; Andrzej Pankalla Ua ee _ PSYCHOLOGOWRedakeja naukowa Stanislaw Krawezyk Redakcja i korekta Ewa Kownacka Opracowanie graficzne okdadki Stawomira Kwiatkowska Michat Mottoch Na oktadce Na zadjeciu znajduje sig pierwszy polski motocykl ,Lech” wyprodukowany w Opalenicy k. Poznania Prawa autorskie: Andrzej Pankalla Prawa wydawnic: Alltermed Sp. z 0.0, Andrzej Pankalla Recenzenci: prof. dr hab Zbigniew Necki dr hab. prof. SWPS Katarzyna Popiolek Wydanie I Wydawnictwo ALTERMED , Katowice 2014 ISBN: 978-83-939035-1-1 Wydawnictwo ALTERMED ul. Podgérna 4 40-955 Katowice tel. 32 253 0040 Druk: Drukarnia KOLUMB Spis tresci Spis tresci Wstep: efekt gluszca... Kultura psychologow ~ pojecie kultury w psychologii Kultura psychologow ~ swiat spolecznosci psychologiczne} Kultura psycholog6w ~ pozostate znaczenia terminu Zakres problemowy. Forma ksigaki. Psychegeografia, Zalozenia metodologiczne i teoriopoznawcze. »Przejécie na drugg strong” I. Historia: Psychologia bez korzeni?. 1. Wprowadzenie 2, Zapomniane korzenie: psychologia historyczno- -kulturowa jako nauka humanistyczna 2.1. Dlaczego warto bada¢ historig psychologii 2.2. Klopoty psychologéw z historia. 2.3. Dwie linie rozwojowe psychologii wedlug Michaela Cole. 2.4. Zarys podstaw psychologii jako nauki humanistyczne} 2.5. Aktyi fenomeny: Franz Brentano i Carl Stumpf 2.6. Historyzm niemiecki kotica XIX i poczatku XX wieku 2.6.1. Wilhelm Dilthey ~ nauki o duchu i poczatki psychologii hermeneutyczne} 2.6.2. Wilhelm Windelband ~ nauki idiograficane i nomotetyczne. 2.6.3. Heinrich Rickert ~ metoda indywidualizujaca. 2.7. Psychologia postaci i Kurt Lewin : 2.8. William Stern - psychologia personalistyczna. 2.9, Eduard Spranger ~ psychologia rozumiejgca. 2.10. Psychologia fenomenologiczno-egzystencjalna (m.in. Edmund Huser!) 2.11. Implikacje dla dzisiejszej psychologii - w strong psychologii zycia. 2.12. Praed Wundtem: Moritz Lazarus i Heymann Steinthal 2.13. Wilhelm Wundt 2.13.1. Dwie psychologie... 2.13.2. Dziwny przypadek mysli ‘Wandtowskiej 2.13.3. Zalozyciel psychologii kulturowe) 2.14. Problematyka kulturowa w psychologii do ok. 1960 roku. 2.14.1. Lew Wygotski i jego nastepcy 2.14.2. Jean Piaget. 2.14.3. Jerome S. Bruner. 2.144, Zygmunt Freud 2.14.5. Alfred Adler... 2.14.6. Erich Fromm ... . 19 2 ai 22 23 25 26 27 28 28 30 30 32 33 35 36 38 . 40 40 43 45 45 46 47 48 50 52 536 Spis tresci Spis tresci 7 2.14.7. Karen Horney 53 44.2. Psychologia migdzykulturowa 7 2.14.8, Harry Stack Sullivan, 34 44.3. Antropologia psychologiczna 120 2.14.9. Jacques Lacan. 54 4.4.4, Antropologia kognitywna (etnonauka) 120 2.14.10, Carl Gustav Jung, 56 44.5. Etnopsychologia 121 2.14.11. Brik Erikson : 60 4.4.6, Psychologie etniczne (lokalne, indygeniczne). 121 2.14.12. Psychologia humanistyczna, transpersonalna i egzystencjalna 61 4.4.7. Psychiatria kulturowa. 122 3. Zainteresowanie psychika w naukach o kulturze 65 45. Definiowanie psychologii kulturowej . 122 3.1, Lucien Lévy-Brubl. 66 4.5.1. Richard Shweder. 122 3.1.1. Biogram, biografia naukowa i recepcja mysli Lévy-Brubla 66 John Adamopoulos i Walter Loner. 123 3.1.2. Podstawowe zalogenia teorii umyslowosci pierwotnej 68 Jerome Bruner i Clifford Geertz. 123 3.1.3. Lévy-Bruhla koncepeja osobowosci. 70 Michael Cole. 124 3.2. Claude Lévi-Strauss. 76 . Pawel Boski. bee, 3.3. Bronistaw Malinowski 78 4.6. Podziaty psychologii kulturowej 125 3.4. Psychokulturalizm - szkola Franza Boasa 78 Michael Cole..... 125 3.4.1. Alfred Kroeber i Edward Sapir. 79 Joan Miller. 125 3.4.2. Ruth Benedict 79 4.6.3. Pawel Boski a 3.4.3, Margaret Mead. 79 464. Clifford Geertz 126 344, Abram Kardiner 80 47. Podejicia w psychologii kulturowe) wedlug Carla Ratnera 126 3.45. Ralph Linton 81 4.7.1, Podejécie symboliczne (interpretacyjno-semiotyczne). 127 3.4.6. Uwagi koricowe. 82 4.7.2, Teorie aktywnosci w ramach praktyki spotecang)....... 131 3.5. Géza Roheim. 83 4.7.3. Podejécie indywidualistyczne 134 3.6. Edward T. Hall 83 4,8. Rozwinigcie podziatu Ratnera. 135 3.7, Podsumowanie : : 85 48.1. Kulturalizm Jerome’a Brunera. 135 4, Zakoniczenie: nowa czy stara keultura? 85 48.2, Podejécie narracyjne 135 4.8.3. Podejécie archetypalne 136 IL. Teoria: Co z tq psychologig? 87 484. Podejécie spoleczno-konstrukcjonistycane 137 4.8.5. Stabe i mocne strony réznych wariantéw psychologii kulturowe) 140 1. Zamiast wprowadzenia: kryzys kultury psycholog6w. 89 49. Jednosé psychologii kulturowe}. 11 2. Teoria trzech swiatéw Karla Popper 4.9.1, Relatywizm czy pluralizm?, 141 podstawa ontologiczna dla psychologii historyczno-kulturowej 97 4.9.2. Styl mySlowy psychologii kulturowej. 142 3, Status wiedzy psychologiczne} : 98 4.9.3. Psychogennosé.. 143 3.1. Zycie Ludwika Flecka (1896-1961) 99 4.10, Podsumowanie 144 3.2. Teoria Ludwika Flecka 100 5. Psychologia kulturowa Ernesta Boescha. 144 3.2.1. Poznanie jako czynnosé spolecena, 101 5.1. Kim jest Boesch? 2 144 3.2.2. Kolektyw mySlowy. 101 5.2. Znaczenie Boescha i jego koncepgji. 146 3.2.3. Styl myslowy. 102 5.3. Zarys mysli naukowej Boescha .. 147 3.2.4. Trwalos¢ systemow przekonati................0sseeeesseeeee 103 5.4. Ocena psychologii kulturowej Boescha. 151 3.3. Psychologia z perspektywy teorii Ludwika Flecka... 105 5.4.1. Stabosci. : 151 4, Dwadziescia lat odnowionej psychologii historyczno-kulturowej 109 5.4.2. Mocne strony. os 151 4.1. Wspdlczesna psychologia kulturowa 110 6. Zakoniczenie. Dwie kultury psycholog6w? ... 157 4.2. Kultura” psychologéw, czyli pojecie kultury w psychologii ul 4.3. Kategoria doswiadczenia jako przedmiot zainteresowan psychologii kulturowej..... 113 IIL. Metoda: Metodologia czy metodolatria’ + 159 4.4, Otoczenie naukowe psychologii kulturowej 15 44.1. Psychologia glownego nurtu. 116 1, Wprowadzenie ... 1618 Spis tresci Spis tresei 9 2, Geneza i podtoze badan jakosciowych w psychologii....... 164 7.5. Doswiadczenia aktywujace struktury Perehcane- EXACES, 255 3. Praktyka badati jakosciowych i badania doswiadczeni granicznych 166 7.6. Uwagi konicowe. . a 256 4, Wszechobecnosé mitu. a7. 8. Kulturowa psychologia religii 262 5, Relacja ,mit~ fantanmat” ij] znaczenie dla toisamosci w koncepcji Boescha.. 174 8.1. Ogélny opis subdyscypliny. 262 6. Analiza Konotacyjna jako metoda psychologii historyczno-kulturowe} 181 8.2. Przedmiot badai. . 267 7. Zakoriczenie: psychologowie wobec subiektywnych doswiadczen kulturowych. 193 8.3. Specyfika wspélczesnej religijnosci . 270 9. Mit i mySlenie mistyczne w kulturach Indian 276 IV, Aplikacje: Niewidzialna rzeczywistosé? ........... 195 9.1. Kofani (Oriente, Ekwador), 276 9.1.1. Zycie Indian Kofan. 279 1. Wprowadzenie 197 Rytual yage 280 2. Cay mote sig zaimowae badace ~psycholog kulturowy? 197 Zywy mitw perspektywie psychologicano-kulturow... 281 3. Kultura i psychoterapia i 201 Mitoterapia Kofanéw. 283 3.1. Podstawowe zagadnienia 201 9.1.5. Podsumowanie. 284 3.2. Pojgcie kultury w psychoterapii 202 9.2, Lacandoni (Chiapas, Meksyk) . 284 33. Epidemiologia, symptomatologia i zespoly uwarunkowane kulturowo 204 9.2.1. Kilka stéw 0 Lacandonach 286 3.4, Czym jest normalnosé? 206 9.2.2. Lacandoniz perspektywy teorii Lévy-Bruhla 287 3.5, Kompetencja kulturowa w terapii 209 9.2.3. Teoria Lévy-Brubla a kultura euroamerykariska 289 3.6. Kulturoterapia i mitoterapia. 210 9.2.4, Relacja miedzy mysleniem archaicznym a dyskursywnym. 290 3.7. Psychoterapia w kulturze ponowoczesne} 213 10. Szamanizm, neo- i psychoszamanizm 292 3.8. Podsumowanie 213 10.1. Wprowamdzenie do szamanizmu_ 292 4, Analiza Konotacyjna w diagnozie i terapit 215 10.2. Czym jest szamanizm? .. 292 5, Odpowiedé na wyzwania kultury ponowoczesne}: perspektywa psycho-kulturowa 217 10.3. Dawni szamani Buriatéw (Aginskoje, Rosa). 294 5.1. Podstawowe zatozenia. 218 10.4. Buriacki szamanizm dzisiaj : 295 5.2. Wybrane problemy ponowoczesnosci z perspektywy psychologa 220 10.5. Odrodzenie buriackiego szamanizmu - kontynuacja tradycji2. 302 Miasto. 220 10.6. Kto dzisiaj potrzebuje seamanizmu? 303 Cialo. 221 10.7. Neoszamanizm - krétka oe 305 Krajobrazy i tozsamosci yp, | psychescapes..... 222 10.8. Zakoniczenie... 306 Podmiot transkulturowy i polilogicany. 224 11. Kultury etniczne i narodowe .. 307 2.5. Cyberbycie. 224 11.1. Emocje kulturowe 307 5.3. Podsumowanie -. 225 111.1. Lajja (Indie)... 307 6. Doswiadczenia graniczne. 226 11.1.2. Sisu (Finlandia) 309 6.1. Pierwsze przyblizenia 227 11.1.3, Polskie mity, fantazmaty i rodzima emocja ulturowa. 312 6.2. Pogranicza tozsamosci i granicznos¢ psychologii 228 11.2, Fantazmaty a tozsamos¢ narodowa i etniczna (Kazachstan) 318 6.3. Czym jest doswiadczenie granicane? 230 11.3. Mita zmiana polityezna (Ukraina). . 320 64, Podrétowanie i mit Wedrowca 233 12. Zakoniczenie: dwie rzeczywistosci psychologii raz jeszcze 336 7. Zmodyfikowane stany swiadomosci i enteogeny. Teoria Josepa Fericgl, 23 Wioski. 337 7.1, Inracjonalizm systemowy. : 245 7.1.1. Swiadomos¢ holoreniczna i styl mitopoetyczny, 246 Aneks...... 339 7.1.2. Trening wyobraéni szamariskiej 247 7.13. Umysti éwiadomose. Procesy ksztatowania sie Swiata ,myslanego” 248 Zalgcznik 1, Paradogmaty psychologii 339 7.1.4. Adaptogeny i enteogeny 249 Zalgcenik 2. Wycigg 2 histori mysli psychologicane} 341 7.2. Dialogizm mentalny 252 Zalacenik 3. Zalodenia i system pojgé psychologii 7.3. Szamanizm w ujeciu Fericgli 253 glwnego nurtu oraz psychologii kulturowej .. 348 74, Usytki ze zmodyfikowanych stanéw swiadomosci 25410 Zalgcznik 4, Mocne i slabe strony podejécia symbolicanego, indywidualistycanego i aktywnosciowego w psychologii kulturowe) Zalacenik 5. Podziemny krag i tozsamosé naszych czasw Zalacanik 6. Wiersz Rilkego [An jedem Sonntag kommen in den Gasser Zalacznik 7. Bdyl ~ polska emocja kulturowa . Zalaconik 8. Zestawienie warnych wypowiedzi Gordona W. Allporta.. Bibliografia......... Indeks os6b................ Indeks r2ecz0wy.......0-..- Spis tresei 350 351 352 353 353 . 357 377 -. 385 Wstep: efekt gtuszca Dostojeristwo nauki zalezy nie tylko od sposobu poznania jej przedmiotu, lece warasta tet razem z godnoscig samego przedmiotu. A zjawiska, ktérych prawa bada psycholog, ‘majq nad zjawiskami fizycznymi [...] te wyaszo8é, 2e [...] géruja nad tymi drugim [...} swoim pigknem i swoja waniostosciq, (Brentano, 1991, s. 31, cyt. za: Stachowski, 2003, podkr. Stachowskiego).. Kultura psycholog6w — to w ksigéce pojgcie otwierajgce dwa szeregi pytati. Po pierwsze: w jaki sposdb psychologowie traktujg kulture? Co o niej wiedza, a co wiedeie€ powinni? I po drugie:jakie wory kultury wytworzyla sama spolecanos¢ psychologéw? Jakie stabosci mona znalezé w ich ‘mocowaniu sig z wiedza o czlowieku oraz wlasng dyscypling? Nie modna skutecznie ietyconie uprawiaé psychologii czyli badaé psyche, a szerzej osoby izycia calowieka, nie biorgc pod uwage kontekstu historycznego i kulturowego - sfery znaczenia, symbol, wartosci, mitu i wiry. To wlasnie psyche gleboko zanurzona w kulturze, a nie jedynie behawior czlowieka zredukowany do poziomu zachowait szczurdw laboratoryjnych, stanowi wlasciwy przedmiot psychologii. Czlowiek nie dyje bowiem nago w naturze, ale jest istotg kulturowa, Procz podioia biclogicanego jest bytem wyjatkowym w przyrodzie, bytem tworzacym i przekazujgcym od tysigcy lat znaczenia i samemu przez nie tworzonym, Aseptycane laboratoria izimne statystyki, choé bezwzglednie praydatne, to nie wystarczajq do opisu, zrozumienia i interpretacji ani dzialant symbolicznych i doswiadczen osoby ludzkiej, czyli je} intymnego mikroswiata egzystencji, ani tozsamosci samej psychologii jako nauki, Dlatego potrzebujemy psychologii kulturowe}, a szerzej: historyczno-kulturowe}, Swiadomie czerpiqcej ze érédet humanistyki i zblizajgce) nas do psychologii zycia ‘Wlasnie w tak pojmowang psychologig wprowadzi Czytelnika niniejszy podrgcenik, pokazujacy je) pochodzenie, zatozenia, teorie, metody i zastosowania. Psycholodzy, studenci i wszyscy zainteresowani ludzka psychika odnajdg tutaj alternatywny obraz psychologii, ktérego dotad na polskim rynku bardzo brakowato, Taka psychologia, jako przeciwwaga do psychologii ghwnego nurtu, o czym nie wiemy lub nie chcemy wiedzieé, od wielu lat istnieje, rozwija sig i ma sig dobrze! Lekture ksigzki ozywiaé bedg nawigzania autora do wlasnych doswiadczest, badas i wypraw naukowych. Ghuszec (Tetrao urogallus) to gingcy i skrajnie nieliczny ptak z rodziny kurak6w lesnych, najwigkszy i najrzadszy ich przedstawiciel w Polsce. Jego ostojg jest m.in, Beskid Sqdecki, w ktérym. na przctomie maja i czerwca rozpocayna okres godowy. Samiec zajmuje wieczorem jednoz drzew ww drzewostanie swierkowym, aby rano rozpoczaé toki. Rozklada wachlarzowato w wigkszosci czarno-brazowy ogon, opuszcza skrzydla iz podniesiong wysoko glowa oraz wypigtg wielobarwng piersiq nawotuje w czterech etapach samice. Ostatnim z etapéw i kulminacjq tokowania jest szlifowanie ~ déwigk przypominajacy ostrzenie kosy kamieniem, trwajgcy trzy do pigciu sekund, W tym czasie ptak przestaje reagowa¢ na bodice zewnetrzne, otacza go wywolana przez niego samego wewnetrzna cisza i zwierze... gluchnie. Stad pochodai nazwa gatunku. Jedna z hipotez wskazuje na wielkie podniecenie czy ekstaze jako przyczyne ghuchniecia. Mysliwi wykorzystujg ten fakt do polowania, by podejéé do ptaka na bliska