Professional Documents
Culture Documents
Pa ri xeqal
En la oscuridad
es ms fcil hablar
con los muertos.
Pa ri xeqal
man kexta ri katzijon jun
kuk ri kaminaqib.
El hilo de la voz
es ms delgado.
Ri ubatzil ri qachabal
sibalaj xax ri.
Tabal
Altares
Los altares de piedras
que asentaron los abuelos
son los cimientos donde se amarran
(con fuego, incienso y pom),
las esperanzas de nuestros pueblos.
Ri abaj re tabal
ri xki yakan ri qatit qamam
chila ri, ri kaxim wi
(ruk qaq, ruk qol, ruk kach),
ri eyenik re ri qatinimit.
rbol
Che
Libro verde
Rex wuj,
rbol poeta
Quienquiera
que se pose en tus ramas
Xa japachin ta ne
katakip pa ri aqabche
se vuelve cantor.
kujaluj ajbix.
Ri Tinamit
El Pueblo
Nim ri nutinamit.
Mi pueblo es grande
Hay que restregarse
la tierra entre las manos.
Rajawaxik kumalamajun
rulewal pa ri uqab.
Kujaluj che chuxol ri kachelaj.
Kojxikanik je oj ko kuk
pa taq be xukuje pa uqab be,
xa jewa kaqana ri ukiyal,
ri laj unimal.
Qojom
Marimba
No quiero escucharte marimba
no quiero!
Y no obstante te amo
con toda mi alma.
Quisiera irme lejos, lejos,
donde no me atormenten los recuerdos.
Caminar por el aire
para no dejar huellas
que el recuerdo se pierda
y no me encuentre nunca.
Ri tz'i'
El chucho
Kasiqon chiri
Oliendo aqu,
kasiqon jela
oliendo all,
kasotik
se sienta,
kukyaqasitaj rib.
se rasca.
Ve una chucha,
kuriq ri utzam,
se lame el hocico
la sigue y se pierde.
katix ja chirij
le riegan agua
y sale corriendo.
Es de todos y de ninguna.
man ko ta rajaw.
Levanta una pata,
Kuwalisaj ri jun raqan,
kuban ri uchul
o a medio camino;
puwitaq abaj,
wene panikaj taq be.
Kationik xa rumal
y sigue vagando
KOTZIJ
LAS FLORES
Las races
We ri kotzij ke chaqijarik
kekamik
se mueren
porque ac afuera
EL ALTAR
RI TABAL
Ri qequmal
kakitzij ri kantela
ri xeqal
are ri, ri tabal.
Ri tzinowik
ri chabal.
Xa jubiq chik
che ri saqirisanem
Las sombras
encienden sus candelas.
La noche
es el altar,
el silencio
la oracin.
Y un poquito
antes del amanecer,
rukjun rapunem
de un sopln
kuchupu ri kaqiq.
PARASO
Aqu era paraso.
maz, trigo, frijol,
no haba fruto prohibido,
las culebras eran mudas.
Jelik Chumil y Kowilaj Chee
hacan el amor sobre la hierba
y se cubran con el cielo.
Hasta que hablaron
las serpientes:
Prohibieron los frutos
y se repartieron entre s
el Paraso.
TZOCOPITALEM
Chok, kuch, tzikin, tukumux
keta ki puwi taq tyox,
puwija re qalbal tzij;
LIBERTAD
Sanates, zopes, y palomas
se paran sobre catedrales
y palacios
tan igual como sobre piedras,
rboles y corrales...
kekisin pa kiwi
se llevan en el alma.
EL MECAPAL
RI PATN
Chaqe uj, winakq ajtinimit,
Para
nosotros
los indios
el cielo termina
donde comienza
el mecapal.
KINRAYIJ, KAWAJ
Ri e chikop kakiban ri kibix
pa taq ri kirapinik
are jampa kerapapik kekisinik.
QUISIERA
Kimwil kiwch,
Los pjaros
y volando cagan.
xuquje kimbixonik.
LEJANA
NAJ NAJ
Pa wa junchutin tinimit
juntira naj, naj kakanaj wi:
Ri wa
las letras,
ri wuj, ri tzib
la ropa...
ri atzyaq.
ORACIN
CH'AB'AL
Kaqata che ri q'ij
che ku to ri uchi'ja
xukuje kaqata che ri ik'
che ku to ri uchi'ja.
K'otak'ulo q'alaj pari kaj,
cho ri uwach wa ulew,
pari u'ux re ri qa chomab'al
Aretak'ulo ri saq'ij
ri man kuyata ub'e ri q'equmal,
xa jewa, man kaqa tzaqta ri uretal
re ri qa b'e.
Ri chupil qaq
Ri taq chupil qaq are ri, ri chumil
ri xeqaj uloq cho ri kaj,
are ku ri chumil are ri, ri chupil qaq
ri man xekwintaj xeqaj uloq.
Kakichup kakitiq ri kichj
rumal ku ri kuqi jun aqab chike.
Lucirnagas
Las lucirnagas
son estrellas que bajaron del cielo
y las estrellas son lucirnagas
que no pudieron bajar.
Apagan y encienden sus ocotos
para que les duren toda la noche.