2011 Tom 17 Numer | 2011 PSYCHOLOGICAL JOURNAL Volume 17 Number |CZASOPISMO PSYCHOLOGICZNE PSYCHOLOGICAL JOURNAL Wydawea! Stowarzyszenie Psycholo; we wspélpracy z Instytutem Psychologii Uniwersytew im. Adama Mickiewicza REDAKTOR NACZELNY / EDITOR-IN-CHIEF Augustyn Baka Schola Wy2sza Psychologii Spoleczne} Wrdzial Zamiejscowy w Katowicach tel. 601 716 250 Adres Redakeji/ Editor Czasopismo Psychologi Stowarzyszenie Psychologia i Architektura 60-991 Pozna 60 Ske. pocst. nr 17 tel, 601 716250, 61 8257526 ‘email: ezaspsyebi@gmail, com www.czasopismopsychologiczne.pl © Stowarayszeni Psychologia i Architektur, Poza 2011 wow spinpoznan.pl Praca dofinansowana przez Instytut Paychologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza PRENUMERATY BEZPOSREDNIEJ CZASOPISMA PSYCHOLOGICZNEGO motna dokonaé za pomoca przelewu bankowego na konto Stowarzyszenie Paychologia i Architektura Ceasopismo Psychologiczne PKO BP ViO Porman ‘numer konta: 75 1020 4027 0000 1202 0360 1077 REDAKCIA / EDITORS ‘Adam Blela: Katolicki Uniwersytet Lucbelski Jana Pavla 1, Lublin ‘Anna Brzczifiska: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Posnai Jerzy Brzeztiski: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznai ‘Andrzej Eliase: Sckola Wyisea Psychologt Spoleczng Warszawa Stanislaw Kowalik: shademia Wychowania Fizyeénego, Poznai ‘Caeslaw S. Nosal Schola Wss2a PsyehologitSpoleczne) Wroclaw Helena Sek: Uniwersyer im. Adama Mickiewicea, Posnai Jerzy Siuta: Uniwersytet Jagilloili, Krak RADA REDAKCYINA / ADVISORY COMMITTEE ‘Zdislaw Chlewiski, Kavlichi Uniwersytet Lubelski Jaa Passa I, Lublin Jan Deregowski, University of Aberdeen, Aberdeen, Scotland, UK. Tadeusz Gatkows Spolecsne), Warszawa Janusz L. Grzelak, Universyier War tla Wye Prychologti cawski, Maria Jarymowiez, Universytes Warszawsi, Warszawa Krzysztof Konarzewski, Insist Psschologit PAN, War Jézet Kozielecki, Universyter Warsz. Warszawa Wieslaw Lukaszewski,Sckola Wrsca Psychologit Spoleczne), Sopot Tadeusz Marck, Uniwersytet Jagiellrsk, Krokiw Edward Necka, Uniwersytet Jagielfovisk, Krakow Kazimierz Obuchowski, Uniwersyte Kacimierza Wiekkiego, Bydgos Zofia Ratajezak, Girnoslgska Wyssza Sekola Handlowa im. W. Korfantego, Katowice, Katowice “Janusz Reykowski, Spolecene), Warszawa Ryszard Stachowski, Universyter im, Adama Mickiew Poona hola Wyesza Psychologtt an Strelau, Sckola Hs2s2a Peychologi Spotecsne), Warszawa Mojmir Swoboda, Masarskova Universita Beno Roman Ossowski, Uniwersytet Kazimiersa Wieliego, Bydgoszcz Sshola Wresca Psychologi Spolecsne),Czasopismo Paychologiczne Psychological Journal Wilhelm Wundt i rok 1900. (Kulturowy) rdzen nowozytnej psychologii Andrzej Pankalla* Instytut Psychologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznath Ryszard Stachowski Wydial Psycholog, Wy2saa Sekola Finansow i Zarzadzania w Warszawie WILHEL WUNDT AND ‘THE YEAR 1900. (CULTURAL) HEART OF MODERN PSYCHOLOGY ‘The article “deamericanizes” the (narrowed and party inaeeurate) reception of Wilhelm Wundt's psychological ‘thought. It introduces readers into the still not well-penetrated complete roots of modern psychology, namely Wundt’s Volkerpsychologie (1900-1920). The parallel aim of this paper is to show the prove ence of cultural paychology reactivated during the last twenty years and deeply rooted in the opus magnum of modern psychology’ father, W wielu podrecznikach wprowadzajacych w psychologie praeczytamy, iZ w zwiqeku 2 zalozeniem przez Wilhelma ‘Wundta (1832-1920) w Lipsku w roku 1879 pierwszego Inboratorium psychologieznego (psychofizjologicenego), przyjgciem przez niego metody introspekeji eksperymen- talne} za podstawowa metode badai paychologicznych i tym samym uzyskanie przez psychologie autonomii w stosunku do flozofii, preyjelo sie uznawaé go za ojea nowozytnej (liezqe od kovica XV w.) paychologii nauko- wej. I moina by takie uproszezenie uanaé za interesu- jace poznawezo, edyby bylo ono zadowalajgce czy wy- czerpujace. ‘Tak arbitralne stwierdzenie nie tylko kaze pytaé 0 jego proweniencie, ale i o caly kontekst mysli oraz bogata spuseizne wielkiego filozafa i psychologa, Podrgczniki i wyklady z wprowadzenia do psychologii pobieznie bowiem traktuja druga, mnie} znana, a réwnie wang ze wzgledu na podstawowe miejace w dojrealym okresie twérczoéei, strong pasji Wundta ~ badanie wy: twordw kulturowych za pomoca metody historyezne). Ta historyezno-kulturowa psychologia Wanda jest dlatego istotna, iz w prayblizeniu ostatnie dwie dekady lat to okres reaktywacji badait okreslanych mianem psycho- Togii kul ‘majacej swoje korzenie wlasnie w pra- cach .péénego” Wundta (oraz m. in, Lwa Wygotskiego, a takze Jerome S. Brunera). Nurt psychologii kulturo- wej to renesans perspektywy 2 pogranicza psychologii inauk o kulturze (badacze najezescie) wywodza sie spoza psychologii gléwnego nurtu), zainteresowanej specyfika * Korespondencie dotyezaea artykulu modna kierowaé na adres Andrzej Pankaila, Instytut Peychologi, Uniwersytet im. Ada. ima Mickiewieza, ul. Seamarzewskiego 89, 60-568 Poznai, in kkantacjl@gmail.com lub Ryszard Stachowski, Wydzial Psycho. Jogi, Wyésua Szkola Finans6w i Zarzadzania w Warszawie, ul Pawia 55, 01-90 Warszawa, ryszardstachowskiapoccta.onet pl relacji psyche-kultura i w konsekweneji kontekstowym, ‘w wiekszoéci jakosciowym badaniem postepowania czlo- wieka jako intencjonalne] istoty kulturowe} (cultural be- ing) (por. Bosch, 1991). Dwie daty wazne w tym kontekéeie to rok 1995, w kt6- rym z inicjatywy Jaana Valsinera powstaje ezasopismo Culture & Paychology (por. Boski, 2000, s. 226) oraz rok 1991, w kt6rym ukazuje sig autorski wyklad z paychologii kulturowej Ernsta Bascha w postaci publikacji Symbolic Action Theory and Cultural Psychology oraz Richarda A. Shwedera Thinking Through Cultures, Expeditions in Cultural Peychology. Te prace traktowaé moina jako prekursorskie wobec powstalych pésniej prac abiorezych Kanonu” psychologii kulturowej, jak: Michaela Cole- “a Cultural Psychology. A Once and Future Discipline (2996) oraz publikacje, w ktérych tytule nie wystepuje termin ,psychologia Kulturowa” (Kenneth Gergen, B. Shore, Rom Harré, Jerome S. Bruner, Nelson Goodman, Anna Wierzbicka), ale odwolujace sig do jej dokona czy zalotes Glownym celem artykulu jest wprowadzenie w obieg haukowy malo znane} problematyki pelnego Zrédla wspélezesnej psychologii, ezyli tzw. dwudzielne} psycho- logii Wilhelma Wundta. Cel szezegélowy natomiast to zapoznanie ezytelnika 2 korzeniami paychologii kult rowej, w tym nieznana blize} w Polsce kulturowa myéla ‘ojea psychologii. Cheemy tym samym zwrécié uwage na niedoreprezentowanie we wspélezesnych publikacjach haukowych historyezno-kulturowego wymiara myéli wielkiego niemieckiego badacza, To wlasnie w tej ostat- niej, dojrzalej perspektywie, zaprezentowanej w dziesi ciotomowe} Volkerpsychologie (1900-1920), a nie w bada- niach eksperymentalnych, upatrywat ojciee psychologii nowoiytne} rddel rozwoju oraz przyszlosé myéli peycho- logicene) © Ceasopismo Psyehologicane, Tom 17, Nr 1, 2011, 107-115 107Andrzej Pankalla, Ryszard Stachowski VOLKERPSYCHOLOGIE Prayjecie dwudzielnego punktu widzenia na proces wy jaéniania naukowego w psychologii leglo u podstawy wy- pracowania przez Wundta programu dwéch psychologii: (1) eksperymentalne} (indywidualistyezne)), od nazwy metody badania zwane} fizjologiczna (program heidel- berski psychologii) oraz (2) nieeksperymentalne}, czyli Volkerpsychotogie (psychologii historyezno-kulturowe}), badajgce} wytwory kultury nieeksperymentalng metoda, historyezna — ostatnie dwadziescin lat okresu lipskiego (por. Stachowski, 2007, s. 44-45). Vélkerpsychologie jest ezescig psyehologii, a je) przedmiotem sa,,wytwory ducha, powolywane do dycia praez ludzka wspélnote i ktérych 2 tego powodu nie mozna wyjasniaé przez odwolywanie sig wylgcanie do indywidualne} éwindomosei, adyé wymaga- one [uwzglednienia] waajemnego oddzialywania wiels Swiadomosei” (Wundt, 1912, s. 3) PROBLEM TYTULU Pelny tytul niemiecki cale} serii brami: Vatkerpsycho- logie: eine Untersuchung der Entwicklungsgesetze von Sprache, Mythus und Sitte, ,Slowo Volkerpsychologie jest nowym zlodeniem w naszym (niemieckim] jezyku. Siega w przeszlosé niewiele dale} niz do polowy dziewigtnaste- go wieku” ~ pisze Wundt (1912, s. 1). Polskim terminem, tory naszym zdaniem najlepie} w spossb opisowy oddaje niemieckie Volkerpsychologie ~ poniewaz wskazuje za. réwno na metode badania (nieeksperymentalna metoda historyezna), jak i na przedmiot badania (dane wytwo- réw kultury) — jest ,psychologia historyezno-kulturowa’. W praypisie redakeji naukowej do polskiego przekladu, Historii wspélezesnej psychologii czytamy: ,(.) tytul ten nalezaloby (..) thumaczyé jako Historia naturaina spo- leczeristw ludzkich (psychologia historyczno-kulturowa)” (Gehultz i Schultz, 2007, . 90. Autorzy witryny Narra- tive Psychology (Wundt, 2003) proponuja angielski prze- Klad: Ethno-Cultural Psychology: An Investigation of the Developmental Laws of Language, Myth, and Customs (Morality). Uznaja oni tlumaczenie Folk Psychology (por. polskie .peychologia Iudéw’) za bledne. .Dostowne thi- maczenie tego tytulu na angielski stwarza pewne pro- bblomy. Thumaczono go jako psychologie spoleczna, psy- chologie ludowa, a takze — psychologig kulturowa lub etnicana. Wigkszoaé autoréw jest 2godna co do tego, ze ddwa ostatnie okreslenia sq najblizsze tresei dziesigciu to- méw” ~ dodaje Ludy Benjamin (Benjamin, 2008, s. 64). ‘Wepomniani Duane i Sydney Schultzowie (2007, s. 90) omawiaja, Volkerpsychologie pod Srédtytulem ,Etnopsy~ chologia”, odnosza jednak to slowo do samej koncepeji, anie jako przeklad tytulu eyklu. Reasumu)qe:najéciclejsze tlumaczenie tytulu (wskazujq- ce na metode i przedmiot) to ,psychologia historyczno-kul- ‘turowa”. Nieco mnie) dokladne pracklady to ,peychologia, ‘kulturowa’ i ,psychologia etniczna’. Natomiast okreslenia sychologia spoleczna” i .psychologia Iudowa" (,psycholo fia ludéw”) dosé zgodnie wznaje sig dzié za nietrafione, ‘2RODLA DANYCH OLA VOLKERPSYCHOLOGIE Najkréce] mozna rzec, iz dane eksperymentalne 2 pro: ‘gramu heidelherskiego zostaja teraz zastapione innymi informacjami, przede wezystkim etnologiczno-antropo- logicznymi i wlasnymi doswiadezeniami: ,Wundt zbiera ww jednym miejseu obszerny zestaw danych, zaczerpnie- tych glownie ze studidw etnograficznych, ktére przepro- wadzali przedstawiciele nauk spolecenych w XIX wieku. Sluiq one zobrazowaniu stadiow rozwoju, wyrazanych w réinych ludzkich kulturach, oraz zrozumieniu wply- wéw kulturowych wywieranych na jednostki w obrebie poszezegélnych spolecznosei narodowyeh" (Wundt, 2003, 8. 112). A inny autor dodaje na potwierdzenie: Juz w bar- dzo podeszlym wieku i w koricu prawie ealkiem ociem- nisly Wondt opiera sig teray nie na wlasnych badaninch, lecz.na sprawozdaniach z ekspedycji, korespondencii i og6t- nych dogwiadezeniach Zyciowyeh” (Lilck, 2008, s. 50). Problematyka ealej serii: ,Pierwsze dwie ezesei Vil: herpsychologie Wundta skupiaja sie na Die Sprache [je zyk], trzecia na Die Kunst [sztuce], czwarta do széstej na Mythus und Religion (mit i religia) siddma i ésma na Die Gesellschaft |spoleczefistwo], a dziewigta i dziesiata na Kultur und Geschichte [kultura i historia)” (Wundt, 2003). A John Greenwood dodaje: ,[Wundt ] wydawal sig niezbyt zainteresowany synchroniczna dynamika form poznania, emocji i zachowania zwigzanyeh ze spoleceny- mi grupami lub wapélnotami (2 pewnoscia tym kwestiom w dziesigciu tomach Vélkerpsychologie nie poswigea sig zupelnie uwagi” (Greenwood, 2003). HISTORIA, KONTEKST POWSTANIA, METODA | PRZEDMIOT VOLKERPSYCHOLOGIE Whrawdzie dziesieciotomowa Valkerpsychologie Wundta to dzielo z okresu lipskiego, ale jej projekt sieza poczat- kowych Int jego heidelherskiego program psychologii W Wykladach o duszy ludzkiej i zwier2ecej pisal: ,Umie- jetnosé rozwija sig tylko wowezas, jezeli roaszerzamy zakres doéwiadezenia i jezeli myéleniu dostarezamy no- wych pomocniczych srodk6w” (Wundt, 1873, s. 26). Zo- aczmy zatem, co Wundt ma na mysli méwine o rezsze- rzeniu zakresu doswiadezenia. EKSPERYMENT CZY BADANIA HISTORYCZNO-KULTUROWE? W pierwszej chwili mote sig wydawaé, ie rozszerzenie zakresu badait psychologicznych nie jest juz dale} moi- liwe, bo ,albo# to ludaie nie tak samo ezuili i myéleli od tysiqea lat, jak i dzisiaj"? Ale to tylko ,pozér i zludze- nie", ponicwa,jué od dawna wanieslismy sie ponad ten pierwotny poziom umiejetnosei i rozszerzyligmy do nie- skoriezonosei widnokrag naszej wiedzy. Z doswindezenia, wszystkich wiek6w historyey nakreélili olbraymi obraz charakteréw, popediw i namigtnosci ludzkich i obda- rayli nas bogactwem materialéw, ktére wobec tego, co z wlasnych studi6w wykryé zdolamy, sluzyé moze jako to dla naszych postaci i grup kolosalnyeh. Z dogwiadezesi 108 © Caasopismo Psychologicene, Tom 17, Nr 1, 2011, 107-116Wilhelm Wundt i rok 1900. (Kulturowy) rdzeri nowozytnej psychologii codziennego zycia zebrala statystyka obfite materialy do osnucia przyrodnieze} historii spoleczeistw ludzkich, Statystyczne te dane, lubo nie wystarczaja do rozwiaa: nia wszystkich przedstawiajaeyeh sie zagadnies, kryia jednak w sobie bogaty zapas pewnych i gruntownych psychologicanych odkryé, z ktdryeh do dzisiaj, niestety, nie zrobiono prawie zadnego udytku. Réwnied i badania nad rasami i plemionami, nad historia ich religij i oby- cczajéw, nad ich mowa i rozwojem ich jezykéw, zaledwie sig rozpocaely 2 psychologicznego punktu wyjeia, i dla- tego dostarczyly psychologii stosunkowo malo jeszeze ‘owoedw" (Wundt, 1873, s. 26-27) ‘A zatem reforme metody badas psychologicznych trzeba zaczaé od ,otwarcia sobie bogatych pomocniezych irddel, ktore by oprécz studi6w nad samym soba prayezy- nily cig do resazersenia zakresu naszych psychologicz- nych badai, To wlagnie przekonanie, ze zakres badania psychologicznego ogranicza sig wylacznie do obserwacji tego, co sig dzieje w duszy w krétkim okresie zyeia poje- dynezej osoby, bylo zdaniem Wundta ,jednym 2 najwai- niejszych bled6w pierwotnej empiryezne) psychologii”. ‘Znamienne, ie we wezeéniejszych Beitraige 2ur Theorie der Sinneswahrnehmung Wundt wyznaczal metodzie ceksperymentalnej w psychologii znacanie seorszy zakres zastosowan! Oto jego poglad wyrazony we wstepie do tych Prayezynkéw: ,(..) trudno sobie obeenie dokladnie ‘wyobrazié, jaka wartosé bedzie miata metoda ekspery- mentu w psychologii. Wprawdzie mozemy sig poszezyci pierwszymi osiggnigeiami w badaniach fizjologicenych, ale jako spéjna nauka psychologia cksperymentalna jeszeze nie istnieje. Te obiecujgce poczatki pojawily sig ssléwnie w tych obszarach badan, w ktéryeh stykaja sig ze soba fizjologia i psychologia, ezyli w dviedzinie wra- efi spostrzegania, Istnieje ogélne przekonanie, ze tylko w tych obszarach granicenyeh metoda eksperymentalna daje sie stosowaé, poniewat sq to te procesy, w ktérych czynnikifizjologiczne zawsze odgrywajq pewna role. Z drugiej strony, jak utrzymuje ten sam poglad, darem: ne sq proby zaglebienia sig w obszar wyészych proce: ‘s6w umyslowych za pomoca metod eksperymentalnych. Moim zdaniem to przesad (..) poniewai prowadzi sie juz badania eksperymentalne wykraczajace poza obsxar psychofizyki, ktéryeh przedmiotem sq zjawiska czysto psychiczne, je6li cos takiego w ogéle istnieje” (Wundt, 1862, s. XXVID). W poiniejszych Wykladach 0 duszy ludzkiej i zwie- raece] Wundt bedzie juz bardziej powsciagliwy w swoje} opinii 0 niemal nieograniczonym zakresie zastosowah eksperymentu w peychologii, zwlaszcea w obszarze wyi- szych proces6w umyslowych”. Metoda eksperymentalna jest zdolna jedynie ,rozszerzyé teoretycany zakres naszej ‘umiejetnosei”, podczas gdy statystyka, historia i psycho- logia poréwnaweza ,sa racze} w stanie webogacié | tyezna, zastosowana nauke o duszy” (Wundt, 1873, 8.29). Za ta powsciagliwa opinia idzie podane we wstepie di Wyktadéw (1863, s, V) okreslenie eksperymentu, zzodni _zktorym w eksperymencie wytwarzamy sztucznie zjawi- ska z warunk6w, ktorymi manipulujemy, a zmieninjae te warunki zmieniamy zjawisko w dajacy sie zmiereyé spo- ‘6b. Jak widaé, jest ono blizsze wepélczesnemu, nit. jego poiniejsze okreslenia, zwlaszeza to z roku 1896, 2godnie 1 ktOrym eksperyment jest metoda obserwacji, a nie po- ‘miaru (patez: Wundt, 1896). Wundtowska Volkerpsychologie pod wzgledem formy jest psychologia antropologiczna, ktérej preedmiotem zainteresowania jest kultura pierwotna, czyli w écislym tego slowa znaczeniu ~ protohistoria i prehistoria (por. Hoorn i Verhave, 1980). ,Dane” skladajace sig na tres poszezegdlnych toméw Volkerpsychologie Wundlt. zapo- 2yczyl od dziewiginastowiecznych etnologéw. ,Wlageiwa historia’ ~ napisze w tomie I Volkerpeychologie — yaaczy- na sig tam, gdzie sig koviezy Vélkerpsychologie" (Wundt, 1904, s, 25). Méwige ,wlaéeiwa historia” mial na myéli histovig hultury luda wspoleaesuyeh i wykeztaleonyeh, przy ezym samo slowo Kultura” ma tutaj sens niemiec- kkiego slowa ,Kultur”, ktére nalezy odnosié do najwanio- Slejszych wytwordw eywilizacji (por. Hoorn i Verhave, 1980, s. 97). ‘Tematy pierwszych szeSciu toméw Valkerpsychologie to wylqeznie jgzyk i mit, Natomiast trzeciemu tematowi dalszych tomow Vélkerpsychologie — zasadom moralnym (obyczajnoéci) — ju wezesniej Wundt poswigcit odrebne Azielo o etyce! W roku 1912, a wiee po opublikowaniu dopiero tomu szistego Vélkerpsychologie, Wundt wydaje jednotomo- we Elemente der Volkerpsychologie. Nie jest to jednak ani skrécona wersja planowane} na dziesigé toméw Volkerpsychologie, ani je} praystepne ,streszezenie”. ‘Tematem owych ,elementéw" jest, jak wskazuje pod. tytul, ,psychologiczna historia rozwoju Iudzkosei", ktd- ra zaczyna sig od xcalowieka pierwotnego” i koficzy na srozwoju ludzkosei", i kt6ra w momencie pisanin ksiaz- ki jeszeze trwala. Jak przypuszczajq Willem van Hoorn i Thom Verhave (1980, s.97), moment wydania Blemente der Votkerpsychologie nie byl praypadkowy iz pewnoscig musial jakos wplynaé na treéé kolejnych toméw, ktére traktowaly o spoleczeristwie (1917), 0 prawie (1918) oraz © kulturze i historii (1920). Zaréwno to praypuszezenie, jak i pytanie o to, po co Wundt napisal Elemente der Val herpaychologie, moze stanowié intrygujaey praedmiot odrebnych badas, ktére prayezynilyby sig do lepszego zrozumienia wundtowskie} koneepeji psychologii jako Niekiedy niemiecki tytul Vétherpsyehologie kojarzy sig zterminem ,psychologia spoleczna”, mimo #e sam Wundt ‘odiegnywal sig od takiogo wigzania tych termindw, nie cheial, zeby kojarzono ja zjego Volkerpsychologie (Wundt, 1912; Brock, 1990; por. Stachowski, 2007). Wundtowska, Valkerpsychologie obejmuje bowiem swym zasiggiem ro: dziny, klasy, klany i grupy, jak réwniee grupy spoleczne w znaczeniu ,ludzie” (patra: Wundlt, 1912). Ostatnio jed: nak John Greenwood (2008) podal argumenty przema- wiajqce za traktowaniem Vélkerpsychologie jako weze- " Bthik, Bine Untersuchung der Thateachen und Gesetze dest lichen Lebens, Stuttgart 1886, Enke. © Ceasopismo Peychologiczne, Tom 17, Nr 1, 2011, 107-115 109Andrzej Pankalla, Ryszard Stachowski ‘snej postaci peychologii spolecznej, dlatego ze Wundt rial uwagledniaé spoleczne wymiary proceséw poznaw: cezych, emocjonalnych i zachowania. ‘Wundt jest réwniez uwazany za historyeanego prekur- sora wspétezesne} dyseypliny naukowej znane} pod na- wa ,peychologia kulturowa”, ktéra — wedlug Michaela, Cole’a (1998) - jest historyeznie zrekonstruowana wersja wundtowskie) Vilkerpsychologie: ,Zaréwno struktura, jak i rozw6j proces6w psychieznych ezlowieka to rezul tat kulturowo zaposredniczone), historycznie rozwijaja- ce] sie jego dzialalnosei praktycznej" (Cole, 1998, s. 108). ‘To jednak, czy Volkerpsychologie wna sig za prekursora psychologit ,spoteczne}", czy ,kulturowe}", jest po ezesci uuealeinione od priekladu niemieckiego terminu. ,Vél- kerpsyehologie". Wundt musial zapewne 2dawaé sobie sprawe 2 niespéjnosei swoje} postawy metodologiczne) wobec wlasne} dwudzielne} psychologii: kiedy w roku 1908 przewidlywal, ie w niedalekiej prayszloéci proble- matyka Volkerpsychologie zepchnie problematyke psy- chologii eksperymentalne na drugi plan (Wundt, 1908, s. VILL; por. Stachowski, 2007, s. 45~46). ,Praewidywanie ojea nowozytne} psychologii nie tylko sie nie spelnilo, ale dalszy rozw6} psychologii postwundtowskiej zostat zdo- :minowany przez eksperymentalne odgalezienie jego dwu- dzielne} psychologii, a wlasciwie przez. jego amerykayiska «podrobkg», dzielo Edwarda Titchenera i Johna B. Wat- sona na przelomie stuleci i w pierwszym dwudziestole- ciu XX wieku” (Stachowski, 2007, s. 46). Natomiast nurt historyezno-kulturowy dwudzielne} psychologii Wundta, oddzialal w zasadzie tylko na rozw6) innych nauk, ta kich jak psychologia rozumiejqca Diltheya i Sprangera, socjologia, etnografia, jezykoznawstwo, antropologia, a nawet psychoanaliza (w swoje} Psychopatologit éycia codziennego, ktéra ukazala sig rok po opublikowaniu przez Wundta pierwszego tomu Valkerpsychologie, oma- swinjqcego zasady rozwoju mowy, Sigmund Freud uwada suwagi Wundta [o przejezyezeniach) za zupelnie stuszne i pouczajace”) (por. Graumann, 1980, s. 40) Z opracowanego przez weuesnego Wundta heidelber- skiego programu psychologii pny Wundt rozwijal tylko cezeéé eksperymentalna. Do zapowiadane} w programie heidelberskim pierwszej ezeéci reformy metody psycho: logicznej, polegaiqce) na ,otwareiu sobie bogatych 6 del, kt6re by (..) prayczynily sig do rozszerzenia zakre- su naszyeh psychologicenyeh badai”, powréci w pisane} u schylku dycia dziesigciotomowe} Volkerpsyehologie — historii naturalne} spoleczefistw ludzkich”. Owym ,ér6- ‘lem pomocnicaym” jest: (1) ,Olbrzymi obraz charakte- 1réw, poped6w i namietnosei ludzkich’, nakreslony przez historykéw, (2) obfity material 2 ,doswiadezen codzien- nego ycia” zebrany przez statystyke i kryjacy w sobie bogaty zapas pewnych i gruntownych psychologicanych odkryé” oraz (8) material dostarczony przez ybadania nad, rasami i plemionami, nad historia ich religij i obycza- j6w, nad ich mowa i rozwojem ich jezyk6w", prowadzone 2 spsyehologicznego punktu wyjéeia” (Wundt, 1873, s. 27). Ale badania psychologiezne prowadzone na tak sze- rokim obszarze wymagaja innych nit eksperymentalne metod, preede wszystkim metody historycznej i metody statystycane}. Nade wszystko za8 wymagalo to odrzuce- nia przez péénego Wundta postawy indywidualizana me todologicanego w procesie wyjaéniania naukowego, ktdry eval u podioza jego psychologii eksperymentalne (por. Brock, 1990; Stachowshi, 2007). Jego Vélkerpeychologte poszerzala ten zakres 0 takie ,wyzsze procesy psychicr ne", jak jezyk, mity, wierzenia religine, obyezaje i inne, dry wszuke lez! poza zasiggiem metody eksperymen- talnej. Tym samym peychologia eksperymentalna Wund ta nie mogla byé réwnowaima zeala jego dwucizielng psy’ chologia, ETNOPSYCHOLOGIA, Owocem wieloletnie} pracy nad etopsychologia bylo Aziesigciotomowe, pomnikowe dzielo pt. Valkerpsycho: logie (Psychologia ludéw) x lat 1911-1918, imponujace podsumowanie ze strony psychologicanej, ezyniacych saybkie postepy od lat ezterdviestyeh XIX wiekw, stu- iow etnograficznych” ~ pisze Jézef Pieter (Pieter, 1976, s. 136). Nie mozna jednak zrozumieé epokowego dziela Wundta bez szerszego spojrzenia na kontekst historyez~ ny jego powstania, w tym na dziedzing wiedzy powstala w Niemezech, od ktére} Wundt wzial tytul swego dziela, —nomen omen: Valkerpsyehologie. Termin ten kojarzony jest tradycyjnie z psychologia ludéw, obecnie rozumieé mozna jako jedno ze érédel psychologii kulturowej, za- interesowane} wyiszymi procesami psychieznymi czlo- wieka, w czasach Wundta jednak ezesto sprowadzanej do badaii nad zbiorowym Zyciem (duchem) narodéw. W. kontekécie tego terminu (lub w jego zastepstwie) oraz postaci samego Wundta (jako jego autora) pojawia sig ‘zesto w opracowaniach inny termin ~ etnopsychologia, czyli nauka zajmujqca sig psychologiczng charakterysty ka ludéw, badaniem wytwordw zycin spolecznego przeja. wiajgeych sig w mowie, religii, prawie, sztuce, polityce, a takée poszukiwaniem skutk6w oddzialywania na siebie kultur réznych ludéw lub narod6w. Inne zblizone okre Slenia etnopsychologii to: ~ nauka okreslajqca psychologiczne uwarunkowania poszezegélnych narodéw, grup etnicznych itp. opar- te m.in, na wystepujacych tam zwigzkach spolecz- nych, religii, kulturze, — subdyscyplina etnologii, ktéra bada zwigzki miedzy ‘odrebnosciami psychicanymi typowymi dla poszeze- gGlnych grup etnicznych a speeyfika ich kultury, — dziat etnologii, a w tradyeji amerykatiskie} antro- pologii kulturowej, zajmujaey sig charakterystyka, psychiki poszczegélnych grup etnicznych, badaniem. ‘wyaszych form zycia psychicznego, praejawiajaeyeh sie w mowie, wierzeniach, sztuce, zwyczajach i in- stytticjach spolecanych, ustalaniem wplywu, jaki na ksztalt kultury dane spolecenogci wywarly jej specyficzne eechy psychicane, Niezaleznie od rozumienia tego terminu za wspéltw6r- ¢ tej driedziny uznaje sig zgodnie Wilhelma Wundta, 110 © Ceasopismo Psychologicene, Tom 17, Nr 1, 2011, 107-115Wilhelm Wundt i rok 1900. (Kulturowy) rdzen nowozytnej psychologii a kontynuacie i rozw6j te} myéli w ramach antropolo- igi kulturowej widzi sig w teoriach 2 Int traydziestych, i eaterdziestych XX w. w Stanach Zjednoczonych (w ba- daniach Franza Boasa, M. Mead, Ruth Benedict, Ralpha Lintona i Abrama Kardinera). Te ostatnie, odchodzae od myéli Wundta i szerze} niemieckie} Vlkerpsychologie skupionej na charakterze narodowym, koncentrowaly sig juz raezej na zwiqzkach typu osobowasei 2 dominujaeym, w dane} spolecznosei wzorem kultury, Oczywiseie rénily sig take metodologia (badania terenowe), odwolaniem do mysli psychoanalityeznej ete. WUNDTOWSKIE KORZENIE PSYCHOLOGII KULTUROWEJ Korzoni kultrowego myélenia w ramach historii peycho- logii naukowej, w tym przodka obecnie rozvijajace) sig dyscypliny zwane} psychologia kulturowa, Rainer Dirt ‘wachter (2004) doszukuje sie w budowanej w Niemezech, w drugie} polowie XIX wieku dziedzinie wiedzy zwane} Votkerpsychologie — psychologia ludéw. Opierajae sig na {ego pogladach przedstawimy teraz 6w program badas. Jego rédet doszukuje sig on we wplywach niemice: kkiego idealizmu (filozofia Hegla i Herdera) oraz. pracach Johanna Herbarta i Wilhelma von Humboldta, a take silnych wplywach nacjonalizmu niemieckiego, zaintere sowaniem wspélnota, narodem niemieckim, jego odrgb- noéeia i unikalnoseia jego ducha (Volksgeist). W tej atmos- ferze w 1860 roku Moritz Lazarus (1824-1903) i Heymann Steinthal (1823-1899) zakladaja pismo Zeitschrift fiir Valkerpsychologie und Sprachwissenschaft, specjalizujace sig w badaniu zbiorowego zycia umystowegolduchowego oraz zastosowaniem wynikéw tych badai w etnologii, historii i innych naukach. Zadaniem Vélkerpsychologie bylo obiektywizowanie zbiorowego zycia umyslowego w taki spos6b, Zeby mozliwe bylo jego badanie. W pierw- szym numerze owego pisma znajdujemy taka inwokacj: Nie zapraszamy wylacznie Indzi zwigzanyeh x psycho- logia, zapraszamy Kailego, kto poglebia wiedze o histo- rycanych praejawach jezyka, religi, sztuki, literatury, nauki, zwyezaj6w oraz wszelkich zaleinoéci spolecanyeh, rodzinnych i pafistwowyeh; krétko méwige — poszuku- jemy tyeh wszystkich, ktirzy zajmujq sie badaniem hi- storycznego Zycia ludéw (Voelker) w rozmaitych jego preejawach, azeby umodliwié wyjaénienie najbardzie} wewngtrznych produktow ducha Geist) i, w efekeie, od: Jkryé ich psychologiczne uwarunkowania” (Diriwichter, 2004, s. 8). Odpowiedé na niezliczone pytania psychologii pray- niesé moze program, skladajaey sig z trzech nastepuja- eych dziedzin psychologii (kategorii) = psychologia ogélna: zajmujqca sig badaniem me chanizméw reqdzaeych myélami/wyobrazeniami (Vor- stellungen), uezuciami (Gefithle) oraz popedami (Irie. be), = Volkerpsychologie: xajmujgca sig badaniem zhio- rowego Zycia ,umystowegolduchowezo” (Geistige) Volkerpsychologie dzicli sig na: (a) Votkerpsychologie syntetyczna, ktéra zajmuje sig og6laymi warunkami zbiorowego zycin umyslowego, oraz (b) zastosowanie owych wymagaii w obrebie etnologii, histori i prehi- storii, — psychologia indywidualna: badajqca jednostki 2 u- waglednieniem bistoryeznogo kontekstu dane} kul- tury. Forma psychologii indywidualne} wynika 2 po: praednich dwéch kategorii, je} zastosowanie odnosi sig jednak do danych biografieenyeh, W trakcie dalszego rozwoju paychologii wykorzystano ezeéé eksperymentalna, perspektywy Wundta, zapom nage, de zgodnie z jego myéla nie moina identyfkowaé jej x cala psychologia, ktéra nalezy rozszerzyé o pomoc- nieze érddla, a ekspervment ma opraniezony zasieg i nie jest jedyna metodg badavteza psychologa. Wundl pray- sloé paychologii widzial wlasnie w rozwoju nurtu histo- yeeno-kulturowego, Jerzy Szacki tak pisze na temat adekwatnego i pel- nego wykorzystania mysli wundtowskiej: ,Pomanie ealowieka wymaga wapéldzialania dwéch réanyeh dyscy- plin: psyehologii jako nauki o edowieku indywidualaym oraz korzystajace) 2 danych etnologicmnych psychologii Iud6w, ktdrej zadaniem bedzie badanie cech payehiez- rnych jednostek jako uezestnikéw okreslonych kultur. Votkerpsyehologie nie polegala po prostu na badaniu kkultur; poznanie kultury traktowala raczej jako droge do poznania ludekiej peyehiki, co 2 kolei mialo pomée w zrozumieni wlaseiwego kaide} kulturze educha calo- Scin (Allgeist)” Szacki, 1983, s. 956). T eytujge samego Wundia, Szacki wskazuje na przedmiot zainteresowai psychologii Iudéw jako na ,te weaystkie wytwory ducho- We, ktére powoluje do iycia Tudzka wspolnota i ktdre sa w awiqzku 2 tym niewytumaczalne w kategoriach same} tylko Swiadomoée) indywidualne} (Szacki, 1983, s. 856-857 za: Wundt, 1912, s. 3) Ta koniec jeszcze jedna opinia, pokazujgea korzenie psychologii spoleczne} (a lepie: Kulturowe}, caego tu je stemy awolennikam’) w dziele Wundta: ,Kolejna de dzina, kt6re| Wundt poswieei ew talent, zostala nakre- lona juz w jego pierwsze) ksigice. Chodzilo o stworzenie psychologii spoleczne). Gy wricil do tego pomystu, na Pisal 10-tomowe daielo Volkerpeychologie, opublikowane w latach 1900 ~ 1920. Etnopsyehologia zajmowala sig r6inymi stadiami rozwoju peychicznego ezlowieka, ma: nifestowanymi w jezyku, sztuce, mitach, cbyceajach, pra wie i moralnoéei. Konsekweneje tej publikacii dla’ psy- chologii maja wigksze znaezenie mit je) faktycena tres przyezynila sig ona do podzialu nowe) paychologii nauko- wwe) na dwie glowne czeSci eksperymentalng i spolecena, (.). Praegiad artykulow opublikowanych w eiagu 90 lat w American Journal of Psychology” pokazal, ae wéréd wezystkich odsylaczy do prac Wundta tylko 4% dotyczylo Volkerpeychologie. Z kolei eytaty z Grundztige der phy siologischen Psychologie stanowily ponad 61 % wsayst kich odsylaczy do jego prac (..)" Schultz i Schultz, 2007, 5.98). © Ceasopismo Paychologiczne, Tom 17, Nr 1, 2011, 107-115 1Wilhelm Wundt i rok 1900. (Kulturowy) rdzeri nowozytnej psychologii a kontynuacjg i rozw6j tej myéli w ramach antropolo- sii kulturowe) widzi sig w teoriach z lat trzydziestych i caterdziestych XX w, w Stanach Zjednoczonych (w ba- daniach Franza Boasa, M. Mead, Ruth Benedict, Ralpha Lintona i Abrama Kardinera). Te ostatnie, odchodzae od myshi Wundta i szerzej niemieckie} Vélkerpsychologie skupionej na charakterze narodowym, koncentrowaly sig juz raczej na zwiqzkach typu osobowosei z dominujaey ww dane} spolecznoSei wzorem kultury. Ocaywigeie réinily sig takie metodologia (badania terenowe), odwolaniem do mysli psychoanalityeznej ete. WUNDTOWSKIE KORZENIE PSYCHOLOGII KULTUROWE Korzon kulttrawego myélenia w ramach histori payeho- logii naukowej, w tym przodka obecnie rozwijajaee| sig dyseypliny zwane} psyehologia kulturowa, Rainer Diri- ‘wachter (2004) doszukuje si w budowanej w Niemezech w drugie) polowie XIX wieku dzicdzinie wiedzy zwanej Volkerpsychologie ~ psychologia ludéw. Opierajae sig na ego pogladach przedstawimy teraz 6w program hada, ‘Jego Zrédel doszukuje sig on we wplywach niemiec- kkiego idealizmu (filozofia Hegla i Herdera) oraz pracach Johanna Herbarta i Wilhelma von Humboldta, a takie silnych wplywach nacjonalizmu niemieckiego, zaintere- sowaniem wspélnota, narodem niemieckim, jego odrgb- noécig i unikalnoscig jego ducha (Volksgeist). W te} atmos. ferze w 1860 roku Moritz Lazarus (18241903) i Heymann Steinthal (1823-1899) zakladaja pismo Zeitschrift fiir Valkerpsychologie und Sprachwissenschaft, specjalizujace sig w badaniu zbiorowego zycia umyslowego/duchowego oraz zastosowaniem wynik6w tych badaf w etnologii, historii i innych naukach. Zadaniem Vélkerpsychologie bylo obiektywizowanie abiorowego zycia umyslowego w taki spos6b, zeby moiliwe bylo jego badanie. W pierw- szym numerze owego pisma znajdujemy taka inwokace: Nie zapraszamy wylacznie Iudzi zwigzanych 2 psycho- logia, zapraszamy kaidlego, kto poglebia wiedze o histo- ryemych przejawach jezyka, religii, sztuki, literatury, ~zwyczaj6w oraz wszelkich zaleéoéci spolecanych, rinnych i patistwowych; krétko méwige — poszuku- jemy tych wszystkich, ktérzy zajmujq sig badaniem hi-, storycznego iycia ludéw (Voelker) w rozmaityeh jego przejawach, azeby umodliwié wyjaénienie najbardzie} wewngtrznych produktéw ducha (Geist) i, w efekeie, od: Jkryé ich psychologiczne uwarunkowania” (Diriwichter, 2004, s. 88), Odpowied? na niezliczone pytania psychologii pray- niesé mote program, skladajacy sig 2 trzech nastepuja: ceych dziedzin psychologii (kategorii = psychologia ogélna: zajmujgea sig badaniem me chanizméw raqdzaeych myélami/wyobrazeniami (Vor: stellungen), wezuiciami (Gefithle) oraz popedami (rie. be), Volkerpsychologie: zajmujgca sig badaniem zbio- rowego Zycia ,umyslowegalduchowego” (Geistige), Votkerpsychologie dziel sie na: (a) Vélkerpeychologie syntetyczna, kt6ra zajmuje sig ogélnyrmi warunkami zbiorowego zycia umyslowego, oraz (b) zastosowanie owych wymagai w obrgbie etnologii, histori i prebi- storii, psychologia indywidualna: badajaca jednostki x u- wwaglednieniem historyeanego kontekstu dane} kul- tury. Forma psychologii indywidualnej wynika 2 po- przednich dwéch kategorii, jej enstosowanie odnosi sig jednak do danych biograficznyeh, W trakeie dalszego rozwoju psychologii wykorzystano czeSé eksperymentalna, perspektywy Wundta, zapomi- najae, 2e agodnie 2. jego myélq nie modna identyfikowaé je) z cala paychologia, ktéra nalety rozszerzyé o pomoe- nieze érédla, a eksperyment ma ograniczony zasieg i nie jest jedyna metoda badaweza psychologa. Wundt pr2y- salodé psychologii widzial wlasnie w rozwoju nurtu histo- rycino-kulturowego. Jerzy Szacki tak pisze na temat adekwatneyo i pel- nego wykorzystania mysli_wundtowskiej: ,Poznanie ealowicka wymaga wepéldziatania dwéch réanych dysey- plin: psychologii jako nauki o ezlowieku indywidualnym. oraz korzystajqcej z danych etnologicznych psychologii ludéw, kt6rej zadaniem bedzie badanie eech psychicz- nnych jednostek jako uezestnikéw okreslonych kultur. Volkerpsychologie nie polegala po prostu na badaniu kultur; poznanie kultury traktowala raczej jako droge do poznania ludzkie} psychiki, co kolei miaio pomée w zrozumieniu wlasciwego kazdej kulturze «ducha calo- Sein (Allgeist)” (Szacki, 1983, s. 356). I eytujge samego Wundta, Szacki wskazuje na przedmiot zainteresowai paychologit Iudéw jako na te wszystkie wytwory ducho- we, ktére powoluje do Zycia ludzka wspélnota i ktére sq w zwiazku z tym niewytlumaczalne w kategoriach samej tylko Swiadomosei indywidualne) (Szacki, 1983, 8, 356-857 za: Wundt, 1912, s. 3) Ina koniec jeszeze jedna opinia, pokazujgca korzenie psychologit spolecznej (a lepiej: kulturowej, czego tu je stedmy zwolennikami) w dziele Wundta: ,Kolejna dazie- dzina, ktorej Wundt poswigci sw6j talent, zostala nakre- Slona juz w jego pierwszej ksigzce. Chodzilo o stworzenie psychologii spoleczne}. Gdy wréeil do tego pomystu, pisal 10-tomowe dzielo Valkerpsychologie, apublikewane w lntach 1900 ~ 1920. Etnopsychologia zajmowala sig réinymi stadiami rozwoju paychicznego czlowieka, ma: nifestowanymi w jezyku, sztuce, mitach, obyczajach, pra- ‘wie i moralnoéei. Konsekwencje te} publikacjt dla’ pey- chologii’ maja wieksve znaczenie nid jej faktyezna tres prayezynita sie ona do podzialu nowe} psychologii nauko- we} na dwie glowne czeéci: eksperymentalna i spolecana. (..). Przeglad artykuléw opublikowanych w ciagu 90 lat w American Journal of Psychology” pokazal, ze wéréd wszystkich odsylaczy do prac Wundta tylko 4% dotyczyto Vatherpsychologie. Z kolei eytaty 2 Grundziige der phy- siologischen Psychologie stanowily ponad 61 % wszyst- ich odsylaczy do jego prac (...)" (Sehultz i Schultz, 2007, 5.98) © Ceasopismo Paychologicane, Tom 17, Nr 1, 2011, 107-115 1Andrzej Pankalla, Ryszard Stachowski RECEPCJA| ZNAGZENIE VOLKERPSYCHOLOGIE ‘Waundt nie tylko nie zostawil pomystu na sposéb scale- nia obu nurtéw: eksperymentalnego i historyezno-kul- turowego, ale przewidywal nawet, Ze tylko ten ostatni ma przed soba prayszlosé, Jak windomo, w 1908 roku przewidywal, #e w niedalekiej prayszlosci problematyka peychologii historyczno-kulturowe} zepehnie problema- tyke psychologii cksperymentalne} na drugi plan. Prae- widywanie ojea nowozytne) psychologii sig nie spelnilo. Odpowiedzi na ten stan rzeezy poszukajmy w krytyce i recepei jego Valkerpsychologie. George Herbert Mead (1919) wskazuje na kilka wad ksiazki Wundta (1912). Po pierwsze, pokazuje, ze watki filozoficzno-historyezne mieszaja sig w nie} 2 psyeholo- trieznymi. (.) trzeba (.,) roznsinié studium psychologicz~ ne Wundta od jego flozofi histori, kt6ra nie ma keniecz~ nych zwigzkéw z jego przedsigwzigciem psychologicanym, ~ mimo ié on sam stwierdza, Ze ta teoria ewolucji elo: wieka w spoleczesistwie jest wynikiem analizy psycholo- gicenej" (Mead, 1919). Po drugie, Mead stwierdza, ze ,nie moana traktowaé ksigiki jako autorytatywnej w dziedzi- nie antropologii". Jedng 2 prayezyn tego stant rzecay jest, to, ée autor preedstawia wyjagnicnia, kt6re maja réane stopnie prawdopodobieristwa, ale nie mona ich w a- den sposab uznaé 2a pewne. Czytelnika uderza pewnosé, zjaka Wundt proponuje je jako ostateczne rozwigzania’ Ponadto, ychoé w swoim wywodzie o ezlowieku prymi- tywnym Wundt w znacznej mierze opiera sig na Wedach, nie zna niektérych waiych autorytetéw [naukowych] piszaeych o tych ludziach” (Mead, 1919). Z kolei Mead podkresla, iz ,szezegélnie interesujace sq rozdzialy po: Swigoone kultowi béstw, formom praktyk kultowych oraz religiom éwiata. (.. opis i analiza kultu odkupienia Ww rorwoju religii uniwersalnych sq godne podziwu” (Mead, 1919). Mead skupia sig zatem przede wszystkim na niedo- ciagnigciach jednotomowego wydania Valkerpsychologie. Niemnie} ostatnie zdanie jego recengji bremi: Jednak pomimo wszelkich brakéw traktat pozostawia czytelnika z pocauciem, ae ludzki rozw6j zostal przedstawiony pro: Scie} i przejreyéciej 2 psychologicznego punktu widzenia, nid 2 jakiejkolwiek inne} perspektywy”. ‘ZAPOZNANIE VOLKERPSYCHOLOGIEW PSYCHOLOGII Jak méwiligmy, rozw6j psychologii, postwundtowskiej ‘ostal zdominowany przez jej amerykaiska «podrabke”, dzielo Edwarda Titehenera i Johna B, Watsona, na prae- Jomie stuleci i w pierwszym dwudziestoleciu XX wieku. Swiadectwem zapoznania Volkerpsychologie w psycholo- ii jest brak thumaczenia ealosci eyklu (na jezyk angielski przelozono wylacznie jednotomowy skrét). Dzielo Wund- ta odrzucono jeszeze za jogo zycia: Nie wyszkolit jednak dadnych studentéw, ktdrzy mogliby podazyé jego sladem i jeszeze za ayeia dogwiadezyl niemal powszechnego od. reueenia swej perspektywy (Wundt, 2003). Dzié pomija sie historyczno-kulturowe dzielo Wundta lat 1900-1920, z reguly jako nieznane lub niekiedy ~nie- wygodne. Ponidej tray waine wypowiedzi badaczy myéli Wundta, potwierdzajace ten stan rzeczy’ ~ ss) Wigks2o8é historykéw psychologii pomija je, poniewat albo nie wie, co znajduje sie w tych dazie- sigci tomach, albo praca ta nie pasuje im do histo- ri psychologii naukowej” (Benjamin, 2008, s. 64). = ,Psychologia_historyczna-kulturowa preeksztalea Tie (-) coraz bardziej w rodzaj opisowe} naturalne} historii ludéw (Vilherkunde), kt6ra nie odpowinda juz ani kierunkowi, ani wynikom wspélezesnych ‘mu (tj, Wandtowi] badat psychologicznych. Oka: ja do stworzenia koncepe}i empiryczne| psychologii ‘apolecane) 20 wagledéw metodyemyeh nie zostala ‘wykorzystana, Faktyeznie Wundt programowo i ak- tywnie utrudnial powstanie psychologii spoleczne} takiej, jaka w tym samym czasie zaczeli juz tworzyé i rozwijaé socjologowie amerykaiiscy i francuscy’ (Liick, 2008, s. 50), — .Paychologia ludéw nie wehodzi w kanon dzisiejsze} paychologii, Program badawezy Wundta, polegaja- cy na analizie tak zwanych slozonych proceséw psy chicanych za pomoea, metody etnopsychologicane}, nie zyskal szersze) popularnosei, najprawdopodob- niej dlatego, Ze dotyezyt tak zwanych obiektywi zacji proceséw psyehicznyeh, czyli wduchowych wy twordw majacych ogélnie wana wartosé> (Wandt, 1900, str. 6), w mniejszym zaé stopniu procesw \ paychicanych, poprzez ktdre te procesy powstawaly (Bckarat, 2008, s. 110), [AMERYKANSKA RECEPCJA WUNDTA, Dla psychologiiamerykaviskiej tematyka psychologti historyezno-kulturowej pozostala w zasadzie obszarem calkowicie nieznanym, byé mode tylko z wyjatkiem ame- rykariskiego ucznia Wundta C.H. Judda (1873-1946) (Liick, 2008, s, 50). ,Jednym z prawdopodobnych powo- déw braku’ zainteresowania etnopsychologia Wundta ‘waréd psychologsw amerykafiskich byt ezas publikacji jego daiela: pomiedzy 1900 a 1920 rokiem. (..) w Stanach Zjednoczonych rozwijala sie wowesas nowa psycholo: gia, o innym niz Wundtowskie podejéciu. Psychologowie amerykaliscy nabrali do tego czast zaufania do wlasnych jet i instytucji edukaeyjnych i nie widzieli potrzeby, ‘eby nwracaé wigksza uwage na osiagnigcia europejskie™ (Gehultz i Schultz, 2007, s. 92). Innym powodem mégl byé silny akademizm myéli wundtowskiej, bedaey w opozyefi wobec amerykariskiego pragmatyzmu. RECEPCJAW NAUKAGH NIEPSYCHOLOGICZNYCH Zarwno wyklady Wundta, jak i tresé Valkerpsychologie staly sig istotng inspiracja przede wszystkim dla antro- polog6w i etnologéw, a w drugiej kolejnoéci ~ dla praed- 12 Czasopismo Psychologiczne, Tom 17, Nr 1, 2011, 107-115Wilhelm Wundt i rok 1900. (Kulturowy) rdzeri nowozytnej psychologit stawicieli innyeh nauk niepsychologicznych. Mozna by zee: nemo propheta in patria sua: ,(..) W Lipsku znala- ala sig grupa studentéw, ktérzy przez wyklady Wundta zostali zainspirowani do badania obeych kultur w per- spektywie psychologicznej. Tak mazna pewnie poprowa- dzié bezposrednia linie od Wundta poprzez G. Stanleya Halla (..J, Franza Boasa (.. az do Ruth Benedict [.] i Margaret Mead [..] (por. Jahoda 1993), Dwie wymienio- ne jako ostatnie badaczki w zakresie antropologii wyty- czjly kierunek, ktéry zostal nazwany szkola personality and culture, ezyli szkola osobowosei i kultury. Dzié na okreslenie tego kierunku uzywa sie najezeécie} pojeé ta- kkich, jak «antropologia psychologicana» ezy «antropoto- sia etnologicznay” (Liick, 2008, s. 50-51) 2NAGZCNIE VOLKERNSYG!OLOCIE DLA PSYCHOLOGI Dotychezas marginalizowano znaczenie historyczno-kul- ‘turowe} myéli Wundta dla psychologii. Obecnie sytuacja ta ulega zmianie i podkresla sig prekursoreki charakter “alkerpsychologie dla wybranych subdyscyplin psyeholo- gicznych. Uwe Laueken (1998, s. 72-73) praypomina, ie wezasach Wundta ezesto utozsamiano Valkerpsychologie z psychologia spoleczna, i to zaréwno w literaturze nie- iecko ~ jak i angielskojezycznej, a zatem ,konsekwen- ce te} publikacji dla psychologii maja wieksze znaczenie nif je) faktyezna tresé; prayezynila sig ona do podzialu. nowe} psychologii naukowej na dwie glowne ezeéci: eks- perymentalng i spolecana” (Schultz i Schultz, 2007, s. 90), a .twierdzenie, ze sily spolecene odgrywaja istotna, role w rozwoju proceséw poznawezych, jest nadal trakto- ‘wane jako wane” (Schultz. i Schultz, 2007, s. 91). Inny badacz pisze: ,(..) dzielo Wundta jest wznawane za prekursorskie w przypadku kilku wspélezesnych sub- dyseyplin psychologieznych, takich jak: psycholingwisty- ka, psychologia kulturowa, psychologia spolecana i psy- chologia osobowosci. Valkerpsychologie zostala nazwana druga psychologin (Benjamin, 2008, s. 64) T jeszeze inne stwierdze migdzykulturowej | thwiq ezesciowo w pééne} pracy Wilhelma Wundta, ktry (..] skupil sie na rozwoju Vél- kerpsychologie (1). Po jego Smierei praestano przypi- sywaé wartosé takim poszukiwaniom, mimo to jednak postrzega sig prace Wundta jako pionierskie docenienie wartogei studi6w nad kultura w odniesieniu do psycho- logii; ponadto stworzyla ona baze dla ostatecznych na- rodzin payehologii migdzykulturowe/” (lackson, 2006, s. 117-118). ‘Mowine o znaczeniu Valkerpsychologie, wymienia sig w tyeh wypowiedzinch przede wszystkim je) wplyw na podzial psychologii na czeSé eksperymentalna i czesé spoleczna (choé taka opozycja nie wydaje sig w pelni sluszna, racze} nalezy méwié o podzinle na psychologig indywidualistyeznq i kulturowa lub eksperymentalng i niecekeprymentalng, czylihistoryezno-kulturowa), a tak e prekursorski charakter wzgledem kilku dzisiejszych subdyseyplin psychologicanych, szczegélnie psychologii (migdzy)kulturowe}. MOZLIWOSC WYKORZYSTANIA VOLKERPSYCHOLOGIE WPSsYCHOLOGI Prokursorskiomu charakterowi Vélherpaychologie to: warzyszy jednak, co pokazano w tym tekScie, niewielka obeenoéé i wykoraystanie prac (historyczno-kulturowych) ‘Wundlta we wspélezesnej psychologii. Pomimo tego Jacob Belzen (2008, 2005b) stwierdza, ze program psychologii onélne), zawarty w Volkerpsychologie, moze dostarcayé owe) drogi poradzenia sobie ® impasem w abeenych psy’ chologicznych badaniach na preyklad nad religia. Inny hadacz dodaje: , Wun reprezentuje niespelniong obiet- nice tego, co wedlug tak przekonujacyeh wywodow Ca hana i Sheldona (1992) moglo byé «drug psychologiae, dlopelniajgea dyseypling laboratoryjno-cksperymentalna, povataly w pinyin XIX wiekn. Zabnszcen serail Wundia na znaczenie jgzyka — jako punktu wyjéeia do zrozumienia zachowania spolecznego i kulturowego — byla antyeypacia tego, ezemu niektorzy z dwudzi- stowiecunych peychologsw i paycholingwistow (ap. Wy otski) mieli zaczaé sig prayeladaé kilka dekad péinie)” (Wundt, 2008). Cytowany wezesniej Diriwachter dodaje koleiny argument za aktualnosciq perspektywy wund towskie ,Niniejszy artykul wydobywa na wiatlo dzien ne ezapomniangy perspektywe badania ludei zwigzanyeh wwspélnyim jezykiem, mitem i zwyezajami, Volkerpsyeho: logie jest historyczna poprzedniezka psychologii kulturo- wwe) (.). Tekst proponuje réwnied modliwe nove kierunki dla tego podejécia, aby uezynie je bardzie odpowiednim dla psychologit Kulturowe} XXI_ wieku” (Diriwachter, 2004, abstrake) Daié, pomimo dlugiej nieobeenosei historyezno-kultu owe) mysli Wundta w obiegu naukowym, mona zatem vwykorzystaé Vatherpsychologie zaréwno do lepszego 2r0 ‘aumienia problematyki psycho-kulturowej 4 paycholo ficeno-narraeyjne, jak ido szukanin nowyeh, ozywezyeh Ingpiracji dla psychologi (migdzy)kulturowej i psycholo sii eligi. Preede wszystkim jednak poznanie te) pracy jest beawzglednie wazne dla pelnego zrozumienia korze ni psychologii naukowej, je) of zarania — dwudzielnego charakteru oraz poznania proweniencji je} Kulturowego ‘wymiaru, mango jako ,druga payehologia’, a rozwijane 0 min praez Wygotskiego (a wspdlezesnic jego konty nuatoréw, min. Cole’, Ratnera, Brunera, Bischa i in- nych Reasumujac:_utrzymano w tym artykule poglad © ‘Wandiie jako ojeu paychologii nowoaytnei, ale skupiono sig na monumentalnym jego dziele Vélkerpsyehologie i jego europejskiej (t.in. niemieckie} i polski) recepoi, by wypelnié luke w polskim, psychologicznym pigmien: nictwie naukowym i miesé nawyk wybidrezego!zamery- kanizowanego traktowania i Wundta, ikoreeni peycholo- fi oraz dopisaé dark side of the moon psychologicznych opracowati jego myéli. Intencia autorow jest takze za ‘naczyé obeenosé (istniejqcego od poceatku nowozytne} myéli paychologicene), réwnoleglego wobec psychologit slowneyo nurtu, a nieslusznie marginalizowanego styl myélowego, skupionego na badaniach historyezno-kultu- © Ceasopismo Psychologiczne, Tom 11, Nr 1, 2011, 107-115 113Andrzej Pankalla, Ryszard Stachowski rowyeh (awanego przez Michela Cole’a ,druga psycholo- si’ ~ 1998). Natomiast w kontekécie samego Wundta ambicjq au- toréw jest, aby w wyniku te} pracy do slynnej daty za lozenia lipskiego laboratorium, w kanonie ,wiedzy mi imum" 0 korzeniach psychologii zajdowala sie druga data ~ rozpoczecia pracy nad Vilkerpsychologie w 1900 roku. Dopiero te dwie daty —eymbole dwu (po ezeéci kom. plementarnych) perspektyw w_psychologii, daja pelny obraz i myéli Wundta, i Korzeni nowozytne} psychologii, (w tym psychologii kulturowe}), ico niemniej istotne ~jej obecnego ksztaltt, Ina koniee refleksja do ktérej pretekstem niech be- dzie wypowiedé znawey niemieckie} psychologii religti Davida Wulfa na temat Wundta: ,Choé by! propagato: rem ckaperymentalnie kontrolowanc) samocbscrwadi, dowodzl, iz wy2sze procesy psychiczne zobiektywizowane w takich przejawach kulturowych jak jezyk, mit i religia, -moga byé zrozumiane tylko za pomoca etnograficznych :metod psychologii ludéw [metoda historyezna]. Techniki psychologit indywidualne} zastosowane przez Ameryka- néw uderzaly Wundta swa bezuzytecanoscig, dia praw- Aziwe} psychologii religii. Jak méwil Wundt (1911), od Josowo wybranego nie mona uzyskaé niezego poza tra- dyeyjnym wyznaniem wiary lub szezeg6lowym opisem ‘odmienionej niedawno poboinosei.” (Wulff, 1999/1997, 45). Juz zatem sto lat temu jako pierwszy dystansowal sig wobee generalizaeji wlasnego program badawezego i stosowania go w celu poznawania zobiektywizowanych kulturowo wyzszych proceséw psychicznych. Psychologia nowozytna bylaby nauka w znacenym stopniu odwolujaca sig do tej ezesei prac Wundta, ktérq ‘on sam traktowal jako niewystarezajqeq dla zrozumienia calosei przedmiotu zainteresowai i metod badawezych paychologii, Psychologia traktujgca Wundta jako swego ‘ca i znajacalrozwijajaca go jedynie w jednym, niedo} raalym aspekcie tworezosei, aspekcie, z ktérym nie utoi- samiat sig on sam, a nawet nie widzial w nim prayszlo- LITERATURA Belzen, J.A. (2005a). A way out of crisis? From Vollerpsy- chologie to cultural psychology of religion, Theory & Psychology, 15, 6, 812-838, Abstrakt online: . Belzen, J.A. (2005b), Methodological concerns in the psycho ‘gy of religion: Continuities, osses and transforming per- spectives. Religion, 25,9, 187-165. Abstraktonline: Benjamin, Jr, LT. (2008). Historia wspélezesne} psychologt Warszawa: Wydawnictwo PWN, Boski, (2000). Paychologia kulturowa i migdzykulturowa. Cxym si e0 je réini od Gléwnego Nurtu, Ceasopismo Paychologiczne, 6, 8-4, 215-234, Basch, E. (1991). Symbolic Action Theory and Cultural Psy- chology, Springer, Berlin, New York 1991. Brock, A. (1990). Wundt’s rejection of methodological indi- bidualism, Nie opublikowany referat wygloszony na The 9th Conference of Cheiron-Europe, Weimar. Cole, M. (1998). Cultural peyehology. A once and future dis cipline, Cambridge: The Belknap Press, Diriwichter, R. (2004). Voelkerpsychologie: The synthesis that never was. Culture d& Psychology, 10, 1, 85-108. Dudek, Z.W. i Pankalla, A. (2008/2005). Paychologia hultu- ry. Doswiadezenia graniczne i transkulturowe. Warsza- wa: Bneteia, Graumann, C.F. (1980). Experiment, statistics, history ‘Wundl's first program of psychology. W: W.G. Bring- mann, RD. Tweney (red), Wundt studies (s. 88-41). To- Grocnvood, J.D. (2003). Wunet, Volkerpaychologic, and ex perimental social psychology. History of Psychology, 6, 1, 70-88, Hoorn, W. van, Verhave, 7, (1980). Wandt's changing con: ‘ceptions of a general and theoretical peyehology. W: W.G. Bringmann, R.D. Tweney (red), Wundt studies (8. 71- 113). Toronto: Hogrefe, Ine Jackson, ¥. (red) (2006). Eneyelopedia of multicultural pay chology. Sage Publications: Thousand Oaks. Jahoda, G. (1993). Crossroads between culture and mind. Continuities and change in theories of human nature Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, Laucken, U. (1998). Soaialpsychologie: Geschichte, Haupt. ‘atromungen, Tendenzen. Oldenburg: Bibliotheks- und Informationssystem der Univ, Online: . Lick, EH. (20082002). Historia peychologii. Orientace, seholy, hierunki roswoju, Warszawa: Vizja Press& Mead, G.H. (1919). A translation of Wandl’s folk psychology (A review). American Journal of Theology, 23, 533-536. Online: Pieter, J. (1976). Historia psychologi. Warszawa: Wydaw- nictwo PWN, Schultz, D.P., Schultz, S.E. (2008). Historia wspétezesne) paychologii. Krak6w: Wydawnietwo Uniwersytet Ja- iellonskioge. Stachowski, R. (2007). Historia wspélezesnej mysli psycho: logiczne}. Od Wundta do ezassw najnowszych (wy8. 3) Warszawa: Wydawnietwo Naukowe Scholar Scacki, J. (1989). Historia mysti socjologiczne) (t. 1). War- szawa: Wydawnictwo PWN. VIII 1902, nr 9, 8. 5-8 oraz 7 IX 1902, nr 10, 8, 7-8. W: A. Nowicki (red), Witwicki(s. 156-171), Warszawa: Wiedza Powszechna, Walff, D.M. (1999/1997), Peychologia reli klasycana i wspét- ‘zesna. Warszawa: Wydawnictwo Szkolne i Pedagodiezne. 14 © Ceasopismo Paychologicane, Tom 17, Nr I, 2011, 107-115Wilhelm Wundt i rok 1900. (Kulturowy) rdzen nowozytnej psychologil ‘Wundt, W. (1862). Beitrige zur Theorie der Sinneswahrneh- ‘mung. Leipzig: Winter ‘Wundt, W. (1873/1863). Wyklady 0 duszy ludakie) i awierze ce) (t 1, przetlumaezy! L, Maslowski), Krakow: Dygasit ski i Maluja Wundt, W. (1896). Ober die Definition der Paychologie. Phi- losophische Studien, 12, 1, 1-68. Wundt, W. (1904). Volkerpesychologie (wyd. IL, t. 1). Leipzig: Engelmann, Wundt, W. (1908). Logik (wya. I, t. 3). Stuttgart: Enke, Wunde, W. (1912). Elemente der Votkerpsychologie. Grund- linien einer peychologisehen Entwicklungegeschichte der ‘Menschheit. Leipzig: Alfred Kréner Verlag. ‘Wundt, W. (1916/1912). Elements of folk psychology, Out lines of a psychological history ofthe development of man: kind, Authorized translation by Edward Leroy Schaub, London: George Allen & Unwin Ltd., New York: The Macmillan Company. Online: Want, E. (1927). Withelm Wundts Werk. Munchen: Beck, Wande, W. M. (2003). Nota 2 witryny ,Narrative Paycholo ‘y"- Online: , ‘Wundt, W. Valkerpsychologie: eine Untersuchung der Ent- wicklungsgesetze von Sprache, Mythus und Sitt: ~ (1804, wydanie drugie) Erster Band. Die Sprache. Ziveit- cr Teil. Leipzig: Verlag von Wilhelm Engelmann, = (0905). Zweiter Band. Mythus und Religion. Erster Tel Leipzig: Alfred Kréner Verlag. ~ (1908). Zweiter Band. Mythus und Religion. Dritter Teil Leipzig: Verlag von Wilhelm Engelmann, ~ (1908, wydanie drugie), Dritter Band. Die Kunst, Leipzig: Verlag von Wilhelm Engelmann, ~ (1910, wydanie drugie). Vierter Band, Mythus und Religi- on. Erster Teil. Leipzig: Alfred Kroener Verlag, = (1923, wydanie trzovie). Fiinfter Band, Mythus und Reli- ion, Zueiter Tel. Leipzig: Aléred Krooner Verlag. = (1917). Siebenter Band. Die Gesellschaft. Erster Tel. Leipzig: Alired Kroener Verlag. = (1911, Achter Band. Die Geselischaft. Zweiter Teil. Leip zig: Alfred Kroener Verlag, = (918), Neunter Band. Das Recht. Leipzig: Alfved Kro- ‘ener Verlag. — (1921, wydanie ezwarte) Krster Band. Die Sprache. Er ster Teil. Stuttgart: Alfred Krooner Verlag, © Ceasopismo Psychologicene, Tom 17, Nr L, 2011, 107-115 15