Rozdzia 6.

Zakres te ry to ria ln y p re fe k tu ry

I
|
:
;
j

zresztwskazuje jej nazwa, prokonsul w senatorskiej randze vir spectabilis90,

ktryby bezporednio podporzdkowany cesarzowi, a diecezj Afryki, na
czele ktrej sta vir spectabilis vicarius Africae91, stanowio pi prowincji:
ijzacium92, Numidia93, Mauritania Sitifiensis94, M auritania Caesariensis95
[Tripolis96. Byzacium i Numidi zarzdzali viri clarissimi consulares97, Mauniani Sitifiensis i Trypolitan za viri perfectissimi praesides98*. Taki sam
skadterytorialny Afryki znajdziemy w Laterculus Polemii Silvii", a jedyn
istotn zmian jest wczenie prowincji Africa Proconsularis100. Warto te
zauway, e jako afrykaskie prowincje wymieniane s w Notitii prefek
tura annony Afryki i prefektura fundorum patrimonialium101, co wiadczy
owadze, z jak cesarze podchodzili do poboru annony z Afryki i kwestii
organizacji dbr res privata.

6.3. I llyric u m
Diecezja illyrijska (ND., Occ. II. 7), nazywana te Pannoni (ND., Occ. I. 82)
niemiaa swojego wikariusza, zarzdzana bya bowiem bezporednio przez
prefekta praetorium Italii102. W czasach powstania Laterculus Veronensis
zachodni Illyrik podzielony by na siedem prowincji: Pannonia Inferior'03,

" ND., Occ. I. 22; XVIII. 2.

ND., Occ. I. 26; XX. 8.
ND., Occ. II. 36.
ND., Occ. II. 37.
,4 ND., Occ. II. 38.
ND, Occ. II. 39.
% ND, Occ. II. 40.
57 Byzacium: ND., Occ. I. 62; XX. 10; Numidia: ND., Occ. I. 63; XX. 11.
* Mauritania Sitifiensis: ND., Occ. I. 99; XX. 14; Mauritania Caesariensis: ND., Occ.
XX. 15; Tripolitana: ND., Occ. I. 100; XX. 13.
Pol. Sito, III. 2-7.
100 Pol. Silv., III. 2. Byy to wic: Proconsularis, Numidia, Byzacium, Tripolis, Maureta
niaSitifiensis, Mauretania Caesariensis.
101 ND., Occ. II. 35: Africae septem.
m Jones 1986, 373.

69

C z I. P o w s ta n ie u rz d u P P O Italii i je g o struktura

70

Saviensis104, Dalm atia105, Valeria106, Pannonia Superior107, Noricus Riparensis10* i Noricus Mediterranea109. Waleri ( Valeria) Dioklecjan wyodrbni ze
starej prowncji Pannonia Inferior, ktr pozostawi w okrojonym stanie.
Jej nazwa pochodzi od imienia crki Dioklecjana i ony Galeriusza110, no
sia ona tak sam nazw jak jedna z italskich prowincji. Savia zostaa wy
dzielona z przeddioklecjaskiej Pannonii Superior, ktr take zachowano,
ale z okrojonym terytorium111. Stan taki utrzyma si do czasw powstania
Notitii Dignitatum, gdzie diecezj stanowio sze prowincji wymienianych
w nastpujcym porzdku: Pannonia Secunda112, Savia113, Dalmatia114, Pan
nonia Prim a11516, Noricum Mediterraneum116 i Noricum Ripensis117. Bezpo
rednia kontrola prefekta skutkowaa na tym obszarze nie tylko brakiem
obecnoci wikariusza, lecz rwnie i tym, e namiestnicy prowincji illiryjskich nie osigali zbyt wysokich rang. Na tym terytorium spotykamy tylko
jednego correctora, ktry administrowa prowincj Savia11*, a czterema na
stpnymi prowincjami (Dalmaticarum, Pannoniae Primae, Norici Mediterranei i Norici Ripensis) zarzdzali zwykli viri perfectissimi praesides119. Jak si
wydaje, nie tylko Illyricum nie miao swego wikariusza, lecz take Pannonia
Secunda swojego namiestnika, jej stolic pozostawao bowiem Sirmium,
jedna z siedzib PPO, tak wic prefekt zarzdza prowincj sam. Podobny
stan utrzymywa si w chwili powstania Laterculus Polemii Silvii, ktry wy

104
105
106
107
108
109
110
111
112
113

Lat. Ver., VI. 3.

Lat. Ver, V 1.4.
Lat. Ver., VI. 5.
Lat. Ver., VI. 6.
Lat. Ver., V 1.7.
Lat. Ver, V 1.8.
Aur., Vict., Caes., XXXX, 10; Amm. Marc., XIX. 11.4; Barnes 1982, 223.
Barnes 1982, 223.
ND.,Occ. 11.29.
ND., Occ. II. 30.

114

ND., Occ. II. 31.

115 ND., Occ. II. 32.

116 ND., Occ. II. 33.
117 ND., Occ. II. 34.
118 ND., Occ. I. 83.
119 Dalmaticarum: ND., Occ. I. 86; XLV. 4; Pannoniae Primae: ND., Occ. I. 87; Norici
Mediterranei: ND., Occ. I. 88; Norici Ripensis: ND., Occ. I. 89.

Rozdzia 6. Zakres te ry to ria ln y p re fe k tu ry

mienia dziewitnacie prowincji illiryjskich120, jednake naley pamita,

e powsta on w czasach, kiedy rwnie zachodni Illiryk (w tym Sirmium)
pozostawa w granicach Cesarstwa Wschodniego.
W sumie wic w trzech diecezjach prefektury Italii zorganizowano
dwadziecia osiem prowincji.

6.4 . Kwestia

podziaw Illyricum

Wielokrotnie ju przywoywany Laterculus Veronensi$ wspomina o istnie

niu dwch diecezji, w skad ktrych wchodziy prowincje illyryjskie: Misia
(Mezja) i Pannonia. Wedle Laterculus pierwsza z diecezji skadaa si z jede
nastu prowincji, cho w rzeczywistoci wymienianych jest dziesi: D acia121,
Misia superior Margensis122 (Mezja Superior), D ardania'23, Macedonia124,
Tessalia125, Priantina126, Priualentina127128, Epiros noual2S, Epiros uetus129, Creta130. Z kolei dioecesis Pannoniarum miaa wedle zestawienia siedem pozycji
i tym razem wszystkie zostay wymienione. Byy to: Pannonia Inferior131, Sa-

120 Pol. Silv., V. 2-20. Z prowincji, ktre wchodziy w skad zachodniego Illyricum
wymienia: Dalmatia, Pannonia prima (z Sirmium), Pannonia Secunda, Valeria, Noricus
Ripensis, Noricus Mediterraneus, Savia, a z wschodniego: Praevalis, Mysia Superior, Epi
rus Vtus, Epirus Nova, Dardania, Haemimontus, Dacia, Scythia, Creta Insula, Achaia,
Macedonia, Thessalia (wchodziy one w skad diecezji Dacji, Macedonii i Tracji).
121 Lat. Ver., V. 2.
122 Lat. Ver., V. 3.
123 Lat. Ver., V. 4.
124 Lat. Ver., V. 5.
125 Lat. Ver., V. 6.
126 Lat. Ver., V. 7; czy chodzio o Achaj? Demougeot 1981, 231, przyp. 4 z wahaniem;
Barnes 1982,211 nie ma w tej kwestii wtpliwoci.
127 Lat. Ver., V. 8.
128 Lat. Ver., V. 9.
129 Lat. Ver., V. 10.
150 Lat. Ver.,V. 11.
131
Lat. Ver., VI. 2.

71

C z I. P o w s ta n ie u rz d u P P O Italii i je g o struktura

72

uensis122, Dalmatici122, Ualeria124, Pannonia superior125, Noricus ripariensis132145361378,

Noricus mediterranea127. Ponadto w skad diecezji Thracia wchodzia Misia
Inferior138 (Mezja Inferior). Przemiany, jakie przebiegay na terenie prowin
cji illiryjskich polegay na podziale diecezji Mezji na dwie: Dacji i Macedo
nii, co nastpio przed 27 lutego 327139. W skad diecezji Dacji wchodziy
po podziale: Moesia Prima, Dacia Ripensis, Dacia Mediterranea, Dardania,
Praevalitana; w skad za diecezji Macedonii: Macedonia, Tesalia, Epirus Nova, Epirus Vetus, Achaja i Kreta. Nastpnie wszystkie trzy diecezje:
Pannonii, Macedonii i Dacji zostay wczone do wielkiej prefektury Ita
lii, Illyrikum i Afryki, jak ju wspomniano, stao si to zapewne po mierci
Konstantyna Wielkiego, gdy centralna cz Imperium znalaza si w r
kach Konstansa. Silniejszy by, jak ju zauwaono, zwizek pomidzy Itali
a Afryk. Std te bierze si problem istnienia odrbnej prefektury illyrijskiej oraz ostatecznego wyodrbnienia si wschodniego Illyricum, ktre sta
nie si czci Cesarstwa Wschodniego. Przechodzc do tych kwestii, musi
my pamita, e do momentu publikacji w roku 1964 na amach Journal of
Roman Studies artykuu Jonesa140 w zasadzie wszyscy autorzy przyjmowali
za pewnik kolegialne penienie prefektur i wobec tego ich propozycje re
konstrukcji dziejw prefektury illyrijskiej oparte s na tym zaoeniu.

6 .4 .1 .

P ierw szy

podzia

I llyricum

na

sc h o d n ie i

Z achodnie

Pierwszy podzia nastpi w 379 roku, z chwil powoania Teodozjusza na

cesarza, lub krtko po tym fakcie. Sozomenes informuje, e Gracjan po
wierzy Teodozjuszowi kontrol nad Illyrikum141, przy czym nie rnicuje
132 Lat. Ver., VI. 3.
133 Lat. Ver., VI. 4.
134 Lai. Ver., VI. 5.
135 Lat. Ver., VI. 6.
136 Lat. Ver., VI. 7.
137 Lat. Ver., VI. 8.
138 Lat. Ver., IV. 7.
139 CTh XI. 3. 2 skierowana do komesa Macedonii. Dacja i Macedonia wystpuj jui
jako odrbne diecezje w Breviarium Festusa.
140 Jones 1964, passim.
141 Soz., VII. 4.

Rozdzia 6. Zakres te ry to ria ln y p re fe k tu ry

ojak jego cz chodzio. Wydaje si jednak, e w rkach Teodozjusza po

19 stycznia 379 r. znalazo si tylko Illyricum Orientale, jeszcze bowiem
ustawa CTh XIII. 1.11 z 5 lipca 379 r. skierowana do PPO Hesperiusza usta
la zasady zwolnie z zapaty collatio lustralis dla klerykw na terenie Italii,
Illyricum i Galii. Dlatego te ju w 1914 r. Seeck wskazywa na podzia IIlyricum. W jego opinii w rkach Teodozjusza znalaza si tylko wschodnia
cz, przekazana mu przez Gracjana celem rozprawienia si z Gotami,
Alanami i Hunami142. Podobnie zakada Stein: wschodnie Illyricum znaj
dowao si w rkach Teodozjusza do 380 roku. Zwrot Illyricum Gracjano
wi postanowiono latem 380 podczas spotkania obu Augustw w Sirmium,
wlistopadzie tego roku za Teodozjusz opuci Tessalonik i uda si do
Konstantynopola143. Palanue wskazywa z kolei na okres 379-jesie 380
jako moment, w ktrym dwie diecezje zostay przekazane wschodniej cz
ci cesarstwa144. Potem powrciy one do imperium Gracjana. Zdaniem
Grumela Illyricum stanowio domen Walentyniana II145; pojawienie si
Teodozjusza spowodowao za jego podzia i wydzielenie dwch diecezji
wschodnich, jednak bez tworzenia odrbnej administracji146. W dalszej
czci wywodw Grumel uznawa, e w 381 r. cae Illyricum znalazo si
znowu w zachodniej czci Cesarstwa Rzymskiego147.

142 Seeck 1914, 20; 37.

143 Stein 1925, 347-348.
1,4 Palanque 1933, 54, 57; Palanque 1951, 8-9.
145 Grumel 1951, 9: Illyricum restait lapanage de Valentinien II.
146 Grumel 1951,9: Dalej jednak autor ten uznaje, e Gracjan, ktry wykonywa tutel
nad Walentynianem II, podzieli Illyrikum i przekaza cz naddunajsk Teodozjuszowi. Uznawa te, e wobec powyszego podziau nie byo sensu powoywa odrbne
go prefekta dla Illyrikum (Grumel 1951, 9, 11). Hermiasz Sozomen (VII. 4. 1) poda
je w swojej Historii Kocielnej, e: Gracjan powrci do ojcowskiej czci imperium (...)
Illyricum i obszary imperium na Wschodzie powierzywszy Teodozjuszowi (Kazikowski,
Zieliski 1989,456-457).
147 Grumel 1951,12, powoujc si na CTh XVI. 1.3 z r. 381 nakazujce zwrot kocio
wnicejczykom. Wrd wymienanych w CTh diecezji i prowincji nie ma illyrijskich.
Ponadto CTh XI. 13.1 do PPO Probusa z 19 sierpnia 383 r. nakazuje PPO Italii likwida
cj zwolnie podatkowych na terenie Italii, Afryki, Illyrikum. Zdaniem Grumela 1951,
14Walentynian II sta na czele poczonej prefektury Italii, Afryki i Illyrikum.

73

C z I. P o w s ta n ie u rz d u P P O Italii i je g o struktura

74

6 .4 .2 .

Lo sy Illyricum

w latach

379 / 380-395

Tu znowu zaczynamy od pogldw Seecka. Zdaniem tego autora wschodnie

Illyrikum znalazo si na moment w rkach Teodozjusza I decyzj Gracja
na. Jednak nowy cesarz odda je z powrotem Walentynianowi II i dopiero
na krtko przed mierci przyczy do swego pastwa148. Swoje rozumo
wanie Seeck opiera149 na tekcie ustawy CTh I. 32. 5 z 29 lipca 386 regu
lujcej kwestie zwizane z procuratores metallorum na terenie Macedonii,
Dacji Mediterranea, Mezji i Dardanii, skierowanej do PPO Eusygniusza
(PLRE, I, Flavius Eusignius). Wymienione prowincje tworzyy diecezj Da
cji, ktra ostatecznie wesza w skad Illyricum Orientale, ale ustawa bya data
w Mediolanie, wic Eusygniuszowi musiao podlega cae Illyricum, take
zachodnie. Jak ju wspomniano, Stein z kolei uznawa, e wschodni Illyrik pozostawa we wadzy Teodozjusza tylko czasowo, do lata 380 r kiedy
obaj cesarze (Gracjan i Teodozjusz) spotkali si w Sirmium150. Zakada on
istnienie wielkiej centralnej prefektury obejmujcej Itali, Afryk oraz za
chodnie i wschodnie Illyrikum a do r. 395. Stein zauwaa, e w latach 388391 sam Teodozjusz przebywa na Zachodzie, pewnym wyjtkiem w kwestii
istnienia zintegrowanej prefektury Italii obejmujcej cay Ilyrik mog by
jedynie lata 392-394, kiedy Teodozjusz z racji uzurpacji Eugeniusza czaso
wo utraci kontrol nad Itali (prefekt Teodozjusza, Apodemiusz, kontrolo
wa tylko Illyricum i Afryk151). O istnieniu wschodniego Illyricum moemy
mwi jednak dopiero w r. 395152. Z kolei Palanque uwaa, e Illyrikum
zostao przyczone do zachodniej czci cesarstwa jesieni 380 roku153 i od
tego momentu musiao wobec tego pozostawa czci wielkiej prefektury
Italii, Illyrikum i Afryki, co potwierdza skierowana do Probusa CTh XI. 13.
1 z 19 stycznia 383, z ktrej wynika, e prefekt ten wykonywa jurysdyk
cj per omne Illyricum154. Taki stan utrzyma si po mierci Gracjana oraz

148 Seeck 1914, 37-38

149 Seeck 1914, 37, przyp. 8.
150 Stein 1925, 348.
151 Stein 1925, 348-350.
152 Stein 1925,351.
153 Palanque 1951, 9; Palanque 1969, 605.
154 igitur sinceritas tua id ipsum per omnem italiani, tum etiam per urbicarias africanasque regiones ac per omne Illyricum praelata oraculi huius auctoritate firmabit - bez

Rozdzia 6. Zakres te ry to ria ln y p re fe k tu ry

na pocztku panowania Walentyniana II155. Palanque zwraca te uwag na

ustaw CTh VIII. 4. 17, ktra skierowana zostaa do PPO Orientis Cynegiusza, ale dotyczya Illyricum. Nakazuje ona primipilarii transport annony
militaris w formie pieninej (a wiec adaeratio) przeznaczonej dla garnizo
nw limitanei do officium ... PPO Illyricum i datowana jest w manuskryp
cie Kodeksu na V. kal. Ivi Timasio et Promoto cons., czyli 27 czerwca 389.
Proponowana datacja tej ustawy jest nie do utrzymania, z tej racji, e Cynegiusz nie y ju od marca 388. Prbowano naprawia dat. Seeck uzna,
e w tym przypadku datacja konsularna zostaa interpolowana i poprawia
j na 12 grudnia 385156, co przyjmowa Grumel157, podczas kiedy Palanque
wpierw opowiada si za 397158, ale w 1951 r. stwierdzi, e naley j po
czy z ucieczk Walentyniana II do Tessaloniki i wobec tego wskazywa
na rok 387159. Skoro ustawa adresowana bya do PPO Orientis, naley uzna,
e Teodozjusz nie tworzy dla wschodniego Illyricum odrbnej administra
cji160, musiaa to wic by stuacja przejciowa. Podobnie zdaniem Grumela
ju w roku 382 cae Illyricum znalazo si znowu w zachodniej czci cesar
stwa161. Na niedugi okres sytuacja zmienia si w momencie mierci Gra
cjana (383): Teodozjusz I przej ponownie kontrol nad caym Illyrikum162.
W roku 384 r zdaniem Grumela, Teodozjusz zosta jednak zmuszony ze

wtpienia 19 sierpnia 383 r. Probus musia sta na czele prefektury obejmujcej swym
zasigiem Itali, Afryk i Illyricum.
155 Palanue 1951, 9.
154 Seeck 1919, 91, 269; Stein 1934, 343-344; wspczenie: PLRE, I, 236; Delmaire
1989b, 97, przyp. 82 na 18 lub 23; Honore 1998, 54, przyp. 260 23 grudnia. Dyskusj
podsumowuje Cokun 2003, 365, przyp. 10
157 Grumel 1951, 17.
158 Palanue 1933, 62-63.
159 Palanue 1951, 11-12; Palanue 1969, 605.
160 Palanue 1951, 12-14.
161 Grumel 1951, 12-13, powoujc si na trzy ustawy: CTh XVI. 1. 3 z r. 381 skie
rowan do Auksoniusza (PLRE, I, Auxonius 1), prokonsula Azji, nakazujc zwrot
kociow nicejczykom. Wrd wymienianych w ustawie diecezji i prowincji nie ma
illyrijskich. Ponadto CTh XI. 16.15 skierowana 9 grudnia 382 do PPO Italii Hypacjusza
zawiera zwolnienia od munera, wyjwszy te dot. limes Rheticus i expeditio Illyrica oraz
CTh XI. 13.1 do PPO Probusa z 19 sierpnia 383 nakazuje PPO Italii likwidacj zwolnie
podatkowych na terenie Italii, Afryki, Illyrikum. Zdaniem Grumela 1951, 14 Walentynian II sta na czele poczonej prefektury Italii, Afryki i Illyrikum.
162 Grumel 1951,18,45

75

C z I. P o w s ta n ie u rz d u P P O Italii i je g o struktura

76

wzgldu na okolicznoci zawrze porozumienie z Maksymusem i restytu

owa wadz Walentyniana II nad ca centraln prefektur, cznie z caym
Illyricum163. Ju po pokonaniu tego uzurpatora w 389 r. cae Illyrikum po
zostawao czci centralnej prefektury zarzdzanej faktycznie przez Teodozjusza. W 391 Teodozjusz podzieli prefektur centraln, zostawiajc Walentynianowi II Itali, a do swojego pastwa przyczy Afryk i Illyricum
(prawdopodobnie cae)164. Ten stan, zdaniem Grumela, utrzyma si take
po powrocie Teodozjusza do Konstantynopola oraz po mierci Walentynia
na II165. Take wedle E. Demougeot Gracjan powrci do koncepcji podziau
Illyrikum w 379 r.: utworzy now prefektur skadajc si z Dacji i Mace
donii, by pom c Teodozjuszowi w usuniciu barbarzycw; utrzymaa si
ona i w roku nastpnym w zwizku z przebiegiem operacji wojskowych na
tym terenie166, potem jednak, a do mierci Walentyniana II, poczona pre
fektura Italii, Afryki i Illyrikum znajdowaa si w rkach modego cesarza,
tj. Walentyniana II167.
Przedstawione teorie s zgodne w kwestii, e pierwszy podzia Illyricum trwa krtko i zosta zakoczony w roku 380 lub zaraz po tej dacie.
Mamy kilka drogowskazw, ktre pokazuj nam ksztat terytorialny
Illyricum, a tym samym zasig PPO Italii, Illyricum i Afryki w tym okre
sie. Wydaje si, e przez kilka nastpnych lat prefektura centralna obejmuje
cae Illyrikum, cznie z jego wschodni czci. Nie jest moe przekonu
jcym argumentem cytowanie CTh XI. 16. 15 z 9 grudnia 382 zwalniajce
od munera poza nalenymi expeditio Illyrica, moga ona bowiem dotyczy
zachodniego Illyrikum, ale ju CTh XI. 13. 1 dat. (...) Med(iolano) z 19 sierp
nia 383 potwierdza wadz PPO Probusa na terenie Italii, regiones urbicarias
i Illyrikum. Wobec powyszego naley uzna, e prefektura centralna obej
mowaa rwnie wschodni Illyrik. W 386 r. prefekt Italii, Eusygniusz, nadal
sprawowa wadz przynajmniej nad czci wschodniego Illyrikum (usta
wa CTh I. 32. 5 z 29 lipca 386 jak ju wspomniano dotyczy Macedonii, Dacji
Mediterranea, Mezji i Dardanii). Wydaje si wic, e w tym roku PPO Italii
kontrolowa take Illyricum wschodnie. Zmian przynosi zapewne dopiero

163
164
165
166
167

Grumel 1951, 16,45.

Grumel 1951,20,45.
Grumel 1951,23.
Demougeot 1981, 247.
Demougeot 1981, 248.

Rozdzia 6. Zakres te ry to ria ln y p re fe k tu ry

kampania italska Magnusa Maksymusa (lato/jesie 387) i ucieczka Walentyniana II do Tessaloniki. Ten do klarowny obraz zaburza CTh VIII. 4. 17
i omawiane ju powyej problemy z datacj. Jeli zaoymy, e wystpuj
cyw datacji konsularnej rok 389 (i to 27 czerwca!) jest nie do utrzymania
zracji mierci adresata ustawy w marcu 388 r., to pozostaje nam moliwo
pjcia za cytowanymi ju autorami, ktrzy datuj ustaw na r. 387 lub 385.
Tymsamym wkraczamy na pole spekulacji. Pierwsza data czyaby si do
pynnie z ucieczk Walentyniana do Tessaloniki i sugerowaaby utworzenie
wschodniego Illyricum, ktre na zasadzie prowizorium168 byo administro
wane przez PPO Orientis. Zosimos pisze jednak, koczc omawianie walk
Promotusa w Tracji w r. 386 (Zos. IV. 38-39), Greoncjusza w Scytii (IV. 40)
oraz buntu mieszkacw Antiochii w 387 (IV. 41), czyli w odniesieniu do
czci imperium zarzdzanej przez Teodozjusza: Tak przedstawiaa si sytu
acja na Wschodzie, w Tracji oraz Illyrii169. Mogoby to oznacza, e Illyricum,
aprzynajmniej jego wschodnia cz znajdowaa si w pastwie Teodozju
sza I i cho czciowo odpowiada koncepcji Altaya Cokuna, ktry uzna
wa, e podzia Illyrikum, bdcy zapowiedzi wydarze z okresu po mierci
Teodozjusza Wielkiego, dokona si ju w roku 379170. Zdaniem tego autora
wlatach 383-387 funkcjonoway obok siebie dwie prefektury: Italii i Illyricum - obejmujca diecezj Pannonii oraz wschodniego Illyrikum obej
mujca diecezje Dacji i Macedonii171. Prefektowi Italii podporzdkowano
zachodnie Illyrikum (Pannonia) i nosi on tytu PPO Italiae et Illyrici, obok
niego funkcjonowaa niezalena prefektura wschodniego Illyriku obejmu
jca Dacj i Macedoni i jej zwierzchnik nosi tytu PPO Illyrici. W mojej
ocenie nie mamy jednak wystarczajcych dowodw na potwierdzenie tezy,
e Teodozjusz w chwili ucieczki Walentyniana II kontrolowa wschodnie
Illyricum. Walentynian II uciek z Italii do Tessaloniki dlatego, e nie czu si
tam bezpiecznie, ale przemieci si w ten sposb do innej czci imperium,
ktr jeszcze kontrolowa172. Po pokonaniu Magnusa Maksymusa Teodo168 Demougeot 1981, 248.
169 Zos., IV. 42. 1 (Cichocka, Wipszycka 1993,186).
170 Cokun 2003, 361.
171 Cokun 2003, 367; lista prefektw: Cokun 2003, 368-384.
172 Socr., V. 12 i Zos., IV. 43. 1-2 informuj tylko o ucieczce do Tessaloniki w obawie
przed zagroeniem, dodatkowo Zosimos podaje, e stamtd Walentynian II wysa do
Teodozjusza prob o interwencj. Tylko Soz., VII. 13, titulus sugeruje, e Walentynian
schroni si w ten sposb pod opiek Teodozjusza.

77

C z I. P o w s ta n ie u rz d u P P O Italii i je g o struktura

78

zjusz restytuowa wadz Walentyniana II. W ten sposb kolejne zmiany

przyniosa dopiero uzurpacja Eugeniusza w sierpniu 392 roku. Teodozjusz
mianowa PPO lllyrici Apodemiusza (PLRE, I, Apodemius 3). By moe po
cztkowo jego prefektura obejmowaa tylko wschodni Illyrik, gdy pierwsza
ustawa skierowana do niego, CTh XII. 12. 12. datowana na 27 lipca 392 jest
data Cpli. Dopiero potem Teodozjusz rozszerzy jego wadz na reszt tery
torium centralnej prefektury173.

6 .4 .3 . O stateczny

podzia

Zdaniem Seecka wschodni Illyrik mia zosta ponownie oderwany od Italii

przez Teodozjusza ju na ou mierci, kiedy cesarz stara si o zabezpiecze
nie swoich synw, i doczony do wschodniego imperium174. Pocztkowo
jednak nie stanowi odrbnej jednostki w pastwie Arkadiusza, lecz by cz
ci prefektury Orientu (Seeck zakada, e prefektury s zarzdzane kole
gialnie) i nowa prefektura - wschodniego Illyriku jest identyfikowalna naj
wczeniej 17 czerwca 397 (CTh XVI. 8. 12)175. Ostateczny podzia Illyrikum
nie budzi takich emocji badaczy, jak jego wczeniejsze dzieje. Istniej tylko
drobne rozbienoci dotyczce daty rocznej bd te wynikajce z oglno
ci twierdze uczonych. W odrnieniu od pogldw Seecka przyjo si
te wskazywa bardziej na lata 395/396. Na rok 395 jako ostateczn cezur
w dziejach Illyricum wskazywa take Ernest Stein176. Przy Zachodzie pozo
staa tylko Dalmacja oderwana od wschodniej czci Pannonii177. Grumel
uznawa, e wpyw na ostateczny podzia, ktry nastpi w 395-396 r. miao
pojawienie si Alaryka. Grumel uznawa te, e pozostanie diecezji Panonii
w Imperium Zachodnim byo ustpstwem ze strony Arkadiusza178. Podob
nie E. Demougeot wskazywaa na 395/396 jako dat podziau179. Clemente

173 PLRE, I, 82-83, s.v. Apodemius 3. Nie kontrolowa on Italii, gdzie PPO z ramienia
Eugeniusza zosta Nikomach Flawian.
174 Seeck 1914, 38.
175 Seeck 1914, 38.
176 Stein 1925,351.
177 Stein 1925, 355.
178 Grumel 1951, 37-38.
179 Demougeot 1981,250.

Rozdzia 6. Z akres te ry to ria ln y p re fe k tu ry

79

datowa podzia na 396 rok180. Z kolei Palanque stwierdza tylko oglnie, e

prefektura wschodniego Illyriku pojawia si w pocztkach rzdw cesarza
Arkadiusza181.

6.4.4 .

K iedy

przed rokiem

379

istn ia a o d r b n a

PREFEKTURA ILLIRYJSKA?

0 ile w kwestii podziau Illyrikum na Wschodnie i Zachodnie pierwsze kro

ki stawiaa nauka niemiecka, o tyle w kwestii identyfikacji czasowego ist
nienia przed rokiem 379 odrbnej prefektury ilyrijskiej, zoonej zarwno
z terytoriw, ktre po ostatecznym podziale Illyricum stanowiy cz pre
fektury italskiej, jak i tych, z ktrych uformowano prefektur wchodniego
Illyricum, podlegego rzdowi w Konstantynopolu, najwicej do powiedze
nia mieli uczeni francuscy. Ju w roku 1933 r. J.-R. Palanue uzna, e ist
nienie odrbnej prefektury Illyrikum nie jest wycznie konsekwencj bitwy
adrianopolskiej i jej nastpstw. Palanue jako pierwszy wskazywa, e ju
wczeniej musiaa istnie odrbna prefektura illyrijska obejmujca wszyst
kie trzy diecezje: Pannoni, Macedoni i Dacj i w roli zwierzchnikw takiej
wielkiej prefektury widzia Anatoliusza w 1. 357-360, Florencjusza w r. 360361 i Mamertyna w 361 r.182, nastpnie za Probusa i Olibriusza (PLRE,
I, Q. Clodius Hermogenianus Olybrius 3) w latach 378-379183. Kilkanacie
lat pniej jego pogldy w zasadzie przej inny francuski uczony, Grumel,
ktry uznawa, e taka prefektura zoona z diecezji Pannonii, Macedonii
i Dacji istniaa w okresach 356-357 do 361 roku184. Zdaniem Grumela na
stpnym okresem byy lata po r. 375. Powoanie po raz kolejny prefektury
illiryjskiej miao by konsekwencj wyznaczenia dzielnicy Walentynianowi
II przez Gracjana i odpowiada na starania matki Walentyniana II, Justy
ny185. Wielka prefektura illyrijska miaa zosta powoana do ycia po r. 375,

180
181
182
183
184
185

Clemente 1968, 57; 106-108.

Palanue 1951, 14.
Palanue 1933, 34-36,
Palanue 1933, 51-55.
Grumel 1951, 6-7.
Grumel 1951, 7.

80

C z I. P o w s ta n ie u rz d u P P O Italii i je g o struktura

tj. po ogoszeniu Walentyniana II Augustem186. Do tematyki tej powraca

take J.-R. Palanque w swoich nowszych pracach. W 1951 powtrzy swo
je sdy sprzed kilkunastu lat, tj. ponownie wskaza, e prefektura illyrijska
obejmujca trzy diecezje: Pannonii, Macedonii i Dacji istniaa ju wczeniej,
tj. w latach 357-361187 i 375-379188. Z kolei w 1969 r., znajc ju pogldy Jo
nesa nt. collegiate prefectures, zaproponowa istnienie prefektury illyryjskiej
w okresie 345-361 i 375-379189. Wskazanie na r. 345 jako pocztek istnienia
odrbnej prefektury wynikao z przyjcia koncepcji A. F. Normana, ktry
zakada penienie jej przez Anatoliusza, ktry by osob inn od pniej
szego prefekta Illyricum (357-360) o tym samym imieniu190. Na ustaleniach
Jonesa bazowali take wydawcy PLRE, ktrzy wskazywali na okresy: 347-352 (PLRE, I, Vulcacius Rufinus 25)191; 354-361 (PLRE, I, C. Ceionius Ru186 Grumel 1951,8.
187 Palanue 1951, 6.
188 Palanue 1951, 7. Zasadnicz przesank do istnienia prefektury jest CThXI. 11.1,
ktr to ustaw datuje si na 30 wrzenia 376. Wnioskowanie oparte jest wic na kontro
wersyjnych przesankach. Mommsen w wydaniu Kodeksu Teodozjaskiego zastanawia
si nad nastpujcymi moliwociami: 30 wrzenia 368; 370 lub 373. Seeck 1919, 31;
234 datowa ustaw na rok 368, argumentujc, e nieco wczeniej, 24 wrzenia 368, Walentynian I znajdowa si w Kolonii - Agrippina, gdzie wydana zostaa i ta ustawa. Za
Seeckiem idzie PLRE, I, 738, umieszczajc rzeczon ustaw w serii praw, jakie Probus,
jako zwierzchnik poczonej prefektrury Italii, Illyrikum i Afryki otrzyma w roku 368.
189 Palanue 1969, 605. Uznawa te, e na pocztku panowania Teodozjusza doszo
do podziau istniejcej prefektury illyryjskiej, potem Illyricum wystpowao po r. 395
ju tylko jako odrbna prefektura obejmujca Macedoni i Dacj. Eutopiusz by zda
niem Palanue koleg Neoteriusza jako PPO Orientis (Palanue 1969, 605).
190 Norman 1957, passim, zdaniem Normana 1957,257-258 Anatoliusz z Berytos, ko
respondent Libaniusza i PPO Illyricum z lat 357-360 nie jest tosamy z innym Anatoliuszem z przydomkiem Azturio, o ktrym w ywocie Proajrezjusza wspomina Eunapiusz
z Sardes. Ten ostatni powiadczony jest jako PPO przez dwie ustawy z CTh XII. 1. 38
z 346 i XII. 1. 39 z 349. Wobec faktu, e w 347 r. na stanowisku PPO Illyrici wystpuje
Wulkacjusz Rufin, naley uzna, e albo datacja ustawy (Dat. Kai. April. Antiochiae Limenio et Catulino Conss = 349), albo te adresat s bdne. Nie umniejsza to faktu, e w
Anatoliusz mg by PPO Illyrici wl. 344-347. Ustalenia te przyjmowali: Palanue 1969,
602-603; Barnes 1987,19 i Barnes 1992, 258. Ostatnio Bradbury 2000, passim i 184-185
przychyli si ponownie do tezy Normana i uzna, e mamy do czynienia z dwiema r
nymi osobami. Tak wic odrbna prefektura Illyricum moga by utworzona ju w 344.
Bradbury sugerowa, e obaj Anatolii s czonkami jednej antiocheskiej rodziny.
191 PLRE, I, 783. Italia i Afryka znalazy si w rkach Magnencjusza, ktry powoa
wasnego prefekta Italii w osobie Aniceta, por.: PLRE, I, 66-67, s.v. Anicetus 1. W 354 r.

Rozdzia 6. Zakres te ry to ria ln y p re fe k tu ry

fius Volusianus 5; Q. Flavius Maesius Egnatius Lollianus, Anatolius 3 - zaka

dali tosamo obu Anatolii; FI Florentius, Cl. Mamertinus)192; 364 (PLRE, I,
Sextus Claudius Petronius Probus 5193); 377-378 (PLRE, I, Julius Ausonius 5
i Q. Clodius Hermogenianus Olybrius 3194), 380-381 (PLRE, I, Eutropius 2).
Wten sposb o wielkiej zintegrowanej terytorialnie prefekturze Italii, Afry
ki i Illyrikum mona mwi dopiero midzy tymi okresami.
Z kolei w nauce francuskiej do pogldw Palanque nawizywaa Demougeot. Take i ona uznawaa, e PPO Illyrici pojawi si w 345 r. i by
nim Anatoliusz195. Powstanie prefektury byo wynikiem najazdw germa-

Konstancjusz, wysa Rufina do Galii, jako PPO, zapewne jako pacyfikatora tej prefek
tury po rzdach Magnencjusza. Rufin nalea do rodziny cesarskiej, by bratem Galii,
matki Cezara Gallusa.
192 W 354 r. w centralnej czci imperium utrzymywao si prowizorium ustro
jowe: w lllyricum rzdzi z ramienia Konstancjusza Rufiusz Woluzjan (PLRE, I, 979,
C. Ceionius Rufius Volusianus signo Lampadius 5), a kolejny prefekt, Hilarian (PLRE, I,
M(a)ecilius Hilarianus 5) kontrolowa prawdopodobnie tylko Itali. CTh VI. 4.4 z 354 r.
nakazuje mu bowiem doglda wykonywania munera przez senatorw per dioecesim
sublimitatis tuae. Istnienie odrbnej prefektury illiryjskiej powiadczone jest do roku
360. Sytuacja skomplikowaa si w chwili ogoszenia si Augustem w Paryu przez Juli
ana, szczeglnie za, kiedy zerwaniu ulegy rokowania pokojowe z Konstancjuszem i Ju
lian podj marsz na Zachd. Ammian Marcellin (XXI. 6. 5) informuje nas, e prefekt
Galii, Florencjusz, podejrzewajc zmiany, opuci Gali, krtko potem za uzyska od
Konstancjusza prefektur illiryjsk (PLRE, I, 365, s.v. Flavius Florentius 10). W Italii
i Afryce z kolei z ramienia Konstancjusza jako PPO rzdzi Taurus (PLRE, I, 879-880
s.v. Flavius Taurus 3; Olszaniec 2007a, 278-285). W 361 r. z racji szybkiego marszu Ju
liana na Zachd zarwno Taurus, jak i Florencjusz zbiegli na dwr Konstancjusza. Nie
mamy jednak informacji, e Julian mianowa nowego prefekta Italii i Afryki na miejsce
Taurusa. Przecigajce si oblenie Akwilei pokazuje, e Julian mia kopoty z uzna
niem swej wadzy przez miasta Italii i by moe dlatego nie powoywa w tej czci im
perium zarzdu cywilnego. Jeszcze jednak w 361 roku powoa na PPO lllyricum swego
dotychczasowego CSL KI. Mamertyna. Na pocztku nastpnego roku Mamertyn zosta
PPO Italliae, Illyrici et Africae (PLRE, I, 540 jeszcze w 361, Olszaniec 2007a, 484 na
pocztku roku 362), ale istnieje moliwo, e w latach 362-363 nie kontrolowa Afryki
(Olszaniec 2007a, 484).
193 Probus przesta by zapewne prefektem lllyricum latem 364 roku, kiedy Walentynian i Walens spotkali si w Medianie i dokonali podziau imperium: Amm. Marc.,
XXVI. 5.1-3.
194 PLRE, 1 ,139, s.v. Iulius Ausonius; PLRE, 1,640-642, s.v. Q. Clodius Hermogenianus
Olybrius.
195 Demougeot 1981, 244.

81

C z I. P o w s ta n ie u rz d u P P O Italii i je g o struktura

82

skich196. Demougeot susznie zakadaa, e odrbna prefektura illyryjska

musiaa zakoczy ywot w 364 r. i zosta przyczona do prefektury Italii
i Afryki197. Uznaje te, e prefektur illyrijsk restytuowa Gracjan w 377,
w granicach diecezji Pannonii, Macedonii i D acji198. Ostatnio bardziej
ostronie Cokun199 wskazuje na lata 359-361; 364-365/366 i 376-378 jako
na czas funkcjonowania odrbnej prefektury illyrijskiej.
W chwili powstania Notitia Dignitatum spotykamy wic diecezj Illyricum, ktra jest czci PPO Italii200 oraz PPO Illyricum lec w pastwie
wschodniorzymskim. W skad diecezji illyrijskiej wchodzio sze prowin
cji, a diecezji wschodniego Illyricum byo cznie jedenacie.

196
197
198
199
20 0

Demougeot 1981, 244.

Demougeot 1981, 246.
Demougeot 1981, 247.
Cokun, 2003, 361
ND., Occ. II. 7.