1

Eryda 1 (1), 2015

NR 1(1) 2015 ISSN 2450-288X

FUNDAMENTALIZM
ZACHODU I WSCHODU
Tom pod redakcj Marcina Mazurka

Warszawa 2015

Eryda 1 (1), 2015

REDAKTOR NACZELNY
dr Marcin Mazurek
REDAKTORZY TEMATYCZNI
dr hab. Agnieszka Legucka
dr Ilona Urych
RECENZENCI WEWNTRZNI
prof. Andrzej Ciupiski (AON), prof. Maciej Marszaek (AON)
prof. Janusz Zuziak (AON), dr hab. Ryszard Chrobak (AON)
dr hab. Magorzata Czuryk (AON), dr hab. Agnieszka Legucka (AON)
dr hab. Agata Wodkowska-Bagan (AON)
RECENZENCI ZEWNTRZNI
prof. Joanna Grnicka-Kalinowska (UW), prof. Barbara Markiewicz (UW)
dr hab. Arkadiusz Adamczyk (UJK), dr hab. Patrycja Adamczyk (UJK)
dr hab. Wodzimierz Chojnacki (UWr), dr hab. Janusz Dobieszewski (UW)
dr hab. Anna Drabarek (APS), dr hab. Urszula Jarecka (PAN)
dr hab. Agnieszka Nogal (UW), dr hab. Magdalena roda (UW)
REDAKCJA JZYKOWA
mgr Dorota Hoda
mgr Karolina Zakrzewska
REDAKCJA TECHNICZNA
Tomasz Hoda
PROJEKT OKADKI
Joanna Suchwako
ADRES REDAKCJI
ul. Ilskiego 2a/7
04-479 Warszawa
redakcja@eryda.eu
WYDAWCA
Fundacja Eryda
KRS 0000508563
REGON 123159389
NIP 659-154-36-74
ISSN
2450-288X
Copyright by Fundacja Eryda
Tom, ani aden jego fragment, nie moe by przedrukowany
bez pisemnej zgody Wydawcy. W sprawie zezwole na przedruk naley
zwraca si do redakcji czasopisma.

Eryda 1 (1), 2015

Misja
Eryda, uskrzydlona, budzca trwog bogini, przez Hezjoda zwana rwnie
Walk lub Niezgod, stanowia w staroytnej kulturze greckiej uosobienie przemonego za dotykajcego czowieka, za przeraajcego, bo w swej najgbszej istocie
paradoksalnego. Wszak wojny, przemoc, niewola, rujnujce wszelki ad i porzdek,
sprzeczne z dobrymi obyczajami, lecz rwnie z najbardziej oczywistym dobrem
ludzkim, byy przecie take ludzkim dzieem. Dzieem ponawianym bez koca od
niepamitnych czasw. Rozwizaniem tej sprzecznoci okazao si oderwanie destruktywnego pierwiastka natury ludzkiej i przyznanie mu samodzielnego bytu jako
bstwu wci przeraajcemu i wszechobecnemu, lecz w pewien istotny sposb
zrozumiaemu. Skutkiem tego Erydzie przypada w udziale wyjtkowo niewdziczna
rola, co powiadcza Hezjod, wyrokujcy, e to wanie Eryda wydaa na wiat
Prac, ktra srodze trudzi,
Niepami, Gd zrodzia i Boleci zawe,
Pieniactwo, straszn Wojn, Mord i Rzezie krwawe,
Kamstwo, Wybiegi sowne w t i ow stron,
Bezprawie i Gupot, z sob spokrewnione
Gdy za poeta odnotowuje istnienie rwnie Walki podanej i poytecznej,
odpowiadajcej za dobroczynne wspzawodnictwo w kadej dziedzinie ludzkiej
aktywnoci, Eryda przybiera posta matki szczcia i powszechnego dobrobytu, co
spraw czyni jeszcze bardziej zagadkow i godn uwagi.

Eryda 1 (1), 2015

Oczywicie, z perspektywy wspczesnego czowieka, Eryda jako odpowied

i usprawiedliwienie wydaje si niewiarygodna, wrcz naiwna. Nawizujc do klasycznej psychoanalizy mona stwierdzi, e za zo, ktre wyrzdzamy sobie samym
jako ludzie, odpowiadaj nasze wrodzone, destruktywne skonnoci, psychologia
i psychiatria, koncentruj si nie tyle na dziedziczonych predyspozycjach, co na patologiach mzgu lub rodowiska, za nauki spoeczne i polityczne wskazuj na dysfunkcje systemu spoecznego i systemu wadzy. Naley wszelako postawi pytanie, czy
odpowiedzi te nie stanowi w ostatecznoci kolejnej formy mitologizacji za, cho
uzbrojonej w skuteczniejsze narzdzia perswazji. Mona zaryzykowa tez, e
w pewien paradoksalny sposb niemiertelno przysuguje bogini Erydzie jako zagadce bdcej rozwizaniem oraz jako odpowiedzi wci pozostawiajcej bezradnego
miertelnika z samymi tylko pytaniami.
Czy tysice lat dzielce nas od narodzin Erydy, wypenione podziwu godnym, wrcz niewolniczym ludzkim trudem wydzierania wiatu jego tajemnic, pozwoliy na co wicej ni tylko na zmian jzyka, za pomoc ktrego stawiamy pytania
o rda, sens i istot wojny, przemocy, panowania, terroru, niewolnictwa, kamstwa,
gupoty i sporu? Czy moemy stwierdzi, e znamy drogi na jakich dyskusja przeradza si w walk, zdrowa konkurencja w krwaw wojn, wsppraca we wrogo
a przyja w nienawi? Nie wiemy przecie nawet dlaczego pytania te same w sobie
budz niekiedy emocje tak due, e dyskusj naukow potrafi obrci w zaarty
konflikt o zgoa nienaukowym charakterze, co powiadczy przecie kady bywalec
konferencji naukowych.
Ambicj redakcji procznika Eryda jest stworzenie modym naukowcom
(w grono ktrych wliczamy przede wszystkim studentw, doktorantw i nauczycieli
akademickich) moliwoci wymiany pogldw dotyczcych kwestii niezmiennie
budzcych emocje, dotyczcych konfliktw spoecznych, przemocy zarwno fizycznej jak i symbolicznej, istoty wojny, wadzy, panowania i bezpieczestwa, lecz take
zwizanych z nimi cile zagadnie zbiorowej tosamoci i jej dynamiki oraz relacji
midzyludzkich opartych na wizach uczuciowych, etnicznych, kulturowych, religijnych i politycznych. Kady poszczeglny numer czasopisma powicony jest konkretnemu zagadnieniu o charakterze interdyscyplinarnym, co oznacza, e redakcja
zaprasza do wsppracy studentw, doktorantw i przedstawicieli nauk spoecznych,
humanistycznych, politycznych, ekonomicznych, i innych, ktrzy pragn, z zachowaniem powszechnie przyjtych zasad etyki i profesjonalizmu naukowego, zabra i podda pod dyskusj swj gos na temat kwestii fundamentalnych dla wiata wsptworzonego i wspprzeywanego przez kadego czowieka.

Eryda 1 (1), 2015

SPIS TRECI

Od Redakcji..

ARTYKUY
Ujcie filozoficzne
Karolina Zakrzewska, Zanik sfery publicznej jako warunek fundamentalizacji ycia spoecznego. 9
Andrzej Gridwoy, Zamachy terrorystyczne z 11 wrzenia 2001 roku. Dwa ujcia filozoficzne. 23
Julian Jeliski, Fundamentalizm wobec wspczesnoci. Filozoficzny namys nad problematyk... 33
Piotr Polak, Fundamentalizm faryzejski a radykalizm ewangeliczny.. 46
Perspektywa politologiczna
Micha Kowalczyk, Krytyka Zachodu ze strony wgierskich nacjonalistw. Przykad partii Jobbik 65
ukasz Gaczyski, Nieprzystawalno standardw demokracji liberalnej do kultur politycznych
Euroazjatyckich pastw poradzieckich na przykadzie Kaukazu Poudniowego 79
Mateusz Dbowicz, Wielka Wojna Ojczyniana jako element integrujcy spoeczestwo
Federacji Rosyjskiej... 94
Patryk Gacka, Polityka praw czowieka prezydenta Jamesa Earla Cartera Juniora
czy fundamentalizm praw czowieka?................................................................................103
Sylwia Mazurek, Geneza fundamentalizmu islamskiego. 116
Paulina Anto, Unia Europejska wobec zbrojnego wymiaru fundamentalizmu islamskiego.. 127
Magdalena Ziek, Fundamentalizm islamski a zagroenie terrorystyczne we Francji 146
SPRAWOZDANIA
Maja Chmura, Nikab i burka a rwnouprawnienie (Julia Klckner, CDU). 158
Magdalena Ziek, Opiniotwrcza prasa francuska a kryzys imigracyjny... 163
Micha Kowalczyk, Wgierskie portale internetowe na temat kryzysu imigracyjnego 171
Noty o autorach.. 180

Eryda 1 (1), 2015

Od redakcji
Zastanawiajca jest rozbieno midzy rozlegoci i aktualnoci problematyki fundamentalizmu a znikom liczb powiconych jej publikacji naukowych.
W Polsce, w cigu ostatnich lat ukazao si zaledwie kilka monografii na ten temat,
nie liczc tych, ktre jedynie ocieraj si o kwesti fundamentalizmu, przy okazji
analiz dotyczcych wspczesnych konfliktw zbrojnych, dziaalnoci organizacji
terrorystycznych, globalnej migracji, bd kultury muzumaskiej. Symptomatyczne
jest zreszt utosamianie fundamentalizmu z islamem, nie tylko przez media, ksztatujce opini publiczn w oparciu o dramatyczne wydarzenia biecej chwili, w sposb
peen uproszcze, lecz rwnie przez przedstawicieli wiata polityki, a nierzadko
nawet i nauki. Mona odnie wraenie, e islamscy bojownicy, dziaajcy wedug
przygnbiajco prymitywnego wiatopogldu i przy uyciu nie bardziej wyrafinowanych metod, zyskali monopol na fundamentalizm. Z ca pewnoci nie ubolewaj nad
tym, e ich trud zosta naleycie doceniony przez zachodnie spoeczestwa i ich ekspertw.
Pojawiaj si jednak zasadnicze pytania o to, czy Zachd nie zapewnia sobie
zastpczego, i tym samym zudnego poczucia bezpieczestwa, w oparciu o iluzj
wiata kulturowo dwubiegunowego, penego terroru, w ktrym jednak jawi si sam
jako gwarant zbawiennego i legalnego porzdku. Czy uporczywe przeciwstawianie
zachodniego racjonalizmu i humanizmu fundamentalizmowi, nie jest jedynie XXI
wieczn form ucieczki od systemowych sprzecznoci znamionujcych zachodnie
spoeczestwa i pastwa? Czy zo, w niemale biblijnej postaci, jednoczenie negujce zachodnie wartoci i manifestujce si krwawymi rzeziami, nie stanowi rozgrzeszenia dla demokracji praw czowieka i dobrobytu, wraz z nieodcznymi od niej,
nabrzmiewajcymi, globalnymi problemami o charakterze etyczno-prawnym, ekonomicznym, ekologicznym i politycznym? W XII wieku papie Grzegorz VIII obiecywa wiernym zupeny odpust grzechw, jeli zdecyduj si stan do walki ze wiatem
islamu w obronie Jerozolimy, dzi mona odnie wraenie, e Zachd dokonuje
zupenego samoodpustu w walce z tym samym wrogiem, w obronie Zachodu.
Fakt, e fundamentalizm jest zjawiskiem rdowo zachodnim, jako reakcja XX
wiecznych amerykaskich i europejskich konserwatystw na pogbiajce si procesy
modernizacji, ulega zapomnieniu.
W tym kontekcie postrzega naley zapewne skromne zainteresowanie problematyk fundamentalizmu jako takiego w nauce, oraz jego mitologizacj w sferze
publicznej. Niestety, brak rzetelnej refleksji skutkuje niemoc w wypracowaniu skutecznych narzdzi sucych realnemu i skutecznemu dziaaniu. Z ca pewnoci,
wiarygodna ocena fundamentalizmu, jego uwarunkowa ideowych i spoecznych,
musi zastpi mitologizacj za, ktra w ostatecznoci, nie pozwala ani na waciwe
okrelenie celw polityki bezpieczestwa, ani nawet na uzyskanie, w duszej perspektywie, spoecznej legitymacji dla dziaa jej sucych. Jako konieczne jawi si
zatem oddzielenie problemu fundamentalizmu od spoecznych mechanizmw narcystycznej auto-legitymizacji.

Eryda 1 (1), 2015

W odpowiedzi na powysze problemy oraz wynikajce z nich konsekwencje,

fundacja Eryda, we wsppracy z Wydziaem Bezpieczestwa Narodowego Akademii
Obrony Narodowej, zorganizowaa 13 marca 2015 roku, oglnopolsk studenckodoktoranck konferencj naukow pt. Fundamentalizm Zachodu i Wschodu. Jej celem
byo zainicjowanie wrd modych adeptw nauki, dyskusji na temat wspczesnego
oblicza fundamentalizmu. Konferencja staa si okazj do dyskusji nad zoonoci
i nieprzejrzystoci problematyki fundamentalizmu, na wielu paszczyznach wymykajcej si naukowemu dyskursowi. Niniejszy tom zawiera artykuy autorstwa uczestnikw konferencji, podzielone na dwa dziay.
W pierwszym z nich znalazy si teksty powicone genezie fundamentalizmu, nie historycznej, lecz aksjologicznej i komunikacyjnej. Autorzy ukazali fundamentalizm jako zjawisko zadziwiajco koherentne z nowoczesn form organizacji
spoecznej, przejawiajce si bd jako skutek dysfunkcji narzdzi komunikacji, bd
te jako utopijna radykalizacja postaw, uwarunkowana wadami liberalnodemokratycznego porzdku. Sam ten porzdek okazuje si podlega mitologizacji
i fundamentalizacji, zarwno na poziomie teorii jak i praktyki, wobec niemocy legitymizacji wasnych zaoe, w konfrontacji z perfekcjonizmem i absolutyzmem.
Drugi dzia zawiera artykuy ukazujce fundamentalizm jako intelektualn
i aksjologiczn podstaw dziaa nakierowanych na osiganie dugofalowych celw
w polityce zagranicznej. Do dziaa tych zaliczy mona zarwno implementowanie
standardw demokracji liberalnej na obszarach nie dysponujcych odpowiedni dla
nich baz spoeczn, tworzenie mitw narodowych sucych konsolidacji i uzasadnianiu agresywnej polityki pastwowej, jak i akty terroryzmu.
Dopenienie obu dziaw stanowi sprawozdania dotyczce medialnego obrazu wielkiej fali migracji zjawiska, ktre wprowadza Europ w XXI wiek, zmuszajc j do przyjcia realnej postawy wobec skutkw globalizacji. W duej mierze
w mediach i poprzez media, rzetelno liberalno-demokratycznego dyskursu zostaje
poddana prbie, w obliczu rosncej pokusy powrotu do przednowoczesnych fundamentw europejskiej kultury.
Zebrane w tomie teksty nie pozostawiaj zudze, e fundamentalizm na stae
wpisa si w krajobraz wspczesnego wiata. Jednake utosamianie go z okazjonalnymi aktami przemocy lub przypisywanie wycznie antyzachodniemu religijnemu
ekstremizmowi, okazuje si bdem, tyle powanym, co szkodliwym.

Marcin Mazurek
redaktor naczelny

Eryda 1 (1), 2015

UJCIE FILOZOFICZNE

Eryda 1 (1), 2015

Karolina Zakrzewska

Zanik sfery publicznej jako warunek

fundamentalizacji ycia spoecznego
Pewno istnienia jednego ideau naley
do najwaniejszych uzasadnie fanatyzmu,
przymusu, przeladowa.
Isaiah Berlin

Proces przeobrae sfery publicznej wpisany jest w histori europejskich

spoeczestw. Wraz z przemianami ustrojowymi zmienia si jej istota, zasig i rola.
Nie brakuje rwnie opinii, e sfera ta ulega wspczenie zanikowi, i jeli mona
uzna to za tez kontrowersyjn, nie ulega wtpliwoci, e zmieni si zakres kompetencji komunikacyjnych, ktre stanowi podstaw obywatelskoci. W przypadku zaniku zrozumiaych dla ogu narzdzi umoliwiajcych skuteczne porozumiewanie
si, nastpuje, jak mona przypuszcza, sytuacja, w ktrej wzajemne roszczenia, interakcje bd przybieray charakter niekomunikacyjny, zamknity, szowinistyczny,
oparty na przemocy spoeczno-politycznej. W artykule tym uka wybrane stanowiska
teoretykw polityki, gwnie Hannah Arendt, odnoszce si do procesu przemiany,
a nawet zaniku dziedziny publicznej wraz z jego negatywnymi skutkami, do ktrych
w pierwszym rzdzie zaliczy naley fundamentalizacj ycia spoecznego.
W starogreckich polis sfera publiczna suya prowadzeniu dyskusji dotyczcych kwestii kluczowych dla obywatelskiej wsplnoty politycznej, i jako taka bya
przeciwiestwem sfery prywatnej. Z kolei w nowoytnoci nastpia synteza sfery
prywatnej i publicznej, cile zwizana z zasad demokratyczno-liberalnego postpu,
ktremu z kolei towarzyszy zanik mylenia w kategoriach teleologicznych. Rwnie
na gruncie nowoytnej filozofii, losy sfery publicznej s zoone. W koncepcji umowy
spoecznej Thomasa Hobbesa, w ogle nie ma dla niej miejsca, natomiast u Johna
Lockea, podstaw zaistnienia sfery publicznej jest zesp niezbywalnych praw naturalnych, w tym prawo do wolnoci, a nawet nieposuszestwa wobec wadzy, a wic
jawnego wyraania swojego niezadowolenia. W koncepcji umowy spoecznej Jeana
Jacquesa Rousseau podstaw wyonienia si sfery publicznej jest przedpolityczna,
niekomunikacyjna jedno etyczna wola powszechna ludu, ktra klaruje prawo
i tworzy klimat etycznoci. Wolno, ktr Rousseau w przeciwiestwie do Lockea

10

Eryda 1 (1), 2015

i Hobbesa stawia wyej ni bezpieczestwo, realizuje si w woli powszechnej, co

w konsekwencji moe prowadzi do nietolerancji, a nawet represji wobec jednostki
czy mniejszoci, ktra nie rozumie, nie wyczuwa wsplnego dobra, a wic do
radykalizmu, na co zwraca uwag chociaby Jrgen Habermas1. Cytujc Marcina
Mazurka: wola powszechna moe si mija z wol mniejszoci lub wikszoci,
gdy wikszo moe le rozpozna swoje dobro, std demokracja moe nie tylko
wymaga podporzdkowania mniejszoci decyzjom wikszoci, lecz daje si take
doskonale pogodzi z elitaryzmem 2. Mona powiedzie, e tradycja ta stale konkuruje z Lockeowsk liberaln, w ktrej interes jednostki wyprzedza akt umowy spoecznej, tym samym pastwo suy jedynie zagwarantowaniu jednostkowych interesw, co moe z kolei prowadzi do atomizacji spoecznej oraz problemw zwizanych
z legitymizacj wadzy. W tym wypadku struktura pastwowa, ktra ma zapewnia
miejsce dla istnienia sfery publicznej nie wystarcza, poniewa spoeczestwu brakuje
narzdzi do rozwizywania problemw natury moralnej, prawnej, czy ekonomicznej,
zatem sfera publiczna przestaje by miejscem artykuowania interesw spoecznych,
na co antidotum we wspczesnym, masowym spoeczestwie stara si znale Habermas3.
Wracajc do staroytnoci, nie sposb nie wspomnie o starogreckim pojciu
natury wraz z jego intelektualnymi i politycznymi uwarunkowaniami. W przeciwiestwie do Grecji archaicznej, w ktrej physis bya moc stwarzajc bezpieczny pomost
czcy wiat bogw i ludzi, w kulturze klasycznej staje si odleg przeszoci. Marek J. Siemek zauwaa, e dawn moc praw <boskich> albo <naturalnych>, ktrych
wita, ale tajemna i dla czowieka nieprzenikniona <sprawiedliwo>, dike (),
objawiaa si niegdy we wszechwadzy nadludzkich potg wypiera nomos (o),
suwerenne prawo i prawodawstwo pastwowych ustaw wynikajcych ze wiadomych i wolnych decyzji i czynw. Tym samym rodzcy si w jednym miejscu i czasie
filozoficzny logos () europejskiej kultury z demokratyczn praktyk politycznego wyraania i ksztatowania si zbiorowej woli rozwinit po raz pierwszy w greckiej polis () istniej rwnowanie w przestrzeni sankcjonowanego prawa4.
W wiecie pozbawionym bogw zrozumiaym staje si denie do panowania
nad natur i jej siami poprzez rozwj poiesis wytwrczoci materialnej. Aktywno
Zob. J. Habermas, Obywatelstwo a tosamo narodowa, prze. B. Markiewicz, Wydawnictwo IFiS PAN,
Warszawa 1993, s. 10-14. Zob. te J. Habermas, Uwzgldniajc Innego. Studia do teorii politycznej, prze.
A. Romaniuk, J. Kloc-Konkoowicz, WN PWN, Warszawa 2009.
2
M. Mazurek, Zarzdzanie bezpieczestwem jako dysfunkcja systemu wadzy, Difin, Warszawa 2014, s. 17.
3
Zob. J. Habermas, Teoria Dziaania Komunikacyjnego, prze. A. Kaniowski, M. Siemek, WN PWN,
Warszawa 2002.
4
Zob. M. J. Siemek, Wolno, rozum, intersubiektywno, Oficyna Naukowa, Warszawa 2002, s. 5-8.
1

11

Eryda 1 (1), 2015

ludzka staje si celowa, wykracza poza dziaanie instrumentalne, powouje do ycia

istnienia, ktrych nie mona sprowadzi do podu natury. Oczywicie poiesis odbywa
si w kontekcie logosu i polis. Std dla Grekw sztuka bya pewn technik tworzenia dzie (od greckiego poesis jak sztuka poetycka, tworzenie, wytwrczo). Arystoteles nazywa to ergon, czyli produkcja czystego wiata artefaktw. Jest to sposb na
okieznanie, opanowanie niepokornej natury5, tym samym jednak wie si nierozcznie z sensotwrcz ingerencj w jej prawa.
Arendt, ktra ukazuje w jak duym stopniu starogrecka koncepcja polityki
stanowi punkt odniesienia dla wspczesnych rozwaa, zwraca uwag, e naturalne,
spoeczne towarzystwo gatunku ludzkiego uwaano za ograniczenie narzucone nam
przez potrzeby ycia biologicznego, te same u istoty ludzkiej i innych form ycia
zwierzcego6. Jest to istotne dla rozwaa nad pierwotnymi potrzebami czowieka,
dla ktrego istot stanowi oikos sfera prywatna, rodzinna polityka natomiast to jej
przeciwiestwo, dziki swojemu dialogicznemu, sensotwrczemu, wsplnotowemu
wymiarowi. Przeciwiestwo polityka-natura stao si fundamentalne dla myli filozoficznej oraz dla praktyki, co widoczne jest midzy innymi w Heglowskim pojciu
etycznoci, bdcej absolutnym, nieskoczenie silniejszym autorytetem i nieskoczenie silniejsz moc ni byt przyrody 7, utosamianych wanie z pastwem i dziaajcym w jego ramach mczyzn oraz z moralnoci jednostkowej, znamiennej
wanie dla sfery prywatnej i pozostajcej w niej kobiety8. Trudno nie odnale tu
analogii do Arystotelesa, ktry wyranie rozrnia natur mczyzny i kobiety (zepchnitej do oikos gospodarstwa domowego, ktrej powinnoci jest podtrzymywanie gatunku, czyli rodzenie i pielgnowanie dzieci), a take niewolnika (przeznaczonego do mozou pracy odtwrczej, rwnie zwizanej z biologicznym podtrzymaniem gatunku)9. Arystoteles pokazuje, e zarwno praca biologiczna kobiety jak
i niewolnika jest daremna, odtwrcza, niczego nie wytwarza, nie pozostawia po sobie
adnych dzie, monotonna, mudna, poniajca dla czowieka jako istoty wolnej
i rozumnej, dcej do niemiertelnoci, a wic wykroczenia poza determinizm przyrody, co tak mocno akcentuje Arendt. Co znamienne, niewolnicy i barbarzycy
Zob. tame, s. 17-18.
H. Arendt, Kondycja ludzka, prze. A. agodzka, Aletheia, Warszawa 2000, s. 29.
7
G.W.F. Hegel, Zasady filozofii prawa, prze. A. Landman, PWN, Warszawa 1969, s. 162.
8
Zob. tame, s. 168-176; w sferze moralnoci natomiast tylko prawo mojego dobra powinno stanowi
jedno z obowizkami i by czym obiektywnym, s. 168; oraz mczyzna ma swoje ycie substancjalne w
pastwie, nauce itp. i w ogle w pracy i w walce ze wiatem zewntrznym i ze sob samym natomiast
kobieta znajduje swe substancjalne przeznaczenie w rodzinie, ktrej etyczn podstaw stanowi mio
rodzinna, s. 176.
9
Zob. Arystoteles, Etyka Nikomachejska, prze. D. Gromska, Dziea wszystkie, WN PWN, Warszawa 2002,
t. 5.
5
6

12

Eryda 1 (1), 2015

byli aneu logon10 pozbawieni moliwoci wypowiadania si w sferze publicznej,

a wic w miejscu, gdzie mowa jest rwnoznaczna z dziaaniem, tworzy sens, kreuje
wiat, stojc ponad si i przemoc, o czym dobitnie zawiadcza dzieo greckiego
tragika Sofoklesa, w ktrym tytuowa bohaterka Antygona (wykluczona z ycia polis,
zepchnita mimo wysokiego rodowego pochodzenia do sfery oikos) przejmuje wadz
nad ludem, uywajc jzyka polityki. Na t lingwistyczn gr pomidzy bohaterami
tragedii zwraca uwag Judith Butler: Antygona dziaa w jzyku i poprzez jzyk.
Publiczne wykonanie aktu mowy (...) wpltuje j w eksces mskoci. Co znamienne
gdy bohaterka zaczyna dziaa poprzez obcy jej jzyk prawa, oddala si od samej
siebie11 kiedy Antygona mwi do Kreona, nabiera mskich cech; poniewa ona do
niego mwi, on traci msko. Ani ona, ani on nie utrzymuj zatem swojej pozycji
w obrbie rl wyznaczonych przez pe kulturow 12. Zdaniem Hegla, Antygona
reprezentowaa moralno indywidualistyczn, egoistyczn, pierwotn, Kreon za
etyczno obiektywn, szlachetn, egalitarn. Doskonale uwypukla to fakt, e jzyk
oraz moliwo publicznego wypowiadania si ma niezwykle istotne znaczenie dla
wiata polityki staroytnej Grecji, a take namacalnie obnaa przepa midzy publiczn polis, a prywatn oikos. Zreszt o znaczeniu jzyka wiadczy rwnie dobitnie
dzieo Ajschylosa Prometeusz skowany, ktre doczekao si znacznie mniejszej
liczby interpretacji ni Antygona bdca punktem nie tylko filologicznych, filozoficznych, ale te feministycznych sporw. Daleka od dyskusji dotyczcych tragedii,
Arendt, zwraca jednak uwag na ostatnie wersy dramatu, ktre dobitnie wyraaj
rwnoznaczno mowy z dziaaniem. Zastanawiajcym w tym kontekcie pozostaje
obowizywanie we wspczesnym prawie kary za zniewag sown, co wskazuje na
to, e tradycja ta wyrasta ze starogreckiej wagi logosu (w znaczeniu sowo).
Wedug Arendt sedno politycznoci realizowanej w sferze publicznej wyczerpuje si w tym, e wolno sytuuje si jedynie w dziedzinie publicznej 13, jest
wolnoci powoywania do bytu czego, co wczeniej nie istniao (...) Dziaanie, aby
byo wolne, powinno by z jednej strony wolne od motywu, z drugiej za od zamierzonego celu stanowicego przewidywany skutek czynu 14. Zdaniem filozofki doszo
do pewnego wypaczenia wolno, pierwotnie tosama z dziaaniem, wraz z powstaniem chrzecijastwa zaczyna by wypierana przez wolno wewntrzn. w. Augu10

H. Arendt, Kondycja ludzka, wyd. cyt., s. 32.

J. Butler, danie Antygony. Rodzina midzy yciem a mierci, prze. M. Borowski, M. Sugiera, Ksigarnia Akademicka, Krakw 2010, s. 23.
12
Tame, s. 23.
13
H. Arendt, Kondycja ludzka, wyd. cyt., s. 37.
14
H. Arendt, Midzy czasem minionym a przyszym, prze. M. Gody, M. Madej, Aletheia, Warszawa 2011,
s. 185.
11

13

Eryda 1 (1), 2015

styn oddzieli kategorycznie pojcie wolnoci od polityki, formuujc tez, e mona

by niewolnikiem w wiecie, a mimo to pozosta wolnym 15. Arendt podkrela rwnie, e tylko w przypadku antycznych spoecznoci politycznych wyranie owiadczano, e zakada si je po to, by suyy ludziom wolnym, czyli tym, ktrzy nie byli
ani niewolnikami (...), ani wyrobnikami 16. Na dowd nieintuicyjnoci oddzielenia
pojcia wolnoci od polityki oraz niezrozumiaej dominacji poj takich jak wolno
wewntrzna, wolna wola, filozofka przypomina o rozdzieleniu w koncepcjach klasycznych filozofw polityki jak Hobbes czy Charles Louis Montesquieu Kocioa od
pastwa a wic religii od polityki, co dao pocztek niezalenej, wieckiej dziedzinie spraw politycznych, nieznanej od czasw upadku cesarstwa rzymskiego17.
Podsumowujc, wolno wewntrzna zastpuje wolno dziaania, staje si woln
wol, ktra od tej pory jest problemem filozoficznym i skutkuje w polityce jako samowadztwo, ktre dy do roztaczania dominacji18.
Ju za czasw Cesarstwa Rzymskiego pojcia spoeczny i polityczny
zostay ze sob utosamione. Ostatecznie w wiecie nowoytnym zanika opozycja
midzy dziedzin publiczn i prywatn, sprawy ekonomiczne gospodarstwa domowego rozlay si na ca praktyk spoeczn, stajc si jednoczenie gwnym przedmiotem zainteresowania opiekuczego pastwa. Arendt odnajduje analogi tej opozycji
w redniowiecznej feudalnej Europie, midzy sfer sacrum a profanum, co oznacza,
e religia wypara dziedzin publiczn19. Tym sposobem wraz z pocztkiem chrzecijastwa dziaalno polityczna zyskaa miano za koniecznego, niedajcego si pogodzi z cnotami chrzecijaskimi, niezbdnymi dla osignicia w zasadzie prywatnego
celu ycia czowieka zbawienia. Std <brzemi wadzy> spado na barki wadcy,
cnota dobrego chrzecijanina, pniej obywatela, przestaa by tosama z cnotami
dobrego (tzn. skutecznego) polityka 20. Arendt zauwaa, e redniowieczne pojcie
<dobra wsplnego>, nie wskazujc wcale na istnienie sfery politycznej, uznaje jedynie, e prywatne jednostki maj wsplne interesy, materialne i duchowe, i e mog
one zachowa swoj prywatno i zajmowa si wasnymi sprawami tylko wtedy, gdy
jedna z nich wemie na siebie trosk o interes wsplny 21, a nastpnie dodaje: moralno chrzecijaska (...) zawsze kada nacisk na to, e kady powinien zajmowa si
wasnymi sprawami i e polityczna odpowiedzialno stanowi przede wszystkim
Tame, s. 180.
Tame, s. 189.
17
Tame, s. 197.
18
Zob. tame, s. 200.
19
Zob. H. Arendt, Kondycja ludzka, wyd. cyt., s. 40.
20
M. Mazurek, Zarzdzanie bezpieczestwem jako dysfunkcja systemu wadzy, wyd. cyt., s. 79.
21
H. Arendt, Kondycja ludzka, wyd. cyt., s. 41.
15
16

14

Eryda 1 (1), 2015

brzemi, ktre kto podejmuje si dwiga wycznie w imi dobra oraz zbawienia
tych, ktrych uwalnia si w ten sposb od niepokoju o sprawy publiczne 22. Zaniechanie dziaalnoci wykraczajcej poza ycie prywatne stao si uwicon norm.
Zdaniem Arendt, dziki redukcji ycia do sfery jedynie prywatnej, wrcz
intymnej, przeciwstawionej temu co spoeczne, rozkwit nowoytny indywidualizm,
co doprowadzio do zrodzenia si tak zwanego buntu serca. Konflikty wewntrzne,
rozterki, zmienne nastroje oraz subiektywizm czowieka nowoytnego w konsekwencji doprowadzi do wysuwania roszcze wobec wadzy, chci niwelowania rnic
istniejcych w spoeczestwie, do buntu przeciw tyranii pastwa. Monarchia ostatecznie zostaa zastpiona przez co w rodzaju rzdw nikogo 23. Nie znaczy to jednak, e
rzdy nikogo to brak rzdw mog one nawet okaza si jedn z najokrutniejszych
i najbardziej tyraskich form sprawowania wadzy 24. Dobrym tego przykadem s
wydarzenia Rewolucji Francuskiej, podczas ktrych uciskany wczeniej lud sta si
oprawc niekiedy przypadkowo obranego wroga wykluczonego z rozszalaego,
dnego zemsty tumu. Wszelkie krwawe w skutkach porywy motochu, rewolty
i inne akty przemocy dalece odbiegaj od ideau Ateskiego, gdy dla Grekw, stosunki polityczne w swym normalnym trybie s wolne od przemocy (...) ycie w polis
(...) opiera si wycznie na perswazji, nie za na przemocy. Dowodem tego jest
chociaby wiecki zwyczaj namawiania ludzi skazanych na mier, aby sami popenili
samobjstwo, by uchroni ich od poniajcego stosowania przemocy fizycznej 25. Na
tym przykadzie doskonale wida, e tam gdzie nie ma miejsca na sfer wolnego wypowiadania si, sprawy zawsze przybieraj krwawy obrt. Natomiast w Anglii rol
swoistej dziedziny publicznej peni parlament, ktry podczas konfliktu purytan
z krlem dy do ograniczenia jego wadzy. Dziki parlamentowi wanie, wigowie
mogli si swobodnie wypowiada, dyskutowa z torysami. O wczesnej randze parlamentu wiadcz rewolty, ktre wybuchay, gdy monarcha prbowa go znie.
Zreszt do tej pory brytyjski parlament budzi szacunek spoeczestwa, podczas gdy
w Europie kontynentalnej jest traktowany jako miejsce zaatwiania pprywatnych
interesw partii prbujcych przeforsowa swoje ustawy.
Po zaniku wolnoci dziaania politycznego jako przejawu obywatelstwa nastpuje rwnie przewartociowanie dwch pozostaych obszarw vita activa, a mianowicie pracy i wytwarzania. Praca staje si rdem wasnoci, co w konsekwencji
powoduje wyonienie si klas spoecznych, a wytwarzanie przestaje dotyczy powoTame, s. 66.
Zob. tame, s. 44-46.
24
Tame, s. 47.
25
Zob. H. Arendt, O rewolucji, prze. M. Gody, Czytelnik, Warszawa 2003, s. 8.
22
23

15

Eryda 1 (1), 2015

ywania do ycia trwaych przedmiotw, wyrywajcych ludzkie ycie ze rodowiska

zwierzcego. Wytwarzanie zostaje wyparte przez produkcj przemysow, ktrej efektem s przedmioty tak nietrwae, e su zdaniem Arendt jedynie potgowaniu konsumpcji. Znaczy to, e wspczesno jest wycznie spoeczestwem pracownikw26,
jednostk czy ze wiatem konieczno zabiegania o potrzeby biologiczne, a sfera
spraw ekonomicznych i socjalnych przymiewa wiat polityki 27. Mona wycign
prosty wniosek: czym bardziej spoeczestwo jest rozwinite, tym mniej miejsca pozostaje na sfer publiczn, za im wiksza liczba ludzi bierze udzia w dyskusji, tym
bardziej sfera prywatna zaciera publiczn.
W masowym, zhomogenizowanym, a zarazem zatomizowanym spoeczestwie, nie tylko obywatelstwo traci znaczenie, ale rwnie wartoci liberalne, ktre
pierwotnie zwizane byy z udziaem czowieka w sferze publicznej. Dodatkowo rozwj nauki, techniki, przemysu, przekadajcy si bezporednio na wzrost dobrobytu,
powoduje niespotykany dotd w dziejach przyrost naturalny ludnoci 28, a na kanwie
owieceniowej wiary w niezbywalne prawa czowieka, nastpuje emancypacja mas
oraz stworzenie modelu pastwa opiekuczego 29. Zdaniem Jos Ortegi y Gasseta
wspczesne spoeczestwa charakteryzuje bunt przeciwko pastwu i stratyfikacji
spoecznej oraz tworzenie kultury przecitnoci moralnej i intelektualnej, a uwicone
zostaje to, co pospolite. Peter Sloterdijk susznie podkrela w tym kontekcie pewien
paradoks: odrnia si tak, by nie robio to rnicy 30, za Theodor W. Adorno
konstatuje wszelka kultura masowa pod rzdami monopolu jest identyczna, a jej
szkielet, fabrykowane przez monopol rusztowanie poj31 czy cokolwiek stawia
opr, moe przey wycznie pod warunkiem, e stanie si elementem systemu 32.
Arendt w Kondycji ludzkiej podkrela, e wbrew pozorom, nienaturalny konformizm i jednolito spoeczestwa masowego nie zapobiegnie zniszczeniu wsplnego wiata. Natomiast brak kontaktu midzy ludmi, charakterystyczny dla tyranii,
realizuje si rwnie z powodzeniem w masie. Obywatele stajc si osobami prywatnymi, pozbawieni s nie tylko moliwoci widzenia i syszenia innych, ale te
bycia syszanym i widzianym przez innych: koniec wsplnego wiata nadchodzi
wwczas, gdy wiat ten jest widziany tylko w jednym aspekcie i wolno mu prezento-

26

Zob. H. Arendt, Kondycja ludzka, wyd. cyt., s. 138.

Zob. H. Arendt, Midzy czasem minionym a przyszym, wyd. cyt., s. 190.
Zob. J. O. Gasset, Bunt mas, prze. P. Niklewicz, MUZA SA, Warszawa 2008, s. 115.
29
Zob. tame, s. 21.
30
P. Sloterdijk, Pogarda mas, prze. B. Baran, Aletheia, Warszawa 2012, s. 142.
31
M. Horkheimer, T.W. Adorno, Dialektyka owiecenia, prze. M. ukaszewicz, M.J. Siemek, Wydawnictwo IFIS PAN, Warszawa 1994, s. 138.
32
Tame, s. 150.
27
28

16

Eryda 1 (1), 2015

wa si tylko w jednej perspektywie 33. Zdaniem Sloterdijka dziedzina polityki zostaje

podporzdkowana tyranii pozbawionej aspiracji, ujednoliconej masy: jej normalnym
stanem jest stan permanentnego gosowania nad przedueniem strajku generalnego
przeciw wyszym ambicjom34, sfera publiczna staje si jedynie narzdziem ksztatowania tumu. Nie jest to oczywicie jedyne stanowisko krytyczne wzgldem demokracji, ju Platon w Pastwie za pomoc metafory statku przedstawia proces jej karlenia,
a Arystoteles przej od niego pogld, e bogaci obalaj rzd i ustanawiaj oligarchi, ubodzy obalaj rzd i ustanawiaj demokracj 35. Ju staroytni teoretycy polityki byli wobec tego zjawiska bezradni, zdawali sobie spraw, e alternatyw jest
oligarchia lub bliskowschodni despotyzm, wiedzieli rwnie doskonale, e nawet
jeli demokracja jest rzeczywicie ustrojem pozwalajcym w najwikszym stopniu
rozwija intelektualny i moralny potencja natury ludzkiej, to jednak tylko w rkach
spoeczestwa, ktrego kultura umysowa i etyczna jest w stanie jej sprosta36. Z tych
spostrzee wynika, e w masowym, demokratycznym spoeczestwie nie ma miejsca
na sfer publiczn gwnie z tego powodu, e nie ma komu w niej dyskutowa. Co
gorsza, nic nie wskazuje na zmian, gdy demokracja tym rni si od wczeniejszych porzdkw spoeczno-politycznych, e jako jedyna wymusza pene uspoecznienie czowieka jako obywatela, nie pozostawiajc w jego yciu adnego miejsca na
mylenie, odczuwanie i dziaanie poza samym systemem 37. Dodatkowo nie pociesza
wcale fakt, e spoeczestwo masowe nie musi by twrcze, by tworzy trwa struktur spoeczn, nie tracc nic ze swojej masowoci, a wszystko to dziki przeobraeniu polityki w zarzdzanie, pastwa w administracj, dbajc wycznie o zapewnienie jego potrzeb ekonomicznych i psychicznych 38.
Wolna od cenzury i kontroli sfera publiczna istniejca w ustroju republikaskim (z trjpodziaem wadzy na wykonawcz, ustawodawcz i sdownicz) dla Immanuela Kanta jest jednym z warunkw wstpnych na drodze do zapanowania wiatowego pokoju. W dziele pod tytuem Do wiecznego pokoju ukazuje, e ustrojem
przeciwnym republice jest wanie demokracja bdca despotyczn, dlatego e nie
zawiera rozdziau na wadz ustawodawcz i wykonawcz. Tym sposobem filozof,
odrzuca dominacj wikszoci, ktra moe pociga za sob wykluczanie mniejszoci,
a wic mylenie w kategoriach wsplnego dobra charakterystycznych dla myli Rousseau.
33

Zob. H. Arendt, Kondycja ludzka, wyd. cyt., s. 64-65.

P. Sloterdijk, Pogarda mas, wyd. cyt., s. 140.
35
H. Arendt, O rewolucji, wyd. cyt., s. 22.
36
M. Mazurek, Zarzdzanie bezpieczestwem jako dysfunkcja systemu wadzy, wyd. cyt., s. 55.
37
Tame, s. 50.
38
Tame, s. 83.
34

17

Eryda 1 (1), 2015

Habermas dostrzega jednak sabo w Kantowskiej wizji spoeczestwa opartego na sprawnym dziaaniu sfery publicznej, w ktrej udzia bior obywatele o wysokich kompetencjach intelektualnych i spoecznych. Gwny bd widzi w tym, e Kant
postrzega sfer publiczn w kategoriach dziewitnastowiecznych, czyli jako przejrzyst sfer dyskusji naznaczonej kultur literack tworzon przez nieliczn grup dobrze
wyksztaconych mieszczan. Sfera ta na przeomie wiekw przeobraa si w nieklarowny ywio indoktrynacji pozajzykowej i manipulacji za pomoc jzyka, ktry ma
suy nie szukaniu prawdy, a realizacji interesw wpywowych grup nacisku, nie
zawsze zgodnych z obiektywnym interesem spoecznym 39. Rozumiejc jak wana dla
wypracowania konsensu spoecznego i utrzymania silnego, prnie dziaajcego pastwa jest sfera publiczna, podejmuje prb rehabilitacji dziedziny publicznej. Zaczyna
jednak od analizy warunkw historycznych, ktre wyoniy dziedzin publiczn
w XVIII i XIX wieku oraz ukazuje procesy, ktre doprowadziy do jej zaniku. Zdaniem Habermasa zanik zwizany jest przede wszystkim z umasowieniem, ktre
z jednej strony pociga za sob rozkwit idei narodowych, z drugiej, wyemancypowanie mas, czego konsekwencj jest przejcie dziedziny publicznej przez osoby niekompetentne, grupy interesu, ktre czyni z tej sfery miejsce realizacji pprywatnych
spraw, przedstawiania apolitycznych roszcze i ostatecznie doprowadzaj do jej zaniku.
Habermas uwaa, e da si odbudowa upolitycznion sfer publiczn, jeli
speni si pewne warunki. Za pomoc nowatorskich narzdzi jzykowych buduje
teori dziaania komunikacyjnego, w ktrej normatywnym oparciem dla myli krytycznej jest sam jzyk, gdy zakada, e czowiek posiada nie tylko kompetencj jzykow, ale take komunikacyjn. Wprowadza terminy takie jak uniwersalna pragmatyka, dyskurs praktyczny, idealna sytuacja komunikacyjna, tym samym przyczyniajc
si do uwiadomienia siy oddziaywania dyskusji spoecznych, ktre jego zdaniem
zawsze uatwiaj wypracowanie konsensu. Postuluje take stworzenie autonomicznej
sfery publicznej wolnej od dyktatu ekonomicznego i polityki, w ktrej teoria dziaania
komunikacyjnego ma peni rol sygnau ostrzegawczego, z ktrym wadza pastwowa musi si liczy. Podkrela rwnie, e jeli w sferze prywatnej zidentyfikowany
zostanie aspekt uniwersalny, ktry naley uregulowa prawnie, natychmiast musi si
sta elementem dyskursu publicznego i zyska okrelon publiczn wymow.
Habermas sdzi, e nie mona wytyczy sztywnej granicy midzy sfer
spraw publicznych i prywatnych, ale jest ona jego zdaniem otwarta i ulega przeobraeniom wraz ze zmieniajcym si kontekstem samowiedzy spoecznej. Filozof prbu39

Zob. J. Habermas, Uwzgldniajc Innego. Studia do teorii politycznej, wyd. cyt.

18

Eryda 1 (1), 2015

je wykaza, e teoria dziaania komunikacyjnego moe zosta zastosowana w odniesieniu do sfery publicznej w pastwie demokracji parlamentarnej, co ma pozwoli na
rozstrzygnicie sporw i usprawni jego funkcjonowanie. Autonomiczna dziedzina
publiczna, nieznieksztacona przez zewntrzne czynniki byaby take najistotniejszym
elementem systemu sprawowania wadzy, chronicym j przed wyobcowaniem, przed
irracjonalnoci i niekomunikacyjnoci fundamentalizmu, a zarazem gwarantujcym
pastwu stabilno i funkcjonalno.
Zdaniem Habermasa sama struktura konwersacji wymusza na ludziach taki
sposb wyraania swojego stanowiska, e niemoliwe jest nieosignicie podstawowego porozumienia co do kwestii kluczowych. Dlatego niezbdne jest zaangaowanie
si pastwa w dyskurs publiczny w tym sensie, e miaoby ono zapewni ochron
i opiek grupom, ktre w nim uczestnicz. Zdaniem filozofa dyskurs ten zyskuje
wwczas status rozumu komunikacyjnego, ktry jest miejscem narodzin wszelkich
praw. Czowiek komunikujc si, wypracowujc wsplne uniwersalne reguy, uczy si
porozumiewania z innymi, ktre pozwoli mu doj do konsensu na drodze rozmowy.
Stanowisko to jest opozycyjne wzgldem Davida Humea, Lockea, czy Johna Stuarta
Milla, ktrzy zakadaj, e czowiek posiada wrodzone narzdzia komunikacji 40.
Trzecim dopeniajcym pojciem wprowadzanym przez Habermasa jest polityka deliberatywna tak zwany wiat ycia wytwarzajcy mnstwo ywioowych
problemw, konfliktw midzyludzkich, ktre powinny by jako ywio wcigane do
sfery dyskusji, poniewa stajc si problemami komunikacyjnymi musz by wyartykuowane w komunikatywny sposb41. Zdaniem filozofa ju samo sformuowanie ich
w racjonalny sposb stwarza moliwo doprowadzenia do kompromisu i rozstrzygnicia omawianego problemu. Twierdzi on, e dopiero podczas sporw, w trakcie
komunikacji, wyania si pojcie dobra wsplnego, powszechnego, ktre nie moe
by zaoone z gry, lecz ma by oparte na aktywnoci i zaangaowaniu ludzi
w sprawy publiczne. Zasadniczym efektem takiego dziaania jest stworzenie nowego
modelu tosamoci obywatelskiej nie trzeba dodawa, e w takim modelu niemoliwe byoby konserwowanie postaw fundamentalnych, gdy ju sama potrzeba przeoenia roszcze na jzyk uniwersalny wymusiaby namys oraz ujcie problemu z dystansu przez grupy radykalne.
Habermas zauwaa rwnie, e wskutek Rewolucji Francuskiej pojawi si
nowoczesny model obywatelskoci, zgodnie z ktrym, obywatelem jest ten, kto yje
40

Zob. A. Szahaj, M.N. Jakubowski, Filozofia polityki, WN PWN, Warszawa 2008.

Zob. J. Habbermas, Polityka deliberatywna proceduralne pojcie demokracji [w:] Faktyczno i obowizywanie. Teoria dyskursu wobec zagadnie prawa i demokratycznego pastwa prawnego, prze. A.
Romaniuk, R. Marszaek, Scholar, Warszawa 2005, s. 306-348.
41

19

Eryda 1 (1), 2015

w pastwie, przestrzega prawa, paci podatki i przyswaja sobie kultur polityczn

danego kraju, niezalenie od swojego pochodzenia w takim modelu tosamo jest
obywatelsko-narodowa. Znaczy to, e czowiek zyskuje tosamo narodow poprzez
nabyte cechy, nabyt kultur polityczn. Dobro ogu musi by zatem definiowane
w kategoriach obywatelskoci politycznej, a nie w oparciu o elementy wrodzone,
etniczne, rodzime. Zasza wic konieczno komunikacji, ktra miaa dopiero wytworzy pojcie dobra ogu. Wanie w analogii do tego procesu Habermas dostrzega
moliwo stworzenia oglnej kultury tosamoci europejskiej, nie opierajcej si na
narodowoci etnicznej, ale bdcej skutkiem midzynarodowej debaty na temat istotnych, realnych, aktualnych problemw Europy. Jego zdaniem tylko w ten sposb
moe powsta obywatelska tosamo Europejczyka 42.
Na moliwo rozszerzenia sfery publicznej na aren wiatow zwrci uwag ju Kant, ktry w zwizku z Rewolucj Francusk, pierwszy wzi pod uwag
reakcj obecnej przy tym wydarzeniu publicznoci 43. Habermas uwaa, e pastwowo zaczyna by traktowana jak anachronizm, obywatelstwo wiatowe jest naturalnym kontinuum narodowego, a dziki elektronicznym rodkom przekazu istniejca
sfera publiczna jest wszechobecna44.
Jednak czy w czasach, w ktrych polityka sprowadza si do zarzdzania gospodark, rzeczywicie moliwe jest istnienie niezalenej od rynku sfery publicznej?
Czy jeli wiatow opini tworz internauci, ktrzy wyraaj swoje roszczenia midzy
zakupami na ebayu, a wklejeniem zdjcia swojego ostatniego posiku na facebooka,
albo co gorsza, rozgniewani na wiat programici, odrywajcy wzrok od ekranu komputera tylko na czas odbierania pizzy, mog stworzy chociaby namiastk politycznoci czy obiektywnoci? Mona sprbowa odpowiedzie na te pytania sowami
Sloterdijka: konkurenci w walce o sukces i uznanie w znacznym stopniu sami si
klasyfikuj dziki swoim wynikom. Poniewa takie klasyfikacje s zrnicowanymi,
na ktrych ksztat wpynli sami zainteresowani, osabiaj one nienawi, nawet jeli
nie przynosz pojednania (...). Klasyfikacje su informalizacji statusu i nadaj wertykalny ruch uwarstwionym systemom spoecznym. Zamieniaj dawne europejskie
mylenie w kategoriach hierarchii we wspczesny ranking 45. Nie naley rwnie
zapomina, e rankingi tworzy grupa uprzywilejowanych, ktra ma dostp do rodkw masowego przekazu, w ktrych milczeniem pomija si, e waciwy grunt, na
ktrym technika zyskuje wadz nad spoeczestwem, stanowi wadza ekonomicznych
Zob. J. Habermas, Uwzgldniajc Innego. Studia do teorii politycznej, wyd. cyt.
J. Habermas, Obywatelstwo a tosamo narodowa, wyd. cyt. s. 35.
44
Zob. tame, s. 35.
45
P. Sloterdijk, Pogarda mas, wyd. cyt. 149.
42
43

20

Eryda 1 (1), 2015

potentatw nad spoeczestwem. Dzisiaj racjonalno techniczna to racjonalno

samego panowania46. Zdaniem Arendt dla staroytnych sam termin <ekonomia
polityczna> byby wewntrznie sprzeczny: wszystko co byo <ekonomiczne>, co
odnosio si do ycia jednostki i przetrwania gatunku , byo z definicji niepolityczn
spraw gospodarstwa domowego47.
Czy moliwe jest zatem w wiecie rozbaamuconych ide praw czowieka,
poddawanych koncernowemu mobbingowi konsumentw, podniesienie ycia ponad
jego bezporedni, biologiczny, prywatny wymiar? Mazurek stwierdza: wolno,
z ktr tak silnie zwizany by klasyczny liberalizm, zostaa powicona na otarzu
wityni bezpieczestwa, tj. pastwa demokratycznego48, a negatywne funkcje
pastwa liberalnego, polegajce na eliminowaniu zagroe dla caej struktury pastwowej, musz przeobrazi si w funkcje pozytywne, socjalne, w ingerencj w ycie
spoeczne, majc na celu dbanie o interes ogu, by likwidowa napicia wewntrzspoeczne zagraajce strukturze i trwaoci caego pastwa 49.
Model ten tak dalece odbiega od wartoci kultywowanych polis, e bez znajomoci historycznej transformacji pastwa, trudno byoby sobie wyobrazi, e
wspczesna Grecja ma cokolwiek wsplnego ze staroytn. Fragment mowy pogrzebowej Peryklesa: jestemy jedynym narodem, ktry jednostk nie interesujc si
yciem pastwa uwaa nie za biern, ale za nieuyteczn 50 ukazuje bezwartociowo rozkapryszonej, yczeniowej rzeszy ludzi, wyczajcych si z ycia politycznego, ktre jest tosame przecie z praktykami obywatelskimi, chociaby takimi jak
udzia w demokratycznych wyborach. Obnaa rwnie fakt, e wspczesne spoeczestwa s nie tylko pozbawione kompetencji wpywania na dzieje wiata, a wikszo roszcze socjalnych w tym wietle zdaje si by nikczemna i demoralizujca.
Arendt podkrela: narody i wsplnoty polityczne postrzegamy na podobiestwo
rodziny, o ktrej codzienne sprawy musi dba olbrzymia, oglnonarodowa administracja gospodarcza. Myl naukowa odpowiadajca tej przemianie to ju nie nauka
polityczna, lecz <ekonomia narodowa> (...) co w rodzaju <kolektywnego prowadzenia gospodarstwa>51. W kontekcie filozofii staroytnej Grecji, poddani koniecznoci
zabiegania o swj dobrostan ekonomiczny wszyscy jestemy niewolnikami za cen
dobrobytu, a co gorsza, nie zdajemy sobie z tego sprawy. Nawet gdy czujemy si

M. Horkheimer, T.W. Adorno, Dialektyka owiecenia, wyd. cyt., s. 139.

H. Arendt, Kondycja ludzka, wyd. cyt., s. 35.
48
M. Mazurek, Zarzdzanie bezpieczestwem jako dysfunkcja systemu wadzy, wyd. cyt., s. 23.
49
Tame, s. 22.
50
Tukidydes, Wojna Peloponeska, prze. K. Kumaniecki, Czytelnik, Warszawa 1953, s. 108.
51
H. Arendt, Kondycja ludzka, wyd. cyt., s. 34.
46
47

21

Eryda 1 (1), 2015

z tym dobrze, niewiele to zmienia, gdy dla kadego obywatela polis oczywiste byo,
e niewolnictwo jest cakowicie niezalene od subiektywnego dobrego samopoczucia
niewolnika. Tak wic czowiek wolny bdc biedakiem wola niepewno zmieniajcego si z dnia na dzie rynku pracy ni regularne, stae zajcie, jako e ograniczao
ono jego wolno robienia co dzie tego, co mu si podoba (...) i nawet przykr, mozoln prac przedkadano nad lekkie ycie wielu niewolnikw 52.
Idea liberalno-demokratycznego postpu, wbrew przepowiedniom jej apologetw, staa si podoem ideowym spoeczestw masowych. Wolno nie zostaa
wykorzystana do czynnego udziau w yciu publicznym, wpywania na bieg spraw
staa si wolnoci od polityki, od podejmowania decyzji. Im demokracja jest bardziej
rozwinita, tym bardziej obraca si przeciw polityce i tym bardziej dy do zaspakajania niekoczcych si potrzeb nienasyconych konsumentw. Kierowanie nowoczesnym demokratycznym pastwem opartym na polityce stao si niemoliwe, sprowadza si jedynie do zarzdzania zasobami ludzkimi, kierowania nie spoeczestwem,
a konsumentami, ich bezpieczestwem, zdrowiem, wyksztaceniem, satysfakcj
z egzystencji, rodzin, a wic podnoci populacji tzn. staa si biopolityk 53. Co
gorsza, z tak obranej drogi nie ma ju ucieczki, bo to, co si nie dostosowuje, poraone zostaje ekonomiczn bezsilnoci, znajdujc przeduenie w duchowej bezsilnoci chodzcego wasnymi drogami oryginaa 54. Jednak to nie jedyny moliwy
skutek ujemny anatomopolitycznej 55 wadzy nad ciaem. Std rwnie niedaleka droga
do gorliwego uciekania do wiata metafizyki, tym radykalniejszego, im bardziej jest
on uprzedmiotowiany.
Napisana w duchu perfekcjonizmu Platoskiego mowa pogrzebowa Peryklesa podkrela tylko groteskowo i degeneracj dzisiejszej kondycji czowieka, niemonoci i nieumiejtnoci wolnego dziaania. Fragment: kochamy bowiem pikno,
ale z prostot kochamy wiedz, ale bez zniewieciaoci, bogactwem si nie chwalimy, lecz uywamy go w potrzebie; przyznanie si do ubstwa nie przynosi nikomu
ujmy, jednake jest ujm, jeli kto nie stara si z niego wydoby56 brzmi nostalgicznie, gdy przywoamy na myl znamiona dzisiejszego bezmiernego konsumpcjonizmu.
Jak oponowa, jak protestowa przeciw niekoczcej si eksploatacji ziemi, skoro
ycie publiczne w dzisiejszym spoeczestwie nie dopuszcza do pojawienia si wy52

H. Arendt, Kondycja ludzka, wyd. cyt, s. 37.

Zob. M. Foucault, Trzeba broni spoeczestwa. Wykady w Collge de France, 1976, prze. M. Kowalska, Wydawnictwo KR, Warszawa 1998.
54
M. Horkheimer, T.W. Adorno, Dialektyka owiecenia, wyd. cyt., s. 151-152.
55
Pojcie zapoyczone od Michela Foucaulta (Zob. M. Foucault, Trzeba broni spoeczestwa. Wykady w
Collge de France, 1976, prze. M. Kowalska, Wydawnictwo KR, Warszawa 1998).
56
Tukidydes, Wojna Peloponeska, wyd. cyt. s. 107.
53

22

Eryda 1 (1), 2015

ranych oskare, w ktrych nie daoby si dosucha tonw zapowiadajcych, e

oskaryciel gotw jest si pojedna57.
Bez wtpienia zanik zdolnoci komunikacyjnych, idcy w parze z upadkiem
sfery publicznej, prowadzi w nieunikniony sposb do radykalizacji i fundamentalizacji postaw. Na domiar zego brak sfery publicznej sprawia, i postawy te nie znajduj
dla siebie konstruktywnego wyrazu. Ju Mill zauwaa, e nawet suszna opinia, broniona przed krytyk, staje si zabobonem, tj. prawd wyznawan jak religijny dogmat,
i zamiast prowadzi do rzeczywistego rozwoju spoecznego, staje si rdem przeladowa, konfliktw, a nawet gwatu spoecznego 58. Znaczy to, e brak moliwoci
dyskusji w wolnej sferze publicznej prowadzi do powstawania fundamentalizmu
i nacjonalizmu, co wyranie wida nie tylko w obecnych spoeczestwach, ale rwnie w wydarzeniach minionych, jak chociaby Rewolucja Francuska czy powstanie
III Rzeszy. Zdaniem Milla ludzka zdolno, postrzegania, sdzenia, rozrniania
i odczuwania, dziaalno umysowa, a nawet skonnoci moralne doskonal si tylko
przy dokonywaniu wyboru 59. Natomiast w sytuacji gdy czowiek pozwala innym
uoy plan swojego ycia, potrzebna jest mu tylko mapia zdolno naladowania 60.
Sowa te brzmi nie tylko niepokojco, ale i napawaj obaw o dalsze losy krajw,
w ktrych nie wida nadziei na wyklarowanie si choby namiastki archetypicznej
sfery publicznej.
The disappearing of the public sphere as a couse of fundamentalization of a society
This artical maintains the view of change of social sphere and contains further thesis on the lack of this sphere. This view may be derived from the critics of
Hannah Arendt, Peter Sloterdijk, Jos Ortega y Gasset, Max Horkheimer, Theodor
Adorno. The aim of the article is to show historic changes of political order, which in
certain degrees has changed the way of formating the domain of public affair. I propose that poorly developed uncommunicatve public sphere is directly influencing the
creation of a perfect habitat for progressive fundamental attitude, focused on forcing
the view based on irrational propositions with lack of concern for justice and the right
to freedom for all the people.

Tame, s. 150.
Zob. J.S. Mill, O wolnoci, prze. A, Kurlandzka, WN PWN, Warszawa 2005.
59
Tame, s. 158.
60
Tame, s. 159.
57
58

23

Eryda 1 (1), 2015

Andrzej Girdwoy

Zamachy terrorystyczne z 11 wrzenia 2001 roku.

Dwa ujcia filozoficzne
Zamachom terrorystycznym z 11 wrzenia 2001 roku bez wtpienia przypisa mona rang jednego z najistotniejszych wydarze polityki wiatowej w XXI
wieku. Z perspektywy kilkunastu lat, jakie dziel nas obecnie od upadku dwch wie
wiatowego Centrum Handlu, wida wyranie, jak duy wpyw wydarzenie to i jego
nastpstwa przede wszystkim wojny w Afganistanie i Iraku wywary na paradygmaty mylenia politycznego w szeroko rozumianym wiecie zachodnim. Zamachy
stay si przedmiotem licznych interpretacji. Dziel si one na trzy zasadnicze grupy.
Przewaajca ich cz, cho dokonywana niejednokrotnie przez wybitnych mylicieli
jak Umberto Eco czy Noam Chomsky, powstaa na uytek codziennej prasy i rzdzi
si reguami panujcymi na rynku mediw. S one krtkie i skadaj si z kilku oglnych twierdze ilustrowanych efektownymi metaforami. Trudno w zwizku z tym
poddawa je pogbionej analizie. Kolejn grup interpretacji daje si zakwalifikowa
zbiorczo jako pogbione prby uzasadnienia prowadzonej przez Stany Zjednoczone
wojny z terroryzmem. Liczne teksty tego rodzaju znajduj si w antologii 11 wrzenia: przyczyny i konsekwencje w opiniach intelektualistw 1. Na tym tle wyrniaj
si interpretacje filozoficzne w penym znaczeniu tego sowa.
Kilkoro wspczesnych mylicieli powicio zamachom ksiki bd obszerne artykuy. W Precarious Lives2 Judith Butler interpretuje zamachy w wietle
swojej koncepcji ram ycia. W Filozofii w czasach terroru3 Giovanna Borradori
przeprowadza obszerne wywiady na temat zamachw z Jrgenem Habermasem
i Jacquesem Derrid. Slavoj iek porusza problematyk zamachw w Przemoc.
Sze spojrze z ukosa4, natomiast dla Johna Graya staj si one punktem wyjcia
rozwaa nad nowoczesnoci w pracy Al-Kaida i korzenie nowoczesnoci5. Na gruncie filozofii polskiej oryginaln interpretacj zamachw jako apokaliptycznej epifanii
P. Scraton (red.), 11 wrzenia: przyczyny i konsekwencje w opiniach intelektualistw, Dialog, Warszawa
2003.
2
J. Butler, Precarious Life: The Powers of Mourning and Violence, Verso, London & New York, 2004.
3
G. Borradori, Filozofia w czasach terroru, prze. A. Karalus, M. Kilanowski, B. Orlewski, Wydawnictwa
Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008.
4
S. iek, Przemoc. Sze spojrze z ukosa, prze. Antoni Grny, Wydawnictwo Literackie Muza, Warszawa 2010.
5
J. Gray, Al-Kaida i korzenie nowoczesnoci, prze. W. Madej, Aletheia, Warszawa 2006.
1

24

Eryda 1 (1), 2015

ontologicznego za przedstawia w tekcie O piekle, ktre spada na nas z nieba6 Cezary Wodziski.
Przedmiotem mojego artykuu s dwie filozoficzne interpretacje zamachw
terrorystycznych z 11 wrzenia 2001 roku, dokonane przez Habermasa i Graya. Na
pocztek przedstawi interpretacj Habermasa, wskazujc jej zakorzenienie w szerszym kontekcie myli autora Teorii dziaania komunikacyjnego. Jak poka, interpretacja ta wspiera si na specyficznie rozumianym przez Habermasa pojciu nowoczesnoci. Postaram si przy tym wykaza, e zaproponowane przez Habermasa rozumienie nowoczesnoci jest niejasne a oparta na nim koncepcja polityki ma charakter
utopijny. Skutkiem tego, naruszone zostaj fundamenty interpretacji zamachw, jakiej
dokonuje Habermas. Krytyka dokonanej przez Habermasa interpretacji zamachw
z 11 wrzenia doprowadzi mnie do interpretacji Graya, ktry w zburzeniu World Trade Center dostrzega destrukcj nowoczesnego mitu o uniwersalnych podstawach politycznego i ekonomicznego liberalizmu. Mitu, spod ktrego wadzy nie jest w stanie
uwolni si take Habermas.
Filozofia Habermasa od lat osiemdziesitych koncentruje si wok idei nowoczesnego spoeczestwa demokratycznego, wiadomej, politycznej zbiorowoci
dojrzaych i autonomicznych podmiotw. Silnie czerpic z Kantowskiej wizji owiecenia, Habermas dy w swoich dzieach do rekonstrukcji warunkw, w ktrych cel
filozofii wyzwolenie czowieka z zawinionej przez niego niedojrzaoci mgby
realizowa si w najpeniejszym stopniu. Narzdziem emancypacji jest zdaniem Habermasa jzyk. Komunikowanie si z innymi ludmi pozwala nam wzrasta w naszej
samowiadomoci. Rzeczone wyjcie czowieka z niedojrzaoci dokonuje si wanie
na paszczynie komunikacyjnej. Istot tak rozumianej emancypacji jest indywidualne
dojrzewanie przez obywatela do uywania wasnego rozumu, bdce rodkiem i warunkiem emancypacji spoecznej partycypowania, na zasadzie rwnoci i w sposb
nieskrpowany, we wsplnocie ustrukturyzowanej politycznie jako demokracja konstytucyjna7. Zadaniem, jakie w tej perspektywie stawia swojej filozofii Habermas,
jest zaproponowanie takich warunkw komunikacji, ktre mogyby uczyni j jak
najbardziej efektywn8. Odpowiednio prowadzona komunikacja jest racjonaln praktyk pozwalajc na uformowanie si racjonalnego konsensu midzy rozmwcami.
Konsens ten moe by zawierany w wielu sytuacjach codziennego ycia. Jedn z nich
jest polityka.

C. Wodziski, O piekle, ktre spada na nas z nieba, Przegld polityczny, nr 57-58 (2002).
G. Borradori, Filozofia w czasach terroru, wyd. cyt., s. 73.
8
Tame, s. 73.
6
7

25

Eryda 1 (1), 2015

Jedn z najpowaniejszych konsekwencji teorii komunikacji Habermasa jest

proponowana przez filozofa specyficzna definicja polityki jako wymiany komunikacyjnej. Zdaniem Habermasa, polityka jest przede wszystkim debat, wymian myli
prowadzon przez racjonalne podmioty przedstawiajce konkurencyjne wizje dobra
wsplnego. Celem tej debaty jest zawsze osignicie racjonalnej ugody. Warunkiem
sine qua non takiej ugody jest niezakcona komunikacja. Polityka, w ktrej obecne s
kamstwa, manipulacje czy siowe naciski jest niczym innym, jak z komunikacj.
Zdaniem Habermasa, liczne nieporozumienia w sferze polityki wynikaj z bdnego
zakwalifikowania tego, co niepolityczne jako politycznego 9. Przykadem takiego zabiegu moe by wprowadzanie do polityki kategorii, ktrych nie da si dyskursywnie
uzasadni np. twierdze wywodzonych z objawienia religijnego. Kategorie takie
maj, jego zdaniem, niepolityczny charakter i nie mog w aden sposb przybliy do
postulowanego stanu racjonalnej ugody.
W wietle Habermasowskiego rozumienia polityki jako wymiany komunikacyjnej, terroryzm zakwalifikowa mona jako dziaanie o charakterze politycznym
tylko o tyle, o ile przedstawia on jakie realistyczne politycznie cele. W oparciu
o takie kryterium, filozof dokonuje podziau terroryzmu na trzy kategorie dziaa. Po
pierwsze, za terroryzm mona uzna chaotyczne walki partyzanckie na przykad
terroryzm palestyski; po drugie regularn, paramilitarn partyzantk, tak jak ruchy
narodowowyzwolecze, zazwyczaj uprawomocniane z moc wsteczn przez uformowanie si pastwa. Trzeci form terroryzmu jest, zdaniem filozofa, terroryzm
globalny taki wanie charakter miay zamachy na World Trade Center. Terroryzm
globalny wysuwa bardzo niewiele realistycznych politycznie da jego program
jest w przewaajcej mierze negatywny i gosi potrzeb destrukcji istniejcego porzdku wiatowego. Poniewa polityczno terroryzmu zaley od kryterium celw,
terroryzm jest de facto okrelany przez spojrzenie wstecz10. W obecnym momencie
historycznym zamachom z 11 wrzenia nie mona przypisa takiego celu, naley
zatem uzna je za regularn dziaalno kryminaln, czyli po prostu bezprawn przemoc11. By zrekonstruowa diagnoz Habermasa, naley pochyli si nad tym,
jak rozumie on przemoc.

Tame, s. 81.
Tame, s. 62-63.
Fakt, i Habermas zarazem przyznaje, e terroryzm jest wyrazem pewnych tendencji i e mona przypisa mu znaczenie, a rwnoczenie kwalifikuje go jako bezcelow, regularn dziaalno kryminaln
moe rodzi pewne niezrozumienie. W istocie Habermas przyznaje, e terroryzm globalny wysuwa program
program destrukcji porzdku wiatowego jednake program ten nie mieci si w kategoriach, w jakich
filozof postrzega polityk i w tym sensie nie zakada adnych racjonalnych celw. Filozof nie twierdzi
jednak, e terroryci dokonali zamachw bezcelowo, nie pozbawia ich np. motywacji psychologicznych.
9

10
11

26

Eryda 1 (1), 2015

Przemoc jest dla Habermasa patologi komunikacyjn i, jako taka, jest niemal
wszechobecna. Pojawia si na poziomie indywidualnych relacji midzyludzkich,
w spoeczestwie i w polityce. Wzgldny spokj, jaki udaje si przy tym zachowa,
wynika w teorii Habermasa z faktu moliwoci komunikacji midzy ludmi. Tak jak
poprzez akt mowy zgadzamy si implicite na zestaw regu gramatycznych, tak bdc
czonkami spoeczestwa zgadzamy si na reguy kultury, w ktrej funkcjonujemy.
cz nas zasady, wsplne korzenie kulturowe umoliwiajce nam przyjmowanie
nawzajem swoich perspektyw. Niekiedy jest to niemoliwe: wwczas mwicy i suchajcy staj si sobie nawzajem obcy i obojtni. Taka obco rodzi wzajemny brak
zaufania, w wyniku braku zaufania komunikacja zaamuje si. W zachodnich demokracjach liberalnych wyksztacono sposoby radzenia sobie z takimi zaamaniami: na
poziomie indywidualnym rol t peni psychoterapeuci i duchowni, na poziomie
spoecznym sdy, w polityce instytucje prawa konstytucyjnego12. Istnienie tych
buforw bezpieczestwa rozadowujcych zakcenia komunikacyjne powoduje, e
w spoeczestwach zachodnich gwatowne erupcje przemocy s anomaliami. Instytucje demokracji liberalnej s w wikszoci przypadkw zdolne do wyeliminowania
przemocy.
Co jednak dzieje si wwczas, gdy znajdziemy si w przestrzeni, w ktrej takie
bufory bezpieczestwa nie istniej? Odpowiedzi na to pytanie jest Habermasa
diagnoza terroryzmu globalnego. Jest on, jak to zostao powiedziane, przemoc.
Przemoc ta nie ma ani staych orodkw, ani te jasno okrelonych celw (cele takie
nie s nam w kadym razie znane), przestrzeni dziaania jest tu arena midzynarodowa. Zgodnie z klasycznym prawem midzynarodowym, nie istnieje adna instancja
znajdujca si w hierarchii podmiotw ponad niezalenymi pastwami, a wic nie
moe by tu mowy o istnieniu wsplnej dla caego wiata przestrzeni rozwizywania
konfliktw. Terroryzm jest dla Habermasa zakcon komunikacj na arenie midzynarodowej, ktra z braku odpowiednich instancji nie moga zosta rozadowana tak,
jak ma to miejsce w spoeczestwach liberalnych. rdem tej przemocy jest przede
wszystkim polityka Stanw Zjednoczonych na Bliskim Wschodzie. Dziaania szeroko
rozumianego Zachodu na Bliskim Wschodzie postrzegane s jako imperializm zmierzajcy do ekspansji finansowej, dokonywany pod pozorami demokratyzacji wiata
arabskiego i promocji praw czowieka. Tymczasem zazwyczaj jednym towarem
kulturowym, jaki realnie eksportowany jest do tego wiata, jest konsumeryzm. Globalizacja to w tej optyce amerykanizacja, a amerykanizacja to macdonaldyzacja. Dziaania Zachodu na Bliskim Wschodzie skutkuj zatem licznymi zakceniami komuni12

Tame, s. 93.

27

Eryda 1 (1), 2015

kacji, ktre wobec nieistnienia instytucji zdolnych do ich rozadowania przeradzaj si we wrogo i przemoc czyli w terroryzm13.
Czym jest fundamentalizm i skd si bierze? Aby odpowiedzie na to pytanie,
konieczny jest powrt do przedstawionego na pocztku pojcia owiecenia. Owiecenie to emancypacja podmiotu poprzez komunikacj. Debata podporzdkowana reguom racjonalnoci komunikacyjnej wymaga, aby poszczeglne przekonania rozmwcw przyjmowane byy kolektywnie tylko o tyle, o ile daj si dyskursywnie uzasadni. Wie si to z jednej strony z postulatem racjonalizacji ycia spoecznego i instytucji politycznych, z drugiej jednak wymaga wyeliminowania ze sfery politycznej
twierdze, ktrych w dyskursie uargumentowa nie mona. T specyficzn postaw
mylow Habermas wyjania, odwoujc si do wywodzcego si z lingwistyki pojcia dyskursu. Dyskurs definiuje si jako badanie jzyka w odniesieniu do przestrzenno-czasowego pooenia osoby mwicej, kadce nacisk na spoeczne i polityczne
czynniki okrelajce form dyskursu, na ukryte zaoenia, zgodnie z ktrymi adresat
wypowiedzi jest osob nalec do pewnej konkretnej klasy, rasy lub pci 14. Wywodzc si z spucizny mylowej Owiecenia skonno do racjonalnego samokwestionowania Habermas okrela mianem dyskursu nowoczesnoci. Fundamentalizmem
okrela reakcj na ten wanie dyskurs. Odnonie do fundamentalizmu islamskiego,
stwierdza, e nowoczesno stawia religi w trudnej pozycji. Domaga si od niej
uznania prymatu pastwa wieckiego, zaakceptowania istniejcego w spoeczestwie
pluralizmu religijnego i niekwestionowania osigni nauki. Fundamentalizm jest,
zdaniem Habermasa, odrzuceniem takiego wyzwania, powrotem do przednowoczesnych sposobw uzasadniania przekona w reakcji na powszechn konieczno ich
umiejscowienia w dyskursie. W tym te sensie fundamentalizm nie jest zwizany
z konkretnym tekstem religijnym czy dogmatem, ale jest rodzajem schematu reakcji
na nowoczesno. W tym te sensie jest zjawiskiem czysto nowoczesnym 15.
Zarwno terroryzm, jak i fundamentalizm dwa kluczowe dla wyjanienia
zamachw z 11 wrzenia pojcia Habermas definiuje zatem w odniesieniu do spucizny liberalizmu politycznego wyrosego z ideaw europejskiego Owiecenia. Spucizna ta ma dla filozofa uniwersalny charakter. Wspiera si bowiem na przyrodzonej
gatunkowi ludzkiemu zdolnoci do komunikowania si. Zaoenie to, kluczowe
z punktu widzenia teorii Habermasa, budzi jednak pewne wtpliwoci.

Tame, s. 65.
S. Blackburn, Oksfordzki sownik filozoficzny, prze. C. Cieliski, P. Dziliski, M. Szczubiaka, J. Woleski, Ksika i Wiedza, Warszawa 1997, s. 96.
15
G. Borradori, Filozofia w czasach terroru, wyd. cyt., s. 60-61.
13
14

28

Eryda 1 (1), 2015

Przekonujc krytyk Habermasa teorii dziaania komunikacyjnego a wic

porednio take i koncepcji polityki jako wymiany komunikacyjnej przedstawia
w wykadzie Racjonalno uwolniona od hipoteki metafizycznej Jerzy Kmita16. Jak
zauwaa, teoria dziaania komunikacyjnego posuguje si bliej niedookrelonym
pojciem intersubiektywnoci. Skd bierze si przekonanie Habermasa o moliwoci
doskonaego porozumienia midzyludzkiego? Jego zdaniem, wynika ono z przesanek empirycznych, z samej struktury naszej mowy. Przewiadczenie to, jak wykazuje Kmita, nie wytrzymuje konfrontacji z argumentami filozofii jzyka
Willarda V. O. Quinea. Teza Habermasa o moliwoci porozumienia co do czego
zostaje skonfrontowana z Quinea ide nieuchwytnoci odniesienia przedmiotowego.
Zapoznanie si z Quineowsk koncepcj niezdeterminowania empirycznego odniesie przedmiotowych () powanie nadwtla osignicie nawet ekstensjonalnie ()
pojtej intersubiektywnoci17. Nie wnikajc w zagadnienia filozofii jzyka, naley
zauway, e pojcie konsensu zawieranego w debacie autonomicznych podmiotw
wydaje si najsabiej ugruntowanym pojciem teorii Habermasa. Pojcie to odgrywa
tymczasem kluczow rol z punktu widzenia Habermasowskiej wizji polityki. To
wanie na moliwoci doskonaego porozumienia midzy podmiotami filozof opiera
swoje twierdzenie o powszechnym charakterze dyskursywnie uprawomocnionych
wartoci. Moliwo intersubiektywnego porozumienia ma w tej perspektywie due
znaczenie polityczne.
Terroryzm i fundamentalizm pojawiaj si w horyzoncie myli Habermasa jako
patologie wywoane ograniczonym zasigiem propagowanego przez niego dyskursu
nowoczesnoci. W konsekwencji przyjmowanych przez filozofa zaoe mona
uzna, e istnienie opartych na midzynarodowym adzie, skutecznych instytucji rozwizywania sporw doprowadzioby do zniwelowania konfliktw midzy podmiotami
prawa midzynarodowego. Zdolno wyznawcw religii do zrzeczenia
si niepodwaalnego, bo wywodzonego z objawienia, charakteru goszonych przez
nich prawd, umoliwiaby pokojow koegzystencj obywateli nowoczesnego spoeczestwa demokratycznego. Wizja ta, realizowana w Habermasowskim projekcie
patriotyzmu konstytucyjnego, niewtpliwie zasugujca na moraln aprobat, budzi
jednak powane wtpliwoci. Jeeli bowiem zamachom z 11 wrzenia mona przypisa jakie znaczenie, to wskazuje ono tendencj inn ni ta, ktr sugeruje Habermas.
J. Kmita, Racjonalno uwolniona od hipoteki metafizycznej, Bydgoszcz 2001, Por. W. V. O. Quine,
Sowo i przedmiot, rodz. II. Przekad i znaczenie, prze. C. Cieliski, Bydgoskie Towarzystwo Naukowe,
Warszawa 1999, s. 39-96.
17
Tame, s. 33-34.
16

29

Eryda 1 (1), 2015

Jak zauwaa iek, przed wrzeniem 2001 roku Stany Zjednoczone yy we

nie szczeglnego rodzaju18. Stan ten wynika ze specyficznych okolicznoci geopolitycznych drugiej poowy dwudziestego wieku. Nigdy wczeniej wiat nie zosta podzielony na dwie, niemal symetryczne poowy, rnice si midzy sob pod wszelkimi wzgldami: politycznymi, ekonomicznymi i ideologicznymi. Jednoznaczne zwycistwo jednego z tych blokw na przeomie lat 80. i 90. i naga, raptowna kapitalizacja i demokratyzacja niemal caego wiata, stworzyy intelektualn atmosfer, ktrej
symbolem sta si proklamowany przez Francisa Fukuyam koniec historii.
W wiecie lat 90. pytanie towarzyszce filozofii od jej pocztku pytanie o najlepszy
ustrj polityczny wydawao si by bezprzedmiotowe. Polityka staa si sztuk zarzdzania instrumentami finansowymi a wojny uznano za odchodzcy w przeszo
relikt, poniewa stay si nieopacalne. Globalnym policjantem, monopolist w dziedzinie politycznego i militarnego imperium, stay si Stany Zjednoczone. Ewentualny
atak na nie jawi si jako co nierealnego, bo cakiem nieracjonalnego. Pod ich nadzorem i opiek dokonywaa si demokratyzacja i kapitalizacja kolejnych krajw Ameryki Poudniowej, Europy Wschodniej, Bliskiego Wschodu.
Tej mniej lub bardziej pokojowej ekspansji towarzyszyo przekonanie, e
wprowadzany w czsto cakowicie nieprzystosowanych do tego warunkach ustrj
liberalnej demokracji, jest jedynym susznym, uniwersalnym ustrojem politycznym.
Jak stwierdza Gray, przekonanie to byo mitem, a destrukcja tego mitu dokonaa si na
oczach niemal caego wiata 11 wrzenia 2001 roku 19. Mit ten stwierdza wprost, e
nowoczesno ma charakter uniwersalny, e jest aplikowalna pod kad szerokoci geograficzn i w kadych warunkach socjoekonomicznych i e, jak pisze Gray,
ludzie nowoczeni wyznaj nasze wartoci, czyli wartoci Owiecenia20. Jeeli
w odniesieniu do zamachw na World Trade Center mona w ogle mwi o jakim
sensie, to ich sensem byo wanie przebudzenie Ameryki ze snu. Gray pisze: Spoeczestwa zachodnie rzdz si mitem, e kiedy reszta wiata przyswoi nauk i stanie
si nowoczesna, z koniecznoci stanie si te wiecka, owiecona i pokojowa, jak
wbrew wszelkim dowodom same si postrzegaj. Wraz z atakiem na World Trade
Center Al-Kaida zniszczya ten mit. A jednak nadal jest on wyznawany 21.
W Dwch twarzach liberalizmu22 Gray stwierdza, e wspczesny liberalizm,
za ktrego ordownika uznaj Habermasa, zawiera w sobie dwie, sprzeczne ze sob
Zob. S. iek, Witajcie na pustyni rzeczywistoci, prze. B. Maciejewska,
http://magazynsztuki.eu/old/archiwum/lewa/polityka_8.htm; dostp: 11.6.2015 r.
19
J. Gray, Al-Kaida i korzenie nowoczesnoci, wyd. cyt., s. 7.
20
Tame, s. 8.
21
Tame, s. 177.
22
J. Gray, Dwie twarze liberalizmu, prze. P. Rymarczyk, Aletheia, Warszawa 2001.
18

30

Eryda 1 (1), 2015

tendencje. Z jednej strony wyrnia tradycj wywodzc si od Johna Lockea i Kanta, stwierdzajc, e ideay liberalne z zasad tolerancji na czele stanowi rodek wiodcy do stworzenia uniwersalnej cywilizacji. Z drugiej, tradycj wywodzc si od
Thomasa Hobbesa i Davida Humea, ktra liberalizm traktuje przede wszystkim jako
metod osigania pokoju. Obie te tradycje powstaj w reakcji na stan wspistnienia
w spoeczestwie konkurencyjnych wizji dobrego sposobu ycia. Pierwsza z nich
zakada racjonaln komunikacj mogc doprowadzi do konsensu co do prymatu
okrelonego sposobu ycia. Druga koncentruje si na eliminacji konfliktw spoecznych, co w konsekwencji umoliwi pluralizm, w ktrym poszczeglne wizje koegzystuj ze sob.
Koncepcja fundamentalizmu jako niezdolnoci do zaakceptowania sytuacji
religii w nowoczesnym spoeczestwie demokratycznym zakada, e istniej pewne
wartoci nadrzdne pewien sposb ycia, jakiemu w obrbie spoeczestwa demokratycznego naley nada prymat. Wbrew temu, co deklaruje Habermas 23, koncepcja
ta nie jest wolna od paternalizmu. Wizja patriotyzmu konstytucyjnego przyznaje
jednostce wolno sumienia, jednake wymaga od niej akceptacji ram, w jakich wolno ta bdzie wykonywana. Tym samym zakada jednak, e istnieje jeden sposb
ycia najlepszy dla gatunku ludzkiego, a tym sposobem jest liberalna demokracja.
Habermas maskuje to normatywne stwierdzenie, wspierajc je na mechanizmach
jzyka. Takie oparcie nie niweluje jednak, a wrcz przeciwnie wzmacnia uniwersalistyczne pretensje jego projektu. Wizja polityki jako wymiany komunikacyjnej zakada
moliwo konsensu: pogodzenia ze sob sprzecznych roszcze wysuwanych i racjonalnie uargumentowanych przez autonomiczne podmioty. Bycie autonomicznym
podmiotem nie zakada jednak, jak zauwaa Gray, bycia bezczasow kwintesencj czowieczestwa24. Ludzkie roszczenia, podobnie jak ludzkie potrzeby, czsto nie
tylko nie daj si ze sob pogodzi, ale wrcz s ze sob sprzeczne. W ramach poszczeglnych sposobw ycia mog istnie lepsze lub gorsze rozwizania konfliktw
wartoci, ale nie ma rozwizania, ktre w peni zaspokajaoby kade prawomocne
roszczenie. () Mdra polityka moe agodzi konflikty. Nie moe mie jednak nadziei, i je przezwyciy25.
Szczeglnie istotny w kontekcie rozwaa Graya zarzut stawia pod adresem
Habermasa Hans Michael Baumgartner. Jego zdaniem, zredukowanie przez Habermasa fenomenu rozumnoci do czystej procedury rwna si ze zlekcewaeniem substancjalnej zawartoci rozumu, stanowicej o tosamoci czowieka jako animus
23

G. Borradori, Filozofia w czasach terroru, wyd. cyt., s. 70.

J. Gray, Dwie twarze liberalizmu, wyd. cyt., s. 197.
25
Tame, s. 19.
24

31

Eryda 1 (1), 2015

rationale. Rozum objawiajcy si w dyskursie nie jest () rozumem powstaym

w dyskursie26. Model racjonalnoci komunikacyjnej zakada pewien utopijny obraz
stosunkw spoecznych, w ktrym przekonania zredukowane s do funkcji racjonalnie
uzasadnianych sdw. Stan taki, jeeli w ogle moliwy do zrealizowania, z pewnoci nie ma charakteru powszechnego. Jeeli za jest moliwy do zrealizowania, to
przestrzeni, w ktrej si realizuje, jest demokracja liberalna. Zdolno do samokwestionowania, do relatywizowania wasnych przekona z uwagi na przekonania drugiej
strony dyskusji jest ju pewnego rodzaju wartoci, ktr musimy w nowoczesnym
spoeczestwie zaakceptowa.
W twrczoci Leszka Koakowskiego pojawia si myl, e tendencja do kwestionowania wasnych przekona jest cech specyficznie europejsk, nieznan innym
kulturom27. Skoro tak, to domaganie si od innych kultur uznania relatywnego charakteru wyznawanych przez nie wartoci i zaakceptowanie regu liberalnej demokracji
ma charakter w pewnym stopniu opresyjny. Przypisywanie Habermasowi takiej intencji byoby sprzeczne z jego pogldami. Trudno jednak zaprzeczy, e ulega on dziaaniu zdiagnozowanego przez Graya mitu. Postrzeganie terroryzmu i fundamentalizmu
islamskiego w perspektywie spucizny ideowej europejskiego Owiecenia jest rodzajem projektu politycznego zakadajcego specyficzn ambiwalencj ekspansji bez
ekspansji, uznania innych kultur pod warunkiem zaakceptowania przez nie faktycznie
podlegej pozycji. W tym sensie jest projektem skazanym na porak.
Odrzucenie proponowanego przez Habermasa rozumienia zamachw terrorystycznych w odniesieniu do wartoci wyznawanych w demokracji liberalnej nie oznacza naturalnie ustpstwa ze strony tych wartoci w kierunku terrorystw. Odrzucenie
to wymaga po prostu odejcia od koncepcji polityki jako wymiany komunikacyjnej
i przyznania, e poza granicami rozumianej jako wsplnota wartoci Europy polityka
toczy si wci w taki sam sposb, w jaki toczya si przez wieki. Rzdz ni nie
procedury konstytucyjne i ideologie, lecz siy bardziej zakorzenione i pierwotne,
a uywajc okrelenia Habermasa przedpolityczne. Istniej ideologie i wyznania,
ktre nigdy nie bd w stanie przyzna relatywnego charakteru goszonych przez
siebie wartoci. Zrodzony w Europie liberalizm polityczny, w swojej unikalnej by
moe zdolnoci do samokwestionowania, musi ten fakt zaakceptowa. Musi tym samym uzna dyskursywny i relatywny charakter wartoci go konstytuujcych. W przeciwnym razie, goszc uniwersalistyczne aspiracje, bdzie zmierza ku utopii i podzieli los mitw, przeciwko ktrym niegdy powsta.
H. M. Baumgartner, Rozum skoczony. Ku rozumieniu filozofii przez siebie sam, prze. A. M. Kaniowski, Oficyna Naukowa, Warszawa 1996, s. 218.
27
Zob. L. Koakowski, Czy diabe moe by zbawiony i 27 innych kaza, Znak, Krakw 2012, s. 13-33.
26

32

Eryda 1 (1), 2015

Two philosophical interpretations of 9/11 terrorist attacks

The text presents two philosophical interpretations of 9/11 terrorist attacks. The
first one, presented by Juergen Habermas in an interview with Giovanna Borradori,
seeks explanation of the attacks in the communicational interferences between western
and Islamic cultures. The, second presented by John Gray in a book Al Qaeda and
What It Means To Be Modern, suggests that the one sense of 9/11 attacks was in fact
the destruction of utopian model of modernity. The author shows that the basic paradigms of Habermass political philosophy can be described as utopian in Grays terms.
As a result the two interpretations are originally contrary to each other, as they present
two completely different visions of political liberalism.

33

Eryda 1 (1), 2015

Julian Jeliski

Fundamentalizm wobec wspczesnoci.

Filozoficzny namys nad problematyk
W XXI wieku fundamentalizm zaczyna stanowi powane zagroenie, zarwno dla demokracji Zachodu jak i autorytarnych reimw na caym wiecie. Ponadto do fenomenu tego odwouj si politycy, publicyci i eksperci telewizyjni, czynic
go jednoczenie nad wyraz popularnym jak i znajomym opinii publicznej. Czsto
te spotka si mona z uznawaniem go za fenomen nowy, wci nieopisany przez
badaczy i trudny zarwno do zdiagnozowania jak i zrozumienia.
Czy jednak jest tak w istocie? Wiele wskazuje na to, e nie, cho uznawanie fundamentalizmu za wielowiekow ide take jest nieuprawnione. Celem niniejszego artykuu jest przedstawienie filozoficznej analizy problematyki fundamentalizmu, koncentrujcej si na teoretycznym aspekcie, nie za na analizie istniejcych
ruchw, ktre nazywane bywaj fundamentalistycznymi. Istotny bdzie sposb
rozumienia i definiowania omawianego problemu oraz ukazanie wnioskw pyncych
z tych rozrnie, korzystajcy z perspektywy filozoficzno-politycznej i rozwaa
filozofw takich jak Cornel West, John Gray, Michael Walzer czy Slavoj iek. O
interpretacyjna problematyki fundamentalizmu pozwoli na ukazanie nie tylko rnic
w rozumieniu i wcielaniu w ycie ideologii fundamentalistycznych, ale take wskazanie na niecigoci i problemy wynikajce z charakteru owych ideologii oraz podkrelenie roli utopii w dookrelaniu fundamentalizmu. W ramach artykuu wskazane
zostan esencjalne cechy fundamentalisty, w tym element wiary (niekoniecznie zwizany z yciem pozagrobowym czy istotami nadprzyrodzonymi) oraz caociowo
wyznawanego systemu (mona by zaryzykowa nawet okrelenie absolutno).
Postawione zostanie take pytanie o dwie skrajne postawy wywodzce si z fundamentalizmu: ekstremalny izolacjonizm oraz radykalny prozelityzm (take prozelityzm
ideologiczny) oraz o przyczyny takiego podziau postaw. Pierwszym krokiem w namyle nad problematyk fundamentalizmu jest zwrcenie si ku definicjom pojcia,
co pomoe w udzieleniu odpowiedzi na pytanie o natur fundamentalizmu.
Cho w ramach innych artykuw opublikowanych w tym tomie z pewnoci mona bdzie spotka opinie, i fundamentalizm jest fenomenem niezwykle wiekowym, np. siga XI-XII wieku naszej ery i teorii teologw islamskich (i cho jestem
rwnie przekonany, e totalitarne wizje teologw chrzecijaskich z wiekw rednich jako fundamentalistyczne nie zostan uznane, mimo uderzajcego podobie-

34

Eryda 1 (1), 2015

stwa), to w ramach tego artykuu dowodzi bd, i jest on nieodcznym synem nowoczesnoci, std analizowanie tego fenomenu powinno koncentrowa si na XX
(i XXI) wieku1.
Sigajc do etymologii terminu, odkrywamy, e narodzi si on w latach
dwudziestych XX wieku, gdy konserwatywni, reakcyjni chrzecijanie sami siebie tak
okrelili, publikujc seri nazwan The Fundamentals of Faith. Co istotne, ci ewangelikanie budowali swoj tosamo w opozycji do modernizmu, liberalizmu i postpu, jednoczenie powoujc si na fundamenty protestanckiej wiary wywodzce si
z inkarnacji zasad religijnych z przeszoci 2. Ich konsolidacja ideologiczno-spoeczna
nie byaby potrzebna, gdyby nie wydarzenia pocztku XX wieku, zmiany zachodzce
zarwno w mentalnoci spoecznej, jak i zmniejszanie si roli religii w polityce i spoeczestwie. Warto pamita, i Stany Zjednoczone, cho byy pierwszym krajem,
w ktrym wprowadzono rozdziela kocioa od pastwa, byy (i pozostaj) gboko
religijne, std postawa tych pierwszych fundamentalistw stanowia form sprzeciwu
wobec moliwych zmian i usuwania religii i zasad chrzecijaskich (specyficznie
pojmowanych) z piedestau.
Powracajc do wspczesnoci, Bassan Tibi w swojej, niezwykle popularnej pracy na temat fundamentalizmu religijnego dokonuje kilku celnych spostrzee
dotyczcych jego natury. Przede wszystkim szybko zrywa z utosamieniem go z religi i metafizyk, z czym mona si czsto spotka w popularnych analizach (obecnie
najczciej dotyczcych islamu). Ot zdaniem badacza fundamentalizm to ideologia
polityczna, ktra wyrasta z upolitycznienia religii i funkcjonuje w okrelonej sytuacji
spoecznej3. Cho Tibi zawa zakres pojcia do upolitycznienia religii, warto jednak
nadmieni, e to nie religia sama w sobie, a pewna przynaleca jej cecha sprawia, e
na jej gruncie moe fundamentalizm wyrasta. Zreszt wtruje mu Steve Bruce, gdy
pisze, e oglnie rzecz ujmujc, fundamentalizmy opieraj si na przekonaniu, e
pewne rdo idei, zazwyczaj jaki tekst, jest nieomylne i kompletne 4. Uwidacznia to
t cech, a mianowicie utopijno wizji, a to przecie charakteryzuje kad religi
(gdzie znajdziemy boskie pastwo lub niebo jako idea, do ktrego staramy si dy;
utopi, ktr chcemy osign).
Zauwaajc esencjalno utopii dla projektw fundamentalistycznych, nie
sposb nie odnie si do wczesnej krytyki tyche ze strony Davida Humea, ktry
Steven Bruce susznie zauway, e to, co dzi nazywamy fundamentalizmem, w przednowoczesnej
przeszoci byo normalnoci. Poza tym, jak bd w dalszej czci artykuu dowodzi, to nowoczesno
pozwolia na zaistnienie fundamentalizmu w takim ksztacie, jak dzisiaj istnieje.
2
Zob. S. Bruce, Fundamentalizm, przek. S. Krlak, Sic!, Warszawa 2006, s. 19.
3
B. Tibi, Fundamentalizm religijny, przek. J. Danecki, PiW, Warszawa 1997 s. 33.
4
S. Bruce, Fundamentalizm, wyd. cyt., s. 19.
1

35

Eryda 1 (1), 2015

pisa, i wszystkie plany rzdu zakadajce wielk przemian ludzkich zachowa s

w sposb oczywisty urojone5. To znowu prowadzi do jednego z problemw zwizanych z fundamentalizmem, a mianowicie niemonoci realizacji wizji pastwa czy
tez spoeczestwa, ktre im przywiecaj. W kocu niemoliwe jest osignicie celw
wyznaczonych w ramach utopii. Jak to poetycko uj Gray: utopie to sny o zbiorowym zbawieniu, ktre na jawie staj si koszmarami 6.
Fundamentalista zatem jest czowiekiem wiary, starajcym si wcieli
w ycie pewn utopi system caociowy, ktry moe by realizowany tylko przez
dan, najczciej religijn grup, na arenie danego pastwa, miasta, ale moe take
obejmowa cay wiat. Co wane, utopie fundamentalistw maj jedn cech wspln
odwouj si do zotego wieku, do powrotu do idei, ktra w przeszoci bya (ich
zdaniem) idealnie zmaterializowana. Czsto w wyrniany okres w historii moe by
celowo idealizowany i stanowi podstawy dla utopijnego projektu politycznego, ktry
ma zosta wprowadzony w ycie. Z tego wzgldu czonkowie radykalnych sekt
protestanckich uznaj siebie nie tyle za jakich innowatorw, co za zwolennikw
powrotu do arkadyjskiej przeszoci () 7. Co jednak wane, owo doskonae wcielenie zasad i praw pochodzcych z nieomylnej ksigi jest jedynie symbolem przywoywanym przez fundamentalistw, nigdy nie s oni zainteresowani badaniami historykw, antropologw kultury odkrywajcych warunki ycia i struktur spoeczn upatrzonego, wyidealizowanego okresu.
Odwoywanie si do przeszoci wie si z krytyk wspczesnoci oraz
z pokutujcym przewiadczeniem, e od danego momentu w historii wiat pogra
si jedynie w coraz wikszym chaosie, coraz dalej odchodzc od nakazw np. witej
ksigi. Dlatego te fundamentalici najczciej stanowi opozycj dla wszystkich
partii i ruchw politycznych; dlatego fundamentalizm jest ruchem opozycyjnym,
ktry ma udzieli odpowiedzi na podwjny kryzys: kryzys wartoci i kryzys strukturalny8.
Utopijno projektw fundamentalistw oraz oczywista (dla badaczy zjawiska) niemono ich realizacji prowadzi do stawiania si w opozycji do wspczesnych spoeczestw i rozwiza politycznych. Logika fundamentalizmu w polityzacji
religii cigle sprowadza si do izolacji i konfrontacji. Opiera si na symbolu wroga

Cyt. Za J. Gray, Czarna Msza. Apokaliptyczna religia i mier utopii, przek. A. Puchejda, K. Szymaniak,
Znak, Krakw 2009, s 34.
6
Tame, s. 34.
7
S. Bruce, Fundamentalizm, wyd. cyt, s. 23.
8
B. Tibi, Fundamentalizm religijny, wyd. cyt., s. 34.
5

36

Eryda 1 (1), 2015

widzianego w innych, ktrych si demonizuje 9. Tym, co najbardziej oburza fundamentalistw we wspczesnym wiecie, jest wanie antyutopijno, a przez to niekompletno, partykularyzm projektw realizowanych (szczeglnie) w wiecie zachodnim, gdy charakteryzuj si one wiadomoci swojej temporalnoci oraz cigymi modyfikacjami wynikajcymi z odrzucania esencjalizmu. Nowoczesne rozwizania polityczne s chwilowe i skazane na niekompletno stanowi zatem przeciwiestwo ideologii stanowicej podstawy fundamentalizmu.
Na ten problem zwraca uwag iek, ktry w ksice Przemoc: Sze Spojrze z ukosa opisuje go w odniesieniu do barbarzyskiego innego, ktrego moemy
rozumie jako fundamentalist: Cokolwiek by zarzuca liberalnemu multikulturalizmowi, przyzna trzeba, e jest on dogbnie antyesencjalistyczny: to barbarzyskiego Innego cechuje esencjalizm, dlatego jest on z gruntu faszywy. Fundamentalizm naturalizuje czy esencjalizuje historyczne, zmienne cechy. Z punktu widzenia wspczesnych Europejczykw inne cywilizacje s ograniczone przez wasne
kultury, podczas gdy ludzie Zachodu lepiej si przystosowuj, bo bez przerwy zmieniaj ideowe zaoenia swoich wsplnot10.
Podobne zdanie wyraa Walzer, podkrelajc susznie, i wieckie rzdy,
z ich brakiem esencjalizmu, jednego niezmiennego celu oraz o antyutopijnym charakterze przypominaj fundamentalistom anarchie, wywoujce nostalgi za staoci
i porzdkiem: fundamentalizm wyraa t nostalgi w ideologicznej postaci; fundamentalistyczna nietolerancja koncentruje si () nie tyle na innych ortodoksjach, ile
raczej na wieckiej anarchii i pomieszaniu porzdkw 11. Owo pomieszanie porzdkw polega na dopuszczeniu, by omylni i zmienni ludzie kreowali polityk i wizje
spoeczestwa, nie za nieomylna ksiga lub inne owiecone rdo utopii.
Polityka jest tu nieodcznie zwizana z innym wanym elementem nowoczesnoci rol wspczesnej nauki12. Naturalistyczna metodologia naukowa, nieustanne denie do rozwoju wiedzy, zmiany paradygmatw w samym tylko XX wieku
spychaj na margines religijne sposoby eksplikacji wydarze naturalnych. Co wicej,
moralny sens i moliwo oceny znaczenia tyche zostaje podwaony, a w jego miejscu pojawia si akceptacja dla roli przypadkowoci i niezalenoci wiata naturalnego
od naszego postpowania. Jest to paradoksalne, gdy wspczesna nauka jest z gruntu
uniwersalistyczna (podobnie jak ideologiczna fundamentalistw), jednak nie suy

Tame, s. 103.
S. iek, Przemoc: Sze spojrze z ukosa, przek. A. Grny, Muza, Warszawa 2010, s. 152.
M. Walter, O tolerancji, przek. T. Banasiak, PiW, Warszawa 1999, s. 108.
12
Szczeglnie rol nauki i metodologi naukow po wydaniu przez Karola Darwina O powstawaniu gatunkw w 1859 roku, ktr to dat uznaje si za pocztek metodologii naturalistycznej w nauce.
9

10
11

37

Eryda 1 (1), 2015

celom religijnym/ideologicznym. Co wicej, wspczesna nauka kwestionuje ()

pojcie niezmiennej i autorytatywnej wiedzy. Czyni prawd czym jedynie tymczasowym13. Ukazuje to zwizek niestaej nauki z niesta polityk oba wiaty przyjmuj moliwo bdu i nieustannie staraj si ulepsza stan wiedzy i wiat polityczno-spoeczny.
Wracajc do politycznego wymiaru nowoczesnoci, Walzer podkrela: postawa ortodoksyjnego fundamentalisty wyrnia si wanie odmow uznania owej
powszechnej tolerancji za powd skaniajcy do przyjcia bardziej liberalnego punktu
widzenia na kultur religijn wasnej wsplnoty. Niekiedy zwolennicy fundamentalizmu wystpuj nawet przeciwko caemu systemowi rzdw tolerancji w spoeczestwie imigranckim14. Jednak to nie sama idea tolerancji stanowi podstaw buntu
i sprzeciwu fundamentalistw. Istotniejsze jest to, z czego owa tolerancja miaaby
wynika z uznania rwnowartoci rnych perspektyw wiatopogldowych, braku
jawnej hierarchizacji i wartociowania, ktre wizje s prawdziwe, a ktre nie. Fundamentalici mog tolerowa inne grupy tak dugo, jak wpisuj si one w schemat wyznawanej przez samych fundamentalistw utopii. Tolerancja dla bdzcych moe
istnie, tolerancja dla konkurencyjnej prawdy ju nie.
Co wicej, tak rozumiany fundamentalizm prowadzi moe do dwch postaw: skrajnego izolacjonizmu lub prozelityzmu nawracania ideologicznego. Moemy bowiem kierowa si przekonaniem, i jestemy w stanie zrealizowa swoj ide
w jakim odosobnionym miejscu, lub wierzymy, e wiat zewntrzny bdzie nieuniknienie mci i uniemoliwia realizacj ideau; zatem by ten idea wdroy, trzeba
nawrci cay wiat (lub jak jego cz). Postawa pierwsza jest wspczenie
znacznie rzadsza i zdaje si stanowi odrbny rodzaj fundamentalizmu (lub moe
bliej jej do bycia eskapizmem, nie za fundamentalizmem). Jest tak midzy innymi
dlatego, i skrajni izolacjonici rzadko doprowadzaj do jakichkolwiek konfliktw
z pastwem, w ktrym yj, nie jest te ich celem zmiana ustroju czy przewrt kulturowo-ideowy. Ich sprzeciw wobec zmian polityczno-spoecznych ma charakter indywidualny, a przez to wyznawana ideologia nie zostaje upolityczniona, co (jak ju
wyej wykazaem) stanowi jedn z podstawowych cech fundamentalizmu.
Warto w tym miejscu nadmieni, e ideologia fundamentalistyczna niesusznie mylona jest z radykalnym tradycjonalizmem. Jak susznie zauwaa Tibi, cho
fundamentalici s przeciwni kulturze wspczesnoci, ale nie wystpuj przeciwko
jej instytucjonalnym przejawom. Innymi sowy: fundamentalici nie s tradycjonali-

13
14

S. Bruce, Fundamentalizm, wyd. cyt., s. 37.

M. Walter, O tolerancji, wyd. cyt., s. 50.

38

Eryda 1 (1), 2015

stami15. I dalej: fundamentalistom chodzi o wyizolowanie wspczesnej wiedzy z jej

kontekstu racjonalistycznego i historycznego oraz instrumentalne spoytkowanie
nowoczesnej wiedzy i technologii na [swoje] potrzeby () 16. Na ten sam bd
w ocenie fundamentalistw zwraca uwag Bruce, piszc, i: ironia fundamentalistw
tkwi w tym, e niejednokrotnie cz one w sobie przywizanie do wybirczo postrzeganej przeszoci ze skonnoci do wykorzystania nowoczesnej technologii 17. Wynalazki modernizmu, zarwno naukowe, filozoficzne jak i polityczne s fundamentalistom przydatne tak dugo, jak dugo mog instrumentalnie suy realizacji ich utopijnych celw.
wietnym tego faktu przykadem jest historia Saida Kutba, duchowego
przywdcy Braci Muzumanw i symbolicznego ojca wspczesnych radykalnych
odamw islamizmu. Cho Kutb stworzy wizje odrodzenia muzumaskiego, to
w swoich pismach odwouje si do zachodnich koncepcji filozoficznych i politycznych (nie zawsze o nich wprost wspominajc). Wrd inspiracji Kutba wyrnia si
m.in. leninizm, od ktrego zaczerpn koncepcj rewolucyjnej awangardy 18.
Co jednak ciekawe, cho fundamentalizm opisuje spoecznoci Zachodu
oraz demokracje jako siedliska anarchii, braku wartoci i zasad, to ze wzgldu na
niemono realizacji swoich utopijnych celw, w momencie przejcia wadzy nad
danym terytorium sam prowadzi nieuchronnie do anarchii. Gray posuwa si nawet do
twierdzenia, e nie tylko prowadzi, ale jest typem anarchii: Sekciarskie szwadrony
mierci panoszce si po ulicach Bagdadu dowodz, e fundamentalizm jest rodzajem
anarchii, w ktrej kady prorok utrzymuje, e prawo do rzdzenia przysuguje mu
z boskiego nadania19.
Cho wyej wskazaem, i fundamentalizmowi prowadzcemu do izolacjonizmu bliej do eskapizmu i nie spenia podstawowego warunku upolitycznienia wyznawanej idei, to nie znaczy, e nie znajduj si filozofowie uznajcy wanie ten
rodzaj za jedyny prawdziwy fundamentalizm. Do nich naley zaliczy ika (przynajmniej jego pogldy towarzyszce pozycji Przemoc: szcz spojrze z ukosa), dla
ktrego fundamentalici przede wszystkim koncentruj si na sobie i bazuj na wyszym poczuciu wasnej wartoci. Tak zwani prawdziwi fundamentalici pojawiajcy

15

T. Bibi, Fundamentalizm religijny, wyd. cyt., s. 35.

Tame, s. 42.
S. Bruce, Fundamentalizm, wyd. cyt., s. 23.
18
Zob. J. Gray, Czarna msza, wyd. cyt., s. 117, w tym: Jego [Kutba przyp. autor] koncepcja rewolucyjnej awangardy, ktra powinna obali zdemoralizowane rzdy islamskie i ustanowi spoeczestwo
pozbawione jakichkolwiek formalnych struktur wadzy, nie ma nic wsplnego z teologi islamu, a bardzo
wiele z myl Lenina.
19
J. Gray, Czarna msza, wyd. cyt., s. 304.
16
17

39

Eryda 1 (1), 2015

si w analizach ika, przeciwstawieni zostaj fundamentalistom z ISIS, Boko Haram

czy innych grup. Soweski filozof buduje swoj narracj zaczynajc od zadania podstawowego pytania zwizanego z koncentracj ruchw fundamentalistycznych na
zewntrznych przeciwnikach i konwersji niewiernych: Skoro dzisiejsi tak zwani
fundamentalici naprawd wierz, e znaleli jedyn drog do prawdy, to czemu mieliby si obawia zagroenia ze strony niewiernych, czemu mieliby im zazdroci?20.
Ci tak zwani fundamentalici s, zdaniem ika, pseudofundamentalistami, ktrzy powicaj stanowczo zbyt wiele uwagi wszelkim przejawom amania
boskich praw i odstpstw od drogi kierujcej do osignicia wymarzonej utopii. Ich
koncentracja zdradza jego zdaniem fascynacj zepsutym wiatem, ktrym tak pogardzaj, a ich walka z grzesznym Innym jest tak naprawd walk z wasnymi pokusami. Co wicej ci ludzie nie s tak rni i oderwani od zepsutego, modernistycznego
ycia: szkopu tkwi nie w rnicach kulturowych () ale w tym, e fundamentalici
s ju tacy jak my, e w gbi ducha ju przyjli nasze standardy i stosuj je wobec
samych siebie21.
Zgodnie z t argumentacj prawdziwy fundamentalizm definiowalibymy
w ten sam sposb, jak to wyej uczyniem, jednake rezygnujc z elementu prozelityzmu. Tak rozumiani fundamentalici zamykaliby si w swoich enklawach, rezygnujc
z kontaktu ze wiatem zewntrznym, uwaajc jego przedstawicieli za niegodnych
kontaktu i skazanych na potpienie. Opieraliby si na przewiadczeniu o swojej wyszoci, wynikajcej z poznania jedynej prawdy i monoci jej zrealizowania w ramach
enklawy, w ktrej yj (lub nawet indywidualnie). Jeeli zgodzimy si na takie rozumienie problemu, okae si nieuchronnie, e postawy powszechnie uznawane za
przejaw chrzecijaskiego czy muzumaskiego fundamentalizmu s obraz dla prawdziwego fundamentalizmu22.
Istnieje jednak powana wada takiego dookrelania natury fundamentalizmu i poszukiwania prawdziwych fundamentalistw. Zwaywszy na to, i fundamentalizm jest projektem z gruntu politycznym, wymaga materializacji w ramach
konkretnych warunkw spoecznych, a zatem zmiany istniejcego stanu rzeczy. To
za uniemoliwia fundamentalistom w rozumieniu ikowym zamkn si na wiat
zewntrzny, opierajc si na swojej wyszoci ideologicznej czy te etnicznej (wybrana przez Boga grupa, ktra jako jedyna moe wprowadzi dany rodzaj organizacji
spoecznej). Pierwszym etapem zawsze bdzie przejcie danego terytorium i wyrugoS. iek, Przemoc. Sze spojrze z ukosa, wyd. cyt. s. 88.
Tame, s. 89.
22
Tame, s. 89.
20
21

40

Eryda 1 (1), 2015

wanie go z elementu ideologicznie niepodanego. A w przypadku ideologicznej wizji

obejmujcej cay wiat, to zwrcenie si przeciwko innym grupom, potpianie zachowa i konstrukcji wiata zachodniego wydaje si nieuniknione.
Co prawda iek ma absolutn racj stwierdzajc: jak saba musi by wiara muzumanina, skoro czuje si zagroony gupi karykatur w niskonakadowym
duskim dzienniku!23, ale myli si mylc, e to tylko element religijny decydowa
o zwrceniu si przeciwko rysownikom z Jyllands-Posten. To ideologiczna, utopijna
wizja obejmujca cay wiat, nie za dotyczca tylko maego pastwa, zajmujcego
konkretn przestrze geograficzn. A to pozwala motywowa antagonizm do wszelkich przejaww gwacenia zasad utopii gdziekolwiek na wiecie (nie przestajc
stanowi wiadectwo na fanatyczno, cho pytko i chybotliwo wiary takich
jednostek)24. To nie teologia popychaa do protestw, a aspekt polityczny.
Ow sabo wiary zestawion z si ideologiczn obrazuje rwnie inny,
wywoujcy niezwyke kontrowersje, przykad organizacji terrorystycznej okrelajcej
si mianem pastwa islamskiego ISIS. Pomimo proklamacji islamskoci tworu
politycznego, jaki ta organizacja prbuje tworzy, badania i informacje dotyczce
samych zwolennikw i bojownikw ISIS dowodz, i znajomo islamu jest wrd
nich minimalna, a znacznie czciej przytaczane s argumenty natury geopolitycznej
ni religijnej. Sab znajomo religii muzumaskiej wykazali si choby Mohammed Ahmed i Yusuf Sarwar dwaj modzi brytyjscy muzumanie z Birmingham,
ktrzy wyjechali do Syrii doczy do ISIS, a niedugo pniej zostali pojmani i skazani przez sd za terroryzm. Ot ta dwjka, zaraz przed wylotem do Syrii nabya
przez Amazon.com ksiki Islam dla bystrzakw25 (Islam for Dummies) oraz Koran
dla bystrzakw (Koran for Dummies) dowodzc, jak znikoma bya ich wiedza na
temat samych doktryn i teologii islamskiej 26.
W opozycji do przedstawionego wyej rozumienia fundamentalizmu pozostaje kolejne, rwnie ciekawe, ktre prezentuje m.in. amerykaski filozof Cornel
West. West, zajmujc si problematyk kryzysu wspczesnej demokracji ameryka-

Tame, s. 89.
Na marginesie warto zwrci uwag na inn suszn obserwacj ika dotyczc praktyki popiesznego
przypisywania grupom i jednostkom natury fundamentalistycznej: Inny, ktry ma by chroniony, jest
dobry o tyle, o ile pozostaje ofiar (). W momencie, gdy nie zachowuje si ju jak ofiara, ale chce odda
cios na swj wasny rachunek, magicznie zmienia si ni std, ni zowd w terroryst/fundamentalist/szmuglujcego narkotyki Innego, zob. Tame, s. 68.
25
Niefortunnie polskie tumaczenie serii ksiek for Dummies nie oddaje znaczenia sowa. For Dummies oznacza dla gupkw, dla idiotw i stanowi seri pozycji wypenionych podstawowymi informacjami na dany temat, wyoonymi w sposb prosty, by nie powiedzie prostacki.
26
Wicej na temat jak islamskie jest ISIS, zob. M. Hasan, How Islamic is the Islamic State? Not at All,
http://www.newrepublic.com/article/121286/how-islamic-islamic-state.
23
24

41

Eryda 1 (1), 2015

skiej (czy oglniej, kryzysu demokracji na wiecie), wspomina o fundamentalizmie

wolnego rynku (free market fundamentalism)27. Jak stwierdza West, dogmat fundamentalizmu wolnego rynku przenosi nasz uwag od szk do wizie, od warunkw
pracy do zyskw, od szpitali do klinik operacji plastycznych, od obywatelskich stowarzysze do stron pornograficznych i od przedszkoli do klubw ze striptizem 28. Jak
wida, definicja Westa nie naley do najpeniejszych, blisza jest metaforycznemu
opisowi. West nie jest take pierwszym badaczem, ktry opisa problem rynkowego
fundamentalizmu po raz pierwszy zrobi to George Soros w ksice The Crisis of
Global Capitalism z roku 1998, przyrwnujc wystpujcy jego zdaniem wspczenie problem do idei laissez faire z XIX wieku29. Jednoczenie kult rynku, cho
niezdefiniowany, mia ju pojawia si w analizach polityczno-spoecznych od lat 80.
XX wieku, gdy po raz pierwszy polityka wynikajca z tej idei dominowaa w Stanach
Zjednoczonych i Anglii.
Najoglniej fundamentalizm rynku polega na wierze, i pozostawione bez
kontroli pastwa i publicznych instytucji rynki same doprowadz do rozwizania
wszystkich ekonomicznych i spoecznych problemw30. Utopijno tego projektu
zauwaalna jest nawet w tej skromnej definicji. Przygldajc si bliej tej ideologii,
zauwaamy (jak m.in. West), i polega na uczynieniu z wolnego rynku boka. Wedle
jej wyznawcw rynek nigdy nie jest do wolny (podobnie jak fundamentalistyczni
muzumanie nigdy nie s do poboni). To prowadzi do cigych pragnie puryfikacji, zniesienia kolejnych elementw nowoczesnego pastwa, prywatyzacji kadego
elementu ludzkiej egzystencji i rezygnacji z jak najwikszej liczby funkcji publicznych, zada pastw. To oczywicie odbywa si najczciej kosztem ludzi, ale rynek
(podobnie jak Bg) jest sprawiedliwy, wic biedacy gincy z godu sami s winni
swojej sytuacji, gdy wolny rynek daje im moliwo znalezienia pracy i utrzymania
si. Jeeli za moliwe jest inne wyjanienie ofiar w ludziach, to stanowi one kadorazowo wynik braku wolnoci rynku, zbytniej ingerencji pastwa, zbyt wsko zakrojonej prywatyzacji, czy te pozostawienia pewnych usug jako publicznych (np. wiziennictwa).
Mona zada celne pytanie, c zatem stanowi ow nieomyln ksig, do
ktrej ten typ fundamentalistw miaby si odwoywa? Czy to Bogactwo narodw
27

Zob. C. West, Democracy Matter. Winning the Fight Against Imperialism, Penguin Press, New York
2004.
28
Tame, s. 4-5.
29
Zob. G. Soros, The Crisis of Global Capitalism: Open Society Endangered, Public Affairs, New York
1998.
30
Zob. Longview Institute, definition of market fundamentalism,
http://www.longviewinstitute.org/projects/marketfundamentalism/marketfundamentalism/.

42

Eryda 1 (1), 2015

Adama Smitha, ojca ekonomii? Czy moe ktre z dzie Miltona Friedmana, jednego
z twrcw przekonania o sile wolnego rynku i noblisty z dziedziny ekonomii? Nie
sposb znale na to pytanie odpowiedzi w pismach Westa i innych wykorzystujcych
to pojcie. Ponadto, co wane, radykalni wolnorynkowcy nie odwouj si do momentu historycznego, uznajc go za idealny czas w historii kapitalizmu (nawet, jeeli
Friedman przywouje kapitalizm pnego XIX wieku i pocztkw XX w Anglii czy
Stanach Zjednoczonych; ten sam, ktry doprowadzi do Wielkiej Depresji). Zatem
ciko uzna, e i to rozumienie fundamentalizmu jest tosame z dookreleniem dokonanym na pocztku artykuu. Czy to jednak znaczy, i uywanie pojcia fundamentalizm stanowi w tym przypadku jedynie retoryczny chwyt lub metafor? Nie.
Cho zarzuca moemy brak jednej, nieomylnej ksigi jako podstawy tego
nurtu (mimo e zdawa si moe, i dziea Miltona Friedmana mogyby peni t
rol), to posiada on cechy zbliajce go klasycznego fundamentalizmu. Nie bez
powodu porwnywany jest do religii, kultu, gdzie bokiem staje si rynek. W ksice
The Cult of the Marker: Economic Fundamentalism and its Discontents, Lee Boldeman opisuje jak RYNEK (pisownia oryginalna) staje si bytem quasi religijnym,
przypominajcym Jahwe i wok RYNKU roztacza si kult o podobnie religijnym
charakterze31. W wiecie, gdzie panuje w kult, wszystko z czasem staje si towarem, nawet najwitsze lub najbardziej prywatne elementy ludzkiej egzystencji. Co
wicej, Boldeman uwaa, e RYNEK jest jedyn ideologi, ktra moe wspczenie
zagrozi wielkim religiom wiata.
Istotnym elementem analizy przeprowadzonej przez Boldemana jest zwrcenie uwagi na ilo historycznych zmian, ktre wpyny w kocu na powstanie fundamentalizmu rynku. Autor ukazuje, e powsta on w wyniku wielowiekowego wyzwalania si nauki z okoww ogranicze religijnych i metodologii supernaturalistycznej, rodzenia si zachodniego uniwersalizmu, obiektywizmu oraz de i zmian spoeczno-politycznych powoli przyznajcych prymat indywidualizmowi i wasnoci
prywatnej (siga midzy innymi do Thomasa Hobbesa jako jednego z nowoytnych,
acz do wiekowych, rde tej zmiany) 32.
Mimo tej wiekowej historii, prymat wolnego rynku powinnimy analizowa jako zjawisko wspczesne, gdy nie narodzioby i nie zyskaoby znaczenia
w spoeczestwie przednowoczesnym (podobnie jak inne, omawiane wyej fundamentalizmy) i funkcjonuje w nieustannej relacji do nowoczesnoci. Jest zatem swoistym dzieckiem modernizmu, ktrego rozkwit przypisuje si na lata 80. XX wieku
31

Zob. L. Boldeman, The Cult of the Market: Economic Fundamentalism and its Discontents, ANU Press,
Canberra 2007, s. 278-281.
32
Zob. Tame, s. 105-125.

43

Eryda 1 (1), 2015

i utosamia z rozwizaniami politycznymi Ronalda Reagana, czy Margaret Thatcher.

Cho warto na marginesie wspomnie, i historia wprowadzania tej ideologii w ycie
jest starsza i dotyczy caego wiata, co znakomicie opisuje Naomi Klein w ksice
Doktryna szoku33, jednake zwizek politycznych rozwiza neoliberalnych z fundamentalizmem wolnego rynku nie stanowi przedmiotu tego artykuu, zatem w fakt
warto zanotowa w formie dygresji.
Fundamentalizm wolnego rynku, cho z pozoru tak rny od klasycznego fundamentalizmu, zdaje si mie wicej z nim wsplnego i stanowi drug stron
tego procesu. Zwaywszy na fakt, i postawa fundamentalistw religijnych opiera si
na sprzeciwie wobec modernizmu, prymatu materializmu, naturalizmu i nauki, atwo
zauway, e kult rynku sprowadza si do afirmacji tych samych cech modernizmu
i wyciganie z nich daleko idcych wnioskw. Jeeli, upraszczajc, religijny fundamentalista walczy z nowoczesnym prymatem wiata materialnego nad wiatem idei,
tak fundamentalista rynkowy odmawia prawa istnienia wiatu idei uznajc, e jedynie
ekonomia i materializm maj prawo decydowa o ksztacie spoeczestwa. A zatem,
cho z pozoru tak rne, obie postawy okazuj si reakcj na zmiany w sferze nauki,
kultury, spoeczestwa i polityki, ktre przynioso ostatnie stulecie.
W wyniku przeprowadzonej analizy problemu fundamentalizmu udao si
wskaza na kilka niezwykle ciekawych zagadnie. Przede wszystkim, okazao si, i
bdnym jest rozpatrywanie fundamentalizmu jako fenomenu religijnego, w ktrym
decydujcym elementem jest aspekt konkretnych rozwaa teologicznych. Jak wykazaem wyej, element religijny stanowi jedynie niezwykle ogln podstaw, ktr
wypenia ideologiczny, utopijny projekt majcy charakter z gruntu polityczny. Std,
cho moe si to okaza przewrotnym wnioskiem, fundamentalizm moe opiera si
na wieckiej myli (np. i wolny rynek jest w stanie rozwiza wszelkie problemu
spoeczne i ekonomiczne wspczesnych pastw), ktra zostanie rozbudowana i zyska
utopijny oraz absolutystyczny charakter.
Kolejnym rezultatem bada jest wskazanie na niemono realizacji programw fundamentalistycznych wynikajc z samej natury ich przekona. Programy
te s skazane na porak i doprowadzenie do usankcjonowanej anarchii, o ktrej
wspomina chociaby John Gray. Ciekawym jest tu fakt, e utopijno wasnych projektw zdaje si umyka zarwno religijnym fundamentalistom, jak i wolnorynkowym, ktrzy wierz w racjonalno logiki rynkowej. Innym istotnym wnioskiem wynikajcym z przeprowadzonych bada jest moliwo istnienia fundamentalizmu

Zob. N. Klein, Doktryna szoku, jak wspczesny kapitalizm wykorzystuje klski ywioowe i kryzysy
spoeczne, przek. H. Jankowska, T. Krzyanowski, K. Makaruk, MUZA, Warszawa 2014.
33

44

Eryda 1 (1), 2015

izolacjonistycznego, ktry jednak istotnie rni si od innych wersji, gdy pozbawiony jest politycznego charakteru, a przez to moe by praktykowany przez samotne
jednostki w jakichkolwiek warunkach. Ten rodzaj fundamentalizmu nie stanowi jednak adnego zagroenia dla spoeczestwa otwartego i demokracji liberalnych i moe
bardziej przypomina postaw samotnego wdrowca, o ktrej jeszcze w XVIII wieku
wspomina Jean-Jacques Rousseau.
Podsumowujc, przekonalimy si, i fundamentalizm jest fenomenem
znacznie szerszym, a jednoczenie nie dajcym uchwyci si w ramach podziau na
fanatyzm religijny oraz wiecki rozsdek. Odkrywajc modernistyczne korzenie tego
politycznego ruchu, z pewnoci moemy stwierdzi, i niemoliwe jest doprowadzenie do jego cakowitego zlikwidowania w spoeczestwach otwartych. Jest on,
w mniejszym lub wikszym stopniu, elementem definiujcym nowoczesno, ktra
dziki niemu moe si zmienia w opozycji do jego postulatw. Zwaywszy na to,
zdaje si jasnym, i jakakolwiek zbrojna walka z fundamentalizmem jest z gry skazana na porak, a jedynym rozwizaniem, mogcym zmniejszy destrukcyjny wpyw
tego jest wzmacnianie nowoczesnych instytucji demokratycznych, wolnoci osobistych i budowanie spoeczestwa obywatelskiego. Dziaania zbrojne, wynikajce
z bdnego rozumienia natury fundamentalizmu, prowadzi mog jedynie do popularyzacji fundamentalistycznej ideologii oraz osabienia wolnoci obywatelskich, stanowicych prawdziwe rdo obrony przed fundamentalizmem.

45

Eryda 1 (1), 2015

Fundamentalism in confrontation with contemporaneity.

Philosophical reflection on the subject matter
The purpose of the article is describe the philosophical analysis of the issue
of fundamentalism, focusing on its theoretical aspects, not analyzing existing movements labeled fundamentalist. The crucial part of analysis will be the way of understanding and defining the issue, and presentation of the conclusions from those elements, using the perspective of political philosophers such as Cornel West, John Gray,
Michael Walzer or Slavoj iek. The interpretation axis of this issue will help to expose not only the differences in understanding and implementing fundamentalist ideologies, but also to point out the problems with such ideologies and the role of utopian
element in fundamentalism. This article will highlight the essential characteristics of
fundamentalists, such as the element of belief (not necessary religious belief devoted
to the afterlife and supreme beings) and the totality of professed ideological system (or
even the absoluteness). The author will also raise the question of two extreme forms
of fundamentalism: extreme isolationism and radical proselytism (also ideological
proselytism) and the reason for both forms.

46

Eryda 1 (1), 2015

Piotr Polak

Fundamentalizm faryzejski
a radykalizm ewangeliczny1
Znam twoje czyny, e ani zimny,
ani gorcy nie jeste.
Oby by zimny albo gorcy!
A tak, skoro jeste letni
i ani gorcy, ani zimny,
chc ci wyrzuci z mych ust
(Ap 3, 15-16)

We wspczesnym wiecie, ktry chtnie odwouje si filozofii postmodernistycznej2, wszelkie ruchy zalecajce zdecydowan i bezkompromisow postaw budz
politowanie, ale chyba czciej przeraenie i obawy. Na pewno jednym z takich ruchw jest obecnie fundamentalizm islamski, ktry zatacza coraz szersze krgi i zaczyna przybiera substancjaln form w postaci Pastwa Islamskiego (ISIS). Europa nie
potrafi skutecznie rozwiza wyrosych na tym gruncie problemw w krajach ociennych, a take uchroni si przed eskalacj przemocy na wasnym terytorium. Prowadzi
to do przyjcia letniej postawy i odcicia si od wszelkich radykalnych ruchw. Czy
susznie?
Radykalizm, ktry czsto, acz bdnie, utosamiany jest z fundamentalizmem
w rzeczywistoci nie musi by zagroeniem. Opiera si on na konsekwentnym (a nie
na lepym) wyznawaniu pogldw i przekona. Prima facie obie tendencje nie rni
si wiele od siebie, ale przy gbszej analizie mona dostrzec odmienne ich rdo,
stosowane metody i ostateczny cel. Niniejsza praca ma wykaza suszno tego rozrnienia oraz wskaza na konstytutywne elementy dla obu tych postaw. Rozwaania
te zostan odniesione do wanego procesu dziejowego powstawania i ksztatowania
chrzecijastwa. Jako wymierne rdo informacji zostanie przyjta Ewangelia
w czterech redakcjach autorstwa Mateusza, Marka, ukasza i Jana. Nie jest celem
autora historyczna analiza pocztkw chrzecijastwa, lecz przedstawienie obrazu,
jaki wyania si z Biblii3. Mona w niej dostrzec dwie postawy Jezusa Chrystusa
i faryzeuszy, ktre zostan odniesione do radykalizmu i fundamentalizmu.
Inspiracj do wyboru tego tematu by wykad ks. prof. Andrzeja Szostka, Radykalizm a fundamentalizm,
wygoszony na Uniwersytecie Warszawskim, 21 padziernika 2014 roku.
2
Zob. G. Vattimo, Koniec nowoczesnoci, Universitas, Krakw 2006.
3
Std ograniczenie tylko do metody historyczno-krytycznej, zob. Benedykt XVI, Jezus z Nazaretu. Cz. 1,
Od chrztu w Jordanie do Przemienienia, Wydawnictwo M, Krakw 2007, s. 8-10.
1

47

Eryda 1 (1), 2015

1.

Bd anachronizmu

Podobno wszelkie analogie w historii s wtpliwe, jednak w jaki sposb

mog pomc w lepszym zrozumieniu teraniejszoci. Odnoszenie wspczesnych
poj i postaw do czasw, ktre ich nie znay, obarczone jest bdem ahistoryzmu
i pozbawia tak wykonan prac waloru naukowego. Poruszajc si na tym terenie,
naley zatem zachowa szczegln ostrono, a wycignite wnioski stosowa per
analogiam (odpowiednio), a nie wprost.
Samo sowo fundamentalizm waciwe jest dla powstaego pod koniec XIX
wieku ruchu religijnego, wyrosego na obszarze teologii protestanckiej w Stanach
Zjednoczonych Ameryki Pnocnej. Zwolennicy tego nurtu zdecydowanie odcinali si
od wczesnych tendencji modernistycznych i poprzestawali na literalnym rozumieniu
Pisma witego, odrzucajc metod historyczno-krytyczn. Utosamiali zawarte
w nim opisy i metafory z prawd historyczn i absolutn, nie dopuszczajc, e jzyk
biblijny moe w pewnych fragmentach przyj form alegoryczn, symboliczn czy
obrazow. Ich dziaania byy dodatkowo motywowane wiar w bliski koniec wiata 4.
Naturalnie mona poszukiwa wczeniejszych odmian fundamentalizmu 5, ale
w takiej odsonie pojawi si on dopiero w XIX wieku, a w ubiegym stuleciu rozszerzy poza USA i protestantyzm, modyfikujc i wzbogacajc rwnoczenie skadajce
si na niego cechy6.
2.

Pojcie fundamentalizmu i radykalizmu

Zarwno fundamentalizm, jak i radykalizm odwouj si do czego podstawowego, do fundamentu, rda. Przyjte wartoci, ktre dla obu postaw maj charakter absolutny, wpywaj na kady obszar ycia. Za pomoc dedukcji mona logicznie
przej od podstawowych zaoe do rozwiza szczegowych, ktre w praktyce s
niemal rwnie istotne w codziennym funkcjonowaniu. A nawet wicej, to wanie
drobne elementy wiadcz o prawdziwej postawie i autentyzmie wyznawanych podgldw. Dobrze oddaj to sowa Jezusa: Kto w bardzo maej sprawie jest wierny, ten

Zob. E. Pace, P. Stefani, Wspczesny fundamentalizm religijny, Wydawnictwo WAM, Krakw 2002, s.
33.
5
Zob. M. Pomaraski, Wspczesny amerykaski fundamentalizm protestancki, Wydawnictwo UMSC,
Lublin 2013, s. 25, gdzie autor przywouje ydowsk sekt zelotw i sykariuszy, czy muzumaskich asasynw.
6
Zob. K. Armstrong, W imi Boga. Fundamentalizm w judaizmie, chrzecijastwie i islamie, WAB, Warszawa 2005.
4

48

Eryda 1 (1), 2015

i w wielkiej bdzie wierny; a kto bardzo w maej sprawie jest nieuczciwy, ten
i w wielkiej nieuczciwy bdzie (k 16, 10) 7.
Termin fundamentalizm pochodzi od serii publikacji zatytuowanych The
Fundamentals, wychodzcych w latach 1910 1915 w USA, ktre miay za zadanie
broni fundamentalnych prawd wiary8. Pniejszy rozwj tego ruchu pozwoli na
zdefiniowanie go jako: tendencja, ruch, formacja, ideologia o charakterze skrajnie
konserwatywnym, przeciwstawiajca si jakimkolwiek zmianom lub modyfikacjom
doktryny religijnej, kultury, rytuau, obyczajowoci. Mylenie fundamentalistyczne
jest ahistoryczne, nie dopuszcza interpretacji i zmiany, fundamentalici uwaaj, e
wszystkie aspekty ycia powinny by podporzdkowane religii, a swoje racje broni
na rne sposoby przez sowa, epitety, z uyciem mierciononego ora9. Natomiast termin radykalizm wywodzi si z jzyka aciskiego od sowa radix, oznaczajcego korze roliny10.
Ju sama analiza etymologiczna moe naprowadzi na konotacj tych sw
jaka zostanie przyjta w dalszej czci pracy. Fundamentalizm bdzie traktowany jako
schematyzm, co co znajduje si u podstaw, ale jednoczenie jest martwe, kruszeje,
jest wystawione na erozj i pozbawione moliwoci regeneracji (martwy beton).
Radykalizm z kolei bdzie wykazywa cechy ywotnoci i rozwoju. Bdzie u podoa,
a nawet w podou. Moe przybiera rne ksztaty, by zewntrznie niepozorny, ale
za to podny. Nawet jeli ulegnie czciowemu zniszczeniu, bdzie posiada rodki do
odbudowy (ywy korze).
3.

Punkt wyjcia

Palestyna na przeomie obu er bya specyficznym miejscem na mapie wczesnego wiata. Z jednej strony zostaa podbita przez republik rzymsk, a z drugiej
strony zamieszkujcy j Izraelici nie wykazywali adnej chci asymilacji czy romanizacji. Przeciwnie, podkrelali swoj odmienno, zachowali tosamo religijn i

Wszystkie cytaty z Pisma witego pochodz z Pismo wite Starego i Nowego Testamentu. Biblia Tysiclecia, Wydawnictwo Pallottinum, Pozna, 2007.
8
Encyklopedia chrzecijastwa. Historia i wspczesno 2000 lat nadziei, red. H. Witczyk, JEDNO,
Kielce 2001, s. 222.
9
Religia. Encyklopedia PWN. Fatum indiculus, t. 4, red. T. Gadacz, B. Milerski, PWN, Warszawa 2001, s.
122-123.
10
May sownik acisko-polski, red. J. Korpanty, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa 2001, s. 522.
7

49

Eryda 1 (1), 2015

narodow11. W kadym razie zarwno poprzez mentalno, jak i ubir, a take zwyczaje, histori i monoteizm odrniali si od Rzymian 12.
W tych zoonych warunkach rozpocz swoj dziaalno Jezus Chrystus13.
Co ciekawe, nie zacz nauczania od polemiki z pogaskimi Rzymianami, ktrzy
czcili wielu bogw i oddawali cze ich posgom14, ale z faryzeuszami. Ci ostatni byli
znawcami Pisma, uchodzili za autorytet moralny w Izraelu i stanowili elit Narodu
Wybranego. Jezus odwoywa si do tego samego Boga 15 i tych samych witych
Ksig, ale wydobywa z nich odmienne treci 16.
Polemiki Jezusa z faryzeuszami dotyczyy gwnie: odpuszczania grzechw,
spoczynku szabatowego, kontaktu z grzesznikami, dziesiciny, obmywania rk, moliwoci oddalenia ony, postw powszechnych i prywatnych oraz tradycji przodkw 17.
Naturalnie gbia tych sporw sigaa daleko dalej ni mogoby si wydawa z przytoczonych powyej rde zatargw. Natomiast Prawo nadane Mojeszowi (Dekalog)
i przykazanie mioci nie dzieliy Jezusa i Jego oponentw18. Te same treci, mwice
o mioci Boga i bliniego, mona odczyta w Torze, jak i w yciu i nauczaniu Chrystusa. Prowadzi to do pierwszej konstatacji co do natury fundamentalizmu. Dla niego
nie jest wana tre dogmatw, przykaza, prawdy objawionej. Fundamentalizm od
nich wychodzi, ale czsto je wypacza. Z tego wynika, e nie jest tu decydujca doktryna, a sposb postpowania 19. Odmiennie jest z radykalizmem. W nim jeli za podstaw przyjmie si bdne zaoenia, to starajc si je urzeczywistni, urzeczywistnia
si zo za nimi stojce. Natomiast jeli zaoenia s dobre, to gorliwe ich wypenianie
nigdy nie bdzie ze, a zawsze dobre. Innymi sowy, fundamentalizm moe powsta
nawet z dobrych i susznych podstaw, natomiast radykalizm, aby go uzna za zy,
musiaby opiera si na bdnych (zych) zaoeniach.

Jako ludzie wywodzcy si od wsplnego przodka Abrahama, nie za w znaczeniu, jakie okrelenie to
nabrao w XIX wieku.
12
Szersz perspektyw stosunkw ydowsko-rzymskich na przeomie epok zob.: A. Krawczuk, Rzym i
Jerozolima: trylogia, Iskry, Warszawa 1996.
13
Jezus historii a Chrystus wiary, zob. K. Karski, Teologia protestancka w XX wieku, Wiedza Powszechna, Warszawa 1971, s. 60-66; G. Strzelczyk, Traktat o Jezusie Chrystusie, [w:] Dogmatyka. Tom 1,
Wizi, Warszawa 2005, s. 252-266; J. Ratzinger, Wprowadzenie w chrzecijastwo, Znak, Krakw 2006, s.
199-345.
14
Zob. Ps 115 i 135.
15
Zob. Iz 45-46 oraz 1 Krl 18, 20-40.
16
Zob. Historia chrzecijastwa, red. A. Hastings, Ksika i Wiedza, Warszawa 2002, s. 20-24.
17
Zob. W. Rakocy, Faryzeusze. Historia ewangelie, Wydawnictwo KUL, Lublin 2002, s. 117-144.
18
Zob. Mk 12, 28-34.
19
Zob. M. Pomaraski, Wspczesny, s. 31.
11

50

Eryda 1 (1), 2015

4.

Faryzeusze a faryzeizm

Na kartach Ewangelii pojawiaj si trzy grupy: faryzeusze, saduceusze

i uczeni w Pimie, z ktrymi Jezus toczy spr. Dla pewnego uproszczenia te kategorie
osb zostan ujte zbiorowo bez szczeglnego podkrelania cech odrbnych dla kadej z nich. Naley jednak podkreli, e odrniali si oni zarwno w pewnych sprawach doktrynalnych, jak i w stosunku do Rzymian. czy ich to, e stanowili wyksztacon i przodujc warstw Izraela, z ktr liczy si lud.
Sami faryzeusze nazywani s interpretatorami i oddzielonymi. Pierwsze
ich okrelenie pochodzi od doskonaej znajomoci Tory, Prawa oraz tradycji przodkw. Naturalnie taka znajomo spraw religijnych legitymowaa ich do penienia
najwyszych urzdw i reprezentowania Izraela w stosunkach politycznych. Byli
rwnie pomoc dla niewyksztaconej ludnoci i tumaczyli jej nakazy Prawa,
a w razie wtpliwoci dokonywali jego wykadni. Drugie okrelenie wie si
cile z pierwszym. Ta swoista awangarda i elita Palestyny w zdecydowany sposb
oddzielaa si od reszty jej ludnoci. Czynili to nie tylko z pogardy dla niej od siebie
stojcych, ale i z koniecznoci pozostania czystymi (w rozumieniu Prawa czysto
rytualna), aby peni swoj posug 20.
Na kartach Ewangelii w wielu miejscach uwidacznia si napicie midzy
faryzeuszami a Chrystusem. Jezus uywajc bardzo ostrych sw, nazywa ich plemieniem mijowatym (Mt 3,7), obudnikami, ostrzega: na katedrze Mojesza
zasiedli uczeni w Pimie i faryzeusze. Czycie wic i zachowujcie wszystko, co wam
polec, lecz uczynkw ich nie naladujcie. Mwi bowiem, ale sami nie czyni. Wi ciary wielkie i nie do uniesienia i kad je ludziom na ramiona, lecz sami palcem
ruszy ich nie chc. Wszystkie swe uczynki speniaj w tym celu, eby si ludziom
pokaza (Mt 23, 1-36), upomina tum, e jeli wasza sprawiedliwo nie bdzie
wiksza ni uczonych w Pimie i faryzeuszw, nie wejdziecie do krlestwa niebieskiego (Mt 5,20), a take daje przestrog, by uwaa i strzec si kwasu faryzeuszw
i saduceuszw! (Mt 16,6). Co warte odnotowania, te zdecydowane ataki na postaw
moraln faryzeuszy wystpuj w redakcji Mateusza, adresowanej przede wszystkim
do ydw i osb nawrconych z judaizmu 21.
Obraz faryzeuszy nie jest jednak czarnobiay. Jest prawd, e ostatecznie
doprowadzili oni do mierci Jezusa, ale prawd jest rwnie, e wielu z nich byo
pobonymi ydami. Zapraszali Go do siebie do domu na obiady (k 11,37), a NikoZob. Encyklopedia biblijna, red. P. Achtemeier, OW Vocatio, OWP Adam, Warszawa 1999, s. 292.
Ewangelia wedug witego Mateusza. Wstp., [w:] Pismo wite Starego i Nowego Testamentu. Biblia
Tysiclecia, Wydawnictwo Pallottinum, Pozna, 2007, s. 1287.
20
21

51

Eryda 1 (1), 2015

dem faryzeusz i dostojnik ydowski powiedzia do Niego: Rabbi, wiemy, e od

Boga przyszede jako nauczyciel. Nikt bowiem nie mgby czyni takich znakw,
jakie Ty czynisz, gdyby Bg nie by z Nim (J 3, 1-21). Dodatkowo naley wskaza
na zachowanie uczniw: zdrad Judasza, zaparcie si Piotra czy niedowierzanie Tomasza. Skoro za Apostoowie Jezusa byli skonni do takiego postpowania, to nie
usprawiedliwiajc faryzeuszy, naley podkreli, e nie byli oni uosobieniem za. Co
wicej, postawa Jezusa wskazywaa raczej na to, i chcia ich wprowadzi w dialog
dydaktyczno-zbawienny i traktowa ich nie jako wrogw, ale jako potencjalnych
uczniw22.
Z powyszych refleksji wyania si wany wniosek. Ewangelia nie potpia
poszczeglnych, nazwanych z imienia faryzeuszy, ale ogln postaw waciw dla
tej grupy spoecznej (faryzeizm). Analogicznie sprawa przedstawia si z fundamentalizmem, ktry zawsze ograniczony jest do danej liczby osb. Posugiwanie si duym
kwantyfikatorem dla okrelenia jakiejkolwiek grupy obarczone jest bdem nieuwzgldnienia wyjtkowoci konkretnego czowieka.
5.

Oby by zimny albo gorcy!

W punkcie wyjcia fundamentalizm (faryzejski) i radykalizm s postawami

gorcymi. Zakadaj bowiem istnienie wyszego porzdku we wszechwiecie,
a take obiektywnej prawdy oraz absolutnych i uniwersalnych wartoci, ktre sankcjonowane s i wypywaj od Boga. Przyjmujc okrelon hierarchi wartoci, ich
wyznawcy staraj si jej cile przestrzega. Nie godz si na adne kompromisy
aksjologiczne czy indyferencj moraln i pod tym wzgldem s bezkompromisowi.
Ostatecznego celu czowieka nie postrzegaj w ziemskiej perspektywie, ale w yciu
pomiertnym, co zasadniczo zmienia optyk i wpywa na codzienne zachowania.
Dobrze wyraaj to sowa w. Pawa: Czy nie wiecie, e gdy zawodnicy biegn na
stadionie, wszyscy wprawdzie biegn, lecz jeden tylko otrzymuje nagrod? Przeto tak
biegnijcie, abycie j otrzymali. Kady, ktry staje do zapasw, wszystkiego sobie
odmawia; oni, aby zdoby przemijajc nagrod, my za nieprzemijajc (1 Kor 9,
24-25). Koresponduje z tym zadanie dane przez Jezusa uczniom, eby byli jak sl
i wiato, bo jeli sl utraci swj smak, czyme j posoli?, a miasto pooone na
grze czy moe si ukry? Nie zapala si lampy i nie umieszcza pod korcem, ale na
wieczniku, aby wiecia wszystkim, ktrzy s w domu (Mt 5, 13-16).

Zob. W. Rakocy, Obraz i funkcja faryzeuszy w dziele ukaszowym (k-Dz). Studium literackoteologiczne, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 2000, s. 265.
22

52

Eryda 1 (1), 2015

Samo poszukiwanie fundamentu nie prowadzi jeszcze do fundamentalizmu 23.

Problem powstaje w momencie petryfikacji sfery duchowej. Wwczas nawet suszny
cel dobrego ycia, przestrzeganie przykaza czy denie do zbawienia, mog zosta
wypaczone i zamiast by ywym i podnym korzeniem, staj si martwym podoem.
Porwnanie fundamentalizmu faryzeuszy i radykalizmu ewangelicznego 24 prowadzi
do kilku punktw, w ktrych widoczny jest wystpujcy midzy nimi dysonans.
6.

Duch a litera

Faryzeusze, wykadajc Pismo, zwracali uwag gwnie na kazuistyczne

i w zasadzie trzeciorzdne elementy, pomijajc przy tym istot. Jezus zadaje im zasadnicze pytanie: Dlaczego i wy przekraczacie przykazania Boe z powodu waszej
tradycji? (Mt 15, 3), a nawet stwierdza: Czy Mojesz nie da wam Prawa? A przecie nikt z was nie zachowuje Prawa, [bo] dlaczego usiujecie Mnie zabi? (J 7, 19).
Faryzeusze skupili si bowiem bardziej na dbaniu o czysto zewntrznej strony
kubka i misy, a ich wntrze pene byo zdzierstwa i niepowcigliwoci. Naley
raczej oczyci wpierw wntrze kubka, eby i zewntrzna jego strona staa si czysta (Mt 23, 25-26). Bardziej trzyma si Boych przykaza ni ludzkiej tradycji.
Dlatego te Jezus przytacza sowa proroka Izajasza: Ten lud czci Mnie wargami, lecz
sercem swym daleko jest ode Mnie. Ale czci mnie na prno, uczc zasad podanych
przez ludzi (Mt 15, 6-9; por. Iz 29, 13). Chrystus oskara stranikw Prawa, e tak
naprawd go nie znaj, e zastpili przykazania wasnymi tradycjami, a taka postawa
nic nie jest warta w oczach Boych. Bg patrzy przede wszystkim na wntrze, na
postaw moraln, na myli, a nie ogranicza si do zewntrznych rytuaw i obmy.
Zatem wielkie wyrzeczenia25 wcale nie przynosz podanego skutku i praktycznie do
niczego nie prowadz. Nierozumni! Czy Stwrca zewntrznej strony nie uczyni
take wntrza? Raczej dajcie to, co jest wewntrz, na jamun, a zaraz wszystko
bdzie dla was czyste (k 11, 40-41).
Faryzeusze z jednej strony trzymali si litery prawa (przede wszystkim przy
zachowywaniu szczegowych przykaza, np. nienoszeniu oa w szabat26), a z druZob. H. Mynarek, Zakaz mylenia. Fundamentalizm w chrzecijastwie i islamie, URAEUS, Gdynia
1996, s. 21. Naley podkreli, e pozycja ta w wielu miejscach jest wyrazem bardziej uprzedze jej autora
ni rzetelnym przedstawieniem faktw.
24
Zob. S. Harzga, Jezus i Jego uczniowie. Model chrzecijaskiej formacji w Ewangelii wedug w. Marka,
Wydawnictwo KUL, Lublin 2006, s. 388-390.
25
Lecz biada wam, faryzeuszom, bo dajecie dziesicin z mity i ruty, i z wszelkiego rodzaju jarzyny, a
pomijacie sprawiedliwo i mio Bo. Tymczasem to naleao czyni, i tamtego nie opuszcza (k 11,
42, zob. te Mt 23, 23). Wedle nakazw Prawa dziesiciny z drobnych przydomowych zi nie trzeba byo
oddawa, por. W. Rakocy, Faryzeusze. Historia, s. 133.
26
J 5, 9-13.
23

53

Eryda 1 (1), 2015

giej strony posugiwali si twrcz hermeneutyk w jego interpretacji. Oddaj to dobrze sowa Jezusa: lepi przewodnicy, ktrzy przecedzacie komara, a poykacie
wielbda! (Mt 23, 24). Ta trafna metafora jest rwnie gr sw. W jzyku aramejskim komar to qamla a wielbd gamla27. Chrystus w ten sposb wskazuje na obud faryzeuszy, ktrzy nie potrafi wznie si ponad ciasne schematy28. Wtedy
Jezus zapyta uczonych w Prawie i faryzeuszw: Czy wolno w szabat uzdrawia, czy
te nie? Lecz oni milczeli. On za dotkn go, uzdrowi i odprawi. A do nich rzek:
Kt z was, jeli jego syn albo w wpadnie do studni, nie wycignie go zaraz, nawet
w dzie szabatu? I nie zdoali Mu na to odpowiedzie (k 14, 3-6).
Postaw faryzeuszy mona okreli jako postaw minimalistyczn. Uwaali
oni, e samo zachowanie wszystkich przepisw Prawa czyni czowieka sprawiedliwym29. Jezus za naucza zupenie z innej perspektywy: nie naley czyni tylko tyle ile
trzeba, ale ile mona30. Przy czym swj stosunek do Starego Zakonu okrela w nastpujcy sposb: Nie sdcie, e przyszedem znie Prawo albo Prorokw. Nie przyszedem znie, ale wypeni. Zaprawd bowiem, powiadam wam: Dopki niebo
i ziemia nie przemin, ani jedna jota, ani jedna kreska nie zmieni si w Prawie, a si
wszystko speni (Mt 5, 17-18). Jezus zatem nie tylko nie odrzuca Starego Testamentu, ale w dodatku twierdzi, e zawarte w nim treci nie zostan zmienione, nadto, e
On je wypeni. Tym samym wszystkie proroctwa odnosi do siebie samego i je urzeczywistnia31.
Jezus opiera si na przykazaniach mioci, wyraonych ju w Torze, ale jednoczenie w Kazaniu na Grze (Mt 5-7) ustanawia nowe dla nich wymagania. Syszelicie, e powiedziano: Bdziesz miowa swego bliniego, a nieprzyjaciela swego
bdziesz nienawidzi. A Ja wam powiadam: Miujcie waszych nieprzyjaci i mdlcie
si za tych, ktrzy was przeladuj (Mt 5, 43-44). W tym najpeniej przejawia si
istota ewangelicznego radykalizmu. Gotowoci zamknicia si na siebie, eby otworzy si dla innych32.
Naley zwrci te uwag na inn kwesti. Poprzestajc na literalnym traktowaniu Pisma, mona sta si jego doskonaym znawc (tego Jezus faryzeuszom
Zob. F. Longchamps de Brier, Podmiot prawa: miedzy Rzymem a Jerozolimom, [w:] Consul est iuris et
patriae defensor. Ksiga pamitkowa dedykowana doktorowi Andrzejowi Kremerowi, pod. red. F. Longchamps de Brier, R. Sarkowicza, M. Szpunara, MZS BAiZI, Warszawa 2012, s. 116-119.
28
Zob.. Ps 51, 18-19.
29
Samousprawiedliwienie przez samo zewntrzne przestrzeganie Prawa, por. Praktyczny Sownik Biblijny,
pod. red. A. Grabner-Haider, IW PAX, Wydawnictwo Ksiy Pallotynw, Warszawa 1994, s. 353.
30
Zob. J. Ratzinger, Wprowadzenie w chrzecijastwo, Znak, Krakw 1996, s. 253-254.
31
Zob. k 4, 21, k 22, 37, J 13, 18, J 19, 18, J 20, 9.
32
Zob. Benedykt XVI, Jezus z Nazaretu, s. 65-114. W Kazaniu na Grze doskonale wida kim naprawd
jest Chrystus i dlaczego nie potrafi Go przyj faryzeusze.
27

54

Eryda 1 (1), 2015

nigdy nie odmawia) i we waciwy sposb gosi je ludowi 33. To jednak zdecydowanie za mao. Postawa ewangeliczna nie ogranicza si jedynie do werbalnego goszenia
Pisma, ale do jego goszenia wasnym yciem wyznawania34.
7.

Ekskluzywizm a powszechno

Traktowanie literalnie Pisma i zachowywanie wszystkich jego kazuistycznych przepisw prowadzio faryzeuszy do uznania siebie za lepszych od innych osb,
nie tylko Rzymian, ale i pozostaych ydw. Co wicej, to poczucie wasnej wartoci
przekadao si na pogardzanie wszystkimi tymi, ktrzy nie miecili si w obrbie ich
grupy. Obrazuje to opowie Jezusa: Opowiedzia te niektrym, co dufni byli
w sobie, e s sprawiedliwi, a innymi gardzili, t przypowie: Dwch ludzi przyszo
do wityni, eby si modli, jeden faryzeusz a drugi celnik. Faryzeusz stan i tak
w duszy si modli: Boe, dzikuj Ci, e nie jestem jak inni ludzie, zdziercy, oszuci,
cudzoonicy, albo jak i ten celnik. Zachowuj post dwa razy w tygodniu, daj dziesicin ze wszystkiego, co nabywam. Natomiast celnik sta z daleka i nie mia nawet
oczu wznie ku niebu, lecz bi si w piersi, mwic: Boe, miej lito dla mnie,
grzesznika! Powiadam wam: Ten odszed do domu usprawiedliwiony, nie tamten.
Kady bowiem, kto si wywysza, bdzie poniony, a kto si unia, bdzie wywyszony (k 18, 9-14).
Fundamentalici przeprowadzaj lini demarkacyjn i dziel ludzi na my
i oni. Przy czym te dwie grupy nie s sobie rwne. Osoby, przynalece do nas s
z natury lepsze. Pozostali stanowi potencjalne zagroenie i naley odnosi si do nich
z dystansem35. Jednak sama przynaleno do danej grupy jest tylko warunkiem koniecznym, ale nie wystarczajcym. Zawsze istnieje obawa, i kto stanie si odstpc.
Jeli si tego dopuci, to waciwie zamknie sobie tym samym drog powrotu.
Dla faryzeuszy grupami, z ktrymi nie utrzymywali adnych kontaktw, byli
Samarytanie36, celnicy i jawnogrzesznicy. Czym nie do pomylenia byo, aby mc
w ogle z takimi ludmi rozmawia, nie mwic o wchodzeniu w jakiekolwiek zayoci. Dziwili si zachowaniu Jezusa, ktry wanie z takimi osobami si spotyka i jada. Gdy Jezus siedzia w domu za stoem, przyszo wielu celnikw i grzesznikw i zasiadao wraz z Jezusem i Jego uczniami. Widzc to, faryzeusze mwili do
Jego uczniw: Dlaczego wasz Nauczyciel jada wsplnie z celnikami i grzesznikami?
33

Zob. Mt 23, 3.
Wiara traktowana powanie wymaga zaangaowania, konsekwencji w dziaaniu, ktre moe prowadzi
nawet do mczestwa, zob. J. Ratzinger, Wprowadzenie, s. 102.
35
Syndrom wroga w fundamentalizmie, patrz. E. Pace, P. Stefani, Wspczesny fundamentalizm religijny,
Wydawnictwo WAM, Krakw 2002, s. 29.
36
Uraza do Samarytan dostrzegalna jest nawet w postawie Apostow, zob. k 9, 51-56.
34

55

Eryda 1 (1), 2015

On usyszawszy to, rzek: Nie potrzebuj lekarza zdrowi, lecz ci, ktrzy si le maj.
Idcie i starajcie si zrozumie, co znaczy: Chc raczej miosierdzia ni ofiary. Bo nie
przyszedem powoa sprawiedliwych, ale grzesznikw (Mt 9, 10-13). W innym
miejscu Ewangelii przywoane s sowa faryzeuszw i arcykapanw: A ten lud,
ktry nie zna Prawa, jest przeklty (J 7, 49). Te dwa przykady potwierdzaj fakt, e
faryzeusze odtrcali wszystkich, ktrzy nie przynaleeli do ich stronnictwa, zarwno
pogan, jak ydw.
Odmienn postaw przyj Chrystus. To wanie On zwraca si do wszystkich z racji uniwersalnego charakteru swego posania, wypeniajc przykazanie mioci: Przykazanie nowe daj wam, abycie si wzajemnie miowali tak, jak Ja was
umiowaem; ebycie i wy tak si miowali wzajemnie. Po tym wszyscy poznaj,
ecie uczniami moimi, jeli bdziecie si wzajemnie miowali (J 13, 34-35), Lecz
powiadam wam, ktrzy suchacie: Miujcie waszych nieprzyjaci; dobrze czycie
tym, ktrzy was nienawidz; bogosawcie tym, ktrzy was przeklinaj, i mdlcie si
za tych, ktrzy was oczerniaj (k, 6, 27-28, zob. te k 6, 35, Mt 5, 44). Dziaalno
Jezusa skierowana bya do wszystkich ludzi, co oddaje przypowie o miosiernym
Samarytaninie (k 10, 30-37). Przesanie tej opowieci sprowadza si do tego, e
blinim jest ten, komu okae si pomoc. To sam czowiek stawia si w relacji do drugiego, a konkretna sytuacja moe mu to jedynie umoliwi czy uatwi. Nakaz miowania wszystkich ludzi, nawet nieprzyjaci, mona zrozumie tylko w takim kontekcie.
Dla faryzeuszy oczywiste byo, e osob winn naleao ukara, a niewinn
uwolni. Przytoczona w Ksidze Daniela historia Zuzanny dobrze obrazuje t zasad.
Zuzanna zostaa oskarona o cudzostwo, a faszywie zeznawao przeciw niej dwch
sdziw. Oskarali j ze wzgldu na jej odmow obcowania z nimi. Zuzannie grozia
mier, ale mimo to nie ulega namowom starcw. Jej modlitwa do Boga zostaa wysuchana, a nienaganna postawa doceniona przez lud. Za to kara spotkaa niegodziwych sdziw (Dn 13, 1-64). Analogiczne wydarzenie rozgrywa si na kartach Ewangelii, jednak z istotn rnic. Do Jezusa przyprowadzaj kobiet, ktra rzeczywicie
dopucia si cudzostwa i wanie zostaa na nim przyapana. Faryzeusze i uczeni
w Pimie zapytali: Nauczycielu, t kobiet dopiero pochwycono na cudzostwie.
W Prawie Mojesz nakaza nam takie kamienowa. A Ty co mwisz?. Ich zachowanie jak najbardziej miao uzasadnienie w Prawie 37. Prawo Mojeszowe byo w takim
wypadku bezwzgldne, ale Jezus powiedzia tylko: Kto z was jest bez grzechu, niech
pierwszy rzuci w ni kamieniem. I staa si rzecz nieoczekiwana, wszyscy odeszli.
37

Zob. Kp 20, 10, Pwt 22, 22nn.

56

Eryda 1 (1), 2015

Pozosta tylko Jezus i kobieta stojca na rodku. Wwczas Jezus podnisszy si,
rzek do niej: Kobieto, gdzie oni s? Nikt ci nie potpi? A ona odrzeka: Nikt, Panie! Rzek do niej Jezus: I Ja ciebie nie potpiam. Id, a od tej chwili ju nie grzesz!
(J 8, 1-11). Chrystus w swojej radykalnej postawie nie potpia nikogo, nie mwi adnego zego sowa, nie ocenia. Faryzeusze w swoim schematyzmie zapomnieli o osobie, a poprzestali na literze Prawa. Przez swoje oddzielenie nie potrafili dostrzec
w drugim bliniego.
8.

Dialog i jego brak

Postaw ewangeliczn i postaw faryzejsk cechuje bezkompromisowo38,

niemono pjcia na ugod w sprawach pryncypialnych. Tyle, e rny jest podmiot, do ktrego ta bezkompromisowo jest skierowana. Faryzeusze odnosili j
przede wszystkim do osb im obcych: Wi ciary wielkie i nie do uniesienia
i kad je ludziom na ramiona, lecz sami palcem ruszy ich nie chc (Mt 23, 4), natomiast Jezus kaza j odnie do siebie. wiadczy choby o tym przypowie o miosiernym Samarytaninie, zachta do przebaczania39, dzielenia si majtkiem z potrzebujcymi40, czy sowa, ktre maj zosta wypowiedziane na sdzie ostatecznym,
a dotyczce doczesnego ycia: Bo byem godny, a dalicie Mi je; byem spragniony, a dalicie Mi pi; byem przybyszem, a przyjlicie Mnie; byem nagi, a przyodzialicie Mnie; byem chory, a odwiedzilicie Mnie; byem w wizieniu, a przyszlicie do Mnie (Mt 25, 35-36).
Zamknicie si na drugich, ich argumenty, osob, a nawet czyny prowadzi do
braku dialogu. Ewangelici czsto powtarzaj, e faryzeuszom nie chodzio o rozmow, a o pochwyceniu Go [Jezusa] w mowie (Mk 12, 13, k 11, 54, k 20, 26), czy
wystawienie Go na prb (Mt 16, 1, Mt 19, 3, Mt 22, 18,25, Mk 8, 11, Mk 10, 2,
Mk 12, 15, k 10, 25, k 11, 16, J 8, 6). Przy tym nie chcieli tylko skompromitowa
Jezusa w sprawach teologicznych, ale chcieli Go oskary (J 8, 6), a ostatecznie
zgadzi (Mt 12, 14, Mt 27, 1, J 7, 25, J 8, 37, 40). W takiej sytuacji wszelki dialog,
wymagajcy poszanowania drugiej osoby, traci racj bytu.
Jezus jednak podejmuje rozmow z faryzeuszami i ich wysannikami. Naley
przyzna, i pytania zadawane Chrystusowi byy przemylane. Jakakolwiek odpowied miaa prowadzi do kompromitacji odpowiadajcego. ledzili Go wic i nasaNiech wasza mowa bdzie: Tak, tak; nie, nie (Mt 5, 37), zob. te Mt 5, 29-30.
Wtedy Piotr podszed do Niego i zapyta: Panie, ile razy mam przebaczy, jeli mj brat zawini wzgldem mnie? Czy a siedem razy? Jezus mu odrzek: Nie mwi ci, e a siedem razy, lecz a siedemdziesit
siedem razy (Mt 18, 21-22).
40
Jeli chcesz by doskonay, id, sprzedaj, co posiadasz, i daj ubogim, a bdziesz mia skarb w niebie.
Potem przyjd i chod za Mn! (Mt 19, 21).
38
39

57

Eryda 1 (1), 2015

li na Niego szpiegw. Ci udawali pobonych i mieli podchwyci Go w mowie, aby Go

wyda zwierzchnoci i wadzy namiestnika. Zapytali Go wic: Nauczycielu, wiemy,
e susznie mwisz i uczysz, i nie masz wzgldu na osob, lecz drogi Boej w prawdzie nauczasz. Czy wolno nam paci podatek Cezarowi, czy nie?. Jeli Jezus powiedziaby, e naley paci, wwczas mona by Mu zarzuci sprzyjanie okupantowi
i nastawi tum przeciw Niemu. Jeeli odpowiedziaby negatywne, to wystarczyo
donie stosownym wadzom, e opowiada si przeciwko Rzymowi, a ten rkami
swoich urzdnikw na pewno by Go ukara. Tymczasem Jezus nie do, e nie da si
zwie pobonoci pytajcych, to jeszcze obnay ich brak wiary. Ewangelista
pisze: On przejrza ich podstp i rzek do nich: Pokacie Mi denara. Czyj nosi obraz
i napis? Odpowiedzieli: Cezara. Wwczas rzek do nich: Oddajcie wic Cezarowi to,
co naley do Cezara, a Bogu to, co naley do Boga. I nie mogli podchwyci Go
w adnym sowie wobec ludu. Zmieszani Jego odpowiedzi, zamilkli (k 20, 20-26,
zob. tez Mt 22, 15-22, Mk 12, 13-17). Jezus osign tymi sowami przynajmniej kilka
rzeczy. Potwierdzi zasad radykalizmu ewangelicznego, eby odda kademu to, co
mu si naley (ius suum cuique) z natury, a nie wedug subiektywnego uznania (sprawiedliwo, iustitia). Pokaza faryzeuszom, e tak naprawd yj z dala od Boga oraz
skutecznie zamkn im usta. Wyania si z tego bardzo prosta konkluzja. Dziaajcych
schematycznie fundamentalistw nie naley przekrzykiwa i wdawa si w jaowe
spory. Niekiedy trzeba wykaza si inteligencj i za jej pomoc obnay ich faszywo41.
Na kartach Ewangelii nie tylko Jezus jest wystawiany na prb (,
J 8, 6), ale i sam poddaje prbie (, J 6, 6) jednego ze swoich uczniw Filipa. A mwi to wystawiajc go na prb. Wiedzia bowiem, co mia czyni (J 6, 6).
Istnieje jednak zasadnicza rnica w postawie faryzeuszy a Chrystusa. Faryzeusze
szukali okazji do oskarenia Jezusa, do pozbycia si Go, dziaali, kierujc si zawici
(por. Mt 27, 18). Nauczyciel z Nazaretu dowiadcza swoich uczniw w celach dydaktycznych. Nie wyciga adnych negatywnych konsekwencji wobec ich odpowiedzi,
ale prbuje przez zadawanie pyta nakierowa ich na odpowied. Przytoczone sowa
nastpuj tu przed rozmnoeniem chleba dla piciu tysicy mczyzn. Nikt nie dys-

Jezus daje temu przykad rwnie w innej rozmowie z faryzeuszami: Przyszli znowu do Jerozolimy.
Kiedy chodzi po wityni, przystpili do Niego arcykapani, uczeni w Pimie i starsi i zapytali Go: Jakim
prawem to czynisz? I kto Ci da t wadz, eby to czyni? Jezus im odpowiedzia: Zadam wam jedno
pytanie. Odpowiedzcie Mi na nie, a powiem wam, jakim prawem to czyni. Czy chrzest Janowy pochodzi
z nieba, czy te od ludzi? Odpowiedzcie Mi! Oni zastanawiali si midzy sob: Jeli powiemy: "Z nieba", to
nam zarzuci: "Dlaczego wic nie uwierzylicie mu?" Powiemy: Od ludzi. [Lecz] bali si tumu, poniewa
wszyscy rzeczywicie uwaali Jana za proroka. Odpowiedzieli wic Jezusowi: Nie wiemy. Jezus im rzek:
Zatem i Ja wam nie powiem, jakim prawem to czyni (Mk 11, 27-33, por. Mt 21, 23-27, k 20, 1-7).
41

58

Eryda 1 (1), 2015

ponuje wystarczajcym zasobem jedzenia, eby ad hoc zaspokoi gd takiej rzeszy

ludzi. Jezus wskazuje raczej, e naley Jemu zaufa w kadej sytuacji i to prbuje
zaszczepi Filipowi. Pouczajcy jest te koniec tej historii. Kiedy chciano Go obwoa krlem, sam usun si znw na gr (J 6, 15). Radykalista nie dy do ziemskiej
chway, nie wywysza si. Raczej czyni to, co moe dla dobra innych, a nastpnie
usuwa si w cie, nie popadajc w pych. Tym samym nie zamyka si na adnego
czowieka. Wrcz przeciwnie, umoliwia dialog z kadym i to w relacji rwnoci
podmiotowej obu stron.
Radykalne otwarcie si na drugiego czowieka pozwala na rozmow z kadym: celnikiem, jawnogrzesznikami, dobrym otrem, Piatem, a nawet Judaszem. Nie
chodzi przy tym o wypominanie cudzych bdw, ale o napomnienie, bardziej o ch
pomocy ni wywyszanie si. Radykalizm ewangeliczny potwierdza tym samym, e
czowiek powinien sam przeamywa swoje schematy, aby otworzy si na drugich.
Niekiedy wymagaj one powiece, jednak na tym wanie polega bezkompromisowa
postawa wzgldem samego siebie. Ilustracj takiego zachowania jest spotkanie Jezusa
z Zacheuszem: Potem wszed do Jerycha i przechodzi przez miasto. A pewien czowiek, imieniem Zacheusz, ktry by zwierzchnik celnikw i by bardzo bogaty, chcia
koniecznie zobaczy Jezusa, kt to jest, ale sam nie mg z powodu tumu, gdy by
niskiego wzrostu. Pobieg wic naprzd i wspi si na sykomor, aby mc Go ujrze,
tamtdy bowiem mia przechodzi. Gdy Jezus przyszed na to miejsce, spojrza w gr
i rzek do niego: Zacheuszu, zejd prdko, albowiem dzi musz si zatrzyma
w twoim domu. Zeszed wic z popiechem i przyj Go rozradowany. A wszyscy,
widzc to, szemrali: Do grzesznika poszed w gocin. Lecz Zacheusz stan i rzek do
Pana: Panie, oto poow mego majtku daj ubogim, a jeli kogo w czym skrzywdziem, zwracam poczwrnie. Na to Jezus rzek do niego: Dzi zbawienie stao si udziaem tego domu, gdy i on jest synem Abrahama. Albowiem Syn Czowieczy przyszed
odszuka i zbawi to, co zgino (k 19, 1-10). Jezus mg zamieszka zapewne
u wielu pobonych osb, ale wybra celnika. Przeama schemat oddzielenia zarwno cile religijnego42, jak i politycznego43, co przynioso bardzo dobre efekty nawrcenie Zacheusza. W pewnych sytuacjach naley zaryzykowa, da z siebie wicej
ni wymaga sytuacja. Naturalnie mona straci, ale mona te o wiele wicej zyska.
Fundamentalista moe poprzesta na tym, co ju osign, dla radykalisty nigdy nie
bdzie istniaa grna granica tego, co moe jeszcze zrobi. Tym samym dyspozycja do

Jezus nazywajc Zacheusza synem Abrahama czyni go rwnym innym ydom i spadkobierc obietnic
danym Abrahamowi. Dla faryzeuszy byo to zapewne oburzajce.
43
Celnik jako urzdnik podatkowy wsppracowa z Rzymianami.
42

59

Eryda 1 (1), 2015

prowadzenia werbalnego dialogu przeksztaca si w dyspozycj do konkretnej pomocy drugiemu czowiekowi44.

9.

Trwoga i drenie a nadzieja

Zarwno faryzeusze, jak chrzecijanie postrzegaj ycie z perspektywy

wiecznoci (sub specie aeternitatis). Ten eschatologiczny punkt widzenia determinuje
ziemskie postepowanie. Dla fundamentalistw motorem wielu dziaa s strach i lk 45,
za radykalista ewangeliczny kieruje si nadziej.
Postawa faryzejska ciar ycia czowieka koncentruje na jego doczesnym
wymiarze46. Losy czowieka po mierci owiane s mg tajemnicy, a starotestamentalny Szeol jawi si jako miejsce osamotnienia, miejsce pozbawione Boskiej radoci 47.
Sam Jahwe w wielu miejscach przedstawiany jest jako Bg Sdzia sprawiedliwy,
Bg codziennie paajcy gniewem (Ps 7, 12). Oczywicie nie jest to jedyny obraz
Boga, jaki wyania si ze Starego Testamentu48, ale ryzyko takiej interpretacji jest
do due. Chrystus zmienia t perspektyw. Jego nauczanie i dziaalno ukierunkowane s na soteriologi i Krlestwo Niebieskie 49. Niech si nie trwoy serce wasze.
Wierzycie w Boga? I we Mnie wierzcie! W domu Ojca mego jest mieszka wiele.
Gdyby tak nie byo, to bym wam powiedzia. Id przecie przygotowa wam miejsce.
A gdy odejd i przygotuj wam miejsce, przyjd powtrnie i zabior was do siebie,
abycie i wy byli tam, gdzie Ja jestem (J 14, 1-3). Radykalizm ewangeliczny nie jest
wic motywowany strachem, przeraeniem czy lkiem, ale ufnoci. Ewangeliczna
nadzieja zawie nie moe, jak pisze w. Pawe (Rz 5, 5), a czowiek zawsze moe
liczy na ask Boga, ktry go odkupi i pragnie zbawi. Dlatego radykalista bdzie
czowiekiem radosnym, penym nadziei i wiary w przyszo, dum spiro, spero.
Ta nadzieja przejawia si rwnie w akcentowaniu pozytywnych dziaa
czowieka. Jezus, w przeciwiestwie do faryzeuszy, odchodzi od podkrelania przykaza, ktre negatywnie odnosz si do zachowania czowieka nie bdziesz. Raczej
wskazuje na konieczno podjcia okrelonych dziaa ni powstrzymywania si od
czego bdziesz50.

44

Zob. Mt 15, 21-28, Mk 7, 24-30.

Zob. M. Pomaraski, Wspczesny, s. 30.
46
Budowanie pastwa ziemskiego, patrz. E. Pace, P. Stefani, Wspczesny, s. 26-28.
47
Z. Danielewicz, Traktat o rzeczywistoci ostatecznej, [w:] Dogmatyka. Tom 6, Wizi, Warszawa 2007,
s. 300-304.
48
Jeli pominie si Jego miosierdzie: hesed i rahamim; zob. Jan Pawe II, Enc. Dives in misericordia, 4.
49
Sformuowanie krlestwo Boe w Nowym Testamencie pojawia si a 122 razy; Benedykt XVI, Jezus
z Nazaretu, s. 51-63.
50
Zob. Jan Pawe II, Pami i tosamo, Znak, Krakw 2005, 33-37.
45

60

Eryda 1 (1), 2015

10. Racjonalno a irracjonalno

Racjonalno pozwala czowiekowi na wiadome kierowanie swoim yciem,
a wic na odpowiednie wywaenie zasad przy podejmowaniu decyzji, ich ocen
z moralnego punktu widzenia oraz wyciganie wnioskw ze swoich czynw, a take
ponoszenie za nie odpowiedzialnoci. Taka postawa chroni przed fanatyzmem 51, do
ktrego moe prowadzi faryzejski schematyzm. Skania bowiem do poddania krytycznej ocenie nie tylko wasnej osoby, ale i swoich pogldw, wiary czy wiatopogldu. Racjonalno domaga si racji merytorycznych, logicznych i opartych na
obiektywnych przesankach. Tym samym nie wyklucza wiary jako takiej, a nawet j
zakada52. Schematyzm, waciwy faryzeuszom, czsto wykazywa brak tak pojmowanej racjonalnoci, a przynajmniej nie dysponowa tak szerokimi instrumentami jak
chrzecijanie, w poradzeniu sobie z wynikajcymi std trudnociami.
ydzi w swojej teologii stawiali w centrum Tor i zamieszczone w niej Prawo. Ewangelici z kolei stawiaj w centrum osob Chrystusa53. Najlepiej ukazuje to
Janowy Prolog, a zwaszcza jego pierwszy wers: Na pocztku byo Sowo (J 1, 1),
ktre zamieszkao midzy nami (J 1, 14). Odtd sowo nie jest liter (jak w Starym
Zakonie), ale staje si Sowem-Osob. Stanowi zatem niezawodn regu inferencyjn
i z czego martwego zamienia si w Kogo ywego 54. Tumaczenie polskie opiera si
na tekcie aciskiej Wulgaty in principio erat verbum, nie oddajc do koca waciwego sensu oryginalnych sw o . Jan posuguje si terminologi
filozofii greckiej wskazujc, e odwiecznym arche jest Chrystus-Logos. Tym samym
dokona syntezy filozofii i teologii. Sens wiata, jego zasada, pocztek i cel jest Logosem-Osob. Nie ma sprzecznoci miedzy wiar a rozumem (fides et ratio), miedzy
twrcz dziaalnoci czowieka a epifani. Wypywaj one z jednego rda (arche),
s podtrzymywane w istnieniu przez Logos, a przez soteriologiczn rekapitulacj 55
znajduj ostateczne dopenienie56.

Zob. R. Otto, wito. Elementy irracjonalne w pojciu bstwa i ich stosunek do elementw racjonalnych, Thesaurus Press, Wrocaw 1993, s. 155.
52
W przeciwiestwie do lepej wiary, wiary irracjonalnej.
53
Zob. S. Harzga, Jezus i Jego uczniowie, s. 388.
54
Pozwala to pojmowa Pismo wite nie literalnie a egzystencjalnie, std redniowieczny dwuwiersz:
Littera gesta docet; Quod credas allegoria; Moralia quod agas; Quo tendas anagogia, Katechizm Kocioa
Katolickiego 118, Pallottinum 1994, Pozna, s. 40.
55
Zob. T. Dekert, Teoria rekapitulacji Ireneusza z Lyonu w wietle staroytnych koncepcji na temat Adama,
Wydawnictwo WAM, Krakw 2007.
56
Zob. E. Pace, P. Stefani, Wspczesny, s. 133.
51

61

Eryda 1 (1), 2015

Radykalizm ewangeliczny nie odrzuca filozofii57. Uznaje jej warto i pomoc

w zrozumieniu rzeczywistoci. Przez to wyznawana wiara nie polega na lepym goszeniu, ale na racjonalnym wyznawaniu. Fides quaerens intellectum, wiara, ktra
poszukuje zrozumienia, rozum, ktry jest owietlany przez wiar. To postawa waciwa dla radykalisty. Fundamentalista czsto ograniczy si tylko do przyjcia okrelonych prawd, nawet nie prbujc ich pogbi i zrozumie. Zatrzyma si na wierze,
ktra zapominajc o rozumie, moe z czasem przybra irracjonalny wymiar 58.
Refleksja nad swoj wiar i przyjmowanymi pogldami jest rwnie wana,
aby oceni, czy fundament, na ktrym si opiera, jest z natury dobry, czy nie kryje si
w nim jaka sprzeczno lub zo. Pozwala rwnie oceni, czy u podoa nie znajduj
si fundamentalistyczne doktryny (z zaoenia niereligijne bd nawet antyreligijne),
ktre jednak d do stania si now religi 59.
11. Mieczem czy sowem?
Zaangaowanie religijne determinuje nie tylko wierne trzymanie si przykaza, ale i goszenie wyznawanej wiary innym ludziom. Za pomoc jakich metod to si
czyni, jest dobrym miernikiem, czy dana postawa jest fundamentalistyczna czy radykalna60. Faryzeusze unikajc dialogu, a ostatecznie przyczyniajc si do mierci Jezusa, gotowi byli posuy si terrorem w celu realizacji wasnych zamierze 61. Jezus
z kolei wzbrania si przed stosowaniem jakiejkolwiek przemocy: Syszelicie, e
powiedziano: Oko za oko i zb za zb! A Ja wam powiadam: Nie stawiajcie oporu
zemu: lecz jeli ci kto uderzy w prawy policzek, nadstaw mu i drugi! (Mt 5, 38).
Nie chodzi tu Chrystusowi o poddanie si nieprzyjacielowi, ale o gotowo do odwanego znoszenia kolejnych cierpie, jeli zajdzie taka potrzeba 62. Do Piotra w Ogrjcu
mwi: W miecz na swoje miejsce, bo wszyscy, ktrzy za miecz chwytaj, od
miecza gin63 (zob. Mt 26, 47-56, J 18, 10-11). Radykalizm ewangeliczny zachca do
goszenia i nauczania, ale zawsze cofnie si przez bezprawnym uyciem przemocy.

Zob. Justyn Meczennik, Dialog z ydem Tryfonem, Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynaa Stefana
Wyszyskiego, Warszawa 2012.
58
Zob. K. Armstrong, W imi Boga, s. 14-17.
59
Zob. S. Bruce, Fundamentalizm, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2006, s. 150-151.
60
Zob. A. Szahaj, Relatywizm i fundamentalizm oraz inne szkice z filozofii kultury i polityki, Wydawnictwo
Naukowe UMK, Toru 2008, s. 18.
61
Zob. Mdr 2, 12-20.
62
Jezus spoliczkowany przez jednego ze sug arcykapana powiedzia: Jeeli le powiedziaem, udowodnij,
co byo zego. A jeeli dobrze, to dlaczego Mnie bijesz? (J 18, 23).
63
Jezus sam pozwalajc si pojma, chroni jednak przed tym swoich bliskich, Jeeli wic Mnie szukacie,
pozwlcie tym odej!, Nie utraciem adnego z tych, ktrych Mi dae (J 18, 8-9).
57

62

Eryda 1 (1), 2015

Zakoczenie
Czowiek religijny to okrelenie co najmniej dwuznaczne. Z jednej strony
moe oznacza czowieka wiary, a z drugiej osob, ktra wiar legitymizuje swoje
zewntrzne zachowania. Innymi sowy, wane jest, czy wyznawana wiara wpywa
tylko na zewntrzne zachowanie, czy dotyka rwnie wntrza. Pierwsza postawa jest
widoczna w tym, co zostao nazwane faryzeizmem, charakteryzujcym si: poprzestaniem na literalnym traktowaniu Pisma witego, rnicowaniem ludzi, skutkujcym
ekskluzywizmem i brakiem otwarcia na dialog, kierowaniem si strachem i cig
obaw przed wrogami, gotowoci uycia przemocy w celu wyeliminowania niewygodnych osb, akcentowaniem zakazw, a czsto brakiem pogbionej refleksji nad
wasnym postpowaniem i artykuami wiary. Tej postawie przeciwstawny jest radykalizm ewangeliczny, uobecniony w yciu i dziaalnoci Jezusa z Nazaretu, ktry zachca do kierowania si w yciu mioci, wymagajc przekraczania samego siebie.
Dopiero to cige wychodzenie z zastanych schematw jest czym oywczym i podnym.
W obrazie faryzeuszy, ktry krel Ewangelici, mona dostrzec zalki
fundamentalizmu waciwego czasom obecnym. Wskazanie, e radykalizm do fanatyzmu prowadzi nie musi, jest gosem bronicym tych, ktrzy konsekwentnie chc
wciela wyznawan wiar w swoje ycie. W takiej postawie nie ma nic zego i nie
naley utosamia jej z gronym fundamentalizmem, ktry ciy ku fanatyzmowi 64.

Oceniajc jakakolwiek postaw religijn nie mona zatrzyma si na stanowiskach redukcjonistycznych

(psychologizm, socjologizm), ale naley pochyli si nad zagadnieniami natury teologicznej, ktrych elementy pojawiy si w tej pracy (nie naley ocenia tylko formy, ale rwnie tre).
64

63

Eryda 1 (1), 2015

Pharisaic fundamentalism in comparison to evangelical radicalism

Fundamentalism manifesting itself especially through terrorism seems to be
one of the biggest concern nowadays. However, when it comes to fundamentalism and
radicalism, we should not put these terms in the same basket. The difference reflects
in completely opposite moral attitudes of Jesus Christ and the Pharisees shown in the
Bible. Naturally, the Pharisees were not fundamentalists in the modern sense of this
word, but some of their features were at the core of fundamentalism itself. Evangelical
radicalism which advocates love has nothing to do with these things. Pharisees lived
comfortably in their own schemes like for example: being more attached to letter than
spirit of the Torah, living in fear instead of hope, highlighting the prohibitions, acceptance of violence, exclusivism, attitude closed to dialogue. Modern fundamentalism
comes from these premises and strengthens them, which is why it is extremely important to fight against these schemes. Evangelical radicalism replaces them with love.
All in all, radicalism is not dangerous, but demanding and very useful, because it
forces us to face our own weakness and respond to the needs of others.

64

Eryda 1 (1), 2015

PERSPEKTYWA POLITOLOGICZNA

65

Eryda 1 (1), 2015

Micha Kowalczyk

Krytyka zachodu ze strony wgierskich nacjonalistw.

Przykad partii Jobbik

Przedmiotem tekstu jest krytyka Zachodu ze strony wgierskich nacjonalistw na przykadzie partii Jobbik Magyarorszgrt Mozgalom (Ruchu na Rzecz Lepszych Wgier), okrelanej zazwyczaj po prostu Jobbikiem. Formacja ta stanowi jedn
z gwnych si na wgierskiej scenie politycznej i zarazem jest jednym z najpopularniejszych ugrupowa nacjonalistycznych w Europie (obok francuskiego Frontu Narodowego). Jobbik nie wzbudzi do tej pory wikszej uwagi polskich badaczy (podobnie
jak i problematyka wgierskiego nacjonalizmu) i dlatego tekst ten jest skromn prb
uzupenienia politologicznej niszy. Natomiast temu ugrupowaniu (czy w ogle wspczesnemu nacjonalizmowi wgierskiemu) powicili uwag badacze nad Balatonem 1.
Naley sobie jednak zda spraw, e ich znaczca cz podchodzi do Jobbiku
w sposb mocno emocjonalny i niekiedy dyskurs naukowy miesza si z dyskursem
publicystycznym. Poniewa formacja celuje w zwycistwo w wyborach parlamentarnych w 2018 r., warto pochyli si nad jej wizj polityki zagranicznej. Z propozycjami
Jobbiku odnonie polityki zagranicznej Wgier wie si szczeglnie antyzachodnia
retoryka tego ugrupowania. Wynika ona z kilku kluczowych powodw, ktre zostay
przedstawione w niniejszym artykule w formie krtkich rozdziaw.
Po pierwsze, Zachd uwaany jest przez wgierskich nacjonalistw za winny
rozbiorowi Wgier po pierwszej wojnie wiatowej, co zostao usankcjonowane na
mocy Traktatu z Trianon (4 czerwca 1920 r.)2. Wwczas Wgry utraciy wiksz
cz ziem nalecych do Korony w. Stefana, czy te inaczej mwic obszarw
uwaanych za historycznie wgierskie. Chocia Wgry (jako cz monarchii Habsburgw) nie dyy do wojny, zostay potraktowane po klsce bardziej surowo ni
chociaby Niemcy. Utracono nie tylko ziemie zdominowane przez niemadziarsk
etnicznie ludno (np. Chorwacja), lecz rwnie ziemie etnicznie wgierskie (jak np.
poudniowa Sowacja czy spore poacie Siedmiogrodu) 3. Trauma trianoska staa si
Zob. D. Rna, Jobbik-jelensg. A Jobbik Magyarorszgrt Mozgalom megersdsnek okai, praca doktorska dostpna [w:] http://phd.lib.uni-corvinus.hu/824/; T. Malkovics, J szomszdi (v)iszonyok? A jobboldali (nemzeti) radikalizmus s a hazai "grdk" kapcsolathlzati elemzse, praca doktorska dostpna [w:]
http://phd.lib.uni-corvinus.hu/654/.
2
Zob. J. Kochanowski, Wgry. Od ugody do ugody 1867-1990, Wydawnictwo Trio, Warszawa 1997, s. 67.
3
Zob. tame, s. 68.
1

66

Eryda 1 (1), 2015

w okresie midzywojennym powodem zmierzania Wgier adm. Horthy'ego do rewizji

terytorialnych, lecz i dzisiaj jest ona wci odczuwalna wrd czci Wgrw. Po
drugie, Zachd ma by wrogi suwerennoci Wgier i uniemoliwia prowadzenie
przez Budapeszt niezalenej polityki zagranicznej. Wedug wgierskich nacjonalistw, Zachd jest nie tylko winny rozbiorowi Wgier, lecz rwnie zmierza do penego kontrolowania polityki wgierskiej. Dowodem na to ma by spadajca na Wgry
krytyka midzynarodowa, np. z powodu polityki zblienia z Rosj, jak rwnie finansowanie przez pastwa zachodnie lewicowych oraz liberalno-demokratycznych partii
i organizacji pozarzdowych na Wgrzech. Po trzecie, Zachd jawi si jako przestrze
wiatopogldowej dekadencji i utraty tradycyjnych oraz narodowych wartoci, do
ktrych Jobbik si odwouje. Zdaniem politykw Jobbiku, spoeczestwa zachodnie
ulegy cakowicie globalizacji oraz procesom liberalizacji, dlatego Wgry powinny
zaangaowa si w dialog ze Wschodem, w szczeglnoci ze wiatem islamu. Jobbik
podkrela jednak przy tym, e niektre narody Europy (w domyle Europy rodkowej
i Wschodniej) zachoway wci istotn cz tradycyjnych wartoci. Po czwarte, nieustannym przedmiotem krytyki s poczynania Stanw Zjednoczonych i innych zachodnich potg na arenie midzynarodowej. Przypisuje si im zwaszcza brak poszanowania dla suwerennoci poszczeglnych pastw (np. Iraku, Libii, Syrii czy Iranu),
jak rwnie realizacj w sposb brutalny wasnych interesw pod grnolotnymi hasami demokratyzacji czy przestrzegania praw czowieka. Co wicej, pastwa
zachodnie maj odpowiada za wspieranie terrorystw na Bliskim Wschodzie. Wie
si to czsto z postrzeganiem amerykaskiej polityki jako znajdujcej si pod wpywem proizraelskiego lobby, sam za Izrael jest uwaany przez Jobbik za pastwo
terrorystyczne i gwacce prawa czowieka. Te wanie powody zostay zaprezentowane w tekcie na przykadzie wypowiedzi liderw Jobbiku Gbora Vony oraz
Mrtona Gyngysiego. Pierwszy jest oficjalnym i niekwestionowanym przywdc
ugrupowania, peni rwnie funkcj przewodniczcego grupy parlamentarnej 4. Gyngysi natomiast jest zastpc przewodniczcego grupy parlamentarnej, jednoczenie odpowiada w partii za kontakty midzynarodowe 5. Politycy ci s najbardziej
reprezentatywni dla tej problematyki, nie tylko ze wzgldu na swoj pozycj w ugrupowaniu, lecz rwnie z powodu czstego zabierania gosu odnonie spraw dotyczcych polityki midzynarodowej. W tekcie jako gwne rda potraktowano dwie
strony partii Jobbik wgierskojzyczn6, jak rwnie anglojzyczn 7. Oprcz tego,
Zob. Elnki ksznt [w:] http://jobbik.hu/jobbikrol, (dostp: 20.03.2015r.).
Zob. tame.
6
Zob. www.jobbik.hu
7
Zob. www.jobbik.com
4
5

67

Eryda 1 (1), 2015

wan rol odegra portal Alfahr oraz tygodnik Barikd, ktre powizane s mniej
oficjalnie z ugrupowaniem wgierskich nacjonalistw. Warto natomiast w tym miejscu postawi hipotez, e antyzachodnia postawa Jobbiku musi skutkowa swoicie
antyzachodni wizj polityki zagranicznej.
1.

Partia Jobbik jako jedna z gwnych si politycznych na Wgrzech

Ruch na Rzecz Lepszych Wgier jako partia polityczna narodzi si w 2003r.,

na bazie powstaego wczeniej Stowarzyszenia Prawicowej Modziey (Jobboldali
Ifjsgi Kzssg)8. Ugrupowanie od pocztku ma charakter nacjonalistyczny, antyliberalny, antyglobalistyczny, eurosceptyczny oraz opiera swj wiatopogld na tradycyjnych wartociach. Jobbik negatywnie ocenia polityk Unii Europejskiej, Stanw
Zjednoczonych oraz Izraela9. Jednoczenie deklaruje sympati wobec Rosji, Iranu,
Syrii oraz Turcji. Wany komponentem jest dla Jobbiku idea turanizmu, wedug ktrej
Wgrzy nale do grona narodw okrelanych jako turaskie. Do tej grupy zalicza si
zwaszcza takie nacje, jak Turkw, Azerw czy Kazachw, jak rwnie Mongow
czy niekiedy nawet Japoczykw, Koreaczykw, a nawet Tybetaczykw 10. Niekiedy wcza si w to grono rwnie Bugarw, cho posuguj si jzykiem sowiaskim. Turanizm ma rwnie antyzachodni wymiar i stanowi ma alternatyw dla Wgier wobec ukierunkowania na Zachd. Wanym skadnikiem idei turaskiej jest take
przekonanie o pochodzeniu od staroytnych Hunw, czego dowodem jest choby fakt,
e Attila to jedno z najpopularniejszych imion mskich na Wgrzech (Attyla wdz
Hunw). Stoi to w sprzecznoci z do powszechn teori o przynalenoci Madziarw do grona narodw i ludw ugrofiskich. Skutkiem tego jest konieczno przyjcia
chociaby zupenie innego dyskursu wobec wyznawcw islamu, ni czyni to nacjonalici i eurosceptycy w innych krajach europejskich (Front Narodowy, Brytyjska
Partia Narodowa, Partia Wolnoci w Holandii itd.), wszak znaczc cz narodw
uwaanych za turaskie stanowi wyznawcy Allaha.
Jobbik ubiega si o podjcie intensywnych dziaa w trosce o sytuacj Wgrw w krajach ssiednich (zwaszcza w Rumunii, w Serbii, na Sowacji oraz na
Ukrainie), dlatego te oskarany jest o rewizjonizm terytorialny, sama za formacja
podkrela swoje przywizanie do Wielkich Wgier (czy inaczej: Wgier sprzed Trianon). Jobbik po raz pierwszy wzi udzia w wyborach w 2006 r., gdy startowa
Zob. Els vek s a Harmadik t [w:] www.jobbik.hu, (dostp: 20.03.2015r.).
Zob. Klgyi program [w:] www.jobbik.hu, (dostp: 20.03.2015r.).
10
Zob. Pan-Turanianism [w:] http://www.britannica.com/EBchecked/topic/440695/Pan-Turanianism, (dostp: 20.03.2015r.).
8
9

68

Eryda 1 (1), 2015

wsplnie z Wgiersk Parti Sprawiedliwoci i ycia MIP (Magyar Igazsg s

let Prtja)11. Uzyskano wtenczas 2,2% gosw i nie zdobyto ani jednego miejsca
w parlamencie12. Natomiast w 2009 r. odnis olbrzymi sukces wyborczy, zdobywajc
14,77% gosw w wyborach do Parlamentu Europejskiego i jednoczenie trzy mandaty europosw13. Z kolei w 2014 r. ugrupowanie uzyskao niemal identyczny wynik
14,67%14, a zatem rwnie trzech europarlamentarzystw. Do wgierskiego parlamentu Jobbik wszed natomiast w 2010 r. z wynikiem 16,67% 15, podczas gdy kolejne
wybory parlamentarne z kwietnia 2014 r. przyniosy Jobbikowi 20,22% gosw16.
Warto jednak zaznaczy, e partia nie uzyskaa do tej pory adnego mandatu w jednomandatowych okrgach wyborczych.
2.

Powody krytyki Zachodu przez parti Jobbik

2.1. Pastwa zachodnie winne rozbiorowi Wgier

Koniec pierwszej wojny wiatowej przynis Wgrom wpierw rewolucj
bolszewick pod wodz Bli Kuna, nastpnie za utrat ponad historycznych ziem
Korony w. Stefana na mocy Traktatu z Trianon (4 czerwca 1920 r.), do ktrego podpisania Wgrzy zostali zmuszeni przez pastwa Ententy 17. W wyniku tego postanowienia znaczca wwczas cz Madziarw zmuszona bya mieszka w pastwachbeneficjentach porozumienia okrelanego jako rozbir Wgier: Czechosowacji,
Rumunii oraz Jugosawii (niewielkie poacie Wgry utraciy rwnie na rzecz Austrii
i Polski, cho niemal niezamieszkane przez ludno etnicznie wgiersk) 18. Wgrzy
stanowi obecnie znaczc mniejszo na Sowacji, w Rumunii, oprcz tego zamieszkuj zwarte terytoria dzisiejszej Serbii, Ukrainy i w niewielkim stopniu rwnie Sowenii.
W wywiadzie dla austriackiego tygodnika Zur Zeit, przeprowadzonym
w dziewidziesit rocznic Trianon, Vona skrytykowa traktat, poczynajc od

Zob. Els vek s a Harmadik t [w:] www.jobbik.hu, (dostp: 20.03.2015r.).

Zob. 2006 Orszggylsi Vlasztsok [w:] http://www.valasztas.hu/parval2006/main_hu.html, (dostp:
20.03.2015r.).
13
Zob. Ersds s siker az EP vlasztsokon [w:] www.jobbik.hu, (dostp: 20.03.2015r.).
14
Zob. Az Eurpai Parlament tagjainak 2014. vi vlaszts [w:]
http://www.valasztas.hu/dyn/ep14/szavossz/hu/emjk.html, (dostp: 20.03.2015r.).
15
Zob. Jobbik a Hzban [w:] www.jobbik.hu, (dostp: 20.03.2015r.).
16
Zob. Orszggylsi Kpviselk Vlasztsa [w:] http://valasztas.hu/hu/ogyv2014/861/861_0_index.html,
(dostp: 20.03.2015r.).
17
Zob. J. Kochanowski, Wgry. Od ugody do ugody 1867-1990, wyd. cyt., s. 47-69.
18
Zob. tame, s. 67-68.
11
12

69

Eryda 1 (1), 2015

stwierdzenia, e uywana terminologia nie jest prawidowa, gdy traktat jest wynikiem negocjacji, podczas gdy w tym wypadku Wgry spotka dyktat, wedug ktrego
wrogowie Wgier zadecydowali o losie kraju, opierajc si na kamstwach, zmanipulowanych cyfrach oraz faszywych sprawozdaniach 19. Winnymi rozbiorowi byy
gwnie krtkowzroczne mocarstwa (w domyle Wielka Brytania, Francja oraz
Stany Zjednoczone) oraz sfrustrowane narody znane jako pastwa Maej Ententy.
Wedug Vony, Trianon nie by wycznie tragedi Wgier, lecz tragedi Europy jako
caoci, poniewa zdestabilizowa Europ rodkow oraz Wschodni i by rdem
niekoczcych si konfliktw w regionie 20. Lider Jobbiku krytykuje rwnie aktualn
postaw Unii Europejskiej wobec sytuacji Wgrw w krajach ociennych, zwaszcza
na Sowacji. Zdaniem Vony, jednym z gwnych argumentw za przystpieniem do
Unii Europejskiej byo na Wgrzech przekonanie, e Unia nie bdzie tolerowaa dyskryminacji i wrogoci wobec etnicznych Wgrw21. Co wicej, praktyczny zanik
granic midzypastwowych mia przyczyni si do ponownej unifikacji narodu. Vona
podkrela, e wiele mwiono o wsplnych wartociach Europy odrzucajcych podwjne standardy oraz dyskryminacj rasow i etniczn, jednak Europa zachowuje
milczenie, kiedy Wgrzy s atakowani za posugiwanie si ich wasnym jzykiem,
albo kiedy sowacka policja rozprawia si brutalnie z fanami klubu DAC 1904 Dunajsk Streda (klub mniejszoci wgierskiej na Sowacji), czy te w sytuacji, gdy
sowacki parlament ratyfikuje ustaw jzykow majc dyskryminowa Wgrw.
Lider Jobbiku porwnuje rwnie retoryk Unii Europejskiej do midzynarodwki
komunistycznej, ktrej ideologia opieraa si na postulacie zniesienia pastw narodowych co proponowa ma take Unia22.
2.2. Zachd wrogi suwerennoci Wgier
Pastwom zachodnim (czy te uwaanym za takowe) przypisuje si czstokro finansowanie na Wgrzech organizacji pozarzdowych oraz partii politycznych
o charakterze lewicowym lub liberalno-demokratycznym. Jest to przedmiot krytyki
nie tylko wgierskich nacjonalistw, lecz rwnie centroprawicowego rzdu Fideszu
niezadowolonego ze wspierania opozycji z zewntrz. Rzd Wgier oskary w 2014 r.
Norwegi o wspieranie pozarzdowych organizacji poprzez granty pochodzce z Fun-

19

Gabor Vona: Europe kept silent-intervew [w:] http://www.jobbik.com/gabor_vona_europe_kept_silent__interview, (dostp: 22.03.2015r.).

20
Zob. tame.
21
Zob. tame.
22
Zob. tame.

70

Eryda 1 (1), 2015

duszu Norweskiego23. W teorii ma on na celu wspieranie pastw Unii Europejskiej

z najniszych dochodem krajowym brutto, w zamian za co kraje EFTA (Norwegia,
Islandia, Lichtenstein) mog korzysta z moliwoci i swobd jednolitego rynku UE 24.
Dziki Funduszowi Norweskiemu powinny zmniejszy si rnice midzy pastwami
europejskimi nie tylko na polu ekonomicznym, lecz rwnie i spoecznym. W ten
sposb pienidze mog trafia do rozmaitych organizacji opozycyjnych promujcych
np. rwno pci czy ideologi gender. Doszo ostatecznie do zamknicia biur kilku
organizacji pozarzdowych, ktre zajmoway si dystrybucj grantw z Funduszu
Norweskiego. Zdaniem rzdu wgierskiego, Fundusz Norweski wspiera m.in. zielono-liberaln parti Polityka Moe By Inna LMP (Lehet Ms a Politika), ktra
posiada swoj reprezentacj w parlamencie Wgier i stanowi opozycj wobec Fideszu.
Jnos Lzr, szef Kancelarii Premiera, oskary Norwegi, i prbuje wpywa na
polityk wewntrzn Wgier poprzez granty: odniosem wraenie, e wspieracie
jednopartyjn demokracj na Wgrzech, z jedn parti, ktr lubicie 25. Rzd Fideszu
zadeklarowa jednoczenie, e nie ma na celu zwalczania organizacji pozarzdowych,
lecz za niestosowne uwaa wykorzystywanie ich przez inne pastwa do ingerowania
w sprawy wewntrzne Wgier. Strona norweska natomiast oskarya Budapeszt
o amanie standardw demokratycznych i swobd obywatelskich26.
W tym kontekcie Jobbik zgadza si z rzdem Fideszu i rwnie krytykuje
wsparcie z zagranicy dla partii oraz organizacji o profilu lewicowym lub liberalnodemokratycznym. Nasza narodowa suwerenno jest jak najbardziej wana, dlatego
Jobbik wierzy, e wgierskie siy polityczne musz uczyni wszystko co w ich mocy
dla jej zachowania powiedzia Gyngysi, komentujc wizyt wczesnego lidera
Wgierskiej Partii Socjalistycznej (MSZP) w Waszyngtonie 27. Byo to kilka tygodni
przed wyborami parlamentarnymi na Wgrzech, ktre odbyy si 6 kwietnia 2014
i przyniosy ostatecznie zdecydowane zwycistwo dla partii rzdzcej. Gyngysi
zarzuci wtenczas na konferencji prasowej, e suwerenno Wgier jest gwacona
poprzez prby wpywu obcych si na wynik wyborw krajowych. Co wicej, naley
dokona wysikw uniemoliwiajcych wpywanie przez inne pastwa na polityk

23

Zob. Hungary raids NGOs, accuses Norway of political meddling [w:],

http://www.reuters.com/article/2014/06/02/us-hungary-norway-funding-ngo-idUSKBN0ED1QW20140602,
(dostp: 22.03.2015r.).
24
Zob. Frontpage - EEA Grants [w:] http://eeagrants.org/, (dostp: 22.03.2015r.).
25
Hungary raids NGOs, accuses Norway of political meddling [w:] wyd. cyt.
26
Zob. tame.
27
Zob. Vajon Mesterhzy a pnzgyi forrsok tjt egyeztette Washingtonban? [w:]
http://alfahir.hu/vajon_mesterhazy_a_penzugyi_forrasok_utjat_egyeztette_washingtonban, (dostp:
22.03.2015r.).

71

Eryda 1 (1), 2015

wewntrzn Wgier28. Dlatego operacje organizacji pozarzdowych powinny by

bardziej transparentne, poniewa zadaniem Jobbiku te wanie podmioty s w stanie
oddziaywa na wgiersk scen polityczn poprzez zagranicznych sponsorw. Przypomina, e byy premier Ferenc Gyurcsny (MSZP) przyzna si do otrzymywania
pienidzy z niejasnych rde29. Nie wiemy, dlaczego prezydent partii socjalistycznej
Attila Mesterhzy pojecha do Waszyngtonu, aby otrzyma rozkazy czy aby zabezpieczy przepyw pienidzy? zapytuje Gyngysi30. Stwierdza rwnie, e kolejny
byy premier Wgier z ramienia MSZP, Gordon Bajnai, otrzymywa na swoj fundacj miliony dolarw z Centrum Amerykaskiego Postpu (Center for American Progress), organizacji powizanej z amerykask Parti Demokratyczn. Dodaje, e do
osb wspierajcych wwczas Bajnaia nalea take Charles Gati, byy doradca Departamentu Stanu Stanw Zjednoczonych. Mia on kiedy powiedzie: istniej demokratyczne, lub, jeli to niemoliwe, inne moliwoci obalenia rzdu wgierskiego,
jeli sprzeciwia si on zachodnim oczekiwaniom 31.
2.3. Zachd jako obraz wiatopogldowej dekadencji i liberalizmu
Jobbik uwaa, e wiat zachodni pogry si kryzysie tosamoci, co jest
rezultatem odejcia od tradycyjnych wartoci. W zwizku z tym, politycy tej formacji
postuluj od lat otwarcie si na Wschd (zwaszcza na narody uwaane za pokrewne),
gdzie wci tradycja broni si przed wpywami liberalizmu oraz globalizmu. Niepodobna otworzy si na Wschd bez dialogu ze wiatem islamu, ktry zatem Jobbik
postuluje32. Taka sympatia wobec muzumanw mogaby wydawa si dziwna ze
strony przywdcy partii uznawanej czstokro za ksenofobiczn. Za tym ma jednak
sta podziw Vony dla pielgnowania tradycyjnych wartoci przez wyznawcw islamu.
Lider Jobbiku podkrela, e sam jest praktykujcym katolikiem, jednake odnosi si
z sympati wobec islamu jako do religii skutecznie chronicej swoje tradycje i opierajcej si liberalizmowi33.
Podczas swojej wizyty w 2013 r. w Turcji, Vona goci na kilku uniwersytetach w tym kraju. Na jednym z jego spotka zgromadzi si miao okoo trzystu studentw Uniwersytetu Sakarya, tematem za rozmw bya planowana wsplna przyZob. tame.
Zob. tame.
30
Tame.
31
Tame.
32
Zob. G. Vona, Islam [w:] http://www.jobbik.com/vona_g%C3%A1bor_about_islam, (dostp:
24.03.2015r.).
33
Zob. tame.
28
29

72

Eryda 1 (1), 2015

szo turecko-wgierska. Uczelnia ta ma by zasuona w badaniach nad turanizmem34. Wedug lidera Jobbiku, niektre z pastw europejskich oraz znaczca cz
azjatyckich wci zachoway wiele z uniwersalnych tradycji ludzkoci. eby zbudowa odpowiedni system wartoci na Wgrzech, naleaoby zatem zintegrowa istot
europejskoci z mentalnoci azjatyck. Co wicej, istnieje szansa na to nie tylko na
Wgrzech, lecz rwnie w Rosji oraz w Turcji, ktre rwnie maj czy wartoci
europejskie i azjatyckie. Zdaniem Vony, Wgrzy, Rosjanie i Turcy s narodami europejskimi oraz azjatyckimi jednoczenie. Nawizuje w ten sposb do ich historii, losu
i rozmieszczenia. Dlatego wanie te nacje powinny przedstawi euroazjatyck alternatyw35. Wedug niego, misj turanizmu jest budowa mostw midzy Zachodem
a Wschodem, jak rwnie midzy muzumanami a chrzecijanami w celu walki
o lepszy wiat. Musimy pokaza, e chrzecijanie i muzumanie nie s wrogami, lecz
brami powiedzia Vona. Sam przewodniczcy Jobbiku przyznaje, e inspiruje si
takimi mylicielami jak: Artur Schopenhauer, Friedrich Nietsche, Mircea Eliade, Konrad Lorenz, Rdiger Safranski oraz Mistrz Eckhart. Jeli jednak miaby okreli do
jakich osobistoci odwouje si najbardziej w swoim rozumowaniu wiata, to Vona
wymienia tutaj przedstawicieli tradycjonalizmu jak: Bla Hamvas, Julius Evola czy
Ren Guenon36. Stwierdza, e ich myl jest niedoceniana w globalnym i neoliberalnym wiecie, bazujcym na antytradycjonalizmie. Sam Zachd oceniany jest tutaj
bardzo negatywnie, gdy zdaniem Vony, w krajach zachodnich ludno ulega zupenie globalizacji oraz procesom totalnej liberalizacji wiatopogldowej.
Lider Jobbiku negatywnie ocenia rewolucj wiatopogldow zapocztkowan przez Renesans i Reformacj, za kontynuowan przez Owiecenie, oraz okres
rewolucji przemysowej. To miao zaciemni wszystko. Dodaje tutaj wan w tym
kontekcie uwag: Stany Zjednoczone Ameryki byy zaoone jako pastwo bez
tradycji. Utosamiao siebie poprzez zmieszanie koncepcji wolnoci oraz uczucia, e
jest olbrzymi si majc przed sob misj globaln 37. To za zdaniem Vony nie
znaczy nic wicej, ni eksportowanie amerykaskich wartoci na wiat niezalenie,
czy s gdziekolwiek potrzebne. Czstokro w rnych miejscach wiata nie byo dania otrzymania tych wartoci, lecz uywano takich sw jak pokj wiatowy,
demokracja czy liberalizm do agresywnego poczynania na arenie midzynarodo-

Zob. Vona Gbor: az eurzsiai jv alapja a tradci, [w:]

http://alfahir.hu/vona_gabor_az_eurazsiai_jovo_alapja_a_tradicio, (dostp: 24.03.2015r.).
35
Tame.
36
Zob. G. Vona, Islam , wyd. cyt.
37
Tame.
34

73

Eryda 1 (1), 2015

wej przez Amerykanw38. Lider Jobbiku podkrela, e kultura islamska jest bardziej
pielgnujca swoj tradycj ni chrzecijaska 39. Jednoczenie Vona yczy kocioom chrzecijaskim, aeby zdecydowanie bardziej angaoway si w obron narodowych tradycji, jak rwnie wystpoway czynnie przeciwko intelektualnemu i duchowemu zanieczyszczeniu liberalizmu. Jednake chrzecijaskim instytucjom religijnym, ktre powinny tutaj podj batali ideologiczn, lider Jobbiku zarzuca bierno wobec zastanej sytuacji40. Jego zdaniem, skutecznie oprze si liberalizmowi
moe zatem wycznie wiat islamu jako jedyna kultura zachowujca swoje tradycje.
Przywdca partii zaznacza przy tym wyranie, e w aden sposb nie sympatyzuje
z zamachowcami-samobjcami czy bezwzgldnymi wojnami czynionymi przez cz
wyznawcw Allaha, natomiast uwaa, e ostatni nadziej dla tradycyjnej kultury jest
wanie wiat islamu. Co wicej, jeeli islam ulegnie liberalizmowi, nie bdzie ju
zapory przeciwko ciemnoci globalizmu. Wwczas historia faktycznie zbliy si
do koca i to nie bdzie szczliwy koniec dodaje Vona41.
2.4. Zachd jako agresor na arenie midzynarodowej
Jobbik bardzo krytycznie ocenia kraje zachodnie, zarzucajc im rwnie rol
inicjatora agresora na arenie midzynarodowej. Przypisuje im wywoywanie konfliktw na Bliskim Wschodzie, jak rwnie na Ukrainie. Szczeglnie negatywnie
oceniane s Stany Zjednoczone, jak rwnie Izrael oraz wadze w Kijowie. Z sympati odnosi si natomiast Jobbik wobec Rosji, Iranu, Syrii, Libanu oraz Palestyczykw. Mrton Gyngysi zarzuci Zachodowi destabilizowanie sytuacji na Bliskim
Wschodzie z powodu swoich geopolitycznych celw42. Przykadem tego mia by atak
na Afganistan czy okupacja Iraku. Stwierdza rwnie, e ISIS (Pastwo Islamskie)
zostao stworzone z poparciem Zachodu (si euroatlantyckich), za terroryci uzyskali
now szans, po tym jak wczeniej nie powiodo si rebeliantom w Syrii. Z tego powodu Zachd jest w ogromnej mierze odpowiedzialny za obecn sytuacj w regionie,
wanie ze wzgldu na finansowe, militarne i politycznie wsparcie dla terrorystycznych organizacji prbujcych obali wczeniej rzdy Al-Assada w Syrii. Poniewa

Zob. tame.
Jobbik President Gbor Vona: The real division in the world today is not among religions and cultures
[w:] http://www.hungarianambiance.com/2013/11/jobbik-president-Gbor-vona-real.html, (dostp:
25.03.2015r.).
40
Zob. tame.
41
G. Vona, Islam, wyd. cyt.
42
Zob. Western and Hungarian mercenaries in ISIS units [w:]
http://www.jobbik.com/western_and_hungarian_mercenaries_isis_units, (dostp: 25.03.2015r.).
38
39

74

Eryda 1 (1), 2015

im to si nie udao, to zaczli przenika ssiednie kraje powiedzia Gyngysi43.

Celem Zachodu od czasw zakoczenia Zimnej Wojny ma by kontrola
caego Kontynentu Euroazjatyckiego. Gyngysi podkrela, e w cigu ostatnich
kilku dekad amerykaska polityka zagraniczna ma by pod olbrzymim wpywem
negatywnie przez niego ocenianych amerykaskich neokonserwatystw, ktrych celem jest wiat monopolarny i nowy porzdek44. Ma on bazowa na opartej na przemocy ekspansji, monopolu liberalnej polityki, ekonomii oraz wartoci kulturowych Stanw Zjednoczonych. Amerykanie zdolni maj by do uywania broni w celu budowy
demokracji, tak jak miao to by w przypadku Iraku i Afganistanu. Tam, gdzie interwencja zbrojna jest niemoliwa, Neokoni preferuj prowadzi wojn w sposb
mniej bezporedni. Suy temu ma finansowe wsparcie dla podanych przez siebie
rodowisk wystpujcych pod hasami wolnoci. Przykadem s granty Sorosa czy
Fundacja Konrada Adenauera, co ma powodowa suenie atlantyckim interesom.
Niepodane wadze danego pastwa maj by obalane za pomoc propagandy medialnej i powodowania kryzysu gospodarczego w kraju, chociaby za pomoc manipulowania ratingiem kredytowym przez agencje ratingowe czy te poprzez dziaalno
Midzynarodowego Funduszu Walutowego albo Banku wiatowego stranikw
neoliberalnego porzdku wiatowego45. Poniewa Stany Zjednoczone nie mog sobie
pozwoli na bezporedni konfrontacj z gwnymi rywalami Rosj i Chinami
uywaj rnych metod destabilizacji, co miao by widoczne w Gruzji, Kirgistanie
czy wanie na Ukrainie46. Zachd roci sobie rwnie prawo do prawdy i sugeruje, e
tylko zachodnie media s w stanie przedstawia rzeczywisto w sposb obiektywny
czy wrcz niezaleny. Polityk przypomina jednak rol stacji telewizyjnych CNN
oraz BBC po 11 wrzenia 2001 r., kiedy media te miay nobilitowa nieusprawiedliwione operacje w Afganistanie oraz w Iraku. Oni kontynuuj tak sam praktyk
rwnie dzisiaj, dajc pretekst do ludobjstwa Palestyczykw przez terrorystyczne
pastwo Izrael oraz oczerniaj syryjski rzd Al-Assada czy Iran47.
Siom zachodnim przypisuje Gyngysi odpowiedzialno za zbrodni przeciwko ludzkoci oraz spowodowanie kryzysu na Ukrainie. Musz stwierdzi, e
kady krok rosyjski jest odpowiedzi na zachodnie prowokacje powiedzia polityk
Jobbiku. Jego zdaniem, jest faktem, e ukraiska opozycja dostaa finansowe i medialne wsparcie w celu obalenia prezydenta Janukowycza, poniewa odmwi podpiTame.
Zob. Interj. Kszbn harmadik vilghbor? Beszlgets Gyngysi Mrtonnal az ukrn vlsg
htterrl, a neokonzervatv dzsihdrl [w:] wyd. cyt., s. 24.
45
Tame.
46
Zob. tame.
47
Tame.
43
44

75

Eryda 1 (1), 2015

sa w listopadzie 2013 r. umowy stowarzyszeniowej z Uni Europejsk, ktra skolonizowaaby jego ojczyzn. W innym miejscu polityk zgadza si jednak, e przyczyn
upadku rzdw Janukowycza nie byo tylko wsparcie Zachodu dla opozycji, lecz
rwnie korupcja wczesnych wadz Ukrainy i niepomylne rzdy Partii Regionw 48.
Gyngysi dodaje, e istniej dowody, e Amerykanie zainwestowali 5 miliardw
dolarw na spowodowanie kryzysu na Ukrainie, jak rwnie, i wspierali skrajnie
antyrosyjskich i antywgierskich szowinistw ukraiskich, a na poparcie susznoci
pogldw wymienia parti Swoboda oraz Prawy Sektor. Twierdzi te, e pod ukraiskimi barwami walcz najemnicy zorganizowani i opacani przez Stany Zjednoczone.
Polityk Jobbiku uwaa, i sytuacja na Ukrainie jest kolejnym aktem pomaraczowej
rewolucji z 2004 r. i wynikiem wiatowej rywalizacji midzy osi WaszyngtonBruksela a Moskw49. Dlatego, zdaniem Gyngysiego, nie mona obwinia Rosji,
e chroni rosyjskojzyczn mniejszo na wschodzie Ukrainy50. Co wicej, Wadimir
Putin ma chroni wiat od globalnego konfliktu.
Zakoczenie: wschodnia koncepcja polityki zagranicznej partii Jobbik
Antyzachodnia postawa Jobbiku skutkuje rwnie antyzachodni wizj polityki zagranicznej dla Wgier, ktr wgierscy nacjonalici od lat postuluj. W tym
celu Jobbik proponuje otwarcie si Wgier na Wschd i stworzenie alternatywnych
dla Zachodu relacji gospodarczych, politycznych, spoecznych i kulturowych. Oprcz
rozwijania stosunkw z krajami uwaanymi za turaskie, jak Turcja, Azerbejdan czy
Kazachstan, Jobbik pragnie pogbienia wsppracy z Moskw, a sam Gbor Vona
proponuje wspprac euroazjatyck zamiast euroatlantyckiej. Swoje pogldy zaprezentowa m.in. w wywiadzie dla rosyjskiego portalu Geopolityka w maju 2013 roku51.
W tym momencie, my Wgrzy jestemy chorymi pasaerami na toncym statku
europejskim, ktry straci swoje wartoci powiedzia Vona i doda, e Wgrzy
musz opuci ten statek. Celem Unii Europejskiej ma by kolonizowanie Wgrw,
wykorzystywanie taniej siy roboczej oraz zdobycie rynku. Zdaniem lidera Jobbiku,
Unia nie przynosi niczego pozytywnego, rwnie w sensie duchowym, za po upadku

Zob. Jobbik: az j ukrn kormny soviniszta s illegitim [w:]

http://alfahir.hu/jobbik_az_uj_ukran_kormany_soviniszta_es_illegitim, (dostp: 27.03.2015r.).
49
Zob. tame.
50
Zob. Interj. Kszbn harmadik vilghbor? Beszlgets Gyngysi Mrtonnal az ukrn vlsg
htterrl, a neokonzervatv dzsihdrl, wyd. cyt., s. 25.
51
Zob. : [w:]
http://www.geopolitica.ru/article/gabor-vona-evroatlantizm-dolzhen-byt-zamenen-naevraziystvo#.UZtcIKA4iN, (dostp: 26.03.2015r.).
48

76

Eryda 1 (1), 2015

komunizmu z jego podejciem anty-wartoci, obecnie Wgrzy yj w aosnoci kapitalizmu. Dlatego Europa powinna powrci do swoich korzeni i przywrci relacje
z tradycyjnymi kulturami, ktre istniej obecnie wycznie na Wschodzie 52. Podkrela,
e jego zdaniem, nard wgierski posiada pochodzenie tureckie i zosta uformowany
na stepach nalecych dzi do Rosji, zanim ruszy na Zachd i zaoy pastwo
w Basenie Karpackim. Nasza zachodnia integracja postpowaa przez wieki, lecz nie
zapomnielimy nigdy naszego wschodniego pochodzenia zaznaczy Vona. Polityk
podkrela, e Jobbik jest parti antykomunistyczn, lecz konsekwentnie domaga si
rozwoju stosunkw z Rosjanami, i czyni to take wtedy, gdy Viktor Orbn podj
antyrosyjskie dziaania jeszcze jako lider opozycji. Przywdca Jobbiku podkrela, e
posiada dobre relacje z rosyjskimi dyplomatami w Budapeszcie i jest bardzo szczliwy, e Ambasada Federacji Rosyjskiej zawsze wysya swojego przedstawiciela na
coroczny kongres Jobbiku. Wedug Vony, Rosja, Niemcy i Turcja mog by kluczowymi sojusznikami Wgier. Warto w tym miejscu doda, e Jobbik w swojej antyzachodniej retoryce stara si unika obwiniania Niemiec, skupiajc si gwnie na polityce Stanw Zjednoczonych i Unii Europejskiej jako caoci 53. Na marginesie warto
zaznaczy, e Jobbik postuluje rwnie wspprac rodkowoeuropejsk, ktra miaaby oprze si na porozumieniu Polski, Wgier oraz Chorwacji54.
Pogldy Gbora Vony s w wielu punktach zgodne z ideologi euroazjatyzmu, ktrej gwnym propagatorem jest rosyjski geopolityk Aleksander Dugin,
w przeszoci take doradca Wadimira Putina. Lider Jobbiku spotka si z nim
w maju 2013 r. na Uniwersytecie omonosowa w Moskwie, na ktrym Dugin wwczas peni funkcj profesora. Gwnym przedmiotem rozmw miay by stosunki
gospodarcze midzy Rosj a Wgrami, kryzys Unii Europejskiej oraz ewentualny
wgierski eksport do Rosji. Zdaniem Vony, Rosja reprezentuje Europ lepiej ni Stany Zjednoczone oraz Unia Europejska, zachowuje bowiem swoje tradycje i nie opiera
wszystkiego na pienidzach. Co wicej, Europa staa si sug Stanw Zjednoczonych
oraz ich gospodarki. Remedium na kryzys wiatowy nie moe by pogbienie integracji europejskiej, poniewa oznacza ona, e kraje mog straci swoj niepodlego.
Zauway, e kiedy chora Europa najechaa Nowy wiat, aby zaagodzi swoje wasne problemy, za obecnie chora Ameryka dokonuje inwazji na Europ, eby zmniej-

Zob. tame.
Zob. tame.
54
Zob. Klgyi program, wyd. cyt.
52
53

77

Eryda 1 (1), 2015

szy swj kryzys55. Przywdca Jobbiku stwierdzi, e kraje nie powinny porzuci
wasnej historii i narodowych wartoci, natomiast Rosja moe odegra rol rwnowanika dla amerykanizacji. Jego zdaniem, obietnice Unii Europejskiej byy tylko
kamstwami, za Wgry nie uzyskay wicej wolno, natomiast straciy swj rynek
oraz fabryki. Dlatego w najbliszych latach Wgry musz zadecydowa, czy chc
zosta w Unii Europejskiej, czy doczy do formujcej si Unii Euroazjatyckiej.
Dodaje, e jest pewny, e pierwsza opcja oznacza brak przyszoci dla Wgier. Natomiast w wywiadzie dla portalu Alfahr podkreli, e wszystkie siy narodowe powinny poczy si w walce o lepszy wiat oraz przeciwko oddawaniu si globalnemu liberalizmowi. Nie jest tutaj wane, czy bd to spoecznoci chrzecijan, muzumanw czy buddystw. Wgry zdaniem Vony sprzymierzaj si aktualnie
z tymi siami, ktre rujnuj wgiersk gospodark, wyzyskuj tani si robocz, zalewaj wgierski rynek wasnymi produktami, zmuszaj kraj do udziau w bezsensownych wojnach, podwaaj tradycje narodowe oraz nazywaj wgierskich nacjonalistw rasistami56.
Reasumujc, tez niniejszego artykuu jest stwierdzenie, e antyzachodnia
postawa partii Jobbik skutkuje rwnie antyzachodni wizj polityki zagranicznej dla
Wgier. Wedug przywdcw Jobbiku, Budapeszt powinien podj decyzj o opuszczeniu Unii Europejskiej i skoni si do intensyfikacji stosunkw ze Wschodem,
czemu suy mogoby przystpienie do projektowanej Unii Euroazjatyckiej na czele
z Rosj. Jobbik krytykuje Zachd na wielu paszczyznach. Ma by on odpowiedzialny
za Traktat z Trianon, uwaany przez wgierskich nacjonalistw za rozbir Wgier.
Pastwa zachodnie oskarane s o denie do odebrania Wgrom suwerennoci oraz
wtrcanie si w wewntrzne sprawy kraju, chociaby poprzez finansowanie lewicowej
i liberalnej opozycji. czy to si ma ze wspieraniem organizacji promujcych tzw.
zachodnie wartoci, nazywane przez wgierskich nacjonalistw anty-wartociami.
Zachd mia zatraci swoj tosamo, co jest efektem amerykanizacji, idcej przecie z kraju bez historii jak to okrelaj przywdcy Jobbiku. Natomiast ch podporzdkowania sobie caego wiata przez Stany Zjednoczone ma by przyczyn wielu
konfliktw, wrd ktrych Jobbik wymienia wojn w Afganistanie, Iraku, Syrii oraz
konflikt na Ukrainie.

Gbor Vona had a lecture at Lomonosov University in Russia [w:]

http://www.jobbik.com/g%C3%A1bor_vona_had_lecture_lomonosov_university_russia (dostp:
26.03.2015 r.).
56
Zob. Jobbik President Gbor Vona: The real division in the world today is not among religions and
cultures, wyd. cyt.
55

78

Eryda 1 (1), 2015

Criticism of the West by Hungarian nationalists. An example of the party "Jobbik"

The article is concerned with the problem of Jobbik's (Movement for Better
Hungary) relation to the West. Undoubtedly, Movement for Better Hungary is one of
the the strongest political parties in Hungary with increasing influence on Hungarian
society. Anti-Western criticism is important part of Jobbik's political attitude. The
thesis of that article is assumption that anty-Western attitude of Jobbik must result in
anti-Western vision of foreign policy. The thesis was confirmed. What is noteworthy,
Jobbik proposes an alternative for Hungarian foreign policy: progress of relations with
such countries like Russia, Turkey or Kazakhstan.

79

Eryda 1 (1), 2015

ukasz Gaczyski

Nieprzystawalno standardw demokracji liberalnej do kultur politycznych euroazjatyckich pantw poradzieckin na przykadzie
kaukazu poudniowego
Rozpad Zwizku Socjalistycznych Republik Radzieckich 26 grudnia 1991
roku stanowi cezur dla nowoytnej historii pastw Kaukazu Poudniowego. W jego
wyniku, wyksztaciy si trzy pastwa: Republika Armenii (zamieszkaa przez Ormian), Gruzja (zamieszkaa przez Gruzinw) i Republika Azerbejdanu (zamieszkaa
przez Azerbejdan). W okresie 1991-1994 powstay rwnie parapastwa takie jak
Abchazja (zamieszkaa przez Abchazw), Osetia Poudniowa (Osetyjczycy), Grski
Karabach (Ormianie). Funkcjonoway take wsplnoty autonomiczne (istniejce tymczasowo lub trwale) Adaria (muzumanie Gruziscy), Nachiczewan (Azerbejdanie) oraz Taysko-Mugaska Republika Autonomiczna (Taysze). cznie mona
wyrni minimum 7 ethnosw funkcjonujcych w wyej wymienionych organizmach pastwowych. Kada z grup wypracowaa w wyniku ewolucji historycznej
zestaw wasnych norm i wartoci ksztatujcych ycie polityczne wsplnoty, regionu,
kraju. W niniejszym artykule postaram si o zarys kultury politycznej i jej wartoci
w trzech uznanych pastwach Azerbejdanie, Armenii i Gruzji.
Sytuacja, w ktrej ZSRR si rozpad, a Rosja nie bya zdolna do kreowania
polityki mocarstwowej, wzmoga starania innych pastw o pozyskanie wpyww
w regionie Kaukazu Poudniowego. Szczeglnie intensywnie w tym zakresie dziaay
pastwa strefy euroatlantyckiej. Zarwno USA, jak i UE (pojedyncze pastwa lub
instytucje unijne) forsoway swoje dziaania na trzech podstawowych paszczyznach
militarnej (gwnie USA), ekonomicznej oraz aksjologicznej. Uwolnorynkowienie,
stabilizacja polityczna i instytucjonalizacja struktur polityczno-spoecznych miay za
cel szerzenie demokracji w wersji rozpowszechnionej na Zachodzie demokracji
liberalnej. Jednoczenie nie uwzgldniano szeregu czynnikw, ktre powodoway, e
misja ta natrafia na, nieoczekiwany przez Okcydent, opr. Euforia jaka zapanowaa
po zakoczeniu zimnej wojny, poczucie jednobiegunowoci wiatowej polityki (USA
jako hegemon) oraz gboka wiara w ideay zachodniej demokracji oraz uniwersalizm
praw czowieka spowodoway, e rozpoczto bezkrytyczne forsowanie rozwiza
ustrojowych gboko niezrozumiaych dla przedstawicieli kultur eurazjatyckich
pastw poradzieckich.
Kultura polityczna obszaru Kaukazu Poudniowego uksztatowaa si pod
wpywem trzech podstawowych komponentw: tradycji lokalnej, kultury sowieckiej

80

Eryda 1 (1), 2015

oraz wpyww zachodnich. Kady z tych elementw ma zasadniczo rny charakter

dla kadego omawianego pastwa. W swoim artykule staram si opracowa skrcony
katalog podstawowych wartoci jakie wyksztacono pod wpywem tych elementw
oraz konsekwencje jakie pyn z realizacji tyche wartoci.
W mojej opinii przeszczepienie wartoci demokracji liberalnej na grunt poudniowokaukaski w perspektywie krtko- lub rednioterminowej jest absolutnie niemoliwe w obecnych warunkach upodmiotowienia politycznego narodw tytularnych (oraz restauracji tradycyjnych wartoci) po wieloletnim okresie indoktrynacji ze
strony kultur rwnie odmiennych od zachodnioeuropejskiej, co lokalna. Ta negatywna
prognoza wynika gwnie z tego, e elity euroatlantyckie wykazuj si niezrozumieniem specyfiki regionalnej, a w efekcie bezrefleksyjnie forsuj w spoeczestwach
niezainteresowanych okcydentalnymi wartociami, idee wypracowane przez Zachd.
Zmiana taka, polegajca na przyjciu i stabilizacji demokracji liberalnej wymaga
wieloletniej kooperacji i promowania wartoci, a i w takim wypadku nie ma gwarancji, e przeniesienie to si uda. Podstawow wartoci demokracji liberalnej jest wolno rnorodnie pojmowana, ale jednak wolno. A na tej podstawie narody poudniowokaukaskie wybray odmienne od zachodnioeuropejskich, cieki rozwojowe.
Mj artyku opiera si na rnorodnych materiaach opracowaniach zwizanych z histori i wydarzeniami ostatniego wierwiecza, doniesieniach prasowych
i internetowych, dotyczcych ycia spoeczno-politycznego narodw kaukaskich.
Studia moje s oparte na podstawach wypracowanych przez autorw znacznie duej
i gbiej zajmujcych si t tematyk. Zdecydowaem si jednak na podjcie tego
tematu poniewa brak w polskiej literaturze przekrojowego opracowania, choby tak
niepogbionego jak to, analizujcego kultury polityczne pastw Kaukazu Poudniowego, a zwaszcza postaw wobec wartoci proponowanych przez Okcydent. Z kolei
przeorientowanie optyki europocentrycznej jest kluczowe dla zrozumienia wzajemnych relacji i aktualizacji postaw pastw euroatlantyckich wobec pastw Kaukazu
Poudniowego, ktre szukaj partnera do wsppracy, a nie nowych wartoci.
1.

Tradycja lokalna

Tradycja lokalna jest zwizana z trzema podstawowymi aspektami historycznymi: wielowiekow tradycj suwerennej pastwowoci, okresem dominacji perskoosmaskiej oraz podbojem rosyjskim. Armenia od czasw staroytnych bya istotnym
graczem w regionie, zdolnym konkurowa w pewnych okresach nawet z Bizancjum
i Imperium Perskim; szczyt potgi osigajc w okresie funkcjonowania pastwa cylicyjskiego (ok. 1200-1300). W tym czasie wyksztacono szereg rozwiza systemo-

81

Eryda 1 (1), 2015

wych, ktre trwale zapisay si w tradycji politycznej Ormian (jako zmitologizowana

Wielka Armenia Miatsyal Hayastan). Pomimo stopniowego upadku
i podporzdkowania pastwu osmaskiemu i Persji, a pniej imperium Rosyjskiemu, w Armenii wci ywe s nastroje zwizane z irredentyzmem wielkoarmeskim
i dum z posiadanej tradycji pastwowoci 1.
Tradycja gruziska jest rwnie autonomiczna co ormiaska od czasw staroytnych budowali swoj pastwowo, szczyt potgi osigajc w okresie Dawida
Budowniczego i Tamary (ok. 1100-1200) do dzi ywych w wiadomoci historyczno-politycznej spoeczestwa gruziskiego. Nastpujcy po tym okresie upadek
i podporzdkowanie Imperium Ottomanw, Persji i Rosji carskiej, wiza si jednak
z utrzymaniem wci ywych organizmw pastwowych (podzia na dwie czci)
zwizanych z dynasti Bagratydw jedn z najduej panujcych w Europie. Kolejne poraki nie zdoay zachwia gruziskiej wiary w swoj wyjtkowo oraz wspomnienia czasw wietnoci. Obecnie odwiea si te tradycje w symbolice i retoryce
politycznej, m.in. przywrcono flag pastwow z okresu krlowej Tamary 2.
Azerbejdan wydaje si by w tym zestawieniu pastwem o stosunkowo
najmniej uksztatowanej tradycji politycznej wiekw poprzednich, jednak w rzeczywistoci wynika to z faktu przemieszczania si geograficznego centrw pastwowoci
azerbejdaskiej (lecy na pnocy Derbent, rodkowe Szemacha oraz Baku, poudniowy Tebriz). Mona wskaza trzy zasadnicze okresy pastwowoci azerbejdaskiej, z ktrych kady ma odmienne tradycje okres staroytny gdy funkcjonowaa
Albania kaukaska (chrzecijaskie krlestwo uwaane przez cz naukowcw za
protoplast struktur azerbejdaskich), okres redniowieczny zwizany z Pastwem
Szirwanszachw (szczyt potgi ok. 1350-1500), oraz okres podporzdkowania pastwu perskiemu (przez znaczny okres rzdzonego przez azerbejdask dynasti spersjanizowanych Safawidw)3.
W tradycji lokalnej mona rwnie wskaza szereg elementw wsplnych.
Podstawowy z nich to wpyw kultury osmaskiej. Pastwo Ottomanw, opierajce si
na prbach silnej centralizacji i absolutyzmie sutaskim oddziaywao na wszystkie
pastwa Kaukazu podbito Armeni, zwasalizowano znaczn cz Gruzji oraz uzyskano silne wpywy polityczne i kulturowe w tureckojzycznym Azerbejdanie. Kultura polityczna wczesnej Turcji opieraa si na przemocy, uprzedmiotowieniu obywateli oraz militaryzacji znacznej czci spoeczestwa. Co charakterystyczne, europejskie owiecenie nie stao si udziaem Osmanw, a przez to i pastw kaukaskich,
1

Zob. M. Zakrzewska-Dubasowa, Historia Armenii, Warszawa 1990, s. 25-153.

Zob. B. Baranowski, K. Baranowski, Historia Gruzji, Warszawa 1987, s. 17-153.
3
Zob. B. Baranowski, K. Baranowski, Historia Azerbejdanu, Warszawa 1987, s. 16-154.
2

82

Eryda 1 (1), 2015

co zaowocowao znacznym regresem zwyczajw politycznych w odniesieniu do standardw zachodnioeuropejskich. System wadzy silnie odcisn pitno na zwyczajach
Kaukazu Poudniowego. Podobne wpywy wywieraa Persja system polityczny
opiera si na silnej wadzy szacha, a przemoc bya integralnym elementem sprawowania wadzy. W tym kontekcie panowanie persko-osmaskie na obszarze Kaukazu
Poudniowego istotnie wpyno na konserwacj przemocy jako integralnego czynnika
determinujcego ycie polityczne. W tym czasie w Europie stopniowo ksztacio si
nowe spojrzenie na przemoc w polityce dokonao si jej ograniczenie oraz swoista
instytucjonalizacja (wyksztacono prawo oraz system sankcji dla nierespektujcych
tego prawa, realizowany przez aparat przymusu podlegajcy wewntrznej kontroli,
ktry przy caej niedoskonaoci, w praktyce spenia swoje elementarne zadanie
w Turcji oraz Persji nie doszo do tego, pomimo kodyfikacji prawa nie respektowano
przepisw)4.
Istotn zmian jakociow przynis podbj rosyjski w pierwszych dekadach
XIX wieku. Wydarzenie to doprowadzio do dalszego zrnicowania kultur politycznych pastw kaukaskich. Podstawowa odmienno wynikaa z postawy wobec najedcy z pnocy Ormianie i Gruzini traktowali Rosjan pocztkowo jako wyzwolicieli spod osmaskiego jarzma, z kolei Azerbejdanie stali na stanowisku, i by to
podbj, podzia narodu na dwa pastwa oraz oderwanie od muzumaskiej ummy.
Wraz z przyjciem Rosjan, rozpocza si akcja rusyfikacji, w tamtym okresie, bdca
tosama z europeizacj narodw kaukaskich. Gruzini oraz Ormianie oczekujcy wyzwolenia nie godzili si jednak na wynarodowienie. Naley w tym miejscu wyranie
podkreli, e akcja rusyfikacji nie miaa jednolitego charakteru i bya szczeglnie
trudna na obszarze kaukaskim stan ten wynika z wielu aspektw: odmiennych alfabetw (gruziski, ormiaski oraz arabski wobec cyrylicy) oraz licznych dialektw
regionalnych stanowicych barier w rusyfikacji poprzez jzyk, niedostpnoci geograficznej regionu oraz hermetyzacji struktur klanowo-rodowych utrudniajcych rusyfikacj poprzez maestwa mieszane oraz odmienno religijn (Kocioy narodowe
Gruzji i Armenii bdce ostoj tradycji pastwowych oraz islam ludowy w Azerbejdanie) w ograniczonym zakresie utrudniajc rusyfikacj poprzez oddziaywanie
prawosawia. Z czasem zawiedzione nadzieje na liberalizacj polityki narodowociowej (w odniesieniu do czasw persko-tureckich) przeksztacio si w poczucie zagroenia przed wynarodowieniem i doprowadzio do silnego zamknicia spoeczestw na
idee zewntrzne. Chocia oczekiwania, reakcje i dziaania narodw kaukaskich wobec
Przekrojowy opis oferuje James Forsyth; dla pogbionej wiedzy warto sign do wymienianych wczeniej K. i B. Baranowskich i M. Zakrzewskiej-Dubasowej; zob. J. Forsyth, The Caucasus. A History, Cambridge-New York 2013, s. 176-212.
4

83

Eryda 1 (1), 2015

Rosjan byy odmienne doprowadziy do podobnych skutkw, jednak o rnym nateniu spoeczestwa Kaukazu ulegy hermetyzacji, zakonserwowano siln struktur
rodowo-plemienn, jednoczenie dokonano swoistej europeizacji poprzez podniesienie poziomu edukacji i narzucenie rosyjskich rozwiza ustrojowych5.
Po okresie tym na krtko, w latach 1917-1921 prbowano bezskutecznie
przywrci podmiotowo polityczn narodom kaukaskim. Tradycje te wi si
z prbami ustanowienia republik demokratycznych. Ten krtki okres wie si z wyksztaceniem pewnej struktury politycznej czciowo zarzucajcej tradycyjny klanowo-rodowy charakter struktur spoecznych. Szybka likwidacja republik poudniowokaukaskich anulowaa ten proces. Obecnie Gruzja w niewielkim stopniu odwouje si
do wwczas wyksztaconych wzorcw, jednak nie ma to znaczenia praktycznego,
a raczej symboliczne; w Armenii i Azerbejdanie wspomnienie to nie odgrywa istotnej roli6.
2.

Sowiecka kultura polityczna

Drugim z aspektw silnie ksztatujcych wspczesn kultur polityczn

Kaukazu Poudniowego jest okres Zwizku Radzieckiego oraz postpujca wwczas
sowietyzacja i centralizacja procesu decyzyjnego zarwno na szczeblu republikaskim, jak i federalnym. Zwizek Radziecki jest na Kaukazie postrzegany bardzo odmiennie, zarwno pomidzy narodami kaukaskimi, jak i w odniesieniu do optyki
zachodnioeuropejskiej. Gruzini i Ormianie s uwaani za narody o silnych nurtach
rusofilskich, Azerbejdanie postrzegaj w ZSRR gwnie rdo wielu nieszcz,
cho i oni upatrywali na Kremlu szans na zjednoczenie z Azerbejdanem Poudniowym. Jednoczenie wszystkie nacje maj swoich bohaterw; by wymieni tylko kilku:
Stalin (wci popularny wrd Gruzinw), Szewardnadze (wywodzcy si ze struktur
komunistycznych) w Gruzji, Alijew (wywodzcy si ze struktur komunistycznych),
w Azerbejdanie czy Mikojanowie (wysoki urzdnik sowiecki, konstruktor lotnictwa)
Szeroko o procesie europeizacji ze strony rosyjskiej pisze Bohdan Cywiski w trzech rozdziaach powiconych narodom tytularnym Kaukazu, jednak warto te sign do rozdziaw powiconych Rosji ktre
stanowi niejako prolog do penego zrozumienia historii kultur Kaukazu Poudniowego; zob. B. Cywiski,
Szace kultur. Szkice z dziejw narodw Europy Wschodniej, Warszawa 2013, s. 20-121, 388-491. Istotne
ze wzgldu na szersze ujcie opisu wczesnych wydarze politycznych wydaje si by te opracowanie
Charlesa Kinga: Ch. King, Widmo wolnoci. Historia Kaukazu, Krakw 2010.
6
Okres ten mona uj w trojakim kontekcie perspektywy zewntrznej, procesw pastwotwrczych lub
te przekrojowo; zob. P. Olszewski, Geopolityczne znaczenie Kaukazu Poudniowego po I wojnie wiatowej, Przegld geopolityczny 2011, t. 4, s. 75-93; W. Materski, XX wiek niepodlego i sowietyzacja:
tradycja pastwowa a budowa suwerennych pastw w regionie, [w:] Wprowadzenie do studiw wschodnioeuropejskich. Tom 4. Armenia, Azerbejdan, Gruzja przeszo i teraniejszo, red. M. Korzeniowski, D.
Tarasiuk, K. Latawiec, Lublin 2013, s. 63-70; T. witochowski, Azerbejdan, Warszawa 2006, s. 61-92.
5

84

Eryda 1 (1), 2015

w Armenii. Warto take podkreli wkad jakiego dokonali sowieci dla poziomu edukacji w pastwach kaukaskich, czy swobodny rozwj kultur narodowych w pocztkowym okresie karjenizacji. Ostatecznie jednak dominujce dla kultury politycznej
pastw Kaukazu Poudniowego kwestie, to te zwizane bezporednio z systemem
sprawowania wadzy. ZSRR charakteryzoway silna centralizacja struktur i ich pionowe podporzdkowanie, co prowadzio w przypadku republik peryferyjnych do
znacznej personalizacji wadzy reprezentant republiki we wadzach centralnych
stawa si jednoczenie najwyszym hierarch w strukturach republikaskich (vide
Alijew, Szewardnadze)7.
Bez wtpienia okres sowiecki podtrzyma rwnie obecno przemocy w yciu politycznym w okresie tym szczeglnie intensywnie wyksztaciy si zwyczaje
zwizane z eliminowaniem przeciwnikw politycznych metodami pozaprawnymi
i brutalizacja tego procesu (zwyczaj wywodzcy swj rodowd jeszcze z czasw staroytnych nabra nowego wymiaru, odartego z ostatnich wartoci kodeksu honorowego). Doskonaym przykadem na istotn rol przemocy w polityce jest zamach w parlamencie armeskim z 1999 roku8.
Kolejny z elementw to kwestie zwizane ze strukturami partyjnymi
i stronnictwami politycznymi. W okresie sowieckim dyktatura partii komunistycznej
zaowocowaa wyksztaceniem specyficznego systemu wewntrznej dyferencjacji
jednak w onie jednego rodowiska, gdzie odstpstwa od gwnej linii wiatopogldowej miay cile okrelone granice. W chwili obecnej konsekwencje tego s szczeglnie dostrzegalne w Azerbejdanie, gdzie mamy do czynienia z parti bdc de
facto reprezentacj polityczn klanu prezydenckiego, ktra zdominowaa scen partyjn. W Armenii dziaaj liczne partie jednak wywodzc si one z tego samego
rodowiska dziaaczy na rzecz irredentyzmu ormiaskiego pochodzcych ze struktur
komunistycznych lub przywdcw spoecznego ruchu zjednoczeniowego, czyli de
facto rodowiska homogenicznego w pocztku lat dziewidziesitych rodowisko
to przemawiao jednym gosem. W chwili obecnej jedynie w Gruzji pojawia si istotna szansa na alternacj partii jednak i tutaj wikszo sceny politycznej wywodzi si

Zob. T. witochowski, op. cit., s. 129-138; A. Cohen; Shevardnadzes Journey, Policy Review, Nr
124(2004), s. 75-85.
8
Szerzej na temat przemocy w yciu politycznym Armenii pisze Krzysztof Fedorowicz w swoim artykule,
jednak jego opracowanie mona w wielu elementach odnie rwnie do pozostaych pastw Kaukazu; por.
K. Fedorowicz, Rola siy i przemocy w ksztatowaniu systemu politycznego Armenii, [w:] Kaukaz: mechanizmy legitymizacji i funkcjonowania elit politycznych, red. T. Bodio, Wadza. Elity. Przywdztwo, t. 7, s.
35-70.
7

85

Eryda 1 (1), 2015

ze struktur utworzonych na bazie postkomunistycznej (z t rnic, e dominuje mode pokolenie, wyksztacone ju w niepodlegej Gruzji)9.
Istotn kwesti pozostaje idea nieposuszestwa obywatelskiego. W okresie
ZSRR indoktrynowano spoeczestwo, co niewtpliwie pogbio tradycyjny szacunek
dla wadzy. Nieposuszestwo obywatelskie wizao si z naruszeniem sacrum w myl
zasady, e wadza pochodzi od boga ta argumentacja, cho obca sowietom, prowadzia jednak do obranego celu, czyli niepodejmowaniu spoecznych prb protestu.
Stan ten czciowo zmieni si pod koniec lat osiemdziesitych, gdy miay miejsce
masowe ruchy i protesty w caym kraju. Co istotne, Kaukaz najintensywniej podnosi
hasa narodowe, ale trzeba dostrzec pewien istotny element tych wydarze hasa
narodowe nie byy tosame z antypastwowymi. Postulaty niepodlegociowe nie byy
dominujcymi, popularniejsze byy hasa irredentystyczne (w Armenii), antyormiaskie (w Azerbejdanie) i jedynie w Gruzji wprost artykuowano denia niepodlegociowe10. Jednak z czasem, wobec krwawych interwencji Armii Sowieckiej, nastroje
te radykalizoway si. Po zmianie systemu rwnie wystpienia spoeczne miay szereg cech charakterystycznych wystpienia zwyczajowo nie miay charakteru masowego (a jedynie lokalne bd sektorowe), formuowane hasa w ograniczonym stopniu
miay charakter antyreimowy (zmiana wadzy nie bya dominujcym hasem, ale jej
praworzdno czy poprawa warunkw bytowych), oraz byy tumione przez wadz
(niekiedy nawet krwawo)11. Jednoczenie naley wyranie podkreli, e alternacja
wadzy w wyniku pokojowych protestw udaa si na Kaukazie Poudniowym jedynie
w okresie rewolucji r w Gruzji, jednak skutki tej zmiany trudno postrzega w kategoriach rewolucji systemu. Niemniej nimb witoci wadzy zosta utrwalony.
Azerbejdanie maj przysowie, ktre mwi, e zagosuj na opozycj, gdy
ju dojdzie ona do wadzy, ale nie zwykemu czowiekowi (czy jak powiedzieliby
Europejczycy obywatelowi) jest pisane t wadz zmienia.
Okres pierestrojki to rwnie czas cakowitej degradacji roli pastwa i zaniku
elementarnych funkcji socjalnych, tak rozbudowanych w ZSRR. Efektem tego byo

Zob. W. Baluk, G. Tarchan-Mourawi, Gruzja, [w:] Ustroje polityczne krajw Wsplnoty Niepodlegych
Pastw, Red. W. Baluk, A. Czajowski, Wrocaw 2007; A. Czajowski, Republika Armenii, , [w:] Ustroje
op.cit.; O. Siwiec, W. Baluk, Republika Azerbejdanu, [w:] Ustroje , op. cit..
10
Zob. P. Adamczewski, Grski Karabach w polityce niepodlegego Azerbejdanu, Warszawa 2012, s. 130141; A. Furier, Droga Gruzji do niepodlegoci, Pozna 2000; N. Konarzewska, Pomidzy separatyzmem, a
irredentyzmem. Implikacje sporu o Grski Karabach, b.m.w., b.d.w.
11
Zob. P. Nieczuja-Ostrowski, Idee wystpie spoecznych w pastwach Kaukazu Poudniowego w XXI
wieku, Rocznik Instytutu Europy rodkowo-Wschodniej, rok 10(2012), z. 2, s. 125-146.
9

86

Eryda 1 (1), 2015

wzmocnienie wizi klanowo-plemiennych, ktre w sytuacji kryzysowej wypeniay

zadania pastwa udzielay wsparcia i kontroloway sytuacj najbiedniejszych 12.
3.

Wpywy zachodnie

Trzeci element ksztatujcy wspczesne kultury polityczne narodw Kaukazu Poudniowego to wpywy zachodnie. Po upadku ZSRR pastwa zachodnie rozpoczy ofensyw polityczn poprzez promocj wartoci liberalnych opartych na wolnym rynku, swobodnym przepywie ludnoci, dbr i usug, wzajemnym zaufaniu
spoeczestw i wreszcie westernizacji. Dziaania to nie odniosy jednak oczekiwanego
efektu, bowiem wiele z oferowanych projektw zreinterpretowano. Sztandarowym
przykadem jest tutaj proces prywatyzacji majtku narodowego, przeprowadzony na
caym obszarze poradzieckim, z podobnymi skutkami doprowadzono do przejcia
znacznych zasobw gospodarczych przez elity postkomunistyczne oraz oligarchizacji
gospodarek13. Nieznaczne sukcesy osignito w zakresie otwarcia granic zliberalizowano reim wizowy dla obywateli UE i USA, jednak nie zaproponowano w zamian
otwarcia granic dla obywateli kaukaskich. Nadal udzia studentw z Azerbejdanu,
Gruzji czy Armenii w studiach na unijnych czy amerykaskich uczelniach jest symboliczny. Zdecydowanie ciekawszym kierunkiem w tym kontekcie pozostaj uczelnie
rosyjskie14. Wyjazdy turystyczne na Zachd s rzadkoci, a wsppraca gospodarcza
opiera si na prbach wejcia na rynek azerbejdaski. Podobnie nieznaczna jest wymiana handlowa midzy samymi pastwami Kaukazu. Wynika to z przyczyn spoecznych (wzajemna nieufno, rnice kulturowe) i politycznych (konflikty o tereny
przygraniczne, wojna o Karabach).
Niemal cakowicie nieudany by projekt westernizacji zachodnie korporacje
nie zdoay umocowa si na rynkach kaukaskich. Upowszechnienie marek jest istotne
bowiem mimo nieznacznego udziau w rynku mog one sta punktem odniesienia dla
lokalnych produktw. Tak si jednak nie stao Gruzini pozostali wierni swoim wasnym markom oraz produktom, Ormianie sigaj po produkty z rnych rde, jednak europejskie czy amerykaskie dobra nie s zdecydowanie wiodcymi markami,
z kolei w Azerbejdanie upowszechniy si najbardziej spord omawianych krajw
Zob. tame, s. 127.
Zob. K. Falkowski, Wybrane determinanty bezpieczestwa ekonomicznego pastw obszaru poradzieckiego, Rocznik Instytutu Europy rodkowo-Wschodniej, Rok 11(2013), z. 4, s.25-44.
14
Podczas gdy wymiana studencka w ramach programu Erasmus obja zaledwie kilkadziesit osb rocznie
z caego Kaukazu, o tyle rokrocznie kilka tysicy osb podejmuje studia w Rosji; zob. A. WodkowskaBagan, Rywalizacja mocarstw na Kaukazie Poudniowym w sferze kulturalno-ideologicznej, Rocznik
Instytutu Europy rodkowo-Wschodniej, rok 10(2012), z. 2, s. 69-90.
12
13

87

Eryda 1 (1), 2015

zachodnie marki, jednak tylko te luksusowe. Sztandarowym przykadem na niepowodzenie westernizacji jest restauracja McDonalds, ktra w Armenii nigdy si nie otworzya, w Gruzji po kilku latach zamkna podwoje, a w Azerbejdanie posiada zaledwie kilkanacie punktw15.
Odmienn kwesti jest wymiana handlowa jako cao. Zdecydowanie wikszy procent produktw importowanych do pastwa kaukaskich pochodzi z Rosji,
Turcji, Iranu czy Chin, oraz z wzajemnej wymiany handlowej w tym zakresie sytuacja wyglda podobnie jak w przypadku konkretnych marek Armenia dominujc
wikszo eksportu sprowadza z WNP, Gruzja posiada aktywn wymian handlow
UE jednak nie jest to istotny procent, a Azerbejdan jako jedyny w szerszym zakresie
wprowadza towary z UE i USA16.
Istotnym elementem dziaa Okcydentu na Kaukazie Poudniowym bya prba budowania wzajemnego zaufania spoecznego, co jednak przeroso zdolnoci oddziaywania organizacji euroatlantyckich. Niepowodzenie pozarzdowych projektw
prodemokratycznych, klska europejskiego programu odgrnej budowy spoeczestwa obywatelskiego (w ramach Partnerstwa Wschodniego) czy wreszcie brak szerszego zaangaowania w NATO-wskie projekty Partnerstwa dla Pokoju wskazuj na
nieumiejtno ksztatowania kultur politycznych w regionie 17. Najbardziej jaskrawymi przykadami tego s wojny w Grskim Karabachu, Abchazji i Osetii Poudniowej stabilizacja nie powioda si.
Liderem inicjatyw okcydentalizacji przez dugi czas pozostawa Waszyngton.
Wynikao to z licznych czynnikw prby ograniczenia wpyww Rosji, zaangaowania diaspory ormiaskiej, wprowadzenia programu neokonserwatywnego. Stopniowo jednak zaangaowanie amerykaskie sabo pastwa europejskie skutecznie
zablokoway projekty administracji Busha zwizane z poszerzeniem NATO m.in.
o Gruzj18, nastpnie wybory prezydenckie w 2008 roku uniemoliwiy interwencj
w czasie wojny sierpniowej, a wreszcie reset wykonany przez Obam trwale przeorientowa polityk amerykask na dialog z Moskw i marginalizacj roli pastw
Kaukazu Poudniowego19. Jednoczenie coraz wiksze zaangaowanie wykazyway
pastwa i struktury stricte europejskie, gwnie Unia Europejska (UE), ktra w wyni-

15

Zob. M. Corso, Fast-food fight in the Caucasus, http://www.bne.eu/content/story/fast-food-fight-caucasus

(dostp: 31.03.2015).
16
Dane za Observatory of Economic Complexity, http://atlas.media.mit.edu/ (dostp: 31.03.2015).
17
Zob. Partners in the southern Caucasus, NATO Backgrounder, 2007.
18
Zob. Enlargement Issues at NATOs Bucharest Summit, red. P. Gallis, CRS Report for Congress 2008,
s. 20-27.
19
Zob. M. Suchkov, Re-Engaging the Caucasus: New Approaches of U.S, Foreign Policy in the Region and
their Implications of U.S.-Russia Relations, Nr 6(2011), s. 134-152.

88

Eryda 1 (1), 2015

ku akcesji nowych pastw (2004 i 2007) znacznie przesuna polityczny rodek cikoci na Wschd. W efekcie zaangaowania Polski i Szwecji, w 2009 roku zainicjowano program Partnerstwa Wschodniego, obejmujcy omawiane pastwa 20.
Unia Europejska prbuje przyciga kraje Partnerstwa Wschodniego, w tym
rwnie kraje Kaukazu Poudniowego, do struktur europejskich poprzez promowanie
wartoci uwaanych za fundamentalne dla nowoytnej strefy euroatlantyckiej, a wywodzce si z religii judeochrzecijaskiej, prawa rzymskiego i filozofii greckiej.
Stosuje w tym celu rnorodne metody na wszystkich szczeblach wzajemnych relacji.
Na szczeblu rzdowym pojawi si projekt nauczania mylenia wsplnotowego
[unijno-europejskiego] poprzez zaproszenie przedstawicieli kaukaskich do obserwowania procesu decyzyjnego 21. Zdecydowanie popularniejsze s jednak rozwizania
instytucjonalne, polegajce w znacznej mierze na wymuszaniu ustpstw i liberalizacji
reimw w zamian za finansowanie czy poszerzanie obietnic (ale de facto tylko obietnic) uczestnictwa w procesach decyzyjnych Unii Europejskiej. Postawa taka implikuje
szereg negatywnych reakcji ze strony partnerw kaukaskich.
W chwili obecnej wpywy zachodnie nie odgrywaj istotnej roli w yciu politycznym Kaukazu Poudniowego. Okcydent, niezalenie czy rozumiany jako Waszyngton, NATO, UE czy poszczeglne pastwa Europy nie stanowi w tym momencie
nawet realnego punktu odniesienia dla stosunkw midzynarodowych pastw kaukaskich. Pozycja uzyskana w latach 90-tych przez pastwa zachodnie, z roku na rok
maleje w wyniku niedostosowywania swojej oferty do realnych potrzeb tych pastw,
a take wzrostu zainteresowania regionem przez alternatywne orodki polityczne.
4.

Reakcja narodw kaukaskich na prby przeszczepienia demokracji liberalnej

Reakcj narodw Kaukazu naley okreli w dwch kategoriach. Pierwsza to

kwestie zainteresowania zmian systemu na wzr zachodni, druga kategoria to kwestie wsppracy z Zachodem na paszczyznach umoliwiajcych pezajc okcydentalizacj.
Postawa wobec przemian systemowych to przede wszystkim poczucie obawy
o utrat stabilizacji. Prawa czowieka interpretowane przez Zachd w powszechnie
nam znanych kategoriach praw cywilnych, politycznych i spoecznych, na Wschodzie
Raport z otwarcia programu Partnerstwa Wschodniego prezentuje postawy wiodcych pastw europejskich i wszystkich pastw programu, jednak pastwom kaukaskim powicony jest fragment opracowania;
Partnerstwo Wschodnie, red. B. Wojna, M. Gniazdowski, Raporty PISM, Warszawa 2009, s. 55-59, 6263.
21
Zob. I. Habets, Alternative prospects for the Eastern Partnership countries, European View, Nr 13
(2014), s. 130.
20

89

Eryda 1 (1), 2015

s odbierane cakowicie odmiennie. Celem pastwa jest przede wszystkim zapewnienie bezpieczestwa, na kadym szczeblu centralnym, klanowym, jednostki spoecznej. Dlatego te istot roli pastwa staje si obrona suwerennoci; od tendencji odrodkowych (np. powsta spoecznych) i naciskw zewntrznych. W tak interpretowanej demokracji, jakiekolwiek naciski na zmian systemu s traktowane jako zagroenie dla bezpieczestwa i tym samym niewypenienie podstawowego zadania wadzy22.
W kategorii drugiej stosunek pastw kaukaskich mona okreli jako wybircze zainteresowanie. Armenia, najbliej zwizana z Rosj wydaje si ostatecznie
rezygnowa ze wsppracy z Zachodem, ograniczajc si jedynie do intensywnych
kontaktw z diaspor ormiask. Gruzja, najbardziej zaangaowana w proces zblienia, wykazuje coraz wiksz rezygnacj wobec faktu, e Rosjanie instrumentalnie
rozgrywaj ten kraj, a Zachd nie reaguje w aden sposb. Azerbejdan z kolei zainicjowa szereg projektw (gwnie w dziedzinie infrastruktury energetycznej), w efekcie ktrych z klienta Brukseli przeobrazi si w pastwo o znamionach mocarstwa
regionalnego.
Armenia zdecydowanie najsabiej bya zaangaowana w proces wsppracy
z Zachodem. Przyjcie polityki balansowania pomidzy Kremlem, a Biaym Domem
i Bruksel od samego pocztku wskazywao na krtki horyzont takiej polityki.
i faktycznie, zaledwie w cigu kilku lat ta formua wyczerpaa si, a Armenia zostaa
zmuszona do podjcia ywotnych decyzji w niesprzyjajcych i stale pogarszajcych
si warunkach geopolitycznych. Stosunkowo nike wpywy zachodnie nie odniosy
oczekiwanych skutkw i Erewa wybra tradycyjnie prorosyjsk postaw zaangaowa si aktywniej w projekt Euroazjatyckiej Unii Gospodarczej, pozwoli na monopolizacj sektora energetycznego przez Rosj oraz zacieni wspprac militarn
z Moskw. Z pastwem tym wizano silne nadzieje, bowiem jako inicjator pierwszych
antysowieckich demonstracji, jeszcze w okresie pierestrojki, miao ono potencja na
zostanie liderem przemian. Nadzieje te jednak trway krtko, bowiem ju od 1992
roku Ormianie orientowali swoj polityk na Rosj, odrzucajc projekty trwaych
reform. Elity polityczne ograniczay rozwijanie wsppracy z Zachodem, bowiem
zagraaoby to idei Wielkiej Armenii. Demokratyzacja w duchu liberalnym wymagaaby przemian systemowych, a te podwaaaby monopol na wadz klanu karaPodobny mechanizm opisuje Andrzej Wierzbicki. Pomimo i analizowane przez niego przykady dotycz
Rosji i Azji Centralnej mona je w wielu aspektach odnie do pastw kaukaskich; zob. A. Wierzbicki,
Demokracja i autorytaryzm w procesie pastwotwrczym na przykadzie wybranych pastw Europy
Wschodniej i Azji Centralnej, [w:] Na Gruzach Imperium. W stron nowego adu midzynarodowego
i spoeczno-politycznego w regionie Europy rodkowo-Wschodniej, red. A. Stpie-Kuczyska, M. Sowikowski, Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego d 2012, s. 254-255.
22

90

Eryda 1 (1), 2015

bachskiego, od lat rzdzcego w sposb oligarchiczny tym maym pastwem. Nie

mona jednak powiedzie, aby decyzja ta zostaa podjta wbrew woli spoeczestwa
Ormianie priorytetowo traktuj kwesti karabachsk (w mniejszym stopniu ide zjednoczenia caej Armenii) i kwestie bezpieczestwa s traktowane jako ywotny interes
caego narodu. Wadza realizujca projekt utrzymania Karabachu posiada szerok
legitymacj spoeczn. Zachd nie jest jednak zdolny do zrozumienia, e kwestie
utrzymania kolebki pastwowoci armeskiej s traktowane priorytetowo w spoeczestwie.
Gruzja budzia spore obawy Zachodu, ze wzgldu na dwa elementy nacjonalistyczn postaw pierwszego prezydenta Gruzji oraz dojcie do wadzy Eduarda
Szewardnadze (postrzeganego jako liberalny polityk, ale jednak postsowiecki). Jak si
okazao, szybko to wanie Tbilisi wyroso na lidera zblienia z Zachodem. Proces ten
zdynamizowano po rewolucji r, kiedy wydawao si, e projekt wprowadzenia
demokracji liberalnej zostanie zrealizowany. W krtkim jednak okresie okazao si, e
Micheil Saakaszwili pomimo prozachodniego nastawienia nie dy do reformy systemu wadzy. Usuwa wypaczenia (w postaci nepotyzmu, korupcji, przerostu biurokracji) jednak dy zarazem do personalizacji wielu funkcji politycznych, a co najistotniejsze do dalszego umacniania prymatu wadzy wykonawczej. Kontynowa on
proces zblienia z NATO (aktywny udzia Gruzji w Iraku), UE (umowa o wsppracy), USA (najwiksze dotacje z budetu amerykaskiego w przeliczeniu per capita),
ale jednoczenie nie oferowa w zamian demokratyzacji w kierunku liberalnym. Stan
ten zaostrzyo dojcie do wadzy Bidziny Iwaniszwiliego. Prorosyjski lider partii,
ktrego powizania z obozem rzdzcym maj charakter pozainstytucjonalny (jednak
jak si powszechnie ocenia odgrywa on wiodc rol w procesie decyzyjnym w Gruzji) nie dy do podniesienia poziomu transparentnoci procesw politycznych czy
wikszego otwarcia na spoeczestwo.
Najmniej zainteresowany zblieniem z Zachodem i przemianami demokratycznymi by Azerbejdan. W stosunkowo krtkim czasie zrealizowano projekt otworzenia wadzy na spoeczestwo (lata 1993-1995), jednak Azerbejdanie nie dyli do
suwerenizacji. Reim polityczny Alijeww okrela si jako semiautorytaryzm sutaski23. Wynika to jednak w znacznej mierze z niezrozumienia dla tradycyjnych wartoci klanowo-rodowych najsilniej obecnych wanie w Azerbejdanie (spord pastw
poudniowokaukaskich). Zachd podkrela obecno korupcji, nepotyzmu czy klientelizmu w polityce wewntrznej Baku, nie zauwaajc jednak, e system patronalno-

23

Zob. F. Guliyev, Post-Soviet Azerbaijan: Transition to Sultanistic Semiauthoritarianism? An Attempt at

Conceptualization, Demokratizatsiya, Nr 3(2005), t. 13, s. 395.

91

Eryda 1 (1), 2015

klientalny jest wielowiekow tradycj spoeczn, w ktrej celem jest nie wyzysk, ale
obrona ywotnych interesw spoeczestwa. Azerbejdan od czasu podpisania kontraktu stulecia w 1992 orientuje swoj polityk na USA, przy silnym deniu do
integracji z rynkami europejskimi. Po sukcesie projektw ropocigu BTC i gazocigu
BTE zainicjowano rozmowy w sprawie Poudniowego Korytarza Energetycznego.
Unia Europejska jednak wykazaa inercj polityczn, dajc licznych ustpstw ze
strony Azerbejdanu (wysokiego zaangaowania finansowego, otwarcia rynku, liberalizacji gospodarki i otworzenia polityki spoecznej), w zamian nie oferujc konkretnych rozwiza (zatem trudno nawet oceni je w kategorii zyskw lub strat). W efekcie Azerbejdan najaktywniej zrealizowa polityk wybirczego zainteresowania
podejmujc wspprac w sektorze paliwowo-gazowym i militarnym, ale rezygnujc
z jakichkolwiek zobowiza demokratyzacji na wzr europejski. Obecnie to UE jest
klientem Baku (wobec utworzenia PKE w kooperacji turecko-azerbejdaskiej), gdzie
Bruksela nie posiada rodkw do wywierania nacisku na reim Alijeww.
Podsumowanie i wnioski
Andrzej Wierzbicki opracowa w swoim artykule katalog, prezentujcy
w uproszczonej formie podstawowe rnice w interpretacji fundamentw ustrojw
spoeczno-politycznych. Dokona on zestawienia wartoci zachodniej (czyli demokratyczno-liberalnej) oraz wschodniej (interpretowanej jako poradziecka) kultur politycznych. W wietle opisu zawartego w niniejszym artykule, w katalogu tym mona dostrzec realizacj wielowiekowej tradycji politycznej, wyranie odmiennej od europejskiego liberalizmu.
Podstawowym problemem Zachodu jest niezrozumienie dla interesw, potrzeb i oczekiwa, tak wadz, jak i spoeczestw Azerbejdanu, Gruzji i Armenii.
Zarwno Bruksela, jak i Waszyngton s przekonane o swojej mesjanistycznej misji
szerzenia demokracji liberalnej we wszystkich zaktkach wiata niezalenie od kosztw i rzeczywistych potrzeb. Europocentryczni politycy i naukowcy analizuj kwestie
stosowania rnych rozwiza systemowych, wartociujc kultury polityczne (w odniesieniu do euroatlantyckiej) oraz sposoby na poprawienie skutecznoci dziaania.
Niemal nikt jednak nie dopuszcza wizji, e pastwa kaukaskie mog nie by zainteresowane implementacj rozwiza spoeczno-politycznych wzorowanych na demokracji liberalnej. Pastwa te bowiem posiadaj szereg uwarunkowa lokalnych
i historycznych, ktre sprawiaj, e Zachd jest istotnym elementem wiadomoci
spoecznej, ale nie jedynym susznym celem.

92

Eryda 1 (1), 2015

Zrozumienie tego faktu wraz z rozwiniciem zaprezentowanego katalogu

wartoci, umoliwi aktualizacj prowadzonej polityki i nawizanie szerszej wsppracy z pastwami Kaukazu Poudniowego co moe przynie liczne korzyci ekonomiczne, polityczne i w efekcie rwnie stopniowe postpowanie demokratyzacji na
wzr euroatlantycki. W chwili obecnej jednak naleaoby istotnie ograniczy wykorzystanie nieskutecznych metod wywierania niepodanego nacisku na Gruzj, Armeni i Azerbejdan.
Tabela 1. Charakterystyka zachodniej i wschodniej (poradzieckiej) kultury politycznej
Zachd
Wadz polityczn moe sprawowa kady czowiek (obywatel) posiadajcy odpowiednie cechy,
predyspozycje (kwalifikacje)

Wschd
Wadza pochodzi od Boga i jej sprawowanie jest
moliwe tylko przez okrelone jednostki, nie zaley
od kwalifikacji, lecz indywidualnych cech wadcy
(przywdcy)
Instytucjonalne podstawy wadzy politycznej
Wadza polityczna zaley w wikszym stopniu od
charyzmy jednostek ni siy instytucji
Sfera polityki dostpna dla wszystkich obywateli, Polityka jako dziaalno dla wybitnych jednostek,
rwnych wobec prawa (egalitaryzm)
niedostpna dla zwykych obywateli (elitaryzm)
Wolno indywidualna
Wolno kolektywistyczna
Jednostka jako podmiot polityki, a pastwo jako Podmiotem polityki s elity, pastwo peni funkcj
gwarant praw i wolnoci jednostki, instrument patronatu nad konkretnymi jednostkami, dominacja
osigania celw i realizacji okrelonych grup
korporatywizmu (jednostka podlega przywdcom
wsplnot, grup, klanw, rodw)
Demokracja
Tendencje autorytarne, orientacja na charyzmatycznych przywdcw, zbiorowe formy partycypacji
politycznej
Dziaalno publiczna na podstawie umowy spo- Sakralizacja wadzy, wykluczajca potrzeb kontroecznej, konieczno kontroli spoecznej
li nad ni
Prymat skodyfikowanego prawa pastwowego nad Prymat lokalnych praw i obyczajw nad prawem
zwyczajami i obyczajami
pastwowym
Trjpodzia wadzy
Prymat wadzy wykonawczej, prezydent wydzielony z trjpodziau wadzy i usytuowany ponad nim
Instytucje przedstawicielskie, rozwinity parlamen- Parlament w istocie fasadowy, zdominowany
taryzm
przez parti wadzy, gremia doradcze przywdcy
(prezydenta)
Pluralizm polityczny (lewica centrum prawica), Partia wadzy dominujca w systemie partyjnym,
opozycja prosystemowa
opozycja fasadowa, bd antysystemowa
rdo: A. Wierzbicki, Demokracja i autorytaryzm w procesie pastwotwrczym na przykadzie wybranych
pastw Europy Wschodniej i Azji Centralnej, [w:] Na Gruzach Imperium. W stron nowego adu midzynarodowego i spoeczno-politycznego w regionie Europy rodkowo-Wschodniej, red. A. Stpie-Kuczyska,
M. Sowikowski, Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego d 2012, s. 241.

93

Eryda 1 (1), 2015

Incompatibility standards of liberal democracy with the political cultures of Eurasian

post-Soviet states on the example of the Southern Caucasus.
European liberal democracy and human rights (treated as universal values) do not
apply to the many cultures of the world. Most acutely its evident in the post-Soviet
Transcaucasian countries, as it is here attempted to transfer these values in an extremely strenuous, unreflective way. The author takes the example of the South Caucasus to illustrate failures transplant process of European values by the Euro-Atlantic
state on the post-Soviet space. In his study he points leading cause of the failure, and
creates a catalogue of European values, which are not understanding in the area of the
South Caucasus. Occident mindlessly committed to the implementation of the socalled European values on the basis of the post-Soviet, which is the process so far
unsuccessfully, in the long term, though, due to the incompatibility of these values to
the socio-political life of post-Soviet states in the South Caucasus

94

Eryda 1 (1), 2015

Mateusz Dbowicz

Wielka wojna ojczyniana jako

element integrujcy spoeczestwo
Federacji Rosyjskiej
9 maja, obchodzony w Rosji jako Dzie Zwycistwa, od zawsze by jednym
z gwnych, jeli nie najwaniejszym witem pastwowym. Stanowicy symbol
wytrwaoci, jednoci i sukcesu narodu w walce ze wsplnym wrogiem przez lata
wykorzystywany by do budowy mitu bohaterstwa czowieka radzieckiego i efektw
zgodnej pracy obywateli. Na przestrzeni ostatnich lat obserwujemy jednak postpujc instrumentalizacj symboliki Wielkiej Wojny Ojczynianej i nasilenie si jej wykorzystania w debacie publicznej wewntrz kraju, ale take w ramach polityki zagranicznej. Niniejszy artyku stanowi ma prb zbadania i opisania, czym wspczenie
dla Rosjan s wydarzenia z lat 1941 1945 i jak wpywaj one na ich postrzeganie
biecych wydarze spoeczno-politycznych.
Na pocztku wartym uwagi jest sam termin Wielka Wojna Ojczyniana, odnoszcy si do wydarze zapocztkowanych agresj hitlerowskiej III Rzeszy na Zwizek Radziecki 22 czerwca 1941 roku i zastpujcy w peni dla spoeczestwa rosyjskiego termin drugiej wojny wiatowej. Naley przy tym zaznaczy, e Wojn Ojczynian okrela si wojn obronn w trakcie walk z napoleosk Francj, a Wielk
Wojn pierwsz wojn wiatow 1. W zgodnej opinii Rosjan, w trakcie dwch lat poprzedzajcych rozpoczcie planu Barbarossa, ZSRR nie prowadzi dziaa wojennych
i agresywnych. Pojawienie si wojsk sowieckich w przedwojennych granicach Polski
okrelane jest jako interwencja humanitarna, a w oficjalnych dokumentach podnoszono fakt zaprzestania funkcjonowania przez polskie organy wadzy i tym samym wyganicie umw dwustronnych zawartych midzy pastwami. Z tego te powodu Brze
znajdujcy si we wrzeniu 1939 roku w granicach II Rzeczypospolitej dosuy
si w 1941 roku miana miasta-bohatera Zwizku Radzieckiego. 17 wrzenia, jako
agresja sowiecka, wyparty jest ze wiadomoci Rosjan, podobnie jak pakt RibbentropMootow. Jak zauway, w wywiadzie dla magazynu Plus Minus czonek rosyjskiej
komisji ds. walki z faszowaniem historii, Siergiej Markow: Tego, co wy uwaacie za
czwarty rozbir (czyli paktu Ribbentrop-Mootow), my za rozbir nie uwaamy.
Co ciekawe jedynie 15 % Rosjan potrafi poprawnie wskaza przyczyn jej wybuchu, zob.
http://wciom.ru/index.php?id=459&uid=114909 (dostp: 05.04.2015 r.).
1

95

Eryda 1 (1), 2015

W 1939 roku Rosja wyzwolia okupowane przez was tereny zachodniej Biaorusi
i Ukrainy2. Na uwag zasuguje fakt, e w zwizku z odmiennym postrzeganiem
kwestii odpowiedzialnoci za wybuch drugiej wojny wiatowej, wsplna rosyjskoniemiecka komisja prbujca opracowa wsplny podrcznik historii jedynie w tym
zakresie nie bya w stanie uzgodni wersji wydarze do przyjcia przez kad ze
stron3. Wg sondau z 2013 roku przeprowadzonego przez niezalene Centrum im.
Jurija Lewady jedynie 11% Rosjan uwaao, e za wybuch wojny odpowiadaj sygnatariusze paktu Ribbentrop-Mootow4. Hitlera wyczn win obarczao natomiast 45%
pytanych5. Taka interpretacja i podejcie do porozumie z 23 sierpnia 1939 r. pozwala
utrzymywa i podnosi jeden z mitw i gwnych punktw rosyjskiej historii konfliktw midzypastwowych, mwicy o tym, e Rosja nigdy nie bya agresorem, a jedynie bronia si przed kolejnymi najazdami nieprzyjaci.
Wypieranie ze wiadomoci spoecznej niewygodnych faktw oraz heroizacja i instrumentalizacja przeszoci s jednym z najbardziej popularnych zabiegw
rosyjskiej pastwowej historiografii. Objta szczegln uwag w tym zakresie jest
wanie Wielka Wojna Ojczyniana, zwycistwo w ktrej wg sw Aleksandra Prochanowa: stanowi dla Rosjan swoist religi, bdc spoiwem narodu, a prby odejcia od jej bezkrytycznego oceniania i rewizji oficjalnej wersji postrzegane s jako
dywersja. Jest ona take uywana do prowadzenia dyplomacji6.
W kontekcie wydarze majcych miejsce na Ukrainie w 2014 i 2015 roku,
widoczna jest intensyfikacja wykorzystania symboliki i emocji zwizanych z Wielk
Wojn Ojczynian do prowadzenia biecego dyskursu na arenie midzynarodowej.
Wystarczy w tym przypadku wspomnie histeryczn niemal reakcj na niezrczn
wypowied premiera Arsenija Jaceniuka w niemieckiej telewizji nt. najazdu ZSRR
na Ukrain7. Podobn reakcj wywoay niefortunne uwagi ministra Grzegorza Schetyny nt wyzwolenia obozu w Auschwitz przez Ukraicw 8 oraz sugestie prezydenta

A. omanowski, S.Markow, Przestacie mci si na Rosjanach, [w:] Rzeczpospolita. Plus Minus, wyd.
55, 7 8 marca 2014; dostpne rwnie na: http://www.rp.pl/artykul/1183927.html (dostp: 5.04.2015r.).
3
Zob. http://historia.newsweek.pl/spor-o-polske-podzielil-rosyjskich-i-niemieckihistorykow,artykuly,358736,1.html (dostp: 5.04.2014 r.).
4
Wartym odnotowania jest fakt jego skrytykowania przez Wadimira Putina w artykule opublikowanym
w 2009 roku w Gazecie Wyborczej; zdanie prezydenta Rosji w tej kwestia ulego jednak zmianom w 2014,
kiedy stwierdzi, e pakt ten nie by niczym zym, zob.
http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/vladimir-putin/11213255/Vladimir-Putin-says-there-wasnothing-wrong-with-Soviet-Unions-pact-with-Adolf-Hitlers-Nazi-Germany.html (dostp:5.04.2014 r.).
5
Zob. http://www.levada.ru/21-06-2013/otnoshenie-obshchestva-k-vov (dostp: 05.04.2015 r.).
6
Zob. S. Biele, Tosamo midzynarodowa Federacji Rosyjskiej, ASPRA-JR, Warszawa 2006, s. 107
7
Zob. http://sputniknews.com/europe/20150109/1016706636.html (dostp: 5.04.2015 r.).
8
Zob. http://www.mk.ru/politics/2015/01/22/mid-rf-skhetyna-vykhvatil-estafetnuyu-palochku-v-gonkeistoricheskogo-vandalizma-u-yacenyuka.html (dostp: 5.04.2015 r.).
2

96

Eryda 1 (1), 2015

Bronisawa Komorowskiego o moliwoci przeniesienia obchodw rocznicy zakoczenia II wojny wiatowej do Gdaska 9. To ostatnie wydarzenie zwizane jest take
z coraz powszechniejsz w Rosji tendencj do zawaszczania Wielkiej Wojny Ojczynianej przez jeden nard bez uwzgldnienia uczestnictwa innych pastw koalicji
antyhitlerowskiej, wieloetnicznoci Armii Czerwonej oraz faktu, i olbrzymia cz
dziaa wojennych toczya si na terenach Ukrainy i Biaorusi 10. W kategorii retorsji
i obrony oficjalnej wersji wydarze mona w tym kontekcie rozpatrywa nage odnalezienie przez rosyjskich historykw rzekomych dokumentw i dowodw wskazujcych na kolaboracj polskiego podziemia niepodlegociowego (Armii Krajowej oraz
onierzy Wykltych) z Niemcami i ich opublikowanie w przededniu wita 1 marca11. Rosjanie potrafi jednak broni swojej prawdy nt Wielkiej Wojny Ojczynianej
rwnie w sferze pozawerbalnej, tak jak miao to miejsce po przenosinach sowieckiego pomnika, tzw. brzowego onierza, z centrum Tallina na cmentarz wojskowy,
co spowodowao zmasowany atak cybernetyczny na Estoni paraliujcy funkcjonowanie kraju12. Jak zauway Igor Eidman w swoim tekcie opublikowanym na portalu
opozycyjnego wobec Kremla Garriego Kasparowa, prby kwestionowania rosyjskiej
wizji historii lat 1941 1945 przywouj na myl reakcj muzumanw na obraz
Proroka Mahometa13.
Jeszcze innym przykadem wykorzystania przez wadze przywizania Rosjan
do jednej wersji Wielkiej Wojny Ojczynianej moe by przykad opozycyjnej telewizji Deszcz (), ktra mimo wielokrotnie powtarzanych prb utrudniania jej
dziaalnoci przez organy pastwowe kontynuowaa nadawanie. Jednake, gdy
z okazji kolejnej rocznicy zakoczenia blokady Leningradu 14 zadaa ona w sondzie
pytanie: Czy nie naleao odda miasta i oszczdzi cierpie ludnoci cywilnej?
zostaa oskarona przez niemal wszystkich wyszych urzdnikw o ekstremizm, propagowanie ideologii faszystowskiej. Grozio jej take postpowanie sdowe. Dodatkowo, wszyscy operatorzy telewizji kablowych zerwali z ni umowy na nadawanie, co

Zob. http://wiadomosci.dziennik.pl/swiat/artykuly/482716,rosyjskie-czolgi-w-polsce-w-24-godziny-kpinyrosyjskiej-telewizji.html (dostp: 5.04.2014 r.).

10
Biaoru w oficjalnej retoryce pastwowej przedstawia si zreszt jako pastwo partyzantw.
11
Dokumenty dostpne pod adresem: http://archives.ru/library/poland-1944-1945/index.shtml (dostp:
05.04.2015 r.).
12
Oficjalnie Rosja stoi na stanowisko, e nie ma z nim zwizku.
13
I. Eidman, , na:
http://www.kasparov.ru/material.php?id=54B2956C6D71E&section_id=4B56D2CDF201A (dostp:
05.04.2015 r.).
14
Trwajce 900 dni oblenie przynioso mier (wedug rnych szacunkw) od 650 tys. do miliona
mieszkacw.

97

Eryda 1 (1), 2015

postawio jedyn niezgodn z lini Kremla stacj przez widmem bankructwa i wymogo wprowadzenie opat abonamentowych, co jeszcze zawzio grono odbiorcw 15.
Same wspomnienia o Wielkiej Wojnie Ojczynianej mog jednak dziaa
take mobilizujco na spoeczestwo w momencie realnego kryzysu, tak jak miao to
miejsce w czasie wiecw upamitniajcych ofiary ataku terrorystycznego na szko
w Biesanie, gdy to ze sceny grano utwr wita wojna ( ), stanowicy hymn i symbol obrony ZSRR w 1941 roku 16. Podkrelanie wagi zwycistwa
z 1945 r. suy moe take ukrywaniu biecych problemw i odwracaniu od nich
uwagi spoeczestwa, a prowadzona w tym zakresie polityka prezydenta Putina znalaza wyraz w artach, e najwikszymi sukcesami jego rzdw jest wysanie w kosmos Jurija Gagarina i zwycistwo w Wielkiej Wojnie Ojczynianej 17. Jak pisze
S. Biele: Siganie do przeszoci jest typowym zabiegiem argumentacyjnym dowodzeniu racji politycznych. Dla wielu Rosjan historia () jest rdem mistycznej
mocy i mdroci oraz skarbnic odpowiedzi na trapice ich wspczesne problemy 18.
Wartym podkrelenia jest jednak fakt, e cho wiele elementw i mitw nt.
rosyjskiego spoeczestwa wynika z jego faszywego przedstawienia w pastwowej
propagandzie, pami i duma z wydarze Wielkiej Wojny Ojczynianej jest jednym
z nielicznych elementw wsplnych dla caego spoeczestwa i jednym z niewielu,
wok ktrych zgromadzi i zintegrowa moe si to zatomizowane spoeczestwo
ludzi prywatnych19. Pytani bowiem o to, komu zawdziczaj zwycistwo, 52 proc.
wskazuje, e to zasuga narodu sowieckiego, a kolejne 33 proc. wszystkich razem
czyli narodu, Stalina i partii20. Poczucie wsplnoty i zczenia okresem wojny spowodowane jest przede wszystkim jej powszechnoci i obecnoci weteranw Wielkiej
Wojny Ojczynianej w kadej rosyjskiej rodzinie. W przeprowadzonych przez
WCIOM21 w 2001 roku badaniach, 84 proc. osb zadeklarowao, e ktry z ich
przodkw uczestniczy w walkach, a 65 proc. stracio czonka rodziny w trakcie wojny22.

Zob. http://tvrain.ru/sos/ (dostp: 05.04.2015 r.).

Zob. I. Kliamkin, Spoeczestwo nieobywatelskie, [w:] Imperium Putina, red. W. Konoczuk, Fundacja
im. S. Batorego, Warszawa 2007, s. 81.
17
Tichon Dziadko, Putin Is Using WWII for Propaganda Because It's the Best Memory That Russia Has,
na: http://www.newrepublic.com/article/117479/russia-world-war-ii-victory-putins-obsession (dostp:
05.04.2014 r.).
18
S. Biele, wyd. cyt., s. 106.
19
I. Kliamkin, wyd. cyt.., s. 78.
20
Zob. http://www.levada.ru/21-06-2013/otnoshenie-obshchestva-k-vov (dostp: 05.04.2015 r.).
21
Wszechrosyjskie Centrum Badania Opinii Publicznej
(); powszechnie uznaje si je za kontrolowane przez Kreml.
22
Zob. http://wciom.ru/index.php?id=459&uid=357 (dostp: 05.04.2015 r.).
15
16

98

Eryda 1 (1), 2015

Cho szacunki historykw rni si midzy sob, mona przyj urednion

liczb 27 milionw obywateli radzieckich, ktrzy stracili ycie w wyniku walk z lat
1941 1945. Poow z nich stanowili Rosjanie. Po latach ta olbrzymia liczba ofiar
zacza jednak powodowa coraz wiksze dyskusje nad cen zwycistwa oraz sposobem prowadzenia dziaa przez dowdztwo, zwaszcza marszaka Gieorgija ukowa.
Jednake w dalszym cigu wikszo Rosjan nie podejmuje rozwaa z tym zwizanych. W badaniu przeprowadzonym przez Centrum Lewady, 52 proc. respondentw
stwierdzio, e: Nie ma sensu szuka prawdy o cenie zwycistwa w wojnie; prawdy
nie dojdziemy, ludzi nie wrcimy, a trzeba y 23. W innym badaniu tego orodka,
wycznie wroga jako odpowiedzialnego za straty wojenne ZSRR wskazao 37 proc.
pytanych, Stalina obciyo natomiast 21 proc24. Wybircze traktowanie historiografii
i pomijanie zdarze, takich jak rozkaz 270, nakazujcy traktowa onierzy, ktrzy
dostali si do niewoli, jak zdrajcw czy rozkaz nr 227 ze synn fraz ani kroku
wstecz czy te innych bdnych decyzji strategicznych sprawia, e Stalin do dzi jest
symbolem zwycistwa25, a w rankingu najwybitniejszych postaci w historii Rosji,
przeprowadzonym w 2008 roku, przegra tylko z Aleksandrem Newskim i Piotrem
Stoypinem26. Jednoczenie na pewne zmiany powoli zachodzce w spoeczestwie
moe wskazywa przeprowadzone w 2014 roku badanie WCIOM, ktre wykazao 66procentowe poparcie dla otwarcia archiww dotyczcych Wielkiej Wojny Ojczynianej27. W zwizku ze zbliajc si rocznic zwycistwa, w Internecie opublikowano
zreszt niektre dokumenty pochodzce z pierwszych dni obrony ZSRR 28. Dla niemal
poowy Rosjan mimo to historia ich kraju jest dzi najwikszym powodem do dumy,
a wg 60 % ocena wydarze historycznych powinna by niezmienna 29.
Wielka Wojna Ojczyniana jest take uyteczna z punktu widzenia wychowania patriotycznego modego pokolenia. W 2012 roku prezydent Wadimir Putin
w swoim ordziu do Zgromadzenia Federalnego zauway zreszt: W patriotyzmie
widz podstaw konsolidacji wok naszej polityki 30. Patriotyczne wychowanie mohttp://www.levada.ru/05-07-2013/obshchestvennoe-mnenie-o-vov-i-wwii (dostp: 05.04.2015 r.).
Zob. http://www.levada.ru/21-06-2013/otnoshenie-obshchestva-k-vov (dostp: 05.04.2015 r.).
25
Zob. S. Biele, wyd. cyt., s. 107.
26
Zob. http://www.gazeta.ru/politics/2008/12/29_a_2919791.shtml (dostp: 05.04.2015 r.).
27
Zob. http://wciom.ru/index.php?id=515&uid=114818 (dostp: 5.04.2015r.).
28
Dokumenty pojawiy si w momencie oddawania artykuu do druku i autor nie mia moliwoci dokonania ich analizy. Zainteresowani czytelnicy mog zapozna si z nimi pod adresem:
http://mil.ru/winner_may/docs.htm
29
Zob. M. Banaszkiewicz, O symbolach, uroczystociach i wychowaniu patriotycznym w Rosji, [w:] Rozpad
ZSRR i jego konsekwencje dla Europy i wiata. Reinterpretacja po dwudziestu latach, red. A.Jach,
M.Kuryowicz, Ksigarnia Akademicka, Krakw 2012, s.25.
30
B. Bruk, Has Patriotism in Russia been hijacked?, na: http://imrussia.org/en/analysis/nation/735-haspatriotism-in-russia-been-hijacked (dostp: 05.04.2015 r.).
23
24

99

Eryda 1 (1), 2015

dziey i obywateli jest take wanym elementem dziaalnoci obronnej pastwa,

wskazanym w najnowszej rosyjskiej doktrynie wojskowej z grudnia 2014 roku 31.
72 proc. Rosjan uwaa, e parady i wspomnienia zwycistw s niezbdne dla
ksztatowanie odpowiednich postaw u modziey. 69 proc. procent badanych deklaruje
za, e rozmawia w domu o wydarzeniach czasw wojny. Najpopularniejszym rdem wiedzy o tym okresie stanowi filmy, ogldane przez 86 proc. Rosjan, a take
spotkania z weteranami, ktre odbywa 35% pytanych32. W tym kontekcie zadziwia
moe postawa wadz pastwowych i miejskich, ktre podczas obchodw 70-lecia
Dnia Zwycistwa zapowiedziay umieszczanie ze wzgldw bezpieczestwa, weteranw, ktrzy przyjad do Moskwy z wasnej inicjatywy, a nie bd mie zaproszenia,
w orodku wypoczynkowo-leczniczym pod Moskw33. Popularyzacja wiedzy o Wielkiej Wojnie Ojczynianej przybiera take bardziej nowoczesne formy, takie jak np.
moliwo bezpatnego cignicia na telefon komrkowy jako dzwonka, po wybraniu specjalnego numeru 1945, utworw zwizanych z tym czasami takimi jak Ciemna Noc ( ), Poegnanie ze Sowiank ( ), Dzie
Zwycistwa ( ) czy te synna Katiusza ()34. Prawidowe wychowanie modziey miaoby te wspomc jednolity, zatwierdzony przez ministerstwo edukacji, podrcznik do nauki historii, ktrego stworzenie popiera 79 proc. Rosjan35.
Podtrzymywaniu pamici o wydarzeniach z okresu Wielkiej Wojny Ojczynianej suy maj take rozsiane po caej Rosji memoriay, w szczeglnoci tzw.
wieczne ognie w centrum miast36, monumenty takie jak Kurhan Mamaja wraz z rzeb Ojczyzna wzywa w Wogogradzie czy te robice wraenie moskiewskie muzeum Wielkiej Wojny Ojczynianej wraz z dioramami przedstawiajcymi kluczowe
bitwy tego okresu. Wielokrotnie pojawiay si take postulaty przemianowania Wogogradu i przywrcenia miastu nazwy Stalingrad, jednak stopniowo idea ta traci poparcie i obecnie 69 proc. Rosjan opowiada si przeciwko niej 37. Wiele miast do dzisiaj
z dum chwali si nadawanym za zasugi i bohaterstwo mieszkacw i obrocw

Peny tekst doktryny, zob.: http://www.rg.ru/2014/12/30/doktrina-dok.html (dostp: 05.04.2015 r.).

Zob. http://wciom.ru/index.php?id=459&uid=114864 (dostp: 05.04.2015 r.).
33
Zob. http://top.rbc.ru/society/23/03/2015/550f6d7b9a7947eae285538b (dostp: 05.04.2015 r.).
34
Zob. http://press.may9.ru/news/57/ (dostp: 05.04.2015 r.).
35
Zob. M. Banaszkiewicz, wyd. cyt., s.25.
36
W Moskwie np. pod murami Kremla w Parku Aleksandrowski, stanowic fragment Grobu Nieznanego
onierza; w Petersburgu na Polach Marsowych w pobliu Ermitau, w Jarosawiu przy gwnej cerkwi
Soborze Uspienskim. Znajduj si take w wielu mniejszych miastach.
37
Zob. http://www.novayagazeta.ru/society/67936.html (dostp: 7.04.2015 r.).
31
32

100

Eryda 1 (1), 2015

tytuem miasta-bohatera Zwizku Radzieckiego 38. Rwnie ustawa o dniach wojennej

sawy wymienia cztery dni decydujcych bitw Wielkiej Wojny Ojczynianej 39, a od
2014 obowizuje prawo zakazujce propagowania symboliki oraz organizacji uznanych przez sdy i trybunay za winne zbrodni podczas II wojny wiatowej 40.
W cytowanym ju tekcie Igor Eidman, prbujc w jednym zdaniu streci
rosyjski dogmat dotyczcy Wielkiej Wojny Ojczynianej, zawar go w sowach: Uratowalimy cay wiat ydw i Amerykanw i Anglikw, i Ukraicw, i teraz
wszyscy powinni nam by wdziczni. A kto ma jakie wtpliwoci, ten niewdziczny
faszysta41. Porwnania, doszukiwania si faszyzmu i powrt resentymentw z tym
zwizanych jest szczeglnie widoczny w kontekcie trwajcej wojny na Ukrainie.
W mediach zwizanych z orodkami wadzy bezustannie pojawiaj si informacje
okraszone sformuowaniami faszyci i banderowcy, nawizujce bezporednio do
wojennej historii ukraiskiego nacjonalizmu. Jak zauway jeszcze w 2007 roku Gleb
Pawowski: Wojna uczynia z antyfaszyzmu fundamentalny element wiadomoci
narodowej Rosjan. Antyfaszyzm jest czym niepodlegajcym dyskusji 42. Z tego powodu stosowana retoryka tak atwo znalaza odbiorcw wrd widzw straszonych
wizj banderowcw i bojwkarzy nowej UPA, czyli Prawego Sektora, zabijajcych
Rosjan z powodu samego pochodzenia etnicznego i uywanego jzyka. Jednoczenie
sama operacja krymska nazywana bya czsto trzeci obron Sewastopola, a do
relacji z niej uywano przebitek z czasw drugiej wojny wiatowej 43. Sam prezydent
Putin, niedugo po przyczeniu Krymu i Sewastopola do Federacji Rosyjskiej, odwiedzi 9 maja 2014 roku pwysep, by razem z mieszkacami witowa Dzie
Zwycistwa. Krok ten, przy historycznym otoczeniu, jakie mu nadano, pozwoli zreszt znaczco podnie poziom popularnoci rosyjskiego prezydenta, a wrd samych
Rosjan a 88 proc. pytanych deklaruje pozytywne uczucia, takie jak rado, dum
Tytu ten otrzymao 13 miast Moskwa, Leningrad (Sankt-Petersburg), Smolesk, Tua, Murmaska,
Kercz, Sewastopol, Odessa, Noworosyjsk, Stalingrad (Wogograd), Brze (dokadnie Twierdza Brzeska),
Misk, Kijw; nie naley myli tego terminu z tytuem miasto wojennej chway, istniejcego od 2006
roku i nadawanego miastom za odwag w czasie walk i obrony ojczyzny i wykraczajcy poza ramy
czasowe 1941 1945. Ostatnio otrzyma go m.in. Grozny.
39
Pocztek wycofywania wojsk niemieckich spod Moskwy (5 XII), koniec walk pod Stalingradem (2II),
zwycistwo na uku Kurskim (23 VIII) oraz koniec oblenia Leningradu (27 I); za: M. Banaszkiewicz,
wyd. cyt., s. 32.
40
Peny teks ustawy zob.: http://www.consultant.ru/document/cons_doc_LAW_170486/ (dostp:
05.04.2015 r.).
41
I. Eidman, wyd. cyt.
42
R. Stobiecki, Rosyjskie dylematy rozlicze z komunistyczn przeszoci, [w:] Rosja wspczesna.
Dziedzictwo i przyszo, red. M.Broda, Duet, Toru 2010, s. 164.
43
Zob. Tichon Dziadko, Putin Is Using WWII for Propaganda Because It's the Best Memory That Russia
Has, http://www.newrepublic.com/article/117479/russia-world-war-ii-victory-putins-obsession (dostp:
05.04.2014 r.).
38

101

Eryda 1 (1), 2015

z kraju, triumf i powrt sprawiedliwoci na temat powrotu Krymu do ojczyzny.

Socjologowie przewiduj jednak krtkotrway efekt tego patriotycznego zrywu 44.
Wartym uwagi jest fakt, e symbolem uprzejmych ludzi ( ), separatystw w Donbasie, a take ruchu Antymajdanu w Rosji staa si pomaraczowoczarna wstka w. Jerzego ( ), ktra cho utworzona w czasach
Katarzyny Wielkiej jest jednym z najbardziej popularnych symboli zwizanych ze
zwycistwem w Wielkiej Wojnie Ojczynianej. Wydarzenia na Ukrainie wpyn take
na doroczn parad na Placu Czerwonym, na ktrym mimo zaproszenia na znak
protestu nie pojawi si (z wyjtkiem prezydenta Czech Milosa Zemana) liderzy
europejskich pastw.
Analizujc militarystyczn dum z Dnia Zwycistwa, nie mona jednak pomin znaczenia, chyba przewyszajcego nawet Dzie Zwycistwa, oblenia Leningradu dla wszystkich mieszkacw Petersburga i wita jego zakoczenia 27
stycznia 1944 roku (po niemal 900 dniach odcicia od wiata). W jego efekcie zgino
wedug rnych szacunkw od 650 tysicy do miliona mieszkacw miasta. Spora ich
cz spoczywa na Cmentarzu Piskariowskim, ktry co roku jest miejscem uroczystoci upamitniajcych ten czas. W obchodach uczestnicz tzw. blokadnicy, czyli
mieszkacy oblonego miasta, dla ktrych znakiem rozpoznawczym i najwaniejszym symbolem jest jednak zielonkawa, a nie pomaraczowo-czarna wstka. Podobna atmosfera dumy panuje tego dnia w caym miecie, ktrego mieszkacy odwiedzaj memoria znajdujcy si na jednej z drg wyjazdowych. Finaow czci obchodw jest salwa z Twierdzy Pietropawowskiej. Co ciekawe, w czasie oblenia
zmar take brat Wadimira Putina 45.
W opublikowanym w 1987 roku krtkim artykule 46 Nina Tumarkin postawia
tez, e za kultem Wielkiej Wojny Ojczynianej w wczesnym Zwizku Radzieckim
stoj trzy podstawowe zaoenia i zadania:
Wytworzenia poczucia szacunku do si zbrojnych oraz przeszoci ZSRR
z tym zwizanej,
Zwikszenie narodowego poczucia wasnej wartoci oraz znaczenia cikiej
pracy,
Dodanie narodowi moralnej odwagi.

44

Zob. B.Bruk, wyd. cyt.

Zob. T.Dziadko, wyd. cyt.
46
Zob. N.Turmakin, Myths and memory in Soviet State, [w:] Society, 1987, vol. 27, wyd. cyt. 8, s. 69-72.
45

102

Eryda 1 (1), 2015

Niewiele, mimo transformacji systemu i realiw midzynarodowych, zmienio si we wspczesnym wiecie. Obecne wadze Federacji Rosyjskiej rwnie czsto
graj kart Wielkiej Wojny Ojczynianej w celu odpowiedniego uformowania opinii
publicznej i przerabiania czowieka prywatnego w czowieka mocarstwowego
i zastpienia jego celw prywatnych celami publicznymi 47. Do samej mocarstwowoci Rosjanie s za przyzwyczajani przez wieki, a pytani o to, czego s najbardziej
dumni w swoim kraju, dpowiadaj, e przede wszystkim z historii i surowcw naturalnych. Ekonomi czy wspobywatelami chciaoby si za pochwali odpowiednio
jedynie 5 i 8 procent Rosjan48.

The Great Patriotic War as an integrating factor for the Russian society
As 70th anniversary of defeating Nazi Germany in II World War is approaching, Russian government is trying to use symbolism and national memory for own
purposes associated with current internal and international political issues. Its possible as society is grown up in specific cult of events from years 1941-1945, called
Great Patriotic War, which fully substitute for them term II World War, which first
two years and Soviet Union responsibility as a party of Ribbentrop-Molotow Treaty
are mainly omitted in the official historiography. In the article author, basing on public
opinion pools, is trying to describe role of Great Patriotic War for contemporary Russian society and its integrative impact on it, as well as reasons for bypassing some
moments, which can spoil official heroic portray of those years. Another point mentioned is usage and instrumentalisation of the Great Patriotic War cult by the Kremlin
during last years, especially in purposes of the Ukrainian crisis.

47
48

Zob. I. Kliamkin, wyd. cyt., s. 81.

Zob. B.Bruk, wyd. cyt.

103

Eryda 1 (1), 2015

Patryk Gacka

Polityka praw czowieka prezydenta jamesa earla cartera juniora czy

fundamentalizm praw czowieka?
Truizmem bdzie powiedzenie, e polityka w tym i ta prowadzona poza
granicami pastwa przybiera posta rnorodn. Wydaje si, e jest ona wypadkow
wielu czynnikw, poczwszy od tych o charakterze gospodarczym, po te osadzone na
okrelonych wartociach i motywach wywodzcych si ze sfery przekona etycznych.
Nie inaczej byo w przypadku Jamesa Cartera, 39. Prezydenta Stanw Zjednoczonych
Ameryki Pnocnej. Do historii przesza prowadzona przez niego polityka, nazywana
powszechnie polityk praw czowieka. Na czym ona polegaa, jakie byy jej dominujce aspekty oraz czy rzeczywicie trafna to formua dla jej nazwania o tym traktowa bdzie ten artyku.
Czytelnik, przeczytawszy tytu artykuu, mgby si jednake zastanawia
czy, a jeeli tak, to w jakim sensie bd w jakim zakresie, dwa pozornie niezalene od
siebie terminy, a mianowicie prawa czowieka i fundamentalizm, zachodz na siebie.
Jakie jest znaczenie sowa fundamentalizm? Czy moemy stwierdzi istnienie tzw.
fundamentalizmu prawa czowieka?
Na pocztku naley przypomnie, e prnym byoby poszukiwanie jakiejkolwiek definicji fundamentalizmu w treci aktw prawnych. Jest to bowiem pojcie
wywodzce si z nauk spoecznych, a tym samym liczba potencjalnych definicji jest
trudna do oszacowania. Wybranie jednej z nich przez autora tego artykuu jest wic
zabiegiem czysto arbitralnym. Tradycyjnie wskazuje si, e fundamentalizm to termin
uywany na okrelenie ruchu protestu majcego podstawy religijne, ktry propaguje
wartoci patriarchalne i tradycyjne w danym spoeczestwie, aby uchroni je przed
zagraajcym mu rzekomo upadkiem moralnym i spoecznym 1. Definicja ta wydaje
si by jednak z punktu widzenia naszych rozwaa zbyt wska. Dlatego w niniejszym artykule zaproponujemy nieco odmienne, zaadaptowane odpowiednio do prowadzonej analizy, rozumienie tego terminu. Fundamentalizmem bdziemy zatem
okrela taki sposb prowadzenia polityki, ktry polega na rygorystycznym trzymaniu
si regu i zasad ustanowionych i okrelonych przez podmioty majce wpyw na jej
rzeczywiste ksztatowanie oraz prowadzenie. W tym szerokim sensie wydaje si, e
Def. za: B. Bankowicz, Fundamentalizm [w:] Sownik polityki, red. M. Bankowicz, Wyd. Wiedza, Warszawa 1999, s. 73.
1

104

Eryda 1 (1), 2015

istnieje moliwo pokrywania si w pewnym zakresie fundamentalizmu z prawami

czowieka. Czy jednak w praktyce wniosek ten bdzie mg by podtrzymany, czytelnik dowie si we wnioskach.
Autor czuje si zobowizany zoy jeszcze jedno wyjanienie. Przedkadany
artyku napisany zosta w roku 2013, lecz z racji na swoje historyczne konotacje
nie powinno stanowi to adnej ujmy dla jego wartoci poznawczej. Temat pracy jest
waciwie przemilczany przez polsk literatur przedmiotu. Poza krtkimi odniesieniami w ksikach z zakresu praw czowieka, polityki zagranicznej i historii Stanw
Zjednoczonych oraz stosunkw midzynarodowych, nie doczeka si on wyczerpujcej analizy w polskiej literaturze przedmiotu. Artyku skada si z piciu czci, przy
czym to czwarta porusza bezporednio tytuow problematyk i z tego te wzgldu
jest najbardziej rozbudowana. Gwoli cisoci, autor nie stawia sobie za cel przygotowanie rozprawy stricte naukowej. Std te wynika stosunkowo maa liczba przywoanych pozycji monograficznych i artykuowych, jak i przypisw w stopce tekstu.
Mona wic rzec, i przedkadany czytelnikowi artyku przybra form naukowoeseistyczn.
1.

Wprowadzenie merytoryczne

Stany Zjednoczone przez dugi czas byy postrzegane jako pastwo szczeglnie przywizane do idei praw czowieka. Wynika to z czterech zasadniczych kwestii.
Po pierwsze, mowa o uwarunkowaniach historycznych. Pochodz one ju z czasw,
gdy toczyy si walki o niepodlego przeciwko Wielkiej Brytanii, kiedy powstawaa
Deklaracja Niepodlegoci czy prace Tomasza Jeffersona oraz Tomasza Painea. Nie
wolno take zapomina o pniejszym abolicjonizmie, polityce Abrahama Lincolna,
a take idealistycznej wizji stosunkw midzynarodowych prezydenta Wilsona i powstaej na jej kanwie Lidze Narodw. Kolejnym czynnikiem bya pozycja Stanw
Zjednoczonych po II wojnie wiatowej, to jest w okresie, gdy byy one jednym
z dwch niekwestionowanych supermocarstw na wiecie. Za Romanem Kuniarem
mona natomiast podkreli, i kade mocarstwo wymaga demonstracji pewnych
wartoci. Porednio ze wskazanym czynnikiem czy si take kolejne uwarunkowanie. Ju w 1941 r., kiedy losy wojny nie byy jeszcze przesdzone, a widmo rozprzestrzeniajcego si nazizmu cay czas zagraao dotychczas niepodbitemu wiatu, prezydent Franklin D. Roosvelt rozpowszechni synne cztery wolnoci. Miay one stanowi podstaw do urzeczywistniania wizji stosunkw midzynarodowych cile
zwizanej z prawami czowieka, do czego po wojnie miay dy zarwno Stany

105

Eryda 1 (1), 2015

Zjednoczone, jak i cay wiat zachodni. Nie byoby to jednak moliwe bez odpowiednich rodkw, mianowicie bez potencjau gospodarczego, ktrym dysponowa
prezydent F.D. Roosvelt, a pniej take kolejni prezydenci USA. Po zakoczeniu II
wojny wiatowej Stany Zjednoczone dysponoway ponad wierci wiatowego PKB,
co umoliwiao im nie tylko forsowanie pomysw i idei na arenie midzynarodowej,
lecz przede wszystkim zapewniao skuteczno takich dziaa 2.
2.

Periodyzacja polityki zagranicznej Stanw Zjednoczonych w dziedzinie praw

czowieka wedug Davida p. Forsythea.

David P. Forsythe przeprowadzi analiz amerykaskiej polityki zagranicznej

w dziedzinie praw czowieka w okresie od 1945 roku a po czasy nam wspczesne.
W tej pracy skupimy si natomiast tylko na okresie zimnowojennym, poniewa pozwoli to stwierdzi, jaki wpyw na ksztatowanie polityki praw czowieka przez prezydenta Cartera miay dziaania jego poprzednikw, a take czy polityka ta wywara
wpyw na aktywno jego nastpcw. Pierwszy okres wyrniony przez autora to lata
1945-1952 nazwane czasem ograniczonego zaangaowania. Od 1953 do 1974 roku
mamy do czynienia z sytuacj zgoa odmienn. Wskazuje si bowiem w doktrynie na
powszechne wwczas lekcewaenie problematyki praw czowieka przez kolejnych
prezydentw i ich administracj. Trzeci okres, najistotniejszy dla rozwaa podejmowanych w pracy, to lata 1974 1980 nazwane przez Forsythea powrotem zainteresowania. Na czas prezydentury Ronalda Reagana przypad z kolei okres tzw. triumfujcej wyjtkowoci3.
Dokonana periodyzacja nie jest doskonaa. Z wielu dokumentw wynikaj
bowiem wnioski cakiem odmienne 4. Wprowadzenie okresowoci jest ponadto naraone na bd generalizowania. Jak kada bowiem polityka czy to spoeczna, gospoPodzia zaproponowany przez: R. Kuniar, Prawa Czowieka prawo, instytucje, stosunki midzynarodowe,
Warszawa 2000, Scholar, s. 329-330; Autor niniejszego referatu przytoczy stworzony podzia, chocia
dostrzega jego wady i jest wiadomy niezupenego wyczerpania kwestii genezy.
3
Podzia za: D. P. Forsythe, The Internationalization of Human Rights, New Lexington Press, Lexington
1991, s. 121-132; D. P. Forsythe, Presidential Studies Quarterly. Issue Theme: Foreign Policy, "Human
Rights and Political Alignment", 1789-1989, jesie 1989r.
4
Zwaszcza w odniesieniu do prezydentury Reagana. W opinii wielu badaczy, midzy innymi Davida
Carletona oraz Michaela Stohla, pierwsza kadencja prezydenta Reagana bya przykadem widocznego
odejcia od idei praw czowieka w polityce zagranicznej USA. Wynikao to z krytycznej oceny wykorzystania tyche praw jako instrumentu polityki przez Jimmyego Cartera w czasach jego urzdowania. Eksperci zauwaaj natomiast, i zupenie odmiennie przebiegaa druga kadencja Reagana, ktra przypominaa
zdecydowanie bardziej dziaania Cartera, oczywicie wycznie w zakresie wykorzystywania praw czowieka jako instrumentu niezbdnego do osignicia wyznaczonych celw.
2

106

Eryda 1 (1), 2015

darcza czy w kocu zagraniczna nie jest ona czarno-biaa i dlatego naley do
wspomnianego podziau podej, w mojej opinii, z powcigliwoci.
3.

Czym waciwie jest polityka praw czowieka?

Polityka jest pewnym kontekstem, w ktrym prawa czowieka najczciej

wystpuj5. Ma to miejsce zarwno w sytuacji, gdy mwimy o ich naruszaniu, jak
i przestrzeganiu. Tworzy ona zatem specyficzn obudow tyche praw. W XX i XXI
wieku prawa czowieka s ponadto najczciej postrzegane przez wzgld na ich empirycznie poznawaln form, a zatem w postaci deklaracji, paktw, umw midzynarodowych, traktatw, konstytucji oraz innych aktw prawnych. Mamy zatem na myli
przedostatnie stadium rozwoju tych praw, czyli ich normatywizacj 6. Ujcie to wskazuje na jeszcze jedn zaleno, ktra istnieje pomidzy prawami czowieka a polityk. Jeeli bowiem prawa czowieka s postrzegane w taki, a nie inny sposb, to logiczne wydaje si by stwierdzenie, i s one wynikiem okrelonego procesu legislacyjnego, czyli de facto procesu politycznego. Wynika z tego explicite, e s one produktem tego procesu. Co wicej, badajc materi midzynarodow, badacze wskazuj na wykorzystywanie praw czowieka do osignicia okrelonych celw przez pastwo. W takim natomiast ujciu prawa czowieka jawi si jako narzdzie polityki
zagranicznej. W jeszcze innym przypadku, gdy mwimy o rodkach wykorzystywanych przez pastwo do osignicia okrelonego standardu przestrzegania praw czowieka w innym kraju, to prawa czowieka przybieraj posta celu przywiecajcego
tym dziaaniom. Jak wida, relacje pomidzy tymi dwoma ukadami odniesienia s
wyjtkowo trudne, powikane i nie wystpuj w jednej postaci.
Problemy ze zdefiniowaniem potguje dodatkowo zaleno midzy prawami
czowieka a innymi interesami pastw w ich polityce zagranicznej. W ujciu realistw
prawa czowieka mog sta si przedmiotem polityki zagranicznej tylko wtedy, jeli
w ktrym momencie stan si zbiene z tym najwaniejszym celem pastwa 7. Wskazuje to jednoznacznie na nie tylko praktyczny, lecz rwnie teoretyczny aspekt deprecjacji praw czowieka w polityce zagranicznej pastwa.

Zob. R. Kuniar, O prawach czowieka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992, s. 152-158.
Zob. B. Gronowska, T. Jasudowicz, M. Balcerzak, M. Lubiszewski, R. Mizerski, Prawa Czowieka i ich
ochrona, Wydawnictwo Dom Organizatora, Toru 2010, 25-27.
7
Czyli wedug realistw (m.in. H.J. Morgenthau) urzeczywistnianiem interesw definiowanych w kategoriach potgi. Por. A. Bieczyk-Missala, Prawa czowieka w polskiej polityce zagranicznej po 1989 roku,
Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2005, s. 15-50.
5
6

107

Eryda 1 (1), 2015

Dyskusyjna wydaje si by rwnie kwestia okrelenia relewantnoci poszczeglnych kategorii praw czowieka, a ich istnieniem w realnej polityce zagranicznej pastw. Prawa czowieka nie s bowiem monolitem, a co wicej wyranie wskazuje si na moliwo derogacji pewnych praw w sytuacjach wyjtkowych. Inne natomiast, takie jak chociaby prawo do ycia, derogowane by nie mog 8. Pastwa powinny ustanowi w takim ujciu hierarchi tych praw, co umoliwiaoby im dziaanie
tylko w pewnych, skrajnych sytuacjach. Teoria ta stworzona przez Romualda J. Vincenta jest dodatkowo wzbogacona twierdzeniem, i prawa czowieka pojawiaj si
w polityce zagranicznej pastw tylko w dwch przypadkach: jeeli s one zgodne z interesem pastwa bd jeeli nie zagraaj one realizacji innego interesu 9. Przyjcie tej teorii znaczco ograniczaoby zakres wspwystpowania praw czowieka
i polityki zagranicznej, z niekorzyci dla tych pierwszych.
4.

Polityka praw czowieka J.E. Cartera?

Waciwe zrozumienie omawianej materii wymaga podzielenia jej na dwa

czci: retoryk i praktyk praw czowieka. Jak si bowiem okae, w zasadniczym
stopniu rniy si one od siebie.
Polityka praw czowieka legitymizowaa amerykaskie zaangaowanie
i ingerencj w zmaganiach politycznych na caym wiecie. Bya zatem wykorzystywana jako narzdzie przez administracje poszczeglnych prezydentw, w tym zwaszcza administracj prezydenta Cartera. Retoryka praw czowieka omwiona zostanie na
podstawie szeciu przemwie: przemwienia inauguracyjnego, czterech ordzi
o stanie pastwa (state of the union) oraz przemowy, ktr prezydent Carter wygosi
w 30. rocznic podpisania Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka 10.
W swoim inauguracyjnym przemwieniu wygoszonym 20 stycznia 1977 r.
prezydent James Carter w widoczny sposb poruszy tematyk wolnoci i praw czowieka. Po pierwsze, uczyni to, wskazujc na genez Stanw Zjednoczonych i ich
wieloletnie przywizanie do takich wartoci jak duchowo, wolno czy moralno.
Przypomnia take o obowizku, ktry amerykaski sen nakada na wczesnych
Amerykanw w ich walce o urealnianie tych pryncypiw. Prezydent mwi dalej:
Nasze zaangaowanie w kwestie praw czowieka musi by absolutne, nasze prawa
Zob. B. Gronowska, T. Jasudowicz, M. Balcerzak, M. Lubiszewski, R. Mizerski, Prawa czowieka i ich
ochrona, Wydawnictwo Dom Organizatora, Toru 2010, s. 246-259.
9
Zob. V. R. J., Human Rights and Foreign Policy [w:] Australian Outlook, 1982, Vol. 36, nr. 3.
10
Teksty przemwie zaczerpnem z archiwum dostpnym na stronie internetowej:
http://www.jimmycarterlibrary.gov/documents/speeches/.
8

108

Eryda 1 (1), 2015

sprawiedliwe, nasze naturalne pikno chronione; silny nie moe przeladowa sabego, a ludzka godno winna by uwydatniana 11. Carter wskazywa take na natur
samych Amerykanw, ktrych okreli mianem idealistw, co jednake nie powinno
by jego zdaniem utosamiane ze saboci amerykaskiego narodu. Prezydent wielokrotnie czyni odniesienia do wewntrzamerykaskich uwarunkowa, ktre miay by
podstaw aktywnoci pastwa w jego polityce wobec innych podmiotw midzynarodowych. Ten tok rozumowania prowadzi dalej do stwierdzenia, e poniewa jestemy wolni, to nigdy nie bdziemy mogli by obojtni na los wolnoci gdzie indziej 12.
Budowa w ten sposb moralne uzasadnienie wasnej polityki, angaujc jednoczenie
w wykreowany sposb mylenia wszystkich Amerykanw. Przemwienie inauguracyjne byo pierwszym, po kampanii wyborczej, etapem implementacji retoryki praw
czowieka w dziaania administracji Cartera.
Problem przestrzegania praw czowieka i niezbdno dziaa Stanw Zjednoczonych podkrela prezydent w kolejnych publicznych wystpieniach. Byo tak
rwnie w czasie czterech dorocznych ordzi o stanie pastwa, ktre wygasza przed
Kongresem. W roku 1978 prezydent ponownie wspomina o niewzruszalnej zalenoci pomidzy przestrzeganiem praw czowieka przez inne pastwa a ich relacjami ze
Stanami Zjednoczonymi. Jednoczenie wskazywa on na stanowcz postaw amerykaskiego mocarstwa w zakresie wspierania praw czowieka. Nie oczekiwano natomiast szybkich rezultatw wskazanych dziaa. Oprcz podkrelenia ich istotnoci
prezydent wskazywa take na fundamentalne znaczenie moralnych aspektw polityki,
ktre zostay przywrcone amerykaskiej polityce w zaledwie rok od rozpoczcia
przez niego urzdowania.
Nastpne ordzie prezydenta o stanie pastwa miao podobn wymow. Podejmowany trud implementacji idealistycznej wizji stosunkw midzynarodowych do
polityki zagranicznej Stanw Zjednoczonych zosta z sukcesem zakoczony, o czym
Jimmy Carter stwierdza, mwic: Nasze pastwo odzyskao specjaln pozycj lidera
w wiatowej walce o prawa czowieka. Jest to zobowizanie, ktre musimy utrzymywa zarwno w domu, jak i zagranic 13. Prezydent Carter wskazywa take na osobist wiar w przyjt strategi polityczn, wskazujc, i dopki bdzie on sta na czele
Stanw Zjednoczonych, dopty bd one dy do uporzdkowania sprawy przestrzegania praw czowieka na wiecie. Znamienne wydaje si by ponadto piciokrotne

11

Our commitment to human rights must be absolute, our laws fair, our natural beauty preserved; the powerful must not persecute the weak, and human dignity must be enhanced.
12
Because we are free we can never be indifferent to the fate of freedom elsewhere.
13
Our country has regained its special place of leadership in the worldwide struggle for human rights. And
that is a commitment that we must keep at home, as well as abroad.

109

Eryda 1 (1), 2015

uycie terminu human rights w omawianych przemwieniach. Natomiast w ordziu

z 1980 roku kwestia praw czowieka nie zostaa uznana za priorytetow, co wyraao
si midzy innymi w zaledwie trzykrotnym uyciu wskazanego powyej terminu,
a take mao konkretnym okreleniu wyranych dziaa Stanw Zjednoczonych w tej
materii. Istotne wydaje si by za to wskazanie na teleologiczny charakter praw czowieka, o czym wiadczy stwierdzenie, i: normalizacja stosunkw z Chisk Republik Ludow ma pomc w utrzymywaniu pokoju i stabilnoci w Azji i na zachodnim
Pacyfiku14.
Zupenie odmiennie wygldao natomiast ostatnie, jak si miao wkrtce okaza, ordzie prezydenta Cartera. Wygoszone 16 stycznia 1981 roku przemwienie
byo podsumowaniem czterech lat rzdw, a znaczca jego cz powicona zostaa
wanie prawom czowieka. W caej przemowie termin human rights pad a 22 razy,
co niewtpliwie nie zdarzyo si nigdy wczeniej, a wydaje si, e rwnie nigdy
pniej w przemowie ktregokolwiek prezydenta Stanw Zjednoczonych. Co wicej,
prawom czowieka zosta powicony cay rozdzia przemowy, ktra zawieraa informacje na temat dziaa podjtych przez administracj Cartera w interesujcym nas
temacie. Nie byy to jednake informacje oglnikowe. Prezydent dokona bowiem
enumeratywnego wyliczenia zarwno podstawowych zaoe polityki, jak i opisu
wydarze, ktre w jego opinii miay zasadnicze znaczenie dla realizacji idei praw
czowieka. Wyrazi ponadto zadowolenie z amerykaskiego wpywu na pozytywne
przemiany systemowe w wielu pastwach na wiecie.
Oprcz oglnokrajowych przemwie, ktre nale do obowizkw prezydenta, czsto wygasza on take przemowy z okazji mniej uroczystych rocznic i wydarze. Trudno jednake uzna za takowe przemwienie wygoszone 6 grudnia 1978
roku w 30. rocznic podpisania Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka. Jest ono
kolejnym symbolem duego retorycznego wsparcia, ktre Jimmy Carter udziela kwestii praw czowieka. Odnoszc si do historii, a take do sprawdzonych instytucji
funkcjonujcych w Ameryce, wskazywa wyranie, e adna sia na wiecie nie zdoa
zniechci go oraz jego rzdu od dziaania na rzecz przestrzegania praw czowieka na
wiecie.
Materia praw czowieka bya istotn czci przemwie prezydenta Cartera
i dlatego te uzasadnione wydaje si by mwienie o retoryce praw czowieka Jamesa
Cartera. Poza wtpliwociami pozostaje take to, e adna inna administracja w histo-

14

Our decision to normalize relations with the People's Republic of China will help to preserve peace and
stability in Asia and in the Western Pacific.

110

Eryda 1 (1), 2015

rii Stanw Zjednoczonych nie uczynia kwestii prawa czowieka tak istotnym przedmiotem zainteresowania, jak wanie administracja Cartera15.
Czy jednake poza retorycznym wsparciem prezydent Carter podj take
konkretne kroki w celu implementacji praw czowieka do amerykaskiej polityki
zagranicznej? Odpowied zaley od przyjtego kontekstu rozwaa. Zdaniem Davida
P. Forsythea speech-making by ju sam w sobie konkretnym dziaaniem. Mia on
bowiem wznieci oczekiwania przeladowanych wobec rzdw dokonujcych takich
przewinie, a co wicej by wsparciem dla tych, ktrzy walczyli o ochron praw
czowieka. Dla innych natomiast obiektywnie oceniane mog by wycznie dziaania
polegajce na nakadaniu sankcji, odbieraniu ekonomicznej i militarnej pomocy lub
te zawieszaniu stosunkw dwustronnych, stanowice zatem form rzeczywistej egzekucji narusze praw czowieka, godzcych porednio w status pastwa-obrocy
tych praw.
W tym zakresie uwidacznia si cakowita niespjno prowadzonej przez
prezydenta Cartera polityki zagranicznej. Jednym z jej przejaww byo to, co w literaturze16 nazywa si stosowaniem double standards. Charakteryzoway si one stosowaniem odmiennej strategii politycznej wobec pastw, ktre przynajmniej w dziedzinie przestrzegania standardw praw czowieka nie rniy si zasadniczo od siebie.
Powodem prowadzenia takiej polityki przez Stany Zjednoczone, nakazujcej stopniowanie krytyki wobec rnych podmiotw stosunkw midzynarodowych, byy ich
interesy i cele, rozumiane w kategoriach racji stanu. Przykadem polityki podwjnych standardw byy chociaby dziaania wzgldem Zwizku Radzieckiego i Chiskiej Republiki Ludowej w latach 1977-1981. O ile pierwsze mocarstwo byo staym
celem atakw sownych ze strony Stanw Zjednoczonych, o tyle w przypadku Chin
wszelkie przejawy amania praw czowieka trafiay niejako w prni, jako e nie
byy one przedmiotem jakiegokolwiek zainteresowania Cartera ani jego wsppracownikw. Jak gdyby amerykaska dyplomacja i suby specjalne nie potrafiy przebi si przez chiski mur, za ktrym znajdowaa si wiedza na ten owych narusze.
Podobna sytuacja miaa zreszt miejsce w przypadku amerykaskich usilnych dziaa
na rzecz usunicia ze stanowiska prezydenta Nikaragui Anastasio Somozy z powodu
prowadzenia przez niego polityki praw czowieka, ktra w istocie stanowia negacj
tych praw17, przy rwnoczesnym odraczaniu kwestii amania praw czowieka w Arabii
Saudyjskiej. Oczywicie przyczyna takiej dyferencjacji moga mie podoe tylko
15

Zob. D. P. Forsythe, Human Rights & World Politics, Nebraska University Press, Nebraska 1989, s. 110.
Zob. R. Kuniar, Prawa czowieka prawo, instytucje, stosunki midzynarodowe, Scholar, Warszawa 2000,
s. 334; J. Kirkpatrick Dictatorships and Double Standards, Commentary 68, Listopad 1979, s. 34-45.
17
Zob. A. Eban, Diplomacy for the next century, Yale University Press, New Haven 1998, s. 62.
16

111

Eryda 1 (1), 2015

i wycznie ekonomiczne. Niech do doprowadzenia pogorszenia stosunkw z najwikszym eksporterem ropy naftowej na wiecie skutkowaa swego rodzaju derogacj
praw czowieka w stosunkach amerykasko-arabskich. Polityka double standards jest
przykrym, acz niezaprzeczalnym przykadem deprecjacji rzeczywistego znaczenia
praw czowieka w amerykaskiej polityce zagranicznej czasw Cartera. Symbolizuje
ona take wybory, jakie byy i s dokonywane w sytuacji tak zwanego konfliktu interesw.
Amerykaskie dziaania polegay ponadto na przekazywaniu okrelonych
rodkw pomocy dla innych pastw na wiecie. Bya to, jak wskazano uprzednio,
przede wszystkim pomoc natury militarnej oraz ekonomicznej. Pastwa, ktre znajdoway si w orbicie amerykaskich wpyww, nie bdce ponadto naraone na
wzrost wpyww sowieckich, czyli na przykad Urugwaj czy Paragwaj, byy nkane
grobami lub te realnymi dziaaniami ograniczajcymi takow pomoc. Inne natomiast, takie jak pastwa Europy rodkowo-Wschodniej, byy uznawane za najbardziej
uprzywilejowanych parterw handlowych, co miao pocztkowo prowadzi do liberalizacji systemu, a nastpnie do cakowitego rozkadu gospodarki centralnie planowanej. Uwidacznia si tu kolejny trend. Pastwa, ktre leay w amerykaskiej strefie
wpyww, byy naraone na bardziej aktywne i zdecydowane dziaania Stanw Zjednoczonych w omawianej kwestii. Inne natomiast, ktre uwaano za istotne ze wzgldw strategicznych (Arabia Saudyjska, Iran) lub politycznych (ChRL), nie byy zmuszane do tumaczenia si z wasnych przewinie w dziedzinie praw czowieka. Cz
ekspertw wielokrotnie powtarzaa, i z tych wzgldw polityka Cartera bya splamiona nieszczeroci18. Przykadowo, prezydent nie uwaa za gorszce nazwanie
Iranu w 1977 roku wysp stabilnoci 19, a take nie byo dla niego problemem chwalenie ochrony praw czowieka oraz istnienia konstytucyjnych rzdw w pastwach
takich jak Polska Rzeczpospolita Ludowa czy Filipiny Ferdinanda Marcosa20.
Symptomatyczna bya take polityka praw czowieka prowadzona przez
prezydenta Cartera wobec pastw Ameryki aciskiej. W obu Amerykach Stany
Zjednoczone byy bowiem legalnie zobligowane do promowania praw czowieka ze
wzgldu na swoje czonkowstwo w Organizacji Pastw Amerykaskich oraz bycie
stron The American Declaration of the Rights and Duties of Man z 1948 roku. Stany
Zjednoczone i pastwa Ameryki aciskiej naleay zatem do jednego regionalnego

18

Zob. A. Eban, Diplomacy for the next century, Yale University Press, New Haven 1998, s. 63.
Zob. L. H. Shoup, The Carter Presidency Power and Politics in the 1980s, Ramparts Press, Palo Alto
1980, s. 118.
20
Zob. D. P. Forsythe, Human Rights & World Politics, Nebraska University Press, Nebraska 1989, s. 112.
19

112

Eryda 1 (1), 2015

systemu ochrony praw czowieka. Sytuacja w Ameryce Poudniowej bya jednake

pod tym wzgldem fatalna21.
rodkiem dziaania Cartera byo wykorzystywanie tzw. quiet diplomacy22.
Kontrastowaa ona z silent diplomacy, ktr uprawiay poprzednie gabinety. Quiet
diplomacy polegaa przede wszystkim na maksymalnym wykorzystaniu kanaw dyplomatycznych, za pomoc ktrych energicznie poruszano kwesti amania praw
czowieka i podanych zmian w tym zakresie. W przypadku Argentyny, Boliwii,
Salwadoru, Gwatemali, Haiti, Nikaragui, Paragwaju oraz Urugwaju dziaania te nie
przyniosy rezultatw, co z kolei skutkowao obciciem wsparcia ekonomicznego ze
strony Stanw Zjednoczonych23. Kuriozalno owej sytuacji potguje dodatkowo fakt,
i w cigu czterech lat urzdowania, prezydent Carter zdecydowa si na taki ruch
wycznie wobec pastw Ameryki aciskiej. Nie moe to oczywicie prowadzi do
wniosku, e w innych rejonach wiata prawa czowieka byy przestrzegane. Dlatego
te uzasadniona wydaje si by opinia tych badaczy, ktrzy twierdz, i jeeli polityka Cartera miaa jakikolwiek wpyw na sytuacj praw czowieka na wiecie, to byo to
tylko w Ameryce aciskiej24. Wpyw ten by bowiem najbardziej dostrzegalny,
a jego efekty byy i s empirycznie sprawdzalne.
Kolejna kwestia z zakresu praktyki praw czowieka dotyczy podejcia administracji Cartera do pastw autorytarnych oraz pastw totalitarnych. To rozrnienie
Wystarczy przypomnie o toczcej si w Argentynie tzw. dirty war, w czasie ktrej dziesitki tysicy
niewinnych osb stracio ycie. Komandor Marynarki Wojennej Eduardo Massera w rozmowie z amerykaskim urzdnikiem wysokiego szczebla stwierdzi 10,000 nieodwracalnych bdw. Argentyna,
w opinii niektrych ekspertw, dopucia si w latach 70. najgorszych przewinie w dziedzinie praw czowieka w wiecie zachodnim od Holocaustu. Najwyszy wskanik winiw politycznych oraz ofiar tortur
zanotowano natomiast w Urugwaju na pocztku kadencji prezydenta Carter. Jak wskazuj Report on Human Rights Practices in Countries Receiving U.S. Aid jeden na piciuset Urugwajczykw by wiziony
z powodw politycznych, a co pidziesity by zatrzymany na przesuchanie.
22
Zob. R. Cohen, Human Rights Diplomacy: The Carter Administration and the Southern Cone [w:] "Human Rights Quarterly", Vol. 4, No.2, Baltimore Summer 1982.
23
Zob. S. B. Cohen, Conditioning U.S. Security Assistance on Human Practices [w:] "American Journal of
International Law" 76, kwiecie 1982. Sankcje ekonomiczne byy pierwotnie stosowane przez Kongres
Stanw Zjednoczonych. Ju w 1975 roku zabroni on stosowania ekonomicznej pomocy pastwom stale
amicym prawa czowieka, chyba e z pomocy tej skorzystaj bezporednio potrzebujcy. Prowadzio to
czstokro do przeznaczania rodkw na rzecz organizacji pozarzdowych, ktre, jak wierzono, wykorzystaj je bardziej efektywnie od rzdw pastw. To w wyniku dziaa Kongresu grupa pastw poszerzona
zostaa o m.in. Wietnam, Angol, Zair, Etiopi czy Mozambik. W 1979 roku senacki Foreign Relations
Committee zarekomendowa eliminacj dwustronnej pomocy ekonomicznej dziesiciu pastwom, w wikszoci z Azji oraz z Afryki rodkowej. Informacje te implikuj stwierdzenie, i dokonujc analizy polityki
praw czowieka Jimmyego Cartera, nie mona zapomina o dziaaniach Kongresu, ktry jako pierwszy,
ju na pocztku lat 70., podkreli istotno praw czowieka w polityce zagranicznej Stanw Zjednoczonych. Szerzej o omawianym zagadnieniu pisze: J. M. Howell, Socioeconomic Dillemas of U.S. Human
Rights Policy [w:] "Human Rights Quarterly", Vol. 3, No.1, Baltimore Luty 1988.
24
D. Carleton, M. Stohl, The Foreign Policy of Human Rights: Rhetoric and Reality from Jimmy Carter to
Ronald Reagan [w:] "Human Rights Quarterly" Vol. 7, No. 2, Baltimore Maj 1985.
21

113

Eryda 1 (1), 2015

pojawio si w okresie zimnej wojny i byo popularne w wielu pastwach tzw. orbity
zachodniej. Za autorytarne uznawano kapitalistyczne, sabo rozwinite pastwa,
w ktrych cho wadza dopuszczaa si narusze praw czowieka, to widoczne byy
elementy gospodarki wolnorynkowej, ktre przybliay je do demokracji. To z kolei
powodowao, i naleao utrzymywa z nimi przyjazne stosunki oraz wiadczy pomoc. Krajami totalitarnymi wedug przyjtych wwczas kryteriw byy natomiast
pastwa komunistyczne, ktre nie tylko reprezentoway odmienny typ ustroju gospodarczego i politycznego, lecz rwnie nie przejawiay jakichkolwiek perspektyw na
ewolucj w kierunku demokracji i poszanowania praw czowieka. Pastwa te stanowiy ponadto zagroenie dla wolnego wiata, co naturalnie prowadzio do bardziej
stanowczych aktw potpienia sytuacji praw czowieka przez pastwa zachodnie
wzgldem nich25. Ukazane rozrnienie stao si take czci zachodzcej po II wojnie wiatowej ideologizacji stosunkw midzynarodowych 26. Owa ideologizacja
obejmowaa ponadto swym zasigiem rwnie prawa czowieka, ktre, jak zostao to
ju wczeniej wykazane, s w zasadniczym stopniu powizane z aktywnoci midzynarodow pastw. Ostra rywalizacja midzysystemowa, nazywana niekiedy rwnie
odnowieniem konfrontacji27, rozpocza si w roku 1979, czyli de facto w poowie
kadencji prezydenta Cartera28. W dziedzinie praw czowieka ostrze ustanowionej
oglnowiatowej kampanii praw czowieka byo wymierzone w Zwizek Radziecki 29.
Problematyka ta staa si jedn z przyczyn narastania antagonizmw w stosunkach
Wschd-Zachd. Dziaania prezydenta Cartera byy jednake tylko wykorzystaniem
istniejcych ju w swej istocie odmiennoci obu ideologii, ktre legitymizoway przeciwstawne formacje i ugrupowania pastw.
Znamienna bya zwaszcza aktywno Stanw Zjednoczonych w ramach
Konferencji Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie. Po podpisaniu Aktu Kocowego w Helsinkach w 1975 r. rozpocza si bowiem dyplomatyczna, polityczna, a take
propagandowa walka o interpretacj postanowie tego dokumentu, zwaszcza tzw.
trzeciego koszyka, ktry porusza problematyk praw czowieka. Narzdzie, ktrym
od tamtego momentu mogy w ideologicznej batalii posugiwa si pastwa zachodZob. R. Kuniar, Prawa czowieka prawo, instytucje, stosunki midzynarodowe, Scholar, Warszawa 2000,
s. 322.
26
Zob. R. Kuniar, O prawach czowieka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992, s. 152.
27
Zob. Ch. W. Kegley Junior, Eugene R. Wittkopf, American Foreign Policy, New York 1996, s. 66.
28
Powodw zakoczenia okresu odprenia (detente) byo kilka: sowiecka inwazja na Afganistan, spowodowane tym zawieszenie przyjcia ukadu SALT przez Kongres, ogoszenie Doktryny Cartera, ktra wskazywaa na absolutn istotno obszaru Zatoki Perskiej dla interesw Stanw Zjednoczonych, czy w kocu
rozpoczcie wiatowej kampanii praw czowieka wymierzonej bezporednio w Zwizek Radziecki.
29
Zob. B. I. Kaufman, S. Kaufman, The Presidency of James Earl Carter Jr., University Press of Kansas,
Kansas 2006, s. 43-51.
25

114

Eryda 1 (1), 2015

nie, okazao si niezwykle skuteczne. Doskonaym przejawem istniejcej wwczas

rnicy zda midzy pastwami z obu blokw byy zdarzenia, ktre mia miejsce
w trakcie pierwszej konferencji przegldowej KBWE w Belgradzie, trwajcej od 1977
do 1978 r.30. Kraje Ukadu Warszawskiego dyy do tego, aby spotkanie suyo
umocnieniu procesu odprenia, a jego prace miay koncentrowa si na sprawach
przyszoci. Odmienne podejcie przyjy natomiast Stany Zjednoczone i ich sojusznicy. Sam Zbigniew Brzeziski, ktry by w tym czasie doradc prezydenta USA
i kierowa Krajow Rad Bezpieczestwa 31, przytoczy w wydanej w 1983 r. ksice
swojego autorstwa pt. Power and Principle notatk na ten temat z prowadzonego
przez siebie dziennika. Brzeziski pisa: poprzez Konferencj Bezpieczestwa
i Wsppracy w Europie utrzymalimy publiczny nacisk na Sowietw i ich satelitw,
aby postpowali zgodnie z postanowieniami porozumie z Helsinek32.
Prace w Belgradzie toczyy si w ramach plenum. Do pomocy powoano ponadto pi organw roboczych, ktre zajmoway si odmienn problematyk. Ju na
pocztku obrad Stany Zjednoczone i kilka innych pastw przedstawiy propozycj
podzielenia 10-ciu zasad na dwie kategorie: statyczne oraz dynamiczne. Statyczne nie
miayby wymaga ze strony pastw jakiegokolwiek dziaania (np. nienaruszalno
granic). Dynamiczne natomiast wymagayby aktywnego stosunku i czynnego zaangaowania na rzecz ich realizacji. Polska i inne pastwa bloku wschodniego nie godziy
si na taki podzia. Znaczce rnice pogldw ujawniy si take w toku debaty nad
spraw poszanowania praw czowieka i podstawowych wolnoci 33. Mimo napitej
atmosfery uczestnicy zoyli w czasie spotkania ponad sto propozycji nowych zobowiza. Z powodu ostrej rnicy zda konferencja belgradzka zakoczya si dopiero
w roku 1978. Dziaania podejmowane przez amerykaskich dyplomatw w Belgradzie byy tylko jednym z wielu przejaww aktywnego wykorzystywania praw czowieka w konfrontacji ze Zwizkiem Radzieckim.

Zob. Dwadziecia lat procesu KBWE: od konfrontacji do wsppracy, red. A. Rzepliski, Warszawa
1995, s. 46-48.
31
Zob. J. Holzer, Europa Zimnej Wojny, Znak, Krakw 2012, s. 562.
32
Z. Brzeziski, Power and Principle. Memoirs of the National Security Adviser 1977-1981, Farrar, Straus
and Giroux, New York 1983, s. 297.
33
Zob. A. D. Rotfeld, Europejski system bezpieczestwa in statu nascendi, Polski Instytut Spraw Midzynarodowych, Warszawa 1990, s. 62- 66.
30

115

Eryda 1 (1), 2015

Podsumowanie
Polityka zagraniczna pastwa jest jak wida wielowymiarowa. Podobnie
skomplikowanym zagadnieniem s rwnie prawa czowieka, co dodatkowo zwiksza
problematyczno oceny polityki praw czowieka Jamesa Cartera. Po pierwsze, naley
stwierdzi, i polityka ta cierpiaa na brak spjnoci, co doskonale uwidacznia opisana
rozbieno pomidzy retoryk a praktyk praw czowieka. Po drugie, rozbieno t
potgowao take stosowanie double standards przez amerykaskich dyplomatw.
Natomiast trzeci wniosek jest zgoa odmienny. Pamita bowiem naley, e aden
przywdca Stanw Zjednoczonych co najmniej od czasw Woodrowa Wilsona,
a zatem przez ponad p niezwykle burzliwego wieku, nie by bardziej stanowczy od
Jamesa Cartera w stawianiu problemu przestrzegania praw czowieka wprost na arenie
midzynarodowej, a take nie czyni z nich czci swojej polityki zagranicznej, co
sam Carter przecie wielokrotnie publicznie podkrela. Byo to niewtpliwie zupene
novum. Ocena dziaa Cartera, jak doskonale wida, nie jest jednak jednoznaczna, tak
jak nie bya jednowymiarowa polityka przez niego prowadzona. Z tej niejednoznacznoci wynika powinna take ostatnia ju uwaga, i polityka praw czowieka Jamesa
Cartera nie stanowia jakiejkolwiek formy fundamentalizmu praw czowieka, poniewa przywizanie do idei tyche praw miao w jej przypadku charakter niespjny,
wychodzc zatem poza istot definicji przytoczonej we wprowadzeniu.

Human rights politics of President James Earl Carter Junior

or fundamentalism of human rights?
The issue of human rights policy is one of the most frequently discussed
questions in the doctrine of human rights and international law. What exactly does it
involve? What are the roots of it? Was James Carter really the first president ever to
pass it into law? What did the reality look like?
This presentation is to discuss all these questions. To help himself in succeeding the author tries to apply as wide approach as possible toward all research problems
and present them horizontally.
The most important part of this dissertation relates to the fundamental distinction between rhetoric and practice, between reality and insincerity. Furthermore, the
author discusses theoretical aspects of foreign policy and the American attitude towards morality in the history of this country. The whole is summed up by the authors
personal opinion of James Carters policy and its real shape.

116

Eryda 1 (1), 2015

Sylwia Mazurek

Geneza fundamentalizmu islamskiego

Fundamentalizm islamski to ostatnio niezwykle istotny problem, czsto poruszany w mediach na caym wiecie, szczeglnie w kontekcie powstania na Bliskim
Wschodzie tzw. Pastwa Islamskiego. Aby dobrze go zrozumie, konieczne jest zdefiniowanie jego istoty oraz przeledzenie, chocia w oglnych zarysach, jego pochodzenia, historii i mechanizmw dziaania. Niniejszy artyku podejmuje t tematyk,
przedstawiajc definicj fundamentalizmu islamskiego i przyczyny jego powstania
oraz prezentujc rozwj postaw fundamentalnych na przykadzie Iranu lat 70. XX w.
Prezentacja zostanie ograniczona tylko do tego jednego przykadu ze wzgldu na fakt,
e nie jest moliwe dokadne przeledzenie rozwoju fundamentalizmu islamskiego
w rnych miejscach i w rnym czasie, natomiast ruch, ktry rozwin si w tym
kraju, pozwala na wnikliwe przyjrzenie si wszystkim elementom charakteryzujcym
fundamentalizm islamski. Ze wzgldu na objto artykuu jego prezentacja rwnie
bdzie skrtowa, poniewa nie sposb omwi wszystkich wydarze i postaci, ktre
przyczyniy si do powstania, rozwoju i tryumfu tego ruchu.
Artyku jest podzielony na dwie zasadnicze czci. Pierwsza dotyczy definicji
oraz pochodzenia zjawiska fundamentalizmu muzumaskiego, natomiast druga
przedstawia rozwj fundamentalizmu w Iranie od momentu jego powstania do ustanowienia Islamskiej Republiki Iranu.
1.

Fundamentalizm islamski: definicja i prekursorzy

Pierwsz i najwaniejsz kwesti, jeli chodzi o zrozumienie fundamentalizmu islamskiego, jest jego definicja. Wojciech Grabowski w swojej ksice Fundamentalizm islamski na Bliskim Wschodzie definiuje to zjawisko jako ruch religijny
postulujcy cise przestrzeganie prawa muzumaskiego i ochron tosamoci kulturowej przed obcymi wpywami, a tym samym pragncy powrotu do fundamentw
islamu i umocnienia jego cywilizacji poprzez aktywno polityczn, kaznodziejstwo
lub metody terrorystyczne 1. Jest to uniwersalna definicja, ktra caociowo oddaje
najwaniejsze cechy fundamentalizmu muzumaskiego, ale trzeba pamita, e jest
to ruch niezwykle zoony, na ktry skadaj si bardzo zrnicowane grupy i idee.
W. Grabowski, Fundamentalizm islamski na Bliskim Wschodzie, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdaskiego,
Gdask 2013, s. 19.
1

117

Eryda 1 (1), 2015

Wrd jego wyznawcw wystpuj rnice w pogldach dotyczce interpretacji Koranu i sunny, uznawania lub nieuznawania poszczeglnych hadisw, przynalenoci
do jednej z czterech szk prawnych (malikicka, hanaficka, hanbalicka, szaficka 2) oraz
do nurtw w ramach islamu (sunnizm, szyizm), stopnia radykalizmu i otwartoci na
reformy.
eby znale rda tak rozumianego fundamentalizmu muzumaskiego,
naley sign a do momentu powstania islamu oraz yciorysu jego zaoyciela,
Mahometa. Jego pene arabskie imi brzmiao Muhammad ibn Abd Allah ibn Abd alMuttalib, urodzi si w 570 roku po Chr. w Mekce na Pwyspie Arabskim. Pochodzi
z plemienia Kuriaszydw, ktrzy na pocztku VII w. wadali Mekk, a dokadniej
z jednej z jego biedniejszych gazi, rodu Haszymitw 3. W modoci pracowa jako
przewodnik karawan. W 610 r. objawi mu si archanio Gabriel (arab. Dibril) i przekaza mu pierwsze z serii objawie dotyczcych przede wszystkim jedynego Boga
oraz przyszego Sdu Ostatecznego, ktry ma przeprowadzi nad wiatem. Po tym
wydarzeniu Mahomet zaoy w Mekce pierwsz wsplnot wyznajc now, goszon przez niego religi, zoon midzy innymi z jego ony Chadidy i kuzyna o imieniu Ali ibn Abi Talib. Pomimo swojego zaangaowania w dziaalno prorock nie
odnis wielkich sukcesw w nawracaniu, przeciwnie, po pewnym czasie jego koncepcja radykalnego monoteizmu cigna na niego wrogo pozostaych mieszkacw miasta, ktrzy utrzymywali si m. in. z obsugi pielgrzymek podajcych do
sanktuarium Al-Ka'by, gdzie czczono lokalne bstwa. W 622 r. na zaproszenie mieszkacw przenis si do miasta Jasrib, gdzie obj funkcj politycznego i wojskowego
przywdcy. Wprowadzi tam twarde rzdy oparte na zasadach goszonej przez siebie
wiary. ydw, ktrzy mu si sprzeciwiali, nakaza wygna lub zabi 4.
Naley tu zwrci uwag, e ju od samego pocztku istnienia islamu Mahomet stanowi dla swojej wsplnoty autorytet zarwno religijny jak i polityczny.
Z tego powodu islam z zasady nie uznaje rozrnienia na religi i polityk, poniewa
zgodnie z naukami Proroka ycie ludzkie powinno by podporzdkowane Bogu we
wszystkich swoich wymiarach5. Takie podejcie stanowio yzne podoe, na ktrym
przez cae wieki wyrastay radykalne interpretacje islamu, domagajce si oczyszczenia religii i powrotu do pierwotnego radykalizmu. Niektre z nich, powstae w ostatZob. M. Samojedny, Sunnickie szkoy prawa muzumaskiego, s. 18,
http://www.bibliotekacyfrowa.pl/Content/42414/014.pdf (dostp: 8.04.2015).
3
Zob. Z. Landowski, wiat arabski. Leksykon. Historia, gospodarka, kultura, Ksika i Wiedza, Warszawa
2008, s. 208 n.
4
Zob. J. Brosse Wielcy mistrzowie duchowi wiata, prze. I. Kania, Opus, d 1995, s. 148 n.
5
Zob. R. Scott Appleby, Korzenie terroryzmu fundamentalistycznego [w]: Encyklopedia terroryzmu, prze.
A. Czerwiski, Muza, Warszawa 2004, s. 378-380.
2

118

Eryda 1 (1), 2015

nich stuleciach, bezporednio poprzedziy powstanie wspczesnego fundamentalizmu.

Jedn z najwaniejszych tego typu interpretacji by wahabizm. Jego nazwa
pochodzi od imienia twrcy ruchu, yjcego w XVIII w. na Pwyspie Arabskim
muzumaskiego teologa Muhammada Ibn Abd al-Wahhaba, ktry oburzony rozpowszechniajcym si sufizmem i mistycyzmem, zacz domaga si oczyszczenia islamu z niebezpiecznych nowinek. Szczeglnie potpia czczenie witych osb, grobw i miejsc jako sprzecznych z jedynoci Boga i zdecydowanie krytykowa zaniedbywanie przez muzumanw przepisw religijnych oraz upadek obyczajw. Zyska
on poparcie czci miejscowej ludnoci oraz emira (ksicia) Muhammada Ibn Sauda,
z ktrym w 1745 r. al-Wahhab zawar sojusz gwarantujcy teologowi ochron, natomiast wadcy wierno zwolennikw al-Wahhaba. Ten polityczno-religijny sojusz
doprowadzi do szybkiego podboju kolejnych terenw przez Ibn Sauda, co poskutkowao powstaniem zrbw opartego na wahabizmie pastwa, obecnej Arabii Saudyjskiej6.
Drugim ruchem stojcym u podstaw wspczesnego fundamentalizmu islamskiego jest salafizm, ktry szczeglnie rozwin si w XIX w. Ruch ten odwouje si
do postaci yjcego Ibna Tajmijji, uczonego, ktry w XIII i XIV w. krytykowa wadcw mongolskich wyznajcych islam za prowadzenie rzdw niezgodnych z zasadami
wiary oraz za zaniedbywanie przez Mongow modlitwy jako podstawowego obowizku religijnego. Poza tym sprzeciwia si rwnie sufizmowi i tendencjom politeistycznym w onie islamu. Uwaa, e naley powrci do czystoci islamu z pierwszych wiekw, oraz e Koran i sunna zawieraj wszystkie prawa potrzebne do regulacji ycia spoeczno-politycznego. S to wtki z jego myli przejte przez wspczesny
salafizm, ktry wystpuje gwnie w Jordanii, a take w Egipcie, Arabii Saudyjskiej,
Syrii, Iraku i Kuwejcie, za na Zachodzie, w Wielkiej Brytanii i USA 7.
2.

Przyczyny powstania fundamentalizmu muzumaskiego

Bezporedni przyczyn powstania fundamentalizmu muzumaskiego by

sprzeciw ortodoksyjnych muzumanw wobec zachodnich wpyww w pastwach
muzumaskich. Aby przeledzi powody tego sprzeciwu, naley cofn si a do
XVIII w.
W tym okresie widoczna bya ju wyrana przewaga cywilizacyjna Europy
nad Imperium Osmaskim oraz innymi pastwami Bliskiego Wschodu. Wadcy tych
6
7

Zob. W. Grabowski, Fundamentalizm islamski, wyd. cyt., s. 27-32.

Zob. tame, s. 20-26.

119

Eryda 1 (1), 2015

pastw zdawali sobie spraw, e mog zmniejszy t przewag dziki reformom na

rnych polach, przede wszystkim jednak, prawa i edukacji. W ten sposb w XIX
i XX w., na skutek kontaktw z Zachodem, zaczy rozwija si w tych krajach nowe
instytucje, takie jak wieckie sdy oraz wieckie szkolnictwo, co sprawiao, e instytucje religijne powoli traciy swoj nadrzdn rol w yciu spoecznym i byy spychane na margines8. Na pocztku XX w. na skutek rewolucji modotureckiej wadz
w Imperium Osmaskim przejli wieccy nacjonalici, ktrych celem bya wanie
modernizacja i europeizacja pastwa, natomiast w 1922 r. Mustafa Kemal Atatrk
obali sutanat i definitywnie zakoczy epok Imperium Osmaskiego. Utworzy
republik, wprowadzajc autorytarne rzdy i tworzc, wbrew zasadom islamu, pierwsze arabskie pastwo wieckie. W Turcji proces ten zakoczy si powodzeniem,
jednak w przypadku innych pastw, jak chociaby Iranu, podobne usiowania poskutkoway w odmienny sposb: prby przeprowadzania radykalnych reform zakoczyy
si fiaskiem i gwatownym zwrotem w kierunku muzumaskiej tradycji 9.
3.

Przypadek Iranu

Na gruncie fundamentalizmu muzumaskiego Iran jest jednym z najciekawszych przypadkw z dwch powodw: po pierwsze, stanowi przykad wyjtkowo
spektakularnego tryumfu tego ruchu wrd pastw Bliskiego Wschodu, po drugie,
w przeciwiestwie do pozostaych pastw tego regionu, przewaa tam szyizm, co
skutkuje istnieniem silnej i autonomicznej od pastwa hierarchii przywdcw duchowych.
Od XIX w. rozpoczo si powolne gospodarcze uzalenianie Iranu od Wielkiej Brytanii, spowodowane m. in. otwarciem Zatoki Perskiej dla handlu z Wielk
Brytani i zaciganiem zagranicznych poyczek. W 1921 r. wadz przej dowdca
si zbrojnych Reza Chan, ktry w 1925 r. peni rwnie rol szacha (krla). W trakcie
swoich rzdw postawi na uniezalenienie swojego kraju od politycznych wpyww
Wielkiej Brytanii, a take rozpocz reformy modernizacyjne, ktre miay porednio
przyczyni si do szybszego rozwoju cywilizacyjnego kraju, m. in. wprowadzi zakaz
noszenia tradycyjnego stroju przez mczyzn i czadoru przez kobiety, powoa Uniwersytet Teheraski, pozbawi uprawnie prawniczych szkoy muzumaskie. Wystpienia niezadowolonej z jego polityki opozycji tumi krwawo przy pomocy armii.
Okres do roku 1979 to czas rzdw Reza Chana Pahlawi oraz jego syna Mohammada

8
9

Zob. S. Bruce, Fundamentalizm, prze. S. Krlak, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2006, s. 57-60.
Zob. tame, s. 59 n.

120

Eryda 1 (1), 2015

Reza Pahlawi10 kontynuujcego modernizacyjn (lecz take prozachodni) polityk,

ale jednoczenie rwnie czas nieustannych rozgrywek midzy USA a ZSRR o ekonomiczne i militarne wpywy w Iranie. By to te czas nieustannych konfliktw midzy wadz a zrnicowan opozycj: radykalnymi muzumanami, liberaami, nacjonalistami i komunistami (ci ostatni, inspirowani przez ZSRR, czsto posuwali si do
dziaa terrorystycznych) 11.
4.

Prby modernizacji i reakcje opozycji

Reza Chan Pahlawi i jego syn podjli prb gwatownej modernizacji gospodarczej, ktra okazaa si nieudana z powodu braku specjalistw i infrastruktury. Paradoksalnie bogactwo Iranu pochodzce ze sprzeday ropy, ze wzgldu na ze zagospodarowanie, doprowadzio raczej do zaamania rodzimej gospodarki ni rozwoju.
Prby te jeszcze bardziej uzaleniy Iran od Zachodu poprzez konieczno sprowadzania do kraju brakujcych naukowcw, technologii i surowcw. Jednoczenie
wprowadzane byy kolejne reformy spoeczne, zmierzajce do laicyzacji pastwa na
wzr krajw zachodnich: utworzony zosta wiecki ruch nacjonalistyczny z organizacjami take dla kobiet i modziey, prawo gosu zostao rozszerzone rwnie na kobiety, przeprowadzana zostaa sekularyzacja prawa. Te procesy (zarwno uzaleniania
Iranu od Zachodu, jak i sekularyzacja) spowodoway gwatowny sprzeciw opozycji
religijnej. Opozycjonici przedstawiali rzd jako zdrajc islamu, ktry sprzeniewierzy
si Bogu i odda Irak we wadanie niewiernych12.
Jednym z najbardziej znanych przywdcw duchowych stojcych na czele
opozycji by ajatollach13 Ruhollah Musawi Chomeini14. Mieszka on w witym miecie Qom i przez okoo 20 lat studiowa szyick teologi. Zacz krytykowa posunicia wadzy ju w 1941 r., oskarajc szacha o rozmylne ignorowanie zasad islamu
i osabianie wsplnoty religijnej, jednak dziaalno otwarcie skierowan przeciw
Mohammad Reza Pahlawi (1919 1980) ostatni szach Iranu panujcy w latach 1941-1979. Wstpi na
tron po obaleniu przez brytyjskie i radzieckie wojska jego ojca Reza Chana Pahlawi. Zob. A. Palmer, Kto
jest kim w polityce. wiat od roku 1860, prze. W. Horabik, T. Szafraski, Magnum, Warszawa 1998,
s. 306 n.
11
Zob. S. Bruce, Fundamentalizm, wyd. cyt., s. 61-65.
12
Zob. tame.
13
Ajatollach (arab. ajat Allach cudowny znak Boga) w szyizmie zaszczytny tytu przyznawany
wybitnym teologom, ktrzy s wedug niektrych szk uprawnieni do stanowienia prawa. Inne okrelenie
ajatollacha to marda at-taklit rdo do naladowania. Zob. Pojcia, nazwy, terminy: ajatollach [w]:
Z. Landowski, wiat arabski, wyd. cyt. s. 209.
14
Chomejni (1902-1989) - szyicki przywdca duchowny i polityczny, ajatollah, polityczny przywdca
Iranu w latach 19791989. Zob. A. Palmer, Chomeini Ajatollach (Ruhollach Musavi) [w]: Kto jest kim w
polityce, wyd. cyt., s. 89 n.
10

121

Eryda 1 (1), 2015

wadzy rozpocz dopiero w latach 60. W 1962 r. zdecydowanie wystpi przeciw

przyznaniu kobietom i niemuzumanom praw wyborczych, a take przeciw innym
reformom spoecznym, ktre uwaa za owoc spisku si wrogich islamowi, a szczeglnie ydowskich szpiegw i syjonistw 15. W lipcu 1963 r. zosta zatrzymany
z powodu przemwienia, w ktrym potpi rzd za wprowadzanie nowych praw. Jego
aresztowanie spowodowao liczne protesty w caym kraju. Ostatecznie Chomeini
zosta skazany na banicj i uda si najpierw do Turcji, pniej do Iraku oraz Francji 16.
Na wygnaniu nie zakoczy swojej aktywnoci politycznej, przesyajc do kraju
przemwienia nagrane na kasetach magnetofonowych 17.
Tymczasem w Iranie narastay antyrzdowe nastroje. Z jednej strony wprowadzane przez rzd reformy nie speniy pokadanych w nich nadziei, co byo powodem rozczarowania wielu obywateli, ktrzy wczeniej popierali szacha, z drugiej za
coraz wiksze podporzdkowanie kraju Zachodowi (m. in. wprowadzenie immunitetu
dyplomatycznego dla wszystkich onierzy brytyjskich stacjonujcych w Iranie) oraz
wystawne ycie dworu za pienidze ze sprzeday ropy naftowej coraz bardziej razio
i oburzao Iraczykw. Ponadto bardzo skutecznie zniechcaa obywateli do wadzy
wprowadzana przez szacha, nierzadko radykalnymi metodami, polityka laicyzacji
zdarzao si, e funkcjonariusze policji zmuszali kobiety do zdjcia czadoru na ulicy18.
Jedyn odpowiedzi szacha na rosnce niezadowolenie spoeczestwa byo stosowanie systemu represji, ktrego gwnym narzdziem bya siejca postrach tajna policja
polityczna SAVAK19. Poza tym wprowadzona zostaa cisa cenzura, a w 1975 r.
rwnie system monopartyjny.
W tych okolicznociach coraz wicej osb odwracao si od wadzy oficjalnej
do wadzy alternatywnej w postaci fundamentalistycznych przywdcw duchowych
stojcych na czele religijnej opozycji. Opozycja ta aktywnie dziaaa, by zwikszy
swj wpyw na spoeczestwo, tworzc alternatywne instytucje, takie jak grupy samo15

Cyt. za S. Bruce, Fundamentalizm, wyd. cyt., s. 66.

Zob. A. Palmer, Chomeini Ajatollach (Ruhollach Musavi), wyd. cyt.
Zob. S. Bruce, Fundamentalizm, wyd. cyt., s. 77 n.
18
Iraska rewolucja islamska - przyczyny i skutki. Koniec monarchii, powrt ajatollaha Chomeiniego - aud.
Piotra Kdziorka z udziaem Krzysztofa Strachoty, etnologa z Orodka Studiw Wschodnich (listopad 2000
r.) http://www.polskieradio.pl/39/156/Artykul/926913,Ruhollah-Chomeini-przejmuje-wladze-w-Iranie
[dostp: 10.04.2015].
19
SAVAK (Narodowa Organizacja Wywiadu i Bezpieczestwa) zosta utworzony w 1957 r. czy cechy
wywiadu, kontrwywiadu i policji politycznej. Zajmowa si inwigilacj obywateli w kadej dziedzinie
ycia, a w przypadku podejrzenia o dziaalno na szkod pastwa prowadzi przesuchania, w trakcie
ktrych stosowano psychiczne i tortury, czsto prowadzce do mierci przesuchiwanych. Szach generalnie yjcy w oderwaniu od problemw mieszkacw jego kraju utrzymywa, e nie wie o stosowanych
przez SAVAK brutalnych metodach, i e zatrzymywani przez t organizacj dysydenci to wycznie niebezpieczni komunici. Zob. L. Czulda, Savak: iraskie Gestapo, Uwaam Rze Historia, nr. 2(23) luty
2014, s. 32-35.
16
17

122

Eryda 1 (1), 2015

pomocowe, banki i autobusy szkolne. Ponadto opozycjonici utworzyli gst sie

maych grup spotykajcych si w prywatnych domach oraz powoali do ycia stra
obywatelsk czuwajc nad przestrzeganiem zasad islamu, a take zachcali ludzi do
rozstrzygania sporw przez sdy religijne, a nie pastwowe. Wszystkie te dziaania
sprawiay, e liczba zwolennikw fundamentalistycznych duchownych szybko rosa 20.
Co ciekawe, religijnych ekstremistw popierali rwnie liberaowie oraz inni
przeciwnicy rzdu, przekonani, e to wanie ta cz opozycji ma najwiksze szanse
na obalenie szacha i zaprowadzenie sprawiedliwoci. Przekonanie to byo dodatkowo
wzmacniane przez fakt, e dziaajcy na wygnaniu Chomeini (od 1978 r. w Paryu)
czsto przedstawia si jako obroca demokracji i praw czowieka, a nie jako religijny
radyka. W swoich wystpieniach deklarowa m. in. ch wprowadzenia rwnouprawnienia dla kobiet oraz swobody wyboru stroju i pracy zawodowej 21.
5.

Wybuch rewolucji islamskiej

W drugiej poowie lat 70. sytuacja ekonomiczna w kraju pogarszaa si. Spady przychody ze sprzeday ropy i rosa inflacja, co odbio si negatywnie na warunkach ycia mieszkacw Iranu, wywoujc rosnce niezadowolenie. Sytuacja szczeglnie zaostrzya si w styczniu 1978 r., kiedy jeden z prorzdowych dziennikw
opublikowa paszkwil oczerniajcy Chomeiniego, co spowodowao gwatowne protesty zwolennikw ajatollaha w miecie Qom, do stumienia ktrych uyte zostao wojsko. Kilka osb zostao zabitych, co byo powodem kolejnych protestw, krwawo
tumionych przez siy wojskowe, midzy innymi w lutym w miecie Tebriz, gdzie
zgino kilkanacie osb. Po tych wydarzeniach w caym kraju rozpoczy si masowe
demonstracje antyrzdowe, a take akty przemocy wymierzone w instytucje pastwowe, takie jak urzdy czy posterunki policji. Coraz czciej dochodzio take do
atakw na miejsca uznawane za sprzeczne z zasadami islamu: banki, kina czy kluby
nocne22. Szach prbowa zaagodzi sytuacj, obiecujc ograniczenie dziaalnoci
SAVAK-u oraz zwikszajc nieco swobody obywatelskie, co jednak miao tylko ten
skutek, e jeszcze bardziej zmotywowao opozycj do dziaania. Wiosn i latem 1978
r. trway antyrzdowe wystpienia i wci dochodzio do star midzy demonstrantami a policj i wojskiem, skutkiem czego 11 sierpnia w kilku miastach wprowadzono
godzin policyjn, a we wrzeniu na terenie caego kraju stan wojenny. Decyzja ta
20

Zob. S. Bruce, Fundamentalizm, wyd. cyt., s. 68-70.

Zob. R. Czulda, Iran 1925-2014. Od Pahlawich do Rouchaniego, WN PWN, Warszawa 2014, s. 95.
22
Zob. K. M. Andrusiewicz, Rewolucja islamska w Iranie. Przyczyny - przebieg konsekwencje, Konteksty spoeczne, nr. 1(1) 2013, s. 30.
21

123

Eryda 1 (1), 2015

spowodowaa kolejn masow demonstracj w Teheranie, w trakcie do stumienia

ktrej zostao wysane wojsko. Zgino wtedy kilkadziesit osb23.
W padzierniku rozpocz si strajk generalny, do ktrego przyczyy si
take media. Na ulicach trway cige walki demonstrantw z wojskiem i policj.
Protestujcy palili take restauracje, kina oraz sklepy. Szach, prbujc po raz kolejny
opanowa sytuacj, zdecydowa o udzieleniu amnestii tysicowi czterystu osobom, co
jednak okazao si bdem, poniewa zwolnieni z wizie opozycjonici, czsto posiadajcy ju due dowiadczenie w konspiracji i terroryzmie, natychmiast przyczyli
si do protestw. W listopadzie szach powoa nowego premiera, Golama Rez Azhaliego, ktry, z jednej strony, zdecydowa o aresztowaniu niektrych urzdnikw (w
tym byego szefa SAVAK-u), z drugiej, zaostrzy cenzur i rygor dotyczcy stanu
wojennego. Na nie wiele to si zdao, poniewa ju pod koniec listopada odby si
wielki protest zainicjowany przez przywdcw religijnych, a w grudniu, z okazji rozpoczcia miesica Muharram, miay miejsce liczne masowe procesje religijne na ulicach miast. Wkrtce pniej szach, w gecie desperacji, powoa na stanowisko premiera opozycjonist Szapura Bahtiara, ktry, ze wzgldu na wspprac z szachem,
szybko straci poparcie opozycji. W tym momencie wadza bya gotowa ju na niemale wszystkie moliwe ustpstwa, aby tylko opanowa sytuacj. Zwolniono z wizie wikszo winiw politycznych, obiecano rozwizanie SAVAK-u oraz demokratyzacj pastwa, jednak take te kompromisy nie zadowoliy bardziej radykalnej,
przewaajcej czci opozycji. W tej sytuacji szach zdecydowa si opuci Iran, wyjedajc wedug oficjalnej wersji na wakacje. Kiedy opuszcza Teheran, egnay go tumy zwolennikw, co dobrze ilustruje podzia iraskiego spoeczestwa
szach, dziki swojej szczerej chci poprawy stanu pastwa i wielu reformom, ktre w
cigu kilkunastu lat doprowadziy do szybkiego podniesienia warunkw ycia obywateli, wci by uwielbiany przez znaczn cz spoeczestwa 24.
Wyjedajc szach pozostawi wadz w rkach premiera Bahtiary, ktry
jednak by bezsilny wobec narastajcej fali strajkw i wojskowych buntw. Protestujcy uniemoliwiali prac urzdw, na ulicach wci dochodzio do star, a wielu
onierzy przeszo na stron rewolucjonistw, co jeszcze komplikowao sytuacj. Co
prawda rzd wci cieszy si duym poparciem zwykych obywateli, czego dowodem
bya stutysiczna prorzdowa demonstracja, ktra odbya si 25 stycznia 1979 r., ale
jego zwolennicy, w przeciwiestwie do muzumaskich fundamentalistw, nie byli
dobrze zorganizowani ani szczeglnie chtni do walki w obronie wadzy. Premier

23
24

R. Czulda, Iran 1925-2014 wyd. cyt. s. 94.

Zob. tame, s. 100-102.

124

Eryda 1 (1), 2015

prbowa jeszcze porozumie si z Chomeinim, lecz ten zdecydowanie odrzuci propozycj negocjacji i zada natychmiastowej dymisji rzdu.
Na pocztku lutego do kraju powrci Choimeni, by osobicie stan na czele trwajcej rewolucji. Zaraz po przybyciu powoa rzd rewolucyjny, ktremu przewodzi powszechnie szanowany religijny zwolennik laicyzmu Mehdi Bazargan. Midzy 9 a 11 lutego popierajcy ajatollaha kadeci szkoy lotnictwa wojskowego pokonali
w Teheranie Gwardi Krlewsk, przejmujc kontrol nad miastem i otwierajc Choimeniemu drog do przejcia peni wadzy. Natychmiast po tych wydarzeniach wojsko
zoyo Choimeniemu gwarancj neutralnoci, wycofujc jednoczenie swoje poparcie
dla oficjalnego rzdu, co oznaczao praktyczny koniec rzdw premiera Bahtiary
i przejcie wadzy przez ajatollaha 25.
6.

Rewolucyjne rzdy i ustanowienie Islamskiej Republiki Iranu

Rewolucyjne siy szybko przeszy od dziaalnoci chaotycznej do w peni

zinstytucjonalizowanej i uporzdkowanej. Rewolucyjne komitety i sdy zostay podporzdkowane wadzy pastwowej, przystpiono do krwawych czystek wrd przywdcw wojska i SAVAK-u26, odwoano wielu ambasadorw i przedstawicieli korpusu dyplomatycznego z powodu ich rzekomych powiza z tajn policj lub zdrady27.
Nowa wadza natychmiast rozpocza take stanowienie nowego prawa, ktre
sankcjonowaoby wprowadzane porzdki. Ju 30 marca odbyo si referendum,
w ktrym 98,2% gosujcych opowiedziao si za ustanowieniem Islamskiej Republiki
Iranu i przeciw powrotowi monarchii. Nowa republika zostaa proklamowana ju
1 kwietnia 1979 r.28. Jej konstytucja w artykule pierwszym powoywaa si na wyniki
referendum, natomiast w artykule czwartym ogaszaa i Wszystkie prawa i przepisy
cywilne, karne, finansowe, ekonomiczne, administracyjne, kulturalne, wojskowe,
polityczne oraz inne, musz by wzorowane na nakazach islamu 29. Najwyszym
zwierzchnikiem pastwa zosta Wali faqih, czyli religijno-polityczny Najwyszy
Przywdca, stojcy ponad parlamentem i prezydentem 30.
Zob. K. M. Andrusiewicz, Rewolucja islamska w Iranie, wyd. cyt., s. 31.
cznie w wyniku rewolucji Iran straci a 12 tys. oficerw z czego 50% stanu osobowego od majora do
pukownika. Za korupcj, wspieranie reimu szacha, zbrodnie przeciw narodowi iraskiemu i wystpienie
przeciwko Bogu przed plutonami egzekucyjnymi stanli wszyscy yjcy wwczas dyrektorzy SAVAK-u. R.
Czulda, Iran 1925-2014 wyd. cyt., s. 104.
27
Zob. tame, s. 102-104.
28
Zob. K. M. Andrusiewicz, Rewolucja islamska w Iranie wyd. cyt. s. 31-32.
29
Cyt. za tame.
30
Zob. M. Bankowicz, Iranu, system polityczny [w]: Sownik polityki, Wiedza Powszechna, Warszawa
1999, s. 90.
25
26

125

Eryda 1 (1), 2015

Zgodnie z przymiotnikiem islamska w nazwie republiki nowe wadze

szybko zaczy wprowadza prawa zgodne z szariatem 31. Wyranie ograniczono prawa kobiet, wprowadzajc surowe regulacje dotyczce ich ubioru, zachowania i dopuszczalnych zawodw, w ktrych mog pracowa, zakazano importu alkoholu
i wieprzowiny, ocenzurowano zachodnie filmy i wprowadzono zakaz suchania muzyki pop. W nastpnych latach zostaa wprowadzona bardzo rozbudowana propaganda, o skali porwnywalnej do tej z III Rzeszy: do szk wprowadzono nowe podrczniki wychwalajce islam i rewolucj, nazwy ulic odwoujce si do szacha zmieniono
na nazwy nawizujce do ajatollaha i mczennikw, publicznie palono niewygodne
ksiki, a dysydentw poddawano pokazowym procesom rewolucyjnym. Wszystko to
spowodowao protesty intelektualistw i studentw, czyli rodowisk o orientacji tradycyjnie liberalnej lub lewicowej, w reakcji na ktre w 1980 r. Choimeni zdecydowa
o zamkniciu uniwersytetw na dwa lata. Gdy je ponownie otwarto, kady student
podlega specjalnej kontroli. Jednoczenie Chomeini powoa do ycia Islamsk Parti
Republikask, ktrej haso brzmiao Jedna wsplnota, jedna religia, jeden porzdek,
jeden przywdca32.
Usunicie szacha i zwycistwo opozycji nie doprowadzio do stabilizacji na
iraskiej scenie politycznej, przeciwnie: w ruchu rewolucjonistw szybko stay si
widoczne rozamy. Gwna linia podziau midzy wyksztaconymi obozami przebiegaa midzy zwolennikami umiarkowanej islamizacji pod wodz prezydenta Mehdiego Bazargana, ktry otwarcie krytykowa brutalne metody nowych wadz, oraz jego
nastpcy (Bazargan zgin w niewyjanionych okolicznociach we wrzeniu 1979 r.),
umiarkowanego liberaa Abolhasana Bani Sadra, a radykaami pod wodz Choimeniego. Walki o wadz midzy tymi dwoma ugrupowaniami doprowadziy do tego, e
w 1981 r. Bani Sadr zosta pozbawiony urzdu i musia ucieka za granic, co teoretycznie pozostawio peni wadzy w rkach radykaw. W praktyce jednak opozycja
bya coraz bardziej aktywna na ulicach, a urzdnicy nowej wadzy czsto padali ofiar
zamachw terrorystycznych, przygotowywanych gwnie przez komunistw, z ktrymi jeszcze niedawno byli w sojuszu przeciw szachowi 33.

Szariat (arab. szaria) to zesp zasad i przepisw regulujcych wszystkie dziedziny ycia wyznawcw
islamu. Wedug muzumanw jest to prawo bdce dzieem Boga, wic obowizuje wszystkich czonkw
wsplnoty. Dzieli si na dwie podstawowe czci: ibadat (dotyczc kwestii religijnych) oraz muamalat
(dotyczc kwestii doczesnych, takich jak administracja, ekonomia i stosunki spoeczne). Przepisy ustalane
s na podstawie dwch podstawowych kategorii: tego co jest wedug Koranu dozwolone (halal) i zakazane
(haram). Tradycyjne szkoy prawne (cztery sunnickie i jedna szyicka) wyksztaciy odrbne systemy prawne
dotyczce szariatu. Zob. tene Prawo muzumaskie [w:] tame, s. 226 n.
32
Zob. R. Czulda, Iran 1925-2014, wyd. cyt., s. 104-108.
33
Zob. tame, s. 108-113.
31

126

Eryda 1 (1), 2015

Wydarzenia z nastpnych lat stanowi ju histori Islamskiej Republiki Iranu,

nie za samej rewolucji, ktra doprowadzia do jej ustanowienia, dlatego te niniejsza
praca ich nie obejmuje. Pominite zostay rwnie niektre wane epizody, ktre
miay wymiar bardziej polityczny a nie religijny i nie dotyczyy bezporednio przebiegu rewolucji, takie jak zajcie w listopadzie 1979 r. przez iraskich studentw
amerykaskiej ambasady.
Podsumowanie
Fundamentalizm islamski opiera si na postulacie cisego przestrzegania
prawa muzumaskiego oraz ochrony miejscowych tradycji i zwyczajw przed obcymi, gwnie zachodnimi wpywami. Jest w nim widoczna take ch powrotu do rde islamu, czyli do odtworzenia idealnej, jednomylnej wsplnoty, takiej jak ta, ktr
za swojego ycia zaoy prorok Mahomet.
Wszystkie te cechy mona odnale w ruchu, ktry pod koniec lat 70. doprowadzi w Iranie do obalenia monarchii i ustanowienia islamskiej republiki. Ruch
ten, pod duchowym przywdztwem Ruhollaha Musawi Chomeiniego, gwatownie
sprzeciwia si laicyzacji ycia spoecznego oraz zachodnim wpywom w Iranie
i domaga si wprowadzenia prawa opartego na Koranie. Dziki znaczcemu wsparciu
innych frakcji politycznych, wrogo nastawionych do szacha, zdoa obj wadz
i przeprowadzi islamizacj prawa i ycia spoecznego, w spektakularny sposb wcielajc w ycie postulaty fundamentalistw.

The emergence of Islamic fundamentalism

The article focuses on the Islamic fundamentalism. The first section describes
the emergence and the story of Islamic fundamentalism. The second part of the article
discusses Islamic revolution in Iran in 1979 and the establish Islamic Republic of
Iran.

127

Eryda 1 (1), 2015

Paulina Anto

Unia europejska wobec zbrojnego wymiaru

skrajnego fundamentalizmu islamskiego
1.

Uwagi wstpne

Po fali atakw terrorystycznych o podou politycznym, ktre miay miejsce

w Europie w drugiej poowie XX w., zagroenie to odrodzio si na pocztku XXI w.,
majc jednak inne rdo, motywacje religijne. Terroryzm jest zjawiskiem wieloaspektowym, ktre przeksztaca si pod wpywem czasu i zmian cywilizacyjnych,
dlatego nie istnieje jedna, powszechnie uznana definicja terroryzmu. Przyjmujc, e
wspczesne ataki terrorystyczne w przewaajcej czci maj podoe religijne,
zbrojne dziaania fundamentalistw islamskich mona okreli mianem terroryzmu
ponowoczesnego". Walter Laqueur scharakteryzowa go jako zagroenie o charakterze asymetrycznym, gdy s to dziaania ugrupowa, ktre wykorzystuj niekonwencjonalne metody walki w sytuacji swojej sabej pozycji militarnej 1. Zamachy terrorystyczne, ktre w ostatnich latach miay miejsce na terytorium pastw Unii Europejskiej, byy dziaaniem fanatykw religijnych, przewanie zwizanych z fundamentalnymi nurtami islamu. Terroryzm inspirowany religijnie ma odmienny charakter od
terroryzmu o charakterze narodowociowym czy politycznym, gdy walka ma wymiar
metafizyczny, a uzasadnienie zamachu wynika z nadania aktom terrorystycznym charakteru aktu sakralnego. W zwizku z tym, cechuje je dua nieprzewidywalno,
a w przypadku dziaa ekstremistw islamskich zoenie ycia w ofierze Allahowi jest
tym cenniejsze, im wiksz liczb niewiernych uda si zabi. Jednak utosamianie
islamu z terroryzmem jest ogromnym bdem, gdy niejednorodno tej religii skutkuje wieloma rnicami, w tym odmiennym sposobem rozumienia dihadu. Do witej
wojny najczciej odwouj si fundamentalici, traktujc j jako form dziaania
agresywnego2. Cho dla wikszoci wyznawcw Allaha w islamie nie ma miejsca na
ataki terrorystyczne, gdy celw cywilnych nie powinno si atakowa, to jednak dzia-

R. Borkowski, Terroryzm ponowoczesny. Studium z antropologii polityki, Wydawnictwo Adam Marszaek,

Toru 2006, s. 53.
2
Zob. szerzej o rnicach w interpretacji dihadu w J. Danecki, Kopoty z dihadem [w:] Islam a terroryzm,
red. A. Parzymies, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2003, s. 45-59.
1

128

Eryda 1 (1), 2015

ania ekstremistw islamskich opieraj si na odmiennych przesankach, przedstawiaj

odmienny punkt widzenia 3.
Rosnca sia fundamentalizmu religijnego, ktry moe przerodzi si w brutalny ekstremizm, jest jednym z najwikszych zagroe i wyzwa dla bezpieczestwa
wewntrznego pastw Unii Europejskiej. Wzrost postaw skrajnie fundamentalistycznych w Europie zauwaa si przede wszystkim wrd wyznawcw islamu, w szczeglnoci pord modych osb. Jest to narastajcy problem dla wielu pastw europejskich, ktre staj si obiektem atakw terrorystycznych motywowanych religijnie.
Analiza czynnikw, ktre wpyny na rozwj skrajnego fundamentalizmu islamskiego w UE, przejawiajcego si m.in. w postaci aktw terroru, jakie miay miejsce na
terytoriach pastw Europy Zachodniej, a take ukazanie charakteru dziaa ochronnych podejmowanych na poziomie UE jest celem niniejszego artykuu. Przedsiwzicia te skupiaj si przewanie na zapobieganiu, czyli ograniczaniu przyczyn prowadzcych do radykalizacji postaw, ktrych moliwym skutkiem s zamachy terrorystyczne. Dziaania te jednak w obliczu narastajcej, zbrojnej aktywnoci fundamentalistw islamskich wydaj si niewystarczajce.
2.

Przed zamachami w Madrycie

Wzrost aktywnoci ugrupowa skrajnie fundamentalistycznych i przenoszenie ich zbrojnych dziaa na terytorium pastw Europy Zachodniej uzewntrzni si
w postaci krwawych atakw terrorystycznych przeprowadzonych w europejskich
stolicach. Zbrojne dziaania ekstremistw islamskich nie s nowym zjawiskiem, ale
z pewnoci nabieraj na sile, w szczeglnoci w przypadku dziaa na terytorium
Europy. Magdi Allam stwierdza, e Zachd sta si islamskim bastionem, z ktrego
eksportuje si zarwno radykalne nurty islamu, jak i samych mudahedinw (zdolnych do walki), a nawet szahidw (mczennikw) 4. Nie jest to odosobnione stanowisko, gdy po wielu latach w coraz wikszym stopniu dostrzega si stworzon przez
pastwa Europy Zachodniej furtk dla rozwoju i dziaalnoci ugrupowa skrajnie
fundamentalistycznych. Zamachy terrorystyczne przeprowadzone przez islamskich
fundamentalistw, ktre miay miejsce na terytorium Europy po 2004 r., pokazay, e
nie moe ona czu si bezpiecznie, a rosnca sia skrajnego fundamentalizmu islam-

Zob. szerzej na temat muzumaskiego punktu widzenia na terroryzm i ataki samobjcze w: Terroryzm
i zamachy samobjcze. Muzumaski punkt widzenia, red. E.Capan, Wydawnictwo Akademickie Dialog,
Warszawa 2007.
4
M. Allam, Kamikadze made in Europe. Czy Zachodowi uda si pokona islamskich terrorystw, Towarzystwo Autorw i Wydawcw Prac Naukowych Universitas, Krakw 2008, s. 10.
3

129

Eryda 1 (1), 2015

skiego bdzie jednym z najwikszych zagroe i jednoczenie wyzwa dla przyszoci

UE.
Dlaczego Europa staa si fabryk islamskich kamikadze, a take celem zamachw terrorystycznych? Wydaje si, e wpyno na to kilka czynnikw. Wiele
z nich zwizanych jest z podstawami funkcjonowania UE np. powstanie wsplnego
rynku oraz strefy Schengen, w ramach ktrych urzeczywistnia si cztery swobody.
Brak kontroli na granicach wewntrznych, a take swobodny przepyw towarw,
usug czy kapitau uatwia dziaalno ekstremistycznym grupom, a jednoczenie
ogranicza skuteczno dziaa sub odpowiedzialnych za zapewnienie bezpieczestwa. Ponadto UE dy do stworzenia pitej swobody dotyczcej przepywu informacji. Po pierwsze, chocia podejmuje si liczne dziaania zmierzajce do ograniczenia dostpu do nielegalnych treci publikowanych w internecie, niemoliwym pozostaje pena kontrola wirtualnego egzystowania i komunikacji ugrupowa majcych
charakter terrorystyczny. Szara strefa w internecie stwarza wiele nowych moliwoci
rozwoju i dziaania dla tego typu grup. Po drugie, w dobie cyfryzacji i nieograniczonego przepywu informacji, islamskim ekstremistom atwo jest oddziaywa na opini
publiczn na wiksz skal, czsto zwikszajc poczucie zagroenia wrd obywateli
UE.
W pastwach Europy Zachodniej duy odsetek imigrantw stanowi Muzumanie, dlatego naturalnym wydaje si, e wrd sporych rodowisk muzumaskich
o wiele atwiej znajdzie si ochotnikw gotowych odda ycie za Allacha. Do czasu
zamachw w 2004 r., fundamentalistyczne ugrupowania islamskie, z wiksz skutecznoci werboway przyszych szahidw, dziki wsppracy z radykalnymi duchownymi. W tolerancyjnych pastwach UE islamscy duchowni, przynajmniej do
wydarze w Madrycie, posiadali o wiele wiksz swobod goszenia swoich pogldw ni w krajach muzumaskich. Co wicej, islamskie organizacje umiejtnie wykorzystujc rozwinite prawa mniejszoci w demokratycznych systemach pastw UE,
osigay pewn swobod dziaania. Pod koniec XX w. wiele europejskich pastw stao
si take schronieniem dla bojownikw muzumaskich walczcych nie tylko na Bliskim Wschodzie, ale take w Czeczeni czy Serbii. Obecnie gwnym polem werbunku
ochotnikw stay si mode pokolenia imigrantw zamieszkujcych pastwa europejskie. To wanie wrd nich nastpuje najwikszy wzrost radykalizacji postaw, ktre
prowadz do brutalnych dziaa motywowanych ide dihadu5. Podoem tych nieArtur Wejkszner wyrnia trzy etapu rozwoju dihadyzmu w Europie. Pierwszy okres trwa do 1998 r.
i opiera si na funkcjonowaniu sieci terrorystycznych, ktre werboway weteranw wojny afgaskiej.
W drugim etapie trwajcym do 2005 r. kraje europejskie stay si aren dziaa dihadystw, a kluczow
rol odgryway w nim osoby wychowywane w Europie, ale posiadajce bliskie kontakty z strukturami
5

130

Eryda 1 (1), 2015

bezpiecznych tendencji jest sprzeciw wobec kultury zachodniej, wynikajcy z pewnego rodzaju deprywacji spoecznej i konfliktu kulturowego z miejscow ludnoci.
Mode pokolenia, ktre nie akceptuj wartoci, a take charakteru ycia obywateli UE,
poszukuj swojej tosamoci w radykalnym islamie 6. W wielu przypadkach poczucie
odrzucenia, gorsza sytuacja yciowa i obwinianie za ten stan kraju zamieszkania moe
prowadzi do radykalizacji postaw, a nastpnie do agresji 7. Z drugiej strony islamscy
kamikadze to czsto osoby dobrze wyksztacone, posiadajce wysoki status majtkowy oraz praworzdni obywatele danego pastwa, ktrzy w kontakcie z fundamentalnymi grupami doznali prania mzgu 8. Jak stwierdza Allam: trudno odrni tych
nowych terrorystw. Doskonale przystosowali si do naturalnego rodowiska, z ktrego wyroli. Przypominaj swoich rodakw pod absolutnie kadym wzgldem. Z wyjtkiem tego, co kryj w duszy i umyle. Nawrcenie na radykalizm, dokonujce si
wanie na terytorium Europy, jest jednym z najwikszych problemw dla pastw UE,
gdy atak pochodzi z wewntrz, a wrogowie systemu doskonale kamufluj si w spoeczestwie, by w nieoczekiwanym momencie zaatakowa.
3.

Zamachy w Madrycie pocztkiem zmian w UE

Wzmoona aktywno fundamentalnych islamistw na terenie UE bya odczuwalna jeszcze przed zamachami w Madrycie w 2004 r.9. Wydaje si jednak, e
pastwa europejskie nie do koca wierzyy w moliwo ataku podobnego do zamachu na World Trade Centre (WTC) na wasnym terytorium. Wydarzenia w Madrycie
zmieniy sposb postrzegania terroryzmu motywowanego religijnie w Europie,
a ugrupowania skrajnych fundamentalistw stay si gwnym punktem zainteresowania europejskich sub specjalnych. Dwa najwiksze zamachy terrorystyczne przeprowadzone przez islamskich ekstremistw na terytorium UE: w Madrycie w 2004 r.
i w Londynie 2005 r. czyo wiele podobiestw, z ktrych najwaniejszym byo precyzyjne zaplanowanie i wykonanie ataku podjtego przez grup modych mczyzn,
organizacji terrorystycznych w Azji. Trzeci okres rozpocz si w 2005 r. i trwa do chwili obecnej. Osoby
urodzone na terytorium Europy rekrutuj si do ruchw bojowych, a komrki terrorystyczne tworz si
oddolnie, a nie poprzez aktywno przysanych z baz ugrupowa mudahedinw. A. Wejkszner, Ewolucja
zagroenia dihadystycznego w Europie, Przegld Strategiczny, nr 7, 2014, s. 227-228.
6
Zob. D. Szlachter, Terroryzm skrajnych fundamentalistw islamskich (islamistw) w Unii Europejskiej,
http://www.terroryzm.com/terroryzm-skrajnych-fundamentalistow-islamskich-islamistow-w-uniieuropejskiej/
7
Zob. tame.
8
Zob. R. M. Machnikowski, Al Kaida w Europie modus operandi, Lekarz Wojskowy, nr. 1, 2008, s. 19.
9
Przykadowo w 1994 r. czterech algierskich terrorystw nalecych do Zbrojnej Grupy Islamskiej uprowadzio samolot linii Air France, a w lipcu 1995 r. algierscy islamici podoyli bomby w paryskim metrze na
stacji Saint-Michel.

131

Eryda 1 (1), 2015

w tym take obywateli zaatakowanych pastw lub osb doskonale zasymilowanych ze

spoeczestwem. W coraz wikszym zakresie zbrojny wymiar skrajnego islamu, przejawiajcy si w postaci aktw terroru w granicach pastw czonkowskich UE, jest
dziaaniem nie tylko zorganizowanych ugrupowa, ale take maych grup lub nawet
pojedynczych osb, zwanych samotnymi wilkami, czego tragicznym przykadem jest
atak w siedzibie tygodnika Charlie Hebdo w Paryu.
Kluczowym momentem dla zmiany postrzegania zagroe ze strony fundamentalistw islamskich sta si 11 marca 2004 r. Wszystko zaczo si od eksplozji na
stacji Atocha, w godzinach porannych, kiedy w rodkach transportu publicznego
przebywaa najwiksza liczba osb. Celem byo zabicie jak najwikszej liczby niewiernych, gdy w efekcie symultanicznych atakw bombowych na cztery pocigi
w cigu czterech minut zgino 191 osb, a ponad dwa tysice zostao rannych, w tym
wielu bardzo ciko10. Pocztkowo wadze Hiszpanii win za przeprowadzony zamach obarczyy baskijsk organizacj ETA (Euskadi Ta Askatasuna Baskonia
i Wolno), jednak jeszcze tego samego dnia do zamachu przyznaa si Brygada Abu
Hafs al Masriego, powizana z Al-Kaid. Odnaleziono take nagranie, w ktrym do
dokonania zamachu przyzna si Abu Dujan al Afgani samozwaczy rzecznik AlKaidy w Europie11. Kolejne lady w ledztwie wskazyway, e za zamachem stoi
marokaska Islamska Grupa Zbrojna. Prba schwytania winnych, w tym dwch domniemanych przywdcw grupy: Tunezyjczyka Serhane ben Abdelmachidego
Facheta i Chiczyka Jamala Ahmidana okazaa si wielk klsk hiszpaskich
sub, gdy grupa zamachowcw wysadzia si w powietrze12. Zamachy w Madrycie
miay miejsce w okresie zbliajcych si wyborw parlamentarnych, ktre wygraa
Hiszpaska Socjalistyczna Partia Robotnicza (PSOE) na czele z Jos Luisem Zapatero. Celem zamachw terrorystycznych w Madrycie byo dokonanie odwetu za udzia
wojsk hiszpaskich w okupacji Iraku oraz zastraszenie spoeczestw pozostaych
pastw uczestniczcych w interwencji zbrojnej tego kraju. Spenienie da islamskich fundamentalistw powizanych z Al-Kaid w sprawie wycofania si hiszpaskich z Iraku nastpio po objciu wadzy przez Zapatero.
Podobny cel odnonie do wycofania wojsk brytyjskich z Iraku, miay zamachy terrorystyczne w Londynie w 2005 r. W wielu aspektach ich charakter by podobny do atakw dokonanych w Madrycie. Wrd podobiestw wskazuje si zbliony
profil zamachowcw: mody wiek, stosunkowo dobra sytuacja materialna, asymilacja
z ludnoci pastwa zamieszkania oraz sam sposb zrealizowania zamachw: precy10

R.M. Machnikowski, wyd. cyt., s. 5.

Zob. Z. Jakubowska, Madryt 11 marca, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2005, s. 76, 82.
12
Zob. tame, s. 130-135.
11

132

Eryda 1 (1), 2015

zja zaplanowania, synchronizacja przeprowadzenia atakw oraz podobny sposb dziaania, gdy wybuchy bomb nastpiy w miejscach o duym nateniu ruchu, a zaoeniem bya maksymalizacja ofiar (w tym te celu przy produkcji bomby wykorzystano
gwodzie). Podobnie jak w Madrycie bomby eksplodoway w godzinach porannego
szczytu, a wybr daty zamachu nie by przypadkowy, gdy wanie wtedy mia miejsce szczyt grupy G8, ktry odbywa si w Gleneagles. 7 lipca 2005 r. niewiele przed
godzin 9 pomidzy stacjami Liverpool Street i Aldgate londyskiego metra doszo do
pierwszej eksplozji. W cigu kolejnych chwil napyny informacje o problemach na
kolejnych stacjach, a kiedy eksplodowa autobus w centrum miasta, byo ju wiadomo, e nie bya to awaria metra, ale zamach terrorystyczny, co niebawem zostao
potwierdzone przez brytyjsk policj13. Transport publiczny zosta sparaliowany,
a cae miasto pogryo si w chaosie. Celem zamachu bya maksymalizacja ofiar
miertelnych, dlatego atakw dokonano pomidzy stacjami metra, co dodatkowo
utrudniao akcj ratunkow i ewakuacj ocalaych pasaerw. Podobnie jak w hiszpaskiej stolicy, w cigu niewielkich odstpw czasu doszo do kilku wybuchw,
ktre przyniosy mier 56 osobom (w tym 4 terrorystom), a 700 pozostaym cikie
obraenia14. W niewielkim odstpie czasu do przeprowadzenia zamachw przyznao
si nieznane ugrupowanie ekstremistw islamskich majcych powizanie z Al-Kaid.
Wskazanym powodem zamachu mia by odwet za udzia wojsk brytyjskich w interwencji w Iraku oraz przesanie ostrzeenia rzdom pozostaych pastw15. Wskazujc
podobne motywacje, do przeprowadzania zamachw przyznay si take Brygady
Abu Hafsa al-Masriego16. Dziaania sub specjalnych i policji umoliwiy zidentyfikowanie zamachowcw, ktrymi byli Germaine Lindsey, Mohammed Siddique Khan,
Shehzad Tanweer i Hasib Hussain17. Trzech z nich urodzio si w Wielkiej Brytanii,
w wikszoci byy to osoby dobrze wyksztacone, lubiane w spoeczestwie i nie
majce konfliktw z prawem. Ich profil pokazuje, w jak trudny sposb wykry
w spoeczestwie przyszych kamikadze. Niecae dwa tygodnie pniej inna grupa
islamskich fundamentalistw prbowaa dokona kolejnych wybuchw w londyskiej

13

Zob. Minuta po minucie, http://www.bbc.co.uk/polish/worldnews/story/2005/07/050707_london_.shtml

J. Bana, Podziemne osobliwoci i tragedie,
http://wyborcza.pl/alehistoria/1,144102,17530239,Podziemne_osobliwosci_i_tragedie.html
15
Zob. Kto stoi za zamachami?,
http://www.bbc.co.uk/polish/worldnews/story/2005/07/050707_attack_who.shtml.
16
Zob. R.M. Machnikowski, wyd. cyt., s. 15.
17
Zob. Wlk. Brytania: Upamitniono ofiary zamachw z 7 lipca 2005 r.,
http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114873,4297646.html.
14

133

Eryda 1 (1), 2015

komunikacji miejskiej i tylko przypadek ocali kolejne istnienia, gdy bomby nie
eksplodoway, prawdopodobnie z powodu niewaciwego przechowywania18.
Wydarzenia, ktre miay miejsce w ostatnim czasie w Paryu, czyli atak na
redakcj tygodnika Charlie Hebdo, maj zupenie inny charakter ni powysze zamachy terrorystyczne, ale ukazuj stopie radykalizacji postaw wrd modych muzumanw mieszkajcych w UE. Na przykadzie tego tragicznego wydarzenia mona
zaobserwowa zmian dziaa islamskich ekstremistw, ktre w coraz wikszym
stopniu opieraj si o dziaania maych grup lub pojedynczych osb zwanych samotnymi wilkami. Zamachy tego typu staj si coraz groniejszym zjawiskiem. Osoby
odpowiedzialne za zabjstwa dokonane w Paryu byy w pewien sposb powizane
z terrorystycznymi ugrupowaniami skrajnie fundamentalistycznymi, jednak w przeciwiestwie do zamachw terrorystycznych, jakie miay miejsce w europejskich stolicach, w tym przypadku miay zgin konkretne osoby, ci, ktrzy obrazili Mahometa.
Ponadto wydarzenia te po raz kolejny udowadniaj, e to wanie mode osoby staj
si wyznawcami radykalnych nurtw islamu. Pewnym podobiestwem do zamachw
w Londynie i Madrycie jest metodyczno dziaa, ktre zostay przeprowadzone
w spokojny i przemylany sposb. 7 stycznia 2015 r. o 11.30 do redakcji Charlie
Hebdo z okrzykiem Allahu Akbar wkroczyli uzbrojeni mczyni, ktrzy zamordowali 12 pracownikw satyrycznego tygodnika 19. Jak si pniej okazao, byli to
bracia Said i Cherif Kouachi. Gdy trway poszukiwania zamachowcw, samotny rewolwerowiec powizany z zamachowcami, zastrzeli dwie osoby w podparyskim
Montrouge. Obawa policyjna przestpcw w drukarni w Dammartin-en-Goel trwaa
prawie rwnoczenie z wydarzeniami w koszernym sklepie w Paryu, w ktrym zabarykadowa si Amedy Coulibaly dajcy uwolnienia braci Kouachi 20. Przykad Charlie Hebdo pokazuje, e ekstremizm prowadzcy do zbrojnych czynw, majcych take
charakter terrorystyczny, w coraz wikszym stopniu bdzie dzieem samotnych wilkw. Ich czyny mog by rwnie niebezpieczne jak ataki terrorystyczne przeprowadzone przez zorganizowane grupy. Podobnie jak w przypadku zamachw z 2004 r.
i 2005 r. wczeniejsze wykrycie domniemanych sprawcw jest niezwykle trudne,
gdy s to osoby doskonale kamuflujce si w spoeczestwie.

18

Zob. R.M. Machnikowski, wyd. cyt., s. 17.

Zob. Zamach na Charlie Hebdo, http://www.tvn24.pl/raporty/zamach-na-charlie-hebdo,939.
20
Zob. Charlie Hebdo attack: Three days of terror, http://www.bbc.com/news/world-europe-30708237.
19

134

Eryda 1 (1), 2015

4.

Dziaania UE wobec aktw terrorystycznych ze strony fundamentalistw islamskich

W walce z terroryzmem inspirowanym religijnie UE koncentruje si przede

wszystkim na zapobieganiu, polegajcym na ograniczaniu radykalizacji postaw prowadzcych do brutalnego ekstremizmu i przystpowania do organizacji skrajnie fundamentalistycznych, wykorzystujcych ataki terrorystyczne jako metod walki. Zamachy z 2004 r. przyczyniy si do zmiany stanowisk wielu pastw czonkowskich UE
w zakresie wsppracy w ramach walki z terroryzmem. Co prawda, ju od lat 70. XX
w. rozwijano pewne formy wsppracy w zakresie przeciwdziaania aktom terrorystycznym, przede wszystkim poprzez utworzenie i rozwj grupy TREVI (Terrorisme,
Radicalisme, Extremisme, Violence Internationale). Jednak pastwa UE sceptycznie
odnosiy si do zacieniania form wsppracy, traktujc terroryzm jako zagroenie
zwizane z bezpieczestwem wewntrznym danego pastwa 21. Ewentualna wsppraca w tym obszarze miaa charakter bilateralny. Zamachy w Madrycie uwidoczniy
inn form terroryzmu, jakim jest terroryzm majcy podoe religijne. W wielu krajach dostrzeono, e walka z aktami terrorystycznymi ze strony islamskich ekstremistw wymaga wsplnego dziaania wszystkich pastw czonkowskich, jako e ataki te
rni si od atakw terrorystycznych przeprowadzanych przez ugrupowania separatystyczne czy narodowowyzwolecze. Jeszcze przed 2004 r. na skutek wydarze
zwizanych z zamachem na WTC, UE przyja Europejsk Strategi Bezpieczestwa,
w ktrej wskazano pi kluczowych zagroe dla bezpieczestwa Europy: terroryzm,
rozprzestrzenianie broni masowego raenia, konflikty regionalne, rozpady pastw
i przestpczo zorganizowan22. W strategii wskazano, e ostatnia fala terroryzmu
ma podoe religijne, a sama Europa jest zarwno celem, jak i baz terroryzmu, gdy
wiele baz logistycznych Al-Kaidy zostao wykrytych w pastwach UE23. Pomimo
tego, e Europa zakadaa zagroenie ze strony ekstremistw islamskich, wiele postanowie strategii nie byo realizowanych. Ch wsppracy wyraona w dokumentach
nie miaa realnego przeoenia na rzeczywisto, dlatego te w Deklaracji w sprawie

Zob. M. Narojek, Unia Europejska wobec terroryzmu po zamachach w Madrycie wybrane aspekty, [w:]
Polityczne metody zwalczania terroryzmu, red. K. Liedl, J. Marszaek-Kawa, Sz. Wudarski, Dom Wydawniczy "Duet", Toru 2006, s. 54.
22
Zob. Urzd Komitetu Integracji Europejskiej, Bezpieczna Europa w lepszym wiecie- Europejska Strategia Bezpieczestwa, Bruksela 12 grudnia 2003 r., http://archiwumukie.polskawue.gov.pl/HLP/mointintgr.nsf/0/122ECE1168BF95B1C1256E7500562E67/$file/ME7012.pdf?
Open.
23
Zob. tame, s. 96.
21

135

Eryda 1 (1), 2015

zwalczania terroryzmu24 przyjtej po zamachach w Madrycie na posiedzeniu nadzwyczajnym Rady Europejskiej podkrelono, e celem wszystkich pastw czonkowskich
UE powinno by przyjcie rozwiza, ktre byy przedmiotem wczeniejszych dyskusji, ale z powodu braku woli i chci do ich wprowadzenia pozostaway w obszarze
debat, a nie realnych dziaa. Zaakcentowano istot solidarnoci wobec walki z terroryzmem, ktra miaa zosta wyraona w klauzuli solidarnoci 25. Okrelono take
strategiczne cele UE w zakresie walki z terroryzmem, ktrymi byy: pogbienie midzynarodowego porozumienia i wzmocnienie midzynarodowych wysikw w walce
z terroryzmem; ograniczenie dostpu terrorystw do finansowych i innych zasobw
ekonomicznych; maksymalizacja zdolnoci instytucji UE i pastw czonkowskich do
wykrywania, ledzenia i sdzenia terrorystw oraz do zapobiegania atakom terrorystycznym; zapewnienie bezpieczestwa transportu midzynarodowego oraz skutecznego systemu ochrony granic; wzmocnienie zdolnoci UE i pastw czonkowskich do
przeciwstawienia si konsekwencjom atakw terrorystycznych; okrelenie czynnikw
sprzyjajcych rozwojowi terroryzmu; wzmocnienie zdolnoci do walki z terroryzmem
w pastwach trzecich26. W deklaracji wyszczeglniono dziaania, ktre umoliwiyby
realizacj wyznaczonych celw poprzez zwikszenie wsppracy midzy pastwami
czonkowskimi w zakresie legislacyjnym, informacyjnym i operacyjnym, w tym:
lepsze wykorzystanie Systemu Informacyjnego Schengen (SIS) i Wizowego Systemu
Informacyjnego (VIS), baz danych DNA i odciskw palcw; wzmocnienie kontroli
granicznych i usprawnienie wymiany danych; wzmocnienie wsppracy pomidzy
poszczeglnymi subami pastw czonkowskich; podjcie dziaa na rzecz zapobiegania finansowania terroryzmu, zabezpieczenie transportu i ludnoci, w tym pomoc
ofiarom atakw terrorystycznych oraz zwikszenie wsppracy midzynarodowej
w zakresie walki z terroryzmem27.
Istotnym postanowieniem zawartym w deklaracji bya zgoda na powoanie
koordynatora ds. zwalczania terroryzmu, koordynujcego dziaania Rady w zakresie
zwalczania terroryzmu 28. Poza kluczowym zadaniem dotyczcym zarzdzania antyterrorystycznymi dziaaniami, koordynator analizuje instrumenty, ktrymi dysponuje UE
24

Zob. Deklaracja w sprawie zwalczania terroryzmu, Bruksela 25 marca 2004 r., Priorytety i konkluzje
Prezydencji UE w latach 2002 2005, Monitor Europejski. Wydanie specjalne, http://archiwumukie.polskawue.gov.pl/HLP/moint.nsf/0/F34A979215252B0CC125710D0036E59F/$file/ME_23%2896%2
916.pdf?Open.
25
Klauzula solidarnoci otrzymaa moc prawn na mocy art. 222 Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Dz. U. C., 2012, nr 326, s. 148.
26
Tame, s. 192-193.
27
Tame, s. 186-191.
28
Pierwszym koordynatorem UE ds. zwalczania terroryzmu zosta Gijs de Vries. Obecnie stanowisko to
sprawuje Gilles de Kerchove.

136

Eryda 1 (1), 2015

w zakresie walki z terroryzmem, a take skada Radzie raporty, ledzc realizacj

decyzji Rady oraz unijnej strategii w walce z terroryzmem, przedstawia Radzie kierunki dziaania i zalecenia polityczne, dba o aktywno UE w walce z terroryzmem,
a take odpowiedni wspprac z pastwami trzecimi w tym wymiarze29.
W trakcie spotkania RE w czerwcu 2004 r. zosta przyjty zmieniony Plan
dziaania w sprawie zwalczania terroryzmu (EU Plan of Action on Combating Terrorism)30, w ktrym skonkretyzowane zostay postanowienia zawarte w deklaracji. Poprzedni plan dziaania, przyjty w 2001 na skutek zamachu na WTC, uleg przeksztaceniu zgodnie z zaleceniami deklaracji. W planie wyznaczono siedem kluczowych pl
dziaania w zakresie walki z terroryzmem, ktrymi byy: zwikszenie midzynarodowych wysikw na rzecz walki z terroryzmem; ograniczenie dostpu terrorystw do
rodkw finansowych i gospodarczych; zwikszenie skutecznoci organw UE
i pastw czonkowskich w zakresie wykrywania, prowadzenia dochodze i cigania
terrorystw oraz zapobiegania atakom terrorystycznym; zapewnienie bezpieczestwa
transportu midzynarodowego i wzmocnienie ochrony na granicach zewntrznych
UE; zwikszenie zdolnoci UE i pastw czonkowskich do radzenia sobie ze skutkami
atakw terrorystycznych; identyfikowanie czynnikw przyczyniajcych si do wspierania i rekrutacji do terroryzmu; wzmocnienie w ramach stosunkw zewntrznych UE
z pastwami trzecimi ich zobowiza i zdolnoci antyterrorystycznych 31.
Po zamachach w Londynie RE przyja dwa kluczowe dokumenty dotyczce
walki z terroryzmem, ktrymi byy Strategia w zakresie zwalczania terroryzmu32
i Strategia ws. zwalczania radykalizacji postaw i rekrutacji do organizacji terrorystycznych33. Zgodnie z zaoeniem pierwszej strategii pastwa europejskie maj
zwalcza terroryzm w skali wiatowej, przestrzegajc praw czowieka, by Europa
bya miejscem bezpieczniejszym i obszarem wolnoci, bezpieczestwa i sprawiedliwoci dla swoich obywateli34. W skad tego strategicznego zobowizania wchodz
cztery kategorie dziaania: zapobieganie, ochrona, ciganie i reagowanie, ktre stanowi filary walki z terroryzmem35. Podstawowym, a jednoczenie kluczowym dziaaniem w walce z terroryzmem jest eliminacja przyczyn, ktre skaniaj ludzi do rady29

Zob. Koordynator ds. zwalczania terroryzmu, http://www.consilium.europa.eu/pl/policies/fight-againstterrorism/counter-terrorism-coordinator/

30
Zob. EU Plan of Action on Comating Terrorism, Bruksela 15 czerwca 2004 r., 10586/04.
31
Zob. tame, s.5.
32
Zob. Strategia Unii Europejskiej w dziedzinie walki z terroryzmem, Bruksela 30 listopada 2005 r.,
14469/4/05.
33
Zob. The European Union Strategy for Combating Radicalisation and Recruitment to Terrorism,
Bruksela 24 listopada 2005 r., 14781/1/05.
34
Zob. Strategia Unii Europejskiej w dziedzinie walki z terroryzmem ..., dz.cyt., s. 2.
35
Zob. tame, s. 3.

137

Eryda 1 (1), 2015

kalizacji postaw i rekrutacji do organizacji terrorystycznych. Priorytetowe obszary

dziaania w tym wymiarze zostay skonkretyzowane w strategii ws. zwalczania radykalizacji postaw i rekrutacji do organizacji terrorystycznych. W drugim filarze dziaania UE winny skupia si na zapewnieniu prawidowej ochrony obywateli, transportu
i strategicznej infrastruktury poprzez popraw bezpieczestwa paszportw unijnych,
modyfikacj VIS i SIS, a take dokonywanie oceny rzeczywistego zagroenia granic
zewntrznych UE i wzmocnienia ich ochrony36. Udaremnianie dziaalnoci terrorystycznej i ciganie inspiratorw i wykonawcw w wymiarze midzynarodowym jest
kolejnym, kluczowym polem aktywnoci antyterrorystycznej UE. Najistotniejszym
zaoeniem jest zakcanie planowania zamachw, a tym samym skuteczne ich eliminowanie m.in. poprzez odcicie terrorystw od rde finansowania oraz od rodkw
uatwiajcych zorganizowanie atakw, a take stawianie zamachowcw przed wymiarem sprawiedliwoci. Celem jest pene wykorzystanie potencjau krajowego poprzez
maksymalizacj wsppracy policyjnej i sdowej oraz usprawnienie praktycznej wymiany informacji37. Ostatnim unijnym priorytetem w walce z terroryzmem jest reagowanie dotyczce postpowania w przypadku wystpienia zamachu. W duchu solidarnoci naley rozwija rodki, ktre bd minimalizowa straty powstae na skutek
zamachw oraz poprawia zdolnoci do likwidacji nastpstw tych atakw. Jako gwne priorytety w tym filarze wskazano: przyjcie na szczeblu unijnym ustale dotyczcych koordynacji dziaa w sytuacjach kryzysowych, rewizj mechanizmu ochrony
ludnoci, przeprowadzanie ocen ryzyka, wymian dobrych praktyk zwizanych
z udzielaniem pomocy ofiarom atakw i ich rodzinom oraz popraw wsppracy
z organizacjami midzynarodowymi zajmujcymi si reakcjami na ataki terrorystyczne38. W strategii podkrelono, e gwny ciar walki z terroryzmem ponosz pastwa czonkowskie, a UE wspomaga te dziaania poprzez wzmacnianie potencjau
pastw czonkowskich, uatwianie wsppracy europejskiej, budow zbiorowego
potencjau i wspieranie partnerstwa midzynarodowego39.
W UE gwny nacisk kadzie si na pierwszy filar dziaania w walce z terroryzmem, ktrym jest zapobieganie, czyli ograniczanie przyczyn prowadzcych do
radykalizacji postaw, ktrych moliwym skutkiem s zamachy terrorystyczne. Zarysowane w Strategii ws. zwalczania terroryzmu obszary aktywnoci UE zwizane
z zapobieganiem zostay rozwinite i sprecyzowane w przyjtej w tym samym czasie
Strategii ws. zwalczania radykalizacji postaw i rekrutacji do organizacji terrorystyczZob. tame s. 11.
Zob. tame, s. 12-14.
38
Zob. tame, s. 17.
39
Zob. tame, s. 4.
36
37

138

Eryda 1 (1), 2015

nych. Podkrelono w niej, e cho Europa dowiadczya rnych typw terroryzmu, to

ekstremici inspirowani przez Al-Kaid stali si gwnym zagroeniem terrorystycznym dla UE. Nie wykluczajc zagroenia ze strony innych odmian terroryzmu, dziaania UE dotyczce radykalizacji i rekrutacji do organizacji terrorystycznych koncentruj si przede wszystkim na walce z terroryzmem inspirowanym religijnie 40. Dziaania UE w zakresie zapobiegania radykalizacji postaw i werbowania do grup terrorystycznych zostay podzielone na trzy gwne kategorie, ktrymi s: zakcanie dziaalnoci sieci i osb rekrutujcych; zapewnienie, e umiarkowane gosy przewaay
nad ekstremistycznymi; oraz jeszcze szersze propagowanie bezpieczestwa, sprawiedliwoci, demokracji i szans dla wszystkich 41. Gwarantem spenienia tych zaoe
pozostaj pastwa czonkowskie, zarwno na poziomie centralnym, jak i regionalnym
czy lokalnym, gdy to one kieruj polityk spoeczn, edukacyjn i gospodarcz, tak
aby sprzyjaa ona rwnoci i integracji w ramach gwnego nurtu spoeczestwa.
Pastwa czonkowskie okrelaj take swoj polityk zagraniczn oraz strategiczne
cele w zakresie obrony i bezpieczestwa, dlatego strategia ma przyczyni si do
usprawnienia prac na poziomie krajowym w oparciu o wsplne normy i dziaania na
rzecz zwalczania radykalnych postaw42. W 2008 r. dokonano aktualizacji strategii,
podkrelajc konieczno wzmocnienia dziaa, ktre bd skuteczne w rozwizaniu
zmieniajcego si problemu radykalizacji. Wskazano, e naley uskuteczni dostrzeganie radykalnych zachowa, czemu ma suy skuteczne monitorowanie internetu,
wymiana krajowych ocen i analiz, a take kontrolowanie osb podrujcych do stref
konfliktowych, oraz ogranicza dziaalno radykalistw m.in. w wizieniach, orodkach edukacji i formacji religijnej oraz w miejscach kultu43.
Jednym z istotnych obszarw walki z terroryzmem jest ograniczenie rde
finansowania ugrupowa terrorystycznych. Celem Strategii UE wobec zwalczania
finansowania terrorystw, przyjtej w 2004 r.44, jest identyfikacja i zakcenie mechanizmw umoliwiajcych finansowanie terroryzmu oraz zmniejszenie i wyeliminowanie przepyww finansowych dla terrorystw, czego efektem ma by rozbicie ich
dziaalnoci. Dla osignicia tego zaoenia dziaania podejmowane przez organy UE
i pastwa czonkowskie w tym zakresie powinny zosta ujednolicone 45.

40

Zob. the European Union Strategy for Combating Radicalisation and Recruitment to Terrorism, dz.cyt.,
s. 2.
41
Zob. tame, s. 3.
42
Zob. tame, s. 6.
43
Zob. Revised EU Strategyfor Combating Radicalisation and Recruitment to Terrorism, Bruksela, 14
listopada 2008 r., 15175/08.
44
Zob. the fight against terrorist financing, Bruksela 14 grudnia 2004 r., 16089/04.
45
Zob. tame.

139

Eryda 1 (1), 2015

Europejska Strategia Bezpieczestwa z 2003 r. zostaa znowelizowana przez

przyjt w dniach 25-26 marca 2010 r. Strategi bezpieczestwa wewntrznego UE
dc do europejskiego modelu bezpieczestwa 46. Zgodnie z ni, terroryzm pozostaje
jednym z najwikszych zagroe dla UE. W strategii okrelono narzdzia, ktre uatwiayby wspprac w walce ze wskazanymi przez UE zagroeniami oraz sformuowano dziesi strategicznych dziaa niezbdnych dla zapewnienia bezpieczestwa
Europy. Dokument ten konkretyzuje zalecenia wskazane w Programie Sztokholmskim
przyjtym w 2010 r., ktry okrela strategiczne wytyczne dziaa ustawodawczych
i operacyjnych w Przestrzeni Wolnoci Bezpieczestwa i Sprawiedliwoci (PWBIS)47.
W programie podkrelono, e terroryzm stanowi jedno z gwnych zagroe dla bezpieczestwa UE, dlatego po raz kolejny potwierdzono istot funkcjonowania i rozwijania czterech filarw zwalczania terroryzmu w UE, jednak zaapelowano o wzmocnienie dziaa w zakresie zapobiegania 48. Zgodnie z tym, pastwa czonkowskie powinny wzmocni mechanizmy wczeniejszego wykrywania zagroe i radykalizacji
postaw, natomiast KE, Rada oraz pastwa czonkowskie powinny dy do usprawnienia inicjatyw zmierzajcych do przeciwdziaania radykalizacji w sabszych grupach
ludnoci m.in. poprzez zwikszenie dziaa integrujcych i ograniczajcych dyskryminacj oraz wzmocnienie dziaa na poziomie lokalnym, aby zrozumie u podstaw
czynniki motywujce do radykalizacji postaw i dziaalnoci terrorystycznej 49. Podkrelono istot podejmowanych przez UE dziaa zwizanych z zapewnieniem bezpieczestwa transportu, a take ograniczeniem finansowania terrorystw oraz zgodnoci
antyterrorystycznych dziaa UE z prawem midzynarodowym50.
Walka z terroryzmem motywowanym religijnie w ramach zapobiegania UE
skupia si na ograniczaniu radykalizacji postaw, ktre skutkowayby przystpowaniem do organizacji terrorystycznych. W konkluzjach Rady z czerwca 2013 r. wezwano do aktualizacji strategii UE w zakresie radykalizacji postaw i rekrutacji do organizacji terrorystycznych, 51 gdy zjawisko to niezmiennie ewoluuje pod wpywem zmian
cywilizacyjnych i postpu technologicznego. Przykadem jest doskonae wykorzystywanie internetu przez terrorystw, w tym mediw spoecznociowych. Odpowiedzi
Zob. Urzd Publikacji Unii Europejskiej, Strategia bezpieczestwa wewntrznego Unii Europejskiej.
Dc do europejskiego modelu bezpieczestwa, Luksemburg 2010.
47
Program Sztokholmski otwarta i bezpieczna Europa dla dobra i ochrony obywateli, Dz. U. C., 2010, nr
115.
48
Zob. tame, s. 24.
49
Zob. tame, s. 24.
50
Zob. tame.
51
Zob. Council conclusions calling for an update of the EU Strategy for Combating Radicalisation and
Recruitment to Terrorism, Luksemburg, 6-7 czerwca 2013 r.,
http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/en/jha/137397.pdf.
46

140

Eryda 1 (1), 2015

na wezwanie Rady by komunikat KE dotyczcy radykalizacji prowadzcej do terroryzmu i brutalnego ekstremizmu, w ktrym zaakcentowano, e problem radykalizacji
od momentu ostatniej aktualizacji strategii uleg znacznemu pogbieniu52. Przepisy
prawne, w szczeglnoci normy o charakterze midzynarodowym, nie s w stanie
sprosta tak szybkiej ewolucji terroryzmu 53. W zwizku z tym, najwaniejsze zadania
podejmowane s z ramienia pastw czonkowskich, jednak zobowizaniem UE jest
wspieranie pastw w walce z radykalizacj postaw, gdy zjawisko to w wielu aspektach ma charakter transgraniczny. W komunikacie wyszczeglniono dziesi pl aktywnoci, ktre posu zwalczaniu radykalizacji postaw mogcej przerodzi si
w akty terrorystyczne na terytorium UE i poza jej granicami. Pierwszym obszarem
dziaa jest opracowywanie krajowych strategii na rzecz zapobiegania radykalizacji
postaw, przede wszystkim przez pastwa czonkowskie nie posiadajce tych strategii.
Pomagaj one lepiej zrozumie rne grupy spoeczne, pozna draliwe kwestie
i problemy, a take analizowa ryzyko radykalizacji 54. Jako nastpn sfer dziaania
wskazano konsolidacj wiedzy fachowej, tak aby zainteresowane podmioty mogy
wykorzystywa wszelkie dostpne informacje dotyczce sposobw walki z radykalizacj. KE dy do wzmocnienia roli sekretariatu sieci upowszechniania wiedzy
o radykalizacji postaw (Radicalisation Awareness Network RAN) i przeksztacenia
go we wsplne centrum informacji i wiedzy, ktre wspieraoby pastwa czonkowskie
i KE w wdraaniu propozycji dotyczcych zapobiegania radykalizacji postaw; stanowioby centrum wymiany dobrych praktyk w tym zakresie i wymiany kontaktw
midzy ekspertami oraz penioby funkcje orodka koordynujcego inicjatywy zwizane z zapobieganiem radykalizacji postaw55. czy si to z kolejnym polem aktywnoci, jakim jest upowszechnienie i lepsze dostosowanie sieci RAN do potrzeb pastw
czonkowskich. Rozpoczcie dziaalnoci RAN w 2011 r. byo sposobem wsparcia
i poczenia specjalistw dziaajcych na tzw. pierwszej linii w zapobieganiu radykalizacji postaw prowadzcych do brutalnego ekstremizmu w Europie. Powstanie sieci
miao uatwi wymian dowiadcze i najlepszych praktyk midzy specjalistami,
rozszerzajc najlepsze sposoby dziaania pomidzy kraje czonkowskie, wpywajc na
podniesienie wiadomoci i wiedzy w ramach nowych grup praktykw56. Jako kolejny
punkt dziaalnoci wskazano szkolenie specjalistw, ktrzy bd zapobiega radykali52

Zob. Komisja Europejska, Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Spoecznego i Komitetu Regionw: Zapobieganie radykalizacji prowadzcej do terroryzmu i brutalnego ekstremizmu: Wzmocnienie dziaa Unii, Bruksela, 15 stycznia 2014 r., COM(2013) 941.
53
Zob. tame, s. 3.
54
Zob. tame, s. 5.
55
Zob. tame, s. 5-6.
56
Zob. http://europa.eu/rapid/press-release_MEMO-13-40_en.htm.

141

Eryda 1 (1), 2015

zacji postaw, przeznaczone przede wszystkim dla osb znajdujcych si na pierwszej

linii frontu, a czsto nie rozpoznajcych rozpoczynajcych si procesw radykalizacji.
Celem jest podniesienie poziomu wiedzy i zrozumienia zoonoci tych zjawisk wrd
pracownikw, ktrzy zajmuj si osobami lub grupami zagroonymi radykalizacj 57.
Rozwj strategii wyjcia, ktre pomagaj osobom opuszcza brutalny ekstremizm i ugrupowania terrorystyczne jest nastpnym obszarem aktywnoci UE. Strategie wyjcia rni si midzy sob, gdy zakadaj rnorodne cele, dostosowane do
indywidualnych potrzeb poszczeglnych grup lub osb. Oferuj one opiek mentorsk, ale take socjaln, ekonomiczn i psychologiczn, Strategie te powinny mie
szeroki kontekst spoeczny, obejmujc rodziny radykalizujcych si osb i ich rodowisko spoeczne, ktre jako pierwsze zauwaa radykalizacj 58. Ponadto, musz mie
charakter wielopodmiotowy i dugoterminowy, aby dziaania deradykalizacji (odrzucenie zarwno przemocy, jak i lecej u jej podstaw ideologii) i demobilizacji (wykluczenie przemocy, ale bez odrzucenia ideologii) przyniosy spodziewane efekty 59. Programy s niedostpne w wielu pastwach czonkowskich, co utrudnia skuteczn walk
z radykalizacj postaw.
Nastpnym zaoeniem jest wzmocnienie wsppracy ze spoeczestwem
obywatelskim i sektorem prywatnym w rozwizywaniu problemw radykalizacji
w internecie. Nowoczesne technologie i internet uatwiaj szerzenie propagandy
skrajnych ugrupowa, nienawistnych treci i ekstremistycznych pogldw. Ponadto
osoby zradykalizowane za pomoc internetu mog atwo porozumiewa si ze sob,
a take zdobywa materiay i przesania religijnych fanatykw. Zwalczanie ekstremistycznych treci w internecie to nie tylko ich blokowanie i usuwanie, ale rwnie
tworzenie przeciwstawnych, pozytywnych przesa. Szczeglnie istotne s sygnay od
obywateli ofiar zamachw terrorystycznych i ich rodzin, a take przekazy byych
ekstremistw60. Ofiary atakw terrorystycznych s najbardziej wiarygodne a ich wiadectwa wywieraj o wiele wikszy wpyw na radykalizujce si osoby anieli dziaalno wielu organizacji. Wanym jest wsparcie takich osb, ktre o wiele skuteczniej
mog komunikowa si osobami majcymi problem z postawami radykalnymi 61.
W coraz wikszym stopniu radykalizacja pogldw i przystpowanie do ugrupowa
terrorystycznych ma miejsce wrd osb modych, dlatego tak wana jest intensyfika57

Zob. Komisja Europejska, Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Spoecznego i Komitetu Regionw: Zapobieganie radykalizacji prowadzcej do terroryzmu ..., dz.cyt., s. 7.
58
Zob. tame, s. 8.
59
Zob. tame.
60
Zob. tame, s. 9.
61
Zob. tame, s.10.

142

Eryda 1 (1), 2015

cja dziaa wpywajcych na wzrost krytycznej postawy wobec ekstremistycznych

ideologii w tej grupie wiekowej. Sie RAN wskazaa na dialog midzykulturowy
i kontakty osobiste midzy modymi ludmi jako gwn metod tworzenia odpornoci na ekstremistyczn propagand. Do promowania pozytywnych postaw przyczynia
si rwnie zaangaowanie obywatelskie i uczestniczenie w yciu spoecznym62.
Dziewitym obszarem dziaania jest poszerzenie bada dotyczcych tendencji w zakresie radykalizacji postaw i przystpowania do organizacji terrorystycznej
oraz oceny istniejcych praktyk. Zrozumienie czynnikw i podstaw ekstremistycznego
dziaania jest kluczem do zapobiegania, dlatego istotny wydaje si rozwj bada dotyczcych tych kwestii63. Ostatnim, wskazanym polem aktywnoci jest zacienianie
wsppracy z pastwami trzecimi, gdy procesy radykalizacji zachodz nie tylko wewntrz UE, ale i poza jej granicami64.
Po zamachu w redakcji tygodnika Charlie Hebdo, a posiedzeniu Rady do
Spraw Zagranicznych w Brukseli 9 lutego 2015 r. pokrelono, e zamachom terrorystycznym moe przeciwstawi si jedynie wsppraca midzynarodowa i zdecydowane dziaania na szczeblu krajowym. Cho za zwalczanie terroryzmu odpowiadaj
przede wszystkim pastwa czonkowskie, to jednak UE podejmuje dziaania na szczeblu ponadnarodowym, ktrych celem jest zapobieganie aktom terrorystycznym,
w szczeglnoci poprzez przeciwdziaanie radykalizacji postaw i werbowaniu do
ugrupowa terrorystycznych, walk z finansowaniem terroryzmu oraz eliminowanie
czynnikw sprzyjajcych dziaalnoci grup terrorystycznych. W tym kontekcie podjto decyzj o intensyfikacji dziaa na rzecz: zwalczania terroryzmu poprzez wzmocnienie partnerstwa z kluczowymi krajami; wzmocnienia zdolnoci ochronnych; przeciwdziaania radykalizacji postaw i brutalnemu ekstremizmowi; promowania wsppracy midzynarodowej oraz eliminowania czynnikw wpywajcych na wzrost tendencji radykalnych tj. konflikty65.
W komunikacie KE z 2010 r. dotyczcym najwaniejszych osigni i przyszych wyzwa zwizanych z przeciwdziaaniem terroryzmowi 66 wskazano, e
w kadym z czterech filarw walki z terroryzmem osignito pewne sukcesy tj.: przyjcie szczeglnej strategii UE w zakresie radykalizacji postaw i rekrutacji terrorystw;
Tame, s. 11.
Zob. tame, s. 12.
64
Zob. tame, s. 13.
65
Zob. Konkluzje Rady w sprawie zwalczania terroryzmu. Posiedzenie Rady do Spraw Zagranicznych
Bruksela 9 lutego 2015 r., http://www.consilium.europa.eu/pl/press/press-releases/2015/02/150209-councilconclusions-counter-terrorism/
66
Zob. Komisja Europejska, Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego Rady Unijna polityka
przeciwdziaania terroryzmowi: najwaniejsze osigniecie i nadchodzce wyzwania, Bruksela 20 lipca 2010
r., KOM(2010) 386.
62
63

143

Eryda 1 (1), 2015

zintegrowanie systemu zarzdzania granicami zewntrznymi; popraw bezpieczestwa cybernetycznego i transportu; udoskonalenie ochrony infrastruktury krytycznej;
usprawnienie wymiany informacji midzy organami cigania i wadzami sdowymi
w pastwach czonkowskich; udoskonalenie dziaalnoci Europolu; ustanowienie
przepisw prawnych zwizanych z problemem finansowania terroryzmu; opracowanie
europejskiego instrumentu ochrony ludnoci 67.
Problem terroryzmu inspirowanego religijnie zosta poddany analizie w raporcie Europolu TE-SAT 2014 (The EU Terrorism Situation and Trend Report).
Przykadowo w roku 2013 pastwa czonkowskie UE nie zgosiy adnych atakw
terrorystycznych specjalnie sklasyfikowanych jako religijnie inspirowany terroryzm,
jednak dwa akty dokonane na terytorium UE miao takie znamiona 68. Wykryto i aresztowano wielu czonkw organizacji majcych podoe fundamentalnie islamistyczne,
dziaajcych na terenie UE, ktrzy posiadali bro i materiay do produkcji improwizowanych urzdze wybuchowych69. Wiele aresztowa majcych miejsce na terytorium pastw czonkowskich UE, ktre dotyczyy dziaalnoci terrorystycznej inspirowanej religijnie, odnosio si do osb rekrutowanych poza granicami UE 70. UE staje
si miejscem werbowania bojownikw, ktrzy bd dziaa zarwno na terytoriach
pastw czonkowskich, jak i poza ich granicami, oraz polem dziaania powracajcych
ze szkole obozowych np. w Syrii obywateli europejskich. Ponadto narastajcym
zagroeniem jest istnienie wielu naladowcw grup terrorystycznych, takich jak "Emirat Kaukaski", organizacji, ktre su jako obszar finansowania, logistyki i rekrutacji
oraz grup, ktre werbuj nielegalnych imigrantw i wysyaj ich do obozw szkoleniowych w Afganistanie, Czeczeni czy Iraku71. Kolejnym zagroeniem jest propaganda rodowisk skrajnie fundamentalistycznych w internecie, ktra nawouje do dziaalnoci terrorystycznej zarwno na terytorium UE, jak i poza ni. Przykadem jest propaganda somalijskiej grupy HSM, ktra witowaa zabjstwo w Woolwich, zachcajc do wikszej iloci atakw "indywidualnego dihadu" w Wielkiej Brytanii 72. Realne niebezpieczestwo stwarzaj take osoby i grupy podrujce z UE do innych,
konfliktowych regionw wiata, gdy mogy one ulec radykalizacji lub pozyska
umiejtnoci i kontakty umoliwiajce w przyszoci prowadzenie dziaa terrorystycznych.
Zob. tame.
Zob. Europol, EU Terrorism Situation and Trend Report (TE-SAT) 2014, European Police Office, 2014,
s. 21.
69
Zob. tame.
70
Zob. tame, s. 22.
71
Zob. tame, s. 22.
72
Zob. tame, s. 23.
67
68

144

Eryda 1 (1), 2015

5.

Uwagi kocowe

Wzmocnienie wsppracy po 2004 r. w zakresie walki z terroryzmem inspirowanym religijnie przynioso pozytywne efekty, w szczeglnoci poprzez usprawnienie wsppracy sub odpowiedzialnych za bezpieczestwo i wymiar sdowniczy.
Jednak pomimo wielu sukcesw UE zwizanych z zapobieganiem dziaalnoci terrorystycznej ze strony islamskich ekstremistw, zjawisko radykalizacji i brutalnego
ekstremizmu, prowadzce do aktw terroru, pozostaje jednym z najwikszych zagroe dla bezpieczestwa UE. Wzrastajca ilo postaw skrajnie fundamentalistycznych
wrd modych osb zwiksza ryzyko dokonywania atakw terrorystycznych,
w gwnej mierze ze strony tzw. samotnych wilkw. Gwny ciar walki z terroryzmem nakada si na pastwa czonkowskie, jednak aktywno ekstremistycznych
ugrupowa islamskich, propagujcych akty terroru jako metody walki, wymaga
wsplnego dziaania caej wsplnoty europejskiej. Wydaje si jednak, e pastwa UE
nie s gotowe do wikszych ni obecnie funkcjonujce posuni tj. centralizacja
polityk antyterrorystycznych. Wsplne dziaania na poziomie UE bazujce na czterech
filarach walki maj stanowi skuteczny system ochrony przed zamachami terrorystycznymi. Kluczowy nacisk kadzie si na zapobieganie, czyli wyeliminowanie radykalizacji postaw, zwaszcza wrd dorastajcych pokole. Jednak nie s to dziaania
wystarczajce. Pomimo tego, e UE dy si do usprawnienia ju funkcjonujcych
rozwiza, prbujc dostosowa je do ewoluujcych form terroryzmu, problemem
pozostaje brak penej konsolidacji, wynikajcej z m.in. odmiennej sytuacji poszczeglnych pastw czonkowskich w zakresie polityki migracyjnej. Brak penej koordynacji i niewystarczajce regulacje prawne ograniczaj dziaalno sub odpowiedzialnych za bezpieczestwo wewntrzne, czego przykadem jest to, e wiele atakw
terrorystycznych motywowanych religijnie zostao przeprowadzonych przez osoby
wczeniej inwigilowane przez waciwe suby. Obecne rozwizania funkcjonujce na
poziomie UE nie eliminuj problemu, a narastajca radykalizacja postaw prowadzca
do brutalnego ekstremizmu bdzie coraz wikszym zagroeniem dla funkcjonowania
PWBiS.

145

Eryda 1 (1), 2015

The European Union towards terrorist actions of Radical Islamic Fundamentalism

In recent years, terrorist attacks, which have taken place on the territory of
the European Union, had a religious ground, mostly related to the fundamental currents of Islam. The growing strength of radical Islamic fundamentalism will be one of
the greatest threats and challenges to the Area of Freedom, Security and Justice of the
EU. This article aims to identify the factors, which contributed to the increased activity of Islamic extremists in the EU and present the activities undertaken by the EU in
the fight against religiously inspired terrorism, which is the method of operation of the
fundamentalist extremist groups. The background for the analysis will be terrorist
attacks that have taken place in Madrid and London and at the editorial office "Charlie
Hebdo" in Paris.

146

Eryda 1 (1), 2015

Magdalena Ziek

Fundamentalizm islamski a zagroenia

terrorystyczne we Francji
Islam przez stulecia zdobywa grono zwolennikw i obejmowa swoim zasigiem coraz to nowe terytoria. Obecnie jest to druga religia na wiecie pod wzgldem
liczby wyznawcw, a wskanik ten stale ronie. We Francji, zamieszkiwanej w duej
czci przez spoeczno imigrantw, odsetek ludnoci muzumaskiej jest najwyszy
pord pastw Europy Zachodniej. Ludno muzumaska ze wzgldu na specyficzn
kultur trudno asymiluje si ze spoeczestwem francuskim, co skutkuje jej izolacj.
Rwnie polityka rzdu francuskiego poprzez angaowanie si w konflikty zbrojne na
Bliskim Wschodzie oraz np. wprowadzenie zakazu publicznego noszenia burek, powiksza wewntrzne podziay. Z tego powodu Republika Francuska naraona jest na
ryzyko atakw ze strony radykalnych muzumanw, zwolennikw dihadu. Celem
artykuu jest odpowied na nastpujce pytania: w jakim stopniu wysoki odsetek spoecznoci muzumaskiej we Francji wpywa na poziom zagroenia terrorystycznego
w tym kraju oraz jakie dziaania podejmowane s przez francuskie wadze w celu
zminimalizowania ryzyka tych atakw. Analizie poddano zamachy terrorystyczne
przeprowadzone we Francji przez radykalnych wyznawcw islamu w latach 19862015 oraz ustawodawstwo Republiki Francuskiej suce walce z terroryzmem. Scharakteryzowano rwnie spoeczno muzumask we Francji oraz stosunek do niej
francuskiej opinii publicznej.
Przez fundamentalizm religijny rozumie si bezwzgldne przestrzeganie
norm w obrbie religii, ktre moe przyjmowa form narzucania tych norm zarwno
wspwyznawcom, jak rwnie osobom wyznajcym inn wiar. Fundamentalici
religijni s przekonani o cakowitej susznoci wyznawanych pogldw oraz nie akceptuj przekona innych ludzi. Fundamentalizm moe dotyczy wszystkich religii,
w szczeglnoci tych opartych na witych ksigach. Jedn z nich jest wanie islam,
std mona mwi o fundamentalizmie islamskim, ktry wspczenie jest najszerzej
znanym przejawem radykalizmu religijnego.
Od VII wieku islam obejmowa swoim zasigiem coraz liczniejsze terytoria,
co w rezultacie doprowadzio do tego, e obecnie uwaany jest za drug pod wzgldem liczby wyznawcw religi na wiecie. Jak kada religia ma wiele odamw,
z ktrych bardziej radykalne mona okreli mianem fundamentalizmu islamskiego.
Wspczesny fundamentalizm islamski czerpie z wieloletniego dorobku radykalnych

147

Eryda 1 (1), 2015

przedstawicieli tej religii, ktrzy dziaali ju w redniowieczu. Wtedy to Syryjczyk Ibn

Taymiyya nawoywa do obrony islamu przed zewntrznymi zagroeniami 1. Najsilniej
fundamentalizm islamski rozwin si jednak w XIX i XX wieku, wraz z coraz szerszym rozprzestrzenianiem si ideologii zachodniej na reszt wiata, rwnie islamskiego. W latach 20-tych XX wieku zaczy powstawa pierwsze radykalne ugrupowania goszce hasa powrotu do rde, spord ktrych najwaniejszym byo uwaane do dzisiaj za wzr fundamentalizmu islamskiego Bractwo Muzumaskie. Jego
haso przewodnie brzmiao: Nasz konstytucj jest Koran 2. Fundamentalizm islamski cechuje ch cakowitego powrotu do rde doktryny religijnej poprzez odrzucenie wszystkich dotychczasowych reform, goszenie prawa szariatu oraz prymatu ycia
religijnego nad wieckim i tym samym podporzdkowanie struktur prawnych religii.
Charakterystyczne jest take denie do utworzenia pastwa islamskiego, zwalczanie
prb modernizacji islamu oraz nawracanie innowiercw. Naley doda, e dziaania
prowadzone w ramach witej wojny mog obejmowa zarwno walk duchow, jak
i zbrojn przeciwko wrogom islamu. Trzeba jednak pamita, e islam jest religi
o wielu odamach i nie kady muzumanin, nawet fundamentalista, jest zwolennikiem
dziaa zbrojnych, a nawet terrorystycznych, cho niewtpliwie wrd radykaw taka
postawa jest bardziej prawdopodobna.
Wspczesny fundamentalizm islamski ma swoje rdo midzy innymi
w rosncym sprzeciwie muzumanw wobec procesw globalizacyjnych, ktre wkraczaj do dotychczas zamknitych na cywilizacj zachodni krajw islamskich. Stale
poszerza on rwnie grono swoich wyznawcw. Zjawisko to spowodowane jest gwnie dostpnoci mediw. Prasa, radio, telewizja, a zwaszcza Internet stale i z du
sia przebicia rozpropagowuj treci o charakterze islamistycznym na caym wiecie,
dziki czemu fundamentalici oraz radykaowie wci zyskuj kolejnych zwolennikw. Jednym z najbardziej naraonych na to krajw europejskich jest Francja.
Naley odpowiedzie na pytanie dlaczego to wanie Republika Francuska
jest szczeglnie podatna na szerzenie si fundamentalizmu islamskiego na jej terytorium. Pojawienie si islamu na terenie Francji wynika z przeszoci tego kraju i posiadania kolonii w Afryce Pnocnej: Maroka i Algierii. Wskutek imigracji duej iloci
maghrebiaczykw dzi odsetek muzumanw wrd francuskiej spoecznoci wynosi

Zob.: L. Ho Thanh, Fundamentalizm islamski wobec wspczesnego bezpieczestwa. Rola kaznodziejw

i szarlatanw, Rocznik Bezpieczestwa Midzynarodowego 2010, vol. 4, s. 1.
2
G. Kepel, wita Wojna. Ekspansja i upadek fundamentalizmu muzumaskiego, Wydawnictwo Dialog,
Warszawa 2003, s. 34.
1

148

Eryda 1 (1), 2015

7,5%, co stanowi najwyszy wskanik spord wszystkich krajw europejskich3. Co

wicej, przewiduje si, e liczba ta bdzie stale wzrasta, gwnie z dwch powodw:
wskutek stale trwajcej imigracji, zarwno legalnej, jak i nielegalnej oraz ze wzgldu
na znacznie wyszy ni wrd rodowitych Francuzw wskanik przyrostu naturalnego
wrd ludnoci muzumaskiej. Ponadto w cigu ostatnich paru miesicy, nawet mimo zamachw terrorystycznych o podou islamskim w Paryu, obserwuje si we
Francji wzrost liczby konwersji na islam4. Naley jednak doda, e liczba wyznawcw
jednej z najbardziej radykalnych odmian islamu, tj. salafizmu w 2006 roku wynosia
okoo 5 tys. osb5, obecnie szacuje si, e jest ich okoo 10-20 tys., a ze wiatopogldem tym utosamiaj si zwykle ludzie modzi, poniej 30 roku ycia 6.
Liczni muzumanie imigranci, pochodzcy z krajw Maghrebu, zwykle nie
asymiluj si z rdzenn ludnoci francusk. Czsto d tylko do pielgnowania
swoich obyczajw i odrzucaj kultur Zachodu. Mimo to maj postaw roszczeniow
w stosunku do wadz, pod ktrych jurysdykcj przyszo im y. Doprowadzio to
z biegiem czasu do domagania si przez nich odpowiednich przywilejw umoliwiajcych np. przerw na modlitw w czasie pracy. Innym przykadem jest prawny zakaz
noszenia burek w miejscach publicznych, wprowadzony we Francji w kwietniu 2011
roku, ktry spotka si z licznymi protestami ze strony ludnoci muzumaskiej. Ponadto muzumanie odcinajc si od zachodniej kultury s niejako wykluczeni ze spoeczestwa i wol y tylko w obrbie swojej wasnej spoecznoci. Doprowadzio to
do zjawiska tzw. gettoizacji. Brak asymilacji potwierdzaj wyniki sondau przeprowadzonego w 2012 roku przez Francuski Instytutu Opinii Publicznej (Institut Franais
de lOpinion Publique IFOP), w ktrym zbadano postaw mieszkacw Francji
w stosunku do muzumanw7. Mona zauway, e nastawienie to nie byo przychylne. Na pytanie: Czy obecno spoecznoci muzumaskiej jest dla tosamoci Francji
raczej grona, a 43% respondentw odpowiedziao twierdzco, 67% osb stwierdzio, e muzumanie nie s zintegrowani z francuskim spoeczestwem, a gwn przyczyn takiego stanu rzeczy jest odrzucenie chci integrowania si i zbyt due rnice
kulturowe. Respondenci mieli rwnie wybra z listy cechy, ktre ich zdaniem najsil3

Zob. Muslim population by country, Pew Research Center, http://www.pewforum.org/2011/01/27/tablemuslim-population-by-country/, stycze 2011, (dostep: 20.03.2015r.).
4
Zob. Tout sur Algrie, Hausse des conversions lIslam en France, http://www.tsaalgerie.com/2015/02/12 /hausse-des-conversions-a-lislam-en-france/, (dostep: 20.03.2015r.).
5
Zob. International Crisis Group, La France face ses musulmans: meutes, jihadisme et dpolitisation,
Rapport Europe N172, 9 mars 2006, s. 13.
6
Zob. Lexpress, Qui sont les salafistes en France?, http://www.lexpress.fr/actualite/societe/qui-sont-lessalafistes-en-france_1162192.html, (dostep: : 20.03.2015r.).
7
Zob. Institut Franais de lOpinion Publique, Limage de lislam en france,
http://www.lefigaro.fr/assets/pdf/sondage-ipsos-islam-france.pdf, (dostep: 23.03.2015r.).

149

Eryda 1 (1), 2015

niej odpowiadaj wyobraeniu islamu. Kolejno z najwyszym odsetkiem gosw uplasoway si cechy pejoratywne: odrzucenie wartoci zachodnich (63%), fanatyzm
(57%), posuszestwo (46%) oraz przemoc (38%). Dla porwnania demokracj wskazao tylko 5% ankietowanych, a wolno i sprawiedliwo po 7%. A 60% respondentw zdecydowao rwnie, e obecnoci islamu we Francji jest zbyt dua. Wedug
raportu Wsplnoty Przeciwko Islamofobii we Francji (CCIF Collectif contre
lislamophobie en France) w 2013 roku we Francji doszo do 691 aktw skierowanych
przeciwko ludnoci muzumaskiej, obejmujcych m.in. przejawy dyskryminacji,
przemoc fizyczn i werbaln. Stanowi to 47% wzrost w stosunku do roku 2012 8. Warto doda, e po styczniowym ataku terrorystycznym nasiliy si gosy wzywajce do
znacznego ograniczenia imigracji osb pochodzcych z krajw muzumaskich,
a wrcz zmiany dotychczasowej polityki otwartoci wobec imigrantw.
Ponadto w miejscach zdominowanych przez ludno muzumask rodzi si
duo problemw, ktre dotykaj ca spoeczno, a hasa fundamentalizmu islamskiego, rwnie jego radykalnych odmian, zyskuj na popularnoci. Spoeczno
muzumask dotyka take znacznie wyszy wskanik bezrobocia ni imigrantw
pochodzcych z innych krajw9. Ponadto wrd wyalienowanej ludnoci muzumaskiej obserwuje si wysoki poziom przestpczoci wrd osadzonych we francuskich zakadach karnych 60-70% to wanie muzumanie10. Ponadto w wizieniach
zauwaa si zjawisko radykalizacji, poniewa stanowi one doskonae miejsce do
werbowania nowych zwolennikw. Niektrzy winiowie s wrcz zmuszani do
konwersji na islam11. Chrif Kouachi, jeden z braci odpowiedzialnych za zamach na
parysk redakcj tygodnika Charlie Hebdo oraz Amdy Coulibaly, ktry dzie po
zamachu zabi policjantk i zabarykadowa si z zakadnikami w paryskim sklepie,
poznali si wanie w wizieniu. Rwnie Mohamed Merah, odpowiedzialny za ataki
w Tuluzie i Montauban w 2012 roku zradykalizowa swoje pogldy podczas pobytu
w wizieniu12.
Kluczowym i bardzo niepokojcym w Republice Francuskiej problemem
wrd spoecznoci muzumaskiej jest wzrost liczby Francuzw, ktrzy zwracaj si
Zob. Collectif contre lislamophobie en France, Rapport 2014, s. 8, http://www.islamophobie.net/rapportannuel, (dostep: 23.03.2015r.).
9
Zob. International Crisis Group, La France face ses musulmans.... wyd. cyt., s. 3.
10
Zob. Saphir news, Lislam, premire religion carcrale en France, http://www.saphirnews.com/L-islampremiere-religion-carcerale-en-France_a9004.html, (dostep: 21.03.2015r.).
11
Zob. Le Figaro, La prison, creuset de l'islamisme radical, http://www.lefigaro.fr/actualite-france/2012/
10/08/01016-20121008ARTFIG00689-la-prison-creuset-de-l-islamisme-radical.php?cmtpage=0, (dostep: :
21.03.2015r.).
12
Zob. Lexpress, Prisons, la brche des imams radicaux, http://www.lexpress.fr/actualite/prisons-labreche-des-imams-radicaux_1098190.html, (dostep: 21.03.2015r.).
8

150

Eryda 1 (1), 2015

ku dihadowi. Postanawiaj wstpi w szeregi radykalnych organizacji goszcych

fundamentalizm islamski i walczy u boku Pastwa Islamskiego (ISIS) lub innych
organizacji, we wszystkich krajach, w ktrych toczona jest tak zwana wita wojna
przeciw Zachodowi i niewiernym. Ilo wyjazdw Francuzw za granic w tym celu
podwoia si od stycznia 2014 roku13. Wedug danych z listopada 2014 roku 1132
Francuzw wstpio w szeregi dihadystw, by walczy zwykle na terytorium Syrii
i Iraku14. Liczba ta stanowi ponad 1/3 osb pochodzcych z caej Europy, ktre podjy t sam decyzj. Sytuacja ta nie dotyczy wbrew pozorom tylko modych mczyzn.
Co najmniej 88 ze zwerbowanych Francuzw to kobiety, a 10 to osoby, ktre nie
ukoczyy18 lat15. Najmodszym Francuzem walczcym u boku ISIS by Aby Bakr alFaransi,13-latek pochodzcy ze Strasburga, ktry zgodnie z informacjami opublikowanymi w Internecie zgin walczc w imi Allaha 16. Dotychczas cznie 90 Francuzw, ktrzy wstpili w szeregi ISIS, ponioso mier za granicami kraju 17. Powodem
tej radykalizacji islamskiej pord obywateli Francji, pomijajc niewtpliwy wpyw
mediw, jest powrt do kraju weteranw dihadu, ktrzy walczyli w Boni, Czeczenii, Somalii i Iraku. Po powrocie osoby te szukaj w rodowiskach muzumaskich
swoich nastpcw, prowadzc intensywn propagand i rekrutujc kolejnych bojownikw. S oni cennym nabytkiem dla organizacji terrorystycznych, poniewa mog
rozpropagowywa hasa dihadu w jzyku francuskim, a posiadajc francuskie obywatelstwo mog swobodnie podrowa po kontynencie, dziaajc w ramach organizacji terrorystycznej i rekrutujc kolejne osoby18.
Dlaczego ci modzi Francuzi podejmuj tak radykaln decyzj, by doczy
do dihadu? Jak ju wspomniano spora cz muzumanw, zwaszcza pochodzca
z biednych rodowisk, nie potrafi si odnale w Republice Francuskiej, z ktrej ideami si nie utosamia. Do tego dochodz problemy spoeczne: wysokie bezrobocie,
dyskryminacja spoeczna, bieda i brak perspektyw na przyszo. To wszystko prowa-

Zob. Sputnik news, Valls: le nombre de candidats europens au djihad en forte hausse,
http://fr.sputniknews.com/france/20150309/1015084022.html, (dostep: 22.03.2015r.).
14
Zob. Huffington Post, Les chiffres du jihad en France : plus de mille personnes impliques en Syrie,
http://www.huffingtonpost.fr/2014/11/17/chiffres-jihad-france-_n_6173192.html, (dostp: 22.03.2015r.).
15
Zob. Le Monde, Qui sont les Franais sur la piste du djihad, http://www.lemonde.fr/lesdecodeurs/article/2014/11/19/qui-sont-les-francais-sur-la-piste-du djihad_4524774_4355770.html, (dostp:
22.03.2015r.).
16
Zob. Mirror, Youngest ISIS member dead: Abu Bakr al-Faransi, 13, killed in fighting in Syria,
http://www.mirror.co.uk/news/world-news/youngest-isis-member-dead-abu-5305881, (dostp:
22.03.2015r.).
17
Zob. Sputnik news, Valls: le nombre de candidats europens au djihad en forte hausse,
http://fr.sputniknews.com/france/20150309/1015084022.html, (dostp: 22.03.2015r.).
18
Zob.: B. Kobzarska- Bar, Fundamentalizm religijny muzumaskich organizacji terrorystycznych a stan
zagroenia w Europie, Rocznik Bezpieczestwa Midzynarodowego 2014, vol. 8, nr 1, s. 179.
13

151

Eryda 1 (1), 2015

dzi do tego, e osoby takie nie maj pomysu na uoenie sobie ycia we Francji, co
wykorzystuj organizacje terrorystyczne. Zagubieni nagle odnajduj oparcie we
wsplnocie religijnej, a nastpnie dziki zradykalizowaniu swoich pogldw i doczeniu do dihadu, wydaje im si, e maj misj do wypenienia i dziki temu nadaj
swojemu yciu sens, a przemoc jest rodkiem pomagajcym rozadowa narastajc
od lat frustracj. Miejscami sprzyjajcymi radykalizacji s jak ju wspomniano wizienia, meczety, szkoy i uniwersytety, kluby sportowe i modzieowe.
Te wszystkie zjawiska maj wpyw na poziom zagroenia terrorystycznego
we Francji. Pastwo to jest w nieustannym niebezpieczestwie przeprowadzenia na
jego terytorium ataku terrorystycznego. Wedug raportu Europolu, w 2013 roku na
terytorium Francji aresztowano 143 osoby podejrzane o dziaalno terrorystyczn
o podou religijnym. Druga w kolejnoci jest Hiszpania, gdzie aresztowano 20 osb.
Wida wic znaczn dysproporcj19. W 2013 roku miay rwnie miejsce nieudane,
udaremnione, bd dokonane 63 ataki terrorystyczne (w porwnaniu do 152 w caej
Europie)20. I mimo e przesanki dla przeprowadzenia tych zamachw byy rne,
i w dalszym cigu najwicej z nich dokonay ruchy separatystyczne, a nie religijne, to
zamachy ze strony islamskich fundamentalistw stanowi realne zagroenie dla bezpieczestwa kraju. W wyniku wysokiego odsetka spoecznoci wyznania muzumaskiego we Francji, ktrej czonkowie czsto padaj ofiar dyskryminacji spoecznej,
odseparowuj si od reszty spoeczestwa i nie utosamiaj z zachodni kultur.
W ten sposb powstaje zjawisko homegrown terrorism, rodzimego terroryzmu. Wedug Magdaleny Adamczuk jest to przeprowadzanie zamachw przez europejskich
muzumanw w ich rodzimych krajach urodzenia bd zamieszkania 21. Kolejnym
czynnikiem podnoszcym ryzyko aktw terrorystycznych o charakterze religijnym
jest udzia Francji we wczeniejszych latach w midzynarodowych interwencjach
zbrojnych prowadzonych w Iraku, Afganistanie i w Mali, oraz doczenie do koalicji
przeciwko Pastwu Islamskiemu.
Niestety wielokrotnie nie udao si zapobiec zamachom terrorystycznym ze
strony radykalnych islamistw. We wrzeniu 1986 roku doszo do zamachu bombowego przed domem handlowym Tati w Paryu. Zgino wwczas 7 osb, a ponad 50

19

Zob. Europol, TE-SAT 2014 EU Terrorism situation and trend report, s. 27,
https://www.europol.europa.eu/content/te-sat-2014-european-union-terrorism-situation-and-trend-report2014, (dost p: 23.03.2015r.).
20
Zob. Europol, TE-SAT 2014 EU Terrorism situation and trend report, s. 15,
https://www.europol.europa.eu/content/te-sat-2014-european-union-terrorism-situation-and-trend-report2014, (dostp: 23.03.2015r.)..
21
M. Adamczuk, Rodzimy terroryzm jako zjawisko zagraajce bezpieczestwu w Europie, Bezpieczestwo
narodowe, 1(17), 2011, s. 1.

152

Eryda 1 (1), 2015

zostao rannych. Odpowiedzialnoci za ten zamach obarczono libaskich bojownikw inspirowanych przez Syri. Nastpnie w latach 90-tych miaa miejsce seria zamachw terrorystycznych we Francji, ktre przypisuje si Zbrojnej Grupie Islamskiej
(GIA). W Wigili Boego Narodzenia 1994 roku czterech terrorystw uprowadzio na
algierskim lotnisku samolot linii Air France z 239 osobami na pokadzie, zabijajc
przy tym 3 pasaerw. Terroryci chcieli rozbi maszyn o wie Eifflea, ale podczas
uzupeniania paliwa na lotnisku pod Marsyli francuscy komandosi udaremnili ich
plany. W lipcu 1995 roku w pocigu podmiejskim na paryskiej stacji Saint-Michel
Notre-Dame wybuch adunek z gazem. Zgino 8 osb, a okoo 100 zostao rannych.
Miesic pniej w pobliu uku Triumfalnego w Paryu doszo do wybuchu bomby,
wskutek czego 17 osb zostao rannych. W dniu 3 grudnia 1996 roku wybucha kolejna bomba, tym razem w pocigu na stacji kolejowej Port-Royal w Paryu. Zginy 4
osoby, a 86 zostao rannych.
Kolejne zamachy terrorystyczne, inspirowane radykalnym islamem, zostay
dokonane wiele lat pniej, w 2012 roku. Przeprowadzi je 24-letni Mohammeda
Meraha, Francuz algierskiego pochodzenia. Doszo do nich w Montauban oraz przed
szko ydowsk w Tuluzie. W ich wyniku zgino 7 osb, w tym 3 dzieci 22. Po tragedii okazao si, e terrorysta powizany by z islamskimi ekstremistami, odbywa
nawet specjalne szkolenia prowadzone przez Al-Qaid w Afganistanie i Pakistanie.
Mohammed Merah zgin w trakcie obawy policji. Do przeprowadzenia zamachw
w Tuluzie i Montauban przyznaa si organizacja o nazwie onierze Kalifatu 23.
W dniu 7 stycznia 2015 roku bracia Said i Chrif Kouachi, radykalni islamici, si weszli do paryskiej redakcji satyrycznego tygodnika Charlie Hebdo, ktry
syn z publikacji karykatur proroka Mahometa, i z zimn krwi zamordowali 12
osb. Atak ten mia by odwetem za regularne publikowanie podobnych karykatur
oraz drwiny z islamu. Jeden z zamachowcw spdzi ptora roku w wizieniu, poniewa chcia doczy do dihadystw w Iraku, a drugi szkoli si w Jemenie u boku
Al-Qaidy24. W dniu 8 stycznia 2015 roku, radykalny islamista Amedy Couliably zastrzeli policjantk w Montrouge, po czym dzie pniej zamkn si w jednym

Zob. M. Ziek, Vigipirate jako przykad zapobiegania i zwalczania terroryzmu swe Francji, Przegld
Bezpieczestwa Wewntrznego, nr 11 (6), 2014, s. 307-310.
23
Zob. Polskie Radio, onierze kalifatu przyznali si do zamachu,
http://www.polskieradio.pl/5/3/Artykul/571820,Zolnierze-Kalifatu-przyznali-sie-do-zamachu, (dostp:
24.03.2015r.).
24
Zob. Wybrocza.pl, Francja szuka winnych. Suby bezpieczestwa zawiody.,
http://wyborcza.pl/1,75477, 17236405,Francja_szuka_winnych___Sluzby_bezpieczenstwa_zawiodly_.html,
(dostp: 26.03.2015r.).
22

153

Eryda 1 (1), 2015

z paryskich sklepw wraz z kilkunastoma zakadnikami. W wyniku szturmu policji

terrorysta zgin. mier ponioso rwnie 4 zakadnikw.
Do kolejnego zamachu doszo 3 lutego 2015 roku w Nicei. Trzech odbywajcych patrol onierzy zostao zaatakowanych noem. Zdarzenie miao miejsce przed
centrum spoecznoci ydowskiej25. Zamachowcem by 30-letni Moussa Coulibaly,
ktrym ju jaki czas interesoway si francuskie suby specjalne. Prbowa on przedosta si do Syrii i wstpi w szeregi miejscowych dihadystw, jednak dziki szybkiej reakcji sub tureckich, zosta zawrcony do kraju. Mimo to nie by on pod sta
obserwacj ze strony francuskich sub26.
Czstotliwo i skala podobnych zaj, a take niewtpliwa atrakcyjno
Francji jako celu potencjalnego zamachu terrorystycznego, poskutkoway tym, e
kwestia zapewnienia krajowi oraz jego mieszkacom bezpieczestwa staa si kluczow dla wadz. Dziki temu nastpi szereg zmian prawnych w dziedzinie walki
z terroryzmem. Opracowane zostay rwnie specjalne procedury majce na celu
zapobieganie i zwalczanie terroryzmu.
W celu walki z terroryzmem Francja podja szereg dziaa. Ju w 1986 roku
przyjta zostaa pierwsza ustawa o walce z terroryzmem i z zamachami na bezpieczestwo pastwa27. By skuteczniej ciga podejrzanych, w 1994 roku we francuskim
prawodawstwie sklasyfikowano terroryzm jako osobny typ przestpstwa, a nastpnie
umoliwiono karanie organizacji za powizania z grupami terrorystycznymi. Dziki
temu w Republice Francuskiej za dziaalno o charakterze terrorystycznym mona
ukara osoby prawne, co jest ewenementem w skali wiatowej 28.
Od strony praktycznej wprowadzono moliwo przeprowadzanie restrykcyjnych dziaa wobec osb podejrzanych o terroryzm, np. nie do, e we Francji dokonuje si przeszuka mieszka bez posiadania nakazu (we Francji taki wymg nie
istnieje), to dodatkowo jeli podejrzewa si dziaalno o charakterze terrorystycznym,
przeszukanie moe odby si o dowolnej porze (w innych przypadkach tylko w go-

Zob. Le Figaro, Vigipirate relev au niveau "alerte attentat" dans les Alpes-Maritimes,
http://www.lefigaro.fr/flash-actu/2015/02/04/97001-20150204FILWWW00248-vigipirate-passe-au-niveaualerte-attentat-dans-les-alpes-maritimes.php#xtor=AL-155-%5Bfacebook%5D, (dostp : 26.03.2015r.).
26
Zob. RMF24, Skandal po ataku terrorystycznym na onierzy w Nicei,
http://www.rmf24.pl/fakty/swiat/news-skandal-po-ataku-terrorystycznym-na-zolnierzy-wnicei,nId,1602178#utm_source=paste&utm_medium= paste&utm_campaign=chrome, (dostp: 26.
03.2015r.).
27
Zob. LOI n 86-1020 du 9 septembre 1986 relative la lutte contre le terrorisme,
http://legifrance.gouv.fr/ affichTexte.do?cidTexte=JORFTEXT000000693912, (dostp : 26.03.2015 r.).
28
Zob.: J. Chodor, K. Chudy, J. Doga, E. Posel-Czcik, Zwalczanie terroryzmu w wybranych krajach
Unii Europejskiej (RFN, wielka Brytania, Hiszpania, Francja), Biuletyn PISM, 2001, nr 24., s. 286.
25

154

Eryda 1 (1), 2015

dzinach 6-21)29.We Francji istniej take specjalne regulacje w przypadku sdowego

rozpatrywania spraw zwizanych z terroryzmem. W sprawach tych nie moe uczestniczy awa przysigych, tylko sdziowie zawodowi, a kary s wysze ni w przypadku
innych przestpstw30.
Zamachy z 11 wrzenia 2001 roku i intensyfikacja midzynarodowego terroryzmu wznowiy debat na temat terroryzmu i wymusiy kolejne modyfikacje przepisw prawa. Francuska ustawa z 2006 roku dotyczc walki z terroryzmem kadzie
nacisk na sta wspprac organw pastwa w gromadzeniu i wymianie informacji
o moliwym zagroeniu, dziki czemu mona wczeniej przewidzie potencjalny atak.
Rwnie w 2006 roku przyjto tzw. Bia ksig rzdu o bezpieczestwie wewntrznym w obliczu terroryzmu, ktra zawiera strategi przeciwdziaania terroryzmowi na
kolejne lata. Podkrelono w niej midzy innymi potrzeb walki z radykalnym islamem
i terroryzmem islamskim31. Kary za akty o charakterze terrorystycznym zostay podniesione pod koniec 2012 roku w ustawie o bezpieczestwie i walce z terroryzmem 32.
Najnowsze rozwizanie prawne, przyjte ze wzgldu na liczne wyjazdy obywateli francuskich do Iraku i Syrii, zostao promulgowane 13 listopada 2014 roku
i pozwala wadzom na uniemoliwienie przez 6 miesicy wyjazdu z Francji osoby
podejrzanej o ch zaangaowania si w dziaalno o charakterze terrorystycznym.
Zakaz moe zosta przeduony do 2 lat33. W 2014 roku miaa miejsce istotna nowelizacja wprowadzonego 1978 roku i modyfikowanego od tego czasu planu Vigipirate,
tj. plan czujnoci, zapobiegania i ochrony wobec zagroe wynikajcych z dziaa
terrorystycznych, ktry jest gwnym narzdziem walki z terroryzmem we Francji 34.
Ponadto po styczniowych zamachach w Paryu na bieco wprowadzane s kolejne
rodki pozwalajce na skuteczniejsz walcz z terroryzmem. Pod koniec stycznia

29

Zob. Service Public, Perquisition, http://vosdroits.service-public.fr/particuliers/F32326.xhtml#N100A9,

(dostp : 26.03.2015r.).
30
Zob. France diplomatie, Fight against terrorism, http://www.diplomatie.gouv.fr/en/french-foreign-policy1/defence-security/terrorism/#so_1, (dostp: 25.03.2015 r.).
31
Livre blanc du Gouvernement sur la scurit intrieure face au terrorisme, http://www.diplomatie.gouv.
fr/fr/IMG/pdf/lb_terrorisme.pdf, (dostp : 26.03.2015r.).
32
Zob. LOI n 2012-1432 du 21 dcembre 2012 relative la scurit et la lutte contre le terrorisme,
http://legifrance.gouv.fr/affichTexte.do;jsessionid=0A3A54D71E15A04A20F206ABAA2017.tpdjo08v_2?c
idTexte=JORFTEXT000026809719&dateTexte=&oldAction=rechJO&categorieLien=id, (dostp: 27.03.
2015r.).
33
Zob. LOI n 2014-1353 du 13 novembre 2014 renforant les dispositions relatives la lutte contre le
terrorisme,
http://www.legifrance.gouv.fr/affichTexte.do;jsessionid=38FE1EDC979BAB6F5146BD4422CF912B.
tpdjo15v_2?cidTexte=JORFTEXT000029754374&dateTexte=, (dostp : 27.03.2015r.).
34
Zob.: M. Ziek, Francja wobec zagroe terrorystycznych: nowelizacja planu Vigipirate w 2014 roku
(artyku zoony do druku w czasopimie Securo).

155

Eryda 1 (1), 2015

francuski premier Manuel Valls zapowiedzia utworzenie kilku tysicy nowych miejsc
pracy w armii i subach wywiadowczych.
Oprcz nowych rozwiza prawnych, wadze chc dotrze do zwykych
obywateli i uchroni modych ludzi przed radykalizacj pogldw, podejmuj rwnie
inne dziaania. Warto tu wspomnie o utworzeniu na rzdowej domenie specjalnej
strony internetowej Stop dihadyzmowi, na ktrej mona znale midzy innymi
specjaln broszur z informacjami, jakie zachowania u bliskich mog sugerowa, e
zradykalizowali oni swoje pogldy35. Jako niepokojce zjawiska wymieniono midzy
innymi zmian sposobu ubierania si, zerwanie kontaktw ze znajomymi, czy zaprzestanie ogldania telewizji oraz suchania muzyki. Osoby, ktre zaobserwuj podobne
objawy mog zadzwoni pod specjalny darmowy numer telefonu, tzw. Zielony Numer.
Fundamentalizm islamski, cho nie jest gwnym rdem zagroe terrorystycznych dla Francji, jest niewtpliwie jednym z waniejszych czynnikw wpywajcych na bezpieczestwie tego kraju. Co wicej, nigdzie w caej Europie nie zatrzymuje si tylu osb podejrzanych o dziaalnoci terrorystyczn na tym tle, jak wanie we
Francji. Rwnie z tego kraju wyjeda najwiksza ilo osb, ktre postanowiy
doczy do dihadu na Bliskim Wschodzie. Naley jednak wzi pod uwag fakt, e
rwnie liczba muzumanw w tym kraju jest najwysza w Unii Europejskiej, wic
prawdopodobiestwo radykalizacji jest odpowiednio wysze ni w innych krajach.
Parokrotnie doprowadzio to do tragicznych w skutkach atakw terrorystycznych,
ostatnio na pocztku 2015 roku. Francuskie wadze zdajc sobie spraw z tego zagroenia przyjy w latach 1986-2014 wiele nowatorskich rozwiza prawnych umoliwiajcych skuteczn walk z terroryzmem o podou islamskim, a take prowadziy
liczne kampanie informacyjne dla obywateli, uwraliwiajce spoeczestwo francuskie na zagroenie pynce z tej strony. Prawodawstwo francuskie, w tym najwaniejszy w kwestii walki z terroryzmem plan Vigipirate, dziki elastycznym rozwizaniom
umoliwia podejmowanie skutecznych i sprawnych dziaa w przypadku wstpienia
zamachw terrorystycznych, jednak nie jest w stanie cakowicie przed nimi uchroni
mimo wzmoonej czujnoci francuskich sub.

Zob. Stop Djihadisme, Radicalisation djihadiste les premiers signes qui peuvent alerter,
http://www.stop-djihadisme.gouv.fr/decrypter.html#bloc1, (dostp : 27.03.2015r.).
35

156

Eryda 1 (1), 2015

Islamic fundamentalism and the terrorists threat in France

Islam has developed since the middle ages. The number of Muslims has been growing
and spreading to the new territories. Nowadays, Islam is the fastest growing religion
and the second largest religion in the world. Also Islamic fundamentalism has been
gaining power and many radical Muslims are willing to fight with the western world
in different ways. In France, which is largely inhabited by immigrants and their descendants, the percentage of Muslim population is the highest among the Western
European countries. The Muslim population in the French Republic often faces difficulties with assimilation, resulting in even bigger isolation from society. Also, the
French government policy, for example, engaging in conflicts in the Middle East or
even the banning of wearing burkas and niqabs in public has increased internal divisions. The purpose of this paper is to answer the following questions: how a large
number of Muslims in France affect the level of terrorist threat in this country and
what steps are taken by a French authorities to protect the country against the risk of
a terrorist attack. This analysis includes, among others, the survey results presenting
the French attitude to the Muslim population, presentation of terrorist attacks carried
out in France by radical Muslims (eg. the attacks in Toulouse and Montauban in 2012,
or in Paris in 2015) and French republic legislation in the fight against terrorism.

157

Eryda 1 (1), 2015

SPRAWOZDANIA

158

Eryda 1 (1), 2015

Maja Chmura

Nikab i burka a rwnouprawnienie (Julia Klckner, CDU)

Tekst opublikowany 25 wrzenia 2015 r. na blogu chmuramaja.com

Julia Klckner, wiceprzewodniczca niemieckiej koalicyjnej partii CDU, stara si przeprowadzi projekt ustawy o obowizku integracji dla uchodcw1.
Wedug Klckner nikab i burka to symbole zniewolenia i nierwnoci. Konsytutycyjne prawo do wolnoci wyznania i praktykowania wyznawanej religii, mwi Klckner, nie powinno podwaa konstytucyjnie gwarantowanego rwnouprawnienia kobiet
[i mczyzn].
Nikt, kto powanie traktuje rwnouprawnienie mczyzny i kobiety nie powinien w naszym kraju tolerowa okrywania caego ciaa; nie mona argumentuje
wiceprzewodniczca CDU ukrywania caoci kobiecego ciaa uwaa za przejaw
kulturowej rnorodnoci lub tosamoci religijnej.
Okrywanie caego ciaa i przesanianie twarzy jest, dalej zdaniem Klckner,
wyrazem wiadomego ograniczania, odrzucania zachodnich wartoci i odrzucania
takiego obrazu czowieka, ktry stanowi podstawowy punkt odniesienia dla naszej
Konstytucji. () Zasanianie caego ciaa utrudnia komunikacj, a zatem i integracj.
Ludzie w naszym spoeczestwie powinni si spotyka twarz w twarz (dosownie: na wysokoci wzroku). To wymaga podniesienia przybicy. W demokratycznym spoeczestwie kady pokazuje kademu swoj twarz.
Jeden z imamw w obozie dla uchodcw, ktry odwiedzia Julia Klckner,
wzbrania si przed podaniem jej rki.
Tyle mwi artyku pod tytuem Otwarta przybica, z ktrego pochodz wyej przytoczone cytaty.
Problem, ktry jasno stawia Klckner, relacji pomidzy swobod praktyk
religijnych a rwnouprawnieniem pci, w polskich mediach przynajmniej w opiniotwrczych mediach gwnego nurtu w kontekcie kryzysu imigracyjnego nie pojawi
si dotd wyraniej.

"Offenes Visier": CDU-Vize Klckner fordert ein Verbot der Vollverschleierung, 24.09.2015
http://www.focus.de/

159

Eryda 1 (1), 2015

Polskie dyskusje skupiaj si raczej na dylematach moralnych zwizanych

z postaw polskiego spoeczestwa wobec ludzi obcych kulturowo obcych; robi to
jednak w sposb, ktry nie wychodzi daleko poza retoryk moralnego oburzenia na
polski nard, ktry okaza lub okazuje si niesolidarny. Na pocztku wrzenia Gazeta
Wyborcza zamkna moliwo komentowania artykuw dotyczcych rosncego
przecie i realnego problemu imigracji. Sowem, mamy do czynienia z debat nad
morale narodu zamiast debaty nad moliwymi konsekwencjami prawnospoecznymi rozwijajcej si w UE sytuacji i rozwizaniami legislacyjnymi, ktre
mogyby j do pewnego stopnia uregulowa. Zastanawiamy si nad tym, dlaczego
Polacy nie s entuzjastami gocinnoci, a take nad tym, dlaczego powinnimy przyj uchodcw, a nie nad tym, jak to robi.
Niemcy tymczasem stoj nie tylko przed wyobraeniami masowych uczu
wasnego spoeczestwa i decyzjami: potpia je czy te nie, ale przede wszystkim
przed realnymi problemami, ktre naley rozwiza (a ktre bd niebawem i naszymi problemami).
W zdecydowanym politycznym stanowisku Klckner, a w szczeglnoci
w argumentacji, po ktr wiceprzewodniczca CDU siga, na plan pierwszy wysuwa
si kwestia podstaw europejskiej kultury w jej dzisiejszym stadium. Do tych podstaw
naley rwnouprawnienie kobiet i mczyzn, ktre przecie nie jest i nie moe by
traktowane jako pusta rama prawna, ale przede wszystkim powinno by egzekwowane
w yciu spoecznym.
Ten arcydelikatny element europejskiej kultury powinnimy, moim zdaniem,
chroni. W Polsce i w Niemczech kobiety uzyskay prawa wyborcze w 1918 roku, we
Francji w 1944. Rwnouprawnienie jest procesem, i to wcale nie procesem, ktry
zakoczy si aktem wczenia do Konstytucji odpowiedniego zapisu. Ten proces
spoeczny w wielu miejscach na mapie antropologicznej naszego spoeczestwa tkwi
wci w powijakach. Wypowiedzi Korwina-Mikkego na temat wrodzonej niszej
inteligencji kobiet urzekaj modych ludzi (obojga pci). Mczyni zobowizani do
pacenia alimentw mog ich nie paci, a koledzy nadal bd im rk podawa jako
rwnym sobie i to dotyczy przecie wszystkich krgw spoecznych, nie wykluczajc rodowisk akademickich, politycznie postpowych, elit. Alimenty to sprawa prywatna, nie naley si wtrca. Przemoc w rodzinie te prywatna rzecz. Wiele jest
w tym obszarze jeszcze do zrobienia.
Trudno w obliczu takich kopotw ze spoeczn nierwnowag pci nie niepokoi si o moliwy przyszy wpyw islamu na t kruch spoeczn tkank. Oczywicie dzi w Polsce ten problem jeszcze nie nabra wyranych ksztatw; niemniej
postawa uznajca rnorodno kulturow za niepodwaaln we wszystkich moli-

160

Eryda 1 (1), 2015

wych aspektach warto naszych (europejskich) spoeczestw powinna zosta przemylana raz jeszcze midzy innymi wanie w kontekcie rwnoci, w tym rwnoci
pci.
Julia Klckner ma racj konflikt dwch zasad: wolnoci wyznania i praktyk
religijnych, i rwnouprawnienia kobiet i mczyzn na poziomie konstytucyjnym jest,
dzi w szczeglnoci, niebagatelnym wyzwaniem dla Europy.
Ma te racj, tak sdz, podkrelajc kluczowe znaczenie komunikacji twarz
w twarz we wspczesnych demokracjach. Ten argument zasuguje na to, eby mu
si przyjrze bliej. Odsonicie twarzy (podniesienie przybicy) otwiera moliwo
rwnej, lub przynajmniej aspirujcej do rwnoci, wymiany zda, konfrontacji postaw. Czytajc wypowiedzi Klckner miaam wraenie, e w kilku sowach zawara
ona tu kwesti, ktrej by moe warto powici troch wicej uwagi. Zdjcia paszportowe, zdjcia rodzinne, malarstwo portretowe, portrety rzebiarskie ten kanon
przedstawie ludzkiej postaci, zindywidualizowanej ludzkiej postaci, okrela istotnie
w niebagatelnym wymiarze tosamo europejskiej tradycji. Twarz jako miejsce indywiduacji graa w dziejach Europy niebagateln rol; rzut oka na histori sztuki daje
do mylenia na przykad tam, gdzie idea republiki/demokracji miaa gos decydujcy, przedstawienia ludzkiej postaci w sztuce indywidualizoway si (Rzym, Holendrzy
i Flamandowie, dziewitnastowieczny realizm itp.).
Dzi media spoecznociowe posuguj si, dla identyfikacji uytkownika,
zdjciem profilowym, ktre w przypadku czowieka, ktry nie chce si ukrywa, na
og jest portretem. Widzimy i eksponujemy wic twarze, swoj i innych, one nas
reprezentuj (w caej naszej rnorodnoci i w naszych idiosynkrazjach).
Oczywicie, ten wymiar zmysowej obecnoci twarzy w przestrzeni publicznej, w sposb niezaporedniczony lub w obrazie, ma cae mnstwo odson; twarz to
rwnie maska, pole gry i manipulacji, obiekt podania lub wstrtu, cierpliwa materia chirurgii plastycznej, pole bitwy o wieczn modo i tym podobne. Twarz to miejsce indywiduacji.
Tymczasem cakowite zasonicie jej (erotycznie bez wtpienia frapujce),
przekracza t zniuansowan europejsk, indywidualistyczn perspektyw, ktra faktycznie polega na ekspozycji twarzy i ciaa (z caym ryzykiem, jakie si z t ekspozycj wie). Zakrycie, ale nie usunicie z przestrzeni publicznej caej jednej pci wie
si niechybnie z inn, ni europejska, gospodark libidaln, a co za tym idzie, z zupenie inn sytuacj tej pci w spoeczestwie.
W ujciu przedstawicielki Chadecji perspektywa personalistyczna lub moe
filozofii dialogu usamodzielnia si i przechodzi do laickiej sfery oczywistoci spoecznych zachowa. Julia Klckner wydaje si uwaa, e odsanianie twarzy ley

161

Eryda 1 (1), 2015

w interesie kobiet, a zasanianie oznacza, e kobieta nie aspiruje do grona obywateli

w penym sensie; obywatel ma twarz. W perspektywie feministycznej taka postawa
naley ju do tradycji, bo odwouje si do uniwersalizmu jako ramy, wewntrz ktrej
dopiero zachodzi ma rnicowanie: wszyscy jestemy rwni i w rnych przejawach
ycia powinnimy si te wyjciowo tak prezentowa. Ta rama winna by laicka (i
z uwag ledzi podlege jej tosamoci lokalne). Julia Klckner da, by Konstytucj
(Grundgesetz) stawia ponad religijnymi i pochodzcymi z rnych kultur zasadami
tym ciekawszy jest w tym kontekcie ontologiczny argument sigajcy po twarz jako
podstawowy nonik indywiduacji (i obywatelstwa) tu nie sposb nie dopatrywa si
chrzecijaskiej demokracji jako motoru. Wymg niezalenoci Konstytucji od roszcze proweniencji religijnej, poparty nieodpowiadajc mu gatunkowo argumentacj
(wywd Klckner na temat twarzy ma charakter niewtpliwie fundamentalistyczny)
jest, w swoim eklektyzmie, politycznie bardzo interesujcy moe byby nawet zdolny do zapocztkowania nowego ujcia tosamoci?
Jak by nie byo, czeka nas uzgadnianie dwch rnych perspektyw, a wic
prby zaakceptowania czego, co, jak uwaa Klckner, jest z dzisiejszej perspektywy
europejskiej wykluczone.
Postawa, by moe trafnie nazwana przez Houellebecqa ulegoci, a wyraajca si w akceptowaniu nieakceptowalnego, jeli tylko tego, co z zasady nieakceptowalne, dopuszcza si Inny wobec mnie, a nie ja wobec niego; jeli tymi, ktrzy
naruszaj nasze prawa s Inni, ci, ktrym naley si tym wyszy szacunek (i ulego),
im bardziej s rni od nas ta postawa o korzeniach osadzonych w etyce zadouczynienia (za kolonializm, za zagad na tle rasowym), cile etyczna postawa, w
duej mierze okrela i nas w kontekcie tolerancji dla religijnej lub obyczajowej rnorodnoci. Okrela nas take w sytuacjach, w ktrych ta rnorodno wymaga powicenia, na innej drodze niezbywalnych, praw czowieka/kobiety. Powicenia ich
w imi postsekularnego, a wic opartego na zaoeniu religijnoci jako koniecznej
skadowej natury ludzkiej wyobraenia o jednostkach i wiziach czcych je w spoeczestwa.
Moralny paradygmat ulegoci wobec Innego, cho przekonujcy w swojej
bezinteresownoci, a moe wanie dlatego, e tak bezwzgldnie bezinteresowny, jest
jednak, cho uywa si go w polityce, nieuleczalnie niepolityczny. Myl, i to jest
oczywicie kontrowersyjne przekonanie (polska lewica, w szczeglnoci o ile jest
przychylna islamowi tak bardzo, jak nieprzychylna pozostaje katolicyzmowi, wydaje
si go nie podziela), e nie sposb organizowa spoeczestwa wedug regu witego Idioty. Formua, ktr przyja Julia Klckner, jest formu polityczn. Ta formua
zakada konieczno postawienia granicy, ktrej Innemu nie wolno przekroczy, o ile

162

Eryda 1 (1), 2015

stawk ma by pokojowe wspistnienie rnicych si jednostek lub przynajmniej

przetrwanie optymalnie duych fragmentw tej postaci wiata, ktr w XX wieku
udao si Europie wypracowa.
Najistotniejsze bd tu jednak w najbliszym czasie pytania praktyczne:
gdzie i jak t granic stawia, by wilk by syty, ale i owca pozostaa caa? Czy zakaz
zasaniania ciaa i twarzy spotka si w Niemczech z aprobat? A jeli zostanie oddalony, to w imi jakich racji? Jeli zostanie przyjty czciowo to w jakim stopniu?

163

Eryda 1 (1), 2015

Magdalena Ziek

Opiniotwrcza prasa francuska

a kryzys imigracyjny
Masowy napyw mieszkacw krajw bliskowschodnich i afrykaskich do
Europy, ktry na arenie midzynarodowej zyska ju miano kryzysu imigracyjnego,
jest szeroko przedstawiany w rodkach masowego przekazu. Tematyka ta stale obecna
jest rwnie we francuskich mediach. Francja jest bowiem krajem ze stosunkowo
wysokim, w porwnaniu do innych krajw europejskich, odsetkiem imigrantw, na
ktry skada si najliczniejsza w caej Europie spoeczno muzumaska. Przedstawienie sposobu relacjonowania problemu uchodcw w najpopularniejszych francuskich dziennikach i tygodnikach, pozwoli lepiej pozna sposb w jaki dziennikarze
i komentatorzy ksztatuj francusk opini publiczn.
Autorzy artykuw publikowanych w lewicowym dzienniku La Libration
w znacznym stopniu opowiadaj si za przyjmowaniem imigrantw i niesieniem im
pomocy, uznajc pocztkowe deklaracje o przyjciu 24 tys. osb za prawdopodobnie
niewystarczajce. Dziennik w nagwkach czsto odwouje si do ludzkich emocji:
mier Aylana nic nie zmienia2, Krucjata przeciw meczetowi3, podkrelajc
jednoczenie, e przyjcie imigrantw to obowizek Francji, gdzie prawo azylu stanowi integraln cze jej istoty i jej duszy 4. Imigranci uznawani s za osoby uciekajce przed wojn i tym samym traktowane jak uchodcy 5. Gazeta krytykuje rwnie
w kilku artykuach postaw merw trzech francuskich miast, ktrzy zdecydowanie
zaprotestowali przeciw przyjciu uchodcw wyznania muzumaskiego oraz podwaa legalno takiego nastawienia6. Nie mona jednak nie odnie wraenia, e arguLa libration, R fugis : En France, la mort dAylan na rien chang, URL: http://www.liberation.fr/
politiques/2015/09/12/refugies-en-france-la-mort-d-aylan-n-a-rien-change_1380973, dostp: 29.09.2015 r.
3
La libration, A Frjus, le maire FN poursuit sa croisade contre la mosque,
http://www.liberation.fr/politiques/2015/09/24/a-frejus-le-maire-fn-poursuit-sa-croisade-contre-lamosquee_1390126, dostp: 29.09.2015 r.
4
La libration, La France va accuiellir 24000 rfugis supplementaires, URL:
http://www.liberation.fr/societe/2015/09/07/la-france-va-accueillir-24-000-refugiessupplementaires_1377345, dostp: 29.09.2015 r.
5
Zob. La libration, Frederica Mogherini : si nous refoulons les rfugi, quel message envoyons nous au
monde ? , URL: http://www.liberation.fr/monde/2015/09/15/federica-mogherini-si-nous-refoulons-lesrefugies-quel-message-envoyons-nous-au-monde_1383214, dostp: 29.09.2015 r.
6
Zob. La libration, Les maires, ont-ils le droit de nacceuillir que des rfugis chretiens ?, URL:
http://www.liberation.fr/societe/2015/09/09/les-maires-ont-ils-le-droit-de-n-accueillir-que-des-refugieschretiens_1378782, dostp: 29.09.2015 r.
2

164

Eryda 1 (1), 2015

mentacja wikszoci dziennikarzy La Libration opiera si gwnie na negowaniu

postawy rodowisk skrajnie prawicowych, a zwaszcza przewodniczcej nacjonalistycznego Frontu Narodowego Marine Le Pen. Dziennik w jednym z artykuw
przywouje rne wypowiedzi Le Pen na temat imigrantw i wymiewa je w satyryczny sposb, nazywajc je trutkami i po kolei przedstawia kontrargumenty, ktre
na potrzeby artykuu zostay nazwane odtrutkami. Na stwierdzenie le Pen, e 99%
przybyych do Europy to modzi mczyni, gazeta sugeruje, by ta zamiast zdjciami,
ktre byy zapewne podstaw do wysnucia takiego wniosku, zainteresowaa si oficjalnymi statystykami, przygotowanymi na przykad przez UNICEF, ktre przedstawiaj zgoa inne wartoci procentowe. Le Pen obawia si rwnie, e wrd imigrantw przybdzie ukrytych 4000 terrorystw. Wedug La Libration, rdem tych niepokojcych danych jest niezbyt wiarygodny brytyjski tabloid bazujcy na artykule
z rozrywkowego portalu BuzzFeed. Dziennik wymiewa rwnie jej szacunki dotyczce liczby muzumanw zamieszkujcych Europ w 2060 roku. Le Pen wytknito
take pomyk w kwestii znajomoci francuskiego prawodawstwa. Przewodniczca
Frontu Narodowego stwierdzia bowiem, e Republika Francuska moe udziela jedynie azylu politycznego i odwoaa si w tej kwestii do preambuy nieobowizujcej
ju konstytucji z 1946 roku7. Dziennik podwaa rwnie argumenty innych przeciwnikw przyjmowania imigrantw, zwalczajc twierdzenie, e najpierw powinno si
pomaga ludziom na miejscu konfliktu, w Syrii. O takim sposobie rozumowania napisano e jest on niehumanitarny i uwacza ludzkiej godnoci.
Le Monde, to najpopularniejszy dziennik we Francji o pogldach centrolewicowych. Podobnie jak La Libration dziennik ten nawiza do wypowiedzi Marine Le Pen dotyczcej 99% mczyzn wrd imigrantw i rwnie zaprzeczy temu
twierdzeniu, posikujc si jednak statystkami i danymi, a nie ironi. Poda rwnie
argumenty wiadczce o tym, e 54% uchodcw pochodzi z Syrii, kraju ogarnitego
wojn, nie s wic oni imigrantami ekonomicznymi 8. Dziennik podkreli rwnie, e
wrd przybyych imigrantw bardzo dua cz posiada dyplomy ukoczenia szk
wyszych i jest dobrze wyksztacona9. Na amach Le Monde zamieszczono take do
emocjonalny artyku pt. Rzeczy wygnaca, w ktrym przeanalizowano, jakie rzeczy

Zob. La libration, Le Pen et les rfugis, lafflux dintox, URL:

http://www.liberation.fr/desintox/2015/09/17/99-d-hommes_1384819, dostp : 29.09.2015 r.
8
Zob. Le Monde, Les migrants, tous des hommes ?, URL: http://www.lemonde.fr/lesdecodeurs/article/2015/09/24/les-migrants-tous-des-hommes_4770522_4355770.html, dostp: 29.09.2015 r.
9
Zob. Le Monde, De lopposant politique lingnieur, le profil des rfugis syriens, URL:
http://www.lemonde.fr/immigration-et-diversite/article/2015/09/26/de-l-opposant-politique-a-l-ingenieur-leprofil-des-refugies-syriens-evolue_4772832_1654200.html#, dostp: 29.09.2015 r.
7

165

Eryda 1 (1), 2015

imigranci zabieraj ze sob w drog 10. Zwykle s to rzeczy pierwszej potrzeby, co

wedug redakcji sugeruje, e bez wzgldu na status spoeczny, czy te dorobek materialny, opuszczaj oni swj kraj jedynie z walizk w rku. Jeden z artykuw zatytuowany Syria, Erytrea i Afganistan: wszystko przed czym uciekaj imigranci
i uchodcy szczegowo omawia motywy ucieczki, poczwszy od zarysowania ta
wieloletnich konfliktw a do omwienia trudnej sytuacji ekonomicznej w tych krajach11. W artykuach pojawiaj si rwnie stwierdzenia, ktre podwiadomie sugeruj pewn solidarno z uchodcami, np.: Jeli Franja doznaaby tych dowiadcze, co
Syria 32,5 mln osb przemiecioby si z powodu konfliktu 12. Nie trzeba rwnie
tumaczy przesania tytuu jednej z publikacji: Odmowa azylu imigrantom jest rwna skazaniu ich na utonicie13. W tekstach mowa jest te o przypadkach nienawici
w stosunku do imigrantw w innych krajach, np. jeden z tytuw to: Finlandia bus
z imigrantami obrzucony petardami 14.
Problem uchodcw na swoich amach omawiaj take dzienniki prawicowe,
wrd ktrych najpopularniejsze s Le Figaro oraz katolicki La Croix. Artykuy publikowane w Le Figaro opisuj powicenie finansowe Francji i innych krajw europejskich, ktre walcz z nielegaln imigracj (Europa w cigu 15 lat wydaa 13 miliardw na walk z imigracj15) oraz przekazuj znaczne rodki na pomoc imigrantom. Jeden z artykuw w caoci powicony jest pomocy materialnej na jak mog
liczy osoby ubiegajce si o azyl we Francji. Napisano w nim rwnie, e premier
Manuel Valls ogosi przeznaczenie 613 milionw euro do roku 2017 na ten cel16.
Jednoczenie podkrela si, e wydatki te bd zapewne wysze. Ponadto gazeta

Zob. Le Monde, Migrants : les affaires de lexil, URL: http://www.lemonde.fr/mactu/article/2015/09/25/migrants-les-affaires-de-l-exil_4771636_4497186.html, dostp: 29.09.2015 r.
11
Zob. Le Monde, Syrie, Erythre, Afghanistan ce que fuient migrants et rfugis, URL:
http://www.lemonde.fr/les-decodeurs/article/2015/09/09/syrie-erythree-afghanistan-l-etat-des-pays-quefuient-migrants-et-refugies_4750327_4355770.html#huit-anchor-syrie-une-guerre-tot, dostp: 29.09.2015 r.
12
Le Monde, Si la Syrie tait la France, 32,5 millions de personnes auraient t dplaces par le conflit,
URL: http://www.lemonde.fr/les-decodeurs/article/2015/09/01/si-on-rapportait-les-chiffres-du-conflitsyrien-a-la-france_4742507_4355770.html, dostp: 29.09.2015 r.
13
Le Monde, Si lEurope feruse lasile aux migrants, elle les noie, URL:
http://www.lemonde.fr/idees/article/2015/09/09/si-l-europe-refuse-l-asile-aux-migrants-elle-lesnoie_4749632_3232.html, dostp: 29.09.2015 r.
14
Le Monde, Des manifestants jettent des petards sur un bus de migrants en Finlande, URL:
http://www.lemonde.fr/videos/video/2015/09/25/des-manifestants-jettent-des-petards-sur-un-bus-demigrants-en-finlande_4771799_1669088.html, dostp: 29.09.2015 r.
15
Le Figaro, L'Europe a dpens 13 milliards en 15 ans pour lutter contre l'immigration,
URL: http://www.lefigaro.fr/conjoncture/2015/06/18/20002-20150618ARTFIG00162-l-europe-a-depense13-milliards-en-15-ans-pour-lutter-contre-l-immigration.php, dostp: 30.09.2015 r.
16
Zob. Le Figaro, Les aides dont bnficient les migrants en France, URL:
http://www.lefigaro.fr/economie/le-scan-eco/le-vrai-du-faux/2015/09/16/29003-20150916ARTFIG00326rsa-apl-cmu-ces-aides-dont-beneficient-les-migrants-en-france.php, dostp: 30.09.2015 r.
10

166

Eryda 1 (1), 2015

w jednym z artykuw wyeksponowaa informacj, e Francja przyjmie wicej imigrantw ni pocztkowo zapowiedziano. W publikacji tej podkrelono, e to nie Republika Francuska jest celem podry wikszoci uchodcw, sugerujc, e te wielkie
nakady pienine id na marne17. W gazecie na bieco pojawiaj si rwnie informacje o protestach w sprawie przyjcia fali imigrantw. W publikacjach na amach Le
Figaro przewaaj informacje krytyczne, mogce wzbudza niech lub nieufno
wobec imigrantw. Jednym z przykadw jest nagwek w treci artykuu: Wikszo mczyzn z klasy redniej, sugerujcy, e uchodcom nie naley pomaga 18.
Na amach dziennika podkrelana jest take zasadno podwaanych przez lewicow
pras argumentw Marine Le Pen i innych politykw Frontu Narodowego oraz opisywane s trudnoci z integrowaniem imigrantw, zwaszcza na rynku pracy 19.
Katolicki dziennik La Croix prezentuje agodniejsz postaw w stosunku do
imigrantw. Podkrela, e wyruszaj oni w t niebezpieczn wdrwk w poszukiwaniu lepszego ycia dla siebie i swoich rodzin. Postawa ta wynika najpewniej z wypowiedzi Papiea Franciszka, ktry w swoim przemwieniu z 6 wrzenia 2015 roku
stwierdzi, e pomoc imigrantom to chrzecijaski obowizek i zaapelowa, by kada
parafia przyja pod swj dach jedn rodzin imigrantw. W gazecie czsto bowiem
publikowane s artykuy o przyjmowaniu imigrantw przez francuskie parafie, czy te
osoby prywatne, jak miao to np. miejsce w Saint-Brieuc lub Villeurbane20. Dziennik
informuje take o wszystkich innych, zwaszcza lokalnych, inicjatywach organizowania pomocy dla uchodcw. Na portalu internetowym La Croix zamieszczono nawet
interaktywn map, na ktrej oznaczono punkty pomocy z podziaem na miejsca organizowania przyjcia uchodcw do parafii oraz miejsca zbirek darw rzeczo-

Zob. Le Figaro, Munich, une agence tente de convaincre les migrants de venir en France, URL:
http://www.lefigaro.fr/actualite-france/2015/09/10/01016-20150910ARTFIG00294--munich-l-ofpra-doitconvaincre-les-migrants-de-venir-en-france.php, dostp: 30.09.2015 r.
18
Zob. Le Figaro, Les premiers rfugis sont arrivs en France, URL:
http://www.lefigaro.fr/international/2015/09/08/01003-20150908ARTFIG00402-les-premiers-refugiesarrivent-en-france-pour-soulager-l-allemagne.php, dostp: 30.09.2015 r.
19
Zob. Le Figaro, La France peine toujours intgrer ses immigrs sur le march du travail , URL:
http://www.lefigaro.fr/emploi/2015/07/03/09005-20150703ARTFIG00010-la-france-peine-toujours-aintegrer-ses-immigres-sur-le-marche-du-travail.php, dostp: 30.09.2015 r.
20
Zob. La Croix, saint-Brieuc, les catholiques organisent laccueil des rfugis, URL: http://www.lacroix.com/Religion/Actualite/A-Saint-Brieuc-les-catholiques-organisent-l-accueil-des-refugies-2015-09-231360147, dostp: 30.09.2015r., Catholiques pratiquants Villeurbane, ils accueillent depuis janvier une
famille dIrakiens, URL: http://www.la-croix.com/Religion/Actualite/Catholiques-pratiquants-aVilleurbane-ils-accueillent-depuis-janvier-une-famille-d-Irakiens-2015-09-23-1360120, dostp: 30.09.2015
r.
17

167

Eryda 1 (1), 2015

wych21. Zachcono rwnie czytelnikw, aby informowali o podejmowanych przez

siebie inicjatywach pomocowych, by mona je byo opisa na amach gazety22. Redakcja opublikowaa wyniki bada sondaowych, z ktrych wynika, e og katolikw ma podobne wtpliwoci w stosunku do imigrantw, co cae spoeczestwo francuskie. Jednak praktykujcy katolicy s bardziej wraliwi i otwarci na pomoc imigrantom: 10% z nich przyjo bd chce przyj do siebie rodzin imigrantw, a wrd
osb niepraktykujcych wskanik ten wynosi 3%. Rnice zachodz rwnie w przypadku pomocy finansowej, ktr zgodnie z sondaem deklaruje 32% praktykujcych
w porwnaniu do 13% niepraktykujcych katolikw23.
Omwione wyej tytuy to wydawnictwa oglnokrajowe, jednak bardzo popularnym dziennikiem opiniotwrczym we Francji jest stoeczny Le Parisien. Redakcja, nawizujc do bada opinii publicznej, z ktrych wynika, e wikszo Francuzw popiera pomoc Syryjczykom w formie interwencji militarnej oraz inicjatyw pomocowych na miejscu, wiele publikacji powica zagadnieniu interwencji francuskiego lotnictwa w Syrii24. Opisywana jest walka z Pastwem Islamskim, ktra przekada
si rwnie na bezpieczestwo Francji. W specjalnym wywiadzie dla gazety wypowiedzia si po raz pierwszy w temacie uchodcw byy prezydent Francji Valry
Giscard dEstaing. Jego zdaniem naleaoby wzmocni kontrole na granicach Europy
i nie pozwala na swobodny napyw imigrantw25. Jednoczenie na amach Le Parisien pojawiaj si artykuy o imigrantach ocalonych przed utoniciem przez woskie

Zob. La Croix, La carte interactive des initiatives daide aux rfugis, URL: http://www.lacroix.com/Actualite/France/La-carte-interactive-des-initiatives-d-aide-aux-refugies-2015-09-18-1358133,
dostp: 30.09.2015 r.
22
Zob. La Croix, Vous agissez en faveur des rfugis ? Racontez-nous!, URL: http://www.lacroix.com/Solidarite/En-France/Vous-agissez-en-faveur-des-refugies-Racontez-nous-!-2015-09-061352816, dostp: 30.09.2015 r.
23
Zob. La Croix, Sondage La Croix-Plerin sur lacceuil des migrants : les catholiques bouscouls par le
Pape, URL : http://www.la-croix.com/Religion/Actualite/Sondage-La-Croix-Pelerin-sur-l-accueil-desmigrants-les-catholiques-bouscules-par-le-pape-2015-09-23-1360133, dostp: 30.09.2015 r.
24
Zob. Le Parisien, Accueil des migrants : 55% des Franais opposs ce que la France imite l'Allemagne,
URL: http://www.leparisien.fr/politique/sondage-pour-62-des-francais-les-migrants-sont-des-immigrescomme-les-autres-05-09-2015-5065393.php, dostp: 30.09.2015 r., Syrie : l'aviation franaise a men ses
premires frappes contre Daech, URL: http://www.leparisien.fr/politique/syrie-premieres-frappesfrancaises-27-09-2015-5131027.php, dostp: 30.09.2015 r.
21

Zob. Le Parisien, Valry Giscard d'Estaing : Il faut envoyer l'ONU pour pacifier la Syrie, URL:
http://www.leparisien.fr/espace-premium/actu/il-faut-envoyer-l-onu-pour-pacifier-la-syrie-27-09-20155130171.php, dostp: 30.09.2015 r.
25

168

Eryda 1 (1), 2015

suby oraz zamieszczane s doniesienia o odnalezionych ciaach kobiet, dzieci i mczyzn, ktrzy utonli podczas podry do Europy26.
Pod uwag warto wzi rwnie dzienniki ekonomiczne: centro-lewicowy
Les chos oraz prawicowy La Tribune, zamieszczajce pojedyncze artykuy dotyczce uchodcw. W Les chos znajdziemy takie sformuowania jak: tragedia uchodcw, humanitarne przyjcie, wspczucie dla rozbitego ycia tych nieszczsnych
ludzi, musimy przyj Syryjczykw bez stawiania adnych warunkw 27. Prawicowy La Tribune nie zajmuje tak jasnego stanowiska i pisze, e w kwestii przyjmowania
uchodcw nie naley stosowa systemu kwotowego, a trzeba wzi pod uwag opini pastw, miast i zwykych obywateli przyjmujcych uchodcw28. Dziennik
w jednym z artykuw podkrela rwnoczenie, e Francja jest dopiero szstym z
kolei krajem pod wzgldem iloci zoonych wnioskw o azyl, podczas gdy przez lata
znajdowaa si w pierwszej trjce29. W innym artykule dziennik z pewn doz ironii
pisze, e odkd wiat obiego zdjcie Aylana nie mwi si ju o imigrantach, lecz
uchodcach. Wymienia w nim take inne przypadki dramatycznych utoni, w tym
wielu dzieci, lecz nie z basenu Morza rdziemnego a z poblia francuskiej wyspy
Majotte pooonej na Oceanie Indyjskim30.
Temat uchodcw nie omin take francuskich tygodnikw: centrowego Le
Point oraz lewicowych LExpress i Le Nouvel Observateur. Dziennikarze na ich amach zajmuj podobne stanowisko jak ich koledzy w centrowo-lewicowych dziennikach. Jako przykad moe suy artyku opublikowany w internetowym wydaniu Le
Nouvel Observateur, w ktrym przytoczono najbardziej niefortunne, jak je okrelono, sformuowania byej minister i obecnej eurodeputowanej, Nadine Morano, wypowiedziane w jednym z programw telewizyjnych. Wrd nich pojawio si midzy
innymi stwierdzenie e Francja to kraj ludzi biaej rasy, a eurodeputowana nie ma
ochoty na to, eby Francja staa si krajem muzumaskim. Gazeta w ramach kontry

Zob. Le Parisien, Migrants : 12 morts et 13 disparus aprs la collision dun bateau pneumatique avec un
ferry, URL : http://www.leparisien.fr/international/migrants-13-morts-et-13-disparus-apres-la-collision-dun-bateau-pneumatique-avec-un-ferry-20-09-2015-5109851.php, dostp : 30.09.2015 r.
27
Les chos, Les rfugis et nous, URL: http://www.lesechos.fr/idees-debats/editosanalyses/021337319921-les-refugies-et-nous-1157899.php, dostp: 30.09.2015 r.
28
Zob. Le Tribune, Rfugis : il faut repenser la politique europenne, URL:
http://www.latribune.fr/opinions/tribunes/refugies-il-faut-repenser-la-politique-europeenne-507507.html,
dostp: 30.09.2015 r.
29
Zob. La Tribune, OCDE: l'immigration permanente a retrouv son niveau d'avant-crise, URL:
http://www.latribune.fr/economie/international/ocde-l-immigration-permanente-a-retrouve-son-niveau-davant-crise-507238.html, dostp: 30.09.2015 r.
30
Zob. La Tribune, Mayotte: les migrants oublis du 101e dpartement franais, URL:
http://www.latribune.fr/economie/france/mayotte-les-migrants-oublies-du-101e-departement-francais505521.html, dostp: 30.09.2015 r.
26

169

Eryda 1 (1), 2015

przytoczya dane Pew Research Center z 2015 roku, wedug ktrych odsetek muzumanw we Francji wynosi 7,5%, a biorc pod uwag obecne tendencje, w 2050 roku
ma wynie 10,9 %31. Podobn krytyczn postaw wobec wypowiedzi Morano prezentuje LExpress32. Z kolei tygodnik Le Point przytacza artyku z New York Timesa,
zgodnie z ktrym uchodcy nie chc zosta we Francji z powodu strachu, niechtnego
ich powitania i porwna ich przybycia do inwazji barbarzycw. Tygodnik idzie
dalej piszc, e Francja prowadzi polityk strusia i chowa gow w piasek udajc, e
nie widzi tej tendencji i negatywnego nastawienia francuskiej opinii publicznej do
uchodcw33.
Mwic o tygodnikach nie sposb nie wspomnie o satyrycznym Charlie
Hebdo, ktrego redakcja pada ofiar zamachu terrorystycznego w styczniu 2015
roku. Gazeta 14 wrzenia 2015 roku opublikowaa na swoich amach dwa kontrowersyjne rysunki nawizujce do kryzysu imigracyjnego 34. Jeden z nich zatytuowany jest
Dowd na to, e Europa jest chrzecijaska i przedstawia Jezusa kroczcego po
wodzie, a obok posta, ktrej z wody wystaj tylko nogi. Rysunek opatrzono nastpujcym komentarzem: Chrzecijanie chodz po wodzie, muzumaskie dzieci ton.
Drugi nawizuje do mierci 3-letniego Aylana i przedstawia martwe dziecko lece
z gow w morzu, gdzie morze, piasek i posta s czarno-biae, podczas gdy w tle
wida niebieskie niebo i symbol McDonalds, a obok napis Tak blisko do celu.
Karykatury miay na celu wymianie postawy osb, ktre deklaroway ch pomocy
tylko rodzinom chrzecijaskim, ale rwnie zobrazowa problemy, ktrymi yj
dzieci w Europie (reklama fast-foodu) i dzieci uchodcw (walka o ycie). Rysunki
spotkay si jednak z niezrozumieniem i oburzyy spoeczno midzynarodow. Wiele osb uznao, e przez wykorzystanie tragedii maego dziecka tygodnik posun si
za daleko. Co ciekawe, wikszo gosw sprzeciwu nadeszo z zagranicy, a nie ze
strony samych Francuzw.

Zob. LObs, Race blanche et autres aberrations profres par Nadine Morano sur le plateau d On
nest pas couch , URL: http://tempsreel.nouvelobs.com/politique/20150927.OBS6599/race-blanche-etautres-aberrations-proferees-par-nadine-morano-sur-le-plateau-d-on-n-est-pas-couche.html, dostp:
30.09.2015 r.
32
Zob. LExpress, VIDEO. ONPC: pour Nadine Morano, la France est un pays de race blanche , URL:
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:QWW5QNKlbIEJ:www.lexpress.fr/culture/tele/vid
eo-onpc-pour-nadine-morano-la-france-est-un-pays-de-race-blanche_1719922.html+&cd=1&hl=pl&ct=
clnk&gl=pl&client=opera, dostp : 30.09.2015 r.
33
Zob. Le Point, Pourquoi les rfugis n'ont pas envie de rester en France, URL:
http://www.lepoint.fr/monde/pourquoi-les-refugies-n-ont-pas-envie-de-rester-en-france-19-09-20151966239_24.php, dostp: 30.09.2015 r.
34
Zob. Independent, Charlie Hebdo publishes a cartoon of drowned Syrian toddler Aylan Kurdi, URL:
http://www.independent.co.uk/news/world/europe/charlie-hebdo-cover-cartoon-jokes-about-death-ofdrowned-syrian-toddler-aylan-kurdi-10499645.html, dostp: 30.09.2015 r.
31

170

Eryda 1 (1), 2015

We wszystkich omawianych tytuach pojawiaj si rwnie artykuy o treci

czysto informacyjnej dotyczce uchodcw. Publikacje tego typu dominuj we francuskiej prasie. Jest to zapewne spowodowane tym, e zarwno wrd zwolennikw
prawicy, jak i lewicy zdania w kwestii przyjmowania do kraju imigrantw rwnie s
podzielone. Co ciekawe, w artykuach, niezalenie od sympatii politycznych, prawie
w ogle nie poruszana jest kwestia ewentualnego wpywu imigrantw na zagroenie
terrorystyczne, mimo i Francja jest krajem, ktry wielokrotnie pad ofiar zamachw
ze strony muzumaskich fanatykw.
Prasa ma niewtpliwie wpyw na opini publiczn, warto wic w ramach
podsumowania przytoczy dane o stanowisku samych Francuzw w kwestii imigrantw. Wedug sondau przygotowanego przez firm Elabe, opublikowanego we wrzeniu 2015 roku, 56% Francuzw jest przeciwnych przyjciu imigrantw. Najwicej
zwolennikw ich przyjcia jest pord wyborcw zielonych (73%) i socjalistw
(68%), za przeciwnikw wrd wyborcw Frontu Narodowego (91%) i Republikanw (67%)35. Wedug innego sondau, zrealizowanego przez Odoxa, rwnie z wrzenia tego roku, 62% ankietowanych uwaa, e nie powinno si faworyzowa uchodcw z Syrii, ani uatwia im otrzymania statusu uchodcy (55%). Zwolennicy rnych
partii s natomiast zgodni co do tego, e Francja powinna podj bezporedni interwencj militarn w Syrii, wysyajc tam swoje wojska. Odpowiedziao tak 61% ankietowanych36.

Zob. Valeurs actuelles, Une majorit de Franais contre laccueil des migrants, URL:
http://www.valeursactuelles.com/societe/une-majorite-de-francais-contre-laccueil-des-migrants-55328,
dostp: 30.09.2015 r.
36
Zob. Le Parisien, Accueil des migrants : 55% des Franais opposs ce que la France imite l'Allemagne
, URL: http://www.leparisien.fr/politique/sondage-pour-62-des-francais-les-migrants-sont-des-immigrescomme-les-autres-05-09-2015-5065393.php, dostp : 30.09.2015 r.
35

171

Eryda 1 (1), 2015

Micha Kowalczyk

Wgierskie portale internetowe

na temat kryzysu imigracyjnego

1. Problem imigrantw na Wgrzech

Od pierwszego kwartau biecego roku Wgry zmagaj si z powanym
problemem nielegalnych imigrantw. Fala zacza si od imigrantw z Kosowa (Albaczykw), ktrzy przez Serbi i Wgry podrowali do swobodnie do krajw
zachodnich. Byo to spowodowane fataln sytuacj gospodarcz w Republice Kosowa, pastwie powstaym w 2008 r. przy wsparciu Stanw Zjednoczonych, cho wci
nieuznawanym przez prawi poow pastw wiata. Fatalny stan gospodarczy Kosowa
przypisuje si wszechobecnej tam mafii, majcej kontrolowa rwnie rzd w Prisztinie. Poczwszy od drugiego kwartau 2015 r. zmieni si skad etniczny imigrantw
nielegalnie przekraczajcych granic serbsko-wgiersk. Obecnie przytaczajc cz
stanowi imigranci lub uchodcy z Syrii oraz Iraku, jak rwnie imigranci z Afganistanu, Pakistanu, Bangladeszu, Indii oraz przybysze z krajw afrykaskich. Sytuacja
staa si szczeglnie napita w lipcu, sierpniu i wrzeniu tego roku. Dworzec
Wschodni (Keleti) w Budapeszcie przeywa tygodniami oblenie tysicy imigrantw z krajw trzeciego wiata. Koczujcy zajmowali zwaszcza przejcia podziemne
w okolicy dworca, gdzie rwnie stykaj si dwie linie budapeszteskiego metra. To
wanie z Keleti odjeda wikszo pocigw midzynarodowych z Budapesztu
(Dworzec Zachodni Nyugati obsuguje gwnie poczenia krajowe), w tym do
Wiednia, Monachium czy Berlina. Po przekroczeniu granicy serbsko-wgierskiej
wielu przybyszw oczekiwao na pocig do krajw zachodnich, gwnie Niemiec
i Austrii. To wanie m.in. te kraje uwaane s przez przybyszw z krajw trzeciego
wiata za swego rodzaju Ziemi Obiecan. Wgry traktowane s gwnie jako kraj
tranzytowy.
Niniejszy artyku nie jest powicony kompleksowemu omwieniu problematyki nielegalnych imigrantw na Wgrzech, co przecie cigno na ten kraj uwag wiatowych mediw oraz opinii publicznej. Jest to temat zasugujcy na znacznie
szersze opracowanie jego szczegowe omwienie nie miecioby si w ramach
niniejszego tekstu. Gwnym jego celem jest natomiast zaprezentowanie, jak wgierskie media internetowe postrzegaj kwesti imigrantw, przekaz nie jest bowiem

172

Eryda 1 (1), 2015

jednoznaczny, co wicej, istnieje dua rozbieno opinii odnonie problemu oraz

wobec dziaa podejmowanych przez rzd Fideszu. Ograniczenie si jedynie do rde
internetowych jest o tyle zasadne, e pod wzgldem swojego zasigu, odsony internetowe wyprzedziy tradycyjne wydania papierowe poszczeglnych gazet. Co wicej,
wszystkie liczce si na Wgrzech dzienniki posiadaj swoje internetowe odpowiedniki, ktre umoliwiaj bardziej bezporedni komunikacj z odbiorcami. Z tego powodu dokonano pobienej analizy kilku portali internetowych, podzielonych na trzy
grupy ze wzgldu na pozycj polityczn mediw ktre tylko w teorii s bezstronne,
niezalenie od tego, jak dugo dywagowalibymy na temat, zapewne nieistniejcego,
penego obiektywizmu w rodkach masowego przekazu.
Media zostay podzielone na trzy grupy: a) prawicowe i sprzyjajce rzdowi,
a zatem wspierajce parti Fidesz premiera Viktora Orbana; b) nacjonalistyczne, opozycyjne wobec rzdu, za sympatyzujce z parti Jobbik, obecnie drug si polityczn
nad Dunajem i gwn obecnie alternatyw wobec rzdw Fideszu, c) lewicowe
i liberalne, opozycyjne wobec rzdu oraz bardzo krytyczne wobec nacjonalistw,
wywierajce wci wpyw na pewn cz Wgrw, cho niezwykle osabione odkd
2010 r. wadz na Wgrzech obj Fidesz po totalnej kompromitacji wgierskiej
lewicy oraz liberaw. Dalszy podzia na media lewicowe oraz media liberalne (liberalno-demokratyczne) pozbawiony jest sensu, gdy w wielu kwestiach, zwaszcza
imigrantw, zajmuj one bardzo zblione wzgldem siebie stanowisko. Z powodu
ograniczenia objtoci tekstu autor wiadomie omin gos w dyskusji dotyczcej
imigrantw ze strony portali niewpisujcych si do ktrejkolwiek z zaproponowanych
grup. Jednake wart wspomnienia odson jest zwaszcza Index.hu jeden z najpopularniejszych portali internetowych nad Balatonem, przedstawiajcy rne punkty
widzenia, cho z pewn dominacj autorw o pogldach liberalnych 37. Naley te
zaznaczy, e praktycznie od drugiego kwartau biecego roku, temat nielegalnych
imigrantw przyciga uwag wszystkich mediw wgierskich, dlatego ukazano zaledwie kilka przykadw z portali internetowych w celu przyblienia czytelnikowi
oglnego stanowiska wgierskich mediw wobec omawianej problematyki.
Przed przejciem do czci gwnej artykuu naley jeszcze zaznaczy rnic pomidzy okreleniem uchodca a imigrant, gdy ma to fundamentalne znaczenie i czsto nazbyt swobodnie pada w rodkach masowego przekazu termin
uchodca. Istotnie, wywouje to wraenie, e kady przybysz z krajw targanych
konfliktami wewntrznymi jest uchodc. Natomiast zgodnie z prawem midzynarodowym, uchodc jest czowiek, przebywajcy poza krajem swojego pochodzenia
37

http://index.hu/

173

Eryda 1 (1), 2015

z powodu obaw przed przeladowaniem (np. ze wzgldy na ras, religi czy narodowo)38. Tymczasem imigrant to osoba, ktra przybya zza granicy do innego kraju
w celu osiedlenia si39. Poniewa nie da si klarownie udowodni czy napywajcy
przez Bakany i Wgry przybysze z Bliskiego Wschodu lub Azji rodkowej faktycznie uciekaj przed przeladowaniami (a jeli tak, to jak wielu z nich), za niemale
wszyscy deklaruj ch osiedlenia si w jednym z pastw europejskich, dlatego
w niniejszym artykule konsekwentnie stosowane bdzie okrelenie imigrant.
2. Wgierskie media wobec kryzysu
2.1. Prawicowe, sprzyjajce rzdowi
Media opowiadajce si za Fideszem, konsekwentnie broni polityki wadz
wgierskich w sprawie problemu nielegalnych imigrantw na Wgrzech. Zgodnie
podkrelaj, e Wgry nie ponosz odpowiedzialnoci za kryzys i maj prawo chroni
swoje granice przed inwazj imigrantw, rwnie poprzez budow ogrodzenia na
granicy wgiersko-serbskiej. Jednoczenie krytykuj postaw pastw zachodnich,
w szczeglnoci Niemiec, uwaajc, e Wgry chroni wsplne granice Unii Europejskiej. Za gwne portale sprzyjajce rzdom Viktora Orbana uwaa si dwie odsony:
mno.hu40 internetowa wersja dziennika Magyar Nemzet (Nard Wgierski), prawicowego i znanego z prawicowych sympatii; magyarhirlap.hu41 portal dziennika
Magyar Hrlap (Wgierskie Wiadomoci), wspierajcego rzd i aktualnie konserwatywnego, cho w przeszoci uwaanego za liberalny. Zarwno Magyar Hrlap, jak
i Magyar Nemzet zamieszczaj na swoich odsonach internetowych wiele newsw
uzasadniajcych polityk rzdu wobec nielegalnych imigrantw. Dotyczy to midzy
innymi przykadw agresywnych zachowa imigrantw, np. atakujcych ogrodzenie
oraz policj wgiersk na granicy z Serbi, podejmowania rodkw zapobiegawczych
wobec nielegalnej imigracji przez inne pastwa w regionie, czy statystyk dotyczcych
spadku liczby imigrantw przekraczajcych granice po wprowadzeniu 15 wrzenia br.
nowych, bardziej rygorystycznych przepisw przeciwko nielegalnej imigracji.
Jeli idzie o artykuy publicystyczne, dziennikarze i publicyci sprzyjajcych
rzdowi mediw czsto wdaj si w polemiki z liberalnymi i lewicowymi rodkami
Zob. Konwencja dotyczca statusu uchodcw sporzdzona w Genewie dnia 28 lipca 1951 r. (Dz. U.
1991 nr 119 poz. 515), dostpna w: http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19911190515, pobrano
15.09.2015 r.
39
Zob. Haso imigrant, w: http://sjp.pl/imigrant, pobrano 15.09.2015 r.
40
http://mno.hu/
41
http://magyarhirlap.hu/
38

174

Eryda 1 (1), 2015

przekazu. Jest to dla nich o tyle atwe, e wikszo Wgrw rwnie popiera polityk
rzdu wobec nielegalnych imigrantw. Uwaany za szczeglnie sprzyjajcego polityce Fideszu Zsolt Bayer, publicysta dziennika Magyar Hrlap, kilkakrotnie publikowa
teksty dotyczce kwestii nielegalnej imigracji. Bayer to take jeden z zaoycieli Fideszu i osobisty przyjaciel premiera Wgier. W swoim artykule pt. Induls! (Odjazd!)
ostro polemizowa z dziennikarzem jednego z liberalnych portali, Lszl Szilym,
ktry zasugerowa, e odgradzajce si od wiata now elazn Kurtyn wadze
wgierskie zmusz do emigracji z Wgier wszystkich wyksztaconych ludzi 42. Uwaa,
e zarzuty wobec Wgier z powodu stawiania ogrodzenia s kuriozalne, jako i wiele
pastw demokratycznych rwnie postawio ju takie ogrodzenia. W tym miejscu
wymienia m.in. Grecj, Stany Zjednoczone, Izrael, Bugari czy Hiszpani. Za niedorzeczne uzna porwnanie obecnej sytuacji na Wgrzech do czasw elaznej Kurtyny
oraz Mtysa Rkosiego (stalinowskiego dyktatora Wgier po drugiej wojnie wiatowej). Wezwa rwnie Szilyego do emigracji z Wgier zaznaczajc, e dla wielu
bdzie wybawieniem, gdy ten zdecyduje si y poza granicami kraju. Doda take, i
liberalny dziennikarz powinien wzi ze sob swoich kolegw, co byoby ogromn
nagrod43. Istotnie, mona powiedzie, e Wgry nie s obecnie wymarzonym krajem
dla liberalnych oraz lewicowych publicystw.
2.2. Nacjonalistyczne, opozycyjne wobec rzdu
W przypadku mediw nacjonalistycznych gwn rol odgrywa strona Alfahr (Wiadomo Alfa)44 nieformalny portal partii Jobbik, uwaany za gwn ga
medialn tego ugrupowania, powizany z rwnie z ukazujcym si co miesic magazynem Barikd (Barykada). Wprawdzie na Wgrzech istnieje wiele odson internetowych prezentujcych pogldy nacjonalistyczne, to jednak inne portale o tym stanowisku ideologicznym nie maj a tak duego pola oddziaywania, jak Alfahr, gdzie
prezentowane jest stanowisko Jobbiku dotyczce biecych spraw. Portal ten dociera
do coraz wikszego grona wgierskich odbiorcw. Alfahr, tak jak i inne portale nacjonalistw, konsekwentnie prezentuje swoje nieprzychylne stanowisko wobec nielegalnych imigrantw, podkrelajc zagroenia zwizane z gwatownym napywem
przybyszw z Bliskiego Wschodu oraz Azji rodkowej. Portal wytyka imigrantom
chociaby paraliowanie transportu publicznego, agresywne zachowania wobec Wgrw, nieposzanowanie prawa czy wywoywanie zamieszek. Bardzo czsto gos
Zob. Induls!, w: http://magyarhirlap.hu/cikk/28213/Indulas, pobrano 15.09.2015 r.
Zob. tame.
44
http://alfahir.hu/
42
43

175

Eryda 1 (1), 2015

w sprawie nielegalnych imigrantw zabiera Gbor Balogh czoowy publicysta AlAlfahr. W jednym ze swoich artykuw wyrazi oburzenie wobec agresywnych dziaa ze strony imigrantw, a przykadem jest rzucanie kamieniami w wgierskie pocigi, ktre maj przeszkadza im w swobodnym marszu po torach kolejowych 45. Z tego
powodu wstrzymano ruch pocigw na jednym z odcinkw niedaleko granicy z Serbi. Ten sam publicysta wytyka imigrantom w innym artykule, e nie potrafi si
czymkolwiek zadowoli. Zdaniem Balogha, wpierw prbuj przedosta si z Wgier
do Niemiec, by nastpnie stwierdzi, e w Niemczech nie jest im wystarczajco dobrze, zatem postanawiaj uda si do Danii, a w kocu do Szwecji (kraj ten znany jest
ze szczeglnie hojnego podejcia do osb uznanych za uchodcw wojennych)46.
Natomiast portal Jobbegyenes (Prawy Prosty) jest jeszcze bardziej radykalny
w przedstawianej ocenie rzeczywistoci. Jeden z artykuw zatytuowano Smutna
prawda, nie ma Twojego prawa do lepszego ycia 47, zosta on polajkowany na
Facebooku-u przez ponad 56 000 uytkownikw, co jak na niespena dziesiciomilionowy kraj jest ogromnym osigniciem. Redakcja portalu adresuje tekst do imigrantw oraz uytkownikw Facebook-a, chcc przekaza, e nikomu nie przysuguje
cokolwiek w rodzaju prawa do lepszego standardu ycia. Chocia portal deklaruje
wspczucie wobec kadego, kto migruje tysice kilometrw od swojej ojczyzny
w imi lepszej przyszoci, to Jobbegyenes uwaa, i kady kraj ma prawo decydowa
o tym, kogo chciaby przyj na swoje terytorium, a kto jest niepodany. Redakcja
wytyka imigrantom, e si chc przedrze si do krajw europejskich i daj wpuszczenia, nawet gdy dane pastwo nie yczy sobie ich obecnoci na swoim terytorium.
Zdaniem portalu, kady kto chce uciec do Niemiec, nie jest uchodc wojennym lecz
imigrantem zarobkowym, skuszonym warunkami ycia w Niemczech. Przywouje si
rwnie rewolucj na Wgrzech z 1956 r., gdy wielu Madziarw szukao schronienia
na Zachodzie, zwaszcza w ssiedniej Austrii. Zdaniem Jobbegyenes, gwna rnica
polega na tym, e wgierscy uchodcy dyli do uzyskania pozwolenia na pobyt poprzez legaln procedur, nastpnie podejmowali si normalnej pracy zarobkowej lub
decydowali si jecha dalej na Zachd. Imigrantom przypisuje si natomiast brak
chci podjcia legalnej pracy (czy w ogle jakiejkolwiek pracy), natomiast denie do
Zob. Na, most telt be a pohr: vonatokat doblnak a migrnsok, w:
http://alfahir.hu/na_most_telt_be_a_pohar_vonatokat_dobalnak_a_migransok, pobrano 16.09.2015 r.
46
Zob. Nmetorszg se elg j a migrnsoknak, w:
http://alfahir.hu/nemetorszag_se_eleg_jo_a_migransoknak, pobrano 16.09.2015 r.
47
Szomor, de igaz: nincs jogotok a jobb lethez, w:
http://jobbegyenes.blog.hu/2015/09/09/szomoru_de_igaz_nincs_jogotok_a_jobb_elethez, pobrano
16.09.2015 r.
45

176

Eryda 1 (1), 2015

korzystania z zasikw socjalnych. Co wicej, uciekinierom z najechanych przez Sowietw Wgier towarzyszy miao realne zagroenie ycia, co w przypadku imigrantw chociaby z Pakistanu ma nie by takie oczywiste.
Przekaz w mediach nacjonalistycznych na temat imigrantw jest zatem klarowny: przypisuje im si ch ycia na koszt europejskich podatnikw, brak poszanowania dla wgierskiego pastwa, nieprzestrzeganie prawa czy agresywne zachowania. Zaznacza si rwnie, e wikszo z nich nie stanowi uchodcy wojenni, lecz
imigranci ekonomiczni, traktujcy Europ jako lepsze miejsce do ycia. Taki przekaz
trafia do znaczcej czci obywateli Wgier, za wielu z nich wydaje si podziela
takie pogldy. Dlatego te mona postawi hipotez, e kryzys imigracyjny przyczyni
si do dalszego wzrostu siy wgierskich nacjonalistw, ktrzy zajmuj nieprzejednane stanowisko w omawianej sprawie. Warto rwnie wspomnie o opublikowanym na
YouTube przesaniu do nielegalnych imigrantw od nacjonalistycznego burmistrza
miasteczka sotthalom, Lszl Toroczkai'a 48. sotthalom to 4-tysiczne miasteczko
(formalnie wie) przy samej granicy z Serbi. Torockai funkcj burmistrza peni od
2013 r., wczeniej zasyn jako lider nacjonalistycznego HVIM (Ruchu Modych 64.
Komitatw), wsppracujcego z parti Jobbik. Jest on rwnie uwaany za jednego z
przywdcw antyrzdowych wystpie w 2006 r., ktre sparalioway na kilka dni
centrum Budapesztu. Torockai w klipie chce przekaza nielegalnym imigrantom, e
Wgry nie s dla nich gocinnym krajem, a wgierskie prawo jest skierowane przeciwko nim. Doradza zatem omijanie Wgier w swojej drodze na Zachd, a w szczeglnoci miasteczka sotthalom. Oczywicie nie ulega wtpliwoci, e prawdziwymi
adresatami krtkiego filmiku nie s imigranci, lecz Wgrzy, a celem jest uzyskanie
jeszcze wikszego poparcia dla nacjonalistw ze strony wgierskich wyborcw. Filmik tylko w cigu jednego dnia po jego publikacji obejrzao ponad 300 tys. uytkownikw.
2.3. Lewicowe i liberalne, opozycyjne wobec rzdu
Media lewicowe oraz liberalne, jak zostao zaznaczone, prezentuj zbliony
do siebie punkt widzenia w sprawie imigrantw na Wgrzech. Zarzucaj one wadzom
wgierskim amanie praw czowieka, brak humanitaryzmu, nieprzestrzeganie midzynarodowych konwencji, ciganie krytyki caego wiata, antydemokratyzm, a niekiedy

48

Zob. Message to illegal immigrants from Hungary, w:

https://www.youtube.com/watch?t=123&v=fgJRjy2Xc0c, pobrano 16.09.2017 r.

177

Eryda 1 (1), 2015

sprzyjanie postawom rasistowskim. Szczeglnie naley uwzgldni nol.hu49 internetow odson dziennika Npszabadsg (Wolno Ludu), zaoonego przez komunistw oraz penicego przez wiele dekad rol organu wadzy komunistycznej, nastpnie
wspierajcego postkomunistw z MSZP (Wgierskiej Partii Socjalistycznej), obecnie
za portal o charakterze centrolewicowym. Npszabadsg konsekwentnie krytykuje
postaw wadz wgierskich, w tym budow muru i zaostrzenie przepisw przeciwko
nielegalnej imigracji. Zdaniem redakcji, dziaania wadz wgierskich s pozbawione
humanitaryzmu i sprzeczne z prawami czowieka. Przykadem moe by artyku zatytuowany Rzd Orbana chce tego, czego jeszcze nikt nie widzia. Publicysta Npszabadsg krytykuje postaw wadz wgierskich, ktre uszczelniy granic i zamkny
j dla uciekinierw oraz przypisuje dziaaniom Wgier niezgodno z prawami Unii
Europejskiej oraz ustaleniami midzynarodowymi 50. Zdaniem publicysty z nol.hu,
rzd wgierski powinien zapewni chocia minimum warunkw egzystencjonalnych
imigrantom, jak miejsce tymczasowego zamieszkania oraz poywienie. Tymczasem
rzd wgierski zamkn granic i nie zamierza dostarcza pomocy przybyszom. Na
swoim portalu (jak rwnie odsonie na Facebook-u) Npszabadsg opublikowa
rwnie nagranie z dnia 15 wrzenia, a zatem z pierwszego dnia po wejciu zaostrzonych przepisw przeciwko nielegalnej imigracji51. Na nagraniu wida imigrantw
skupionych wok wysokiego ogrodzenia strzegcego granic Wgier. Wrd nich s
syryjskie dzieci, ktre po angielsku krytykuj wgierskich policjantw zza muru
i zamknicie granicy. Portal takimi krtkimi nagraniami prbuje czsto wywoa
wzruszenie swoich odbiorcw oraz wspczucie wobec imigrantw. Mona odnie
jednak wraenie, e redakcja Npszabadsg nie trafia ze swoim przekazem do szerszego grona odbiorcw, ni do swoich staych czytelnikw (ewentualnie odbiorcw
innych mediw o lewicowej lub liberalnej proweniencji).
Wielokrotnie gos w sprawie imigrantw take zabiera liberalny portal 444!.
Rwnie krytykuje on polityk rzdzcego Fideszu, w tym podejcie do kwestii imigrantw. W opublikowanym we wrzeniu artykule portal podj si szerszego ujcia
na temat problematyki nielegalnych imigrantw na Wgrzech 52. Po pierwsze, zdaniem
redakcji 444!, sprawa jest bardziej skomplikowana ni si wydaje i poprzez ten pryzmat naley podchodzi do jej rozwizania. Przede wszystkim, naley uwiadomi
49

http://nol.hu/
Zob. Az Orbn-kormny olyasmit akar, amit mg senki nem ltott, w: http://nol.hu/belfold/nemmenekulhetnek-1563169.
51
Zob. gy knyrgtek a meneklt gyerekek a rendrknek vide, w: http://nol.hu/video/igykonyorogtek-a-menekult-gyerekek-a-rendoroknek-video-1563195.
52
Zob. 5 dolog, amit megtanulhatunk a rszkei menekltdrmbl, w: http://444.hu/2015/09/13/otdologroszke/, pobrano 15.09.2015 r.
50

178

Eryda 1 (1), 2015

Wgrom, e uchodcy nie chc wcale rejestrowa si i y na Wgrzech, lecz po prostu traktuj ten kraj jako tranzytowy i podaj na Zachd (zwaszcza do Niemiec).
Problem ley w tym, e docelowy kraj ich podry bdzie mg deportowa ich do
pierwszego pastwa Unii Europejskiej, w ktrym dokonano ich rejestracji. Portal
przyznaje jednak, e jest to te wynik notorycznego unikania rejestrowania uchodcw przez Grecj. Zaznacza rwnoczenie, e ci uchodcy, ktrzy zgodz si zarejestrowa na Wgrzech, s nastpnie przetrzymywani w nieludzkich warunkach. Poza
tym ronie napicie, gdy uchodcy nie otrzymuj na granicy wgiersko-serbskiej
konkretnych informacji o swoich dalszych moliwociach. Po drugie, zdaniem 444!
chaosem jest bardzo atwo manipulowa, co zarzuca wadzom wgierskim twierdzcym, e maj do czynienia z rebeli nielegalnych imigrantw. W tym celu rzd
wgierski ma wykorzystywa propagandowo chociaby przypadki blokowania drg
przez imigrantw. Po trzecie, podejcie Wgier do uchodcw ma wywoywa fal
nienawici wobec tego kraju na caym wiecie. Kraj mia sta si symbolem braku
humanitaryzmu nawet wrd tych, ktrzy nie wiedz, gdzie jest Budapeszt. Przez to
obraz Wgier na wiecie ma si jawi w ciemnych kolorach. Z treci ukazujcych si
na portalach lewicowych oraz liberalnych wynika, e imigranci nie stanowi zagroenia dla Wgrw, uciekaj przed wojn i naley zapewni im godziwe zakwaterowanie
oraz poywienie, tak dugo a nie wyemigruj na Zachd. Wadze wgierskie przedstawiane s jako bezlitosne oraz cigajce na kraj fal krytyki z caego globu.
Podsumowanie
Reasumujc prezentowany obraz kryzysu imigracyjnego na Wgrzech, naley skonkludowa, e stanowisko poszczeglnych organw medialnych byo i jest
zdecydowanie przewidywalne. Media znajdujce si pod kontrol rzdu lub jemu
sprzyjajce, jak np. Magyar Nemzet czy Magyar Hrlap (i ich internetowe odsony)
konsekwentnie broni polityki wadz wgierskich oraz ostro polemizuj z opozycyjnymi wobec Fideszu mediami, zwaszcza lewicowymi oraz liberalnymi. Media
o proweniencji nacjonalistycznej powizane s z parti Jobbik oraz domagaj si zaostrzenia polityki wobec nielegalnych imigrantw, do nich samych podchodz za
niechtnie. Z kolei media opozycyjne o proweniencji lewicowej oraz liberalnej krytykuj poczynania rzdu przypisujc im amanie praw czowieka czy standardw europejskich. Pomimo niezwykle sabej pozycji politycznej ugrupowa centrowych oraz
lewicowych na Wgrzech (przytaczajca wikszo Madziarw gosuje albo na konserwatywny Fidesz albo na nacjonalistyczny Jobbik), media te staraj si wywrze
nacisk na poczynania rzdu wgierskiego, co jednak im si nie udaje.

179

Eryda 1 (1), 2015

Mona miao postawi tez, e wgierska lewica oraz liberaowie s w stanie przebi si ze swoim przekazem do najwyej trzeciej czci obywateli Wgier.
Dlatego te Fidesz skupia si na rywalizacji o poparcie tych wyborcw, ktrzy wahaj
si pomidzy parti rzdzc a Jobbikiem jedyn formacj, ktra moe zagrozi
wadzy Fideszu w wyborach parlamentarnych w 2018 r. Wynika std, e dziaania
wadz s obliczone na pozyskanie poparcia obywateli o pogldach zdecydowanie
prawicowych lub nacjonalistycznych. Z tego powodu rzd przyj cakiem suszn dla
siebie taktyk ignorowania postulatw lewej strony sceny politycznej niezwykle
sabej i niemajcej pomysu na poprawienie swoich fatalnych notowa. Wydaje si, e
kryzys imigracyjny jest zupenie nie na rk ugrupowaniom lewicowym oraz liberalnym. Z bada opinii spoecznej wynika, e ponad 2/3 Wgrw domaga si zaostrzenia
przepisw wymierzonych przeciwko nielegalnym imigrantom53. Pord wyborcw
Fideszu jest to a 79%, za a 90% gosujcych na Jobbik to zwolennicy bardziej
zdecydowanej polityki w tej kwestii. Co jednak ciekawe, a 71% gosujcych na postkomunistw z MSZP rwnie deklaruje ch zaostrzenia polityki i a 77% zwolennikw liberalnej LMP (Polityka Moe by Inna). Nawet pord zwolennikw centrolewicowej DK (Koalicji Demokratycznej), ugrupowania zaoonego przez byego premiera z MSZP, Ferenca Gyurcsanyego, cakiem spora cz sympatykw (39%)
rwnie chce zaostrzenia przepisw przeciwko imigracji.
Sondae opinii publicznej dostarczaj zatem odpowiedzi na to, jak Wgrzy
odbieraj kryzys imigracyjny przytaczajc wikszo nie yczy sobie nad Dunajem
imigrantw. Nie ulega wtpliwoci, e yczliwa wobec przybyszw z krajw trzeciego wiata polityka mogaby by politycznym samobjstwem dla rzdzcego Fideszu,
za utorowaniem drogi do wadzy Jobbiku. W artykuach w wiatowej prasie, krytycznych wobec poczyna wadz wgierskich, trudno dojrze wiadomo tego, e
polityka anty imigracyjna jest popierana przez przytaczajc cz Madziarw.

Zob. A tbbsg szigortan a bevndorls szablyait, w: http://szazadveg.hu/foundation/kutatas/piac-eskozvelemeny-kutatas/a-tobbseg-szigoritana-a-bevandorlas-szabalyait, pobrano 16.09.2015 r.

53

180

Eryda 1 (1), 2015

NOTY O AUTORACH
Paulina Anto doktorantka na kierunku nauki polityczne w Katedrze Studiw nad
Procesami Integracyjnymi w Instytucie Nauk Politycznych i Stosunkw Midzynarodowych UJ. Zainteresowania naukowe: integracja europejska i pozaeuropejska ze
szczeglnym uwzgldnieniem polityki bezpieczestwa, prawa czowieka, kraje niemieckojzyczne.
Maja Chmura magister sztuki i filozofii, doktor filozofii, adiunkt
w Instytucie Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego. Specjalizuje si w filozofii nowoytnej i wspczesnej; zajmuje si kwestiami podmiotowoci, tosamoci w perspektywie politycznej i spoecznej, komunikacj i fenomenologi wadzy.
Mateusz Dbowicz doktorant II roku na Wydziale Nauk Spoecznych Uniwersytetu
Wrocawskiego (kierunek: stosunki midzynarodowe, promotor: dr hab. Larysa Leszczenko). Absolwent jednolitych studiw magisterskich na kierunku prawo oraz studiw licencjackich na kierunku bezpieczestwo narodowe na UWr. Student Rosyjskiej Akademii Prawa Ministerstwa Sprawiedliwoci FR w Sankt Petersburgu (wymiana Erasmus Mundus) w semestrze zimowym w roku akademickim 2012/2013.
Stypendysta Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyszego, staysta w Biurze Bezpieczestwa Narodowego. W swoich badaniach koncentruje si na wspczesnej Rosji
i przemianach w niej zachodzcych, bezpieczestwie na obszarze proradzieckim oraz
prawie w zakresie bezpieczestwa narodowego.
Patryk Gacka student trzeciego roku prawa na Wydziale Prawa i Administracji
Uniwersytetu Warszawskiego, czonek zarzdu Zespou Prawa Midzynarodowego
"Ius Gentium" oraz Studenckiego Forum Praw Czowieka; stypendysta Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyszego w roku akademickim 2014/15.
ukasz Gaczyski suchacz studiw II stopnia na kierunkach politologia (Uniwersytet dzki) i studia euroazjatyckie (Uniwersytet Warszawski). Czonek Studenckich
K Naukowych Politologw (U) i Wschodu (UW). Stypendysta Ministra Nauki
i Szkolnictwa Wyszego oraz Rektora U za wybitne osignicia. Autor artykuw
z zakresu bezpieczestwa energetycznego oraz systemw politycznych i kultur politycznych pastw Kaukazu Poudniowego.

181

Eryda 1 (1), 2015

Andrzej Girdwoy student prawa i filozofii na Uniwersytecie Warszawskim. Jego

zainteresowania badawcze obejmuj filozofi spoeczn i etyk.
Julian Jeliski filozof, publicysta, tumacz. Absolwent filozofii i komunikacji spoecznej na Uniwersytecie Wrocawskim. Wsppracowa m.in. z Instytutem Studiw
Nad Islamem we Wrocawiu, Polskim Stowarzyszeniem Racjonalistw, portalem
NaTemat.pl, Racjonalista.pl, ListyzNaszegoSadu.pl oraz telewizj Racjonalista.tv.
Interesuje si zagadnieniami filozofii spoeczno-politycznej, tosamoci Afroamerykanw, wielokulturowoci w amerykaskiej filozofii politycznej, filozofii Cornela
Westa, kwesti spoecznego wymiaru religii na wiecie oraz popularyzacj nauki.
Tumacz artykuw Sama Harrisa.
Micha Kowalczyk absolwent Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego, doktorant w Instytucie Politologii Uniwersytetu Kardynaa Stefana Wyszyskiego.
Swoje zainteresowania badawcze skupia wok nacjonalizmu wgierskiego, polityki
historycznej na Wgrzech oraz polityki midzynarodowej w Europie rodkowej.
Sylwia Mazurek doktorantka na kierunku religiologia na Uniwersytecie Kardynaa
Stefana Wyszyskiego. Magisterium z teologii na podstawie pracy Faszyzm woski
w odniesieniu do religii w latach 1919-1945.
Piotr Polak student prawa i filozofii Uniwersytetu Warszawskiego, laureat i finalista Olimpiady Historycznej.
Karolina Zakrzewska absolwentka filologii polskiej na Wydziale Polonistyki UW,
absolwentka PSDiKS na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych UW, obecnie
studentka filozofii na Wydziale Filozofii i Socjologii UW.
Magdalena Ziek absolwentka studiw licencjackich na Uniwersytecie Warszawskim na kierunku bezpieczestwo wewntrzne, laureatka konkursu organizowanego
przez Agencj Bezpieczestwa Wewntrznego w 2013 na najlepsz prac licencjack/magistersk. Obecnie studentka studiw magisterskich lingwistyki stosowanej na
Uniwersytecie Warszawskim.

182