You are on page 1of 8

En la oscuridad

Pa ri xeqal

En la oscuridad
es ms fcil hablar
con los muertos.

Pa ri xeqal
man kexta ri katzijon jun
kuk ri kaminaqib.

El hilo de la voz
es ms delgado.

Ri ubatzil ri qachabal
sibalaj xax ri.

Los muertos slo oyen


sonidos transparentes.

Ri kaminaqib xwi ki kito


ri saqsoj taq chabalil.

Tabal
Altares
Los altares de piedras
que asentaron los abuelos
son los cimientos donde se amarran
(con fuego, incienso y pom),
las esperanzas de nuestros pueblos.

Ri abaj re tabal
ri xki yakan ri qatit qamam
chila ri, ri kaxim wi
(ruk qaq, ruk qol, ruk kach),
ri eyenik re ri qatinimit.

rbol

Che

Libro verde

Rex wuj,

rbol poeta

che tzibanel ajbix

cuanta poesa en tus hojas!

janipa jelik tzib ko pa ri axaqche!

Quienquiera
que se pose en tus ramas

Xa japachin ta ne
katakip pa ri aqabche

se vuelve cantor.
kujaluj ajbix.

Ri Tinamit
El Pueblo
Nim ri nutinamit.
Mi pueblo es grande
Hay que restregarse
la tierra entre las manos.

Rajawaxik kumalamajun
rulewal pa ri uqab.
Kujaluj che chuxol ri kachelaj.

Sentirse rbol entre sus bosques.


Kaqaya uqijol ri patan, ri unojibal...
Reverenciar sus rituales....
Corretear como ardillas
por sus caminos y veredas
para sentir el sabor,
la sencillez de su grandeza

Kojxikanik je oj ko kuk
pa taq be xukuje pa uqab be,
xa jewa kaqana ri ukiyal,
ri laj unimal.

Qojom
Marimba
No quiero escucharte marimba
no quiero!
Y no obstante te amo
con toda mi alma.
Quisiera irme lejos, lejos,
donde no me atormenten los recuerdos.
Caminar por el aire
para no dejar huellas
que el recuerdo se pierda
y no me encuentre nunca.

Man kinwaj taj katinto qojom,


man kinwaj taj!
Pune ta jewa katinwaj
rukri wanima
Kinrayij kinbe naj, sibalaj naj,
kinopan ta kulo pa jun kolibal
ri man kopan ta ri natasibal chuwe.
Kinrayij kinbin ta pa ri kaqiq
re man kakanaj ta retal che ri
nubekinwaj kinsach nunatasibalil
je kuri man kinriq ta chik.

Ri tz'i'

El chucho

Kasiqon chiri

Oliendo aqu,

kasiqon jela

oliendo all,

kasotik

se sienta,

kukyaqasitaj rib.

se rasca.

Kuril jun atit tzi,

Ve una chucha,

kuriq ri utzam,

se lame el hocico

kuterenej, tekuri kusach rib.

la sigue y se pierde.

Kok pa ri jun ja,

Entra en una casa,

katix ja chirij

le riegan agua

aninaq kaxikanik kel uloq.

y sale corriendo.

Are kech kojonel,

Es de todos y de ninguna.

man ko ta rajaw.
Levanta una pata,
Kuwalisaj ri jun raqan,

orina al pie de un tronco,

kuban ri uchul

sobre una piedra

chu xcutjun kutam che,

o a medio camino;

puwitaq abaj,
wene panikaj taq be.

ladra porque le da la gana

Kationik xa rumal

y sigue vagando

xaq kape pa ukux

con la cola parada.

kuchap chi ri wakatem


kutakaba ri uje

KOTZIJ

LAS FLORES

Ri uxe ri taq kitzij

Las races

kuj kitaq ubixik chaqe ri ajilanik

nos mandan a contar

Rumal ri kotzij are ri

por medio de las flores

xa jeri ri ucholaj ri ulew chupam.

cmo es la tierra por dentro.

We ri kotzij ke chaqijarik

Y las flores se marchitan,

kekamik

se mueren

rumal cho uwchulew

porque ac afuera

xa jun kisij ri kaslemal.

la vida es una mierda.

EL ALTAR
RI TABAL
Ri qequmal
kakitzij ri kantela
ri xeqal
are ri, ri tabal.
Ri tzinowik
ri chabal.
Xa jubiq chik
che ri saqirisanem

Las sombras
encienden sus candelas.
La noche
es el altar,
el silencio
la oracin.
Y un poquito
antes del amanecer,

rukjun rapunem

de un sopln

kuchupu ri kaqiq.

las apaga el aire.

QAPOJ JE LALAJ ULEW


Are wa ri qapoj jelalaj ulew
abix, ixim, triko, kinaq
man kota nijun qayes
ri man katijow taj.
Ri kumtz e mem.
Jelik Chumil, Kowilaj Che;
kikimatzej kib cho ri rex qayes
kikichuq kib ruk ri kaj.
Xopan kulo jun qij
xechaw ri kumtz.
Man xtij ta chi ri uwch taq ri che;
xkijach chi kixol
ri qapoj jelalaj ulew.

PARASO
Aqu era paraso.
maz, trigo, frijol,
no haba fruto prohibido,
las culebras eran mudas.
Jelik Chumil y Kowilaj Chee
hacan el amor sobre la hierba
y se cubran con el cielo.
Hasta que hablaron
las serpientes:
Prohibieron los frutos
y se repartieron entre s
el Paraso.

TZOCOPITALEM
Chok, kuch, tzikin, tukumux
keta ki puwi taq tyox,
puwija re qalbal tzij;

LIBERTAD
Sanates, zopes, y palomas
se paran sobre catedrales
y palacios
tan igual como sobre piedras,

junam ruk puwiri abaj.


Ruk ri che, xorayil,

rboles y corrales...

kekisin pa kiwi

y se cagan sobre ellos

ruk ri tzocopitalem ri man ketam taj

con toda la libertad de quien sabe

ri mim kajaw, ri qalbal tzij

que dios y la justicia

kakikam bik pa ri kanima.

se llevan en el alma.

EL MECAPAL

RI PATN
Chaqe uj, winakq ajtinimit,

Para
nosotros

ri kaj kakis chila

los indios

ri jawi chi kachapletaj ri ukojik


ri patn pa ri jolom.

el cielo termina
donde comienza
el mecapal.

KINRAYIJ, KAWAJ
Ri e chikop kakiban ri kibix
pa taq ri kirapinik
are jampa kerapapik kekisinik.

QUISIERA

Kimwil kiwch,

Los pjaros

kinterenej rukri nuboqoch

cantan en pleno vuelo

ka pa jawi kakis wi ri utzam btz

y volando cagan.

ri kuya ri nuboqoch chike.


Me les quedo viendo,
Kinrayij kinban tzikin,

y mis miradas los siguen

kinrapinik, kinrapinik, kinrapinik

hasta donde termina la pita

xuquje kimbixonik.

que les dan mis ojos.

sibalaj utz kinao kinban ri nukis


puwi kib oxib sutaq

Cmo quisiera ser pjaro

xuquje nikyaj sutaq chik.

y volar, volar, volar


y cantar, cantar, cantar
y cagarme -- de buena gana -sobre algunos
y algunas
cosas!

LEJANA

NAJ NAJ
Pa wa junchutin tinimit
juntira naj, naj kakanaj wi:

En este pas pequeo


todo queda lejos:
la comida,

Ri wa

las letras,

ri wuj, ri tzib

la ropa...

ri atzyaq.

ORACIN

CH'AB'AL
Kaqata che ri q'ij
che ku to ri uchi'ja
xukuje kaqata che ri ik'
che ku to ri uchi'ja.
K'otak'ulo q'alaj pari kaj,
cho ri uwach wa ulew,
pari u'ux re ri qa chomab'al
Aretak'ulo ri saq'ij
ri man kuyata ub'e ri q'equmal,
xa jewa, man kaqa tzaqta ri uretal
re ri qa b'e.

Que se abra la puerta del sol,


que se abra la puerta de la luna.
Que haya claridad en el cielo,
que haya claridad en la tierra,
que haya claridad en el alma;
que la luz no le d paso
a la oscuridad,
para no perder la sea
de nuestro camino.

Ri chupil qaq
Ri taq chupil qaq are ri, ri chumil
ri xeqaj uloq cho ri kaj,
are ku ri chumil are ri, ri chupil qaq
ri man xekwintaj xeqaj uloq.
Kakichup kakitiq ri kichj
rumal ku ri kuqi jun aqab chike.

Lucirnagas
Las lucirnagas
son estrellas que bajaron del cielo
y las estrellas son lucirnagas
que no pudieron bajar.
Apagan y encienden sus ocotos
para que les duren toda la noche.

You might also like