Uywanie siy przez suby specjalne, op. cit., s. 160.
13
A. Winiewski, Europejski Kodeks Etyki Policyjnej jako podstawa standaryzacji policyjnych
systemw dziaania, s. 382, [w:] S. Pikulski, W. Pywaczewski, J. Dobkowski (red.), Przemiany doktrynalne i systemowe prawa publicznego, Olsztyn 2002
14
B. Hoyst, Problemy etyki w dziaalnoci Policji, s. 326, [w:] A. Nowak (red.), Problemy
nauk penalnych, Katowice 1996
116

sowania w odpowiedzi na te zachowania waciwych reakcji spoecznych, opartych na

moralnych racjach []. Moe si wydawa, e granice moralne naszego spoeczestwa s wyznaczone nie przez uznawane religie ani szkolnictwo, lecz przez funkcjonariuszy wymiaru sprawiedliwoci.15 Wspczesny profesjonalizm w zawodzie policjanta obliguje do uwzgldniania jasno okrelonych kryteriw oraz zakresu i charakteru
odpowiedzialnoci moralno zawodowej. Etyka, pozostajc spraw sumienia, wskazuje,
i to wanie indywidualne sumienie musi na podstawie oglnych wartoci i norm rozstrzygn, jak w danej, konkretnej sytuacji i okolicznociach postpi. Tak wanie jest
w zawodzie policyjnym, wyposaonym w rozlege uprawnienia, ktrego przedstawiciele s poddawani szczeglnie trudnym prbom sumienia.16
Wprowadzajc w Polsce zarzdzeniem Zasady etyki zawodowej policjanta,
szczeglnie wane byo, aby stale mie wzgld na znaczenie problematyki moralnej
w wykonywaniu zawodu policjanta i jego suebn rol wobec spoeczestwa, jak
rwnie konieczno wzmocnienia oraz uzupenienia praw i obowizkw funkcjonariusza wynikajcych z przepisw obowizujcego prawa. Sam projekt dokumentu by
szeroko konsultowany w rodowisku policyjnym, w tym z jednostkami i komrkami
organizacyjnymi Policji, a take z przedstawicielami nauki i Niezalenego Samorzdnego Zwizku Zawodowego Policjantw17.
Majc na uwadze temat niniejszego opracowania szczegln uwag zwrci naley na 4, 5, 6 i 8 Zasad etyki zawodowej policjanta. Pierwszy z nich stanowi,
i policjant we wszystkich swoich dziaaniach ma obowizek poszanowania godnoci
ludzkiej oraz przestrzegania i ochrony praw czowieka. Warto nadmieni, i jest to
waciwie powtrzenie art. 14 ust. 3 ustawy o Policji. Niewtpliwie uwraliwienie
wspczesnego policjanta na szczegln warto kadego czowieka jest bardzo istotne, z tego wzgldu, e moe wpywa w duej mierze na sposb wykonywania przez
niego nawet najbardziej rutynowych zada. Wobec powyszego stwierdzi naley,
i policjant nie moe by tylko bezdusznym instrumentem wadzy. W sytuacji zatrzymania podejrzanego (podejrzanych) o popenienie czynu karalnego, nastpnie za postpowania wobec zatrzymanego, w tym przesuchiwania go, zwaszcza w sytuacji gdy
osoby te maj nike szanse zoenia skargi na czynnoci funkcjonariusza, policjant
uwraliwiony na szacunek wobec godnoci czowieka musi zdoby si na prb stosownego wyczucia, jak daleko moe ingerowa w sfer praw ludzkich w celu ochrony
zagroonego bezpieczestwa i porzdku publicznego 18. Na pewno due znaczenie bdzie tu mie zarwno sta zawodowy policjanta, jak rwnie jego wiedza i wczeniejsze przeszkolenie.
Tre 5 Zasad etyki zawodowej policjanta stanowi, e policjant podejmujc
decyzj o uyciu broni palnej lub zastosowaniu rodkw przymusu bezporedniego
powinien zachowa szczegln rozwag i stale mie na uwadze charakter tych rodkw. W tym kontekcie mwi mona o tzw. zasadzie proporcjonalnoci. Jak ju zostao powiedziane na wstpie, wszystkie dziaania Policji powinny opiera si na normach prawnych wynikajcych z aktualnie obowizujcych przepisw. Ponadto z wielu
dostpnych dla Policji rodkw przymusu powinny by zastosowane przede wszystkim
15

L. Sherman, Ethics in Criminal Justice Education, New York 1982, s. 1.

A. Pawowski, Sprawnoci moralne w zawodzie policjanta, s. 187, [w:] E. Wiszowaty,
G. Kdzierska, W. Pywaczewski (red.), Policja, op. cit., 2002.
17
B. Hoyst, Policja na wiecie, Warszawa 2011, s. 64.
18
E. Wiszowaty, Etyka Policji, op. cit., s. 92-93.
117
16

te, ktre s najagodniejsze, zarwno dla jednostki, jak i dla ogu. Wspomniana wyej
zasada proporcjonalnoci wynika z etycznego postulatu, ktry stanowi, i zarwno cele
dziaa aparatu pastwa, jak i rodki podjte celem ich realizacji powinny odpowiada
kryteriom moralnym. Dotyczy to zarwno Policji jako instytucji, jak i kadego policjanta z osobna. Z punktu widzenia etyki, aby usprawiedliwi uycie siy przez Policj,
nie wystarczy jedynie wskazanie celu, jakim jest obrona przed grocym niebezpieczestwem. Jako kryterium legitymizacji musi by rwnie uwzgldniony wybr wymaganych, waciwych rodkw. Pomimo tego, e jedynie legalna wadza pastwa
posiada uprawnienie na stosowanie w okrelonych wypadkach rodkw przymusu,
to nie jest ona w tym zakresie nieograniczona. Odwoanie si do tych rodkw z punktu widzenia etyki usprawiedliwione jest tylko tam, gdzie jest to jedyna moliwo
przywrcenia naruszonego adu prawnego19.
Kolejnym przepisem Zasad etyki zawodowej policjanta wymagajcym omwienia jest 6, stanowicy, i postpowanie policjanta w kontaktach z ludmi powinna
cechowa yczliwo oraz bezstronno wykluczajca uprzedzenia rasowe, narodowociowe, wyznaniowe, polityczne, wiatopogldowe lub wynikajce z innych przyczyn.
Tre ta bezporednio odnosi si do art. 32 pkt 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej20 dotyczcego zasady rwnoci wszystkich wobec prawa, a take prawa wszystkich do rwnego traktowania przez wadze publiczne. Policjant nie moe zatem rnicowa swojego zachowania w stosunku do osb ze wzgldw wyej wymienionych.
Jego dziaanie powinno by obiektywne, pozbawione cech indywidualnych pogldw
czy te wystpujcych w spoeczestwie stereotypw.
Ostatnim przepisem, ktry naleaoby omwi w kontekcie tematu niniejszego
opracowania jest 8, ktry stanowi, e wykonujc zadania subowe policjant powinien dostosowywa swoje zachowanie do sytuacji i cech osb uczestniczcych w zdarzeniu, w szczeglnoci wieku, pci, narodowoci i wyznania, a take uwzgldnia
uzasadnione potrzeby tych osb. W kontekcie zatrzymania ma to szczeglne znaczenie, gdy chociaby zastosowanie tego rodka wobec mczyzny czy kobiety wymusza
rnice w zachowaniu funkcjonariuszy. Policjant powinien potrafi dokona byskawicznej oceny sytuacji i dostosowa do niej swoje dziaania. Ponadto ma obowizek
uwzgldni uzasadnione potrzeby osb, na ktre ukierunkowane jest jego zachowanie.

Zatrzymanie w procesie karnym

Zatrzymanie jako jeden ze rodkw przymusu wpywa na swobod danej osoby,
wkracza w jej konstytucyjnie zagwarantowan wolno osobist, poprzez krtkotrwae
pozbawienie wolnoci21, a w konsekwencji moe skutkowa zastosowaniem rodkw
zapobiegawczych, w tym izolacyjnego tymczasowego aresztowania22. Istotne ograni19

Ibidem, s. 114.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. 1997.78.483).
21
A. Ludwiczek, Krtkotrwae pozbawienie wolnoci w wietle konstytucyjnej zasady ochrony
wolnoci osobistej wybrana problematyka, [w:) P. Hofmaski (red.), Wzowe problemy
procesu karnego, Warszawa 2010, s. 461-462.
22
T. Bulenda, Z. Hoda, A. Rzepliski, Prawa czowieka a zatrzymanie i tymczasowe aresztowanie w polskim prawie i praktyce jego stosowania, [w:] Z. Hoda, A. Rzepliski (red.), Zatrzymanie
i tymczasowe aresztowanie a prawa czowieka, Lublin 1992, s. 31-33.
118
20

czenie zatrzymanego, niewtpliwie uniemoliwiajce mu przedsiwzicie czynnoci

zgodnych z wasn wol, ingeruje w jego konstytucyjnie ustanowione prawa i wolnoci. Tak znaczcej ingerencji moe dokona jedynie wyspecjalizowane i powoane do
tego typu dziaa organy procesowe w uzasadnionych okolicznociach 23.
Europejska Konwencja 24 w art. 5 ust. 1 pkt c stanowi, i jedn z przesanek
uprawniajcych do pozbawienia wolnoci jest zgodne z prawem zatrzymania lub
aresztowania w celu postawienia przed waciwym organem, jeeli istnieje uzasadnione podejrzenie popenienia czynu zagroonego kar lub jeli jest to konieczne w celu
zapobieenia popenienia takiego czynu lub uniemoliwienia ucieczki po jego dokonaniu.
Podobnie wskazano w art. 9 ust. 1, 3, 4 i 5 Midzynarodowego Paktu Praw
Obywatelskich i Politycznych25, ktre stanowi, e: kady ma prawo do wolnoci
i bezpieczestwa osobistego, nikt nie moe by samowolnie aresztowany lub zatrzymany, ani by pozbawiony wolnoci inaczej, jak tylko na zasadach i w trybie ustalonym przez ustaw, osoba zatrzymana pod zarzutem dokonania przestpstwa powinna
by w krtkim czasie postawiona przed sdzi lub przed inn osob ustawowo uprawnion do sprawowania wadzy sdowej i powinna by osdzona w rozsdnym terminie
lub zwolniona, kady pozbawiony wolnoci przez aresztowanie lub zatrzymanie ma
prawo odwoania si do sdu w celu niezwocznego orzeczenia przez sd o legalnoci
zatrzymania i zarzdzenia zwolnienia, jeeli to zatrzymanie okae si bezprawne,
a w zwizku z tym ma prawo do odszkodowania, ktrego moe dochodzi w drodze
sdowej, a ponadto kada osoba pozbawiona wolnoci bdzie traktowana w sposb
humanitarny i z poszanowaniem przyrodzonej godnoci czowieka.
Jeeli natomiast chodzi o uregulowania konstytucyjne, do kwestii wolnoci osobistej Konstytucja odnosi si bezporednio w art. 41 ust. 1, ktry to stanowi, e kademu zapewnia si nietykalno osobist i wolno osobist, a pozbawienie lub ograniczenie wolnoci moe nastpi tylko na zasadach i w trybie okrelonych w ustawie.
Ponadto w dalszych czciach przepisu gwarantuje zatrzymanemu prawo: do odwoania si do sdu w celu niezwocznego ustalenia legalnoci tego pozbawienia, do niezwocznego powiadomienia rodziny lub osoby wskazanej przez pozbawionego wolnoci, do niezwocznego i zrozumiaego dla zatrzymanego poinformowania o przyczynach zatrzymania, do przekazania w cigu 48 godzin od chwili zatrzymania do dyspozycji sdu i zwolnienia, jeeli w cigu 24 godzin od przekazania do dyspozycji sdu
nie zostanie mu dorczone postanowienie sdu o tymczasowym aresztowaniu wraz
z przedstawionymi zarzutami, do humanitarnego traktowania oraz do odszkodowania
w przypadku bezprawnego zatrzymania. Wskazane uregulowania znalazy swoje odzwierciedlenie w przepisach kodeksu postpowania karnego26.
Kodeks postpowania karnego nie definiuje pojcia zatrzymanie, jednake
przyjto w doktrynie, e jest to rodek przymusu polegajcy na krtkotrwaym pozbawieniu wolnoci i swobody dziaania zatrzymanego w celu zastosowania rodka
zapobiegawczego sensu stricto albo doprowadzenia osoby podejrzanej lub oskarone23

M. G. Wglowski, Zatrzymanie procesowe uwagi polemiczne, Prokuratura i Prawo 2008,

nr 9, s. 33.
24
Konwencja o Ochronie Praw Czowieka i Podstawowych Wolnoci (Konwencja Europejska),
Dz. U. z 1993 r., Nr 61, poz. 248.
25
Midzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, Dz. U. z 1977 r., Nr 38, poz. 167.
26
Dz. U. z 1997 r., Nr 89, poz. 555 z pn. zm.
119

go do organu procesowego27. Kodeks postpowania karnego wskazuje na kilka sytuacji, w ktrych moe mie miejsce zatrzymanie, lecz na potrzeby niniejszego opracowania przybliona zostanie problematyka zatrzymania procesowego ujtego w art. 244
1 k.p.k., zwanego rwnie zatrzymaniem waciwym 28.
W literaturze wyrnia si take inne rodzaje zatrzyma okrelanych jako pozaprocesowe29 wrd, ktrych mona wyrni30:
zatrzymanie porzdkowe (prewencyjne) - przewidziane w art. 15 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji31, ma na celu zapobieganie czynnikom bezporednio zagraajcym w sposb oczywisty yciu lub zdrowiu ludzkiemu oraz
mieniu ktrego mog dokonywa take organy tj. ABW czy CBA na podstawie odrbnych przepisw,
zatrzymanie penitencjarne - stanowi rodek pomocniczy polegajcy na zatrzymywaniu osb pozbawionych wolnoci, ktre opuciy areszt ledczy albo zakad karny na podstawie zezwolenia i w wyznaczonym terminie nie powrciy do niego,
wyraone zostao w art. 15 ust. 1 pkt 2a ustawy o Policji,
zatrzymanie administracyjne jest stosowane na podstawie art. 40 ust. 1 ustawy
z dnia 26 padziernika 1982 r. o wychowaniu w trzewoci i przeciwdziaaniu alkoholizmowi 32 stosowane polega na umieszczeniu osoby nietrzewej w izbie wytrzewie33, na okres nie duszy ni 24 godzin, jeeli osoba ta daje swoim zachowaniem powd do zgorszenia w miejscu publicznym lub w zakadzie pracy, a ponadto znajduje si w okolicznociach zagraajcych ich yciu i zdrowiu lub zdrowiu innych osb,
zatrzymanie stadionowe zostao przewidziane w art. 20 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia
20 marca 2009 r. o bezpieczestwie imprez masowych34, ktre polega na ujciu,
w celu niezwocznego przekazania Policji, osb stwarzajcych bezporednie zagroenie dla dbr powierzonych ochronie oraz osb dopuszczajcych si czynw zabronionych. Suby porzdkowe mog uy siy do ujcia takiej osoby lub osb,
gdy jej zachowanie zagraa zdrowiu i yciu ludzkiemu, jak rwnie mieniu nalecego do organizatora imprezy masowej35.
Zgodnie z treci art. 244 1 k.p.k., Policja ma prawo zatrzyma osob podejrzan, jeeli istnieje uzasadnione przypuszczenie, e popenia ona przestpstwo. Dodatkowymi warunkami zastosowania zatrzymania s obawa ucieczki lub ukrycia si tej
osoby albo zatarcia ladw przestpstwa, bd te niemono ustalenia jej tosamoci
albo zaistnienie przesanek do przeprowadzenia przeciwko tej osobie postpowania
w trybie przyspieszonym. Nadmieni naley take, i ju samo istnienie przesanki do
przeprowadzenia postpowania w trybie przyspieszonym stanowi wystarczajc podstaw prawn do zatrzymania, jeeli tylko istnieje uzasadnione przypuszczenie, i oso27

. Cora, Zatrzymanie stadionowe, Prokuratura i Prawo 2009, nr 2, s. 54.

K. Marsza, Proces karny. Zagadnienia oglne, Katowice 2008, s. 369-370.
29
K. Witkowska, Gwarancje zatrzymanego, Prokuratura i Prawo 2011, nr 9, s. 83.
30
T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postpowanie karne, Warszawa 2011, s. 574-575.
31
Dz. U. z 1990 r., Nr 30, poz. 179 z pn. zm.
32
Dz. U. z 1982 r., Nr 35, poz. 230 z pn. zm.
33
S. Walto, Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2009, s. 419-420.
34
Dz. U. z 2009 r., Nr 62, poz. 504.
35
. Cora, Zatrzymanie stadionowe, s. 56-57.
120
28

ba, ktrej dotyczy zatrzymanie, popenia przestpstwo, ktre moe by rozpoznane

w trybie przyspieszonym, co oznacza, e nie musi wcale zachodzi obawa ucieczki,
ukrywania si, zatarcia ladw przestpstwa, czy te niemono ustalenia tosamoci
osoby36.
W zwizku z powyszym naley stwierdzi, i osoba podejrzana to osoba, co do
ktrej zaistniay powysze przesanki, ale nie zostay przedstawione jej zarzuty37, dlatego te nie mona jej uzna za stron procesow. Jednake przysuguj jej okrelone
prawa i obowizki, jakie wynikaj z podjtych przez organ cigania wobec niej czynnoci38, tj. poinformowanie o przyczynach zatrzymania oraz o przysugujcych mu
prawach, a take o prawie do skorzystania z pomocy adwokata (art. 244 2 k.p.k.),
stanowice element prawa do obrony w ujciu formalnym 39. Ponadto zatrzymanego
naley wysucha, przede wszystkim co do podstaw faktycznych zatrzymania, lecz
zatrzymany moe wypowiedzie si rwnie co do wszelkich okolicznoci istotnych
z punktu widzenia sformuowanego podejrzenia popenienia przestpstwa 40. W ramach
wysuchania zatrzymanego bez obecnoci adwokata, za niedopuszczalne naley uzna
prowadzenie przez zatrzymujcego czynnoci procesowych polegajcych na nieformalnym przesuchaniu (tzw. rozpytaniu) zatrzymanego 41.
Zatrzymany zostanie naleycie poinformowany tylko wwczas, gdy zakres informacji bdzie przekazany w sposb dla niego zrozumiay, gdy dotrze do jego wiadomoci. Naley zatem uwzgldni poziom intelektualny i stan psychiczny zatrzymanego, jak rwnie jego stan zdrowia i zdolno wadania jzykiem polskim (a gdy jest
niewystarczajca, naley zapewni porednictwo tumacza). Brak poinformowania
o przysugujcych uprawnieniach lub mylne poinformowanie, zgodnie z art. 16 1
k.p.k., nie moe wywoywa dla zatrzymanego ujemnych skutkw procesowych. Poinformowanie moe nastpi w formie ustnej, ale take w formie pisemnej. 42 Z zatrzymania sporzdza si protok uwzgldniajcy dane osobowe osoby zatrzymanej, jego
owiadczenia oraz zaznaczenie, e poinformowano j o przysugujcych prawach (art.
244 3 k.p.k.).
Gwarancja prawa zatrzymanego do kontaktu z adwokatem, ktry bdzie mu
umoliwiony w sposb niezwoczny, w dostpnej formie (take przy uyciu nowoczesnych technologii, tj. telefon czy poczta elektroniczna), gdy tego zada od organu
stosujcego zatrzymanie wnika z wspomnianego ju art. 244 2 k.p.k. oraz z art. 245
1 k.p.k. W rozdziale 27 Kodeksu postpowania karnego nadano zatrzymanemu wiele
uprawnie mieszczcych si w pojciu prawa do obrony. Zostaj one zrealizowane
36

K. Eichstaedt, Postpowanie przyspieszone, Prokuratura i Prawo 2007, nr 6, s. 77.

A. M. Tcza Paciorek, Pojcie osoby podejrzanej i jej uprawnienia, Prokuratura i Prawo
2011, nr 11, s. 57.
38
K. Witkowska, Gwarancje, op. cit., s. 90.
39
P. Kruszyski, Podstawowe zasady procesu karnego w nowej Konstytucji i ich realizacja
w Kodeksie postpowania karnego z 6 czerwca 1997 roku, [w:] T. Nowak (red.), Nowe prawo
karne procesowe. Zagadnienia wybrane. Ksiga ku czci Profesora Wiesawa Daszkiewicza,
Pozna 1999, s. 83.
40
T. Kalisz, Nadzr penitencjarny a nadzr procesowy nad zatrzymaniem, Prokuratura
i Prawo 2011, nr 11, s. 34.
41
J. Skorupka, W kwestii konstytucyjnych uprawnie zatrzymanego, (w:) P. Hofmaski (red.),
Wzowe, op. cit., s. 455-456.
42
. Cora, Obowizki organu zatrzymujcego wynikajce z art. 244 2 k.p.k.,
(w:) P. Hofmaski (red.), Wzowe, op. cit., s. 473-474.
121
37

w sytuacji uzasadnionego przypuszczenia wysuwanego przez organ dokonujcy zatrzymania, e popeni on przestpstwo tak wic nieformalne przedstawienie zarzutu
popenienia przestpstwa, lecz ju pierwsza czynno organw procesowych, skierowana na ciganie okrelonej osoby, czyni j podmiotem prawa do obrony. 43 Jak ju
wczeniej wskazano, osoba podejrzana nie moe by uznana za stron procesow,
dlatego te w wypadku zatrzymania adwokat nie jest obroc. Natomiast, gdy zostanie
udzielone mu penomocnictwo, zgodnie z treci art. 87 2 k.p.k., ktry wskazuje,
e osoba nie bdca stron moe ustanowi penomocnika, jeeli wymagaj tego jej
interesy, adwokat staje si penomocnikiem, do ktrego ma zastosowanie zakaz okrelony w art. 178 k.p.k., stanowicy, e nie wolno przesuchiwa jako wiadka adwokata dziaajcego na podstawie art. 245 1 k.p.k., co do faktw, o ktrych dowiedzia si
udzielajc porady prawnej lub prowadzc spraw.
Tre art. 245 1 k.p.k. wskazuje take, e dokonujcy zatrzymania ma prawo
zastrzec, e bdzie obecny w czasie bezporedniej rozmowy zatrzymanego z adwokatem. Omawiany przepis, zosta uznany przez Trybuna Konstytucyjny za niezgodny
z art. 42 ust. 2 Konstytucji RP44, przez to, e nie wskazuje przesanki, ktrej zaistnienie
uprawnia zatrzymujcego do obecnoci przy rozmowie zatrzymanego z adwokatem.
W uzasadnieniu wyroku Trybuna poda, e: bezporednia rozmowa suy uzyskaniu
przez zatrzymanego porady prawnej. Chodzi przy tym nie tylko o wyjanienie zatrzymanemu czowiekowi przysugujcych mu praw, ale take wskazanie na konsekwencje
nieskorzystania z nich. Rozmowa adwokata z zatrzymanym suy ma take przygotowaniu wstpnej linii obrony, jeeli z informacji przekazanych adwokatowi przez
zatrzymujcego wynika, e prawdopodobne jest postawienie mu zarzutw. Trybuna
uzna take, e kontakt zatrzymanego (osoby podejrzanej, w wypadku ktrej zachodzi
uzasadnione przypuszczenie popenienia przestpstwa) z adwokatem jest kluczowy dla
zapewnienia prawa do skutecznej obrony w trakcie caego postpowania karnego. Informacje uzyskane we wstpnym stadium postpowania karnego (przed postawieniem
zarzutw) mog mie kluczowe znaczenie dla ostatecznego rozstrzygnicia w sprawie
zatrzymanego. Rwnoczenie moment zatrzymania i pierwszych czynnoci procesowych jest zwizany ze stresem i zaskoczeniem zatrzymanego, co moe prowadzi,
zwaszcza osob niewinn, pierwszy raz w yciu znajdujc si w tak dolegliwym
pooeniu, do podejmowania pochopnych decyzji, ktrych skutki mog zaway negatywnie na jej dalszych losach. Ze wzgldu na te okolicznoci konieczne jest umoliwienie zatrzymanemu efektywnej i profesjonalnej pomocy prawnej na kontrolowanym
w tej sprawie wstpnym etapie postpowania karnego. Brak dostpu do takiej pomocy
w takim momencie moe by przyczyn niesusznego skazania. Rwnoczenie
w wietle dyskutowanych propozycji zmiany modelu polskiego postpowania karnego
na w wikszym stopniu kontradyktoryjny (na etapie sdowym) jeszcze wikszego
znaczenia nabiera dostp do profesjonalnej pomocy prawnej od najwczeniejszego
stadium postpowania.
Naley wspomnie rwnie o prawie zatrzymanego do dania zawiadomienia
o fakcie zatrzymania odpowiedni osob i instytucj wynikajc z odpowiedniego
stosowania przepisw o tymczasowym aresztowaniu, na podstawie art. 245 2 k.p.k.
43

L.K. Paprzycki, Komentarz do art. 245 k.p.k., [w:] J. Grajewski (red.), Komentarz aktualizowany do art. 1-424 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postpowania karnego, LEX 2012.
44
Wyrok Trybunau Konstytucyjnego z dnia 11 grudnia 2012 r., K 37/11, Dz. U. 2012, poz.
1447.
122

Zgodnie z art. 248 1 i 2 k.p.k., wyznaczajcymi okres trwania omawianej instytucji, zatrzymanego naley natychmiast zwolni, gdy ustanie przyczyna zatrzymania, a take jeeli w cigu 48 godzin od chwili zatrzymania przez uprawniony organ
nie zostanie on przekazany do dyspozycji sdu wraz z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania. Naley go take zwolni na polecenie sdu lub prokuratora
oraz jeeli w cigu 24 godzin od przekazania go do dyspozycji sdu nie dorczono mu
postanowienia o zastosowaniu wobec niego tymczasowego aresztowania 45. Natomiast
art. 248 3 k.p.k. stanowi o niedopuszczalnoci ponownego zatrzymania osoby podejrzanej na podstawie tych samych faktw i dowodw.
Zgodnie z art. 246 k.p.k.: zatrzymanemu przysuguje zaalenie do sdu, w ktrym moe domaga si zbadania legalnoci (zgodno z obowizujcym prawem),
zasadnoci (zaistnienie wystarczajcych podstaw faktycznych uzasadniajcych podejrzenie popenienia przestpstwa) i prawidowoci (naleyty sposb wykonania czynnoci) jego zatrzymania46. Zaalenie przekazuje si niezwocznie sdowi rejonowemu
miejsca zatrzymania lub prowadzenia postpowania, ktry rwnie niezwocznie je
rozpoznaje, a w razie uznania bezzasadnoci lub nielegalnoci zatrzymania sd zarzdza natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego. Natomiast w wypadku stwierdzenia
bezzasadnoci, nielegalnoci lub nieprawidowoci zatrzymania sd zawiadamia o tym
prokuratora i organ przeoony nad organem, ktry dokona zatrzymania.
Przepisy dotyczce zaalenia na zatrzymanie znajduj swoje zastosowanie
w odpowiednim zakresie, na podstawie art. 247 1 k.p.k., do zatrzymania i przymusowego doprowadzenia, ktre jako odnoszce si wprost do osoby podejrzanej, moe
mie miejsce take na podstawie zarzdzenia prokuratora, jeeli zachodzi uzasadniona
obawa, e nie stawi si ona na wezwanie w celu przeprowadzenia czynnoci procesowej, w inny bezprawny sposb bdzie utrudniaa przeprowadzenie tej czynnoci albo
jeeli zachodzi potrzeba niezwocznego zastosowania rodka zapobiegawczego. Wolno
w tym celu zarzdzi przeszukanie.
Za niewtpliwie niesuszne zatrzymanie przysuguje osobie zatrzymanej odszkodowanie i zadouczynienie na podstawie art. 552 4 k.p.k., niezalenie od tego
czy zatrzymanie nastpio po czy przed wszczciem postpowania karnego 47. Prawo do
odszkodowania za niesuszne zatrzymanie wynika wprost z unormowania konstytucyjnego zawartego w art. 41 ust. 5 Konstytucji RP, ktre wskazuje, e kady bezprawnie
pozbawiony wolnoci ma prawo do odszkodowania48.

Prawo do obrony
Prawo do obrony jest jednym z podstawowych praw oskaronego w procesie
karnym. Naley ono do katalogu praw czowieka oraz jest zagwarantowane przez Kon-

45

T. Razowski, Zatrzymanie oskaronego w postpowaniu przyspieszonym, Prokuratura

i Prawo 2008, nr 3, s. 24-25.
46
T. Kalisz, Nadzr, op. cit., s. 29-30.
47
W. Grzeszczyk, Podstawy i zakres odszkodowania za niewtpliwie niesuszne tymczasowe
aresztowanie lub zatrzymanie, Prokuratura i Prawo 2010, nr 1-2, s. 54-55.
48
K. cisowicz, Konstytucyjne aspekty odszkodowania za niesuszne skazanie, tymczasowe
aresztowanie lub zatrzymanie, (w:) P. Hofmaski (red.), Wzowe, op. cit., s. 491.
123

stytucj RP i akty prawa midzynarodowego49. Postrzega si je jako osobist walk ze

stawianym zarzutem oraz ochron interesw, jak rwnie zmierzanie za pomoc czynnoci procesowych do odparcia oskarenia, obwinienia, czy zarzutu, a w przypadku
zatrzymania uzasadnionego przypuszczenia. Prawo do obrony aktualizuje si jako
dyrektywa postpowania podczas kolejnych etapw procesu karnego, w postaci zasady
prawa do obrony, ktra umoliwia oskaronemu (podejrzanemu) odpieranie przedstawianych mu zarzutw, kwestionowanie przemawiajcych przeciwko niemu dowodw,
a take przedstawianie dowodw na poparcie wasnych twierdze. 50
Prawo do obrony zostao wyraone przez normy prawa midzynarodowego
w postaci art. 6 Konwencji Europejskiej, w szczeglnoci poprzez: prawo do niezwocznego otrzymania szczegowej informacji, w zrozumiaym jzyku, o istocie
i treci stawianych zarzutw oraz wniesionego oskarenia, prawo do dysponowania
odpowiednim czasem i moliwociami do przygotowania obrony, prawo do obrony
osobistej lub przez ustanowionego obroc, prawo do bezpatnego obrocy z urzdu,
jeeli jest to uzasadnione dobrem wymiaru sprawiedliwoci, prawo do przesuchania
albo spowodowania przesuchania wiadkw oskarenia i zapewnienia obecnoci
i przesuchania wiadkw obrony na tych samych warunkach, co wiadkw oskarenia
oraz prawo do bezpatnego korzystania z pomocy tumacza, jeeli oskarony nie wada
jzykiem uywanym na rozprawie.
Podobnie uregulowano kwesti prawa do obrony w art. 14 ust. 3 Midzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, ktry zapewnia kademu oskaronemu, co najmniej gwarancj do: otrzymania niezwocznie szczegowej informacji
w zrozumiaym jzyku o rodzaju i przyczynie oskarenia, dysponowania odpowiednim
czasem i moliwociami w celu przygotowania obrony i porozumienia si z obroc
przez siebie wybranym,
obrony przez samego siebie, przesuchania lub spowodowania przesuchania
wiadkw, korzystania z bezpatnej pomocy tumacza, jeeli oskarony nie rozumie
lub nie mwi danym jzykiem oraz nieprzymuszania do zeznawania przeciwko sobie
lub do przyznania si do winy.
Prawo do obrony zostao wyraone jako element prawa do rzetelnej procedury
sdowej51 w art. 42 ust. 2 Konstytucji RP: kady, przeciw komu prowadzone jest postpowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postpowania. Moe
on w szczeglnoci wybra obroc lub na zasadach okrelonych w ustawie korzysta
z obrocy z urzdu. Z cytowanym przepisem Konstytucji RP koresponduje art. 6
k.p.k.: Oskaronemu przysuguje prawo do obrony, w tym prawo do korzystania
z pomocy obrocy, o czym naley go pouczy.
W literaturze przedmiotu wyrnia si prawo do obrony w ujciu formalnym
oraz materialnym. Obrona formalna, to prawo oskaronego do korzystania z pomocy
obrocy, jak rwnie procesowa dziaalno tego obrocy. Natomiast obrona materialna polega na chci dziaania samego oskaronego, podejmowanie polemiki ze sformu-

49

C. Kulesza, Jako obrony formalnej jako warunek rzetelnego procesu (refleksje prawnoporwnawcze), [w:] J. Skorupka (red.), Rzetelny proces karny. Ksiga Jubileuszowa Profesor
Zofii widy, Warszawa 2009, s. 148-149.
50
P. Wiliski, Zasada prawa do obrony w polskim procesie karnym, Krakw 2006, s. 35-39.
51
L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykadu, Warszawa 2007, s. 104-105.
124

owanymi zarzutami w ramach zespou uprawnie i gwarancji wskazanych w kodeksie

postpowania karnego.52
Naruszenie prawa do obrony podczas zatrzymania w procesie karnym
Przede wszystkim naley wskaza, i zatrzymanie procesowe, o ktrym mowa
w art. 244 1 k.p.k. jest rodkiem przymusu uywanym na etapie wstpnym czynnoci
zmierzajcych do ustalenia podstaw, ktre mog sta si przyczynkiem do przeprowadzenia czci przygotowawczej procesu karnego. Nie aktualizuj si zatem na tym
pocztkowym etapie zasady postpowania w procesie karnym, tj. zasada praw do
obrony, ktre jako dyrektywy wskazuj waciwy kierunek dziaania.
Jednake niewtpliwym jest fakt, e prawo do obrony, jako wynikajce
z Konstytucji RP i aktw prawa midzynarodowego, a w konsekwencji z przepisu
kodeksu postpowania karnego, naley uzna za dziaajce zarwno poza (przed rozpoczciem procesu), jak i podczas procesu karnego.
Na etapie prawa do obrony przysugujcego podczas zatrzymania procesowego
z art. 244 1 k.p.k. zastosowanie znajduj funkcje zasady prawa do obrony w procesie
karnym. Nale do nich funkcja: gwarancyjna, ktra polega na zabezpieczeniu przyznanych uprawnie, ktre su zapewnieniu naleytej ochrony jego interesw; stabilizacyjna (stabilizujca) suca okreleniu obowizujcego zakresu uprawnie zatrzymanego; organizacyjna polegajca na ustaleniu zakresu uprawnie przysugujcych
zatrzymanemu i odpowiadajcych im obowizkw po stronie organw procesowych;
kontrolna majca na celu zapobieganie naduyciom ze strony organw cigania,
w sytuacji, gdyby chciay zwikszy efektywno swoich dziaa kosztem gwarancji
procesowych zatrzymanego oraz informacyjna poznanie okolicznoci zwizanych
z zatrzymaniem. 53
Tre prawa do obrony przysugujcego podczas zatrzymania wyraa si przede
wszystkim w prawie do: swobody stosowania obrony osobistej, znajomoci podstawy
uzasadnionego przypuszczenia popenienia przestpstwa, posiadania i korzystania
z pomocy adwokata oraz z bezpatnej pomocy tumacza, swobody wypowiedzi
(na ktre skada si: prawo do milczenia, skadania wyjanie, wolno od samooskarania), bycia wysuchanym, kontroli poprawnoci dziaa zatrzymujcego.
Naruszenie prawa do obrony definiuje si jako bezprawne utrudnienie lub pozbawienie oskaronego wykonywania przysugujcych mu uprawnie procesowych,
sucych obronie jego interesw w postpowaniu karnym 54. Najczciej jest ono
konsekwencj dziaania lub zaniechania ze strony organu prowadzcego postpowanie
karne.55
Naruszenie prawa do obrony, jako zjawisko niedopuszczalne i majce niekorzystne konsekwencje w postaci ograniczenia moliwoci obrony, moe przejawia si
w nastpujcych dziaaniach:
ograniczenie prawa do obrony osobistej,
niezawiadomienie o zatrzymaniu osoby najbliszej,
niepodanie prawnej i faktycznej podstawy zatrzymania,
utrudnianie kontaktu z adwokatem,
52

P. Kruszyski, Podstawowe zasady, op. cit., s. 82-83.

P. Wiliski, Zasada, op. cit., s. 200-201.
54
Ibidem, s. 536.
55
Ibidem, s. 539.
53

125

 nieudzielenie pomocy lekarskiej,

naraenie na bezporednie niebezpieczestwo utraty ycia osoby zatrzymanej,
naruszenie nietykalnoci cielesnej, spowodowanie obrae ciaa, pobicie,
stosowanie grb karalnych, przemocy; psychiczne i fizyczne zncanie si nad
zatrzymanym,
powiadczenie nieprawdy, sfaszowanie, zniszczenie dokumentacji zwizanej
z zatrzymaniem osoby,
brak udzielenia informacji o przysugujcych prawach. 56

Postpowanie dyscyplinarne
Nie sposb nie wspomnie o konsekwencjach, jakie niesie ze sob naruszenie
prawa do obrony podczas zatrzymania, a mianowicie o postpowaniu dyscyplinarnym.
Naley podkreli, i art. 132 ust. 1 ustawy o Policji wskazuje jako przewinienie dyscyplinarne zarwno naruszenie dyscypliny subowej, jak i nieprzestrzeganie zasad
etyki zawodowej. Wystpuje tu zatem odniesienie tak do prawa, jak te do norm moralnych (de facto rwnie spisanych w przytaczanym wyej zarzdzeniu nr 805 Komendanta Gwnego Policji z 31 grudnia 2003 r.). Jak wskazuje W. Kotowski pojcia
dyscypliny subowej i etyki zawodowej nie s wprawdzie tosame, ale posiadaj
cechy wsplne. Polega to na tym, e policjant, ktry narusza zasady dyscypliny subowej, narusza rwnoczenie etyk zawodow. Natomiast w sytuacji naruszenia zasad
etyki zawodowej moe pozosta w zgodzie z dyscyplin subow 57.
Bezporednie odniesienie si w art. 132 ust. 1 ustawy o Policji do zasad etyki
zawodowej ma niebagatelne znaczenie, zwaajc na fakt, i konsekwencja ich naruszenia jest taka sama jak przy naruszeniu dyscypliny subowej. Mianowicie jest ni
poniesienie odpowiedzialnoci dyscyplinarnej. Podkrelenia wymaga rwnie fakt,
i pojcie naruszenia dyscypliny subowej zostao, w przeciwiestwie do nieprzestrzegania zasad etyki zawodowej, zdefiniowane wprost w art. 132 ust. 2 ustawy
o Policji. Natomiast do zagadnienia etyki ustawa odnosi si tylko i wycznie w art.
132 ust.1. Oczywistym jest zatem, e w tej kwestii zastosowanie mie bdzie wspominane ju w niniejszym opracowaniu zarzdzenie nr 805 Komendanta Gwnego Policji
z 31 grudnia 2003 r. w sprawie Zasad etyki zawodowej policjanta.
Z uwagi na fakt, e nie jest celem niniejszego opracowania kompleksowe omwienie postpowania dyscyplinarnego w Policji, podkrelenia wymaga jedynie zagadnienie charakteru wymierzanej policjantowi kary dyscyplinarnej. Zgodnie z art. 134 h
ust. 1 ustawy o Policji, kara ta powinna by wspmierna do popenionego przewinienia dyscyplinarnego i stopnia zawinienia. Tene przepis wskazuje w ust. 2 i 3 warunki,
odpowiednio, zaostrzenia i zagodzenia wymiaru kary. Zgodnie z pogldami doktryny,
zadaniem kary jest zapobieganie ponownemu popenieniu czynu zabronionego i wychowywanie. Policjant musi mie wiadomo nieuchronnoci kary, ktra ma go od-

56

Przykadowe wyliczenie na podstawie bada zob. D. Mocarska, Naduycie wadzy przez

funkcjonariuszy Policji w wietle przeprowadzonych bada kryminologicznych, [w:] A. Letkiewicz (red.), Etyka w zarzdzaniu Policj, Szczytno 2011, s. 184-186.
57
W. Kotowski, Ustawa o Policji. Komentarz praktyczny, Warszawa 2004, s. 700.
126

strasza od nieetycznego zachowania. A co za tym idzie, zawsze w momencie zatrzymywania osoby podejrzanej, widzie czowieka, ktrego chroni zarwno domniemanie
niewinnoci, jak i prawo do obrony.
Zakoczenie
Prawo do obrony, zakorzenione w konstytucyjnej zasadzie demokratycznego
pastwa prawnego oraz aktach midzynarodowych, zostao zagwarantowane rwnie
przez kodeks postpowania karnego, a w konsekwencji uzyskao charakter realny
i efektywny. Aspekt efektywnoci jest rwnie silnie powizany ze rodkami przymusu, a szczeglnie z podstawow instytucj karnoprocesow, majc na celu zabezpieczenie prawidowego przebiegu procesu karnego zatrzymania.
Zatrzymanemu przyznaje si okrelone gwarancje procesowe, majce chroni
jego prawa i interesy, a jednoczenie sprawi, e stanie si on podmiotem, a nie
przedmiotem podejmowanych wobec niego dziaa. Wszelkie czynnoci przedsibrane
przez zatrzymujcego powinny respektowa uprawnienia przysugujce zatrzymanemu, a przede wszystkim nie narusza ich. Wskaza tutaj naley na fundamentalne znaczenie prawa do obrony osobistej oraz bezporedniego, niczym nieskrpowanego kontaktu z adwokatem, majcego istotny wpyw na strategi dziaania i ewentualn
w razie przedstawienia zarzutw lini obrony.
Podkreli naley, i policjant niezwykle czsto naraony jest na moliwo
znalezienia si w sytuacji, w ktrej swoje zachowanie dostosowa musi zarwno do
norm prawnych, jak i etycznych, wynikajcych z wykonywanego zawodu. Jedn z nich
jest niewtpliwie moment zatrzymania osoby podejrzanej. Funkcjonariusz zawsze powinien mie na wzgldzie, e kademu czowiekowi przysuguje niezbywalna ochrona
godnoci i tym wanie zaoeniem kierowa si w swoich dziaaniach.

127

Justyn Piskorski

Wzorce osobowe etyki policyjnej. Prba rekonstrukcji funkcji

spoecznych
Amici militans, sed magis amica veritas
Wprowadzenie
Zagadnienia etyki sub pastwowych wydaj si mie solidne podstawy naukowe. S opracowane w postaci szeregu kodeksw etycznych. Wspomagane s licznymi stanowiskami nauki, czy organizacji i osb bezporednio w ich dziaanie zaangaowanych (np. w sieciach pracowniczych, czy organizacjach weteranw lub emerytw)1. S take przedmiotem czynnego i yczliwego zainteresowania organizacji zewntrznych wobec takich sub, np. w postaci organizacji pozarzdowych zajmujcych
si zwalczaniem pewnych patologii (jak korupcja), czy opisem pewnego sposobu dziaania sub pastwowych, aby stworzy ich spjny obraz, potrzebny w prowadzeniu
dziaalnoci gospodarczej (np. agencje ratingowe). Zagadnienia etyki maj zatem
szczeglny charakter. Zainteresowane ich prawidowym dziaaniem jest w zasadzie
cae spoeczestwo.
Nie inaczej jest z Policj. Polska Policja ma ugruntowan pozycj. Jest postrzegana jednoznacznie jako instytucja o stosunkowo duym zaufaniu spoecznym. Jej
dziaalno w okresie nastpujcym po transformacji roku 1989 bya rnie oceniana.
Ocena pracy Policji w badaniach CBOS oscylowaa w granicach 60% dobrych ocen
respondentw do 2006 r. Najniszy poziom odnotowano w grudniu 2001 r. 46% - co
prawdopodobnie skorelowane jest z wysokim poziomem przestpczoci. Od czerwca
2005 r. (52%) poziom dobrych ocen Policji wzrs w krtkim czasie (do 2007 r.) do
poziomu ok. 70 %. Najwyszy wskanik osignito w maju 2007 r. byo to 74% ocen
dobrych. Poziom ten utrzymuje si, w ostatnich badaniach zarejestrowano pewien spadek od 72 % w marcu 2011 r. do 68 % we wrzeniu 2012 r (dane KGP).
Problem ten wyglda oczywicie rnie, w rnych badaniach. Inne wskaniki,
nie s moe a tak imponujce, jednak nie da si zaprzeczy, e Policja jest jedn
z gwnych instytucji polskiego ycia spoecznego. S z ni zwizane rnego rodzaju
oczekiwania i odczucia, jednak bilans ten wypada jednoznacznie korzystnie dla Policji.
Autorzy bada opinii spoecznej zwracaj jednak uwag, e zaufanie do Policji
jest wyranie powizane z wiekiem, miejscem zamieszkania i ogln ocen biegu
spraw w kraju. Najrzadziej zaufanie do Policji deklaruj najmodsi badani i zwiksza
si ono wraz z rosncym wiekiem Polakw. Czciej ufaj Policji mieszkacy wsi ni
mieszkacy miast. Wikszym zaufaniem cieszy si Policja wrd osb oceniajcych
pozytywnie kierunek biegu spraw Polski, ni wrd deklarujcych w tej kwestii pesymizm. Zaufanie do Policji jest te powszechniejsze wrd osb z wyksztaceniem za-

S. Maj, Postpowanie dyscyplinarne w subach mundurowych. Ewolucja odpowiedzialnoci

dyscyplinarnej na przeomie wieku i jej przyszo, w: P. Jwiak, W. S. Majchrowicz (red.),
Odpowiedzialno dyscyplinarna w Policji, Pia 2011, s. 11 i nast.
128

wodowym. Brak zaufania do Policji deklaruj take osoby nieufajce Kocioowi

i niepraktykujcy2.
Do tego obrazu dobrych ocen Policji dooy naley jednak yk dziegciu.
Przyrost ocen pozytywnych tumaczy mona w prosty sposb - zmieniajcymi si
wskanikami demograficznymi i kryminologicznymi. Jeli uwzgldnimy podstawowe
wskaniki tego typu, to uwiadomimy sobie, e czynnik wieku jest jednym z gwnych
czynnikw determinujcych przestpczo, to nie sposb przyzna, e musi on determinowa skal ocen pracy Policji w istotny sposb. To w grupie najmodszych badanych zaufanie jest najmniejsze. A to wanie ta grupa ma bezporedni styczno
z prac Policji. Grupa respondentw najstarszych moe mie jedynie kontakt sporadyczny i to w zasadzie tylko jako ofiary przestpstw. Jeli zatem istotnie zmniejsza si
grupa osb krytycznych, to musi tym samym zmniejsza si wielko krytycznych
opinii. Dlatego te badania oparte na prbach losowych mog dawa istotnie inne wyniki od bada prowadzonych, np. w orodkach uniwersyteckich na prbach celowych.
A warto sobie uzmysowi, e wedug danych GUS na 31 grudnia 2011 r. byo w Polsce 437 141 17-latkw (osb mogcych ju ponosi odpowiedzialno karn). A osb
27-letnich, czyli w zasadzie takich, ktre nie zainicjuj ju kariery przestpczej byo
639 250 (czyli ponad 200 tys. wicej). Z kolei w grupie 7-latkw byo ju tylko
369 872 osb. Maleje wic liczba osb mogcych by sprawcami przestpstw. Tym
samym maleje te liczba osb mogcych wyraa krytyczne opinie o Policji.
Odrbn kwesti jest przypisywanie sobie przez Policj sukcesw w zwalczaniu
przestpczoci. Oczywicie nie da si tego czynnika pomin, a praca policjantw
zasuguje na peny spoeczny szacunek i uznanie. Jednak statystyczny spadek poziomu
przestpczoci jest zasug czynnikw zgoa odmiennych. Chodzi tu o wspomniane
zmiany demograficzne. Jest po prostu coraz mniej osb mogcych by potencjalnymi
sprawcami czynw zabronionych (modych mczyzn). Ponadto w pewnym stopniu
przestpczo ogranicza migracja zagraniczna. Zgodnie z danymi GUS, najczciej
emigruj wanie modzi ludzie, po ukoczeniu studiw. Cho statystyki wskazuj,
e emigracja dotyczy wikszej liczby kobiet ni mczyzn w okresie postudenckim, to
w wieku od 20 do 24 lat wielkoci pod wzgldem pci s wyrwnane.
Ostatni w kocu spraw jest instrumentalizacja bada spoecznych. Warto sobie zda spraw, e ocenianie pracy Policji przez badanie opinii publicznej samo
w sobie jest wielce dyskusyjne. Jednak zgodnie ze znan tez, od kilkunastu lat przeksztaca si sfera polityki. Przestaje mie ona podoe w faktycznych stosunkach spoecznych, a staje si metod zarzdzania emocjami.
Jak w tym zmieniajcym si systemie powiza spoecznych operowa pojciami etycznymi? Ta kwestia wydaje si do prozaiczna. Minimalne granice poprawnoci dziaania wytyczaj przepisy prawa. Jednak pytanie o etyk jest pytaniem o co
wicej. O t tre, ktra musi pozosta wypeniona przez stosunki spoeczne, ktre
determinuj caoksztat postpowania konkretnych osb w konkretnych sytuacjach.
Cele dziaania Policji s zrnicowane i wykraczaj czsto poza moliwo odpowiedniego ich ujcia w prawie pozytywnym 3. Zrnicowane musz by take po2

Badanie OBOP z sierpnia 1997 r. (Zaufanie spoeczne do policji w ostatnich latach); zob.
te rozmow A. Karo-Ostrowskiej z P. Biedziakiem (KGP), Czy policja jest bezradna?,
Wi 2005, nr 1 (55), s. 38.
3
Zob. np. D. von der Pfordten, Czym jest Prawo? Cele i rodki, Archiwum Filozofii Prawa
i Filozofii Spoecznej 2010, nr 1, s. 17-18.
129

stawy funkcjonariuszy tej suby. Podstawowy ksztat tego zrnicowania wytyczony

bdzie zasadami prakseologicznymi. Pytanie, jakie nasuwa si natychmiast jest pytaniem o to, w jaki sposb skonkretyzowa zasady etyczne pracy Policji. Poniewa jest
to zagadnienie zoone, punkt cikoci niniejszego tekstu zostanie skoncentrowany na
zagadnieniu wzoru dobrego policjanta jako punktu odniesienia w konkretnych sytuacjach.
W duej mierze zrezygnowano, w poniszym tekcie, z bezporednich odwoa
do ustawy o Policji i zasad etyki zawodowej, uznajc je za materi znan uczestnikom
konferencji i w wysokim stopniu oczywist. Pojcia w dalszej czci tekstu bd jednak stosowane wedug klucza przyjtego w ustawie i zasadach etyki. Ze wzgldw
czysto jzykowych nie odrniono w tekcie poj etyki i moralnoci pojcia te s
uywane dalej zamiennie, na okrelenie warstwy znaczeniowej etyki policyjnej, cho
przy wiadomoci przypisywania im odrbnych znacze4.
Znaczenie wzorw osobowych. Zaufanie
Zagadnienie posugiwania si wzorami osobowymi nabiera szczeglnej mocy
w czasach zwikszajcego si zainteresowania koncepcjami normatywizmu. W myl
tych zasad, wzorzec osobowy staje si punktem odniesienia dla wykazania, w jaki
sposb zachowanie konkretnego sprawcy odbiegao od zachowania podanego. Normatywny zarzut polega wtedy na wykazaniu rnicy.
Rne gazie prawa posuguj si rnego rodzaju wzorcami osobowymi. Moe to by dawny wzorzec dobrego kupca znany prawu handlowemu, ale rwnie czsto
pojawiaj si wzory dla poszczeglnych zawodw, jak wzr dobrego lekarza, dobrego
kierowcy. Powszechnym punktem odniesienia jest wzr dobrego obywatela. Prawo
karne ogranicza jednak zakres posugiwania si takimi wzorcami, odnoszc je do konkretnych sytuacji. W takich sytuacjach okrela si pewien poziom wymaga, jaki naley stawia poszczeglnym grupom zawodowym. Dla takich grup tworzy si okrelone
standardy postpowania. Te standardy nie s jednak wyznaczane przez przecitno
zachowa w danej grupie. Standardy ostronoci w prawie karnym musz by wyznaczane w oparciu o zachowania rozwanego obywatela, czyli osoby, ktra dysponuje
waciwymi kwalifikacjami dla dokonania pewnej czynnoci oraz charakteryzuje si
postaw naleytego wykonywania swoich obowizkw 5.
Kim zatem jest, czy raczej powinien by dobry policjant stanowicy wzorcowy punkt odniesienia dla sformuowania ewentualnych zarzutw w postpowaniu
dyscyplinarnym?
Kwestia ta nie pozostawia wielu wtpliwoci, gdy prbujemy zrekonstruowa jej
waciwoci przez pryzmat policyjnych regulacji pragmatycznych i zarzdze wewntrznych organizujcych prac poszczeglnych jednostek Policji. Na zagadnienie to
mona spojrze jednak inaczej, sigajc do narzdzi antropologicznych i socjologicznych, pozwalajcych zrozumie zarwno znaczenie, jak i spoeczn rol Policji.
44

Podobnie np.: K. Kosiska, Etyczny i pragmatyczny. Polskie dyskursy polityczne po 1989

roku, Warszawa 2012, s.29; zob. te T. Pietrzykowski, Etyczne problemy prawa, Warszawa
2011, s. 25 i nast.; A. Szotysek, Moralno-etyka-legalno, w: R. Kozowski, K. M. Cern
(red.), Etyka a wspczesno, Pozna 2007, s. 109 i nast.
5
Z. Zoll, Kodeks karny, Cz oglna, T. I, Krakw 2004, s. 153-155.
130

Patrzc na kwestie etyki, trzeba kierowa si nie tylko leksykaln interpretacj

konkretnych zasad etycznych (W sytuacjach nieuregulowanych przepisami prawa lub
nieujtych w niniejszych zasadach etyki zawodowej policjant powinien kierowa si
zasadami wspycia spoecznego i postpowa tak, aby jego dziaania mogy by
przykadem praworzdnoci i prowadziy do pogbiania spoecznego zaufania do Policji.)6, ale spojrze trzeba na ich donioso spoeczn, jako zasad organizujcych
funkcjonowanie spoecznoci7. A oczywistoci jest, e takie emocje jak zaufanie odnosz si do podstawowej kwestii jak s relacje z innymi ludmi8. Same emocje s
rdem rozwoju osobowego, wskazaniem kierunku tego rozwoju. Poszukuj one wartoci, poprzez ktre mogyby si wyraa i odpowiednio rozwin9.
Ludzka egzystencja ma zawsze znaczenie zrelatywizowane do innych osb.
Wrd szeregu tych relacji, jakie moemy opisywa na szereg sposobw (np. wspdziaanie, obojtno, konkurencja czy wrogo) istotne znaczenia maj oczekiwania,
jakie wzgldem tych osb formuujemy 10. W tym sensie przyjrzyjmy si, jakie znaczenie szczegowe ma zaufanie w relacjach z Policj. Jest to oczywicie relacja wielobiegunowa. Ale kolejnym kluczowym zagadnieniem jest funkcja tego zaufania. Oczywiste jest, niezalenie, czy signiemy do wzorcw tomistycznej kauzalnoci czy
wspczesnej racjonalnoci komunikacyjnej Habermasa, e ludzkie dziaania podlegaj
ocenie z punktu widzenia celowoci, i to celowoci ocenianej wedle kryterium przyszego skutku. Etyka nabiera w tym kontekcie szczeglnego znaczenia. Wytycza bowiem reguy dziaania, nastawione na nastpne, przysze pokolenia 11. Czynnikiem
umoliwiajcym trwanie wsplnoty nie tylko w wymiarze konkretnego ukadu przestrzenno-osobowego, ale take wsplnoty trwajcej w czasie, staje si zaufanie.
Jedn z najistotniejszych relacji zaufania jest zaufanie obywatela do pastwa
oraz relacja przeciwna, zaufania pastwa do obywatela. Obywatel nie posiada jednak
penej wiedzy o biecym funkcjonowaniu pastwa. Ta wiedza jest czstkowa i ograniczona albo inaczej mwic zaporedniczona przez rnego rodzaju funkcjonariuszy
pastwowych, w tym rwnie policjantw oraz przez media. Te drugie dostarczaj
jednak wiedzy niezwykle fragmentarycznej, uwarunkowanej przede wszystkim atrakcyjnoci (czyli sensacyjnoci) informacji. Jednak pozyskanie zaufania obywateli jest
z punktu widzenia wadzy cenne, gdy w znaczcym stopniu pomniejsza koszty rzdzenia. Wadza nieposiadajca zaufania moe rozbudowywa w znaczcym stopniu
rozbudowane instytucje inwigilacji, kontroli i represji. Represyjno tego typu wzmaga
kryzys zaufania, zastpujc zaufanie strachem12.
Trzeba tu zatem tylko przypomnie, e wedug danych Prokuratury Generalnej
za rok 2011 wynika, e uprawnione do tego organy - Policja, ABW, CBA, andarme6

Por. 2 Zarzdzenia nr 805 Komendanta Gwnego Policji z 31.12.2003 r. Zasady etyki

zawodowej policjanta
7
J. C. Alexander, Znaczenia spoeczne, Krakw 2010, s. 96.
8
O problemie badania emocji zob. D. Mroczkowska, Emocje jako przedmiot refleksji socjologicznej. Pogldowy zarys problematyki, w: R. Drozdowski (red.), Koce i pocztki. Socjologiczne podsumowania, socjologiczne zapowiedzi, Pozna 2007, s. 69.
9
W. Zuziak, Aksjologia Louisa Lavellea wobec ponowoczesnego kryzysu wartoci, Krakw
2012, s. 303.
10
P. Sztompka, Zaufanie. Fundament spoeczestwa, Krakw 2007, s. 12.
11
D. Birnbacher, Odpowiedzialno za przysze pokolenia, Warszawa 1999, s. 9.
12
P. Sztompka, Zaufanie, s. 338-343.
131

ria, Stra Graniczna i inspektorzy skarbowi - wnioskoway o zaoenie blisko 5200

podsuchw. Sdy nie zgodziy si na to wobec 286 osb. Brakuje jednak danych mwicych o liczbie podsuchw, o ktrych stosowaniu podjto decyzj w okresie wczeniejszym, a ktre zostay przeduone na rok ubiegy. W tym samym roku, wedug
danych Urzdu Komunikacji Elektronicznej uprawnione suby oraz prokuratura sigay w 2011 roku ponad 1,8 mln razy po bilingi i stenogramy polskich abonentw telefonii. Wyjtkowe moliwoci inwigilacji stwarza kontrola operacyjna, ktra jest przedmiotem zainteresowania Trybunau Konstytucyjnego, do ktrego wnioski w tej sprawi
zoyli Rzecznik Praw Obywatelskich (K23/11) oraz Prokurator Generalny (K 48/12),
przy wsparciu m.in. Naczelnej Rady Adwokackiej.
Zaufanie do Policji jest wypadkow szeregu zjawisk. Prawdopodobnie kwestie
prawidowoci etycznego postpowania mog nie by tu nawet najistotniejsze. Niemniej, naruszenia etyki staj si istotn przyczyn utraty zaufania.
Jednym ze rde zaufania jest m.in. przysiga policyjna. Pamita naley nie
tylko o jej normatywnoci, jej znaczeniu dla wytyczania pola zobowiza funkcjonariuszy do konkretnych dziaa, ale take o jej beneficjentach. Beneficjentami, s obywatele Rzeczypospolitej i Nard jako ich zbiorowo. To oni dziki przysidze uzyskuj obietnic, e funkcjonariusze Policji zachowywa si bd w pewnych sytuacjach w okrelony sposb. Policjanci przez t obietnic staj si z kolei gwarantami
bezpieczestwa i wysokiego poziomu ochrony13.
Konstrukcja zaufania opiera si na istnieniu szczeglnej relacji midzy osobami14. Sam jzyk zblia nas zreszt szybko do konstrukcji relacji osobowych. Zastanowi si bowiem trzeba, kto jest osob godn zaufania. W podstawowym ujciu jest
to oczywicie osoba dotrzymujca obietnic, postpujca zgodnie z tym co mwi. Jednak zaufanie nie moe wyczerpywa si w przewidywalnoci. Musi ono take
uwzgldnia pewnie poziom etyczny takiej osoby (nie bdzie go speniaa osoba obiecujca: nie zabij ci). Ponadto relacja zaufania nie ma charakteru staego. Jeli nie
jest umacniania zanika. Zaufanie nie dopuszcza te niejasnoci, ani wahania. W kocu zaufanie moe pojawi si dopiero wtedy, gdy wyksztacona jest praktyka spoecznej nieufnoci15.
Ta nieufno jest kluczem do zrozumienia porzdku demokratycznego. Musi
ona przyj ksztat zinstytucjonalizowany, w postaci zabezpiecze dla tych, ktrzy s
skonni zaryzykowa zaufanie. Nieufno jest wic filtrem korygujcym przypadki
ewentualnego naruszenia zaufania. Zdaniem P. Sztompki, im wicej w systemie zinstytucjonalizowanej nieufnoci, tym wicej bdzie spoecznego zaufania. Przykadami tej
nieufnoci s np. zasady oczekiwania legitymizacji wadzy, cykliczno wybr i kadencyjno, podzia wadz, zasada rzdw prawa i niezawisoci sdw, prawo odwoywania si od decyzji sdw, prawa obywatelskie, ochrona porzdku publicznego,
swoboda wypowiedzi i samorzdno16.
13

Zob. te E. Wiszowaty, Etyka Policji. Midzy prawem, moralnoci i skutecznoci, Warszawa 2011, s. 134 i nast.
14
O relacyjnym ujciu zaufania zob. P. Kaczmarek, Zaufanie do zawodw prawniczych
w spoeczestwie ryzyka, w: H. Izdebski, P. Skuczyski (red.), Etyka prawnicza. Stanowiska
i perspektywy 2, Warszawa 2011, s. 11 i nast.
15
J. P. Reemtsma, Zaufanie i przemoc. Esej o szczeglnej konstelacji nowoczesnoci, Pozna
2011, s. 28-36.
16
P. Sztompka, Zaufanie, s. 345-350.
132

Policji dotyczy w szczeglnoci instytucjonalizacja ochrony porzdku publicznego. Jest ona pochodn braku zaufania do spontanicznego przestrzegania prawa przez
obywateli. Przynajmniej cz z nich mona podejrzewa o amanie prawa. Dlatego
konieczne jest wyksztacenie struktur dyscyplinujcych. Obejmuj one kontrol wypeniania obowizkw obywatelskich. Policja otoczona zaufaniem atwiej te obowizki
kontrolne wykona. W przeciwnym razie obywatele przyjm stanowisko wobec niej
wrogie i zapobiega bd nawet moliwoci kontroli, ktra przy braku zaufania traktowana jest jako dziaanie represyjne, a co najmniej opresyjne.
Takie zachowania s waciwe dla systemw autokratycznych, despotycznych,
dyktatorskich i totalitarnych. W tych systemach, w odrnieniu od demokracji, instytucjonalizuje si zaufanie i dy do przeksztacenia jej w wymg, obwarowany sankcjami formalnymi. Zaufaniem tak wymuszonym moe by objty bd wadca, bd cay
system autokracji. Instytucjonalizacja takiego systemu jest realizowana przy pomocy
socjalizacji politycznej, indoktrynacji, cenzurowania mediw, tamowania dopywu
informacji, cis kontrol polityczn i w kocu surowe karanie naduywania zaufania
(np. w postaci dziaalnoci opozycyjnej, prezentacji zwtpienia czy krytyki) 17. Take tu
ma do odegrania swoja rol Policja jako instytucja wymuszajca tym razem zaufanie
do wadzy.
Autorytet wadzy jest zatem cile zwizany z istnieniem zaufania obywateli do
niej, a zaufanie to w rnych systemach moe by odmiennie instytucjonalizowane.
Jednak niezalenie od systemu z instytucjonalizacj t zwizane s suby policyjne.
Podkreli take naley, e zaufanie obywateli do pastwa wpywa istotnie na jego
si. Ta sia wyznaczana jest przez zdolno do formuowanie i wdraania polityki,
stanowienia prawa, administrowania w sposb efektywny i przy pomocy minimalnej
biurokracji, kontrolowania korupcji, utrzymywania wysokiego poziomu przejrzystoci
i odpowiedzialnoci instytucji rzdowych oraz egzekwowania prawa.18
Istnienie zaufania do pastwa, do Policji jest jednym z kluczowych czynnikw
funkcjonowania samej wadzy. Model wadzy oparty na wzajemnoci jest jedn z najbardziej efektywnych jej form. Policja zapewniajca poczucie bezpieczestwa obywatelom wzbudza w nich zaufanie, a to rodzi wzajemno w postaci poczucia obowizku
dostosowywania si do oczekiwa pastwa. Skuteczno mechanizmu zaufania moe
opiera si nie tylko na wzajemnoci, ale take na poczuciu obowizku zadouczynienia19.
Metod przywrcenia lub utrwalenia zaufania do Policji, a tym samym do pastwa, jest waciwe skonstruowanie pewnego wzorca postpowania. W literaturze
etycznej, wzorce takie s czstsze nawet ni w literaturze prawniczej20. Wzr osobowy
moe by pozbawiony wszelkich rysw indywidualnych, ale moe to by take konkretna osoba. Dalej interesowa nas bdzie tylko ten wzorzec normatywnych, cho
oczywiste jest pedagogiczne znaczenie wzorcw konkretnych. To one z pewnoci
17

Ibidem, s. 356 i nast.

Por. F. Fukuyama, Budowanie pastwa. Wadza i ad, Pozna 2005, s. 23-24.
19
B. H. Raven, Wadza w interakcjach i oddziaywanie interpersonalne. Badania eksperymentalne oraz studia przypadkw, w: A. Y. Lee-Chai, J. A. Bargh (red.), Wadza. Pokusy
i zagroenia, Gdask 2009, s. 260-262.
20
M. Ossowska, Wzr demokraty, Lublin 1992, s. 12 i nast. Z pewnoci s te policjanci osobami, wobec ktrych formuowany jest szczeglny obowizek przestrzegania prawa. Por.
T. Pietrzykowski, Etyczne, s. 251.
133
18

lepiej su ksztatowaniu postaw, przez swoj konkretno, czy wrcz namacalno,

ktra stawa si moe inspiracj konkretnych wyobrae wasnej postawy. Jednak
dalej rozwaa bdziemy jedynie wzorzec normatywny, ktry powinien by punktem
odniesienia dla organw dyscyplinarnych. Dla przypomnienia sign tu mona do
konstrukcji wzorca dzielnego opiekuna sformuowanego przez T. Kotarbiskiego
w referacie przesanym na Kongres Filozoficzny w Amsterdamie w roku 1948, wedug
ktrego ten wzr stanowi przeciwiestwo zachowa haniebnych, przeciwiestwo bycia ndznikiem. Do ndznikw zaliczy on okrutnikw, tchrzy, oszustw i ludzi upadych (np. w wyniku naogu). Zestaw ten idealnie odzwierciedla gwne problemy
etyczne, jakie mog dotyczy sub pastwowych, a szczeglnie tych wyposaonych
w prawo stosowania przymusu.
T. Kotarbiski zwraca uwag, e te przeciwiestwa moralne ulegaj stopniowaniu. Heroizm moe objawia si w rnym stopniu, a skrajnie haniebne bdzie dla
zysku i ze strachu zdradzenie istoty sabszej, wzitej pod opiek i doprowadzenie jej
do penego nieszczcia poprzez zncanie si w czasie grocego jej niebezpieczestwa, ktrego pokonanie stwarzaoby dla nas niewygod21. Dodatnia ocena dobrotliwoci i odwagi jest w tym schemacie wyrana. Take prawo staje si racj moraln.
Prawo czyli zdolno budzenia zaufania (prawy to ten, na kogo mona liczy:
ten, kto da wiadectwo prawdzie, i ten, kto dotrzyma zapowiedzi i wytrwa przy niej
wbrew podszeptom wasnego interesu). W ten sposb zncanie si, dezercja ze strachu, marazm alkoholika, narkomana oraz judaszowa zdrada staj si wyranymi
przejawami haby.
Zagadnieniem zwizanym cile z moralnym charakterem oceny zachowa jest
sprawiedliwo. To ona domaga si wiadczenia wedle rwnej miary czynu. Spenienia tego, co byo obiecane (np. w lubowaniu policyjnym: lubuj: suy wiernie
Narodowi, chroni ustanowiony Konstytucj Rzeczypospolitej Polskiej porzdek
prawny, strzec bezpieczestwa Pastwa i jego obywateli, nawet z naraeniem ycia.).
Wyrwnanie niespenienia obietnicy polega musi na dostosowaniu kary (rwno
wzgldem czynu), wypenieniu obietnicy i obrony pokrzywdzonych czynem 22.
W sytuacjach skrajnych obszar postpowa dyscyplinarnych zwizanych z naruszeniem zasad etyki moe sta si metod czynienia sprawiedliwoci i zwizanego
z tym przywracania jej poczucia u obywateli, szczeglnie wtedy, gdy reakcja prawna
na czyn jest niewystarczajca lub niemoliwa 23.

21

Przykad T. Kotarbiskiego moe si wyda przesadzony. Jednak w padzierniku 2010 r.

media informoway o sprawie 18-letniego M. Gsawskiego z Bielawy, ktry we wrzeniu tego
roku podj samotnie prb ratowania dwch toncych mczyzn, a stojcy na brzegu policjanci, mieli wedug jego relacji sta na brzegu i przyglda si zdarzeniu, a kiedy woa o pomoc,
mieli do niego odkrzykn: Dasz rad!. Jeden z mczyzn zmar. Oficer Prasowy Komendy
Powiatowej Policji w Dzieroniowie asp. sztab. Anita Guzek nie potrafia wytumaczy, dlaczego do akcji ratowania toncych wysano dwch nieumiejcych pywa funkcjonariuszy.
Indagowany w tej sprawie podinsp. M. Piotrowski z Wyszej Szkoy Policji w Szczytnie, na
zarzut e mimo wymaga i szkole mamy policjantw, ktrzy nie pomog nam ani na ldzie
(), ani w wodzie odpowiedzia: To niesprawiedliwe uoglnienie. Dobry policjant to taki,
ktry sam si doksztaca, nie czekajc na to, a stanie si to obowizkiem. (Gazeta Wrocawska z 14.10.2010 r.).
22
T. Kotarbiski, O istocie oceny etycznej w: Wybr pism, Warszawa 1957, s. 699 -707.
23
Zob. T. Wicicki, Prawo przeciwko sprawiedliwoci?, Wi 2005, nr 1 (55), s. 37.
134

Rytualizm
Na ten wzorzec policjanta idealnego, dobrego, czy policjanta dzielnego opiekuna, ktrego obowizki moralne zostay wytyczone czeka szereg niebezpieczestw.
Te zagroenia mog go atwo przeksztaci w ndznika, godnego potpienia. Nie trzeba tu poddawa ocenie poszczeglnych zagroe, gdy w gruncie rzeczy, te s w miar
dobrze poznane24. Przypomnie mona jednak kilka koncepcji dostosowania do zaburzenia struktury celw kulturowo akceptowanych i zinstytucjonalizowanych spoecznie
rodkw. W klasycznym mertonowskim opisie dysfunkcji oczywiste zagroenia patologiczne wynikaj z przyjcia postawy innowacyjnej. Chcc szybko dorobi do stosunkowo niewielkiej pensji, moe policjant siga po rodki instytucjonalnie (prawnie)
zakazane. Ten stan nie budzi wtpliwoci naruszanie prawa, popenianie przestpstw
jest tak oczywistym zachowaniem wymagajcym potpienia w ramach struktur wewntrznych regu odpowiedzialnoci, e nie trzeba go szerzej rozwija. Zwrci jednak
naley uwag, e system zasad etycznych zosta w pewnym przynajmniej stopniu odseparowany od przepisw prawa. Tym atwiej jest poszukiwa rde zachowa
nieetycznych w innych ni innowacyjne sposobach adaptacji. Wydaje si, e niezwykle aktualnym problemem pracy Policji jest rytualizm. Ujmowany by on jako postawa
odrzucenia celw kulturowych i obnienia aspiracji. Ten mechanizm nie jest klasyfikowany czsto jako problem spoeczny. Jednak w pracy wymagajcej osobistego powicenia i zaangaowania staje si nad wyraz kontrowersyjny. Syndrom rytualisty
opisywa R. K. Merton takimi przyjtymi w kulturze frazesami jak: Nie bd si wychyla; Grunt to dziaa bezpiecznie; Jestem zadowolony z tego co mam; Nie
mierz wysoko nie spotka ci wtedy rozczarowanie. Ta postawa jest manifestacj
prywatnej ucieczki od niebezpieczestw i frustracji, ktre wydaj si nieodczne od
wspzawodnictwa o najwaniejsze wartoci kulturowe25.
Struktura spoeczna Policji sama w sobie jest naraona na istotne dysfunkcje
zwizane z generowaniem zachowa rytualnych26. Ta skonno do przenoszenia istotnych akcentw z pewnej nieuchwytnoci sentymentw moralnych na rzecz formalizowania regu moralnych ma swoje rda przede wszystkim w zanegowaniu koncepcji
prawa naturalnego27. A charakterystyczne jest, e moralnoci nie daje si w adnej
mierze uj w sztywne ramy. Z tego wzgldu zawodz racjonalizujce moralne emocje
koncepcje owieceniowej racjonalnoci. Niestety, nie jest przydatna take utylitarna
koncepcja deontologiczna, ktra staje si jednym z istotnych rde obecnego rytualizmu. Nie moemy konsekwentnie stosujc t koncepcj bada nastpstw czynu, aby
oceni jego znaczenie w kategoriach moralnych. Moralno staje si dziaaniem normatywnie regulowanym, weryfikuje si j jedynie sprawdzajc zgodno czynw
z przepisami sformuowanymi dla takich czynw. Mona zatem powiedzie, e ciy
24

Por. A. Karo-Ostrowska, Czy policja, s. 40-42.

R. K. Merton, Teoria socjologiczna i struktura spoeczna, Warszawa 1982, s. 213 i nast.
26
We wspomnianej sprawie M. Gsawskiego z Bielawy, instytucjonaln odpowiedzi samorzdu i miejscowej policji byo zorganizowanie szkole dla policjantw w zakresie ratownictwa
wodnego, co jest idealnym przykadem rytualizacji zachowa. W wietle fleszw przekazano
zadowolonym policjantom pierwsze sprzty ratownicze; inne przykady: A. Karo-Ostrowska,
Czy policja, s. 38-39.
27
Por. te M. Ossowska, Podstawy nauki o moralnoci, Wrocaw 1994, s. 371 i nast.; take
I. Lazari-Pawowska, Etyka. Pisma wybrane, Wrocaw 1992, s. 98 i nast.
135
25

ona ku proceduralizmowi (czy inaczej: rytualizmowi). Sumienie zostaje pozbawione

istotnej roli sprawczej, oddziela si rodki od celw, nastpstwa od czynw, a moralno od dobra. Takie ulubione przez liberaw stanowisko, akcentujce wzgldy proceduralne kosztem motyww i efektw dziaania, prowadzi do eliminacji obowizku
czynienia dobra z porzdku postpowania, zastpujc je pojciem dyscypliny.
Takie dziaanie legalizuje manipulowanie impulsami moralnymi i pozbawia jednostk
prawa do autonomicznego sdu moralnego. A wszystko to jaki pisze Z. Bauman wry potencjalnie katastrofalne skutki 28.
Doda mona, e w modelu struktury policyjnej zapobiegajcym negatywnym
nastpstwom eliminacji sumienia (rozumianego jako zdolno wydawania sdw moralnych29), konieczne jest uwzgldnienie tych nieuchwytnych rde ocen. Dysponujemy jednak klauzulami ujtymi w ustawie o Policji i zarzdzeniu o zasadach zawodowych etyki tak szeroko, e skadaj si one na szereg argumentw porednich.
W konkretnej sytuacji Policji, funkcjonariusze zobowizani s do postpowania
zgodnie z zasadami wspycia spoecznego. rdem obowizku czynienia dobra
wydaje si uspoecznienie wymiaru suby policyjnej. To w tym kontekcie moemy
ocenia poytki, jakie osiga spoeczestwo z konkretnej osoby, osoby podlegajcej
ocenie. A zatem dobro to musi by dobrem zrelatywizowanym do caej wsplnoty, a nie
do odczu jednostek. Musi mie zatem charakter obiektywny, celowy i jak to ju wczeniej
wskazano nastawiony na przyszo. Etyka jest bowiem take polem aktualizowania si
i urzeczywistniania pewnych wartoci moralnych i susznociowych. Moe si ona aktualizowa si w cisym odniesieniu do kultury i licznych jej zmiennych. S zatem sdy etyczne czynnikiem wysoce uelastyczniajcym system prawa pozytywnego30.
Rytualizm czy proceduralizm s skaz, ktra nie dotyczy wycznie dbr najwyszych. Pojcie dobra odnosi mona te do jakoci dziaania ujmowanej
w kategoriach prakseologicznych. To ta jako kreuje spoeczne poczucie sensu, celowoci, sprawiedliwoci i w kocu zaufania. Policja jest sub sformalizowan w wysokim stopniu. Organizacja taka, jako zaawansowana, zoona struktura spoeczna,
powinna operowa wasnymi, jasno zdefiniowanymi wzorami postpowania. W sytuacji idealnej kady zesp czynnoci powinien by funkcjonalnie odniesiony do celw
organizacji. W organizacja taka ma zespl powizanych stanowisk, statusw spoecznych uporzdkowanych hierarchicznie, a kademu stanowisku powinien by przypisany odpowiedni zakres kompetencji i odpowiedzialnoci. Wadza w takim systemie jest
zwizana ze stanowiskiem, a nie z konkretn osob je zajmujc. Tak jest oczywicie
take w Policji. Jednak ta struktura biurokratyczna sama w sobie moe generowa
szczeglne postawy i zachowania (wyuczona nieudolno, psychoza zawodowa
czy skrzywienie zawodowe).
Prawidowe funkcjonowanie struktury biurokratycznej opiera si musi na niezawodnoci zachowa, a ta pochodzi z dyscypliny. Bdzie ona jednak skuteczna dopiero
wwczas, gdy idealne wzory zachowania wsparte zostan silnymi uczuciami, powodujcymi oddanie swoim obowizkom, wyran wiadomo ograniczenia wasnej wadzy
i kompetencji oraz metodyczne wykonywanie zaleconych czynnoci. Sprawno dziaania
struktury zalena jest od wpojenia jej uczestnikom odpowiednich postaw i uczu.
28

Z. Bauman, Etyka ponowoczesna, Warszawa 2012, s. 104; zob te A. Przybski, Etyka

w wietle hermeneutyki, Warszawa 2010, s. 177.
29
P. Vardy, P.Grosch, Etyka, Pozna 1995, s. 127-128.
30
Por. B. Wrblewski, Studia z dziedziny prawa i etyki, Wilno 1933, s. 421-438.
136

W takich strukturach dochodzi jednak do przeniesienia uczu z celw organizacji jako caoci na pojedyncze szczegy zachowa okrelone w przepisach. Przestrzeganie przepisw staje si celem samym w sobie. Jest to tzw. mechanizm przeniesienia
celw, w ktrym warto instrumentalna staje si wartoci ostateczn. Dyscyplina
staje si wartoci zasadnicz w yciu biurokraty. Wanie na tej podstawie pojawia si
formalizm i rytualizm. Przesadne stosowanie si do zalece generuje patologi. Kracowym stanem staje si biurokrata wirtuoz, ktry nigdy nie zapomina najdrobniejszego szczegu okrelajcego podstawy jego dziaania, ale w efekcie nie jest w stanie
dziaa na rzecz celw struktury31.
Transpozycja powyszych refleksji Mertona o biurokracji na sytuacj Policji jest
niezwykle prosta. Zasady etyki powinny zatem znajdowa zastosowanie w odpowiednich proporcjach. Powinny zapewnia moliwo dziaania zgodnego z sumieniem
i z drugiej strony oceny wynikw tego dziaania, ale take pozwala na pragmatyczn
ocen dziaalnoci funkcjonariuszy, a tu powinna liczy si przede wszystkim zdolno
realizowania celw Policji, a nie przestrzegania szeregu szczegowych zarzdze
i polece, ktrych wykonywanie zabi by mogo skuteczno dziaania caej struktury.
Ta rola oceny indywidualnych przypadkw powinna nalee do przedstawicieli organw dyscyplinarnych. Zastrzec naley, e ta skala ocen uwalniajcych niekiedy od
obowizkw formalnych, nie moe dotyczy sytuacji popenienia przestpstwa, a nawet wykroczenia, a nadto musi uwzgldnia skutki dziaania sprawcy.
Jest take etyka jednym z fundamentw ksztatowania struktury spoecznej.
To w oparciu o zestaw wsplnych wartoci pojawia si kwestia moralna. Jak przyj
T. Parsons, ktrego przy omawianiu problematyki wzorw osobowych pomin,
ze wzgldu na znaczenie jego koncepcji znaczenia rl spoecznych, problematyka moralna pojawia si, gdy zakcone zostaj istotnie mechanizmy integralnoci lub solidarnoci systemu spoecznego. Tylko system oparty na solidarnoci wymusza okrelenie pewnych dziaa jako wymaganych w interesie integralnoci samego systemu
a innych jako niekompatybilnych z t integralnoci. Wymg integralnoci organizuje
zatem take system sankcji. Niewtpliwie postpowania dyscyplinarne nale do systemu szeroko stosowanych sankcji. Zbiorowo funkcjonariuszy sub pastwowych
dostaje je jako narzdzia, przy pomocy ktrych moe zdefiniowa kwesti ufnoci.
Moe ona przy ich pomocy zada pytanie: Czy jeste jednym z nas?32. Przy pomocy
zasad etyki mona weryfikowa kwestie lojalnoci i zaufania.
Na koniec moe warto zauway, e problem ocen etycznych musi by osadzony precyzyjnie w strukturze Policji, a tam zakres powinnoci wytyczony jest zarwno
struktur hierarchii subowej jak i zaplecza organizacyjnego, itp. Na przeoonych
ciy bd obowizki skierowane do wewntrz, takiego zorganizowania pracy podwadnych, jak i stworzenia im takich warunkw, aby mogli jak najskuteczniej wykonywa swoje ustawowe zadania. Take tutaj pojawi si mog oceny moralne, zwizane z nastpstwami nieprawidowego dziaania. Zatem dobry policjant bdzie zdolny
nie tylko bezporednio realizowa cele Policji, ale take wpywa na ich wykonanie
w sposb poredni33. Te wzgldy prakseologiczne wymagaj te wiadomoci koniecznoci posugiwania si w zarzdzaniu podlegymi funkcjonariuszami nie tylko

31

R. K. Merton, Teoria, s. 255 i nast.

T. Parsons, System spoeczny, Krakw 2009, s. 79.
33
Np. wysyajc do wezwania do topicych si funkcjonariuszy potraficych pywa.
32

137

karami, ktre s traktowane jako bodce powstrzymujce, ale take siganie do nagrd, ktre bd wzmacnia odpowiednie postawy34.
Podsumowanie
Jedn z podstawowych funkcji Policji jest budowanie zaufania obywateli do
pastwa i pastwa do obywateli. Te wymogi, acz nie wymienione wprost w ustawie s
oczywiste w kontekcie spoecznego funkcjonowania tak duej organizacji spoecznej.
Dla okrelenia sfery zobowizania Policji w dziedzinie zaufania kluczowe znaczenie ma przysiga policyjna, ktra czyni obywateli beneficjentami zobowizania
kadego funkcjonariusza, a policjantw czyni gwarantami bezpieczestwa. Zakres tych
zobowiza wytycza wzorzec dobrego policjanta.
Wzorce etyczne musz by budowane w oparciu o uwzgldnienie bodcw moralnych, opartych na emocjach. S one wprawdzie czsto nieuchwytne, niemoliwe do
sprecyzowania. Jednak nadmierna koncentracja na ustanowieniu reguy pragmatycznej
pozbawi j moe charakteru generalnego i abstrakcyjnego. Z tym z kolei wie si
negacja zdolnoci rozpoznawania moralnoci. Sposb uregulowania w ustawie o Policji (ale take w szeregu innych ustaw pragmatycznych) zasad etycznych jako alternatywny do naruszenia dyscypliny subowej.
W koncepcji dzielnego opiekuna wyranie widoczna jest rola konstrukcji zasad
etycznych, ktra moe dziki niemu zyska pewn konkretyzacj. Rol postpowa dyscyplinarnych jest take zapewnienie sprawiedliwoci, jako susznego roszczenia zwizanego z naruszeniem obowizku. Postpowanie dyscyplinarne powinno by widziane jako dotrzymanie obietnicy pochodzcej z prawnych obowizkw (zada) naoonych na Policj.
Dla skutecznoci systemu policyjnego naley zagwarantowa w nim autonomi
sumie poszczeglnych funkcjonariuszy. To wanie ich postpowanie oceniane
w kategoriach moralnych sta si musi podstaw postpowa dyscyplinarnych dotyczcych naruszenia zasad etyki zawodowej. Pogodzi si naley z tym, e znaczna ich
cz nie zostanie uregulowana w postaci zarzdze, a rdem oceny bdzie konstrukcja idealna dobrego policjanta, do ktrego cech immanentnych bdzie naleao
postpowania zgodne ze wskazaniami prawidowo uksztatowanego sumienia.
Po stronie caej struktury spoecznej Policji ley take obowizek zapewnienia
jej funkcjonariuszom zespou celw, ktre powinny sta si gwnym czynnikiem motywujcym do zachowa prawidowych i podanych z punktu widzenia celw i funkcji Policji. To nieustajce przypominanie o znaczeniu tych funkcji w efekcie prowadzi
bdzie do zapewnienia poczucia sensu i waciwego stopnia integracji jednostek
ze struktur, a przez to z caym spoeczestwem.
Tytuem zakoczenia niech zabrzmi jeszcze raz R. K. Merton: Biurokracja za
wszelk cen unika publicznej dyskusji dotyczcej technicznych aspektw swojego
dziaania, cho zdarza si mog publiczne debaty na temat jej polityki administracyjnej35. Niech ta konferencja, powicona zasadom etyki sub mundurowych stanie si
dowodem pokonywania ogranicze wasnej struktury przez Policj, poprzez manifestacj woli dyskutowania problemw niewtpliwie delikatnych, do jakich nale zagadnienia postpowa dyscyplinarnych.

34

T. Pszczoowski, Organizacja od dou i od gry, Warszawa 1983, s. 150 i nast.

R. K. Merton, Teoria, s. 257.
138
35

Roman Rauhut

Rozumienie powinnoci

Etyka zawodowa, czyli deontologia nazywana jest rwnie nauk o powinnociach, czyli nauk o tym, jak powinni postpowa przedstawiciele danej grupy zawodowej. Istniejce kodeksy etyki zawodowej odgrywaj dwie podstawowe role: po
pierwsze wspomagaj prawne unormowania dotyczce wykonywania zawodu, po drugie za reguluj sfery, o ktrych prawo nie wypowiada si, a ktre s istotne w codziennym wykonywaniu obowizkw subowych1. Innymi sowy, w deontologiach
zawarte zostay te sformuowania i oczekiwania skierowane do danej grupy zawodowej, ktre nie zostay zawarte w innych przepisach prawa. Moemy zada sobie pytanie, dlaczego nie zostay te zasady skodyfikowane w innych przepisach? Najprostsz
odpowiedzi jest stwierdzenie poniewa jest to bardzo trudne, a czasami wrcz niemoliwe.
Kiedy po raz pierwszy policjanci kursw podstawowych stykaj si z zasadami
etyki zawodowej policjanta s zazwyczaj zaskoczeni tym, jak mao kategoryczne s te
zasady, jak bardzo oglny jest uyty tam jzyk, jak szerokie spektrum postaw i zachowa moe si zawiera w kadej normie. Najlepszym przykadem moe by paragraf
stanowicy o tym, e funkcjonariusz publiczny powinien wystrzega si korupcji
w kadej jej postaci. W odbiorze modego policjanta norma nie jest tak kategoryczna
jak by tego oczekiwa - jak tumacz, skoro powinien, to nie musi.
W kadym spoeczestwie funkcjonuj zasady i normy o wysokim stopniu
uoglnie, ktre na tym poziomie pasuj do rnych zdarze, mog by wykorzystane
w wielu przernych sytuacjach. Sprecyzowanie ich i uszczegowienie moe spowodowa, e bd one miay zastosowanie jedynie do czci zdarze lub okolicznoci.
Bogactwo jzyka powoduje, e istnieje wiele zwrotw, zasad czy terminw, ktrych
wymowa jest uwarunkowana wieloczynnikowo. Do takich czynnikw nalee bdzie
subiektywna relacja osoby do danego zdarzenia, interakcja, ktra midzy osobami
zachodzi, cechy tych osb lub te sytuacja, w ktrej zdarzenie jest rozpatrywane.
W zasadach etyki zawodowej policjanta jest wiele terminw, ktre s wanie
ogln sugesti waciwego postpowania bd zachowania. Do terminw takich nale np. postpowanie zgodnie z najlepsz wol i wiedz, z naleyt uczciwoci, rzetelnoci, wykazywanie si odpowiedzialnoci, odwag i ofiarnoci. Kady z tych terminw bdzie u odbiorcy wywoywa jakie skojarzenie, obraz jakiego zdarzenia, lecz
u kadego bdzie to zgoa inny obraz zbudowany na subiektywnym dowiadczeniu,
emocjach. Pomimo e termin jest konkretny, jego odbir bdzie rny. Podobnie bdzie ze zrozumieniem nasycenia treci tego terminu, z jego gbi zaangaowania
osoby. Rzetelne postpowanie bdzie miao wiele znacze. Dla przeoonego rzetelne
postpowanie policjanta dochodzeniowego bdzie sytuacj, gdy ten policjant po
otrzymaniu wanej sprawy do prowadzenia zaangauje si w ni caym sob, nie zwa1

Etyka Zawodowa Policjanta, materiay pokonferencyjne pod redakcj Mariusza Roga; Szczytno 1999, s. 6 i n.
139

ajc na powicony sprawie czas i rodki. Natomiast dla tego policjanta rzetelnym
podejciem bdzie zaangaowanie w spraw czasu i rodkw dostpnych policjantowi.
Kady z nich bdzie rozumia rzetelne postpowanie na swj sposb, a wyobraenie
o znaczeniu tego terminu bdzie budowa na swoim subiektywnym dowiadczeniu
i oczekiwaniach. Podobnie bdzie to wyglda w przypadku ofiarnoci i odwagi. Dla
jednego policjanta ofiarnoci i odwag bdzie rzucenie si w nurt rzeki, aby ratowa
tonc osob, nie zwaajc na niebezpieczestwo, a dla innego policjanta zachowanie
takie bdzie niepotrzebn brawur, bo wystarczy przecie znale jaki drg lub ga,
aby pomc toncemu.
Normy zawarte w zasadach etyki policjanta stanowi czsto przeduenie lub
rozszerzenie przepisw normalizujcych lub porzdkujcych jak sfer funkcjonowania grupy zawodowej. Przepisy mundurowe okrelaj jednoznacznie jak powinien by
umundurowany funkcjonariusz w danej sytuacji, czy to bdzie suba na terenie jednostki, czy te udzia w uroczystociach z okazji wita Policji. Trudno jest jednak
w precyzyjnym przepisie umieci opisy niechlujnego wygldu umundurowania czy
te sposobu uycia sortw w nieprzepisowy sposb. Katalog niewaciwych zachowa
byby zawsze niepeny, bo pomysowo ludzka w tym wzgldzie jest dua. Nikt
w kocu nie bdzie opisywa, ile plam po ketchupie jest dopuszczalnych na klapie
marynarki subowej oraz jak bardzo sprana moe by koszula subowa czy spodnie.
Schludno zawarta w przepisie jest terminem na tyle uniwersalnym, e moe w sobie
opisywane kwestie zawrze. Oczywicie subiektywizm w ocenie schludnoci moe
by, i najczciej bdzie, uwarunkowana rol w grupie oraz dowiadczeniem i indywidualnym wyczuciem estetyki.
Bezstronno zapisana w innym miejscu nie budzi tak wiele kontrowersji, tym
bardziej, e doprecyzowana, a raczej rozszerzona zostaa bardzo szczegowo przez
wymienienie grupy przyczyn. Oczywicie zachowanie bezstronnoci w realnej sytuacji
interwencji domowej, gdzie policjant zapoznaje si z relacj jednej ze stron, bo druga
strona ucieka z miejsca zdarzenia lub zostaa zawieziona do izby wytrzewie jest
do trudna. Tutaj najlepszym remedium jest due dowiadczenie zawodowe, lub,
a najlepiej rwnie, dowiadczenie yciowe. Dziesitki czy setki przeprowadzonych
interwencji ucz policjanta, jak mylne i subiektywne s jednostronne relacje i jak duym marginesem bdu s obarczone. Nawet te przekazane w dobrej wierze s skaone
konfliktami interesw i zalenoci. Dopiero dowiadczenie zawodowe uczy, jakie cele
moe prbowa osign strona, w jaki sposb wykorzystany moe by przez strony
fakt interwencji. Z drugiej strony to samo due dowiadczenie powoduje, e policjant
jest prawie zawsze sceptyczny i nieufny w stosunku do wszystkich i wszystkiego, a to
znowu moe powodowa dalsze konsekwencje negatywnie wpywajce na inn zalecan postaw, jak jest yczliwo. Sownikowa definicja tego terminu to: yczliwy,
otwarty, przyjazny, przychylnie nastawiony. Wyobramy sobie teraz sytuacj tej samej
konfliktowej interwencji, gdzie dwie skcone strony nawzajem obrzucaj si epitetami, a kady przejaw yczliwoci policjanta w stosunku do jednej ze stron bdzie odczytywany za stronniczo i knowania przeciwko drugiej. W tej sytuacji o wiele lepiej
sprawdzi si zalecenie zachowania taktu, czyli jak tumaczy sownik, jest to umiejtno zachowania si, postpowania z wyczuciem, z umiarem stosownie do okolicznoci. Ta umiejtno powinna by stosowana przez policjanta stale, niezalenie od
okolicznoci, ale dostosowywanie zachowania do sytuacji jest moliwe jedynie wtedy,

140

gdy wiemy, jakie zachowanie w danej sytuacji jest najlepsze i daje najwiksze efekty,
a ta wiedza przychodzi z wiekiem i dowiadczeniem zawodowym.
W tym miejscu warto powiedzie kilka sw o postulowanej wraliwoci i takcie
policjanta w stosunku do ofiar przestpstwa. Nadmierna wraliwo bdzie negatywnie
wpywa na skuteczno dziaania i obiektywizm, jej brak bdzie postrzegany jako
cynizm i rutyna. Jak ju wczeniej powiedziaem, taktowne zachowanie sprawdzi si
w kadej sytuacji, ale jest uwarunkowane dowiadczeniem, jednoczenie to samo dowiadczenie zawodowe powoduje u wielu policjantw zanikanie wraliwoci na cierpienie i krzywd, z ktr styka si praktycznie na co dzie. Z czasem, pocztkowa
wraliwo maleje, a czasami zanika, jake trudno jest znale zoty rodek.
Waciwe zrozumienie powinnoci zawartych w zasadach etyki zawodowej jest
rne. Modzi adepci sztuki policyjnej mog mie trudno w ich waciwym zrozumieniu i zinterpretowaniu. Nie majc wiedzy i dowiadczenia zawodowego musz si
uczy na przykadach, niestety najczciej tych negatywnych. Z drugiej strony dowiadczony policjant, ktry wie, z jakimi sytuacjami moe si spotka i jak naley
postpowa w trakcie wykonywania czynnoci subowych, moe by skaony rutyn,
lecz jedynie on bdzie zna zoty rodek, bdzie wiedzia, w jakich zakresach postpowanie policjanta jest waciwe i skuteczne. Jak daleko siga ofiarno i odwaga, jak
powinna wyglda rzetelno, schludno i takt. Ideaem byoby poczenie wraliwoci modego policjanta z jego yczliwoci, moe czasami zabarwion naiwnoci,
z wiedz i dowiadczeniem zdobytym przez lata pracy. Niestety ta sytuacja pozostaje
tylko pobonym yczeniem. Co zatem ze swojej strony moemy uczyni? Moemy,
a raczej musimy uczy modych adeptw sztuki policyjnej rozumienia zasad i powinnoci tak, aby nie traktowali powinnoci jak abstrakcyjnego niezrozumiaego postpowania, ale raczej jako obowizek, zalecenie, nakaz postpowania, w ktrym do jego
wypenienia ustawodawca da policjantowi moliwo dostosowania zachowania lub
postpowania do sytuacji i okolicznoci, w ktrych policjant si znalaz. Bo te, jak
wiemy, prawie zawsze si rni.

141

Bibliografia
Alexander J. C., Znaczenia spoeczne, Krakw 2010
Bauman Z., Etyka ponowoczesna, Warszawa 2012
Bkowski T., Bielski P., Kaszubowski K., Kokoszczyski M., Stelina J., Warylewski
J., Wierczyski G., Zasady techniki prawodawczej. Komentarz, ABC 2003, LEX
Birnbacher D., Odpowiedzialno za przysze pokolenia, Warszawa 1999
Bobkowski A., Istota prawna przepisw dyscyplinarnych. Dokoczenie, Przegld
Policyjny 1937, nr 5
Bodio J., Glosa do wyroku Sdu Najwyszego z dnia 15 lipca 2010 r., SDI 12/10, Palestra 2012, nr 5 - 6
Bogomilska - Krl M., Formy winy w prawie karnym w wietle psychologii, Warszawa 1991
Bojaczyk A., Z problematyki relacji midzy odpowiedzialnoci dyscyplinarn i karn (na przykadzie odpowiedzialnoci dyscyplinarnej zawodw prawniczych), Pastwo i Prawo 2004, z. 9
Bojaczyk A., Razowski T., Konsekwencje procesowe przewinienia dyscyplinarnego
bdcego przestpstwem, Prokuratura i Prawo 2009, nr 11-12
Bojarski T., Kilka uwag na temat relacji midzy odpowiedzialnoci dyscyplinarn
a karn, Pastwo i Prawo 2005, nr 3
Bojarski M., Radecki W., Kodeks wykrocze. Komentarz, Warszawa 2011
Bralczyk J., Wasilewski J., Jzyk w mediach. Medialno jzyka, [w:] Z. Bauer,
E. Chudziski (red.), Dziennikarstwo i wiat mediw, Krakw 2008
Brandt R. B., Etyka. Zagadnienia etyki normatywnej i metaetyki (tumaczenie B. Stanosz), Warszawa 1986
Brzeziski J., Toeplitz Winiewska M., Chyrowicz B., Poznaniak W., Etyka zawodu
psychologa, Warszawa 2009
Buchaa K., Bezprawno przestpstw nieumylnych oraz wyczajce je dozwolone
ryzyko, Warszawa 1971
Buchaa K., Prawo karne materialne, Warszawa 1980
Buchaa K., Prawo karne materialne, Warszawa 1989
Buchaa K., Zoll A., Polskie prawo karne, Warszawa 1995
Bulenda T., Hoda Z., Rzepliski A., Prawa czowieka a zatrzymanie i tymczasowe
aresztowanie w polskim prawie i praktyce jego stosowania, [w:] Z. Hoda, A. Rzepliski
(red.), Zatrzymanie i tymczasowe aresztowanie a prawa czowieka, Lublin 1992
Cora ., Obowizki organu zatrzymujcego wynikajce z art. 244 2 k.p.k.,
[w:] P. Hofmaski (red.), Wzowe problemy procesu karnego, Warszawa 2010
142

Czarnik T., Prawo i jego podstawy moralne, [w:] J. Pawlica (red.), Etyka a prawo i praworzdno. Materiay IX Jagielloskiego Sympozjum Etycznego, Krakw 1997
Ciepy F., O dowartociowanie retrybutywnej racjonalizacji kary, [w:] Hominum causa
omne ius constitutum est. Ksiga Jubileuszowa ku czci Profesor Alicji Grzekowiak,
Lublin 2006
Ciepy F., Idea resocjalizacji w prawie karnym, [w:] B. Kadon (red.), Profilaktyka,
resocjalizacja, rewalidacja pomoc rodzinie, Sandomierz - Stalowa Wola 2007
Ciepy F., Chrzecijaska koncepcja karny kryminalnej a wspczesne pogldy na
kar, Lublin 2010
Cielak M., Polskie prawo karne. Zarys systemowego ujcia, Warszawa 1994
Cielak M., Polskie prawo karne. Zarys systemowego ujcia, Warszawa 1995
Cielak W., T. Kanty, Glosa do wyroku Sdu Najwyszego z 15 lipca 2010 r., SDI
12/10, Palestra 2012, nr 5 - 6
Ciosek M., Psychologia sdowa i penitencjarna, Warszawa 2001
Cora ., Zatrzymanie stadionowe, Prokuratura i Prawo 2009, nr 2
Curyo J., Przyjcie informacji o przestpstwie. Postpowanie sprawdzajce. Odmowa
wszczcia postpowania. Wszczcie postpowania przygotowawczego, Pia 2011
Czarnecki P., Marii Ossowskiej nauka o moralnoci, Warszawa 2005
Czerniakiewicz J., Etyka policji i prba zestawienia gwnych poj, [w:] J. Czerniakiewicz (red.), Wybrane zagadnienia etyki policji, Szczytno 1995
Czarnik T., Prawo i jego podstawy moralne, [w:] J. Pawlica (red.), Etyka a prawo i praworzdno. Materiay IX Jagielloskiego Sympozjum Etycznego, Krakw 1997
Czy policja jest bezradna?, Wi 2005, nr 1 (55), rozmowa A. Karo-Ostrowskiej
z P. Biedziakiem (KGP)
wikalaski Z., Bd co do bezprawnoci czynu w polskim prawie karnym, Krakw
1991
Daszkiewicz W., Swoboda wypowiedzi jako przesanka wanoci dowodu w procesie
karnym, Pastwo i Prawo 1979, nr 8-9
Daszkiewicz W., Taktyka kryminalistyczna a procesowe gwarancje jednostki i prawa
obywatelskie, Pastwo i Prawo 1985, nr 3
Dbski R., Pozaustawowe znamiona przestpstwa. O ustawowym charakterze norm
prawa karnego i znamionach typu czynu zabronionego nie okrelonych w ustawie,
d 1995
Eichstaedt K., Postpowanie przyspieszone, Prokuratura i Prawo 2007, nr 6
Erciski T., Pachta M., Rola zezna wiadkw na tle zasady swobodnej oceny dowodw,
[w:] S. Walto (red.), wiadek w procesie sdowym, Warszawa 1985,
Exner F., Das Wesen Fahrlssigkeit, Leipzig Wien 1910
143

Fukuyama F., Budowanie pastwa. Wadza i ad, Pozna 2005

Gardocki L., Prawnokarna problematyka sdziowskiej odpowiedzialnoci dyscyplinarnej, [w:] J. Giezek (red.), Przestpstwo kara polityka kryminalna. Problem tworzenia i funkcjonowania prawa. Ksiga jubileuszowa z okazji 70. Rocznicy urodzin Profesora Tomasza Kaczmarka, Zakamycze 2006
Gardocki L., Prawo karne, Warszawa 2011
Garlicki L., Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykadu, Warszawa 2002
Garlicki L., Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykadu, Warszawa 2007
Giezek J., Naruszenie obowizku ostronoci jako przesanka urzeczywistnienia znamion przestpstwa nieumylnego, Pastwo i Prawo 1992, z. 1
Giezek J., Przyczynowo oraz przypisanie skutku w prawie karnym, Wrocaw 1994
Giezek J., Sportowe sankcje dyscyplinarne, [w:] A. J. Szwarc, Odpowiedzialno dyscyplinarna w sporcie, Pozna 2001
Grniok O., Hoc S., Kalitowski M., Przyjemski S. M., Sienkiewicz Z., Szumski J.,
Tyszkiewicz L., Wsek A., Kodeks karny. Tom I. Komentarz do artykuw 1-116,
Gdask 2005
Grski A., Sakowicz A., Prawo karne midzy sprzecznociami: orzecznictwo, legislacja europejska i legitymacja demokratyczna w procesie tworzenia europejskiego prawa
karnego, [w:] A. J. Szwarc, J. C. Joerden (red.), Europeizacja prawa karnego w Polsce
i w Niemczech podstawy konstytucyjnoprawne, Pozna 2007
Grosch P., Etyka, Pozna 1995
Gronkiewicz A., Zikowska A., Sankcje administracyjne w korporacjach zawodowych w odniesieniu do samorzdw zaufania publicznego wybrane zagadnienia, [w:]
M. Stahl, R. Lewicka, M. Lewicki (red.), Sankcje administracyjne, Warszawa 2011
Grzegorczyk T., Tylman J., Polskie postpowanie karne, Warszawa 1999
Grzegorczyk T., Tylman J., Polskie postpowanie karne, Warszawa 2011
Grzeszczyk W., Podstawy i zakres odszkodowania za niewtpliwie niesuszne tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie, Prokuratura i Prawo 2010, nr 1-2
Gurgul J., Prokurator jakim jest i jakim by powinien, Prokuratura i Prawo 2005,
nr 5
Guzik Makaruk E., Kilka uwag na tle odpowiedzialnoci dyscyplinarnej skazanych
odbywajcych kar pozbawienia wolnoci, [w:] S. Lelental, G. Szczygie (red.), X lat
obowizywania kodeksu karnego wykonawczego, Biaystok 2009
Hanausek T., Kryminalistyka, Warszawa 2004
Heijder A., Prawa czowieka a Policja, [w:] M. Rg (red.), Policja w spoeczestwie
okresu przejciowego, Szczytno 1995
Hofmaski P., Sadzik E., Zgryzek K., Kodeks postpowania karnego. Komentarz, t.1,
Warszawa 1999
144

Hoda J., Hoda Z., rawska B., Prawo karne wykonawcze, Warszawa 2012
Hoyst B., Problemy etyki w dziaalnoci Policji, [w:] A. Nowak (red.), Problemy nauk
penalnych, Katowice 1996
Izdebski H., Skuczyski P. (red.), Etyka zawodw prawniczych. Etyka prawnicza,
Warszawa 2006
Izdebski H., Zarzdzanie etyk za porednictwem kodeksw etyki zawodowej, [w:]
J. Czaputowicz (red.), Etyka w subie publicznej, Warszawa 2012
Janusz - Pohl B., Model postpowania dyscyplinarnego w sprawach studentw, Ruch
Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 2013, nr 2
Jedynak S. (red.), May sownik etyczny, Bydgoszcz 1994
Jdrzejewski Z. Wina i bezprawno w prawie cywilnym i karnym, Ius Novum
2008, nr 4
Jdrzejewski Z., Bezprawno jako element przestpnoci czynu. Studium na temat
struktury przestpstwa, Warszawa 2009
Jwiak P., Stosowanie prawa karnego materialnego i procesowego w postpowaniu
dyscyplinarnym policjantw (zarys problematyki), [w:] P. Jwiak, W. S. Majchrowicz (red.), Odpowiedzialno dyscyplinarna w Policji, Pia 2011
Jwiak P., Instytucja uaskawienia refleksje na paszczynie odpowiedzialnoci
dyscyplinarnej w subach mundurowych, [w:] P. Jwiak, K. Opaliski (red.), Wzowe problemy prawa dyscyplinarnego w subach mundurowych, Pia 2012
Kaczmarek P., Zaufanie do zawodw prawniczych w spoeczestwie ryzyka,
[w:] H. Izdebski, P. Skuczyski (red.), Etyka prawnicza. Stanowiska i perspektywy 2,
Warszawa 2011
Kalisz T., Nadzr penitencjarny a nadzr procesowy nad zatrzymaniem, Prokuratura
i Prawo 2011, nr 11
Kaftal A., Niektre zagadnienia prawa dowodowego w wietle k.p.k. z 1969 r., Pastwo i Prawo 1970, nr 1
Karaniewicz J., System polskiego wiziennictwa na tle europejskich standardw resocjalizacji i readaptacji skazanych, [w:] E. Dynia, Cz.P. Kak, Europejskie standardy
ochrony praw czowieka a ustawodawstwo polskie, Rzeszw 2005
Kosiska K., Etyczny i pragmatyczny. Polskie dyskursy polityczne po 1989 roku,
Warszawa 2012
Kopczyski G., Szostak M., Kryminalistyczna problematyka przesuchania wiadka na
tle nowego kodeksu postpowania karnego, [w:] L. Bogunia (red.), Nowa kodyfikacja
prawa karnego, t. III, Wrocaw 1998
Korczyski D., Zbieg odpowiedzialnoci dyscyplinarnej z odpowiedzialnoci karn
lub za wykroczenie, [w:] P. Jwiak, M.S. Majchrowicz (red), Odpowiedzialno dyscyplinarna w Policji, Pia 2011

145

Kostaski P., Zbir zasad etyki adwokackiej i godnoci zawodu - jako korporacyjny
kodeks etyczny, a system prawa, Edukacja Prawnicza 2006, nr 5
Kotowski W., Ustawa o Policji. Komentarz praktyczny, Warszawa 2004
Kotowski W., Ustawa o Policji. Komentarz. ABC 2008, LEX
Krpiec M.A., Filozofia prawa, [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. 3, Lublin
2002
Kruk M., Mediacja midzy pokrzywdzonym a sprawc przestpstwa jako forma rozwizywania konfliktw, Archiwum Kryminologii 2007-2008, t. XXIX-XXX
Kruszyski P., Zasada domniemania niewinnoci w polskim procesie karnym, Warszawa 1983
Kruszyski P., Podstawowe zasady procesu karnego w nowej Konstytucji i ich realizacja w Kodeksie postpowania karnego z 6 czerwca 1997 roku, [w:] T. Nowak (red.),
Nowe prawo karne procesowe. Zagadnienia wybrane. Ksiga ku czci Profesora Wiesawa Daszkiewicza, Pozna 1999
Kuczyski T., Odpowiedzialno porzdkowa i dyscyplinarna, [w:] T. Kuczyski,
E. Mazurczak Jasiska, J. Stelina, System prawa administracyjnego. Stosunek subowy. Tom 11, Warszawa 2011
Kuczyski T., Odpowiedzialno funkcjonariusza sub zmilitaryzowanych za przewinienie dyscyplinarne mniejszej wagi, Zeszyty Naukowe Sdw Administracyjnych
2012, nr 6
Kudrelek J., Wojciechowska I., Postpowanie przygotowawcze, wybrane zagadnienia,
orzecznictwo, przykady, Szczytno 2009
Kulesza M., Nizioek M., Etyka suby publicznej, Warszawa 2010 Lachowski J.,
Przejawy obiektywizacji odpowiedzialnoci karnej w k.k. z 1997, Studia Prawnicze
2006, nr 1
Kulesza C., Jako obrony formalnej jako warunek rzetelnego procesu (refleksje prawnoporwnawcze), [w:] J. Skorupka (red.), Rzetelny proces karny. Ksiga Jubileuszowa
Profesor Zofii widy, Warszawa 2009
Kulicki M., Kryminalistyka, Wybrane problemy teorii i praktyki ledczo-sdowej,
Toru 1994
Kurzpa B., Podstp w toku czynnoci karnoprocesowych i operacyjnych, Toru 2003
Kurzpa B., Podstp przy zwalczaniu przestpczoci zorganizowanej, Prokurator
2001, nr 1
Lazari Pawowska I., Etyki zawodowe jako role spoeczne, [w:] A. Sarapata, Etyka
zawodowa, Warszawa 1971
Lazari Pawowska I., Etyka. Pisma wybrane, Wrocaw 1992
Legowicz E., Problemy moralne w pracy operacyjnej i dochodzeniowo-ledczej policji, [w:] J. Czerniakiewicz (red.), Wybrane zagadnienia etyki policji, Szczytno 1997
Leoski Z., Odpowiedzialno dyscyplinarna w prawie PRL, Warszawa 1959
146

Leoski, Odpowiedzialno dyscyplinarna w prawie w prawie Polski Ludowej, Pozna

1959
Leoski Z., Zarys prawa administracyjnego, Warszawa 2004
Lipczyska M., Czeszejko-Sochacki Z., Technika i taktyka zadawania pyta w procesie a rola adwokata, Warszawa 1980
Lipczyska M., Zasada swobodnej wypowiedzi a problem stosowania podstpu przy
przesuchaniu, Zeszyty Naukowe Akademii Spraw Wewntrznych 1983
Ludwiczek A., Krtkotrwae pozbawienie wolnoci w wietle konstytucyjnej zasady
ochrony wolnoci osobistej wybrana problematyka, [w:] P. Hofmaski (red.), Wzowe problemy procesu karnego, Warszawa 2010
Machinek M., Uywanie siy przez suby specjalne. Aspekty etyczne, [w:] E. Wiszowaty, G. Kdzierska, W. Pywaczewski (red.), Policja. Etyka. Koci, Szczytno 2002
Kotarbiski T., O istocie oceny etycznej, [w:] Wybr pism, Warszawa 1957
McQuail D., Teoria komunikowania masowego (prze. M. Bucholc, A. Szulycka),
Warszawa 2008
Makowiak M., Moliwo stosowania podstpu w postpowaniu przygotowawczym
na tle przepisw polskiej procedury karnej, Prokurator 2000, nr 3
Maj S., Postpowanie dyscyplinarne w subach mundurowych, Warszawa 2008
Maj S., Postpowanie dyscyplinarne w subach mundurowych. Ewolucja odpowiedzialnoci dyscyplinarnej na przeomie wieku i jej przyszo, [w:] P. Jwiak,
W. S. Majchrowicz (red.), Odpowiedzialno dyscyplinarna w Policji, Pia 2011
Makarewicz J., Prawo karne oglne, Krakw 1914
Marek A., Ujcie winy w prawie karnym jako problem kodyfikacyjny, [w:] L. Leszczyski, E. Skrtowicz, Z. Hoda (red.), W krgu teorii i praktyki prawa karnego
(Ksiga powicona pamici prof. A. Wska), Lublin 2005
Marek A., Prawo wykrocze (materialne i procesowe), Warszawa 2006
Marek A., Prawo karne, Warszawa 2007
Marshall Ch.D., Beyond Retribution, A New Testament Vision for Justice, Crime
and Punishment, Grand Rapids, 2001
Marsza K., Proces karny. Zagadnienia oglne, Katowice 2008
Merton R. K., Teoria socjologiczna i struktura spoeczna, Warszawa 1982
Michalik M., Spoeczne przesanki, swoisto i funkcje etyki zawodowej,
[w:] A. Sarapata, Etyka zawodowa, Warszawa 1971
Mocarska D., Naduycie wadzy przez funkcjonariuszy Policji w wietle przeprowadzonych bada kryminologicznych, [w:] A. Letkiewicz (red.), Etyka w zarzdzaniu
Policj, Szczytno 2011

147

Mroczkowska D., Emocje jako przedmiot refleksji socjologicznej. Pogldowy zarys

problematyki, [w:] R. Drozdowski (red.), Koce i pocztki. Socjologiczne podsumowania, socjologiczne zapowiedzi, Pozna 2007
Ossowska M., Podstawy nauki o moralnoci, Warszawa 1957
Ossowska M., Wzr demokraty, Lublin 1992
Ossowska M., Podstawy nauki o moralnoci, Wrocaw 1994
Paluszkiewicz H., Pierwszoinstancyjne wyrokowanie merytoryczne poza rozpraw
w polskim procesie karnym, Warszawa 2008
Paprzycki L. K., Komentarz do art. 245 k.p.k., [w:] J. Grajewski (red.), Komentarz
aktualizowany do art. 1-424 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postpowania
karnego, LEX 2012
Parsons T., System spoeczny, Krakw 2009
Pawowski A., Sprawnoci moralne w zawodzie policjanta, [w:] E. Wiszowaty,
G. Kdzierska, W. Pywaczewski (red.), Policja. Etyka. Koci, Szczytno 2002
Peyrefitte A., Wymiar sprawiedliwoci. Midzy ideaem a rzeczywistoci, Warszawa
1987
Plebanek E., Materialne okrelenie przestpstwa, Warszawa 2009
Piasecki S., Praca socjalna w wizieniu, [w:] J. Woniak (red.), Duszpasterstwo wizienne w III Rzeczypospolitej, Krakw 2002
Pietrzykowski T., Etyczne problemy prawa, Warszawa 2011
Pohl ., Niezachowanie wymaganej ostronoci znami czynu zabronionego czy
odrbny element w strukturze przestpstwa? [w:] J. Majewski (red.), Nieumylno.
Pokosie VIII Bielaskiego Kolokwium Karnistycznego, Warszawa 2012
Price C. S., rda informacji, Problemy Kryminalistyki 1961, nr 29
Promieska H., O podstawach mylenia poliaksjologicznego. (Legitymizm i etyka
sumienia), [w:] J. Pawlica (red.), Etyka a prawo i praworzdno. Materiay
IX Jagielloskiego Sympozjum Etycznego, Krakw 1997
Przygodzki J., Odpowiedzialno dyscyplinarna policjanta za czyny bdce przejawem
nieprzestrzegania zasad etyki zawodowej. Problem kwalifikacji zachowa policjanta
jako czynu nieetycznego, [w:] P. Jwiak, W. St. Majchrowicza (red.), Odpowiedzialno dyscyplinarna w Policji, Pia 2011
Przybski A., Etyka w wietle hermeneutyki, Warszawa 2010
Pszczoowski T., Organizacja od dou i od gry, Warszawa 1983
Rauhut R., Etyka zawodowa, Szkoa Policji w Pile, Pia 2008
Raven B. H., Wadza w interakcjach i oddziaywanie interpersonalne. Badania eksperymentalne oraz studia przypadkw, [w:] A. Y. Lee-Chai, J. A. Bargh (red.), Wadza.
Pokusy i zagroenia, Gdask 2009

148

Razowski T., Zatrzymanie oskaronego w postpowaniu przyspieszonym, Prokuratura i Prawo 2008, nr 3

Reemtsma J. P., Zaufanie i przemoc. Esej o szczeglnej konstelacji nowoczesnoci,
Pozna 2011
Rodzynkiewicz M, Okrelenie umylnoci i nieumylnoci w projekcie kodeksu karnego, Przegld Sdowy 1995, nr 5
Rosengarten E., Problematyka pyta w postpowaniu dowodowym, Palestra 1978, nr 2
Rychter M., Mediacje: korzy dla sdu, korzy dla pokrzywdzonego, Na Wokandzie 2011/7, nr specjalny 3
Rydlewski G., Suba cywilna w Polsce, Warszawa 2001
Sawicki J., O odpowiedzialnoci za bdny zabieg leczniczy, Pastwo i Prawo 1954,
nr 6
Schrade U., Etyka a etyka zawodowa, [w:] M. Rg, Etyka zawodowa policjanta,
Szczytno 1999
Sen o Policji, Gazeta Policyjna 2003, nr 38
Sherman L., Ethics in Criminal Justice Education, New York 1982, s. 1
Skorupka J, W kwestii konstytucyjnych uprawnie zatrzymanego, [w:] P. Hofmaski
(red.), Wzowe problemy procesu karnego, Warszawa 2010
Skuczyski P., Reguy, cnoty i debaty trzy sposoby spoecznego dziaania etyki zawodowej prawnikw, [w:] G. Borkowski (red.), Etyka zawodw prawniczych w praktyce. Wzajemne relacje i oczekiwania, Lublin 2012
Sobolewski Z., Kontrowersyjne kwestie zakazw dowodowych w nowym kodeksie
postpowania karnego, [w:] Nowa kodyfikacja karna. Kodeks postpowania karnego.
Zagadnienia wzowe, Warszawa 1997
Szadkowski K., Szczepaski M., O czynie zawierajcym jednoczenie znamiona
przestpstwa w ramach rozwaa o przedawnieniu dyscyplinarnym w Policji,
[w:] P. Jwiak, K. Opaliski (red), Wzowe problemy postpowania dyscyplinarnego
w subach mundurowych, Pia 2012
Szlachta B., Nowoytny przeom w pojmowaniu prawa naturalnego, [w:] J. Pawlica
(red.), Etyka a prawo i praworzdno. Materiay IX Jagielloskiego Sympozjum Etycznego, Krakw 1997
Szotysek A., Moralno etyka - legalno, [w:] R. Kozowski, K. M. Cern (red.),
Etyka a wspczesno, Pozna 2007
Szostek A., Pogadanki z etyki, Czstochowa 1993
Sztompka P., Zaufanie. Fundament spoeczestwa, Krakw 2007
Szwarc A. J., Prawnokarne funkcje regu sportowych, Pozna 1977
Szwarc A. J., Znaczenie i problemy odpowiedzialnoci dyscyplinarnej w sporcie,
[w:] A. J. Szwarc (red.), Odpowiedzialno dyscyplinarna w sporcie, Pozna 2001
149

cisowicz K., Konstytucyjne aspekty odszkodowania za niesuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie, [w:] P. Hofmaski (red.), Wzowe problemy
procesu karnego, Warszawa 2010
lipko T., Zarys etyki szczegowej, Krakw 1982
wida W., Prawo karne, Warszawa 1989
witka J., Wprowadzenie w problematyk karania, [w:] J. witka, M. Ku, I. Niewiadomska (red.), Autorytet i godno sub penitencjarnych a skuteczno metod resocjalizacji, Lublin 2004
Tcza Paciorek A. M., Pojcie osoby podejrzanej i jej uprawnienia, Prokuratura
i Prawo 2011, nr 11
Tidikis R., Znaczenie etyki w pracy funkcjonariuszy policji, [w:] E. Wiszowaty,
G. Kdzierska, W. Pywaczewski (red.), Policja. Etyka. Koci, Szczytno 2002
Tokarczyk R., Etyka prawnicza, Warszawa 2011
Ura E., Prawo urzdnicze, Warszawa 2007
Walto S., Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2009
Wglowski M. G., Zatrzymanie procesowe uwagi polemiczne, Prokuratura i Prawo
2008, nr 9
Widacki J., Etyczne problemy w kryminalistyce. Zarys problematyki, [w:] J. Widacki
(red.), Problematyka etyczna w kryminalistyce. Materiay V sympozjum Metodologii
Kryminalistyki i Nauk Pokrewnych, Katowice 1984
Widacki J. (red.), Kryminalistyka, Warszawa 1999
Wiliski P., Zasada prawa do obrony w polskim procesie karnym, Krakw 2006
Wiszowaty E., Wartoci uniwersalne jako podstawa kodeksu etyki policjanta,
[w:] M. Rg, Etyka zawodowa policjanta, Szczytno 1999
Wiszowaty E., Etyka Policji. Midzy prawem, moralnoci i skutecznoci, Warszawa
2011
Witkowska K., Gwarancje zatrzymanego, Prokuratura i Prawo 2011, nr 9
Wicicki T., Prawo przeciwko sprawiedliwoci?, Wi 2005, nr 1 (55),
Winiewski A., Europejski Kodeks Etyki Policyjnej jako podstawa standaryzacji policyjnych systemw dziaania, [w:] S. Pikulski, W. Pywaczewski, J. Dobkowski (red.),
Przemiany doktrynalne i systemowe prawa publicznego, Olsztyn 2002
Wolter W., Funkcja bdu w prawie karnym, Warszawa 1965
Wjcikiewicz J., Kwiatkowska Wjcikiewicz V., Granice podstpu w przesuchaniu
podejrzanego, [w:] V. Konarska Wrzosek, J. Lachowski, J. Wjcikiewicz, Wzowe
problemy prawa karnego, kryminologii i polityki kryminalnej. Ksiga pamitkowa
ofiarowana Profesorowi Andrzejowi Markowi, Toru 2010
Wroczyski K., O postawie pozytywistycznej w filozofii prawa, Warszawa 2004
Wronkowska S., Ziembiski Z., Zarys teorii prawa, Pozna 1997
150

Wrbel W., Zagadnienie naruszenia regu wymaganej ostronoci, [w:] L. Gardocki,

J. Gody, M. Hudzik, L. Paprzycki (red.), Orzecznictwo sdowe w sprawach karnych.
Aspekty europejskie i unijne, Warszawa 2008
Wrbel W., Zoll A., Polskie prawo karne. Cze oglna, Krakw 2010
Wrblewski B., Studia z dziedziny prawa i etyki, Wilno 1933
von der Pfordten D., Czym jest Prawo? Cele i rodki, Archiwum Filozofii Prawa
i Filozofii Spoecznej 2010
Zieliska E., Odpowiedzialno zawodowa lekarza i jej stosunek do odpowiedzialnoci
karnej, Warszawa 2001
Ziembiski Z., Podstawy nauki o moralnoci, Pozna 1981
Ziembiski Z., Wstp do aksjologii dla prawnikw, Warszawa 1990
Zoll A., Zasady odpowiedzialnoci karnej, Warszawa 1998
Zoll A. (red.), Kodeks karny, Cz oglna, Komentarz. T. I, Krakw 2004
Zoll A. (red.), Kodeks Karny. Cz oglna. Komentarz. T. I, Warszawa 2007
Zuziak W., Aksjologia Louisa Lavellea wobec ponowoczesnego kryzysu wartoci,
Krakw 2012

151