BIULETYN INSTYTUTU ZACHODNIEGO

Karl Dedecius ambasador

kultury polskiej w Niemczech,
ordownik polsko-niemieckiego
porozumienia
Maria Wagiska-Marzec

Redakcja:
Radosaw Grodzki
Jacek Kubera
(redaktor naczelny)
Piotr Kubiak
Krzysztof Malinowski
Korekta:
Hanna Ranek

Nr 225/2016
08.03.16
ISSN 2450-5080

Biuletyny dostpne
take dziki:
NEWSLETTER IZ
FACEBOOK
SCRIBD
LINKEDIN
TWITTER

Karl Dedecius, uznawany powszechnie za najwybitniejszego

i najbardziej zasuonego tumacza literatury polskiej XX wieku,
jeden z ostatnich przedstawicieli pokolenia wojny i pojednania, zmar 26 lutego 2016 r. w wieku 94 lat we Frankfurcie nad
Menem. Dedecius by dla relacji polsko-niemieckich postaci
wyjtkow. Jego zasugi w zakresie przekadu i promowania
kultury polskiej w Niemczech, a take innych krajach niemieckojzycznych, s nie do przecenienia. Dla sprawy polskiej nikt
w Niemczech nie zrobi wicej ni on, uwaaa Marion hrabina
Dhnhoff (wydawca hamburskiego Die Zeit). Wszyscy podkrelali jego ogromne zasugi w dziaaniach na rzecz porozumienia
midzy Polakami i Niemcami.

Budowniczy mostw ycie i misja

K. Dedecius (ur. 20 maja 1921 r. w odzi) pochodzi z rodziny o korzeniach niemiecko-czesko-polskich. Obcowanie z polsk
i niemieck kultur i jzykiem w wielokulturowej wwczas odzi
wywaro ogromny wpyw na cae jego ycie i twrczo. W czasie
II wojny wiatowej wcielony zosta do Wehrmachtu; latem 1942 r.
znalaz si na froncie wschodnim; po bitwie pod Stalingradem
kilka lat spdzi w niewoli sowieckiej. Zwolniony z obozu w 1949 r.
zamieszka w Weimarze, w 1952 r. przenis si z rodzin do RFN
i osiedli we Frankfurcie nad Menem. Pracowa wpierw jako korektor
w zachodnioniemieckich wydawnictwach, pniej w firmie ubezpieczeniowej Allianz. Przeycia z okresu wojny i pobytu w niewoli spowodoway, e dojrzewaa w nim ch dziaania na rzecz
wzajemnego porozumienia midzy ssiadami poprzez kultur.
Przekonanie to lego u podstaw caej jego pniejszej dziaalnoci,

1z6

wytyczajc azymut, ktremu pozosta wierny do koca. wiat poezji by dla niego
odskoczni od urzdniczej egzystencji; zamiowanie do literatury i poezji polskiej
oraz doskonaa znajomo obu jzykw sprawiy, e przekadanie dzie polskich klasykw
na jzyk niemiecki (dokonywa te przekadw literatury rosyjskiej) stao si jego
pasj. Jego przekady szybko zyskay uznanie krytykw i wzbudziy zainteresowanie
odbiorcw zachodnioniemieckich. Wydan w 1959 r. antologi liryki polskiej Lektion
der Stille, Dedecius rozpocz dialog ponad granicami, stajc si prekursorem zmian
we wzajemnym nastawieniu Niemcw i Polakw. Odtd wytrwale tumaczy utwory
literatury polskiej (krajowej i emigracyjnej), tworzy antologie, zajmowa si eseistyk
i teori przekadu; by krytykiem i wydawc; publikowa wasne ksiki i eseje.
Zblienie duchowe dwu narodw poprzez literatur, ktre zapocztkowa, zostao
docenione po obu stronach granicy, a take w Europie. Za wybitne osignicia translatorskie oraz propagowanie kultury i literatury polskiej by wielokrotnie odznaczany
w Polsce i w Niemczech; otrzyma m.in. nagrod Deutsche Akademie fr Sprache und
Dichtung w Darmstadt (1967), Hesk Nagrod Kultury, nagrod specjaln Polskiej
Fundacji Kultury (1988), Nagrod Polsko-Niemieck, Nagrod ZAiKS-u (1978), Nagrod
Pokojow Ksigarzy Niemieckich (1990), Wielki Krzy Zasugi z Gwiazd Orderu Zasugi
Republiki Federalnej Niemiec (1994), Krzy Komandorski Orderu Zasugi Rzeczypospolitej
Polskiej (1995), Nagrod im. Samuela Lindego (1996), Nagrod im. Andreasa Gryphiusa
(1997); by pierwszym Niemcem, ktremu przyznano najwysze polskie odznaczenie:
Order Ora Biaego (2003); otrzyma te Niemieck Nagrod Narodow (2010).
W uznaniu jego zasug przyznano mu te wiele doktoratw honoris causa
(m.in. Albrecht-Magnus-Universitt w Kolonii (1976), Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (1987) Uniwersytetu dzkiego (1990), Uniwersytetu im. Mikoaja Kopernika
w Toruniu (1995), Uniwersytetu Jagielloskiego (2000) oraz Europejskiego Uniwersytetu Viadrina we Frankfurcie nad Odr (2011).

Niemiecki Instytut Kultury Polskiej (Deutsches Polen-Institut)

w Darmstadt
W 1977 r. (na zaproszenie kanclerza Helmuta Schmidta) wzi udzia w Forum
Polsko-Niemieckim w Bonn, gdzie przedstawi swe idee i koncepcje dotyczce wsppracy i porozumienia midzy Polsk a Niemcami. Jesieni 1979 r., dziki poparciu
wczesnego burmistrza Darmstadt Heinza Winfrieda Sabaisa, a take harbiny Dhnhoff,
kanclerza Schmidta i prezydenta Richarda von Weizsckera, Dedecius zaoy w Darmstadt Niemiecki Instytut Kultury Polskiej (Deutsches Polen-Institut); wydatnej pomocy
udzieliy mu take wadze Hesji i Nadrenii-Palatynatu, rzd RFN oraz sponsorzy prywatni.
Instytut mia suy upowszechnianiu w Niemczech wiedzy o Polsce i jej kulturze oraz
poprawie kontaktw midzy obu narodami. Zadania te DPI realizowa poprzez organizowanie spotka literackich, wystaw, pokazw filmw, a zwaszcza dziaalno edytorsk. Jego siedziba miecia si na wzgrzu Mathildenhhe (w willi nalecej kiedy
do architekta Josepha Olbricha, przyjaciela Stanisawa Wyspiaskiego). Oficjalne
otwarcie DPI miao miejsce 11 marca 1980 r.; Dedecius peni w nim funkcj dyrekto-

2z6

ra do 1997 r. Aktualnie DPI przenosi sw siedzib do paacu (Residenzschloss) w centrum

miasta.
Nastpca Dedeciusa, prof. Dieter Bingen zwrci uwag na kluczowe znaczenie
instytutu w procesie przezwyciania wrogoci midzy Polakami a Niemcami w czasie
zimnej wojny, gdy kraje te naleay do przeciwnych blokw politycznych i wojskowych. Uwaa, e Dedecius dziaa nieprzerwanie i konsekwentnie na rzecz porozumienia i zblienia midzy oboma narodami w czasach, kiedy panowao midzy nimi
milczenie i nie zwaa na ataki ze strony wadz komunistycznych i przeciwnikw pojednania z Polsk w Niemczech. Dedecius wykona pioniersk prac w podzielonej
przez zimn wojn Europie. Sam o sobie mwi: O polityce nie miaem pojcia. Moj
pasj byy jzyk i literatura, a celem zblienie Polski i Niemiec poprzez kultur.
Obecnie Instytut peni funkcj jednostki badawczej i centrum informacyjnego
na temat Polski i stosunkw polsko-niemieckich; organizuje spotkania, konferencje
i imprezy powicone polskiej kulturze, historii, polityce i spoeczestwu; profil Instytutu
poszerzono o zagadnienia naukowe i badawcze, a take owiatowe; organizowane
s fora polityczne, realizowane projekty edytorskie. Zadaniem DPI jest pogbianie
wiedzy o sobie nawzajem w obu krajach. DPI posiada jedyn w swoim rodzaju specjalistyczn bibliotek zawierajc zbiory polskiej literatury i przekadw polsko-niemieckich oraz publikacje z zakresu stosunkw kulturalnych (w przeszoci i wspczenie). Szczegln wag przywizuje si do postrzegania relacji polsko-niemieckich
w kontekcie stosunkw z innymi pastwami ssiedzkimi oraz w kontekcie europejskim; prowadzone s te badania dotyczce wkadu Polski do historii, kultury i polityki
europejskiej.
Od 2003 r. DPI wraz z Fundacj Roberta Boscha przyznaje co dwa lata Nagrod
im. Karla Dedeciusa (Karl-Dedecius-Preis) tumaczom literatury polskiej w Niemczech
i niemieckiej w Polsce za wybitne osignicia translatorskie oraz wkad w budowanie
mostw jzykowych i porozumienie midzy Polsk a Niemcami.

Dorobek i dziaalno
Dedecius opublikowa ok. 200 ksiek; oprcz antologii klasykw polskiej literatury i poezji w jzyku niemieckim wyda te wiele prac z zakresu literaturoznawstwa
oraz teorii przekadu; przetumaczy ponad 3 tys. wierszy. Dziki jego antologiom poeci
tacy, jak: Zbigniew Herbert, Stanisaw Jerzy Lec, Czesaw Miosz, Tadeusz Rewicz,
Wisawa Szymborska, Adam Zagajewski i wielu innych, trafili do wiadomoci niemieckiego odbiorcy i weszli w obieg literatury niemieckiej. Jego tumaczenia utworw
Cz. Miosza i W. Szymborskiej przyczyniy si w duej mierze do ich upowszechnienia
w wiecie, co z kolei zaowocowao przyznaniem im nagrody Nobla (1980, 1996). Do
jego znaczcych publikacji nale: Deutsche und Polen. Botschaft der Bcher (1971),
berall ist Polen (1974), Polnische Profile (1975), Zur Literatur und Kultur Polens
(1981), Vom bersetzen (1986), Von Polens Poeten (1988), Lebenslauf aus Bchern
und Blttern (1990).
Ukoronowaniem jego dziaalnoci translatorskiej i wydawniczej s wielotomowe dziea: Panorama literatury polskiej XX wieku (7 tomw), stanowica prb

3z6

przedstawienia reprezentatywnego wyboru literatury polskiej XX w. oraz seria Biblioteka Polska obejmujca cznie 50 tomw (wsplny projekt DPI, Fundacji R. Boscha
i wydawnictwa Suhrkamp); ostatni tom ukaza si w 2000 r. W ramach serii ukazay
si tomy powicone wybitnym dzieom polskich pisarzy, rnym epokom literackim
od redniowiecza po wspczesno, powieciom historycznym, opowiadaniom, poezji,
kulturze i spoeczestwu. Dedecius mwi o sobie: Europejczyk z odzi i tak zatytuowa swe wspomnienia opublikowane w 2008 r. Poza aktywnoci translatorsk i pisarsk inicjowa spotkania polskich autorw z niemieckimi czytelnikami, przyznawa
stypendia dla polskich intelektualistw, organizowa wystawy i podre studyjne dla dziennikarzy.
Dziaalno polonofilska Dedeciusa staa si tematem wielu prac doktorskich
i filmw dokumentalnych, a take utworw poetyckich czoowych literatw. Uniwersytet dzki zorganizowa midzynarodow sesj Karl Dedecius ambasador kultury
polskiej w Niemczech (1999), a w 2008 r. powoa do ycia czasopismo naukowe
Rocznik Karla Dedeciusa powicone biografii i dziaalnoci twrczej osoby biorcej
od dziesicioleci ywy udzia w pracach elit intelektualnych Europy, w tym gwnie
Niemiec i Polski.
W 2001 r. Dedecius przekaza swe prywatne archiwum (zbiory rkopisw, maszynopisw, ksiek, listw etc.) bibliotece Europejskiego Uniwersytetu Viadrina (Frankfurt nad Odr), ktre umieszczono w bibliotece Collegium Polonicom w Subicach.
W 2013 r. Dedecius powoa do ycia fundacj Archiwum Literackie Karla Dedeciusa
(Stiftung Karl Dedecius Literaturarchiv) na EU Viadrina, przekazujc jej znaczn
cz zbiorw swej spucizny literackiej.

Opinie
Informacje o odejciu K. Dedeciusa pojawiy si w wielu czoowych dziennikach i tygodnikach w Polsce i Niemczech; sowa poegnania znalazy si na stronach
wadz miasta odzi, Darmstadt, kraju zwizkowego Hesji, a take rnych instytucji
i gremiw, ktre w jakikolwiek sposb byy z nim zwizane (uniwersytetw, fundacji
etc.). Odszed od nas wielki Europejczyk tymi sowami poegna Dedeciusa premier
Hesji Volker Bauffier, zwracajc uwag, i z pomoc jzyka i kultury przyczyni si
do zblienia midzy ludmi, zwaszcza midzy Niemcami i Polakami; sta si porednikiem midzy kulturami. Premier podkreli, i Dedecius zyska szerokie uznanie nie
tylko w obu krajach, ale te na arenie midzynarodowej. Zwrci uwag, i jak nikt
inny zwalcza uprzedzenia i antypatie, wnoszc swj bezsprzeczny wkad w starania
o pokj i pojednanie midzy narodami. Zapewni, e jego aktywne ycie i twrczo
nie zostan zapomniane i zapowiedzia kontynuowanie dziaa na rzecz niemiecko-polskiej przyjani.
Stracilimy wspaniaego czowieka, niezawodnego przyjaciela i niezmordowanego ambasadora niemiecko-polskiego porozumienia egnaa go fundacja Stiftung
Karl Dedecius Literaturarchiv, owiadczajc, e z dum bdzie sprawowa piecz
nad jego spucizn. Utracilimy nie tylko kogo, kto naszemu europejskiemu uniwersytetowi powierzy swe cenne Archiwum i swoim yciem i prac tumacza literatury

4z6

oywi i wspiera dziaalno naukow tu, we Frankfurcie nad Odr i w Subicach, ale
bardziej jeszcze kogo, kto nauczy nas tolerancji, penego szacunku obcowania
z drugim czowiekiem (bez wzgldu na pochodzenie, wyksztacenie i pozycj), jak
rwnie penego odpowiedzialnoci posugiwania si sowem i jzykiem. Zwracano
uwag na to, jak wielk wag przykada Dedecius do pokojowego wspycia midzy
ludmi, o czym wiadcz najlepiej jego sowa wygoszone podczas wrczania nagrody
pokojowej w 1990 r.: Kto chce zyska pokj, musi zyska przyjaci mwi i wierzy w to do koca. W historii naszej modej uczelni Karl Dedecius zawsze bdzie
zajmowa poczesne miejsce, zapewni prezydent Viadriny prof. dr Alexander Wll.
Okrelenia, jakimi go najczciej charakteryzowano w prasie polskiej, to: wybitny
tumacz, Europejczyk z odzi, wielki odzianin, rzecznik pojednania i europejskiej solidarnoci, propagator polskiej kultury w Niemczech, eseista i ordownik
pojednania polsko-niemieckiego, budowniczy mostw midzy Polsk a Niemcami,
to on pokaza Niemcom warto polskiej poezji etc. W prasie niemieckiej pisano
z kolei: wielki Europejczyk, niezmordowany porednik polsko-niemiecki, przybliy
nam polsk literatur, Od niego mona si byo nauczy, w jaki sposb jzyk i literatura mog by przydatne jako rodek porozumienia midzy narodami; jak przewonik [odzi gra sw odnoszca si do miasta jego urodzin] poredniczy Karl Dedecius
przez cae swoje ycie pomidzy dwoma stojcymi naprzeciwko siebie stronami.
Wszystkie te sowa wiadcz najlepiej o tym, jak wielk estym i uznaniem cieszy
si w obu krajach.
*
mier tego wybitnego i zasuonego dla kultury i dialogu polsko-niemieckiego
humanisty jest dotkliwa strat nie tylko dla relacji polsko-niemieckich, ale te dla
kultury obu krajw, do ktrej wnis on niepodwaalny wkad, podkrelali wszyscy,
ktrzy zetknli si z nim i jego twrczoci. Aktywno Dedeciusa na styku dwch
kultur i dwch narodw jest najlepszym wiadectwem tego, e nawet jednostka, jeli
jest przekonana o susznoci swej misji, jest w stanie pokona bariery, ktre wydawaoby si, e s nie do pokonania.
Naley mie nadziej, e wszystkie deklaracje i zapewnienia o chci kontynuowania dziea Dedeciusa nie pozostan wycznie na papierze i nie bd obietnicami
bez pokrycia. Trzeba te wierzy, e znajd si godni jego nastpcy, ktrzy podobnie jak on bez wzgldu na okolicznoci (a czasami wbrew nim), bd konsekwentnie
szuka drg porozumienia i moliwoci tworzenia konstruktywnych wizji wsplnych
dziaa w rnych dziedzinach, a zwaszcza budowania wzajemnych relacji na bazie
spucizny kulturowej.
O tym, ze kultura zblia narody, nie trzeba nikogo przekonywa; Dedecius jest
tego wymownym dowodem i pokazuje, e najlepszymi ambasadorami krajw s wanie
ludzie kultury. Tote ich wspieranie powinno by jednym z priorytetowych zada
politykw. Nic bowiem bardziej nie toruje drogi do wzajemnego poznania i zaufania,
jak wanie sfera kultury. Wprawdzie czasy i uwarunkowania polityczno-spoeczne,
w jakich dziaa Dedecius, znaczco si zmieniy i pozornie stoimy obecnie przed
zupenie innymi wyzwaniami, to jednak nadal (a w zasadzie tym bardziej) naley
zadba o to, by osoby aktywne w sferze dialogu polsko-niemieckiego miay moliwo

5z6

realizacji celw i zada dziki odpowiedniej, tzn. przyjaznej tego typu dziaaniom,
polityce kulturalnej pastwa oraz wydatnemu wsparciu praktyczno-finansowemu ze strony
administracji rzdowej.

Tezy zawarte w tekcie wyraaj jedynie opinie autora.

Maria Wagiska-Marzec germanista, adiunkt, pracownik Instytutu Zachodniego w Poznaniu,

zainteresowania badawcze: kultura w zjednoczonych Niemczech, polsko-niemieckie stosunki
kulturalne.

Instytut Zachodni
im. Zygmunta Wojciechowskiego
ul. Mostowa 27A, 61-854 Pozna

tel. +48 61 852 76 91, fax. +48 61 852 49 05

email: izpozpl@iz.poznan.pl
www.iz.poznan.pl

6z6